^
'':^^M-WfP^K
\f
BEATI
PETEI CANISII,
SOCIETATIS lESU,
EPISTULAE ET ACTA.
VOL. I.
BEATI
PETRI CANISII.
SOCIETATIS lESU,
EPISTULAE ET ACTA
COLLEGIT ET ADNOTATIONIBUS ILLUSTRAVIT
OTTO BRAUNSBERGER>
EIUSDEM .SOCIETATIS SACERDOS.
VOLUMEN PRIMUM.
1541—1556.
CUM EFFIGIE BEATI PETRI CANISII.
CUM APPROBATIOXE REYMI ARCHIEP. FRIBURG. ET SUPER. ORDINIS.
FRIBURGI BRISGOVIAE.
SUMPTIBUS HERDER,
TYPOGRAPHI EDITORIS POXTIFICII.
MDCCCXCVI.
EIUSDEM LIBRARIAE AEDES SUNT VIXDOBONAE, ARGENTORATI, MONACHII
ATyUE IN URBE S. LUDOVICI AMERICANA.
amvfm^ c«tL»<*j8 liiskauy
,imMm:MM9 hii,l, mass.
V, I
Cum opus, cui titulus est: Beati Petri Caniaii, Societatis lesii, Epistnlae et Acta.
Collegit et adnotationihus illnstravit Otto Braunsherger, eiusdem Societatis sacerdos.
Volumen 2^rinvnn. Censores, quibus id commissum fuit, recognoverint et edi posse
iudicaverint, facultatem concedimus, ut vulgetur, si ita iis, ad quos pertinet, videbitur.
In quorum tidem has litteras manu nostra subscriptas et sigillo muneris nostn
munitas dedimus.
Exaeten, die 1. lanuarii 1896.
Henricus Haaii S. J.
(L. S.)
Praep. Prov. Germ.
Protestatio editoris.
Ut legibus ab Urbano VIII. summo pontifice 13. Martii 1625, 5. lunii 1631 etc. latis ac decretis
Sacrae Rituum Congregationis satisfiat, editor profitetur quaecumque in hoc volumine narrantur de
bominum illustrium virtutibus, miraculis, revelationibus, et si quae alia referuntur, quae naturae vim
et coiidicioncm excedere videantur, ita se velle intellegi, ut a privata tantum auctoritate profecta et
humana tantum fide digna esse censeantur, nisi a sancta ecclesia diserte approbata sint.
BOSTON COLLEGE LIBRARY
CHESTNUT HILL, MASS.
Salvo iui-e proprietatis et traiislationis
Typis Herderianis, Friburgi Brisgoviae.
PRAEFATIO,
Quae Canisius egerit et scripserit, quicl eius epistulae prosint
tum ad res illorum temporum cognoscendas tum ad pietatem augen-
dam, qua ratione nunc tj^pis describantur : haec omnia in prooemio
generali totius huius operis et in specialibus singulorum voluminum
prooemiis copiose enarrabuntur, Ideo pauca hic notare satis erit,
Effigiem Canisii , huic volumini additam , ex maiore imagine ex-
primendam curavimus, quam clarissimus vir Eduardus de Steinle
anno 1885 pinxit, propositis sibi iraprimis figuris Canisii, quas initio
saeculi septimi et decimi RaphaelSadeler et Dominicus Custos, chalco-
graphi haud ignobiles, in aes inciderant, Qui nostram hanc imaginem
Canisii cum antiquis illis contulerit, quae pigmentis oleatis depictae
Coloniae et Friburgi Helvetiorum atque in domibus quibusdam Socie-
tatis nostrae supersunt, Eduardum de Steinle veram Canisii reddidisse
imaginem intelleget. Nefas certe fuisset, figuram in hoc opere non
ponere , quam vir ille catholica pietate insignis et de arte christiana
optime meritus hoc ipso consilio, ut epistulis canisianis praefigeretur,
paulo ante mortem expressit et mihi quasi testamento reliquit. Quodsi
quis imaginem quaeret, quae ex ipsis illis picturis antiquis expressa
sit, biographiam Canisii figuris illustratam evolvat, quam hisce diebus
R. P. Ludovicus Michel S. J. gallico sermone evulgandam parat.
Grato animo recordor in p r i m i h u i u s v o 1 u m i n i s epistulis
colligendis et illustrandis me a multis adiutum esse opera, consilio,
hospitio, codicibus subministratis, Horum nonnullos in ipso opere suis
locis nominabo; omnes nominatim recensere longum est, Plurimum
me debere profiteor eminentissimo cardinali Andreae Steinhuber S, J,,
reverendissimo P. Henrico Denifle 0. Pr,, archivi vaticani subpraefecto,
excell. D. Alfredo de Arneth, caesarei archivi vindobonensis directori,
D. Doctori Georgio de Laubmann, regiae bibliothecae monacensis
summo moderatori, reverendo D. Doctori Francisco Xaverio Pfeifer,
Exaeten i^rope Roermond (iii Hollandia), die 4. Aprilis
1896.
Editor
VI Praefatio. ,
regiao bibliothecae dilinganae praefecto, D. professori K. A. Barack,
praefecto bibliothecae argentoratensis. E Societate quoque nostra
fraternam operam suam mihi commodaverunt reverendi PP. loannes j
Baptista van Meurs, Carolus Sommervogel, Hermannus Allard, loseph ^
Eugenius de Uriarte, Franciscus Ehrle, alii multi. Quibus oninibus ]
summas ago gratias. I
Etsi epistulas canisianas multis locis quaesivi , dubitare non \
possum, quin nonnullae earum hodie quoque in bibliothecis et do-
mibus privatis lateant. Omnes itaque impense rogo, ut, si fortasse )
eiusmodi epistulam vel aliquid aliud ad Canisium quacumque ratione j
spectans deprehenderint, mihi significent. '
CONSPECTUS
totius voluniiiiis et index chronologieus epistularuni eius.
Pa-.
PRAEFATIO V
I. Conspectus totius voluminis et index chronologicus epistu-
larum in eo positarum vu
II. Prooemium generale totius operis.
1. De rebus a Canisio gestis et scriptis xv
2. De epistulis Canisii et de ratione in iis edendis servata . xxiii
III. Prooemium speciale voluminis primi xxxiv
IV. Tabulae chronologicae vitae Canisii 1541 — 1556 . .xxxvm
V. Catalogus librorum, ex quibus saepius in hoc vohmiine testi-
monia proferuntur xlvii
VI. Descriptio codicum manu scriptorum, in hoc vohmiine fre-
quentius adhibitorum lh
VII. Explicatio notarum (.,abbreviationum"') saepius occurren-
tium Lxii
VIII. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentum.
1. Prolegomena editoris 1
2. Confessionum Canisii hber primus 5
3. Canisii Testamentum sacrum. Pars prior . . . . 31
4. Eehquiae illarum partium ^Confessionum'' et nTestamenti",
quae integrae superesse non videntur 52
IX. Epi-stulae a Canisio et ad Canisium datae 1541 — 1556.
1. Canisius Weiidelinae Canis, sorori, Colonia inemite aut exeunte anno 1541 6S
2. Canisius Wendelinae van Triest, sorori, Colonia 23. Martii 1543 . . 72
3. Vota Deo facta a Canisio, Moguntiae 8. Maii 1543 .... 74
4. Canisius amico cuidam, Moguntia m. Maio (die 8. vel paulo post) 1543 76
5. Canisius Fr. Francisco Stradae S. J., Colonia m. Maio ['?] 1543 . . 78
6. Canisius Georgio de Skodborg, archiepiscopo lundensi, Colonia 3. lunii 1543 79
7. Beatus Petrus Faber S. J. Canisio, Moguntia 21. lunii 1543 . . 93
8. Canisius Cornelio Visbavaco, saceUano in ecclesia S. Petri lovaniensi,
Colonia m. Septembri 1543 ......... 95
9. Canisius Nicolao Escbio , pastori Beginarum distemensium , Colonia m.
Septembri 1543 1»7
10. Beatus Petrus Faber S. J. Alvaro Alfonso et Petro Canisio, noviciis
V S. J., Lovanio 28. Novembris 1543 98
Yin I- Conspectus totins volnmlnis et index chronologicus epistularum eius.
Pag.
11. Beatus Petrus Faber S. J. Canisio, Colonia exeunte lannario 1544 101
12. Canisius Wendelinae Canis, novercae, Colonia exeunte lanuario 1544 . 102
13. Canisius Beato Petro Fabro S. J. , Colonia 27. Augusti et 27. Septem-
bris 1544 102
14. M. Hermes Poen, canonicus lovaniensis et Societatis lesu novicius, So-
ciis Coloniae degentibus, Conimbrica 19. Decembris 1544 . . 113
15. Canisius Wendelinae Canis, novercae, Colonia 27. Decembris 1544 [Vj 116
16. Canisius Beato Petro Fabro S. J., Colonia 30. Decembris 1544 . . 118
17. Sanctus Ignatius de Loyola Sociis coloniensibus , Ronia anno 1545 [in-
eunte '?] 128
18. loannes Pelletarius S. J. Canisio eiusque sociis coloniensibus , Parisiis
m. Februario 1545 130
19. Canisius Oswaldo II., comiti montensi et romani imperii principi, Colonia
5. Februarii 1545 133
20. Canisius Beato Petro Fabro S. J., Colonia initio Februarii et 12. Martii
1H5 137
21. Canisius Friderico Nauseae, episcopo viennensi, Colonia 18. Maii 1545 . 145
22. P. Paulus Antonius de Ackillis S. J. Canisio ceterisque Sociis colo-
niensibus, Parisiis 29. lunii 1545 ....... 149
23. Beatus Petrus Faber S. J. Alvaro Alfonso et Petro Canisio S. J., Valli-
soleto 9. lulii 1545 .......... 154
24. Canisius Beato Petro Fabro S. J., Colonia 12. Augusti 1545 . . 158
25. Canisius Beato Petro Fabro S. J., Colonia 22. Decembris 1545 . . 164
26. Beatus Petrus Faber S. J. Canisio, Madrito 10. Martii 1546 . . . 168
27. Canisius Sebastiano de Heusenstamm, archiepiscopo moguntino et ro-
mani imperii principi electori, Colonia 1. Aprilis 1546 . . . 176
28. Canisius candidatis theologiae coloniensibus, Coloniae 5. [?] Aprilis 1546 182
29. Sanctus Ignatius de Loyola Canisio eiusque sociis coloniensibus , Roma
2. lunii 1546 188
30. Petrus Faber (De Smet) S. J. Canisio eiusque sociis coloniensibus, Roma
2. lunii 1546 192
31. Sanctus Ignatius Patribus Leonardo Kessel et Petro Canisio S. J.,
Roma 6. lunii 1546 194
32. Petrus Faber (De Smet) S. J. Canisio, Roma 9. lunii 1-546 ... 197
33. Canisius P. Alvaro Alfonso S. J., Colonia 13. lunii 1546. ... 199
34. Canisius Friderico Nauseae, episcopo viennensi, Colonia 20. lunii 1546 . 201
35. P. Claudius laius S. J. , Ottonis cardinalis augustani in concilio triden-
tino procurator, Canisio, Tridento m. lunio vel lulio 1546 . . . 206
36. Canisius Adriano Adriani S. J., in academia lovaniensi studiorum causa
versanti, Colonia 2. Augusti 1546 207
37. Canisius Wendelinae van Triest, sorori, Colonia 8. Augusti 1546 . . 210
38. P. Bartholomaeus Ferronius S. J. mandatu Sancti Ignatii Canisio, Roma
14. Augusti 1546 211
39. P. Cornelius Vishavaeus S. J. , Sociorum lovaniensium praepositus, Ca-
nisio, Lovanio 22. Augusti 1546 213
40. Canisius loanni Nopelio, episcopo cyrenensi i. p. et sutfraganeo ac vicario
generali coloniensi, Colonia 10. Septembris 1546 . . . 215
41. Canisius Sancto Ignatio, Colonia 22. Octobris 1546 .... 222
42. Canisius Wendelinae Canis, novercae suae, Colonia 30. Octobris 1546 . 224
43. Canisius Stephano de Delen, decano arnhemiensis ecclesiae collegialis
S. Walburgis, Colonia circiter 30. Octobris 1546 .... 226
44. Antonius Vinck, theologiae studiosus lovaniensis et novicius Societatis
lesu, Petro Canisio, Leonardo Kessel, Adriano Adriani, Sociis colo-
niensibus, Lovanio 29. Novembris 1546 230
Index chronologicus epistularuni.
Canisius P. Leonardo Kessel , Sociorum coloniensium praefecto , Leodio
sub finem anni 1546 ..........
Canisius loanni Groppero , canonico ecclesiae metropolitanae coloniensis
et scholastico ecclesiae S. Gereonis, Geislinga 24. lanuarii 1547
Canisius loanni Groppero, Ulma 28. lanuarii 1547 ....
Canisius Gerardo Hammontano, priori Carthusiae coloniensis, Ulma
lanuario exeunte vel Februario (1. — 12.) 1547 ....
loannes Gropper Canisio, Colonia 20. Februarii 1547
Canisius Sociis romanis, Tridento Februario exeunte vel Martio 1547
Canisius Sociis coloniensibus, Patavio 12. Aprilis 1547 .
Canisius P. Leonardo Kessel ceterisque Sociis coloniensibus , Bononia
17. lunii 1547
Canisius Sociis lovaniensibus, Roma 15. Novembris 1547
Canisius P. Danieli Paeybroeck S. J. , domus lovaniensis ^ministro"
Roma 15. Novembris 1547 ........
Canisius Andreae Sydereo , canonico zutphaniensi , Roma 20. Novem
bris 1547
Canisius P. Leonardo Kessel et Fr. Adriano Adriani, Sociis coloniensibus
Roma 2. lanuarii 1548 .........
Canisius nomine S. Ignatii Ruardo Tappero, cancellario universitatis lo
vaniensis et decano ecclesiae collegialis S. Petri, Roma 10. lanuari;
1548
Canisius Sancto Ignatio, Roma 5. Februarii 1548 ....
Canisius P. Leonardo Kessel et Fr. Adriano Adriani, Sociis coloniensibus
Roma 8. Februarii 1548
Canisius P. Leonardo Kessel et Fr. Adriano Adriani, Sociis coloniensibus
Roma 28. Februarii 1548 ........
Canisius P. Leonardo Kessel et Fr. Adriano Adriani, Sociis coloniensibus
Neapoli 24. Martii 1548
Canisius Petro Gillonio , Cornelio Brogelmanno , Danieli Paeybi-oeck
ceterisque Sociis lovaniensibus, Messana 23. Aprilis 1548 .
Canisius lonae, [litterarum studioso et Societatis candidato?] Romae
degenti, Messana m. Aprili vel Maio 1548
Canisius Henrico Baccelio, Andreae Sydereo, Petro Boio, noviciis S. J
Romae degentibus, Messana 27. Maii 1548
P. loannes de Polanco , Societatis lesu secretarius, nomine S. Ignati:
Canisio, Roma 2. lunii 1548 .......
Canisius Christophoro Buscoducensi, candidato vel novicio Societatis lesu
Messana aestate anni 1548
Canisius P. Leonardo Kessel et Fr. Adriano Adriani, Sociis coloniensibus
Messana 12. Augusti 1548
Gerardus Hammontanus, prior Carthusiae coloniensis, Canisio, Colonia
aestate vel auturano 1548
P. loannes de Polanco S. J. Canisio, Roma 13. Octobris 1548
Canisius P. Leonardo Kessel, Sociorum coloniensium praeposito, Messana
12. Novembris 1548
S. Ignatius Canisio, Roma circiter 19. Martii 1549
Canisius Carthusianis coloniensibus, Messana 5. lunii 1549 .
P. loannes de Polanco S. J. Canisio, Roma 14. Septembris 1549 .
S. Ignatius Canisio, Roma 21. Septembris 1549 ....
Canisius P. loanni de Polanco , Societatis lesu secretario, Ingolstadio
m. Novembri vel Decembri 1549
P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Roma 18. la
nuarii 1550 ...........
233
I. Conspectus totius voluminis et index chronologieus epistularum
77. Canisius P. loanni de Polanco , secretario Societatis lesu , lugolstadio
25. lanuarii 1550 . 297
78. P. loannes de Polanco nomine S. Ignatii Canisio, Roma 1. Februarii 1550 299
79. P. loannes de Polanco S. J. uomine S. Ignatii PP. Alphonso Salmeroni,
Claudio laio, Petro Canisio S. J., Ronia 14. Februarii 1550 . . 300
80. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Roma 18. Fe-
bruarii 1550 300
81. Canisius P. Leonardo Kessel, Sociorum coloniensium praeposito, Ingol-
stadio 9. Martii 1550 " . 300
82. Canisius P. Leonardo Kessel ac scholasticis et noviciis Societatis lesu
coloniensibus, Ingolstadio 19. Martii 1550 302
83. P. loannes de Polanco S. J. noniine S. Ignatii PP. Claudio laio, Aljjhonso
Salmeroni, Petro Canisio S. J., Roma 28. Martii 1550 . . . 305
84. Canisius P. loanni de Polanco, secretario Societatis lesu, Ingolstadio
24. Martii 1550 306
85. Aloysius Lipomanus , episcopus veronensis et nuutius apostolicus , PP.
Alphonso Salmeroni, Claudio laio, Petro Cauisio S. J. , Salisburgo
21. Aprilis 1550 " . 314
86. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 28. Maii 1550 .... 315
87. Canisius Aloysio Lipomano, episcopo veronensi et nuntio apostolico, In-
golstadio m. Maio vel lunio 1550 320
88. Canisius iussu P. Claudii laii S. J. P. loanni de Polanco, secretario
Societatis lesu, Ingolstadio 3. lunii 1550 . . . . . . 321
89. PP. Claudius laius et Petrus Canisius Georgio Stockhammer, consiliario
Alberti Y. Bavariae ducis et curatori universitatis ingolstadiensis,
Ingolstadio 10. lunii 1550 322
90. Canisius P. Claudio laio S. J., Ingolstadio m. lulio vel Augusto 1550 327
91. Canisius P. Claudio laio S. J. , Ingolstadio inter mensem lulium et
Septembrem 1550 328
92. P. loannes de Polanco uomine S. Ignatii Canisio, Roma 16. Augusti et
16. Septembris 1550 329
93. P. Claudius laius S. J. P. Petro Cauisio, P. Nicolao Goudano, Fr. Petro
Schorichio, Sociis ingolstadiensibus, Augusta Yindelicorum m. Sep-
tembri 1550 ^ 330
94. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 29. Septembris 1550 . . . 331
95. P. loannes de Polanco nomine S. Ignatii Canisio, Roma m. Octobri 1550 337
96. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 2. Novembris 1550 . . . 337
97. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Roma m. No-
vembri 1550 342
98. Canisius Mauritio de Hutten, episcopo eystettensi et imperii principi,
Ingolstadio m. Novembri vel Decembri 1550 ..... 342
99. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Roma 6. De-
cembris 1550 342
100. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 28. Decembris 1550 . 343
101. Canisius P. lacobo Lainio S. J., Ingolstadio 10. Februarii 1551 . . 347
102. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Roma 11. Martii 1551 349
103. Canisius Mauritio de Hutten, episcopo eystettensi, Ingolstadio 24. Martii
1551 349
104. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii PP. Petro Canisio et
Nicolao Goudano S. J., Roma 31. Martii et 2. lunii 1551 . . 351
105. Canisius academiae ingolstadiensis adulescentibus studiosis, Ingolstadio
5. Aprilis 1551 . " 352
106. Canisius rector et senatus academicus adulescentibus studiosis univer-
sitatis ingolstadiensis, Ingolstadio 15. Aprilis 1551 .... 354
Index chroiiologicus epistularuin.
Pag.
107. Sebastianus Pighinus. archiepiscopus sipontinus et nuntius apostolicus,
PP. Petro Canisio et Leonardo Kessel S. J., Augusta Vind. 19. Aprilis
1551 355
108. Carolus V. imperator PP. Petro Canisio et Leonardo Kessel S. J., Au-
gusta Vind. circ. 19. Aprilis 1551 357
109. P. loanues de Polanco S. J. nomine S. Ignatii PP. Petro Canisio et
Nicolao Goudano S. J.. Roma 22. Aprih's 1551 357
110. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 80. Aprilis 1551 . . . . 358
111. Canisius Georgio [CassandroV], artium niagistro, Ingolstadio 30. Aprilis
1551 . ". 365
112. Canisius lulio de Pflug, episcopo naumburgensi, Ingolstadio m. lunio 1551 369
113. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii PP. Petro Canisio et
Nicolao Goudano S. J., Roma 30. lunii 1551 370
114. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 20. lulii 1551 .... 370
115. P. loannes de Pohinco S. J. noniine S. Ignatii Canisio, Roma 16. Au-
guisti 1551 " 378
116. P. Claudius laius S. J. PP. Petro Canisio et Nicolao Goudano S. J.,
V"ienna aestate vel autumno 1551 ....... 378
117. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 31. Augusti 1551 .... 379
118. Canisius lulio de Pflug, episcopo naumburgensi , Ingolstadio 19. Sep-
tembris 1551 385
119. P. loannes de Polanco nomine S. Ignatii Canisio, Roma 17. Novem-
bris 1551 " 386'
120. Canisius P. Leonardo Kessel , Sociorum coloniensium praefecto , lugol-
stadio 14. Decembris 1551 387
121. Canisius Sancto Ignatio, IngoLstadio 2. lanuarii 1552 .... 392
122. Sanctus Ignatius PP. Petro Canisio, Claudio laio. Nicolao Goudano S. J.,
Roma 12. lanuarii 1552 397
123. Sanctus Ignatius PP. Petro Canisio et Nicolao Goudano S. J. , Roma
28. lanuarii 1552 398
124. Canisius Mauritio de Hutten, episcopo eystettensi, Vienna inter Martium
et Novembrem 1552 . . . " 398
125. Canisius P. Leonardo Kessel ceterisque Sociis colonieusibus , Vienna
8. Aprilis 1552 399
126. Canisius P. loanni de Polanco, secretario Societatis lesu, Vienna 7. Au-
gusti 1552 405
127. Ferdinandus L, Romanorum rex, Cauisio, Graecio initio anni 1553 . 417
128. Theodoricus Canisius , canonicus xantensis , Petro Canisio , Noviomago
9. Martii 1553 417
129. Canisius Andreae Herll, canonico coloniensi, Vienna 27. Aprilis 1553 . 420
130. Canisius Wiguleo Hundt, ducis Bavariae consiliario, Vienna 27. lunii 15-58 425
131. Canisius Sancto Ignatio, Vienna m. lunio vel lulio 1553 . . . 426
132. Canisius Sancto Ignatio, Vienna sub medium annum 1553 . . . 427
133. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Ronia 27. lunii 1553 428
134. P. loannes de Polanco S. J. iussu S. Ignatii Canisio, Roma 25. lulii 1553 428
135. Sanctus Ignatius Canisio, Roma 27. [25.?] lulii 1553 .... 430
136. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Roma 9. Au-
gusti 1553 430
137. Canisius Wendelinae Canis, novercae suae, Vienna 20. Augusti 1553 . 431
138. Canisius Sancto Ignatio, Vienna 24. Augusti 1553 .... 433
139. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Ronia 19. Sep-
terabris 1553 " 434
140. Canisius P. loanni de Polanco, Societatis lesu secretario, Vieuna 12. Oc-
tobris 1553 4-35
J. Conspectus totius voliiminis et irnlex chronologicus epistularum eius.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
166.
167.
168.
169.
170.
171.
172.
173.
174.
175.
176.
177.
178.
179.
180.
P. loannes de Polanco S. J. noniine S. Ignatii Canisio , Roma 23. No
vembris 1553 ..........
Sanctus Ignatius Canisio, Roma 29. Novembris 1553
Sanctus Ignatius Canisio, annis 1553 et sequentibus .
Canisius P. loanni de Polanco S. .!., Vienna 5. lanuarii 1554
Henricus Schvveicker, Bavariae ducis secretarius, Canisio, Monachio [?
7. Martii 1554
Ferdinandus L, Romanorum rex, Canisio, Posonio 16. Martii 1554
Canisius Christophoro Hillinger, episcopi passaviensis officiali, Vienna
m. Martio vel Aprili 1554
Canisius Sancto Ignatio, Vienna 16. Aprilis 1554 ....
Canisius Nicolao Politae, philosophiae professori viennensi, Vienna sub
medium m. Aprilem 1554
Canisius P. Leonardo Kessel, Sociorum coloniensium praeposito, Vienna
30. Aprilis 1554
Canisius supremo regimini Austriae inferioris , Vienna m. Aprili vel
Maio 1554
Canisius Sancto Ignatio, Vienna m. Maio exeunte vel lunio 1554
Canisius P. loanni de Polanco S. J., Vienna 8. lunii 1554 .
Canisius P. loanni de Polanco S. J., Vienna 7. lulii 1554 .
Socii quidam romani Canisio, Roma sub medium lulium 1554
Canisius P. loanni de Polanco S. J., Vienna 16. Augusti 1554 .
Sanctus Ignatius Canisio, Roma 18. Augusti 1554
Canisius Ferdinando L, regi Romanorum, Vienna autumno anni 1554
Canisius Sancto Ignatio, Vienna 14. Octobris 1554
P. loannes de Polanco S. J. Canisio, Roma 15. Octobris 1554. .
Canisius P. loanni de Polanco S. J., Vienna 26. Octobris 1554 .
P. Petrus Schorich S. J. Canisio, Roma 29. Octobris 1554 .
lulius III. pontifex maximus Canisio, Roma 3. Novembris 1554 .
Canisius ]\Iartino Cromer, regis Poloniae secretario, Vienna 6. Novem
bris 1554
Sanctus Ignatius Canisio, Roraa 21. Novembris 1554 .
Canisius Martino Cromer, secretario regis Poloniae, Vienna 27. De
cembris 1554 ..........
Canisius Martino Cromer, Vienna 15. lanuarii 1555
Canisius Wiguleo Hundt, curatori universitatis ingolstadiensis , Vienna
14. Martii 1555
Canisius Sancto Ignatio, Vienna 25. Martii 1555 ....
Canisius PP. Hieronymo Natali et lacobo Lainio S. J., Vienna 1. Aprilis
1555
Canisius Martino Cromer, Vienna 27. Aprilis 1555
StanisLaus Hosius, episcopus varmiensis, Canisio, Hcilsberga 11. Maii 1555
Canisius Wichmanno van den Bergh , consuli noviomagensi , Vienna
23. Maii 1555
Canisius Sancto Ignatio, Praga 15. lulii 1555
Canisius Sancto Ignatio, Augusta Vind. 3. Augusti 1555
Canisius Erasmo de Limburg, episcopo argentinensi , Augusta Vind.
4. Augusti 1555
Fridericus Staphylus, scholae nissensis rector, Canisio, Nissa Silesiorum
31. Augusti 1555
Canisius lacobo lonae, vicecancellario Ferdinandi L, Praga 5. Octobris
439
440
441
442
452
453
455
457
15:
Canisius Sancto Ignatio, Monachio 26. Octobris 1555 .
Sanctus Ignatius Canisio, Roma inter Octobrem et Decembrem 1555
462
405
468
469
470
477
481
482
488
494
495
500
501
505
505
509
511
513
515
516
519
530
535
538
540
544
552
557
503
503
507
Mouumenta canisiana etc. XIII
Pag.
181. Canisius ^Viguleo Hundt, Ingolstadio 8. Novembris 1555 . . . 667
182. Canisius AViguleo Hundt, Simoni Thaddaeo Eck, Christophoro a Rain-
dorff, Henrico Schweicker, Ingolstadio 27. vel 28. Novembris 1555 . 569
183. Canisius Wiguleo Hundt, Simoni Tliaddaeo Eck. Christophoro a Rain-
dorff, Henrico Schweicker, Ingolstadio 29. vel 30. Novembris 1555 . 573
184. Canisius Wiguleo Hundt, Simoni Thaddaeo Eck, Cliristophoro a Rain-
dorff, Henrico Schweicker, Ingolstadio 30. Novembris vel 1. Decem-
bris 1555 576
185. Canisius Wiguleo Hundt, Simoni Thaddaeo Eck. Christophoro a Rain-
dorft", Henrico Schweicker, Ingolstadio 2. vel 3. Decembris 1555 . 579
186. Canisius Wiguleo Hundt, Simoni Thaddaeo Eck, Christophoro a Rain-
dorff, Henrico Schweicker, Ingolstadio sub initium m. Decembris 1555 582
187. Henricus Schweicker, ducis Bavariae secretarius, Canisio, Monachio
circ. 15. Decembris 1555 585
188. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 18. Decembris 1555 . . . 585
189. Canisius Henrico Schweicker, Ingolstadio 19. Decembris 1555 . . 587
190. Canisius Henrico Schweicker, Ingolstadio 10. lanuarii 1556 . . 590
191. Canisius Sancto Ignatio, Ingolstadio 17. lanuarii 1556 .... 593
192. Canisius Ottoni cardinali Truchsess, episcopo augustano. Ingolstadio
17. lanuarii 1556 594
193. Canisius Ferdinando I., Romanorum regi, Vienna 1. Februarii 1556 . 598
194. Canisius Ferdinando I., regi Romanorum, Vienna m. Februario 1556 . 598
195. Canisius Henrico Scribonio , administratori archidioecesis pragensis,
Praga inter Februarium et luliura 1556 ...... 599
196. Canisius Henrico Schweicker, secretario ducis Bavariae, Vienna 16. Fe-
bruarii 1556 600
197. Canisius Saucto Ignatio, Vienna [?] 17. Martii [?] 1556 . . 603
198. Canisius Martino Cromer, secretario regis Poloniae, Praga 9. Aprilis 1556 606
199. Canisius Henrico Schweicker, Bavariae ducis secretario, Praga 25. Aprilis
1556 608
200. Martinus Gotefridius [?] S. J. Canisio, Vienna 11. Maii 1556 . . 610
201. Canisius Henrico Scribonio, administratori pragensi, Praga m. Maio
(ante 18) 1550 610
202. Canisius Sancto Ignatio. Praga 17. Maii 1556 . . 611
203. Sanctus Ignatius Canisio, Roma 7. lunii 1556 ..... 622
204. Sanctus Ignatius Canisio, Roma 7. — 9. lunii 1556 .... 624
205. Canisius Sancto Ignatio, Praga 11. lunii 1556 ..... 624
206. Canisius Henrico Scribonio , administratori archidioecesis pragensis,
Praga m. lunio (post 10.) vel lulio 1556 ...... 634
207. Fridericus Staphyhis, rector scholae nissensis, Canisio. Nissa Silesiorum
14. lunii 1556 635
208. Canisius Sancto Ignatio, Praga 17. lunii 1556 637
209. Martinus Cromer, secretarius regis Poloniae, Canisio, Vienna 9. lulii 1556 642
210. Canisius Sancto Ignatio, Praga sub medium m. lulium 1556 . . 645
211. Canisius Sociis ingolstadiensibus, Praga sub medium m. lulium 1556 . 646
212. Canisius et Henricus Scribonius Ferdinando I. regi, Praga m. lulio 1556 647
218. P. loannes de Polanco S. J. nomine S. Ignatii Canisio , Roma circ.
20. lulii 1556 649
214. P. loannes de PoLinco S. J. nomine S. Ignatii Canisio, Roma 22. lulii 1556 649
X. IMonumenta canisiana.
A. Monumenta moguntina a. 1543 652
Appendix monumentorum moguntinorum 1540—1555 . . 653
XIV
Monunionta canisiana etc.
Pag.
681
685
B. ^Monumenta coloniensia a. 1506—1547.
a) Studia litteraria 1536—1546 657
b) Societas lesu per Canisium in (iermania stabilita 154:3—1546 668
c) Officia, quae Canisius archidioecesi coloniensi in apostasia Her-
manni Wedani praestitit 1547 674
C Monumenta triclentina, quae piiniuni concilii tempus spectant,
1547 *''7
D. Monumenta bononiensia 1547. 1549.
a) Prolegomena ^oO
b) Acta synodalia 1547 ... • ...
c) Laurea theologica Canisio collata 1549 ....
E. Monumenta ingolstadiensia 1548—1556.
a) Canisii et sociorum eius missio, adventus etc. 1548. 1549 . 686
b) Scholae Ingolstadii habitae et bonae vitae exempla praebita
1549-1552 692
c) Munus rectoris universitatis a Canisio obituin 18. Octobris 155U
ad 24. Aprilis 1551 '^98
d) Vicecancellarii dignitas a Canisio recusata eiusque munera al)
eo suscepta a lulio 1551 usque ad Martium 1552 ... 709
e) CoUegium Societatis lesu Canisii opera Ingolstadii constitutum
1551-1556 '^^
F. Monumenta viennensia 1551—1556.
a) Canisius Viennam evocatus 1551—1552 727
b) Quae Canisius in universitate viennensi gesserit 1554—1555 . 729
c) Conatus Viennae et aliis Austriae locis ad animas iuvandas a
Canisio suscepti: contionibus etc. 1552 — 1555 .... 741
d) Catechismi Viennae a Canisio conscripti 1552—1556 . . 750
e) Episcopatus viennensis a Canisio ter recusatus et aliquamdui
administratus 1553— 1556 . . .^^ ^j^^
Appendix monumentorum viennensium 1554 761
G. Monumenta pragensia 1554 — 1556.
a) Collegii pragensis prima sementis a Canisio facta 1554—1555 762
b) Collegium pragense a Canisio constitutum. Causa religioms ab
eodem adiuta 1555—1557
XI. Index alphabeticiis eoriiin, ad quos Canisius scripsit • 774
XII. Index alphabeticus eorum, qui ad Canisium seripserunt . 776
XIII. Index alphabeticus nominum et rerum huius volumiuis . 777
766
II.
PROOEMIUM GENERALE TOTIUS OPERIS.
1. De rebus a Canisio gestis ac seriptis.
De Petri Canisii vita pliis quani 40 diversi editi sunt libri libellique,
iique conscripti linguis non solum latina et germanica, sed etiam anglica, gallica,
hispanica, hollandica, italica, polonica, ac vel ipsa arabica; ex quibus libris
comphires iterum ac saepius prehmi subierunt. Itaque opus non est, multis
hic verbis Canisii vitam narrare; Hneamenta tantum ahqua proponam.
Patria Canisio fuit Noviomagum (Nijmegen) Geldriae urbs, quae nunc
quidem est regni neerlandici, tunc autem erat civitas Hbera imperii germanici.
Natus est Petrus die 8. Maii anni 1521 patre opulento et consulari.
Sub annum 1536 Coloniam missus , in gymnasio montano sub disciphna
Nicolai Eschii (van Esche) sacerdotis vahle pii in doctrina et pietate muhum
profecit, famiharis praeclaro ilH loanni C4roppero canonico et monachis
carthusianis atque etiam Laurentio Surio , adulescenti hibeccensi, qui postea
et ipse Carthusianus fuit. Anno 1540 votum perpetuae castitatis fecit et in
academia coloniensi magister philosophiae creatus est ; atque haud multo post
Moguntiam accurrit ad Beatum Petrum Fabrum (Favre, Lefevre), primum
S. Ignatn de Loyola sodalem, quo duce ,exercitia spirituaHa", quae dicuntur,
peregit, atque 8. Maii 1543, Germanorum jDrimus, Societati lesu modo
natae nomen dedit. Coloniam dein remissus et studia theologica prosecutus,
anno 154B sacerdotium suscepit, et sub idem tempus a clero et universitate
coloniensi in Belgium et in Suebiam ad Carolum V. caesarem et Leodium ad
Georgium Austriacum episcopum missus est, ut suppetias peteret contra Her-
mannum a Weda archiepiscopum, protestantismum Coloniae intrudere conantem.
Ab Ottone autem Truchsessio cardinali et episcopo augustano initio anni 1547
socius additus est P. Claudio laio (Le Jay) S. J. , quem Otto ad triden-
tinum concilium miserat, procuratoris sui nomine insignitum. Atque cum
ipsa synodo Canisius Bononiam transmigravit , et inde paulo post Romam
evocatus, ab ipso Societatis lesu sancto parente per quinque menses pietatis
exercitationibus excultus est. Mense vero ApriH anni 1548 in Siciliam
advectus, pueris coUegii messanensis praecepta artis dicendi tradidit ; proximo
anno Romam redire iussus , die 4. Septembris coram S. I g n a t i o sollemnia
vota nuncupavit. Mense Octobri in academia bononiensi doctor theo-
logiae factus , Novembri postulante Guihelmo IV. Bavariae duce iubenteque
S. Ignatio Ingolstadium cum PP. Claudio laio et Alphonso Sahnerone
venit et in universitate theologiam docere coepit; anno 1550 ibidem populum
quoque contionibus et catechesibus erudiendum suscepit atcfue academiae
rector electus est. Unde Viennam arcessitus anno 1552, theologiam pro-
fitetur in universitate , orationes sacras habet et in aula Ferdinandi L, Ro-
XVI li- Prooemiuiii geneiale totius opeiis.
inanorum regis sibi addictissimi, et in ecclesia cathedrali, ac contuberniu prae-
est adulescentium ,archiducali'". Episcopatu autem viennensi constanter recu-
sato, 3. Novembris 1554 a lulio III. pontifice eandem ecclesiam per annum
administrare iubetur, atque aliquot niensibus post Pragae et Ingol-
stadii collegiorum Societatis lesu prima fundamenta iacit. Yere anni 1555
,.Sunimam doctrinae christianae'" petente Ferdinando rege a se
compositam in hiceni emittit. Primus Societatis lesu per Germaniam supe-
riorem praepositus provincialis constituitur a S. Ignatio 7. lunii 1556.
Eodeni anno Ratisbonani concessit ad contiones in ecclesia catliedraH
habendas proceresque in comitiis congregatos fulciendos. In colloquio auteni
loligionis anno 1557 Vormatiae habito Canisius catholicorum fere ante-
signanus Melanchthoni protestantium coryphaeo acriter obstitit. Annus
porro 1558 Canisium vidit Alsatiam et Suebiam peragi-antera , Strau-
bingae, rogante Alberto V. Bavariae duce, abducendo ab haeresi populo
incumbentem, R o m a m ad congregationem generalem ordinis sui accurrentem,
inde iussu Pauli IV. cum Camillo Mentuato nuntio apostolico in Poloniam
ad comitia piotrcoviensia proficiscentem. E Polonia a Ferdinando Augustam
Vindelicorum revocatus ad conventum imperii , ecclesiae cathedralis
augustanae contionatorem ordinarium agere coepit anno 1559, urgeute ad-
modum ca])itulo, atque eo in munere per complures annos persistens, multos
protestantes ad ecclesiam catholicam reduxit ac catholicorum animos fer-
voremque paene exstinctos excitavit atque accendit , carus praesertim in-
signibus illis familiis Fuggerorum et Welserorum. Simul raagnam operam posuit
in condendis Societatis lesu collegiis M o n a c h i i , 0 e n i p o n t e , D i 1 i n g a e ;
cuius quidem civitatis academiam, ab Ottone cardinali Truchsessio consti-
tutam, nomiue Societatis lesu anno 156-1 suscepit regendara. Atque iara auno
1562 synodo tridentinae, ab eiusdem praesidibus evocatus, iterum brevi
tempore interfuerat ; eidem concilio haud parum profuit auno proxime secuto,
duni Oeniponte in coetu theologorura a Ferdinando iraperatore coacto
sententiani dicit caesaremque pi*ivatis quoque raonitis et jirecibus a sinistris
consiliis abstrahit. Anno 1565 denuo Romam venit ad congi-Bgationem
generaleni, quae S. Francisco Borgiae supreraa Societatis lesu gubernacula
conmiisit. Post quae , anno iam ad finera yergente , a Borgia visitator sui
ordinis per provinciam rhenanam nominatus , et a Pio IV. pontifice nuntii
ajjostolici munere auctus , Herbipo.lim, Moguntiara, Coloniam,
Cliviam, Osnaburgum adiit,. ut leges tridentinas ijromulgaret obser-
yandasque curaret. A qua legatione Pii IV. morte absolutus est, nec
taraen quieti se dedit. Nara anno 1566 inter comitia iniperii augu-
stana, cum cardinali Coniraendono Pii V. legato una cum aliis quibusdam
a consiliis esset, multum fausteque laboravit , ne ,pax religiouis'" augu-
^tana a summo j^ontifice tunc cum surarao rei catholicae periculo reiceretur.
Eodem anno Udalrico a Helfenstein dynastae suebo persuasit, ut a Luthera-
nismo ad fideui catholicam reverti statueret. Sequenti autera anno Ottonem
cardinaleni augubtanum in synodo Dilingae celebranda adiuvit , S. Stani.'^-
launi Kostkani Dilingae recepit Komamque in tirociniuni Societatis lesu
transmisit, Herbipoli et Spirao ad instituenda eiusdem Societatis col-
legia operam contulit, ingolstadiensibus philosopliiae professoribus pacis arbiter
fuit. Officio i^raepositi proviucialis tandem anno 1569 liberatus est, quo
lil)ei-ius Dilingae vacare posset refutationi centuriaturum magdeburgensium
1. De rebiis a Canisio gestis ac scriptis. XVII
a S. Pio V. sibi impositae; cuius laboris fructus annis 1571 et 1577 nata
simt opera De S. loanne Baptista ac „De Maria Virgine incompara-
bili", saepius deinceps edita. Attaraen Dilinga Oenipontem Canisio
demigrandum friit ad sermones sacros et apud populum et in aula Ferdi-
nandi II. archiducis habendos. Magdalena quoque Ferdinandi soror Canisii
consiliis frequenter utebatur, cum H a 1 a e virginum coUegium quoddam atque
etiam Societatis lesu scholas condendas curaret. Eundem Ferdinandum et Al-
bertum V. Bavariae ducem Canisius ad negotia religionis tractanda anno 1573
auctoritate Gregorii XIII. pontificis convenit. A quo E o m a m quoque
eodem anno accitus et de causa rehgionis in Germania promovenda con-
sultus est; ubi Canisius inter alia collegium germanicum, quod ab eius in-
itiis impense foverat , pontificis liberalitati commendavit , eundemque , ut
eiusmodi seminaria in ipsa etiam Germania conderet, admonuit. Cardinali
autem Morono in consilium datus est Canisius anno 1576, cum ille in
ratisbonensibus comitiis legatione pontificis frngeretur. Ac tandem
Canisius, cum annis 1578 et 1579 per sacrum ieiunii maioris tempus Landis-
huti coram Guilielmo duce e suggestu dixisset, exeunte anno 1580 a loanne
Francisco Bonhomio episcopo vercellensi nuntioque pontificis deductus est
Friburgum in Helvetiam, ibique senex et decrepitus scholas aperuit,
coUegii fundamenta iecit, sodalitates Beatissimae Virginis instituit, contiones
et catecheses habuit; ibidem vita decessit 21. Decerabris 1597, raeritorura
sane plenissimus.
Nam praeter orationes sacras et catechismi explicationes, quibus Bavariara,
Austriam, Alsatiam, Franconiam, Tirolim, Bohemiam, Helvetiam variis locis
excoluerat, praeter consilia ac monita, quibus multos primores et sacros et
civiles munierat, calamum scriptorium Canisius inde a 23. suae aetatis
anno ad mortem usque numquam deposuit.
SS. Cyrilli Alexandrini et Leonis Magni opera anno 1546 Coloniae edidit,
ibidemque — hoc saltera vero simillimum est — loannis quoque Tauleri, decoris
illius dominicanae familiae, seripta germanica prelo subiecit ipso anno 1543, paulo
postquam Societati lesu nonien dedit, sicque ceteris omnibus, qui in eadem Societate
libros edidere, longo tempore praecucurrit. S. Hieronymi quoque epistulas in usum
scholarum selegit et distinxit, cuius operis circiter 40 editiones hodie notae sunt.
Libros precationum tum germanica lingua tum latina contexuit complures: pro
pueris, aegrotis, litterarum studiosis, principibus; inter quos libros „ManuaIe Catho-
licorum" plus quam trigesies variis in linguis editum est. Contra centuriatores
quae scripserit, iam dictum est. Lectiones evangelicas diebus dominicis et festis in
ecclesia recitari solitas duobus magnis voluminibus, in usum maxime sacerdotum,
docte ac pie explanavit. Libris germanicis iisque ad populi captum accommodatis
sanctorum Helvetiae patronorum vitas exposuit: Beati, Mauritii, Ursi, Fridolini,
Iddae Toggenburgensis, B. Nicolai de Rupe (von der Flue). Ac praeter ahos, quos
ipse scripsit, libellos, aliorum quoque lucubrationes aut recognovit aut praefationibus
ornavit aut denuo in lucem emisit. ut catecbismi romani versionem germanicam,
martyrologium romanum germanice editum, Stanislai Hosii scriptum Contra Brentium,
Petri Busaei opus catechisticum, Andreae Vegae 0. S. Fr. grandem tractatum ,De
iustificatione", ^Agendam" archidioecesis salisburgensis , Hannibahs Codretti S. J.
Grammaticam latinam.
Quod vero caput est, Lutheri catechismo per Germaniam usitatissimo
Canisius Catechismum suum opposuit triplicem : primo quidem Sumraara,
quara dixiraus , doctrinae christianae ; quara eximius quidam nostrae aetatis
theologus saeculo XVI. idera fere valuisse putat, quod pro medio aevo Petrus
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. b
XVIII ^^- Piooemimn generale totius operis.
Lombardus suis ,Libris sententiarum" in"aestiterit ' ; secundo jDro parvulis ac
rudibus nminimum" illum e Summa sua extraxit catecliismum, qui posterioribus
saeculis simpliciter ^Canisius" seu „Canisi" dici consuevit : tertio uberius
quoddam Summae suae compendium conscripsit pro adulescentibus litterarum
studiosis, illudque „Parvum catechismum Catholicorum" vel etiam „Institu-
tiones Christianae pietatis*" vocari vohiit. Minimus catechismus in hicem primo
prodiit latine Ingolstadii a. 1556, germanice (Dilingae ?) a. L556 vel 1557, parvus
autem latine Coloniae, ut videtur, sub a. 1558, germanice Dilingae a. 1560 ^
Opus catechisticum Canisii Odoricus Raynakhis scribit „catholicae eru-
ditionis puritate radiare" ^, et Caesar Cantii inter catechismos, quos post
Lutheri catechismum catholici scripserint, (romanum saltem si excipias) censet
esse celeberrimum ^ Quem Andreas Serraus (Serrao) „magno ubique doctorum
et procerum plausu" exceptum esse asserit ^, ac Maximilianus I. Bavariae dux
imperiique elector summo pontifici de eodem libro scribere voluit: ,Tota
Europa non modo legitur, sed explicatur; a juventute ediscitur; principes
imperii Eomani hinc fidei et religionis initia duxerunt ; in omnes singularum
nationum linguas vernaculas liber ille translatus est." ® Ac sane ipsis illis
42 annis , qui inter primam eius editionem et mortem Canisii intercessere,
multo phis quam ducenties prelo subiectus et e latina in 12 saltem alias
linguas translatus est ". Proinde haud immerito Paquot affirmavit infinita
bona ex hoc opere in ecclesiam manasse ^, atque inter protestantes etiam
inveniuntur, qui illud laudent vel admirentur '.
' „Die Summa doctrinae christianae mit ihren reicheu Belegeu aus der heil.
Schrift und den Vatern kann als das den Bediirfnissen der Zeit entsprecliende ,Sen-
tenzenbuch' betrachtet Averden" : Jos. Scheehen, Handbuch der kathohschen Dogmatik
I (Freiburg i. Br. 1873), § 1081, p. 446.
2 Non anno 15G3, quod editor in Hbello infra memoraudo affirmaverat. Vide,
quae hac de re disseruit I. B. Beiser in „Theologisch-praktische Monats-Schrift"
V (Passau 1895), 135—137, et in ^Katholik" 75. Jahrg. I (Mainz 1895), 189—192.
' Annales ecclesiastici tom. XIV. ad a. 1555, n. 52.
* Storia universale 1. 15, c. 20 (Torino 1857, tom. IX, P. I, p. 512). Simi-
liter Georgius Wehcr, Allgemeine Weltgescbichte XI (2. Aufl. , Leipzig 1886) , 18.
Ac Fr. X. Schoberl censet inter catechetas Germaniae Canisiura certe esse illu-
strissimum: Lehrbucb der katholischen Katecbetik (Kempten 1890) p. 210.
^ De claris catecbistis ad Ferdinandum IV. Regem libri III (Viennae 1777) p. 167.
® Huius epistulae apograpbum eodem tempore scriptum aut commentarium est
Monachii, in tabulario regio (Reicbsarcbiv) , lesuitica in genere Fasc. 13, No. 214.
Cf. etiam Zeitschrift fiir kafholischc Thcologie 14. Jahrg. (Innsbruck 1890), p. 729.
■^ Cf. 0. Bratdisherger, Entstebung und erste Entwicklung der Katccbismen des
seligen Petrus Canisius (Freiburg i. Br. 1893) p. 169. 170. Sorbonna parisiensis, lesuitis
baud ita amica, catecliismum nostrum ipso saeculo XVI. ter probavit. Cf. ibidem p. 45.
46. 134. 146. Quid summi pontitices de eodem senserint, ibidem p. 47 — 49. 133.
^ „Le Catecbisme de Canisius . . . a fait dos biens infinis dans TEglise" : Me-
moircs pour servir a rhistoire litteraire des dix-sept provinces des Pays-Bas etc.
tom. III (Louvain 1770), 136—139. Martiniis Philippsoti scribit: „Un bon cate-
chisme, court, concis et pourtant complet, bien fait et pourtant compr(5bensible aux
intelligences m(5diocros, «itait d'une grande necessite pour les populations qui etaient
encore restdes catboliques. Canisius lo termina en peu de temps et avec tant
d'habilete, que son petit livre est devenu un des ouvrages typiqucs de ses correligion-
naires" : La Contre-r(5volution roligieuse au XVI •■ siecle (Bruxclles 1884) p. 87.
" Ita v. g. Leopohlm de Ranke , Die romisclien Papste II (6. Aufl. , Leipzig
1. De rebus a Canisio gestis ac scriptis. XIX
Haec de Canisii vita et scriptis. Plura docebunt ij^sius nConfessiones"
et ^Testamentum", quae epistulis praefigentur, atque etiam tabula vitae eius,
quae diarii seu potius itinerarii instar disponetur ac singulis voluminibus
inseretur iis pro annis, quibus eorum epistulae scriptae sunt.
Auctoritate Canisius pollebat haud exigua. Eum Otto Truchsessius
et Stanislaus Hosius , inter cardinales tum praecipui , sincera amicitia com-
plectebantur , Beatus Petrus Faber, Sancti Ignatius et Franciscus Borgias
magni faciebant ^ S. Carohis Borromaeus in administrando munere pastorali
sibi adesse vohiit ^, S. Franciscus Salesius velut magistrum consuhiit asse-
ruitque rebus „pro Christo gestis , dictis, scriptis universis Christi fidehbus
innotuisse." ^ Quod et Caesar cardinahs Baronius confirmavit*, praeconiiun
illud apostoKcum in Canisiura accommodans: „Cuius laus est in Evangelio
per omnes ecclesias." ^ Atque viventis etiamtum Canisii laudem hbris con-
signarunt loannes Cochlaeus ^, loannes Fabri 0. Pr. "^, Fridericus Staphyhis ^
1874), 23. Wolfg. Menzel , Allgemeiue Weltgescbichte VIT (Stuttgart 1863), 176.
lo. Georg. Walch, Bibhotheca theologica selecta I (lenae 1757) , 494. „Lexicou fiir
Tbeologie und Kircbenwesen" von H. Holfz»iann und B. Zijpffel (Leipzig 1882),
in V. ^Canisins". — P. Bonffef scribit: „Canisius est justement c^lebre par son
Catechisme, veritable arsenal de la doctrine romaine . . . Aucun ouvrage peut-gtre,
la Bible exceptee, n'a eu plus de reimpressions et de traductions dans toutes les
langues de rEurope" (Encyclopedie des sciences religieuses publiee sous la direction
de F. LicJifenberger, Doyen de la Faculte protestante de Paris, II [Paris 1878], 576
ad 577). G. Kaiverau : „Die Katecbismen", inquit, „des Canisius baben fiir die Kirche
der Gegenreformation sicher eine ebenso grosse Bedeutung, wie die Luther's fiir die
Kirche der Reformation" (Theologiscbe Literaturzeitung, herausgegeben von A. Har-
nack und E. ScMlrer, 19. Jabrg. [Leipzig 1894], col. 84). Iclem alio loco de ^Summa"
Canisii: „Obne directe Poleniik, mit zablreichen Bibelstellen und Kirchenvater-
zeugnissen, besonders aus Augnstin, und in khiger Umgebung der Scbolastiker, war
hier klar und bestimmt, in der Form mild und erbaulich, die katb. Lebre im Gegen-
satz zu allen Neuerungen vorgetrageu. Ein kleinster (155(5) und dann auch ein
reichbaltigerer kleiner Katecbismus (1559) — lateinisch und deutsch — scbufen
dem kath. Jugendunterricht feste Normen und macbten Canisius zum wirk-
samen Lebrmeister des kath. Deutschland" (Lebrbuch der Kircbengeschichte von
Dr. Wllh. MoUer, III. Bd. , bearbeitet von Dr. G. Kcmerau [Freiburg i. B. und
Leipzig 1894], p. 340). Atque Gerhardus de Zezschuntz, qui Erlangae in protestan-
tiura academia tbeologiara docuit et complura opera composuit catechetica, cate-
cbisrai canisiani sermonem adeo esse perspicuura fatetur et proprium, ut in exemplum
assumi possit (Die Katechese als erotematischer Religionsunterricbt [Leipzig 1872]
p. 87. 88. Der Katechismus oder der kirchlich-katechetiscbe Unterricht nach seinem
Stoffe [2. Aufl., Leipzig 1872] p. 295). ^ Haec ex ipsis eorum epistulis intellegentur.
2 Gius. Boero, Vita del Beato Pietro Canisio (Roma 1864), p. 385. Flor. Biess,
Der selige Petrus Canisius (Freiburg i. Br. 1865) p. 482.
» Oeuvres completes de Saint Fran^ois de SaJes VIII (7*^ ed., Paris 1885), 72—77.
* Annales ecclesiastici tora. I. ad a. 9, n. 1.
= 2 Cor. 8, 18.
" In dedicatione opusculi „S. Bernardi tres serraones ac novem epistolae (In-
golstadii 1545)": Nic. Paidus, Der Augustinerraonch Johannes Hoffmeister (Frei-
burg i. Br. 1891) p. 192'. 387.
"' Antwort autf das . . . geschwetz Mathie Flaccii Jllyrici (Dilingen 1558) ;
V. „Der KafJioliJc" 72. Jahrg., I (Mainz 1892), 124.
* S. Marcus Anachoretes, versus ex graeca lingua iu latinam (Nissae Sile-
siorum 1555) fol. A 2»— A 5\
b*
XX ^^- Prooeniium generale totius operis.
Albertus "Wimpinensis ^ Guilielmus Eisengrein -, loannes Schwayger ^, Samuel
Quiclielbergus *, Georgius Eder '", Gaspar Cardillus de Villalpando *, loannes
Perellius '^, Cornelius Loos ^ Yalentinus Rotmar^, Stanislaus Rescius '", lo-
annes Engerd ^\ loannes Molanus '-, e protestantibus Henricus Pantaleon
medicus basileensis 'l Mortuum autem Sebastianus Verronius , ecclesiae
S. Nicolai Friburgi in Helvetia praepositus , anno 1599 appellavit .toto
Christiano orbe notissimum", ,Ecclesiae per Helvetiam patriarcliam, fidei
Catholicae per Germaniam columnam'' '^; Aubertus Miraeus, canonicus ant-
verpiensis, anno 1602 affirmavit eum „saeculi sui Hieronjanum" dictum esse '^;
Laurentius Beyerlink, canonicus item antverpiensis, anno 1611 ,alterum sui
saeculi Augustinum" '^, Gallus Alt, abbas monasterii benedictini sangallensis,
anno 1658 „Ecclesiae Doctorem" eum vocavit '^, atque Paulus etiam Freherus
protestans norimbergensis anno 1688 concessit fuisse „pietate animi et can-
dore priscis Patribus comparandum" 'l Cum his encomiis concordant illa,
quae eodem saeculo in Canisium congessit Andreas Saussagius (du Saussay)
parisinus, regis Galliae contionator ac postmodum episcopus tullensis '".
' Bericht von der Gesellschaft Jesu (Ingolstadt 1563) fol. 54—55.
- Catalogus testium veritatis (Dilingae 1565) fol. 208—209.
^ Divi Aurelii Augustini Confessionum libri XIII in Epitomen redacti (Coloniae
1569) praef.
■* Apophthegmata bibhca (Coloniae 1571) f. A 2^
* Partitiones catechisnii catholici (Colouiae 1582) epist. nuncup. f. *A4a.
® Canonicus is erat complutensis atque in concilio tridentino ob insignem doc-
trinam theologus summi pontificis nominatus est. Cardillus in versione castiliana
catechismi canisiani a se facta Canisium vocat „varon santo y doto" hisque verbis
laudationem Canisii adiungit longam atque eximiam: Suma de doti-ina Christiana,
que compuso en Latin el Dotor Pedro Canisio etc. (En Alcala. 1576) f. 3. non signato.
Exemplum huius editionis est in bihliotheca escuriacensi (Escorial) 21. V. 28.
■^ Ein Gesprach von der Jesuiter lehr vnd wesen (Ingolstadt 1576) fol. E b^ — F2,
^ Illustrium Germaniae Scriptorum Catalogus (Moguntiae 1581) fol. N-'' — N 4''.
^ Annales Ingolstadiensis Academiae (Ingolstadii 1580) f. 116'' — 117*.
'° D. Stanislai Hosii vita 1. 1, c. 20 (edita primum latine Roraae 1587, deinde
germanice Ingolstadii 1591). Vide opus ^Stanislai Hosii Epistolae, Orationes, Lega-
tiones", edd. Fr. Hipler et Vinc. Zakrsewski, I (Cracoviae 1879), p. sxvn.
" AImaeIngoIstadiensisAcademiaeTomusprimus(Ingolstadii 1581) f. 108'' — 110*.
'^ Mortuus a. 1585 : „De Canonicis Lihri tres" (Lovanii 1670) p. 239.
'^ Prosopographia heroum atque illustrium virorum totius Germaniae P. 3
(Basileae 1566), p. 501.
" Chronica Ecclesiae et Monarchiarum (Friburgi in Helvetia 1599) p. 472.
'^ Elogia Illustrium Belgii Scriptorum (Antverpiae 1602) p. 84 — 86. Similia
sunt in eiusdem „Bihliotheca Ecclesiastica" P. 2., ed. ab Auherto mn den Eede
(Antverpiae 1649), p. 146—147.
'^ Opus Chronographicum orbis universi ab anno M.D.LXXII. ad usque M.DC.XI.
II (Antverpiae 1611), 224.
" Canisius erat — sic e monasterio S. Galli Kalendis Octobribus 1658 ad Ale-
xandrum VII. scripsit — „Germaniae splendidum sidus, proptor doctissimos libros,
quos edidit, Ecclesiae Doctor" (Apographum saec. XVII. aut ineuntis XVIII. , in
„Actis Bcatificationis B. Petri Canisii P.IV. contin.", X. Hb', A.23; cf. infra p. xxv).
'^ Theatrum virorum eruditione clarorum (Noribergae 1688) p. 303 — 304.
'3 Martyrologium Gallicanum I (Lutetiae Parisiorum 1637), p. lxiv; item in
opere „Libri de Scriptoribus Ecclesiasticis Cardinalis Bellarmini Continuatio" (Co-
loniae 1684) p. 38.
1. De rebus a Canisio gestis ac scriptis. XXI
Neque posterioribus saeculis hic canisiani nominis splendor elanguit ',
atque e recentioribus etiam protestantibus complures de Canisio verbis
loquuntur amplissirais, veluti loannes Fabricius, professor et abbas lutheranus ^,
Ernestus Salomon Cyprianus, protosynedrii gothani praeses vicarius ^ loannes
Matthias Schrockh, historiae professor in universitate vitembergensi *, Ludo-
vicus Pliilippus van den Bergh , regni neerlandici archivista primarius ',
1 Canisium magiiis laudibus ornavit etiam Ignatius Hijacinthus Atnat de
Graveson 0. Pr. , theologus notissimus : Historia ecclesiastica variis coUoquiis
digesta VII (Augusta Vind. et Graecii 1726), coll. 5, p. 122. Idem praestitit Natalis
Alexander 0. Pr., Historia ecclesiastica, saec. XV. et XVI., art. 2, n. 81 (ed. C. Ron-
caglia, IX [Venetiis 1778], 154). Atque in universitate catholica Friburgi Helve-
tiorura sub auspiciis summi pontificis Leonis XIII. nuper instituta facultas theo-
logica, praeter communem omnium scholarum patronum Doctorem Angelicum, Beatum
nostrum Canisium peculiarem sibi elegit patronum una cum Beato Alberto Magno 0. Pr. ;
quod etiam legibus eiusdem facultatis insertum est, ab eodem summo pontifice
19. lunii 1890 approbatis (Statuta facultatis theologicae Friburgens. apud Helvetios
c. 1 , n. 2). Qui vero reipublicae friburgensis historiam conscripsit, quanturavis
falso indulgeret liberalismo, fassus tamenest: „Jamais vie ne fut phis utilement et
plus laborieusement remplie. Elle fut constamment marquee au coin de Tabnega-
tion la plus cbretienne. Orateur eloquent, dcrivain distingue, negociateur infatigable,
le P. Canisius joignait au zele de Fapotre Thabilete du diplomate , rhumilite d'un
saint et Terudition d'un savant" (Histoire du Canton de Fribourg, par le Docteur
Berchtold [2" partie, Fribourg en Suisse 1845], p. 271 — 273). Canisium de Societate
lesu in Germania omnium optime meritum esse clarum est et ab omnibus agno-
scitur, V. g. a K. Fr. Eichhorn , Deutsche Staats- und Rechtsgeschichte 4. Thl.
(4. Aufl., Gottingen 1836), p. 176°, et ab Eberh. Zirngiebl, Studien iiber das Institut
der Gesellschaft Jesu (Leipzig 1870) p. 262.
2 Historiae bibliothecae fabricianae Pars III (Wolfenbuttehi 1719), p. 866—367.
^ „Et eruditione singulari et in pontifices Romanos studio obsequiove et labore
incredibili in cathedra cum academica tum ecclesiastica ac itineribus phirimis, scri-
bendis etiam catechesi et ahis operibus tolerato suraraoque haereticorura odio in
tantam apud suos claritudinem pervenit Canisius, ut Romae omnibus aetatis iUius
theologis anteponeretur" (Tabularium ecclesiae Romanae seculi decimi sexti [Franco-
furti et Lipsiae 1743] p. 33).
* ^Keiner unter seinen Ordensgenossen in Deutschland hat mit so vielem Eifer
durch Predigten, Unterricht der Jugend, Schriften und Einfluss am Hofe die An-
zahl der Anhanger der evangehschen Religion, . . . nicht ohne betrachtlichen Erfolg,
zu vermindern gesucht" (ChristHche Kirchengeschichte seit der Reformation 3. Thl.
[Leipzig 1805] p. 550).
* „Welk eene kerkelijke rigting men ook toegedaan zij, kan men niet anders
dan met bewondering op dezen man staren, die zijn geheele leven en alle krachten
van ligchaam en ziel toewijdde aan hetgeen hij voor waar en regt hield. Een der
hechtste steunpilaren van het kathohcisme in die stormachtige eeuw, rigtte hij
vooral zijne aandacht op den verwaarloosden staat van het onderwijs en heeft dit
dan ook, schoon geheel in kerkehjken zin, door het stichten van een aantal collegien
en door eigen leer en voorbeeld krachtig bevorderd. . . . Het protestantisme dat hij
zijn geheele leven lang bestreed , kan hem slechts als een dapperen vijand be-
schouwen, maar zal ten minste aan zijnen onbezweken ijver, zijne groote bekwaam-
heden en zijn eervol karakter zijne achting niet ontzeggen" (Het Nijmeegsche Ge-
slacht Kanis, in „Bijdragen voor vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde".
Verzameld en uitgegeven door Mr. Is. An. Nijhoff, vervolgd door P. Nijlioff'. Nieuwe
Reeks, Vierde Deel [Arnhem 1866], p. 160—161). Separatim quoque haec commen-
tatio edita est.
XXI 1 II- rrooeraium geuerale totius operis.
Carolus Augustus Hase, inter spolemicos" protestantes nostrae aetatis in
Germania facile princeps '. loannes Janssen Canisium inter celeberrimos
et validissimos reformatores numerat, quos ecclesia catholica saeculo XVI.
habuerit -. Alii Sancto Bonifatio eum comparavere ^ vel in numero aposto-
lorum Germaniae reposuere \
* Hase Canisium virum fuisse dicit, qui ^pnulenter et impigre" hiboraverit, qui-
que, „vertraut mit den Kirchenviitern wie mit dem Sinn und Bediirfniss des Volks,
in Kijln, Baiei'n, Bohmen , Ostreich und iiberall wo seine Kirche bedroht -war, ein
langes Leben durch nur diesem einen Gedanken gelebt hat, mittels einer fronmten
katholischen Ghiubens- und Lebens-Ordnuug den Protestantismus zuriickzudrangen"
(Kirchengeschichte [IL Aufi., Leipzig 1886] p. 479).
- Geschichte des deutschen Volkes TV (13. Aufl., Freiburg i. Br. 1890), p. 390.
Cf. etiam L. Pastor, Johannes Janssen (Freiburg i. Br. 1892) p. 122.
* Ita fortis ille fidei confessor, Hcrmannus de Vicari, archiepiscopus fribur-
gensis, Friburgo Brisgoviae 25. Martii 1859 Pio IX. scripsit: „Vere dici potest
Petrus Canisius, qui in mediis haeresum proceUis religionem et sanam doctrinam
labescentem in Germania stabiHvit, dignus S. Bonifacii, Germanorum Apostoli, aeinuhis
et comes, siquidem bonam plantationem jamjam perituram ab interitu vindicare con-
similis laus est, quam eamdem primum instituisse" (Sacra Rit. Congr. Lausanen.
Beat. et Can. Ven. Servi Dei Petri Canisii. Positio super miracnUs [Romae 1860]
Summar. addit. p. 1 — 2). Similiter loannes Bajjtista Heinrich, theologiae professor
et ecclesiae cathedralis moguntinae decanus ; ex cuius sententia „in Wahrheit nachst
dem heiL Bonifacius kein Mensch so sehr die Dankbarkeit, Verehrung und Liebe
des katholischen Deutschlands verdient, als unser Petrus Canisius" (Der seh'ge Petrus
Canisius. Eine Predigt zur Feier seiner Seligsprechung gehalten im Miinster zu
Strassburg [Mainz 1865] p. 13).
* Ita V. g. Henricus de Knoringen , episcopus augustanus, anno 1629 in sua
„Visitatione Sacrorum liminum BB. Apostolorum Petri et Pauli" de Cauisio : „Jam
hi," inquit, „jam alii ab isto zelosissimo viro errores suos dedocti orthodoxae veritati
manus dederunt, ut proinde non parum Augusta huic Apostolo debere se debeat profiteri"
(Ex apographo partis huius ^Visitationis" circ. a. 1864 a P. Flor. Riess S. J. facto).
Ferdinandus Maria, Bavariae elector, in litteris Monachio 26. lanuarii 1659 ad Alex-
andrum VII. summum pontificem datis Canisium „totius quidem Germaniae, prae-
sertim uero Bauariae praeclarum superiore seculo Apostolum" fuisse affirmat (Ex
apographo saec. XVII. vel XVIIL scripto, in „Actis Beatif." 1. c. A. 28). Proximo
autem saeculo Franciscus Ludovicus Schenk de Castell , episcopus eystettensis,
Benedicto XIII. pontifici scripsit: „Aequissimum plane" mihi videtur, „hunc, ut ita
dicam, Germaniae Apostohun . . . Beatorum honoribus propius admoveri" (Epistula
data Eystadio 2. lunii 1729 et edita in „Pastoral-Blatt des Bisthums Eichstatt" VIII
[Eichstiitt 1861], 206). De Helvetia autem catholica Claudius Antonius Dudiny,
episcopus lausannensis , in litteris Friburgo 21. Aprilis 1732 ad Clementem XII.
missis testatur: [Canisium] „tota Helvetia, quae Catholica est, . . ut Patrem suura
in Christo diligit, ut Apostolum colit" (Ex apographo eiusdera fere temporis, in
„Actis Beatif." 1. c. A. 32). Eodem fere tempore protestans etiam „Bibliothecae
universalis" editor testificatus est Canisium tantam apud catholicos gloriam asse-
cutura, „dass man ihn fiir dem zweiten Apostel Teutschlandes hielte" (VoL III
[Norimbergae 1739], p. 162). Neque ab his dissonat sententia ipsius ecclesiae ca-
tholicae: [Canisius] „Germaniae apostolus appellatus. et plane dignus habitus est,
qui ad tutandam in Germania religionem datus divinitus putaretur" {Breciarium
romanum. Pars verna. Lectio 5 in officio B. Petri Canisii, inter festa „ex indulto").
Paulus autem Dreus, minister protestans, fatetur: „Man muss zugestehcn, dass er
romischerseits den Namen eines Apostels Deutschlands verdient" (Petrus Canisius,
der erste deutsche Jesuit [Halle 1892] p. 103).
2. De Canisii epistulis et de ratione in iis edentlis servata. XXIII
Tanta Canisius certe non praestitisset, nisi cum eruditione ac facundia
insignem vitae probitatem coniunxisset atque imprimis orationis assi-
duitatem, animi demissionem, oboedientiam erga praepositos, ardens studium
gloriae divinae et salutis animarum promovendae. Propter has virtutes
ultimis praesertim vitae annis vir sanctus habebatur, sepulcrum ex tempore
mortis eius usque in praesens pietatis gratia a multis visitabatur, pleraque
sanitatum mira beneficia per eum impetrata referebantur '. Annis 1625 et
1626 Dilingae, Frisingae, Friburgi Helvetiorum episcopi iuridice de Canisii
vita inquirere coeperunt, et anno 1740 initium factum est processui beati-
ficationis apostolico ; ad quem, temporum iniuria interruptum, Gregorius XVI.
anno 1833 rediit. Idem pontifex 28. lanuarii 1844 sollemniter declaravit
virtutes in Canisio fuisse heroicas. Denique Pius IX. 17. Aprilis 1864 quat-
tuor miracula approbavit eius intercessione patrata, et 20. Novembris eiusdem
anni Beatorum catalogo Canisium inscripsit eiusque festum diem quotannis
die 27. Aprilis agi concessit^
2. De Canisii epistulis et de ratioiie iu iis edendis servata.
Canisius ^semper", inquit Franciscus Sacchinus S. J., „habuit in more ab-
sentibus quoque prodesse per literas, quae omnes a iuuene licet conditae,
sanctara quandani Patrum priscorum antiquitatem, et grauitatem spii-abant. " ^
Tricesimum annum Canisius vixdum attigerat, cum iam duae eius epi-
stulae typis vulgatae sunt in volumine litterarum ad Fridei-icum Nauseam,
episcopmn viennensem, datarum*. Paulo autem post Beati nostri mortem
aliquae eius epistulae taraquam sacrae quaedam reliquiae coli coeptae
sunt». Inter quas recensenda est illa, quam eruditus ille pariter ac pius
* Ita v. g. visitatores et abbates congregationis helveticae ordinis Sancti Bene-
dicti ^Feflcone" 7. Octobris 1658 Alesandro VIl. papae scripserunt: Ad Canisii
canonizationem petendam se adduci ,eius Viri plane Apostolici heroicis virtutibus,
animarum zelo eximio, et frequenti niiraculorum gratia, quibus Germaniam totam,
et cumprimis Heluetiam nostram impleuit" (Ex apographo saec. XVII. aut ineuntis
XVIIL, in „Acf;s Beafif." 1. c. A. 24).
2 Riess 1. c. p. 550—571. Processus apostolicus beatificationis Canisii magna
cum diligentia et, saeculo imprimis XVIII. , cum sancto quodam rigore factus est;
quo rigore P. Francisco Xaverio Fegeli S. J., qui ex anno 1740 eius processus
„procurator substitutus" fuit, ahquando haec verba excussa sunt: „Vere dixit quis-
piam Cardinahs : ,Qui vult facere sanctum Confessorem , debet fieri Martyr,' id est,
laboribus, molestiis, adversis" (MS. : „Succincta Narratio Eorum , quae gesta sunt
circa Processum Apostohcum ... V. P. Petri Canisii S. J.", in „Actis Beatificationis
B. Petri Canisii P. IV", n. 21, p. 21 [Ser. X. H^]).
* De Vita et Rebus gestis P. Petri Canisii (Ingolstadii 1616) p. 45.
* Epistolarum miscellanearum ad Fridericum Nauseam Blancicampianum . . .
libri X (Basileae 1550), p. 373-375. 400—403.
* Ita niemoriae traditum est anuo 1618 mulierem quandam (lucernensis ea
fuisse videtur) in vitae periculum vocatam „thecam, literas P. Petri Canisii manu
exaratas continentem" corpori admovisse ,eo invocato, cujus reliquiae esseut", ac
paulo post periculo esse liberatam {^SnppIeiiienfKm Historiae Collegii Lucernensis"
anno 1636 [ni fallor] scriptum et Roraam ad praepositum Societatis lesu generalem
missum, ad a. 1618). Ac Canisii epistula quaedam etiam Friburgi Helvetiorum im-
posita est capiti Elisabethae Vonderweit morbo mortifero laborantis, ac paulo post
idem morbus Canisii intercessione subito perfecteque sanatus est; quod unum ex
XXIV II' Prooemium generale totius operis.
Hippolytus Giiarinonius medicus et historiaruni scriptor pectori appensam
portare solebat , cum annis IGll et 1634, pestilentia magnam partem comi-
tatus tirolensis infestante, aegrotos visitaret; qui etiam tabulis 15. Maii 1650
Halae ad Oenum confectis sancte testatus est se huic epistulae incolumitatem
suam acceptam referre '. Proximo saeculo , cum Canisii scripta in processu
beatificationis eius de more recognoscerentur , etiam 80 fere eiHstulae cani-
sianae excussae et a sacra rituum congregatione probatae sunt ^.
Centum Canisii epistulas in Helvetia collegerant Socii collegii
friburgensis, prelo subiciendas, et hodie quoque diploma exstat, quo Christo-
phorus Schorrer, Societatis lesu per CTermaniam superiorem visitator et vice-
provinciahs , Friburgi Helvetiorum 12. lanuarii 1662 centuriae huius typis
exscribendae potestatem iis tribuit ^ At ignotis de causis exscripta non est.
Aliquid simile accidit P. losepho Boero S. J., viro de historia ordinis nostri
optime merito ; editionem is parabat omnium Canisii epistularum , et multas
iam ipse transcripserat , multas transcribendas curarat * • sed aliis negotiis
iisque gravissimis abstractus, thesaurum suum provinciae Societatis lesu ger-
manicae tradidit '", auctore (ni faUor) praecipuo R. P. Antonio Maria Anderledy,
qui postea totius Societatis summus moderator fuit (f 18. lanuarii 1892).
Exstant quidem haud paucae Canisii epistulae per diversos libros sparsae:
imprimis in \atis eiusdem a Radero , Sacchino , Pythone , Boero , Riess con-
scriptis, in historiis tum Societatis lesu universae tum singularum provin-
quattuor ilHs miracuHs est, quae Pius IX. 17. Aprilis 1864 sollemniter approbavit
(Boero, Canisio p. 460—462. 487—490. Biess 1. c. p. 546—547. 568—570).
' Epistula haec ab ipso Canisio Friburgo Helvetiorum 8. Octobris 1595 missa
erat Dilingam ad Michaelem Eberium S. J. scholasticum. Quae suo loco proponetur.
Relatio autem ab ipso Gi(arinonio scripta ipsiusque sigillo maiore munita, 6 pa-
ginas in 2" occupans, apud nos exstat.
* Sacra Rituum Congregatione . . Lausannen. Beatificationis et Canonizationis
Ven. Servi Dei Petri Canisii. Positio super virtidibus (Romae 1833) Summar. ad-
dition. p. 1—3.
* Archetypum est Monachii in archivo regio 1. c.
* Boero, Canisio p. 5. 6 ; cf. etiam Riess 1. c. p. viii.
^ Boero in exscribendis epistulis canisianis, salvis rebus ipsis, sermonem, ita-
licum imprimis, ad nostram aetatem accommodare solebat et quaedam etiam omit-
tebat, quae nimis parva vel sicca vel aliis de causis non edenda ipsi quidem vide-
bantur. Attamen eius apographa postea ab aliis correcta et suppleta sunt. Natus
est losephiis Boero (cuius nomen saepissime in hoc opere recurret) Vintimelii (Vinti-
migha) in Itaha superiore 15. Augusti 1814, Societatem lesu iugressus 6. lanuarii
1830, in diversis postea Italiae collegns grammaticam , litteras humaniores, rheto-
ricam professus. Romae autem per multos annos archivo generali ordinis nostri
praefuit et in processibus beatificationis et canonizationis „postuktorem causarum"
egit, eoque postulante etiam processus beatificationis Canisii nostri ad feHcem exitum
perductus est. Per aHquot etiam annos Boero munus „assistentis ItaHae" gessit
sicque reverendum patrom Petrum Beckx, Societatis praepositum generalem, in toto
ordine gubernando adiuvit. Inter tot negotia Boero 80 fere libros et libellos aut
ipse elucubravit aut ab aliis compositos prelo subiecit; atque imprimis vitas con-
scripsit multorum insignium virorum Societatis; in quibus libris multa inveniuntur
nova, quae auctor ex archivo nostro romano (tunc nondum disperso) deprompsit.
Mortuus est Romae 8. Februarii 1884. Boeri libri recensentur a Carolo Somnier-
rogel S. J. , Bibliotheque de la Compagnie de Jesus. Bibliogr. I (Bruxelles-Paris
1890), col. 1571—1.584.
2. De Canisii epistulis et de ratione in iis edendis servata. xxv
ciarum eius, in libello periodico bruxellensi „Collection de Precis historiques" ;
quorum librorum index alphabeticus singulis voluminibus addetur. Verum
multae epistulae ibidem mutilae tantum reperiuntur aut in aliam linguam
conversae aut aliter mutatae, et ex ipsis illis libris complures rariores sunt,
quidam etiam rarissimi. Accedit quod permultae epistulae Canisii nmnquam
editae sunt, neque etiam iudicia quaedam eiusdem, quae longa sunt et magni
momenti. Haec de epistulis a Canisio scriptis. Earum autem, quae ad ipsum
datae sunt, paucissimae tantum typis descriptae conspiciuntur , ac multae
omnino periisse videntur, ita v. g. illae, de quibus P. Georgius Scherer S. J.
— Viennae is aliquamdiu Canisii socius domesticus fuerat — 29. Novembris 160-4
Lentia ad P. Perdinandum Alberum, collegii viennensis rectorem, haec scripsit :
^lnveni etiam literas multas Caesaris Ferdinandi, quibus ipsum Canisium in
negotiis gravissimis consulebat, imo deferebat ipsi magna instantia Episco-
patum Viennensem, nescio an etiam Labacensem." • Attamen feliciter evenit,
ut multarum eiusmodi epistularum adumbrationes saltem aut apographa eodem
tempore facta conservarentur , earum imprimis, quas ad Canisium dedere
generales praepositi lacobus Lainius, S. Franciscus Borgias, Everardus Mer-
curianus, Claudius Aquaviva.
Ut haec omnia colligerentur , atque etiam alia sive scripta sive libri
rari, qui epistulis ipsis lucem aspergere possent, invenirentur, perlustrata sunt
plus quam 260 tabularia et bibliothecae — eaque maximam partem
ab editore ipso — in Anglia , Austria , Belgio , Dania , Gallia , Germania,
Helvetia, Hispania, Hollandia, Italia, Lusitania, Suecia.
Multa reperta sunt in archivis : secreto vaticano , regio monacensi ^ caesareo
viennensi ^ itemque caesareo oenipontano *, cantonali friburgensi in Helvetia etc. ; in
musaeis : britannico , quod est Londini , et plantiniano , quod est Antverpiae ; in
bibliothecis : urbis Romae vaticana, casanatensi, nationali, viennensibus aulica et
academica, monacensibus regia et academica, dihngensi regia, lovaniensi academica,
bruxellensibus regia et patrum Bollandistarum ; denique Friburgi Helvetiorum in
bibliothecis dioecesana et cantonali, Friburgi Brisgoviae in academica; atque etiam
niultis aliis locis. Quae omnia hic enumerare non vacat.
Singulis autem epistulis nomen archivi vel bibliothecae ascribetur, in
qua inventae sunt sive archetypae sive transcriptae , et praeterea singulis
voluminibus conspectus codicum manu scriptorum praefigetur, qui ad epistulas
eius voluminis vel exscribendas vel illustrandas frequentius adhibiti sunt.
Societatis quoque lesu tabularia et bibliothecae compluribus in terris
pervestigatae et multa in iis inventa sunt; longe autem plura certe inventa
essent, nisi in tempestatibus saeculis XVIII. et XIX. contra Societatem exortis
scripta eius, tam bene olim disposita et conservata, multis modis permixta,
mutilata, rapta, ex una regione in alteram transmissa, ex parte etiam destructa
essent. Atque ex iis ipsis epistulis Canisii, quae apud nos supersunt, com-
plures editor non vidit; attamen effecit, ut satis accurata earum apographa
sibi mitterentur. Quodsi cui scripto aut scripti particulae locus
non ascribitur, in quo exstet, eo ipso significatur apud
Societatem lesu esse.
* Autographum est in tabulario quodam Societatis nostrae.
2 K. Reichsarchiv. * K. k. Haus-, Hof- und Staatsarchiv.
■* K. k. Statthalterei-Arcliiv.
XXVI II- Prooemium generale totius operis.
Complures Canisii epistulae, tanta etiam adhibita diligentia, deprehendi
non potuerunt; v. g. illae , quas ,ad Episcopum Mindensem et Ducem
Brunswicensem" missas esse academiae ingolstadiensis historiographus quidam
affirmat '. Nec tamen messis exigua fuit.
Spectanti enim epistulas canisianas, quae aut ex omni parte aut ex aliqua saltem
supersunt, apparebunt inter eos, qui litteras a Canisio accepere aut ad eum dedere,
Sancti Franciscus Salesius, Carolus Borromaeus, Ignatius, Franciscus Borgias, Beatus
Petrus FaLer , sunimi pontifices lulius III. , Pius IV. , Gregorius XIII. , imperatores
Ferdinandus I. et Ferdinandus II., Bavariae principes Albertus V., Guilielmus V.,
Maximilianus I., archidux Ferdinandus II. Tirolensis, cardinales Amulius, Commen-
donus, Bartholomaeus Gallus, Hosius, Philippus Bavariae dux, Sirletus, Truch-
sessius, nuntii apostolici loanues Franciscus Bonhomius, loannes Dolphinns, Aloysius
Lipomanus , Sebastianus Pighinus , Bartholomaeus comes Purliliarum ; antistites
(episcopi, administratores etc.) archidioecesium et dioecesium argentoi-atensis, basile-
ensis, brixinensis, eystettensis , frisingensis , herbipolensis , lundensis, moguntinae,
raonasteriensis, naumburgensis, paderbornensis, pragensis, salisburgensis, treverensis,
varmiensis, viennensis ; Societatis lesu praepositi generales lacobus Lainius, Everardus
jVIercurianus , Claudius Aquaviva; viri illustres permulti, veluti Petrus Busaeus,
Maternus Cholinus, Franciscus Costei-us, Martinus Eisengrein, Georgius Fuggerus,
loannes Gropperus, Wiguleus Hundt, Bartholoraaeus Latomus, Guiliehnus Lindanus,
Oliverius Manareus , Hieronyraus Natalis , loannes Nopelius , Onufrius Panvinius,
loannes Pistorius, Christophorus Plantinus, Antonius Possevinus, Alphonsus Sahneron,
"Wolfgangus Sedelius, Petrus Schnewly, loannes lacobus a Staal, Fridericus Staphylus,
Laurentius Surius, Ruardus Tapperus, Guihelmus Techtermann, Sebastianus Verro-
nius, Marcus Welser etc.
Haec ipsa nomina sufficient ad ostendendum momentum, quod in epistulis
canisianis situm est pro historia tum sacra tuni civili tum litteraria. Quod
quidem enucleatius enarrabunt prooemia specialia singulis praefigenda vohi-
minibus. Praeterea singulis epistulis „summarium" antecedit, docens, quid
contineant.
Epistulae porro a Canisio datae vel ad eundem missae hic ponentur
omnes , sive editae iara sunt sive non sunt ; itemque i u d i c i a Canisii , ac
litterae etiam ^dedicatoriae", a Canisio suis aliorumve libris praefixae, vel
ab aUis scriptoribus ad Canisium datae; nam in his quoque nova quaedam
et singularia dicuntur de hominibus rebusque illorum temporum, aliaque valde
pulchra ; ac hbros illos ipsos inspicere , nunc saepe haud ita facile est ^.
Quodsi alicuius canisianae epistulae exemplum quidem ipsum periit, vestigia
autem quaedam supersunt , e. g. in epistula tertii cuiusdam , epistulae illius
canisianae mentionem facientis, haec in formam ^regesti'' redacta typis, quas
dicunt, cursivis exscribuntur. Ea autem, quae dicta sunt, omnia non per
tres aut quattuor classes distinguentur , sed promiscue ponentur, temporum
tantum ordine observato ; secus enim nimiae in uno eodemque volumine
orirentur divisiones ; et epistulao ad Canisium missae saepe responsiones sunt
' /. jV. Mederer , Annales Ingolstadiensis Acadeniiae P. 2 (Ingolstadii 1782),
p. 151. Episcopus ille fuisse videtur Georgius, archiepiscopus bremeusis idenique
episcopus niindensis et adrainistrator verdensis , qui Henrici iunioris, ducis bruns-
vicensis, frater erat. De quo E. Reimaim, Die Sendung des Nuntius Coraraendone etc.
in ,Forschnngen zur deutschen Geschichte" VII (Gottingen 1867), 266.
- Clarissinii editores epistuhirum cardinalis Hosii epistulis etiam ^praefationes
ad lectorem" adiungunt.
B#STW G®^i^»«fK JUiDiVA»*
^-^,*p>vr'r HTLL, MA8S.
2. De Canisii epistulis et de ratione in iis edendis servata. XXVII
ad praecedentes epistulas Canisii; iudicia quoque Canisii epistularum instar
utplurimum certis hominibus destinata sunt. In posteriore autem singulorum
voluminum parte „monumenta canisiana" collocabuntur, sive ea referentur,
quae alii de Canisio scripserunt, quaeque Canisii ipsius vitam et epistulas
illustrare possunt. Ad historiae auteni perspicuitatem et lectorum commodi-
tatem magis collaturum esse videbatur, si monumenta haec primum praecipuis
locis, quibus Canisius moratus est, et deinde rebus, quae singulis locis gessit,
digererentur (v. g. : monumenta coloniensia , ingolstadiensia etc. ; in ingol-
stadiensibus : moniunenta quae spectant ad Canisii missionem et adventum, ad
eius scholas et vitae exempla , ad munus rectoris ab eo gestum etc.) , et
deinde singulorum illorum capitum res temporibus dividerentur. In adnota-
tionibus quoque historicis, quae post „criticas" sive res gramma-
ticas etc. spectantes, singulis epistulis subicientur, haud paucae scriptorum
particulae ex codicibus aliisque fontibus nondum editis vel rarioribus pro-
ferentur.
Sicubi igitur signum* in adnotationibusetexplicationibus
comparebit, indicabit editorem fonte uti (quod ipse quidem
sciat) nondum edito; in adnotationibus , dico, id fiet; nam ipsis epi-
stulis Canisii, vel ad eum datis, vel „monumentis canisianis" hoc signum
numquam apponetur; si quod enim huiusmodi scriptum nunc primiun in lucem
emittitur, id ex hoc ipso intellegi poterit, quod post exemplum manu scriptum,
ex quo typis transcribitur, liber non indicatur, quo iam totum vel ex parte
vulgatum sit.
Abundare his in rebus magis placet quam parciorem esse. Quod enim
uni non sapit, alteri fortasse arridet. Sunt multa, quae ad universalem quidem
historiam non attinent, sed valent ad melius cognoscendam historiam singularis
alicuius urbis, scholae, artis, ordinis religiosi. Verumtamen ,sunt certi denique
fines'" ; ideoque in hoc libro, quas Canisius dedit, epistulae, cum operis huius
praecipuam partem constituant, generatim proponentur integrae, nulla re mutata,
nulla decerpta. Aliter vero de litteris fiet ad Canisium missis. Ex iis enim,
quae praepositi generales ad eum dederunt , multae admodum prolixae sunt
multaque continent, quae hodie fere nullius iam sunt momenti, e. g. fratrem
aliquem laicum Societatis lesu ex culina unius collegii in culinam alterius
domus transferendum esse, vel aureos aliquot, qui Romae Socio alicui in
Germaniam profecturo viatici loco dati sint, hac vel illa ratione romanis
Sociis restitui posse. Harum igitur quaedam integrae ponuntur; in aliis
aliqua, punctis appositis , praeciduntur ' ; aliquae in „regesta" contrahuntur.
E ^monumentis" illa ponuntur integra, quae usque adhuc typis descripta
non sunt ; cetera , ne huius operis pretium et volumina nimis augeantur,
in ^regesta", una tantum alterave sententia ad verbum proposita, contra-
huntur, nisi specialis ratio aliud suadeat, v. g. quod monumentum vahle
grave vel splendidum sit, vel quod tantum in libro vakle raro vel non in-
tegre vel sat mendose editura sit.
Cuncta porro, quantum fieri potest, ea lingua proponuntur, in qua primum
scripta sunt; iis autem, quae latina non sunt , latina versio minoribus
^ Attamen exempli praebendi causa complures saltem huius generis epistulae
integrae proponentur. Signo notatur, in ipso fonte aliquid deesse.
XXVIII II- Prooemium generale totius operis.
typis additur vel potius subiungitur ; quod superfluum sane atque vituperatione
dignum foret , si solis historiographis et philologis hoc opus destinaretur ;
verum etiam piae lectioni et salubri nionitioni omnium Societatis lesu homi-
nuni ah'quatenus inservire debet; qui, per totum orbem sparsi, non possunt
singuK tot Htteras commode legere et interpretari antiquo illo sermone Ger-
manorum et Italorum conscriptas.
In eiusmodi lectorum gratiam etiam nonnuUae adnotationes adduntur,
quas pro historicis addere certe supervacaneum erat ; nec tamen ea enarrare
visum est, quae ingeniis excultis sat nota sunt vel in quoUbet historiae
compendio facile reperiri possunt. Supervacaneum etiam est monere ad-
notationes iUas tantae auctoritatis non esse, quantae ipsius Canisii epistulas,
sed eam tantum fidem iis haberi posse, qua ipsi libri digni sunt, ex quibus
excerptae esse dicentur.
Ante singulas autem epistulas, ex quibus haustae sint fontibus, ita
indicabitur, ut primo loco semper codex ille scriptumve ponatur, in quo
ipsa editio quasi nititur, sequantur alia exempla rainoris valoris, quibus-
cum primus ille fons collatus est, ac tandem hbri, in quibus forte epistula
illa iam edita conspicitur. Xeve quisquam miretur nonnumquam recentia apo-
grapha antiquis praelata esse ; praelata sunt, quia constabat ea a viris omni
fide dignis ex ipsis archetypis descripta esse ; antiquiorum autem illorum
exemplorum scriptores proximique fontes ignorabantur. Ex operibus quoque
typis descriptis lectiones variantes, quas vocant, nonnumquam pro-
ponentur; harum enim aliae ad verba Canisii a corruptelis purganda con-
ferent , aliae autem, quara parva fides editoribus quibusdam haberi possit,
declarabunt.
Hoc quoque notandum est eas epistulas , quas auctor (v. g. Canisius,
Otto Truchsessius) sua manu scripsit, ^autographas'' ab editore dici;
illas vero, quas auctore dictante vel mandante alius scripsit, ^archetypas'' ;
si qua epistida ab alio descripta fuerit, hoc exemplum „apographum" vo-
catur, et is, qui descripsit, ^librarius" ^; illud denique scriptum, quo epistula
ipsa primum praeparatur sive adumbratur (Entwurf, Concept, brouillon, minuta,
sketch), huius operis editor cum editoribus epistularum Stanislai Hosii „com-
mentarium'' appellare statuit.
In fine cuiusque epistulae inscriptio eius, si exstabit, apponetur, et non-
numquam minoribus typis ea ascribentur, quae non tam res singulares in
ejnstula relatas spectant (de his enim adnotationes in marginibus inferioribus
singularum paginarum positas consulere oportet) quam totam epistulam : eius
authenticitatem, integritatem, historiam, tempus, quo data est etc.
Cum autem Canisius non suis, sed ipsius sacrae Scripturae verbis loquitur,
ea verba typis latius dispositis describuntur, idque eo consilio, ut in-
tellegatur, quam familiariter simul ac reverenter catholicus ille saeculi XYI. vir
Sacra Scriptura usus sit, quamque firmiter in ea sententia steterit, quam ali-
quando in libellum quendam suum rettulerat: ,Laudatissimum et Deo gratissi-
mum, quod oculis homo facere queat, sunt amoris lacrymae et sacrae Scripturae
' Cum igitur epistula aliqua archetypa uon ab editore ipso, sed ab aliquo
eius amico sodalive visa et descripta est, id semper diserte patefiet. Idem vero in
locis quoque illis facere , qui in adnotationibus afferuntur, operae pretium uon est
visum.
2. De Canisii epistulis et de ratione in iis edendis servata. XXIX
jugis lectio." ^ Duo tamen hic notari opus est. Primum: Canisius saepe locos
Scripturae memoriter tantum producit; quod etiam sanctis ecclesiae patribus
frequens erat. Secundum: Vulgata sacrae Scriptui'ae editio, quam dicunt
„Sixti V.", anno 1590 in lucem emissa, sed brevi post retractata est; Cle-
mens VIII. autem Vulgatam anno 1592 primum edidit, annis 1593 et 1598
a mendis repurgavit, sic demum repurgatam exemplar ac typum esse voluit
omnium editionum futurarum. Ideo mirum esse non potest Canisium annis
1541 — 1597 scribentem a vulgata nostra editione nonnumquam paululum
discrepare etiam iis locis, quibus Scripturam ad verbum describere vult.
Editores nostrae aetatis vexantur hac quaestione : Quomodo ipsa veterum
scriptorum verba tractanda sint, vel quoniodo scribenda et interpungenda '? Omnia
^modernizare" — liceat mihi ita dicere — iam exosum est. Cuncta vero, vel
minima, ad amussim intacta relinquere, qualia in ipsis veterum scriptis habentur,
nil omnino mutando, addendo, omittendo, nimis servile foret nimisque molestum et
legentibus et iis , qui opus typis describere debent. Si quis autem palaeographiae
studio ductus haec omnia videre vellet, codicem ipsum vel photographiam eius in-
spicere posset. ^Normalizare" igitur editoribiis nostri aevi placet , sive verba
secundum certam normam castigare , quo commodius legi possint. Atque sunt, qui
exoptent, ut pro uno saltem saeculo et pro unius linguae vel nationis scriptis una
aliqua ac firma eiusmodi exsistat norma. At reapse suas proprias sibi statuit leges
„institutum historicum" regni borussici, quod Romae studiis operatur, itemque suas
sibi condiderunt Austriaci, qui ibidem simile constituunt ^institutum" ; suas tulere
AVurtembergenses, alias historici germani, qui a. 1895 Francofurtum ad Moenum con-
venerant. Atque etiam scriptores particulares non pauci suam sibi statuerunt normam
eamque in praefatione libri sui exposuerunt ^.
Quorum exemplum huius quoque operis editor sequitur. Caput ei erit vetusta
scripta non corrigere neque mutare, nisi cum ratio ipsa aut preli typographici
indoles id postulaverint ; cetera prudenti lectori ofiferre talia, qualia ipsi oblata
sunt. Itaque
a) Enodabuntur et communi modo scribentur verborum sigla sive compendia
illa difficiliora, quae plerumque lineis sive rectis sive curvis confecta sunt, v. g. ^.q"
cum lineola subducta pro ^.quae", ^qg" pro ,que" vel ,,quam", ,mia" cum lineola
superducta pro ^misericordia". Simpliciora autem sigla sive in quibus litterae tantum
aliquot omissae sunt, apposito puncto, relinquentur , v. g. „Reverend." vel „Rev."
pro ^Reverendus" ; attamen frequentius occurrentium eiusmodi siglorum index alpha-
beticus et explicatio in initio singulorum voluminum ponentur.
b) Omittentur generatim apices et puncta et signa similia, super litteris
coUocata, v. g. ,quam", „und", „nimc" ; pro germanico „|i" ponetur ^ss" ; ea autem,
quae ipsum sermonem eiusve genus sive dialectum manifeste et quasi necessario
spectant, relinquentur, v. g. „giit", „parl6".
c) Cum patebit scriptorem ipsura, si paulo attentius scripsisset aut scriptura
relegisset , fuisse hoc signura interpunctionis positurura , e. g. punctura in fine , hoc
vocabulum ita scripturura, correcturum, completurum, additurura: hac ipsa ratione
scriptura eius corrigetur; attamen quae auctor ipse scripsit, in adnotationibus
criticis proponentur , et litterae verbave suppleta uncis quadratis semper in-
1 B. Petri Canisii exhortationes domesticae, ed. Georg. Schlosser S. J. (Rurae-
mundae 1876) p. 448.
2 Ita e. g. Franc. Dittrich in „Nuntiaturberichte Giovanni Morones vom deut-
schen Konigshofe 1539. 1540" (Paderborn 1892) p. vii. viii. Walter Fricdenshurg
a. 1893: „Ist doch", inquit, ^iiber die Behandlung historischer Texte noch so wenig
Einstimmigkeit erzielt, dass im Grunde jeder Forscher sein eigenes System hat"
(Nuntiaturberichte aus Deutschland 1533—1559 III [Gotha 1893], Vorw. p. i).
■v;^^^X ^^- Prooemium generale totius operis.
cludentur; praeterea, si operae pretium erit, mutationis vel additionis illius ratio
copiosior reddetur. Similiter agetur, si quid ex antiquo exemplo abscissum est vel
in eo deletum etc.
Ac semper, si quid uncis quadratis [ ] includetur, eo ipso significabitur ab
editore additum esse.
d) In reliquis autem rebus scriptorem editor accurate sequetur, tum in pro-
prietatibus eius grammaticis , etiamsi mendosae sint , tum in ea versuum incipien-
dorum ratioue, quam ^Alinea" dicimus, tum in orationis interpunctione sive in usu
commatuni , uncorum etc. , tum in numeris pingendis (v. g. ^vj" pro „^1", ^MD"
pro .1600''), tum in verbis quibusdam iungendis vel disiungendis (e. g. „Gottes
Haus' pro „Gotteshaus") , tum in verbis ipsis scribendis per has vel illas litteras,
maiusculas, rainusculas, ^consonantes" vel „vocales" duplicatas et cumulatas (v. g.
,.Ecclesia" pro ^ecclesia", ,ocium" pro „otium", „vnus" pro „unus", „faelix" pro
pfelix", „subijcio" pro ^subicio" *, ,,Vatter" pro ^Vater", „nemmen" pro „nehmen"),
tum in varianda eorundem verborum scriptione, v. g. in eadem epistula modo
^havere" scribendo, modo „avere", tum in praetermittendis apicibus, quos „accentus"
dicunt, in iis verbis italicis vel gallicis, in quibus nunc poni solent ^.
e) Lectionibus miris vel singularibas [s/c], dubiis [?] apponetur, et, si opus
fuerit, adnotatio subiungetur.
f) Notum est saeculo sexto et decimo homines doctos nomina sua e patrio sermone
in latinum vertere consuevisse, et multa eiusmodi nomina latina adeo in usum
litterarium transiisse, ut patria raro tantum usurpentur (v. g. B. Petri Fabri [Favre,
Lefevre] et Friderici Staphyli [Stapellage]). Haec igitur nomina editor quoque in suis
adnotationibus etc. adhibebit; nam magis communia et nota atque etiam constantia
sunt, cum patria ab aliis — immo et ab eodem aliis temporibus — aliter scribantur
(v. g. Sacchini — Sacchino; Peurle — Baiirle). Attamen patria nomina semel vel
etiam pluries latinis adiungentur. Cum autem nomina propria in epistulis et quibus-
cumque aliorum scriptis occurrent, ita reddentur, ut ab auctoribus ipsis scripta sunt.
Apparet quidem haud omnes editores ita agere. Est qui in ^autographis"
clarorum hominum edendis huiusmodi scribendi rationem probet, in aliis scriptis
improbet ''. Alii in nominibus tantum propriis nil immutandum esse senserunt *. Multi
scribendi genus antiquum plus minusve retinent, interpunctionem omnino ad tempus
nostrum accommodant ^. Nolunt quidam usum litterarum i et j ad^aetatem nostram
' In libris etiam, imprimis latinis, typis exscribendis litteras V et U, v et u,
I et J, i et j saeculis XVI. et XVII. modo promiscue , modo cum certo discrimine
adhibitas esse atque immo nunc quoque Germaniae typographos et viros doctos ea
in re discrepare, ostendit E. Horn in ^Centralblatt fiir Bibliothekswesen" 11. Jahrg.
(Leipzig 1894), 385-400.
2 Hi apices eodem modo in verbis italicis praetermittuntur a los. Hansen,
Nuntiaturberichte aus Deutschland 1572—1585: Erster Band. Der Kampf um
Kohi 1576—1584" (Berlin 1892), p. viii etc. Ponuntur a Walt. Fnedenshnnj, Nun-
tiaturberichte aus Deutschland 1533—1559 I (Gotha 1892), p. xiii. xiv etc.
' Ita Fel. Stieve, Die Politik Baierns 1591—1607. Erste Hiilfte (Miinchen 1878),
p. XVI. Qui de recentioribus actis germanice scriptis idem tradit in „thesibus" vel
praeceptis quae a. 1894 et 1895 historicis germanis Lipsiae et Francofurti congre-
gatis proposuit (Deutsche Zeitschrift fiir Geschichtswissenschaft XI [Freiburg i. B.
und Leipzig 1894], 200—201 ; Bericht iiber die dritte Versammlung deutscher Histo-
riker etc. [Leipzig 1895] p. 21). Friedenshurg vero noluit exemplorum a librariis
scriptorum verba minus accurate reddere quam archetyporum (1. c. p. xiii etc).
* Sic V. g. Fr. Lud. Bauniann, Akten zur Geschichte des deutschen Bauern-
krieges aus Oberschwal^en (Freiburg i. Br. 1877) p. xi. Similiter editores epistu-
larum cardinalis Hosii.
* Ita e. g. Aug. v. Druffel, Briefe und Akten zur Geschichte des sechzehnten
Jahrhuuderts I (Munchen 1873), p. xviii— xix. Similiter P. Ambr. Gietl 0. Pr., Die
2. De Canisii epistulis et de ratione in iis edendis servata. XXXI
prorsus conformare, cum tamen litteris u et v nostro modo utantur, relicto antiquo '.
Alii ipsas illas litteras v et u iam antiquo more ponunt, iam recente-.
Sentenzen Rolands, nachmals Papstes Alexander III. (Freiburg i. Br. 1891), p. lxx.
Item editores codicis diplomatici turicensis {Escher und Schweitzer , Urkundenbuch
der Stadt und Landscbaft Zuricb. Bd. I. II. Zuricb 1888. 1890). At contra Jos.
Fiedler in edendis relationibus, quas legati veneti saeculo XVI. de Germania et
Austria scripserunt, eorum et scriptionem et interpunctionem retinuit : „Die grosste
Sorgfalt wurde darauf verwendet, dass der Text mit den in jeder der Relationen
zu Tage tretenden Eigentbumlichkeiten der Schreib- und Ausdrucksweise mijglichst
getreu wiedergegeben werde. Abweicbungen vom Originale fanden nur in der Inter-
punction statt, wo es das Yerstandniss unerlasslicb erforderte" (Fontes rerum
Austriacarum, Abtb. 2, XXX [Wien 1870], x). In interpungendis „Monumentis Ger-
maniae historicis" diversos editores diversas sibi leges statuisse fatetur G. Waitz,
Keues Arcbiv der Gesellschaft filr iiltere deutsche Geschichtskunde II (Haunover
1876—1877), 457, n. 1.
' Ita v. g. lo. Frid. Bohmer in „Actis Conradi I. Regis" (Frankfurt a. M.
1859); qui e. g. p. 13 babet ^divino", ^iugiter". Item Fr. X. v.Wegele, Geschichte
der Universitat Wirzburg. 2. Tb. Urkundenbuch (Wirzburg 1882) ; qui v. g. scribit
quidem ^civitas" , ^ubique" , sed simul ^ydoneus" , „iurisdiccio". Atque etiam
]j. Duchesne v. g. : ,.amavit", ^venit" pro „amauit", „uenit" ponit, cum taraen re-
tineat v. g. ,eius" : Le Liber Pontificalis (Paris 1886. 1892). P. H. S. Denifie 0. Pr.
in suo „Chartulario Universitatis Parisiensis" (v. T. I [Parisiis 1889], introd.) litteris
i, j, u, v non tam antiquo more quam nostro utitur; reiiqua autem retinet, atque
etiam v. g. „IIJ", „VJ" loco nostrorum „111", „VI". Rursum Bohmer suadet, ut
V. g. pro „VJ" ponatur „VI", et loco litterarum versalium (ut „LI") ad numeros
significandos communes illas seu parvas poni posse censet (ut „li"); qui tamen
e cum 5 supposito vult retineri : „Ansichten iiber die Wiedergabe handschrift-
licher Geschichtsquellen im Druck", in ,.Joh. Friedrich Bohmer's Leben, Briefe und
kleinere Schriften. Durch Johannes Janssen" III (Freiburg i. B. 1868), 463. Ita et
ipse Joh. Janssen quadratos annorum numeros in parvos mutavit : Frankfurts Reicbs-
correspondenz von 1376—1519 Bd. I (Freiburg i. Br. 1863) ; cf. v. g. p. 153. 155. 328.
^ Ita C. Halm in edendis operibus Sulpicii Severi tenet quidem v. g. „uiden-
tur", „CLAVDIA", sed scribit „ut", „urbis" loco „vt", „vrbis" : Corpus scriptorum
ecclesiasticorum latinorum I (Vindobonae 1866), v. g. p. 223. Litterarum u et v anti-
quam scriptionem retinuit v. g. libellus periodicus, editus a F. J. Mone , „Zeit-
schrift fiir die Gescbichte des Oberrheins" (Karlsrube 1850 sqq.) : item P. Isidor.
Raab 0. S. B. in „Urkundenbucb des Stiftes Seitenstetten" (Fontes rerum Austria-
carum Bd. XXXIII (Wien 1870). Baumann quoque (1. c.) retinet v. g. „vnd", „vrteilen*.
Theod. Sickel in edendis diplomatibus regum et imperatorum Germaniae pro nominibus
tantum propi'iis litteras v et u secundum antiquam scriptionem poni voluit: Monu-
menta Germaniae bistorica. Diplomata I (Hannoverae 1879—1884) , vi. Georgio
autem Wuitz vebementer displicet, quod quidam litteras i, j, u, v veterum semper
more usurpent: „Wie soll man Urkunden ediren?" in „Historiscbe Zeitschrift,
borausgegeben von Heinrich von Sybel", IV (Miincben 1860), 438 — 448. Quos contra
Waitzium defendit K. H- Freih. Roth von Schreckenstein : „Wie soll man Urkunden
ediren?" (Tiibingen 1864) p. 20 — 21. Atque Ge. Henr. Petiz, cum in „Monumentis
Germaniae bistoricis" v. g. „raaiorem" , „ieiunio" etc. retineret, „Noviomagura",
rUxor" nostro more poneret (SS. I, 195. 321), in speciraine, quod anno 1840 edidit,
codicis diplomatici pro Guelforum terris conficiendi, litteras „u" et „v" aliter ad-
hibuit. En quanta varietas ! Fateor tamen bic complura congesta esse,
quae eandem omnino rationem non babent. Maiorem enim in retinenda
priraa scriptione curam exigunt editiones, quae superiora saecula spectant quam quae
posteriora; item quae philologiae potius inservire debent quam quae bistoriae, ac
quae ad particularem bistoriographiam peiiinent quam quae ad universalem.
XXXII ^I- Prooemium generale totius operis.
In liac etlitione eam, quae modo proposita est, rationem
tenere placuit, quia in ea vera quaedam inesse videtur sim-
plicitas, firmitas, constantia atque, si ita loqui fas est, ,ob-
iectivitas". Modernizemus v. g. interpunctionem antiquam ! Post 50 annos
fortasse iam haec ipsa recens interpunctio erit obsoleta '. Coustituamus in antiquis
verbis germanicis litteras illas consonantes omittendas esse, quae nunc in iis non
ponantur. Sed numquid easdem orthograpliiae germanicae leges habent Borussia
atque Austria? Sunt, ni fallor, etiam typographiae, quae „orthographias domesticas"
sibi condiderunt. Et quid, quaeso, post 20, post 100 annos erit? Fluxa haec sunt
et incerta. Multis quidem verbis lulius Weizsaecker in exordio Actorum
comitiorura germanicorum docet , quaeriam in actis germanice scriptis antiquae
scriptiones retiuendae, quae mutandae sint. Sed quam subtiles tandem aliquando
regulae illae evadunt, quam multiplices et difficiles-! Ideoque facile quidem in-
veneris, qui profiteatur se generatim et summatim Weizsaeckeri leges servasse ; num
vero multi singillatim atque accurate eas sequantur, dubitari potest '. Certum quidera
est saeculo XVI. verborum, imprimis germanicorum , scriptionem haud raro valde
incompositam et insulsam ac quasi silvescentem fuisse , idque saepe ex inscitia aut
licentia eorum, qui aliorum mandatu res scribebant vel transcribebant. Neque tamen
omnes v. g. consonautium cumulationes mere arbitrariae sunt ; multae enim dialectum
illius regionis verborumque prolationem indicant, ideoque ad linguae germanicae
historiam cognoscendam conferunt. lam vero quam difficile saepe est discernere,
quid dialecti sit ideoque tenendum , quid licentiae librariorum ideoque resecandum !
Nonne praestat , quaecumque commode retineri possunt , retinere et iis diiudicanda
permittere, qui linguae germanicae ex professo student, quosque ^germanistas"
dicimus? Propterea doctus quidam nostrae aetatis vir: ^Nos", inquit, „muIto plus
detrimenti patimur ex scriptis ad certam normam castigatis, quam ex iis, quae
quasi silvescunt." * Accedit etiam hoc, idque valde grave, quod multa pro-
^ P. G. M. Pachtler S. J. eam rationem, quae cum mea fere concordat, secutus
est, cum inter ^Monumenta Germaniae Paedagogica" „Rationem studiorum et in-
stitutiones scholasticas Societatis lesu per Germaniam olim vigentes" (voll. 4, Berolini
1887 — 1890) in lucem emitteret, nec quisquam eorum , qui huius operis censuras
scripserunt, id serio reprehendisse videtur.
' Deutsche Reichstagsakten I (Munchen 1867), Lxix — lxxx.
3 Cf. e. g. Historisches Jahrbuch IX (Munchen 1888) , 459—471. Ita etiam
H. de Sybel negat AiKjHstum KhicMiohn in actis comitiorum recentiorum edendis
praecepta haec Weizsaeckeri omnia secutum esse: Deutsche Reichstagsakten unter
Kaiser Karl V. Erster Band, bearb. von Aug. Kluckhohn (Gotha 1893), Vorr. p. iii. iv.
* „Wir leiden viel mehr unter den nornialisierten Texten, als unter denen
mit verwilderter Schreibweise" : Fr. Jostes, Daniel von Soest. Ein westfiilischer
Satiriker des 16. Jahrhunderts (Paderborn 1888) p. 391—392. Qui alio in libro
testatur in iis, quae sermone Germaniae inferioris conscripta sint, difficile esse, ea,
quae ex neglegentia tantum sci"iptorum seu librariorum irrepserint, discernere sicque
pro correctione solidas certasque leges condere. „Die Ansichten iiber die philo-
logische Thatigkeit bei der Wiedergabe mittelniederdeutscher Texte sind augenblick-
lich noch in der Gahrung begriffen. Die Reihen derjenigen, welche hier stark con-
servative Grundsiitze vertheidigen , verstarken sich zusehends" (Die Chroniken der
westfalischen und niederrheinischen Stadte. Bd. II: Soest [Leipzig 1889], p. xliii.
XLiv). Atque, ut etiam ex adversariorum fidei catholicae castris exemplum quale-
cumque depromatur, J. K. V. Knaahc in pracfatione novae illius editionis omnium
operum Luthcri profitetur se in vocabulis germanicis „silvam illam litterarum"
,cum sua nodositate et curvitate" („mit seinen Knorren und Kriimmen") intactam
relinquere et aliquos tantum ramos avellere (Dr. Martin Luthers Werke. Kri-
tische Gesammtausgabe I [Weimar 1883], xix — xxi). Censet quidem Fr. Falk
2. De Canisii epistulis et de ratione in iis edendis servata. XXXIII
ponenda erunt scripta italica, quae cuni lingua italica saeculi nostri multum dis-
crepant et, a Hispanis cum scripta sint, hispanicismos etiam nonnumquam adniixtos
habere videntur. In his porro epistulis antiquum Italorum sermonem a mendis
Hispanorum et a librariorum libidine secernere, germano homini difficilius fuerit;
Italis haec dirimenda offeruntur. Quibus autem germanicae atque italicae orationes
ita conformatae non placebunt , versiones latinas legere poterunt , iisdem , ut supra
dictura est, subiciendas. Hoc quoque addi potest: In viris magnis neque hoc in-
iucundum est, videre, quomodo verba singula pinxerint, parcentes v. g. litteris aut
prodige eas cumulantes; nam hoc quoque ad eorum indolem moresque cognoscendos
facere potest.
Verumtamen haec omnia pace multorum virorum doctissimorum dicta
sint, qui aliter egerunt vel agunt. Hoc tantum editor petit, ut sua sibi con-
stet libertas.
in „Corpore Catholicorum" quod conficiendum proponit, scripta imprimis germanica
liberius tractanda esse ; nec tamen infitiatur : Si liberius agere placet, „so lasst sich
nur schwer die Linie zeichnen, welche festzuhalten sei" (Katholik , 71. Jahrg. I
[Mainz 1891], p. 440—463).
lunsberger, Cauisii Epistulae et Acta. I.
m.
PROOEMIUM SPECIALE PRIMI VOLUMINIS.
Volumen hoc tempore quidem cetera antecedit; sed, si rerum novitas
ac gravitas spectentur, reliquis fortasse omnibus inferius est. Magnam enim
eius partem tempus illud occupat, quo Canisius litterarum studiis operam
navabat et a scholasticis fere sodalibus htteras accipiebat; studiosi autem
adulescentes ea gerere non solent, quae valde conspicua sint et magna in
historia faciant vestigia. Accedit aliud: Cum in posterioribus vohmiinibus
omnes paene epistulae eaeque sat longae et graves poni possint, quas Socie-
tatis lesu praepositi generales ad Canisium dederunt, in hoc volumine ali-
quot tantum coUocari possunt ex iis, quas eo tempore S. Ignatius, Societatis
parens et primus praepositus, Canisio misit.
Neque tamen primum hoc vohmien vacuum nec lectoribus ingratum erit.
In quo haec potissimum praestabuntur :
Primo loco Canisii autobiographia vel potius partes illae, quae ex
ea supersunt, ponuntur; quae nunc primum cunctae collectae sunt et in ea
lingua eduntur, qua a Canisio sunt scriptae. Hac autem autobiographia non
sohmi exterior (si ita loqui fas est) Canisii vita, in prooemio generali ad-
urabrata, magis explicatur et amplificatur , sed etiam — id quod totius rei
caput est — interior eius vita aperitur quasi et rechiditur: cognoscitur, quos
ille in tot laboribus suscipiendis fines sibi proposuerit, quibus de causis tot
itinera facere, tot contiones habere, tot libros conscribere vohierit; osten-
ditur summa pietas, qua in Deum ferebatur, animus vere apostolicus , quo
Germaniam suam dihgebat, generosa caritas, qua inimicos etiam complecte-
batur; intellegitur, quid Canisius senex et morti proximus de Societate lesu
senserit, cui iuvenis se dederat et in cuius intimis quasi visceribus per tot
annos commoratus erat, Ignatii discipuhis, summis Societatis viris amicus,
magnae Societatis provinciae diu praepositus.
Sequuntur plus quam 210 epistulae et summaria epistularum, quae
ab anno 1541 usque ad 1556 (mensem lul.) a Canisio et ad Canisium datae
sunt, et 125 monumenta (saepe in summaria contracta), quae ad eosdem
annos pertinent. Ex epistulis illis a Canisio vcl ad eum datis 50 fere
(quod equidem sciam) usque adhuc prehun nullo modo subierunt; sed etiam
ex reliquis multae aliqua ratione novao dici possunt: aut enim numquam
integrae in lucem prodierunt aut ea lingua non sunt vulgatae , qua prirnitus
scriptae erant; nonnullarum , quae longae et valde gravcs sunt, minimae
tantum quaedam particulae adhuc cognitae erant. Praeterea in ea voluminis
parte, cui titulus „Monumenta canisiana", atquo in adnotationibus , quae
epistulis ipsis subiciuntur, phis quam 180 ponuntur litterarum, relationum.
III. Prooemiiun speciale prinii voluminis. XXX Y
catalogorum, commentariorum partes et nonnumquam etiam litterae integrae,
quae ex fontibus nondum editis depromptae sunt. Neque ea, quae
iam antea typis exscripta erant , solummodo hic iterantur : haud raro falsae
in iis lectiones ex archetypis emendantur vel lectiones variantes subiuu'
guntur, ac tum in his, tum in rehquis scriptis varia examinantur et patefiunt,
quae usque adhuc dubia vel ignota erant. Ita v. g. epistula illa excutitur,
qua de ratione agitur Sebastiani Phauseri, contionatoris hitherani, ab aula
Maximiliani regis removendi, ac quaeritur, num reapse Canisii sit (de qua
re dubitatum est), quando data sit (in qua re erratum est), quibus inscripta
sit (quos nemo adliuc cognovit); v. infra, p. 530 — 535.
Rebus ipsis, quae in epistulis et actis Canisii continentur, imprimis
Canisii vitam ilhistrari per se patet. Multa quidem et pulchra veteres
illi Canisii biographi (maxime Raderus et Sacchinus) et Societatis lesu historio-
graphi rettulerunt ; quae tamen , quia ipsos relationum suarum fontes pro
ilIoi'um temporum more saepe reticebant, infirmiora sunt, nostra saltem aetate
critices amantissima. Confirmantur autem hae relationes epistulis et monu-
nientis canisianis, in quibus testes comparent oculati. Augetur etiam Canisii
biographia rebus haud paucis , quarum nemo eius biographus , nemo Socie-
tatis historiograi)hus fecit mentionem; quae res potissimum spectant Canisii
studia coloniensia , gesta in conciho tridentino Bononiam translato , iter si-
cuhmi et magistri munus Messanae gestum, officium rectoris a. 1550—1551
in universitate ingolstadiensi a Canisio administratum etc.
Canisius, qua erat ingenii facilitate et divinae gloriae procurandae cu-
piditate, etiam, priusquam studia litterarum absolvisset, in certamen descendit,
„proelia domini proeliaturus". Ex qua re facile intellegitur scriptis et actis
in hoc volumine proponendis historiam ecclesiasticam multis modis
iuvari atque augeri.
Colonienses Canisii epistulae a. 1541 — 1546 datae litterarum
studia in praeclara illa universitate iam languescentia nobis ostendunt; at-
tamen etiam in illum nos quasi introducunt hominum coloniensium nobilem
coetum, in quo theologia mystica etiamtunc florebat, patrum ecclesiae opera
diligenter legebantur et vulgabantur, consilia conferebantur , quibus ratio-
nibus falsus ^humanismus" et religionis catholicae subvertendae conatus
ropelli possent. Ecclesia coloniensis in ea tempora inciderat, quibus fortasse
nuUum umquam gravius, nullum magis erat periculosum : Hermannus de Weda,
eius archidioecesis episcopus simul et princeps, Colonienses a fide catholica
ad Lutheri castra abducere omnibus artibus conabatur. Canisium iu eo dis-
crimine auxilii impetrandi causa ad Carolum V. a clero et universitate missum
esse iam olim notum erat ; at semel missum esse tradebant ; ex epistulis
vero nostris cognoscitur ter fuisse legatum: mense Augusto anni 1545 ad
imperatorem per Coloniam transeuntem ; ineunte fere mense Decembri eius-
dem anni ad eundem in Belgio morantem (ac tunc litteras obtinuit, quibus
edicebatur, ne quicquam archiepiscopus vel electoratus coloniensis ordines
in comitiis bonnensibus de religione constituerent) ; ineunte denique anno
1547 in castra Caroli bellum smalcaldicum gerentis; nec solum cleri et
universitatis nomine Canisius in ea castra profectus est , sed etiam (quod
biographos latuit) litteras commendaticias secum ferebat, ad Granvellanum,
Petrum de Soto, Verallum nuntium apostolicum datas ab Adolpho de Schaum-
burg, ecclesiae coloniensis administratore (postea archiepiscopo) ; qui Canisio
c*
XXXVI III- Prooeinium speciale primi voluminis.
mandavercat , ut de pallio et ^regalibus" sibi concedentlis cum proceribus
illis ageret.
Haud minoris momenti epistulae esse videntur, quas Canisius a. 1549
ad 1556 Ingolstadio, Vienna, Praga dedit, contionatorem illic et professorem
agens. Copiosus enini et diligens est in condicione Bavariae, Austriae,
Bohemiae enarranda: quo loco religio sit, quantus officiorum divinorum
et ieiuniorum ecclesiasticorum neglectus, sacerdotum et religiosorum ordinum
contemptus, quae in clero miseriae, quanta in laicis calicis sacri extorquendi
cupido, quanta in principibus catholicis formido ; quantopere in universitatibus
niagistrorum aninii ad lutheranismum propensi , iuvenum studiosorum mores
corrupti, haereticorum libri divulgati sint. Summum certe tunc erat pericuhun,
ne iUae quoque Germaniae partes, quae solae fere cathohcae remanserant,
Austria, Bavaria, Ehenus inferior, ab ecclesia deficerent.
Unum ex praesidiis, quae Dei providentia labanti ecclesiae germanicae
tunc subministravit , Societas lesu erat. Voluminis huius epistulae eo
ipso tempore datae sunt, quo Societas illa G e r m a n i a m i n t r a v i t. Videmus
eam a Beato Petro Fabro, Canisio adiutore praecipuo, in urbem coloniensem
inductam , a senatu urbis , Hermanno Wedano acriter instigante , vexatam,
magnam inter inopiam et multas contradictiones sensim fii-matam et auctani.
Ocuhs subiciuntur ortus et primi progressus trium Societatis collegiorum,
quae totidem catholicae restaurationis centra facta sunt : viennensis, pragensis,
ingolstadiensis. Prima quoque cernimus semina aliorum coUegiorum , quae
posterioribus demum temporibus condenda erat: oenipontani, dihngani, tyrna-
viensis, treverensis, braunsbergensis, molshemiensis.
Insuper ad rem scholasticam Societatis lesu cognoscendam
volumen hoc utile est. In Htteris v. g., quas Canisius Messana 12. Augusti
1548 Sociis coloniensibus misit, „lectionum catalogus" ponitur antiquior ceteris
omnibus, qui a Societatis collegiis in vulgus emissi sunt, vel saltem prior
omnibus, qui usque huc typis descripti sunt. Intellegitur etiam, quid
Canisius eiusque Socii praestiterint in Cicerone rhetoricis, Aristotele philo-
sophis , Sancto Thoma theologis commendandis , iu declamationvmi et dispu-
tationum usu restituendo, adulescentibus ad sacrae confessionis et communionis
frequentiam adducendis , haereticorum libris arcendis , catholicis libris scri-
bendis et disseminandis. Atque imprimis quasi oculis conspicimus, qua ra-
tione, quibus mandantibus , iuvantibus, corrigentibus praeclara illa „Summa
doctrinae christianae" composita et typis exscripta atque quomodo primum
oppugnata sit. Apparet Canisium non solum collegio germanico Komae
tunc instituto patronum se praebuisse , sed etiam — id quod paene ignora-
batur — magnam operam dedisse seminario georgiano reformando, quod hodie
quoque Monachii exstat.
Necessarium non est monere permulta in his Canisii scriptis occurrere,
quibus christiana pietas et maxime religiosae vitac amor et rehgiosae
disciplinae studium augeantur ; imprimis oboedientiae virtutem Canisius iterun»
atque iterum eloquenter commendat; nil vero magis sodalibus suis inculcat,
quam ut Christum diligant et imitentur, in eius vulneribus habitent, in eius
cruce glorientur. Sacratissimi cordis lesu cultum 150 fere annis, antequam
Beata Margaretha Maria Alacoque eum propagare a Christo iuberetur, Canisio
notum atque carum fuisso cernimus. Studium quoque illud , quod in Sancto
Ignatio summum erat, dignitatum ecclesiasticarum a Societate arcendarum,
III. Prooemium speciale primi voluminis. XXXVII
in certamine de Canisio episcopo ^dennensi constituendo ter instituto egregie
fulget.
Nec desunt res novae, quae ad coraplures homines illius aetatis,
qui aut praeclari aut famosi nominis sunt, melius cognoscendos iuvent: Maxi-
niilianum II. caesarem, Ruardum Tapperum, Nicolaum Eschium, lacobum lonam,
loannem Albertum Widmanstadium , Casparum Bruschium , Guilielmum Po-
stellum, Paulum Scalichium, Nicolaum Politem etc.
Volumen nostrum aestate anni 1556 terminatur, eo nimirum tempore,
quo Canisii vita et res totius Societatis lesu quasi distinguuntur atque inter-
punguntur: 7. lunii 1556 Sanctus Ignatius in Societate provinciam „Ger-
nianiae superioris" constituit ac Canisium primum eius „praepositum pro-
vincialem" creavit; 31. lulii 1556 Ignatius ipse ad superos evolavit.
Canisius amplissimum munus nactus et quasi in alto candelabro collo-
catus quaenam praestiterit, posterioribus voluminibus enarrabitur.
IV.
TABULAE CHRONOLOGICAE VITAE CANISII
a meiise
Qiiae ad
Signo —
exacto numero
1521
1525-1546
1526-1539
j
A, 1535 ex-
eunte vel j
1536 ineun. I
Aba. 15361
ad 1546
1586
1536
1536—1540
1536-43 (?)
1538
1538
1539
1540
1540
1543
1543
1543
1543
1543
Maio anni 1521 usque ad mensem lulium anni 1556.
scripta a Canisio et aliis edita pertinent, cursivis litteris descripta sunt.
duobus temporibus interposito indicatur tempus, quo aliquid factum sit,
exprimi non posse, sed duobus illis temporibus terminari.
Maii
lan. 18.
Nov. 3.
Febr. 21.
Mart. 15.
Apr. 21.
Febr. 25.
Maii 25.
Apr.
Maii 8.
Maii
lun. 3.
Petrus Canisius Noviomagi nascitur.
Paulo post matre orbatur.
Boscoducuiii et Osterwicum venit.
Arnlieniii a sancta quadam vidua de novo quodam or-
dine instituendo seque eidem aggregando edocetur.
Studiorum causa Coloniam mittitur. Bursam mon-
tanara frequentat.
In universitate coloniensi litteris dat ope-
ram.
In matriculam universitatis coloniensis inscribitur.
Baccalarius in artibus creatur.
Laurentius Surius Canisio adiuvante ex lutherano
catbolicus fit (ut videtur).
Canisius Coloniae aliquamdiu ius civile discit.
Ad examen pro ^licentia in artibus" subeundum
admittitur.
«Licentiatus artium" creatur.
Lovanii matriculae universitatis inscribitur, iuri ca-
nonico operam daturus.
Sponsa repudiata perfectam castitatem Deo vovet.
Coloniae ^magister artium" sive doctor philosopbiae
creatur.
Editionem germanicam operum loannis Tauleri
jiarat.
Mognntiam ad B. Petrum Fabrum S. J. proficiscitur
eoque duce ^exercitia spiritualia" ingreditur.
A Fabro in tirocinium Societatis lesu re-
cipitur.
Coloniam redit et litterarum studia prosequitur.
Editionem Tauleri a se curatam archiejnscopo
lundensl dedicat.
IV. Tabulae chronologicae vitae Canisii. 1521 Maii 8. — 1546 lun. xxxix
1543
1543
Oct. 31.
Dec. 15.-20.
1543
1544
1544
1544
1544
Dec. exeunte
lan.
sub initium Febi .
Vere
sub initium lul.
1544
lul. 18.
1544
lul. 28.
1544
1544
lul. exeunte, vel
Aug.
Sept.
1544
Dec. 17. (?)
1544
Dec. 20.
1544
Dec. 25.
1545
lan.
1545
1545
lan. vel Febr.
Febr.
1545
exeunte Maio, vel
lun.
1545
lun. 26.
1545
1545
lul. 8.
lul. et Aug.
1545
1545
1545
1546
1546
Aug. 10.
post 9. Oct.
exeunte Nov.
vel ineunte
Dec.
Apr.
Apr. — lun.
In auditorio theologico ad clerum latine dicit.
In „disputationibus quodlibeticis" facultatis artium
^declamat".
Noviomagnm petit et patri morienti adest.
Magnam hereditatis partem pauperibus distribuit.
Coloniam redit, a Fabro arcessitus.
Cum Fabro et aliis Sociis communiter habitare incipit.
Senatus coloniensis in Socios inquirit, quod novara
sectam instituere dicantur.
Canisius in auditorio theologico de auctoritate pon-
tificis romani disputat.
Canisius cum Sociis a senatu urbe cedere iubetur;
opem petit a rectore academiae.
Socii separatim habitare incipiunt.
Persecutio conquiescit ; Canisius contionatur et Mat-
thaei evangelium interpretatur.
In schola artiura disputationem ^quodlibeticam" de
paenitentia habet.
A loanne Nopelio episcopo suffraganeo coloniensi
diaconatu initiatur.
In natali Christi prope Coloniam in parochia con-
tionatur et protestantes publice refutat.
Disteminm et Lovaniam proficiscitur. Lovanii cuni
Ruardo Tappero et aliis de constitutione coUegii agit.
Coloniae iterum cum Sociis una habitare incipit.
Incipit contionari in basilica ,S. Mariae in Capitolio"
sabbatis et dominicis diebus.
Vormatiam, tempore comitiorum, venit ibique com-
mercio Ottonis cardinalis augustani et PP. laii
et Bobadillae, S. J., fruitur.
Coloniae ^baccalarius biblicus" a facultate theologica
norainatur.
In schola theologica lectiones suas biblicas incipit.
Singulis hebdomadibus semel disputat, ter epistulam
ad Timotheum priorem in universitate interpretatui-,
festis diebus evangelium S. Matthaei in gymnasio
montano exponit.
A clero et universitate ad Carolum V. Co-
loniae commorantem mittitur ad causam
religionis catliolicae ei commendandam.
In auditorio philosophico inter „declaraatores quod-
libetarios" dicit.
A clcro et universitate in Belgium ad Ca-
rolum V. et nuntium apostolicum missus,
litteras ad damna religionis praecavenda
impetrat et affert.
Opera S. Cijrilli Alexandrini latine versa Colo-
niae edit.
Xoviomagum petit ibique hereditate sua oranino se
abdicat.
XL
IV. Tabulae chronologicae vitae Canisii.
1547
1546
1546
lun.
lun. 13.
1546
Sept.
1546
ineunte Dec.
1546
1546
Dec.
12. 19.21.26.27.
Dec. 25.
A. 1546 ex-
eunte vel
1547ineunte
1547
:
1547
post 10. lan.
1547
lan. 23. et 24.
1547
lan. 25.
1547
1547
ExeunteFebr.,
vel Martio
Mart. (post 11.)
1547
Apr. 12.
1547
Apr., Maio, lun.
Apr. 23.
1547
1547
Maii 6.
lunio inclinato
1547
Sept. ineunte
1547
sub initium Oct.
1548
—
1548
Mart.
1548
Mart. 18.
1548
1548
Mart. 22. vel 23
Mart. 29.
Coloiiiae a lo. Nopclio sacerdotio initiatur.
In templo monasterii ^maioris Nazareth" primum
Deo sacrum offert.
Opera S. Leonis Magtii Coloniae in litcem emittit.
A clero Leodium mittitur ad opem contra
Hermannum Wedanum impetrandam.
Leodii sermones sacros habet.
Coram Georgio Austriaco episcopo et principe con-
tionatur.
Subsidiis a clero leodiensi impetratis Coloiliam redit.
Operum S. Leonis Magni a Canisio editorum jyars
2)rior iterum editur Coloniae.
Canisius ab Adolpho de Schaumburg admini-
stratore reliquoque clero ad Carolum V.
et nuntium apostolicum mittitur.
Geislingaill venit et a cardinali augustano, Gran-
vellano, Petro de Soto humaniter excipitur.
Una cum Carolo V. Ulmam ingreditur ibique cleri
negotia procurat.
Uhna Tridentiim ad conciHum a cardinali
augustano mittitur.
Cum P. laio Pataviam venit ibique P. Salmeroni S. J.
aegrotanti adest.
Cum P. Lainio Bononlam ad synodum eo trans-
latam proficiscitur.
Congregationibus theologorum minorum interest et
Lainium, Sahneronera, laium in decretis dogmaticis
praeparandis iuvat.
In congregatione theologorum de sacraraento paeni-
tentiae disserit.
Apud eosdem de matrimonio disputat.
Cum Lainio Bononia Florentiam proficiscitur.
A S. Ignatio evocatus Romam venit.
Viginti fere dies in domo primae probationis sepa
ratim commoratus, ad jtertiam" Societatis proba-
tionem admittitur.
Operum S. Leonis Magni a Canisio editorum pars
altera iterum editur Coloniae.
Canisius Paulum III. adit cum Sociis in Siciliam de-
stinatis et omnium nomine alloquitur.
Cum novern Sociis in Siciliam proficiscitur ;
per Mariiium et Velitras transit.
Neai»olim equo invehitur.
Animarum messe collecta, cmu Sociis navem con-
scendit et tempestate agitatur.
1546 lun.
1550 Mart. 16.
XLI
1548
1548
A. 1549 in-
eunte
1549
Mart. 30.
Apr. 1.
Apr. 2.
Apr. 3.-6.
Apr. 8.
Apr. 9. vel 10.
Apr. 24.
Apr.
Apr. vel Maio
initio lun.
lun.
Sept. 2.
Sept. 4.
paulo
Sept
Oct
ante
19.
2.
Oct
4.
Oct
Oct.
Oct.
Oct.-
8.
12.
15.
Nov.
Nov.
Nov.
12.
13.
Nov.
Nov.
14.
26.
Nov.
29.
Dec.
6.
paulo post
Dec. 6.
Dec.
24.
Mart. 16.
Ad Schaletam Calabriae vicum navem appellunt.
Schaletae pascha celebrant.
Navem ad Paulam urbem appelhmt.
Paulae contionantur , piam societatem, catechesim
instituunt.
Messanam adveniunt.
Canisius in templo S. Nicolai coram proceribus de
eloquentiae studio dicit.
Rhetoricam tradere incipit.
Latine atque italice contionari incipit.
In disputatione a Dominicanis instituta de potestate
ecclesiae disserit.
Duo capita sociarum S. Ursulae magistratibus messa-
nensibus tradit.
A. S. Ignatio, Guilielmi IV. Bavariae ducis
rogatu, in universitatem ingolstadiensem
evocatus, Messana discedit.
Romam advenit.
Paulum III. alloquitur eiusque benedictionem petit;
in aede vaticana sentit se Germaniae apostolum
constitui.
Ante professionem suam in basilica vaticana videt
sibi ab apostolis benedici, angelum adiungi, cor
lesu aperiri. Eodem die in templo S. Mariae
de Strata coram S. Ignatio quattuor sol-
lemnia Societatis vota nuncupat.
Bononiam advenit.
Examen theologicimi nrigorosum" subit.
Una cum PP. laio et Salmerone ^doctor
theologiae" creatur.
Cum iisdem Bononia discedit.
Tridentuni adveniunt; episcopos invisunt.
Tridento in Bavariam proficiscuntur.
Dilingae cardinalem augustanum et postea Monacliii
Guiliehnum IV. Bavariae ducem salutant.
Monachio proficiscuntur.
Ingolstadinm ingrediuntur ; a professoribus universi-
tatis sollemniter excipiuntur.
In ^collegio vetere" habitare incipiunt.
Canisius ^principium" facit, coram academia laudes
theologiae dicens.
Cum laio et Salmerone Ejstadinm vehitur ad epi-
scopum salutandum.
Cum iisdem Ingolstadinm revertitur.
In universitate Petri Lombardi sententias
exponere incipit.
In templo B. Mariae coram universitate latinam
orationem habet.
In ecclesia parochiali germanice contionari incipit.
XLII
IV. Tabulae chronolosicae vitae Canisii.
1550
1550 et 1551
1550
1550
1550
1550
1550
1550
1550
Mart. 24.
Oct. 10.
Oct. 18.
Nov. 27.
Nov. vel Dec.
Dec. 4.
Dec. -11.
Dec. 30.
1551
lan. 8.
1551
lan. 16.
1551
lan. 26.
1551
Febr. 19.
1551
Mart. 3.
1551
Apr.
1551
medio fere Apr.
1551
Apr. 24.
1551
lul. 18.
1551
lul.
1551
aestate
1551
aestate vel au-
tumno
1551
Sept.
1551 et
Oct. usque ad
1552
Febr.
1551
Dec. 4.
1552
lan. 28. et 29.
1552
Febr. 4.
1552
Febr. 5.
1552
Febr. 22.
1552
Febr. 23.
1552
Febr. 24.
1552
Febr. 28.
luvenem quendam exercitiis spiritualibus excolere
incipit.
Sententias Lorabardi exponit. In coUegio georgiano
dominicis diebus latine contionatur.
Canisius matriculae universitatis ingolstadiensis in-
scribitur.
Rector universitatis eligitur.
Senatimi acaderaicum habet. Scholasticos aliquot
relegat.
Sociorum ingolstadiensium superior constituitur.
Senatum academicum habet.
In senatu academico duos professores inter se re-
conciliat ; statuitur, ut Lutheranorum libri ab aca-
demia repellantur.
Senatum habet. Decernitur Casparo Bruschio do-
cendi munus non esse tribuendum.
Senatum habet.
Senatura habet.
Senatus acaderaicus. Canisius raagistrum quendam
punit.
Canisius senatum habet.
Senatum habet. Duos nobiles inter se reconciliat.
Carolus V. Canisio mandat, ut sacras reliquias in
Hispaniam et Indias mittat.
Senatus. Canisius nobilem Saxonem carceri mandat;
scholasticis interdicit, ne ^bombardas" emittant.
Rectoratus officio liberatur.
Una cum aliis litem inter duos academicos exortam
componit.
A duce et academia ad officium vicecancellarii susci-
piendum urgetur.
In academia evangelium S. loannis explicare incipit.
Germanice contionatur. A contionatore lacessitus,
ab omnibus defenditur.
A lulio Pflugio episcopo nauraburgensi in auxilium
vocatur.
A capitulo cathedrali argentoratensi rogatur, ut apud
eos contionetur.
In universitate vicecancellarii partes supplet.
Ferdinandus I. Romanorum rex Canisium ab Ignatio
petit.
Canisius loannis Fabri 0. Pr. theologico interest
examini.
Eundem doctorem theologiae creat.
Eandem dignitatem Petro Vahe confert.
Deus Canisio sacrura facienti summas gratias offert
et immensam promittit progeniera.
Canisius litteras S. Ignatii accipit, quibus Viennam
proficisci iubetur.
Albertum V. ducem adit valedicendi gratia.
Populo ingolstadiensi post contionem valedicit.
1550 Mart. 24. — 1554.
1552
paulo post
Febr. 28.
1552
Mart. 9.
1552
Mart. 25.
1552 ad
1555
1552. 1553
1552. 1553
a vere vel aest.
usque ad Apr.
1552
1552
Aug. 7. vel 8.
1552-54
(1555?)
A. 1552 ex-
eunte, vel
1553ineunte
1552
exeunte Dec.
1553
—
1553
lan. 15.
1553
1553
1553
1553
1553
1553
1553
1553 ad
1556
1554
1554
1554
Febr. et Mart.
Maii 22.
Maii 23.
sub lulium
Oct. (ut videtur)
exeunte anno
lussu lulii III. et S. Ignatii Viennam pro-
ficiscitur.
Vieiinani advenit. In universitate docere, carceribus
inclusos curare incipit.
Viennae primam habet contionem, in templo S. lacobi.
„Summam doctrinae christianae" conscrihlt et
tijpis describendam curat.
Domi inferiores scholas regit.
Contionatur in templis S. lacobi et S. Hieronymi,
in „S. Maria Rotunda", „S. Maria ad ripam".
Mulierem obsessam ad sanitatem revocat.
In templo S. Nicolai inter exsequias P. laii de eius-
dem laude dicit.
Compendium quoddam tlieologiae et Novum
Testamentum in academia exponit.
Capitis damnato adest.
Per ferias natalitias in pago frequenti parochi partes
supplet.
Operum S. Leonis a Canisio editorum pars prior
vtdgatur Venetiis.
Canisius in templo monasterii Scotorum, Lanoio col-
legii rectore vota sollemnia nuncupante, sacrum
facit.
Multa Austriae inferioris loca pastoribus destituta
evangelizans peragrat.
Dicendi coram aula facit initium.
Iterum (ac saepe deinceps) coram rege contionatur.
A Ferdinando I. rege iussus cum aliis per 3 heb-
domades universitati viennensi ^visitandae" ope-
ram dat.
A rege et nuntio apostolico, ut episcopatum
viennensem acciperet expostulatus, abnuit.
Facultatis theologicae decanus creatur.
In palatio regio Paulum Fabricium mathematices
professorem de fide interrogat. Ibidem de uni-
versitate reformanda cum aliis diu consultat.
Multis epistulis de collegiis Ingolstadii, Coloniae, Neo-
magi, Pragae, Oeniponte, in Borussia et Hungaria
condendis agit.
Lihro [suo?] „De consolandis aegrotis" Viennae
edito 2^>'ciefatione7n addit.
Bullam iuhilaei Mariae Bohemiae reginae concessi
germanice versam typis exscribendam et per
urhem Viennam evulgandam curat.
Contionibus coram rege habitis indulgentianim vim
et usum explicat.
lY. Tabulae cbronologicae vitae Canisii.
1554
1554 vel
1555
A. 1554, vel
1555ineunte
1555
1.554
—
1554
lan. — Mart.
1554
Mart. vel Apr.
1554
vere (Apr. Maio)
1554
Apr. — Mai.
1554
lun.
1554
lun.
1554
1554
1554
lun. vel lul.
lunio exeunte
(26?)
lul.
1554
ineunte Aug.
1554
Aug. 14.
1554
Oct. 14.
1554
Nov. 3.
Initio
1555
Apr. 14.— 16.
1555
Apr.
1555
sub initium Maii
1556
Maii 11.
1555
—
1555
Maii 11.
1555
lun. 9.
1555
aestate
In ecclesia catliedrali S. Stephani contionatorem
agit.
luvenes complures Romam in collegium germanicum
mittit.
Andream Cupicium, ministrum lutheranum, convertere
frustra conatur.
In coUegio archiducali ^parentem" agit.
De insfitutione pastorali salishurgensi sententiam
dicit.
Aegrotat.
Priorem „Summae" partem Romam mittit re-
cognoscendam.
E collegio archiducali ad sodales suos revertitur.
Nicolao Politae professori a Lutheranismo reducendo
frustra dat operam.
Ferdinandi I. iussu de religione instauranda cum
P. Lanoio et duobus consiliariis consulit.
Ferdinandus iterum instat, ut episcopatus viennensis
Canisio imponatur.
Ferdinandus I. edicit, ut Canisii catechismus solus
in ijrovinciis Austriae inferioris adhibeatur.
Canisius cum Ferdinando rege de collegio Pragae
condendo agit.
Canisius a lulio III. dioecesis viennensis ad-
ministrator ad annum constituitur.
A novatoribus pasquillis et dicteriis lacessitur.
Catechismum germanicum ex parte conscribit.
Cum Sebastiano Phausero, Maximiliani regis contio-
natore lutherano, disputat.
Ferdinandum regem litteris monet Maximilianum
regem ad Lutheranisraum propensum esse.
In ecclesia cathedrali de communione „sub utraque
specie" e suggestu dicit.
Efficit, ut Phauserus contiouator Vienna discedere
cogatur.
Canisii „Summa" Viennae primum in lucem emit-
titur.
„Dialogus contra impii Petri Canisii dogmata" ad
portam ecclesiae cathedralis affigitur.
Idem dialogus tgpis exscrihitur.
Stanislaus Hosius scripta quaedam sua Canisio
recognoscenda mittif.
Canisius Societatis quattuor vota sollemnia renovat
iisque primum addit vota simplicia professorum.
A P. Natali visitatore lihros honos componere et
disseminare iuhetur.
1554
1556 Martio.
XLV
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555
1555 et 1556
1556
1556
aestate
lun. (post 9.)
exeunte lun. vel
ineunte lul.
lul.
lul. 16.
exeunte lul. et
ineunte Aug.
Aug. 8.
Aiig.
Aug. 16.
Aug. 31.
Oct. 14.
Oct. 26.
Nov. 27. usque
ad Dec. 7.
ineunte Dec.
Dec. et lan.
initio
initio
1556
—
1556
—
1556
—
1556
lan. 17.
1556
exeunte lan.
1556
Febr. 1.
1556
Febr.
1556
circiter 20. Febr.
1556
Febr. exeunte, et
Mart.
1556
Martio
Canisii ^Suinma" iteritm Viennae editur.
Canisius Augnstaiu Vindelicornui ad Ferdinanduni
regem proficiscitur.
Yiennam redit et inde Pragani abit ad collegium
praeparandum.
Pragae in ecclesia metropolitana sermonem sacrum
habet.
Angustam petit, coUegii causam apud regem acturus
Augusta Viennam et inde Pragaui redit.
Ferdinandus I. litteras Romam mittit, quibus Canisium
episcopura viennensem nominat.
Canisius catechismum suum germanicum (incom-
pletum) italice vertendum curat.
Cum Ferdinando archiduce Pragae de coUegio in-
stituendo agit.
Fridericiis Staphylus lihrmn „S. Marciis Anacho-
retes" Canisio auctore a se editum eidem de-
dicat.
Canisius e voluntate Ferdinandi regis et Alberti ducis
3Ionacllium petit, de coUegio ingolstadiensi acturus.
Ingolstadium proficiscitur.
De collegio Ingolstadii condendo cum con-
siliariis ducis deliberat.
De universitate et seminario georgiano reformandis
sententiam scripto profert.
In universitate curam pastoralem docet ; festis diebus
bis in die contionatur; collegio necessaria parat.
Hannibalis Codretti S. J. „Principia Grammatices''
[latinae] Inf/olstadii typis descrihenda curat iis-
qiie catechismi sui minimi editionem principem
adiimgit.
loannes Wigandus superintendens lutheranus contra
Canisii „Summam" lihrum germanicum Magde-
hurgi evidgat.
Canisii „Summa''' Lovanii primtim typis descrihitur.
„Summa^' Viennae tertio prelum suhit.
Canisius dioecesis viennensis administratione et digni-
tatis episcopalis suscipiendae timore levatur.
Ottoni cardinali augustano remedia Germaniae iu-
vandae idonea pcr litteras suggerit.
Augustae ^indelicorum per breve tempus moratur.
Viennam pervenit.
Coram Ferdinando rege contionatur.
Pragam proficiscitur.
Per singulas quadragesimae hebdomadas aliquotiens
ad Ferdinandum archiducem e suggestu dicit.
Monasterium Ovl)in invisit.
XLVI I^- Tabulae chronologicae vitae Cauisii. 1556 Apr. 2.
1556, exeunte lul.
1556
Apr. 2.
1556
Apr.
1556
Apr. 23.
1556
Apr. 21.
1556
1556
Maii 10.
Maii 14.
1556
sub finem Maii
1556
post m. Mai.
1556
lun. 7.
1556
1556
1556
lun. 11.
lun. et lul.
exeunte lul.
Pragae in ^Coena Domini" latine contionatur.
Canisii „Lectiones et precationes ecclesiasticae"
Ingolstadii 2>^'ii^^wn in lucem emitttmtur.
Ferdinandus I. altero edicto catechisnmm Canisii
commendat.
Canisius primos duodecim Socios in collegium
pragense inducit.
Sacrum faciens, lapide petitur per fenestram iniecto.
Festo ascensionis domini coram Ferdinando rege
contionatur.
Monasteriura Oybin adit et de eius administratione
Zittaviensibus committenda agit.
Canisii „Summa" germaniee versa Viennae in
lucem emittitur.
Canisius a S. Ignatio praepositus pro\ancialis
Societatis per Germaniam superiorem con-
stituitur.
Ex monasterio Oybin Pragam redit.
Nobilium puerorum contubernium parat.
In^olstadiiiin proficiscitur ad sodales novi coUegii
iuvandos.
V.
CATALOGUS LIBRORUM,
ex quibus saepius in hoc Aolumine testinionia proferuntur.
Librij qui ima tanfum alterave vice adhibiti sunt, suis locis indica-
buntur.
Libri, qni operiim manu scriptorum instar neque ajmd Ubliopolas venales sunt,
praejiosito signo f notantur.
Kumeris maiorihus in ipso hoc opere titulo lihri vel nomini auctoris adiciendis
non capnta nec paragraphi significabuntur, sed paginae vel columnae ; cumautembini
numeri commate distinguentur , priore volumina sive paiies operis, altero significa-
huntar paginae vel cohtmnae. Minoribns numeris et litteris adnotationes indicabuntur.
Acta Sanctorum lulii. Tom. VII. Antverpiae 1731 '.
Acta Sanctorum lulii. Tom. VII. Parisiis et Romae 1868.
Agricola , Ignatius , S. J. , Historia Provinciae Societatis Jesu Germaniae Superioris
quinque primas annorum complexa decades [Tom. I]. Augusta Vindeli-
corum 1727.
Alet, V., S. J., Le Bienheureux Canisius ou 1' Apotre de 1' Allemagne au XVI « siecle.
Paris 1865.
Aschbach, Joseph v., Geschichte der Wiener Universitat. 3 Bde. Wien 1865. 1877. 1888.
Backer, Augustin de, S. J., Bibliotheque des ecrivaius de la Compagnie de Jesus. Nou-
velle (5dition. Tome I, Liege-Paris 1869 ; Tome II, Liege-Lyon 1872 ; Tome III,
Louvaiu-Lvon 1876.
Bahlmann, P., Deutschlands katholische Katechismen bis zum Ende des sechzehnteu
Jahrhunderts. Miinster 1894.
Bartoli, Daniello, S. J., Opere. Dell' Italia. Libri 4. Firenze 1830.
Bianco, Franz Joseph v., Die alte Universitat Koln und die spatern Gelehrten-Schulen
dieser Stadt. 1. Theil. Koln 1855.
Boero, Giuseppe, S. J., Vita del Beato Pietro Canisio deUa Compagnia di Gesii detto
r Apostolo della Germania. Roma 1864.
Boero, Giuseppe, S. J., Vita del Servo di Dio P. Nicolo Bobadiglia della Compagnia
di Gesii. Firenze 1879.
Boero, Giuseppe, S. J., Vita del Beato Pietro Fabro della Compagnia di Gesii primo
compagno di S. Ignazio di Loiola. Roma 1873.
Boero, Giuseppe, S. J. , Vita del Servo di Dio P. Claudio laio della Compagnia di
Gesii. Firenze 1878.
Boero, Giuseppe, S. J., Vita del Servo di Dio P. Giacomo Lainez, secondo Generale
della Compagnia di Gesii. Firenze 1880.
' Quia princeps haec editio editori semper praesto non erat, nonnumquam eius
loco nova illa adhibenda erat, quae hic proxime pouitur.
XLVIII ^- Catalogus librorum,
Boero, Giuseppe, S. J., Vita del Servo tli Dio P. Alfonso Salmerone della Compagnia
di Gesii. Firenze 1880.
t [Bongaerts, Paul , S. J.,] Stamlijst van de Familie Canis en de daaraan verwante
Geslachten ['s Gravenhage 1865]. Cf. etiam infra p. 7 ^.
Braunsberger, Otto, S. J. , Entstehung und erste Entwicklung der Katechismen des
seligen Petrus Canisius aus der Gesellschaft Jesu. Freiburg i. Br. 1893.
Bucholtz, F. B. V., Geschichte der Regierung Ferdinands des Ersten. 9 Bde. Wien
1831. 1831. 1882. 1883. 1834. 1835. 1836. 1838. 1888.
[Ciaconius-Oldoinus] Vitae, et res gestae Pontificum Ronianorum et S. R. E. Car-
dinalium, Alphonsi Ciaconii 0. Pr. et aliorum opera descriptae, ab Augustino
Oldoino S. J. recognitae. Tomus tertius. Romae 1677.
t Constitutiones Societatis Jesu latinae et hispanicae cum earum declarationibus.
Matriti 1892.
Cordara, Julius, S. J., Collegii Germanici et Hungarici historia Libris IV comprehensa.
Romae 1770.
Cornely, Rudolf, S. J., Leben des seligen Petrus Faber, ersten Priesters der Gesell-
schaft Jesu. Freiburg i. Br. 1873.
[Delplace, L., S. J.,] L' etablissement de la Compagnie de Jesus dans les Pays-Bas et
la mission du Pere Ribadeneyra a Bruxelles en 1556 d' apres des documents
inedits. Extrait des ^Precis historiques" 1886—1887. Bruxelles 1887.
Denis, Michael, Wiens Buchdruckergeschicht bis M. D. LX. Wien 1782.
[Dorigny, Jean, S. J.], La Vie du Reverend Pere Pierre Canisius, de la Compagnie
de Jesus. A Paris 1707.
Drews, Paul, Petrus Canisius, der erste deutsche Jesuit. Halle 1892 (Schriften des
Vereins fiir Reformationsgeschichte Nr. 88).
Druffel, August v., Beitrage zur Reichsgeschichte 1546—1551. (Briefe und Akten zur
Geschichte des sechzehnten Jahrhunderts mit besonderer Riicksicht auf Bayerns
Furstenhaus. Bd. L) Miinchen 1873.
Eichhorn, Ant., Der ermlandische Bischof und Cardinal StanisLaus Hosius. 2 Bde.
Mainz 1854. 1855.
Ennen , L. , Neuere Geschichte der Stadt Koln , Bd. I (Geschichte der Stadt Koeln,
meist aus den Quellen des Stadt-Archivs, Bd. IV). Koln und Neuss 1875.
[B. Faber, Petrus, S. J.] Cartas y otros escritos del B. P. Pedro Fabro de la Compania
de Jesus, primer compaiiero de San Ignacio de Loyola. Tomo I. Bilbao 1894.
t [B. Faber, Petrus, S. J.] Memoriale Beati Petri Fabri primi S. Ignatii de Loyola
alumni nunc primum in lucem editura a P. Marcello Bouix S. J. Lutetiae
Parisiorum 1873 (editum in 12 <> et in 8").
Freyberg, Maximilian Freiherr von , Pragmatische Geschichte der bayerischeu Ge-
setzgebung und Staatsverwaltung seit den Zeiten Maximilians I. Bd. Ili.
Leipzig 1838.
(iarcia, Ramon , S. J., Vida del Beato Pedro Canisio, sacerdote profeso de la Coin-
pania de Jesus. Madrid 1865.
Gelenius , Aegidius , De admiranda , sacra , et civili magnitudine Coloniae Claudiae
Agrippinensis Augustae Ubiorum urbis. Libri IV. Coloniae Agrippinae 1645.
(jenelli, Christoph, S. J., Das Leben des heiligen Ignatius von Loyola, Stifters der
Gesellschaft Jesu. Innsbruck 1848.
(iermanus, Constantin, Reformatorenbikler. Freiburg i. Br. 1883.
Uammer-Purgstall, Joseph v., Geschichto des osmanischen Reiches. 2. Aufl. Neue Aus-
gabe. 4 Bde. Pesth 1840.
ex quibus saepius in hoc volumine testimonia proferuntur. XLIX
Hartl, Wenzel, und Schrauf, Karl, Nachtrage zum dritten Bande von Joseph Ritter
von Aschbach's Geschichte der Wiener Universitat. 1. Abtheihmg. Wien 1893.
Hartzheim, Josephus, S. J., Bibliotheca Coloniensis. Coloniae 1747.
Hirn, Joseph, Erzherzog Ferdinand H. von Tirol. Geschichte seiner Regierung und
seiner Lander. 2 Bde. Innsbruck 1885. 1887.
Hohlbaum vide nWeinsberg".
[Hosius, Stan.] Stanislai Hosii S. R. E. Cardinalis Maioris Poenitentiarii Episcopi
Varmiensis (1504—1579) et quae ad eum scriptae sunt Epistolae tum etiam
eius Orationes, Legationes. Tom.L 1525—1550. Editionem curaverunt Dr. Fran-
ciscus Hipler et Dr. Vincentius Zakrzewski. Cracoviae 1879. Tom. H. 1551
ad 1558. Edd. Hipler et Zakrzewski, Cracoviae 1886. 1888. (Acta historica
res gestas Poloniae illustrantia ab anno 1507 ad annum 1795. Tom. IV et IX.)
Huber, Alfons, Geschichte Osterreichs, IV. Bd. Gotha 1892.
[S. Ignatius] Cartas de San Ignacio de Loyola Fundador de la Compania de Jesus
Tomos VL Madrid 1874. 1875. 1877. 1887. 1889. 1889.
[S. Ignatius] Epistolae S. Ignatii Loiolae Societatis lesu fundatoris libris quatuor
distributae [per Rochum Menchaca]. Bononiae 1837.
Imago primi saeculi Societatis lesu a provincia Flandro-Belgica eiusdem Societatis
repraesentata. Antverpiae 1640.
t Institutum Societatis lesu. 3 voll. Florentiae 1892. 1893. 1893.
Janssen, Johannes, Geschichte des deutschen Volkes seit dem Ausgang des Mittelalters
Freiburg i. Br.: L Bd., 15. Aufl. 1890; IL Bd., 15. Aufl. 1889; IIL Bd. 15 4ufl'
1891; IV. Bd., 13. Aufl. 1890; V. Bd. , 13. und 14. Aufl. 1893; VL Bd.,
1. — 12. Aufl. 1888; VIL Bd., erganzt und herausgegeben von Ludwig Pastor,
1.— 12. Aufl. 1893; VIIL Bd., erg. u. herausg. v. L. Pastor, 1.— 12. Aufl. 1894!
Kink, Rud., Geschichte der kaiserlichen Universitaet zu Wien. 2 Bde, Wien 1854.
[Kirchenlexikon] Wetzer und Welte's Kirchenlexikon oder Encyklopadie der katho-
lischen Theologie und ihrer Hulfswissenschaften. 2. Aufl., begonnen von
Joseph Cardinal Hergenrother , fortgesetzt von Dr. Franz Kaulen. Freiburo-
i. Br. 1882 ff. *
Knopfler, Alois, DieKelchbewegung in Bayern unter Herzog Albrecht V. Miinchen 1891.
Lipowsky, Felix Joseph, Geschichte der Jesuiten in Baiern. 2 Th. Miinchen 1816.
Litterae quadrimestres ex universis praeter Indiam et Brasiliam locis in quibus
aliqui de Societate Jesu versabantur Romam missae. T. I. IL (1546—1552.
1552—1554). Matriti 1894. 1895. (Monumenta historicaS. J. ; v. in hoc nomine.)
t Manareus, Oliverius, S. J., De rebus Societatis lesu commentarius. Florentiae 1886.
Mayer, Manfred, Leben, kleinere Werke und Briefwechsel des Dr. Wiguleus Hundt
Innsbruck 1892.
Mederer, loannes Nepomucenus, Annales Ingolstadiensis Academiae. Partes 4 Ineol-
stadii 1782. "
Menchaca vide ,S. Ignatius".
Meshovius, Ai-noldus, De origine et progressu defectionis et schismatis Hermanni
Comitis de AVeda (Opus typis descriptum una cum quattuor libris Michaelis
ab Isselt „De bello Coloniensi"). Coloniae 1620.
Migne, L-P., Patrologiae cursus completus. Series latina, tomi 221, Parisiis 1844
ad 1864; series graeca, tomi 161, Parisiis 1857—1866.
Monumenta historica Societatis Jesu nunc primum edita a Patribus ejusdem Societatis.
Annus primus, secundus, tertius. Matriti 1894. 1895. 1896.
Moufang, Christoph , Katholische Katechismen des sechzehnten Jahrhunderts iu
deutscher Sprache. Mainz 1881.
Braunsberger, Canisii Epistnlao et Acta. I. (J
j^ V. Catalogus librorum,
0rlandinu3, Nicolaus, S. J., Historiae Societatis lesu prima pars. Romae 1615.
Orlandinus, Nicolaus, S. J., Forma sacerdotis apostolici, expressa in exemplo Petri
Fabri. Ed. altera. Dilingae 1647.
Pachtler, G. M., S. J., Ratio Studiorum et Institutiones Scholasticae Societatis Jesu
per Germaniam olim vigentes. VoU. IV. Berlin 1887. 1887. 1890. 1894.
(Monumenta Germaniae Paedagogica. Schulordnungen , Schulbiicher und
padagogische Miscellaneen aus den Landen deutscher Zunge. Herausgegeben
von Ka^rl Kehrbach. Bd. II. V. IX. XVI.)
Pastor, Ludwig, Die kirchlichen Reunionsbestrebungen wahrend der Regierung Karls V.
Freiburg i. Br. 1879.
Philippson, Martin, Westeuropa im Zeitalter von Philipp II., Elisabeth und Heinrich IV,
Berlin 1882. (Allgemeine Geschichte in Einzeldarstellungen , herausgegeben
von Wilhelm Oncken, 3. Hauptabth., 2. Theil.)
Polanco, Joannes Alphonsus de, S. J., Vita Ignatii Loiolae et rerum Societatis Jesu
historia (Chronicon S. J.). Tom. I. et II. Matriti 1894. Tom. HI. Matriti 1895.
Prantl, Carl, Geschichte der Ludwig-Maximilians-Universitat in Ingolstadt, Landshut,
Munchen. 2 Bde. Munchen 1872.
Prat, J.-M., S. J., Le Pere Claude Le Jay. Lyon 1874.
Python, Petrus, S. J., Vita R. P. Petri Canisii S. J. Gallico idiomate scripta a R. P.
Joanne Dorigny, nunc latinitate donata, et multarum rerum accessione aucta.
Monachii 1710.
Raderus, Matthaeus, S. J., De vnta Petri Canisii de Societate lesu, Sociorum e Ger-
mania primi, religiosissimi et doctissimi viri, bono rei Catholicae nati, libri
tres. Monachii 1614.
Raderus, Matthaeus, S. J., Bavaria pia. Monachii 1628.
Raupach, Bernhard, Evangelisches Oesterreich, das ist, Historische Nachricht von
den vornehmsten Schicksahlen der Evangelisch-Lutherischen Kirchen in dem
Ertz-Hertzogthum Oesterreich. Hamburg 1732.
Raynaldus, Odoricus, Congreg. Orator. , Annales ecclesiastici ab Anno quo desinit
Card. Caes. Baronius M. C. XCVIII. usque ad Annum M. D. LXV. continuati.
Tom. XXI. Partes 2. Coloniae Agrippinae 1727.
Reiffenbergius, Fridericus, S. J., Historia Societatis Jesu ad Rhenum inferiorem. Tom. I,
Coloniae Agrippinae 1764.
Riess, Florian, S. J., Der selige Petrus Canisius aus der Gesellschaft Jesu. Aus den
Quellen dargestellt. Freiburg i. Br. 1865 '.
Sacchinus, Franciscus, S. J., De Vita et Rebus gestis P. Petri Cauisii, de Societate
Jesu, Commentarii. Ingolstadii 1616.
Schmidl, loannes, S. J., Historiae Societatis Jesu Provinciae Bohemiae pars prima ab
anno Christi MDLV. ad annum MDXCII. Pragae 1747.
Schrauf v. Hartl.
Seguin, Eugene, S. J., Vie du Bieulieureux Pierre Canisius. Paris 1864.
Socherus, Antonius, S. J., Historia Provinciae Austriae Societatis Jesu. Pars prima.
Viennae Austriae 1740.
Sommervogel, Carlos, S. J., Bibliotheque de hi Compagnie de Jesus. Nouvelle t^dition.
Bibliographie. T. I.-VI. Bruxelles-Paris 1890. 1891. 1892. 1893. 1894. 1895.
Stalin, Christoph Fried. , Aufenthaltsorte K. Ferdinands I. 1521— 1564, in „For-
schungen zur deutschen Geschichte" I (Gottingen 1862), 384—395.
' Bene distinguendum est hoc opus a libello, queni ex eo auctor ipse extraxit :
,Da3 Leben des seligen Petrus Canisius . . . fiir das Volk dargcstcllt." Freiburg
i. Breisgau 1865.
ex quibus saepius in lioc volumine testimonia proferuntur. H
Steinhuber, Andreas, Cardinal, S. J. , Geschichte des Collegium Germanicmn Hun-
garicum in Rom. 2 Bde. Freiburg i. Br. 1895.
t Synopsis Actorura S. Sedis in causa Societatis lesu 1.540—1605. (Tora. I.) Flo-
rentiae 1887.
Tanner, Mathias, S. J., Societas Jesu Apostolorum imitatrix. Pars prima Societatis
lesu Europaeae. Pragae 1694.
A'arrentrapp , C. , Hermann von Wied und sein Reformationsversuch in Kijln.
Leipzig 1878.
Verdiere, Ch.-H., S. J., Histoire de 1' universite d' Tngolstadt, des Ducs, ses patrons,
et de ses Jesuites jusqu' a la paix de 1624. Tora. I. II. Paris 1887.
AVappler, Anton, Geschichte der theologischen Facultat der k. k. Universitat zu Wien.
Wien 1884.
[Weinsberg, Herraann von] Das Buch Weinsberg. Kolner Denkwurdigkeiten aus
dem 16. Jahrhundert bearbeitet von Konstantin Hohlbaum. 2 Bde. Leipzig
1886. 1887.
Wiedemann, Theodor, Geschichte der Reformation und Gegenreformation ira Lande
unter der Enns. I. Bd. Prag 1879; IL Bd. Prag 1880; III. Bd. Prag 1882;
IV. Bd. Prag und Leipzig 1884: V. Bd. Prag und Leipzig 1886.
VI.
DESCRIPTIO CODICUM MANU SCRIPTORUM, IN HOC
VOLUMINE FREQUENTIUS ADHIBITORUM \
Praeter codices, qiU infra descrihentur , multi alii Jiuic volumini
componendo sunt adhibiti, qiii exstant Bruxellis, Dilingae, Florentiae,
t rihurgi Helvetior^im, Guelpherhgti, Ingolstadii, Parisiis, Pragae, Romae,
Tiguri, Tridenti, Viennae etc. Sed quia hi raro tantum adhihiti siint,
satis esse videhatur, siio quemque loco nominare vel, quantum opus esset,
describere.
Codices omnes chartacei sunt et (exceptis codicibus Societatis
lesu) ab urbibus denominantur , in quibus nunc asservantur. In de-
scriptione singulorum codicum verba prima, signis „" inclusa, nomen
sive^ notam illam significant, quae in hoc ipso volumine, post nomen
urbanum, codici designando adhibetur.
1. Codex bruxellensis.
In archivo regio.
„Hist. Coll. Lov." Inscriptio recens in tergo : ,HISTORIA COLLEGII
1 SOCIETATIS lESU LOVANII ! 1542-1695." Titulus antiquus in f. l^:
,Historia Collegij Societatis Iesv Louanij." 2 «; ff. 360 signata; in priore parte
Hbri etiam singulae paginae numeris signatae sunt.
Prior pars conscripta esse videtur ante niedium saecuUnn XVII. Auctor
vel auctores ,veteribus monuraentis" collegii lovaniensis usi sunt (p. 3; cf.
p. 2); quae nonnumquam etiam integra proponuntur; v. g. p. 15. 16. 19.
79—84. 97—98 etc.
Dubium non est, quin hic codex usque ad a. 1773 collegii Societatis lesu
lovaniensis fuerit.
2. Codices coloiiieiises.
a) In archivo ecclesiae parochialis Beatae Mariae Virginis in cae-
lum assumptae (quae usque ad a. 1773 collegii Societatis lesu colo-
niensis fuit).
„Hist. COll. Col." Antiqua inscriptio in tergo: ,annv^ ! colleg ! colon ' ab
1543 I ad 1675. i Tomus 1." Tituhis in f. 2. non signato: „t Liber .1. i Histo-
» Aliquot codices, quorum in hoc volumine saepe fit mentio, ideo non descn-
buntur hoc loco, quia editor eos ipse videre non potuit.
2. Codices colonienses. LIII
EiJE i CoLLEGii I CoLONiENSis. | s. J. | Ab anno 1543 ad 1631. | et deinceps. [
imo ad 1674 perducta.'' (Hic titulus usque ad ninio" excl. a P. lacobo Kritz-
radt S. J. scriptus est.) 2"; ff. 253 non signata (additis iis, quae codici postea
inserta sunt). Praecedit series chronologica rectorum collegii coloniensis, a
Kritzradt usque ad a. 1668, ab altero ad 1755 perducta, et series chrono-
logica praepositorum provinciae Kheni (inferioris). Sequitur: ^Historia Collegii
Coloniensis de primo nostrorum in hanc Yrbem aduentu et consecuta rerum
Societatis in ea progressione. Quae a principio , hoc est ab anno Domini
1542 usque ad annum 1625, denuo anno 1625 collecta nunc filo perenni
inde ducitur." In ^praefatione" exponitur, anno 1621, incendio in collegio
coloniensi exorto, eiusdem „rem librariam" et „antiquos fastos" destructos
esse, ideoque priorem huius historiae partem anno 1625 compositam esse „ex
varijs affectarum tantum historiarum huius Collegij fragmentis atque indigestis
ruderibus" atque ex multis litteris eorundem temporum, quae in incendio
illo incolumes mansissent. Praeterea codici multae litterae, diplomata etc.
(magnam saltem partem archetypa) inserta sunt , quibus historia collegii
illustratur et augetur.
Historiam hanc ab a. 1542 ad 1621 perduxit P. Henricus Simonis, qui
Mulhemii ad Ehenum a. 1589 natus, Coloniae in gymnasio S. J. ntricoronato"
institutus, Societati a. 1608 nomen dedit, Coloniae ad academicos gymnasii
tricoronati iuvenes sermones sacros latine habuit, postea autem Societatem
deseruit '. Secutus est hunc et fere usque ad a. 1670 pervenit P. lacobus
Kritzradt^ qui a. 1602 in oppido Gangelt natus, a. 1623 Societatem ingressus,
postea „superior missionum" et „praefectus scholarum" fuit et a. 1672 in
collegio coloniensi obiit, de historia collegii coloniensis optime meritus. Re-
liqua quis scripserit, non constat.
Codex usque ad a. 1773 collegii Societatis lesu coloniensis fuit. Usus est eo
Frid. Reiffenberg S. J. in „Historia S. J. ad Rhenum inferiorem" scribenda.
Alterius cuiusdam ^Historiae CoUegii Coloniensis Societatis lesu ab anno 1542
. . . usque ad annum 1631" etc. manu scriptae summarium quoddam germanico
sermone contractum edidit Franciscus losephus de Bianco ^.
b) In archivo studiorum fundatorum („Arclnv des Gymnasial- und
Studienstiftungsfonds" ).
1. „El)istt. ad Kessel. I." Inscriptio in tergo: „EPISTOL. ad R. P. |
L. KESSELIUM. | L"" S. J. Rect. Coloniae | Pars 1.=^ ab | 1546 ad 1572."
2". Foliorum signatio accurata non est et in f. 192 desinit; tertia codicis
pars foliis non signatis constat.
' los. HartzJieim S. J., Bibliotheca Coloniensis (Coloniae 1747) p. 127. J. Hansen,
Zur iiltesten Geschichte des Jesuitenordens in Deutschland, in „Mittheilungen aus
dem Stadtarchiv von Koln" VIII (Koln 1893), 282—290.
- De lacobo Kritzradt (Kritzraedt, Kritzraet) scripserunt Hartzheim 1. c. p. 146 ;
Aiig. de Backer S. J. , Bibliotheque des ^crivains de la Compagnie de Jt5sus II
(Nonv. ed., Liege-Lyon 1872), 528—529; Carl. Sommervogel S. J., Bibliotheque de la
Compagnie de Jesus. Nouv. 6d. Bibliogr. IV (Bruxelles-Paris 1893), 1250; G. Eausclwn
in „Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins" XIII (Aachen 1891), 181 — 190.
3 Die alte Universitat Koln. 1. Thl. (Kiiln 1855), p. 855—972. Hanc historiam
a nostra diiferre ipsa inscriptio prohat, quam Bianco I. c. p. 855 ponit; nunc fortasse
in privata domo est.
X,jy Yl. Descriptio codicum manu scriptor., in lioc volum. frequent. adhibitorum.
Continet epistulas acl P. Leonardum Kessel , Sociorum coloniensium
primuni praepositum et rectorem datas a. 1546 — 1572 a B. Petro Canisio,
PP. ]S*icolao Bobadilla, Everardo Mercuriano, loanne Polanco, Andrea Frusio,
Petro Ribadeneira, Nicolao Lanoio, Theodorico Canisio, Paulo Hoffaeo, Gasparo
Haiwodo etc. Epistulae ordine chronologico dispositae et ferme omnes arche-
typae sunt.
Codice hoc usi sunt Reiffenberg ' in conscribenda historia provinciae S. .T.
Rheni inferioris et G. M. Pachtler S. J. in opere ,,Ratio Studiorum et Institutiones
Scholasticae Societatis Jesu per Germaniara olim vigentes" ^.
Usque ad annum 1773 collegii Societatis lesu coloniensis fuit.
2. „Lib. fac. Art. quartus." Inscriptus est : „Liber facultatis Arcium
Studij Coloniensis jam quartus ^ inter eos qui iam sunt apud decanos." 2'^;
ff. 334 numeris signata.
Complectitur annos 1500—1565 et continet electiones decanorum, col-
lationes graduum academicorum, decreta facultatis etc.
3. „Litt. Epistt. var." Inscriptio in tergo: ,LITERAE EPISTOL:
S. J. Variorum \ ad nostros PP. COLONIEN. I ab anno C. 1543." 2«; folio-
rum signatio non est continua, et in medio fere codice (n. 194) prorsus
desinit.
Continet epistulas a. 1543 — 1665 ad Societatis lesu homines Coloniae de-
gentes datas ac multas alias litteras, diplomata etc. ad ea tempora spectantia.
Quae omnia ordine fere chronologico disposita et aut autographa sunt, aut
olim ac fere ab aequalibus illorum temporum descripta: epistulae S. Ignatii,
B. Petri Fabri , B. Petri Canisii , PP. Everardi Mercuriani , loannis de Po-
lanco , Bernardi Oliverii , Hieronjmi Natalis , Francisci Turriani , Oliverii
Manarei, Laurentii Forer, loannis Bollandi, Andreae Brunner etc.
Epistulas hasce congessisse videtur loseph Hartzheim S. J. historiographus
coloniensis (f 1763); nam Fridericus Reiffenberg inter codices manu scriptos, quibus
ipse usus sit, commemorat ,,EpistoLis primorum Patrum, maximam partem , auto-
graphas. CoUegit 2. Volum. Jos. Hartzheim S. J." *.
Codex hic usque ad annum 1773 coUegii Societatis lesu coloniensis fnit.
Breviter descriptus est a losepho Hansen».
3. Codex cracovieusis.
In bibliotheca universitatis iagellonicae.
„Cromeri epistt." Titulus recens in pagina altera anterioris partis
involucri positus: „Martini Cromeri epistolae aliquot, et Hosii et aliorum ad
eundem litterae." Sign. : „Nr. 28," 2**; nec paginae nec folia, sed epistuLae
numeris signatae sunt.
^ Historia Societatis lesu ad Rhenum inferiorem I (Coloniae 1764), v. g. p. of*.
* Monumenta Germaniae Paedagogica, ed. K. Kehrhach, II (Berhn 1887), xxii
ad XXIII. 135—139.
2 Sic correctum est; antea scriptum erat: ^Tertius".
* L. c. in catalogo codicum, qui in initio operis positus est. Dolendum cst
ccrte quam maxime multos codices manu scriptos , quos a se adhibitos Reiffenberg
in hoc catalogo recenset, nunc latere vel prorsus periisse.
* L. c. p. 286.
3. Codex cracoviensis. 4. Codices monacenses. LV
Continet epistulas 392, annis fere 1550 — 1585 datas; quarum aliquae
Ci-omeri sunt; longe autem plurimae ad Cromerum datae sunt a B. Petro
Canisio, Stanislao cardinali Hosio, loanne Coclilaeo, Stanislao Eescio, Bonaven-
tura Thoma, PP. Petro Scarga, Laurentio Magio, Stanislao Varsevicio, S. J. etc.
In iis disponendis neque auctorum neque temporum ratio liabita est.
Hoc codice etiam usi sunt Franc. Hipler et Vinc. Zakrzewski in epistulis
Hosii edendis '.
4. Codices monaceiises.
a) In archivo regni bavarici („Reichsarcliiv").
1. „Ies. Ing. 1359/1." Inscriptio in tergo: „Collegium | Soc: Jesu | in
Ingolstadt, | Pars .1." Signatura , ibidem: ^Jesuitica i Ingolstadt [ Fasc. . . .
No. 1359/1". In p. 1: „De anno :1550: usque 1572 Jngolstatt. I Die Er-
richt: vnd Fundierung eines Neuen Collegij: vnd Schuelln der Societet
Jesu: vnd das fiir solchen Pau: vnd in anderweg an ; Vncossten erloifen. |
Pars: 1"^*." 2": tf. 7 non signata et postea 327 signata.
Continet monumenta , maximam partem archetj^pa , quae ad initium et
progressum collegii S. J. ingolstadiensis (1550 — 1573) spectant; litteras
B. Petri Canisii, Ferdinandi I. caesaris, Alberti V. Bavariae ducis, Martini
Eisengrein, Simonis Thaddaei Eck, P. Pauli Hoffaei S. J. etc.
Codice hoc usi sunt Florianus Riess ^ et Augustus de Druffel ^
2. „Keller, Cail. 2." Involucrum, titulus, initium opusculi desunt.
Incipit f. P: ^primum, dein a tuis, ab alijs demum inci- i pit". Constituit
partem fasciculi , qui signatus est „Jesuitica in genere Fasc. 13 No 214".
12"; ff. signata 67, et postea 4 vacua. Saeculo XVII. scriptus esse videtur.
Continet vitam Canisii a P. lacobo Kellero S. J. (1568 — 1631) circ. a.
1612 scriptam neque adhuc typis descriptam; cf. infra p. lvi — lvii.
3. jjKeller, Cail. 3." Titulus deest. Incipit f. P: „Patria et parentes |
Canisij. | Habuit Petrus noster patriam Nouio- i magum" etc. Constituit
partem fasciculi „Jesuitica in genere Fasc. 13 No 214". 2°; ff. signata 41
(f. 36 vacuum est).
Continet eandem vitam Canisii a P. lacobo Kellero scriptam, cum quin-
que epistulis Canisii , ab ignoto pulchre transcinptam et ab altero quodam
circiter a. 1615 (ut videtur) correctam et auctam; qui idem postea miracula
ascripsisse videtur, quae annis 1630 et 1631 Canisii precibus a Deo pa-
trata essent. Tertia quoque manu aliqua suppleta sunt.
Codex antea Friburgi Helvetiorum in bibliotlieca collegii S. J. fuisse videtur;
ex qua fortasse in archivum provinciae S. J. ^Germaniae superioris" translatus est.
4. „Scriptt. COll. lugoLst." Inscriptio in dorso: ^Scripturae | Veteres 1
Coll. Ingolstad. | ab A.« MDC." Titulus: ,SCRIPTVRAE | AD | COLL.
INGOLSTADIANI ! INITIA, \ PROGRESSVS, ; IMPEDIMENTA, 1 FVN-
DATIONEM I PERTINENTES. I AB A. M. D. L. AD M. D. XCIX." Si-
1 Stanislai Hosii . . Epistolae etc. T. I. H. (Cracoviae 1879. 1886—1888);
e. g. II, 1020-1021.
- Der selige Petrus Canisius (Freiburg i. Br. 1865) v. g. p. 87—88.
^ Briefe und Akten zur Geschichte des sechzehnten Jahrhunderts I (Miinchen
1873), 407—411.
Lvi ^'I- Descriptio codicum manii scriptor., in hoc volum. frequent. adliibitorimi.
gnatura recens: „Jesuitica N." 1357^'" ; codex antea, cum in regia bibliotheca
nionacensi esset, signatus erat „Cod. lat. 1742". 2°; foliorum signatio con-
tinua non est; paenultimum folium liabet num. 116.
Continet epistulas aliaque monumenta multa, quorum magna pars arche-
typa est: epistulas S. Ignatii de Loyola , Ferdinandi I. caesaris, Alberti V.
Bavariae ducis , Martini Cromeri , Friderici Staphyli , P. Pauli Hoffaei etc,
litteras quadrimestres collegii ingolstadiensis 1560 — 1562, acta et constituta
cum universitate, episcopo eystettensi etc. 1550 — 1582, litteras ^fundationis"
et ^incorporationis" collegio datas 1563 — 1599.
Usque ad a. 1773 in coUegio S. J. ingolstadiensi fuisse videtur.
Eherhardus Gotheni • affirmat P. Florktnioii Eiess S. J. , cum vitam Canisii
scriberet (Der selige Petrus Canisius aus der Gesellschaft Jesu. Freiburg i. Br. 1865),
regium archivum (Reichsarchiv) monacense, quod summi in ea re raomenti esset, non
adisse. At vel primae libri a Riess conscripti paginae clare ostendunt eum falso
accusari. Multa certe ipse protulit et ex archivi illius fasciculis et ex codicibus
manu scriptis, qui aliis urbis monacensis locis asservantur; vide v. g. Riess 1. c.
p. 8—14. 67. 74—75. 88. 131 — 132. 136—139. 142—144. 158—163. 179—181. 183
ad 194. 211—213 etc.
b) In archivo universitatis monacensis.
„Protocolla". Titulus in tergo : „Protocolla ' seu Acta in Consi-
storio I PP. Academicor. | de Anno 1535 I usque 1578." Signatura iu tergo:
^Univ. Archiv Stand 1870. Littera D. Abtheilung III Fascikel K 7." 2";
ff. signata 295, et praeterea 2 vacua.
Continet acta archetypa senatus sive „consistoru" universitatis ingol-
stadiensis, 26. lan. 1535 ad 13. lul. 1579. Actis senatus inserta sunt multa
exempla litterarum et mandatorum Alberti V. Bavariae ducis, rectorum uni-
versitatis etc. , ac diplomatum et litterarum, quae spectant rem pecuniariam
tum totius corporis academici, tum singularium eius membrorum, mores scho-
lasticorum, beneficia ecclesiastica etc.
c) In archivo provinciali Bavariae superioris („Kreisarchiv von
Oberbayern " , „ Archiv-Conservatorium " ).
„Iugolst. Un.-Saclieil". Titulus in tergo : Jngolstadt Universit. Sachen, |
Anno 1555 bis 1584. | Tom. IIL" 2»; ff. signata 306.
Continet monumenta, eaque aut archetypa aut ab aequalibus descripta,
quae pertinent ad universitatem ingolstadiensem et imprimis ad eius „refor-
mationem" anno 1555 agitatam, ad academiae facultates et i-editus, biblio-
thecam et bibliopolas, ad canonicatum eystettensem, qui \-icecancellario uni-
versitatis conferebatur, seminarium georgianum, seminarium „religiosorum",
collegium ingolstadiense Societatis lesu.
Codice hoc usus est C. Prantl in historia universitatis ingolstadionsis et
monacensis conscribenda ^.
d) In bibliotheca universitatis monacensis.
„Keller, €ail. 1." Signatura recens, in tergo: „Cod. Ms. 320" ; antiqua,
ibidem: „VITA P. Canisii. B. I. 74" [24?]. Titulus in f. V: ,JHS Mka |
' Ignatius von Loyola und die Gegenreformation (Halle 1895) p. 795.
^ Geschichte der Ludwig-Maximilians-Universitaet in Ingolstadt, Landshut,
Miinchen. 2 Bde. Munchen 1872; v. g. II, 197—198.
4. Codices monacenses. 5. Codex romanus. LVII
PETRYS CANIiSIVS. ' e Societate Iesv ! Geemakorvm pri mvs I Duobiis
Libris | enarratus ! Ab i R. P. Jacobo Keller. \ Societatis Iesv. | CIO- 10- C- XII-"
Komen lacobi Keller postea (sive eaclem manu sive altera) ijositum est;
prius enim eius loco scriptum erat „N. JS".". 2°; ff. signata 59, et 2 non si-
gnata et vacua. Codex valde eleganter scriptus est, et si cum autographis
praeclari illius P. lacobi Bidermann S. J. confertur, quae in codice „lat.
1610 *• regiae bibliothecae monacensis (f. 160 — 181) exstant, dubitari vix
potest, quin Bidermann hunc quoque scripserit codicem.
Vita Canisii finitur f. b2^'; sequuntur exempla 6 epistularum Canisii
totidem Societatis lesu collegiis inscriptarum. Cf. supra p. lv.
Codex usque ad a. 1773 in bibliotheca collegii S. J. ingolstadiensis fuisse videtur.
e) In bibliotlieca regia („Hof- und Staats-Bibliothek").
„Lat. 1606". Signatura recens, in tergo et in p. 1.: „Cod. lat. 1606"
(antea signatus erat ,Cod. bav. 606"). 2«; ff. signata 230; ff. 127—188
minoris formae sunt.
Continet: 1. exempla multarum epistularum canisianarum , a diversis
librariis saeculis, ut videntur, XVII. et XVIII. scripta (f. 2 — 189); 2. monu-
menta, quae ad processum apostolicum beatificationis Canisii, Friburgi Hel-
vetiorum saeculo XVIII. institutum, spectant (f. 191 — 225); 3. conspectum
chronologicum vitae Canisii (f. 229 — 230).
Epistulis Canisii praefixum est exemplum litterarum Ingolstadio 28. la-
nuarii 1782 Lipperto (Lippert) inscriptarum a loanne Michaele Sailer (1751
ad 1832), qui anno 1770 Landsbergae Societatem lesu ingressus, in ea
usque ad eius suppressionem mansit, postea autem episcopus ratisbonensis
fuit et multos libros conscripsit; ex litteris ilhs Saileri intellegitur codicem
hunc (qui certe ohm Societatis lesu fuit) a praeclaro illo contionatore Se-
Imstiano Winkelhofer (1743 — 1806; 1759 Societatem lesu ingresso) servatum
et a Sailero a. 1782 ad Lippertura transmissum esse *.
Ex iis, quae in hoc volumine exponentur, clare patebit codicis huius
epistiilas comphires ex archetypo itahco in latinum versas , ahas nonnihil
mutatas vel mutilatas esse.
Riess hunc codicem „Munchenei- Sammhmg" („M. Slg.") vocavit et saepe
adhibuit «.
5. Cotlex romaims.
In archivo collegii germanici et hungarici.
„A11. coll. germ." Tituhis antiquus: ,NOMINA I ALVMNORVM COL-
LEGII GERMANICI | ET. HVNGARICI." In foHo sequente manu antiqua
notatum est: „Hic hber continet Nomina Alumnorum ab erecto Collegio Ger-
manico quantum ex diuersis Catalogis ordine temporum seruato ColHgere
licuit. Confectus est autera nunc priraura die prirao Januarij 1608 et Ori-
ginaHa in archiuio reposita." 2" mai. ; pp. signatae 874, et complures non
signatae; additae sunt figurae aeneae complures, et indices alphabetici.
* Codex hic sat breviter descriptus est in ^Catalogo Codicum Latinorum Bibho-
thecae Regiae Monacensis" ed. a Car. Hcihn et G. Laiihmann , tom. I, P. 1 (Mo-
nachu 1868), p. 216. ■ V. g. 1. c. p. 131—132. 136—139. 144.
LVIII ^'^- Descriptio codicum manu scriptor., in hoc volum. frequent. adbibitorum.
Continet nomina alumnorum ab 21. Nov. 1552 — 13. Dec. 1715 collegivnn
ingressorum; at multa nomina deesse videntur. Nominibus manibus diversis
(juaedam adnotata sunt, quae alumnorum vitam et res gestas spectant.
Codice usus est emin. Card. Andreas Steinhuber S. J. in conscribendo libro
,Geschichte des Collegium Germanicum Hungaricum in Rom" (Freiburg i. Br. 1895).
f>. Codices Societatis lesu.
Notanduni est codices infra describendos et ceteros, quorum per
hoc opus mentio fiet, Societatis lesu codices, fascicidos, diplomata, folia
singidaria etc. nequaqiiam uno loco collecta esse, sed in diversis varia-
rum terrarum archivis et bibliothecis asservari.
1. .,Aniia1. Viemi." Titulus antiquus avulsus esse videtur. Incipit
f. 1.: ,Professa Domus Viennensis Societatis le su principio CoUegium fuit
ac gymnasium totius Prouinciae; primum!" etc. 2°; ff. signata 212. Codex
a compluribus Sociis fere priore parte saeculi XVII. scriptus esse videtur.
Res saeculi X^''^. et ineuntis XVII. ex vetustioribus annalibus haustae,
posteriores autem ab aequalibus eorum teraporum descriptae esse videntur.
Continet liistoriam illius domus Societatis lesu viennensis , quae anno
1551 coepta, usque ad annum 1625 collegium, postea autem „domus pro-
fessa" fuit; quae historia usque ad a. 1650 perducitur.
Antea (usque ad a. 1773) Viennae in domo professa S. J. fuit.
2. jjAlltiqu. Illgolst." Inscriptio et signatura recens in tergo: „Anti-
quitates Collegii Ingolstadiensis. XIII. Ma." Titulus antiquus in f. 2. non
signato: „ANTIQVITATES 1 SOCIETATIS ET COLLEGII INGOL-
STADIENSIS I COLLECT^ I Anno i MDCLXIII." 2»; ff. 110 signata
(complura ex iis vacua sunt) et in initio 3 non signata.
F. 1 — 12 exstat: „Summarium de rebus Collegij Jngolstadiensis de-
dicati Societati nominis Jesu Dominj nostrj. De Origine huius instituti Col-
legij." Codex terminatur exemplo epistulae italicae, a P. loanne Polanco S. J.
Roma 17. Februarii 1570 missae. Sohim nSummarium" ilhid in formam
historiae redactum est, annos 1548—1571 spectantis; in reliqua parte con-
tinentur epistulae lacobi Lainii et Francisci Borgiae praepositorum gene-
ralium ac Canisii praepositi provincialis Germaniae superioris, praecepta, in-
structiones, ordinationes ab iisdem factae, regulae officiorum Societatis, aha
usque ad a. 1570 in Societate acta et constituta; quae a variis collegii in-
golstadiensis Sociis transcripta sunt.
In priore codicis parte, qua res a. 1548 — 1563 gestae referuntur ', com-
phn-a transcripta sunt manu P. Nicolai Lanoii (Delanoy), belgae, qui
a. 1552 — 1558 collegii viennensis rector fuit et postea ingolstadiense col-
legium rexit usque ad a. 1563, quo in Austriam remissus est, primus pro-
vinciae S. J. austriacae praepositus procinciahs futurus ^ Idem sua mann
J F. 1—86; f. l^-» quaedam scripta sunt ad a. 1565—1571 pertinentia; sed
ea posteriore demum manu inserta sunt.
- F. 21». 23». 60*— 63". 78"'. 79». 8Q^. A Lanoio haec scripta esse facile
patet, si conferantur cum forma professionis sollemnis, quam Lanoius sua manu
6. Codices Societatis lesu. X,IX
conspectum sive indicem scripsit rerum, quae in priore illa codicis parte com-
prehenduntur. Haec ostendunt codicem liunc ante a. 1564 inceptum, et
calligraplium, qui eius titulum scripsit, corrigendum esse ita, ut legatur ,An-
tiquitates .... collectae Anno MDLXIII". Posterioi'a autem acta (1564
ad 1570) statim fere atque archetypa Ingolstadium allata sunt, in hoc codice
descripta esse videntur '.
Codicem breviter descripsit (1. c. I, xxxix) et usurpavit Pachtler ; qui cum Lanoii
autographa, quibuscum codicem nostrum conferret, ante oculos non haberet, mendoso
eius titulo credens scripsit anno demum 1663 ^Antiquitates" esse in hunc librum
congestas , licet ex ipsa scribendi ratione conchiserit multas eius partes iam
saeculo XYI. ac fere eodem tempore atque archetypa ipsa scriptas esse. Simili
ratione factum est, ut quaedam codicis verba a Canisio ipso scripta esse censeret,
quae a librario scripta sunt.
Dubium non est, quin hic codex usque ad Societatis lesu suppressionem anno
1773 factam penes Soeietatem lesu fuerit. Anno 1865 baro de Aretiu euni habuisse
videtur ^.
Prior jAntiquitatum" pars (f. 1 — 12'') circiter annum 1572 ex hoc codice
transcripta esse videtur in codicem ^Historia Collegij Jngolstad. S. J. Tom. L",
qui nunc Eystadii in archivo curiae episcopalis asservatur; plura de eo scribentur
in secundo huius operis volumine.
Ex apographo recente, quod ex codice nostro exscriptum est, prima Antiqui-
tatum capita (in codice f. 1 — 3^) primum in lucem emisit P. Ch.-H. Verdiere S. J. ^.
Etiam loannes Nepomucenus Mederer in „Annalibus Ingolstadiensis Aca-
demiae" conscribendis hoc codice usus esse videtur; nonnumquam enim eius paene
verba repetit ^. Eundem usurpavit Riess ^.
3. „Cjerm. Sup. C.lt. 1566. 1599." Inscriptio antiqua in tergo : „Germ |
Sup ! Catal ; 1566 | 1599 Cat I brev." Incipit i. V: „Jhs Catalogus fratrum
Jngolstadiensium. Anno 1563. 31 Augustj." Finitur: „t Supplementum primi
et 2.'" Catalogi Prouinciae Superioris Germaniae. An. 1599." 2^ Maior
quidem foliorum pars numeris signata est, sed iis, qui ad priorem aliquem
codicem spectant, ex quo, ordine priore neglecto, translata sunt.
Codex catalogos hominum et officiorum provinciae S. J. Gernianiae su-
perioris („catalogos tertios") continet, qui a. 1563 — 1600 Eomam ad prae-
positos generales missi sunt; attamen catalogi annorum 1572 — 1588 et
alii desunt. Accedunt ^informationes" aliquae de quorundam Sociorum in-
genio et moribus, epistulae paucae a rectoribus praeposito generali in-
scriptae etc.
4. „Hist. gTlUU. tr. COr." Titulus antiquus : ,Historia | gymnasij
Novi i Trium Coroxarum I SociETATis Iesv i Colom^ Per ANNOS CHRISTI I DI-
scripsit in codice „Liber Professionum" (XIII. Y) f. 7^ et cum epistulis eius auto-
graphis, Vienna 17. Maii 1560, Ingolstadio 18. Septembris 1561, Augusta Vindeli-
corum 11. Octobris 1561 datis, quae sunt in cod. „Germania 1560 — 61" f. 39».
278. 31.
^ Aliqua, ni fallor, scripta sunt a P. Michaele Mario (f. 1 — 11. 54; cf. Librum
Professionum, de quo supra, f 11'' non sign.), alia a P. Henrico Arboreo (f. 67'' ad
11''; cf Librum Professionum f. 7'').
- Vide Riess 1. c. p. 87 '.
3 Histoire de l'Universite dlngolstadt I (Paris 1887), 444—451.
* Ita I, 214. 217—218. 219. 226. 243. * L. c, e. g. p. 87.
LX
VI. Descriptio codicum manii scriptor., in lioc volum. frequent. adhibitorum.
GESTA i Ab Anno I 1556." 2°; ff. signata 186 (1 — 12 nunc desimt) et postea
fere totidem non signata.
Continet historiam gymnasii „trium coronarum" (cucani), a. 1556 a senatu
coloniensi hominibus Societatis traditi ; quae a primis gymnasii initiis (1536)
usque ad a. 1585 per annos digesta est; addita sunt, ordine temporum ser-
vato, monumenta varia sive archetypa sive transcripta (epistulae, catalogi
lectionum, Sociorum, discipulorum , rationes accepti et expensi etc), quae
usque ad medium saecuhim XVII. pertingunt et universitatem quoque colo-
niensem, scholam S. J. traiectensem etc. spectant. Accedit historia rerum,
quae annis 1652, 1654, 1655 in gymnasio ^tricoi^onato" gestae sint.
Priorem historiae huius partem (usque ad a. 1579 incl.) a P. lacobo
Boyman S. J. , nluhate", „ex Poffendorf jDrope Geilenkirchen oriundo", Co-
loniae annis 1638 et 1639 conscriptam esse ', in ipso codice nostro (f. 174'')
testatur P. lacobus Kritzradt S. J. ^. Atque hic tum reliquam historiae partem
actaque conscripsit et collegit, tum priorem, a Boymano compositam, multis
locis correxit vel auxit. Fontes manu scripti, quibus uterque usus est, re-
censentur in codice f. 18''; praecipui sunt: „Annales Theologicae Facultatis",
„Libri Decanales Facultatis Artium" , „Ephemerides Gymnasii" , „Fasti
Gymnasij", „Historia Collegij Coloniensis".
Codice usi sunt Riess (v. g. 1. c. p. 53 — 54) et Pachtler (1. c. I, xxi — xxii etc.)
In archivo quodam privato prope Coloniam sito altera exstat (manu scripta)
,.Historia Gyumasij noui Trium Coronarum Soc. J. Coloniae per annos Christi Digesta",
quam descripsit et usurpavit Pachtler (I. c. p. xxiv etc).
5. „Scripta Can. X. A." Signatura recens in tergo: ^Scripta B. Petri
Canisii. X. A." Incipit f. ^^*: „Petrus Kannees Nouiomagus An. 1538.
M. Sept:"; quae verba Canisii ipsius nianu scripta sunt. 4"; ff. 250 signata
et 47 non signata. In fine (ff. 4. et 3. ante ultimum) hynmus „A solis ortus
cardine", et post eum: „Laus deo scrijjta anno 1535 Coloniae kalefi. ianua"^;
sequuntur quaedam in psahnos adnotata et descripta „ex libro scripto Domini
theodorici bardwyck" *. Haec quoque omnia fortasse a Canisio ipso scripta
sunt. Qui omnino maximam totius codicis partem sua quidem inanu scripsit,
sed valde diversis temporibus, alia iuvenis, alia media vitae aetate, alia senex
Friburgi Helvetiorum commorans. Complures alii eum scribendo adiuvarunt,
v. g. Antonius Vinck S. J. ^ Tres etiam libelli typis exscripti in codice hoc
continentur; de quibus vide infra, p. 672.
Codex materias theologicas ex iure canonico , „Pagnino" , loanne
„Ekkio", „Roffensi" etc. excerptas et alphabetico ordine digestas continet,
^ Hartzheim affirmat eum ex Ottweiler, luliacensium oppidulo, anno 1605 ortum
esse (1. c. p. 142). In Societatem lesu a. 1626 admissus, professor, studiorum prae-
fectus , collegii rector fuit Novesii , Monasterii Eiffliaci , Aquisgrani. Vita cessit
Aquisgrani a. 1669 {Hartzhcim 1. c). De eius scriptis cf. SomtHcrvogcl II, 73—75,
et ea, quae adnotavit B. Duhr S. J. in „Osterreichisches Litteraturblatt", heraus-
gegeben durch die Leo-Gesellschaft. 3. Jahrg. (Wien 1894), p. 419.
^ De hoc vide supra p. liii-.
3 Cf. infra, p. 658—659.
* Is Coloniae regens bursae ^montanae" fuit et anno 1507 obiit.
& F. 207''— 208 ^ 213. 240''— 241" etc
6. Codices Societatis lesu. Lxi
quae praecipue ad morum doctrinam , sacram litm'giam , ius canonicum
pertinent.
Ab exeunte saeeulo XVI. usque ad medium fere saeculum XIX. codex hic
Friburgi Helvetiorum in bibliotbeca vel archivo collegii Societatis lesu servabatur.
Die 7. lulii 1741, cum Friburgi processus apostolicus beatificationis Canisii fieret,
in eodem collegio una cum aliis Canisii codicibus iudicibus a sancta sede constitutis
ostensus est *.
Omnium codicum canisianorum, qui nunc supersunt, hic antiquissimus est.
1 *Cod. „S. R. C. Laus. V. S. D. Petri Canisii . . . Pars II. Copia Proces.
super virtutibus et miraculis in specie" f. 1381.
VII.
EXPLICATIO
uotaruiii saepius oecurrentiuin.
Notae quaedam ad eomplura et sat diversa vocabula significanda
adhibentur; attamen quid singulis locis significent, ex contextu ora-
tionis dignosci potest. Ex eodem intellegitur, utrum v. g. „P." signi-
ficet „Pater" an „Patris", „Patri" etc. : hic verba fere casu tantum
recto ponuntur.
a. = annus.
AA. LL. = Artes liberales.
B. — Beatus, Beata.
B. M. V. = Beata Maria Virgo.
c. = caput.
cf. = confer.
Const. = Constitutio.
d. = die, dominus.
D. = Divus, Doctor, Dottore, Dominus,
Dorainatio.
D. s. = Dominatio sua.
e. g. = exempli gratia.
E. L. = Euere Liebden.
Ex. = Examen.
f. = folium.
ff. = folia.
fl. = florenus, florin.
fl. gn. = fiirstliche gnaden.
Fr. = Frater.
inscr. = inscriptio.
1. = liber.
1. c. = loco citato.
M. = Magister, Maestro, Maiestas.
m. = mensis.
Ma: = Maiestas.
mai. = maior.
min. = minor.
ms. = manu scriptus.
n. = numerus.
om. = omittit, omittunt.
] 0. Min. = Ordinis Minorum.
i 0. Pr. = Ordinis Praedieatorum.
0. S. B. = Ordinis Sancti Benedicti.
P. = Pater, Padre, Pars.
p. = pagina.
P. M. = Pontifex maximus.
p. m. = piae memoriae.
jPP. = Patres, Padri.
pp. = paginae.
PP. gr. = Patres graeci.
PP. LL. = Patres latini.
R. = Reverendus , Reverendo , Ro-
manus.
R. M. = Regia maiestas.
R. P. = Reverendus pater, Reverendo
padre.
R. P. V. = Reverenda paternitas vestra,
Reverenda paternita vostra.
RR. = Reverendi.
RR. PP. = Reverendi patres , Reve-
rendi padri.
R. V. = Reverentia vestra, Reverenza
vostra.
S. = Sanctus, Sancta, Signore, Sig-
noria.
S. D. = Servus Dei.
S. D. N. = Sanctissimus dominus
noster.
S. J. = Societas Tesu.
sig. = sigiHum.
VII. Explicatio notarum saepius occurrentium.
LXIII
sign. = signatus.
S. P. = Salutem plurimara.
S. P. D. = Salutem plurimam dico
(dicit).
S. P. N. = Sanctus pater noster.
sq. = sequens.
S. E. C. = Sacra rituura congre-
gatio.
S. R. E. = Sancta romana ecclesia.
S. V. = Sanctitas vestra.
T. = Tomus, Tuus.
t. = tomus, tuus.
V, = Venerabilis, Vester, Vide.
V. = vide.
Ven. = Venerabilis.
V. g. = verbi gratia.
V. I. = Utriusque iuris.
Vol. = Volumen.
V. P. = Vestra paternitas , Vostra
paternita.
V. R. = Vestra reverentia , Vostra
reverenza.
V. R. P. = Vestra reverenda paterni-
tas, Vostra reverenda paternita.
VIII.
CANISII AUTOBIOaRAPHIA SIVE CONFESSIONES
ET TESTAMENTUM.
1. P r 0 1 e g- 0 m e n a e d i t o r i s.
In apographis antiquis atque etiani in libris nonnullis partes quaedam , maiores,
minores, duorum exstant opusculorum, quibus Canisius vitam suam ipse enarrat.
Uni titulus: ^Confessiones" ^ alterum dicitur nTestamentum". Duo haec ab anti-
quis saepe iunguntur vel etiam confunduntur, ideoque uno de iis praeambulo agitur.
Canisius Friburgi Helvetiorum 21. Decembris 1597 vita defunctus est. Duobus
mensibus post Otto Eisenreich, Societatis lesu per Germaniam superiorem tunc prae-
positus provincialis — cui quidem et friburgense illud collegium suberat — , Romam
ad ordinis sui moderatores scripsit : ^Repererunt nostrj Friburgenses inter scripta
.P. Canisij p. m. ipsius ut ipse uocat testamentum, in quo ad modum Confessionum
D. Augustinj totam suam uitam ualde pie et grauj stilo describit. Res est ualde
iucunda lectu ijs qui hominem nouerunt, et in prouincia diligenter asseruabitur.
poterit praeterea etiam aliquando multum seruire pro Societatis historia." - Haec
qua ratione Eisenreich cognoverit, P. Martinus Licius exponit , qui Canisio mortem
obeunte collegii friburgensis rector erat; hic enim anno 1609 P. Ferdinando Alber,
praepositi generalis S. J. pro Germania ^assistenti", haec scripsit de Canisio: „Scripsit
venerabilis senex , per modum precationis , omnem fere suam vitam , non diu ante
mortem, P. Sigismundo Ilsungo tunc scriptore vsus ^. est libeUus in 8°. Scripsit
et vitam iUius R. D. Doctor Werronius Ecclesiastes Friburgensis. Utrumque trac-
' Bene distinguere oportet has ^Confessiones" a brevi iUa „Confessione", quam
Canisius primum anno 1571 inserendam curavit suae „Summae doctrinae Christianae",
DiHngae tunc denuo editae , atque etiam suo „Commentariorum de Verbi Dei cor-
ruptelis libro primo", ibidem tunc in lucem emisso. Quae postea saepissime variis
Canisii libris adiecta est continetque soUemnem professionem fidei et oboedientiae
erga sedem apostolicam. De qua cf. Braunsherger, Katechismen des seligen Petrus
Canisius p. 94—96.
2 * Epistula autographa, data Hala 25. Februarii 1598. Cod. „Germ. 1596% f. 103.
* P. Sigismundus Ilsung erat ^ErbHngensis Austriacus" ; mortuus est 1. lanuarii
1631 Friburgi Helvetiorum anno aetatis 76., vitae in S. J. peractae 54., „potissimam
aetatem in CoUegiorura ministerijs, procurandaque familiari re . . . uersatus". * „Elogla
Hominuni lUustrium, qiii in Pronincia Superioris Germaniae vixerunt" p. 82 — 83
(Cod. saeculo XVII. scriptus, Monachii in archivo regni bavarici lesuit. Fasc. 11,
No 196V2)- Hic 13. Maii 1582 Oeniponte in ecclesia coUegii S. J. adstante Fer-
dinando II. archiduce primum Deo sacrum obtulerat. * Cod. ^Jnitium et progressus
CoUegiJ Societatis Jesv Oenipontanj'^ p. 34. Cuius nomen in omnibus , quos vidi,
eius temporis catalogis annuis est, quibus coUegii illius friburgensis socii recen-
sentur: ann. 1589. 1592. 1593. 1594. 1595. 1596. 1597. * Cod. „Germ. Sup. Cat.
1566. 1599".
Brannsberger, Canisii Kpistiilae et Acta. I. 1
2 VIII. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testanientiini.
tatuui Augustam misi ad P. Othonem p. m. sicut ille iusserat." ' Atque sententiae
complures ,ex Coufessionibus P. Canisii" allatae sunt tum anno 1611 a P. Matthaeo
Radero S. J. in biographia illa canisiana, quae tantum manu scripta exstat -. tuni
anno 1612 a P. lacobo Keller S. J. in vita Canisii, quae ne ipsa quidem umquam
typis exscripta est ^. Raderus vero, cum vitani illam canisianam nonnihil recognitam
vel, si sic dicere placet , alteram quandam a priore aliquid ditferentem anno 1614
Monachii et anno 1615 Antverpiae in lucem emitteret, longe etiam plura ei inseruit
ex Canisii „libro confessionum^ — verba Raderi haec sunt — , ^quem e Land.s-
pergensi domo, cui illum dedicauit, accepi" ^. Tirocinium autem Raderus significat.
quod Societas lesu pro provincia Gernianiae superioris Landsbergae in Bavaria nacta
erat. Romam quoque Canisii autobiographiam brevi pervenisse vita ea ostendit.
quam praeclarus ille societatis universae historicus, Franciscus Sacchinus, ibidem
conscripsit et anno 1616 Ingolstadii edidit; complura enim in ea ex Canisii ,.iam
seuis affirmatione chirographoque" ^ proponuntur , quae etiam nuuc in „Con-
fessionibus" eiusdem aut ,,Testamento" leguntur. Alia ex ^Confessionibus" in suum
^Alphabetum Christi" transtulit anno 1618 P. loannes Niess S. J. Atque anno
1626, cum Fi-isingae in Bavaria ex auctoritate episcopi frisingensis „processus"
iuridicus de sanctitate Canisii institutus esset, Sebastianus Strang, Societatis lesu
^coadiutor temporalis" sive frater laicus, qui Canisio aegrotanti ultimis novem
mensibus vitae eius praesto fuerat, inter testes secundo loco progressus loanni
Georgio Puecher, ecclesiae cathedralis decano illiusque causae iudici, obtulit .Testa-
menti seu libri Confessionum. quem ad Sancti Augustini imitationem scripsit de se
ipso" Canisius, ,.partem ab alio quidem scriptani, sed ipsiusmet Patris Canisij manu
correctam et auctam" ; simulque idem frater ad demonstrandas Canisii virtutes non-
nullas attulit sententias, quarum aliae in „Testamento" inveniuntur, aliae in ,.Con-
fessionibus" *. Similiter ex utroque opusculo aliqua posita sunt in libello, qui anno
1656 Friburgi Helvetiorum editus est '. Utinam autem totus ille thesaurus per pi-elum
cum omnibus tunc communicatus essetl Verum cum ineunte saeculo XVIII. P. lo-
annes Dorigny S. J. vitam Canisii gallica lingua exponendam suscepisset et Fri-
burgum Helvetiorum scripsisset, ut Socii „Confessiones" Landsberga sibi mittendas
curarent aliaque sibi subsidia suppeditarent , ad priorem petitionis illius partem nil
ei responsum est, et ob bellum exortum omnis Confessionum accipiendarum spes
1 * Epistula autographa, data Ingolstadii 17. Decembris 1609.
2 * DE VITA 1 PETRI CANISII DE | SOCIETATE lESV. | Sociormn e Ger-
mania, prirai, | Religiosissimi et doctissimi Viri, Bono ! Reip. Catholicae nati. ' Libri
tres 1 a 1 Mattaeo Radero ex eadem Societate | conscripti. | Augustae Vindelicorum.
A. P. C. N. CIO. lOCXI. 2? Pgg. 82 et fol. tit. Opus cum biographia canisiana
a P. lacoho Kellcr S. J. composita in uno codice conglutinatum , qui nunc Romae
in bibliotheca nationali (Vittorio Emmanuele) servatur, signatus ,MSS. Gesuit. 1355".
Dubium vix est, quin utrumque opus ab auctoribus prelo destinatum fuerit, quam-
quam neutrum postea oxcusum est. Alterum alteri simillimum est.
3 * Huius vitae apographa exstant etiam apud nos atque Monachii in archivo
regni bavarici et in bibliotheca universitatis.
* De vita Petri Canisii (Monachii 1614) p. 212 (in editionc antverpiensi p. 213).
Plura de his iufra.
=- De Vita et Rebus ge.stis P. Petri Canisii (Ingolstadii 1616). Alios ex Con-
fessionibus locos atiert Raderus, alios Sacchinus; ex qua re patet hunc sua non
hausisse ex illo. Plura infra.
« *Cod. „.S'. D. Petri Canisii . . sKj^er sunctitate in specie" f. 713—714. 724'.
' R. P. JMnis Canisius Societatis lesu Theologus. elogiis magnorum virorum
mirifice illustratus (Friburgi Helvetiorum 1056) 32^; libellus mire parvusl Quae ex
^Confessionibus" liabot. ex Radero desumpta e.sse vidontur. quia omnino cum eo
concordant.
1. Prolegomena editoris. 3
evanuit K Yerimitamen P. Petrus Pytlion S. J., Helvetius Friburgo ortus, in prae-
fatione, quam anno 1710 operi Dorignii, latinitate a se donato , praefixit, haec
asserere potuit: „Confessionum P. Canisii librum ... et complura alia ejusdem Patris
manu scripta , aut apographa manu scriptorum exempla , ex variis hujus nostrae
Provinciae tabulariis accepi, ex quibus , voluntate Praesidum , huic historiae multa
accesserunt, quae uon videbantur notitiae posterorum subducenda." ^ Ac revera
quidem Python ex ^Confessionibus" quaedam protulit, quae neque antea a quoquam
typis exscripta erant, neque in iis, quae supersunt, ^libri primi Confessionum" et
^Testameuti" apographis contiuentur. Qua in re unum dolendum est: Canisii epi-
stulas archetypas cum libro Pythonis conferentibus patet eum, salvis ipsis rebus.
de verbis Cauisii accurate retinendis, pro more sui temporis, minus interdum solli-
citum fuisse ^.
Secuti sunt 150 anni, quibus Canisii autobiographia paene sepulta iacuit ^.
Nam Romae quidem circiter annum 1730 de processu beatificationis eius apostolico
instituendo agebatur, ideoque P. Philippus Stolzer, „procurator assistentiae Ger-
maniae", Roma Friburgum Helvetiorum scripsit, ut „Confessiones" Canisii et ^Testa-
mentum" sibi mitterentur; demonstrandas enim esse in Canisio virtutes heroicas,
et scripta eius recognoscenda ^. Utrum autem duo illa opuscula Friburgi iam reperta
non sint an inde Romam missa quidem , sed in itinere perdita , ignoratur ; certe
nulla eorum mentio in decreto fit, quo Sacra Rituum Congregatio 22. Martii 1732
Canisii scripta probavit *'. Atque urgente fidei promotore („advocatum diaboli"
vulgus appellat) eadem congregatio 13. Aprilis 1734 Claudio Antonio Duding epi-
scopo lausannensi commisit, ut praeter alia ^Testamentum, sive librum Confes-
sionum" Canisii quaereret Romamque mitteret. Qui Friburgi mandatum illud pro-
mulgari iussit, archiva et bibliothecas pervestigandas curavit, in collegio S. J.
27. lulii 1734 ipse quaestionem instituit; neque vero aliud nactus est quam partes
duas a patribus collegii inventas, easque ,.alia manu scriptas" ; cetera autem iam
antea Romam transmissa esse socii ^ominabantur" ''. Itaque illa res explicari
* [I. Dorignn S. J.] La vie du Reverend Pere Pierre Canisius (Paris 1707).
Avertissement f. e* — i^ (in nova editione Avenione anno 1829 facta p. xi — xii) :
vibi Dorigny addit : ,.J'ay ete cependant console d'avoir heureusement recouvre quel-
ques morceaux de cet admirable ecrit; et j'ay cru qu'un des meilleurs moiens de
faire revivre Tesprit de Canisius , en conservant sa memoire , c'etait de repandre.
comme je Tay fait, ses sentimens int^rieurs dans les differens endroits de cet Ouvrage."
2 Vita R. P. Petri Canisii S. J. (Monachii 1710) fol. b4^
3 Neque tamen certo dici potest Pythonem omnes illos Confessionum locos,
in quibus proponendis et cum codice Confessionum manu scripto , qui nuuc exstat,
et cum Radero discrepat, privato iudicio ita immutasse. Certum enim est Canisium
ipsum scripta sua saepe multumque mutasse, delendo, addendo, corrigendo; quod et
codices ostendunt, qui supersunt, eius manu scripti et posteriores editiones cate-
chismi eius. Fieri itaque potuit, ut Python posterius eiusmodi Confessionum
exemplum ad manum haberet.
■* De integra autobiographia vel maioribus eius partibus loquor. Parvae enim
particulae haud raro actis beatificationis Canisii insertae sunt, sive iis, quae tantum
manu scripta exstant, sive iis, quae sub nomine ^Positionum" typis descripta sunt;
harum autem Positionum paucissima tantum exempla ex officina typographica pro-
dierunt, quae nunc tam rara fere sunt quam codices manu scripti.
° * Mcmorialia autographa, in 4"; alteri inscriptum: „De caussa V. P. Petri
Canisij." Monachii, in archivo regni bavarici, les. in gen. Fasc. 13, No. 214.
^ Sacra Rituum Congreg. : . . . Beatificationis et Canonizationis Ven. Servi Dei
Petri Canisii . . . Positio siiper diibio: An et quomodo sit signanda Commissio etc.
(Romae 1734). Summ. sup. sign. Comm. 2 — 3.
' Haec in * diplomate referuntur, quod Frihurgi 11. Augusti 1734 a Petro Si-
1*
4 VIII. Canisii autobiograpbia sive Confessiones et Testamentum.
tunc non potiiit , et anno 1833 , processu canisiano Romae post longam intercape-
dinem denuo suscepto, Vergilius Pescetelli fidei promotor monuit: Ex decretis Ur-
bani VIII. ante beatificationem omnia Canisii scripta probanda esse, ideoque tum
alia tum ^Testamentum" et ^Confessiones" Congregationis examini subici oportere '.
Quaesitum igitur est iterum non minus frustra. Tandem vero, petente P. Augu-
stino de la Croix S. J. , causae illius ^postulatore", Gregorius XVI., „ut omnino
toUeretur suspicio quaevis circa ulteriora examina scriptorum* Canisii . 20. lunii
1838 ndispensationem ab ulteriori scriptorum perquisitione" concessit ^.
At prorsus desperata res non fuit. Nam circa annum 1862, cum P. Florianus
Riess S. J. novam Canisii biographiam pro instanti eius beatificatione praepararet,
Monachii in bibliotheca universitatis et in archivo regni bavarici ea, quae infra
uberius describentur, libri primi Confessionum et maioris partis Testamenti et alterius
particulae eiusdem Testamenti exempla invenit ^ ; e quibus comphira in germanicam
linguam conversa operi suo inseruit. Ac paulo post integri illius „Confessionum
libri primi"', ex eodem certe fonte deprompti versio gallica prelum subiit; de qua
infra. Sperabat quidem editor per tot itinera se plura inventurum; sed spes eum
fefellit, nisi quod maioris illius partis Testamenti alterum apographum, idque anti-
quius et melius, in quodam Societatis lesu tabulario repperit.
Quam recte veteres Confessiones et Testamentum pro uno opere habuerint,
lector ipse diiudicabit. Unum certe atque idem in utroque scripto Canisius sibi
proposuerat , exemplum secutus S. Augustini et fortasse magistri sui , Beati Petri
Fabri S. J., qui et ipse in ^Memoriali" vitam suam enarravit ad Dei misericordiam
celebrandam suamque propriam vilitatem declarandam ^. At alio modo alioque tem-
pore Canisius id praestitit in ^Confessionibus", alio in ^Testamento" ; illae enim
verbosius conscriptae sunt magisque ad precationis formam accedunt quam Testa-
mentum. Concludit Canisius primum illura librum Confessionum narrans, quid anno
1568 Anconae divino lumine cognoverit (nisi forte haec ipsa narratio ex posteriore
aliquo Confessionum libro a librario ad primum librum ascripta est) , nec multo
ante finem peccata sua deplorat, ^quae annis pluribus quadraginta commisit" ; si
7mne Fremiot notario apostolico scriptum est et ibidem in tabulario episcopali asser-
vatur. Cf. etiam Positionem supra scriptam , animadversiones prom. fidei p. 4 — 5.
' Posifio super virfiifibits (Romae 1883) animadv. fidei prom. p. 2—8. Ibidem
(Summar. addit. p. 1—3) altera approbatio scriptorum Canisii sive decretum de-
scriptum est, quo Congregatio Rituum 31. lanuarii 1735 varia probavit MSS. Cani-
siana, ab episcopis brixinensi et lausannensi paulo ante sibi transmissa; inter quae
sunt ^fragmenta" aliqua ex ^Testamento".
2 Novissima Posifio super viiiufibus (Romae 1843) fact. concord. p. 5—6.
' Riess p. V. De particula illa vide infra 4. (Reliquiae etc), n. 9.
* Hoc quoque ^Memoriale" per tria fere saecula in codicibus manu scriptis
latuit, donec, monente P. Nicolao de Mac-Carthy insigni Societatis lesu contionatore
et curante P. Sebastiano Fouillot S. J., circa medium nostrum saeculum semel atque
iterum autographico prelo subiectum , ac tandem a P. MarceUo Bouix S. J. anno
1873 Parisiis primum t^-pis exscriptum est; quod postea etiam in alias linguas con-
versum est, mox autem emendatius edetur in volumino altero operis ^Cartas y otros
escritos del B. P. Peclro Fabro" (T. 1, Bilbao 1894). Identidem per hoc opus piissimi
illius libelli mentio recurret. Eodem fere tempore similique modo ac Canisius duo
Hispaniae lumina vitam suam , Deo afflante , et ad solam Dei gloriam ex parte
enarrarunt: Sanctissima virgo Theresia et decus illud ordinis Eremitarum S. Augu-
stini, Beatus Alphonsus de Orozco, Philippi II. contionator („Confesiones". Valla-
dolid 1601, Madrid 1610. 1620. 1730 etc. Vide Th. Cdmara 0. S. Aug. , Vida y
escritos del Beato Alonso de Orozco [Valladolid 1882] p. 421—427). Idem postea
fecere, ut de aliis taceam, Venerabilis Robertus cardinalis Bellarminus S. J. ac Beata
Margarita Maria Alacoque, eximia illa cultrix cordis lesu.
1. Prolegomena editoris. 2. Confessionimi Canisii liber primus. 5
quis igitur sumat Canisium quinto sextove aetatis anno ratione potitum, primum
Confessionum librum circiter annum 1570 scriptum dixerit, cum Canisius, a munere
praepositi provincialis anno 1569 absolutus, Dilingae vel Oeniponte otium recupe-
rasset ^uarrandi'' — sic enim Confessiones incipit — „opera Domini" et „scopandi
spiritum suum" ^. Testamentum autem Canisius conscripsit Friburgi Helvetiorum,
annos natus — hoc ipse in eiusdem exordio dicit — ^fere septuaginta quinque vel
sex" ; qui est annus 1596 aut 1597. Quod utrum ante mortem perficere potuerit
necne, incertum est ; exempla certe, quae nunc exstant, opusculum exhibent aut ab
auctore non absolutum aut a librario mutilatum aut, quod verisimillimum, utraque
ratione mancum.
Poteram quidem in Confessionibus et Testamento edendis auctores sequi anti-
quissimos, Raderum ac Sacchinum, ef quae in eorum operibus non afferuntur, mino-
ribus typis supplere ex apographis illis manu scriptis, quae Radero et Sacchino
recentiora sunt vel saltera esse videntur (similiter fere atque in ^Monumentis histo-
ricis Gennaniae" fit). At cum omnes isti fontes in minutis tantum rebus discrepent,
cumque constet veteres in iis scriptis, quae prelo subicere volebant, nonnumquam
sermonis perpoliendi studiosiores fuisse quam eiusdem fideliter ad verbum reddendi :
apographa illa quantumvis recentiora maiorem auctoritatem habere merito quis
dixerit, ideoque haec potius describentur, ceterorum vero lectiones variae in ad-
notationibus ponentur.
Post librum primum Confessionum et Testamentum particulae illae ponentur,
quae ad ceteros Confessionum libros vel ad posteriorem Testamenti partem pertinere
videntur, sive iara antea typis descriptae sunt, sive non sunt. Aliqua ex Floriani
Riess biographia canisiana transcribi oportuit, quia exempla manu scripta, ex
quibus ab illo hausta sunt, neque ab ipso indicantur, neque ab editore reperta sunt ^.
Ratio, qua Canisius ad haec scribenda perraovebatur, illa fuisse videtur, quam
ipse in pio quodam commentariolo suo sic eloquitur: „Multum refert in memoriam
reducere multitudinem beneficiorum , et rursus multitudinem nostrarum ingratitu-
dinum, et peccatorum totius auteactae uitae, cum stupore diuini amoris in nos, et
cum dolore intimo de peccatis, petendo ueniam et gratiam, ut infundat Deus menti
nostrae uilitatis nostrae cognitionera et suj amorem. Jtem ad assequendam tui
cognitionem , et Dei dilectionem conuenit saepe considerare , quid Deus nobiscum
egit , et quid nos uicissim cum ipso agamus. Hinc enim humilitas , illinc uero Dej
amor orietur." ^
2. Coufessioimm Canisii liber primus,
circiter annum 1570 Dilingae vel Oeniponte compositus.
Ex apographo , quod saeculo XVII. exeunte aut XVIII. ineunte scriptum esse
videtur, et est in codice bibliothecae universitatis monacensis „442. C. M. 4°", qui
inscribitur „Instructiones ad usum sacerdotum", f. 146—159. Folio 146" inscriptum
est: „CONFESSIONES | P. Petrj Canisij. | VV." ; f. 147^ incipit: „Liber primus
Confessionum. | Non raoriar" etc.
Complures partes ediderunt: M. Raderus, De vita Canisii p. 7 — 12. 32. 210—212.
Fr. SacchinHS, De Vita Canisii p. 20—21. 256—259. loan. Niess S. J., Alphabetum
^ Cf. Riess p. V. Landsbergensis domus S. J., cui opusculum hoc a Canisio dedi-
catum esse Raderus affirmat, anno 1576 aedificari et anno 1578 a noviciis incoli
coepta est. I(/n. Agricola S. J., Historia provinciae S. J. Germaniae Superioris P. I.
D. 4, n. 237. 312, p. 175. 189.
2 Ex aliquo de multis illis codicibus et fasciculis depromptae esse videntur,
quae ad Canisii beatificationem spectant ; sed quia partes illae paucae sunt et parvae
nec multas res novas continent, maiore inquisitione opus esse non videbatur.
» * Cod. ^Scripta B. P. Canisii X. K." p. 173. 174.
(3 VIII. Cauisii autobiograpbia sive Confessiones et Testaraentuni.
Christi (ed. 6, Dilingae 1627) p. 343—348. Petr. Pijthon , Vita Canisii p, 6—7.
12—14. 78. 257—260. 343. 363—364. Flor. liiess p. 6. 8. 12. /. Jaiissm, Geschicbte
des deutschen Volkes IV, 391. Paiil. Drews, Petrus Canisius (Halle 1892) p. 139.
Complures etiam huiusmodi partes gallice redditas exhibent /. Doriijny in biogra-
phia Canisii (cf. supra p. 8, not. 1) et Enfj. Seguin S. J. , Vie du Bienheureux
Pierre Canisius (Paris 1864) p. 21 — 22, integrum librum in eandem linguani trans-
latum y. Alet S. J., Le Bienheureux Canisius (Paris 1865) p. 225—273.
I. ' Canisius yratias agit pro ortii sito et haptismate accepto. Fumiliac caiii-
sianae in fide catholica constantia. Quani inater moribunda confirmat. Pater multis
negotiis periculisque implicatus. Canisium P. Petrus Faber Germanorum primum
Deo regenerat ad vitam religiosam in Societate lesu agendam.
II. Peccata priinae pueritiae ; libido indignandi et superbiendi ; monita bona
reiecta. Canisius, Novioinagi et Coloniae a Deo inundi pericula speciali edoctus lu-
inine, certum vitae salutiferae genus ab eodem anxie petit. Sacris imaginibus ritibusque
delectatur.
* III. In praeceptoris domiim translatus mala discit a sodalibus. Queritur adulc-
scentes sui temporis ad vitia institui. Pericula pudicitiae imminentia. Ipse Deo vir-
ginitatem suam voto consecrat ; sponsam oblatam, canonicatuin propositum spernit.
Eos, qui negant se caelibatum a se susceptum ferre posse, reprehendit.
IV. Adulescentia acta Coloniae. Magisterii laurea; sacri ordines. Nicolai
Eschii optima disciplina: victoria sui; ratio conscientiae cotidie reddita; lectio evan-
gelii piorumque lihrorum. Deum Canisius obtestatur, ut adulescentibus cunctis bonos
piosque praeceptores donet. Ipse nonnullarum etiam sacrarum virginuin verbis exem-
plisque in pietate j^roficit.
V. Studia iuris. Amor theologiae mijsticae. Cilicium; stipis largitio ; abstinentia
diebus bacchanalibus acta. Attamen a veterum severa disciplina multum abesse sibi
videtur ; quam non spernere, sed saltein admirari oportct. Cum iisdein veteribus
sandis sua et aliorum peccata deplorare cupit.
VI. Sanctos quidem aliquos virtus sua cominendare poterat. Ipse scinper ingratus,
piger, caecus; sed in divina misericordia spem ponit et veniam efflagitat, in meritis
Christi innixus et iustorum etiam operihus iii Christo factis confidens.
VII. Anconae anno 1568 singulari liimine divino in omni actione inemor esse
vilitatis suae divinaeque celsitudinis constituit nec laudibus suis delectari.
Liber primns Coiifessiomuu.
N 0 n m 0 r i a r , s e d u i u a m , e t n a r r a b o o p e r a D o m i n i - :
Exercitabor et scopabo spiritum meum^: 0 Domine bene
prosperare-*. Venite, audite, et narrabo, omnes qui ti-
metis Deum, quanta fecit animae meae^.
Li-l
Annus erat a natiuitate tua JESU CHRISTE Conditor et Red-
emptor meus benignissime , supra sesquimillesimum vicesimus primus,
quo me irae filium^ et peccati seruum'^ in hanc mundi lucem
■ Divisionem hanc Alet fecit. Quae hic retinetur, quia bona est, et quia aliter
dividendo res perturbarentur.
- Ps. 117, 7. ^ Ps. 76, 7 (exercitabar et scopebam etc).
* Ps. 117, 25. ^ Ps. 65, 16. « Eph. 2, 3. " Rom. 0, 20.
Confessionum Canisii liber prinms (c. 1570) 1. 7
progredi voluistii. Parentem quidem Jacobum et Aegidiam^, eosque
Catholicos, honestos ac diuites satis largitus es. Patriam in ditione
Geldriensi ciuitatem Nouiomagensem contulisti: diem uero natiuitatis
octauum Maio mense tribuisti. Neque multo post sacro me baptismate
purificasti, ut qui in peccatis conceptus et natus^ eram, la-
uacro regenerationis"' et spiritu adoptionis^ accepto, inter
Dei filios renascerer, tuaeque iam gratiae particeps factus, cum sanctis
in Ecclesia sancta mihtanti, et postea triumphanti tibi perpetuo in-
seruirem, Q u i d r e t r i b u a m D o m i n o '^ , sic me praeter omne
meritum gratiose vocanti, adoptanti, iustificanti? cum neque cuperem,
neque intelligerem hoc grande beneficium, quo dignum me fecit
in partem sortis sanctorum in lumine, et ereptum homun-
cionem de potestate tenebrarum in regnum dilectionis
suae transtulit, in quo habemus redemptionem, et re-
missionem omnium peccatorum^. Benedictus Dominus,
quoniam mirificauit misericordiam suam mihi in ciui-
tate munitaS, Benedictus paterfamilias, qui me primo mane
conduxit et adduxit operarium in vineam suam^. Benedictus
1 Falso igitur Martiaus Philippson asserit Canisium auno 1520 natum esse,
Westeuropa im Zeitalter von Philipp II., Elisabeth und Heinrich IV. (Berlin 1882)
p. 47. Eodeni errore captus est C. Prantl, Geschichte der Ludwig-Maximilians-
Universitat II (Miinchen 1872) , 490. Anno 1528 natum esse scribit I. W. Sfaats
Evers, Nijmegen (Arnhem 1891) p. 101.
- Aegidiam van Houweningen ; cf. geuealogiam familiae canisianae, quam
P. Paulas Bongaerts S. J. addidit biographiae canisianae a P. Eugenio Seguin S. J.
gallice compositae („Vie du Bienheureux Pierre Canisius." Paris 1864) et a se hol-
landice versae („Leven vau den gelukzaligen Petrus Canisius . . . Door Pater E. Se-
guin S. J. In 't hoUandsch overgezet , vermeerderd en verbeterd" ['S Gravenhage
1865] p. 368 — 381). Genealogia haec praestantior est quam ea, quam P. F. Dey-
noodt S. J. in appendice editionis alterius biographiae suae canisianae posuerat
(„Esquisse biographique du venerable serviteur de Dieu Pierre Canisius'' [2. ed.,
Paris 1865] p. 73—105). Bongaerts genealogiam iUam etiam separatim eamque
paulo emendatius edidit (quae tameu editio apud bibliopolas non venit) cum hoc
titulo: ^Stamlijst van de Familie Canis en de daaraan verwante Geslachten".
'S Gravenhage 1865. Canisianam genealogiam , praeter antiquiores quosdam, vul-
gavit etiam L. Pk. C. vau den Bergh in appendice commentationis suae ,Het
Nijmeegsche Geslacht Kanis^ de qua supra. Exstat etiam manu scripta genealogia
canisiana, quam D. B. F. W. von Britcken-Fock , iuris doctor et societatis litte-
rarum zelandicae praeses, copiose et accurate conscripsit et anno 1893 mecum
benigne communicavit. Ad genealogiam canisianam spectant etiam quae P. H. L
Allard S. J. edidit in libello periodico lioUandice scripto ^Studien op godsdienstig,
wetenschappelijk eu letterkundig gebied" N. Pi. 41, 2 (Utrecht 1893) Bijlage. Idem
vir historiae neerlandicae peritissimus a nova genealogia familiae canisianae , quam
ex compluribus annis parat , typis exscribenda adhuc quidem impeditus est ; sed
bona est spes eam post aliquod tempus absolutum et alicui ex posterioribus huius
operis voluminibus insertum iri.
3 Ps. 50, 7. lo. 9, 34. ' Tit. 3, 5. ^ Rom. 8, 15.
« Ps. 115, 12. ■^ Col. 1, 12—14. « Ps. 30, 22.
'■' Matth. 20, 1.
8 MII- Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentum.
Spiritus saiictus, per quem charitas Dej diffusa est in
corde meo^, cuius ego templum factussum^, et a quo signatus
sum in die redemptionis^. Tuam agnosco CHRISTE gratiam,
tuam 0 Deus praedico benignitatem , qui animam nunquam inter-
ituram cum mortali corpore mihi conjunxisti, qui sanctum Angelum
perpetuum mihi custodem adiunxisti, qui tot mensibus in materno
me sinu conseruasti, et statim editum inter Christianos Christianum
effici et educari uoluisti. Vbi neque illud in gloriam tuam reticebo,
quod familiam ipsumque patrem dederis in Catholica religione con-
stantem , quem et Matris pietas confirmauit. Haec moritura non
minus prudenter quam religiose coniugem monuit de nouitia fide,
quae tum apud nostrates pullulabat, fugienda, deque Catholica reli-
gione mordicus retinenda. Sed per summam te charitatem tuam
aeterne DEVS oro, ut parenti utrique peccatum omne condones, quod
in illis adhuc fortasse iustitia tua inuenit, atque castigat. Patri certe
peccandi non defuit occasio, dum saeculi frequentibus ornaretur hono-
ribus, dum varijs detineretur in utroque coniugio * voluptatibus, dum
grauibus reipublicae, magnatumque negotijs" saepe ac multum im-
plicaretur^ Vereor Domine, qui solus nosti omnia^, et iusti-
tias iudicas'^, vereor, ne huiusmodi spinis et retibus implicatus
ille multa commiserit, et plura omiserit poenitenda, et in his viuendi
finem fecerit, priusquam bene moriendi artem teneret^. Tua igitur
Domine, misericordia, tua, quae semper immensa est, bonitas, quales-
cunque patris et matris maculas in illo saeculo expiandas, et forte
Drews perperam : gravibus reipublicae magnae tuncriue negotiis.
> Rom. 5, 5. 2 1 Cor. 3, 16; 6, 19.
3 Eph. 4, 30.
*■ lacobus Canis circiter annum 1524 alteram uxorem duxit Wendelinam vau
den Bergh ; cf. Bongaerts, Stamlijst p. 4.
^ Magister lacobus Canis, iuris licentiatus, liberos ducis Lotharingiae per
quinque annos instituisse et in patriam reversus perpetuum paene magistratum
Neomagi gessisse fertur. Eundem a civibus ad gravissima negotia tractanda lectum
esse et praecipuum auctorem fuisse ferunt pacis anno 1543 inter Carolum Y. im-
peratorem et Guilielmum, Cliviae ducem, Yenloae sancitae. In Geldria certe plurimum
poterat; austriacae factionis caput erat; civitatis neomagensis libertatem ac privi-
legia acriter defendebat. L. Ph. C. ran den Bergh 1. c. (ed. separ.) p. 5—7. lac.
Kok, Vaderlandsch Woordenboek. Negende Deel. Tweede Druk (Te Amsterdam
1788) p. 48—49. los. Hahets, Limburgsche Wijsdoramen ("S Gravenhage 1891)
p. 375. 380.
8 Cf. 3 Reg. 8, 39. 2 Par. 6, 30. " Ps. 9, 5.
* lacobus Canis graviter decumbens , ubi Petrum filium Colonia evocatum ad
se venientem primum vidit , repente , sive laetitiae impetu sive alio percussus ictu,
animam exhalavit anno 1543, mense (ut videtur) Decembri, sepultusque est in
ecclesia maiore neomagensi, S. Stephano dicata. Sacchinus, De vita Canisii p. 29.
Riess 1. c. p. 38—39. Bongaerts, Stamlijst p. 4, n. 2. Van den Bcrgh 1. c. p. 6—9.
lo. Is. Pontanus, Historiae Gelricae libri XIV (Hardervici Gelrorum 1639) p. 831
ad 833.
Confessionum Canisii liber primus (c. 1570) 1. 9
nondum expurgatas, per sacrosanctum Christi sanguinem clementer
deleat, rogoi.
Fuit et illud gratiae tuae munus peculiare, quod eodem die.
quantum memini, hoc est, octauo Mensis Maij, qui propter Archangeli
sancti Michaelis apparitionem est celebrior^, me non modo nasci
mundo, sed spu'ituaHter etiam post baptisma in religione sacra re-
nasci postea uoluisti. Tunc enim peccatorem me genuit mater mea
famula tua, quae pro pietate sua me filium suum unicum, tibi saepe
ut audio, et sollicite cum lacrymis commendauit. Tunc et alter pater
meus Petrus Faber seruus vere tuus, in quo multi glorificant
nomen tuum^, non sine singulari studio sanctoque labore, me sic
tibi Moguntiae regenerauit, ut nouum ueluti membrum primumque
Germanum offerret ac insereret illi Societati, quam sacratissimj no-
minis tuj auspicijs condecorasti *. Jgitur benedic anima mea
Domino, et omnia quae intra me sunt, nomini sancto
eius. Benedic anima mea Domino, et noli obliuisci
omnes retributiones eius^, quas praesertim hoc natalitio die
diuina tibi bonitas demonstrauit, et suauiter aliquoties renouauit.
* Dreivs ex his verbis colligit Canisium, cum patris mortui recordaretur, serio
veritum esse, ut salutem aeternam is assequeretur. Certe ipsa Canisii verba osten-
dunt eum sollicitum fuisse non de ulla re alia nisi de eodem ex purgatorio nondum
liberato. Raderus anno 1614 scribit: [Canisius, cum patri morienti adstitisset,]
,noctem illam in votis et lacrimis absumpsit, supplicesque Deo preces strauit, vti
pacem veniamque patri impertiretur. Audiit pios filij gemitus pro patre, pater
misericordiarum Deus, et Canisio aperuit, non patrem tantum, sed matrem etiam
(Aegidia illa erat , prima lacobi vxor) quae iam pridem decesserat , caelo re-
ceptam. Quo diuino responso exhilaratus , quantas potuit mortalis , immortali Deo
gratias egit, cum se nouo Dei beneficio obstrictum grata memoria recognouisset,
quod ego ex Dilinganae Academiae Rectore Christophoro Grenzingo , ipse ex Theo-
dorico Canisio, Canisij fratre accepit" (De vita Canisii p. 233 — 234). Idem forte
etiam Beatus Petrus Faber significavit, Colonia 24. lanuarii 1544 P. Cornelio Wi-
schaven scribens: „De Magistro autem Petro Canisio jam puto te plura scire ex
litteris suis quam me; ipse in patriam ivit et patrem sepelivit, non mortuum mor-
tuus sed viventem vivus" (Cartas y otros escritos del B. P. Pedro Fahro. T. 1
(Bilbao 1894) p. 374). Idem fere, quod Raderus refert (Canisium cognovisse pa-
rentum animas salvas), depictum est imagine magna (folio maiore, ut dicunt) et per
aeneam laminam expressa , quam saeculo XVII. ^delineavit" pictor ille Abraliam a
Diepenheke buscoducensis, qui in Petri Pauli Rubens discipulis numeratur, et „sculpsit"
Pauliis du Pont („Pontius") antverpiensis , qui fuit chalcographus Paulo Rubens et
ipse amicus; Martinus autem van den Enden imaginem „excudit" et dedicavit
,Georgio Uwens , Equiti , Toparchae S. Laurentii de Berchem , et in supremo Bra-
bantiae senatu Consiliario Regio" ; cuius „magnus avunculus" Petrus Canisius erat.
Exemplum huius imaginis in provincia Societatis lesu germanica asservatur.
2 Ecclesia catholica die 8. mensis Maii festum celebrat ^Apparitionis S. Michaelis
Archangeli" in Gargano Apuliae monte factae.
3 Ps. 85, 9. 12.
* Anno 1543 post pascha Canisius Moguntiae a Beato Petro Fabro spiritua-
libus exercitiis S. Ignatii excultus est, atque 8. Maii 1548 ibidem voto, quod infra
proponetur, Societati lesu se addixit.
5 Ps. 102, 1. 2.
1() VIII. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testanientum.
[11.]
Quid vero dicam de primis illis annis aetatis , quos misera et
stulta juuentus absque fructu, imo etiam sine judicio et intellectu
solido somniando magis quam vigilando traducit? Non possum ven-
dicare mihi quod Thobiae debetur elogium, ut cum junior esset,
reliquis suae tribus , nihil tamen puerile gesserit^ Neque
sum Augustino ulla ex parte conferendus, qui cum in virum eximie
sanctum evasisset, suae adhuc infantiae et pueritiae lapsus agnoscit,
atque deplorat^. Vere multa puer cogitaui, multa concupiui, multa
protuli, multa designaui, multa praetermisi, quae Christianum puerum
dedecebant, neque tantum repraehensionem , sed seueram quoque ca-
stigationem persaepe merebantur. Habet aetas illa suas uirtutes,
pudorem, simplicitatem, innocentiam, de quibus non est meum gioriari.
Habet vitia quoque sua pecuHaria, quibus acceptam abs te et con-
creditam mihi vestem illam nuptialem tum coepi Domine contaminare.
Hej mihj, quam infructuose horas, dies, noctes, hebdomadas, menses
annosque consumpsi. Quam vanus, inops, stolidus fuj, qui sine timore
et amore tuo vitam institui, uelut te vitae meae authorem, ducem et
conseruatorem ignorarem. Conterebam bonam temporis partem otio,
lusibus, nugis, ineptijs, uagationibus et nescio quibus curis studijsque
puerilibus: his loco etiam ac tempore sacro delectabar. Adhaerebant
mihi naturae corruptae varij morbi, et licet facultas deesset, tamen
magis magisque prodebat sese voluntas non bona, et libido male
sana indignandj, irascendi, obstrependi, inuidendi, superbiendi, et vin-
dictam non solum appetendi, sed etiam pro illius aetatis modulo
exercendi. Quoties tunc ego nutrices, parentes, coetaneos recteque
monentes ahos aut contempsi, aut offendi, minusque honorauj ? Tardus
et inuitus reddebam officium saepe: ad uanitates interim et nescio
ad quales cupiditates praeceps ferebar, uelut indomitus quidam hin-
nulus aut vituhis lasciuiens^. Illud erat grauius, quod paulatim au-
diebam et non sequebar bene monentes, quod angeH tui et conscien-
tiae meae testimonium refutabam, et quasi cum rationis lege pugnabam
ut quod libebat ob effrenem appetitum, hoc etiam mihi licere uellem,
ut ne re male concupita carerem.
Nunc tuam imploro gratiam Domine JESU, qui dum puer esses,
prae pueris omnibus proficiebas aetate, sapientia et gratia
apud DEVM et homines*, puer omnino sine macula conceptus,
natus et educatus, in quo pueri omnes benedicuntur. Ne memineris
Domine, qui paruulos etiam peccantes ad te uenire gaudes ^, n e m e-
mineris iniquitatum^ et transgressionum mearum, quas omnes
• Tob. 1, 4. - In libro primo Confessionum suaruni.
3 Cf. ler. :31, 18. Os. 4, 16. * Luc. 2, 52.
* Cf. Matth. 19, l:D— 15. Marc. 10, 1:3—16. Luc. 18, 15-17.
« Ps. 78, 8. Is. 64, 9.
Confessionum Canisii liber prinius (c. 1570) 2. 11
non possum intelligere , neque omnino tamen debeo dissimulare.
Delicta juuentutis meae et ignorantias meas ne memi-
neris^. Delicta enim quis intelligit? ab occultis meis
munda me, et ab alienis parce seruo tuo^. Cito anti-
cipent me tuae misericordiae^, quia miser et miserabilis, igno-
rans et fragilis, vanus et stultus ego sum a juuentute mea*. Vereor
omnia opera mea, sciens, quia non parcis delinquenti^
ac illi praesertim, qui in peccatis excusare ^ se potius quam accusare
conatur. Tu justus es Domine '^, et justitias non modo diligis^,
sed etiam requiris^ et judicasi^ in omnj aetate ac tempore. Tan-
tum hoc mihi largiaris DEVS juuentutis meae, ut qui charitatem
primam reliquiii, et innocentiae vestem candidam commaculauj,
recogitem tibi omnes annos meos in amaritudine animae
meae^^. Quid enim possum pro primis illis annis, qui aetatis lubricae
lapsus infinitos continent, quid possum aliud offerre tibi, nisi quo lubenter
placaris, sacrificium contriti cordis, et spiritus humiliatj?^^.
Eram^ puer^ cum in templo Nouiomagensi , quod B. Stephano
protomartyri sacrum est*, aliquando precarer, et tuum sacrosanctum
Corpus Domine prope summum altare^^ supplex adorarem. obliuisci
* Quae sequuiitur usque ad ,a sapientibus cernitur atque comprobatur" sunt
etiam ajnul Eaderum (p. 210 — 212); cuius lectiones rariae singiUatim ponentur.
Pi/thon (p. 6 — 7) scrihit : [Canisius] ,in suis confessionibus sic cum Deo loquitur:
,Annis infans , sed supra aetatem maturus , ex singulari tua misericordia , mi Deus,
satis intelligebam, quod in rebus, ad animae meae salutem spectantibus , Tu mihi
consulendus eras. Nunquam animo excidit favor ille . quem Noviomagi in templo
S. Stephani oranti, et Te in Eucharistia adoranti exhibuisti. Quantum enim recordor,
ancipiti cogitationum aestu jactatus, perfusus lachrymis, invocabam sanctum nomen
tuum, tibi desideria mea, et solicitudines exponebam: nam angebar intimis sensibus,
mecum reputans gravissima pericula, quae juventutem circumvallant , vixque decli-
nari possunt. Orabam te, Deus meus, ut meae imbecillitati prospiceres , usus illis,
ni fallor , Prophetae verbis : ,Vias tuas demonstra mihi , et semitas tuas edoce me.
Hunc Tu timorem in me excitabas qui me adversus blandam voluptatem obarmaret.' "^
Eadem fere verba fjaVico sermone posuit Dorigni/ (p. 7 — 9), nisi quod inter ultimam
sententiam et antecedentem pauca quaedam in Confessionibus dici fassus est , quae
ipse omisisset. Probabile est, puto, et Dorignium et Pythonetn hanc orationem Canisii
talem, qualis in codice monacensi posita est , ante oculos habuisse , sed liberiore
modo contraxisse atque immutasse. "^ Maturus eram puer Rad.
' Ps. 24, 7. 2 Ps. 18, 13. 14. » Ps. 78, 8. ' Cf. Ps. 87, 16. ^ lob 9, 28.
« Cf. Ps. 140, 4. ■ 2 Esdr. 9, 33. Tob. 3, 2. Ps. 118, 137.
8 Ps. 10, 8. 3 Cf. Ps. 30, 24; 43, 22. '» Ps. 9, 5.
" Apoc. 2, 4. '- Is. 38, 15. >» Ps. 50, 19.
" Germanis tunc mos erat sanctissimam eucharistiam non in altari ipso asser-
vare, sed in „domuncula sacramentaria" (Sacramentshauschen) , quae in modum
turriculae ex lapide confecta et prope summum altare ad latus evangelii parieti
apposita erat. Domuncula illa neomagensis fortasse tempore ^reformationis" destructa
vel amota est; ego saltem eam anno 1892 in ecclesia S. Stephani non vidi. Temphim
illud Beatus Albertus Magnus 0. Pr. , qui episcopus ratisbonensis fuerat, 7. Sep-
tembris 1273 consecrasse fertur [lo. Knippeitbergh , Histoi*ia ecclesiastica Ducatus
Geldriae [Bruxellis 1719] p. 87). Nunc protestantibus mancipatum est.
12 \lll. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testameutum.
non possum gratiae, qiiam tum' puero tribuisti mihi. Nam anxie
quidem et non sine lachrymis, ut opinor, te inuocaham, et desiderium
meum aperiebam, praeuidens iam tum, nescio quo modo, et mundi
vanitates insaniasque falsas^, et vitae salutisque meae per-
multa pericula, et objectos undique laqueos uenantium^, ut hinc
pauci effugere possint.
Igitur ut periclitanti adesses, orabam, illudque dicere videbar:
„vias tuas Domine demonstra mihi, et semitas tuas edoce
me. Dirige me in veritate tua, et doce me, quoniam tu
es DEVS Saluator meus."''^ ^c postea cum apud aureos Mar-
tyres Coloniae degerem *, sensi hoc votum in me saepius renouari, ut
peterem anxius gratia tua Duce certum mihique sahitiferum vitae
genus demonstrari.
Credo certe, hunc spiritum timoris^ piaeque sollicitudinis tu
peperisti, tu conseruasti, Domine, ut aetas lubrica et ultro lasciuiens
timorem ueluti" paedagogum atque custodem haberet, ut^ ego ad
uias prauas^ minus delaberer. Configebas enim timore tuo
carnes meas, ut a judicijs tuis inciperem formidare'^.
Atque in hac ipsa aetate sum expertus, quod haud sine angelo
tuo et' custode meo factum arbitror, ut rerum sacrarum imaginibus
ac templorum caeremonijs subinde delectarer^. Igitur Sacrificantibus'
alijs Hbenter inseruiebam ^ , imo Sacerdotis personam mihi sumebam
puer , et illius aemulabar officium cantando , sacrificando , precando :
Exprimebam, ut poteram, coram aequahbus ea munia, quae sacris
operantis sunt propria. Videantur haec studia prorsus puerilia, sed
in quibus aliquando tamen apparet futura mentis indoles, et mira-
bihs prouidentiae tuae ratio a sapientibus cernitur, atque comprobatur.
Nunc uero peius cum pueris agitur, quando ea, quae puerili pietati
congruere possunt, ilH subtrahuntur aetati, quae paulatim a lacte
ad solidiorem cibumi'^ erat perducenda. Non intelHgunt sapientes
isti, quot modis tu summa sapientia te tuosque sermones ad captum
infantiae et insipientiae nostrae accommodasti, longeque aHter par-
uuHs, quam viris et grandaeuis, tuae munificentiae dona connnunicari,
quotidie res ipsa testatur.
tu Bad. ^ edoce mc, quia tu es DEVS Saluator meus Bad.
om. Rad. ^ et Rad. ^ o»i. Rad. ^ SicRad.; cod. mon. Sacrificationibus.
' Ps. 39, 5. 2 Ps. 90, 3; 123, 7. « Ps. 24, 4. 5.
* Canisius tunc prope ecclesiam celebrem et coUegialem S. Gereonis, quae
antiquitus ob auri splendorem ,ad aureos martyres" dicebatur, in domo Andreae
Herll, ciusdem ecclesiae canonici, habitabat. Ecclesiam illam descripsit (praeter
alios) Aegidius GeJenius , historicus archiepiscopi coloniensis , ,,De admiranda, sacra
et civili magnitudine Coloniae Claudiae Agrippinensis Augustae Ubiorum Urbis" (Co-
loniae 1645) p. 258—271.
5 Is. 11, 3. « Eccli. 2, 16. Ez. 18, 25. 29. ' Ps. 118, 120.
8 Vide p. 11 notam 14. » Ps. 39, 5. '" Cf. Hebr. 5, 12—14.
Confassionum Canisii liber primus (c. 1570) 2. 3. 13
Vtinam uero in liac puerili simplicitate mea mens, et omnis
puerilis vitae meae ratio perstitisset. Sed crescebat cum aetate ma-
litia, peccandique libido maior accedebat, et corruptelae uariae pectus
inliciebant: Peccabam, neque pro peccato existimabatur, imo et laudi
ducebatur aliquando , quod contra puerilem innocentiam fuerat de-
signatum. Erigebam magis ac magis cornua, uidebar ipse mihi sapere,
contemnebam prae me alios, de magnis etiam rebus iudicare uolebam,
coecus, ut inquiunt, de coloribus disputabam. Neque cedebam facile,
si quando aut monerer, aut reprehenderer. Tantus inerat tumor,
ea temeritas, philautia, stultitia, petulantia raentem occupabat. Quid
uero de contentione, ira, inuidia, simultate dicam? an illud fallendi
mentiendique studium excusabo? Secundum misericordiam
tuam, et non juxta peruersitatem meam, memento mei tu prop-
ter bonitatem tuam Dominei; Reminiscere miseratio-
num tuarum, et misericordiarum tuarum, quae a saeculo
sunt^. Domine ne in furore tuo arguas me, neque in ira
tua corripias me^. Quoniam iniquitates meae super-
gressae sunt caput meum, et sicut onus graue grauatae
sunt super me^.
[III.]
Et auxit hos mihi morbos mutatum domicilium, cum ex aedibus
nempe paternis in domum praeceptoris discendi causa transferrer ^.
Hic in tales incidi sodales atque commilitones, qui suis tum uerbis tum
exemplis peccandi docerent et augerent licentiam, quique de turpitu-
dine cogitare, loqui et gloriari pulchrum existimarent. Non illos in-
cuso Domine, ut meam hinc excusem aut tegam iniquitatem. Peccarunt
illi, nec ego a peccatis illis immunis. Digni sunt flagris, et his ego
simul obnoxius. Puderet me fateri, quae tunc facere non pudebat.
Misericordiam peto, quia iudicium reformido, sciens maioribus peccatis
maiora supplicia reseruari, et minoribus etiam poenas apud te aliquas
esse constitutas. Ergo dum tempus est miserendi, vincat potentia
tua, nostram fragilitatem, sapientia tua nostram ignorantiam, bonitas
tua nostram malitiam superet, ut nulli nostrum imputentur, quae
mala contra legem tuam uel a me propter illos sodales, uel ab illis
1 Ps. 24, 7. 2 pg_ 24, 6. 3 pg, 6, 2. •• Ps. 37, 5.
'" Noviomagus tunc habebat scliolam ^fratrum vitae communis", quos etiam
^Hieronymianos'' vel „Gregorianos'' vocabant, quosque Gerardus Groote daven-
triensis saeculo XIV. ad iinem vergente instituerat. Ac praeter eas, quae fortasse in
aliis etiam monasteriis erant, scholas neomagenses, parochialis quoque exstabat
schola prope ecclesiam S. Stephani, eaque napostolica" dicebatur, eo quod capituhnn
ecclesiae coUegialis SS. Apostolorum coloniensis pro iure patronatus, quod in eccle-
siam S. Stephani habebat, eius etiam scholae magistrum nominabat. Quae paulo
post ,schola latina" facta est, et nunc est gymnasium. lo. Smetius, Chronijk en
Beschrijving van Nijmegen (Nijmegen 1784) p. 122. Friedr. Netfesheim, Geschichte
der Schulen im alten Herzogthum Geldern (Diisseldorf 1882) p. 52—54. 96. 106.
14 VIII. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentum.
propter me clam, palam perpetrata fuere. Adiuua nos Deus sa-
lutaris noster, et propter gloriam nominis tuj libera nos,
et propitius esto peccatis nostris propter nonien tuum^.
Peccauimus pueri, peccauimus adolescentes , quibus utinam fuisset
Tobias aliquis institutor d o c e n s n o s a b i n f a n t i a t i m e r e D E V M,
et abstinere ab omnj peccato^. Miserere nostrj Domine, et, ut
rectius cum alijs agatur, in multis eorum excita spiritum Danielis ac
sociorum eius, qui portent iugum tuum ab adolescentia sua^,
et qui Timotheum* ac Nicolaum uere pios adolescentes ° ardenti pie-
tatis studio imitentur.
Ego vero ex meis et alienis malis, quae tunc nimium commit-
tebantur, liunc fructum nunc colligo, ut magis magisque doleam uicem
bene natorum adolescentum. Nam hi nostra quidem aetate ita cu-
rantur et educantur, ut capitaliores hostes habere non uideantur,
quam suos parentes, paedagogos, et alios uel sanguine, uel consue-
tudine et familiaritate conjunctissimos. Ab his aetas illa generosa
multis miserisque modis deprauatur, nec solum a pietatis cultu et
studio abducitur, uerum etiam ad superbiam, luxum et lasciuiam in-
stituitur, pessimisque tum institutis tum exemphs domesticis ad pec-
candum prouocatur. Si corrumpunt bonos mores colloquia
praua''', quae tandem pernicies ex perditis maiorum moribus et pu-
dendis domesticorum exemplis ad juuenes redit? 0 quam graues
poenas dabunt, quam seuere iudicabuntur abs te omnes, qui uerbis,
consihjs et factis scandalizant paruulos tuos Domine, et ad te uenientes,
tibique seruituros rident, auertunt atque impediunf^. Vae mundo,
uae juuentuti a scandalis^ et mille laqueis passim expansis ad
simplicium animas decipiendas. Incitat mundus , funesta meretrix,
suisque praestigijs innumeros capit et perpetuo cruciandos Sathanae
tradit. Clamat et sapientia, forisque voce constanti praedicat, sed
paucis est cordi, quod praeclare monet, Memento creatoris tuj
in diebus iuuentutis tuae, antequara ueniat dies afflic-
tionis tuae, et appropinquent anni, de quibus dices, Non
mihi placent''.
Aperi Domine oculos non modo coecis, sed stultis etiam paren-
tibus, et formatoribus Juuentutis, ut desinant coeci et stulti esse
duces, qui coecos et stultos juuenes secum abducant in foueam per-
ditionis aeternaei^. Agnoscant, quid quantumque periculi tum sibi
1 Ps. 78, 9. 2 T^b i^ 10. » Thren. 3, 27.
* Cf. Act. 16, 1. 2. 2 Tim. 1, 5.
^ S. Nicolaum, Myrae cpiscopum, a pueritia exemplar fuisse ferunt innocentiae
et virtutis ac postea pueris ad pietateni instituendis mire esse delectatum; ideo et
puerorum patronus quidam habetur, et in multis Germaniae locis die 6. Dccembris,
qui S. Nicolao sacer est, pueris poma et dulcia donantur.
« 1 Cor. 15, 33. ■ Cf. Matth. 18, 6; 19, 14. « Matth. 18, 7.
» Eccles. 12, 1. '0 Cf. Luc. 6, 39.
Confessionum Canisii liber primus (c. 1570) 3. 15
tum concreditis sibi jimenibiis accersant hac pessima securitate. Anim-
aduertant, procliuem ad mala quaeque adolescentiam suapte sponte
ruere, quae sine magna ui ad uirtutum officia aegre flecti ac perduci
soleat. Cogitent florem illum virginitatis in hac aetate pulcherrimum,
maximeque commendandum : sed hoc quidem flore nihil fere fragilius
et caducum magis esse, qui cum decidit semel, virtus perijt, serus
dolor uenit, jactura est irrecuperabihs. Nam amissa semel \irginitas
restitui nunquam potest. 0 si bona sua nossent pudici adolescentes,
quanta hi cura diHgentiaque circumferrent , ac tuerentur thesaurum
integrum uereque aureum castitatis, quam acria pro illo seruando
proelia sustinerent, quam accurate hostem domesticum, qui in carne
militat, obseruarent, ac premerent. Nunquam committerent sane, ut
sensu tactuque suo uel alieno iniuriam ullam pudor acciperet ac
sancta castimonia polkieretur, sed uek;t expediti armatique miktes,
et sancta ira succensi mox hostem peterent, quando iUe primum cum
suis prorumpit illecebris, et blanda kbidinum irritamenta ueluti pekices
et Syrenes immittit.
IHud mihi sane non contigit, ut bona conscientia testari possim,
quod sacra virgo, et vere carne spirituque uirgoi dicebat: Nun-
quam concupiui uirum, et mundam seruaui animam meam
ab omni concupiscentia. Nunquam cum ludentibus mis-
cui me, neque cum his, qui in leuitate ambulant, parti-
cipem me praebui^. Etsi uero de casto corde et corpore gloriari,
ut ika, non possum, nec debeo: tamen in hoc gratiam tuam mihi
concessam praedico, et pro hoc gratias tibi bonorum omnium authori
singulares ago, agique a castis mentibus omnibus cupio uehementer,
qui liberasti corpus meum^ a foedo concubitu, neque permisisti
cum uUa me foemina coinquinari. Scio interim Domine, quia non
possum neque potui unquam esse continens, nisi te largiente, qui
gratiae tuae torrente ardentes kbidinum flammas exstinguis, et uotum
iugumque castitatis, quod Euangekci Spadones* imponunt sibi, non
solum tolerabile, uerum etiam expeditum, moke et suaue reddis^.
Igitur cum annos essem natus, ni fakor, novendecim, hoc etiam, quod
perfectius erat, inspirasti atque largitus es, ut uirginitatem meam
sponte dedicarem tibi, et uirginitatis amator me uoto astringerem ad
perpetuum coekbatum. Cuius rei nuka me unquam poenitudo cepit'.
Obtukt quidem pater sponsam commodam et opulentam: Proposuit
Sacerdotiura, seu, uti vocant, Canonicatum, quem Coloniae, si uellem,
consequerer, et ad honores nescio quos saecuk me primogenitum
euehere cogitauit: Sed aderas Domine, et amara mihi reddebas haec
fercula, ut cibis salubrioribus et sokdioribus pasceres animam meam,
" coepit cod. monac.
^ Sara, filia Eaguelis, in Rages, civitate Medorum.
2 Tob. 3, 16. 17. 3 Eccli. 51, 3. ' Matth. 19, 12. ■" Mattli. 11. 30.
1(3 Vlll. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentum.
ut in te gloriabundus , tuaeque consolationis rore perfusus, cantare
potuissem: In Domino speravi, non timebo, quid faciat
mihi caroi. In Deo faciam virtutem, et ipse ad nihilum
deducet inimicos meos^. Dominus adiutor meus et pro-
tector meus^: In ipso sperauit cor meum, et adiutus
suni'*. Centenarum virginum, quae et nobilissimae et pulcherrimae
fuerunt, habemus exempla : ijs pudicitiae, quam vitae seruandae maior
ratio habebatur. Et nos viri hoc cum carne proelium detractamus,
templumque polluimus Spiritus Sancti, quem in corpore glorifi-
care et portare^ debemus? Laudabit usque ad mortem
anima meaDominum^, quoniam non despicis te rogantes, in te
confidentes, de te praesumentes, propter te militantes. Confirma hoc
DEVS quod operatus es in nobis'', et perfice munus tuum^,
et sacrificium nostrum , quod nobiscum electae virgines et viduae de
casta carne offerunt tibi, quemadmodum virgo mater virginum prin-
ceps ante omnes virgines obtulit et consecrauit creatori suo in
odorem suauitatis^. Et sunt adhuc Christianj , proh dolor et
pudor, qui gratiam tuam aut ignorantes aut blasphemantes, in carne
sine carne se uiuere posse desperant, quantumvis uouerint se castos
esse mansuros. Jgnosce illis Domine, qui te pudicitiae amatorem,
custodem et tutorem nesciunt, qui naturae suae imbecillitatem potius
quam ueritatem promissionis tuae spectant, et post acceptam legem
Spiritus carnales magis, quam spirituales esse contendunt ^*^. Hi non
assequuntur quod scriptum est : Qui Christi sunt, carnem suam
crucifixerunt cum uitijs et concupiscentijs^^ Et rursum:
Qui non jungit virginem suam, melius facit^^^ Item, volo
omnes esse, sicut meipsumi^. Et quod viduis post emissum
votum incontinentibus , adeoque perfidis omnibus uota sua tibi et
Ecclesiae facta uiolantibus dictum est: Damnationem habent,
quia primam fidem irritam fecerunt^*. Vae uae templa Dej
sancta prophanantibus, et mentientibus Spirituj Sancto^^.
[IV.]
Annos fortasse decem, aut ijs amplius, Coloniae vixi, postquam
aetatis annum decimum quintum essem ingressus. Nec enim aut
tutum aut congruum erat mihi, ut arbitror, diutius in patria uersarj,
et inter consanguineos amicosque fures temporis, mundi retibus im-
plicari. Itaque patri meo lacobo suggessisti DEVS , qui dies meos
1 Ps. 55, 5.
2 Ps. 59. 14; 107, 14. ^ pg. 32, 20; 39, 18. * Ps. 27, 7.
^ 1 Cor. 6, 19. 20. « Eccli. 51, 8. "^ Ps. 67, 29.
s Cf. Eccli. 50, 21. 9 Ex. 29, 41. Lev. 8, 28. Num. 15, 7 etc.
'0 Cf. 1 Cor. 3, 1—3. " Gal. 5, 24. ^^ j Cor. 7, 38.
'3 1 Cor. 7, 7. •* 1 Tim. 5, 12. >^ Act. 5, 3.
Confessionum Canisii liber primus (c. 1570) 4. 17
mirabiliter ac piouide disposiiisti, ut is rae destinaret Coloniami, ubi
maioribus et melioribus studijs traderer imbuendus. Illic uero sensi
multiplicem bonitatis et gratiae in nie tuae uirtutem, pro qua sancti
tui nunc mecum nomini tuo sancto benedicant^. Parasti
hospitem liberalem Andream Barduick^, eumque Theologum venera-
bilem. Patris loco dedisti Nicolaum Eschium'' sacerdotem non uul-
gariter pium, de quo pkira dicam postea. Hospitium primis annis lar-
gitus es non minus religiosum quam commodum apud aureos Martyres,
siue ut nunc ioquuntur, apud D. Gereonem. Tum ad docendum di-
scendumque locus erat aptus Montanum Gymnasium, in quo liberaHbus
disciplinis me operam dare, et magisterij lauream consequi voluisti*.
Quod si amico fideli nulla est comparatio, nec digna pon-
deratio auri et argenti^, pro magno quidem munere id abs te
mihi concessum debeo existimare, ut Coloniae compkires amicos, eos-
que sinceros et animae meae sakitem amantes assequerer''. Ibidem
primum Sacra docere, et concionari coepi tua suffiiltus gratia: nec
akbi subdiaconus, diaconus et presbyter sum factus, nuUis meis quidem
meritis id postulantibus, sed tua duntaxat, aeterne Pontifex, clementia
concedente, maiorumque meorum authoritate intercedente , nimirum
ut per ostium ingrederer, nuHumque ministerium pubkcum in
domo tua subirem, nisi aperiente mihi ostiario^ legitime missus,
et per eos qui gradum tenent Apostokcum, in Ecclesia Cathokca
ordinatus essem.
Caeterum'' ut ad praeceptorem, imo ef^ patrem Eschium^ reuer-
tar^ benedic anima mea Domino, et noli obliuisci retri-
* Cod. mon. Esochium, ciuod falsum esse ex aliis fontibus patet.
*" Sententiam, quae sequitur, affert etiam Rad. l. c. 32 {usque ad verba „pres-
byter sura factus" incl.).
" Quae sequuntur, a Caeterum usque ad gratificandum et obsequendum est (p. 20)
afferuntur a Radero p. 7 — 12, et a P//t}tone (Ut ad praeceptorem usque ad ea, quae
infra p. 18'^ ponentur) p. 12 — li. GalUce ea ponit Dorigtuj p. 16—18.
^ ad Bad. * immo patrem meum, revertar Pi/tit.
^ Noviomagum ad archidioecesim coloniensem pertinebat, donec Paulus IV.
anno 1559 episcopatum ruraemundensem condidit, cui tunc Noviomagum quoque
attributum est. Nunc episcopo boscoducensi ('s Hertogenbosch) paret.
2 Ps. 144, 10.
^ Canisius Andream Herll de Bardwick significat, ex Baardwijk prope Oister-
wijk, Brabantiae vicum , ortum. Qui canonicus ecclesiae S. Crereonis et theologiae
licentiatus erat et anno 1525 in academia coloniensi rectoris munus gesserat.
Fr. J. V. Bianco, Die alte Universitat Koln I (Koln 1855), 832.
* De his et de iis, quae sequuntur, vide infra, monum. 4—13.
' Eccli. 6, 15. « Cf. lo. 10, 1-9.
■^ Nicolaus van Esche Osterwici prope Silvam Ducis auno 1507 natus et
Lovanii gravioribus disciplinis excultus est; anno 1530 sacerdotio initiatus Coloniae
domi Andreae Herll munus paedagogi obibat. Ferunt eum , sacrarum medita-
tionum aliorumque pietatis exercitiorum studiosissimum , apud Cartliusianos colo-
nienses cellam suam habuisse; libros etiam aliquot pios in lucem emisit, e. g. ,Exer-
B r a-ansberger, Canisii Epistulae et Acta. ]. 2
18 YIII. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testameutuni.
butiones" eiusi, qui talem tribuit tibi ad pietatem magistrum
et hortatorem quotidianum, ut qui non mea, sed me salutemque meam
amaret et curaret sedulo''. Hoc ipso Duce displicebam milii paulatim,
ut rectius placerem tibi DEVS, quem adhuc parum cognoscebam.
minusque timebam in illo flore juuentutis. Illius consilia , mores,
exempla nouam ueluti lucem inferebant' oculis et auribus meis. Illius
authoritate frangebam et comprimebam praecipites motus ac'^ vanos
ardores adolescentiae : illius familiaritate contentus, reliquas necessi-
tudines et sodalitates* facile negligebam. Nullus (quod sciam) fuit
mihi tum charior, atque^ conjunctior, tantumque illius iudicio tribue-
bam, quantum a filio pater desideraret. Neque solum in confessione
secreta- me totum illi et saepe quidem, aperiebam, verum etiam,
priusquam nocte cubitum concederem *", exponebam illi familiari collo-
quio (tanta crat fiducia) lapsus, ineptias, et sordes animae meae, ut
illi iudici rationem erratorum , ac transactae diei redderem ', ac si
uellet etiam. peccatorum aliquam luerem poenam-.
Agnosco et reuerenter laudo misericordiam tuam'', quae semper
et ubique vias meas prosperabat ^ , o custos fidelis hominum^
et protector vitae meae° DEVS '. Hunc virum Coloniae uekit
alterum Ananiam ad me instituendum, tibique propius adiungendum '"
(ut arbitror) certa prouidentiae tuae lege destinasti^. Igitur ille pro
me sollicitus esse pergebat, precabatur, flebat, benedicebat, prae-
monebat , urgebat atque scribebat. Et cum aliquando ab illo ab-
essem diutius, iamque in patria mihi pluscuknn indulgerem, ac laxio-
rem uitam amplexurus uiderer, per illum ipsum ad me tum uenien-
tem, ueluti dormientem filium excitasti, et negh'gentem corripuisti, et
lapsurum erexistj, et imbecilkun ad te reuocatum, ilkus cura et opera
in via tua confirmasti".
* omnes retributiones Ead. Pi/th. {Dorigivj ses boutes).
•^ et salutem meam quaereret Piith. ' inferebam Rod.
^ et motus et Pijth. ^ Eijth. om. et sodalitates.
' ac Bad. Pi/th. ^ sancta PiftJi. '' discederem Pad. Pijth.
' ut rationem transactae diei redderem Pjth. ^ Pi/th. addit Deus.
' o»i. Pi/th. ■" coniungendum Bad. Pijth.
" Pijthon prosequitiir: His modis, a divina tua sapientia adhibitis, eo paulatim
deducebar, ut mundum nec amarem blandientem, neque metuerem adversantem.
citia pia, spiritualia, vere divina" (Antverpiae 1563 et 1569, Augustae Vindelicorum
1718 et 1847, Ratisbonae 1718). Ac cum per multos aunos Diesthemii (Diest, iu
Belgio) begiuagio praefuisset, ibidem 19. lulii 1578 decessit. Vitam eius enarravere
Arnoldus laussen parochus diesthemiensis (f 1583), Gilbertus Gybels (Leuwen 1713),
P. F. X. de Ram (Lovanii 1858). Cf. Hermes , ^Esch" in Wetzer und Welte's
Kirchenlexikon IV (2. Aufl., Freiburg i. Br. 1886), col. 888—889. Uartzheim. Biblio-
theca coloniensis p. 255—256. ' Ps. 102, 2. 2 yide p. 17, notam 7.
» Cf. Ps. 36, 7. ler. 12, 1. ' " lob 7, 20. » Ps. 26, 1.
* Ananiam christianum Damasci ,.Dominus misit lesus" ad Paulum couversum,
ut hic „videret et impleretur Spiritu sancto" (Act. 9, 10 — 18).
Coufessionum Canisii liber primus (c. 1570) 4. 19
Pungebas'' cor meum, cum ex illo audirem ac'' discerem Imius-
modi sententias: Seruire Deo regnare est, Sola salus seruire Deo,
sunt caetera fraudes. Si Christum bene scis, satis est, si caetera
nescis. Item' prudenter hoc agebat, ut quotidie caput ex 4. Euangelijs
unum legerem, et in eo sententiam illustrem, eod. die subinde me-
ditandam excerperem, memoriaque tenerem. Accedebat et alia piorum
auctorum"^ lectio, per quos de timore et amore tuo me commonuisti,
nec minus iuuabar sanctorum hominum propositis exemplis, et inspectis
historijs, in quibus saepe uersabar, Hinc mea fides et spes, ad me-
liora sectanda' excitabatur: Hinc mundi amor et timor in animo meo
magis euilescebat: Hinc Euangelica tum praecepta tum consilia mihi
calcar fortius et desyderium impensius adijciebant. Praeuenisti me
Domine misericordia tua ^ , multisque modis , ne peccarem grauius,
prohibuisti, et a lata via, quae mundi amatores ad perditionem ab-
ducit, pedes meos cohibuistj. Tibi gratias pro me' dicant omnes
innocentes et sancti tui, qui^' posueris super me manum tuam^,
et singularem meae salutis vitaeque curam habueris continenter, illis
praesertim annis, quibus adolescentes mundi blandimentis , carnisque
uoluptatibus dediti, dum a te, et*" lege tua discedunt, seipsos' per-
ditum eunt, et in mille Sathanae laqueos incidunt, quamuis imprudentes,
morbosque saepe grauiores contrahunt, quam quos tota deinde vita
superare et funditus euellere possint.
Confiteor nominj tuo Deus lumen et virtus animae meae, qui
pascis et regis me ab infantia''^, et cui numerati sunt omnes
capillj capitis mei*, gratias ago tibi de donis tuis, quaecunque
in me, per me et propter me operari dignatus es, Sub umbra
quidem alarum tuarum die ac nocte me' protexisti^, et
quasi pupillam oculi tui me custodiuisti^, non secus quam "'
aquila prouocans ad uolandum pullos suos et super eos
uolitans, quae expandit alas suas, et assuraens eos por-
tat in Iiumeris suis'^. Tu omnes vias meas praeuidisti^,
possedisti renes meos, suscepisti me de utero matris
Magni faciebam praecepta et consilia ; suaviter illis afficiebar, et ex asse tuus asse
[sic ; leyendum: essej peroptabam. Laudent Te aeternum omnes Sancti tui ob curam,
quam suscepisti, salutis meae, illis annis, quibus tam multi, recedentes a Te, viam
perditionis capessunt, et Diaboli laqueis irretiti peraegre inde extricantur. Omni>w
simUin gallico sermone jMSidf Dori(jnij.
" Pungebat Rad. '^ et Bad. "^ idem Rad. '' authorum Bad.
" spectanda Bad. f Rad. om. pro me.
^ quod Rad., idqite fortasse meUns. "' Rad. om. te, et.
' Sic Rad.; cod. mon. seipsum. ^ infantia mea Rad.
' Rad. om. me. "" ac Rad.
Cf. Ps. 58, 11. 2 ps. 138, .5. 3 cf Qen. 48, 15. Ps. 22,
Matth. 10, 30. 5 Ps. 16, 8. « Ps. 16, 8.
Deut. 32, 11. 8 Ps. 138, 4.
2*
20 \IU. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentum.
meae^, super iram^ inimicorum meorum extendisti ma-
num tuam, et saluum me fecit non justitia mea, sed dextera''
et misericordia tua^, cui sit omnis laus et gloria in secula
seculorum^. Precor te Domine fidelissime custos et amator humani
generis, quam tribuisti gratiam indigno puero mihi, eam multis alijs
infunde, auge, perfice, ut a mundi turbis et periculis illis mature
semoti, bonos piosque praeceptores habeant, quorum praeceptis et
exemplis adiuti morum vitia potius, quam barbarismum et soloecis-
mum° fugiant*^, ac detestentur *. Discant illi salutaria magis quam
vana, firma non uaga sectari studia, et in his obseruent" proprium
scopum, ut suo et aliorum commodo doctrina soHda recte et con-
uenienter uti ueHnt et possint, primum quidem ad nominis tui gloriam,
cui seruire debent omnia^, deinde vero ad profectum Ecclesiae tuae,
cui magis quam patriae, amicis et parentibus gratificandum et ob-
sequendum est^.
* viam Rad. Vulgata Clementis VIII. iussu edita hic Jiabet iram.
^ Pi/thon (p. 343): [Divina beneficia CanisiusJ ^in suis Conf. sic enuraerat:
,Omnes sancti', ait, ,benedicant Tibi, Deus meus , qui curam gessisti salutis meae.
Regeneratus sum in Cbristo per baptismum ; confortatus in fide per Sacramentum
Confinnationis ; coelesti pane in Eucharistia pastus, receptusque in tuam gratiam,
beneficio Clavium Ecclesiae tuae concessarum.' Dein, quibusdam interjectis, exclamat
cum Regio Vate : ,Dominus Firmamentum meum , qui pascis me a juventute mea :
die ac nocte, sub umbra alarum tuarum protexisti me; custodisti me, ut pupillam
oculi : omnes vias meas praevidisti. Projectus sum in Te ex utero : extendisti manum
tuam super inimicos meos, et dextra tua salvavit me.' "
' Bad. oin. et soloecisnium.
^ Oro Te , mi Deus , custos et amator hominum , concede his adolescentibus
eam gratiam, quam mihi indigno olim contulisti, cum essem in aetate, in qua nunc
sunt. Fac, ut a periculis liberati pios Praeceptores nanciscantur , quorum sermo-
nibus et exemplis incitati, majori studio, morum peccata fugiant, quam Grammaticae
Seloecismos. Pi/th. p. 78.
^ et mihi obseruent Pad.
'' lis, quae praecesserunt et quae sequuntiir, utcumque similia sunt quae habet
Pifthon p. 363 — 364: „Necessitudo, quae Canisio cum tot egregiis et spectata virtute
viris intercedebat , magna ei commoda attulit, ob quae singulares, in senectute.
Deo gratias agebat. ,Considerabam', ait, ,eam, quam mihi indideras propensionem
cum sanctis animabus agendi , pro singulari dono Bonitatis tuae. Afficiebat me
piorum consuetudo prae quam familiaritas cum illo gencre hominum, quos non tam
virtus, quam naturae dotes et fortunae dona commendant. Sapieutibus horum pau-
1 Ps. 138, 13. 2 Ps. 137, 7.
» Rom. 16, 27. Gal. 1, 5. Phil. 4, 20. 1 Tim. 1, 17.
* S. Augustinus de se ipso in ^Confessionibus" (1. 1, c. 18, n. 28): „Quid
autem mirum quod in vanitates ita ferebar, et a te, Deus meus, ibam foras, quando
mihi imitandi. proponebantur homines, qui aliqua facta sna non mala, si cum bar-
barismo aut soloecismo enuntiarent, repi-ehensi confundebantur ; si autem libidines
suas integris et rite consequentibus verbis copiose ornateque narrarent, laudati glo-
riabantur?" (Opera tom. I, ed. opera monachorum 0. S. B. e Congregatione S. Mauri
[Parisiis 1679], p. 79. Migne, PP. LL. XXXII, 073.)
^ Cf. Ps. 118, 91.
Confessionum Canisii liber primus (c, 1570) 4. 5. 21
Neque'' possum hic obliuiscj bonarum, sanctarumque meiitium,
quas puer et adolescens ego non sine consolatione et profectu spiri-
tuali sum frequenter expertus'', cum apud Arnliemenses ^ , Nouio-
magenses, Busciducenses^, Osterwickenses ^, Diestenses^, Louanienses
degerem.
Laudo et extollo Sanctum nomen tuum in sponsis tuis, ijsque
virginibus admirandae ^irtutis, et antiquae simplicitatis , et probatae
pietatis, quarum monitis et exemplis, imo et vaticinijs^ me saepius
excitare, terrere, fouere et impellere uoluisti, ut et tibi propior fierem,
et mihi notior, et alijs utilior, et in via spiritus vigilantior essem.
Credo gratiae tuae donum fuisse, idque mihi profuisse sensi', cum ego
huiusmodj seruis et ancillis tuis*^ electis adiungerer saepe. Illis quam
caeteris opulentioribus adesse malebam^ illorum'^ hortationes, consilia,
preces magnipendebam, cum illis colloquia pia miscebam.
[V.]
Audiebam quidem Coloniae principia Juris seu Listitutiones
Imperiales aliquandiu: Louanij vero luris Canonici iDublicis aderam
perum Evangelicorum consiliis , exemplis , et communicata eis luce , dignatus es,
Domine, me instruere, me firmare, et salutari judiciorum tuorum timore carnes meas
coufigere, meque impellere, ut propius ad Te accederem, me inspicerem, et, quo aliis
fructuosior esse possem, in rem Spiritus oculos acrius intenderem.'"
* Qme sequuntur usque ctd colloquia pia miscebam, etiam Sacchinus proponit,
hoc prooemio praemisso: [Canisius] ,et haec ipsa iam senior literis consignauit, et
de profectu ex notitia et colloquiis religiosarum eiusmodi foeminarum, Deo gratias
agit his verbis. Non possum" etc. (De rita Canisii p. 20 — 21). Eadem, usque ad
^adesse malebam", liahet Riess 1. c. p. 12.
•^ quas puer et adolescens sum frequenter expertus non sine profectu et con-
solatione spirituali Sacch.
■= Sacch. om. idque mihi profuisse sensi.
^ seruis tuis et ancillis Sacch. * mallebara Cod. mon.
^ illarum Sacch.
1 Arnhem (Romanorum ^Arenacum" ?) per aliquod tempus ducum Geldriae
sedes erat; nunc caput est Geldriae, proviuciae neerlandicae. Dicunt aliqui Ottonem
Canis, Petri nostri patruum, Arnhemii consulatum gessisse. Cf. Bongaerts, Stamlijst
p. 6. Certe Otto Canisius , Petri frater , anno 1572 ibidem consul fuit. Bonr/aerts
1. c. p. 7. * Epistula P. loannis Hasii S. J. ad P. Matthaeum Raderum S. J. data
Erabrica 11. lanuarii 1614. Autographum est Monachii in bibliotheca regia, Cod.
lat. 1611, n. 100.
^ Boscoducum sive Silva Ducis ('s Hertogenbosch , Bois-le-Duc) anno 1559 et
iterum anno 1853 civitas episcopalis facta est et nunc caput quoque provinciae
regni neerlandici est, cui nomen est Brabantia septentrionalis.
^ IUic forte etiam piissimam virginem Mariam de Oisterwijk primum vidit,
quae postea Coloniae sacrarum virginum praeses et Societatis lesu illic nascentis
^.mater" fuit. De qua phira infra.
* Vide p. 17, n. 7.
^ Canisius in „Testamento" vaticinium eiusmodi virgineum exponit.
22 \IU. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentuni.
lectionibus, cum sic pater clesideraret ^. Caeterum quae ad mysticara
Theologiam, et Spiritualia studia pertinent, magis animo adlucebant,
in his maiorem succum et sapidiorem cibum mens mea reperiebat.
Xondum agnoscebam, quo me Spiritus tuus uelut in portum adduc-
turus esset: sed secundos tamen uentos immittebas, meamque naui-
gationem prosperabas, ut blandae Syrenes, et vana mundj kidibria,
ob quae plurimi periclitantur, meam cymbam nihil commouerent.
De victus parsimonia et vestitus austeritate libenter alijs gratulor,
ipse non possum gloriarj , si uelim maxime , quia vias illas non ex-
quisiuj, de quibus aiebat ille, Propter uerba labiorum tuorum
ego custodiui vias duras^. Vestis interim cilicinae usum saepe
puer assumpsi, nec iubente aut inuitante tamen ullo, ut arbitror: et
priusquam grauem in carne luctam experirer. Nec mihi displicebat
tum simphcitatis et paupertatis studium a praeceptore commendatum.
Vnde factum puto, ut nonnunquam bonam librorum partem sacco in-
clusam in pauperes distribuendam ultro darem. Ad uitam religiosam,
qualem Carthusiani profitentur, quietis et contemplationis amor me
saepius inuitabat. Aliquando in Bacchanalibus festis, quae uocant,
cum inter coenandum alijs assiderem, a vini potu me abstinuisse scio,
quod ueniret in mentem summae intemperantiae et communis crapulae,
qua se tunc homines insani obruunt, et ingentem Deo interunt con-
tumeliam, quandoquidem pro Deo uentrem^ studiosissime ac petulan-
tissime colant. Verum haec si bona fuerunt, te authore et Duce
fiebant, qui praeuenisti me tua misericordia , et a mundi carnisque
spiritu abstraxisti animam meam, ut in simplicitate cordis* va-
carem tibi, et me ipsum abnegarem. Fateor Domine testis et iudex
omnium, fateor, ab illorum me virtute procul abesse, qui carnem
suam cum uitijs et concupiscentijs singulari studio cruci-
' „Liber Intitulatonim" sive matricula universitatis lovaniensis, annos 1528
ad 1569 complectens, in anno 1539 liaec liabet :
„Anno a virgineo partu millesimo quingentesimo trigesimonono mensis Februarij
die vltima in congregatione alme vniuersitatis studij generalis opidi Louaniensis
apud Augustinenses celebrata electus fuit ex facultate iuris ciuilis in rectorera
eiusdera vniuersitatis Ghisbertus Loyden a Buscoducis Artium magister et vtriusque
iuris Licentiatus. Qui prestitis iuraraentis consuetis recepit a suo predecessore
sigiUura libros et alia rectoratus insignia. Sub quo sunt intitulati quoruni nomina
sequuntur
[seqmmtur nominaj
Aprilis
XXI M. Petrus Canis Nouiomagus."'
Descripsi ex ipsa raatricula, quae nunc est BruxelHs in archivo regio (Cod.
chartac. in 2°, signatus ,Universite de Louvain Nr. 42''). Eadem a PP. Deynoodt
et Bongaerts typis exscripta sunt.
2 Ps. 16. 4. ' Cf. Phil. 3, 19.
* Gen. 20, 5. 3 Reg. 9, 4. 2 Cor. 1, 12 etc.
Confessioumn Canisii liber primus (c. 1570) 5. 23
fixeriuit^, et sibi vitae duriciem indixerunt, ut cruce suscepta per
viam angustam^ Maiestati' Tuae deuotius atque securius famulentur.
Horum institutum in loanne Baptista et primis Anachoretis veneror,
in Hieronimo, Francisco, Dominico alijsque patribus miror. Illorum
seuera disciplina sanctumque propositum utinam tot haberet aemula-
tores, quot passim inuenit impugnatores, ut quibus lubet fallaci carnis
licentiae magis quam uerae libertati spiritus^ fauere ac patrocinarj.
Tu uero, qui laborem et dolorem consideras*, qui et reddis
unicuique secundum eius opera^, et magno eos honore dignaris,
qui propter te tota die" mortificantur'^. Fac nos et candidos,
et aequos aestimatores fraternarum Yirtutum , et studiosos earum
sectatores effice, qui Spiritu tuo Duce et impulsore carnem suam
perfecte subigunt aut vigilijs, aut ieiunijs alijsque sponte assumptis
afflictionibus hostem domesticum persequuntur. Quem rigorem vitae
si nos delicati milites nolumus, aut non possumus imitari, absit tamen,
0 Deus! aemulatrix invidia, et stulta mordacitas. Admiremur potius
aliorum pro te pugnantium et in te vincentium fortitudinem , teque
gloriosum'^, et mirabilem in Sanctis tuis^ praedicemus, Vti-
nam ego aliquam gratiae portionem assequerer , quam tu Servis
lustisque tuis Moysj, Samuelj, Davidj, Hieremiae, Danieli, Nazareis,
Rechabitibus ^, Anachoretis abunde donasti, ut essent illi sibi severi,
et peccantibus simul alijs compatientes , ut malis etiam horum", non
secus, quam suis deplorandis et vindicandis studiose vacarent.
Hunc kictum et zehmi excita, et largire, ut mihi meisque pec-
catis minime parcam, ridentem vero mundum deplorem, et pro ini-
m i c i s C r u c i s i^ , ac carnis Amatoribus lacrimas, veri amoris, doloris-
que testes frequenter effundam. Spiritum rectum innova Domine
in visceribus meisii, ut sciam et sentiam, quam sit amarum'',
te fonte aquae vivae relicto, cisternas fodere dissi-
* Matri cod. mon.
^ Quae seqmmtur iisque acl finem , aliis iisque paulo minorihus )iotis in codice
monacensi scripta sunt, ideoque duhium, eademne manu ac priora.
" pro horum cod. mon. ^ amare cod. tnon.
» C4al. 5, 24. 2 cf. Matth. 7, 13. 14. Luc. 13, 24.
^ Cf. 2 Cor. 3, 17. Gal. 4, 31 ; 5, 13. ^ Ps. 10 sec. Hebr., 14.
^ Matth. 16, 27. Rom. 2, 6. « Ps. 43, 22. Rom. 8, 36.
" Dan. 3, 45. 52. 56. » Ps. 67, 36.
^ Rechabitae illi leremiae prophetae affirmare poterant: ^Obedivimus voci
Jonadab, filii Rechab, patris nostri, in omnibus, quae praecepit nobis, ita ut non
biberemus vinum cunctis diebiis nostris . . . , et non aedificaremus domos ad habi-
tandum, et vineam et agrum et sementem non habuimus, sed habitavimus in taber-
naculis." Propterea Deus per leremiam eorum Israelitis exemplum oboedientiae
proposuit et singularem iis favorem promisit (ler. 35, 8 — 19). S. Hieronijmus in
iis vitam eremitarum et monachorum christianorum praeformatam cernit (Epistula
ad Paulinum presbyterum de institutione clericorum n. 5 {Mignc, PP. LL. XXII, 583).
'" Phil. 3, 18. 11 Ps. 50, 12.
24 YIU. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testanientum.
patas^, et praetermisso coelesti manna, porcoriim siliquis^ in-
haerere , teque contempto , vel neglecto summo Bono , carni , mundo,
Sathanae hoc est perditissimis, nocentissimisque hostihus ter miseram
sernre servitutem^ Suspirat cor meum, quia ne minima quidem ex
parte possum meminisse, quot quantisque modis puer et adolescens
coram, et contra te iteraverim lapsus, contraxerim debita, et luendas
peccatorum poenas de anno in annum , de die in diem cumulaverim
mihj, Quod si graviora etiam non designassem peccata, quae lex
tua severe prohibet, ac iustitia tua sempiternis gehennae supplicijs
vindicanda esse decernit, an propterea gloriabitur cor meum, et obli-
viscar illius sententiae, De propitiato peccato noli esse sine
metu^. Longe absum a viri sancti simplicitate, atque innocentia, quem
tu Deus aperte commendasti, et qui de se ipso testatur, E t i a m s i h a-
buero quippiam iustum, non respondebo, sed meum iudicem
deprecabor. Etiamsi simplex fuero, hoc ipsum ignorabit
anima mea*. Vere scio, quod ita sit, quod non iustificetur
homo compositusDeo^; et rursum: Yerebar omnia opera
m e a , inquit, s c i e n s q u o d n o n p a r c e r e s d e 1 i n q u e n t i '^.
[VI.]
Vereor et ego, multoque iustius, quam lob ille simplex,
rectus ac timens Deum, recedens ab omni malo", et in
summis etiam afflictionibus retinens innocentiam^ verebatur.
Audio quidem cantantem prophetam, Custodivit anima mea te-
stimonia tua, servavi mandata tua^, in toto corde ex-
quisivi te^^. Retribuet mihi Dominus secundum iustitiam
meamii. Novi et regem Ezechiam bona conscientia coram te affir-
mantem: Memento quaeso, quomodo ambulaverim coram
te in veritate, et in corde perfecto, et quod bonum est
in oculis tuis fecerimi^. Neque mentitus est sane Doctor veri-
tatis, ubi de se loquitur, Nihil mihi conscius sum^^. Bonum
certamen certavi, cursum consummavj, fidem servavi. In
reliquo reposita est mihj corona iustitiae, quam reddet
mihiDominus in die illa iustus ludex^*, Aciterum: Gloria
nostra haec est testimonium conscientiae nostrae^^
Tantum enim fiduciae pijs praebet pius animus et vita innocenter acta,
* In codice monacensi seqnitur haec sententia Vnieis postea deleta (Uhrarius
ijise delesse videtur) : „Pulvis sum, o factor et Author omniuml et in pulverem
redigar brevj , qui tanquam flos effloresco, atque depereo" (Gen. 3, 19. lob 14, 2.
i%. 102, 13).
» ler. 2, 13. 19. ^ Lue. 15, 16. » Eccli. 5, 5. " lob 9, 1-^ 21.
» lob 9, 2. « lob 9, 28. ' lob 1, 1; 2, 3. » lob 2, 3.
9 Ps. 118, 167. 168. 1« Ps. 118, 10. »' Ps. 17, 25.
»2 4 Reg. 20, 3. '^ 1 Cor. 4, 4. >^ 2 Tim. 4, 7. 8. '' 2 Cor. 1, 12.
Confessiouum Canisii liber primus (c. 1570) 5. 6. 25
ut illi in te Domino sancte gloriarji, et aliquando suae virtutis
exemplum alijs imitandum proponere , seque ipsos commendare cum
Deipara Yirgine^ minime reformident.
Ego vero multorum mibi malorum conscius, et pergravi onere
peccatorum, quae annis pluribus quadraginta commisi, pressus, non
unde gaudeam, vel me ipsum commendem babeo, sed quod doleam,
ac deplorem cumulatim offendo. Vere non sum sicut caeteri
hominum^, nempe loannes Baptista, Hieremias Propbeta, et similes,
quos in utero materno tu mirabiliter sanctificasti. Neque sum sicut
illi, quos praepotentj contra peccatum gratia misericorditer admodum
instructos confirmare dignaris. De bis forte scriptum est, quod non
posuistj poenitentiam iustis*, qui tibi Deo lustorum non peccaverunt.
Non sum etiam sicuti caeteri hominum, qui post admissum
peccatum fructus poenitentiae dignos ediderunt^, et quia
multa illis remissa sunt peccata, multum dilexerunt^
ut charitas peccatorum multitudinem operiref^. Vae
autem ingrato, misero, ac tepido mibj, quem benignitas tua tot annis
deHnquentem sustinet, fugientem exspectat, surdum vocat, et diligit
immerentem. Praeclara sunt, rara sunt, infinita sunt beneficia tua,
quibus inde ab infantia me per omnem aetatem, et ubique locorum
es prosecutus, ut ad bene beateque vivendum occasionem feliciorem
quam plerisque alijs mihi suppeditares. Sed quo fuit vberior muni-
ficentia, et clementia in me tua liberalior, eo certe culpabilior, foedior,
damnabilior est iniquitas mea, quod gratiosae uisitationis tem-
pus^ acceptabile, diesque salutis^ et annos gratiae parum
agnovi, amantem Patrem frigide redamavj , gratiam tuam in
vanum saepius recepii^, in cultu tuo piger et torpidus vixi, et
tantum non contempsi divitias Bonitatis et patientiae
et longanimitatis tuae^i Domine Deus et ludex meus.
Doleo caecitatem meam, qui post tot accepta vuhiera', neque
te solem lustitiae^^, neque me abyssum miseriae recta possum
intuerj. Vere tu es Deus absconditusi^, altissimus creator
omnium, omnipotens, et Rex potens, et metuendus nimis,
sedens super thronum, et dominans Deus^*, ut scripsit Ec-
clesiasticus. Qui cum lucem habites inaccessibilem, a nullo
videri potes^^ mortalium, nisi perobscure, ac velutj per specu-
lum in aenigmate, qui postea de facie ad faciem^^ te mundis
* Sic ; munera?
1 ler. 9, 23. 24. 1 Cor. 1, 31. 2 Cor. 10, 17. Pliil. 3, 3.
2 In cantico ^Magnificat' (Luc. 1, 46—55). " Luc. 18, 11.
* Cf. Luc. 5, 32; 15, 7. * Luc. 3, 8. « Luc. 7, 47.
^ Prov. 10, 12. 1 Petr. 4, 8. » Luc. 19, 44. » 2 Cor. 6, 2.
^° 2 Cor. 6, 1 (. . . . exhortamur, ne in vacuura gratiam Dei recipiatis).
» Rom. 2, 4. 12 MaL 4, 2. '^ ig. 45^ 15.
" Eccli. 1, 8. '■■ 1 Tim. 6, 16. '« 1 Cor. 13, 12.
2(3 YIII. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testameutura.
cordibus^ dabis integre et felicissime conspiciendiim. Maior autem
haec est coecitas cordis mei, quod, cum alia multa videre et cogno-
scere videar, meipsum tamen [non]'' videam, peccata propria non
observem, non ponderem, non deplorem atque castigem. Et quoniam
meipsum non iudico^ pessimus ipse mihi magister, et Censor supra
moclum indulgens, grave iudicium meum subsequi necesse est, in quo
iustitias etiam ad trutinam aequitatis tuae revocabis, in quo corda et
renes hominum scrutaberis^ et ante actae villicationis ratio-
n e m ■* exactam a quovis reposces. Sane me quoque tangit, quam tuus
pronuntiavit filius, sententia: Omni cuj multum datum est, multum
quaeretur ab eo: et cui commendaverunt multum, plus petent
ab eo^. Tantoque magis reformido iudicium, quod de uno latum, in
multos competit, cum dicitur, Inutilem servum eijcite in tene-
bras exteriores^. Quid igitur faciam, cum surrexerit ad
iudicandum Deus? et cum quaesierit, quid respondebo?'^
Verumenimvero Deus et Creator meus, vita et salus mea^ es,
tu non odisti" quaecunque eorum, quae fecisti, sed
diligis omnia, quae sunt^, et, sicut ipse non sine iureiurando
dixisti, non vis mortem peccatoris, sed magis, ut conver-
tatur et vivat^*^; propterea respiro in miserationibus tuis multis
et magnis, o clementissime Pater, Pater misericordiarumi^ qua-
rum neque numerus , neque modus , neque finis potest excogitarj.
Maior est misericordia tua, quam potest esse iniquitas mea. Tu es
Dominus (ut vere poenitentis Regis verbis utar) altissimus^^^ l3e_
nignus^^ longanimis et multum misericors^*, et poenitens' super
malitias hominumi". TuDomine secundum multitudinem [mise-
ricordiae]'^ tuae^^ promisisti poenitentiam et remissionem ijs, qui
peccaverunt. Ne intres igitur in iudicium cum servo tuo^'^,
quia si iniquitates observaveris Domine, Domine, quis
non desperabit ? quis maledictionem aeternam effugiet unquam ? q u i s
sustinebit?^^ Ne despicias opus luteum et fragile manuum
tuarum^^, quia mendax et vanitas [sicj est omnis homo^O:
omnis caro foenum, et revera omnis gloria eius quasi
flos agri^i; nec secundum iustitiam tuam retribuas-^ mihj,
quia misericordia tua super omnia opera tua^S; sed secun-
dum benignitatem tuam magnam et infinitam.
om. cod. tnon. ^ odis cod. nion.
Sic cod. mon. ; sed videtnr esse legendnm praestabilis , quod hahet loel 2, 13.
secundum multitudinis tuae cod. mon.
' Matth. 5, 8. 2 cf. 1 Cor. 11, 31. ^ Ps. 7, 10. ler. 17, 10 etc. * Luc. 16, 2.
'=• Luc. 12, 48. « Matth. 25, 30. " lob 31, 14. « Ps. 26, 1. » Sap. 11, 25.
'^'Ez. 33, 11. "2Cor. 1, 3. >2 Ps. 17, 14; 96, 9 etc. i»Ps. 68, 17. loel 2, 13.
" Ps. 102, 8. '5 Cf. loel 2, 13. lon. 4, 2. ^^ Ps. 105, 45. '^ Ps. 142, 2.
18 Ps. 129, 3. " Ps. 137, 8. ^o pg, 115^ n. Rom. 3, 4. Cf. Ps. 61, 10.
2' Is. 40, 6. 1 Petr. 1, 24. 22 3 Re%. 8, 32. 2 Par. 6, 23. -* Ps. 144, 9.
Confessionuni Canisii liber primiis (c. loTO) 6. 27
Exaiuli me Deus salutaris noster, Spes omnium fi-
nium terrae^, et te clementem ostendas poenitenti mihj, et tuam
imploranti gratiam in tempore adsis oportuno^. Miserere
pupilli tui, Pater pauperum^, etDeus dives in misericordia*
manum adiutricem inopi praebe, ut quod mihi deest (deest autem
plurimum) inexhausta suppleat pietas tua, cuius hoc est, eritque
semper proprium, a terra suscitare inopem, et de stercore
pauperem erigere, ut colloces eum cum principibus, cum
p r i n c i p i b u s p o p u 1 i t u j ^. Esto medicus aegroto mihi , ut sanes
languores omnes animae meae. Ne submergar in profundum'^
in mari longe''', In mari turbulento iactor, Salva me Domine
propter nomen tuum^, et succurre in tempore, priusquam nox
irruat, ut salva nave, et mercibus ad portum securus transvehar, et
cum Sanctis tuis puram perpetuamque servitutem serviam tibj , qui
me a d i m a g i n e m e t s i m i 1 i t u d i n e m t u a m '• ultro creasti , et
creatum paterne hactenus conservasti, et demum ad aeternam beati-
tudinem tecum possidendam toties invitasti.
Domine Deus virtutum converte nos et ostende fa-
ciem tuam et salvi erimus^'^, Tu benignus et misericors,
patiens et multae misericordiae, et praestabilis super
malitia^i semper fuisti, et adhuc esse gaudes humiliantibus se, et
nomen tuum invocantibus. Venio ad te cum grandi peccatore Manasse,
et eandem confessionem adfero, quam in vinculis ille protulit, non
sine Spiritu verae humihtatis, et cum certo fructu suae salutis ac
liberationis. Peccavi super numerum arenae maris : multiplicatae sunt
iniquitates meae, et non sum dignus intueri et aspicere altitudinem
coelj , prae multitudine iniquitatum mearum. Excitavi iracundiam
tuam et malum coram te fecj, non feci voluntatem tuam, et man-
data tua non custodivj. Et nunc flecto genu cordis mei precans a
te bonitatem. Peccavi Domine, peccavi ; et iniquitates meas agnosco,
Quare peto rogans te remitte mihj, et ne simul perdas me cum ini-
quitatibus meis, neque in aeternum iratus reserves mala mihj i^,
Cur vero diffidam de propitia et benigna erga me voluntate tua,
qui, ut servum redimeres, Filium tradidisti^^ et in mortem Crucis
acerbissimam tradidisti. Respicio in faciem Christi tuj^*, in
quo iustificantur et salvantur, qui in Adamo primo peccatores effi-
ciuntur atque condemnantur ^^ ; hunc immaculatumi^, qui toUit
1 Ps. 64, 6. 2 ps. 31^ 6. 3 lob 29, 16. ^ Eph. 2, 4.
5 Ps. 112, 7. 8. « Matth. 18, 6. ^ Ps. 64, 6. ^ pg_ io5, 8.
9 Gen. 1, 26. '» Ps. 79, 4. 5. '' loel 2, 13.
^- Haec ex „apocrypha oratione Manassae, regis luda" desumpta sunt, quae
in compluribus Scripturae editionibus invenitur, attamen extra seriem librorum cano-
nicorum; cf. etiam 2 Par. 33, 11—18.
'^ ,Ut servum redimeres, Filium tradidisti." Ita Ecclesia Sabbato sancto in
benedictione cerei paschalis cantat.
^' Ps. 83, 10. '^ Cf. Rom. 5, 12-19. i« Hebr. 9, 14. 1 Petr. 1, 19.
28 Vin. Canisii autobiographia sive Coufessiones et Testamentum.
peccata muiidi^ hunc Pontificem-, advocatum^, intercessorem *
et m e d i a 1 0 r e m ^ offero tibi Pater, sicut se ipse dilectus et unigenitus
ille tuus in ara Crucis obtulit acceptabilem hostiam'^, ut pro
peccatis nostris, ac totius mundi esset propitiatio''.
Nostram ipse sumpsit humanitatem, meam ut sanaret infirmitatem,
suamque divinitatem et merita omnia nobis largiretur. Illius mors
mea vita sit : illius sanguis et vulnera diluant mala mea, sicut caro
mea me crebro seduxit ad culpam , sic caro tam dilecti et insontis
filij et fratris me reducat ad veniam, et te flectat ad misericordiam,
ut fructus passionis et mortis illius, qui Mundi redemptor est, mihi
tum ad peccatorum omnium, quae unquam designavi, remissionem.
tum ad donorum Spiritualium , quibus egeo, consecutionem et aug-
mentum applicetur. Credo talem tantumque thesaurum meritorum
esse Christi Domini mej, ut ob illa, quae pro nobis ipse gessit, et
pertulit in corpore suo^ peccatorum omnium remissio quotidie per
sacerdotes abs te detur et a poenitentibus accipiatur in Ecclesia tua.
quae sola huius amplissimi thesauri custos est, et legitima dispensatrix
ad finem usque mundi permanebit. Haec fides, haec spes et certa
exspectatio reposita est in sinu meo^ et omnium Catholicorum.
Neque dubito piorum preces et beneficia , in quibus etiam
Christus ipse per fidem habitat^^ ac operatur, multum huc^
quoque conferre, ut et mala praesentia, vel futura facihus nobis amo-
veantur, et dona vere salutaria uberius impetrentur atque confir-
mentur. Itaque non modo Christi capitisii, qui Sanctus sanc-
torumi2 existit'', verum etiam praestantium membrorum, ac totius
corporis eius, quod est Ecclesia^^, meritis cupio adiuvari.
petoque fulcirj, ut non solum in genere, sed etiam in specie parti-
ceps ego sim omnium te timentium, et mandata tua in
coelo, et terra c u s t o d i e n t i u m !•*. Qui te colunt, Pater omnis Maie-
statis, pro me simul colant, precor, pro me intercedant, adorent.
ament atque g I o r i f i c e n t n o m e n t u u m ^^ sanctum, quod in exiguis
etiam creaturis merito praedicatur. Magnificetur hoc nomeni^
in electis tuis, quos inde ab aeterno praedestinasti, et dilexisti.
ut conformes fierent imagini filij tui, qui est, eritque
semper primogenitus ex fratribus^^. Et hi quaeso cognoscant
et celebrent in me n o m e n h o c t u u m e x c e 1 s u m ^^ et adorandum.
' huic cod. mon.
^ Sequmitur verha priraatum tenens in omnibus, quae postea lineis delefa sunt ,
llbrarius ij)se delevisse videtur.
' lo. 1, 29. 2 Hebr. 2, 17 et saepius. ^ 1 lo. 2, 1.
* Cf. Rom. 8, 34. Hebr. 7, 25. ^ 1 Tim. 2, 5. Hebr. 8, 6 etc.
« Hebr. 10, 12. • 1 lo. 2, 2. «1 Petr. 2, 24.
9 lob 19, 27. '0 Eph. 3, 17. ^' 1 Cor. 11, 3. Eph. 1, 22 etc.
'* Dan. 9, 24. '^ Eph. 1, 23. '* Ps. 118, 63. '^ Ps. 85. 9. 12.
" 2 Keg. 7, 26. Apoc. 15, 4. «^ Rom. 8, 29. '^ Is. 12. 4.
Confessioniim Canisii liber primus (c. 1570) 6. 7. 29
pro me item supplicent gloriae tuae, et in charitate non ficta^
tuo excitati Spiritu dicant, et repetant saepe SAXCTVS, SAXCTVS,
SANCTVS Dominus Deus Sabaoth^. Destruat Deus noster in
hac infima creatura peccatum ^, et exstruat in ea, perficiatque opus,
quod coepit dextera eius, in laudem et gloriam hanc dicti'' Nominis
sui sempiternam ''. Amen. Amen *.
Lvii.]
Gratias ago tibi ex intimis animae meae visceribus clementissime
Deus, Creator, salvator, et protector meus, vita, refugium et salus
mea omnibus diebus, et momentis, quibus in hoc mortalis vitae tem-
pestuoso marj circumvagor, varijsque modis ad mala et bona mira-
biliter impellor, ut nesciam saepe, quis me ventus agitet, quo mea
feratur navicula, quo in loco haeream, et quomodo cursum meum rite
debeam promovere. Id quod etiam experiebar Anconae% cum illuc
una cum Cardinali'' Augustano^ profectus venissem mense lunio
Anni 1568^. Cum^ vero ibidem in Cathedrali Ecclesia conscientiam
* Forlasse legendmn est : gloriam sanctissimi. "^ sempiternum cod. mon.
° Narrationem , quae hic sequitur, etiam Sacchinus p. 256 — 259 exhibet; addit
Canisium ^adnotandam eius memoriam scripto censuisse" ; ex quo scripto ad verhum
reddit sententiam: ,0 sanctum hoc studium . . . corruptionem , miseriam" (p. 258
ad 259; vide infra). ^ Cardinale cod. mon.
^ Pi/thon (p. 256 — 260J : „Hoc in itinere, singulari quodam favore, quem in libro
Confessionum, cum Deo suo loquens describit : ,Cum,' inquit, .Anconae, in Cathedrali
Ecclesia , conscientiam examinarem, aperuisti'" etc. Sequuntur omnia, quae supra
ponunfur, usque ad finem huius capifis. Dorigny partem tantum huiiis relationis ad
verhum descripsit ; cetera hrevi sermone consfrinxit p. 309. 439 — 442.
1 2 Cor. 6, 6. 2 ig 6, 3. Apoc. 4, 8. ^ Cf. Rom. 6, 6.
* Yel hac sola sollemni conclusione fit verisimile, caput, quod sequitur, ad
posteriorem aliquem Confessionum librum pertinere, licet in codice monacensi prorsus
cum primo coniunctum sit.
^ Notissimus certe est cardinalis ille Otto Truchsess de Waldburg (1514 — 1573),
episcopus augustanus et praepositus elvangensis, ecclesiae catholicae columna et So-
cietatis lesu patronus. Cuius vita enarratur in : „Vitae et res gestae Pontificum
Romanorum et S. R. E. Cardinaliura , Alph. Ciaconii 0. P. et aliorum opera de-
scriptae, ab Aug. Oldoino S. J. recognitae" III (Romae 1677), col. 692—698. Plac.
Braun, Geschichte der Bischofe von Augsburg III (Augsburg 1814), 358 — 520.
Bern. Diihr S. J. , „Die Quellen zu einer Biographie des Kardinals Otto Truchsess
von Waldburg" et „Reformbestrebungen des Kardinals Otto Truchsess von Wald-
burg", in .Historisches Jahrbuch" VII (Munchen 1886), 177—209. 369—391. Duhr
ibidem libros etiara recenset, in quibus epistulae Ottonis haud paucae editae sunt.
Postea Anf. Weher iterum edidit „Literas a Truchsesso ad Hosium annis 1560 et
1561 datas (Ratisbonae 1892). W. E. Schwarz primum edidit „Vier ungedruckte
Gutachten des Kardinals Otto Truchsess" in „Romische Quartalschrift fiir christliche
Alterthumskunde und fiir Kirchengeschichte" 4. Jahrg. (Rom 1890) p. 25—43, et
alia eiusdem scripta in ,Zehn Gutachten iiber die Lage der katholischen Kirche in
Deutschland" (Paderborn 1891) p. 1—19.
® Canisius tunc a sodalibus provinciae Germaniae superioris „procurator"
electus Romam ad praepositum Societatis generalem proficiscebatur.
30 VIII. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentuni.
examinarem, aperuisti oculos mentis meae. o Lumen aeternum! et
illustrasti " clementer eum, qui iacebat in tenebris, ut se ipsum agno-
sceret, et in veritate humiliaret *" spiritus meus, disceretque novo modo
tibi subijcj et inservire Domine Deus sancte, et omne bonum omnis
creaturae. Lumen autem hoc, quod infundebas animae meae, in eo
fuit, ut non solum tunc, sed ex eo tempore postea discerem inten-
tiones et actiones meas omnes' super verum et firmum ponere fun-
damentum. Hoc autem intelligebam , doctore te, esse cognitionem
suj, quantum ad vilitatem et nihileitatem ^ propriam, ut imprimis me
spectarem, quam nihil sim, sciam, velim, possim, vel habeani: nihil
inquam bonj% cum in te solo initium, medium et finis omnis bonj
consistat, et collocari semper debeat ab omni rationali creatura. Do-
cebas me perfecte Magister, impura esse multa in me, quae facerem \
quia hunc velutj fundum negligerem, parumque considerarem, quam
ego essem nihilj, et quam nudus apparerem^ coram maiestate tua,
quia humanis ocuhs me ef' mea spectarem et aestimarem saepe*,
neque cum loanne dicerem, Non sum, Non sumi. Vtinam vero
tuam augeas mihi gratiam in hoc novo lumine cum Magis sanctis-
simis ambulandj-, meque in omnibus vijs, ita ut sum, et non ut
videor , intuendj , ut ex animo dicere possim , AbyssusAbyssum
invocat^, abyssus inquam" nihileitatis meae, secundum quam vere
sum , ut Abraham de seipso fatebatur , p u 1 v i s e t c i n i s *. Haec
abyssus invocet semper' abyssum superdignissimae (ut sic dicam, quia
melius dicere non possum) "" celsitudinis, Yirtutis et perfectionis tuae,
ex qua veluti perenni fonte manat singulis momentis mare donorum
omnium, quae omnibus et singulis creaturis in coelo, terra, et sub
terra conmiunicantur". Cum autem non modo sis principium bonorum,
quae mirabihter ex te semper profluunt, sed etiam finis eorundem,
ad quem referri cuncta debeant; fateor peccatum meum benignissime
Pater, quod accepta dona tua non reddiderim tibi, sed saepe laudem
ex illis, aut ipse° mihi tribuerim, aut ab alijs tribuj passus [sim]" li-
benter, non ex animo dicens et faciens, quod propheta solebat^ Non
nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam°.
* illuminasti Pi/fh. ^ humiliaret se Pijfh. "= om. Pi/fh. ^ nihilitatem Pt/th.
* quam nihil sim, quara nihil sciam, quam nihil velim, possim vel habeam boni Pi/fh.
' Pi/tJi. om. quae facereni.
^ considerarem quam nudus appaream Pijfh. Reliqua aiifem omiffif.
*" Pjjfh. om. me et. ' om. Pi/fh. ^ om. Pi/fh.
' Pyth. om. Haec abyssus invocet semper.
" P//^/'. om., qitae his uncis inch<sa sunf.
" quae creaturis in coelo et terra communicantur Pijfh.
° Pi/th. om. aut ipse. p om. cod. mon.
^" non dicens ex animo cum Propheta Pi/fh.
lo. 1, 20. 21. 2 Is. 60, 3. 3 jig. 41^ g.
(ien. 18, 27. * Ps. 113 B, 1.
Canisii Testamentum sacrum (c. 1596). 31
sed constitiii modo, te quidem adiutore, in omnibus rebus fundamen-
tum hoc, quod dixi, respicere, et novis me oculis coram te intueri,
simulque ut par est, in humilitate, et simplicitate cordis ambuhire.
0 sanctum hoc studium, si continuum, aureae simplicitatis, ut
humiliet se miser et vilis* homo, qui mox esca vermium et putredo
erit\ sub potenti manu Dej^, dans illi gloriam, cui soli ea de-
betur, et sibi servans, quod sokmi apud se reperire potest, defec-
tum, corruptionem, miseriam omnemque ex parte corporis et animae
impuritatem, fragilitatem, et ad malum proclivitatem. Et adhuc su-
perbis? irasceris, rides, et ludis terra et cinis?^ quid habes
quod non accepisti? si autem accepisti^, cur non gratus
agnoscis authorem muneris? Cur benefactori non reddis, quod re-
quirit, obsequium? Cur non rependis, quod repetit studium fidae dis-
pensationis? Non quaeram Domine, quae mea, sed quae tua sunt, et
cum timore donis utar tuis, praesertim quae ab alijs praedicantur in
homine, et ob quae arrogat sibi nescio quid humanus et aeque vanus''
animus, si in humihtatis fundamento suam domum non satis exstruxit^.
Sed tu Domine, qui sokis amari, et " prae omnibus honorari gaudes \
extollentiam oculorum ne dederis mihj^, neque sinas im-
pinguarj caput meum oleo peccatorum^, qui dicunt mihi,
EugeEuge^. Meliora sunt mihi' vulnera et verbera dili-
gentis, imo et odientis, quam falsa oscula^, et decantata en-
comia'', nimium blandientis, atque mulcentis, sive sit ille domesticus
sive aUenus'.
3. Canisii Testameiitiim sacrum.
Pars prior.
Friburgi Helvetiorum anno 1596 vel 1597 composita.
Ex apographo (2 ° ; ff. 5) saeculo XVII. vel fortasse iam exeunte saeculo XVI.
scripto, quod penes Societatem lesu est. Cum mendis abundet, ab homine linguae
latinae paene iguaro scriptum esse videtur, qui fortasse Societatis frater laicus erat.
Hic post titulum infra ponendum („Testamentum . . . exponit") scripsit: ^Descripta
sunt ex autographo ad verbum : vbi notandum omnia quae hic colore rubro scripta,
eadem esse in autographo manu propria R. P. Petri Canisij." Ac reapse librarius
haud pauca verba rubro scripsit colore ; nec tamen ipsum archetypum ei prae ma-
nibus fuisse videtur, sed aliquod aliud apographum, in quo verba Canisii ipsius
manu scripta eodem colore signabantur.
Alterum apographum (libellus in 4°, non conglutinatus , ff. 11) est Monachii
in archivo regni bavarici, lesuitica in genere fasc. 13, no. 214. Saeculo XVII. scriptum
* rudis Pi/fh. ^ Pijth. oni. qui mox xsque ad crit.
<^ Pijth. om. et aeque vanus.
^ Pijth. si non in fundamento humilitatis domum suam exstruxit.
* Pijth. om. amari et. ' Pjfh. debes. ^ P/jfh. oni. mihi.
*■ Pijth. quam oscula et encomia. ' externus Piifh.
1 1 Petr. 5, 6. ^ Eccli. 10, 9. ^ 1 Cor. 4, 7. " Ecdi. 23, 5.
'- Ps. 140, 5. « Ps. 39, 16; 69, 4. ' Prov. 27, 6.
32 VIII. Canisii aiitobiographia sive Confessiones et Testamontuin.
esse videtur, et post titulum eandom prorsus adnotationem babet atque apograpbum
prius (^Descripta sunf etc). Neque tamen ^colore rubro", sed nigris lineis sup-
positis hic librarius Canisii verba autograpba denotavit ; ideoquc adnotationi in mar-
gine ascriptum est: „nunc linea subducta". Lectiones variantes infra ponendae
ostendent eum pleraque e mendis apographi prioris retinuisse et complura iis
addidisse. Quae omnia suadent eum res aut ex fonte, qui priori librario praesto
erat, bausisse aut ex huius scripto transcripsisse.
Parvas aliquas Testamenti partes ediderunt: Raderus , Can. p. 31 — 32. 232.
Auctor libelli „K. P. PetrKS Canlsius elogils iUnstratus" (Friburgi Helvet. 1656)
f. C 7b— C 8*. Pijtlion I. c. p. 7—8. Boero , Canisio p. 15. Janssen I. c. IV, 391.
393; V, 187.
Prooeniium: Quale testamentum facere velit, et qua de causa. — 1.' Pro haptismo,
parentihus in fide catholica constantihus , institutione cJiristiana gratias Deo agit. —
II. Varia adminicula a Dco praestita : Sacramenta (quorum virtutem Canisiiis ex-
toUit) ; beneficia coloniensia: Nicolaus Eschius praeceptor egregius, Laurentiiis Surius
Canisio adiutore catholicus factus ; lustus Landshergius Carthusianus ; patrocinium
S. Gereonis aliormnque sanctorum ; vaticinia de ortu Societatis lesu fructuque per
Canisium afferendo facta ; magisterium philosophiae; praeclari theologi variis in
locis cogniti; votum castitatis factum et perpetuo servatum. — III. Prior vitae pars
nonnuUis liherioris vitae maculis aspersa. — IV. Munera divina per Societatem lesii
Canisio coUata : Laus Societatis ; quae ipse eius parens Canisio praestiterit ; Canisius
B. Petro Fabro duce exercitia spiritualia peragit et Societati nomen dat ; probra in
Societatem iactata eiusdem amorem in Canisio auxerunt ; ipse pro adversariorum
saliife etiam mori paratus; iUorum eum miseretur, qut disciplinam religiosam in-
tolerahile dicunt iugum. — V. Itinera : Canisius primo sacro facto a Coloniensihus
ad Leodienses et ad Carolum V., ab Ottone cardinali augustano ad concilium triden-
finum mittitur, Romae in disciplina Societatis exercetur, in coUegio messanensi lahorat,
Ingolsfadii et Viennae in cuthedras et sacros suggestus vocatiir, coUoquio religionis
interest Vormatiae, Glareanum invisif, coUegium pragense instituit, in Poloniam ciim
nuntio Pontificis proficiscitur, Augustae contionatorem agit ecclesiae cafhedralis, Pii IV.
iussu complures Germaniae principes et magistratus adit, non sua usquam quaerens,
sed quae Dei sunt; qiiicquid obtinuit , piorum precibiis tribuit, ipse neglegentiae
multiplicis se reum facit. — VI. Docendi munus : Catholici doctores quam necessarii ;
ipse iam puer ad contionandum se disponehat.
Testamentum
P. Petri Canisij aiite mortem ab eo coiiscriptum :
in quo iide bona vitae suae cursum
Exponit.
Notandum est additiones et emendafiones, qiias in huius „Testamcnfi" archefgpo
exemplo Canisius sua manu fecit , hic binis asteriscis et lineolis notari ita , ut * —
ante primum verhum, — * post extremum ponatur -.
Quandoquidem summo et clementissimo uisum cst, ad sui sancti
nominis gloriam, et ad animae meae profectum indigno seruo largiri,
' Divisio haec ab editore facta est.
^ Additiones hae et emendationes accuratius , quam bic fecimus , indicari non
possunt; nam archetypum non exstat, neque in apographis notatum est v. g., quid
iis in locis, quos Canisius emendavit, primum scriptum fuerit.
Canisii Testameutum sacrum (c. 1596) 1. 33
ut grauem et prouectam* hanc aetatem attingerem, annos iam natus
fere septuaginta quinque * — vel sex — *, res ipsa postulat, ni plane
fallar, ut senex, * — imo Senior inter nostros — *, sarcinas ut dici
solet, colligam, ac me totum ad condendum Testamentum sub mortem
conuertam, ne prorsus intestatus ex hac uita decedam. Scio enim
quis dixerit ac mandarit fidelibus: videte, uigilate et orate:
nescitis enim quando dominus ueniet^. Non quod Sacros
ueteris Ecclesiae Canones transgredi uehm per quos Testamenti con-
dendi facultas mei simiHbus, id est religiosam uitam professis iam
pridem sapienter adempta est. Hi quippe mundo ciuiliter mortui,
peculium de quo testentur, habere nuHum debent, suntque toti in po-
testate maiorum, ut'' de suis rebus uel statuendi uel legandi ius ali-
quod usurpare non possint. Ego uero diuinis humanisque legibus
uim" nullam hoc scripto inferam, sed intra meae professionis limites
consistens, eam testamenti formam complectar, quae uelut epitomen,
uel si mauis, memoriale quoddam de singularibus Dei Opt. Max. bene-
ficijs acceptis, deque praecipuis anteactae uitae meae partibus utcun-
que comprehendat. Vnde futurum spero, ut de me, ac uita mea
transacta testimonium certius constet ijs, qui siue bono, siue maleuolo
animo de rebus nostris fortasse sciscitabuntur aut pronunciabunt.
Accedit * — notum exemplum — * de illustrissimo Hiponensi Episcopo
et clarissimo Ecclesiae Doctore Augustino, qui suum et ipse Testa-
mentum condidit, quando libros'^ confessionum insignes ualdeque
* — probatos — * post se scriptos reliquit posteris : Ita enim \dr ille
Christi spiritu plenus se ipsum inprimis auctori gratum ostendit, ac
deinde lectores ad Dei laudem et gloriam bona et sua mala narrando
excitauit suoque laudabili exemplo permultos ad meliorem frugem
adducere procurauit. Quod si dignum et iustum esse censemus, ut
rerum omnium principium et finis non sokmi in maximis, uerum in
minimis etiam abiectissimisque creaturis praesens agnoscatur ac prae-
dicetur: mihi ut spero nulkis prudens uitio dabit si in hac proposita
Testamenti ratione progrediar, per quam ille perennis bonorum om-
nium fons et simul malorum me quamuis exiguum uel a paucis uel
a multis' [akjqua'^ ex parte cognosci atque laudari possit.
Valeat autem omnis arrogantiae et philautiae' spiritus, qui prorsus
odiosum reddit omne genus phariseorum, praesertim in ReHgiosis, ut
quos mundo mortuos et humiktate tum interiore, tum exteriore'' Christo
* profectam utrumque apogr. (Soc. et Mon.).
^ et utrumqtie apogr. ; sic correctum est propter possint, quod scquitur.
" cum Mon. ^ libro Mon.
* In utroque apograjiho lacuna est ; lihrarii in maygine scripserunt: „quaedam
verba hic desunt" . ^ Sic legendum esse videtnr; qua Soc. Mon.
^ philanthiae Mon. ^ exteriore se Soc. Mon. ; quod ineptum est.
1 Marc. 13, 33. 35.
iraun sbergor, Canisii Epistulac et Acta. I.
34 VIII- Canisii autobiograpliia sive Confessiones et Testanientum.
Crucifixo quo ad eius fieri potest, conformes esse conuenit. Xon
n 0 b i s d 0 m i n e n o n n o b i s , quia sine te nihil praeclare facere ^ sed
nec cogitare quideni possumus''^ *— aut JESY nomen proferre^ — *,
sed nomini tuo sacrosancto, a quo et per quod bona cuncta sub-
sistunt'' atque oriuntur, solida et sempiterna gloria* in Coelo et in
terra unice tribuatur.
[I.] Primam ergo Testamenti mei partem in eo colloco, ut com-
plures', ubicunque uiuant, meas suppleant uices in agendis ex animo
gratijs ter sacrosanctae ac semper adorandae Trinitati. Mecum quaeso
et pro me confiteantur, timeant, ament, celebrent et colant Deum:
Patrem aeternum, quo nibil grandius: Deum filium vnigenitum, quo
nibil sapientius, et Deum Spiritum sanctum paracletum, quo nihil be-
nignius ac beneficentius censeri debet ac potest excogitari. Laudent
et superexultent '^ Electi omnes, quos formauit et formabit altissimus,
hunc meum creatorem redemptorem" atque glorificatorem cuius mera
bonitate * — et aeterna praedestinatione — * factum est, ut ego in pec-
catis conceptus etnatus^ naturaque siue ut S, Augustinus lo-
quitur '', originaliter irae filius'^ a peccatoribus procreatus : in JESV
Christo secundo Adam^ noua efficerer creatura gratiaeque christianae
* — qua nihil est optabilius — * : cum renatis alijs particeps redderer.
* — Sane inter mortales — * in hunc ego mundum prodij cum salutis hu-
manae per Christum restitutae annus decurreret M . D . XXI . sub Leone
Pont. Max. 9 quando imperabat Carolus V. Caesar. Et alter eiusdem
nominis Dux postremus Geldriam ^ administrabat ^°. Natalem diem mensis
Maius mihi tribuit in urbe Nouiomago, quae prima Geldrensis est di-
tionisii. Parentes accepi iuxta seculum honoratos ac diuites satis, quod-
que longe praestantius est, ad uitae finem usque CathoKcos et ortho-
doxos, cum iam funesta'' Luteranae doctrinae pestis'' non sine mul-
* possimus Soc. '' persistunt Mo?i.
" quamplures Mon.
'' Sie utrumque apograplnim ; corrigcndum videtur : superexaltent. Cf. canticum
„frium iiuerorHm", in quo identidem : „Laudate et superexaltate eum in saecula"
(Dan. 3, 52—90).
* Creatorem ac Redemptorem Mon.
f Geldriae Soc. Mon. ° funestae Mon.
^ funesta lutlierana pestis Frib.
1 Cf. lo. 15, 5. 2 2 Cor. 3, 5. ' 1 Cor. 12, 3.
* Ps. 113 B, 1. 5 Ps. 50, 7. lo. 9, 34.
® „Peccatum quod eos [i. e. parvulos] ex Adam dicinius originaliter trahere"
(Retractationum 1. 1, c. 15, n. 2. Opera I [ed. maurin., Parisiis 1679], col. 24. Migne,
PP. LL. XXXII, col. 608).
" Eph. 2, 3. 8 1 Cor. 15, 45.
9 Leo X. 1. Decembris 1521 mortuus est.
'" Carolus Egmondanus dux Geldriae VIII. idemque uUimus.
" Domus, in qua Canisius natus est, Noviomagi adliuc cxstat; est domus angu-
laris inter vias, quae dicuntur ^Broerstraat" et ^Bijnumsgas".
Canisii Testamentum sacnim (c. 159G) 1. 2. 35
torum pernicie in utraque Germania coepisset prorumpere, * — et per
dulces sermones etiam corda seducere innocentiumi, — *
Bene sit "■ meis parentibus simul et consanguineis, benefactoribus amicis
et praeceptoribus, alijs'' omnibus, qui inde a prima aetate curam cum
corporis tum animi mei suscipere dignati sunt suamque caritatem et
fidam operam in me nutriendo, educando, atque formando quacunque
ratione declarauerunt. Bene inquam sit illis, ut singuli pro tempo-
rarijs benefactis in me collatis non finienda praemia propitio' Christo
consequantur, Retribuatur illis, quorum meritis ego referre gratiam
nequeo, et in resurrectione iustorum cum iustis illis retri-
buatur^. Benedic anima mea domino, et noli obliuisci
omnes retributiones^, aut potius gratuita eius beneficia, qui
tot modis commodisque medijs me adiuuit ac protexit infantem, et
inde a matris vtero in laudem suam segregauit' * — rudem et
ignorantem — * : qui praeterea in summis saepe periculis uersantem
conseruauit; semperque inter Catholicos educandum, et Catholicae
fidei lacte fouendum curauit: ac demum *— immerentem prorsus — *
infinitis beneficijs, quae nulla oratione mea percenseri possunt, cumu-
lare uoluit, nunquam non efficiens ut per Angelos ac homines, me
pusilkmi et grandescentem, domi et foris die ac nocte * — saluum — *
custodiret. Igitur omnia quae intra me, et iuxta me, et supra
me sunt, ter Sancto eius nomini benedicant^, ex quo, per
quem, et in quo omnia^, quique dat mihi et omnibus, vi-
tam, inspirationem et reliqua'^ quibus mortales indigemus
uniuersa.
[II.] Vt ad alteram Testamenti partem accedam, peculiarem
sapientissimi Dei erga me prouidentiam agnosco, et a multis agnosci
sed et laudari percupio : quandoquidem cum uerae solidaeque salutis,
quae animam iustificat ac beat, prorsus essem'^ indignus, per illum
ipsum venerabiHum Sacramentorum gratia mihi communicata est. Haec
quippe diuina sunt infirmitatis humanae pharmaca, quibus impuri Adae
filij in spiritualem uitam traducimur; sunt et organa'' coelestis medi-
cinae, per quam in ueram aeternamque animae morbidae sanitatem
alimur, conseruamur atque proficimus, Cuiusmodi magna dei munera*^,
quae satis commendari nequeunt, ego per legitimos Ecclesiae mini-
stros^ mihi tradita percepi, ut in Christo non modo regenerarer, sed
etiam in christiana uocatione, per fortitudinem Spiritus Sancti, con-
firmarer, pane itidem '' sancto nutrirer, per claues Ecclesiae post * — fre-
quentem — * lapsum absoluerer , * — Deoque reconciliarer — * ' :
* sit, Devs Frib. ^ alijsque Mon. " proposito Mon.
^ esse Mon. ^ origina Soc. Mon. ^ Ejusmodi munora Frib.
s Dei ministros Frib. " ibidem Frib. ' reconsiliai-er Mon. Soc.
Rom. 16, 18. 2 Luc. 14, 14. ^ Ps. 102, 2. " Gal. 1, 15.
Ps, 102, 1. « Rom. 11, 36. ' Act. 17, 25.
36 Ylll. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentuni.
Et" Sacris ordinibus ad edificationem Ecclesiae per Episcopum initiarer,
Laudo igitur et benedico te Christe Pontifex Max: et secundum
ordinem Melchisedec * — Sacerdos aeterne — *i, qui per
catholicos et legitimos domus tuae" dispensatores mihi tuum spiritum
et Sacramentorum effectus mirificos contulisti, ut uel inuitis hostibus
uerum ac uiuum Ecclesiae tuae sanctae membrum esse ac simul ma-
nere, * — tibique et alijs inseruire potuerim — *. Quam ergo uene-
rationem quam * — gratitudinem — * pro his medicamentis, tibi uero
Samaritano^ rependam, qui tam sapienter et fideliter sanas contritos
corde, et alligas contritiones eorum^ etc. Laudationem
Domini loquatur os meum: et benedicat omnis caro no-
mini eius* qui propitiatur omnibus iniquitatibus tuis'^
* — et medetur innumeris animi morbis [et] '' imbecillitatibus — *.
Vae alioquin misero mihi, praesertim illa molli lubrica atque ad malum
omne procliui aetate, si te duce efficaci, et frequenti Sacramentorum
usu caruissem, ac talibus remedijs * — destitutus — * in hac tanta
nostrac carnis fragilitate * — perinde ac iumentum in stercore per-
mansissem — *, Verum et illud plurimum per te prodesse sensi, quod
postquam nuces reliqui, * — et annos quindecim aetatis attigi — * *^,
adolescens Coloniae Agrippinae tali sum traditus Praeceptori, qui ut
pius erat ac religiosus admodum Nicolaus nimirum Eschius * — Pres-
biter Brabantinus, me uelut efferuescentem uitulum'^ bono iugo sub-
iecit, ac pro sua in me charitate — * quotidianis suis monitis et ex-
emplis ad meliorem disciplinam reduxit. Etenim a uarijs studijs et
iuuenilibus desiderijs fiuctuantem animum auocauit, atque ut saluti
uiciniora quaererem, ardentiorem Creatoris mei^ cultum ac uirtutum
amorem, in me sapienter excitauit atque*^ prouexit. Sub eo praecep-
tore uel potius doctore spirituali^' uixit mecum Laurentius ille Surius
Lubecensis^, ex haeretico Catholicus * — me adiutore — * Coloniae
factus, cuius doctrina et pietas, quemadmodum plerique norunt, postea
inter Carthusianos eluxit, et qui multum sane scriptis suis profuit
* demum et Frib.
'' suae Soc. Mon. " suis Mon. ^ om. Soc. Mon.
* Creatori meo Mon. ^ et Mon. *" spirituale Mon.
• Ps. 109, 4. Hebr. 5, 6. ^ l„c. iq, 30—37. » Ps. 146, 3.
' Ps. 144, 21. = Ps. 102, 3.
" Canisius (natus 8. Maii 1521) in album universitatis coloniensis relatus est
18. lanuarii 1536. Vide infra, mouum. 4.
' Cf. ler. 81, 18.
^ Laurentius Surius (1522 — 1578), lubeccensis, carthusiana veste 23. Februarii
1540 Coloniae indutus, Tauleri, Ruisbrochii, Susonis, loannis Gropperi, Friderici Sta-
phyli etc. opera latine reddidit, sacra concilia in quattuor volumina collegit (Co-
loniao 1567), Sleidano „Commentarium brevem rerum in orbe gestarum" (ab a. 1500
ad a, 1568) opposuit, vitas sanctorum 6 voluminibus (2°, Coloniae 1570 — 1575, et
saepius) comprehendit. Sunt, qui negent, eum haereticum primis annis aetatis fuisse.
Canisii Testamentum sacrum (c. 1596) 2. 37
Ecclesiae Dei. Viuebat tunc etiam Joannes lustus Landspergius,
praeclarum eiusdem Ordinis Carthusiani decus^, * — a quo multa pia
conscripta sunt — *, cuius venerandi patris , sicut et reliqui sodalitij
eius pio contubernio nos ambo * — adolescentes — * , suauiter in do-
mino fruebamur. luuabat me quoque loci sanctitas, quod Coloniae
apud aureos Martyres, siue ut nunc loquuntur apud D. Gereonem,
habitarem, nec solum SS. Thebeorum et'' Martyrum^, sed aliorum
quoque diuorum, quibus me libenter commendabam, fida patrocinia ex-
perirer, ut aduersus mundi pericula, et Satanae tentationes, promptius
fortiusque pugnarem. Praeterea praesens mihi ac fructuosum fuit
commercium cum pijs ac doctis hominibus quibus tum Colonia * — or-
nabatur — * '' , Deo nimirum per haec sua electa organa me subinde
instruente atque confortante, immo de futuris etiam certaminibus,
quae postea certus comprobauit euentus, utiliter admonente'. Memini
honestissimae viduae*^, quae raram pietatem uita et morte contestata
est, quum Arnhemij salutarem amicos, ea diuinis clara illustrationibus
inter alia ^ praemonuit de nouo sacerdotum ordine * — prodituro — *,
per quos licet simplices Deus fidos operarios in vineam suam breui
extruderet^, ac illis me quoque aggregandum esse^' praedixit^. Atqui
^ et Mon. Soc. ; sed supervacaneum esse videtur.
^ Iii Soc. hoc verbum rubrum est; neque vero Unca eidem subsfrata est in Mon.
" Quae sequuntur, usque ad „suo tempore profuturam" (p. 38), ])onuntur etiam
a Pythone p. 7—8, dicente ea referri a Canisio „in suo, quod propria manu scripsit,
testamento'^ .
'^ feminae PijtJt. " alea Soc.
* Pi/th. om. licet simplices et breui. " om. Mon.
1 Sanctissimi huius viri virtutes (f 1539) enarraverunt praeter alios Matth.
Raderus S. J. , Bavaria pia (Monachii 1628) p. 104—107, et P. Dion. M. Tappert
0. Carth., Der hl. Bruno (Luxemburg 1872) p. 489—492. De eius operibus vide
etiam loh. Janssen (Geschichte des deutschen Volkes V, 214) et I. Hartzheim (Biblio-
theca coloniensis p. 183 — 184). At notandum est, eius „Enchiridion militiae chri-
stianae" Romae ^prohibitum" esse, ^donec corrigatur".
^ Vetus quaedam traditio coloniensis haec habet : Legionis thebaicae , cui
S. Mauritius praeerat, partem quandam eo in loco, in quo teraplum S. Gereonis
nunc est, circa annum 287 una cum duce suo Gereone martyrium subiisse ibidemque
sepultam esse. In eo templo altare etiam „S. Mauritii" erat. Atque medio sae-
culo Xn. Coloniae exstructa est ecclesia S. Mauritio dicata, quae a templo S. Ge-
reonis haud multum distabat. De qua cf. Ad. Tiiomas , Geschichte der Pfarre
St. Mauritius zu Koln (Koln 1878) p. 38—58.
3 Canisius cognato suo P. loanni Busaeo (Buys) S. J. , noviomagensi (qui
per 20 fere annos philosophiam et theologiam in academia moguntina docuit et
libros complures tum veterum tum suos in lucem emisit) , Friburgo Helvetiorum
2. lanuarii 1596 haec scripsit Moguntiam : „Benedictus Deus; cujus gratia mihi
videre licuit Sanctam Arnhemii viduam ; qua monente didici de novo Sacerdotum
Ordine ad reformationem Ecclcsiae instituendo ; cui et ego adscribendus essem."
Haec Frid. Bviffcnbcrfj S. J. (Historia Societatis lesu ad Rhenum inferiorem I [Co-
loniae 1764], 7) ex autographo descripsit, quod in collegio Societatis coloniensi
exstabat. Eadem ex eadem epistula transcripsit Eaderus (Can. p. 231). Ac de ea
38 \Ul. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentum.
nulla tuiic de JESVitis, quos nunc uocant, memoria, mentio nulla vel
apud Italos vel Gallos uel Gennanos usquam habebatur^ * — Fuit
et virgo uere pia et sapiens apud Brabantinos, quae diuino spiritu
erudita commonefecit praeter*' alia, meam operam et scriptionem
Ecclesiae suo tempore profuturam. Deum testor niliil a me fingi,
sed ueritatem ingenue confirmari" — ■• ^. De studiorum meorum or-
dine ac progressu, quum Coloniae in Gymnasio Montano discipulum
agerem, hoc solum dicam, quod anno aetatis meae decimo sexto^,
qui Christi domini annus erat supra sesquimillesimum quadragesimus "^
* — ac societati nostrae initium^ dedit — *, in bonis artibus Magisterij
lauream fuerim consecutus. * — Quam recte autem ac merito praedi-
care non possum nec debeo — *. In eadem Catholica Vrbe cuni de-
chimando tum docendo sed et concionando * — ut alijs gratificarer,
subinde me tiro — * exercui, licet nondum sacris essem initiatus^.
"■ Qitae sequuntur , usque ad ingenue affiiinari (confinnari) , Jiabet etiaiii Ra-
denis (p. 232). ^ inter Pijth.
" confirmare Soc. Mon.; affirmari Rad '' quadragesimum Mon.
vidua ipse lohannes Biisaeus ad Raderum scripsit: „Erat illa vidua cognata ipsius,
et vt puto sanctiraonialis, de cuius sanctitate meo tempore apud Nouiomagenses, qui
tantum duobus milliaribus ab Arnheimensibus distant, [magna erat] opinio. Ulam
conuenerat P. Canisius, antequam Societatem nosset" {Eaderus 1. c). A P. lacoho
KeUer S. J. eadem dicitur „vidua Reiuolda inclytae sanctitatis foemina, et xenodochio
Arnheimensi suo viuentis haeredj memorabile nomen" (* Vita Canisii [cf. supra p. 2]
1. 2, c. ^Fatidica". In exemplo a P. Lud. Arano S. J. scripto [ser. X, fasc. Va,
n. 11] p. B8). SaccJiinus eam sic loquentem inducit: „Tu fili cooptaberis in novum
quendam Sacerdotum Ordinem , quem in Ecclesia sua ad reformationem eius , ac
multorum salutem parat Deus. Ego eos per visum vidi , et te ad eos adiungi.
Graues erunt viri, docti , modesti, Deo pleni, et animarum caritate praediti. Bono
igitur fac sis animo, et spe huiuscemodi te sustenta ; nam breui a Deo potieris hoc
dono" (De vita Canisii p. 20). Nescio an liaec Sacchinus deprompserit ex Nicolao
Orlamlino S. J., qui refert Canisium Neomagi materteram habuisse egregie piam,
quae illi in genere vitae deligendo fluctuanti ita locuta sit (Historiae Societatis
lesu prima pars 1. 4, n. 34 [Romae 1615], p. 111). Illustriora „de eadem" vidua
illa arnhemiensi narrat Raderus ex litteris acceptis a P. lohaniie Hasio S. J., bosco-
ducensi, qui „ex sororis P. Canisii filia, illaque ex matre didicit: Reinhardam [Hasius
ita , Raderus etiam Reinoldam appellat] assidue domum lacobi Canisii , qui Petri
parens erat, interuenisse, toti familiae perfamiliarem, religiosissimam fuisse matronam,
decem et octo annis nihil e macello, nihil e piscina in mensam intulisse; ad coe-
lestem Christi mensam ter in hebdomade accubuisse" (I. c. p. 231 — 232). Hasius
autem ille vir fuit gravissimus: Herbipoli per novom annos Summam theologicam
S. Thomae explicavit; collegium embricense instituit; annis 1595—1598 provinciae
S. J. rhenanae praefuit. Anno 1534 praedictionem hanc arnhemiensem factam esse
Set/uin quidem affirmat (1. c. p. 17 — 18) ; sed in fontibus antiquis annus non indicatur ;
facta est certe ante annum 1540, quo Societas a Paulo III. confirmata est, et Beatus
Petrus Faber S. J. in Germaniam venit.
' Haec fuisse videtur Maria de Oisterwijk; de qua complura infra scribentur.
- Scribendum fuit ^vicesimo" ; nam Canisius d. 25. Maii 1540 Magister artium
creatus est. Vide infra, monum. 7.
3 Paulus III. institutum Societatis lesu 27. Septembris 1540 primum approbavit.
■* Paulus III. 3. lunii 1545 concessit, ut Societatis lesu aluuini, etiamsi sacris
Canisii Testameutum sacrum (c. 1596) 2. 39
Hic milii grata occurrit memoria Theologorum, quos doctrina et uir-
tute praestantes per dei gratiam uarijs in locis uel audiui, uel con-
spexi atque noui: cum plerisque familiariter etiam collocutus, et in
quibus illa quidem aetate fidei Catholicae tuendae zelus non paruus
* — resplenduit — *. Loquor de Ruuardo TapperoS Jacobo Latomo^
lodoco Tiletano ^, Francisco Sonnio *, Wilhehuo Lindano ^ Petro Soto ^,
Stanislao Hosio, postea Cardinali^ Michaeli Merspurgensi Episcopo^,
Friderico Staphylo ^, alijs pluribus, qui pro afflictae Ecclesiae Castris,
egregie dimicarunt, et nouas errorum tenebras doctis lucubrationibus
profligare conati sunt. Cum porro decimum nonum aetatis annum
attigissem, ac D. Mathaei [?]' Apostoli ferias celebrarem, uolens et
gaudens * — ut pudicitiae amatori securius inseruirem — *, virginalem
castitatem, perpetuo mihi seruandam suscepi ^^, eiusque voti DEO sancte
* Ita iitnunqiie apogmphum. At Radenis p. 15: „Ipso die S. Matthiae , eum
annurn ageret vndevicesimum castimoniam voto signuuit.'^ Et Saccliinus, De vita Canisii
p. 18—19: „Quo anno [i. e. aetatis vndeuiyesimo] ipsa heato Matthiae Apostolo sacra
luce et perpetuam Deo castimoniam . . . religione voti dedicauit : et Philosophiae spatiis
magna nominis sui celehritate in Collegio Montano decursis, in codem suprema do-
natus est laurea." Atque festo S. Matthiae id factum esse etiam Dorignij , Boero,
Riess asserunt. Quae lectio magis probanda atque adeo certa esse videtur.
orclinibus nondum essent initiati, publice contionarentur, et Gregorius XIII. 20. No-
vembris 1584 declaravit eos per concessionem illam ^praedicationis munus in vim
privilegii buiusmodi exercere potuisse et posse".
1 De hoc infra, cum de epistula 10. lan. 1548 a Canisio ad eum data agetur.
- lacobus Latomus sive Masson (f 1544), belga, Lovanii doctor theologiae,
rector universitatis , inquisitor fuit ac methodum scholasticam contra humanistas
aliquot, fidem catholicam contra Lutherum, Oecolampadium, Tindalum, alios scriptis
suis fortiter defendit.
* lodocus Ravesteyn (f 1570), tiletanus, flander, in academia lovaniensi
theologiae professor, cum Fraucisco Sonnio anno 1551 concilio tridentino et anno
1557 coUoquio religionis vormatiensi interfuit; contra protestantes , praesertim
Illyricum et Chemnitium, complura opera edidit; Baio quoque strenue se opposuit.
* Franciscus Sonnius sive van den Yelde (f 1576), brabantinus, theologus
academiae lovaniensis, episcopus boscoducensis et (ab anno 1569) antverpiensis
fuit; theologicas etiam elucubrationes edidit.
'" De eximio iUo theologo Guilielmo Damasi Lindano sive van der Lindt (t 1588),
dordracensi, qui professor dilinganus, episcopus ruraemundanus et gandavensis fuit,
phira in secundo volumine dicentur.
^ Petrus de Soto, cordubensis, ordinis Praedicatorum ornamentum . Caroli V.
consiliarius et confessarius atque academiae dilinganae firmissimum fundamentum
fuit. A Pio IV. theologus pontificius in concilio tridentino constitutus, ibidem a. 1563
vita cessit, compositis libris „de institutione christiani hominis" aliisque operibus.
" Notissimus est hic vir (f 1579), qui episcopus varmiensis , praeses concilii
tridentini, theologus summus fuit.
8 De Michaele Helding (1506—1561), vulgo Sidonio, suebo, qui Moguntiae
parochus ecclesiae metropolitanae et dein episcopus auxiliaris fuit ac postea merse-
burgensis episcopus factus est , atque de eius scriptis, disseruit N. Paulus in ^Der
Katholik" (74. Jahrg., Mainz 1894) II, 410-430. 481—502.
* De hoc infra, ad epistulam 31. Augusti 1555 ab eodem ad Canisium datam.
'° Si Canisius reapse scripsit ^Matthaei", dicendum erit eum 21. Septembris
4() YIII. Canisii autobiographia sive Confessioncs et Testamentuni.
nuncupati", me postea poenituit nunquam; quoniam a re venerea et
uxorea libenter abstinui ut me ipsum castrarem propter re-
gnum coelorumi. Non quod nieis uiribus fiderem, sciens neminem
continentem esse posse, nisi DEO gratiam, homini largiente : sed quod
fiduciam omnem praestandi coelibatus in illo constituerem , qui pre-
cantes et sperantes exaudit, et de sua infinita misericordia prae-
sumentes non despicit^ quique fideles supra suas uires tentari''
non permittit^, modo illi gratiae tantum oblatae cooperatores esse
* — et carnem crucifigere^ — * cum S. Paulo Apostolo non ne-
gligant. Clementer sane adfuit pater misericordiarum^, in
cuius manibussortesmeae^ sunt, ac uarijs me praesidijs multis-
que stimulis * — torpidum subinde confortauit — *, ut in carne sine
carne uiuerem, et meliora charismata aemularer'^, mundum
uero et ea quae mundi sunt * — propria retia magis magisque repu-
diarem — *.
[III.] Nunc tertia huius Testamenti pars attingenda est quae
uiginti duos fere annos hoc est totum uitae meae spatium, ante socie-
tatis ingressum decurrens complectitur. Quando non sohnn in patria,
sed etiam Coloniae et Louanij Hterarum studijs operam dedi, atque
ita uixi, ut florentem illam aetatem nonnuUis * — liberioris uitae — *
sordibus conspurcarim. Etenim iugum domini sicut par erat, non in-
offenso pede portaui, et adolescens Tobiae praeceptum male compleui.
Omnibus inquit diebus uitae tuae in mente habeto' Deum,
et caue ne aliquando peccato consentias, et praeter-
mittas praecepta domini dei nostri^. Igitur in prima et se-
cunda aetate, * — non profuerunt , sed obfuerunt mihi sodales praui,
quorum famihari contubernio nimium delectabar; ut discerem una*^
cum illis bonas horas male collocare, uana quaedam appetere, insulsa
proloqui, cornu extollere, nimiumque mihi sumerem et arrogarem — *.
Ynde maioribus aequa postulantibus, aduersabar, cum aequalibus con-
tendebam, non paucos aspernabar ac deridebam nimiumque mihi pla-
cebam et ahjs me anteponebam ; irasci et aemulari noueram , crebro
temere gloriabundus et parum uerecundus" [?]. Neque solum corpori
laute nutriendo, et externis quoque sensibus * — oblectandis — * plus-
culum indulgebam^ uerum etiam seueriorem disciplinam iuuentuti
" nuncupari Soc. Mon. ^ tentare Soc Mon. "^ habete Mon. '' oin. Mon.
" Ita legendunt esse ridetur, nisi forte Canisiiis scripsit haud parum inuere-
cundus. Soc. Mon. inepte: parum inuerecundus. ^ indigebam Mon.
1539 votum castitatis fecisse. At cum omnino logendum esse vidcatur ^Matthiae"
(vide p. 39, not. a) , votum illud diei 25. mensis Februarii 1540 assignandum est.
Riess et Drews 24. Februarii factum esse scribunt; sed annis bissextilibus festum
S. Matthiae 25. Februarii agitur.
' Matth. 19, 12. 2 judith 9, 17. ^ cf. l Cor. 10, 13.
* Gal. 5, 24. '" 2 Cor. 1, 3. « Ps. 30, 16.
' 1 Cor. 12, 30. 8 Tob. 4, 6.
Canisii Testamentum sacrum (c. 1596) 2. 3. 41
necessariam, ne ex dei filijs, filij Belial^ efficiantur, vel impatienter,
vel fastidiose sustinebam, non nunquam et abijciebam^ Eram ut
Propheta loquitur , q u a s i i u u e n c u 1 u s i n d o m i t u s ^ , et iuuenca
quae iugum non sustinuit, ac uelut ouis errans-^ diuini timoris ex-
pers, blanda, dulcia molliaque puerili more consectans, mascula, sancta
ac falutaria respuens, in ocio, lusibus, iocis, salibus, fabulis, luxu,
somno et crapula, tempus pretiosum absumens, ac lioras bonas vane
ac friuole conterens. Excusent alij naeuos et uitia puerorum, quae
vir S. Augustinus in se ipso iam olim reprehendit "^, ac serio deplo-
rauit, quaeque non humano, sed diuino iudicio aestimare debemus:
suas etiam poenas haud dubie illa promerentur, praesertim si ex ma-
litia et petulantia * — - multoque magis — * si contra honestatem at-
que'' conscientiam in tenera illa aetate committantur et aliquam cum
turpitudine cognationem habeant. Certe pusillis et grandibus non
parcit iustus deus, qui solus corda scrutatur^, etcuique reddit
secundum opera eius''; acrius tamen puniturus parentes in ob-
seruandis et corripiendis liberis incurios, quod sint instar Heli so-
cordes'^, et guorum * — dormitantia ' — * indulgentiaque fieri solet,
ut fenestra iunioribus * — domi et foris — • '^ ad omnem fere nequi-
tiam aperta relinquatur. Equidem confiteor domine, qui iustitias
iudicas^, et fortem te zelotem^ ad iniquitatem omnem uindi-
candam exhibes, me scientem ac** nescientem a primis annis persaepe
peccasse, ut neque numerum delictorum, neque modum exprimere pos-
sim, et utriusque tabulae mandata * — (proh dolor) — * temere uio-
laui, tantoque longius a luce rationis ac intelligentiae, omnique inno-
centia discessi, quanto magis iudicio ualere poteram, et uerum a falso
discernere debebam. Certe non uiri, non adulti tantum, sed iuniores
etiam indigent diuina misericordia tua, ut meritas uitiorum suorum
poenas* effugiant, pleneque mundentur, et coram facie tua uere appa-
reant immaculati. Reminiscere miserationum tuarum do-
mine, et mifericordiarum tuarum quae a seculo sunt.
Delicta iuuentutis meae et ignorantias meas ne memi-
neris^". * — Delicta quis intelligit? — * Ab occultis meis
munda me domine, et ab alienis parce seruotuo^^. Nihil
enim sunt anni, menses, et dies mei^^^ j^isi secundum clementiae
* obijciebam Mon. ^ et Mon.
'^ Sif legendnm mihi esse videttir. Soc. Mon. dormitabuntia. In Soc. hoc verhuin
rubrttm est ; neqiie famen in Mon. linea ei siihstrata est.
'^ et Mon. ^ poena Mon.
1 Cf. Deut. 13, 13. 2 Cor. 6, 15 etc. ■ ler. 81, 18.
' 1 Petr. 2, 25. ^ In libro primo ^Confessionum".
5 1 Par. 28, 9. Ps. 7, 10 etc. " Matth. 16, 27. Rom. 2, 6 etc.
-< 1 Reg. 2, 12—36. « Ps. 9. 5. » Ex. 20, 5.
•« Ps. 24, 6. 7. '1 Ps. 18, 13. 14. ^^ joi, 7^ jg.
4;_J A'III. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentura.
tuae censuram computentur, et sacro* filij tui sanguine * — vetus
h 0 m 0 1 — * ab omni corruptione et macula repurgetur, atque sancti-
ficetur,
[IV.] Quarta nunc sequitur Testamenti pars, diuinae gratiae prae-
clara complectens "^ munera, quae nec mcus nec cuiusquam animus
satis aestimare, multoque minus pro dignitate laudare unquam possit:
munera inquam per societatem et in societate * — indigno — * ' mihi
communicata, et annis iam quinquaginta eoque amplius durantia. An
ego prorsus insulsus ac*^ ingratus non essem, si fonti bonorum aeterno
non benedicerem, qui mirificauit misericordiam suam in ciui-
tate munita^, ut hoc nomine societatem nostram appellem, eamque
stabiliuit praeclaris legibus Fundatoris primique patris nostri Jgnatij,
* — cuius memoria in benedictione est^, Accessit et publi-
cum * — Ecclesiae cathol, et sedis Apostol. iudicium , neque minus
Concilii* sacri Tridentini irrefutabilis autoritas * — hoc institutum
dilucide — * comprobauit^. Non potest arbor esse mala, tot eximijs
abundans fructibus^, quos ex illo plurimi decerpserunt, ac etiamnum^
haud sine incredibili utilitate ac solida uoluptate decerpunt ''. Prin-
cipes'' et Magistratus, amici et aemuli, Europa et Affrica huic prae-
nobili arbori , si sit opus * — non obscure suffragantur — * , ut uen-
dibile uinum, nec hedera nec precone, ut inquiunt, egere uideatur.
Quod ad me spectat, flecto equidem genua ad patrem domini
nostri JESV Christi^, et quascunque possum illi toto pectore'
gratias ago, et a sanctis omnibus agi percupio, quandoquidem me
indignum siue Germanum siue Belgam benigne uocauit, et'' uocatum
recepit in hanc filij sui societatem'^ primo adhuc Praeposito
* — quem dixi — *, superstite ^. * — Is me primum Romae amanter am-
plexus est, cum primis collegis Messanam Siciliae urbem destinauit, ad
solemnem professionem admisit, duobus Theologis in Bauaria docturis
adiunxit', sed et primum effecit — * Praepositum nostrorum '" in Ger-
mania Superiore , Austriam , Bohemiam ac Bauariam tunc complec-
tente^: fuit et illud munus diuinae gratiae, quod puer adhuc de
salutari , mihique conuenienti uitae instituto deligendo * — solicitus
essem, ac serio deliberarem deumque mihi propitium, non sine pecu-
liari fiducia imploraremio — *. His uotis adfuit sane altissimus, quo
duce Moguntiam Colonia relicta solus abij, quum ilhc Archiepiscopus
* sacra Soc. ^ coraplectes Soc Mon.
~ indignus Soc. Mon. ^ et Mon. * Consilii Soc. Mon.
IIIUI^UUS OWt'. ^tiuil. ct ^uijn. \juii3iin < "yi . aui/»i..
etiammon Soc. ^ decerpserunt Soc. Mon. ^ Princeps Mon.
corpore Mon. ^ ut Mon. ' adiungit Soc. '" nostrura Mo
Eph. 4, 22. Col. 3, 9 etc. - Ps. 30, 22. ^ Eccli. 45, 1.
Sess. 25, c. 16 de ref. reg. * Cf. Matth. 7, 16-20 etc.
Eph. 3, 14. ' 1 Cor. 1, 9. " S. Ignatium dicit. Vide supra p. 9.
Yide huius operis prooemium generale, n. 1. '" Vide supra p. 11 — 12.
Canisii Testamentum sacrum (c. 1596) 4. 43
et Cardinalis Albertus Brandenburgensis , primusque Elector floreret.
Huius Tlieologus ^ ex vrbe missus ^, mihique iam antea commendatus ^
erat Petrus Faber Sabaudus, qui tum psalmos in scholis Moguntinis
profitebatur, unus ex decem illis primis patribus, qui doctrina et pie-
tate nobiles, * — paupertatis autem professores — * tanquam primariae
columnae^ domum" societatis huius potenter sustentabant *. Ac idem
optimus Faber cum ad eum uenissem comiter * — me nondum antea
conspectum , — * statim excipere , ac in suis aedibus * — ,quae com-
munes erant et Parochi apud D. Christophorum" ^ — *, alere et in-
stituere dignatus est : * — Ac sapienter mihi persuasit, ut si religiosam
instructionem peterem, — * et conscientiae meae consultum uellem,
* — ad tempus apud se manerem, et in sacris uersarer Exercitijs
probaturus — * Summi dei de me voluntatem bonam bene-
placentem atque perfectam^. Ego cum [?y in ea probatione
uersor, ac me totum excutio diligenter, in spiritu et ueritate'^
Dominum precari didici, simulque cognoui hoc dictae Societatis Insti-
tutura, quod satis iam explicatum habebam, ad bene beateque uiuen-
dum, DEoque seruiendum mihi commodissimum et aptissimum fore.
Quo circa, quoniam uelut in telonio sedens^, *— non obscuram
Dei uocem audiebam — *, uocanti resistere nec uolui nec debui, sed
cum Mathaeo surrexi, mundo huic immundo remisi nuncium^: * — illa
rupi uincula — * quibus eo usque non parum implicabar , * — uelut
" Columna Soc. Mon. ^ donum Soc. " Christopaura Soc.
^ Sic Hfrumqiie apographnnt ; at Canisius scripsisse videtur dum.
1 De Beato Petro Fabro, prirao S. Ignatii in Societate lesu instituenda sodali,
quem S. Franciscus Salesius summi fecit, cuiusque publicum cultum Pius IX. 5. Sep-
tembris 1872 confirmavit, plura infra dicentur.
2 Albertus procuratorem ad concilium trideutinum mittere volebat Micbaelem
Helding, episcopum suum auxiliarem, eique theologum adiungere Fabrum {Rad.
Cornehj S. J., Leben des seligen Petrus Faber [Freiburg i. Br. 1873] p. 118).
* Canisio Fabrum primus commendavit Alvarus Alfonsus , hispanus , sacerdos
iuvenis, qui, aula imperatricis relicta, Fabrum e Hispania in Germaniam redeuntem
secutus ab eoque Coloniam in bursam montanam missus erat. Canisius ipse id
refert; vide Reiffenherg I. c. p. 8, not. o. Philippson falso scribit Canisium Mo-
guntiae fortuito (^zufallig") Fabrum cognovisse (Westeuropa etc. p. 47).
< Erant hi S. Ignatius (f Romae 1556) ; B. Petrus Faber , allobrox , villare-
tensis (t Romae 1546); S. Franciscus Xaverius, navarraeus (f in Sanciano insula
1552); lacobus Laynez, hispanus, almazanensis (t Romae 1565); Alphonsus Sal-
meron, hispanus, toletanus (f Neapoli 1585); Simon Rodriguez, lusitanus, visensis
(t Olissipone 1579); Nicolaus Bobadilla, hispanus, palentinus (f Laureti 1590);
Claudius laius, allobrox, gebennensis (f Viennae Austriae 1552) ; loannes Codurius,
gallus, ebredunensis (f Romae 1541); Paschasius Broetus, gallus, ambianensis
(t Parisiis 1562). Ita P. los. luvencius, Societatis lesu historicus, Epitome historiae
Societatis lesu I (Gandavi 1853), 282—283.
^ Ecclesia haec et parochia etiamnunc Moguntiae exstat.
« Rom. 12, 2. •^ lo. 4, 23. 24. » Matth. 9, 9.
9 Cf. Matth. 9, 9. Marc. 2, 14. Luc. 5, 27. 28.
44 Yill. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentura.
pluribus et contrarijs dominis inseruire possem — *i. Yna et prae-
cipua cura esse coepit, Christum dominum, qui clementer me respexerat,
insequendi, quemadmodum ille pauper castus et obediens in uia crucis
praccesserat 2. Huic * — parentibus insalutatis et amicis inscijs me
totum addixi — * et tradidi, ut qui antea meo arbitratu uixeram,
ex'' nutu et praescripto eius penderem inposterum, penes'' quem ius
totum esset, uniuersam Societatem administrandi. Hoc ergo Religiosae
uitae votum non solum ardenter * — Anno Christi 1543, primo [P]^
die Mai — * Moguntiae suscepi, sed et postea Romae confirmaui, ac
plenius reddidi, Anno domini quadragesimo nono, cum Reuerendus
Pater Jgnatius, ex gratia sua potius quam ex merito meo, illorum
[me] numero adscripsit, qui se iuxta consuetam profitentium formulam,
totos Christo eiusque Summo in terris Vicario ministros offerunt, ac
prorsus dedicant, nimirum, ut ad uineam domini excolendam, in pau-
pertate continentia obedientiaque perpetua uiuentes ubique gentium
* — sint operarij ^ — * expeditiores " ^. Laudo et illam effusam Dei mei
bonitatem, qua factum est, ut promissionis^ huius me'' nunquam postea
poenituerit, quamlibet multi me probris affecerint, adeoque totum hoc
instituti genus pro sua libidine clam palamque suggilarint, et diris [?] '
quasi deuouerint. Jmmo uero istorum * — vexantium — * petulans
insectatio, mihi adeo non obfuit, ut etiam in hoc uocationis studio
currentem reddiderit alacriorem, et ego me foeliciorem putarim, quod
dignus haberer propter nomen JESV contumeliam pati^,
et a publicis Ecclesiae hostibus * — mendaciter accusari atque pro-
scindi. Horum ego salutem utinam procurare ac etiam profuso
sanguine redimere possem: Id sane in lucri parte ponerem, ac sin-
cerum charitatis affectum iuxta praeceptum domini'^, declararem — *.
Est lioc religiosae uocationis beneficium, quo me dignatus est Cln-istus,
ut ego arbitror inter alia in terris percepta ° fere maximum , quo
semel accepto, pergrauem et molestam temporalium curarum sarcinam
laetus abieci, leue autem et suaue onus domini^ non sine libera
et Mon. ^ penus Soc. Mon. "^ expeditores 3Ion. ^ prossionis Soc.
niei Soc Mon. ^ diris Soc. Mon. [= furiis?] ; forktsse legendnm diis.
praecepta Soc. Mon.
> Cf. Matth. 6, 24. Luc. 16, 13.
2 De exercitiis his moguntinis confer quae Canisius dicit in ^Confessionibus"
(supra p. 9) et in epistula mense Aprili vel Maio anni 1543 ad aniicum coki-
niensem data.
^ Utrumque apographum Kalendas Maias habet. Verum hic aut librarii mendum
fecerunt, aut Canisius ipse memoria hipsus est; nam ipsum votum Canisii manu
scriptum, quod adhuc apud nos est, diem 8. Maii exhibet. Vide infra, IX. n. 8. Simi-
liter Confessiones Canisii ; vide supra p. 9.
* Cf. Matth. 20, 1—16.
^ Professio haec Canisii ponetur infra, monum. 3.
6 Act. 5, 41. ' Matth. 5, 44—46; 6, 14. 15 etc. « Mattli. 11, 30.
Canisii Testamentum sacrum (c. 1596) 4. 5. 45
seruitute portare coepi , * — factisque votis — * ea consecutus sum
praesidia, ut Deum expeditius colerem, me ipsum'' fortius uincerem,
animi pacem perfectius obtinerem iustiusque cum psalmographo cantare
possem, laqueus'' contritus est, et nos liberati sumus, ad-
iutorium nostrum in nomine domini^. "^ — Eoque iustius me
miseret illorum qui — * religiosam disciplinam tanquam difficultatibus
plenam [et] * — intollerabile iugum — * exhorrent, quoniam ex inani
ac puerili metu erroris sui capiunt occasionem , dum adeo defugiunt '
Euangelicae paupertatis incommoda, quae Apostoli primique Christiani ^
hilariter complexi sunt. Ad haec iugum Religiosae obedientiae, quod
uictimis omnibus praestat^ omnino detrectant, ac suo [?]'' iudicio im-
pediti , laboriosam pugnam , * — quae inter spiritum et carnem pijs
est necessaria ^, * — reformidant ; quandoquidem nullus athleta Christi
uereque * — spiritualis homo sine sudoribus coronatur — *. [V.] Addam
nostras profectiones, quae partem Testamenti quintam sibi uendicant
et Yocationis nostrae in Christo factae "^ — profectum fortasse — *
aliquem ad dei gioriam demonstrabunt ^ Cum ex Moguntia Coloniam
redijssem, quemadmodum obedientiae lex mihi praescripserat "^, iamque
Sacerdos per Catholicum Episcopum ordinatus essem^, * — primum
uero Sacrum in Coenobio apud'' Nazareth^ obtuli domino, coepi quos-
dam e nostris alere — ^"^ Et habitationem cum illis habere communem.
"" ipsi 31on. ^ laquius Mon. " defugeunt Soc. ; defugerunt Mon.
^ Aiit sic legendum esse videtur, aut caeco ; Soc. et Mon. : loco.
® Sententimn, quae sequitur, usque ad verba ^e nostris alere" incl., etiam Sac-
chinus affert e „literis" Canisii (De vita Canisii p. 31—32). Huic autem alteram
sententiam ex „Confessionibus" dcpromptam iungit.
^ Rad. om. quemadmodum usquc ad praescripserat incl.
^ in coenobio Nazareth Bad.
» Ps. 123, 7. 8. 2 cf. Matth. 19, 27. Luc. 5, 11. Act. 4, 32—37 etc.
^ „Melior est enini obedientia quam victimae" (1 Reg. 15, 22). Hanc sen-
tentiam S. Ignatius commemorat et exponit in insigni illa, quae saepissime in So-
cietate lesu legitur, epistula „De virtute oboedientiae", 26. Martii 1553 ad socios
lusitanos data; quae saepe typis descripta est, accuratissime autem in „Cartas de
San Jgnacio de Loyola" III (Madrid 1877), 184—206.
* Cf. Gal. 5, 17. 1 Cor. 9, 27.
■'' Canisius sacerdotio initiatus esse videtur per loannem Nopelium , episcopum
cyrenensem i. p., et suffraganeum coloniensem (vide infra, epistuhxm, quam Canisius
10. Septembris 1546 ad eundem dedit).
* In manuscriptis historiis collegii coloniensis (ad annum 1545) et gymnasii
Trium coronarum coloniensis (f. 21'') asseritur in ecclesia Beatae Mariae Virginis
in „maiore Nazareth" (Grossnazareth) id factum esse : monastcrium illud, in platea
S. Gereonis situm , virginum erat regularium ordinis S. Augustini. Exstabat Co-
loniae etiam conventus „minori.s Nazareth" (Kleinnazareth) , in platea Sedecim do-
muum, mulierum ordinis Cellitarum, regulae S. Augustini {Gelenius 1. c. p. 559. 560.
598. Erh. a Winheim 0. Carth., Sacrarium Agrippinae [Coloniae 1736] p. 201. 212).
■^ Canisius 8. Maii 1543 Deo voverat, „quod per divinam gratiam velim etiara
ex nunc actualem assumere paupertatem, nisi quatenus et quamdiu Praepositus dictae
46 \Ul. Canisii autobiograpbia sive Confessiones et Testamentiun.
Prodidit interim Archiepiscopus Coloniensis Hermannus a Weda, [quodj"
iam pridem in animo suo texuisse [?]'' uidebatur, se Luteranae sectae
fauentem esse patronum , qui cuperet in sua ditione mutatam * — et
deletam — * esse prorsus ueterem Religionem, Quod institutum * — ut
aequitas flagitabat — * per acerbe tulit clerus Coloniensis ^ , misitque
Leodium rogans * — Ecclesiasticos ut suo consilio et auxilio impedi-
rent conatus' Hereticos, nouum ignem extinguerent . periculum esse
in mora, si uigilante Juda, diutius Catholici dormirent ^. Mittor igitur
ego Leodium, causamque difficilem tracto cum Episcopo et clero
Leodiensi, ac post habitas aliquot declamationes , optatum subsidium
impetro^. Cum redijssem Coloniam, urgeor'' iterum a Clero Catho-
lico — * ut legatus abeam ad Carolum V. Caesarem in Castris occu-
patum, ut rebellantes* Luteranos Principes suae subijceret potestati,
quos et manus dare coegit * — capto Principe Saxoniae — *. Idem
Caesar Coloniensis Cleri uotis * — per me propositis — * annuit, suam
operam * — aduersus Archiepiscopum pie promisit, rem totam insigni
uiro Domino Groppero strenue procurante^ Hunc successum diuina
bonitas tribuit, quando mihi noua contigit familiaritas cum amplissimo
Principe * — Domino Othone Truchses", Cardinali'' et Episcopo Augu-
stano — *, quem postea singularem Patronum, quoad uixit multis in
rebus experti sumus *. Idem autor mihi fuit, ut ex ditione sua profici-
scens ConciHum' peterem Tridentinum, meque suo Theologo R. P. Claudio
* om. Soc. Mon.
'' Ifa Soc. Mon.; secl fortasse legendum est texisse; vel tenuisse, qnorJ Bi'es<i
(p. 44) ponif. ' conatos Soc. ^ urgor Mon. " repellantes Mon.
^ cooperante 3Ion. " Trucbzes Soc; Tincbeus Mon.
^ Cardinale Soc. Mon. ' consilium 3Ion.
Societatis [lesu] aut eius loco M. Petrus Faber impedierit". Hi autem voluerunt,
Canisium — novicius is tunc erat — bereditatem accipere, quae ei ex patre circa
finem anni 1543 mortuo obveniebat; cuius unam partem Canisius statim in pauperes
distribuit, alteram sibi sociisque alendis reservavit. Societatis constitutiones tunc
(1543 — 1547) nondum absolutae, nedum promulgatae erant.
' De hac re multa dicentur in epistulis a Canisio anno 1544 — 1547 datis.
"- Cf. Matth. 26, 40—47 etc.
' Ad appellationem, quam clerus coloniensis contra Hermannum ad Paulum IH.
et CaroUun Y. fecerat, Georgius Austriacus, antistes leodiensis, iam 1. Aprilis 1545
se aggregaverat , idemque 6. Aprilis capitulum et clerus ecclesiae leodiensis, quae
tunc coloniensis metropolis erat suffraganea , et 10. Aprilis academici lovanienses
fecerant. Delegerant eodem anno, qui una cum delectis coloniensibus et traiec-
tensibus Traiecti eam rem Caesari proponerent. Periculo autem crescente Canisius
exeunte anno 1546 Leodium missus est, ac 22. Decembris capitulum ecclesiae cathe-
dralis 200 fiorenos „nionetae brabantinae" coloniensibus auxilii causa mittere statuit.
Nec dubium , quin ipse etiam episcopus iis strenue succurrerit. Vide , quae de hac
re ex arcbivo illius capituli protulit i?/>.s.s (p. 65—66) et, quod infra ponetur, re-
gestum epistulae exeuntc anno 1546 aut ineunte 1547 a Canisio ad Leonardum
Kessel missae. Cf. etiam BarfhoJ. Fisen S. J. , Sancta Legia , Romanac Ecclesiae
filia, P. 2 (Leodii 1696), p. 345. ■• Cf. supra p. 29.
Canisii Testaraentum sacrum (c. 1596) 5. 47
Jaio * — Sabauclo — *i adiungerem^; Is quippe tum Tridenti cum laude
uersabatur, * — neque multo ante Trigestinum Episcopatum, sibi a Fer-
dinando Rege oblatum, refutauerat — *. Inde factum fuit, ut ego ex
Germania in Jtaliam commode peruenirem, et ea quae ad institutum
societatis propius pertinebant, rectius quam antea cognoscere et certius
probare possem. Tridento Bononiam ueni, * — ubi meam quoque
sententiam in sacro dixi Concilio — *3; et inde Florentiam Reue-
rendum Patrem Jacobum Lainez comitatus adij'*, * — eundemque per-
doctum et exquisitum Theologum egregie — * concionantem audiui.
Exactis porro aestiuis caloribus, qui molesti satis Jtalis esse solent,
* — vocatus inuisi Romam Septembri mense, mihique sum gratulatus,
quod sanctam illam vrbem diu optatam'' ingrederer — *, quam scirem
tot mille Sanctorum Martyrum sanguine consecratam, et in Aposto-
licae Confessionis Petra fundatam, sed et in fidei puritate constantem
ac orbe toto terrarum iure percelebrem esse. Mansi Romae usque
ad sequentem Februarium, magnaque cum uoluptate uixi cum patribus
charissimis simulque sacris meditationibus et ministerijs instituti nostri
proprijs, alacriter operam dedi-'. Postea sum illis adiunctus * — Fratri-
bus atque Collegis'' — *, qui primum in Sicilia Collegium Messanae con-
stituerunt, * — ac difficilem" nauigationem ad eam usque Insulam per-
egerunt — ^'^^ sub R. P. Natale Rectore'^. *— Deo gratia qui in eo
=* optatum Soc. ^ Colegis Soc. Mon. " difficillem Soc. "^ perexerunt Moji.
1 Cf. supra p. 43, not. 4.
2 Canisius Tridentum profectus est medio fere mense Februario anni 1547.
^ lo. Dom. Mansi initio concilii bononiensis vel potius tridentini Bononiam
translati interfuisse dicit 85 theologos, „quorum ultimi a Societate lesu , qui pres-
byteri reformati dicebantur , fuere viri insignes, Claudius laius, lacobus Laynes,
Alphonsus Salmeron , socii sancti Ignatii , et Petrus Canisius Germanus eruditis
operibus clarissimus" (Sanctorum Conciliorum et decretorum collectio nova Y [Lucae
1751], 587—590. Plura vide infra, monura. 27—29).
* P. Laynez „fere raedio mense lunio cum Canisio viae comite . . . Florentiam
pervenit". Repudiata hospitii liberalitate , quam complures obtulerant, Laynez in
valetudinariura S. Pauli, suppeditantibus ad victuni sumptus Petro de Toledo et filia
eius, ducis coniuge Eleonora, cura Canisio divertit. In ecclesia cathedrali per
octavam S. loannis Baptistae, patroni civitatis [24. vel 25. Tunii ad 1. lulii] „de
regno dei" contionatus est. 17. lulii in eadem ecclesia primara epistulam S. lo-
annis exponere coepit; tria fere hominum milia ad eura confluere solebant. 4. Sep-
tembris Florentia discessit. Liftcrae qKadriinesfres I (Matriti 1894) , 45 — 46 (nunc
primum editae in libellis periodicis „Monuraenta historica Societatis lesu"). loannes
de Polanco S. J., Chronicon Societatis lesu (nunc priraum editum in iisdem „Monu-
mentis") I (Matriti 1894), 219—220.
* P. loannes de Polanco S. J. Roraa 13. Noverabris 1547 sociis lovaniensibus
de Cornelio Wischaven et Antonio Yinck scripsit: „Vterque siraul cum D. Canisio
sedulo in huniilitatis exercitijs versantur, solidum iacientes spiritualis profectus
fundamentum , cunique edificatione non modica nostrum omnium suis funguntur
ministerijs." Ex * apographo huius epistulae, a Fr. Petro Kannegiesser S. J. Lovanii
statim facto, quod est in cod. colon. „Litt. Epistt. var." fol. non sign. , ante f. 33.
* Hoc iter Canisius describit epistulis 24. Martii et 23. Aprilis 1548 datis.
■^ Hieronymus Natalis (Nadal) ex insula Balearium maxima (Maiorca) ortus,
48 VIII. Canisii autobiograpliia sive Confessiones et Testaraentum.
collegio milii tum concionanti", tum Rehtoricam protitenti^ adfuit,
ubi sacras Vrsulanae sodalitatis reliquias Colonia transmissas et Mes-
sanae depositas perlibenter accepi ^. Visum est autem R. P. Ignatio,
me Romam e Sicilia reuocare ut ad solennem — * professionem votorum,
quae mense Septembri facta' fuit, praepararer, meaque uota * — more
nostro ederem publice — * nec multo post mitterer Bononiam cum Re-
uerendis Patribus Claudio Jaio, et Alphonso Sahnerone'', doctoralem
laureum consecuturus ^ ^, et cum eisdem recta in Bauariam profecturus.
Etenim'^ satis faciendum erat Catholico in primis * — et insigni — *
principi Domino Guillhebno utriusque Bauariae duci, qui post clarissimi
Doctoris Joannis Eckij mortem, a Paulo III Pon. Max. et R. P. N.
Jgnatio, multum postularat, ut aliquot e nostris Theologi Sacra Jngol-
stadij profiterentur, et scholam ilHc Theologicam '' * — non nihil con-
cussam — *, instaurarent ^, Duobus autem alijs Patribus quos dixi, alio
missis, ego non solum professorem egi, sed et Rectorem illius Aca-
demiae * — praebere debui , et partim Latine studiosis , partim Ger-
manice — * populo sum concionatus. Venit interim Reuerendus Pater
Nicolaus Gaudanus Hollandus, ut patri Salmeroni'' in Jtaliam reuocato
* — et in Tridentina synodo percelebri — *, succederet', mihique prae-
staret socium atque collegam, quocum ex Bauaria in Austriam deinde
destinabar*. Etenim fundamenta Viennensis Collegij confirmanda et
promouenda erant, quae supra dictus Pater Claudius ac P. Nicolaus
Lanoius'' Rector, fauente in primis Patrono Ferdinando Caesare tantum
utcunque fuerant' inchoata™ [sicj. Voluit autem diuina bonitas me
Viennae non solum Theologiam docere, sed etiam tum Caesari a sacris
esse Concionibus ac * — Austriacum — "^ praeterea conscribere Cate-
" concionandi Soc. •' prouitenti Soc. " facata Soc.
'^ Salmorone Soc. « consecutus Mon. ^ Etinim Soc.
' illinc Theoloicam Mon. *■ Salmoroni Soc.
' susscederet Soc. ; succederem Mon. ^ Laonius Mon. ' fuerat Soc.
™ Scribendiim fuit aut quae supra dictus Pater Claudius ac P. Nicolaus . . .
inclioaverant aut quae per supra dictum Patrem . . . fuerant inclioata.
ab ipso S. Ignatio in gubernanda tota Societate adiutor adhibitus est. Quo mortiio
summis in Societate muneribus functus est : praepositus provineialis, assistens prae-
posito generali, commissarius, vicarius generalis fuit. Annis 15-55 et 1563 Germania
eum aliquamdiu tenuit. Mortuus est Eomae 3. Aprilis 1580. Eius autem „Adno-
tationes et Meditationes in Evangelia" anno 1594 Antverpiae editas tres illi Wierx
et duo Collaert 153 magnis ornarunt figuris, in aes incisis. Cf. C. Sonunervogel S. J.,
Bibliotheque de la Compagnie de Jesus. Premiere partie, V (Bruxelles-Paris 1894),
1517—1520.
' Vide epistulas, quas S. Ignatius ad Canisium mense Martio a. 1549 et hic
ad Carthusianos 5. lunii 1549 dederunt.
- De hac promotione vide infra, monum. 30.
^ Haec et quae sequuntur, usque ad finem huius „Testamenti'', hic copiosius
non exponuntur, quia ipsis Canisii epistulis explicabuntur.
*■ Canisius 9. Martii 1552 Viennam advenit.
Caiiisii Testanientum sacrum (c. 1596) 5. 49
chysmumi, ^e qiio dicam postea. Et quoniam Jmperij decreto san-
citum erat , ut Colloquium Tlieologicum a catliolicis simul et prote-
stantibus Wormatiae haberetur, "^ — fuit is annus 1557, — * uisum est
eidem Caesari uelut suos Theologos P. Gaudanum et me illuc mittere,
iibi et Louanienses quidam Theologi * — magni nominis — * , nobis
adfuerunt ^. Mihi tunc prouincia contigit , ut nomine Catholicorum
scripto et uiua uoce, responderem aduersarjis quorum princeps aderat
Philipus Melanchton * — iam utcunque senecta confectus — *. Sed noua
Luteranorum inter se altercantium dissensio * — intercessit, causamque
praebuit — *, ut hoc Wormatiense Colloquium in ipsis etiam primordijs
abrumperetur, cum inter Catholicos * — quidem — * optime conueniret".
Ego Wormatia Coloniam excurri, ac deinde, ut Episcopo gratificarer
Argentoratum adij, simulque Friburgum Brisgoiae obiter inuisi, * — et
Senem Glareanum amice salutaui — * ^ Yerum ex Austria rursus in
Bohemiam proficisci habui, ut Collegium Pragense apud D. Clementem,
liberalitate Regia fundaretur * : quae res non paucis mensibus, nec sine
labore transacta est, me interim in Cathedrali Ecclesia, cum Caesar
Ferdinandus eiusque filius ipsi cognominis^ praesto essent, concionante:
Ac saepius quidem Romam euocatus, iter longum absolui et ad no-
uum Praepositum Generalem eligendum accessi, aliaque * — Prouintiae
nostrae -^* negotia expediui ^. Cum porro Pauhis IIII Pont. Max : prae-
esset Ecclesiae, Reuerendus Pater Jgnatius * — a me iam antea nomina-
tus — * e uiuis pie decessit, et Pontificis Legatus * — idemque Episeopus
Italus — *" ad Poloniae Regnum destinatus fuit, * — cui uisum est me
comitem accipere, quem in Poloniam duceret secum — *. Vnde Cracoaiae
coram clero Latine uerba feci. Ex Polonia * — post paucos menses — *
in Germaniam redij, et Augustam concessi tempore comitiorum, quum
conuenirent Moh.
^ Cf. supra, prooemium generale, et quae infra dicentur.
2 lodocus Tiletanus, Franciscus Sonnius (de his cf. p. 39), Martinus Balduiuus
Kithovius, qui postea episcopus iprensis fuit.
^ Henricus Loriti , ex pago helvetico ^Glarus'' oriundus, anno 1512 a Maxi-
miliano I. imperatore laurea poetarum ornatus est, vir antiquarum litterarum , geo-
graphiae , musicae peritissimus , quas in academiis potissimum basileensi et fribur-
gensi professus est. Hic Luthero quidem et Calvino initio multum favebat, postea
vero , iis melius perspectis , tanto apertius et fidelius ecclesiam catholicam sectatus
est, mortuus Friburgi anno 1563.
* Annis 1555 et 1556.
'= Hic appellari solet archidux Ferdinandus II. tirolensis, eratque maritus Phi-
lippinae Welserae et pater Andreae cardinalis austriaci et episcopi constantiensis ;
Ferdinandus Tirolim et Austriam anticam (Vorderosterreich) postea gubernavit,
ecclesiam catholicam semper diligenter protexit. Vitam eius enarravit los. Hirn,
Erzherzog Ferdinand II. von TiroL Geschichte seiner Regierung und seiner Lander.
2 voll. Innsbruck 1885. 1887.
* Vide supra, prooemium generale.
■^ Camillus Mentuatus (Mentuati), episcopus Campaniae et Satriani.
Erannsberger, Cauisii EiJistulae et Acta. I. 4
50 \IU. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentuni.
Carolo V Caesari a Ferdinando fratre funebres Exequiae solenni pompa
celebrabantur ^ : Et quoniam Joannes Faber ^ Hailbrunensis et Domini-
canus, quem antea Doctorem Jngolstadij creaueram, primarius Augustae
Ecclesiastes, diem extremum clauserat, placuit Episcopo *- — et eidem
Cardinali iam antea nominato — * ^, in locum demortui me substituere
ut * — ex professo — * praeessem cathedrae Augustanae. Nec licuit
mihi huius uoluntati contra dicere, quod secundus Praepositus noster
R. P. Lainez ex vrbe mandasset, ut nouum hoc onus in meos humeros
attollerem, et Catholicis Augustae fulciendis operam darem, licet aHoqui
satis grauarcr veteri munere Prouincialis, Etsi uero multis annis hoc
saxum Augustae " uolui, * — multorumque gratiam in Euangelico munere
mihi conciliaui — * ^ tamen in loca uicina ' et dissita ^ subinde proficisci
debui, quemadmodum in Bauariam, Sueuiam, Rhotiam, Austriam, Bo-
hemiam, Franconiam, donec tandem Pius IIII. Pont. Max. hoc mihi
negotium dedit Romae, praecipuos Germaniae Principes, quibus et
ipse scribebat, coram accederem ac eorum animos in Religione Catho-
lica promouenda confirmarem. Jgitur in Westphaliam usque peregri-
nandum'' fuit, ubi et Geldriam penetraui, et satis laboriosam sensi
profectionem, comite ex nostris unico contentus^. Quidquid autem in
liis itineribus, quae suis periculis non caruerunt, recte ac fideliter a
me gestum est, praepotentis dei gratia et uirtute singulari gestum esse
*— testor : ego mihi ex his nihil arrogo, upote s e r u u s i n u t i 1 i s ^ qui
tantum — * voluntatem bonam, et promptum maioribus parendi studium
* — adferre potuit, 0 m n i a e n i m o p e r a n o s t r a , ut Propheta ait,
operatus es domine^; si gloriari oportet, quae infirmi-
tatis meae sunt gloriabor'^. Scis interim, qui arcanorum es
omnium conscius — * , tu uirtus et salus mea , quod vocationis meae
simplicitate contentus * — nullius — * aurum et argentum con-
cupiuerim^, * — nullumque — * pro laboribus meis uel appetiue-
rim, uel perceperim ' emolumentum, sicut professionis meae ratio et pu-
ritas flagitabat^. Absit procul ut me iustum et innocentem praedicem
Augusta Mon. ^ consiliaui Soc. Mon. '^ uicinia Soc. Mon.
dessita Soc. ^' in Wesphaliam usque perigrinandum Soc
praeceperim Mon.
' Hae in ecclesia cathedrali augustana 24. et 25. Februarii 1559 factae sunt
{Fiunc. Doni. Haberlin, Neueste Teutsche Reichs-Geschichte IV [Halle 1777], 2—3).
^ Rectius : Fabri ; de hoc vide infra, monum. 67.
" Ottonem Truchsessium Canisius dicit.
•• Canisius mensibus Novembri et Decembri auni 1565 et ineunte anno 1566
hoc iter peregit. Cf. 7iVc.s-.s- 1. c. p. 348—351. Bocro 1. c. p. 285—294.
•' Luc. 17, 10. « Is. 26, 12. ^ 2 Cor. 11, 30. « Act. 20, 33.
'•• S. lynatiua in Constitutionibus S. J. id identideni commendat (P. 4, c. 7, n. 3 :
r. 6, c. 2, n. 7; P. 7, c. 4, n. 4; P. 10, n. 5; Ex. c. 1, n. 3 et c. 4, n. 27). Atque
ultimo, quem dixi, h)co sanctus parens sic loquitur in autographo hispanico Consti-
tutionum suarum, quod nuper accurate tj^pis descriptuni est: ,La nuestra profesion
Canisii Testamentum sacrum (c. 1596) 5. 6. 51
* — cjui cum eximio Apostolo dicere ueutiquam possum, nihil milii
conscius sum^, sed cum Propheta confiteri habeo, si iniquitates
0 b s e r u a u e r i s d o m i n e ^ etc. — * Hoc unum coram Deo et* hominibus
aperte profiteor, * — quidquid mihi bene cessit, id non meis meritis — *,
sed bonorum, ac praesertim Societatis nostrae precibus pro me factis
effectum fuisse. Diuina gratia * — successum omnem impertiente in hoc
quocunque'' ministerio. Meum — * esse fateor, ac mihi acceptum ferri
uolo, quidquid in hoc toto peregrinandi genere peccatum fuit, * — et
frequentissime quidem — *, quando multas et praeclaras' bene agendi
* — me ipsum custodiendi — *, et alios aedificandi occasiones imprudenter
omisi, ut seruum bonum et fidelem^ * — usquequaque — * non ex-
hiberem. * — Non exercui me ipsum ad pietatem^, quae utilis
est ad omnia^; peccantes coram omnibus non argui'^,
Exemplum quale oportuit'' uario hominum generi non praebui in
uerbO; in conuersatione et charitate'^, quemadmodum S. Paulus
flagitat — *. Etsi uero quaedam prima fronte bona et speciosa sese
nobis inter agendum offerunt, tamen ea humanae mentis est imbecilitas
et inconstantia, ut multa saepenumero improuide inchoemus, inchoata
uero frigide promoueamus, neque ad felicem terminum eadem per-
ducamus. [VI.] Sexta' Testamenti nostri pars in eo consistit, ut de
munere docendi , quod nostris hominibus est summopere*^ familiare,
nonnulla subijciam. Certe si unquam antea, nunc uel maxime illis
opus est doctoribus, qui magno zelo et inuicta constantia fidem catho-
licam profiteantur, "^ — ut noxiae curiositatis cupido uulgo sanam doc-
trinam inculcent — "^. Etenim eo tempore uiuimus, quo sicut Apostolus
fore praedixit, sanam doctrinam homines non sustinent, sed
prurientes^ etc. * — non salutaria, sed placentia proferentes quique
sectas perditionis — * inducant^ et carnis licentiam * — ^ pro
Euangelica libertate — * tueantur i^. Eoque magis Deo Summo gratias
ago, qui me inter societatis nostrae Doctores acciuit, neque canenr esse
mutumii uohiit, * — sed clamare iussit in Cathedra orthodoxa — *.
Certe illius gratiae'' tribuo, quod adolescens nescio quam natiuam indolem
^ ut Mon. ^ quodcunque Soc. Mo». '^ praeclas Soc.
^ opotuit Soc. " Sexto Soc. Mon. ^ ualde Mon.
^ canere Mon. ^ glatiae Soc.
demanda que seamos prevenidos y mucho aparejados para quanto y para quando
nos fuere mandado en el Sefior nuestro, sin demandar ni esperar premio alguno en
esta presente y transitoria vida, esperando siempre aquella que en todo es eterna,
por la suma misericordia divina" (Constitutiones Societatis lesu latinae et liispa-
nicae cum earum declarationibus [Matriti 1892J p. 25).
1 1 Cor. 4, 4. 2 Ps. 129, 3. =* Matth. 25, 23. •» 1 Tim. 4, 7.
5 1 Tim. 4, 8. « 1 Tim. 5, 20. ' 1 Tim. 4, 12.
8 2 Tim. 4, 3. ^ 2 Petr. 2, 1. '" Cf. Gal. 5, 13.
'' Is. 56, 10. Familiae nomen Canisius his verbis designat, atquo ilhul, quod
adversarii ei dabant: „canis austriacus".
4*
52 VIII. Canisii autobiographia sive Coiifessiones et Testamentum.
senserim, ut doctis ac pijs homiiiibus libenter adessem, ac meipsum
ad docendum et praedicandum Dei uerbum saepe compararem. Id
quod illi quoque confirmare possunt, qui me puerum in patria, Coloniae,
in Osteruik Brab[antiae cognouerunt.] "^ — —
4. Reliquiae illarum partium „Coiifessioiium" et „Testamenti",
quae integrae superesse non yideiitur.
I.
Ex Ptjihonc (p. 52 — 54); qui sic praefatur: .De tota bac missione Canisium
cimi Deo in Confessionum libro loquentem juvabit audire."
Qnomodo Canisius et socii Messanam j^rofectxri a Paulo III. excepti et quam
siugulariter in ipso itinere a Deo protecti sint.
Tu scisi, Domine, qui tuum Spiritum Ecclesiae tuae Capiti potenter
suggeris, quantopere nos recrearit paterna haec tui in terris Vicarij
commonitio. Dederas omnibus ingens desiderium osculandi pedes
Beatissimi Patris , et benedictionem Apostolicam accipiendi : quibus
cum inopinata et inusitata exhortatio accesserit , non exiguam spem
fecisti, fore, ut hisce praesidijs animati servi tui non infrugiferi Sici-
liam peterent, sed illic, uti factum est, pro tui nominis gloria, feliciter
fructificarent.
Decimo octavo Martij, ex Societate hac tua, fratres decem ex
urbe dimisisti, et Neapoli, ad sanctum usque diem Coenae Filij tui^,
navigandi exspectatione suspensos custodisti, bonum illic odorem de
servis tuis spargi voluisti, fi'uctumque spiritualem haud contemnendum
adjecisti, ac demum corpore et animo confirmatos firmo navigio et
experto Nauclero commisisti ^. Sed et inter navigandum stupenda
virtutis tuae opera , plerisque nostrum ante incognita probavimus,
interque ventorum injurias, et piratarum metum jactati, tua subinde
gratia respiravimus, et, quo Tu inopinantes direxisti, eo miris modis
* Soc. finitur: Brab. Quae sequuntur, exstant quidem in Mon. ; scd altera manu
antiqua suppleta sunt.
' S. Ignatius cum ineunte anno 1548 Messanae in Sicilia, rogatu loannis de Vega
proregis et civitatis ipsius, collegium condere statuisset, decem socios diversarum
nationum co proficisci iussit ; inter quos erant Hieronymus Natalis, Andreas Frusius,
Benedictus Palmius, Petrus Canisius. Atque hos omnes Ignatius, antequam Roma
discederent, die 17. Martii ad Paulum III. deducendos curavit: apud quem Ganisius
omnium nomine „piam admodum orationem" latine habuit {Polancus, Chronioon
I, 269). Respondit pontifex, magnam erga socios significans indulgentiam patcrnam
et acriter eos exhortans ad ecclesiam adiuvandam. Summain liuius orationis pro-
ponit Xic. Orlandinus, Hist. S. J. I, 1. 8, n. 12.
2 Haec eo anno erat dies 29. Martii.
^ Plura de hac profectione Canisius narrat in epistula Messana 23. Aprilis 1548
ad socios lovanienses data.
Quid Confessionum et Testamenti supersit non integrum (1. 2.). 53
appulimus , ad duas nimirum Calabriae civitates. In priorem ^ vi
tempestatis acti sumus, tuae tum voluntatis ignari, qui non modo
afflictam quorundam valetudinem, quiete data, refocillasti , verum
etiam sanctum Pascha celebrandum illis commode disposuisti. Nam
cum navigandi facultas omnis abesset, nemo fuit fere ex con-
na^^gantibus , qui non, sacramento Poenitentiae suscepto, commune
gaudium adauxerit, sumpto de mensa tua et manibus nostris agno
Paschali.
Historicus in-ovinciae neapolitanae Societatis lesu his de rebus, ubi provinciae
initia enarrat -, niliil refert.
II.
Ex exemplo, quod Riess liausit ex apographo saeculo XVII. vel XVIII. facto,
quod est in cod. monac. „Lat. 1606'' ; librarius antiquus praefatur: „Iii Diario propria
nianu scripto sequentia refert." ^
Haec pars ex eodem codice germanice versa ponitur a Riess p. 78.
Se Romae, antequam in Germaniam rediret, insigne animi solacium a Deo
cccepisse , ac sanctos apostolos se Germaniae apostolum constituentes et maxima sibi
■promittentes sensisse.
Eodem anno (1549") Romae accidit in castello S. Angeli 2 Septemb.
ut ego cum socio itineris f uturo in Germaniam Baptista Turen * atque
cum alijs decem fratribus Panormum mittendis primus Pontificem °
alloquerer, et nomine duorum absentium Patrum qui Grermaniam
I^etituri erant ^ communem acciperem benedictionem ad osculandos
tum pedes Beatissimi provolutus. Interea vero dum ad salutandos
Cardinales abirent fratres, placuit immensae bonitati tuae Sancte
Pater et aeterne Pontifex, ut illius Apostolicae benedictionis effectum
atque confirmationem sollicite commendarem Apostolis tuis qui in
Vaticano visuntur et mirabilia te duce operantur, ubi magnam sensi
consolationem praesentemque gratiam tuam quae per tales interces-
sores mihi dulciter offerebatur. Benedicebant enim et illi, missionem
in Germaniam confirmabant, suam mihi velut Apostolo Grermaniae con-
1649 exempl}im nostrum.
* Haec erat Scalea, altera Paola. Vide, quae epistulae modo memoratae ad-
notabuntur.
2 Istoria della Compagnia di Giesu, appartenente al Regno di Napoli, descritta
da Francesco Schinosi S. J. Parte 1 (Napoli 1706) p. 1—20.
^ Scribendum fortasse erat: ^propria manu correcto" ; cf. supra p. 31. 32.
* Ingolstadium cum Canisio venit „Iohannes Baptista Brancaccius, Neapoli-
tanus", Societatis ^coadiutor temporalis" sive frater laicus; vide infra, epistulam
Canisii, 24. Martii 1550 ad Polancum datam. Fortasse Brancaccius ex oppido Turi
(Turres, Turum), prope Barium in antiquo regno neapolitano sito, ortus erat ideoque
Turenus dicebatur. ^ Paulum III.
^ PP. Claudium laium et Alphonsum Salmeronem dicit; qui aliquot hebdo-
raadibus post Bononiae Canisio iuncti sunt, ut cum eo in universitate ingolstadiensi
theologiam traderent. De qua re cf. supra p. 48.
54 AIII. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testaraentum.
cedendani benevolentiam promittere uidebantur. Nosti Domine quanto-
pere et quoties illo ipso die mihi Germaniam commisisti, pro qua dein
sollicitus esse pergerem, pro qua sicut Pater ille Faber me totum
exhiberem, pro qua vivere morique cuperem. Atque sic Angelo Ger-
maniae cooperarer ^. Abscondisti parumper indignitatis meae cumukmi
immensum, quando in te et per te fieri omnia commonstrabas , quae
ne dici quidem vulgo solent citra arrogantiae cujusdam suspicionem,
ut si quis forte audeat, quod sentit humiliter, pronuntiare verecunde,
86 vas electionis a Deo assumi, ut portet nomen Christi
tui coram regibus et gentibus et populis^, Ego Pater
summe sokisque laudabiHs totus, quanquam gloriosa quaedam a te
mihi promissa et oblata saepe fuerint, non ignoro tamen varios esse
sensus taHum , neque in ilHs unquam conquiescendum. Et fragiHtas
mea requirit forte lac parvulorum, quia s o 1 i d u m p e r f e c t o r u m-
que" cibum^ sumere ac decoquere necdum scio.
III.
Particula prima, quae terminatur verbis ^me velles instrui et adjuvari'', et
ea, quae sic incipit: ^Benedicebat gloriosa quoque Mater tua" et terminatur: ^Pro-
vinciam conficerem in nomine tuo susceptam", proponitur ex exemplo, quod Eiess
hausit ex apographo saeculo XVII. vel XVIII. scripto, quod est in cod. monac-
^Lat. 1606". Antiquus librarius verbis, quae utrique particulae praemittit, signiiicat
Canisium haec referre „in Diario propria manu scripto'' ; cf. supra p. 53. Keliqua,
quoniam in codice monacensi desunt, descripta sunt ex Pi/fhonc p. 56—60; qui sic
praefatur: [Canisius] ,.haec habet in suis cum Deo colloquiis". Ex ^confessionibus"
desumpta esse ipse sermo sive scribendi ratio suadet. Python etiam eorum, quae
cx codice monacensi proponimus, maiorem partem descripsit.
Maiores minoresve huius fragmenti partes ex Pythone desumptas posuerunt
Georgius Schlosser S. J., Beati Petri Canisii S. J. exhortationes domesticae (Rurae-
mundae 1876) p. 456—457 ; Boero, Can. p. 60—62 (italice) ; Seguin 1. c. p. 58—60 et
Alcf 1. c. p. 72—75 (gallice) ; Ramon Garcia S. J., Vida del Beato Pedro Canisio (Madrid
1865) p. 119—123 (hispanice) ; Riessl. c. p. 79—80 et Janssen 1. c. IV, 392 (germanice).
Refert Canisius 1. ea quae sibi ante sollemnem professionem religiosain visenti
basilicam vaticanam contigerint : benedictionem ab apostolis datam ; angelum adiunctum ;
ptropriam indignitatem viUtatemque ostensam; cor lesu miro modo apertum ; 2. quae
in ipsa professione : favorem Beafae Mariae Virginis; lumen mentis animique robur
a Deo dafa.
4'° Septembris quando festum Moyse Prophetae, et octava D. Au-
gustini Episcopi colitur, quia professurus eram, dedisti" gratiam Domine
* Potius videtur legendam perfectorum.
*" Verha, quae hoc vocabulum praeccdnnt, a Pgthone omiftuntur.
' „Romanum imperium germanicae nationis" sanctum Michaelem archangelum
ut singularom suum colebat patronum. Canisius die 8. Maii, quae .apparitioni"
S. Michaelis sacra est, natus a. 1521 erat et a. 1543 Societati lesu se iunxcrat.
- De Paulo apostolo haec pronuntiavit Christus dominus. Act. 9, 15.
3 Hebr. 5, 12. 14.
Quid Confessionum et Testamenti supersit non integrum (2. 3.). 55
ut me tamque solennem actmn sanctissimis Apostolis in Vaticano
supplex commendarem ^, et illi tunc supplicationi meae annuere visi
sunt, atque Pontificia auctoritate comprobare vota mea, quae illis
ordine primum offerebam. Ago certe gratias ut debeo* pro bene-
dictione ab illis accepta , consolatus utcumque abij , quod illis faven-
tibus ad functionem Apostolicam perventurus eram, Sed ante altare
eorundem Petri et Pauli apostolorum ^" genua flectenti, etiam hoc novi
muneris elargitus es, ut recens" Angelum jamjam professuro mihi
deputares, eoque et duce et custode in sublimioris vitae statu, qui
Professorum est, me velles instrui et adjuvari, Quare, eo accepto
jam velut socio, ad Sanctissimi Corporis tui Sacramentum pergebam^,
et in eadem illic basilica, novi Angeli officium intelligebam. Jacebat
humi anima mea deformis, immunda, pigra, multisque vitijs et pas-
sionibus infecta. Tum sanctus Angelus ad Thronum Majestatis tuae
conversus . ostendebat et numerabat indignitatis et vilitatis meae
magnitudinem et multitudinem , ut, quam indigne ad professionem
accederem, clare viderem, suamque ille quasi difficultatem in me
gubernando, ducendoque via tam ardua et perfecta allegabat. Unde''
Tu tandem, velut aperto mihi corde sanctissimi Corporis tui, quod
inspicere coram videbar, ex fonte illo ut biberem jussisti, invitans,
sciKcet ad hauriendas aquas salutis meae de fontibus
tuis, Salvator meus^. Ego vero maxime cupiebam, ut fluenta
fidei, spei, caritatis in me inde derivarentur. Sitiebam paupertatem,
castitatem, obedientiam ; lavari a Te totus, et vestiri, ornarique postu-
* Pyth. om. ut debeo.
^' eorundem Apostolorimi Petri et Pauli Pyfh.
"= Pyfh. om.
^ Qiiae sequnntiir, usque ad tuam successura Incl., edidit etiam Schlosser
l. c. p. 456 — 457.
^ Aliunde certo constat Canisium lioc ipso die, 4. Septembris 1549, Romae in
ecclesia Beatae Mariae Virginis ,de Strata" dicta coram S. Ignatio quattuor sollemnia
Societatis vota fecisse (vide infra, monum. 3). Eodem igitur die ante lianc soUemnem
^professionem" in basilicam vaticanam ad sepulcrum apostolicum accessit.
- Cum igitur Canisius coram altari principali, quod super crypta apostolica
erectum est, aliquamdiu orasset, ab eodem processit ad adorandum corpus Christi
eucharisticum ; hoc enim — quod etiam nunc in ecclesiis cathedralibus fieri debet —
non in altari illo principali asservaliatur , sed in sacello aliquo vel altari a hxtcre
vel a tergo eius exstructo. Riess haud male vertit: „Daher schritt ich . . . zum
hl. Sacramente Deines Frohnleichnams vor." Boero autem : „Mi accostai a ricevere
il sacramento del vostro santissimo Corpo" ; et Garcia: „Me acerque li recibir vuestro
sacratisimo cuerpo." Sed serrao hitinus hanc versionem nequaquam postulat; ac
Canisio hoc die in professione ipsa Christi corpus e manu S. Ignatii accipienduni
erat; id enim professionis ritus habebat. Cf. infra, monum. 3.
' Is. 12, 3: ^Haurietis aquas in gaudio de fontibus salvatoris." Quae verba
ipsa etiam ecclesia inseruit missae sanctissimi cordis lesu (missa „Miserebitur", in
epistula) et eiusdem officio canonico (in lectione prima nocturni primi, capitulo
laudum, versiculo et responsorio vesperarum secundarum).
56 Xlll. Canisii autobiograpbia sive Confessiones et Testamentuni.
labam. Unde, postquam Cor tuum clulcissimum attingere, et meam
in eo sitim recondere* ausus fueram, vestem mihi contextam tribus
e partibus promittebas, quae nudam protegere animam possent, et
ad professionem hanc maxime pertinerent, erant autem pax, amor, et
perseverantia, Quo salutari indumento munitus confidebam, nihil mihi
defuturum, sed omnia in gloriam tuam successura. Initio Missae^
quam, in praesentia fratrum, dicebat primus et Reverendus ille nostrae
Societatis Pracpositus, filiusque tuus Ignatius, denudabas rursum mise-
rabilem turpitudinem meam, ex cuius conspectu horrorem et despera-
tionem concipere poteram. Sed , circa elevationem , consolatus es
miserum Pater misericordiarum^; erexisti spem; dedisti ani-
mum; promisisti summa, peccata omnia mihi dimisisti, atque, ut de-
inceps nova creatura^ essem, et meam conversionem * ex eo tem-
pore auspicarer, dulciter invitasti. Benedicebat gioriosa quoque" Mater
tua his' auspicijs scilicet per Angelum iUum qui ex altari DD,'^
Petri et Pauli mihi primum additus videbatur. Is monebat ut a
dextris locum sibi'' concedere assuescerem, et nihilo minorem sui
quam personae honoratissimae rationem ubivis' haberem. Nimirum
ad firmandam sic memoriam Angelicae praesentiae, cujus contemplatio
mirificG conferf. Redierunt tunc quoque in memoriam quae loca vel
ad plangenda peccata vel ad singularem animi mei contritionem et
devotionem olim profuerant. In ipsa vero '' Professione fidem ' et con-
fidentiam auxisti, ne dubitarem quidquam'', quin per te Provinciam
conficerem in nomine tuo susceptam. Reputabam, esse Spiritum pecu-
liarem Professis reservatum, ut Apostolis in Pentecoste contigit, Ac
proinde dictum ad me non semel existimo: ecce ego mitto vos
* Sic; sed pnto Schlosser recfe correxlsse restinguere. Poterat etiam scribi
reprimere.
■^ quoque gloriosissima Pi/th.
'^ AHspicia seu initiitm „conversionis'^ snae dicit. Pi/fJion in lihro ipso: sui, inter
„corriyenda'^ autem: suis; cod. mon.: his.
■* SS. Pijth. « ipsi locum Puth. f Pijth. om.
^ Sententia seqiicns (iisqiie ad profueraut incl.) a Pijtlione omiftifiir.
'■ Pi/th. om. ' fidem, domine Pi/tii. ^ ne quicquam ambigerem Pi/th.
' Quae sequuntur, non in basilica vaticana facta sunt, sed — Canisius ipse
id dicit — in ,prima nostrorum domo" sive in ecclesia, quae prope domum pro-
fessorum Societatis erat, „sanctae Mariae de Strata^ sive „sanctae Mariae de Astallis" ;
celebris in ea erat pictura vel iniago „S. Mariae de Strata" ; quae nunc quoque in
templo sanctissimi nominis lesu, prioris illius ecclesiae loco aedificata, religiosissime
colitur. Exstat adhuc scriptum Canisii , in quo affirmat se professiouem fecisse
Romae ,in templo Societatis apud S. Mariam de Strada". Plura infra , monum. 3.
Imagincm S. Mariae de Strata vide in „La vie de Saint Ignace de Loyohi d'apres
Pierre Ribadeneira, par le P. Charles Clair S. J." (Paris 1891) p. 331.
2 2 Cor. 1, 3. 3 2 Cor. 5, 17. Gal. 6, 15.
■* Verbum .conversio" iam a S. Gregorio Maguo ad professionem vitae reli-
giosae significandam usurpabatur.
Quid Confessioiium et Testamenti supersit non integrum (3.)- 57
in medio luporiimi: ite, praedicate Evangelium omni
ereaturae^. Paucis haec obtigit gratia, ut vivo Patre Ignatio, in
Romana urbe, primaque nostrorum Domo, et sancta congregatione
profiteri possent hanc vere Apostolicam tuam, Domine JESU Socie-
tatem. Nec fuit exiguum, quod sensi, robur post Professionem. Spes
firmior, pax integrior, circumspectio maior, et in admonendo liberior
quaedam facultas et gratia. Tuum est hoc, Doniine, quicquid est
beneficii. Confirma, quod operatus es^; innova Spiritum
rectum; concede principalem*. Mors pro te suscepta, vita con-
tempta recreent.
Haec Confessionum pars notatu dignissima est propter ea, quae Canisius in ea
de sanctissimo corde lesu refert. Specialis quidem ille cultus, qui nunc per totam
ecclesiam catholicam cordi lesu, symbolo, throno, organo immensae caritatis Christi,
tribuitur, proxime ex revelationibus ortus est, quae multum post Canisii mortem
Beatae Margaritae Mariae Alacoque, moniali ordinis Yisitationis Beatae Mariae
Virginis (1647 — 1690), Parodii (Paraj-le-Monial) in Gallia factae sunt, potissimum
16. lunii 1675, cum Margarita corpus Christi in altaris sacramento reconditum
adoraret. Sed ipsam Salvatoris personam qui maiore pietate colunt, facile et quasi
sponte ad cor eius quacumque demum ratione coleudum perveniunt. Praeterea Deus,
qui ,disponit omnia suaviter" (Sap. 8, 1), priusquam per Beatam Margaritam
christianos omnes ad cor Christi peculiariter colendum invitaret, electis quibusdam
suis amicis eiusdem cordis divitias copiosius aperire eosque cultus illius universalis
^praecursores" quosdam coustituere voluit. Inter quos Sancta Gertrudis, monialis bene-
dictina conventus helpediani, excellit ^. Revelationes eius edidit divulgavitque prae-
clarus ille loannes lustus Landspergius , carthusianus coloniensis, cuius „pio con-
tubernio" Canisius adulescens — ipsius verba sunt — ^suaviter in Domiuo fruebatur" ®.
Ac Landspergius et ipse cor lesu vehementer amabat et inter alia haec monebat:
„Ad venerationem cordis pijssimi lesu, amore ac misericordia exuberantissimi, studeas
te ipsum excitare, ac sedula deuotione ipsum frequentare, illud osculando, et mente
introeundo . . . Itaque figuram aliquam dominici cordis, aut quinque vulnerum, aut
cruentati lesu, vulneribus ac liuore saucij, ponas in loco aliquo, quem saepius transire
habeas, qua saepius exercitij tui, et amoris excitandi in Deum admonearis. Hanc
intuens memor sis exilij miseraeque captiuitatis in peccatis." ' His igitur ducibus
Canisius iuvenis propius ad cor lesu accessisse videtur; fortasse laudibus etiam
movebatur, quibus cor lesu illustrabatur in piissimis illis ^exercitiis", quae sub
nomine loannis Tauleri circumferebantur et anno 1548 a Laurentio Surio, Canisii
amico , ex germanico sermone in latinum conversa sunt ^. Nec mirum esse potest
Salvatorem Canisio tandem ipsi cor suuni divinum singulari ratione aperuisse ;
hic enim inter eius ordinis religiosi primos erat socios , cui postea Dominus noster
— id quod Beata Margarita iterum atque iterum testata est — „singulari modo"
mandare voluit, ,.ut ceteris pretium et utilitatem liuius ditissinii thesauri aperiret" ^.
1 Matth. 10, 16. 2 Marc. 16, 15. ^ Ps. 67, 29. " Ps. 50, 12. 14.
'" Cf. .S'. Gerirtidis Insinuationes divinae pietatis 1. 2, c. 21 et 23 (in editione
a Tilmanno Bredenbach [Coloniae 1588] facta p. 155. 167).
* Cf. supra p. 37.
■^ Divini anioris pharetra. Exercitium ad cor lesu (Coloniae 1590) p. 68 — 70.
* De vita et passione salvatoris nosti-i lesu Christi piissima exercitia (Coloniae
1548) c. 53, p. 287. Nuuc negant hoc opus Tauleri esse.
^ Yie et a?uvres de la Bienheureuse Marguerife-Mctrie Alacoque II (^d. 2,
Paray-le-Monial et Paris 1876), 247. 261—262. 334; cf. etiam Herm. los. Nix S. J.,
58 \ill. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentum.
Hoc «luoque memorabile , cor lesu Canisio tunc singulariter patefactum esse , cum
liic sollemnia Societatis lesu vota coram eiusdem conditore facturus iisque factis
ilico in Germaniam profecturus esset ad catholicam tidem docendam et propugnandam.
Canisius per totam vitam cordi lesu summopere deditus fuit. Socios monuit, ut
,suam voluntatem cum cordc lesu unirent" '; in septem illis meditationibus , quas
,.de virtutibus Christi" pro singulis hebdomadae diebus composuit, quaeque ex anno
1564 „catechismo parvo" additae et cum eodem saepissime editae sunt, summam
caritatem cordis lesu demonstravit ^ ac suasit : ,,Fugias qualibet tentatione ingruente
in amabile cor Christi eiusque aperta vulnera." * Apud Societatem nostram codex
exstat manu scriptus *, in quo Canisius varias easque piissimas preces in proprium
usum coUegit, quemque moribundus in manibus tenuisse fertur ^ ; pretiosus hic liber
has etiam preces continet ® manu ipsius Canisii scriptas :
Oratlo inatutlna ad cor Christi salntandum. Laudu, benedico, glorifico et
saluto dulcissimum et benignissimum Cor Jesu Christi fidehssimi amatoris mei, gratias
agens pro fideli custodia qua me hac nocte protoxisti , et pro me laudes et gra-
tiarum actiones et omnia quae ego debebam Deo Patri incessanter persoluisti. Et
nunc o unice aniator meus ofi^ero tibi cor meum velut rosam uernantissimam, cuius
amoenitas tota die oculos tuos alliciat : et eius fragrantia diuinum cor tuum delectet.
Offero etiam tibi cor meum, ut eo pro scypho utaris, unde tui ipsius dulce-
dinem bibas cum omni, quam" hac die in me dignaris operari.
Insuper oftero tibi cor meum , ut optimi saporis malogranatum in tuo regio
condecens conuiuio, quod comedendo sic traijcias in te, ut de caetero se feliciter
sentiat intra te, orans etiam, ut omnis cogitatio, loquutio, operatio et voluntas mea
secundum beneplacitum tuae benignissimae uoluntatis hodie dirigatur."
Ad singula opera, quae incipiuntur, imprime tibi signum crucis, ita dicens,
In nomine Patris et Filij et Spiritus sancti Amen. Pater sancte in unione amoris
amantiss. filij tui commendo spiritum meum.
Dorniiturus in lecto dicat,
Oculi somnum capiant, cor ad te semper uigilet: dextera tua px'otegat famulos qui
te diligunt.
Trabat deinde suspirium quasi ex diuino amore'\ dicens, Jn unione laudis,
quae profluit ex te Domine Jesu in omnes Sanctos , suscipe hoc suspirium in sup-
pletionem laudis, qua te laudare tenetur omnis creatura.
Trahat secundum suspirium dicens, Jn unione illius gratitudinis , quam sancti
a corde tuo Jesu bone trahentes gratias tibi agunt pro impensis sibi donis.
Ad tertium suspirium dicat : Jn unione passionis illius, qua tu Jesu bone omnium
delicta tulisti, pro peccatis meis suspiro.
quod autogy. ; omnibus, quae ScJilosser.
Scquitnr meo, qnod Canisius ipse postea (Jelecit.
SS. Cordi lesu cur sint addicti et consecrati Societatis lesu filii (ed. 2, Augustae
Vindelicorum 1886) p. 2—26.
' Schlosser 1. c. p. 181.
^ V. g. Institutiones christianae pietatis, seu parvus catcchismus catholicorum
(Dilingae 1572) f. 62".
* Phira de hac re proponit Scltlosser 1. c. p. 435 — 457.
* Est in 12°, quod vocant, et signatus „Scripta B. P. Canisii X. K."
* * Pag. 164 est ^moriturae Gertrudis precatio uel oblatio", Canisii manu
descrjpta.
® P. 134—135. Typis exscriptae sunt in processu beatificationis Canisii, ,,Positio
supcr rirtutibus" (Romae 1833) Summ. p. 156. Etiam a Schlosser (1. c. p. 452—455)
ponuntur, sed cum verbis autographi paululum discrepantes.
Quid Confessionum et Testamenti supersit non integrum (3.). 59
Ad quartum ita: Suspiro in affectu et desiderio omnis boni, quo indigent ho-
mines ad laudem Dei et utilitatem sui, suspiro etiam in unione desiderij tui diuini,
quod bone JESV in terris pro humana sahite habuisti.
Ad quintum, Suspiro in unione omnis orationis, quae bone JESV ex diuino
corde tuo in Sanctos omnes profluxit , et pro salute omnium tam uiuorum quam
mortuorum; desydero etiam, ut omnem mei hac nocte dormientis flatum, tali in-
tentione tractum ", et ad te factum suscipias. His quinque suspirijs munitus, feliciter
obdormies, et qui uotis amantis animae nihil negare potest, in sua diuina uirtute
complebit illa desideria."
Subiungit Canisius hanc considerationem ' : ,,Quid minus facere homo potest,
quam gemere uel suspirare '? et tamen ubicunque fuerit, suis suspirijs, si uelit Deum
sibi quodammodo intrahit. Omnibus rebus communiorem se fecit Deus. Quid minus
aut uilius filo uel festuca? quae uohmtate tamen hominis acquiri non potest. At
Deum ipsum homo sola uokmtate , ac uno gemitu habere , et ingemiscendo sibi in-
trahere potest. Vnde Psal. 11. Propter miseriam inopum et gemitum
p a u p e r u m n u n c e x u r g a m ^. Surgente autem Christo annon sancti omnes pariter
surgimt, offerentes in consolationem gementis animae omne seruitium, quod in terris
agendo uel patiendo exhibuerunt '', in hiudem aeternam Deo, ac gratiam illi impetrantes,
qui in paupertate spiritus ^ ad Deum ingemiscit. Quod si gemitus unus tam excellenter
a Deo acceptatur, ut Christus etiam ipse pro anima illa Patri laudes, uel quicquid
desiderat, offerat, ac pro ea suppleat, quomodo tristitia pauperi'' ulla remanebit?"
Alibi Canisius haec manu sua adnotavit'*: _Cor Jesu tanto erga nos flagrat
amore, ut paratus sit ille Dei et uirginis filius, immo desideret pro te solo sustinere
intus et foris amara omnia , quae pro toto mundo sustinuit , priusquam tua salus
irapediretur, uel una periret aniraa, et a Deo perpetuo separaretur."
Inter varias tandem preces, quae „ad pulsum horae, uel ad initium operis"
recitari possent, Canisius etiam hanc propria manu atque in proprium usum litteris
mandavit '" :
,,Laudo et glorifico te dulcissime et benignissime Jesu in"^ omnibus et pro
omnibus bonis, quae tua gloriosissima diuinitas, et beatissima humanitas operata est in
nobis per nobilissimum instrumentum cordis tui, et operabitur in secula seculorura."
Christus Canisio in terris quoque speciale aliquod amoris huius praemium
tribuisse videtur. Nam cum Friburgi Helvetiorum in templo S. Michaelis, in cuius
presbyterio corpus Canisii anno 1625 sepultum est, cordi lesu peculiare sacellum
numquam dicatum esset , annis tandem 1833 et 1834 (quo tempore ad processum
beatificationis Canisii , diu interruptum , reditum est) in honorem eiusdem cordis ex
lapidibus quadratis exstructum est sacellum sat grande, iuxta ecclesiam situm cum
eaque coniunctum atque hemisphaerio tectum ®. Anno autem 1864, cum ob instantem
Canisii beatificationem corpus eius e crypta chori extrahendum et sollemniore loco
collocandum esset, in ipso altari cordis lesu reconditum est, atque ita sacellum cordis
lesu factum est sacellura canisianum.
* Sequitur suscipias, a Caniaio ij^so pontea deletuni.
^ Canisius correxit exhibentes ex exhibuentes.
' A Canisio correctuni ex pauperis.
^ A Canisio ipso correctum ex Deus pro.
1 Cod. „Scripta B. P. Canisii X. K." p. 135 ; etiam apud Schlosser p. 454—455,
sed nonnihil immutata. Pars est etiam in „Positione super viiiutibus" 1. c.
- Ps. 11, 6. ^ „Beati pauperes spiritu" etc, (Matth, 5, 3).
* * Cod, „Scripta P, Canisii X, I." f. 73^. ScMosser haec non posuit.
^ Cod. ^Scripta B. P. Canisii X. K." Etiam apiid Schlosser.
" Dictionnaire g^ographique , historique et coinmercial du Canfon de Fribounj
(Fribourg 1886) p. 183. 184.
60 VIII. Canisii autobiographia sive Confessioues et Testamentura.
IV.
Ex Pythone (p. 63 — 66), qui praefatur : ^De hoc Doctoratu agens cum Deo Ca-
nisius ita loquitur," Scribendi ratio in hac parte eadem est atque in Confessionibus.
Maxima pars germanice versa est a Riess p. 85 — 86.
Canisiits cum sociis Bononiae ad gradum doctoris theologiae promotus ; quaJes
in eo tunc fuerint affectus timoris et demissi animi , ohoedientiae et confidentiae ;
qiianti momenti meritiquc id docendi munus sit ; Sancti Petronius, Dominicus, Fran-
ciscus ; Cardinalis de Monte.
Dum ante Doctoratum ^ de respondendo solicitus essem, mihique
timerem ob severitatem futuri examinis, ostendisti, Domine, tenebras,
quibus cor meum tunc offuscabatur, et lucem serenitatemque turbato
animo reddere dignatus es, Nam et desiderium adjecisti, ut igno-
rantia mea, quam detegi nolebam superbus, in eo examine cogno-
sceretur, neque falsum de me sentirent homines, sed id ipsum, quod
in me erat clare conspicerent : atque ita ex propalata vihtate, igno-
rantia, et indignitate mea proficere me posse et debere sentiebam, id
quod tum ad humilitatis conservationem, tum ad veritatis zelum mihi
conducere videbatur. Quare magna confidentia me tunc examinandum
praebui, tuoque Spiritu consolatus de successu ipso, qui post non
defuit, dubitationem et solicitudinem omnem abieci^. Deinde^ Festo
S. Francisci Seraphici^, ac S. Petronij Bononiensis Episcopi^ gratia
tua, Domine, excitabat me et praeparabat ad promotionem Doctoratus,
* Patribus Alphonso Salmeroni , Petro Canisio , Claudio laio , quos Ignatius in
academiam ingolstadiensem ad theologiam tradendam mittebat, necessarium ad id
munus erat , ut doctores theologiae essent , ideoque Ignatius iis raandavit , ut eam
dignitatem sibi compararent Bononiae, quae universitas per totam tunc Europam
laudibus celebrabatur : in ea etiam sodalitas „nationis germanicae" erat, cui annis
1289 — 1562 4500 fere legum studiosi ascripti sunt (Acta nationis Germanicae uni-
versitatis Bononiensis edd. Ern. Friedlaender et Car. Malagola [Berolini 1887J
p. XIV. xxiii). Acta collegii theologici bononiensis, quae nunc in archivo archi-
episcopali eius urbis asservantur, ab auno demum 1600 incipiunt, neque ctiam iu
regio archivo bonouiensi quicquara hanc Canisii promotionem spectans inventum est ;
quod Bononia 30. lunii 1891 editori scripsit Carolus Malagola eiusdem archivi praeses,
Quae autem alibi reperta sunt, commodius infra ponentur; vide monum. 30.
2 Canisius eiusque socii die 2. Octobris examen subierunt ; vide infra 1. c.
' In universitatibus italicis (bononiensi, patavina, perusina) ante proraotiones
acaderaicas (licentiam , doctoratum) non duo examina fiebant , sicut in Germania,
sed unum , idque privatum quidem . sed cancellarii iussu ; sequebatur sollemnitas
proraotionis, in qua verum examen ulterius non habebatur [G. Kaufmann, Die Ge-
schiclite der deutschen Universitaten I [Stuttgart 1888], 363 — 364. Leges uni-
versitatis patavinae anno 1331 factae, ed. Henr. Denifle 0. Pr. in ^Archiv fiir
Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters", herausgegeben von P. H. De-
nifle 0. Pr. und Fr. Ehrle S. J. Yl [Freiburg i. Br. 1892], 431—440).
* Hoc festura die 4. Octobris agitur.
* S. Petronius, episcopus bononiensis, inter patronos principales eius civitatis
colitur, eiusque festum Bononiae die 4. Octobris agitur, maxime in magnifico teraplo
eidera dedicato (San Petronio). Sacra igitur hac die ipsa soUeraiiis promotio cele-
l)rata est.
Quid Confessionum et Testamenti supersit non integrum (4.). 51
quae, licet sola praestandae obedientiae ratione, mihi proposita esset,
cum alioquin ab ea non parum ipse abhorrerem , tamen , quod ad
promotionem huiusmodi spectat , intelligebam , sibi quam optime con-
sulturum, Tibique summopere placiturum, qui gratiam apud Te quae-
reret ad bene inchoandum, ad frugifere administrandum, et perficien-
dum hoc munus, quod in Ecclesia singularis est praemij ac meriti,
cum rite peragitur. Unde sanctos tuos omnes rogabam, suo ut favore
ac praesidio in hac mihi promotione succurrerent, primum quidem, ne
quicquam ex parte indignae ac miserae animae meae obsisteret, quo
minus ad statum Doctorum assumerer. Deinde ut in eo felix esset
mihi et aliis profectus, illam dispositionis et praeparationis in me
gratiam per eosdem sanctos, et merita Christi tui desiderabam, ut in
sanctis olim Doctoribus fuisse non est dubium. Qua in re consola-
tionem indignissimo exhibuisti praesertim in Ecclesia S. Petronij, cujus
tum Festum erat illic maximum, et coram sacris Reliquiis S. Domi-
nici, in templo Praedicatorum ^ , ubi praesens etiam mihi visus est
tuus et vere gloriosus Franciscus (nam et illius Festum colebatur)
atque ita cum a singulis benedictionem expeterem, ad Doctoris pro-
fessionem debite suscipiendam , nescio quid fidei et spei conceperim,
veluti pollicentibus ilhs fide iussoribus, et quoad meritum, et quoad
successum et praemium status Doctoralis spectaret. Sicut enim ex
ore infantium et lactentium divina virtus tua laudem sibi
perficit^; sic ex eorum opera, studijs, et desiderijs, qui ad pro-
fessionem tam necessariam rite promoventur, ac etiam inviti assu-
muntur, potest sane ac vult Bonitas tua glorificari, et ad multorum
salutem in Ecclesia operari. Tu das os et sapientiam^ irrefraga-
bilem; monstras et inspiras viam veritatis*, cum opus est Nomen
sanctum tuum clarificare^, Ecclesiam defendere, scripturas ex-
phcare. Tibi Pater scientiarum*^ laus aeterna, quod servulum
tuum ad Doctoratum evexeris per ipsum Legatum Concilij Cardinalem
de Monte'^, meque Fratribus M. Claudio et M. Salmeroni parem, in
hac conditione , feceris , nimirum supra omne meritum meum , et
praeter voluntatem meam, quam Praeposito tamen subijcere volui, ut
non tam honorem hunc susciperem, quam, per honorem, onus ipsum
adirem, ut, quae nostri essent Instituti, dignius et rectius, per hoc
additamentum, perficerem, uti per Patrem Ignatium mihi praecepisti.
Quicquid autem ex ea promotione commodi sentiet quisquam, id Tibi,
bonorum omnium auctori, tribuatur, ac gloriae tuae et plurimorum
^ S. Dominicus Bononiae mortuus et in templo conventus S. Nicolai sepultus
est. Eius splendidum mausoleum etiam nunc ibidem cernitur.
2 Ps. 8, 3. » Luc. 21, 15. •• Ps. 118, 30. Eccli. 84, 22.
5 lo. 12, 28. 2 Thess. 1, 12. « 1 Reg. 2, 3.
■^ loannes Maria de Monte (postea lulius III. papa) tunc legationem bono-
niensem, quae provincia erat status ecclesiastici , administrabat {Ciaconius-Ohloinus
1. c. III, 600. 799).
(52 VIII. Canisii autobiographia sivc Confessiones et Testamentum.
vsaluti serviat, quos indignissimus ego Doctor instituam, et exercere,
doccrequc pergam. Non imprimatur mihi character superbiae, sed
crescat in me gravis humilitas, et humilis sinceritas, et accepti talenti
prudens et laboriosus sim erogator, non otiosus consumptor, aut stultus
profusor^ Semper Angehis tuus hoc instillet auribus meis: Qui non
fecerit, et docuerit, minimus vocabitur in regno coelorum'-,
et, cui multum datum est multum repetetur ab eo^.
Ex Rietss p. 90 ^ scribente se ex Confessionibus Canisii bausisse; cf. supra p. 5.
De aermonibus sacris, quos Canisiiis Ingolstadii liahtdf.
Postquam ad concionandi munus accessi, ut Germanice loqui* et
loquendo fructificare discerem in vinea Ingolstadiensi ^ , visum est
immensae gratiae tuae, ut conatus ille communi favore et laude ho-
minum exciperetur. Xam quod unus et alter visus est obstrepere,
mehorem postea et commendatiorem successum attuHt, ut etiamsi
voluissem ab hoc concionandi opere non facile potuerim supersedere ^.
Ita confirmabar magis unius contradictione , quae hos etiam fructus
retuHt, ut senatum Acaderaicum excitarit mihique faventem maxime
reddiderit, orantibus deinde plurimis, ne ab hoc instituto desisterem,
et licet concionandi mutarem locum, non tamen imminuebam audi-
torium, quod etiam saeviente bruma frequens adesse voluit et hora
quidem incommoda. Utinam vero sicuti me tua juvit in Evangeli-
zando gratia, sic etiam aliis fructus permaneat.
VI.
Ex vita Canisii , a P. lacoho KeUer S. J. scripta , quae est in cod. monac.
^Keller, Can. 1", f. 15'' — 16''. Ac Kellcr quidem sic proloquitur: ^Audiamus ipsum
Canisiuni e confessionis suae tabulis" ; sed si quis scribendi genus consideraverit, potius
dicet particulam hanc ad Tostamentum pertinere ; in cuius etiam capite quinto (supra
p. 4? — 49) Canisius promisit se de Catechismo suo plura postea dicturum.
Alterum apographum est in cod. monac. „Keller, Can. 2"', f. 15^ — 16", tertium
in cod. raonac. „KelIer, Can. 3", f. II'' — 12".
Particulas rdifor typis exscripsit in „Zeitschrift fiir katholische Theologie"
(14. Jahrg., Innsbruck 1890) p. 730 et in ^Katechismcn des scl. P. Canisius" p. 15
ad 16. 42—43. 100.
„Suinma doctrinae christianae" aucfore Ferdinando , rege piissimo, a Canisio
fonscripta, catholicis pergrafa, a profesfantibus impugnata , a Tiletano et Busaeo
propugnata; Catechismus minor cf minimus.
• Cf. Matth. 25, 14-30. " Matth. 5, 19. » Luc. 12, 48.
^ Dialectum Germaniae supcrioris significat ; ipse e Germania inferiore ortus erat.
* Infra ostendctur Canisium Ingolstadii 16. Martii 1550 in parochiali quadam
ecclesia gcrmauice concionari coopisse.
" Ilacc et quae sequuntur, a Canisio in cpistula, ([uam Ingolstadio 31. Augusti
1551 ad S. Ignatium dedit, magis explicantur.
Quid Confessionum et Testamenti supersit non integrum (4. 5. 6.). 63
Cum apud Caesarem Ferdinandum Viennae agerem, et partim in
schola, partim in templo sacra profiterer^, uoluit ille me non solum
uiua uoce, sed etiam arrepto calamo laborare, ac suis austriacis in
Fide corruptis talem conscribere catecMsmum, qui leniter lapsos eri-
gere, ac deuios in uiam reuocare per DEI gratiam posset. Parui
tanto principi atque patrono, qui nihil habebat antiquius, quam ut
orthodoxam fidem, si posset, in suis ditionibus integram incorruptam-
que redderet, aut certe uitiatam et afflictam restitueret ^. Prodijt
ergo liber, licet sine Auctoris nomine, et huius tantum Principis
au^ctoritate commendatus sub hoc titulo SVMMA DOCTEINAE CHRI-
STIANAE^, nec solum in Germanicam, sed aharum etiam nationum
linguas transfusus circumferri, et Cathohcis passim usui esse coepit,
doctis uiris ita probatus, ut in scholis quoque passim praelectus fuerit,
quemadmodum Parisijs, Coloniae, Louanij. Idem opus Poloniam, Hi-
spanias, Italiam Siciliamque peruasit; displicuit duntaxat Protestan-
tibus, ex quorum numero Melanchton ", Vvigandus, et Illyricus more
suo, id est in odium et contemptum Ecclesiae, huic Catechesi Au-
striacae palam oblatrarunt *. Etenim noctuis tenebras amantibus non
Melanthon Kcll. Can. 2.
1 Cf. supra p. 48-49.
2 Canisius „Summae doctrinae christianae" componendae et typis exscribendae
operam navaljat fere a mense Martio anni 1552 usque ad Martium anni 1555. Vide
editoris ^Katechismen" etc. p. 14 — 27.
' Accuratius tum totus titulus huius catechismi tum ea, quae ad eius composi-
tionem indolemque spectant, ex epistulis Canisii earumque adnotationibus cogno-
scentur. De titulo cf. .Katechismen" etc. p. 23. 28—33. 80 — 82.
* De loanne Wigand et Flacio Illyrico vide ^Katechismen" p. 56 — 59. 64—69.
91 — 93, et phira infra in epistulis Canisii. Philippus Melanchthon in epistuhi, qua anno
] 556 vohimen octavum operum germanicorum Lutheri loanni marchioni brandenburgensi
dedicavit, ^Cynicum Canisium" iis adnumeravit, qui contra propriam conscientiam
veritatem a se cognitam fallacibus ac malitiosis dicendi artibus persequerentur (Der
Achte Teil der Biicher des Ehrnwirdigen Herrn D. Martini Liitheri [Wittemberg
1556] f, -j- iiij''). In academia vitembergensi circa idem tempus (anno 1555, ut
videtur) de evangelico illo ^fermento mixto tribus farinae satis" habita est oratio
(a Valentino quidem Trutigero recitata, sed fortasse a Melanchthone ipso composita),
in qua de Summa Canisii haec dicuntur : ^Nuper edita est Austriaca Catechesis, in
qua cum alii multi errores stabiliuntur, tum vero renovatur etiam deliramentum de
Monachorum votis. Nominant ibi perfectionem Evangelicam simulationem pauper-
tatis et alios quosdam exteruos gestus. Impudentia scriptoris odio digna est, qui
scit Evangelicam perfectionem esse agnitionem nostrae infirmitatis et fiduciam me-
diatoris et praesentiam Dei in cordibus nostris transformantis' nos, ut fiamus similes
imaginis Dei, quae ///^'og aeterni patris. Haec ne illi quidem scriptori ignotu sunt.
Sed ut sui theatri plausus mereatur, repetit cantilenam Monachorum, seu Cynicorum
potius. Nominat perfectionem illud Diogenis dolium, et mendicitatem pugnantem
cum civilis vitae nervis et pulcherrimo ordine legis divinae, quae distinctionem
dominiorum sapientissime sanxit. Scilicet huic praestigiatori non sunt perfecti
Abraham, Joseph, David , Josaphat , Ezechias, qui divitias et imperia cum tenerent,
recte invocaverant Deum , et custodes doctrinae fuerunt , et invocationem in quo-
f34 VUl. Canisii autobiographia sive Confessiones et Testamentum.
potest lux iion esse odiosa, ac proprium est Sectariorum, quacunque
ratione possunt nobis de manibus arma eripere, quibus Veritatis Ca-
tholicae praesidia et castra propugnantur. Sed hostilem ct petulantem
istorum impetum uiri docti retuderunt maxime Doctor Tiletanus
Louaniji, multoque magis Coloniae Petrus Busaeus, propositis nimi-
rum in medium grauissimis patribus, quorum testimonijs grandi uolu-
mine comprehensis ', partes eiusdem libri solide stabiliuntur, et prae-
clare defenduntur 2. Coactus et ego sum idem opus recognoscere,
meumque nomen publice profiteri, ne quis amplius de auctore dubi-
taret. Potest hic liber maior Catechismus appellari, ut rectius dis-
cernatur a Minore, imo et minimo^, quos ambos libellos in gratiam
rudiorum postea euulgaui*. Vterque tam'' gratus Catholicis contigit,
ut omnium fere Catechistarum manibus tereretur, et pro lacte pue-
rorum in scholis haberetur, ac simul in templis doceretur, ut Catho-
licae pietatis elementa commodius inde perciperentur.
^ comprensis Kell. Can. 2. '' iam Kell. Can. 2.
tidianis vitae periculis exercuerunt. Interea perfectum nominat Cynicum illum,
scilicet qui inter caeteros Philosophos a Demetrio Phalerensi ad convivium vocatus,
cum ei lagena plena generosissimi vini proposita esset , arreptam higenam impegit
capiti Demetrii, inquiens : Non congruere Cynico delicias. Talis est istius Cynici
perfectio. Nam et scriptor ille nomen a Cane habet." Declamationum D. Philippi
Melanthonis, quae ab ipso et aliis in Academia Yuitebergensi recitatae ac editae
sunt, nunc primum in gratiam et communem studiosorum utih'tatem, .... distinctae
opera et studio M. Joannis Richardii J. C. et Mathematici Argentoratensis,
Tom. III. Theologicus (Argentorati, excudebat Theodosius Rihelius, sine anno [1570?]),
210 — 211. Oratio haec etiam edita est Argentorati anno 1559 {lo. Christoph.
Koccher, Catechetische Geschichte der Paebstischen Kirche [Jena 1753] p. 67), et
rursus in ,Corpore Reformatorum", ed. C. G. Bretschneider, vol. XII (Halis Sa-
xonum 1844), 107—112.
' In opere: .CATHOLICAE | CONFVTATIONIS | PROPHANAE ILLIVS | ET
PESTILENTIS CONFESSIONIS , i (quam Antuerpiensem Coufessionem appellant |
Pseudoministri quidam) contra vanas et | inanes cauillationes Mat. Flacci II- | lyrici,
Apologia seu | defensio. | Authore IVDOCO RAVESTEYN Tile- | tano, Doctore Theo-
logo in Acadeniia | LOVANIENSI. | LOVANII, | Apiid Petrmn Zangrinm Tiletanum. \
1568. I Cum Gratia et Priuilegio Reg. Maiest. | Subsig. Van der Aa." (16°, ff. 438
et in fine 1 non signat.) f. 225''— 234*.
- P. Petrus Busaeus (Buj-s) S. J., novioraagensis, eos scripturae, patrum, con-
ciliorum locos, quos Canisius brevissime tantum (per nomina numerosque librorum
et capitum) in margine Catechismi sui indicaverat, totos protulit et e fontibus de-
promptos explicatosque verbis ^Summae" adiecit. Quod opus primo cum titulo
,.Authoritatum sacrae scripturae et sanctorum patrum" etc. (Coloniae 1569. 1570,
4 voll. in 4«; Venetiis 1571, 3 voll. in 4") editum est, ac postmodum in ununi
grande volumen (in 2") redactum. quod ,,Opus catechisticum" inscribitur et primum
Coloniae anno 1577 ac deincops ibidom, Parisiis etc. saepius in lucem emissum est.
Vide Somnicrvof/cl , Bililiotheque II, col. 439—442, et cditoris „Katechismen" etc.
p. 136—148.
^ De his vidc prooemium generale et ediforis ,Katechismen" etc. p. 98—135.
•* Canisium alii 2 catechismos conscripsisse asserunt, alii 3, alii 4 ; ox lioc loco
ea di.ssensio componi posse videtur.
Quid Confessionum et Testanienti supersit non integrum (7. 8.)- 65
VII.
Ex Riess, p. 96, significante se ex Confessionibus Canisii hausisse ; cf. supra p. 6.
Canisius de mnneir procanceUarii acade»iici InyoUtadii a se administrato quae-
dam refert et criicis amorem declarat.
Denm laudat , qicod Ingolstadu sibi non solum finnam valetudinem, sed
etiam singularem grafiam dederit , qua factum sit, ut adversis tempestatihus
numquam prosterneretur , immo ne in tentationem quide?n adduceretur '. Deinde
scrihit, Deum alloquens:
Laudavi multos cum crearem licentiatos Procancellarius ^ , sed
utinam omnes laude dignos et virtute conspicuos laudassem teque magis
quam meipsum et alios commendare voluissem, quia summa laudum et
virtutum a te, et ad te solum, nobis autem confusio faciei''^.
Laudatus^ tunc frequenter et ego, ut multi norunt, dum susceptae
conor provinciae respondere, sed videant illi quam debite laudibus
effecerint vere contemtibilem '.
Utinam mihi sapiat crux tua, Rex aeternae gloriae, utinam de-
sipiat mundus cum suis illecebris et fucis, contra quos armari debebam
paupertate sancta, et exemplo martyrum Patrumque in liac Societate
omnium, qui contemptu gaudent, et omni laborum ac tribulationum
genere exercitati, non nisi submisse de se sentiunt et loquuntur.
VIII.
Ex Eiess, p. 97—98, scribente haec a Canisio ipso in ^Confessionibus" narrari.
Deus Canisio magnam progeniem spiritualem promittit.
Nach Strafsburg berufen*, sollte ich mit Nachstem, so schien es,
dahin abgehen, unter der Fiihrung Deiner Vorsehung, o Gott, in
dessen Handen alle meine Wege sind, der Du mein Erbtheil^ und
der Anker meiner Hoffnung bist; aber als ich mit etwas zu angst-
licher Spannung der brieflichen Weisung zur Abreise entgegensah,
hast Du die Augen meiner Seele geoffnet, Du wahres Licht der
* Ex Riess cognosci non potest, num in Confessionihus liuic seiitentiae et ei,
quae hic ei suhiungitur, aliae sententiae interpositae sint.
^ Supplendum esse videtur sum.
" Foiiasse huic quoquc sententiae et ei, quae subiungitur, in Confessionihus ali-
quid interposituni eraf.
^ „Gott verlieh ihm auch , wie er in seinen Bekenntnissen anerkennt, neben
einer anhaltenden Gesundheit die besondere Gnade, dass er ,durch keinen widrigen
Sturm zu Falle oder auch nur in Versuchung gebracht worden ■ware'" {Riess l. c).
2 Dignitatem quidem ac sahu-ium procancellarii ingolstadiensis Canisius con-
stanter recusavit; eius autem muneris partes ab autumno anni 1.551 usque ad pro-
ximum mensem Februarium supplevit. Phira de hac re vide infra in epistulis, et
in monumentis 67 — 74. * Dan. 9, 7.
* Capituhun ecclesiae cathedralis argentinensis mense Septembri anni 1551
Canisium per litteras rogarat, ut apud se concionaretur. Dc qua ro phira infra.
^ Ps. 15, 5.
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 5
66 VIII. Canisii autobiogritpliia sive Confessiones et Testamentum.
Geister, die in ihr verborgenen Finsternisse enthiillt und die Helle
Deiner Gnade und Deines Friedens in ihr angeziindet, damit ich alle
Sorge abwiirfe und mit starkmiithigem Herzen Dir Alles iibergabe
und anheimstellte und in liuhe und Sicherheit der Abhangigkeit von
Dir lebte. Welche Fiille der Barmlierzigkeit sodann Du am Tage,
da die Kirche Petri Stuhlfeier begeht^ mir Deinem Knechte unmittel-
bar vor der Communion gewahrt hast, ist Dir bekannt, indem Du
mir von Dir aus unverhofft, unter Lossprechung von meinen Siinden
vollkommonen Ablafs, fiir die Heilung meiner Seelenwunden wirksamste
Arznci , beziiglich der Gaben des hl. Geistes die reiclilichste Ver-
heifsung, zur Befestigung und Vollendung in meinen Geliibden, Wiin-
schen und Vorsatzen vollkommen ausreichende Gnade, wie mir vor-
kam, anbotest. 0 wie siifs und stark war Deine Trostung, die kurz
zuvor empfangene Hoffnung vermehrtest Du, dafs Du mir namlich,
wie dem zuvor kinderlosen Abraham, eine uniibersehbare Nachkom-
menschaft geben wiirdest^, die in Deinem Hause aufwiichse und be-
harrte bis zum Ende^ und allezeit durch mich Dich, den wahren
lebendigen Gott, lobte und Deine Herrlichkeit verbreitete, wie das
lil. Geschlecht Abrahams. Es war eine gute Fiigung, o weisester
Fiirsorger und Hiiter meiner Seele, dafs ich wider alles Erwarten, da
ich nach Strafsburg abgehen zu sollen wahnte, plotzhch Befehl nach
Wien erhielt* und jenem neuen Colleg meiner Briider, das der romische
Konig errichtet, zuriickgestellt wurde^, nachdem ich zu lange die
Freiheit zu Ingolstadt gekostet hatte und wohl nur unter Gefahren
und Schwierigkeiten den Hoffnungen und Erwartungen derer zu Strafs-
burg entsprochen hatte.
IX.
Ex Riess, p. 115, scribente se ex Canisii Confessionibus hausisse; cf. etiam
supra p. 5.
CanfsiHS ostendit, quani coinmode sihi acciderif, nt Viennam wifterefiir.
Viennam mittor et novo illic fratrum Collegio, quod Rex Ro-
manorum erigit, restituor, qui nimis diu libertate usus Ingolstadii
manseram''*^ . . .
indicare videtnr Iniic sentenfiae ef sequenti aliqiiid inferpositinn esse ;
ceterum cf. hanc sententiam ciim exfrema parte nr. VIII.
^ Riess: ^also am 18. Januar". Sed co tempore festa ^cathedrae Petri an-
tiochenae" et ^cathedrae Petri romanae" simul fiobant 22. Februarii. Paulus IV.
anno 1558 cathedram romanam in d. 18. lanuarii transtulit, antiochenam suo loco
reliquit {A. I. Weidenbach, Calendarium historico-christianum [Regcnsb. 1855] p. 121).
2 Cf. Gen. 18, 18; 22, 17. » Matth. 24, 13.
* Ignatius 28. lanuarii 1552 sociis ingolstadiensibus mandavit, ut intra decem
dies post acceptas litteras suas Viennam abirent. Qui ineunte Martio abierunt.
Vide infra. ** Cf. supra p. 48.
* Ingolstadionse collegium tunc nondum exstabat.
Quid Confessiouum et Testamenti supersit non integrum (9. 10. appendix). 67
Viennae autem multiplex mihi causa fuit et neeessaria satis, ut
scliola obedientiae exercitaret corpus et animam meam, ut praesentia
patrum et fratrum admoneret me de reformandis omnibus, quae tum
in studiis, tum in moribus et tentationibus meis oj^us habebant ali [?] '^
subsidio et patrocinio.
X.
Ex apographo saeculo XYII. vel XVIII. scripto, quod est in cod. monac. ,Lat.
1606" f. 204 "^. Librarius adnotat Canisium haec in ^diario" „propria manu" scripsisse.
Di'i(s Infhcirniis iratiis.
Memini Domine cum in templo Augustae Cathedralj oraremi,
quam iratus, et uere terribilis^ appareres, extensa quodammodo
dextera iustitiae tuae, paratasque sagittas proferens, quas in Luthe-
ranos conijcere ^ velles ^. Nam occurrebant graues in illos querelae
tuae, Accusabas synagogam Sathanae*, quod tuam Ecclesiam
hostiliter persequeretur , quia honorem tuum, cultum tuum, sacra-
menta tua uiolarent, ac secum in eandem perditionem innumeros in
dies pertraherent.
Appendix Confessionnin.
a) Ex apographo, sub initium saeculi XVII. Friburgi Helvetiorum (a P. Mar-
tino Licio, collegii rectore?) scripto , quod est in cod. ^Scripta de vita et laudibus
B. Petri Canisii" X. L'' (C. 47). Librarius praefatur: „Ex scheda propria manu
[P. Petri Canisii] scripta nuper inuenta.''
Puero mihi Coloniae, ut in timore DEj fortior essem, hi versiculi
famihares fuerunt, quibus meipsum ad pietatem excitabam.
Intus uiue DEO, kimen' venerare propinquum,
Totus uiue DEO, totus tibi despice mundum:
Sit labor et studium, scopus ac intentio sola
Velle placere DEO, uilem contemnere mundum.
b) Canisius adulescens, antequam Societatem lesu ingrederetur, hoc sibi verbum
delegise videtur, quod tamquam signum sequeretur:
PERSEVERA.
Num hoc verbum eius manu maiusculis litteris depictum cernitur in fronte
codicis, quo Coloniae anno 1538 primum uti coepit ^, et P. lacobus Kritzradt ^ de eo
Ita Riess; secl legendnm esse omnino videtitr tali.
lere apogr. " Sic. Legendunine numen.^
1 Canisius primum mense lunio anno 1555 Augustam Vindelicorum (Augsburg)
ad breve tempus venit; nisi forte iam initio anni 1547 ibidem paulisper moratus est.
Annis 1559 — 1566 ibidem in ecclesia cathedrali contionatoris munus administravit.
Postea quoque saepe Augustae fuit, ac fortasse etiani, idque postremum, anno 1584.
2 Ex. 15, 11. 2 Esd. 1, 5. Ps. 46, 3 etc. ^ Cf. Ps. 7, 13-14.
* Apoc. 2, 9; 3, 9.
* Cod. ^Scripta Can. X. A." folio tertio, quod olim erat primum.
^ De eo vide supra, in descriptione codicum.
QQ IX. Epistulae a Canisio et ad Canisium datae 1541 — 1556.
testatur: ,in Dionysio Carthus. Coloniae apud Quentel 1537 impresso Collegio in-
scripto fol. * scripsit ante et retro aliqua sua manu 1540 cum lemmate infra scripto
PERSEVERA." ^
IX.
EPISTULAE A CANISIO ET AD CANISIUM DATAE
1541-1556.
1.
CANISIUS
WEXDEIilXAE CAXIS,
sorori ^.
Colonia iiieniite ant exeuiite aiiiio 1541.
Ex opere: „Men</cJi»ffcn voor Roomsch-Catltolijl-en'' , Tweede Deel (Te Amster-
dam 1808) p. 131 — 133. Editores usi sunt exemplo sibi misso ex oppido Rees, ad
provinciam rhenanam regni borussici nunc pertinenti, ab Henrico Gualterio Eskes,
ecclesiae collegialis illius oppidi canonico ; qui et ibidem 15. Februarii 1808 testatus
est exemplum illud omnino congruere cum archetypo, in 4", quod vocant, scripto.
Hoc igitur anno 1808 in eo oppido exstitisse videtur; annis 1884 et 1885 frustra
quaesitum est tum ibidem in archivis parochiali et oppidano , tum Dusseldorpii in
archivo regio, in quod sublati illius capituli reesensis tabulae translatae sunt.
Sororcm rcprehendit, qitod in Dci servitio neglcgcns sit, ac monet, iit onines rcs
creatas spernat et in Deo solo delectetur.
In ^ allen vue leden sije een vareclitige stervende leuen to
alle tijden.
Ghi scriuet lieue Suijster, men sold woor v bidden, dat ghi des
werlts strijke kust ontgaen. Nu weetet, dat geen Gebeden woel beete-
rungh aen u doin konne, vant ghi niet bereijt v trachhaffte [?] " hart ^
In * omnibus membris tuis semper sit vita vere moriens.
In litteris tuis , cara soror , potis , ut precationes pro te fiant , quo laqueos
mundi efiugere possis. Porro scito nullas preces plenam in te emendationem
efficere posse , nisi pigrum cor tuum ^ ad ea comparaveris , quae a Deo expetis ; si
* trach saffte Mcng.
' Kritzradt significare vult opus illud ,in folio" editum ct iam bibliothecae
collegii coloniensis attributum esse.
- Cod. „Hist. coll. Col." in anno 1542. Kritzradt haec verl)a margini ascripsit.
* Wendelina Godefrido van Triest nupsit; qui consul neomagensis factus est.
Bongaerls 1. c. p. 4. Van den Bergh I. c. p. 10. Complures supersunt epistulae,
quas Canisius ad piam hanc feminam dedit.
* Prima haec Canisii epistula theologiam illam mysticam sapit, quam Car-
thusiani colonienses et Nicolaus Eschius Canisii praeceptor diligenter colebant.
' Editores neerlandici sic vertunt: „uw traag en weeldrig hart."
1. Canisius "Wendelinae Canis. Ineunte aut exeunte a. 1541. (39
daer toe, dat gi gern hed van God. Vant ghi soe koeldelijch on
slappelijch v haldet in God toe dienen — on deggelijks aen tast
on handeldt versumehjch dat perk , dat woort - aen meer en meer
aen u becleeue werd, ond weijtlijch u periculoser on soergehjcher
dagelijcks werdet beflekken, on onreijnichen. En om deese versume-
lijche trachheit in Goddes oijffeninche , soe en smact v werstumde
Harts niet woe suijte on lijffehjche God sije\ en woe genuijchelijke
doch weere die eijncke straten^, die ind begind bepaet en bespreijt
sijn mijt neetelen, mit doornen, on mijt distelen, dae doer die leutere
Bruijt gaen moijt mijt bloete woete, en mijt nachte wleijsch, sal sij
anders omhalsen oeren oijtverkoren broideg-om [?] " , weijlliche sije
moitet werlaten all wat God niet is, om [?] ^ aen irsten all Hoeverdije,
all Kostelheit, Sijraet, Pomperij, Geneuijcht on Trost in eeniche crea-
tuijrliken dijnclien. Mer wuer moijt sijch God werbermen, die Ghi
suijcht in genuijchte den Geest, onde wuen God onder waluijst on
sijnlijchheit. Soe bid ich dem Heijlige Geest woor v, dat hij wer-
lijchtet vue duijternifs ^ , dae Ghi onweetelijch en versuijmelijch sufs
in leeft, En ick nemet in Danck wue rijdez, Ende bid v wijllt deesen
brieff halde ind heijmelijch, on leert v sterven in allen onvolkommen
begherte on gedachnen.
Gescreeven woor een seelige nijen iaer an XLI van v broider
PETR KANIJS.
Aen mijn lieve Suijster WENDELL KANIJS, tzo Nijmmegen.
tam frigide et neglegenter in Dei servitio te geras — et similiter, quae officii tui
sunt, tanta cum neglegentia aggrediaris et praestes; — quae magis magisque tibi
inhaerebit, atque in dies periculosius et gravius te raaculabis ac contaminabis. Et
quia tam neglegens et pigra es in exercitiis sacris, sensu carens cor tuum non gustat,
quam dulcis et amabilis sit Deus \ et quam iucunda foret arta illa via ^, quae initio
urticis, spinis, carduis consita et circumfusa est ; per quos sponsae castae cruentatis
pedibus et nuda carne transeundum est, ut electum sponsum suum amplecti queat;
propter quem omnia derelinquere debet, quae non sunt Deus, atque imprimis omnem
superbiam, omnes apparatus magnificos, ornamenta, pompas, delectationes et solacia,
quae capiantur ex rebus quibuslibet creatis. Sed tui misereatur Deus , quae in de-
liciis corporis quaeris spiritum, et Deum tuum inter libidines et voluptates ! Itaque
Spiritui Sancto pro te supplico, ut tenebras tuas illuminet ', in quibus imprudenter et
neglegenter tibi indulges ; et gratias ago tibi pro iis, quae mihi dixisti , et rogo te,
ut has litteras tibi soli niissas putes ; et disce tibi ipsa mori in omnibus desideriis
et cogitationibus vitiosis. Haec scripsi in proximum annum laeta tibi optans omi-
nansque, anno XLI. Frater tuus Petrus Kanijs.
Carae sorori meae Wendelinae Kanijs, Neomagi.
* Sic. Videtur e.^^sc legendiim broidegom, om.
^ Forfasse libi^arins vel tijiioyrapJuis rocabulum „0^", quod in autographo ante
^weijiliche" scriptnm erat, iierperaiii Iinr transtitlit ; nisi ■weijUiche sit = wijl (omdat)
et om aen mntandiim sif in on aen rel on aem.
' Cf. Ps. 33, 9. 1 Petr. 2, 3. ■ Cf. Matth. 7, 14.
3 Ps. 17, 29.
70 1- Canisius Wendelinae Canis.
Ex Canisii verbis haud clare intellegitur, utruni ante an post initiuni novi anni,
exeunte an incepto tantum anno 1541 scripserit; sed probabilius est exeunte anno
1541 eum scripsisse. Ecclesia coloniensis anno 1310 lege synodali constituerat annum
in posterum festo nativitatis domini (25. Decembris) incipiendum esse ^.
Epistiila haec memoratu digna est etiam propter rationem, qua Canisius nomen
.snum subscripsit. Ad quae notare iuvat Canisiorum noviomagensium nomen tunc
variis modis scriptum esse: Kanys, Kanisius, Canis etc. Ita v. g. liber scabinorum
neomagensium (Schepenboek van Nijmegen) de patre Petri nostri Canisii ad annum
1519: ^lacobus Kanis dedit Egidie uxori suae" etc. ; ad proxime secutum autem
annum: ,Mgr. lacobus Canis [profitetur] se debere lacobo de Rijs-vvick" etc. ; ad
annum 1560: „Theodericus Canisius et Wendelina uxor ejus" ; ad annum 1568: „Otto
Canis senator Arnhemensis potentiavit Gisbertmn Kanis ejus fratrem." Idem ex
aliis quoque scriptis illius temporis intellegitur; v. g. in dipiomate quodam,
27. lulii 1524 confecto, ,.Iacob Kanys" nominatur; in alio, 16. Maii 1576, „6erardus
Canisius" ; in alio, 20. Aprilis 1586, „Gerit Kaniss". „Gisbert Kanijs" anno 1574
inter magistros (,meisteren") confraternitatis cuiusdam comparet (,Ellendige Bruder-
schap") ; anno 1596 ,Michiel Kanis" uxori suae 1000 florenos dat^. Apud Societatem
nostram codex exstat, in quo Canisius noster ipse scripsit: ^Petrus Kannees Nouio-
magus. Anno 1538. m. Sept." ' P. loannes Polancus, Societatis lesu secretarius,
aliquando scripsit: ^Petrus chanisius." *
Quaeri etiam potest, num (quod complures dicunt) verum ac proprium Canisii
nomen fuerit „De Hondt" sive „De Hond" ^. Asserunt familiam Canis neomagensem
ortam esse ex „Doornik" et nomen sibi imposuisse ex vicino quodam praedio suo,
quod „op den Hond" vocabatur ; asserunt, inquam, haec; sed non probant ^ Equidem
in monumentis archetypis saeculorum XV. et XVI. , quae ad hanc familiam certo
spectant, nomen „Hondt" non repperi, neque repertum est in iisdem a Ludovico
Philippo van den Bergh, tabularionmi neerlandicorum summo olim praefecto ". Anno
quidem 1392 in tabulis capituli, quod tunc Cliviae exstabat, ,Peter Canis dictus de
Hondt" comparet *, et ex alio quodam monumento antiquo intellegitur „Henricum
* los. Hartzheim S. J., Concilia Germaniae IV (Coloniae 1761), 125.
- L. Ph. van den Bergh , Het Geslacht Kanis p. 9. 10. I. G. Ch. Joostiuc/,
Inventaris van het Oud-Archief der Nijmeegsche Broederschappen (Nijmegen 1891)
p. 235. 308. 315. 496. B. F. W. von BrHcken-Fock, Het Geslacht Roukens, Bijvoeg-
selen (Oisterwijk 1893) p. 3.
^ * Cod. „Scripta B. P. Canisii X. a." p. 4.
* Ita Polancus Canisii nostri nomen conformavit in littei-is, quas iussu S. Ignatii
Roma 7. Februarii 1548 Coloniam ad Adrianum Adriani et Leonardum Kessel misit;
* autographum est in cod. colon. „Epistt. ad Kessel. I." f. 36.
* Ita V. g. : „Petrus Canisius, der urspriinglich de Hondt hiess" etc. {los. Ritter
von Aschbach, Geschichte der Wiener Universitat III [Wien 1888], 145). ^Petrus
Canisius, uit het geslacht Canis, de Hondt" etc. (/. W. Staats Evers , Nijmegen
[Arnhem 1891] p. 101).
* Ita lac. Kol- , Vaderlandsch Woordenboek. Negende Deel. Tweede Druck
(Te Amsterdam 1788) p. 50. Kok de Canisio nostro comphira falso affirmat: obiisse
Romae 27. Decembris 1596 (obiit Friburgi Helvetiorum 21. Decembris 1597), prae-
positum generalem Societatis lesu factum esse etc. Kocium in noniine Canisii ex-
plicando secutus esse videtur N. C. Kist in ^Nederlandsch Archief voor kerkelijke
Geschiedenis. Door N. C. Kist en H. J. Royaards" IV (Leiden 1844), 362.
^ ^Nooit toch is mij zelfs in Nederduitsche stukken van dien tijd de naam de
Hondt anders dan als vertaling voorgekomen ; de familie noemt zich somtijds Canis,
maar de gewone door haar gevolgde schrijfwijs is Kanis en de geleerden onder hen
voegden er een ius achter en schreven Canisius" (1. c. p. 2).
* Van den Bergh 1. c. p. 3.
Ineunte aut exeunte a. 1541. 71
Hont de Arnhem" initio saeculi XV. (1409—1416) decanum capituli S. Plechelmi in
Oldenzaal fuisse^; atque loanni „de Hondt" sive ^Canio", canonico curtracensi,
Erasmus Roterodamus annis 1524—1527 aliquot epistulas misit ^. Sed hos Hondios
ad familiam ^Canis" neomagensem pertinuisse certo non constat. Multae enim olim
in Germania exstabant familiae, quibus nomen „Hundt" vel simile erat : in Tiroli,
Carniola, Franconia, Saxonia, Hassia, Borussia orientali etc. * Wiguleus Hundt, ducis
Bavariae consiliarius, Canisio aequalis et amicus erat. Etiam nunc in Bavaria comites
,Hundt von Lauterbach", in Borussia liberi barones ,von Hundt und Alten-Grottkau"
et domini ^Hundt von HafTten" exsistunt *. Nec tamen hos cum Canisiis neomagen-
sibus cognatos esse compertum est. Attamen hos quoque olim nomen ^Hundt" vel
potius „Hondt" habuisse utcumque verisimile dicendum est, praesertim cum eorum
insigne praeter alia etiam imaginem canis contineat atque idem vel fere idem sit
atque insigne famihae ,Hundt von Hafften" ^ Saeculis XVI. et XVII. atque ineunte
XVIII. praedium „Neerhoven" sive „Nierven" prope vicum Nuth (nunc provinciae
limburgensis regni neerlandici) situm familiae „Canisius" erat, quae etiam „Hundjens"
vocabatur*'. Exeunte saeculo XV. etiam in Italia familia quaedam ^Canis" vel ,de
Canibus" (Cani, dei Cani?) exstabat. Nam loannes lacobus „Canis" vel „de Canibus"
eo tempore in academia patavina ius professus est et annis 1476 , 1479 , 1488 etc.
Patavii, Venetiis, Bononiae opus „De modo studendi in jure" aliosque libros de iure,
carmina etc. in lucem emisit. Ac complures Iiunc ipsum Petri nostri Canisii patrem
fuisse asseruerunt '. At falso id quidem ; nam Petri Canisii patrem in Italia pro-
fessorem fuisse numquam compertum est ; ac patavinus ille iam anno 1468 opusculuni
conscripsit, cui titulus : „De Inivriis Et Damno Dato Rvbrica" ^; sin autem libri huius
auctor Petri Canisii pater fuisset, dicendum esset hunc plus quam 90 aetatis annos
attigisse ; quos si attigisset, id certe a Petri Canisii biographis atque immo a Petro
ipso memoriae traditum esset.
^ Archief voor de Geschiedenis mn het Aatishisdom UfrecJit III (Utrecht 1876),
288—290.
2 Des. Eras. Boterod. Epistolarum opus (Basileae 1558) p. 635 — 636. Magni
Des. Erasmi vita; acced. epistolae illustres (Lugduni Batavorum 1615) p. 136 — 143.
^ Manfr. Mai/er, Leben , kleinere Werke und Briefwechsel des Dr. Wiguleus
Hundt (Innsbruck 1892) p. 9 ^.
* Medio saeculo XVIII. Hagae Comitis ('s Gravenhage) bibliopola degebat,
cui nomen erat ,P. De Hondt". Cuius complures * epistulae autographae ad car-
dinalem Passionei anno 1752 datae nunc in bibliotheca vaticana exstant, cod. vat.
lat. 9812 f. 337—859. Anno 1878 Stutgardiae editum est opusculum „Abraham
Lincoln. Von Dr. Theodor Canisius".
'" Similia insignia, in quibus tamen canis non cernitur, habent familiae Cha-
tillon, van Haeften.
* los. Habefs, Beschrijving der voormalige Heerlijkheid Nuth (Roermond 1880)
p. 17-18.
■^ Bongaerts p. 4. CoIIection de Precis historiques XXV (Bruxelles 1876) , 23.
L. H. Chr. Schutjes, Geschiedenis van het Bisdom 's Hertogenbosch. Vijfde deel
(St. Michiels-Gestel 1876) p. 267-. Atque hunc editor ipse secutus est in ,Zeit-
schrift fiir katholische Theologie", 14. Jahrg. (Innsbruck 1890), p. 721.
8 Lud. Hain, Repertorium bibliographicum. Vol. 1 , P. 2 (Stuttgartiae et Lu-
tetiae Parisiorum 1827), n. 4321—4333. /. G. Th. Graesse, Tresor de livres rares
et precieux II (Dresde 1861), 35. Bibliotheca instituta et collecta primum a Con-
rado Gesnero, amplificata per lohannem lacobum Frisium (Tiguri 1583) p. 371. 459.
72 2. Canisius Wendeliuae van Triest.
2.
CANISIUS
WENDEIillS AE VAX TRIEST,
sorori.
Coloiiiji 23. Martii 1548.
Ex libello periodico ,Collection de Precis liistoriques . . . sous la directiou de
losepJi Broeckaert" S. J. XXV (Bruxelles 1876), 26 — 27. Una cum bac epistula iu
eodem libello primum editae sunt litterae, quas Canisius ad cognatos dedit 1544 [*?1
Dec. 27., 1546 Oct. 30., 1553 Aug. 20., 1574 Oct. 12., 1579 Dec. 20., 1585 lun. 16.
(ibid. p. 25 — 29. 77 — 84). At editor anonymus (aute complures annos mortuus)
solum versiones gallicas barum epistularum proponit a se confectas ; Canisium auteni
ipsum primas quattuor epistulas lingua vlamica scripsisse affirmat cum aliquot
germanismis mixta, ceteras germanica. Arcbetypa interpres ipse habuit; sed unde
acceperit vel quo miserit, non liquet. Ego annis 1892 et 1893 in Belgio et Hollandia
frustra quaesivi; in domo aliqua privata ea latere suspicor.
Poterat quidem sola versio latina, ex gallica deducta poni, omissa ipsa gallica ;
sed melius visum est banc quoque lectoribus ofterre, quia versionibus quantumlibet
accuratis sententia auctoris aliquantulum mutari scriptique color quasi diminui solet.
Epistula usus est los. Hansen, Die erste Niederlassung der Jesuiten in Koln
1542 — 1547, in „Beitrage zur Gescbicbte vornebmlich Kolns und der Rheinlande"
(Koln 1895) p. 1741.
Sorori timorem Dei et paenitentiam commendat, exemplo honi latronis ijroposito.
Superbia mundi fugienda, maxime in vestibus et ornamentis. Liberi diligenter custo-
diendi. De baccis iuniperi emendoque vino quaedam addit.
Conformement a la resurrection du Christ, vivons dans la nouveaute
de notre vie, de sorte que nos anciens defauts demeurent morts et
ensevelis avec la mort et Fensevelissement de Notre-Seigneur i.
Chere soeur, conservez-vous forte dans la foi chretienne , et
apprenez ainsi a mepriser la vanite du monde et la concupiscence
de la chair. Vous n'arriverez jamais a cela, a moins que vous ne
restiez ferme dans la crainte de Dieu qui est le commence-
ment de la sagesse^. Cest pourquoi soyez toujours soigneuse
sous les yeux de votre Seigneur et juge severe. Les jugements de
Dieu sont profonds et terribles ^. Par sa misericorde nous ferons tou-
jours en sorte que nous nous conformions a sa justice. Les hommes
Sicut Christus resurrexit, ita et nos in novitate vitae nostrae vivamus, ut vetera
peccata nostra commortua et consepulta maneant morti et sepulturae domini nostri '.
Cara soror, serva te fortem in fide cbristiana, sicque disce vanitatem nmndi
et concupiscentiam carnis spernere. Ad boc autem numquam pervenies, nisi firmiter
perstabis in t i m o r e D e i , qui e s t i n i t i u m s a p i e n t i a e ^. Propterea semper
sollicita esto in conspectu domini tui iudicisque severi. ludicia domini profunda
sunt et terribilia ^ Per cuius misericordiam semper ita agemus , ut ad iustitiam
eius conformemur. Ac caeci quidem bomines vana seducuntur fiducia , (luam iu
Cf. Rom. 6, 4—6. Canisius secundo ante pascha die haec scribebat.
Ps. 110. 10. =» Cf. Ps. 35, 7; 65, 3.
23. Martii 1543. 73
aveugles se laissent seduire par une vaine confiance en la misericorde
de Notre-Seigneur ; nous, nous considererons le profond repentir du
bon larroni et penserons quelle prudence il y a eu en lui. Cest
ainsi qu'il a dit avec un plein abandon: „Seigneur, souvenez-
vous de moi dans votre royaume."^ Un si profond repentir
ne nous sera pas accorde, si nous ne nous appliquons pas a ecouter
et a suivre la voix de Dieu qui nous dicte dans notre conscience de
faire ou de laisser ceci ou cela par amour pour lui. Nous faisons
donc bien d'observer si nous employons notre temps pieusement et
utilement et de nous preserver soigneusement d'occasions mauvaises
et de soucis inutiles. Gardez-vous surtout de rorgueil du monde,
qui maintenant consiste surtout dans les ornements usuels, les bijoux
et Telegance [reprochable dans les habits]\ Communement les gens
sont si aveugles et si enveloppes par cet orgueil qu'ils n'y voient
pas de peche ; mais, a la fin de leur vie, ils seront autrement eclaires
et alors il n'y aura plus de temps pour faire penitence.
Vous parlez comme d'un nouveau fruit (enfant^). Vous voulez
conserver cela avec vous (garder la-dessus le secret). Les meres
ont la coutume d'etre tres-folles de leurs premiers enfants. Tachez
d'eviter cela, et sachez que vous devez garder soigneusement vos
enfants, pour qu'ils puissent conserver leur innocence et qu'ils gran-
dissent dans la crainte et le service de Dieu. Aujourd'hui on ne
fait pas attention a cela. .Je vous remercie du genievre* qui me
misericordia domini nostri collocant; nos vero paenitentiam magnam boni latronis
considerabimus ^ ac perpendemus, quanta in eo fuerit prudentia. Itaque ille animo
plene resignato: ^Domine," inquit, „memento mei iu regno tuo." - Tanta
paenitentia nobis non concedetur, nisi diligenter audiemus et sequemur vocem Dei
in conscientia nostra nobis dictantis, ut boc illudve pro eius amore faciamus vel
omittamus. Conveuit igitur attendere , num pie et utiliter tempus nostrum expen-
damus, et occasiones pravas curasque inutiles diligenter evitare. Cave tibi imprimis
a superbia mundi, quae nunc potissimum in oruamentis est usitatis, in gemmis, in
cultu [vestium inepto]. Hac superbia homines communiter ita occaecati et perturbati
sunt, ut peccatum in ea non cernant ; sed in fine vitae alia edocebuntur, et tunc
tempus paenitentiae agendae iam non erit.
Loqueris quasi progeniem exspectans ^. Quam rem tacitam tenere vis. Matres
primarum stirpium suarum insano solent amore incendi. Stude ut id vites, et scito liberos
studiose tibi esse custodiendos, ut innocentiam conservare queant atque in Dei timore et
servitio succrescant. Hoc tempore id non curatur. Gratias tibi ago pro baccis iuniperi *,
" [irreprochable dans les habitsj cditor hehja ; sed tofi(s t<enno confrariiim 2)osfiiIat.
1 Edifor helga: ,Les reflexions que le bienheureux fait ici sur le repentir
sincere du bon harron sont (5videmment le fruit de la m^ditation qu'il avait faite le
matin meme du vendredi-saint. ^ Luc. 23, 39 — 42.
2 Inter filios Wendelinae van Triest nominantur: lacobus, Everardus, Gode-
fridus {Boiujaerfs p. 4).
^ Edifor helrja asserit Canisium scripsisse ^.geinwerais". Canisius vinum ex
baccis iuniperi factum (Genever, Gin, Wachholderbranntwein) significare vidotur; quo
homines pro medicina tunc utebantur.
y^ 3. Yota Deo facta a Canisio.
convient bien et qui, je Tespere, me fortifiera. Soyez tous recom-
mandes a Dieu!
Cologne, Tannee 1543, le vendredi-saint
Pierre Kanijs, votre frere.
Dites a votre mari que, s'il vient ici, il trouvera chez le beau-
frere de M. Everarts ou ailleurs ici en ville autant de bon vin a
acheter qu'il en a besoin. Ce vin est meilleur que celui que nous
avons bu chez lui et qui ne sera probablement plus a trouver. Mais
cet achat ne peut pas etre en dessous de quarante iochbd (?)V Re-
merciez Immel^ de ma part. II n'etait pas necessaire de m'expedier
ce qu'elle m'a envoye, et il n'y a rien de necessaire ou de particulier
que j'aie a lui ecrire.
quae bene mihi conveniunt quibusque valetudinem meam firmatum iri spero. Omnes
vos Deo commendo.
Coloniae, anno 1543, die per Cbristi moi'tem sacrata.
Petrus Kanijs, frater tuus.
Dic marito tuo, eum, cum huc venerit, apud affinem [fratrem uxoris vel ma-
ritum sororis] Domini Everarts vel alibi in hac urbe tantum boni vini venale inven-
turum, quantum ei necessarium erit. Vinum illud melius est eo, quod apud eum bibimus,
quodque putarim iam reperiri non posse. Neque tamen baec emptio inferior esse
potest ((uadraginta . . . [?] ^ Immelae [?] - meo nomine gratias age. Opus non erat
ad me perferenda curare , quae ipsa mibi misit , neque necessarium quicquam vel
peculiare habeo, quod ei scribam.
Nota : Editor belga censet Canisium bic eam temporum rationem secutum esse,
qua anni festo pascbali incipiuntur, ideoque bas litteras 11. Aprilis 1544 datas esse.
Sed si Canisius novum anuum tunc censuisset instare, certe eius aliquam mentionem
fecisset, laeta optans etc. Medio quidem aevo colonienses annum saepe incipiebant
sabbato sancto sive vigilia paschatis ; sed id iam saeculo XIV. ineunte abolitum est ^.
Anno 1543 ,,parasceve domini" 23. Martii fiebat.
Haec epistula et praecedens solae supersunt ex iis, quas Canisius misit, ante-
quam Societatem lesu ingrederetur.
:i.
VOTA DEO FACTA
A CANISIO.
Moffnntiae 8 Maii 1543.
Ex autographo (4^ 1 pag.), quod est in codice, qui inscribitur „Vota Simplicia"
et incipit ^Omnipotente et sempiterno Iddio, lo Joan bolognes", f. 353.
' Forte ^ochshoofd", nOxhoofd", quae mensura erat vinorum et liquoruiu
acriorum et in (lermania 3 amphoras (Eimer) vel 6 ^Anker" aequabat. An ^iuchart"
= Jauchert = iugerum (mensura vinearum)??
- Im, Immetje Batavis erat = Emerentiana. Magis autem mibi probatur
^lmmel" esse = Himelina ; sanctus enim Himelinus (10. Martii) in Brabantia mor-
tuus est, et in antiquiore quodam libro liturgico Neerlandiae inter „nomina vernacula
Frisiorum" invenis.se me memini : Ime = Himelinus.
3 Annalen des historischen Vereins fiir den Niederrhein , 21. und 22. Heft
(Koln 1870), p. 272—280.
8. Maii 1543. 75
Sunt etiam in vita a P. lacobo Keller S. J. scripta; qui asserit se ea ex
Canisii ^ipsius tabulis ab obitu relictis" accurate exscripsisse ; v. g. cod. monac.
,Keller, Can. 3" f. 2.
Edd. Raderus, Can. p. 18—19. Reiffenberff 1. c. p. 8—9. Boero 1. c. p. 26—27
(italice). Riess 1. c. p. 33—34 (germanice). S('(juin 1. c. p. 31 (gallice).
Vovet se Societati lesu oboedientiam praestiturum et, quantum eiusdem prae-
sides sfatuerint, paupertatem servaturum ac Romam peregrinaturum et , si in Socic-
tatem iion recipiatur, in aliam religionem ingrcssurum.
Ihesus
In nomine domini amen. Anno 1543 die apparitionis S, Micha-
elis aut in octaua Maij, quae dies mihi natalis est, tribuens initium
anni 23 aetatis meae , post maturam deliberationem ^ ego Petrus
Kanisius, Nouiomagensis voueo simpliciter^ DEO omnipotenti, B.
virgini Mariae .S. Michaeli archangelo et omnibus sanctis, ex nunc me
transiturum ad obedientiam societatis quae dicitur lESV CHRISTI.
Simihter domino DEO et sanctis eis [?] " promitto firmiter et voueo,
quod per diuinam gratiam velim etiam exnunc actualem assumere
paupertatem, nisi quatenus et quamdiu Praepositus dictae societatis,
aut eius loco M. Petrus Faber impedierit: qui nunc dignatus est me
in probationem^ suae societatis recipere.
Voueo praeterea peregrinationem instituere ad limina S. Aposto-
lorum Petri et Pauli Romae, et hoc quamprimum, si non aliter de-
terminauerit idem M. Petrus. Quod si in ordinem societatis huius
me non acceptari contingat, volo me tunc statim obligatum esse se-
cundum consilium ipsorum professorum in eadem societate, ad accep-
tandum protinus ordinem alium approbatum in vita communi et ap-
probatae obedientiae.
Atque haec omnia dumtaxat propter honorem et amorem lESV
CHRISTI domini nostri , deinde simul ad honorem et seruitium Glo-
riosae Virginis Mariae, Sancti quoque Michaelis acomnium sanctorum:
in salutem animae meae. amen.
Sic praesenti manus meae subscriptione sic et sumptione sanctissimi
corporis Christi perpetuo contestatum manere volo.
* Sic ; sed valde probabile est Canisium scribere voluisse: eius. Hoc etiam
Raderus et Reiffenberg posuerunt.
* Vide supra p. 9. 43—44. Canisius B. Petro Fabro 12. Aprilis 1543 ad priorem
Carthusiae coloniensis scribenti iam erat perspectus et exeunte Aprili exercitia spiri-
tualia nondum absolverat (vide infra, monuni. 1); ex qua re concludendum est eum
exercitia fecisse integra; quae quattuor hebdomadas vel „plus minusve triginta dies"
complectuntur (Liber exercitiorum, adnotatio 4) ct ^electionem" muneris seu ,status
vitae" capcssendi (si quis eam facere velit) hebdomada secunda incipi iubent.
- Ita, ut haec vota non sint soUemnia secundum ius canonicum. Vide infra,
monum. 3. ^ In tirociniura sive noviciatum.
76 4. Canisius amico cuidam.
Modis omnibus oro simul et requiro, vt superiores mei me com-
moneant, corripiant, et ad haec obseruanda rigide compellant, si
forte (quod absit) contingat me conuerti retro et meditari suffugium
et excusationem al) omnium horum impletione^
CANISIUS
AMICO CUIDAM.
Mo£:antia mense Maio (die 8. vel paulo post) 1543.
Ex apographo P. lacohi Bidcnnann S. J., quod est iu cod. monac. ,Keller,
Can. 1" f. A^—b^
Alterum apograplium est in codice: „Scripta B. P. Canisii, X. V. a. 11" (p. 4),
qui biographiam Canisii a P. lacoho Keller compositam et a P. Ludovico Arano S. J.
(t 1652) descriptam continet; tertium, quartum (saec. XVII.), quintum (saec. XVII.
vel XVIII.) sunt in codd. monac. ^Keller, Can. 3" f. 2^—3^ et ,Lat. 1606"
ff. 70* et 127^
Edd. Raderus 1. c. p. 20 — 2L Nic, Orlandinns S. J. , Forma sacerdotis apo-
stolici expressa in exemplo Petri Fabri (ed. 2, Dilingae 1647) p. 48 — 49. Pi/thon
1. c. p. 25—26. Reiffenberg 1. c. p. 9. Seguin 1. c. p. 31 (gallice). Partem epistulae
proponit Janssen 1. c. IV, 383.
Petri Fahri doctrina et virtm. Ab eo midti , inter qiios Cochlaeus, instituti^
vudti e clero reformati. Canisins ipse exercitiis spiritualibns in noviim quasi homineni
transformatnK.
Secundis uentis Moguntiam ueni '\ uirum quem quaesiui -, si tamen
uir est, et non potius Angelus Domini^ meo magno bono reperi; quo
nec uidi nec audiui doctiorem profundioremque Theologum", aut tam
illustris eximiaeque uirtutis hominem. Illi nil aeque in uotis est, ac
Christo cooperari in salute*^ animarum; nullum ex illius ore uerbum
siue in usu, familiarique congressione% siue dum mensae accumbit
prodire audio^, nisi quod DEI honorem ac^ pietatem sonet, neque
tamen ob facundiam'' audientibus grauis aut molestus est. Auctori-
tatem tantam habet', ut ei se spiritualiter informandos multi religiosi,
attigi Pgth. '" Dei Eeiffenher;;.
doctiorem profundiorem Theologum Aranus. '^ salutem Pgth. Eeiff.
sive in familiari . . . congressione Reiff. ^ prodit Pgtii.
et ,Lat. 1606" f. 70'' Orl, Reiff. ^ Pgth. om. ob facundiam.
habuit utrumque apogr. in ^Lat. 1606", et Rad.
* Sacchinus: „Forte quis admiretur, quod nulla in his votis mentio fiat casti-
tatis. Causam putarim , ([uod virginitatem iam dudum singulari proprioque voto
dedicarat* (De vita Canisii p. 25—26; cf. supra p. 39). P. loannes de Polanco:
„lnter caetera, quae . . . sunt a Fabro acta ad Dei gloriam et Germaniae utilitatem,
id fuit, quod Petrum Canisinm, jam tunc zelum catholicae religionis contra sectarios
defendendae et propagandae, cum eruditione, eloquentia et pietate insigni, conjunctum
prae se ferentera, per spiritualia Exercitia Societati genuit" (Chronicon Societ. lesu
I, 115). 2 Cf. supra p. 42-43.
Mense Maio (die 8. vel paulo post) 1543. 77
miilti Episcopi, multi Doctores tradiderint ^, inter quos est' Cochlaeus
ipse, qui pro ipsius instructione gratias se reddere pares unquam posse
negat*'^. multi Sacerdotes et cuiusuis ordinis Ecclesiastici uel concu-
binas abiecerunt, uel saeculum reiecerunt", aut a grauioribus ' flagitijs
ad frugem meliorem eo adnitente adlaboranteque se se receperunt * ^.
Quod ad me attinet, dici uix potest^, quemadmodum exercitationibus
illis spiritualibus' animum meum ac sensus immutari, mentem nouis
coelestis gratiae radijs'' collustrari, et nouo quodam me' uigore affici
senserim, sic ut'' et in corpus redundante diuinae beneficentiae copia
totus corroborari, atque in alium prorsus hominem transformari uiderer'.
* et Orl. Reiff. ^ nunquam posse affinnat Pijth.
" reliquerunt ^Laf. 1606" f. 127" ; vel concubinas, vel saeculura rejecerunt Pi/th.
■^ grauibus iifntinque a/wgr. in „Laf. 1606", Orl. Pijfh. ; e gravibus Reiff.
^ ad frugera meliorem se receperunt Pijfh.
^ non possum verbis consequi Pijth.
- quantum illis exercitationibus Pijfh. "^ fulgoribus Pjfh.
' oiii. Pjfh. ^ sicut Bidermanii.
' senserim, ut in alium prorsus horainem transformari viderer Pijth. ; cefera omiffif.
' Inter hos erant Philippus de Flersheim, episcopus spirensis; Georgius Muss-
bach, eiusdem vicarius generalis; loannes Morone, episcopus mutinensis et nuntius
apostolicus, atque etiam abbas imperialis monasterii campodunensis (Kempten), or-
dinis benedictini. Exercitiis spiritualibus S. Ignatii Faber anno 1542 Ottonem Truch-
sessium de Waldburg Spirae et Michaelem Helding, auxiliarem episcopum mogun-
tinum, ac lulium Pflug, electum episcopum naumburgensem, Moguntiae excoluerat.
Anno autem 1541 Ratisbonae inter comitia imperii compluribus principibus se con-
fessarium praestitit. „In quibus confessionibus," inquit ipse in ^Memoriali" suo,
,factus est multus fructus, et iactum est semen in alia maiora, quae inde sunt orta ;
in Exercitiis etiam Magnatum Hispanorum, Italorum et Germanorum". Cf. Memoriale
Beafi Pefri Fahri , ed. P. Marcellus Bouix S. J. (Lutetiae Parisioi-um 1873) p. 20
(in editione maiore p. 19). Cartas del B. P. Pedro Fabro I, 29. 45. 49. 91. 95. 139.
143. 164. 166. Polancm I. c. I, 114—115. Riess 1. c. p. 23—28. Cornelijl. c.^.lQ
ad 87; (Jius. Boero S. J., Vita del Beato Pietro Fabro (Roma 1873) p. 74—79.
112—116.
- De loanne Dobeneck, vulgo Cochlaeo (1479—1552), qui rector scholae latinae
norimbergensis, dein decanus ecclesiae Beatae Mariae Virginis Francofurti ad Moenum,
tandem canonicus eystettensis et vratislaviensis fuit ac 190 fere scripta ad fidem
catholicam illustrandam et defendendam edidit , Faber Spira 23. lanuarii 1541
Romam ad S. Ignatium et P. Petrum Codacium scripsit: ,Deo profecto laudes tri-
buendae, de extrema qua [Vormatiae] Exercitia aggrediebatur voluptate. Cum ipsi
de discriraine serraonem habuissem inter scientiam et sensuni spiritualem, coelesti
subridens laetitia : Gaudeo, inquit, quod tandem magistri circa affectus inveniantur."
Memoriale p. 878 (ed. mai. p. 367—368). Cochlaeus postea ,alios atque alios
Germanos vel ad Fabrum exercendos adducebat, vel ipsemet exercebat" {Polancus
1. c. I, 93).
* Ita V. g. Faber Moguntia 22. Decembris 1542 S. Ignatio scripsit loanneni
Aragonium discipulum suum parocho cuidam moguntino exercitia tradere coepisse,
huncque concubinam iam dimisisse ; is Conradus , parochus ad S. Christophorum,
fuisse videtur, cuius hospitio Faber et Canisius utebantur. Narrant eum carthu-
sianum ordinem ingressura esse et reliquura vitae religiosissime exegisse (Cartas
del B. P. Pedro Fahro I, 164. 166; Reiffenhery 1. c. p. 6).
78 5. Canisius Franc. Stradae. Mense Maio [?] 1543.
Canisium has litteras ad aniicum sive familiarem dedisse Keller et Rader
testantur. Qui Coloniae degisse videtur et fortasse fuit Laurentius Surius vel Ge-
rardus Kalckbrenner, prior Carthusiae ; hic certe Canisii sive litteris sive sermonibus
edoctus 31. Maii 1543 Colonia ad priorem Carthusiae treverensis inter alia haec de
Fabro scripsit: ^Spero quod Dominus dabit mihi videre hominem Dei, singularem
amicum suum, antequam moriar, ut ab eo dirigar ad interiorem hominis reforma-
tionem, et unionem cum Deo." '
In apographis huius epistulae tempus, quo data sit, adnotatum non est. Vidimus
autem Canisium 8. Maii 1543 Moguntiae Deo votis se obstrinxisse. Certum etiam
est vota illa ex exercitiis spiritualibus quasi nata esse , quibus Canisius Moguntiae
operam dedit, ideoque aut inter ipsa exercitia aut in eorum fine facta esse. Cum
autem S. Ignatius in Libello exercitiorum (adnot. 20) magnopere suadeat, ut eo tem-
pore a suis quisque amicis notisque quam maxime se segreget, vix credi potest
Canisium hanc epistulam ante 8. Maii 1543 scripsisse.
Pulchra certe haec epistula est, sive res spectantur sive verba; quae tamen
verba aliquid ornamenti fortasse a Kellero acceperunt.
In memoriam Petri Fabri et Petri Canisii, qui Societati lesu portas Moguntiae
quasi aperuerant, postea ibidem in vestibulo interiore domus probationis S. J. saxeae
eorum statuae positae sunt, ^quasi", inquit moguntinus quidam scriptor, „e lapide
exprimant illud Isai. 6. Attendite ad Petram, unde excisi estis" ^.
5.
CANISIUS
FR. FRAXCISCO STRADAE S. J. s
Coloiiia mense Maio [?] 1543.
Ex Sacchino, De vita Canisii p. 26—27.
Idem paulo brevius exponit Orlandinus , Historiae Societatis lesu prima pars
I. 4, n. 34.
Sacchinus: „Communicmut et siium gaudium de inita Societate Canisius
cum sociis , qui Lovanij versahantur , ac nominatim cum Francisco Strada.
. . . Qui acceptam a Petro epistolant ad Romanos Socios mittendam censuit, cum
hoc non elogio magis, quam oraculo. ,Canisius', inquit, ,henedicfissima^ illa.
' eruditissima Orl.
1 Egregia haec cpistula est in Actis Sancfontm lulii VII (Parisiis et Romae
, 493 et (cum lectionibus aliquot variantibus) in „Cartas del B. P. Pedro
Fabro" I, 421—422.
2 Vide lo. Seb. Sevenon, Moguntia Ecclesiastica hodierna (Werthemii 1763) p. 78.
^ Franciscus Strada (d'Estrada) hispanus a S. Ignatio in Italia Societati additus
et ab eodem anno 1554 provinciae S. J. aragonicae praefectus est ; anno 1543 Lovanii
studiorum causa morabatur; obiit Tolcti anno 1584. Quem Sacchinits „inter prima
Societatis Columina merito numerandum" dicit additque: ' „ExcelIuit in eo donum
Sacrae praedicationis. Adolescens per Italiam , iuuenis in Belgio , dein per omnem
Hispaniam matura aetate, et facultate, cum singulari grauitate, vi motuque con-
cionis vbique frequentissimae auditus est" (Historiae Societatis lesu pars quinta I
[Komae 1661], 1. 4, n. 124, p. 197). Cf. etiam Polanci Chronicon I, 192—197. 257.
303 — 304 etc. Stradae vitam copiosius enarravit Mathias Tanner S. J., Societas
Jesu Apostolorum imitatrix (Pragae 1694) p. 184 — 189.
6. Canisius Georgio cle Skodborg. 3. lunii 1543. 79
ac jnirissima anima literas dedit^ ad me, qiias mitto in l^bem, rt agatis gratias
Deo tam de sincero spiritu, tamque electo^ , et eximio Dei famido, quem seruabat
sibi CJiristus dbsconditum tanquam triticum electum in magna copia jxdearum
ad magnam laudeni , et gloriam tremendae 2Iaiestatis suae , et amabilis bo-
nitatis.' " "
Canisium ex urbe coloniensi scripsisse ex toto Sacchini sermone intellegitur.
Orlandinus affirmat eum Ignatio scripsisse, non Stradae. Fortasse haec epistula et
ea, quae proxime praecessit, una eademque est.
6.
CANISIUS
GEOROIO DE NKODBORG,
archiepiscopo lundensi et primati Daniae et Sueciae ^
Colonia 3. luiiii 1543.
Ex editione germanica operum loannis Tauleri 0. Pr., facta Coloniae anno 1543
(f. 2tii* — 3t in'') ; quae inscribitur: „S)e^ erleu(f)ten ®. ^ofifln ' ni^ Sauleri , bon et)m
inaren ®uangelij= I d^en leben, ©ijtlic^e | ^rebig, j Seteu, i (Spiftolen, ©antilenen,
5)3ropI)etten, ; 2IIIe^ et^n foftpar (Seelenfcfia^, in olten gef(f)rt)ben Sii(f)ern fiinben, mb nii
erftmal^ in§ Iie(f)t fommen. Slud) fel)nb !^ier be\) bie Dorgebrucfte ^rebigen 3:f)auleri,
tuolc^e in Dori gen ©jemplaren bor^f) al tinb jufa^ung, gefur^t, gelegt t)nb cer bundelt
maren, auB ben felben gefd^riben ejemplaren treiimli(f) gefceffert. 2Bet)tern inlialt bife
biKi^Q ft)nbeftu gur anbern fet)b bifeS SBIat^ angejei^iit. ; ©ebriicft 311 gotlen im jar
aSnferg §erren, ; M. D. xliij. ben tierten tag ^unij." In fine libri legitur: „©ebru(it
htt) Safpar »on ©ennep" (2° fi". CCCXLI) ^.
" misit Epistolam Or?. Ptito, mutationern factam esse a Sacchino, ne bis legeretitr
vocabulum ..mitfere". ^ lecto Orl. '^ nltima tria verha om. OrJ.
^ Lund (Lunda Gothorum, Londinum Scandinorum sive Danorum) urbs est anti-
quissima, in provincia ^Schonen" sita, quae olim modo Danis, modo Suecis suberat,
nunc suecica est. Lundensem episcopum Hadrianus IV. metropolitam Daniae agnovit
et primatem Daniae et Sueciae appellari vohiit. Georgius Skodborg (Schotborch)
secretarius erat Christiani II., Daniae regis. Qui anno 1620 capitulo lundensi auctor
fuit, ut Georgium archiepiscopum eligeret. At cum regi bona quaedam ecclesiastica
occupare volenti obsisteret, is eum loco movit. Verum Georgius aliquot annis post
in dignitate archiepiscopali lundensi, quam etiam tres alii sibi vindicabant, a Cle-
mente VII. confirmatus est , consecrationem episcopalem accepit , exeunte Mai"tio
anno 1524 Roma in patriam profectus est. Nec tamen umquam archidioecesim suam
administrare ei contigit. Coloniam igitur se recepit ibique decanatum ecclesiae
collegialis sanctorum Apostolorum et canonicatum aliquem ecclesiae S. Gereonis
assecutus est. Vivere desiit Coloniae anno 1551. Georgius de Skodborg bene distin-
guendus est a loanne de Weeze (a Vesa , Vesalio) , qui anno 1522 pro sede hin-
densi ^po.stulatus" est et saepe „archiepiscopus electus lundensis" dicitur. Is epis-
copus constantiensis postea factus est et in Germania principum legationes et similia
officia corapluries administravit {Neher, ^Lund" in ^Kirchenlexikon" VIII, 295—300.
Annalen des historischen Vereins filr den Niederrhein 45. Heft [Kolu 1886], p. 43.
Lud. Schmitt S. J. , Der Karmeliter Paulus HeHa [Freiburg i. Br. 1893] p. 67—69.
Hansen 1. c. p. 190—192).
^ Index libri est in pagina altera folii titularis, epistula nostra in duobus foliis,
quae titulum sequuntur. Bibliographiae S. J. a PP. De Backer et Sommervogel
30 6. Canisius Georgio de Skodborg.
Dcdicat ci editioncm opcrum loannis Taulcri. Priores editiones calde mendosae.
Quomodo hanc cmendaverit , auxerit , disposuerit. Tauleri virtus; summa divinae,
quam docetj sapientiac; cur Taulerus interdum ohscurus sit ; a quibiis soiis intellegi
possit ; eum )iequaquam improhare hona opera, recitationem precum, cultum sanctorum.
Dc aliis hominibus sjiiritualibus , qui Tauleri aetate floruerint. Quac Christinae
Ehnerae de Taulero et Susone revelata sint. Schothorchinm Canisius laudat. Taulcri
lersionem, latinam desiderat.
Dem hochwerdigen in Got vatter vnd heren heren Georgio von
Schotborch, Ertzbuschoff zii Londen, Primat von Sweden, Gebornen
legat etc. wnnsch ich Petrus Nouiomagus ^, Gnad von got, mit erbie-
tung meins wiHigen gehorsamen diensts.
Hochwirdigcr here, vnter ander gfiten biichern, die vns das wort
gots, vmb vnse sele inn disem jamerthall zu speisen, reichhg mit
theylen, haben mir allezeitt fiirderlich wol angestanden, die Sermones
oder predig des erleuchten D. Johan. Tauleri^, als eyn kostpar biich,
das vns den rechsten kurtzsten weg, zii vnsen vrsprung, das Got ist,
mitt klaren worten treiiwelig entdeckt vnd weyset. Aber so ich mich
in den selben, an etligen orten, da der sinne scheinet verdunckelt,
verderbt, oder vngewarsam aufsgetruckt, in den vorgetruckten exem-
plaren gestoffen^, darumb hab ich mit fleifs nach den waren ge-
Reverendo in Deo patri ac doniino doniino Georgio de Schotborch, archiepiscopo
hmdensi, primati Sueciae, legato nato etc. ego Petrus Noviomagus S gratiam precor
a Deo promptumque offero obsequium.
Reverende domine, inter alios bonos libros, qui verbum Dei ad animas in hac
lacrimarum valle alendas nobiscum large communicant, semper imprimis mihi con-
venerunt sennones sive contiones illuminati D. loannis Tauleri ^ ; hic enim pretiosus
est liber, rectissimam et brevissimam viam ad auctorem nostrum Deum claris
verbis et fideliter nobis patefaciens et commonstrans. Sed cuni in serraonibus illis
legendis locos nonnullos, in quibus sententia scriptoris obscurata vel corrupta vel
minus clare enuntiata esse videretur, in exemplis antehac editis oflfenderim ^, gerniana
editae titulum huius operis non habent. Epistula ipsa ex exemplo descripta est,
quod bibliotheca urbana coloniensis possidet; quod cum folio tituLnri spoliatum sit,
tituhis Friburgi Brisgoviae suppletus est ex exemplo , quod in bibliotheca univer-
sitatis est. Tertium exemphim rari huius operis Monachii (ni fallor) in bibhotheca
regia est. ^ Vide adnotationem post hanc epistulam positam.
2 loannem Tauler (f 1361), ordinis Praedicatorum , ^doctorem illuminatura",
a Luthero laudatum, loannes Eckius acriter reprehendit; at Lxdovicus Blosiiis 0. S. B.,
abbas laetiensis, vir piissimus et doctissiraus, strenue defendit, inter alia scribens:
,Taulerus catholicae fidei cultor integerrimus est. Ea quae scripsit, sana et plane
divina sunt ... Ex unius Tauleri scriptis haereses, quae hisce temporibus enierse-
runt , plenissime confutari possunt . . . Utinam Taulerus ubique gentium cognitus
esset atque a quampluribus diligentissime legeretur" (Venerabilis Patris D. Lndoviri
Blosii opera [Antverpiae 1632] p. 343—352. De Tauh>ri doctrina cf. Hcinr. Suso
Denific 0. Pr., Der Gottesfreund im Oberlande und Nicolaus von Basel [Miinchen
187">J p. 56—68. Das Buch von geistlicher Arinuth, herausgegeben von //. .s'. Dcnifle
0. Pr. [Miinchen 1877] p. ix -l). Videnda etiam sunt, quae infra post epistulara
ipsam ponentur.
' Tauleri sermones editi sunt Lipsiae anno 1498 dialecto saxonica . Augustae
Vindelicorum anno 1508 dialecto augustana, Basileae annis 1521 et 1522 dialecto
3. lunii 1543. 81
schreyben exemplaren zu iiberkomen , vmbgefragt , vnd zuleft anno
M . D . XLIJ zu S. Gertruden inn Collen i (da der gedachte doctor zu
wonen vnd das wort gots zu predigen plach) vnd auch an anderen
orten, geschreiben biicher (so alt das die schrift an etlichen orten gar
nach verschliffenn was) gefunden, Jn welchen vil gute, ja die beste
Taulerus predige, lerunge, epistolen, vnd cantilenen, alles von eynem
volkomen christlichen leben , wie wir vns mit got vereynigen, vnd
eynn geyst mit jm werden sollen, gar klarlich geschreyben steen, die
bifs her nye getruckt noch offenbar gewesen. Aufs welchen alten
biichern befindet sich auch, das die vorgetruckte predige Tauleri,
durch vnd durch (mit ab vnd zusatzung viler worten, auch grosser
stucken) jemerlich verkurtzet, verlengert, vnd an den sinnen ver-
andert vnnd verdunckelt waren, mee dan ich von keynem buch ye
gesehen oder gehort hab\
Demnach so mir vnbillich gedochtt, das soliche selenschatz langer
exempla manu scripta diligenter requisivi, ac demum anno 1542 Coloniae in monasterio
S. Gertrudis ' (in quo doctor ille habitare et verbum dei explicare solebat) et aliis etiam
locis libros manu scriptos (qui tam vetusti sunt, ut litterae nonnullis locis paene
evanuerint) repperi, in quibus multae ac bonae, immo et optimae Tauleri orationes
sacrae , institutiones , epistulae , cantilenae (quae omnia de perfecta vita christiana
scripta sunt, quomodo nimirum Deo nos coniungere et unus cum eo spiritus fieri
debeamus) clarissime scriptae sunt, quae numquam adhuc typis exscriptae neque
cognitae sunt. Ex libris illis veteribus hoc quoque intellegitur , Tauleri orationes
ante editas penitus (praecisis aut adiectis vocabulis multis, atque etiam magnis
partibus) ac misere decurtatas productasque esse , et earum sententias mutatas et
obscuratas , idque magis quam de ullo alio h'bro factum esse umquam viderim vel
audiverim ".
Cum igitur parum aequum mihi videretur, huiusmodi animarum thesaurum
* Aliam nunc incipiendam esse huiiis cpistnlae jyartem in lihro ipso significatur
signo quodam apposito; Jiic j^lacuit, signo illo omisso, novuni versum incipere. Quod
et in reliquis epistulae capitibus fiet.
Rheni superioris, Halberstadii anno 1523 dialecto Saxoniae inferioris ; 84 ilHs sermo-
nibus Tauleri, quae in cditione lipsiensi exstant, editor basileensis 42 alios sermones
taulerianos et 61 sermones etc. ab aliis magistris scriptos adiunxit. Petrus Novio-
magus praeter 126 illos taulerianos sermones alios 25 posuit, qui antea editi non
erant; attamen complures eorum Tauleri esse non videntur; insuper editione hac
coloniensi haec opera tauleriana primum in lucem emissa sunt: 1) Vaticinia, 2) Epi-
stulae piae fere 27, quarum maior pars ad virgines sacx'as data est, 3) 6 Poemata
mystica, 4) Tractatus de novem statibus vitae christianae, 5) ^Divinae institutiones"
sive „Medu]la animae". Attamen complura ex his opusculis vel excerpta tantum
esse videntur ex Tauleri sermonibus vel ab aliis composita, v. g. a Rulmano Mers-
vino, Susone, Ruisbrochio, Eccardis {Carl Schtnidt, Johannes Tauler [Hamburg 1841)
p. 68—78. TT". Preger, Geschichte der deutschen Mystik im Mittelalter, 3. Thl.
[Leipzig 1893] p. 58—89).
* Templum hoc et monasterium erat virginum dominicanarum , in foro novo
(Neumarkt). Ineunte fere saeculo XIX. suppressum et destructum est {Geleniiisl. c.
p. 556—559. F. E. Frcih. von Mering und L. Reischert , Die Bischofe und Erz-
bischofe von Jioln II [Koln 1844], 57).
Braunsberger, Canisii Ei)istulae et Acta. I. g
82 6. Canisius Georgio de Skodborg.
verborgen bleiben vnd vergeen solte, hab ich die vorgetruckte pre-
dige, wa der sinne geschedicht was, nach den alten exemplaren
treuwelich helffen befferen, Vnd alle ander noch nye getruckte pre-
dige vnd leren obgemelt, auch da bey gefiigt^. Es sein auch hie
niit alle sontag durchs jar, vnd etliche festen die vor ledig stunden,
mit schonen predigen verziert, vnnd etliche predig die vff wercktage
stunden furderlich in der fasten , den sontagen zii verordnet ^, Vnd
daffelb haben wir darumb fiir gut angesehen, Wann D. Taulerus in
seynen predigen, den text des hilgen euangelij oder der epistel nit
vil aufslacht. Aber offtmal alleinn vfif einem thema, oder wort eyn
gantze predig gestift hat, welche man leichtlig vil sontagen oder
festen des jars ziifiigen kan. Auch darumb , wan in dem elstenn
exemplar, das in D. Tauleri zeyten geschreiben, sein deffelben D.
Thauleri predige keynem tag oder fest iiberal ziigeschrieben ^. Wan
sie haben gemeinlig alles eynen titel alfus lautende (Disen sermon
sprach B. Johan thauler zii sant Gertrut) Auch steen alle Thaulers
predig vnd leren in rechter Colnischer sprachen geschreiben, vnd
seint nachmals vffs hoich theutz getzogen.
Differ doctor ist gewesen ein iibertreflig hochgelerter man in
der heilger schrifft, vnd in menschlichen kunsten, auch eyns heilgen
diutius latere et perire, ad sermones sacros antea editos iis locis, in quibus a mente
auctoris discessum erat, exemplis vetustis fideliter emendandos operam contuli
reliquasque omnes orationes et institutiones addidi, quas supra dixi adhuc numquam
in lucem emissas '. Sic etiam omnes , quotquot per annura sunt , dominici dies,
atque aliquot festi, qui adhuc sermonibus carebant, orationibus pulchris ornati sunt,
et sermones aliquot, qui in ferialibus diebus, maioris potissimum ieiunii, positi erant,
dominicis destinati sunt -. Quod idcirco ex usu esse iudicavimus, quod D. Taulerus
in sermonibus suis verba sancti evangelii vel epistulae haud multum interpretans,
saepe in una propositione unove verbo integrum sermonem constituit, qui facile
in multos per annum dominicos vel festos dies accommodari possit; accedit alia
ratio : in vetustissimo exemplo , quod Tauleri ipsius aetate scriptum est , eiusdem
sermones certo diei certacve sollomnitati non fere destinati sunt ^. Omnes enim
eundem tituUim habere solent; qui est: „Hunc sermonem B. loannes Taulerus ad
sanctae Gertrudis habuit." Atque Tauleri orationes institutionesque cunctae sincera
lingua coloniensi conscriptae reperiuntur, et postmodum in sermonem Germaniae
superioris conversae sunt.
Hic doctor vir erat eximius et doctissimus tum iu scriptura sacra tum in
artibus humanis, ac sanctae etiam vitae. Idem a Spiritu sancto tam copiose ilkimi-
' Canisius editionem basileensem sequi solet; quam tamen alio ex fonte non-
numquam supplet vel corrigit; eum bene corrigere etiam Pregcr affirmat (1. c.
Ill, 64-67).
2 Pro compluribus diebus sacris bini vel plures sermones ab editore positi sunt.
^ „Es ist moglich , dass ,jenes iilteste Exemplar das in D. Tauleri zeyten ge-
schreiben' die Sammlung der Taulerprcdigten in ihrer ersten Gestalt repriisentierte.
Dass die Sammlung zu Koln entstanden ist, geht daraus hervor, dass sich fiir die
meisten Predigten derselben .... die Zeit des Jahres 1357 als das Jahr, und Koln
als der Ort, da sie gehalten worden sind, ermitteln lassen" {Pregcr 1. c. III, 68 — 69).
3. lunii 1543. 83
lebens. Da by ist er von dem heilgen geyst so reichlig erleuchtet
vnd iiberformet inn gott, das er durch den geyst der prophetien, die
groffe plagen vnd irrung im heilgen glauben (die nu iiber vns, got
erbarms gefallen) furgesehen, vnd mit klaren worten beschreiben hat.
Die meynung seiner leren geet furderlig dar vff, das wir durch
die gnad gots vns grunts inwendig sollen warnemen, alle siind vnd
gebrechen absterben, allen lust vnd liebe zii zeitlichen creaturen in
vns todten, vnsen eygen wil in gots liebsten wil aufsgeen, verlaffen,
vnd verleugnen, Christum durch alle tugenten nachfolgen, vnd vnse
sele mit allen krefften, in recliter liebe, mit got vereinigen, vnd eyn
geyst mit got werdeni. Das ist das wir got vfs gantzem hertzen,
aufs gantzer selen, aufs gantzem gemlit vnd allen kreff-
ten liebhaben, vnd vnsen nechsten wie vns selbst^. Her
zii seint alle christen menschen geladen vnd verplicht, Wiewol jrer
vil difs grofs ewige giit (das sie nu lichtlig iiberkommen kunten) mitt
den snoden zergencklichen dingen, vnd eigen lieb vnd lust, jemerHg
versaumen, Welch sie in der ewigkeyt beschreien^ werden, Dife
gotliche weyfsheit trucket D. Taulerus mit klaren worten vnnd gleich-
niffen so offentlich aufs, das sie auch slechte giite menschen etliger
maffen begreiffen mogen. Wie S. Dionys^ Ariopagita, vnd etlige
ander, die selbe mit dunckelen worten vormals beschreiben hatten*.
«atus et in Deura transformatus est, ut per spiritum prophetiae magnam vexationem
sanctaeque fidei dissensionem (quae nunc, proli dolor, in nos irruerunt) praeviderit
clarisque verbis descripserit.
Praeceptorum eius summa haec est : nos debere per gratiam Dei nosmet ipsos
penitus cognoscere, peccatis et vitiis omnibus mori, omnem rerum creatarum ex-
ternarumque cupiditatem et amorem in nobis exstinguere, voluntatem nostram tradere
suavissimae Dei voluntati, relinquere, abnegare, Christum sequi omnium virtutum
exercitio, et animos nostros viresque omnes caritate vera Deo coniungere unumque
cum Deo spiritum fieri ^ Quod idem est acDeum diligere ex toto corde et
extotaanimaetextotamenteetomnibus viribus, ac proximum
nostrum sicut nos ipsos^. Ad hoc christiani omnes vocantur et obligantur,
quamquam multi ex iis magnum illud aeternumque bonum (quod nunc facile consequi
possunt) vanarum fluxarumque rerum gratia et sui ipsorum nimio amore ac studio misere
amittunt ; quod quidem in altera vita lugebunt ^. Divinam hanc sapientiam D. Taulerus
claris verbis et similitudinibus tam aperte exprimit, ut eam probi homines, etiamsi
rudiores sint, aliquo niodo capere possint. Quam sapientiam S. Dionysius Areo-
pagita* et alii nonnulli obscuris verbis olim descripserant. Verum homines delicati
Diony editio coloniensis
1 Inter ^epistulas" huius libri una est: ,wie man die gotlige Lieb anzund,"
altera: „vom Entsinken in den Wundeu Jcsu," tertia: „wie man das Kind Jesus
umbfange," quarta: ,wie man ein Himraels, Engels- und gijttlicher Mensch worde."
2 Matth. 22, 37—39. Deut. 6, 5.
^ Beschrien = beklagen, beweinen {Ant. Birlinger, Glossar, in „Die Chroniken
der niederrheinischen Stadte. Coln" III [Leipzig 1877], 973).
* Canisius praecipue librum „r/s/^« Tfjq /jjj(TTr/.rjg '9soXo)'iag'''' significat, qui cen-
84 6. Canisius Georgio de Skoclborg.
Aber vppigen sinlichen menschen (die nichtsmeckendasdem geist
gots zugehortt^ wie Pauhis sagt) bleibt dise gothche Theologie ver-
borgen, \Tid sie achtens fiir ein irrung oder tliorheyt, wie hohe sie
sunst geleret seyn, Darumb sollen sie dyfs biich nit geschwind ver-
achten, wan die kostpar perle darumb nit geringer seyn das sie von
den schweynen vertreden werden.
Das aber diser heilge doctor an etligen orten dunckel vnd zweyfel-
liafftig lautet ist da von herkomen, das seyner predigen vil, nitt durch
jn selbs, sonder durch ander leiite aufs seynem mundt, vff der cantzel
(wie wir gnugsam berichtet) geschreiben sein, Jn welchem schrieben,
kan man der eyle halben, alle wort nit so volkomlich antzeigen,
noch in rechter ordnung aufstrucken, wie man das mit reiffer tich-
tung vnd schreibung selbs bas thun kan. Deshalben hat man auch
byweylen mit etligen worten den sinne miiffen verfullen, das er klar
vnd giit sey. Aber was er etwan dunckel spricht, das trucket er
an ein ander ort klerhg gnug aufs. Darumb kan niemant D. Tau-
lerum recht versteen er hab jn den vorhin offtmal gantz durchlesen,
vnd das ein ort mit dem anderen vergleichet. Er miifs auch von
sUntlichen gebrechen abgekert, vnd mit demiitiger gelaffenheyt vnd
anderen tugenten in eyn gut innig^ leben getreden \Tid geiibt seyn,
das er gesmeckt habe wie siifs der here ist^, so wirt er hie
eynen schatz finden, den got den kleynen offenbart, vnd den
corporisque voluptatibus dediti (qui non percipiunt ea quae sunt Spiritus
D e i ', ut Paulus dicit) divinam hanc theologiam non cognoscunt eamque pro errore
vel stultitia habent, quantumvis ceteroqui docti sint. Ne igitur facile hunc librum
despiciant ; pretiosae enim margaritae non sunt viliores eo, quod a subus conculcantur.
Quod autem sancti huius doctoris sermo nonnullis locis obscurus et incertus est.
id factum est ex eo, quod multae orationes eius non per ipsum, sed per alios, ipso
e suggestu sacro dicente litteris mandatae sunt (quod sat certo rescivimus) ; in qua
scriptione propter festinationem non potest totus sermo tam integre reddi neque
tam recto ordine servato exprimi, quam si orator ipse dih'genter componat scribatque
sermonem. Ideo etiam auctoris sermonem aliquando vocabulis aliquot complere
oportuit, ut eius sententia clara bonaque esset. Sed sicubi ille obscure quid dixit,
eandem rem aho loco satis clare exprimit. Propterea nemo D. Taulerum recte in-
tellegere potest, nisi antea saepe integrum perlegit in eoque legendo locos cum
locis contulit. Quem etiam oportet animo esse a vitiis averso, demisso, a per-
turbationibus libero aliisque virtutibus ornato, ac vitam inisse bonam et spiri-
tualem - in eaque se exercuisse, sicque gustasse, quam suavis sitdominus^
Ita in hoc libro thesaurum inveniet, quem Deus parvulis revelat, a sapien-
sebatur esse illius S. Dionysii, quem S. Paukis apostolus discipulum et Athenienses
primum cpiscopum habuerunt.
' 1 Cor. 2, 14.
2 ^lnnig" seu ^inwendig" saepe = spiritualis; .auswendig'' = ad corpus
pertincns, sensualis, ^animalis" (1 Cor. 2, 14). H. Dcnifle 0. Pr., Das geistliche Leben.
Eine Blumenlese aus den deutschen Mystikem des 14. Jahrhunderts (Graz 1873)
p. XXIII.
3 Ps. 33, 9. 1 Petr. 2, 3.
3. lunii 1543. 85
grossen weltweyrenn verbirgt^ Solclier milter leser wii't wol
mircken vnd erkennen, das D. Taulerus kein giitt werck verwirfft.
Dan wir sollen vns on vnterlafs in giiten wercken iiben, weill wir
die zeit habenn^. Aber er strafft die gleifsner die sich allein
von jren guten wercken erheben, vnd darumb grofs geacht wollen
sein von den menschen, als weres alles da mit aufsgericht, Vnd
bleiben inwendig in jren suntlichen gebrechen vnd eigen willen
vnerstorben, vnd ledig aller gothcher Kebe vnd tugent, vnd sleiffen
da mit got aufs jren hertzen. Darumb treibt D. Taulerus solche
menschen hefftich vffwartz das sie jres gruntz von innen warnemen ^,
alle gebrechen vnd eigenwillen absterben, vnd got lauterHg in allen
dingen siichen vnd meinen, vnd nit sich selbs in keynen dingen. Da
mit werden jre werck ziimal giit vnd gotlich. Aber volkomen got-
liche menschen (sj^richt D. Taul.) sollen sich inwendig in rauwe vnd
inn lediger blofsheit halten, das got alleyn in vnd durch sie wircken
moge, Das ist aber den gemeinen giiten menschen nit gesacht, Wan
die selb miiffen sich fast woll iiben in fasten, beden, krancken dienen,
vnd in allen guten wercken nach jrer magt, vnd alle miiffigkeit
scheuwen, bis sie got hoher tziehe. Doch also, das sie jre giite werck
nit grofs achtenn, noch mitt eygen schafft dar vff steen, noch jre
haubt vnd sinne durch vnbescheidenn harttigkeit nitt verdei-ben.
Auch spricht D. Taul. das eyn inwendig mensch wen er in
seinem gebede oder gezeyten in got mit allen krefften vffgetzogenn
wirt, so sol er das gebet lassen fallen vnd gott folgen, bifs das er
tibus autem ac prudentibus buius temporis abscondit^ Huiusmodi pius
lector facile auimadvertet ac cognoscet, nullum opus bonum a D. Taulero improbari.
Sine intermissione enim (ut ait) in operibus bonis nos exercere debemus , d u m
tempus habemus^. Verum simulatores Taulerus castigat , qui solis bonis ope-
ribus suis se efferunt et propter haec ab hominibus magni aestimari volunt, ac si
in operibus istis omnis virtus sahisque vertatur. Atque hi vitia in animis retinent
neque voluntatis libidinem exuunt, atque omni caritate divina et virtute carent
sicque Deum ab animis suis excludunt. Idcirco D. Taulerus tales homines acriter
incitat ad altiora , ut se ipsi penitus cognoscant ^, vitiis omnibus et arbitrio suo
moriantur, Deum in rebus oranibus sincere quaerant et ament, neve in ulla
re se ipsos. Hac ratione opera eorum simul bona evadunt ac divina. Homines
autem prorsus divini, inquit D. Taulerus, animos tranquillos, vacuos, nudos servare
debent, ut Deus solus in iis et per eos agat. Haec autem non dicuntur bonis ho-
minibus, qui sunt ex genere vulgari; hos enim necesse est strenue se exercere iu
ieiuniis, precationibus , curis aegrorum et in cunctis, quae facere possunt, operibus
bonis atque omnem desidiam fugere, donec Deus altius eos toUat, ita tamen ut bona
opera sua magni ne faciant vel praefracte iis insistant vel capita sensusque immo-
desta soveritate perdant.
Dicit etiam D. Taulerus, hominem spiritualem, cum inter precationem vel
officium divinum recitandum in Deum omnibus viribus eiferatur, pi'ecatione rellcta
1 Matth. 11, 25. Luc. 10, 21. « ^^1. 6, 10.
* „Grund: Seelengrund, dasjenige was wir mit dem Innersten, Innersten des
Herzens bezeichnen" {Denifle, Das geistliche Leben p. xxiii).
86 6. Cauisius Georgio de Skodborg.
des tzugs verlaffen werde. Den sol er das selb das er von der
h. kirchen oder seins standts wegen schuldig ist betzalcn, vnd alle
giite insatzungen halten noch seynem vermogen.
Weyters da er spricht das wir vnse gemut blofs vnd ledig sollen
haben von allen creaturen, lebendich oder todt, das bedeutet er selbs
offtmale an anderen orten, das er meyne, Von allen creaturen auffen
gott, der got nit ein ware vrsach ist, vnd da got nit lauterlig in
gemeynet wirt, da man mit eigen lieb vnd liist an klebet, Hie mit
meinet er die werdige miltter gotz, noch die liebe heyligen uberal
nit, Wan so wir die heilgen in got, nit auffen got anriiffen, so an-
rufifen wir got selbs. Von welchem man sie nummer kan scheyden,
wan sie mit got eyn geyst, vnd vns als jren mitghderen, by got,
mit jren gebet zii helffen, aufs groffer erbarmde gotz gegeben seyn.
Aber wen die sele mit allen krefften sich in got versencket, oder
das sy mit sonderbar gnaden iiberschwungen wirt in den gotlichen
abgrunt , denn vergifset sie alle heilgen vnd engelen , auch sich
selb, vnd al ding das nit iauter got ist, so lang die selige stund
weret, Aufsgenommen das got selbs in sie leuchten, vnd jr zu kennen
geben woll. Aber solcher heilger menschen die dar zu kommen, seyn
gar wenig. Das aber difs alles D. Johannis Tauleri meynung vnd
leer sey, vnd das keyn falsche leer durch jn gestifftet wirt, kann
man leichtlich beweren, furderlich aufs den alten geschrieben, vnd
auch neiiwen exemplaren, der es recht siiechen vnd versteen wb\U.
Deum sequi debere, donec ita ferri desinat. Deinde ei persolvenda esse ea ipsa,
quae ex ecclesiae praecepto vel ex officio debeat, ac quaecumque bene statuta sint,
servanda, quantum fieri possit.
Porro cum dicit, nos animis esse debere nudis et vacuis ab omnibus rebus creatis,
sive vivis, sive vita expertibus, ipse saepe aliis locis id interpretatur, ostendens se
omnes res creatas dicere, quae extra Deum amentur, quarum [amandarum] Deus non
sit vera causa, in quibus Deus non sincere quaeratur, quibus nos agglutinemus amore
et studio nostri ipsorum. Quibus verbis nusquam venerabilem Dei matrem significat,
neque sanctos: nam si sanctos in Deo. non extra Deum invocamus, Deum ipsum in-
vocamus, a quo numquam separari possunt; unus enim cum Deo spiritus sunt, et
nobis sodalibus suis ex summa Dei misericordia dati sunt, ut precibus suis apud
Deum nos adiuvent. Sed cum aiiima omnibus viribus in Deum se submergit , vel
cum per gratias speciales in abyssum divinam transfertur, omnium , dum beata illa
adest hora , obliviscitur sanctorum angelorumque atque etiam sui ipsius et omnis
rei, quae non est ipse solus Deus, praeter ea sola, quae Deus lumine suo ei manifesta
facerc velit. Sed paucissimi tam sancti sunt, ut ad haec perveniant. Haoc autem
D. loannem Taulerum sentire et docere , nec falsam ab eo introduci doctrinam , si
quis res recte examinare et intellegere vult, facile probari potest, praecipue ex
vetustis exemplis manu scriptis, atque etiam ex recentibus '.
' Anno 1551 auctore cardinali Henrico Lusitaniae Infante Conimbricae in
lucem emissae suut versiones hispanica et lusitanica Jnstitutionum Tauleri. Al-
bertus V. Bavariae dux, catholicae religionis studiosissimus, anno 1509 monasteriis
bavaricis inter opera, quibus bibliothecae ornandae essent. etiani Tauleri scripta
commendavit {Fr. Heinr. Eeusch , Der Index der verbotenen Biicher I [Bonn
3. lunii 1543. 87
Aucli wareii in D. Thaulers zeiten vil inwendige menschen vnd
freunde gots in Teuchislant , vnd sonderlich zu Cohi, wie vfs
seynen schrifften wol zu mercken ist. Do lebten auch zu Coln
D. Eckard von Strafsburgi, D. Henricus Seiiser^. D. Henricus von
Atque cum D. Taulerus in vita esset, multi homines spirituales Deique amici
in Germania erant, et maxime Coloniae; quod ex eius scriptis facile cognoscitur.
Tunc enim vivebant Coloniae D. Eckardus Argentinensis \ D. Henricus Suso^ D. Hen-
1883], 466 — 469. 523). Ac 5. lanuarii 1577 ex coUegio dilingauo (cuius rector erat
Theodoricus Canisius, Petri Canisii frater germanus) P. lulius Priscianensis S. J.
Everardo Mercuriano , praeposito generali , scripsit : in eo collegio tempore ieiunii
quadragesimalis inter epulas Tauleri librum „De passione" legi (* Epistula autographa,
italice scripta, in Cod. „Epp. Germ. 1577 A" f. 113 [cf. tamen supra p. 57®]). At
alii cautius agendum esse censuerunt. In ^appendice" indicis librorum prohibi-
torum tridentini, anno 1569 et 1570 iussu Philippi II. Antverpiae edita, versiones
Tauleri hispanica (^lnstituciones") et vlamica (^Homilien") prohibentur. Easdem
Gaspar cardinalis Quiroga, archiepiscopus toletanus et ,in regnis Hispaniarum" in-
quisitor generalis , „apostolica auctoritate" prohibuit in „indice prohibitorio", quem
anno 1583 Matriti edidit; qui eadem Tauleri opera aliis etiam linguis edita in-
directe prohibuisse videtur {Reusch 1. c. p. 405 — 406. 490. 523). Atque in ^Novo
Indice librorum prohibitorum et suspensorum" amio 1580 (ab inquisitore parmensi,
ut videtur) Parmae edito simpliciter prohibetur ^Jo. Taulerus" (Index, gedruckt zu
Parma 1580, herausgegeben und erlautert von Fr. Heinr. Reiisch [Bonn 1889] p. 10).
Quirogam autem secutus esse videtur Sixtus V., cum anno 1590 in indice suo
romano prohiberet ,,Io. Taulerii Sermones et Institutionem passionis Domini donec
con-igantur " . Sed index sixtinus videtur non satis esse promulgatus ideoque plenam
vim legis numquam habuisse. Clemens YIII. , cum anno 1596 novum conderet in-
dicem, Taulerum eidem inserere noluit, nec postea in indicem romanum relatus est.
Attamen ineunte saeculo XVII. congregatio indicis, ut videtur, Tauleri opera emen-
dare et emendata approbare volebat; quod numquam effectum esse videtur [Reusch,
Der Index der verbotenen Biicher 1. c. p. 370. 501 — 503. 523). Mirum ergo non potest
esse Ereranhwi Mcrcnrianum, Societatis lesu praepositum generalem (1573 — 1580),
iam antequam Sixtus V. indicem suum composuerat, inter auctores „spirituales",
,.qui instituto nostro minus congruunt", quique sociis non essent „permittendi"
„passim ac sine delectu", Taulerum quoque recensuisse (Ordinationes praepositorum
generalium c. 2, n. 1. Institutum Societatis lesu auctum et recusum. Vol. 2 [Pragae
1757] p. 243. Institutum Societatis lesu. Vol. 3 [Florentiae 1893], p. 259). Quae
ordinatio Robertum Bellarminum et Antonium Possevinum , filios Societatis lesu
certe oboedientissimos , non impedivit, quomiuus Taulerum a suspicione haeresis
tuerentur laudibusque ornarent (De scriptoribus ecclesiasticis liber unus, Eohcrto
Card. Bellarmino auctore (Romae 1613) p. 229. Anton. Possevinus S. J. , Appa-
ratus sacer I (Coloniae 1608), 942—943).
' In scriptis Magistri Eccardi (Eckhart , Eekard) 0. Pr. , quem Taulerus et
Suso theologiae mysticae magistrum habebant, pantheismum quendam latere negari
non poterit. loannes XXII. anno 1329 sententias eius 29 damnavit. pjccardus omnem
suam doctrinam iudicio sedis apostolicae plene subiecit (C. Greith , Die deutsche
Mystik im Prediger-Orden [Freiburg i. Br. 1861] p. 60—69. Jos. Bach, Meister Eck-
hart [Wien 1864] p. 51 — 64. //. Denific in „Archiv fiir Literatur- und Kirchen-
geschichte des Mittelalters" II [Berlin 1886], 417—687; V [Freiburg i. Br. 1889J,
349-364).
2 Beati Henrici vom Berg (f 1365) 0. Pr. («Amaudus" etiam et ex matre sua
^Seuse" vel „Suso" vocabatur) cultum ecclesiasticum Gregorius XVI. anno 1831
88 6. Canisius Georgio de Skodborg.
Loueni. D. Eckardus jimior 2. D. Johan Ruifbruch zu Bruxel^. D. Ger-
hardus Groit, zu Diiuenter^, vnd mehe ander erleuchte lerer, die nach
den prophetien Johelis^, vom heilgen geist reichlig ubergolTen waren,
vnd auch groffe selen frucht theten im wyngart des herren, Da von
auch herkonnnen (als zu gliiuben ist) das etliche jre predig vnd leer,
vnder D. Thauleri name vnd bey sein leren geschryben seynd. Aber
weil sie vfs eym heilgenn geist kommen, vnd gleich eynen weg zu
got weisen, sol mann nicht darnach fragen ob sie gleich all D. Taulers
stilum vnd gedicht haben, vnd seyn eyger sein oder nit.
Von disem heilgen Doctor fyndet man in der offenbarung seliger
Christine Ebnerynn (die ein aufserwelt gemahel Christi was, vnd vil
schoner offenbarung von got hat in jrem leben)*^ das jr ein mal vff
S. Andreas abenf^ verkundigt wart, das eyn Prediger die zeit lebte,
der got der allerliebste mensch were, der er vff ertreich eynen hette,
ricus Lovaniensis ', D. Eckardus iunior ^, Bruxellis D. loannes Ruisbruch ^ Daventriae
D. Gerardus Magnus [Groote] *, compluresque alii magistri illuminati , in quos , ut
loel vidit proplieta *, spiritus sanctus large ettusus erat, quique raagnum animarum
fructum in vinea domini faciebant. Quo etiam factum esse credendum est, ut
nonnuUae eorum orationes et institutiones D. Tauleri nomine inscriberentur eiusque
institutionibus ascriberentur. Quae quia omnes ex eodem Spiritu sancto proveniunt
et eandem viam ad Deum commonstrant , quaerendum non est, num in omnibus
D. Tauleri stilus sit et corapositio, et utrum omnes ipsius Tauleri sint necne.
De sancto hoc doctore in revelatione beatae Christinae Ebnerae (quae electa
Christi sponsa erat, cuique in terris viventi Deus multa pulchraque revelabat) * haec
leguntur : Vigilia quadara S. Andreae "^ eidem patefactum esse , praedicatorera eo
tempore vivere, quo in terris nerao Deo carior esset, euraque Tauleruni vocari.
coniirmavit (Heinrich Suso's, genannt Araandus, Leben und Schriften. Herausgegeben
von MelcJt. Diepenbrock. Mit einer Einleitung von /. Gorres [2. Aufl. , Regensburg
1837] p. III — cxxxvi). Scriptorum Susonis germanicorum editionem criticam incepit
P. Eeinr. S. Denifle Monachii 1880.
' Henricus, ex familia lovaniensi „de Calstris" oriundus, ordinis praedicatoruni,
Taulero mentium consuetudine coniunctissimus erat. Vixit saeculo XIV.
2 Dominicanus, in Germania inferiore, e schola magistri Eccardi, f 1337. Pauca
scripta eius supersunt.
* loannes Ruisbroek (1293—1381), „doctor ecstaticus", ^doctor divinus", prior
canonicorum regularium ordinis S. Augustini in monasterio Viridis Vallis (Groenen-
dael) prope Bruxellas sito, de operibus suis germanicis, sublimibus quidera, sed
aliquanto obscurioribus, a Gersone et Bossueto impugnatus, a Dionysio Carthusiauo,
Sixto Senensi 0. Pr. , Leonardo Lessio S. J. , aliis defensus est. Nostro saeculo
archiepiscopus mechliniensis a sede apostolica petiit, ut cultus ecclesiasticus in
regione Vallis Viridis ei tribui solitus confirraaretur et amplificaretur (Ofto ScJunid,
^Ruisbroek" in „AIIgemeine deutsche Biographie" XXIX [Leipzig 1889], 626—630).
* Gerardi Groote sive Magni (1340—1384), „fratrum vitae coramunis" parentis,
vitam scripsere praecipue TJiomas a Kempis, et Carolits Gruhe, Gerhard Groot und
seine Stiftungen, Kiiln 1883. ^ loel 2, 28. Act. 2, 17.
« Christina Ebner (1277—1356), patricia norimbergeusls et monialis domini-
cana in „VaIIe Angelorum" (Engelthal) prope Norirabergani, revelationes suas ger-
raanico serraone ipsa litteris consignavit.
"^ Die 29. Novembris.
3. lunii 1543. 89
vnd hiefs Thauler. Furbafs sprach der herre viider andern worten,
Etliche haben das ertreich entfengt mit jren feiirigen zungen. Jn
disem stand (sprach der herre zu diser jungfrauwen) steent all deyne
geistliche freunde im hochsten grad, Vnd sagt jr von zweyen der
namen geschriben wiiren im hymmel, der eyn heischt Thaulerus, der
ander Henricus. Bifsher die offenbarung. Jch ghiub das difs sey
Henricus Seiifser, Wann er ouch mit miraculen vnd gothchen leren,
vil menschen an got getzogen hat. Hiemit haben wir den giitwilHgen
leser kurtzKch wollen furkommen, vmb D. Taulerum bafs zu ver-
stehen, vnd disen vnsern arbeit E. Gr. zu schreiben, die solche gotliche
ler von inwendigem leben, lange zeit in sieh selb vnd auch in andern
menschen gehebt, vnd durch heb vnd leyt, mit iiberflussiger verfolgung
vnd trubsal fur die gerechtigkeit , in sich selb versiicht vnd bewert
hat. W611 got das hier nach eyn erleuchter mensch vomm heilgen
geist gesalbt (wann keyn ander vermag es) disen kostparen selen-
schatz in Latinsche sprach veran[dere,] " i vil menschen die das begeren
(auch frembden nationen) zu trost, das sie got loben von seynen
milten gaben, die er seinen freunden reichhg rait geteilt hat^. Dem
Praeterea dominus, interalia: ^Nonnulli", inquit, ^orbem terrarum linguis suis igneis
incenderunt" . ^ln lioc ordine", inquit dominus virgini illi, ^omnes amici tui spiri-
tuales summum gradum teuent", ac de duobus, quorum nomina in caelo scripta
essent, ei dixit, unum Taulerum vocax-i, alterum Henricum. Haec in revelatione
illa sunt, et puto equidem , Henricum Susonem significari; quippe qui miraculis
divinisque institutionibus multos ad Deum traxit. Haec lectorem benevolum breviter
praemonere voluimus, quo D. Taulerus melius intellegeretur hocque opus nostrum
tibi, clementissime vir, dedicaretur. Tu enim divinam hanc, quae de vita spii-ituali
est, doctrinam, diu in teipso atque etiam in aliis amasti et per amorem iniuriamque,
persecutionibus et aerumnis pro iustitia abunde exantlatis, in te ipso expertus es
ac probasti. Faxit Deus, ut posthac homo aliquis illuminatus atque a Spiritu sancto
unctus (nemo enim alius id facere potest) pretiosum hunc animarum thesaurum iu
linguam latinam transferat ', ut multorum, atque etiam nationum exterarum, postula-
tionibus satisfiat , utque ab iisdem Deus laudetur pro beneficiis , quibus amicos
suos large aff"ecit ^. Quem omnes res creatae laudent et revereantur in aeternum.
* Hae litterae in exemplo coloniensi desunt.
1 Mense Martio anni 1548 Tauleri opera Coloniae ex officina loannis Quentelii
prodierunt latine primum versa a Laurentio Surio carthusiano et Canisii familiari;
quae Gerardus Kalckbrenner, Carthusiae prior, Adolpho de Schauenburg, archiepiscopo
coloniensi, dedicavit, scribens carthusianos Tauleri opera ex codicibus manu scriptis
emendasse, „adeo vt nonnunquam etiam ab vltima illa Coloniensi editione, quinto
abhinc anno emissa, quae caeteris correctior est, cuius et ordinem pene secuti sumus,
haec nostra Latina dissentiat". Haec versio suriana iterum edita est Coloniae ab
heredibus lo. Quentelii anno 1553, eaque ab ipso interprete recognita et aucta.
TJtrumque opus (2") Komae exstat in bibliotheca casanatensi.
2 Ex hac Tauleri editione canisiana ortae csse videntur editiones illae, quae
anno 1565 Francofurti sermone Germaniae inferioris et anno 1588 Amstelodami
sermone biatavico factae sunt; in his tamen Tauleri opera a protestantibus mu-
tilata et corrupta esse queritur P. loannes de Lixhona 0. Pr. in editione a se facta
90 6. Canisius Georgio de Skodborg (Appendix).
all lob vnd eer von allen creaturen erbotten werd in ew^gkeit. Der
woll auch E. G. in langweriger gesuntheit behalten. Datum zu Coln
des IIJ. tags Junij, Anno M.D.XLIIJ.
Idem te, vir clementissime , diu incolumem servet. Datum Coloniae die 3. lunii,
anno 1543.
Xota: Qui hanc Tauleri editionem curavit, nomen suum nusquam prodidit nisi
in initio epistulae huius dedicatoriae, vocans se „Petrum Noviomagum". Hunc vero
Petrum eundem esse ac Petrum Canisium nec Canisius ipse in suis libris scriptisque
(quae supersunt) fassus est, nec ante annum 1890 ullus Societatis lesu bibliographus
vel historicus (quod equidem sciam) affirmavit. Primus hanc hypothesim pro-
tulit anno 1875 Augustus Jundt, professor gymnasii protestantium argentinensis,
eamque rationibus compluribus munivit '. Eas rationes anno 1890 ex parte corri-
gere, ex parte confirmare et augere conatus sum - ; easdem hic repetendas iterumque
augendas et magis confirmandas esse puto.
Loco nominis gentilis illo tempore saepe nomen terrae vel urbis, in qua quis
ortus erat, usurpatum esse sat notum est. Velut Canisius ipse anno 1540 vel
paulo post coloniensem magistrum suum loannem Bronchorst, Noviomagi ortum,
^lohannem Nouiomagum" ^ appellavit.
Difficultas in hoc est, quod inter litteras apostolicas Clementis VII. ^Breve"
quoddam exstat, quo pontifex Romae 20. lunii 1525 facultatem lutheranos ad fidem
catholicam revertentes absolvendi tribuit ^Andreae Ungonis provinciali Germaniae
inferioris et Petro de Novimagio et Guillehno de Alten* ordinis predicatorum" -^
Quid mirum, si ille „Petrus de Novimagio" etiam „Petrus Noviomagus" vocabatur
et, dominicanus cum esset, opera Tauleri dominicani edidit eaque potissimum
ex codicibus monasterii S. Gertrudis hausta, quod regulam S. Dominici seque-
batur? At
a) editor noster, cum in praefatione sua tam multa dicat in laudem Tauleri,
atque etiam aliorum praeclarorum dominicanorum mentionem faciat, numquam dicit
se eiusdem ordinis sodalem esse.
b) Qui dominicani ordinis historiam litterariam admodum erudite conscripserunt,
dominicani patres lacobus Quetif et lacobus Echard, editionem hanc Tauleri non
ponunt ". Idem silentium tenet P. Bernardus de longhe 0. Pr. , qui historiam pro-
vinciae Germaniae inferioris fratrum praedicatorum conscripsit '.
f^Gheestelyke Sermoonen ghemaeckt door den hoogh-verlichten Leeraer loannes
Taulerus" [t 'Antverpen 1647]), praef. n. 11. Si C. Schmidt (1. c. p. 70—78) cre-
dimus, Tauleri editio italice versa est a Gaspare Sciotto (Piacenza 1568), atque
in germanicum sermonem reducta non solum a Carolo ab Anastasio carmelita (Co-
loniae 1660 in 4", et saepius), sed etiam a protestantibus (Francofurti 1621 in 4°;
ibidem 1681 cum praefatione Speneri etc).
' Histoire du Pantheisme populaire au moyen age et au seizieme siecle (Paris
1875) p. 63—65.
2 Zeitschrift fiir katholische Theologie (14. Jahrg., Innsbruck 1890) p. 721—724.
* * Cod.: „Scripta B. Petri Canisii X. A." Plura vide infra, monum. 7.
•• Guillermus de Alten (f 1540) monasterii dominicanorum calcariensis fuit;
lectoris theologiae, prioris, provincialis, inquisitoris coloniensis munera administravit
{Bern. de lonf/Jte 0. Pr., Bclgium Dominicanum [Bruxellis 1719] p. 324).
^ Monumenta saeculi XVI. historiam illustrantia. Ed. riir. Balan. Vol. I
(Oeniponte 1885), p. 158.
* Scriptores Ordinis Praedicatorum 1 (Lutetiae Parisiorum 1719), 677 — 679;
II (il)idem 1721), 821.
' Cf. supra, adnot. 4. De editione hac etiam silet P. A. Touron 0. Pr. (de
3. luuii 1543. 91
c) ^Petrus de Novimagio" ille , de quo modo scripsimus, idem esse ommno
videtur ac „P. Mag. Petrus Fabri De Novimagio", quem De longhe testatur Novio-
magi natum esse , ibidem in monasterio dominicano professionem fecisse , Parisiis
anno 1522 docuisse, ibidem anno 1514 ptertiam partem Summae S. Thomae cum
supplemento" et anno 1519 cardinalis Caietani ,.commentaria in secundam secundae
S. Thomae" evulgasse. Mortuus autem est Romae 23. lulii 1525 '. Huius igitur
^Petri de Novimagio" editio tauleriana Coloniae facta anno 1543 esse non potest.
d) Canisius ineunte fere anno 1536 Coloniam in gymnasium montanum ^
missus et 18. lanuarii eiusdem anni in matricula universitatis inscriptus est hoc
nomine : „Petrus Canes de Nouimagio" ^ Eodem anno in libro facultatis philo-
sophicae inter discipulos gymnasii montani , qui die 2. Novembris „ad baccalaurea-
tum in artibus" admissi sint, refertur „Petrus Nouiomagus" ^. Ac „Petrus nouio-
magus de domo montis" in eodem libro inter eos numeratur, qui die 3. Februarii
1538 „praesentati sunt" ad ^tentamen" pro „licentiatu" in artibus obtinendo^. Porro
die 25. Maii anni 1540 ^praesidente Magistro Johanne Nouiomago" magister artium
factus est „Petrus Canisius Nouiomagus" ^. Die 31. Octobris 1543 in schola theo-
logorum „M. Petrus Canisius a Noviomago" latinam orationem ad clerum habuit,
et die 18. lulii 1544 ,M. Petrus Canisius Noviomagensis artium liberalium magister
de bursa Montis" de summo pontifice disputavit". Qui in tribus epistulis dedicatoriis,
quas anno 1546 editionibus S. Cyrilli Alexandrini et S. Leonis Magni a se curatis
praeposuit^, ^Petrum Canisium Nouiomagum" se dixit. Nemo suspicabitur dominicanum
illum „Petrum de Novimagio", qui anno 1525 iam sacerdos erat et a summo pontifice
imprimis aptus habebatur ad lutheranos convertendos, annis 1536—1544 Coloniae in
bursa montana cursum institutionis philosophicae et theologicae peregisse. Neque
verisimile est eodem tempore, quo Canisius noster Coloniae ^Petrus Noviomagus"
vocabatur, ibidem alterum aliquem in scripto publico idem nomen sibi imposuisse.
e) Patribus dominicanis, qui Coloniae degebant, Canisius certe notus et carus
erat; eminebat enim inter studiosos, quos illi in scholis universitatis excolebant.
Ad B. Petrum Fabrum Canisius Colonia 12. Augusti 1545 scribit: Patrem provin-
cialem et patrem priorem praedicatorum iubere eum salvum esse.
f) „Petrus Nouiomagus" oims suum Georgio de Scodborg, archiepiscopo lun-
densi, dedicavit. Certum autem est hunc Beato Petro Fabro, Canisio, primis eorum
sociis coloniensibus amicissimum fuisse. Faber iam anno 1542 Moguntiae in eius
gratiam venei-at^. Sancto Francisco Xaverio Colonia 10. Maii 1544 scripsit archi-
episcopum lundensem sermones, quos de rebus sacris latine habeat, semper audire '°.
Tauleri operibus scribens) , Histoire des hommes illustres de Tordre de Saint Do-
rainique II (Paris 1745), 334—364.
^ B. de longhe 0. Pr., Desolata Batavia Dominicana (Gandavi 1717) p. 130 — 131.
2 Canisius ipse testatur se in gymnasio montano liberalibus disciplinis operam
dedisse. Vide supra p. 17. 38.
^ * Cod. : „MatricuIa quarta vniuersitatis Studij Coloniensis" f. 147''. Coloniae
in archivo historico urbis.
* Haud recte Jundt: In ipsa matricula scriptum esse : ^Petrus Noviomagus",
et manu posteriore additum: „Canisius".
* * Cod. colon.: „Lib. fac. Art. quartus" f. 203b— 204^ 208^ Utroque loco
postea quidem, sed, ut videtur, manu eiusdem aetatis vel saltem valde antiqua inter
vocabula „Petrus" et „Nouiomagus" insertum est: „Canisius".
" Ibidem f. 215'' — 216*. In iJlo libro decani facultatis artium notabant , quae
tempore administrationis suae acciderant.
"^ * Acta facultatis theologicae coloniensis, in codice bibliothecae nationalis
parisiensis ^Nouv. acq. lat. 2165" f. 6''— 7*. Plura infra ponentur.
* Hae epistulae infra proponentur.
9 Cartas del B. P. Pedro Fahro I, 160. 345. >« Cartas etc. 1. c. 235.
92 6. Canisius Georgio de Skodborg (Appendix). 3. lunii 1543.
Erat is, si losepho Hartzheim ' credere licet, Canisii et Surii ^contubernalis et
comniensalis'' apud Andream Herll , canonicum ecclesiae S. Gereonis. Certe Petrus
Faber 28. Novembris 1543 ad Canisium et Alvarum Societatis novicios scribens
(qui tuuc apud Andream Herll habitabant) eos iubet canonico Andreae „et Reveren-
dissimo domino londensi" ^esse obsequiosissimos et obedientes in domino". Et
Canisius ipse 5. Februarii 1545 Colonia comiti montensi scribens inter patronos,
quos Societas lesu Coloniam modo introducta ibidem habeat, „Georgium a Schotborg
Archiepiscopum Lundensem Primatem Sueciae" primo loco nominat^.
g) Melchior Canus 0. Pr. Vallisoleto 28. Martii [1556] magistro Venegas
haec scripsit de hominibus Societatis: ^Tambien he oido decir lo que Vmd. que
siguen li Juan Thaulero y a Henrique Herp; y . . . . a Fray Baptista de Crema" ^.
Mirae huius sententiac pars illa, quae Harpliium spectat, eo explicatur, quod eodem
anno carthusiani colonienses „Theologiae mysticae D. Henrici Harphii" editionem
novam Coloniae in lucem emiserunt eamque S. Ignatio totique Societati lesu dedi-
caverunt. Quae res suadet, ut etiam eorum, quae de Taulero scripta sunt, explica-
tionem Coloniae quaeramus et dicamus Taulerum anno 1543 editum esse a Canisio
paulo ante Societatem lesu ingresso.
h) Canisius eo tempore Coloniae in niedia quasi theologia mystica versabatur *.
Nicolaus Eschius, quem in vita spirituali magistrum habebat summeque amabat,
anno 1543 librum „De templo animae" primum edidit, eique suam ^isagogen seu intro-
ductionem ad vitam introversam capessendam" praeposuit ; idem anno 1545 Coloniae
^Margaritam Evangeh^cam" e germanica lingua in latinam a se translatam edidit";
atque anno 1548 a Laurentio Surio, Canisii amico, Coloniae una cum Tauleri ,Exer-
citiis de vita et passione Salvatoris nostri" edita sunt ,eiusdem fere argumenti"
^exercitia quaedam alia, divina prorsus, et quae compendio hominem in Deum
transformare queant, Authore D. Nicolao Eschio". Atque carthusiani colonienses,
quorum „pio contubernio" Canisius iuvenis, ut ipse scribit, „suauiter in domino
fruebatur" ", toti erant in libris eiusmodi. Tales lustus Landsbergius et Gerardus
Kalckbrenner, Carthusiae prior, eo fere tempore composuerunt ; Gertrudem in lucem
emittendam curavit Landsbergius, Harphium Bruno Loher, versiones latinas Tauleri,
Ruisbrochii , Susonis (1548 — 1555) Surius. Canisius autem ipse testatur se tunc ad
nil magis affectum fuisse quam ad ^mysticam theologiam et spiritualia studia" ".
Mirari igitur non possumus virum illum librorum edendorum per totam vitam
studiosissimum conferre etiam voluisse ad thcsaurum monumentorum mysticorum
augendum. Quod autem huius suae editionis postmodum uullam vel fere nuUam men-
tionem fecit, id ex animi eius demissione explicabis vel ])otius ex eo, quod videbat
Taulerum a quibusdam haeresum vel saltem errorum accusari et in indicibus libro-
rum prohibitorum poni.
De hac re etiam propter rationes bibliographicas uberius hic disserere placuit.
Primi libri a Societate lesu in lucem emissi putabantur esse „Direetorium" Polanci
(1554), Exercitia spiritualia S. Ignatii (1548) , Sermo quidam in concilio tridentino
a Salmerone habitus (1546). Sed ecce Canisius omnes, quotquot Societas habuit
scriptores, tribus annis praevenit ! *
' Bibliotheca coloniensis p. 218 -219.
^ Vide epistulam ipsam infra n. 19. * Cartas de San Jgnacio II, 498.
* Paulus Drews , scriptor protestans: „Das mufs anerkannt werden, dafs der
Jiingling [Canisius] noch unter dcn verhaltnismiifsig besten Einfliissen der katho-
lisclien Kirche aufwuchs, unter den Einfliissen der Mystik. . . Er erfuhr den Ein-
flufs eines Kreises, der durch die .strenge Mystik dem Jesuitenorden geistesvorwandt
war" (Petrus Canisius p. 6 — 7).
* Unrtzheim 1. c. p. 255. ® Vide supra p. 37. '' Vide supra p. 22.
* Sommervofjel 1. c. II, 617. A. Jiindt, cum anno 1875 non sine dubitatione quadam
Canisium editorem Tauleri dixisset, postea cum certitudine dixit (La grande En-
7. B. Petrus Faber Canisio. 21. lunii 1543. 93
Ceterum grato animo profiteor me in his, quae modo proposui, inveniendis et
stabiliendis consilio et opera reverendorum Patrum Henrici Denifle et Pauli
d e L o e , ordinis praedicatorum, adiutum esse.
7.
BEATUS PETRUS FABER S. J.
CANISIO.
3Iognntia 21. Innii 1543.
Ex apographo eiusdem temporis, quod est in pagina altera epistulae archetypae
a Fabro ad Alvarum et Canisium 28. Novembris 1543 missae.
Edita in ^Cartas del B. Pedro Fabro'' I, 355 — 356. Usus est ea Hansm 1. c. p. 175.
De exercitiis spiritualihus loannis et Danielis sacerdotum a Canisio niissorimi.
Iiibet Canisium pro iis Deum precari.
Jliesus 1
Charissime in Jesu Christo Frater.
Gratia Jesu Christi dominj nostrj et pax illa quae exuperat
omnem humanum sensum confortet et confirmet cor tuum et
intelligentiam tuam^.
Nuncius hoc sero sese mihi certus obtulit, quem nolo abire ad
vos vanum, et tam^n nihil nouj habeo quod scribam, nisi quod cupiam
intelligere sj quid nouj apud vos est*.
Duo sacerdotes quos ad me impulistj bene habent, et maxime
optant vt tu memoriam ipsorum continuam facias in tuis orationibus ^,
absque his enim alter eorum non facile sperat se posse inuenire eos
affectus quos tu maxime coniectas, alter vero timet vt non possit
inuenire id quod nimio affectu optat, Nolj igitur deesse eis, sed ob-
secra dominum vt alterj det voluntatem faciendi id quod nouerit,
alterj vero vt det potestatem inueniendj id quod vult, sic vellent
fierj ipsj orationes pro se, Ego vero cupio vt oretis dominum deum
ipsorum et nostrum, vt dignetur vtrique aperire voluntatem suam
bonam beneplacentem et perfectam* vt eam possint exequj
postquam agnouerint ^.
'' Siijnum sequitur, quo indicari ridetur in autographo novum versum iyicipert
^ Sequitur idem signum, quod supra.
cyclop^die. Sous la direction de MM. Berthelot , Derenhourg etc. IX (Paris, sine
anno), 39—40.
' Ipse quoque S. Ignatius epistulas suas a nomine lesu incipiebat atque etiam
eodem concludebat; nam in sigillo Societatis idem nomen comparere volebat. Vide
quae hac de re disputata sunt in „Cartas de San Ignacio'^ I, 416 — 421.
2 Phil. 4, 7.
* Deliberasse hi videntur, essetne vita religiosa sibi capessenda. Utrumquo
Societatem lesu ingressum esse, asseritur in * cod. „Hist. gymn. tr. cor.", f. 19b.
Sed vide infra, p. 94 adnot. 1. 2. * Rom. 12, 2.
94 7- B- Petrus Faber Canisio. 21. lunii 1543.
Doniinus Joannes^ esset contentus paueis vt cito posset redire
ad vos, dominus autem DanieF adeo cupit bona finalia et ipsos
fructus, vt nulla media ad lucrum deputet, nondum intelligit quam
bona sit acquisitio spiritualis aurj , Vtinam ipse posset iuxta deside-
riorum famem et sitim*.
Habenda autem milij est ratio aetatis eius quae alioquj nimium
multis exercicijs est aggrauata''.
Commenda me domino meo et patrj et fratrj in Christo priorj
Carthusiensium coloniensium ^, et domino vicario eiusdem domus".
Christus Jesus semper sit in corde tuo, et in corpore tuo sen-
ciatur spiritus eius.
Moguntiae XXI die Junij 1543.
Tuus in Christo frater et amicus singularis
Rescribe. Petrus Faber.
t Charissimo in Christo fratri et singulari amico magistro petro
Kanisio nouiomago in edibus Mag. Andree Bardwick licentiati theo-
logie Canonici ad gereonis Coloniae.
Idem signum seqiiittir. ^ Idem signum sequitur.
Idem signiim seqmtnr.
' Sunt qui suspicentur loannem Covillonium (Couvillon) insulensem signifi-
cari, qui sub id tempus in Societatem receptus est, vel etiam loannem Ara-
gonium (Mosen Juan de Aragon) , qui Fabrum ex Hispania in Germaniam comi-
tatus erat et aestate anni 1542 Spira Coloniam ad loca sacra visenda venerat
(Cartas del B. P. Pedro Fabro I, 127—128. 150—162. Fabri Memoriale p. 51—54.
81 — 83). Sed Canisius Colonia 12. Augusti 1545 Fabro de monasterio quodam
ordinis S. Birgittae scribit, in quod ingressus sit „D. loannes Domini Danielis so-
cius" Moguntiae.
^ In *„Historia gymnasii trium coronarum" I. c. asseritur eum fuisse Danielem
Paeybroeck denderamundanum , qui Societati nomen dedit. Sub idem tempus
„M. Daniel Coloniensis" Societatem ingressus esse videtur {OUv. Manareus S. J.,
De rebus Societatis lesu commentarius [Florentiae 1886] p. 4). Inter amicos et
■discipulos, qui Fabrum 30. Decembris 1544 per Canisium salutant, ^Dominus Daniel
in Carthusia" comparet, et Fabcr littoris Vallisoleto 9. lulii 1545 Coloniani missis
priorem Carthusiae „cura toto convcntu et D. Daniele" salutat. Daniel igitur ille,
qui anno 1543 Moguntiae cum B. Petro Fabro fuit, non Societatem Icsu, sed Car-
thusiam coloniensem ingressus esse videtur.
^ Gerardo Kalckbrenner sive Hammontano.
8. Canisius Cornelio Vishavaeo. Mense Septembri 1543.
95
8.
CANISIUS
CORXELIO VISHAVAEO,
sacellano in ecclesia S. Petri lovaniensi '.
Colonia mense Septembri 1543.
Ex libro operis manu scripti instar edito Ex Radero , De vita Caui
,De rebus Societatis lesu commentarius ad 238.
Oliverii Mamirei" (Flor. 1886) p. 10—11.
Fetrum Fahrum et institutum Societatis lesu ei commendat.
286
P. Oliverius Manareus S. J. - circiter
anmini 1600 inter „puncta" , quae iussu
Claudii Aquavivae praepositl generalis
2>ro historia Societatis collegit et Romam
ad F. Nicolaum Orlandinum Societatis
historicum misit , haec ponit (c. 1,
§ 13):
Primus auteni omnium qui Lovanii
ad Societatis institidum animuni ad-
iecerunt , fuit P. Cornelius Wischaven,
Mechliniensis, in aede primaria D. Petri
Sacellanus , et Confessarius ordinarius,
vir probatae virtutis ac pietatis '. Ora-
verat diu midtumque vir pius Deum et
P. Franciscus Costerus S. J. * P.
Matthaeo Radero S. J., Bruxellis 24. la-
nuarii 1613:
Accepi hesterno die, quas R. V. de-
derat 5. Idus lanuarij, ciim initio vitae
B. Menioriae^ P. Petri CanisiJ quod
initium mihi valde probatur, estque con-
forme ctim iis , quae mihi a B. M. P.
Cornelio Wischouio narrata fuerunt, eius
condiscipido apud D. Nicola.um Eschium,
qui postea praefuit connentui Beginarum
Distemii ^. Addebat bonus P. Cornelius
ad se datas ab eo ex Germania (Mo-
I guntia, ni fallor ^) literas per P. Petrum
Mariae Rad.
^ Bostenii Rad.
^ De hoc Vishavaeo (Wischaven) vide infra, adnot. 3; nota etiam, quae post
hoc regestum de altero ,CorneIio Wischaven" ponuntur.
2 Oliverius Manareus (Manare) , anno 1523 in pago Quincy prope Duacuni
natus , studiis in universitate lovaniensi absolutis et sacerdotio suscepto , in Socie-
tatem lesu receptus est Parisiis anno 1551. Qui rector fuit coUegii romani, „com-
missarius" ordinis sui in Gallia et Germania, ^assistens" et nadmonitor" Mercuriani,
praepositi generalis; quo mortuo totius Societatis „vicarius generalis" constitutus et
a Claudio Aquaviva, Mercuriani successore, in Austriam. Germaniam, Belgium ad
visitandas Societatis provincias missus est; in provinciis belgica et rhenana (1587
ad 1589) etiam praepositi provincialis munus gessit; mortuus est Tornaci die 28. No-
vembris 1614.
* Piissimum hunc virum, anno 1548 in Societatem lesu admissum, S. Ignatius
postea Romam evocavit et Messanam in Siciliam misit ; qui in utraque urbe praeter
alia etiani raunus magistri noviciorum gessit; mortuum esse Laureti ,in brachiis,
ut dici solet", Manarei (anno , ut videtur , 1557) Manureus ipse refert 1. c. p. 155.
Huius eximias virtutes enarrat Matth. Tanner S. J. , Societas lesu apostolorum
iraitatrix p. 70—76.
* Franciscus Coster (1532 — 1619), raechliniensis, in Societatem lesu anno 1552
admissus, in provincia S. J. rhenana semel (1578—1585), in belgica bis praepositus
provincialis fuit; 40 fere libros edidit asceticos, polemicos, catecheticos , qui recen-
sentur a Sommervogel 1. c. II. col. 1510 — 1534, p. xiv.
5 Vide infra, p. 96 adnot. 2.
96
S. Canisius Cornelio Vishavaeo. Mense Septembri 1543.
B. Virginetn nt indicare dignarentur,
in quo ritae genere Deo et Ecclesiae
ipsum deservire rellent. Sensit autem
non raro obversantem menti suae cogi-
tationem^ quod renturi essent aliquando
boni aliqui Sacerdotes , quornm studiis
et institutis si se adiungeret , Deo et
Ecclesiae recte deserviret. Dwn Jioc
animo versat, ecce iUi redduntur per
P. Fahrum et Franciscum Stradam '
(quem secum Faber assumpserat) litterae
datae Moguntia ^ a P. Petro Canisio,
qui Exercitia Spiritualia Moguntiae,
P. Fabro directore persolverat .... Ac-
cejJtis litteris P. CorneUus gratias ipsis
egit , ac benigne eos dimisit, antequam
Utteras reseraret. Lectis p)orro Utteris
bonus pater totus confusus est, sensitque
valde, quod viros tam jyraestantes, sicut
ex Utteris intelUgebat, a se tam rustice
dimisisset, non dubitans quin ilU essent,
quos illustratio divina assignaverat. Xam
Canisius eum liortabatur ut ipsis se ad-
iungeret, eos esse eius instituti ad quod
aspirabat. Nescius CorneUus quid ageret,
continuo ad altare B. Virginis se supplex
prosternit, in simpUcitate cordis dicens :
0 beatissima Virgo, duo ad me viri
paido ante venerunt, quos iam diu de-
sideravi videre, eos autem a me dimisi,
nec scio quo se receperint, et ubi eos
invenire piossim; dirige me , quaeso, et
doce ubinam eos inveniam. Finita ora-
tione novo lumine illustratus, visus est
videre domum, ad quam diverterant, et
continuo ad eam concitato gressu se con-
fert: pulsat fores, a Francisco Strada
Fabrum, quas ei Lovanium [?]^ ad-
ferebat Franciscus Strada tunc adole-
scens. Cumque ei non esset ocium illas
statim legendi propter vespertinum offi-
cium, ad quod in Ecclesiam S. Petri
properabat, post reditum, vt eas aperuit,
midta inuenit de nostrae Societatis in-
stituto, quae ipsum ad illud non medio-
criter permouebant : sed cum ab eo Frati-
ciscus Strada discessisset, ipseque igno-
raret, vbinam Jil duo in ciuitate Jiospi-
tium Jiaherent , contuUt se postridie in
templum fratrum Praedicatorum , vbi
ad altare B. Virginis precatus [estj
I B. Virginem pro auxiUo inueniendae
j Domus illorum ■ et tunc diuinitus ei
suggestum est, vt portam internae ciui-
tatis iuxta Monasterium S. Francisci
egressus ad latus sinistrum ianuam
cuiusdam domusjndsaret^, quod vtfecit
inuenit ibi vtrumque. A P. Fabro de
instituto Societatis nostrae instructus,
deduxit ambos in domum suam iuxta
ParocJiialem Ecclesiam B. MicJiaelis,
quam Sociefati donavit , atque ex eo
tempore Societas Lomnium non deseruit,
ad quam concimiibus praedicti Fran-
cisci Strada necdum Sacerdotis, mid-
torum mcigna accessio facta est. Haec
ab ipsomet P. CorneUo WiscJiouio au-
diui ....
* Mendum librarii vel typogra^jhi id esse videtur ac le(/i o^iorferc Louann; nam
Strada anno 1542 Lovanium venit (Orlandimis, Hist. S. J. P. 1, l. 3, n. 75), nce
quisquam 2>rodidit cum illo vel proximo anno Lovanio Coloniam venisse.
* De lioc vide supra p. 78 ^
2 Scribendum fuit ^Colonia". Nam Canisius mense Maio vel initio lunii Co-
loniam revertit. Faber autem eodem venit mense Augusto vel Septembri {Cornehj
1. c. p. 132. Boero, Fabro p. 125), atque eodem mense Septembri Lovanium pro-
fectus est {Fahri Memoriale p. 335; ed. mai. p. 326. Boero 1. c. p. 127).
8 liadcrus ex relatione anno 1600 a Costero facta: ^Secundum coenobiiim
[S. Francisci ?] iubetur dextrum viae latus ingredi, tertiaeque inde domus ad sinistram
fores pulsare."
9. Canisius Nicolao Eschio. Mense Septembri 1543. 97
hae aperiuntur ; accedit et evistigio P.
Faber: se mutuo consalutant : P. Cor-
nelius enixe rogat , ut ad siias aedes
licet humiles et angustas se recipere non
gravarentur, se vero non jMSSuruni ipsis
quidquam deesse pro siia tenuitate. —
Haec cum ante plurimos annos mihi
narrata essent in Urhe , et nisi fallat
memoria, etiam alihi, rursus eadem con-
firmari audivi a PP. Bernardo Oliverio
iam Praeposito nostro Provinciali '^ ac
Francisco Costero.
Eaderus l. c. p. 234—236 testatur Costerum anno 1600, „ad conuentum
Sociorum p)uhlicum inter cdios Bomam vocatum^' , eadeni fere „in itinere ex-
Claris bisce virorum gravium testimoniis ea refelli videntur, in quibus — capite
tamen narrationis servato — complures Canisii Fabrique biograpbi nobiscum discre-
pant ^. H. P. Vanderspeeten S. J. censet Canisium non Cornelio Wiscbaven , sa-
cellano S. Petri, scripsisse, sed eius nepoti, qui eiusdem nominis ac cognominis erat
et paulo post Societatem et ipse ingressus est; buncque Cornelium Canisii con-
discipulum fuisse, atque ita nodum omnem dissolvi posse *.
9.
CANISIUS
XICOIiAO ESCHIO,
pastori Beginarum distemensium *.
Coloiiia lueiise Septeinbri 1543.
Ex Sacchino, De vita Canisii p. 27 — 28, scribente „ex eius aetatis commen-
tariis" deprompta esse.
„Degehat", inquit Sacchinus, „Nicolaus hoc tempore haud Louanio pyrocul
in oppido Diestemio. Igitur literas ad eum Canisius dat , rogatque vt Fran-
cisci Stradae, qui redditurus eas literas esset , ne grauaretur audire consilia,
et quas exercendae mentis vias idem ^proponeret ', experiri. Eas literas vhi
Nicolaus accepit , et Stradam vidit hominem tanto se aetate inferiorem, sihi
uetusto Magistro superuacaneum putauit imberhis pene adolescentis subire
dictata" ®.
1 Bernardus Oliverius (Olivier) anno 1556 Tornaci mortuus est.
2 V. g. Sacchinus, Can. p. 27—28.
' „Corneille Vishaven, premier Jesuite belge" in ^Collection de Precis Histo-
riques" XI (Bruxelles 1862), 457—472.
* De 60 V. supra p. 17—19. 36. 92. 95.
' Exercitia spiritualia S. Ignatii.
® Escbius postea Societati amicissimus fuit. Quae apud Sacchinum sequuntur,
cum iis parum convenire videntur, quae Canisius Fabro 12. Martii 1545 scripsit.
Braunsberger, Cauisii Epistulae et Acta. I. 7
98 10- B. Petrus Faber Alvaro Alfonso et Petro Caiiisio.
10.
BEATIIS PETRUS FABERi
ALYARO ALFOXSO- ET PETRO CANISIO,
noviciis S. J.
Lovaiiio 28. Xovemhris 1543.
Ex archetypo (formae romanae, 1 p.) ; sola subscriptio (vester etc.) est Fabri
ipsius.
Edita in ^Cartas del B. P. Pedro Fahro" I, 360—362. 197—200. Usus est ea
Iloiifien 1. c. p. 180.
De (legyotatione sua. Nmn sit (quod Poggius Nuntius et Ererardus BiUicl- cujne-
hant) Coloniatn redituriis. Socios monet , iit valetudinem et studia diligenter curent,
carthusianis et archiepiscopo hindensi ohsequantur. De Stempelio et Groppero ad
Caesarem profectis et de Stradae orationihus sacris.
Jliesus
Charissimj in christo fratres.
Gratia: Et pax: clominj nostri Jesu christi: sit semper in cordibus
nostris: literas vestras manu magistri petri^ ad me ,23 novembris
' Cum Hermannus de Weda [Wied], arcbiepiscopus coloniensis, per Bncerum,
Melanchthonem aliosque lutheranos gregem suum a fide catholica avertere conaretur,
Faber Moguntia Coloniam venit mense Augusto vel ineunte Septembri anni 1548,
ibique exercitiis spiritualibus tradendis et sermonibus sacris latine habendis operam
dabat (Cartas del B. F. Pedro Fahro I, 192—194. 352. Acta Sanctorum lulii VII
[Parisiis et Romae 1868], 493 [ex „Annalihus Carthusiae Coloniensis"]). Sed a S. Ignatio
iussus est in Lusitaniam ad loannem III. regem proficisci: ^Ad profectionem", inquit
ipse, ^ego me accinxi in mense Septembri. Veni autem Antuerpiam, et dum non
possem navigare , rediens Lovanium , incidi in febrem tertianam quae me detinuit
duos ferme menses" (Memoriale p. 335 [ed. mai. p. 325]). Notatu dignum est
Fabrum Coloniam primum venisse Canisio auctore; hic enim * Friburgo Helvetiorum
3. lunii 1590 Coloniam ad P. Arluinum Madium S. J. scripsit: „R. P. meus Faber
cui tam multum debemus, non venit Coloniam nisi a me rogatus." Sed a priore
quoque Carthusiae rogatum esse ea ostendunt; quae Faber Moguntia 28. Maii 1543
Claudio Perissin, priori Carthusiae ,du Reposoir", scripsit: „Le Dom Prieur des
Chartreux de la citte de Cologne . . . m'hat escript ces jours passes , m'exhortant
fort et d(5syrant atfectueusement , afin que je veulle visiter la citte de Cologne . . .
La necessite est grande , laquelle le faict escrire : et pour tant je hay propose d'i
aller" (Cartas I, 352). Hic non vacat disputare, a quibusnam aliis Faber Coloniam
evocatus sit, num archiepiscopum accesserit etc. [Beiffenherg 1. c. p. 10—12.
Han^en 1. c. p. 168—180).
2 Alfonsus Alvarus (Alvaro Alfonso) et loannes Aragonius (cf. supra p. 94').
sacfUani aulici Mariae et loannae, Caroli V. filiarum . anno 1542, Fabri virtute
sancte delectati , eum ex Hispania in Germaniam comitati sunt, Spirae exercitiis
spiritualibus ab eo exculti sunt, Societati nomen dederunt. Aragonium Faber Mo-
guntia secum Coloniam et inde Lovanium adduxisse videtur, ut litterarum studia
prosequeretur. Alvarus mensibus Augusto et Septembri anni 1542 Treveros et
Coloniam adierat, ut sepulcra sanctorum visitaret, atqne inde Spiram rcverterat:
ineunte mense lanuario anni 1543 iterum Coloniae fuit (Memoriale p. 31. 209.
Cartas etc. I, 127—128. 140. 152. 161—165. 413—415).
' Canisium significari ex inscriptione huius epistulao intellegitur.
28. Novembris 1543. 99
scriptas. hoc clie recepi. gratissimas quidem illas. propterea quod
multas res (quarum" tenebamur desiderio) nunciarent. desiderio in-
quam sciendi. dolemus quidem: quod multa sint. que nos non possint
consolari. ea videlicet que de Religione scribitis. Jesus christus do-
minus noster: cuius res agitur. det omnibus saniorem mentem. Quidam
tabellarius, sese nunc nobis obtulit: qui adeo festinat. vt nobis non
detur locus respondendi ad singulas partes epistolae magistri Petri,
Sed et infirmitas mea etsi jam satis remissa sit non permittit me
multa scribere. Dominus Franciscus ^ postea respondebit ampliter, hoc
igitur tantum scitote ex me. longe melius habere quam hactenus
quamvis febris nondum omnino sit expulsa. Sed et dominus Johannes
nondum redijt ad pristinam valetudinem ^. dimissus est tamen a febre,
Rogate igitur dominum. vt jn nobis compleat voluntatem suam, De
meo reditu in coloniam nondum scio quid futurum est, Nuncius apo-
stolicus mihi significavit : se habere potestatem a summo pontifice :
jmpediendi profectionem meam in hyspaniam , oportebit tamen me
videre htteras. vt intelligam si sufficiant ad impediendam priorem
obedientiam 3. Jam scripsimus ad domnum Alvarum^. quemadmodum
factor 5 regis portugalHae paratus est providere : juxta tenorem
epistolae domine Leonorae ^. videat igitur et sibi caueat , de sua
culpa ne propter malum regimen corporale, incidat in aliquam in-
firmitatem. non mihi admodum probatur. sic dimissis studijs vestris
vos totos detis operibus charitatis. res quidem sancta est quod pau-
peres recipiatis hospitio^. Sed danda est opera: vt habeatis aliquos:
quos substituatis tali ministerio. id quod scribitis de primo hospite
meo^. mihi valde displicet. vtinam deus det illi mentem, cum ven-
Sequitiir vocabidum ^singularum", postea deletum.
' Fr. Franciscus Strada S. J. ; de quo supra p. 78. 95 — 97.
2 P. loannem Aragonium tunc aegrotasse Lovanii etiam Polancm testatur I, 110.
* loannes Poggius (Poggio) , Nuntius ad Caesarem missus (postea cardinalis),
qui Moguntiae tunc moratus esse videtur, optabat, ut Faber germanicam ac maxime
coloniensem ecclesiam iuuare pergeret (cf. Cartas dei B. F. Pedro Fabro I, 202).
■* Alfonsum Alvarum, de quo supra, p. 98, adnot. 2.
^ Id est: procurator vel quaestor. („Uxor . . primarii ministri Ducis [Factorem
vocabant"] etc. Polancm II, 495.)
* Nobilis ac pia femina Eleonora de Mascarenas cum Isabella, sponsa Caroli V.,
in Castiliam venit et Philippum , „infantem Hispaniae", eiusque sorores ac postea
etiam Carolum, eius filium („Don Carlos"), educavit; S. Ignatium, quem virum
sanctum putabat, eiusque socios tantopere protegebat et adiuvabat, ut hic eam
„Madre de la Compafiia" dicere soleret (Cartas de Saii Ignado 1 , 205 ^. Cartas
del B. P. Pedro Fabro I, 127. M. Gachard, Don Carlos et Philippe II. I [Bruxelles
1863], 6—8).
" S. Ljnatin>i inter sex experimenta praecipua noviciis subeunda recenset ser-
vire in uno vel pluribus xenodochiis per mensem , et in variis officiis abiectis et
humilibus se exercere (Constitutiones Societatis lesu, Ex. c. 4, n. 9. 11. 13).
* Canisiits in epistula anno 1590 Friburgo Helvetiorum Coloniam missa de
Fal)ro Coloniam primum advecto: ^Hospitium illi obtinuimus , apud bonum Civem,
100 10- B- Petrus Faber Alvaro Alfonso et Petro Canisio. 2^. Novembris 1543.
(litione omnium rerum suarum extinguendi litem illam : aut si nihil
habet. publice cedendi bonis^ Ego vellem vt nulle Httere vestre ad
me venirent. absque aliqua mentione commendationum prioris carthu-
siensium. et fratrum eius. quos maxime et omnibus modis salvos
cupio et fortes in omnj virtute^. vos autem ipsis esse obsequiosissi-
mos. et obedientes in domino. Sicut et magistro Andreae^ et Reve-
rendissimo domino londens ^. Animus quem Reverendus dominus
prouincialis erga me habet^: et semper habuit. facit, vt ego cupiam
secundum christum. voluntatem eius fieri. dico voluntatem eam: qua
ipse desiderat reditum meum, Jndispositio corporis non me sinjt plura
scribere, precor Jesum christum dominum nostrum. vt nobis omnibus
det gratiam faciendi, patiendi, suam voluntatem bonam bene-
placentem et perfectam^
Lovanij. 28 novembris 1543. vester in christo Fratcr
Petrus Faber.
Litterae in quibus dicit Magister petrus se scripsisse, ad me de
omnibus rebus. et eas misisse ad .M. Nicolaum'' ad nos nondum
pervenerunt.
Laurentius ''' apud nos est. et dominus tilanus^ bruxellis vbi est
cesar. spero. quod cito ad vos revertentur.
Vocdbulum suis, quod scquitur, a Fabro ipso delcfMni esse videtur.
non procul a templo Apostolorum habitantem" {Beiffenherg 1. c. p. 11). Ac P. lo-
annes Rethius S. J., regens bursam trium coronarum coloniensem, in snis ^Ephemc-
ridibus" ad annum 1558 haec scribit (f. 15^): „8 Jdus Januar. venit ad nos loaunes
Spengius Rector scholae et concionator in Wroeden, dioecesis Monasteriensis W.,
petens aliquem Societatis, per quem ille paulatim in ea civitate jaceret fundamentum
Collegii societatis ; sed ob paucitatem personarum nulhis illi adjungi potuit. primus
hic fuit hospes R. P. Fabri Coloniae. Huic dedimus catalogos undecim, quos ille
spargat per Westphaliam et inferiorem Germaniam. ille in sua schola leget . . .
utrumque Canisii Catechismum , Evangelia, et epistolas cum annotationibus Canisii,
et nostras selectas epistolas Ciceronis. Curabit, ut iidem hi libri in aliis quibusdam
scholis legantur" (Ex * apographo saeculo XVII. confecto , quod est Coloniae in
archivo studiorum fundatorum).
* Faber carthusianos colonienses, ab ipsis rogatus, sacris S. Ignatii medita-
tionibus exercuerat, eaque exercitia etiam in libeUum sua manu relata iis reliquerat ;
quorum et liospitio aliquamdiu usus est {Acta Sanctorum 1. c. Beiffenberg p. 12).
- Andreae Herll dc Bardwick; cf. supra p. 17. 94. ^ Georgio de Skodborg.
* P. lacobus Kritzradt S. J. (cf. supra p. 67) super verbum ^prouincialis''
scripsit „Carmelit. Billichius". Ac dubitari vix potest, quin Faber egregium illum
scriptorem ot fidei propugnatorem Evcrardum Steinberger, vulgo Billick, ordinis
carmelitarum , significet, qui in universitate coloniensi theologiam tradebat et anno
1542 ordinis sui provincialis per Germaniam designatus erat.
^ Rom. 12. 2. « Nicolaum Eschium ?
■^ ^Laurentius famulus" 30. Decembris 1544 et 12. Augusti 1545, Coloniae
degens, Fabrum per Canisium salutat.
* Dominicani huius coloniensis compluries in Canisii litteris fit mentio. In actis
facultatis theologicae coloniensis (* Excerpta P. lacobi Kritzradt S. J., in cod. „Hist.
gymn. tr. cor." in fine; et *Excerpta P. Nicolai Brewer 0. Er. S. Aug. , exeunte
11. B. Petrus Faber Cani.sio. Exeunte lanuario 1544. 101
Dominus Gropperus^ hac transijt. et iam est bruxellis. Faxit
Jesus optimus vt ipsi querant diligenter : et jnvenjant gratiam apud
cesarem. in vtilitatem totius germanje.
Dominus Franciscus ~, singulis dominicis pergit in predicationibus.
idque cum admirabili auditorio. quod ita crescit vt iam ter opus fuerit
ei mutare locum.
Jhesus.
Charissimis in christo fratribus meis.
Domino Alvaro Lusitano. et magistro petro Kanisio in domo
dominj hcenciati Andreae Barduich. Canonici sancti Gereonis. Apud
eundem sanctum Gereonem. Coloniae.
Latorj vnum stuferum^ det.
U.
BEATUS PETRrS FABER S. J.
CANISIO.
Coloiiia exeniite lamiario 1544.
Ex Radero, De vita Canisii p. 24.
Eadem fere narrat Orlandinus 1. c. 1. 4, n. 86.
saec. XVIII. facta, in archivo urbano coloniensi [cod. : Univ. N. 14, p. 7]) com-
pluries Johannes Stemper „a Tyhi" vel ,.Tylanus" comparet; Thiel oppidum est
Geldriae. Annis 1542—1544 Coloniae decanus erat facultatis theologicae (* Acta
facultatis 1. c). Exstat epistula archetypa a chro coloniensl Colonia 5. Septembris
1544 ad loanuem a Naves, Caroli V. vicecancellarium, missa, qua eidem commendant
„venerandum et religiosum patrem , fratrem loannem a Tyla dominicanum, Sacrae
Theologiae professorem et studij conuentus predicatorum Coloniae regeutem . . .
virum pari doctrina et pietate zeloque domus dei non vulgari preditum" (* Cod.
,Causa Hermanni de Weda 1540—1546" Litt. A Conv. 3, n. 4). Distinguendus est
loannes hic Tilanus ab „Iohanne Pesselio Belga Tilae in Geldria ad Yahalim nato",
quem Coloniae ordinem praedicatorum ingressum esse, ibidem aliquamdiu theologiam
tradidisse, ^provinciae Teutoniae" ^priorem provincialem" fuisse, circa anmun 1549
obisse asserunt Quetif et Echard (Scriptores Ordinis Praedicatorum II, 135) et
^Epitomen operum S. Augustini" anno 1539 Coloniae vulgasse scribit Hartzheim
1. c. p. 191. In necrologio monasterii dominicanorum viennensis „P. Joannes Tilanus
Magst. Provinc. Teut." Viennae professor universitatis fuisse et 7. Octobris 1556
obisse traditur; at „Liber de Universitate Viennensi", qui manu scriptus Viennae
in archivo monasterii dominicani exstat, asserit eum anno 1558 vita cessisse {Seh.
Brunner, Der Predigerorden in Wien und Oesterreich [Wien 1867] p. 5. 15). Simili
ratione loannes Stempelius noster distinguendus est ab illo loanne Stempelio , qui
anno 1577 Coloniae praefectus Sodalitatis marianae (civium?) erat, cuni antea Goudae
consulatum administrasset. De quo „Nuntiaturberichte aus Deutschland 1572—1585",
Bd. I, bearbeitet von los. Jlanscn (Berlin 1892) p. 138. 610 etc.
' loannes Gropper, canonicus ecclesiae metropolitanae et „scholasticus" ad S. Ge-
reonis, praecipuum ecclesiae coloniensis columen in tempestate ab Hermanno Wedano
excitata; qua in causa et ipse, et Tilanus Carolum V. adierant. - Strada.
^ Stuferus (Styver, Stiiber) — 9 centimes (centesimi) ~ 7 fere nummi ger-
manici (Pfennig). Pecunia tunc multo maioris pretii (tripli, quadrupli, sextupli?) erat.
1{)-2 12. Canisius Weiulelinae Canis. P^xennte lanuario 1j44.
Ciiiilsiiis versus finetii niensis Decemhris anni 1543 Xeo»iai/i patri inoriciiti
adstitit ' et hereditatis siiae niaf/nain partein pauperihus distribuit, reliqua sihi
assunipta , qua se sociosqiie Coloniae sustentare posset. Faher autein, urgente
Xuntio Poggio , a Paido III. et Ignatio Coloniam- redire iussus est. Qui , iit
ipse scrihit, „post festuin Begum kujus anni'' ^ Qwst diem 6. lanuarii 1544)
Loranio ahiit et pcr Leodiuin , Traiectuni , Aquisgranum transiens Coloniain
adrenit die 22. lanuarii cuin duohus Sociis: Aeiniliano de Loyola , S. Ignatii
fratris filio, et Lamherto Castrio [Duchdteaii] leodiensi, theologiae haccalario *.
Canisiuin Coloniae non invenit ; nam 24. lanuarii Cornelio Vishameo de eo
scripsit: „Ipse in jMtriam ivit et patrem sepelivit, .... reversurus autem ad
])riinam vocein, quain ex nohis receperit.^ * „Postquam" autein — haec de Fahro
Raderus refert — [Canisium] „Patri futiehria persoluere didicit, extemplo ad euin
literas amoris et officij plenissimas expediuit, in quarum exordio, eutn de inorte
patris aequo animo ferendo solatus, inonet, vt quampirimum Coloniam reuertatur.^
12.
CANISIUS
WENDELIXAE CAXIS,
novercae suae.
Coloiiia exeiiiite laiiujirict 1544.
Ex * biographia Canisii , a P. lac. KcUer S. J. composita et a P. lac. Bider-
mann S. J. transcripta, cod. monac. ,Kellei", Can. 1" f. 6''.
Cf. Raderum, De vita Canisii p. 25.
Cum Qinisius , Fahro iiionente, Xeomago Coloniam revertisset , e vestigio
litterae novercae^ eum secutae sunt, quihus haec graviter querehaiur, Petruin
2)raei)ropere Coloniam redisse , futidos paternos alienis erogasse , a peregrino
hotnine (Fahrum significahat) per specietn religionis oh spetn praedae circutn-
ventutn ®. Resptotidit Canisius lenihus verhis Fcchrutn et seipsuin defetidens
atque exponens, quare Xeomaguin redire non expediret "^.
13.
CANISIUS
BEATO PETRO FABRO S. J.
Coloiiia 27. Augiisti ct 27. Scptemljris 1544.
Ex apographo, confecto circiter annum 1870 ex autographo, quod est in
* „Yaria Historia rerum gestarum a Societate lesu intra et extra Europam'' * tom. I,
f. 63—64.
» Cf. supra p. 8. « Memoriale p. 337 (ed. mai. p. 326—327).
" Memoriale 1. c. Cartas del B. P. Pedro Fabro I, 212—213. 215. 372.
* Cartas etc. 1. c. p. 374.
* ,.Quam de cetero nihil minus quam Nouercam sibi ipse testatur fuisse
(5«cc7//;n(,s, Can. p. 30). « Cf. Raderum 1. c. p. 24-25.
■^ De epistuhi, qua Faber novercae re.spondit, vide infra, monum. 16.
* „Varia Hi.storia" tribus tomis manu scriptis constat; olim collegii S. J. con
plutensis (Alcahi de Henares) erat; cf. Cartas de San Ignucio I, p. vii.
13. Canisius B. Petro Fabro. 27. Augiisti et 27. Septembris 1544. IQo
Pars epistulae, italice versa, est apud Bocro, Fabro p. 183 — 186 *.
Socii colonienses a senatii iirbe ceclere iubentur. Canisii respomum. Rector
universitatis in auxilium vocatur. Canisius ad Societatem deserendam vehementer
soUicitatus, in ea etiam firmior consisfif. Eecfor ab universitafe ad consules pla-
candos mittitur. Socii separatim hahitare incipiunt. P. Clandius laius ab iis con-
sulitur, et Pogyii, nunfii apostolici, auxilium imploratur. Hermaniius archiepiscopus
Socios urbe pelli postulat. Ipsi in aerumnis gaudent. Vexatio augetur ; intercedit
Tilanus dominicanus; finis turbarum. Aliqui Socii Colonia discedunt. Canisius
scholas et orationes sacras habet. P. Vishavaeus Lovanii mira efficit.
ihesus
Reverencle semper in Christo pater ac domine mi FABER.
Grratia et pax Domini Nostri lesiichristi semper maneat una cum
Dominatione Yestra.
Quocl hactenus nemo nostrum coepit ut ne miserabilem trag-
oediam imperfectam narraremus^, id ego nunc, Deo juvante, c[ualecum-
C[ue est, scribere aggredior. Neque moror amplius ciuin paternae pro
nobis solicitudini tuae mirandam filiorum sortem adaperiam^. Igitur
a discessu tuo c^ui fuit XII Julii plane fraterno animo nos mutuo
complectebamur, studia vero cjuiete, ut numciuam antea, praecipuoque
ardore tractabamus. In suo quisque ^ officio consistebat quomodo
quidquam apogr.
^ Boero haud recte asserit diebus 21. Augusti et 21. Septembris datam esse.
- In secunda matricula universitatis coloniensis (f. 168) 25. lunii 1544 hi
Societatis lesu vel candidati vel tirones vel scholastici inscripti sunt: „Mag. Lam-
bertus de Castro juravit ad theologiam et est baccalaureus, Mag. Petrus Faber juravit
ad theol. et est baccalaureus , Dom. Leonardus Kessel de Lovanio juravit ad artes,
Mag. Ambrosius de Lyra juravit ad theoL, Mag. Daniel Paeynbruck de Teneramunda
juravit ad theol. , Mag. Jacobus Faber Duacensis juravit ad theol., Thomas Bahach
de Thornaco juravit ad artes, Dom. Alvarus Lusitanus juravit ad artes, Mag. Fran-
ciscus Calsa ex Balsalona juravit ad theoL" {Leon. Ennen, Geschichte der Stadt
Koln R' [Koln und Neuss 1875], 498—499).
* Cum B. Petrus Faber mense lanuario anni 1544 Lovanio Coloniam revertisset,
ex Canisii aere hereditario conducta est domus ,auf der Burgmaur", haud longe ab
ecclesia metropolitana, in qua Faber cum Canisio et tribus aliis sociis iuvenibus (cf.
supra p. 98-. 102) habitare coepit; quibus mense lunio complures alii accesserunt
Societatis scholastici. Hos Faber ad pietatem formabat, et praeter alia, ut ipse scribit,
.latine praedicavit , in schola artium , omnibus diebus Dominicis , et reliquis festis,
absque extraordinariis praedicationibus" (Memoriale p. 337; ed. mai. p. 327). Sed
sub finem mensis lunii ad senatum urbis delatum est advenas illos novum ordinem
religiosum meditari. Qui senatoribus ad rem cognoscendam delectis responderunt
se veterem religionem catholicam tenere et vitam , quam instituissent , ex speciali
facultate summi pontificis instituisse. Paucis diebus post Faber novum a S. Ignatio
mandatum accepit, quo in Portugalliam ad regem proficisci iubebatur, et 12. lulii
Colonia discessit (Memoriale I. c). Abiens autem Sociis „M. Leonhardum Kessel
praefecif. Canisius in * littei-is 3. lunii 1590 ad Madium datis (cf. supra p. 98').
Similiter (temporum tamen ordine nonnihil neglecto) idem in * parte nondum vulgata
epistulae ad P. loannem Busaeum S. J. datae Friburgo Helvetiorum 2. lanuarii 1596;
apographum est in cod. colon. ,Litt. Epistt. var."' f. 11. 12. Ceterum vido infra,
monum. 17—20.
104 13. Canisius B. Petro Fabro.
abiens constitueras; et exorta per Senatum contra nos turbatio rem
nostram stabilire tacite videbatur. Yerum XXYIII die lulii praeter
omnem exspectationem redit ad nostrum hospitium Consul ille qui
prius cum liic etiam esses, a Senatu missus ad nos venerati; nunc
tamen celebriori quam tunc Senatorum Caterva stipatus. Is Magistrum
Petrum de Hallis^ et me domi offendit, omniumque Senatorum Con-
sedentium nomine sic locutus est: Retulimus ad Senatum quas nuper
instituti ac purgationis vestrae rationes accepimus: nunc auctiorem
reddi numerum vestrum intelligimus. Tum hic erant plus minus
undecim. Ego, recte, inquam, nunc tantum novem^. Ille, nihil
cunctatus , ut ut est inquit, Amplissimi Senatus nostri sententiam ac
edictum adfero. Yobis quotquot hic una degitis ex nostra civitate
statim demigrandum erit, quoquo tandem velitis, nec longius hic
nobis eritis ferendi. Nullam ad haec rationem prorsus allegarunt.
Ego itaque sic interloquebar : Dominos nostros Senatores tantum ro-
gamus ut, si nobis hinc fuerit cedendum, relinquant honestum testi-
monium salvae nobis et famae et innocentiae, quo probemus ex-
teris nulla flagitiorum causa nos hinc exturbatos ; quod multis alioqui
in proclivi erit de nobis suspicari. Rem veluti indignam hanc repu-
diarunt. Si, inquiunt, non acciti, neque rogata prius nostra sententia
huc accessistis, neque nunc ullo nostro testimonio comprobati abs-
cedetis. Rursus ego : Si vobis est pro ratione voluntas, animadvertant,
precor, Domini, quam indigne viros innocuos ejicere cogitent, ut qu
suis tantum sumptibus literarum studia prosequuntur ; adeoque rectius
expendite qua demum purgatione summo Judici Deo tantum his illa-
tam injuriam comprobetis. Tum illi concitatiores dixere: et tu minaris
nobis? Placide respondeo : nihil minarum vobis intento, sed de ratione
Judici Deo reddenda vos admoneo quod Dominis innocentibus gravis-
simum edictum praescribatis. Curate vos, inquit Consul, ut ne se-
cundo redeundum nobis huc sit ob praeteritam Senatus hanc senten-
tiam: octo dies concedimus intra quos de re familiari disponere
liceat; interim ad hinc exeundum accingimini. Tandem exeuntes ita
dimissi: Deum libentes' precabimur pro vobis omnibus ubicumque futuri
* libens apogr.
1 Goswinus de Lomersheim is erat (vide infra, iiionum. 19<-)- Qui 24. Decem-
bris 1543 senator (ad annum) electus est sive „intravit consulatum". * Cod. ^Rats-
liste 1439 Weihn. — 1622 Joh." Coloniae in archivo historico civitatis.
2 Petrus Faber (De Smet) , natus anno 1518 in oppido Hal prope Bruxellas,
in Societatem admissus Lovanii ineunte anno 1544, inde statim cum compluribus aliis
tironibus a Beato Petro Fabro in Lusitaniam missus et a P. Simone Rodericio inde
statim in Belgium remissus, obiit rector collegii S. J. patavini anno 1548. ([L. Dd-
placc S. .J.] L'etablissement de la Compagnie de Jesus dans les Pays-Bas [Bruxelles
1886] p. 1*. Cartas del B. P. Pedro Fahro J, 210. 212. Maiiareus, Commentarius p. 4).
3 Faber mense Julio, cum ad iter lusitanum se accingeret, Danielem Paey-
broeck et lacobum Lhostium Colonia Romam miserat {Orlandinus 1. c. 1. 4, n. 104.
Polancus, Chronicon I, 133).
27. Augusti et 27. Septembris 1544. 105
sumusi. Oh nos jam felices taiito lionore cohonestati I Cur enim
honor non est tanta severitate dijudicari, proscribi, exterminari, citra
rationem omneni, praesertim ubi tam atrox injuria praeter demeritum
infligitur, non a scurris, sed a viris honoratis ac omnium opinione
prudentissimis, atque in fide per omnem Germaniam longe constantis-
simis ; quorum concors sententia causam facit illustriorem ^. Hanc
vero sententiam in nos editam tota pene civitas etiamnum com-
probat, eo quod juste factum clamant ut sectae novae auctores sub-
moveantur. Omnes hominum congressus et convivia circa nos judi-
candos damnandosque versantur. Quin volitant passim et carmina
de Jesuitis, bene famosa. Signum sumus cui contradicitur, ut
?:evelentur ex multorum cordibus cogitationes^. Prius
auditum est, Boni; nunc vero, Non, sed seducunt* juvenes quos
ad se pelliciunt; seducunt matronas etiam quarum nummis gaudere
norunt. Sic transimus per famam bonam et ignominiam^
non digni fortasse, qui corporis itidera et sanguinis oblatione confite-
amur et glorificemus Dominum crucifixum. Amicos vero , quibus
confidere posse videbamur, fideliter mutos et quietos experti sumus,
aut qui saltem privatis'' consihis nos juvare contenti fuere potius
quam sese pro nobis objicerent Magistratui, Quod proculdubio Prior
Carthusiae ^ non detrectasset, si Dominus pro maiori nostrum proba-
tione tantum amicum non voluisset abesse in hunc usque diem. Ego
Senatorum edictum retuli primum ad Reverendum Dominum Londen-
sem '^ et Licentiatum Magistrum Andream ^. Hi non parendum existi-
mantes jubent audiri Kectorem^. Rector in coena me detinuit, que-
relas , nescio quas , ut satis audivisti , repHcans , et hoc nostrum
institutum diuturnum esse non posse pro suo capite contestans , me
vero magno cum fructu putans ad communem istorum statum divertere
posse, etc. Nunquam putaram futuros tantos ac [tam] varios qui.
saltem privatis saltem ajxxjy.
^ Multa ex iis, quae in hac epistula de primorum Socioruiu coloniensium vexa-
tione referuntur, adliuc ignota fuerunt.
2 Leo X. Coloniam ^agri domini piissimam et religiosissimam cultricem"
appellavit (L. Enncn , Geschichte der Stadt Koln III, 781; IV. 189). Anno 1520
Lutheri scripta Coloniae sollemniter concremata ; ibidem multi contra eum eiusque
sectatores libri compositi suut. Bucerus 30. Martii 1542 Vadiano scripsit: Her-
manno de Weda ,,cum maxima cleri parte etiam ipsa civitas in causa Christi
[lutheranismi] refragatur" (apud C. Varrentmpp , Hermann von AVied I [Leipzig
1878], 1202). » Luc. 2, 34. " lo. 7, 12. "> 2 Cor. 6, 8.
^ Gerardus Kalckbrenner. " Georgium de Skodborg dicit.
^ Andream Herll.
^ Rector universitatis tunc erat Magister Hermannus Blanckfort (Blankenforst)
monasteriensis , pastor ad S. Columbae, quem capitulum nietropolitanum anno 1542
Hermanno de AVeda raiserat ad orationes in feriis natalitiis habendas Bucerumque
ab eius aula aixendum {Varrentrapp I. c. I, 134. Fr. I. v. Bianco , Die alte Uni-
versitaet Koeln I [Koeln 1855], 833).
\Q^ 13. Canisius B. Petro Fabro.
ut illi feeere, amanter alio me vellent abduxisse: In duobus Gym-
nasiis me jam saepe multumque Lectorem expetiverunt , etiam illi
penes quos Lectorem instituendi jus manet. In Collegiatis Ecclesiis
duabus, ut in summo templo, et apud Sanctum Gerionem, omnium
Coloniae clarissimis, obtulerunt mihi praebendas ; fucus liic erat. Pri-
mum ingenii mei nobilitatem aliquam commendare visi sunt, ita ut,
quum possem, jure velle quoque deberem id quod hoc tempore pluri-
mum illustraret hic gloriam Christi, quod ad communem fructum et
aliorum salutem rectissime spectaret, et quod me cumprimis Deo
gratum, Coloniensibus frugiferura, piisque omnibus acceptum redderet,
nempe, si, non alio secedens, quae jam coepissem studia absolverem,
doccndi vero auctoritatem doctorali promotione mihi facerem auctio-
rem. Id quod ut commodius assequerer, ecclesiasticis bonis opus esse
in hoc ipsum constitutis, etiam juxta Christi intentionem, ut, qui deservit
altari, non suis militet impensis sed vivat de Altarioi. Quasi
modo praesumptuosum sit ad vitam redire apostolicam illam quando
ministris sua stipendia constituta non erant ^, quae etsi [?] " nunc non
essent Apostolos in nuditate imitandos arbitrarentur. Sed quia, in-
quiunt, patrimonium tibi obtigit opimum satis, aut hinc pios et stu-
diosos tibi fovondos assume ^, aut si phine vis Evangelium ut tu inter-
pretaris, imitari, patrimonium desere, bonisque pauperum in Ecclesia
sustentare. Nihil hinc amplius tibi permitte [quam] ** quod ad victum
et amictum satis est. Reliquum in honestos usus ad omnem aedili-
cationem converte. Tuum est pro tuis viribus quas firmabit Deus,
huic afflictae Ecclesiae opem adferre vivendo [?]^ legendo, concionando.
Ceterum pudet ista longius prosequi ne frigidorum hominum nugis,
quas facile confutavi, videar ipse mihi conciliare*^ laudem, quam certe
nullam mereor. Dominus docet manus ad praelium et digi-
tos ad bellum*, cum eruit servulum suum de manu filiorum
alienorum, quorum os loquutum est vanitatem^ Quidni?
Promptuaria eorum plena, utinam adhuc non eructantia ex
hoc in illud*5, etc. Ego quidem istorum insultu firmior factus ad-
huc Deum precor pro ipsis ac etiam contra ipsos ut in concilium
eorum non veniat anima mea et in coetum" illorum non
veniat gloria inea^. Cumque sit mei memoria frequens, ubicumque
de Jesuitis incidit sermo, nihil tamen adeo deplorant quam me. Bonus is
est, inquiunt, et hujus ingenii candore simplici abutuntur ad suae sectae
confirmationem , eumque nobis hinc abstrahunt et abducunt longius.
si ? ^ Vcl nisi. ' Slc. orando .^ '' couciliari apoyr. " coetu iqxxjr.
' 1 Cor. 9, 4-1.5. Cf. Matth. 10, 10. Luc. 10, 7. 1 Tim. 5, IS.
2 Act. 20, 33-35. 1 Cor. 9. 15. 18.
' Canisius id praestabat tum erga eos, (^ui de Societate erant. tuni erga
ternos, v. g. Georgium Ederum. Cf. supra p. 45 et infra, nionuni. 14.
* l's. 143, 1. '" Ps. 14.3, 11. « Ps. 143, 13. " <4en. 49, 6.
27. Augusti et 27. Septembris 1544. 107
Hoc modo cunctorum calumniis etiam Ecclesiasticorum obnoxii sumus,
Nunc ad Rectorem redeo , cui nescio quid imputant amici nostri.
Consultum fuit ut indignam edicti severitatem Rectori per supplica-
tionem explicaremus , et ad ipsum ceu patrem et judicem nostrum
referrenms causam omnem ac totius innocentiae famaeque defensio-
nem ^. Id a me factum est. Quae supplicatio omnibus omnium ca-
lumniis abunde respondit ac Rectoris erga nos curam et patrocinium
de1)itum* postulavit in tanto Senatus furore. Placuit supplicatio tam
Rectori quam Decanis omnium facultatum. Rectori tantum ea cura
credita fuit ut praecipuos Consules super nostro negotio conveniret
auditurus cur ita censuissent ^ ; deinde commodius ab Universitate
supplicationem pro nobis exhiberi posse judicatum est. At Rector
Consules admodum nobis oifensos invenit partim ob speciem conventi-
culi quam prae se ferret nostra cohabitatio, partim ob novae Religionis
quam meditaremur introductionem ^ et ad quam bonos juvenes pelli-
ceremus cum parentum injuria. Hac hebdomada sibi literas a Caesare
missas fuisse testabantur quibus juberentur e civitate pelli nova-
tores omnes aut novae sectae vel professionis homines, cujusmodi
hic manere conquestus esset ipse Caesar*. Id vero pro sua pru-
dentia retorserunt in nos. Respondi Rectori tantum abesse ut
Caesar suis literis nos voluerit notatos ut etiam polliceamur statim
nos exhibituros longe diversam Caesaris sententiam quam suis ipse
scriptis comprobaturus sit. Consules nullam dilationem recipiendam
deditum cqmjr.
^ Urbanus VI., cum anno 1388 Coloniae „Studium Generale ad iustar Studii
Parisiensis" institueret, parisiensis etiam universitatis privilegia eidem impertivit,
V. g. „securitatem viarum et portuum, eimdo, redeundo, morando, portando, repor-
tando". Omnia universitatis ^supposita"' immunitatibus et privilegiis clericorum
fruebantur {Bianco 1. c. I, 75. 90; Anlag. 1 — 3). Ac lacobiis Middendorpius , qui
et ipse saeculo XVI. rector universitatis coloniensis fuit, affirmat: [Rector huius
academiae] „in omnibus causis, criminalibus et ciuilibus, iurisdictionem exercet. . .
Solius haeresis cognitionem non vsurpat. . . Est huius academiae Rector, praeter
aliarum quarundam morem , priuilegiorum quoque conservator et iudex" (Acade-
miarum orbis Christiani libri duo [Coloniae 1572] p. 279). Urbs coloniensis acade-
miae patrona quaedam erat: academicorum personas, iura, bona, libertates tuebatur,
idque potissimum per qiiattuor ^provisores" suos praestabat {H. Keussen, Die Stadt
Koln als Patronin ihrer Hochschule, in „Westdeutsche Zeitschrift fiir Geschichte
und Kunst", Jahrg. 9 [Trier 1890], p. 344-404; Jahrg. 10 [Trier 1891], p. 62—104).
^ „Sex Coloniensis Reipublicae consules habentur, quorum bini , per vices,
iutegro anno magistratum gerunt: quatuor autem seniores, academiae prouisores
appellantur, qui nihil, quod ad splendorem eius pertineat, de sua diligentia praeter-
mittunf [Middendorpius I. c. p. 281 — 282). Keussen vero affirmat quattuor illos
provisores ex consilio quidem urbis delectos esse, munus autem ^provisorum" usque
ad mortem retinuisse (1. c. IX, 349 — 351).
^ Quia Coloniae monasteria iam exstabant multa eaque comphiribus oneribus
publicis libera, cives nova condi nolebant.
* Nescio an litterae Caroli V. significentur , quas 15. Augusti 1543 [1544?]
coram senatu urbis lectas esse affirraat Ennen (I. c. IV, 454).
1Q3 13. Canisius B. Petro Fabro.
csse putarunt, sed nec Caesaris quidem literis in aliam sententiam
quam quae pronunciata esset se permovendos esse testantur, non
dubitantes quin praesenti Caesari suae sententiae justam dare possint
rationem. Ista cum renunciasset mihi Eector, parum spei nobis reli-
quum feeit, addens, ita pertinaciter Consules tueri sententiam suam, ut
praemonuissent nulla ratione vel opera Universitatis in aliam mentem
deflecti se posse. Quare non est, inquit Kector, ut frustra tentemus
quicquam contra Magistratus quorum favore nobis et gratia opus
cst: alios velim amicos vobis concilietis. Tantum hoc remedii super-
est ut in varia hospitia segregemini. Quae disjunctio paulatim pla-
cabit Senatus furorem, cui nunc patienter cedendum est ad tempus:
facile fuerit postea ad mutuum redire consortium ^. In hanc sen-
tentiam amici, quotquot eonsulere poteramus convenerunt nec aliter
mitigari posse Magistratum testificati sunt. Non tamen acquievimus
nisi primuni collatis inter nos quoque sententiis judicassemus ad Do-
minum Chiudium^ haec omnia referri oportere, quomodo nos ipse
praemonueras. Tardius enim Roma super his responsura videbatur.
Missimus^ igitur Magistrum Ambrosium ^ Augustam una cum Canonico
Tornacensi *. Is ex auditu quia praeclaram de nostra Societate opi-
nionem conceperat, clam quaesivit nos Lovanii, inde Coloniam nostra
causa petens. Yir hic est aetatis provectae, nuper sacerdos, et ante
annos forte sex apud Parisienses Artium Magister effectus; genere
quidem et patrimonio clarus at longe clarior eo quod insciis parentibus
fortiter et suos et sua relinquere constituerit ob nudum Christum
cui soH, vel apud nos, si permittatur, vel in alia Keligione totum se
cupit devovere, Mirabilis ac plane laudabilis Deus qui tum afflictos
servos suos novo fratre dignatus est consolari et augere. Confratrem
jure dixerim qui nobiscum in tribulationibus gaudere potuit^, sed et
nobiscum, si opus fuisset, non solum in carcerem, verum etiam in
crucem et mortem duci voluit*^. Nos tamen ut ne saevientium ani-
" Sic. Ecidein scrihendi ratio postea quoqiie coinjjJurws recurret.
' Quid rector hac de re in „libro Actorum" notaverit, vide infra. niununi. 20.
2 P. Claudium Le lay S. J. (cf. supra p. 43^) paucis ante mensibus a Paulo III.
et ab Hieronymo Yerallo Nuntio sibi obtinuerat consiliarium et adiutoreni Otto Truch-
sessius de Waldburg, episcopus augustanus {Gius. Boero S. J., Vita del Servo di
Dio P. Claudio laio [Firenze 1878] \. 55—60).
^ „Anibrosius de Lyra", ^Belga" (Lierre, Lier. urbs prope Antverpiam), Gandiae
in collegio a S. Francisco Borgia condito auno 1546 magister constitutus et proximo
anno mortuus est {Orlatidinus 1. c. 1. 6, n. 60; 1. 7, n. 58). De eo scribit etiam loh.
Xadasi S. J., Annus dierum memorabilium Societatis lesu (Antverpiae 1665) p. 74.
* Is erat Quintinus Cbarlat, tbeologiae licentiatus, iu pago Baudour (in Belgio)
naius. Qui anno 1553 primus in coliegio roniano casus conscientiae explicavit et
anno 1554 a S. Ignatio Tornacum ad causam fidei fulciendam missus est; mortuus
ibidem mense lulio anno 1556 {Orlandinus I. c. 1. 13, n. 2; 1. 14, n. 48. L. Del-
place S. J. , Le Protestantisme et la Compagnie de Jesus ii Tournai au XVP siecle
[Bru.xelles 1891J p. 16—25). » Cf. 2 Cor. 7, 4. « Cf. Luc. 22, 33.
27. Augusti et 27. Septembris 1544. 109
mos aucto jam niimero provocaremus illico dimissimus Magistrum
Ambrosium et ejus comitem hunc ipsum Canonicum. Nunc vero quid
Dominus Claudius sive Chaius de nobis statuet rescire percupimus,
utrum * Romam, an Lovanium, quod plerique malunt, profecturi simus.
Magister Lambertus ^ et Ego a Magistro Andrea, veteri meo hospite,
vocati sumus et excepti. Magister Petrus de Hallis et Magister
Jacobus^ apud Praedicatores : Dominus Alvarus et Magister Franci-
scus^ apud Bursani'* cubicula sibi conduxere. Dominus Leonardus'
et Thomas^ quotidie Bursam visitant, etiamsi victum et domicilium
habeant in Carthusia'. Sed vivit Dominus qui dispersiones Is-
raelis congregabit^. Corpore disjunctos ad tempus, idem spiritus
tirmiori glutino brevi connectet spero quam antehac unquam. Dei
gratia fit ut jam in suo quisque officio contineatur perinde ac dum
congregatim viveremus. Domum quam in annum conduxeras alteri
tradere cuperemus. Quicquid a Domina Margareta^ et altera vidua
mutuo sumpseramus modo restitutum est. Ut primum alio ablegabimur,
Deo juvante ad iter erimus expediti; quod nec mihi difficilius fore
confido prae aliis, tametsi pluribus adhuc sarcinis gravato. Sed ju-
vabit certe ab his collum excutere tandem ut jugo Christi suscipiendo
sim aptior, dum nudus nudum Christum et hunc crucifixum specto,
sequor, disco, et teneo. Quia vero Senatus non movebatur literarum
mentione quas a Caesare nos impetraturos promisseramus , idcirco
Dominum Poggium Legatum Apostolicum urgere super his noluimus,
cum partim tuis ad ipsum literis, quas missimus, partim Reveren-
dissimi Domini Londensis et Magistri Nostri Tilani^'^ scriptis haec
omnia sint perscripta. lunxit tamen et Dominus Alvarus suas ad
illum literas, ut certo credamus tantum Patronum vel tua causa nobis
adhuc profuturum, licet ea defensio sera forte futura sit. Alirum quam
simus odiosi Archiepiscopo nostro, cujus fides apud Catholicos omnes
tam olet sordideii. Is Consules Colonienses jam saepe monuit coram
ac severiter, ut nos, diabolicae sectae homines et Reipublicae pestes
" an utrum apogr.
' De Castro (Castrius, Duchateau) ; cf. supra p. 102.
- lacobus Faber , duacensis , magister artium ; qui theologiae operam dabat ;
cf. supra p. 103 '^.
^ Calza (Calsa), studiosus theologiae, de quo supra p. 103 ^. * Montanam.
' Leonardus Kessel, lovaniensis ; de quo supra p. 103-. 103 ^ et saepe infra.
* Thomas Balvich, tornacensis, artium studiosus (cf. supra p. 103-); qui idem
esse videtur ac Thomas ille Poghius, de quo Orlandinus 1. c. 1. 4, n. 82. 104, et
Manareiis 1. c. p. 4; cf. B. Petri Fahri Memoriale p. 337.
■^ His verbis refelluntur Orlandinus, Reiffenberg etc, scribentes hanc Sociorum
separationem factam esse anno 1545. ® Ps. 146, 2.
* Questenburch seu Questenberg ; de qua plura infra.
'" loannem Stempel 0. Pr., tilanum, dicit; cf. supra p. 100**.
" Faber clero, universitati, civibus in iide catholica confirmandis operam dabat ;
id quoque agebat, ut Caesaris et Nuntii auxilium contra archiepiscopum pcr litteras
imploraretur (cf. Cartas del B. P. Pedro Fahro I, 194. 238. 378).
\l() 13. Canisius B. Petro Fabro.
iiiinime ferrent, sibi nostros conatus jam per.spectos esse, nec alios
quam exploratores hic manei'e nos, liinc sibi cessandum prius non esse
quam omnes e sua Diocesi comperiat exturbatos iri ^. Benedictus
Deus qui tanto potiores haberi nos voluit ipsis Apostatis, Haere.siar-
chis, ac Monasteriorum descrtoribus^ qui non modo |non] propelkmtur.
sed propositis etiam stipendiis huc undecumque accersiuntur, ac splen-
dide foventur^. Timent quidam impulsu Archiepiscopi nos hic ne
segregatim quidem ferendos esse a Senatu quoad a Domino Chaio-'^
responsum detur. Yerum, quantula vis hominum est quamlibet ma-
lorum, si ea non divina voluntate fulciatur. Ubi proinde sic Deo
visum erit, recte nobiscum agi non dubitabimus, ac eo rectius, quo
phu-ium saevitiam experiemur. Tyrocinium hoc est ac ludus tantum.
Utinam, utinam digni simus nonnumquam quibus pro Christi nomine
legitima certamina decernantur, ita ut nostra sitis, et fames, et gloria,
et quies, et pax, et vita omnis in cruce sit Domini Nostri Jesu
Christi*, Patris totius consolationis^ ac spei. Per quem summis
votis lieverendam Paternitatem Tuam ac fratres nostros qui tecum et
circa te sunt, obsecramus hic omnes ut orationibus vestris infirmitatem
no.stram adjuvetis ^, perpetuo memores nostri. Sakitamus denique quot-
quot isthic nobis in Christo charissimi fratres agunt, quos et ego pe-
cukariter compellans oro et obsecro , lacrimans etiam , ut peccatoris
Kanisii veknt kbentes* apud Deum semper meminisse.
Coloniae 27.' Augusti.
Reverendae Dominationis Vestrae
Quem in Christo genuisti fikus et servus
Petrus Kanisius Noviomagensis
* libens apogr.
^ Haec (cf. etiam infra, p. 111) clare ostendunt, quam non recte los. Hansen affir-
met, Societatis lesu historicos fabulam narrasse et sua ipsorum commenta protulisse.
cum assererent, Socios ab Hermanno archiepiscopo ad consules dehitos esse („Die Ordens-
litteratur fabelt von einer besondern Anzeige Hennanns v. Wied an den Rat. . . Die An-
7X'ige gehih-t in den oben geschilderten Marcbencomplex." Die erste Niederlassuug der
Jesuiten in Koln 1542—1547. Zugleich ein Beitrag zur Kritik der Litteratur des Ordens :
in ^Bcitriige zur Geschichte vornehmlich Kolns u. der Rheinlande" [Koln 1895] p. 196 ^).
2 Martinum Bucerum, ex sacerdote zwinglianum , anno 1542 secundis nuptiis
iunctum Wibrandi Rosenbh^tt. Oecohampadii et postea Capitonis viduae, Hermannus
archiepiscopus mense Decembri eiusdem anni contionatorem constituit in summo
templo bonnensi; quem proximo anno, Hermanno probante, religionis ^reformandae"
gratia convenerunt Mehmchthon, Pistorius, Hedio, ex catholico contionatore mogun-
tino zAvinglianus minister apud argentinenses. ^Reformationem" a Bucero et Mehin-
chthone exaratam Hermannus anno 1544 omnibns capitulorum rusticorum decanis
misit. Eodem favente „evangelium pnrum" promulgabatur Andernaci a Sarcerio,
et Bonnae a loanne Meinertzhagen , qui ex conventu minoritarum coloniensi pro-
fugns pahun uxorem duxerat . . [Binnco 1. c. I, 424. Varrcntrapp 1. c. p. 123. 125.
157—158. 178. 232. T<in. DrMingcr, Die Reformation II [Arnheim 1854], 22—23).
» Chiudium laium (Le lay) dicit. ' CTal. 6, 14. '^ Cf. 2 Cor. 1, 3.
« Cf. Rom. 15. 30—33; 2 Cor. 1, 11.
" Ita — non 21 (Boero) — interiirotiui o])ortet signum , (luod est in auto-
27. Augusti et 27. Septembris 1544. JH
pro quo Tua Paternitas orare dignetur.
Cum ista scripsisseni ^, adeo non refrixit Senatus aestuans sae-
vitia ut deinde quotquot nostrum invenissent* comprehendere volu-
erint utut jam disjunctos. Quod certe factum fuisset nisi in ipso
quasi momento Magister N. Tielanus occurrisset duci carnificum qui
nos jamjam in carcerem erant abducturi. Sed nescio an potius gau-
dere debeamus quod per amicissimum virum Deus id a nobis tum
averterit, an potius dolere, ut mihi videtur, quod tanta gratia fru-
strati simus. Etenim veram gratiam fore putassem dum ejuscemodi
beneficiis pensantur tua*" erga Colonienses beneficia nostrumque omni-
bus gratificandi studium. Sed et optabile mihi videtur vinculorum
carcerisque fructus gustasse. Paulo jam post creati sunt novi Con-
sules et hi nobis addicti ^, praesertim mihi, quem, veluti ducem fratrum
maleficorum, statuerant prius conjiciendum esse in carcerem. Sed
brevi post deferbuit furor, nullumque periculum nobis timendum fuit.
Conquievit saeva de nobis fama ; coepitque major fieri de nobis existi-
matio. Nisi quod Archiepiscopus palam testaretur et repeteret se
facturum ut hic non relinqueremur, scilicet, e sua Diocesi profligare-
mur. Nunc vero Clerus primarius et secundarius^ plane concors
liberrime obsistit conatibus Archiepiscopi sui ut is facile nos dimis-
surus sit. Responsum Domini Claudii sic habebat ut 14 Septembris
abiremus hinc Augustam et Romam universi, quod fieri non potuit
ob languentem Dominum Lambertum qui nunc mensem febribus affli-
gitur cum vitae suae periculo ut etiamnum una cum medico metuimus.
Dein fratribus visum est magis ex tua sententia futurum, si, ut et
praemonueras, hinc omnes non facile discederemus, nisi tamen Superi-
oribus ita videretur. Verum Dominus Alvarus in primis literis dum
rem omnem retuHt ad Dominum Claudium, ait se non prudenter satis
egisse, quod timidiuscule scripsisset ac si nullus hic omnino locus aut
invissent apogr. ^ tum cqiogv.
grapho (ir. WaUenhach, Anleituni; zur lateinischen Palaeograpliie [4. Aufl.. Leipzig
1886] p. 102).
' Occasio opportuna has litteras ad Fabrum inittendi Canisio mense Augusto
non videtur esse obhita.
^ Quam consulum electionein Canisius hic significet, nescio. Bis singulis annis
altera senatus ^sedentis" pars officiuni deponebat, aliique ad annum iis substitue-
bantur, sive ^senatuni" vel „consulatum intrabant", sub festum nativitatis Domini et
sub festum nativitatis S. loannis Baptistae (24. lunii) , atque ex publico senatorum
coloniensium catologo (^Ratsliste 1439" etc. ; cf. supra p. 104 ') constat dimidias illas
senatus renovationes pro anno 1544 factas esse 24. Decembris 1543 et 23. lunii
1544. Consules rem publicam gerentes (Biirgermeister) a 23. lunii 1544 — 24. lunii
1545 erant Arnoldus de Siegen et Hermannus Suderniann.
* „Clerus primarius" vocabatur capitulum metropolitanum ; „secundarius" ce-
terorum canonicoruin collegia, abbatiae, nobilium virginum coenobia; „tertiarius"
pastores , monasteria , ceteri conventus. Hoc eo ipso tempore testatus est Caspar
Gennep typographus coloniensis {l^arrentrapp 1. c. p. 142").
112 13. Canisins B. Petro Fabro. 27. Augiisti et 27. Septembris 1544.
spes manendi superesset. Unde post acceptum a Domino Claudio
responsum , quia vidit nullo modo verum esse quod ipse putarat,
mutavit sententiam, dicens sibi dubium non esse, quin et Domino
Ignatio et Dominationi Tuae placeret ut saltem per hiemem etiam
omnes maneremus Coloniae, nisi major habenda esset ratio impen-
sarum. Quae ut satis essent, potius mediam partem ad Dominum
Claudium abire oportere. Profecto apud omnes ego multum urgebam
ut ob multas vitae meae distractiones ablegarer: id quod diu credidi
certo futurum. Sed re tandem omnium votis trutinata nemo non
reclamavit, et me cum infirmo relinquendum decreverunt, adjunctis
etiam Domino Alvaro, Domino Francisco ^ et Domino Leonardo ^. Ceteri
iter ingressi sunt Augustam versus. Unus Thomas in hac perturba-
tione sic se a nobis alienavit ut Carthusiam adiens ibi recipi con-
stanter petierit; sed quia nos non audiebat permissimus eum suo
spiritu duci. Qui Carthusiensibus ipsis postmodum agnitus prorsus
improbabatur nec juvenem sibi convenii-e dicebant. Tandem ad nos
rediens Thomas, flexis genibus, tentationem illam profitetur et in
sodalitium nostrum restitui rogat. Quidam recusarunt prius, at Ma-
gister Petrus jam difficilem hunc expertus in peregrinando ^ talem
invenit spiritum ut Thomam qui alioquin Lovanium fuerat a nobis
remittendus Romam usque secum perduceret etiam solus*. Alii con-
senserunt ut Dominus Claudius de juvene disponeret, quem non con-
stantiorem fuisse dolemus^. Ego denique modo Germanice concionari
coepi. Lectionem habeo diebus festis in Matthaeo. Sic enim Re-
gentes Bursae Montanae postulaverunt ^. Et cogor jam Diaconatum
hic suscipere. Tanto magis Kanisii velint meminisse fratres quum
orant. Intra mensem centum fere Virgines ad Monasteria transierunt
opera Domini Cornelii^ qui nunc in dies apud omnes majoris ducitur
cum etiam Dominus Licentiatus ille qui contradixerat , graviter poe-
1 Calza.
- Leonardus Kessel B. Petro Fabro Colonia 18. lanuarii 1545 : ^Consilio
fratrum ego servivi infirmo, et M. Petrus Kanisius quotidie visitavit medicum et
curavit alia necessaria" (Cartas del B. P. Pedro Fahro I, 426—427).
^ Petrus Faber halensis et Thonias Poghius ineunte anno 1544 Lovanio Conim-
bricam missi, sed inde brevi post in Belgium remissi erant {Manarcus 1. c. p. 3. 4.
OrlancUmis 1. c. 1. 4, n. 82. 103. 104).
^ Id est: Thomae Komam perducendi studio incendebatur , idque studium a
bono spiritu proficisci censebat.
'^ Kessel in litteris su^^ra allatis Fabro referro potuit Thomam iam Romae
esse apud S. Ignatium.
* Jn bursa montana Evangelium . . . docui'' {Canisiiis in *litteris ad Madium
datis ; cf. supra p. 98').
' Lovanii haec effecta sunt a P. Cornelio Vishavaeo, qui etiam, antequam So-
cietatem noverat, „monachorum et monialium monasteria replebat" {Polancus 1. o.
I, 116). Mirum prorsus sancto huic viro inerat charisma, quo taedium rerum hmna-
narum et virginitatis amorem animis inspiraret. Imarjo pritni saeculi Societatis
Icsu (Antverpiae 1640) p. 865—866.
14. Hernies Poen Sociis coloniensibus. 19. Decembris 1544. JJQ
niteat. Oretis pro Magistro Lamberto diligenter qiii nunc morti pro-
pinquior videtur quam vitae. Salutabis plurimum venerandos Dominos
meos Franciscum de Strada, Andream^ AEmilianum^, Alexandrum^
et praesertim Germanos omnes.
Propter Dominum Nostrum velis me fratrum omnium precibus
commendare. 1544 27 '^ Septembris. Coloniae.
ihesus
Reverendo plurimum in Christo Patri ac Domino meo Magistro
Petro Fabro de Societate nominis lesu.
Facile patet scribendi et interpungendi rationem, qua Canisius ipse in hac
epistula scribenda usus erat, a librario ad nostri temporis morem accommodatam
esse. Qui idem in ceteris quoque epistulis Canisii ad Fabrum datis praestitit, quas
infra ponemus. Quomodo autem ipse Canisius scribere consueverit, ex multis aliis
epistulis facile cognosci poterit, quas ex ipsis autograpbis descriptas proponemus.
Faber Canisio rescripsit ValHsoleto 9. lulii 1545.
14.
31. HER1IE8 POEX 5,
canonicus lovaniensis et Societatis lesu novicius
SOCIIS COLONIAE DEGENTIBUS^
Conimbrica ' 19. Decembris 1544.
Ex apographo oiusdem temporis (2", IV^ PP-)-
Hortatur eos, tit persecutionem Coloniae exortam atque aerumnas quaslihet
patienter et laete perferant, propositis sibi aeternis praemiis ac Christi doctrina
et exemplo.
1 Andreas Oviedus (Oviedo) S. J. toletanus studiorum causa Parisios et Lo-
vanium et inde anno 1544 a Fabro cura Strada, loanne Aragonio, Hermete Poen,
loanne Covillonio, Maximiliano Capella (de la Chapelle), Cornelio Vishavaeo iuniore,
aliis in Lusitaniam destinatus est. Qui postea episcopus hierapolitanus et socius
Nunnii, Aethiopiae patriarchae, designatus et in ea terra multa pro Christo passus est.
^ De Loyola; cf. supra p. 102.
^ „ Alexandrum" in actis non reperio ; fortasse Canisius seripsit vel scribere voluit
jMaximilianum" [CapeHam]; vide supra adnot. 2.
* Idem signum in autographo, quod supra p. 110.
= Hermes Poen (Pijn, Payneus) , ex oppido belgico Renaix oriundus, Lovanii
canonicus erat ecclesiae S. Petri et in collegio liliano ethica exphinabut, cum anno
1544 a Deo in Societatem lesu vocatus et a Beato Petro Fabro in Lusitaniam desti-
natus est. Mortuus est Vallisoleti in Hispania (Cartas del B. P. Pedro Fahro T, 210.
Polancus 1. c. I, 189. Manareus I. c. p. 4. Orlandinus 1. c. 1. 4, n. 82. 84. L. Dcl-
place, L'etablissement de la Compagnie de Jesus dans les Pays-Bas [Bruxelles
1886] p. 1 *).
® Cum Canisio Coloniae tunc erant Alvarus Alfonsus, Leonardus Kessel, Lam-
bertus de Castro, Franciscus de Calza.
■^ Conimbricae (Coimbra) loannes III., Lusitaniae rex, Societatis collegium
liberalissime condidit, quod valde amplum et celebre factum est. Vide opus multis
Braunsbergor, Cani.sii Epistulae et At;ta. I. S
114 14. Hermes Poen Sociis colonionsibus.
Jesus
Charitas flamma ardorque amoris Dominj nostrj Jesu Christj jnflammet
atquc exurat corda vestra fratres in Ohristo Jesu Charissimj.
Paucis ab hinc mensibus aliquorum fratrum schedas non minus
gratas quam suaues accepj , quibus nonnihil afflictionis a Coloniae
jncolis fratres nostros vrbe explodere conantibus perpessos cognouj,
nunc eorum animos vobis placatos Diuina clementia an habeatis et
a temerario atque iniquo conatu cessent, nescio, hoc vnum per miseri-
cordiae viscera vos rogo, vrbe eijci sj contingat, etiam pulueres cal-
ceamentorum excutitei hostilem f ugientes ciuitatem atque vitae
euangelicae memores cum gaudio omnia sustinete, patienter ferte, hila-
riter tolerate, et patientiam habete propter eum quj extreme patientiae
exemplar nobis omnibus fuit. Terreno oppido excludj sj durum videa-
tur, patriam coelestem vobis patere gaudete, ab hominibus despicj,
abijcj et deprimj graue sj sit, a Deo erigj, suscipj et consolarj magni-
facite, miseriam et paupertatem patj molestum sj judicetis, aeternis
fi^uj delicijs jucundum esse perpendite, sj denique dolores, merores,
anxietates, tribulationes , afflictiones, persecutiones, opprobria, contu-
melias, iniurias, irrisiones, detractiones, frigora, calores, famem, sitim.
jnfirmitates, flagra, verbera, mortem (inqua.m) ipsam ferre difficile
sit, jn memoriam reuocate vestram, paulj verba consolationis plena,
non sunt condignae passiones huius seculj ad futuram
gloriam quae reuelabitur in nobis^, hic Christo morj lu-
crum est^. Secundum carnem viuere perire est^. Christo moritur
quj Christo patitur , Christo patitur quj Christj vestigia sequitur^.
Christj vestigia sequitur quj abnegat semetipsum (juxta Dominj
verbum) et tollit crucem suam*^ et nudus nudum sequitur, quo ?
ad crucis supplicium, ad carnis mortificationem, ad corporis passiones,
in hiboribus, in sudoribus, in angustijs, in miserijs, et sanguinolentum
Jesum miserijs plenum in terris jmitetur quem regnantem in coelis et
triumphantem assequj sperat, quippe ad Christj gloriam peruenire quj
studet, Christj ignominiam ferat ante necesse est. Haec enim sola via
est qua itur ad superos. Haec sola via est qua nulla breuior, nulla
commodior, nulla certior coeleste regnum petentj esse poterit. Huius
viae dux imo jpsa via est Jesus Christus Dominus noster quj se
viam nominat quj se ducem declarat, dum ait Ego sum via veri-
tas et vita^, quj sequitur me non ambulat in tenebris^.
Sequaminj igitur illum fratres in Christo Jesu Charissimj , in humih-
tate, patientia, longanimitate . paupertate, obedientia et charitate''
figuris ornatum ^Histoire de saint Ignace de Loyola par le P. Daniel Bartoli.
Traduction revue et annot^e, par le P. L. Michel S. J. (Bruges 1893) p. 354.
' Matth. 10, 14. Marc. 6, 11. Luc. 9, 5.
2 Rom. S, 18. » Phil. 1, 21. ' Cf. Rom. 8, 12. 18.
^ Cf. 1 Petr. 2, 21. « Matth. 16, 24. " lo. 14, 6. " io. 8. 12.
'■• Cf. 2 Cor. (i, 6. Col. 1, 11.
19. Decenibris 1544. 115
semper gaudentes, sine intermissione orantes, in omnj
re gratias agentesi Domino Deo nostro quj bonorum omnium
remunerator est'^ fidelissimus, sj quid durj aut praeter animj senten-
tiam vobis eueniat imperturbato (precor) semper feratis animo, fortique
sustineatis pectore, ob oculos ponentes Ducem nostrum Jesum in Cruce
extrema patientem, vulneratum, laniatum', flagellatum, laceratum,
sanguine madentem, tabidum, marcidum, ianguidum, pressum denique
mille doloribus, et expirantem animam benedictam, vt spiritum viui-
ficantem inspiraret peccato mortuis^, quo (vt spero) sj viuatis, iam
vos exoptare Dej filio in omnibus conformes fierj non dubito, quem
quj propius accedit in hoc exilij loco proximiorem se fore speret in
futura gloria , seruus Domino quj [?] ^ adest in omnibus , seruus cum
Domino patitur in omnibus, seruus cum Domino gaudet in omnibus ; vt
cum Domino miseriarum particeps est, jta cum Domino delicias com-
munes habet. 0 foelix ille seruus et omnj ex parte beatus, quem rex
gioriae in seruum assumpsit, foelix ille seruus quj Dominatuum Do-
mino seruire meretur. foelix seruus quj nudum Jesum in terris sequj
dignus est. quem nudum sequj ditescere est, Cuj seruire regnare est,
cum quo morj viuere est. Moriamur fratres Charissimj cum Christo
vt viuamus cum Christo, sequamur nudum, vt veste regia tegamur
nudj, seruiamus humiKter et [? ] ' triumphanter regnemus. atquj Domino
fideliter vt quis seruiat, paucula verba sunt cordj habenda, Quicquid
agat, ad Dominum referat, ab illo mercedem petat, quicquid patitur,
Domino patiatur ' , cum illo patientiam habeat , quicquid querat , Do-
minum querat, in illo inueniet, cum illo dabuntur omnia quae mens
beata desiderare posset. Conemur igitur viribus omnibus gratiam im-
plorando illius", imitarj illum, venarj' illum, curare illum, somniare
illum , amare illum , amplectj illum , sperare ad illum , aspirare ad
illum [, ad] Jesum nudum , velut ad extremam anchoram confugere,
a quo omnis nostra dependet salus, in quo vno omnis spes sita est,
per quem solum subsistimus, viuimus, morimur ad gloriam quam nobis
tribuere dignetur quj est benedictus in secula*. Vobis omnibus
fratres in Domino amantissimj salutem exopto plurimam, singularique
amplector amore P: petrum Fabrum^, D. Canisium, FF. Jacobum^
Duacensem, Danielem '^, P : Leonardum ^ caeterosque nobis fraternitatis
laneatum aimjy. ^ qui omittcndum esse videtur. " vt ?
patitur apogr. " illum apogr. ^ Venerari ?
1 1 Tliess. 5, 16—18. ^ cf Hebr. 11, 6.
3 Cf. Rom. 6, 2. Eph. 2, 5. ■• 2 Cor. 11, 31.
^ Petrum De Smet („Fabrum de Hallis") significare videtur. Nam Beatus
Petrus Faber (Favre , Le-l*'evre) , S. Ignatii prinius socius , ipse in ^Memoriali"
(p. 338; ed. mai. p. 328) affirmat se 24. Augusti 1544 „appulisse Ulissiponem" :
idque Hermes certe comperit; immo haud multo post Faber conimbricenses Socios
invisit {Orlandinus 1. c. 1. 4, n. 138). " Fabrum; vide supra p. 109.
"' Paeybroeck?; vide supra p. 103 ^. 104 ■'. "^ Kessel.
8*
116 15. Canisius AVendelinae Canis.
vinciilo iunctos quornm nomina mihj incognita sunt. Jubet quoque
ad vnum omnes salutarj Pater andreas ^. bene valete in Clu"isto.
Conijmbrie anno 1544: 14 Ca: Janu.
Vester confrater in Domino Hermes pijn.
Viro" non minus docto quam pio P: Petro Fabro caeterisque
Fratribus in Christo Charissimis Coloniae.
15.
CANISIUS
WEXDELOAE CAXIS,
novercae suae ^.
Colonia 27. Decenibris 1544 [?].
Ex versione gallica archetypi flandrici, ab anonyiiio confecta et edita in ^Col-
lection de Pr^cis historiques" XXV, 25 — 26; cf. supra p. 72.
Mcmtam novercam consoJatur , proposita iiiuigine et dolorihus Beatae Matris
Dei ; monet, ut sollicitudines onmes in cordc Mariac dej)onat. Liberorum et famu-
lorum curam ei coinineiidat ; inatriinoniuin novxni dissiiadet.
Que Jesus-Christ vous conservel Tres-Chere Mere,
Gisbert^ m'a remis votre iettre. Je ne puis pas Taider, parce
qu'il n'a pas les talents necessaires pour etudier. Je vous donne pour
lesus Christus te incolumem servet! Mater charissima,
Gisbertus ^ epistulam tuara mihi tradidit. Non possum eum adiuvare ; nam
ingenium ei deest ad litterarum studia necessarium. Imaginem Mariae tibi do, quae
Haec inscriptio in initio ajiographi a librario posita est.
' Oviedus.
- Filia fuisse haec fertur Wichmanni van den Bergh consulis et Margaritae
ZeUer et vita cessisse circiter annum 1560 {Bongaertsl. c. p. 4^). P. loannes Hasins
S. J. Embrica die 11. lanuarii 1614 haec de ea scripsit Monachium ad P. Matthaeum
Raderum S. J.: ,Intelligo P. Alberum cupere scire nomen nouercae P. Petri, et matris
P. Theodori [sic Hasius ; at Tlieodoricus hic vocabaiurj Canisij, secundae vxoris Jacobi
patris vtriusque, vocata fuit ea Wendelina von dem Berg, sive de Monte, quae fratrem
habuit R. D. Doctorem Burchardum von dem Berg, qui fuit a sacris Imperatori
Ferdinando f. r. et post Decanus aut Praepositus collegiatae ecclesiae Arnhemij :
quae Wendelina Jacobo Canisio genuit quatuor filios , P. Theodorum , D. Gerar-
dum II. Consulem Neomagensem , patrem P. Jacobi vestri Canisij ; Ottonem Arn-
hemiensem Consulem, et Gisbertum. Item totidem eidem filias procreauit, Aegidiam
matrem nostrorum PP. Jacobi p. m. et Theodori Riswichiorum ; Elisabetham matrom
Domini Jacobi Uwens exconsulis Neomagensis, cuius filius societatis est in Flandria ;
Claram Abbatissam Wameliae, et Jacobam matrem Domini Reineri Riswichij LL.
Licentiati, et Aduocati in Belgio. familia autem illa von dem Berg Neomagij fuit
multo tempore Consularis" (*Epistula autographa, in Cod. lat. 1611 bibliothecae regiae
monacensis, n. 100). Burchardus van den Bergh, po.stquam ab aula Ferdinandi recessit,
Arnheniii decanus ecclesiae collegialis S. Wall)urgis fuit (L. //. Chr. Schnfjes, Geschie-
denis van het Bi.sdom 's Hertogenbosch. Vijfde deel [St. Michiels-Gestel 1873] p. 266).
^ Canisius ccrte fratrem suum ex patre Gi.sbertum, Wendelinae filium, significat.
27. Decembris 1544 [V]. 117
gage cVaffectueux souvenir une image de Marie. Qu'elle vous serve
de miroir et de consolation lorsque la tristesse vous accable ! La sainte
Mere Marie fut, durant toute sa vie, en mille douleurs et anxietes
a cause de son cher Fils. Car, lorsque le Seigneur etait encore jeune,
elle meditait et voyait clairement, grace a rillumination de son esprit,
tout ce que les tendres membres de son Enfant avaient encore a
souffrir. Elle couvrait de ses pleurs les petites mains et les pieds
a travers lesquels on devait faire passer violemment de gros clous,
et elle baisait la tete benie qui devait etre couronnee d'epines.
Ainsi, Tres-Chere Mere, offrez toute votre affliction en union avec
la douleur de la Sainte Mere de Dieu. Remettez tous vos soins,
toutes vos charges dans le coeur afflige de la Reine du ciel, qui
peut mieux vous proteger que tous les hommes^. Ne prenez pas
tant a coeur ce qui ne peut etre change. Si vous avez du satisfaire
par des versements d'argent M. Vanden Berghe^, pensez que vous
n'avez pas fait assez pour les pauvres. Je crains que vous n'attachiez
trop d'importance aux deux prebendes. Malheur, malheur a vous,
si vous ne faites pas dire pour les deux les heures prescrites a la
place de [vos] deux [enfants auxquels vous les destinezj et si vous
ne faites pas elever ceux-ci severement ^. Je vous prie avec instance
au nom de Dieu que vous usiez de plus d'autorite et de severite
envers vos enfants et votre domesticite. Vous etes accoutumee a
pignus sit gratae , quam colo , tui memoriae. Haec imago speciili instar tibi sit et
consoletur te, cum tristitia opprimeris. Sancta mater Maria per totam vitam suam
sexcentos dolores et angores capiebat pro dilecto filio suo. Cum enim dominus
noster puer esset, ipsa pro intelligentia, quam a Deo acceperat, omnia considerabat
et clare videbat, quae teneris filii sui membris perferenda forent. Lacrimis parvas
manus pedesque conspergebat , qui maguis clavis atrociter transfigendi essent, et
beatum caput osculabatur, quod spinis esset coronandum, Ita, charissima mater,
omnes aerumuas tuas Deo oflfer, coniunctas cum dolore sanctae illius matris Dei.
Omnes sollicitudines omnesque molestias tuas in cor maestum reginae caeli conde,
quae melius te protegere potest quam ceteri homines cuncti '. Neve tam aegre
feras id, quod iufectum fieri non potest. Quodsi pecuniis solutis Domino Vanden
Berghe - satisfacere debuisti, cogita, te pauperum saluti parum consuluisse. Timeo,
ne nimis soUicita sis de duabus illis praebendis. Vae, vae tibi, si preces horarias
pro ambabus praescriptas non curaveris loco duorum , quibus eas praebendas desti-
nasti, filiorum ab aliis recitandas. vel filios illos diligenter educandos non curaveris *.
Dei nomine enixe te rogo, ut gravius et severius cum liberis et famulis agas. Nimis
^ En, sicut Canisius inter primos cultores cordis losu fuit, ita et cultum
quasi praecurrit, quem ecclesia nunc cordi beatae matris Dei tribuit.
^ Hic cognatus Wendelinae fuisse videtur.
^ Wendelina duobus filiis suis (Theodorico et Gerardo vel Ottoni?) comparare
voluisse videtur beneficia duo ecclesiastica ex illis, quae ^simplicia" vel ,non curata"
dicuntur, vel similia, ad quae lege vel testamento onus adiunctum erat liorarum
Beatae Mariae Virginis vel maiorum canonicarum recitandarum. Notandum autem
haec agitata esse ante reformationem, quam concilium tridentinum hisce in rebus
instituit.
1\Q 15. Canisius "VVenilelinae Canis. 27. Decembris 1544 [?].
etre en cela trop faible. Je desire de meme que vous vous debar-
rassiez de beaucoup d'imaginations fantastiques par lesquelles le demon
vous empechera de prier avec ferveur et pourrait vous entrainer a
contracter un nouveau mariage. II mo semble que vous suivriez un
bon conseil en formant le ferme propos de ne pas vous marier du
moins cette annee: vous obtiendriez ainsi de grandes graces. Je
ne vous oublierai pas, non plus que la croix [que vous portezj. Cette
croix vous ne devez pas seulement la porter, mais encore la desirer,
la rechercher, Taimer et y rattacher toute votre esperance, meme
si tous vos amis devaient devenir vos ennemis et si vous ne deviez
recevoir ni de moi, ni d'aucune autre creature la moindre consolation.
Dieu daigne vous fortifier et vous gouverner par sa grace. Amen.
Cologne, a la fete de saint Jean^ 1545 [?].
Pierre Kanijs, votre fils,
toujours votre serviteur en Dieu.
enim eis indulgere soles. Opto etiam," ut a multis cogitationibus ineptis te expedias,
per quas diabolus te a fervore precationis abducet et ad novum matrimonium eon-
trahendum inducere possit. Bonum consilium secutura esse mihi videris, si firmiter
tibi propones, te hoc saltem anno nemini uupturam : sic enim magnas gratias a Deo
impetrabis. Non obliviscar tui nec crucis, quam baiulas. Hanc crucem non solum
ferre debes, sed etiam desiderare, inquirere, amare et omnem spem tuam in ea
defigere, etiamsi omnes amici tui iuimici fierent, et si neque a me neque ab ulla
alia re creata vel minimum solatium tibi praeberetur. Deus gratia sua te confirmare
et gubernare dignetur. Amen.
Coloniae, die S. loanni sacra ', anno 1545 [V].
Petrus Kanijs, filius tuus,
qui semper servus tuus est in domino.
Nota: Editor belga in fine huius epistulae loco anni 1545 ponit annum 1543 et
putat Canisium haec scripsisse 27. Decembris 1544 ^stili" quem dicunt nostri ; annum
enim ab eo incipi stilo tunc communi, sive „stilo aulico", i. e. a festo paschali. Verum
incipi a festo nativitatis Christi epistula proxime secutura ostendit , quae incipiendi
ratio tunc Coloniae recepta erat^. At 27. Decembris 1543, stili coloniensis, Wendelina
nondum erat vidua ^ Dicendum igitur esse videtur errore vel editoris belgae vel
ipsius Canisii annum 1543 positum esse loco anni 1545, hasquo litteras datas eo
ipso, quem Belga noster dicit, die 27. Decembris 1544.
16.
CAXISTUS
BEATO PETRO FABRO S. J.
Coloiiia 30. Deeeinhris 1544.
Ex apographo, circitcr anuum 1870 confecto ex autographo, quod est in „Varia
Historia" etc. (cf. supra p. 102) t. I, f. 79—80.
' Festum S. loannis Baptistae agitur 24. lunii, festum S. loannis Evangelistae
post festum nativitatis Christi, id est 27. Decembris ; hoc festo Canisium scripsisse,
non illo, indicari videtur eo, ([uod novercae infantem lesum considerandum proponit.
- Cf. supra p. 70. 74. ^ Vide supra p. 102.
16. Cauisins B. Petro Fabro. 30. Decembris 1544. 119
Particula italice versa est apud Boero, Fabro p. 216 — 217.
Quam strenue Colonienses et Leodienses religionem cathoUcam contra Hcrmannum
de Weda tiieantur. Quid pro eadem fecerint archiepiscopus saUshurgensis, Cochlaeus,
P. Claudius laius. Canisius concilium agi cupit. Largitiones Ottonis Truchsessii et
Tfieodorici Hezii. Profectio aliquot Sociorum. Fratris Lamberti de Castro mors,
sepultura, virtutes. Conradus moguntinus. Fahri „Dictata iii psalmos". Canisius,
diaconus facttis, in templo contra protestantes disputavit, „dcclamationem quodliheticam"
magno cum splendore habuit, ad theologiam docendam urgetur. Petrus Kannegiesser
Societati additus. Prioris Carthusiae beneficentia. Amici alii. Canisius pro subsidiis
spiritualibus suppUcat.
iliesus.
Reverende pater in Christo Domine Faber.
Gratia et pax Domini Nostri Jesucliristi sit semper cum Domi-
natione vestra.
Si molestum est filio patrem non videre, non salutare coram, bis
molestum erit de absente nihil audire prorsus. Ita nobis peracerbum
fuit et plus quam mirum, quando paternis saltem literis hucusque frui
non potuimus. Tot nunc mensibus desiderabili tuo conspectu frau-
damur, interim neque Roma quicquam ad nos missit neque Portugallia,
nisi quod paucis ante diebus accepimus literas Domini Francisci de
Strada scriptas festo Sancti Lucae ^ ; priores duas de quibus meminit
ac indicas ^ etiam non contigit videre. Tandem'' hae postremae nihil
quoque laetum indicant praeter morbos Dominationis vestrae et AEnii-
liani ^, necnon Domini Francisci *. Sunt menses fere quatuor quod
etiam Reverendus Dominus Claudius ^ desideratis suis literis nos desiit
convenire. Dominus Cornelius ante quatuor menses in Flandriam abiit ^ ;
hic vivatne hodie nobis non constat; totidem anteactis mensibus
nihil huc denunciavit. Intelligis igitur, Pater charissime, nos hic filios
dici posse desolatos. Reverendus Dominus Alvarus, ut nosti, non facile
procedit ad scribendum ita ut ob nostrum silentium saepe soleam con-
queri apud fratres. In summa, nulla non ex parte justus dolor nobis
ingravescit, tam nostra quam Patrum absentium ratione. Si vero quae
Tantum apogr
1 18. Octobris.
- S. Franciscns Xaverins einsque socii ex Indiis orientalibus ad socios enro-
paeos scribebant de laboribns et trinmphis suis litteris longis ac incundis, quae per
omnes Societatis domos legebantnr; mnltae adhuc exstant ct typis exscriptae sunt
a PP. Tursellino, Possino, Menchaca, Coleridge, de Vos, Delplace, aliis. Vide
Aug. de Backer S. J., Bibliotiieque des ecrivains de la Compagnie de J^sus. Nouv.
ed. II (Liege-Lyon 1872), 239—244; III (Louvain-Lyon 1876), 1602—1605.
' De Loyola. ■* Stradae. * lains.
® Cornelius Brogelmannus (de quo infra) ? An Cornelius Vishavaeus ^parvus",
Cornelii Vishavaei sacerdotis nepos , qni a Fabro anno 1544 Lovanii in Societatem
receptus eiusque permissu in Lnsitaniam profectus est? An patruus eius, P. Cornelins
Vishavaeus? Hic certe a Canisio in litteris 27. Augusti et 27. Septembris 1544 ad
Fabrum datis ,Dominus Cornelius'* vocatur.
120 16. Canisius B. Petro Fabro.
ante ociilos sunt respiciamus, non sine commiseratione oceurrit Archi-
episcopus, qui saevire non desinit in suorum animas, dum nihil inter-
mittit quod ad suae Reformationis comprobationem facere videatur,
Obsistit tamen Clerus universus per appellationem interpositam et apud
Pontificem et [apud] Caesarem^ Huic appellationi prosequendae non
desunt et Leodienses^, quorum zelum utinam et Colonienses ad finem
usque retinerent. Maximam collocant spem, ut solent, in Caesaris
Majestate, cujus adventum exspectamus quotidie^. Nam Comitia Wor-
matiae coepta sunt celebrari *. Putamus in his adfuturos Dominum
Claudium et Dominum Nicolaum^. Inhibitum est Archiepiscopo Salz-
burgensi ut non pergat esse sollicitus de Reformatione adornanda, pro
qua doctos viros ac Dominum Claudium ad se adsciverat ^. Respondit
' Herraannus mense Decembri anni 1544 , comitiis electoratus sui Bonuae in-
stitutis, ordines ^saeculares". ut pro sua ^reformatione" starent , permovit. Clerus
vero et universitas coloniensis, cum libros complures („Sententia delectorum . ." 1543,
,Judicium deputatorum . ." 1543, ^Bericht eines Hochw. Capittel von S. Gereon . ."
1544, ,,Antididagma . ." 1544) contra novatores edidissent et imperatorem, electores
omnes, nuntios, ipsum Hermannum ore et per litteras invocassent, tandem 9. Oc-
tobris 1544 coram Georgio, duce brunsvicensi et ecclesiae cathedralis praeposito, ab
Hermanno provocarunt ad summum pontificem et ad caesarem, atque 8. Novembris
eiusdem anni ii, quos totius archidioecesis clerus delegerat, provocationem illam secuti
sunt {Arnold. Meshoiins, ,De origine et progressu defectionis et schismatis Hermanni
Comitis de Weda", opus typis descriptum una cum quattuor libris MicJuiclis ah
Isselt „De bello Coloniensi" [Coloniae 1620], p. 45—135. Bianco 1. c. T, 426.
VarrenU-app 1. c. p, 143—236. Joh. Christ. Liinig , Dritte Continuation Spicilegii
Ecclesiastici des Teutschen Reichs-Archivs [Leipzig 1721] p. 560—568).
^ Vide supra p. 46.
^ Carolus Y. in hac re nec precibus nec minis pepercerat ; et denuo , ne quid
novaretur, Coloniam scripsit Bruxellis 12. Octobris 1544 ac rursus 14. Novembris,
quo mense etiam Navium vicecancellarium Coloniam misit {Varrentrapp 1. c. p. 237.
G. DroHven , Die Reformation in der Kolnischen Kirchenprovinz zur Zeit des Erz-
bischofes und Kurfiirsten Hermann Y. , Graf zu Wied [Neuss und Koln 1876]
p. 152-209).
* Melius dixeris incepta esse mense lanuario anni 1545 per Caesaris legatos.
Caesar, podagra afflictus, 16. Maii demum ex Neerlandia Yormatiam advenit {Jnnssen
1. c. III, 561. 565).
* P. Claudius laius et P. Nicolaus Bobadilla, e primis S. Ignatii sociis, ab
anno 1541 Ratisbonae, Viennae, Ingolstadii, in dioecesibus augustana et passaviensi etc.
contionibus, exercitiis, sacramentorum administratione , monitionibus , consiliis prin-
cipes, episcopos, nuntios apostolicos adiuvabant.
^ Ernestus, Bavariae princeps et archiepiscopus salisburgensis, sub finem anni
1544 Salisburgi synodum provincialem habuit, ad quam invitati etiam Otto Truchsess
augustanus et Mauritius Hutten eystettensis episcopi conveuerunt. Deliberatum est.
quid respondendum foret imperii ordinibus Yormatiae de religioue stabilienda con-
sultaturis. Cui deliberationi P. Ckudius laius publice interesse noluit, sed privatis
consiliis profuit et maxime duabus conscriptis ^conchisionibus", quibus probabat
episcopos nullo modo laicis indulgere debere, ut res fidei decernerent aut dispu-
tarent, et novatores, etiamsi in ceteris fidei articulis cum catholicis consentirent,
nisi simul romanum pontificem Christi vicarium credereut, haereticos et schisma-
ticos esse. Quae Ernesto bene phicuisse videntur; nam probantibus ceteris ,decrevit,
nec suo nec suorum Episcoporum nomine quicquam injussu Romani Pontificis de
30. Decembris 1544. 121
Dominus Cochleus Regi Ferdinando frustra cogitari de moderandis
fidei negotiis absque auctoritate Vicarii Christi^ Quam sententiam
Dominus Claudius tuetur sedulo. Quare, nisi Caesar Concilium indicat,
nihil de asserenda Religione apud Germanos licet sperare. Quamquam
forte non erit inutile tot millia Hispanorum adduxisse quae non longe
hinc castrametantur 2. De nobis dicam potius qui Jesuitae dicimur.
Quandoquidem Coloniensium furor nos exturbare moliebatur, consultus
Dominus Claudius respondit omnibus abeundum esse Romam. Interim
Charissimus frater Magister Lambertus ^, Deo percutiente, factus aeger
aliquot nostrum retinuit secum, rehquis abeuntibus. Ne de his quidem
postea quicquam intelleximus. Verum et alias dedimus rationes Do-
mino Claudio, cur praestare videretur ut ex tua sententia nonnulli
remanerent hoc in loco. Nihil ad haec respondit hucusque Dominus
Claudius, mensibus anteactis quatuor. Xos instamus denuo ut, si
propter silentium diuturnum testatum velit sibi displicere quod mane-
mus, ut, inquam, edicat libere suam de nobis sententiam, cum e
vestigio cupiamus abscedere si velit. Sumus tantum quatuor, duo
Sacerdotes, Dominus Alvarus et Dominus Leonardus *. Magister Fran-
ciscus de Calza nunc sua sponte parat abitum Parisios usque°.
Sumptus non desunt partim ex 50 aureis^ Reverendissimi Domini
Augustani, partim ex 12 Coronis^ Domini Hezii^. Liberahter mihi
solverunt debitores ut vel hinc sustentandis nobis sit satis. Sed
ecce^ Domine quem amabas infirmaturi^ adeo ut infirmi-
religione iu conventibus civilibus actum iri" [Marc. Hansizim S. J., Germania Sacra
II [Augustae Yindel. 1729] 618—614. Cf. etiam Polanci Chronicon I, 133—134,
et I.-M. Prat S. J. , Le Pere Claude Le Jay [Lyon 1874] p. 166—169 , ac litteras,
quas laius hac de re ad S. Ignatium dedit, apud Boero, laio p. 61 — 63).
1 Cf. Vrh. cle Weldige-Cremer, De loaunis Cochlaei vita et scriptis (Monasterii
1865) p. 45-46.
2 Compluribus iam ex annis Pbilippus, Hassiae landgravius, aliique bellum
moliebantur, sive ut Ferdinandum, Romanorum regem, perderent, sive ut Lutheri et
Zwinglii dogmata propagarent , ad quae teneuda in ipsis eorum dicionibus multi
vi tantum ac nietu adigebantur.
3 Lambertus de Castro, Societatis uovicius.
* Kessel.
'" Leonardus Kessel B. Petro Fabro Colonia 18. lanuarii 1545 de eo scribit
,,ReIiquit nos, et ivit Antverpiam pro habendis pecuniis ad studendum in aliqua
Universitate, ubi studia florerent^ (Cartas del B. P. Pedro Fabro I, 427).
® Aureus 8 marcas colonienses paene exaequasse videtur.
"^ ^Cron", corona, nummus aureus burguudicus, exaequans tunc 11 marcas et
4 albos colonienses (A'. HoJilbaiDn, Das Buch Weinsberg II [Leipzig 1887], 388).
* Theodoricus Hezius (Hesius, van Heeze) Hadriano VI. a secretis et a sacris
confessionibus fuerat; postea fidei inquisitor et capituli leodiensis prodecanus factus
est. A B. Petro Fabro anno 1543 exercitiis S. Ignatii informatus totum se illi
credidit {Orlandiniis I. c. I. 4, n. 50. Biess I. c. p. 65—66. //. /. Allard S. J., Dirk
Adriansz vau Heeze, in libello periodico „Studien" N. R. XXII [Utrecht 1884],
203-266).
* De Lamberto de Castro loquitur. ^" lo. 11, 3.
J22 ^^'- Canisius B. Petro Fabro.
tas haec ei fuerit ad mortemi. Yere lugenda mors, licet pre-
tiosa in conspectu Domini^, mors inquam illius qui nobis fratre
carior et quovis amico major erat. Quid vero debuimus facere et
non fecimus ut is qui nobiscum in uno spiritu vivere coeperat, nobis-
cum superesset? Quod si manus Domini sic ordinavit, resistere non
possumus et ne quidem debemus: nam sive vivimus, sive mori-
mur, Domini sumus^; et qui moriuntur in Domino* non
tanget hos tormentum malitiae^ Vivebat Lambertus Deo,
vivebat sibi, vivebat proximo, sed nunquam atque nunc augustius,
felicius, illustrius, ut mori vere lucrum illi fuerit^. Lucrum
inaestimabile dixerim terrena coelestibus, caduca aeternis commutasse.
Pauea sibi vendicavit* qui multa possidere potuit; nihil sibi servavit
qui cuncta contempsit; reliquit quae habuit et ut nihil haberet elegit,
mundum sibi sufficere non putavit, cujus pretio nudum Christum red-
imeret. Non ei grave \dsum est propriam odisse carnem. Parentes
reliquit etiam senes, Dulce otium fugit, adeoque Kterarium. Doc-
trinae suae gloria sic elatus non est, ut humilibus consentiens^
discere mallet quam docere, servire quam imperare. Si quisquam ejus
operam desideraret, beneficium accepisse sibi videretur quum bene-
faceret, potius accurreret expeditus quam faceret rogatus, non causaret
difficultatem , non discuteret praeceptum, non impatientiae signum
ederet, non in opere segnius tardiusve moraretur; vel propter hoc unum
sibi libebat quod aliis placebat. Si quid exigeretur injustum hic
animo praefracto homines offenderet ut Deum non offenderet. Hoc
modo quia vivere didicit mori non timuit qui se moriturum etiam
praedixit. Nam tertio ante mortem die, quando moriturus esset prae-
signa\^t. Nihil sibi reservavit moriens qui totum se Christo dedidit
vivens. Ad extremum usque et ingenii et linguae vivacitate pollebat,
saepe nos exhortatus et pro beneficio ministerii gratias agens, tandem
et suae vohmtatis arbitrium in aHum transferens ut ne quavis ilhi-
sione falsus in extremis probaret ilHcitum. Ubi nunc festivus Cam-
panarum tinnitus ad vesperas evocaret eos qui Sanctorum Angelorum
festivitatem celebrarent, dulciter obdormiens ille vivendi pariter ac
moriendi finem tum fecit cum Vesperarum peteretur exordium ^. FeHx
anima quae jungenda cum AngeHs Angelorum excepit festi\4tatem ;
nec infeHx quoque corpus quod multis comitantibus'' elatum honorifice
nostro quidem cum luctu, sed nec sine Carthusiensium gaudio meruit
sepeHri. Carthusienses enim (ut sunt nobis addictissimi) tam singulare
venditavit apoyr. '' coniitatibus apoyr.
» lo. 11, A. 2 pg ii5_ 15. 3 Rom. 14, 8. * Apoc. 14, 13.
* Sap. 3, 1. « Phil. 1, 21. ' Roni. 12, 16.
* Eum Jn festo Sancti Michaelis" (29. Septenibris) obisse scribit Leonardus
Kessel in litteris Colonia 18. lanuarii 1545 ad Fabrum datis (Cartas del B. P. Fedro
Fabro I, 427).
30. Decembris 1544. 123
pigniis siii erga iios amoris retinere gaudent, et quem adhuc vivum sibi
vendicare" prorsus non potuere, mortuum servare inter fratrum sepulcra
voluere ^. Sed nescio utrum liujus fratris vicem dolere debeamus necne,
hujus inquam qui sancte vixit, sancte mortuus est, nec tam hinc excessit
quam nos omnes praecessit. Ita nimirum ingratam patriam grato fu-
nere cohonestavimus. Furiant quoad velint, exturbent omnes. Felix
Colonia intra suae sanctitatis complexum semper ostentabit Lamber-
tum, semper tenebit Socium, eumque nostris ex fratribus non minimum,
Quid autem majus esse queat [quam] qui commune cum Sanctis regnum
Christi possidet ac proin mundi regnum nec vivus nec mortuus tenet.
Pauper erat ob Christum, dives ergo sit oportet in Christo. Crucis mili-
tiam amplexus erat, Crucis gloriam et Crucifixi Domini Majestatem nunc
felix apud felices sibi vendicat''. Nec dubium quin si quicquam pur-
gandum hinc asportaverit, hoc ipsum tuis ac fratrum omnium" precibus
expiari facile possit. Dabis autem veniam Reverende Pater, quod
Carissimi tui fihi nostrique Confratris [obitum] longe verbis prosequar,
lacrimis enim digne prosequi non possum, sive solum obitum ipsum,
sive ad hunc'^ meipsum contempler. Quod ad nos hic superstites
attinet, valemus recte sic satis. Ego rectius valere poteram, et cor-
pore et animo, ut mei praecipuam curam habere debeatis in oratio-
nibus vestris quemadmodum Domino Francisco^ pluribus indicavi.
Dominus Chunradus Carthusiensis jam statim professionem peraget^.
Adfuit hic Dominus Georgius Yicarius ille Moguntinus qui partem
exercitiorum acceperat. Cum invisisset hoc loco veterem amicum
suum Dominum Chunradum, raptus amore loci et ordinis petiit et
ipse Carthusianorum albo adscribi, multum diuque rogitans ut sese
hic manere paterentur. Id quod haud recusassent boni Patres nisi
capitis ac naturae perspecta debilitate consultius illi fore videretur
ad alium transire ordinem. Ita coactus est Dominus Georgius inter-
mittere quod sancte moliebatur, ac Moguntiam regressus est. Car-
venditare apogr. ^ venditat apogr. •-' omnibus (ipogr. "^ adhunc apogy.
^ Carthusiani, priore coloniensi pi'aecipuo auctore, anno 1544 in capitulo suo
generali decreverunt inter suum ordinem et Societatem lesu peculiarem amicitiam
sanciendam thesaurosque suos spirituales omnes cum ea communicandos esse. Cuius
confoederationis litteras exhibent: Orlandiniis 1. c. 1. 4, n. 107. Petr. Ribadencira
S. J., Vita Ignatii Loiolae 1. 3, c. 12 (Ingolstadii 1590), p. 200—202. Acta Sanc-
toriim lulii VII (Parisiis et Romae 1868), 718—719.
2 Stradae.
^ Canisius Chunradum ilhim dicere videtur, de quo ipse 2. lanuarii 1596 Fri-
burgo Helvetiorum P. loanni Busaeo scripsit: ^Reuerendus Pater meus Faber . . .
Moguntiam habitandi causa peruenit anno 1542. . . . Vixit idem Moguntiae in aedibus
D. Chunradi parochi apud D. Christophorum , quem ex concubinario Carthusianum
efifecit, idemque, vt puto, in Carthusia Coloniensi diem clausit extremum. In huius
aedibus versabar et ego, quum solus ad inuisendum dictum patrem Fabrum venissem
Moguntiam" [Nic. Serarius S. J. , Rerum Moguntiacarum libri quinque [Moguntiae
1604] p. 894). Cf. supra p. 77 ^
124 16. Canisius B. Petro Fabro.
melita Moguntinus ^ cui dictata in Psalmos credideras tandem ad nos
eadem transmissit ^. Benedictus Deus qui tanto paternoquo thesauro
filios non defraudavit quem nos non inmierito asservabimus diligenter,
ut si Patrem habere non possumus, vivam hanc Patris imaginem in-
spiciamus^, Ad meipsum redeo qui pridie Sancti Thomae Apostoli'*
sum institutus Diaconus ^, urgente sic Domino et Patre Domino Alvaro,
licet alioqui tot nominibus huic tanto gradui non respondeam, ut
etiam neutiquam ignorat Dominatio vestra. Commode tamen oblata
fuit opportunitas hujus ordinis jam exercendi. Non longe hinc vaca-
bat Parochia suo Parocho, qui multis in locis desideratur. Acciti
proinde sumus ad eam Parochiam Dominus Leonardus^ qui sacra
persolveret ac ego qui praedicarem Evangelium. Ita factum est ut
festum hoc Natalis Christi celebraverimus foris, cantando, celebrando,
et praedicando. Fuit illic mihi res cum haereticis quos publice in
Ecclesia confutavi, quum publice obstreperent doctrinae Ecclesiae de
cultu et invocatione Sanctorum. Qui meae responsioni interfuerunt
abunde responsum judicabant, adversarium autem non sine confusione
dimiserunt. Non dubito quin Dominus Leonardus in audiendis con-
fessionibus multum fructus retulerit et non parum aedificatos confido
fuisse agricolas ad quos ipse Suffraganeus nos miserat. Li oratione
quam habui coram auditorio celeberrimo de poenitentia, conatum meum
audio multis fuisse salutarem et bene gratum'^. Adfuerunt duo Epi-
scopi illi^, Dominus Gropperus^, tota facultas juris et Artium, ac
Theologorum plurimi, adeo ut schola non caperet universos, quidam
etiam abire cogerenturi*\ lam novies rogor ut sinam excipi quae tum
proponebam horis plus quam duabus, Nec desinit monere Provincialis
Carmelitarum ", Dominus Tielanus^^^ et reliqui Theologi omnes, prae-
^ Faber Moguntiae ^in monasterio carmelitarum quemdam monachum in spiri-
tualibus exercuit, et ab haeresi revocavit eum Dominus" {Polancits 1. c. T, 101).
2 Canisius iu epistula modo dicta de Fabro haec scribit: Anno 1543 ,,Psal-
terium Dauidicum ab eodem patre in schola Theologica praelegebatur : atque vtinam
scripti ab eo commentarij reperirentur , quos Cai'melitanus quidam sic satis illi fa-
miliaris exceperat" {Seranus 1. c. Cf. etiam Testamentum Canisii, supra p. 43).
* Dolendum valde hos connnentarios perisse.
* 20. Decembris.
* Inauguratus esse videtur a loaune Nopelio, episcopo cyrenensi i. p. et suffra-
ganeo ac vicario generali colonieusi. Vide epistulam a Canisio ad eum datam 10. Sep-
tembris 1546. * Kessel.
■^ Canisius anno 1544 in soUemnibus illis iucundisque „disputationibus quodli-
beticis", quas facultas artium quotannis post diem 13. Decembris instituebat, quinto
loco ^declamavit" (* Cod. colon. ,Lib. fac. Art. quartus" f. 232). Plura de hac re
infra, monum. 9—11.
* Georgius de Skodborg et loannes Nopel. * loannes Gropper.
"^ In „schola artium", anno 1420 a senatu colouiensi exstructa, atrium exstabat,
quod 600 homines capere poterat; in eo etiam ,disputationes quodlibeticae" habe-
bantur {Biamo 1. c. I, 169).
" Kverardus Billick. ''^ [oannes Stempel 0. Pr.
30. Decemlms 1544. 125
sertim Dominus Licentiatiis Magister Andreas ^ ut statim inter Baccha-
laureos Theologiae recipiar, ac per hanc occasionem sacra profitear^.
Id quod multis mensibus a me nunc efflagitatum est eodem impellente
nonnumquam Domino Alvaro. Verum soleo me tueri auctoritate Do-
minationis vestrae cui non admodum probabatur ullius in me promo-
tionis gradus sublimior eo quod probabile sit me statim hinc evocan-
dum literis Romanis. Dicam de Petro Kannegiesser qui cum sit
Coloniensis, tamen noster est^. Is, ut nunquam antea studet dili-
genter et affectu crescit in his in dies quae nostrae sunt Societatis.
Fidenti animo retulit matri se totum ex nostris esse ac futurum
semper, ita ut a Societate sejungi nec velit nec possit; hoc vitae
genus a se nullius impulsu susceptum, sed propriae voluntatis legitimis
rationibus delectum fuisse. Mater haec omnia probavit libens, ilkid
interim amanter taxans quod hactenus ista sibi reticuisset, a quibus
explendis nulkim filiorum vellet remorari: adjecit etiam sibi dolori
nunc esse quod Dominationem Vestram coram non convenisset, imo
se posthac omnia libere curaturam quaecunque posset in gratiam
Societatis nostrae, quantumvis alii sint nobis infensi, quibus et in-
nocentiae nostrae rationem dare promissit. Certe Magistro Lamberto
aegrotanti se munificentissimam matrem declaravit, et quem non vi-
derat omnibus humanitatis offitijs fovere non destitit. Aliquando
visitatur a me \idua et Domina Domini lohannis nunc apud Brigit-
tanos eremum incolentis *. Haec vidua conckisit tandem ad rekgionem
se transferre una cum duabus nobikssimis virginibus, cujuscemodi plures.
1 Heill.
- Baccalarii theologici Coloniae per cluos fere annos Scriptnrara sacram et dein
^Sententias" Petri Lombardi exponere debebant (baccalarii ^biblici" et ,,sententiarii"'),
ut tandem baccalarii ^formati" ac deinceps ^licentiati" et ^doctores" sacrae theo-
logiae fieri possent.
^ Is Fabrum in litteris sub idem tempus Colonia (9. lanuarii 1545?) ad eum
datis ,confessorem" suum vocat. Ac de eo Faber Colonia 10. Maii 1544 S. Fran-
cisco Xaverio scribere videtur: „En los exercicios entro un mancebo, hijo de una
principal viuda de esta ciudad , ei cual de tal manera se lia aprovechado , que no
ha parado hasta resolverse muy clara y distintamente para ser de nuestra Com-
pania" (Cartas del B. P. Pedro Fabro I, 236. 428). Petrus Kannegiesser 2. No-
vembris 1543 ex gymnasio montano admissus est ad examen baccalariatus in artibus
subeundum (* Cod. „Hist. gymn. tr. cor." f. 20"). Familia eius Coloniae consularis
erat. ,Petrus Kannegisser a Colonia, u. j. Doct.", anno 1545 universitatis colo-
niensis rector, Henricus Kannegiesser (f 1571) bis consul eius urbis fuit; etiam inter
„presbyteros canonicos" ecclesiae metropolitanae coloniensis tunc erat ,,Petrus Kannen-
giesser" {Bianco I. c. I, 833. Das Buch Weinsberg, bearbeitet von Konst. Hohlbaum,
II [Leipzig 1887], 168. 226. Varrentraiip 1. c. p. 129—130).
■» Cf. supra p. 94. Hic a Canisio in htteris 22. Decembris 1545 ad Fabrum
datis ^illius Dominae Capellanus" vocatur. Coloniae monasterium ordinis S. Bir-
gittae sive S. Salvatoris tunc nondum exstitisse videtur. loannes fortasse in ^Foresto
Beatae Mariae Virginis" (Marienforst) prope Godesbergam sito degebat. De quo
C. Fr. W. V. Netfelbla, Vorlaiifige . . . Nachricht von einigen Klostern der H. Schwe-
dischen Birgitte (Frankfurt und Ulm 1766) p. 52—59.
226 16. Canisius B. Petro Fabro.
ut spero, me urgente luerabitur Christo ^ Carthusienses valent recte.
Prior-, ut est humillimus, totum sese fratrum omnium precibus isthic
commendat , praesertim Dominationis Vestrae. Didicit brevi longo
majori confidentia uti erga Dominum deplorans jam intime quod ob
teraporum malitiam eleemosynas erogare detrectaverit. Orate pro
illo diligenter ad amovendam gravem turbationem quam tenaces qui-
dam in eum conceperunt ubi sentiunt tot centenorum aureorum elee-
mosynam hactenus clam a Priore dispensatam fuisse, ut nec infitiatur
Prior. Salutat Dominationem Vestram imprimis Reverendissimus
Dominus Archiepiscopus Londensis , Provincialis Carmelitarum , In-
quisitor haereticae pravitatis Prior Praedicatorum ^, Dominus Tielanus,
Magister Andreas hospes meus, et Pater Sancti Maximini'^, ambo
Theologiae Licentiati , Dominus Philippus Bacchalaureus ; Dominus
Daniel in Carthusia^; Magister lohannes apud Apostolos'', lohannes
Cochlaei nepos'', et socius hujus Georgius^ una cum Laurentio fa-
1 Haec ea vidua esse videtur, de qua B. Petrus Faber Colonia 10. Maii 1544
S. Francisco Xaverio scripsit: ,,Una senora principal de esta ciudad , viuda, esta
niuy movida para entrar en religion y me ha pedido consejo, aunque todos sus
conocidos, doctores y confesores la disuaden que no lo liaga, y no puede hallar
paz en el consejo de la multitud , teniendo dentro claras inspiraciones del espiritu
bueno para la religion. Rogad a Dios Nuestro Sefior por ella, porque tambien le
debemos muchas buenas obras que ella nos ha hecho y hace." Faber ad eam aliosque,
qui linguae Litinae ignari erant, aliquoties „per interpretem" dixerat (Cartas del
B. P. Pedro Fahro I, 237). ^ Gerardus Hammontanus.
^ Georgiiis Eder inter eos, a quibus eo ipso tempore Coloniae beneficiis affectus
sit, laudat „Tilmannum Sibergeusem Priorem Dominicanorum tum haereticae pra-
vitatis Inquisitorem" (Partitiones Catechismi cathoh'ci etc. [Coloniae 1571] in epi-
stula dedicatoria). Kritzradt eundem „Sigeburgensem" (Siegburg) appellat. Gentili-
cimn nomen ^Smeling" erat. De sacramentis egregie, scripsit.
* Is erat loannes Volsius, ex Liinen, Westphaliae oppido, ortus : de quo Hartz-
heim: „Rector", inquit, „primum fuit scholae Ludgerianac post Joannem Murmellium.
postmodum factus est Rector Monialium ad sanctum Maximinum Coloniae" (Bil)]io-
tbeca Coloniensis p. 207). Moniales maximinianae regulam S. Augustini seque-
bantur et illae esse videntur, de quibus B. Petrus Faber SS. Ignatio et Francisco
Xaverio scripsit: Plus quam 60 esse; se bis latine ad eas dixisse; nam 20—30 ex
iis latine scire ; ceteris sermones suos a confessario monasterii germanice versas
esse ; hunc etiam omnia pectoris secreta sibi aperuisse (Cartas del B. P. Pedro Fahro
I, 193—194. 236). ■' Cf. supra p. 94.
* Canonicus vel vicarius ecclesiae sanctorum Apostolorum, quae nunc quoque
exstat, is fuisse videtur.
■^ Inter nepotes praeclari illius loannis Cochlaei menioratur loannes Agricola
(Bauer) , e Wendelstein oriundus, clericus dioecesis eystettensis , qui avunculo Mo-
guntiae successit in canonicatu ecclesiae S. Victoris et mortuus est eiusdem ecclesiae
decanus 4. Novembris 1569 (C. Ofto , lohannes Cochlaeus der Humanist [Breslau
1874] p. 189).
" Georgium Eder significari puto, qui postea universitatis viennensis rector et
ecclesiae catholicae fortis propugnator fuit. Hic enim eo tempore in academia co-
loniensi studiorum causa versabatur et postea testatus est se in iis complurium
vironim coloniensium ^opera et commendatione plurimum adiutum esse", „adeo ut
illonun testimonio et pietate permotus insignis Theologus Reverend. D. loannes
30. Decembris 1544. 127
mulo 1 salutant inquam Dominationem vestram cujus precibus bonisque
desideriis vellent se commendatum iri. Quanto studiosius id nobis facien-
dum erit qui tuo magisterio instituti Christi partem^ accepinms in hac
filiorum Dei sancta societate? Superest igitur Reverende Pater ut
quos jam Christo non infaeliciter genuisti precibus tuis apud Christum
provehas ac benedicas. Videmur quidem filii desolati, sed egregie
consolati putabimur ubi nostrae imbecillitatis causam defenderis apud
Deum et Sanctos ejus. Quod si filios agnoscis qui semper nos te
Patrem fatebimur, agnosce nunc singulos in terra prostratos, agnosce
complosas manus, demissum corpus, humidas genas, lacrimabilem vocem,
tantum ut patenia viscera solitum commisserationis affectum exhibeant,
praesertim filiis pauperibus et orphanis in quorum domibus'' nec
panis nec vestimentum sit^. Sed cur his panem postulo quibus
adhuc lacte opus est, ut posteaquam adoleverint tum cibo so-
lido vescantur?^ Forte autem fallit me judicium, ut quos ego
mei similes existimo, hi etiam in domo Patris abundent pani-
bus* utpote plus quam mercenarii. Saltem hoc vere profiteri possum,
cur perit fame^ Kanisius dum nullus est qui fere misereatur ejus
inopiae nisi tu Pater et adjutor fortis^ in cujus manibus
sortes meae". Respice igitur in adjutorium mihi^, et laeti-
fica animam servi tui^ ut dicas animae meae, Salus tua
Deus est^^: confide fili et noli timerei^: sit benedictio et pax
super Caput tuum^^ in die et nocte: Semper ego tecumi^ in omnibus
viis tuis. Ita, pater mi, semper tu a dexteris meis ne commo-
vear^*. Fiducia mihi magna et spes valida si benedixerit mihi potentia
tua per nomen Dei virtutumi^^ per merita Sanctorum, pcr caritatem,
per simplicitatem , per patientiam, et fortitudinem et salutem omnem
quae est in Christo Jesu Domino Nostro ^^. Is nos hic et isthic erudiat,
augeat, finnet, purget, perpetuetque in omne opus bonum usque ad
plenitudinem Sanctorunii'' et aetatis Christi^^. Amen.
Coloniae 30 Decembris 15451-'.
Fratres nostros et filios tuos qui sunt tecum toto affectu salutatos
cupimus. Parce, parce, Pater, filio loquaci, quamquam nullus esse
Patrem apogr. '' domus apoyr.
Cochlaeus coeperit me beneficiis et sumptibus ad studia necessariis juvarc et pro-
sequi etiam non visum" (Partitioues Catechismi 1. c). Phira infra, monum. 14.
' Cf. supra p. 100.
2 Canisium panem et vestimentum mentium , non corporum dicere sententiae
sequentes patefaciunt.
» Hebr. 5, 12. * Luc. 15, 17. ^ ibidem. « Ps. 70, 7.
■ Ps. 30, 16. « Ps. 34, 2. 9 Ps. 85, 4. '» Ps. 34. 3.
" Marc. 6, 50. '^ cf. Prov. 11, 26. >* Ps. 72. 23.
" Ps. 15, 8. Act. 2, 25. ''" Ps. 58, 6; 88, 9 etc.
1« Cf. Eph. 3, 19. 2 Thess. 3, 6. Act. 4, 12. " Eccli. 24. 16.
'* Eph. 4, 13. "' Vide, quae post hanc epistulam notantur.
128 l"^- S. Ignatius de Loyola Sociis coloniensibus.
modiis debet, ubi filius totum se statuit effundere ut nullum apud
Patrem offieium praetermisisse " videatur.
Reverendae Paternitatis Tuae
Filius et servus infimus Petrus Kanisius
quem Christo genuisti.
ihesus
Reverendo Patri meo et Domino Magistro Petro Fabro Theologo,
de societate nominis Jesu Colimbriae^.
Epistulae huic dies 30. Decembris 1545 adscripta est. Sed si Canisius nostrani
temporum rationem secutus esset. scripsisset: ^30. Decembris 1544". Stilo enira, ut
dicunt, coloniensi annus tunc a nativitate Christi sive a die 25. Decembris incipiebatur •.
Hoc aiitem stilo Caiiisium usum esse clare patet. Nam aliter epistula haec plena
esset anachronismis et absurda contineret; quod facile patet, si cum epistulis illis
comparatur, quas Canisius ad Fabrum dedit Colonia 12. Martii, 12. Augusti, 22. De-
cembris 1545. Quamquam hoc unum omnem scrupuhim tollit, quod Canisius in hac
epistula inter nova iUa , quae Fabro affert, provocationem ponit a clero et univer-
sitate contra Hermannum Wedanum ad papam et oaesarem factam : haec autem
exeunte anno 1545 minime iam nova erat; nam mense Octobri anni 1544 factam
esse certissime constat.
Faber ad hanc epistulam respondit ValHsoleto 9. luhi 1545.
17.
SAXCTUS IGXATIUS DE LOYOIiA
SOCIIS COLONIENSIBUS 2.
Roiiia anno 1545 [inennte?].
Ex -Historiae Societatis lesu prima parte", auctare jN7c. Orlandino S. J. (Romae
1615) 1. 5, n. 37, p. 154.
Etiara in ^Cartas de San Irjnaclo" I, 392—393. 193.
CoHsolafur eos et ad animontm unionem hortatur.
Orlandinus ad annuin 1545 haec refert: Socios colonienses , qaan/ jiro-
cella adcersHS eos exorta esset , decrevisse urbe non excedere , sed j)otius rifa
communi relicta sejMratis in aedibus habitare. „Nec alia fuit", inquit Orlan-
dinus, y,cmt Ignatij inVrbe sententia, aut in Hispania Fabri: qui segregationem
illam eodem quasi clucti sjnritu ita colhudarunt , vt ad eam constanter reti-
nendam x>6>' literas hortarentur, quarmn haec erat fere sententia.
,Licet inter vos tecto sitis, corpwibusque seiuncti, Diuina tamen ope facile
consequemini , vt fraternis inter vos animis semper esse, versarique videamini ;
cum et in voluntario clisciplina)'um studio, et in vitae proptosito, susceptisque
* Praetermisse aufof/rnphum.
^ Inscripfioni huic alfera (ut vidcfur) manu anfiqua adscriptum esf: Posterior
[epistuhi Canisii ad Fabrum data].
' Vide supra p. 70. 74.
2 Ineunte anno 1545 Coloniae de Societate supererant P. Alvarus Alfonsus
P. Leonardus Kessel, Fr. Petrus Canisius, Petrus Kannegiesser novicius.
[Ineiinte?] anno 1545. 129
rite ootis tain orcfo infer vos nexu ad lESV Christi (jloriam i^ysi vos adstrin-
xeritis. Ctiitts veluti glntino caritatis , totam hanc congltitinari familiam , et
copiilari par est. Ceterum dininae tutelae fuerit, vt cuins cansa ista ijerfertis,
is (diquando dispersiones congreget Israelis.' *
Haec fere illi tametsi alter ah altero longe distaret , vt appareat eodem
spiritUj vt dicebamus, illa fuisse dictata.'' -
In „Historl(i CoUegii CoJonieims S. J/ manu scripta, quae Coloniae in archivo
ecclesiae Beatae Mariae Virginis in caelum assumptae exstat, (f. l^'') pars epistulae
proponitur, quam S. Ignatius ^Romae IX. Cal. .Junii 1545" ad socios colonienses
dederit^ Reiffenbcrg* autem dicit: „Extant in Cod. Ms. Colleg. Colon. responsoriae
S. P. Nri ad Danielem Paybrock . . . scriptae Roma Coloniam anno 1545. 28'* Au-
gusti"' ; quarum deinde particulam proponit^. Atque Aiigiistns de Druffel scribit*'
se apograplium (quod ex archetypo transcriptum esse videatur) habere epistulae
,9. Calend. lan. LS^S" a S. Ignatio ad Socios colonienses datae; cuius etiam partem
ponit, a duabus illis, quae modo descriptae sunt, diversam'^. Alia quaedam nuper
proposuit Everardus Gothein , quae anno 1545 ab Ignatio ad Socios colonienses de
Societatis privilegiis scripta essent *.
Harum assertionum aliae verae sunt, aliae falsae. Est apiid nos apographum
antiquum epistulae integrae a S. Ignatio datae ^Romae 9 Calend: lanuarij 1545 ■*.
Quae, praeter alia multa, etiam omnia illa, quae a quattuor iUis historicis ponuntur,
continet. Inscriptio ipsius epistulae in initio apographi nostri coUocata erat; sed
nunc, ceteris vocabulis desectis vel erasis, sola ferme haec duo apparent, quae
ex ultimis sunt : ^Paybrock Coloniam."' Quicquid autem de illis sit, ad colo-
nienses Socios epistula illa data esse non videtur. Nam Ignatius inter alia haec
scribit: ,Quod censetis idoneum fore, ut vobis praesit, lacobum Lhostium de Gel-
donia , et ego sane idem censeo. . . Daturum me operam polliceor vt si ille non
ijs occupationibus distinebitur, quas omittere sine dispendio maiori non possit, vos
propediem invisat." Lhostius autem nou a coloniensibus, sed a lovaniensibus Sociis,
ut praeesset, expetitus et tandem anuo 1547 a S. Ignatio iisdem praeesse iussus
est^. Ac si ad Danielem Paeybroeck S. Ignatius litteras nostras misit, Coloniam non
misit; Daniel enim iam anno 1544 Colonia discesserat ^°, neque anno 1545 eodem
rediit ^^. Ex Polanco autem cognoscitur eum anno 1547 Lovanii fuisse, et eodem
anno Socios lovanienses, cum antea inter se locis tectisque discreti fuissent, in unam
eandemque domum esse congregatos *-.
^ Ps. 146, 2. - Epistula Fabri, 9. lulii 1545 data, infra ponetur.
^ Incipit : „Distracta habitatio vestra mihi vehementer probatur" ; finitur :
„arrham utique non vulgarem aecepistis."
* Historia Societatis Jesu ad Rhenum iuferiorem (Coloniae 1764) p. 23^.
^ Incipit: ,Binas literas tuas accepimus 4 Non. Martii" ; finitur: „omnium sitis
futuri." ^ Ignatius von Loyola an der romischen Curie (Miinchen 1879) p. 40.
■^ Incipit: „Quod mones ergo tum de cohabitatione vestra" ; finitur: „numero
et virtute."
^ Ignatius von Loyola imd die Gegenreformation (Halle 1895) p. 394. Gothein
scribit, se haec ex archivo quodam coloniensi hausisse.
3 De eo Polancns l. c. I, 139. 236—238. 245. OrlamUnns I. c. I. 4, n. 104; I. 6,
n. 10; 1. 8, n. 27. Imago primi saeculi S. J. p. 735; Emm. Aguilera S. J. , Pro-
vinciae Siculae Societatis Jesu ortus et res gestae ab Anno 1546 ad Annum 1611
(Panormi 1737) p. 1—4. '" Vide supra p. 103. 112.
" Vide etiam infra, epistulam 2. lunii 1546 a S. Ignatio ad Canisium ceterosque
Socios colonienses datam.
12 L. c. I, 244. Mirum est ab historico coUegii coloniensis {Ilenrico Siinoiiis S. J.)
Ignatium dicentem induci: „Distracta habitatio vestra mihi vehementer probatur."
Branusberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 9
130 18. loannes Pelletarius Canisio ceterisque Sociis coloniensibus.
Diceuduni igitur esse videtur:
Ignatium (1.545 — 1547) Sociis lovaniensibus scripsisse, eiusque epistulae apc-
graphum ad colonienses pervenisse, idque fortasse per Danielem Paeybroeck, sive is
ipse Coloniam id attulerit, sive, quod verisimilius, Lovanio Coloniam miserit. Eiusmodi
litterarum mutuae communicationes frequentes tunc erant , et hae litterae ea con-
tinebant, quae scire coloniensium quoque Sociorum maxime intererat, v. g. condiciones.
sub quibus Ignatius facultatum spiritualium a pontifice acceptarum Socios participes
reddere volebat '. Epistula ipsa hic non ponitur ; spes enim est Socios hispanos in
nova serie epistularum S. Ignatii, quam edituri .sunt, id mox praestituros.
18.
lOAXNES PEI.I.ETARIIJS S. J. 2
OANISIO EIUSQUE SOCIIS COLONIENSIBUS.^
Parisiis meiise Febriiario 1545.
Ex apographo eiusdem temporis, quod Coloniae ex autographo exscriptum est
a Petro Kannegiesser , Societatis novicio (2^, IV4 pp.)- Cod. colon. : „Litt. Epistt.
var.% f. VP.
Fro Canitsii litteris ijratiag u(jit. CoJoniensibiiti Sociiis parisiensiu)n fratriiin
charitatem testificatur. Gaudet, quod a Deo in Societatem vocatus sit. Vitia sua
deplorat , proposita aperit , preces efftagitat , terrena cuncta spernif. Fratres monet,
uf unum Christum sequanfur magnisque animis siih arhore rrucis perstent.
ihesus.
loannes pelletarius dilectiss. in Christo lesu fratribus suis Coloniae.
Grratia et pax lesu Christi Domini nostri vobiscum. Literae vestro
nomine per Kanisium scriptae^, ad nos (Deo gratias) peruenerunt,
Contra Iguatius „de cohabitatione" Sociorum scribit: „mihi vehementer probatur".
Deceptus autem ille esse videtur verbis, quae paulo post sequuntur: „cum separati
ab alijs habitatione ac vitae forma in oculis omnium ac linguis sitis futuri." „Ab
aliis" igitur, qui Societatis lesu non erant, separati erant, inter se autem et habi-
tatione et vivendi ratione iuncti.
* Cf. epistulam a S. Ignatio ad Kesselium et Canisium datam 6. lunii 1546.
■^ loannes Pelletarius (Pelletier, Lepelletier), gallus, postea primus rector col-
legii romani constitutus est a S. Ignatio, qui eum „sanctum rectorem" appellabat.
Dein coUegium ferrariense rexit, in eaque urbe Herculi duci a confessionibus fuit
eiusque uxorem Renatam, Ludovici, Galliarum regis , filiam et protestantismi secta-
tricem tenacissimam induxit, ut ad catholicos ritus reverteretur. Tandem in Galliam
remissus, collegii apamiensis initia egregie iuvit; Beatae Mariae Virginis eximius
cultor et laudator, in dioecesibiis apamiensi, tolo.sana, ruthenensi, cadurcensi pev-
multos calvinistas ad fidem catliolicam reduxit, pro qua et vincula tulit et, laboribus
exhaustus ac fortasse veneno correptus — haec fama fuit — mortem occubuit
Tolo.sae 1. lanuari 1564 (Cartas de San Ignacio III, 24«— 249. 409. A. v. Druffel,
Herzog Hercuies von Ferrara und seine Beziehungen zu dem Kurfiirsten Moritz von
Sachsen und zu den Jesuiten [Miinchen 1878] p. 39—45). Pelletarii gesta post
Manareum , Orlandinum , Sacchinum , luveucium , Bartolum breviter complexi sunt
Oius. Ant. Fatriijnani S. ,1. (Menologio di pie memorie d'alcuni religiosi della
Compagnia di (Jesu [ed. G. Boero S. J.] I [Ronia 1859], 4—8) et Eleshan de
Gnilhermy S. J. (Menologe de la Compagnie de Jesus, Assistance de France. 1. partie
[Paris 1892] p. 1—5). ' Hae perisse videntur.
Mense Februario 1545. 131
adeo concinnae, vt verbis consequi, thrjvazw'' saTt. Ex quibus non
mecliocrem profecto caepimus voluptatem. Quid enim vnquam dul-
cius, quid iucundius, quid vero suauius ad amicorum fratrumque aures
peruenire poterat, praeterquam epistola prosperae valetudinis eorum
nuncia, qui vinculo amoris indissolubili coniunguntur ? Ita me Deus
bene amet, tam iucunda est vestri recordatio, quam iucunda foret
consuetudo. Nec tantum forte animos Apostolorum exhilarauit ami-
corum praesens conuictus ^ , quantum nostros memoria vestri per
epistolas refricata''. Mutuum amorem saepe dissoluit vel minuit cor-
porum disiunctio. Vestris literis vestra charitas magis illustratur ac
illucescit. dum radij quos in vos transfudit consolator' ille Sanctis-
simiis^, etiam ad nos vsque penetrarunt. Vtinam apud Dominum
digni habeamur, vt superabundantis erga nos charitatis vestrae, par-
ticipes euadamus, Quod fieri non potest sine Dei Opt. Max, inex-
hausta bonitate: cui vel hoc etiam praecipue debeo, quod me vestro
sodalitio, vestrae fraternitati et professioni adiunxit, ex ipsis mundi
fluctibus vix tandem emergentem. Ac vtinam is qui sic fecit mi-
sericordiam suam^ cum seruo suo, perficiat quod iam coe-
pif^^. Sed an deneget gratiam Dominus? Minime, (vt mihi videtur)
debite quaerentibus. Nam dubio procul, qui quaerit, inuenit:
qui petit, accipit: et pulsanti aperietur^. Ego forte quod
quaero et peto, propterea non accipio, quia nec recte nec licite peto ^,
et instanter non quaero, vtpote terrenus, carnalis, animalis, omnibus
vitijs obuolutus, non perspiciens* quae sunt Spiritus^, neque
sapiens quae sursum, sed quae super terram^. Confido
tamen in omnibus dilectissimi , per vestras apud gratiarum Datorem
preces, supplicationes et obsecrationes assiduas, animum in melius
mihi mutandum esse, vitia corrigenda, carnem edomandam, mundum
per*^ me fortissime contemnendum, mentem purgandam, satanam con-
terendum esse. Quibus pactis gratiam abundantius mihi praesidio
futuram, dubitare non possum. Id tamen, vt citius feliciusque con-
tingat, ad Dominum clamare cogor cum Regio propheta, Illumina
oculos meos, ne vnquam obdormiam in morte*^. Sed prae-
stat vt coecus coelum" sine intermissione spectem, et improbis vocibus
acclamem, Domine vt videam^'^. Nunc interim nunc valeat hoc
seculum infoelix, valeant amici fures temporis, valeant voluptates
mellita venena, valeant opes irritamenta malorum: valeant ambitio,
fastus, aemulatio, valeant aurae seculares mentis carnificinae, denique
adwa-nv apogr. ^ refricta apoijy. " consolatur apo(/r. '' cepit apoi/r
Foiiasse lefjendum: pereipiens. ' prae upoijr. ^ coecum apoijr.
1 Cf. V. g. 2 Cor. 7, 6. 3 lo. 3. ^ Spii-itus sanctus; cf. e. g. Act. 1>. 31.
3 Ruth \, 8 et saepe. •• Phil. 1, 6. "> Matth. 7, 8. Luc. II, 'J.
« lac. 4, 3. "^ 1 Cor. 2, 14. « Col. 3, 2.
9 Ps. 12, 4. '« Luc. 18, 41.
132 15- loannes Pelletarius Canisio etc. Mense Februario 1545.
valeaiit iiiilii terrena omnia vt solus mihi incipiat sapere Christiis
Dux meus et Imp. meus, cui seruire dixi regnare, cui miHtare putaui
imperare. Desyderia carnis exuantur, affectiones proscindantur , vo-
luntates mortificentur. vt rectissime Christo crucifixo conformemur et
adhaereamus. Hunc vnum (qui via est^) totis animi viribus se-
quamur in fame, siti, nuditate, carceribus, flagris, quoad crux nobis
vna sit vita et gloria. Ille nostrae delitiae, nostra bona, nostrae
curae, nostri thesauri, nostrae spes, ille \tius sit nobis omnia in
omnibus^ et prosperis" et aduersis, Vocem eius intentissime sequa-
mur. Qui non renunciauerit (inquit) omnibus quae possi-
det, non potest meus esse discipulus^. Et, Qui venit ad
me, et non odit patrem suum et matrem, uxorem fra-
tres etc. , adhuc autem et animam suam, non potest meus
esse discipulusl Hoc nobis durum videri poterat, nisi idem qui
verbo docuit, opere etiam maiora complesset ob magnitudinem ergo
nos amoris sui. Non enim sat erat, si regium honorem aspernaretur,
et pro summis infima, pro sublimibus abiecta eligeret, sed ne loculum
quidem possideret, iniurias subiret, contumelias exciperet, denique
crucis partem vbique sibi vendicaret. Et nos o viri fratres hanc
crucis gloriam expetamus, hanc arborem excolamus, quae sola solidos
profert fi-uctus, per cuius virtutem in omnibus (ne dubitetis) superiores
estis euasuri. Sepeliant interim mortui mortuos suos^, ride-
ant, qui lugebunt sed sero, contemnant qui poenitebunt sed non ad
salutem forte*', sint iniurij qui vobis obtrectabundum [slc] putarunt^
sed tangunt pupillam oculi Dei'^. Nos arbori crucis adhaerea-
mus et configuremur indies magis ac magis. Ego, sicut non ignoro
multum [valere] vel vnius iusti deprecationem^, ita quam
maxima mihi polliceor in Domino de vest [ris] precibus, sacrificijsque.
pius ille pater et misericors Dominus, qui vos vocauit in [ad-
mira]bile lumen suum'^, nos prouehat, augeat perficiatque, vt in
[sancto] ipsius seruitio perduremus foeliciter. Amen. Lutetiae ex
collegio Longobardorum''!^ . . . Februarij 1545.
D. Kanisio et caeteris ipsius in Christo fratribus. Coloniae.
putarit apogr. ^ Longebardorum ctpofjy.
1 lo. 14, 6. 2 Eph. 1, 23. 3 Luc. 14, 33.
* Luc. 14. 26. ^ Matth. 8, 22. Luc. 9, 60.
« Cf. 2 Cor. 7, 8—10.
■ Zach. 2, 8. 8 lac. 5, 16. ^ 1 Petr. 2, 9.
'" In hoc universitatis coUegiuni iam anno 1540 primi parisienses Socii recepti
sunt; ac cum anno 1544 in belli trepidatione paulisper Parisiis discessissent . anno
1545 iterum in idem collegium recepti et numero aucti sunt {Polancus 1. c. I, 97. 156.
OrlaiKlinHx \. c. 1. 2, n. 97; 1. 4, n. 119; 1. 5, n. 42).
19. Canisius Oswaldo II. coraiti montensi. 5. Februarii 1545. 133
19.
CANISIUS
OSWALDO II. 1,
comiti montensi ^ et romaui imperii principi.
Colonia 5. Februarii 1545.
Ex apographo, circa annum 1657 Embricae confecto (2'', 2 pp.), in cuius fine
altera manu scrii^tum est : ^Exacte convenit cum autographo, in quo agnosco manum
R. P. Petri Kanisij s. mem. Ita testor Embricae 20. Maij 1659 Winandus AVeiden-
feld Societatis lesu." Cod. colon. : „Litt. Epistt. var.", fol. non signato, inter
f. VI et VII posito.
Epistula usi sunt Reiffenherg 1. c. p. 25"^ et Hansen 1. c. p. 189. 197. Par-
ticulas germanice versas posuit E. Gothein , Ignatius von Loyoh^ und die Gegen-
reformation (Halle 1895) p. 285. 678.
Comiti gratias agit, quod Sociis coloniensibns pe-rfugium ohtulerit. Quani in-
signes patronos hi modo nacti sint. De nomine „Iesuitarum'^ . Socios nil quaerere
nisi salutem animarum, ceterarum rerum omnium spem in Deo x>onere, in cruce
Christi ferenda gaudere. De ^^^^'secutione contra eos Coloniae mota et communi
hahitatione iterum ab iis coepta. Comitem Canisius ^jfff;-/*" sui memoria excitat et
fratres ei commendaf.
ihesus
Illustris admodum et reverende Domine Princeps Clementiss.
Gratia domini nostri lESV CHRISTI et pax cum C. T. sit semper.
Eam Christianae charitatis vim esse sentio, quae^ non prae-
sentes modo conglutinare possit, sed absentes etiam atque adeo ignotos
amicitiae foedere coniungat copuletque. Nam ut exempla peregrina
^" Vel ut; apogr.: ut quae.
^ Tertius huius nominis inter dynastas montenses hic erat , secundus inter
comites.
2 Erat hic ^Grave van "S Heerenbergh" (quod oppidum nunc est provinciae
geldricae regni neerlandici) . Oswaldus L, avus eius, a Friderico III. comes imperii
creatus erat. Probe igitur distinguere oportet comitatum hunc montensem non
solum ab illo, cuius caput erat urbs Belgii (Hannoniae) notissima ^Mons" sive
„Bergen", et a ducatu montensi (Berg, nunc regni borussici), sed etiam a marchio-
natu montensi sive Bergis ad Somam (Bergen - op - Zoom , nuuc regni neerlandici),
cuius dynasta loannes Glymaeus (de Glymes) cum uxore Maria de Lannoy
S. Ignatio , Everardo Mercuriano , collegio lovaniensi magnam benevolentiam prae-
stitit {Oliv. Manareus S. J. [1523 — 1614], De vita et moribus Everardi Mercuriani
.[primura ed. Bruxellis 1882] p. 25. Fam. Strada S. J., De bello Belgico [Antverpiae
1649] I. 1, p. 34. DelpJace 1. c. p. 88. E. H. Kneschl-e, Neues allgemeines deutsches
Adels-Lexikon I [Leipzig 1859], 331). Oswaldus ille, cui Canisius scripsit, natus
esse traditur anno 1508, mortuus 9. Maii 1546; uxorera duxerat Elisabethara a Dorth,
loannis Horstii viduam. Oswaldi genealogiara proponunt Nic. Rittershusius (Genea-
logiae Imperatorum , Regum etc. [ed. 2, Tubingae 1658]) sub v. Comites Montium
et lust. Christ. Dith)narus (in Wernh. Tescliounacheri ^Annalibus Cliviae, luliae" etc.
denuo editis [Francofurti et Lipsiae 1721] ad p. 534). Brevera eius historiam texuit
Ar. van Slichtenhorst, Geldersse Geschiedenissen I (fArnhem 1654), 83 — 84.
134 l-^- Canisius Oswaldo II. comiti mouteusi.
volcns praetermittam, quae sicut quotidiana ita sunt innumera, liceat
obsecro prudentiam tuam hic milii testem proferre. Quid enim aliud
praeterquam charitatis in CHRISTVM tuae virtus in causa fuit, ut
me una cum his qui mecum in CHRISTO sunt fratribus, diligas ab-
sentem, foueas immerentem, et quos necdum videris fovere cupia.s,
tueri gaudeas, omnique benevolentia prosequaris, nullis etiam offitiis
provocatus? Ego vero durn incomparabilem hanc erga nos charitatem
tuam cogito, certe non possum non admirari: primum quod admira-
bilem illam charitatis energiam a D : Apostolo praescriptam , ad
cor. 13 1 re ipsa comperio. Deinde quod Dei Opt: Max: et filii eius
Domini nostri lESV CHRISTI effusissimam erga servos suos bonitatem
contemplor. Huius enim gratia fit proculdubio, quod praeter meritum
et exspectationem omnem tanti quotidie Patroni nobis obveniant, qui
causam instituti nostri provehere et velint et possint. Ante paucos
menses (mirum dictu) paterno phine affectu complecti nos coeperunt
Reverendissimi in CHRISTO Patres, Domini nostri clementiss: D:
Georgius a Skotborg'^ Archiepiscopus Lundensis Primas Sueciae".
D. Hieronymus Varallus [s/c] Archiepiscopus Rossanensis " ^. D. Jo-
hannes Poggius Episcopus Tropaeensis, ambo Legati Apostolici. D. Ott(^
Truchses Episcopus Augustanus, nunc etiam Cardinalis. D. Theodo-
ricus Hezius Prothonotarius Apostolicus, idemque Subdecanus D. Lam-
berti Leodiensis^. Hisce summis viris tu nunc annumerandus es vir
summe, qui non minori virtutum quam stemmatis ac nominis nobih-
tate apud tuos praecellis, eo tamen maior, quo te nobis hoc est in-
fimis clementiorem ostendis. IUi quos commemoravi praeter amicos
alios bene synceros, non aliter profecto ac patres suam nobis operam
omnem, quoties vellemus, humanissime polliciti sunt, pro*^ interim ad-
monentes, ut in hoc nostro instituto, quod CHRISTO Duce sumus
amplexi , persisteremus ac promovereraus. Facimus ita quidem,
tametsi non sine quorundam invidia simul et obtrectatione , quae
nobis etiam lesuitae nomen dedit"^. Absit enim procul ut sacro-
Stotborg apogr. ^ Sueviae apoyr. ' Rossenensis npotjr. '^ pre itpoyr.
1 1 Cor. 13, 4-7.
'^ Anno 1537, cum Hierouymus Verallus, romauus, Veuetiis legatioue pouti-
ficis fungeretur, Ignatius eiusque socii vota paupertatis et castitatis coram eo reuo-
vaveraut. Eodem fere tempore idem publica tabula sauctitatem et doctrinam
Ignatii attestatus erat. Auno 1549 cardinalis creatus est {lo. Fetr. Maffeins S. J.,
De vita et morib. Ignatii Loiolae [Duaci 1585] I. 2, c. 4, p. 94. Cf. Ch. Clair S. J.,
La vie de saint Ignace [Paris 1891] p. 200—201).
* Vide supra p. 121.
* Anno 1555 Sorbonnae parisiensi Martiuus Olave S. J. , doctor et ipse sor-
bonnicus et concilii tridentini tlieologus, de institutione Societatis lesu inter alia
hoc asseveravit : „Non fuit consilium , vt qui iu bac congregatione essent , le-
suitae simplici dictioue vocareutur" {Orlandiiius 1. c. I. 15, n. 47). De eodem
nomine saeculo XVII. ineunte Franciscus Suarez S. J. (1548— -1GI7) : „Nomine le-
suitarum", inquit, „abutuntur haeretici, ut bomines Societatis proscindant." Quam-
5. Februarii 1545. 135
sanctum illud nomen ullatenus usurpemus nobis, qui CHRISTI lESV
vixdum discipuli vel sane tyrones sumus, adscripti militiae crucis
eius^: quam contemptis omnibus unice nobis proposuimus, et passim
apud quosvis exaltare percupimus, nec sine certo quidem foenore:
nimirum ut aliorum salutem nostrum et lucrum et peculium faciamus ^.
Hic scopus est quem studia nunc nostra consectantur * , huc enitimur,
huc spectamus, nihil interim ambigentes de adfuturo nobis Dei Opt:
Max: praesidio, qui nos ad hoc militiae genus clementer evocavit,
quique certo certius promisit fore , ut p r i m u m q u a e r e n t i b u s
regnum Dei, et iustitiam eius nihil unquam defuturum, sed
adiicienda sint caetera omnia^, quae cum terrestre corpus,
tum coelestem animam nobis foveant, nutriant, tueantur ac servent.
Nec ignoramus, quin imo compertum habemus, in crucis CHRISTI
militia cum piis omnibus communia nobis impendere pericula, incom-
moda, adversa : praesertim hoc exulceratissimo saeculo, quod pietatem
omnem contemptui habet, imo superstitionem vocat, et crucis CHRISTI
gloriam* ducit ignominiam. At eo magis nunc animos oblirmamus
et adversus huius vitae mala omnia praemunimus, ut si dominus
vineae nonnunquam extrudere dignetur operarios suos in messem^,
operarios habeat idoneos, atque iuxta D: Pauli sententiam, in omni-
bus praebeamus exempla bonorum operum, in doctrina,
in integritate, in gravitate^: ut etiam is qui ex adverso
est revereatur nihil habens malum dicere de nobis^,
Quamquam non video quid homini Christiano durum molestumve possit
videri, ut cui vexilla crucis debent esse ipsissimae delitiae: ut sciat
suae militiae trophaea non pompis, sed miseriis reportari oportere.
Xec enim alia Sanctorum vita fuit, quam'' perpetua quaedam crux
coniectant apogr. " quae apofiv.
quam „in hoc nomine recte interpretato nihil est a veritate aut pietate alienum.
Nihilominus taraen, ipsa Societas non solet hoc nomine suos appellare" (Tractatus
de religione Societatis lesu, denuo ed. a P. P. Gueaii de Reverseaux S. J. (Bruxellis
et Parisiis 185,7) 1. 1, c. 1 , n. V. VI, p. 3. 4). BoUandistae quoque nomen, ^quo
lesuitae dicimur", vocant „adventitium, vulgare et compendiosum" (Acta Sanetorum
lulii, VII [Parisiis et Romae 1868] p. 485. Ac lulius Nigromis S. J. affirmat „hanc
appellationem a nobis minime fuisse excogitatam", sed ^fictam esse a vulgo, quod
amat compendia sermonis" (Regulae communes Societatis lesu commentariis asceticis
illustratae. Ed. 3 [Coloniae 1617] p. 108—104).
* P. Petrus Riladeneira S. J. , qui S. Ignatii discipulus erat eoque intime
utebatur: ^Animadvertendum est", inquit, „nomen Societatis lesu non ita esse inter-
pretandum , ut congregationem hominum denotet , qui lesu Socii sint , sed cohortem
veluti militum, qui sub Imperatore lesu stipendia faciant; vel, si melius placet,
familiam , quae Christi magni Patrisfamilias mores induere , censumque amplificare
satagat uberrima animarum fruge coacervanda" (De ratione instituti Societatis lesu ;
ex Hispano vers. a P. Laur. CarJi S. J., Romae 1864) c. 1, p. 74).
^ Constitutiones Societatis Jesu, Ex. c. 1, n. 3; c. 4, n. 27.
3 Matth. fi, 83. Luc. 12. 31. " Cf. Gal. 6, 14.
5 Matth. 9, 38; 20, 1—7. « Tit. 2, 7. ^ Tit. 2, 8.
136 19- Canisius Oswaldo II. coniiti moutensi. 5. Februarii 1545.
et quotidiana mortificatio. Quapropter egentes, angustiati,
afflictii per patientiara currebant ad propositum sibi
certamen, aspicientes in autorem fidei et consumma-
torem lESVM, qui proposito sibi gaudio sustinuit cru-
cem confusione contempta-. Nos vero qui nondum usque
ad sanguinem restitimus^, hanc summam felicitatem ambire pos-
sumus, quae quidem in hac vita percipitur, ut ex ipsis Domini fla-
gellis (quibus filij Dei quum castigantur, simul dignoscuntur) nos haud
plane spurios esse comprobemus, Nam per mille tril)ulationes ad
imitationem crucis CHRISTI contendendum est, in qua omnis gloriatio
tandem certissime constituenda venit"^. Ac proinde qui variis nunc
modis nos exercent, nos cruciant palam iniurii, clam detractores, his
magna quidem a nobis gratia debetur: cum vel nolentes rebus nostris
non tam incommodent quam commodent, non tam cursum nostrum
remorentur, quam promoveant. De Coloniensibus nihil dicam, qui si
nobis infesti esse voluerunt, poterant forte quorundam falsis calum-
niis adversus nos non perperam exacerbari. Ferebat [fa]ma, nos
novae sectae homines hic mala mente consedisse. Statim extortum
est contra nos ed[ictum,] ut abscederemus e civitate. Intercesserunt
^iri aequi et boni, qui concitatum senatus contra nos furorem miti-
garent, ita ut disiunctim hic vivere liceret. Non diu post bona pars
ex nostris concessit Romam, ubi praecipui de Societate nostra Patres
agunt apud Pont: Max: nonnulli apud Portugalenses manent, non
sine maximo Kegis^ gaudio, qui centum studiosis huic Societati ad-
dictis collegium exstruxit ^. Est et nostris collegium Parisijs, Paduae,
Walonzenis^, Romae, Colimbriae, multisque alijs in locis. Vt ad
nos redeam, relicti nunc sumus pauciores Coloniae quam septem, et
in easdem aedes commigravimus ^. Vn [us] est CHRISTVS, per quem
tuta nobis omnia pollicemur, et in cuius manibus non tantum
sortes nostrae^, sed et ipsa R e g u m c o r d a i" diriguntur. Caeterum
ista commemorandi ra[tio] propterea mihi suscipitur, ut non igno-
rares eximie Princeps, quid cmn tuis clientulis ageretur: quos tanto
favore prosequeris, vt (sicut amici testantur:) [vitae] sumptus et
' Hebr. 11, 37. ^ Hebr. 12, 1. 2. =* Hebr. 12, 4.
* Cf. Gal. 6, 14. •' loanues III. is erat. " Conimbricae.
■^ Scribendum potius fuit: Yalentiae (in Hispania). Quod coUegium vel potius
seminarium inceptum est anno 1544. Yalencenense autem collegium (Valenciennes
in Gallia septentrionali) plus quam viginti annis post institutum est. Cf. Alfr.
Hamij S. J. , Documents pour servir a Thistoire des domiciles de la Corapagnie de
Jesus (Paris [1892]) p. 54.
* lam tunc factum est, quod Kritzvadt, ad ^Histor. Collegij primam" provocans,
anno 1546 factum affirmat, cum scribit: ^Nostri hoc anno ante Praedicatores iuxta
aedes D. Proc. Auerdunck [Averdong] e regione parui ostij Praepositurae S. Audreae"
[habitare coeperimtj (* Cod. ,.Hist. gymn. tr. cor." f. 21 '' adnot. in margiue. Cf. infra,
inonum. 17. Huius rci summam etiam narrat Geleiiiti^ 1. c. p. 504).
■■' Ps. 30, IG. «0 Prov. 21. 1.
20. Canisius B. Petro Fabro. luitio Februarii et 12. I^Iartii 1545. 137
vivencli lociim istic nobis polliceare. Pro qua tam rara in Deum
pietate et singulari tua erga nos benevolentia nihil non debemus,
debemus inquam amp[lissi]mo tui nominis splendori. Quod ad nos
attinet, si usquam aut voluntati tuae, aut tuorum de nobis expecta-
tioni respondere possumus, libentes'' ac singulatim operam nostram C. T.
pollicemur. Cum enim publico omnium coramodo nos totos devoveri-
mus, illi tamen in omni vita nobis plurimum observandi sunt et co-
lendi, qui Reip: gubernac [ulis] adhibiti se nobis interim exhibent
Patronos, et in curanda gregis Dominici salute comministros. lam
quia'' studiorum nostrorum ratio sedes mutare non sinit, hoc unum
iterum pollicemur Comes magnifice, tui memoriam in orationibus
nostris apud D [eum] esse duraturam. Ego vero qui fratrum infimus
plane sum, hanc scribendi provintiam aliorum nomine suscej)i, fretus
praecipue tua singulari humanitate et clementia, qua tot annis patrem
meum M. lacobum foel. mem: complecti dignatus es^. Nec dubito
fore quin fratres et sorores meas ex noverca, perpetuo sis propugna-
turus: memor quam sit salutaris orphanorum, pupillorum ac viduarum
defensio. Sed p[uto me] modum epistolarem excessisse. Tantum
boni consulas precor quod ab animo C. T. deditiss. proficiscitur. Do-
minum lESVM precor ut per spiritum suum' D. V. conf[ortet]
atque corroboret in interiore homine^, ut implearis in
omnem plenitudinem Dei^. Coloniae^ V. Februarij 1545.
S. Y.
Servus et filius in Christo
Petrus Kanisius
Xoviomagensis.
Illustri Domino ac Principi magnifico D. Oswaldo Comiti Mon-
tensi etc, Domino meo clementiss.
20.
CANI8IUS
BEATO PETRO FABRO S. J.
Colonia initio Februarii et 12. Martii 1545.
Ex apograplio, circiter annum 1870 confecto ex autographo, quod est in „Yaria
Historia" etc. tora. I, f. 69-70.
Particulam italice vertit G. Boero S. J., Yita del Servo di Dio F. Nicolo Boba
diglia (Firenze 1879) p. 31 ; duae latinae sunt in ,Cartas del B. P. Fedro Fahro" I, 266^
* libens apogr. '' qui apo(jr. " sum apor/r.
' 'S Heerenbergh haud procul abest a Neomago. Atque Os-\valdus saepius,
V. g. de agro -vvischensi, egerat cum Carolo Egmondano, Geldriae duce, apud quem
lacobus Canis multum valuerat {loh. /s. Foiitanas^ Historia Gelrica [Hardervici
Gelrorum 1639] p. 762. 764. 767). "- Eph. 3, 16. " Eph. 3, 19.
* Falso Beiffenherg affirmat hanc epistuhim scriptam esse Neomago (1. c).
138 '^^- Cauisius B. Petro Fabro.
Qoiisiiis Dif!fi'niiiiiii ct Lovdniitm profectns ud sfipeiii EscJiio et P. Conielio
VisJiafoeo afferendani. EsrJiiuiii Sociefati conciliat et eo adiiivante Lovanii cinn Tap-
pero et aliis de constitiitionc collegii ayit. Statnitiir, Canisio Colonia Lovaniinn
transniiyrandnm esse. De CorneJio VisJiavaeo, Adriano Adriani, Petro Kannegiesser,
aliis Societafi adiunctis vel adiinujendis. De Sociorinn coloniensiinn nova Jiabitatione
ct de victu iis parando. Cornelins VisJiavaeus in daemones potens. Quantuin CoJoniae
Socii confirmati sint visitatione P. BobadiJlae et Nuntii VeraJli. Canisitis in Capifolio
prosperrime contionatur. Optiniafes suinmam operam dant ei CoJoniae retinendo.
Ipse totus ex praepositis pcndet. Evcrardus QuestcnburcJi quam dure a Sociefate
proJiibeatur.
ihesus
Reverende doniine et pater in CHRISTO.
Gratia Domini Nostri Jesuchristi sit semper cum Dominatione
vestra.
Seribam de profectione mea quam, dirigente Domino, jam confeci
per Brabantiam. Profectionis haec fuit causa. Reverendus ille noster
amicus, imo Pater, Prior Carthusiae Coloniensis, ut est in erogandis
eleemosynis eflfusissimus , destinaverat mittere M. Nicolao Diestensii
500 aureos quibus monialium ipsius penuria sublevaretur. lamque
benignius de me sentiebat M. Nicolaus, clam quoque subindicans ut
ad se venirem^. Eo facilius Prior animum meum confirmavit ut
500 aureos allaturus ad M. Nicolaum properarem. Quam ego nactus
occasionem fidentius apud Priorem intercessi pro venerabili fi-atre
Domino Cornelio, quem tu semper dignissimum judicasti, ut qui tam
indignis debitorum vinculis exemptus, quamprimum ad studia rediret
liber^. Quod ad me attinet, hac de causa potissimum iter hoc in-
gredi volui, acceptis a Priore centum adhuc aureis in gratiam D. Cor-
nelii, cui tantum ego adjeci pecuniae'* quantum persolvendis debitis
omnibus sat erat, ne scilicet prudentia tua suo desiderio et exspec-
tatione diutius fraudaretur. Benedictus Deus qui M. Nicolaum modis
omnibus affabilem , benignum , et placidum restituit mihi , dum per
omnia me submisse coram illo gererem, sperans humilitate expugnari
posse quod vi rationum hactenus ab eo impetrari non potuit^, Quin
usque adeo benevolum illum mihi reddidi, ut postero statim die Lo-
vanium ierit mecum, nihil tamen intelligens de pecunia D. Corneho
per me numeranda. Sed vide, obsecro, quam ille totus nunc noster
' Canisius magistrum suum Nicolaum Eschium dicit, qui tuuc Distemii (Diest,
in Belgio) beginagiuni regebat.
- Fortasse Eschius idem, quod alii quoque viri piissimi eius temporis, timuerat:
ne nova illa Societas , cui Canisius se addixerat , sub specie catholicae pietatis
catholicam fidem clam impugnaret.
* P. Cornelium Vishavaeum , Societatis novicium , dicit ; cf. supra p. 95 — 97.
Manareiis: [Societas] „aedes proprias Lovanii anno 154:4 nullas habebat, . . . sed
pauci degebant in eiusdem P. Cornelii domo secus coemiterium D. Michaelis, quam
conductitiam habebant" (1. c. p. 13).
■* Ex hereditate paterna ; cf. supra p. 45 ^.
* Ut probaret Societatis institutum Canisiique consilium in ea semper vivendi.
Initio Februarii et 12. Martii 1545. 139
sit, prius vix aliqua parte noster, praecipue, quod nosti, Coloniae.
Nam ubi M. Nieolaus liic pauca auclisset quae a me desiderari dixe-
ram de Collegio nostrae Societatis apud Lovanienses instituendo, statim
hujus rei curam in se vel ultro suscepit ^. Primum igitur ea de causa
convenit mecum D. Cancellarium 2, dein Magnificum Rectorem, Prae-
sidentem scilicet Collegii Pontificis ^ D. Tilmannum ^ * , alios itidem
nonnullos. Responderunt omnes hi (quorum et favor et consilium
expetebatur) sibi consultissimum videri, et magnopere proficuum ut
ex nostris aliqui praesertim studiosi apud se considerent, et paulatim
in Collegii formam conjunctim viverent; quibus favorem, consilium,
benevolentiam , amoremque omnem pollicebantur. Ego vero tacite
non poteram non admirari et magnificare Dominum, qui commodissi-
mam aperiebat viam nobis, licet insperatam, ut a nobis tandem et
Lovanii Collegium erigeretur. Quod eo videri debet admirabilius quo
citius impetratum est, praesertim ab eo qui videri poterat nostris
infensissimus. Est enim illa speciosior victoria, cujus causam nobis
praebent ipsi etiam adversarii. Breviter, in eam sententiam discessum
est ut D. Cornelius, partim ab aemuh's, partim a virginibus nimium
impeditus^, quam primum contenderet ad studia Coloniam; Ego vicis-
sim, dimissa Colonia Lovanium commigrarem in locum ac domum
D. Cornehi, habiturus ilhc mecum sacerdotem imprimis quem Dominus
Cornehus et Christo et nobis hicrifecit, et quos idem quotidie lucri-
facit, cum in exercitiis habuerit*^, me tum praesente, tres egregios
•' Tiemannum o.poijr.
^ Eschius postea Societatem lesu sincere amavit. P. Franciscits Costcrus S. J.
Lovanio 11. lanuarii 1570 S. Francisco Borgiae, praeposito generali, scripsit:
Senatum distemensem et abbatem vicini monasterii everbodiensis collegium Socie-
tatis instanter petere, domum et 600 florenos annuos oiFerentes, simulque promittere
se reditui illi augendo diligenter operam daturos. „Idem mihi promisit dominus
Nicolaus escius Pastor Beginagij Diestensis , patribus societatis notus, et ualde ad-
dictus, qui iam augmentum aliquod centum fortasse florenorum annuorum videtur
habere paratum" (ex*epistula Costeri archetypa, quae est in cod. „Germ. 1569 sqq.
11." f. 493. 494).
- Is erat Ruardus Tapperus, magni nominis theologus, quem Franciscus Strada
induxerat, ut exercitia spiritualia S. Ignatii summa cum diligentia faceret {PoUincus
1. c. I, 115). De eo plura infra.
^ CoUegium hoc ab Hadriano YI. , olim decano ecclesiae coUegialis S. Petri
lovaniensi, conditum erat.
* Rector universitatis lovaniensis tunc erat Tilmannus Clerici, geldropensis,
theologiae licentiatus; cui 28. Februarii 1545 lodocus Ravesteyn successit \Valcr.
Andreas, Fasti academici studii generalis Lovaniensis [ed. 2., Lovanii 1650] p. 42).
^ Hae ei peccata confiteri et animas regendas tradere volebant. Cf. supra p. 112.
" S. Ignatius in adnotatione decima quinta libri exercitiorum sic praecepit:
,Ille. ((ui tradit Exercitia, non debet ea accipientem movere magis ad paupertatem
neque ad promissionem (aliquam) quam ad opposita; neque ad unum statum vel
modum vivendi [magis] quam ad alium : quia licet , extra Exercitia, possimus licite
ac meritorie movere omnes, qui probabiliter idoneitatem habeant, ad eligendam con-
tinentiam, virginitatem, religionem et omnem modum perfectionis evangelicae: tamen,
140 20. Canisius B. Petro Fabro.
juvenes, et post istos admissurus sit et alios in hoc praeparatos^
Ubi Coloniam in Quadragesima pervenerit, adducet secum laudabilem
juvenem M. Adrianum Antuorpiensem , eumdemque non vulgarem
Theologiae Bacclialaureum, sic satis divitem, et nobiscum sua sponte
pauperem , nunc plane nostrum et nobiscum ipsius Christi condisci-
pulum , quo suaviter frui poterit D. Cornelius in Domino Colo-
niae non sine magno suorum studiorum profectu^. Praeter Petrum
Kannegiezer^ qui mecum abit Lovanium, habeo et alios non modo
Lovanii, sed et Coloniae quos per Dei gratiam ausim certo nobis
polhceri, praecipue vero nepotem amicissimae nobis Dominae Mar-
garethae^, nepotem inquam ex unico suo fratre, convictorem nunc
M. Andreae ° hospitis mei. Is nepos a Natali Christi coepit sibi totus
displicere, ita ut anteactae solitaeque vitae pertaesus, deinde lacry-
mabundus incesserit", et varia secum reputarit de certo vitae ge-
nere amplectendo dum animus illi propendet modo ad Carthusiensem
ordinem, modo ad Societatem nostram, adeo tamen fortiter, ut nec
parentum nec opum ratione se sinat quicquam abduci. Propter quae
potuit non difficulter ad exercitia perduci, quae duobus jam diebus
non sine magno fructn coepit tractare. Propter communem nobis
* intercesserit apotjr.
in talibus exercitiis spiritualibus , convenientius est, et multo melius, quaerendo
divinam voluntatem, ut ipse Creator ac Dominus animae suae (sibi) devotae se
communicet. oam amplexans in suura amorem ac laudem, eamque disponens ea via,
qua melius poterit ei deinceps servire (vel, quae inelius poterit ipsi convenire in
posterum) ; ita ut qui tradit Exercitia, non divertat, nec se inclinet ad unam neque
ad alteram partem ; sed consistens in medio, ad instar bilancis, sinat Creatorem cum
creatura, et creaturam cum suo Creatore ac Domino immediate operari." Ita versio
litteralis a R. P. lo. RootJiaan S. J. ex autogi'apho bispanico facta, Exercitia spiri-
tualia S. P. lynatii de Loyola (ed. 5., Romae 1854) p. 12. Nec tamen negari potest
ipsos, qui ab Deo ad vitam religiosam vocati sint, in sancta exercitiorum horum
quiete multo facilius quam inter sollicitudines vitae consuetae hanc Dei vocationem
posse cognoscere et, quae ei obstant, removere. Ac fortasse nonnumquam ipsa haec
vocatio a Deo tamquam praemium quoddam ei tribuitur, qui pie ac fortiter sacra
haec exercitia obiit.
1 Anno 1545 Lovanii Societati additi esso feruntur: Nicolaus Goudanus (Floris),
parochus Bergae ad Somam , Rumoldus Vishavaeus , Petrus Gillonius (Legillon),
Adrianus Adriaui (Adriaenssens) , Antonins Vinck, Nicolaus Lanoius (Delanoy),
Georgius Colibrant {Dclplace, L'etablissement etc. p. 2*).
* Adrianus Adriani , a S. Ignatio ^angelus" vocatus, anno 1549—1558 Sociis
lovaniensibus praefuit; calumnias et carceres perpessus, Lovanii 18. Octobris 1581
cum opinione sanctitatis obiit. De eius scriptis vide SommervogcJ 1. c. I, 57 — 59.
3 Cf. supra p. 125.
* Margaretham Questenburch dicit, amitam Everardi Questenburch, qui Societati
nomen dedit; de epistula, qua is B. Petrum Fabrum ea de re certiorem fecit , vide
infra, monum. 21. Margaretham Questenburch Faber significare videtur, Colonia
10. Maii 1544 S. Francisco Xaverio scribens: „Otra senora asimismo hay, la cual
mucho nids nos ha obligado A que roguemos por ella, por las muchas obras que
ha becho en nuestra sustentacion corporal" (Cartas del B. P. Pcifro Fahro I, 237
ad 238). * Herll.
Initio Februarii et 12. Martii 1545. 141
Patrem ac Dominum Jesum velitis tam hujus quam alioruui ac nostrum
omnium perpetuam liabere memoriam in orationibus vestris.
Addam et de nova domo. Nam antea, saeviente contra nos
publico paene tumuitu, certum nobis erat emigrare non e domo tan-
tum, sed etiam ex oppido. Fecissemus'' id quidem, praesertim
D. Claudioi nos jam Romam ablegante, nisi afflicta valetudo M.
Lamberti" intercedens quosdam sibi custodes reservasset. Cogitare
audeo, scribere non audeo, tantum beneficii huic ingratae patriae tum
obtigisse divino quodam consilio. Interim quamlibet solicitis nobis,
ingravescens morbus potuit carissimum fratrem, si non exstinguere,
saltem eripere , ut grato funere ingratam terram cohonestaremus.
Cumque jam Februarius impenderet ac domus^ aliis conducta" foret,
ne plane sine tecto maneremus, conduxi domum priore commodiorem^,
siue structuram spectes, siue locum. Est enim quinque et pluribus
cubiculis distincta, est horto insignita, est Bursae Montanae propinqua,
est templo Praedicatorum contermina*, nisi quod aureis decem elo-
cetur. Ego pretium numeravero, Carthusienses D. Cornelio sumptus
pollicentur. D. Alvarus habet unde vivat, similiter Lusitanus quidam,
Augustinus nomine, juvenis ad quidvis paratus, quocumque tandem
a nobis mittatur. Si quid praeterea horum victui deerit, numquam
committam ut a quoquam emendicasse videantur vel quamminimum.
Fortassis et pro sua pietate succurret magnifica Portugallia, vel in-
clyta Hispania ut est omnis humanitatis magistra^. Poteram forte
justius queri de sumptibus Lovanii necessariis; sed, juvante Domino,
quod quorumdam negat tenuitas meae supplebunt facultates, maxime,
si Lovanium commigraro. Quamquam Christi servos ab omni solicitudine
decet alienos esse, ut paupertatem expetant potius quam fugiant. Faxit
Dominus ut novae domus inhabitatio mentes nobis innovet ac studia,
quae fratribus inhabitantibus majori quam antehac quiete transigantur.
Omitto scribere infinita de Domino Cornelio qui tanto nunc ad-
mirabilior videri potest quanto daemonibus ipsis terribilem se magis
=* Fecissent apogr.
^ Nicolai apogr.; sed Latiihcrtus de Castro aegrotavit; cf. supru p. 111. llk
*= Sic legendum esse videtur ; apogr.: condicta.
^' Le lay.
- Domum significat, in qiia Socii antea communiter babitaverant, „auf der
Burgmauer'' ; cf. supra p. 103 ^.
2 Gerardi Hammontani, prioris Carthusiae, aliorumque amicorum industria ac
precibus eftectum est, ut id per optimates civitatis iam liceret. Neque tamen (ut
verbis Reiffenbergii vel potius Henrici Simonis utamur) „coenobiticum continuo ad-
optaverunt una habitandi agendique morem, sed academicum potius atque aliis quo((ue
rei litterariae studiosis communem" {Reiffcnherg 1. c. p. 24). ■* Vide supra p. 130^.
'" S. Ignatius Romae, B. Petrus Faljer in Hispania identidem corrogavit, quae
Coloniensibus ad domesticos usus submitteret, atque laius, cum comitiis vorma-
tiensibus interesset, ab Alexandro cardinali Farnesio stipem iis impetravit. Nec Boba-
dilla iis defuit [Eeiffenherg 1. c. p. 24).
142 20. Canisius B. Petro Fabro.
o.stendit. Brevi daemones octo propulsavit , et eos daemones qui
Sacerdotum aliorum exorcismis non moverentur. Stupenda profecto,
si quis videat coram : alioqui, nisi interfuissem et ego, citius contem-
nerem quam crederem. Sed ex illius literis quas mitto rectius intel-
ligesi. Heri fuit apud nos Reverendus Pater ac Dominus M. Nico-
laus de Bobadilla^ cui consilia nostra de studiis ac habitatione tam
Coloniensi quam Lovaniensi perplacuerunt ^. Sed vix ullum dabatur
otium de singulis pertractandi , eo quod hac festinanter transiret ad
Caesarem Bruxellas comitatus Keverendissimum D. Hieronymum Va-
rallum \slc\ Nuntium Apostolicum hactenus apud Ferdinandum nunc
vero apud Caesarem qui acturus est potissimum de celebrando Con-
cilio Dominica ipsa Laetarc*. Is Reverendissimus D. Nuntius plus
quam paterno affectu nos liic excepit, convenit, admonuit, confirmavit,
omnem suam operam pollicitus sive quid Romae, sive apud Caesarem
vellemus expeditum iri. Ad haec diligenter nos commendavit Domino
Praeposito Hoituijltero ^, commendaturus nos etiam huic Senatui quam-
primum una cum Caesare huc redierit, iturus ad Comitia^. Caesar
enim podagra detentus hucusque nihil proraovet. Ac in eo reditu
D. Bobadilhi nobis magnam de se spem fecit, ita, ut nobiscum ali-
quandiu velit hic permanere. Interim se curaturum dixit apud D.
CorneHum'^ Lovanii quidquid ad Coloniensis et Lovaniensis domus
dispositionem pertineret. At scribit ad nos Reverendus Pater Do-
minus Claudius Vormatia se nuper ad nos misisse literas Romanas,
quae certum quiddam de nobis statuant^. Nos eas literas dolemus
interceptas, libenter sequuturi quidquid a nobis postulassent. Verum
cuncta referimus ad Reverendum D. Bobadilla qui nostrorum quoque
» De his vide ^Cartas del B. F. Pedro Fabro" I, 266'.
2 P. Nicolaus de Bobadilla iussu Pauli III. per septem annos (1542 — 1548)
cum nuntiis Morono, Verallo, Sfondrato in Gerraania fuit, ut ipse scriptum reliquit
{Boero, Bobadiglia p. 196).
' Cum Canisius ^initio mensis Februarii" liaec scripserit (vide infra p. 143),
Haiisen haud recte asserit, Bobadillam primum Coloniam advenisse 11. Martii 1545
(1. c. p. 199').
* Pace inter Carolum V. imperatorem et Franciscum I., Galliae regcm, 18. Sep-
tembris 1544 Crespii composita Paulus III. 19. Novembris eiusdem anni concilium
oecumenicum, eo usque suspensum, iterum incipiendum esse edixit 15. Martii 1545.
quae dies tunc futura erat dominica ^Laetare".
^ lodocus Hoitfilter (Hoetfilter) , iuris canonici doctur , praepositus erat lubec-
ccnsis et ecclesiae S. Mariae ad gradus, quae Moguntiae est, canonicus hildesiensis
et mindensis , consiliarius Alberti , electoris moguntini (anno 1540) , nfamiliaris"
Alexandri cardinalis Farnesii , canonicus ecclesiae metropolitanae coloniensis (anno
1547) ; a Morono „antiquo curial di Roma" dictus et valde laudatus est : mortuus
est Komae anno 1551 {Fr. Diftrich, Gasparo Contarini [Hraunsberg 1885] p. 554.
ir. ScJiirarz, Rijmische Beitriige zu Joh. Groppers Leben und Wirken, in ,.Histori-
sches Jahrbuch der Gorres-Gesellschaft VH [Miinchen 1886], 395—407).
* Vormatiensia. ^ P. Cornelium Vishavaeum.
* P. Claudius laius ab Ottone, cardinali aiigustano, iussus crat Dilinga Vor-
matiam veniro {Jiocro, laio p. 74).
Tnitio Februarii et 12. Martii 1545. 143
studiorum impensas pollicitus est. Pater D. Alvarus atl vos properare
voluisset nisi D. Bobaclilla dissuasisset prorsus. Probat autem meam
ad Lovanienses commigrationem. Haec initio mensis Februarii scri-
bebam: postea nihil addere volui quum nulla mihi jam spes esset
reliqua quod isthuc pervenirent literae meae, quas Dominus Alvarus,
nescio qua de causa, detinet quo ad suas etiam adjungat. Tarditatem
ejus in scribendo (ut verum fatear) indignissime tuli, nonnumquam ut
plorans^ eo quod mihi nimis crudele videretur paterna tua erga nos
viscera tot modis cruciare, quum tot mensibus desideratissimam filio-
rum salutem ignorares, nostraeque negligentiae culpa esset ut ne
tantillum isthuc mitteremus. Sed ne sim nimius, reliqua puto nunc
tandem perscripta esse a Reverendo Domino Alvaro, sive quod ad
Comitem Montensem spectat (qui nos omnes in Geldriam evocans
cupit studiorum et vitae sumptus illic liberaliter impartiri, cui proinde
literis meis gratias egi) siue quod ad meas conciones facit. Nam
per D. seniorem Hardenraet qui paratum cubiculum obtulit aliquando
Paternitati Tuae solicitatus sum ad suscipiendum^ concionandi munus
quod ob' concionatoris defectum aliquot jam annis non administrabatur ^.
Permovit me P. Prioris'^ voluntas ut hac in re conatum meum non
denegaverim. Ita factum est ut ex fratrum quoque consilio sabba-
thinis et DomJnicis diebus in Capitolio Germanus apud Germanos
sermociner, Benedictus Dominus qui majorem dedit successum quam
credi facile possit. Auditorium obtigit celebrius forte quam velis, aut
ego cupiam. De Senatoribus, Doctoribus, Sacerdotibus. praeter pro-
miscuam hominum multitudinem , dici multa possent. Omnes in ma-
gnam spem eriguntur fore putantes ut incredibilis hinc sequatur
fi'uctus. Ego maxime Momos^ desidero dum audio mea omnia omni-
bus placere. Tam sunt benevoli et candidi auditores. Interim nescio
quis accesserit favor plurimorum qui dolent ac permoleste ferunt hinc
me discessurum. Tota Facultas Theologorum proprias dedit literas
ad Reverendum D, Bobadilla Bruxellae agentem, ut is me annis ali-
quot hic relinquendum curet atque ad promotionem Theologicam ex-
hortetur*, Dominus Praepositus Hoitfilter eadem de causa scripsit
Sic ; sed legenrhtin cidetnr et ploraus rel ut plorarem.
suscipiendi apo(jr. " ad fqjoi/r.
' Ecclesia „Beatae Mariae Virginis in Capitolio" (tunc coUegialis, nunc paro-
chialis) ex antiquissimis est et pulcherrimis templis coloniensihus. Huius pars est
sacellum S. Salvatoris, in quo magnifice exornato loannes Hardenraet civis colo-
niensis eiusque uxor circiter annum 1466 missam cantandam hiudesque vespertinas
iJeatae Virginis cotidio faciendas instituerunt, ideoque sacellum iUud etiam „Har-
denraits capell" vocabatur. Idem Hardenraet apud eandem ecclesiam ha))itationem
pro cantoribus aedificavit et dotavit {Chronica KoeJhoffensii^ [1499] denuo edita a
IL Cardaiins, Die Chroniken der niederrheinischen Stadte: Coln II [Leipzig 1876],
392—393. Biich Weiiishern II, 202. ^ Gerardi Hammontani.
3 Reprehensores. ■* Has litteras vide infra, monum. 11.
144 20. Canisius B. Petro Fabro. Initio Februai-ii et 12. Martii 1545.
llevereiidissimo Domiiio Nuntio Apostolico. Scribit et Dominus Grop-
perusi, et P. Prior, et M. Andreas, et M. N. Prior Praedicatorum^;
qui omnes Domino Tilano Bruxellae haerenti^ solicite commendarunt
Kanisium ut ne hinc ablegaretur. Omitto quibus apud me solicita-
tionibus usi sint. Ego qui palam reclamare tantis viris non debui,
hoc unum respondi praecipue magis consultum iri meis studiis in
Academia florentiori quam haec -^ sit, nihil tamen apud me discriminis
esse, sive superiores me Coloniae detineri velint, sive alio putent
ablegandum eum qui totus ex ipsorum pendet auctoritate et sententia.
Sic igitur haeret animus in dubio, dum hi sibi rapere contendunt,
superiores vero paulo post alio me destinaturi sunt ut ex literis Do-
mini Bobadilla intelligo. Benedictus Deus qui nostra consilia pro sua
vokmtate et, ut spero, gloria commutat. Nam et Dominus Cornelius
ita totus esse debet circa obsessos qui quotidie multiplicantur ut
Reverendus D. Bobadilla non audeat illum Lovaniensibus ereptum
dare Coloniensibus ^. Sunt modo quiituor Lovanii qui sese Societati
nostrae devoverunt. De quibus et nobis qui hic sumus una exspec-
tatur sententia e Roma. Sed satis esse nobis debet ubicumque demum
vivamus si Christo Domino et ex voluntate superiorum vivamus. Eve-
rardus Dominae Margarethae nepos (de quo supra dixi) suas literas
Paternitati tuae transmittit ^. Mirum dictu quanta perpetiatur hic
bonus juvenis tam apud M. Andream quam in aedibus paternis. Lu-
dibriorum nulkmi habet finem_, quae gaudens praeterit. Nunc singuks
Dominicis nobiscum communicat. Pater et apud M. Andream et apud
fikum diserte cavit ut mihi nunquam locjueretur fikus et hesterno
die graviter cum hoc expostulavit quod nonnumquam ad meum cubi-
cukim veniat, prohibet etiam milii seriosissime Islc] ne ukum cum fiko
cokoquium misceam; akoqui se curaturum minatur ut hinc a Magi-
stratu ejiciar. Sed admonebo hominem per P. Priorem'' se falso
suspicari quod ad Societatem nostram ikius fikum pertrahere con-
tendam, nihil mihi magis in votis esse dicam quam quod ipse sibi
suoque fiko quam optime prospiciat caveatque ne sero doleat spiritum
Dei per se in fiko exstinctum iri. Confido tamen (ut est juvenis in-
victi animi) per hanc tribuhitionem fikum nihilo deterius habiturum.
* Joannes Gropper. ^ Tilmannus Smeling.
^ Ad causam religionis contra Hermannum Wedanum defendendam mense De-
cenibri a. 1544 ^missus fuit" ad Carolura V. caesarem „cum litteris credentialibus
venerabUis et egregius Magister noster lohannes Stempelius Tilanus ordinis Prae-
dicatorum'' (Annales universitatis coloniensis apud Bianco I, 429).
•• Annis 1529 — 1543 singulis albo academiae inscribebantur 86 — 99 homines.
Anno 1546 pi-ofessores conquerebantur , „dass die studia an dieser loeblichen Uni-
versitaet durch Mangel und Gebrech gutor Professoren schier verfallen sind, be-
sonders in facultate theologica" {Ennen 1. c. IV, 667 — 668).
5 Cf. supra p. 139.
® De hac Everardi Questenburch epistuhi vide infra, monuni. 21.
^ Gerardum Hammontanum.
21. Canisius Friderico Nauseae. 18. Maii 1545. 145
Nunc tuam Paternitatem oro et moneo, Reverende Pater, ut meam in
scribendo ineptitudinem boni consulas, dein pro Kanisio precari Deum
numquam cesses; ad haec mihi meisque in Christo fratribus tuam
benedictionem impartias, postremo nos omnes Reverendis in Christo
Patribus et fratribus qui sunt isthic solicite commendatos habeas in
Christo Domino Nostro. Cuius gratia Paternitatem Tuam prosperet
ac servet.
Amici omnes phu-imum sakitant Paternitatem Yestram.
Coloniae 1545. 12 Martii
Reverendae Paternitatis Vestrae
Petrus Kanisius
Noviomagensis
servus omnium indignissimus et filius in Christo vilissimus.
ihesus.
Reverendo Domino in Chi-isto Patri et Domino meo Magistro
Petro Fabro Theologo eximio de Societate nominis lesu
in
Spaniam [?]\
Faber ad hanc epistulam (et ad eas, quae supra nn. 13. et 16. positae sunt)
respondit Vallisoleto 9. lulii 1545.
21.
CANISIUS
FRIDERICO XAUSEAE,
episcopo viennensi '.
Colonia 18. Maji 1545.
Ex iibro: .,Epistolarum miscellanearum ad Fridericum Nauseam Blancicampia-
num, Episcopum Viennensem, etc. singularium personarum, libri X'' (Basileae 1550) ^
p. 373 — 375. Edidit hunc librum, nomine suo tacito, lacobus Taurellus (Oechslin) ',
Sjxmid apO(jr. ; forfasse legendmn germanice : Spanien.
1 De doctissimo viro Friderico Grau (1480 — 1552) , vulgo Nausea, waischen-
feldensi , qui tum orationibus sacris in ecclesia cathedrali moguntina et in aula
Ferdinandi I. regis habitis, tum vero maxime scriptis plurimis ecclesiara insigniter
adiuvit, vide los. Metzner , Friedrich Nausea (Regensburg 1884) et ,Zur Nausea-
Biographie" in ^Geschichtsblatter fiir die mittelrheinischen Bisthumer" (2. Jalu-g.,
1885) p. 189—193.
2 Iterum hoc opus editum esse Basileae anno 1553 asserit CJirist. Moufang,
Die Mainzer Katechismen (Mainz 1877) p. 15.
* Mefzner, Nausea p. 7*. Tanrelhis in praefatione operis asserit se ante ali-
quot annos ex ^myriadibus" epistularum ad Nauseam datarum hasce (fere 700)
elegisse et typis descripsisse, quod al) illusti-ibns viris scriptae atque imprimis utiles
pulchraeque visae essent. Inter quas sunt epistulae Pauli III. , Ferdinandi I. regis
Romanorum , cardinalium (xasparis Contarini , loannis Moroni , Marcelli Cervini,
doctoris loannis Eckii, loannis Cochlaei etc.
Braunsberger, Canisii Epistiilae et Acta. I. 10
146 ^^- t,'aiiisius Friderico Nauseae.
^Selestadinus, Alsacius", qui anno 1551 ^comes palatinus apostolicus", notarius,
Nauseae secretarius erat '.
Camsius a Bohadilla ef Hasenheiyio dc Xaiiseae virtiife eihctiis iiiter eiiis clienfes
recipi cupit, lirecihus et praeceiMs iuvandus. Hlustres recenset patronos, quos iam nacfus
sit. Societatem lesu commetidat. Si qnid novi Coloniae acciderit, id Nauseae referet.
Nora ihi spes religionis conservandae orta ; clerus fortissimus. Novi lihri a Groppero
et Billichio contra novatores edendi. Canisius evangeUum interpretatur et concionafur.
PETRVS KANISIVS NOVIOMAGVS REVERENDISSI-
mo in Christo Patri ac Domino, D. Friderico Nauseae Episcopo
Viennen. etc. S. P. D. ^
Gratia Domini nostri lesu Christi, et pax, quae exuperat
omnem sensum, custodiat te^. Equidem scio parum ciuile
uideri, quod liomo peregrinus, obscurus, et ignotus ego, tantum Epi-
scopum compellare instituerim. Est quidem apud me et aequi et
honesti ratio, sed forte non tam anxia, ut amplifs. Praesulem, sed
eundem humanissimum uirum, interpellare , semper alicui uicio uer-
tendum putem. lamdudum nosti fide dignos illos homines, ac perinde
amicos tuos, meos uero dominos iugiter obseruandos, D. Nicolaum de
Bobadilla, Reuerendifsimi Domini nuncij ApostoHci plane colendum
illum Theologum*: simul et D. loannem Hasenbergium , qui diuino
munere datus est maximorum in Germania principum (siquidem de
iuuenibus agatur) dexterrimus institutor^. Ab hisce tam praeclaris
uiris tua uirtus multis hic mihi nominibus commendata fuit, per se
aUoqui nulli non probata: ut nihil iam dubitarem, quin si quid post-
hac uti nominis tui studiosifs. istuc mittere curarem, gratiose ad-
mitteres, fauorabiliter exciperes, et quoties filiorum clientulorumque
tuorum album introspiceres, me uel in postremis haberes, amaresque.
Non meriti, sed clementiae fuit officium, quod me non repulit R. D.
Card. idemque Augustanus episcopus '''. Non me repulit, quem dixi.
dignifs. ille nuncius Verallus'''. non Poggius^: non repulit etiam doc-
> Micli. Dcnis, Wiens liuclulruckergescliicht bis M.D.LX (Wien 1782) p. 471.
- Tota liaec epistula ^lianianismum" illins temporis sapit, sive genus scribendi
et elocutionem spectes sive studium illud, quo proceres ac litterati laudantur eorum-
que amicitiae et patrocinia quaeruntur. ^ Phil. 4, 7.
* Cum Hieronymo Verallo Nuntio is tunc erat Bruxellis apud Carolum V.
Octo supersunt epistiJae. a Bobadilla ad Nauseam seriptae. in „Epistolis ad Nauseam"
p. 369. 370. 372. 381. 394—397. 409.
^ Magister is erat Lipsiae circiter annum 152b. Lutheri nuptias versibus carpsit
et Catharinam de Bora gravi scripto monuit; cui aspere responsum est a Luthero.
Postea praepositus lithomericensis constitutus est ac praoceptor liberorum Ferdi-
nandi regis fuit {Christ. Goftl. loecher, Gelehrten-Lexicon II [Leipzig 1750], col. 1395.
Epistolae ad Nauseam 172. 360. 376). « Otto Truchsess do Waldburg.
"^ Hieronymus Veralhis (Verallo) nuntius ordinarius fuit apud Ferdinandum 1.
a mense lunio anni 1541 usque ad lanuarium anni 1545, et apud Carolum V. a
mense Februario anni 1545 usque ad Septembrem anni 1547 {A. Piepcr, Zur Ent-
stehungsgesdiiclite der stiindigen Nuntiaturen [Freiliurg i. Br. 1894] p. 209. 213.
* loannes Poggius , episcopus tropaeensis , a mense Septemliri anni 1541
18. Maii 1545. 147
tifsimus D. Cochlaeus, et integerrimus D. Hezius^. Quos, ut mittam
caeteros, ego singulatim omnes, reuereor tanquam Patres, audio ut
Dominos, et sentio uti Mecoenates, Foelicior ero, si tantis uiris
tantus Episcopus accedet, idemque Viennen. ac etiam Nausea, doctis
iuxta et pijs ubique gratus: qui me bonorum omnium praesidijs
egentem, in suam quoque tutelam et fidem beneuole recipiat. Non
quod honores ullo ambitu appetam Viennae, qui summam gloriam in
ferenda mihi cruce, licet opprobriosifs. pro Christo collocaui. Non
quod munera etiam tua uener, aut lucrum spectem : qui, Deo iuuante,
sarcinas opum abijcere malui, quam ut hisce degrauatus, ad obeundam
crucis Christi mihciam' segnior efsem. ut enim Christo Domino, qui
seruos petit alacres et expeditos, toto pectore militarem, et si quid
in me uirium est, proximos ex profefso lucrifacerem, in illud militiae
genus me libenter transtuli, quod non sine fructu colit pater meus
D. Bobadilla, et a lesu nomen habet. iam innotuit in orbe noster
conatus, iam in India nostrorum opera, Christi religio latifsime pro-
pagatur^. lam ita probatum tibi puto nostrum institutum, ut licet
ardua, pia tamen: licet molesta, non tamen insahibria, meditari nos
in uinea Christi, facile perspicias. Verum idcirco me bonorum prae-
sidijs egentem appellaram, quod uehiti tenella in Christo plantula, ut
foehciter conualescam, multis multorum precib. et doctrinis firmari,
fouerique opus habeam miser. Quare nec tu mihi praetereundus''
eras, quo minus ueluti pro Christo stipem emendicaturus, tuae pietatis
orationib. me totum (ut quam maxime cupio et obsecro) solicite com-
mendarem. Feceris autem proculdubio rem ut a meis meritis alienif-
simam, ita profefsione' clementiaque tua dignifsimam, si tuis ali-
quando me forte labantem scriptis'' sustinere, cadentem subleuare,
respirantem erigere, dubium confirmare, et ad pietatem omnem co-
hortari dignaberis. Non senior certe sum, sed iunior, annos natus
uixdum XXIIII. Argue igitur cum omni imperio, qui reuera senior
existis^. Argue, i n c r e p a , minare, et castiga. Insta opportune,
importune*: nimirum sequutus illius opt. max. parentis exemplum,
" maliciam Taur. ^ praetereundns Taui\ ' profersionem Taur.
•* scrptis Tanr.
usque ad Decembrera anni 1544 nuntius pontificis ordinarius apud caesarem fuerat
{Pieper 1. c. p. 209).
' Theodoricus van Heeze, prodecanus capituli leodiensis, vide supra p. 121.
^ S. Franciscus Xaverius anno 1541 cuni sociis in Indias orientales profectus
erat. Quae illi primis illis annis ibidem egerint, narrant lo. Fetr. Maffeius S. J..
(Historiarum Indicarum libri XVI [Coloniae 1593] 1. 12, p. 228—235), Dan. Barfoli
S. J. (Deir istoria della Compagnia di Giesii 1' Asia P. I [ed. 3. , Roma 1667] 1. 1,
p. 8 — 56), /. Cretineau-Joljj (Histoire de la Compagnie de Jcsus I [3. ed., Paris-Lyon
1851], 160—176), Henni lames Colerich/e S. J. (The life and letters of St. Francis
Xavier I [New ed., London 1881], 114—177).
^ Obversantur animo Canisii, quae scribit Paulus 1 Tim. 5. 1.
* 2 Tim. 4, 2.
10*
148 -!• Caiiisius Priderico Nauseae. 18. Maii 1545.
qui quem diligit, castigat: flagellat autem omnem filium
quem recepit^, ut cum tentatione faciat prouentum^.
Habes (quod uelim de me certo tibi pollicearis) habes inquam Kani-
sium non modo filium, sed seruum, sed clientulum, sed mancipium
pro tua uoluntate. Si quid nouarum hic rerum emergeret, uoluit
pater ac D. Bobadilla te facerem certiorem. eo fidentius haec mitto,
quae Colonien. cleri tot modis afflicti causam explicant. neque cef-
sant enim quidam omnem mouere lapidem, ut pro luce ueritatis cali-
ginem haeresis nobis oflundant. Sed omnem profecto laudem superat
eleri fortitudo. Quas hic uias, et artes non tentauit, ut corruptos
semel animos ad pietatem reuocaret? taceo laborum magnitudinem,
et sumptuum non aestimandorum copiam^. Phn-imorum iam animi
desperauerant de continenda hic rehgione: sic saeuiebant, immifsis
undique lupis^, ij quos nosti^. Nunc ubi Caesar pios hic omnes ani-
matos uoluit^, eaque omnia quae mitto annuens confirmauit, in opti-
mam certe spem erecti sumus, fore ut difsimulata nimirum impietas,
et quorundam proteruia sic insolescens, cohibeatur tandem, retineatur
autem pietas. Clarifs. uir D. loannes Gropperus, V. I. Doctor, quo
fruor perquam familiariter , breui suam edet responsionem in Buce-
rum^. Prouincialis Carmelitarum, qui nundinis exactis^ maximam de se
fecit expectationem in eo opere, quo Philippos ^, Buceros, Oldendorpios ^^'
» Hebr. 12, 6. - 1 Cor. 10, 13. ^ cf. supra p. 101. 120. * Vide supra p. 110.
» Praeter Hermannum archiepiscopum etiam Philippus, Hassiae landgravius, et
alii foederati smalcaldici per litteras ac legatos fidem Colonieusium aggrediebantur
{Varrentrcqjp 1. c. p. 157. 204 — 208). Connivebant iis etiam aliqui e capitulo metro-
politano.
® Per litteras et legatos (cf. supra p. 120^) ac denique coram; nam 7. — 9. Maii
1545 Coloniae comraoratus est [Ennen 1. c. IV, 487).
" Mense Decembri anno 1542 Martinus Bucerus ab Hei"manno accersitus Bon-
nae in templo niaiore contionari coepit. Obstitit capitulum coloniense et maxime
loannes Gropperus, quem una cum Bernardo de Hageu, Hermanni cancellario,
catholicorum caput (^Leithammel") tunc fuisse ipse Bucerus testatur. Atque inter
alia Gropperus hoc contra Bucerum coram Hermanno eiusque ordinibus proferebat,
eum alia de religione docuisse anno 1540 in coUoquio vormatiensi, alia anno 1541
in ratisbonensi, alia postea. Bucerus autem eum refellere conatus est, libro ad imperii
principes scripto, cui titulus: ,.Wie leicht und fiiglich christliche Vergleichung der
Religion bei uns Teutschen zu finden sein solt." Respondit Gropperus libro, quem
inscripsit: „An die Roemsche Keyserliche Maiestaet vnsrn Allergnedigsten Herren.
Warhafftige Antwort vnd Gegenberichtung. V. Johann Gropper. . . . Vlf Martini
Buceri Frevenliche clage vnd angeben -wider jm D. GrOpper, in eynem jiingst auss-
gangen Truck beschehenn. Im jar Jesu Xi 1545." In hoc opere ambiguum in-
genium Buceri depingitur, quem ^nebulonem" (^Windbeutel") appellavit Gerardus
Veltwyck, Caroli V. secretarius, et garrulum (,KIappermaur) Lutherus {Varrentrapp
1. c. p. 125—133. 143. 212. Janssen \. c. III, 541).
* Nundinas paschales dicit. Francofurtum ad Aloenum tmic erat quasi forum, in
quo libri venales exponebantur {Friedr. Kapp, Geschichte des Deutschen Buchhandels
[Leipzig 1886] p. 454—458). ' Melanchthonem.
'" loannes Oldendorp (f 1576) , vir iuris valde peritus, Coloniae „lectionem in
Jure a Senatu acceperat" ; sed „quia factus Bucerista . . . privatus lectione sua a
22. Paiilus Ant. de Achillis Canisio ceterisque sociis colon. 29. lunii 1545. 149
refellit : modo seciindam parat responsionis partem ^. Ego , quia
Mathaeum Euangelistam enarro ^, et qualis qualis Diaconus sum, per-
petuo concionandi munus obeo , uix poffum esse longior , nisi tamen
omnem epistolae modum excefsi, tuumque animum aequo longius a
curis Ecclesiae tuae auocaui. Vale in Christo, Reuerendifs. Pater, et
hanc interpellandi scribendique meam libertatem, ni male consulis,
nouum quaeso chentulum affume. Coloniae, apud S. Gerionem. XVIII
die Maij, Anno salutis M . D . XLV.
P. PAUI.US AOTOXIUS DE ACHULUIS S. J.^
CANISIO CETERISQUE SOCIIS COLONIEXSIBUS.
Parisiis 29. lunii 1545.
Ex autographo (2" min. , 2^2 PP-) ! cod. colon. : ^Litt. epistt. var." ff. VIF
et 7, inter quae 4 folia iuterserta sunt, in quibus altera est epistula.
Pro liftcris ColonioisiiiDi gratias agif. Horiim prndentiam et constantiam
audat. Eos ad amandnm lesiim excitat , qui ad colendam viiieam suam omnes in-
vitet , tanta promittens , tam bonus in se ijjso. Monet, ut contra novatores (quorum
impietatem depingit) fortiter agere pergant , divino freti auxilio. Sociis grattdatur,
quod Petrum Fahrum ^Jietatis magistrum liahuerint.
Senatu, jussus exire civitatem" (Annales universitatis coloniensis, Bianco I, 422),
Marburgi ius civile professus est et Philippo, Hassiae landgravio, a consiliis fuit
{Varrentrapp \. c. p. 160—162. Janssen 1. c. III, 332—335. Hartzheim , Biblio-
theca Coloniensis p. 190. C. Krafft , Briefe Melanthons etc. in ^Theologische
Arbeiten aus dem rheinischen Avissenschaftlicheu Prediger-Yerein" II [Elberfeld
1874], p. 67-69).
1 Everardum Billick dicit. Anuo 1543 is edidit: „Judicium deputatorum Universi-
tatis et Cleri secundarii Coloniensis de doctrina et vocatione M. Buceri." Respon-
derunt ei Bucerus („Die ander vertej-digung und erklerung der Christlichen iehr" etc.)
et Oldendorpius (,De scripto quodam cleri secundarii et leguleiorum Coloniensium
plane detestabili adversus Evangelii doctrinam et ordines Imperii nuper edito")
atque imprimis Philippus Melanchthon in „Responsione ad scriptum quorundam
delectorum a clero secundario Coloniae Agrippinae" germanice etiam edita, cui
Lutherus praefatus est. Contra hos ergo Billick edidit anno 1545 illum, quem Ca-
nisius hic exspectare videtur, librum ; quem inscripsit : Judicii Universitatis et Cleri
Coloniensis, adversus calumnias Philippi Melanchthonis, Martini Buceri, Oldendorpii
et eorum asseclarum , defensio , cum diligenti explicatione materiarum controversa-
rum" {Bianco 1. c. I, 366—367. Varrentrapp I. c. p. 165—171. Ennen 1. c. IV,
435—436).
2 In bursa montana; cf. supra p. 112.
' Paulus de Achillis sive Achilles, sacerdos parmensis, sub annuni 1540,
aetatis aunum agens 25. , Parmae , ubi tunc Beatus Petrus Faber iussu Pauli III.
contionabatur confessionesque excipiebat , Societati lesu se adiunxit. Parisios , de-
inde in Siciliam missus , collegii panormitani primum magister , dein , inde ab anno
1551 ad ultimos fere vitae suae annos rector fuit; mortuus est ibidem cum singulari
sanctitatis fama anno 1586 (Polancus 1. c. I, 82. 86. 156. 384; II, 236 etc. Orlan-
diniis I. c. 1. 2, n. 78; I. 4, n. 53 etc. Franc. Sacchinus S. J., Historiae Societatis
lesu pars quinta, tom. I [Romae 1661] 1. 6, n. 17, p. 280).
150 --■ Paulus Ant. de Achillis Canisio ceterisque sociis colon.
Jesus et Maria.
In christo Jesu fratres perdileeti.
Gratia domini nostri Jesu christi nos in ipso vniat, foueat, et tandem
cum ipso et per ipsum et in ipso regnare faciat. amen. Ni humanitati ac
charitati uestrae fratres desideratissimi deesse (quod certe non mediocri
uitio mihi esset ascribendum) viderer labia comprimere, quam vos a dei
agricultura his qualiacunque sint verbulis auocare, maluissem, Verum
eam de uobis fratres charissirai existimationem concepi, vt uos omnia
pro vestro erga me amore aequi bonique consulturos facile mihi per-
suaserim, ad haec literae vestrae quibus nihil optatius jucundiusque
obtingere mihi potuisset^, animum ad scribendum (ut par erat) im-
pulere, quae quidem quantum in domino delectarint, non est quod
multis persuasionibus argumentisque ostendere coner, cum ad eos qui
non applausum sed animi candorem atque sinceritatem (licet nihil
tale in me comperiam) exoptent, sermonem habeam: caeterum cum
non solum charitas ad nos ipsos se extendat, sed et potissimum ad
proximum nobis uel naturali uinculo uel spirituali quod sincerius et
purius hominum ligat voluntates coniunctum, ilhid beati Pauli in fructu
vestro spirituali me oblectans , proferam , me inquam p r o v o b i s
omnibus domino nostro Jesu christo gratias agere^, cum
omnium vestrum ea sit probitas et in bono opere constantia, in
omnibus denique actionibus [?] uestris tanta prudentia, ut ne dum
germania solum verum et lusitania, Italia ac galia hunc uestri bonuni
odorem persenserit ^ , dignetur dominus deus (ut credo) hunc odorem
in omnium aromatum suauitatem odorari, Ne miremini queso fratres
in christo Jesu dulcissimo jucundissimi si aliqua ut nos inuicem ad
hunc amorosum Jesum excitemus, subiecero, quid enim ad dilectionem
sui ahquem efficacius trahere potest, quam cum diligens omne bonum
in dilecto conclusum esse certe sciat , cui si accesserit certitudo
amoris huius erga illum profecto si sit rationis compos toto conatu
ad illum inquirendum iste dilectus feretur, Sed de bonitate suauissimi
Jesu quis dubitat? quis amorem iUius erga se ignorat? et cum de
ratione boni sit ut multis sese communicet consideremus quam ex-
cellenter sese nobis donauerit, quanta nobis promiserit, magna certe
est eius poHcitatio omnibus eum diligentibus facta, dicit enim si
quis diligit me, sermonem [meum] seruabit, et pater
meus diliget eum, et ad eum ueniemus et mansionem
apud eum faciemus*, preterea perpendamus quantam de nostra
salute solicitudinem ille prouidus pater familias habeat, qui
tertia, sexta, nona et undecima hora per vicos, perplateas^
' Coloniensium litteras a Canisio scriptas fuisse ex eo conicere licet , quod
Achilles hanc epistulam Canisio nominatim inscripsit.
2 Rom. 1, 8. 1 Cor. 1, 4. Eph. 1, 16. Phil. 1, 3. ^ Cf. 2 Cor. 2, 15.
* lo. 14, 23. '^ Matth. 20, 1 — 10. Luc. 14, 21.
29. Iimii 1545. 151
atque earum angulos si quos cultores inueniat, perambulat, eosque
in vineam suam mittit quibus non praemium momentaneum aut
leue sed denarium illum in se omnia bona comprehendentem pro-
ponit, faelices vereque felices illi coloni, ab omnibusque tales habendi,
cum ex vnius diei labore summam et perpetuam quietem a tam
liberali patre familias accipiant, o negociatores huius seculi, o qui
diuitijs cito citiusque quam credi possit perituris inhiatis, huc huc
properate, manum operi admouete, palmiti tenello paxillum apponite
(quod facietis si infirmis in fide bono uitae uestrae exemplo et doc-
trina robur atque fidei nostrae christianae non verbo solum sed facto
argumentum prebebitis), sarmenta illa uetera fructus vbertatem
praepedientia falce verbi diuini succidite, Quis mihi dabit ut talium
agricolarum socius uel seruulus effici" possim? sed horum maiorem
faelicitatem attendite, quod certe et mirabile et consideratione dignum
est, quis vnquam uel ex scripturis annalibusque antiquorum uel a
maioribus nostris tanquam per manus traditum accepit tale insigne
liberalitatis opus quale istud est, ubi ipse dominus vniuersorum et
nos operarios conducit et nobiscum operando se ipsum in premium
donat, 0 mira liberahtas magnificentiaque , quis igitur huius conduc-
toris operarius brachia sibi ob laborem defatigari conqueretur? Cum
haec fratres in visceribus Jesu christi^ paulo altius sum me-
ditatus (quod uellem frequentius et fecisse et facere) illos sanctos
patres desino mirari, qui tanta alacritate, tamque animo feruido hanc
vineam ingressi sunt, ut potius uitae iacturam subire, quam opus tam
preclarum, tantumque lucrum afferens, faehciter inceptum deserere,
maluerint: quid ni? cum hanc uitam mortalem in perpetuam eamque
beatam commutare sperarent, illudque quod eximio illi patriarchae ''
et omnibus fidelibus in eo intellectis promissum consecuturos indubie
crederent [sic] , E r o inquit dominus deus merces tua magna
nimis^, licet non primo premium intenderent, sed domino deo
omnium bonorum authori ac creatori sese omnino deuouerint, quis
enim abyssum illam bonitatis ac sapientiae et ^ exacte per-
pendens toto pectore in ilHus amorem ferri non deberet ? ad uos
tandem o fratres charissimi deuenio, quis vos in talem familiam pro
singulari dei optimi erga uos gratia ascriptos non amet, veneretur,
simul et beet? et ob id maxime cum panem ociosi non com-
e d a t i s ^ , sed strenui operam in munere suscepto nauatis [slc] , et ut
inquit apostohis per bona opera ut uocationem vestram cer-
tam faciatis satagitis^ contenditisque , qua in re vobis pluri-
* efficere autogr. Varionun, quae in hac epistHJa sant, inendornni svriptor ipse
exciisationem affert in fine epistulae.
** Hic itnuin vel diio vocabula tam ohscure .■icripta sunt, iit legi non possint.
1 Phil. 1, 8. - Abraham. » Gen. 15, 1.
' Prov. .31, 27. 5 2 Petr. 1, 10.
152 22. Paidus Aiit. de Acbillis Canisio cetemque sociis colou.
mum gratulor, ct mihi gaudeo, et deo optimo a quo omne bonum
descenditi gratias quas possum ago, eumque rogo ut qui tam augu-
stum initium operi uestro christianissimo non minus his nostris tem-
poribus deploratissimis necessario , quam laudabili dederit , finem
faelicissimum (vt pro sua clementia facere solet) eidem largiri digne-
tur, fortitudinem animi uestri atque constantiam contra insultus homi-
num speciem quidem pietatis preseferentium, eam tamen
factis negantium'- adaugeat, In ijs certe illud adimpletum esse
videtur, In nouissimis (de huiusmodi hominibus loquens apostolus
praedixit) diebus instabunt tempora periculosa, et erunt
homines se ipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blas-
phemi, parentibus non obedientes^ quod certe hi faciunt
cum omnino a nostris ueteribus sanctissimisque patribus per quos
Ecclesia Christi maximum robur suscepit dissideant et quod iniquius
est et maxime dolendum eos quos summo honore prosequi debuissent
innumeris contumelijs afficiunt, Ingrati, crucis inimici*, volup-
tatum amatores^, qui iugum sponse christi ab eo ualde dilecte
in suis libidinibus paveant^, atque [?] abijcientes, in captiuitatem
diabolicam se se dediderint [sic], quorum uicem doleo, caeterum hoc
malo, quod tamen maximum est, non contenti, sed crimen crimini
addentes, in eam sponsam Ecclesiamque romanam ore illo impuris-
simo tot blasphema [s/c] iaculant ^ quo fit ut dum Christum patrem habere
[gloriantur] in hoc Judeos gloriabundos imitantes^, in eius indigna-
tionem incurrant, quis enim sponso placere potest si sponsam prae-
dilectam tanto odio prosequatur, sed ignorant quod benignitas
dei ad paenitentiam eos expectat^, atque inuitat, in quorum
confusionem nemini dubium esse debet psalmographum de ijs pro-
phetasse dum haec spiritu sancto afflatus enunciat, Dixit deus
peccatori quare enaras [sic] Justitias meas, et assumis testa-
mentum meum per os tuumi*^, Enimuero fratres, non sic nos
non sic, nam impij tanquam puluis quem proijcit uentus a
facie terrae^i dispergentur, sed cum beato apostolo psalamus [sic] nos
autem gloriari oportet in cruce domini nostri Jesu Christi^-,
> Cf. lac. 1, 17. 2 2 Tim. 3, 5. » 2 Tim. 3, 1—2.
* Phil. 3, 18. 5 2 Tim. 3, 4.
® Udalricus Zwingli e. g. morum suorum turpitudinem ac praesertim fornica-
tiones ipse confessus est (cf. Janssen 1. c. III, 89 — 90).
■^ Lutherus papam dicebat esse antichristum, et ecclesiam in captivitate baby-
louica ver.sari. Ipso illo anno 1545 librum edidit ^Wider das Bapstum zu Rom vom
Teuffel gestiftt" ; in quo principes ad papam et cardinales tx-ucidandos bortabatur;
eos neque Deum esse credere neque alteram vitam („Dr. Martin Luther's refor-
mations-bistoriscbe deutsche Schriften", ed. Joh. Konr. Irmischerlll [Erlangen 1830],
126-127. 155).
* ludaei gloriabantur se Abraham patrem baberc (Matth. 3 , 9. Luc. 3 , 8.
lo. 8, 33—53). 8 Rom. 2. 4. ^" Ps. 49, 16. " Ps. 1, 4.
'2 Gal. 6, 14.
29. Iimii 1545. 153
Exeamus extra castra improperium illius portantesi,
Exuamus hunc liominem veterem contumacem, eumque cruci quantum
fragilitas nostra patitur affigamus^, si ponclus vires nostras superare
uidetur, oculos ad montem domini leuemus^, dicebat Heliseus
plures pro nobis sunt quam contra nos*, Dominus jussit
Moisi ut Josue confortaret, quia se in ducem ei dare policebatur^, si
igitur dominus deus populum in terram promissionis ingredientem
tanta custodia protexit, an nos sui sanguine vnigeniti redemptos in
illamrequiem ingredi^ desiderantes in medio cursu deseret ? absit
a corde christiano tam impia cogitatio, non est deus noster sicut
homo, non est hodie minus quam heri potens, cum nullum heri illi
sit, sed semper hodie, o immensa et ineffabilis bonitas, o, homo, vnde,
et quo, quis sis, et quis esse possis dihgenter examina, sed ne me
praeceptorem vobis praebere ^-idear, cum certe neque aptus discipulus
existam, iam iam huic nostrae extremam manum imponere liceat, si
\-num tamen prius adiecero, me inquam plurimum gaudere vos talem
patrem et in via domini ducem non qualencunque [.5/c] sed in quouis genere
certaminis peritissimum Keuerendum patrem vestrum atque meum
dominum petrum fabrum mihi multis nominibus semper suspiciendum,
nactos fuisse, sed cordi meo magnus dolor est quod dum cum illo
sex aut octo menses vixerim "^ quantum potuerim proficere ignorauerim,
neque animum ad id quod vitam meam reformare poterat unquam
intenderim, et ita factum est ut in perpetuis tenebris versatus fuerim,
a quibus tamen diuino auxilio fretus et ilKus simul et vestris prae-
cibus adiutus resurgere spero , faxit deus pro sua erga nos miseri-
cordia ut professioni nostrae opera respondeant. et nauiculam nostram
aura spiritus sancti impulsam ad stationem fidam perducere queamus
quod nos si modo iUud vehemens desiderium de quo salutis nostrae
author^ loquitur nimirum beati qui esuriunt et sitiunt justi-
tiam^ habuerimus facile dei gratia interueniente impetraturos spero,
Charissimo et multa pietate j^raedito Doraino francisco Caleae [?] * ^^
nomine meo pkirimam in domino sakitem dare non grauabimini '' , in
vestrisque orationibus mei et omnium nostrum ac uestrum fratrum
memoriam seruare dignabimini, ilkid idem pro uobis prestare poli-
centes , exaudire clementissimus deus nos dignetur , et nos omnes
in viam semper'' dirigere velHt [sic'], Valete parisijs III Cal. Jul.
M . D . XXXX . Y. Vester in christo frater minimus
Paulus Antonius de AchilHs.
* Vel Calez. ^ grauabini autogr. " Sic ; salutis ?
1 Hebr. 13, 13. ^ cf. Eph. 4, 22. Col. 3, 9. Rom. 6, 6. ^ pg, 12O, 1.
* 4 Reg. 6, 16. ^ Cf. Num. 27, 18. Deut. 3, 21. 22 etc.
« Hebr. 4, 11. ' Parmae ; vide supra p. 149^ » Hebr. 2, 10.
9 Matth. 5, 6.
^" Magistrum Franciscum de Calza, Societatis novicium, significari puto : sed is
(nde supra, p. 121) ineunte anno 1545 Colonia discesserat.
154 '-^- PiUilus Ant. (le Acliillis Canisio ceterisque sociis colon. 29. lunii 1545.
Libenter hanc transcripsissem sed nimcius me premebat ideo me
excusatnm habetote pro uestra singuLnri pietate, vel saltem negli-
gentiae aut ignorantiae meae, si quid minus apte quam par fuisset
scriptum (ut multa esse possunt) inueneritis, ascribatis non voluntati,
que certe uobis in omnibus obsaequi prompta est sed hoc vnum me
consolatur quod ad uos qui me diligitis scribam valete.
Charissimis in christo fratribus Domino Petro Kanisio caeteris
studentibus Societatis nominis Jesu, Coloniae.
BEATUS PETRUS FABER S. J.
ALVARO ALFONSO ET PETKO CANISIO S. J.
Vallisoleto ' 9. hilii 1545.
Ex „Cartas del B. P. Peclro Fabro" I, 386—388. 263—267; in quas haec
epistula transcripta est ex apographo ab amanuensi P. Oliverii Manarei facto,
quod antea Romae in archivo Societatis asservabatur.
Pars (^Legimus oranes" — ^alibi bene habere*) posita est a Sacchiiw, De
vita Canisii p. 33—35, et ab Henrico Simoiiis in cod. colon. „Hist. coll. Col."
f. 12^' — 13*; sed hic illa verba ex ipso Sacchino descripsisse et nonnihil mutasse
videtur. Eadem fere posuerunt Orlandinus, Reiffenherg, Eiess etc.
Ostendit, quam immerito Socii a Coloniensihm vetiti sint in eadem domo hahitare.
Pro suo in Colonienses amore eos Coloniae persistere vult, etiam cum studiorum suoruin
discrimine, nisi ohoedientia aliud iusserit. Aegre fert P. Cornelium Vishavaeum exor-
cistam agere. Multos amicos nominatim salutat.
Jhesus.
Charissimi in Christo fratres.
Gratia et pax Salvatoris nostri sit semper in cordibus vestris.
Aut nunc nihil omnino scribendum mihi est ad vos, aut paucis-
simis verbis agendum, Cursores propter novum Principissae Hispa-
niarum partum festinant^, et ego extra propriam habitationem , id
est, in aedibus Reverendissimi D, Nuncii Poggii aliud acturus, hac
hora invitor ad scribendum; sed malo aliquid quam nihil scribere, ut
saltem discatis me et D, Licenciatum Araoz cum quinque aHis instituti
nostri iuvenibus bene habere et bene agere^. Litterae vestrae ad
manus nostras tandem ahquando pervenere tam gratae illae quam
desideratae. Accepimus pi-imum fascicuknn illum, qui ternas a Ma-
* Vallisoleti tunc aula Philippi, Hispaniarum principis (postea Philippi II. regis),
et cum ea loannes Poggius, nuntius apostolicus, morabantur; cf. Cartas del B. P.
Pedro Fahro I, 258.
2 Maria, Philippi uxor, 8. lulii 1545 Carolum filium pepererat.
^ Faber et P. Antonius Araoz (de quo infra) paucis mensibus ante advenerant
Vallisoletum , ex ea regni sede aditum Hispaniae Societati patefacturi (Cartas del
B. P. Pedro Fabro I, 257—263. Orlandinu.-i 1, c. I. 5, n. 59—61).
23. B. Petrus Faber Alv. Alfouso et Canisio 9. lulii 1545. 155
gistro Petro latine scriptasi, et biiias a D. Alvaro hispanice compo-
sitas continebat. Inibi quoque fuit quaedam epistola carissimi in
Christo amici et fratris Everhardi^, et illa ipsa, quam Petrus olim
noster, nunc vero jam non suus ad me scripsif^. Legimus omnes, et
relegimus cum maximo animorum, nescio an dicam, moerore an gaudio.
Quis enim non lugeat, quod vobis, qui unum estis, istic non licuerit
in una domo habitare? quis non fleat quod vos soli judicemini in-
digni unum corpus dici posse, qui unam animam et unum cor*
habere et habuisse'' probati estis? Ridet et dolet spiritus meus, cum
video vos tolerari separatos, non posse autem sustineri " unitos ; quasi
meliores sitis divisi quam in unum collecti. Lubens dicerem his qui
vos conturbant: aut facite arborem bonam et fructus ejus
bonos, aut facite eamdem malam et fructus ejus itidem
malos^. Sed locus non est omni veritati, ubi non est locus unitati
vestrae. Sit benedictus Deus, qui vos in unum habitare^ facit
etiam corpore sejunctos, cuique, ut bene speratis mecum, curae erit
dispersiones Israelis congregare'^'^. In hoc ego gaudebo
videre constantiam vestram, et gaudebo videns quod Magister Lam-
bertus isthinc nulla ratione potuerit avelli sed sua morte retinuerit
quotquot ex^ vobis Coloniae erant necessarii^. Recte enim tenetis men-
tem meam in eo esse et fuisse, ut nullo modo relinquamus Coloniam,
id quod optime coniectaverunt '^ Decanus ^ et facultas theologiae, Ma-
gistrum Petrum^ in aliquot futuros annos retinendum curantes^*^; id
autem faciunt, quia cernunt carneis oculis utilitatem inde proventuram.
Utinam atque utinam ipsi quoque cernerent mentalibus oculis longe
magis necessarium et magis utile quod plures ejusdem animi et spi-
ritus, cujus est Magister Petrus'', isthic concrescerent et in unum
corpus coalescerent. Ego jampridem posthabui studia vestra utilitati
multarum animarum, sciens multo melius proficere posse in aliis LTni-
* In fasciculo , quem misistis , fuit quoque epistola , quam Petrus olim noster,
nunc vero iam non suus ad me scripsit SaccJi. In fasciculo [etc., sictit Sacch.J
Canisius olim meus, nunc vero nec suus ad me scripsit Cod. colon.
^ Sacck. et cod. col. om. et liabuisse.
" sustinere Caii.; in versionc: os toleran separados y no os pueden sufrir
unidos. ^ congregaret Cart. " in Sacch. cod. col.
^ coniectarunt Sacch. cod. col. " Canisium cod. col. ^ Canisius cod. col.
^ Epistulas dicit, quas Canisius Coloniae dederat 27. Augusti, 27. Septembris,
30. Decembris 1544; vide supra nn. 13. 16.
2 Everardi Questenburch ; cf. supra p. 140.
^ Petrum Kannegiesser (non Petrum Canisium) significat, qui Societati nomen
dederat, et illas Kannegiesseri litteras (Colonia 9. lanuarii 15[4o] datas) dicere
videtur, quae editae sunt in ^Cartas del B. P. Pedro Fahro" I, 422 — 424.
* Act. 4, 32. ^ Matth. 12, 33. « Ps. 132, 1.
■^ Ps. 146, 2. Faber, cum haec scriberet, nondum cognoverat Socios colonienses
habitationem communem iterum incepisse; cf. supra p. 136. 141.
8 Cf. supra p. 112. 121. » loannes Stempel 0. Pr. '« Vide supra p. 143.
156 23. B. Petrus Faber Alvaro Alfonso et Canisio.
versitatibus quam Coloniae unumquemque vestrum ; sed illa fuit virtus
nimii amoris mei erga Coloniam, ut vos periculis exponerem, et mallem
isthic vos indoctos quam alibi doctissimos. Utinam vero hic zelus
meus sit secundum prudentiam illius, qui filium suum Unigeni-
tum dedit^ in manus peccatorum. Dominus Alvarus novit hunc
nimis fortem amorem meum, idque, ut ipse aliquando putare videtur.
suo magno iucommodo^: sed ut jam dixi, sic stat sententia animi
mei, quod ut libentius* sum auditurus unumquemque vestrum (loquor
maxime de Magistro Petro'' et de D. Alvaro) mortuum esse, et cum
Magistro Lamberto sepultum, quam alibi bene habere. Hoc dixerim,
nisi obedientia aliud suaderet neduni praeciperet: haec enim omni
sacrificio melior est^. Maxime ego gavisus sum audiens corpus Ma-
gistri Lamberti in monasterio Patrum nostrorum et fratrum Carthu-
siensium reconditum esse; spero quod mercedem suam non sint per-
dituri in resurrectione in novissimo die*.
Exercitium illud Magistri Cornelii, quod est in expellendis dae-
monibus ab obsessis, mihi nullo modo probatur, sed velim ipsum
scire multam in ea re deceptionem reperiri. Ejiciat daemones de
animabus, quod est officium sacerdotum, et dimittat exorcistis suum
implere officium, An non semel expertus est Magister Cornelius
daemonum illusiones? Sane expertus est, et quidem non sine peri-
culo suo^.
Estote importuni Romanis ut frequenter ad vos scribant, Illud non
placet quod sciam Magistrum Nicolaum et Magistrum [Claudium] '
' Sic Cart. ; Sacch. et cod. col. : quocl libentius. '' Magistro Canisio cod. col.
" In apograjiho, quod editori opcris „Cartas" praesto fuit, ^iost alterum „Magi-
i^trum" nomen projirium positum non est. Si guis hanc epistulam cum epistulis
1 lo. 3, 16.
2 Hic nimio desiderio Hispaniae et Lusitaniae tenebatur et jiaulo post, suo
arbitratu, eo rediit.
^ Cf. 1 Reg. 15, 22. Eccles. 4, 17. S. Ignatius in praeclara illa epistula ^de
oboedientia" : „Dice la Escriptura : ,Quod nielior est obedientia quam victimae'"
(Cartas de San Ignacio III, 190). * lo. 11, 24.
* De P. Cornelio Vishavaeo P. Oliverius Manareus 15. Martii 1604 P. Nicolao
Lancicio scripsit: ,Hic autem valde facilis erat ad credendum similibus, quia totus
bonus et simplex erat." Attamen „vere vir optimus fuit et per eum Deus multa
operatus est" {Manarei commentarius , praefatio editoris p. V). Cum anno 1570
Canisius ipse ad exorcismum quendam peragendum paene coactus esset, secre-
tarius Societatis Roma 18. Martii 1570 ei scripsit: ,,Tale occupatione . . . non
e propria del nostro instituto, et potrebbe impedirne altre molto migliori et piii
utili al ben commune." Ex* commentario eiusdem temporis, in cod. „German.
Gallia 1569—1572" f. 75\ Canisius autem Augusta Yindelicorum 8. Aprilis 1570
S. Francisco IJorgiae, praeposito generali , scripsit: „IIlud magnopcre probo, ut
nostri ad hoc munus uix unquam a Prouinciali admittantur, sicut P. T. optare mihi
uidetur, atque ut admissi ab omni daemonum caueant illusione." Ex* apographo
saeculi XVII., quod est in cod. monac. ,Lat. 1606" f. 149^—150''. Cf. etiam Riess
1. c. p. 389—391.
9. Iiilii 1545. 157
cum illis Reverendissimis Dominis nullam vestri curam habere ^.
Haud plura.
lesus Christus sit semper vobiscum. Spero me scripturum brevi
de rebus nostris et responsurum sigillatim [s/cj ad litteras omnium
vestrum, Salutate Dominos meos et amicos Patrem Priorem^ cum
toto conventu et D. Daniele, R. D. Licentiatum ^, hospitem et refugium
nostrum singularissimum, Reverendissimum D. Lodesien. " ■*, Reverendos
Magistros nostros, Patrem Tylanum° et Patrem Priorem Dominica-
norum^, Reverendum P, Provincialem Carmelitarum ^ , R. Dominum
Suffraganeum 8, et R. D. Rectorem, protectorem nostrum semper me-
morandum^, cum reliquis, quorum nomina sunt in libro vitae^'^.
Haud plura.
Datum Yallisoleti 9 Julii anno 1545,
Yester in Christo frater et conservus.
Petrus Faber.
Secundus fasciculus literarum pervenit ad nos sub festum Yisi-
tationis Beatae Mariaeii.
t Charissimis in Christo fratribus, D, xllvaro Lusitano ^^ et Magistro
Petro Canisio, apud Carthusienses, aut apud D, Licentiatum Andream
Barndhet'', prope S, Gereonem,
Ad hanc epistulam Canisius respondere videtur litteris, quas Colonia 22. De-
cembris 1545 Fabro inscripsit.
camsianis nn. 13. 16. contiilerit , Fatres Xicolanin Bobadillam et Claudiuni lainm
significari dixerit.
* Sic apogr.; sed Faher Londen. vel Londiens. scripsisse videtur ; certum enim
est archiepiscopum lundensem ab eo significari.
^ Sic apogr.; eundem Manareus (l. c. p. o) Barnedbet, Orlandinus (l. c. l. 5,
n. 36) Barndhet vocat; quod librarii potius quam Fahri vitio factum esse videtiir ;
archetypa enim epistula, quam is 28. Novembris 1543 ad Socios colonienses dedit,
inscripta est Alvaro et Canisio ,in domo domini licenciati Andreae Barduich" ; cf.
supra p. 101.
' P. Nicolaus Bobadilla sub id tempus cum Wolfgango de Sahn, episcopo
passaviensi , et cum Hieronymo Verallo , nuntio apostolico , fuit ; P. Claudius laius
Ottonem de Truchsess, episcopum augustanum, adiuvabat. Uterque postea sociis
coloniensibus subvenit ; cf. supra p. 141 ^.
2 Priorem Carthusiae. -^ Andream Herll de Bardwick.
* Georgium de Skodborg. ■' loannem Stempel 0. Pr.
*' Tilmannum Smeling. Hi duo ^Magistri nostri" vocantur, quia in univor-
sitate ordinarios theologiae professores agebant. " Everardum BiUick.
^ loannem Nopelium; qui Coloniae Fabrum de rebus sacris dicentem nonnum-
quam audierat (Cartas del B. P. Pedro Fabro I, 235—236).
' Hermannum Blanckfort ; cf. supra p. 105^. Sed is in eo munere successorem
acceperat, antequam Faber haec scriberet. Cf. Bianco 1. c. I, 838. "* Phil. 4, 3.
" Sub diem 2. lulii. In eo fasciculo erant litterae Canisii initio Februarii ot
12. Martii datae (vide supra n. 20), P. Alvari Alfonsi, et illae quoque (ut videntur),
quae ab Everardo Questenburch 4. Februarii 1545 ad Fabrum datae et in „Cartas
del B. P. Pedro Fabro" I, 424—426 typis descriptae sunt.
'2 Hansen (1, c. p. 180) minus recte hunc dicit Hispanum.
158 24. Canisius B. Petro Fabro.
24.
CANISIUS
BEATO PETRO FABRO S. J.
Coloniii 12. Augusti 1545.
Ex apographo, circiter annum 1870 confecto ex autographo, quod est in _\'uria
Historia" etc. (cf. supra p. 102) tom. I, f. 81—82.
Pars edita est a Boero , laio p. 225—226, et duae particuh^e in „C'artas del
B. P. Pedro Fabro" I, 30P. 305«.
Canisius Vormatiam tempore comitionoii adcectns Patriim Bobadillae et laii
commercio fruehatur. Quorum indolem virtutesque depingit. Quantum Carolo V.
et Ferdinando I. laii contiones placuerint, quantique hic a cardinali amjustano
aestimetur. De Canisio Trideiltum mittendo deliberatum. Novatorum contumacia ;
bellum necessarium. An Canisius Parisios transferendus? Ipse, baccalarius „biblirus"
factus, jylegif^ cf disputat. Paratus est se totum saluti Coloniensium devovere. luvenis
quidam LntJn ri (H^cipulus Societati se adiunxit. P. Alvarus Colonia discessit. Nobilis
femina moDu^fcrinm ingressa. BobadiUa iuvenes colligere stafuit 2»'o Germania
refartnanda. Canisius CoJoniae ad caesarem missus, uf auxilium confra Hermannum
I \ 'eda n um imploraret.
ihesus
Reverende pater in CHRISTO dilectissime.
Gratia Domini nostri lesu Christi sit semper cum Dominatione
Vestra.
Quid nobiscum hic actum sit in adventum usque Caesaris et
Reverendi Patris Domini Nicolai Bobadilla pridem ex literis meis in
Majo scriptis intelligere potuisti^. Nunc agam de profectione mea-
confecta, quam tum, ut nosti, conficiendam praemonueram, ubi primum
ab eodem Patre Vormatiam accersirer \sic\ ^. Accersitus igitm- veni serius
quam ut Reverendissimum Cardinalem Farnesium Pontificis nepotem
videre potuerim : jam enim exposita suae Legationis causa discesserat *.
• Hae perisse videntur.
2 Riess et Boero itineris huius vormatiensis non faciunt mentionem in hio-
graphiis suis canisianis.
^ Vormatiae tunc comitia imperii hahebantur et de controversiis religionis
componendis agebatur. De illis comitiis v. : Lud. Pastor, Die kirchlichen Reunions-
bestrebungen wiihrend der Regierung Karls V. (Freiburg i. Br. 1879) p. 297 — 300.
Janssen 1. c. HI, 561—566. F. B. ron BucJioltz, Geschichte der Regiening Fer-
dinand des Erstcn V (Wien 1834), 40—68.
* Alexandro Farnesio de bello turcico et de concilio oecumenico cum Carolo V.
agendum erat. In itinerario Caroli ab eius secretario Vandenesse conscripto legitur
eum nocte 20. Maii profectum esse {WiJl. Bradford, Correspondence of the emperor
Charles V. and his ambassadors etc. [London 1850] p. 552). Sed A. v. DruffeJ
litteras edidit a Farnesio Vormatia scriptas 22. Maii; idem affirmat Farnesium
Vormatia abisse nocte quae erat inter 27. et 28. Maii (Kaiser Karl V. und die
Hijmische Curie 1544—1546 [Miinchen 1877. 1881. 1883] Abth. 2, p. 23. 57—59.
P. Kannengiesser, Der Reichstag zu "Worms vom Jahre 1545 [Strassburg 1891] p. 55).
Canisius igitur Vormatiam certe non advenit ante 28. Maii.
12. Augusti 1545. 159
Benedictus autem Pater Deus cujus gratia multis diebus experiri licuit
suavissimum convictum Reverendorum Patrum Domini Bobadillae et
D. Claudii ^. In priore singularis ingenii acrimonia , disserendi et
judicandi vis, animi simplicitas, morum candor et grata cunctis affa-
bilitas; in posteriore nec eadem defuere, nec admirabilis humilitas
laude caruit, nec eloquentia desiderari, nec pietatis fructus, et exer-
citia latere potuerunt. Mihi certe maximam attulit voluptatem et
conversatio et sermocinatio Domini Claudii semper pietatis et dulce-
dinis plena. Neque mihi solum, sed Ferdinando Regi, sed Caesari,
sed praestantissimis quibusque viris adeo placuere D. Claudii con-
ciones, quas diebus festis habet italice, ut nullum precandi faciant
finem, quin idem quae dixerit in scripta redigat ac legenda tradat.
Dum illic adessem, usus est mea in scribendo opera, ut hoc pro certo
queam de illo pronuntiare ^. Parum abfuit quin una cum ipso sim
profectus ad Concilium Tridentinum; sic enim statuerat Reverendis-
simus Cardinalis Augustanus ; verum idcirco mutavit sententiam, quod,
cum Patris ac Praeceptoris loco habeat D. Claudium, ut ipse mihi
testatus est, putaret hujus consiHum judiciumque sibi necessarium
fore si res cum Lutheranis esset. Hactenus nec Lutheranorum , nec
Germanorum Principum ulh pene comitiis interesse curaverunt. Hae-
retici contempta Caesaris auctoritate concilium ferre modis omnibus
recusant, et ne nihil agere videantur, in parandis armis et muniendis
locis suis toti sunt, eo quod credibile sit aestate proxima Caesarem
de illorum contemptu se vindicaturum , ut maximi quoque testantur
viri. Proculdubio, si Grermanorum licentia non tandem vi reprimatur ^.
clementi Caesari omnis hic perit auctoritas. Ut de nostris rebus
maxime dicam, utrique Patrum jam dictorum tam meam quam fratrum
conditionem exposui*. Responderunt sibi plane consultum videri ut
circa Octobrem Parisios abirem absokiturus mea studia, quorum pri-
mam praecipuamque rationem nunc habendam esse duxerunt. Fratres
alios non facile hic relinquendos propterea putarunt, quod certi non
adessent studiorum ac vitae sumptus, quando hactenus a me fuerint
mensibus aliquot sustentandi. Scripserunt in hanc sententiam Reve-
1 P. Nicolaum Bobadillam Verallus Nuntius Vormatiam secum adduxerat:
P. Claudium laium Otto cardinalis et episcopus augustanus Dilinga accersiverat
{Boero, Bobadiglia p. 34).
2 P. Claudius laius ipse ad S. Ignatium rettulit de contionibus Vormatiae a
se habitis, exercitiis spiritualibus traditis, confessionibus generalibus exceptis ; litteras
eius vide apud Boero, laio p. 76—80; cf. etiam Polanci Chronicon I, 154. laimn
tunc aegrotos diligenter curasse et exemplo vitae suae multos ad ecclesiani catho-
licam reduxisse a. 1575 palam testatus est etiam L. B. Seibert, minister calvinianus,
apud Janssen 1. c. IV, 384.
3 Id reapse factum est anno 1546 et 1547 in bello ^smalcaldico".
^ Leonardus Kessel B. Petro Fabro Colonia 18. lanuarii 1545: „Quomodo studia
Coloniensium se habeant, puto P. v. bene scire. Vellem bene magis proficerc; sed
committo me totaliter P. v." (Cartas del B. P. Peilro Fcibro I, 427).
160 -4. Canisius B. Petro Fabro.
rendo P. Praeposito^, iit brevi, si qiiid ipsi visum esset, de iiobis
statueret. Interim ad Promotionem Bacchalaureatus me progredi
jusserunt. Et quando amici nostri praecipui multis modis eodem me
propellere hactenus non cessarunt, acquievi tandem, ut debui, sed
gratissimum erit mihi modo Paternitas Tua hoc facinus comprobarit.
Promotus autem rapior ad Lectionum officium, ita ut singuh's hebdoma-
dibus tribus diebus mihi docendum sit in scholis Theologorum ^. Habeo
igitur prae manibus vere auream illam Beati Pauli Epistolam ad
Thimotheum^. AHi frequentiam auditorum admirantur. In dies acce-
dunt plures, quum lectio sit publica. Conciones in Capitolio germanas
hactenus numquam intermissi; lectionem in Matthaeo festis itidem
diebus profiteor in Gymnasio *. Praeterea singuhs hebdomadibus coram
Magistris nostris^ mihi disputandum^ est. Facile judicatu est quan-
tum negotii haec facessant Unius ingeniolo. Sed mihi dulce videtur
pro proximis quaniHbet asperam servire servitutem, praesertim si
Reverendo Patri meo D. Fabro, qui Christura in me amat, gratificari
quoquo modo possim. Haec praesens probares et in his me confir-
mares opinor. Nihil igitur mihi durum, vel nimium erit, si tuae
voluntati respondens Colonienses juvero. Quantum liis tu faveas,
preceris, et prodesse per te tuosque cupias, me quidem non latet.
Utinam ea mens esset Reverendo Patri Domino Alvaro, ut, memor
quoque desideriorum tuorum, Coloniae totam vitam et quietem suam
conservaret. Nunc nihil minus facturus nobis videtur. Quod si ob-
edientia me non hinc abstrahat (dicam libere) uni sed Sanctae Coloniae
tradam hoc corpusculum, hanc animulam, omne tempus, sacra studia,
me totum denique vivendo, moriendo, docendo, vigilando servatum
putabo Coloniensibus ; quibus, si tu tantum boni precaris, ego multo
majora debeo, majora, inquam, quam per multos etiam reddere juste
possim. Reddam, vero, ni fallor, tum maxime, si commilitones ah-
quot et hujus nostrae Societatis discipulos congregare licebit. Bene-
' S. Ignatio.
- Canisius 26. lunii 1545 ^Baccalarius biblicus" factus est et 8. lulii 1545
scholas biblicas incepit. Vitle infra, monum. 12.
^ Epistulam priorem significare videtur. Ita et ad comitem montensem scribit
de ^charitatis energia a D: Apostolo praescripta ad cor. 13" (supra p. 134); haec
autem praescribitur in capite 13. prioris epistulae ad Corinthios datae.
* Montano.
* Id est (ni fallor) corani theologiae magistris „actu regentibus", sive qui
,ordinarias lectiones" de rebus praecipuis vel necessariis (^lectiones formales")
habebant.
" ^Ordinamus quod vacaciones magno estivales sint iuxta ritum Parisiensis
Studii, a vigilia Apostolorum Petri et Pauli usque ad crastinum Exaltationis sancte
Crucis inckisive. Item ordinamus quod in vaeacionibus magnis fiant disputationes
per Bacalarios ad modum quo Parisiis fiunt in Collegio de Sarbona ; scilicet singulis
sextis feriis de mane nisi festum impediat, et tunc fiant alia die ejusdem septimane
convenientiori" (Statuta facultatis theologicae coloniensis, anno 1398 facta. Bunico
]. c. I, Anl. p. 36—37).
12. Augusti 1545. 161
(lictus Dominus qui Notarium Spirensem annorum viginti nobis addidit,
juvenem diu Lutheranum illum ac familiarem Lutlieri discipulum, sed
qui, peractis semel exercitiis, nemini non modo mirabilis videtur, et
conversatione morum usque adeo spectabilis, ut gaudeam vehementer
hunc juvenem ad nos accessisse^ Nec dubito quin magno cum fructu
peractis'' videlicet semel studiis in Societate nostra versabituri. Ah,
mi Pater, itane D. Alvarus clam a nobis discedere debuit?^ et ar-
denter rogatus Antuerpiae ut redire vel paululum dignaretur, omnem
nostri curam abjecisse videtur, rescribens prout ipsius Hterae con-
junctae testabuntur. Sed, quia semper hic invitus mansisse videtur,
nescio an illi discessus in Hispanias expediat; certe nobis non ex-
pedit 3. Addam de Domina Domini Johannis vidua , scilicet , quae
hospitam aliquando se fecit Paternitatis Tuae. Haec paulo post
Pentecostem, mirantibus omnibus, et nullis scientibus ['?], primum con-
stantissime saeculum repudiavit, liberos deseruit, vitae molHtiem se-
posuit, et tuum sequuta consilium profiteri coepit institutum B. Bir-
gittae * in eodem Monasterio ad quod se contulit D. Johannes Domini
DanieHs socius Moguntiae ^. Dici non potest quot promoverit [?] ' exem-
plum hoc matronae nobilis et omnibus probatae. Vulgo ferunt me
hujus rei auctorem esse; docti factum improbant, plebaei mirantur,
pii commendant, mundani vituperant. Ego bis terve profectus ad
monasterium , eam ipsam sedulo confirmavi , et , quia necesse erat,
* accersisse apogr. '' pactis cipogr.
" Sic apogr.; sed proptter ea, quae sequuHtur, malim legere: permoverit.
' De hoc Ererardus Questenburch B. Petro Fabro Colonia 17. Augusti 1545
scribit: .Per tuos hic [est] conversus haereticus juvenis, isque Spirensis. Hic quoque
fecit exercitia, et quantum sibi satis est, confecit etiani. Mirifica quidem haec fuit
conversio illius ut ex fero mansuefactum esse dicas. Ipse se miratur; quomodo
non ipsum nos admirari possemus. Recensuit ille de se quae quantaque commiserit
flagitia haereticus adhuc , Luthero ipsi Buceroque familiarissimus ; nunc nonnisi
nitidas in eo conspicere est virtutes. Sub duce in bello militavit; belhiinam (ut
fere fit) ibi duxit vitam, diripuit Sanctorum reliquias, illas canibus pabuhim porri-
gens, tempha compilavit despoliavitque quae potuit omnia. Nunc autem Christi miles
factus, quae hujus sunt militiae non oscitanter perficit, jam se acriter hostibus
opponens ab illis vinci non potest, tametsi plurimos fallendi modos attentent, qui
nihil apud ilkim hactenus profecerunt ; hostium excussa sunt tela, ipse salvus nobis
incolumisque permansit'' (Cartas del B. P. Pedro Faljro I, 428—429).
" Maioribus spatiis interiectis haec epistula a Canisio scripta esse videtur.
' Fabro Alvari ^adventus, ut minus desideratus, ita et minus gratus fuit,
quam ipsae litterae", quas ei attulit, Gerardi, Carthusiae prioris. Ita Faber in
epistula ad Gerardum data Matrito 12. Martii 1546, quae est apud Reiffenherg, Mant.
p. 12—13, et in Cartas etc. I, 394—397.
* S. Brigitta, Ulphonis, sueci principis , vidua, ordiuem „S. Salvatoris", cuius
regulam a Christo ipso accepisse fertur, ita instituit, ut in singulis monasteriis
essent 60 moniales, 13 sacerdotes, 4 diaconi, 8 fratres laici. Viri habitationem
habebant omnino seiunctam a mulieribus, quas ne in ecclesia quidem videbant.
^ In ,Foresto Beatae Mariae Virginis", ut videtur. Cf. supra p. 125.
Braiinsborger, Canisii Epistulae et Acta. I. 11
152 24. Canisius B. Petro FaLro.
consolatus sum vehementer, Oremus pro re tam sacra, ut quod recte
coeptum est exeat felicius quam hactenus factum est variis et gra-
vibus tentationibus impedientibus. Hodie porro una cum Caesare et
Keverendissimo Domino Nuntio^ rediit huc e Comitiis Reverendus
P. Nicolaus Bobadilla^ qui Hcet hac de re non scripserit Romam,
licet etiam invitus id ferat Reverendissimus Dominus Nuntius, liic
hybernare statuit prorsus nobiscum. Colligere sperat juvenes pro
reformanda Germania, hcet ii non sint etiam nostrae Societatis^.
Venatur • impensas a Reverendissimo Moguntino * et Trevirensi ^ Archi-
episcopis, et locum ipse sibi seu diversorium quaerit separatum, forte
mansurus apud Carthusienses. Dominus illius consilia prosperet con-
firmetque. Paulo post aget literis suis ad vos datis. Totus in stu-
diis versari videtur. Romani tardant respondere mihi Parisios ituro;
sed nulla nunc mihi spes abitus relinquitur, quum intelligam transacto
S. Petri festo^ quatuor hominum millia simul obiisse'^, ut etiam nunc
migrarint alio Studiosorum Collegia. Si manendum est , Domino sic
disponente, commodum videtur ad manum habere tam Reverendum
Patrem Bobadillam. Magister noster Tielanus nunc Pro\ancialis est
Ordinis Praedicatorum. Ante paucos dies Legatum me missit Uni-
versalis Clerus et Universitas ad Caesarem et Confessorem ^ , ut de
rebus fidei nostrae in hac diocesi facerem eos certiores". Nihil
omittit^ Archiepiscopus noster quod ad Religionis exstinctionem con-
ducit. Sed praesentia Caesaris nunc pkirimum nostra confirmavit
adversus Arcliiepiscopum i^, qui nunc et a Pontifice et a Caesare citatus
est ad respondendum juridice ad propositam querelam Cleri et Uni-
versitatis hujus. Triginta Ducatos i^ non accepimus , et nescio si
Nihil non omittit apogr.
^ Hieronymo Verallo.
2 Carolus V. nocte, quae erat inter 9. et 10. Augusti 1545, Coloniam advenisse
ibique usque ad 16. Augusti mansisse fertur {Enneii 1. c. IV, 502. CJtr. Fr. StlUin, Aufent-
haltsorte K. Karls V., in „Forschung. zur deutsch. CTeschichte" V [Gotting. 1865], 578).
3 P. Claudius laius, Ignatio consilium suggerente, episcopis aliquot, ut augu-
stano, persuaserat, ut seminaria clericorum instituerent {Orlandinits 1. c. 1. 5, n. 31. 32).
* Is erat Albertus cardinalis brandenburgensis.
. '^ Is erat loannes Ludovicus de Hagen. ® 29. lunii.
■^ Ex morbo contagioso ; nisi malueris dicere Canisium scribere voluisse : abiisse
vano hostium timore ; eiusmodi timor anno 1544 Parisienses vexarat; cf. OrJan-
(liniim 1. c. 1. 4, n. 119.
* Petrus de Soto 0. Pr. tunc Carolo a sacris confessionibus erat. (juam bene
Sotus res germanicas noverit , patet ex „Parecer del confesor sobre la empresa de
Alemania" ; quod ex archivo regio simancensi edidit IT. Maiirenhrcclicr, Karl V.
und die deutschen Protestanten 1545—1555 (Diisseldorf 1865) p. 29*— 33*.
'•* Legatio haec Canisii historicos adhuc usque latuit.
'" Carolus V. iam 10. Augusti delectos ex senatu coloniensi graviter cohortatus
est ad fidem catholicam servandam {Ennen 1. c IV, 502). Ideo puto etiam Cani-
sium 10. Augusti Caesarem adiisse.
" Carolus V. anno 1551 legem nummariaui tulit, qua ctiani variorum ,,duca-
12. Aiigusti 1545. 163
sumus accepturi. Etiamsi Reverendus Bobaclilla de sumptibus despe-
raret, stat certa mihi sententia praestare ut hic maneamus illius freti
praesidio qui dat omnibus affluenter^. Sed quia mirum in mo-
dum properare video tabellarium, non jam datur otium scriptis Reve-
rendae Paternitatis Tuae respondendi. Dabitur autem paulo post,
abeunte nimirum Reverendissimo Nuntio Antuerpiam. Ego nunquam
in vita minus otiose vixi quam nunc, praesertim cum publicae lectiones
omne mihi tempus eripiant. Quo magis ad vestrarum orationum
praesidia confugio, et meas occupationes omnes vestra pietate adjuvari
et promoveri supplex oro, Bene valeat Reverenda P. Tua, nosque filios
amare et adjuvare pergat. Salutamus unice carissimos in Christro Fra-
tres, quotquot vel tecum, vel Coimbriae, vel Salamanticae existunt.
Coloniae 12 Augusti 1545.
Salutant Paternitatem Tuam duo Provinciales, et Carmelitarum ^
et Praedicatorum ^ , duo Priores, Praedicatorum * et Carthusiensium ^,
duo Episcopi Londensis*' et Suffraganeus'^, duo Licentiati, Magister
[Andreas]''^ et Regens Bursae Montanae^, insuper Domina Marga-
rita^" cum duobus Dominis Alexandris cognatis ipsius, D. Danielii,
D. Johannes ad Apostolos^^ q^j nunc Ludimagistrum agit apud Con-
fluentinosi^, item Laurentius Famulus, et Johannes ac Georgius socii^*,
multo magis autem Everardus ille qui feliciter provehit bene coepta i^,
Rursus bene valeat Reverenda Paternitas Tua,
Reverendae Paternitatis Tuae
Servus et filius P, Kanisius filiorum infimus
idemque indignissimus.
ihesus,
Reverendo Domino et carissimo Patri Magistro Petro Fabro de
Societate nominis Jesu, in curia Reverendissimi Domini Poggii Epi-
scopi Tropeensis etc.
Faber Canisio rescripsit 10. Martii 1546.
^ Hoc vocabulum ex „Cmias del B. P. Pedro Fabro'^ I, 305^ sxpplefxDi est ;
apogr. : Magister et Regens Bursae Montanae.
torum" valor statuebatur; ducati cluplices 190 ferme crucigeris (Kreuzer), simplices
98 fere crucigeris exaequabantur. Legem illam edidit lo. Christ. Hirsch, Des Teut-
schen Reichs Munz-Archiv. 1. Thl. (Niirnberg 1756) p. 344—365.
' lac. 1, 5. 2 Everardus Billick. ^ loannes Stempel.
* Tihnannus Smeling. '" Gerardus Kalckbrenner. " Georgius de Skodborg.
■^ loannes Nopel. " Andreas Herll.
* Matthias Cremerius (Cremers) sive Aquensis, Aquisgrano ortus, canonicus
ecclesiae S. Andreae ; de quo Bianco 1. c. I, 266—267. Hartzlwim, Bibliotheca Colo-
niensis p. 241. 242. '"^ Questenburch. " In Carthusia.
'^ Eius ecclesiae vicarius vel canonicus, aut, quod fortasse verisimilius, loannes
ille Spengius prope illam habitans, de quo supra p. 99 '.
'' Koblenz.
'♦ loannes (Agricohx?), Cochlaei nepos, et Georgius Eder; cf. supra p. 126.
'^ Everardus Questenburch.
11*
164 25. Canisius B. Petro Fabro.
35.
CANISIUS
BEATO PETRO FABRO S. J.
Colonia 22. Decembris 1545.
Ex apographo, circiter annum 1870 confecto ex autographo, quod est in ^Varia
Historia" etc. (ut supra p. 102) tom. I, f. 83—84.
Particula, italice versa, ponitur a Boero , laio p. 85—86, altera in .Cartas
del B. P. Pedro Fabro" I, 305».
Canisius orationem qitodliheticam hahuit. A Coloniensihns in Neerlandiam ad
caesarem et nuntittm apostolicitm missus litteras impetravit attulitque, quibus damna
ex comitiis bonnensibus religioni impendentia praecaverentur. Queritur caesarem
in lite Coloniensium et Hermanni Wedani dirimenda tardare. In quantum fidei
discrimen a Wedano Colonia et omnis regio Rheni inferioris iiiducantitr. Qiiam
audacter protestantes in religionem catholicam invehantur. De Canisii studiis theo-
logicis et contionibits ac de Socioritm coloniensium inopia. Quid PP. laiiis et Boba-
dilla agant. De fratribus in pietate proficientihiis , litterarum studiosis sacramenta
frequeiita)itibus, aliis exercitia sjnritiialia peractvris.
ihesus
Reverende Pater et eximie domine Faber.
Gratia Domini Nostri lesu Christi et pax maneat nobiscum.
Quatuor fere menses hic degit modo Reverendus P. Bobadilla;
interim vix ullas ex tuis literas accepimus ^, praesertim quae adventum
Domini Alvari in Lusitaniam significarent. De rebus nostris abunde
perscripsit isthuc semel atque iterum D. Bobadilla, quocum literas
quoque meas scripsissem , nisi negotiorum magnitudo praepedisset.
Nam, praeterquam quod oratio quodlibetica mihi habenda fuit coram
Universitate, difficilem quoque profectionem subii seu legationem ad
Caesarem nomine Cleri et Universitatis ^. Convocarat noster Archi-
episcopus ordines totius diocesis, ut subito cum his concluderet suas-
que vires confirmaret pro invehendo Lutheranismo. Pergit enim ille,
proh dolor! nihil intermittere quod ad stabiliendam sectam pertinere
videatur, jamque nobiles totius Patriae, necnon civitates, in tantam
impietatem pertraxit^. Datum est tamen hoc mihi negotii, ut quam
ocissime profectus ad Caesarem , literas impetrarem et a Caesare et
a Legato Pontificis Verallo qui caverent edicerentque ne in hoc
' Faber 12. Martii 1546 priori Carthusiae coloniensis scripsit se „ad Magistrum
Petrum Canisium plus quam quatuor epistolas" dedisse {Eeiffenberg 1. c. Mant. p. 12.
Cartas ctc. I, 395).
2 Haec quoque Canisii legatio in eius vitis non legitur. Haud recte Segitin
scribit Canisium ad caesarem missum esse „au nom de TElectorat de Cologne" ac
Vormatiao legationis suae causam ei exposuisse (1. c. p. 48 — 49).
' Electoratus coloniensis „status saeculares" („Graven, Ritterschaft, Stette uud
gemeyne Landschaft") iam in comitiis Coloniae et Bonnae mensibus Novoml)ri et
Decembri anni 1544 habitis cum Hermanno Wedano steterant.
22. Decembris 1545. 165
futuro statuum conventu ^ quicquam ab Archiepiscopo statueretur, in-
novaretur et acceptaretur ante futura Comitia Ratisbonae-, Quamvis
igitur brevissimum tempus ad rem tantam expediendam praeberetur,
Domino tamen meos conatus prosperante, confeci, impetravi, attuli,
quicquid Clerus desiderabat ^. Edixit enim Imperator ut ne quidquam
Archiepiscopus vel Ordines in eo Conventu congregrati definirent quod
ad causam Religionis ac proinde Cleri enervandam spectaret *. Tum
Legatus vehementer confortavit optimamque spem fecit foelicis even-
tus. Quod autem Caesar in causa adversus Archiepiscopum pro Clero
tardet pronuntiare, supra modum angit cruciatque plurimos et in
desperationem fere adducit, quasi non cordi sit Caesari tantum neg-
otium quo nullum gravius ac infaelicius etiam toti Germaniae si non
pessimis Archiepiscopi conatibus quamprimum Caesar occurrat. Hac-
tenus, quum Lutherani conscriptum haberent militem ob ducem Bruns-
vicensem^, habuit forte Caesar quod juste causaretur. Nunc quum
infirmus apud Buscumducis haereat, rursus erit extrahendi sententiam
occasio. Pergit interim , pergit Archiepiscopus quod male coepit,
pejus propagare, ita ut, subversa Diocesi tota, nunc unam Coloniam
oppugnandam evertendamque sibi proposuerit. Et hanc velut undi-
que succensam et ab inimicis circumvallatam quis tueri queat? Prae-
sertim in Clero et Universitate Senatuque multis hic Archiepiscopo
faventibus et consentientibus. Unicum superest a Deo Opt. Max. ex-
spectandum praesidium quod certius etiam promittunt tot Sanctissi-
morum Martyrum Virginumque corpora foelicem Coloniam illustrantia ;
sed non paulo plus hac in re profutura, si multorum accederet de-
votio , si preces piorum jungerentur et certatim Dei iram quisque
• Wedanus nova comitia 9. Decembris 1545 Bonnae inchoanda edixerat {Van-eit-
trapp 1. c. p. 261).
^ Carolus V. 4. Augusti 1545 in ^recessu" comitiorum vormatiensium con-
stituerat, ut 6. lanuarii 1546 Ratisbonae nova imperii comitia inciperentur ad
causam religionis transigendam. Gothein falso asserit, Canisium illarum litterarum
impetrandarum gratia ad comitia imperii vormatiensia missa esse (Ignatius p. G77) ;
liaec enim iam dudum absoluta erant.
^ Carolus V. 18. Noveml)ris — 1. Decembris Antverpiae moratus est. Ka-
lendis Decembribus Verallus Antverpia legatis concilii tridentini scripsit: „Hoggi
S. M. parte per la volta di Utrecht." Ac 4. — 27. Decembris caesar Boscoduci
('s Hertogenbosch) fuit {Stalin 1. c. Druffel, Kaiser Karl V. und die romische Curie.
3. Abth. [Milnchen 1883] p. 109). Canisius igitur Antverpiae apud caesarem et
nuntium fuisse videtur; certe non licet dicere cum Hansen (1. c. p. 199), Canisium
mense Decembri anni 1545 ad caesarem missum esse Vormatiam.
* Horum edictorum inentionem faciunt etiam Varrentrapp 1. c. p. 263, et Theod.
los. Laconihlet , Urkundenbuch fiir die Geschichte des Niederrheins IV (Diisseldorf
1858), 690.
^ Henricus ille dux anno 1542 contra ius et fas a confoederatis smalcaldicis
dicione sua spoliatus, mense Septembri anni 1545 proprio marte eam recuperare
conatus est. Quare illi summa vi eum denuo aggressi sunt et brevi devicerunt
ceperuntque {.Tanssen 1. c. III, 516—532. 583—584).
1(3(3 25. Canisius B. Petro Fabro.
placare vellet. Id qiiod eo mihi scribitur non ut scientem ac pru-
denteni admoneam, sed quo tuas potius tuorumque ac nostrum omnium
in Cln^isto Fratrum preces expetam pro salute Coloniensium ; quos pro-
babile est nunquam in majori discrimine quam nunc versatos fuisse.
Parum est ex Pastore lupum, ex Episcopo Haeresiarcham, ex Principe
communis Patriae hostem videre, Parum est impune spargi venena,
legi ab omnibus haereticorum scripta, Lutheranorum ferri' consortia,
audiri'" colloquia , disimulari' nefandas blasphemias in Deum ipsum,
in summam Virginem, in quosvis Sanctos, in adorandam Eucharistiam,
in Sacramenta praecipua. De reh'quis quia videntur inferiora volens
taceo. Si parum est Deum contempsisse, parum sit Ecclesiam dam-
nasse, profanasse, conculcasse, tot modis demum in omnibus Ecclesiae
membris inhonorasse. Cum vero et horum exstent abominanda ex-
empla Coloniae^ ubi Lutheranismus nulla vi pene cohibetur, vides
profecto quantopere juvandi simus ope aliorum vestrisque potissimum
precibus Deo commendandi. Una Colonia subversa (quod equidem
non speramus) exitium sequatur necesse est et Geldriae et luliae et
Cliviae et Brabantiae et Hollandiae. Sed longe majora pericula certo
certius subsequutura nihil attinet multis hic prosequi.
De nie nihil statuit Reverendus P. Bobadilla, num alio praesertim
Parisios abire debeam ad studia quae hic negliguntur absolvenda, an
potius ad Coloniae messem curandam, ut mihi a Deo praeparata est,
hic me manere conveniat. LTtrumque mihi non potest non gratum
videri quia majorum auctoritati cedo libens. Quamquam animo meo
frequenter obverset [sic] tua sententia, mens et intentio quae Colonien-
sibus me servatum semper voluit. Quod si majores mihi suppeterent
impensae ad domum familiamque sustentandam , uti suadet Dominus
Bobadilla, certe plurimum aedificationis video subsequuturum. Tanta
est et tam difficilis rerum omnium annona, quae et in dies augetur,
ut quae ad domus nostrae sustentationem pertinent nesciam sane an
corrogare possim nisi Deus alicunde sublevet hanc inopiam. Sed ista
nec Reverendo D. Bobadilla nec Domino Leonardo^ ausim exponere.
Satis est Reverendam Paternitatem tuam admonuisse Quod ad
triginta scutatos attinet toties promissos, non ignoras, opinor, nullum
eorum huc pervenisse. Vereor ne D. Bobadilla citius hinc me curet
ablegari quum intelliget de sumptibus non rectius nobis esse provisum.
At vivit Dominus vere dives qui non deerit quaerentibus ipsum in
veritate ^. Consilium vero Paternitatis tuae lubens audiam et ex-
spectabo. Scripsi nuper an expediret me progredi ad susceptionem
sacerdotii, aetate id quidem potius quam animi qualitate sufferente-*.
ferre apogr. "^ aiulire upo(jr. " disiimilare apo(jr.
' Aliqua eiusmodi exempla iiarrantur al) Enncn 1. c. IV, 493 — 496.
2 Kessel. » Cf. Kom. 10, 12.
* Clemens V. ,generalem ecclesiae observantiam" confiniiaverat , ex qiux quis
22. Decera)3ris 1545. 167
Cum Reverendus P. Claudius acerbissime ferat conditionem suam apud
Cardinalem Augustanum , sperat se facturum D. B.obadilla ut ille
Coloniam veniens haereat nobiscum. Qua re nihil optatius esset,
praesertim cum circa Februarium D. Bobadilla discessurus sit cum
Reverendissimo Nuntio Ratisbonam ul)i nunc inchoatum est Colloquium,
praesentibus illic ex parte Catholicorum Doctore Malvenda, D. Julio
Pfliig, Pro^inciale [slcl nostro Carmelitarum aliisque nonnullis ^. Frater
meus et tuus in Christo filius Petrus Cannegiezer Coloniensis non
parum et in spiritu et Kteris promovet apud D. Cornelium^ Lovanii.
Everardus^ qui nonnumquam ad Dominationem vestram scripsit, in
dies augetur et ipse in Domino, junctis etiam sibi studiosis aliis qui
frequenter confiteri simul et communicare adsuescunt. Magna nobis
et Domino Bobadillae spes est fore ut brevi permultos hic habeamus
nostro instituto faventes. Brevi Leodiensis quidam et insignis juvenis
ad exercitia sponte accessit. Post Natalem Christi sequetur Hollandus
sacerdos , et alius Magister promotus qui et Geldriensis. Quorum
omnium profectum vestris orationibus adjuvare velitis. Et quando
sacratissima celebritas instat Christi nascituri, paternam erga me
caritatem tuam precor et humiliter obtestor, ut Christi -parvuli vir-
tutes nascendo simul et mihi impetrare digneris; humilitatem loquor,
simplicitatem, paupertatem, obedientiam et innocentiam.
Oratio mea coram Universitate habita plurimos habuit commen-
datores, et, ut aiunt, fructum multiplicem. Conciones auditorium
habent frequens. Sed nisi ipse mihi proficiam, ac tuis precibus etiam
subinde confirmer parum est quo aliis prodesse queam. Similiter con-
fratribus in Christo AEmiliano*, Domino de Strada, et Domino An-
dreae^ salutem meam singulariter velim commendatam. Salutant
Dominationem Vestram Episcopi Londensis et Suffraganeus, Provin-
cialis Praedicatorum, Prior Carthusiensis, qui seipso in dies fit melior,
Magister Andreas hospes meus, Licentiatus Lunensis'^, Dominus Daniel,
ac Dominus Johannes illius Dominae Capellanus quae Birgittae or-
dinem praeclare profiteri coepif^, sed oborta tentatione cito desiit,
conscientia nunc admodum remordente. Dominus Jesus Dominationem
vestram custodiat ac servet.
Coloniae 22 Decembris 1545.
Reverendae Paternitatis Vestrae
Quem in Christo genuisti servus et filius
Petrus Kanisius tuus.
vigesimo quinto aetatis suae anno sacerdotio initiari poterat. Quae anno 1563 iterum
approbata est a concilio tridentino.
• Secundimi boc religionis colloquium ratisbonense accurate descriptum est a
Lud. Pastor, Reunionsbestrebungen p. 305 — 326. Cf. etiam, quae de eodem collo-
quio refert Od. Raynaldus in Annalibus ecclesiasticis , tom. XXI, P. 1 ad a. 1546,
n. 88 — 93. 2 Visbavaeum. ^ Questenburcb. ^ De Loyola. ^ Oviedo.
® loannes Volsius ; cf. supra p. 126'; de ceteris cf. supra p. 126. 162.
' Cf. supra p. 125. 161—162.
168 26. B. Petrus Faber Canisio.
ihesus
Keverendo Domino Magistro Petro Fabro Theologo de Societate
nominis Jesu
apud Reverendissimum Nuntium Apostolioum.
BEATUS PETRIJS FABER S. J.
CANISIO.
Madrito 10. Martii 1546.
Ex autographo (2°, 4 pp.). In suprema parte paginae primae manu antiqua
scriptum est: ^Manus P. Petri Fabri 1546. Madrito 10. Martij." Inscriptio deest;
sed ex ipsis litteris inteHegitur Fabrum per eas respondisse ad epistulam 12. Au-
gusti 1545 a Canisio sibi missam; qui et quaedam sua manu in marginibus adnotavit.
Edita in „Cartas del B. P. Pedro Fabro" I, 299—308. 388—394.
De adventu P. Alvari Alfonsi et de molestiis, qiias patiatnr. Canisium eiusque
socios in consilio Coloniae ^^('''tndnendi confirmat. De Littherano converso gaudet.
De Sociis Vattisoleti, Valentiae, Gandiae agentihus. De praeclaris contionihiis aUisque
lahoribus Andreae Oviedi, Antonii Araozii, Aemiliani Logolae, Fahri ipsius. Araozio
auctore midtos monasteria ingredi. Canisiiim Faber hortatur, itt paratus sit ire,
qitocumqite praefecti iusserint. Ex litteris indicis S. Francisci Xaverii narrat de
novis ninrtijrihits ac de plitrimorum infidelium conversione. Canisium corpora quae-
dam sanctorum suo nomine Coloniae venerari iubet. Feminam nohilem , ordinem
S. Birgittae ingressam et in decreto suo Jahantem , rariis allatis rationibus stahilire
conatur.
Ihesus.
Charissime in Christo frater.
Gratia dominj nostri Jesu christi et pax sit semper tecum. Lit-
teras quas ad me dedisti in discessu domini iVIuari recepi die ab
hinc septimo et Idem dies ipsum dominum Aluarum nobis reddidit.
Mirare igitur frater mi quo pacto tieri potuerit, eum cum tanta difficul-
tate huc peruenisse, qui tam facile a vobis diuulsus est, ego sane non
admodum torquebar desiderio aduentus eius vnde factum est me minus
moleste tulisse impedimenta itinerum ipsius, quae iam pridem aliunde
mihi nota fuere^ nostri enim lusitanj significauerant nol)is aduentum
eius in portugalliam, misericordia domini magna cum ipso fuit semper.
singulariter autem in hoc apparuit, quod variis spinis sepiuisse \_sic]
videtur viam eius, quia via eius esset ^, et quod dico de via verissime
etiam dicj potest de quiete quam ipse praetendebat, leuior enim longe
erat futura crux illa quam ipse fugit quam est illa quam ipse iam sentit,
vt vere dicj possit: cecidit in scyllam cupiens vitare caripdim. Ipse
' Eum in itinere naufragia passum esse ex epistula Fabri Madrito 13. lanuarii
1546 ad P. loannem Aragonium data satis certe conici potest (Cartas del B. P.
J'rdro Fabro I, 284).
* Ab ipso sibi electa; non via domiui, quia via oboedientiae uon erat.
10. Martii 1546. 169
agit nunc complutj cum aliis ex nostris scholaribus i. Inibj autem
est curia filiarum caesaris, vnde primum auulsus fuerat vt me com-
itaretur in GermaniamS. Tu iam aliqua ex parte nostj quam nobis
inimicentur nostri domesticj ^ si nobiscum conuersentur. liinc ergo crux
nostro Aluaro quoticliana exoritur longe grauior omni cruciatu quem
Coloniae sentire poterat. Alteras litteras tuas quas Kalendis sep-
tembribus ad me dedisti'* nescio quis tamdiu detinuerit, aut quae
causa sit quod liic martius eas sibi reseruavit nobis reddendas. forte
factum est quia oportuerit me eas omnis [sic] recipere cum maiore
indigerem consolatione id est lioc tempore cuiusdam infirmitatis meae
corporalis que tribus ferme hepdomadibus durauit vt durum spiritum
meum nonnihil decoqueret ac mollificaret ad salutem, nunc melius
habeo et plane valeo'' cum intelligam vos tam feliciter in domino
valere, Doleo equidem tuum dolorem qui in te est propterea quod
tam paucj Coloniae relictj sitis sed me abunde [consolatur] ista tua
constantia qua sic te adstringis Coloniensibus propter solum Christum
et animarum salutem luxta quod nostj refrigerare posse viscera mea,
gratia dominj nostri lesu Christj in omnibus tecum sit, et ipsa eius-
dem presentia vt benedicaris tu cum caeteris fratribus qui istic tecum
sunt et tecum idem sentiunt vt fructum afferatis in patientia^
vtque edificemini in domos spirituales^ ad gloriam totius
sanctissimae trinitatis et omnium electorum dej. Ego scribo paucis
ad Reuerendum patrem priorem respondens ad breuissimam ipsius ad
me datam epistolam", nunquam possem scriptis explicare quam mihi
sapiant cuncta que de germania audire possem modo ea non sint
circa lapsus filiorum subtractionisS qui semper proficiunt in
perdendo, hinc est factum vt maxime gauisus sim audiens et legens
reuersionem ilHus quem spyrensem cognominatis ^, benedictus dominus
et pater omnium spirituum, magna sane mutatio fuit transisse ex
sensu lutheri ad sensum huius nostrae societatis. Id quod melius
judicare ahquando poterit qui vtrumque horum extremorum gustauit
et expertus est, det ej qui refecit eum, agnoscere gratiam hanc,
misericordiam et clementiam. Multi hic legerunt litteras vestras qui
mirum in modum edificatj sunt audientes huiusmodi opus dej omni-
potentis. Vtinam per ipsum aliquando trahi possint quamplurimj qui
in eadem perditione viuentes gloriantur se pugnare aduersus sanctos
vale autogr.
' „Casibus conscientiae" disceudis operam daturus erat. Cf. Cartas del B. F.
Pedro Fahro I, 294.
2 P. Alfonsus huius aulae capellanus fuerat; cf. supra p. 98-.
' ^lnimici liominis domestici eius" (Matth. 10, 36).
* Hae perisse videntur. * Luc. 8, 15. * 1 Petr. 2, 5.
■^ Epistuh^ haec, 12. Martii ad Gerardum Carthusiae priorem data, proponitur
a Reiffenherg, Mant. p. 12—13, et in ,Cartas del B. F. Fedro Fahro" I, 309—313.
394-397. « Hebr. 10, 39. » Cf. supra p. 161.
170 26. B. Petrus Faber Canisio.
Ecclesiae lesii Christj. Scribe ad Fetrum Kanegesser''! epistolam eius
ad manus meas peruenisse et fuisse gratissimam gustui meorum visce-
rum. Idem dixerim de ea quam ad me dedit Charissimus Euerardus '' -,
Cuius constantiam plurimum probat (vt spero) omnium caelestium
ciuium conuentus, det vtrique dominus in omni vii'tute perseuerantiam
ac augmentum Christo Jesu crucifixo dignum. Epistola dominj Leo-
nardj ^ non potuit non esse gratissima animae meae prapter singu-
larem dilectionem qua ipsum prosequor videns quam sit tuus in
Chi'isto. Ne queso defatigentur istj tres ad me frequentius scribere
etiam si non viderint propria rescripta sibi a me darj, sat sit illis
me quotidie ad ipsos scribere et rescribere in spiritu amicissimi
hominis. Ecce iam defatigatus sum viribus corporis * et absoluj
mensuram iustae epistolae. Cum tamen nihil de me et de his que
circa nos sunt scripsi in quibus sunt multa que oportet vos scire.
Hoc tamen non esset admodum necessarium siquidem ad vos per-
uenerint litterae quas de hisce rebus conscripsj et ad vos misj per
manus Reuerendissimi D. nuncij berallj ^. Inibi dicebam nos reliquisse
valesoleti ^ tres ex nostris vt inibi dent operam litteris scholasticorum
doctorum inter quos nominabam Magistrum Hermetem''', quem nobis
dedit louaniensis vniuersitas , et alios duos theologos complutenses ^.
Yalentia habet sex et dux gandiae ^ quinque, ex valentinis vos nemi-
nem nostis, ex illis autem qui sunt Gandiae nostis duos, Magistrum
Ambrosiumi" videlicet et Magistrum Andreami^ qui aliquando fuit
hospes Reuerendi Andreaei^ postquam scilicet incidisset in latrones
prope duren ' ^^. hic perambulat vias et castella illius optimi ducis ita
vt contingat quatuor conciones vno die ipsum habere ad diuersos
populos. Magister Ambrosius acceptissimus est et videtur breui sci-
turus linguam hispanicam. Dominus Licentiatus Aaroz i* qui vos per-
* In margine nntnu Canisii ascriptnm est : Kanegiezer.
•^ Canisius in margine: Euerard.
" Canisins in margine scripsit: M. Andre.
' Is tunc in lovaniensi academia studiorum causa versabatur; v. siipra p. 167.
- Questenburch ; v. supra p. 125^. 161'. ^ Kessel.
^ Beatus liic vir kalendis Augustis eiusdem anni Romae mortuus est.
^ Hieronymum Verallum dicit; epistula liaec periisse videtur.
« Valladolid. ^ Poen.
' P. lacobus Mendez et P. lacobus Gonzalez de Medinacoeli significari videntur.
Cf. ,Cartas del B. P. Pedro Fabro" I, 282. » Sanctus Franciscus de Borgia.
'<> De Lyra; de quo supra p. 103^. 108. " Oviedum; de quo supra p. 113^.
'- Andreas Herll, canonicus coloniensis, significari videtur.
'^ Durcn, Dura , Marcodurum , urbs ad Ruram sita, nunc Diireu, in provincia
rhenana regni borussici. Is anno 1-543 a sociis lovaniensibus delectus erat ad litteras
S. Ignatii Fabro afFerendas, Coloniae degenti {Orlandinns 1. c. 1. 4, n. 36).
'* P. Antonius Araoz, ex Vergara, Cantabriae oppido, ortus et S. Ignatio cogna-
tione iunctus, prinius Societatis in Hispania praepositus provincialis fuit (1547 — 156.5).
Qui Italiam , Lusitaniam , maxime autem Hispaniam apostolicis contionibus excoluit,
10. Martii 1546. 171
inde atque ego diligit nunc apud me agit, Ipse habet gratiam verbi
ita vt possit etiam Aulicis hispaniensibus optime satisfacere, et alioqui
duces erga contemptum mundanae gloriae permouere ad Christum,
multj per ipsum relinquunt seculum et sic crescunt omnium ordinum
filij.: id quod mihi valde sapit in domino. In hoc enim cognoscitur
Christj verus doctor et predicator quod ducat multos ad christum
nudum, quod per ipsum Impleantnr monasteria, quod secularia com-
tempnantur [sic] ac rehnquantur. Interim vero non minus docentur
caeteri quo pacto viuere recte possint in minoribus vocationibus. Quid
de me proprie dicam nescio, nisj quod indies in hominem inutilem fortius
pergo: tantum abest vt meHus militem meam militiam, aut melius
cursum meum curram et tamen non omitto concionarj loco et tempore
oportuno, neque audire confessiones , Trado quoque aliquam partem
mei ilHs qui petunt exercitia qui multj sunt ita vt nunc habeamus
tres in quibus est quidam pastor vir magnae expectationis , siquidem
ipse possit (prout iam cepit intelligere ac probare) eHgere meHora ac
sequi. Vniversitas compHitensis optima et multa vasa nobis poHice-
tur^. EmiHanus quem abunde nostis nondum perfecte restitutus est
ei sanitati quam habebat Louanij et Coloniae et tamen cepit praedicare
in patria cum maxima omnium edificatione. Ipse habet locum in quem
conueniunt tria miHa hominum quos habet attentissimos. Mirum dictu
quantum cupiat scire quecumque ego scio de vobis et quam sit de-
uotus Coloniensibus''^. Benedictus deus qui dat hinc [?] ex omnibus
partibus nostrae societatis muHos vobis coadiutores quo fit vt iam
non sim solus qui videatur totus vester esse in domino. Quod de
abitu ex Colonia nihil cogites et nihil sis soUicitus in te ipso mihi
sicut sentis perplacet. sat tibi est quod sis paratus obtemperare si ob-
edientia aHquis [sic] volet aHo vocare, in eam interim transmitte omnem
propriam voluntatem ac propriam rationem, iHi'' quos te contempto
sequi debes, de hoc cogitent, de hoc sint soHicitj. fierj poterit vt
breuj habeas socios aut etiam fiHos in quos deo dante transfundere '
possis tuum sensum quique tuas gerere possint vices tanquam alteri
tuj aut Coloniensibus vtiHores, hoc cum fuerit nos Hberiores erimus
vt consequamur ea que nunc bonum est noHe etsi optima sunt. Nolo
longius progredj non quod timeam videri proHxus (sicut nec vos in
* Canisins in margine: Emilianus. '' illis antogr. " transfondere autoyr.
et apud Philippum II. aliosque proceres magna gratia floruit; vivere desiit Madriti
13. lanuarii 1573.
' Dominus de Paulo: ,Yas electionis", inquit, „est mihi iste, ut portet nomen
meum coram gentihus et regihus" etc. (Act. 9, 15). Cf. etiara Rom. 9, 23. 2 Tim. 2, 20. 21.
- Aemilianus de Loyola, S. Ignatii nepos, „dicendi vsu in optimorum concio-
natorum numerum iam peruenerat. sed . . nimijs contentionihus arteriam fregit, et
sanguinem excreauit, vt Araozij iussu cessandum denique ei fuerit, nec multo post
[anno 1547] in flore aetatis . . . excessit e vita" {Orlandinun ]. c. 1. 6, n. 80; cf. Po-
lancum 1. c. I, 188. 248.
172 26. B. Petrus Faber Canisio.
vestris ad ine prolixj esse potestis) sed quia tempus iion datur plura
dieendj, hoc tantum addo : Nos misimus ad vos litteras indicas", quas
anno superiore recepimus a Magistro francisco. vtinam ad vos per-
uenerint vt consolemini solida consolatione videntes mirabilia que
operatur Christus in iUis populis. Gaudet magister franciscus quod
suo tempore sexcentj homines in illis partibus nouiter baptizatj mar-
tyrium receperint qui est perfectissimorum baptismusi. Gaudeamus
et nos propter hoc in domino nostro Jesu Christo, Gaudet Magister
franciscus quod vno mense contigerit et datum sit ej baptizare decem
milia hominum. Gaudeamus et nos super tam copiosa messe. Gaudet
Magister franciscus in ea spe quam ostendit in illis suis litteris
dicens. spero in domino quod hoc anno sim baptizaturus plusquam
centum miHa hominum^. Nolo plura commemorare confidens in do-
mino quod ad vos peruenerunt ipsae eiusdem litterae quas latinas
fecit quidam ex coinbricensibus nostris, facile est credere eum fuisse
Magistrum loannem insulanum qui est de louaniensibus solus rehctus
conimbricae^, Maximilianus ^ enim complutj studet et hermes'' (vt
* Canisius in margine: Indicae.
^ Subter vocabula Maximilianus ttsque ad hermes linea eaque, vt videtur , a
Canisio ipso ducta est.
* Similia a Fabro Madrito 10. Novembris 1545 P. Simoni Rodericio S. J. scripta
erant: ^En oyendo hablar de los seiscientos martires no se lo que siente mi anima
en Jesucristo" etc. (Cartas I, 280).
- S. Franciscus Xaverius 27. lanuarii 1545 Cocino Romam ad socios epistulam
misit, in qua haec leguntur: „In hoc Trauancoridis regno, vbi versor (vt aliquid
de rebus Indicis scribam, quarum vos auidissimos esse certe scio) phirimos Deus
ad Christi Filij sui adduxit Fidem. Mensis quippe vnius spatio amplius decem
hominum millia Christiana feci. . . . Manaria insula hinc abest millia passuum cir-
citer CV. eius incolae certos ad me homines ablegarunt rogatum, vt quoniam vellent
fieri Christiani, ad eos baptizandos proficisci ne grauarer. Ego cum grauissimis
negotiis, maximeque ad rem Christianam pertineiitibus distinerer, ire ipse non potui.
Itaque certum exoraui Sacerdotem, vt iret meo loco quam primum ad illos Baptismo
expiandos. lamque is plurimos baptizauerat , cum Rex lafanapataniae, in cuius
ditione insula est , complures Neophytos , quod Christiani facti essent , crudelissime
necauit. Gratulandum est Christo Domino , qui ne nostra quidem tempestate , sinit
desiderari martyres. Et quoniam diuina benignitate atque indulgentia tam paucos
vti videt ad salutem, pro sua singulari prouidcntia permittit, vt per humanam cru-
delitatem impleantur destinatae sedes, ac numerus beatorum. . . . Equidem spero
pro huius regionis praeparatione, et quasi segete, me hoc anno ad centum Christia-
norum millia esse facturum" (S. P. Francisci Xavcrii e Soc. lesu Epistolarum
Libri IV. Ex Hispano in Latinum conuersi ab Horatio Tursellino. Ed. noviss.
[Antverpiae 1657] p. 91—101. Cf. : S. Francisci Xaverii Epistolarum omnium libri
quatuor. Opera R. M. [Rochi MenchacaeJ Vol. I [Bononiae 1795], p. 187—193. Die
Bricfe des heiligen Franz von Xavier, iibersetzt und erkliirt von Joscph Buri/ , I
[Kiiln 1836], 218 — 223. Lettres de saint Fran(;-ois-Xavier, traduites par Leon Pages,
I [Paris 1855], 172—177; et saepius).
^ loannes Covillonius (Couvillon, Covillon), Insulis (Lille) circiter annum 1520
natus {OrJandinus 1. c. 1. 4, n. 82. Delplace 1. c. p. 2*).
* Maxiniilianus Capella, insulensis et ipse {Orlandinus 1. c. Delplace I. c).
10. Martii 1546. 173
iam dixi) Valesoletj \ paruus autem Cornelius ^ Vlisbonae agit breui ad
uos (si magister Symon ^ audierit me) huc uenturus vt plus ocij
habeat posthac ad studendum. Non satis mii-arj possum quod tam
raras a te recipiamus litteras (presertim cum habeas viam tam facilem
ad Reuerendum D. Nuncium berallum). Vide vt singulis mensibus
aliquid ad nos scribas^ Salutem pete nobis per Jntercessionem ma-
gorum^, Vndecim miHum virginum*, sanctj Gereonis et sociorum eius-^
sanctorumque machabeorum "^ ad hoc ipsum singulorum templa meo
nomine visitando. Dominos Istos Episcopos , Dominos prouinciales,
Dominos priores, dominos licenciatos quos nominatim sepius legistj
in meis literis ^ resalutato diligenter. Jtem dominam Margaretam ^,
vtrumque Alexandrum et ceteros quos tu facihus intelHgis quam ego
scribere valeam. Domina Magistri Joannis (quam lubentius brigittanam
appeHassem) mihi commendatissima est et semper fuit ex quo a vobis
recessj^, doleo autem ipsam vsque adeo solHcitari ad retrocessionem,
faxit deus vt non praeualeant qui animae ipsius insidianturi*'
quique profectum eius tentant impedire, vtinam atque vtinam mihi
nunc Hceret ac daretur esse apud eam vel ad horam, habeo enim
quam plurima ad conhortationem et ad consolationem eius si veHt
auertere sensus ab his qui maHgna loquuntur in interitum eiusi^,
maxime veHm vt meo nomine siquidem praestat ipsam visites dicasque
ej multam salutem, quid minantur inimicj perseueraturae ? ^^ labores
fortassis, paupertatem, opprobria, subiectionem et caetera id genus
Valesotj atitogr. ^ Canisius in margine: singulis mensibus.
^ Cornelius Vishavaeus, nepos P. Cornelii Vishavaei, qui Lovanii degebat; cf.
supra p. 113^
2 P. Simon Rodriguez (Rodericius) , e primis S. Ignatii sociis , Societatem iu
Lusitania egregie propagabat et 10. Octobris 1546 a S. Ignatio primus Societatis per
Lusitaniam praepositus provincialis nominatus est.
^ Ecclesia metropolitana coloniensis in nulla fere re magis gloriatur, quam
quod tria corpora sanctorum illorum magorum possideat, quos stella ex orienti ad
Christum duxit infantem.
* Ferebant S. Ursulam et S. Pinnosam una cum 11 000 virginibus britannicis
pudicitiae servandae gratia Coloniae martyrium subisse sub Maximino Tbrace (235
ad 238). SS. Ursulae et sociarum virginum et martyrum sacra ossa et reliquiae
etiamnunc Coloniae et maxime in basilica S. Ursulae cohmtur.
5 Cf. supra p. 872.
® Rainoldus de Dassel, archiepiscopus coloniensis, post medium saeculum XII.
octo corpora illorum veteris Testamenti (2 Mach. 7) martyrum, quos Machabaeos
dicimus , ex Italia Coloniam attulit et in ecclesia monialium benedictinarum collo-
care statuit, quae in ,agro ursulano" exstabat. Nunc in templo S. Andreae (atque e
vetere memoria Romae quoque) coluntur {Gclenins 1. c. p. 537 — 539. F. E. v. Mering
und L. Rcischerf, Die Bischofe von Koln II, 88 — 46).
■^ Cf. supra p. 157. » Questenburch. » De hac supra p. 125. 161. 167.
10 1 Reg. 24, 12; 28, 9. " 2 Par. 22, 4.
'- Quae sequuntur, Faber certe non pro sola illa muliere conscripsit, sed etiam,
ac fortasse maximo , ad confirmandos in propositis suis iuvenes illos colonienses,
qui Societati se addixerant.
174 26. B. Petrus Faber Cauisio.
ox quibus est crux quam quotidie tollere^ iubemur, an non in
liis est Christus clare ostensus ? Timeat potius ea que nobis minantur
propria conscientia, bonus angelus noster, Jpsa denique veritas quibus
inimicarj aut non obedire tormentum est durissimum et intolerabile,
0 sj sciret bona ista Domina quid ipsi repromittat dominus, o sj sciret
quam* bona ipsam manent. Meminerit peccatorum suorum et earum
poenarum que repositae sunt peccatoribus illis videlicet qui poeni-
tentiam non egerint, meminerit actiones ac labores vitae christj,
beatae Virginis et omnium eorum quos certa fide scimus vitam aeter-
nam in caelis esse consecutos, meminerit praeterea earum passionum
quas christus passus est pro se et pro omnibus, meminerit denique
et cum spe firma aspiciat eam gloriam quae ipsam manet in celis.
Si dura videtur ipsi conuersatio suarum sororum sciat se promererj
omnium sanctorum consortium, Si durus est panis quem nunc comedit
sciat se habituram hac via panem angelorum. Si displicet habitatio
monasterij sumat inde occasionem contemplandj et sperandj habita-
tionem illam non manu factam^ quae est domus et ciuitas
sanctorum^, Jdem dixerim de inclusione* per quam merebitur liber-
tatem sanctorum corporum, et de laboribus quos imponit obedientia.
qui via sunt ad dominum ^ sempiternum et ad quietem quam promittit
qui dixit: Jntra in Gaudium dominj tuj^ et esto supra
q u i n q u e c i u i t a t e s ^, sed credo nihil horum tam ferventem et tam
fortem mulierem deterrere ab semel incepto itinere. Jpsa enim iam
pridem supputauerat sumptus ad hoc viaticum necessarios, decreuerat
enim renunciare omnibus quae possidebaf^ et nuda Christum
nudum sequj, hoc namque est supputare sumptus necessarios ad pu-
gnam victoriamque inimicorum nostrorum spirituahum ac carnalium
et ad editicationem spiritualis turris^, quod si bene non supputavit
prius (vt forte ipsi viderj potest) institutum' quod ingressa est, in
hoc ipso tum versatur id est in exercitiis abnegandj omnia et se
ipsum quo fit vt non oporteat redire ad seculum. Quia resumere
seipsum et sua nihil aliud esse deprehenditur quam inchoatam sup-
putationem necessariorum sumptuum omnino derehnquere, perdere id
ipsum quod iam feceras et reducj ad periculum veniendj ad diem
[iudicij 1 '' nulla neque bene incepta denuo neque perfecta supputatione.
Et si non fuerit facta supputatio ipsa de qua loquimur nonne sequitur
nullam nos de inimicis quj terrent incipientes et opprinmnt insipientes
victoriam esse reportaturos ? Nonne etiam sequitur ipsam turrim
" Foiiasse legendum: quanta.
'' Sic ; sed jjrobabile est Fabntm scribere rohtisse : dominium.
' institum autofjr. '' Hoc rel simile quid sHpplendiim esse videtur.
Luc. 9, 23. 2 2 Cor. 5, 1. 2. » Cf. Eph. 2, 19.
^Clausuram" diccre solemus. * Matth. 25, 21. 23.
Luc. 19, 19. ■> Luc. 14, 33. « Cf. Luc. 14, 26-30.
10. Martii 1546. 175
(quam tamen editam'' esse oportebit) nullum neque finem neque
principium suae aedificationis habituram ? Hinc videtur et clare
apparet eorum stultitia atque ignorantia qui ob timorem ne non per-
ficere possint quod optime sciunt inceptum esse desistunt ab inceptis,
quid enim aliud faciunt quam nolle nee principium neque consumma-
tionem suae perfectionis ? Ne igitur retrospiciamusi nec retro
conuertamur aratrum sanctum manibus assecutj , ne resumamus ea
quae semel deo dante euomuimus de animis nostris^. Si iterum sapit
ac placet quod semel despeximus, negleximus ac odio habuimus ne
credamus nos parum sapuisse tunc aut non bene oculatos fuisse sed red-
eamus ad eosdem sensus, eundem illum spiritum quaerentes per quem
tale iudicium de rebus assequebamur ^. Si mutantur sensus interiores
et exteriores circa id quod in se semper vile est et nihil, Queramus
semper eum statum sensuum in quo res ipsae vilescunt. Paulus dicit
hoc sentite in vobis quod et in Christo Jesu qui cum in
formadej esset exinaniuit semetipsum formam serui ac-
cipiens^. Videat quisque in qua forma est et cupiat formam serui
vt seruiat, vt laboret vsque ad mortem crucis factus ob-
ediens^. Hunc Jesum de se qui non habet querat ex illo qui dat
omnia, qui habet ipsum sequatur. Multo plura subministrat cupiditas
salutis eius dominae propter quam hec scribo, si autem sero ad ipsam
peruenerint mea desideria vos ipsi potestis abunde facere vt ne hunc
libellum verius quam epistolam prout venerit in buccam effuderim*'.
Jesus Christus qui est et venturus est iudicare omnem sensum con-
fortet corda vestra in omnj bono sensu et vestras intel-
ligentias^ in omnj recta ac vera cognitione Amen. Ex oppido
madrit vbi est principis hyspaniae curia 10 die martij Anno 1546.
Tuus in Christo frater petrus Faber.
Sic; sed legendum esse videtiir : edificatam. ^ effimderim antogy.
1 Luc. 9, 62. 2 cf. Prov. 26, 11. 2 Petr. 2, 22.
^ Haec pulchre convenimit cum regulis, quas S. Ignatins in ^Libro exercitiorum"
proposuit ad motus animi discernendos (regulae pro 1. hebdom., n. 5 — 8).
* PhiL 2, 5—7. 5 pijji 2, 8.
« Phil. 4, 7.
176 27. Canisius Sebastiaiio de Heusenstamm.
27.
CANISIUS
SEBASTIAXO DE HElSEXSTA^ttM,
arcbiepiscopo nioguntino et roniani impeiii principi electori '
Colonia 1. Aprilis 1546.
Ex opcre^: ,DIYI CYRILLI AR = | CHIEPISCOPl ALEXANDRINI OPE r=
rum omnium, (luibus nunc pra?ter alia complura noua, | recens acceffere vndecim
Libri in Gencsim, I nunquam antea in lucem *diti, | TOMYS PRIMYS. 1 Onuiia iam
aununo tum stuilio, tnni laborc integritati siue resti = \ tiita, d" a mendis, quihus con-
/piircata erant, repurgata. Colonice ex officina Melchioris Nouesiani, Anno \ M.D.XLVI.
Mense Aprili." (2", if. 333, et praeterea in initio ff. 8 non signata). Epistula nostra
duo folia occupat, quae sunt proxima a titulari '.
Epistula usus est Riess 1. c. p. 57. Partem germanice vertit Dreivs 1. c. p. 17.
Cur hoc rolunien operum S. CijrilU Ale.xandritu Sebasfiano dedicet. Ad Ci/rillum
et Sehastianum transfert . quae veteres dc alcedine finxerant. Motus, qiiibus Ger-
niania niisere concutiatur, componendos esse pcr episcopos. Horum officia exponit.
Athanasiis , Ambrosiis, Cyrillis opus esse. Sebastiani virtutes et „cum caesare con-
.•^ensuin'^ praedicat eiusque oculis Cgrillum proponit ecclesiam contra haereses suae
aetatis defendcntem. Li similia et peiora prolapsuros, qui nil nisi sacram Scriptnram
sequi relint. Bafionem reddit huiiis editionis. Qiii libri nunc ^jr//H»w in lucein
emittantur. Cupit editiones Cijrilli magis mdgisque emendari.
' Sebastianus de Heusenstamm, iuris utriusque doctor, 20. Octobris 1545 archi-
episcopus moguntinus electus est. In conventu, mense lanuario anni 1546 Vesaliae
ab electoribus rhenanis habito, cum a Palatino urgeretur, ut pro Hermanno Wedano
apud caesarem intercederet , constanter abnuit. Synodum dioecesanam habuit anno
1548, provincialem anno 1549 ; annis 1551 — 1552 tridentino concilio interfuit. Par-
ochias et monasteria dioecesis suae visitanda et inspicienda curavit. Magnos bellorum
tumultus perpessus, Eltvillae mortuus est 17. Martii 1555 {Nic. Serarius S. J.,
Moguntiacarum reruni libri quinquc [Moguutiae 1604] p. 898 — 913. lo. Sleidanus,
De statu religionis et reipublicae, Carolo Qninto Caesare [Argentorati 1566] 1. 16,
f. 282». Georg. Christ. loannis , Yolumen priinuiii rerum Moguntiacarum [Franco-
furti ad Moenum 1722] p. 847—861).
2 Editio Cyrilli a Canisio facta (3 tomi) rarior est. In ipsa bibliotheca regia mona-
censi, quae libris theologicis locupletissima est, frustra aliquando a me est quaesita.
Pauca solum novi exempla: unum Constantiae ad Lacum Brigantinum cxstat, in
bibliotheca lycaei archiducalis (provenit ex bibliotheca collegii S. J. constautiensis
suppressi) , alterum Friburgi Brisgoviae in bibliotheca universitatis ; tertium (deest
pars extrema) Coloniae in seminario archiepiscopali (sign. „Patt. f. 120"). Est et
tomus primus in collegio nostro exaetensi, secundus in vicino conventu Patrum
Franciscanorum werthensi (Weert). Primum habet etiam urbana bibliothoca colo-
niensis (sign. ,G. B. IV. 2335").
^ In titulo operis etiam signum typograpbicum Novesiani apj)aret: sagitta
pennata, cui aiiguis circunivolvitur ; inscriptio: Festina lente. Dedicationem sequitur
index verborum et rerum alphabeticus (5 pp.) et brevissima Cyrilli „vita" cuni
^operum elencho" (p. 1): f. 333* „errata" corriguntur. Ante commentarios in Le-
viticum et in loannem tituli exstant speciales (= ff. 40 et 94). Charta densa est,
typi niagni et pulchelli. In initiis capitum complures figurae (litteras initialcs
dicimus) ligno incisae sunt.
1. Aprilis 1546. 177
REVERENDISSIMO
IN CHRISTO PATRI AC DOMINO D.
Sebastiano Archiepiscopo Moguntinensi, sacri Imp. Rom.
per Germaniam Arcliicancellario, Principi Electori,
etc. Domino suo colendiss. Petrus Canisius
Nouiomagus gratiam et pacem in
Christo perpetuam.
PRodit in lucem omni luce clarior CYRILLVS, et quidem faustis-
simis tuis auspicijs prodit Antistes Reuerendiss. ^ scilicet , vt Archi-
episcopum velut postliminio reuersum Archiepiscopus excipiat, foueat,
defendat ac seruet. Poterat sane vir Apostolicus, qui nunc venit in
tuos complexus, vel in media perfidorum hostium acie tutus incedere:
poterat se, nomenque suum sine patrono, sine vindice tueri, ne prorsus
alieno niti praesidio videretur. Fit tamen, nescio quo pacto, prae-
sertim hac aetate nostra, vt quamuis per se fulgeat vel autoris
dignitas, vel operis maiestas, alicunde viri praecellentes adhibeantur:
qui, qua pollent autoritate, simul et fide prudentiaque, sibi dedicatos
libros tura illustrare, tum propugnare non minus velint, quam pos-
sint. Hoc igitur iure, quia D. CYRILLO deligendus erat patronus,
tu cum primis occurristi, tantae autoritatis vir, quantae vix vllus
apud Germanos alius, quum sis vere illis Archicancellarius ^ : eius fidei,
qua plurimi non antiquiorem in Archiepiscopo desiderarent, non spec-
tatiorem in Electore acciperent: denique tam exacti iudicij, et (quod
in Germania prodigio simile videtur) tam singularis doctrinae prin-
ceps, vt in hoc exulceratissimo seculo magna quaedam spes habeat
animos bonorum omnium, fore vt discussis tempestatibus , per tuam
amplitudinem serenitas nobis , et tranquillitas Ecclesiae restituatur.
Ad eam rem apte conficiundam, quodam CYRILLO nimirum opus est,
vt qui reuera sit xoptXoQ. Nam ita Graeci masculum vocant halcyo-
nem ^, auem certe non parum auspicatam, et laetis effectibus illustrem,
1 Nunc quidem librorum scriptoribus a bibliopolis vel librorum redemptoribus
pecunia illa datur, quam ^honorarium" dicimus. Tunc autem id insolitum erat;
auctoribus libri aliquot dabantur. De reliquo hi opus suum principi alicui vel episcopo
vel urbis senatui dedicabant, a quo se nummos vel favorem et patrocinium acceptui-os
sperabant. Hanc suae aetatis consuetudinem etiam Canisius in plerisque operibus
suis servavit {Friedr. Kapp, Geschichte des Deutschen Buchhandels [Leipzig 1886J
p. 312 — 319. Braunsherger, Katechismen des seligen Petrus Canisius p. 160 — 166).
- Archiepiscopus moguntinus e septem illis „principibus electoribus" erat, qui
ceteris imperii principibus praestabant specialibus iuribus et privilegiis ; ipse imperii
archicancellarius erat pro Germania; ipse electores convocabat ad „regem Roma-
norum" eligendum ; ipse in comitiis imperii „collegio principum electorum" prae-
sidebat.
* Alcedo ispida apud Linnaeum, alcyon apud poetas, Eisvogel, martin-
pecheur; apud Graecos zjyf, y.rjh^; alcyonum mas = y.yjpuXnq, atque, ut grammatici
aliquot veteres opinabantur, etiam y.stp'')?.oq (Hciir. Stepliani Thesaurus graecae lin-
guae, edd. Hase et Dindorfii, IV [Parisiis 1841], 1517—1518).
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 12
178 27. Canisius Sebastiano de Heusenstanini.
eo quod ouis positis, liyeme licct, cx turbulento mari i^lacidum, ex
intractabili reddat nauigabile, Cadunt omnes ventorum procellae,
flatus aurarum quiescunt, ac placidum vcntis stat mare, donec oua
fouet halcyone suai; quo magis repentinae placiditatis solennitate,
auis huius eluceret gratia. Sed mirum profecto, si mare sternitur
halcyonum foeturae, cur non et hi tanti, tamque diuturni, et semper
in peius ghscentes motus, qui Germanicum orbem concutiunt, et ex-
tremae calamitatis diluuium portendunt , quur [sic] , inquam , non
Immana tandem componantur industria, et praesertim illorum vigi-
lantia, quos a speculandi et custodiendi munere Episcopos appellamus.
Hi nimirum Ecclesiae Christianae vindices, hi communis salutis custo-
des, afflictae Reip. subsidia, et sicut Apostolormn successores, ita
Christiani nominis conseruatores. His nulla proinde laus dignior,
nulhnn peculiare magis officium, quam Christianum orbem rehgionis
concordia deuincire, dissensionum studia sustollere, nefaria foedera et
consilia liaereticorum dissipare, disciplinam Ecclesiasticam instaurare
ct augero, postremo dissentientes omnes voluntates, et disciplinas
multiplices, in vnius fidei et religionis puritate pro viribus vnire.
Qualos profecto si haberemus Episcopos, vti priscorum aetas habuit
Atlianasios, Ambrosios et Cyrillos, in laetam facile certamque spem
veniremus, fore vt Resp. Germanica maximis turbinibus et fluctibus
hactenus agitata, mutatis rerum vicibus, salua et integra velut in
portu collocaretur. Audiet, mihi crede, populus veri Pastoris vocem,
nec audiet tantum, scd prompte sequetur Christi vestigijs praeeuntem :
sequentur et Principes, quos ad exemplum Episcoporum videas breui
Constantinos ac Theodosios nobis referre, nulla vero ex parte Con-
stantijs atque lulianis amplius respondere. Quinetiam improbissimi
quique non grauatim agnoscent in Episcopis Apostolicam potestatem,
tantum si senserint Apostolicam imprimis pietatem. Quid igitur?
nullusne CYRILLO similis exoritur, vt qui non minus optimus inte-
gritate, quam maximus autoritate, miserandum hunc Germaniae tu-
multum vertat in amabilem fidei concordiam, et concordem animorum
aequabiHtatem ? In rebus tam afflictis ne desperemus, plane iuuat
recreatquc nos tui memoria Reuerendiss. Pater, quem ad istud nouae
' Halcyone, Aeoli filia — sic veteres — , nimio amore Ceycis, mariti sui, qui
naufragio perierat, in mare se praecipitavit, quos ambos luppiter miseratus mu-
tavit in aves maritimas sui nominis,
nperque dies placidos, hiberno tempore, septem
Incubat Halcyone pendentibus aequore nidis.
Tum via tuta maris : vcntos custodit, et arcet
Aeolus egrossu, praestatque nepotibus aequor.
[OvvUm, Metamorphoses 1. 11, v. 745—749.)
Atque etiani Pliniiia: Halcedines, inquit, „fetificant bruma , (jui dies halcyonides
vocantur, placido mari per eos et navigabili, siculo maxinie" (llistoria naturalis, ex
rec. /. Uarihiini 1. 10, n. 47). Fabiilae sunt.
1. Aprilis 1546. 179
dignitatis fastigium non ambitio, sed virtus, non fauor humanus, sed
propitij numinis voluntas euexit, vt esset, cuius prudentia, ingenio et
autoritate, iamdiu concussus Germaniae status tandem recrearetur atque
confirmaretur. Pollicentur hoc nobis, quum aliae res permultae, tum
eruditio tua non vulgaris , deinde morum integritas , Ecclesiae vindi-
candae propensus amor, haec syncerae fidei tuae constantia, refor-
mandi tuos ingens studium, et summus cum Carolo Caesare consensus,
cuius autoritas ac potentia hoc praestabit, vt possis etiam efficere,
multis licet repugnantibus , quod optimum esse iudicabis. Equidem
laudes virtutum tuarum celebrare non statui, quae vt verae essent,
praedicatas modestia tua credo non agnosceret neque comprobaret.
Verum quae nostra debet esse gratitudo, laeti gratulamur Celsitudini
tuae dignitatem istam, cuius apud Germanos prima est autoritas:
gratuhimur patriae atque etiam dioecesi, cui nunc talem habere con-
tigit Antistitem: gratulamur vtilitati publicae, vel diuinae bonitati
gratamur potius, quae Moguntinis ac nobis omnibus amplitudinem
tuam in isto fastigio hac tempestate collocarit. Ac eo iustius (vt
mea fert sententia) nouum hoc opus Archiepiscopi, nouo Archiepiscopo,
sanctum ac Theologicum opus, insigni Theologo Antistiti" dedicari
promerebatur. Habes igitur dignissime vir , idemque colendissime
Pater, habes conatibus tuis respondentem pulcherrime D. CYRILLVM.
Qui summus olim Alexandriae Patriarcha (nunc Archiepiscopum vo-
cant) nihil sibi laxamenti a curis, nihil ocij a laboribus, nihil cessa-
tionis a periculis indulsit, quo minus autoritate, exemplo, scripto,
verbo gregem suum in Ecclesiae consortio seruaret, seditiosa dogmata
reprimeret, clementia mitigaret, orbemque Christianum aeuo suo multis
quoque calamitatibus oppressum et periculis cinctum , consilij celeri-
tate exphcaret, ac desperatis pene tum rebus Ecclesiae subitum auxi-
lium adferret. Quippe regnabant eo seculo varia haeresiarcharum
portenta, et salutiferam Euangelicae doctrinae segetem vitiabant in-
spersa zizaniai Eunomij, Arij, Pauli Samosateni, Nestorij, Apollinaris,
Macedonij. Aduersus quae monstra totis viribus et artibus insurgit
Christi pugil, vt hostes Ecclesiae gladio spiritus confodiat iuguletque.
Tot libris, quorum adhuc multi desiderantur , tanto studio, tantoque
molimine, tot argumentis, tot sententijs, tot anathematis cogit, vt
credamus filium et spiritum sanctum esse veruni Deum, eiusdem
essentiae, seu (vt aliquoties loquitur Hilarius^) eiusdem generis aut
naturac cum patre, quod Graeci vocant (>[j.o6(nov [sic\, potentia, sa-
pientia , bonitate , aeternitate , caeterisque rebus omnibus parem.
Nestorius vero (contra quem illi praecipuum certamen instituitur)
dum in Christo substantias distinguere simulat, duas introducit impie
Antisti tijpogr.
1 Cf. Matth. 13, 24-30.
2 V. g. De Syn. n. 76; De Trin. I. 3, n. 23 {Micjm', PP. LL. X, 530. 91-92).
12*
180 27. Canisius Sebastiauo de Heusenstamm.
personas, et inaudito scelere duos vult esse filios Dei, duos (^hristos,
vnum Deum, alterum hominem: vnum qui ex patre, alterum qui sit gene-
ratus ex matre. Quo fit, vt sacrosanctam et incomparabilem virginem
Mariam, non «^sotoxou [s jc] adserat, sed ypi.aroroy.ov \sic\ esse nuncupan-
dam, quod ex ea non ille Christus qui Deus, sed qui homo erat,
natus videretur. Nec sane dubito% quin et in similes et multo per-
nitiosiores haereses paulatim illi relapsuri sint, qui nihil nisi scripturis
diffinitum recipiunt probantue. Sic enim pondus et fidem Ecclesiae
cum semel detraxerint, ideo sibi cuncta licere putant, quod scripturas
interpretandi et explanandi munus vendicent sibi, nec vlla sanctorum
patrum autoritate vel scriptis refelli velint ^. Ad CYRILLVM meum
redeo. Quur enim non meum appellem, quem absterso, quantum
licuit, situ, luci restituimus, et integris libris recens inuentis auximus
et exornauimus ? 2 Nam qui nunc prodeunt in Genesim Commentarij,
nusquam reperiuntur ^. Nec tamen sine animi moerore fatebor, mu-
tilos esse CYRILLI libros, tam in Genesim quam Euangelium loannis ^.
Commentarij porro in Leuiticum XVI libris digesti, quum antea Ori-
genis haberentur (scatent enim Origenicis allegorijs), nuper autorem
suum CYRILLVM apud Parasinos [s/c] agnoscere coeperunt. Nec esse
vanam eam coniecturam, intelligere licet ex Dialogis huius autoris,
vbi agit de adoratione in spiritu^. Enarrationem Leuitici sequuntur
in Euangelium loannis hypomnema", siue Commentariorum libri XII,
in quibus peculiariter aciem stili sui defigit in Ebionitas, Sabelliones,
Arianos, Eunomianos, Macedonianos, Nestorianos. Interierunt autem
quatuor intermedij, pro quibus addidit interpretationem suam ludocus
ille Clichtoueus *>, insignis Parisiensium Theologus '^. Videtur certe potis-
* Hoc vocabulum in ipsa oratione contexta deest ; sed inserendum proponitur
iii adnotatione post indicem verhorum posita.
^ Sic; sed scribendum fuisse videtur : hypomnemata.
' Si quis expenderit, (^uid nostra aetate in Germania theologi protestantes haud
ita pauci sentiant doceantque de mysterio sanctissimae Trinitatis, de Christi divini-
tate, incarnatione, resurrectione, de symbolo apostolico, Canisium falsum prophetam
fuisse non affirmabit.
2 „Omnia opera" Cyrilli primum typis exscripta sunt Parisiis anuo 1508; sed
ea editio valde manca erat et vitiosa.
' Expositio illa Pentateuchi a Cyrillo conscripta, quae „Ghiphyra"' dicitur,
13 commentarios contiuet; inter quos 7 ad Genesim pertinent.
* Commentarii in loannem libri 5., 6., 7. , 8. latuerunt usque ad annuni 1638,
quo loannes Aubert , ecclesiae cathedralis laudunensis canonicus, in praeclara sua
editione omnium operum Cyrilli libros quintum et sextum integros ac septimi et
octavi partes graece edidit.
'- Nuuc negant hos commentarios Cyrilli esse, neque alieni sunt ab iis Ori-
genis nomini addicendis (cf. los. KopalUk , Cyrillus von Alexandrien [Mainz 1881]
p. 366—367).
" Cf. KopaUik 1. c. p. 336—337.
" ludocus Clichtoveus sive Clichtove (f 1543), fiander, contionator priinum et
1. Aprilis 1546. 181
simiim sequutus Chrysostomi et Augustini sententias, ideoque nihil ex
Clichtoueo praetermisimus. Et quia secundo tomo praefationem aliam
reseruamus, nunc nihil dicam de Synodicis constitutionibus, de Apologe-
tico, de Epistolis et Scholijs ^ D. CYRILLI : quae omnia primum hisce
operibus per nos accessere. Alius forte (quod ex animo velim) plura
nobis pro suo candore proferet, ac etiam ex Graecorum fontibus ea,
quae nos damus, reddet magis concinna, tersa et emaculata, Multum
illis debetur gratiae, qui publicae vtilitatis gratia CYRILLYM effecerint
multo, quam antehac, emendatiorem ^. Caeterum vt in picturis quibus-
dam artis exquisitae, semper oculis contemplantium offert sese noui
quippiam, quod admirentur, ita in emaculando CYRILLO versantibus,
nunquam defuturum est, quod sarciendum sit. Taceo, quod inter-
pretes non vbique rerum, quae tractantur, subtilitatem assequuti vide-
antur, vt non immerito quis rei Theologicae peritiam in illis desideret.
Atque vt fideles forte fuerint, non tamen elegantes. Tantum abest,
vt eam Romani sermonis expresserint facultatem, quae Graecae dic-
tionis gratiam elegantiamque referret. Breuiter, hoc quicquid est
laboris nostri, tuae Celsitudini dicatum esse volui Praesul ornatissime,
vt esset quod testaretur clientem Canisium optimi patroni memorem,
amantem et obseruantem esse. Postremo liceat obtestari quaeso tuum
istum animum, vt quam Archiepiscopatus gloriam vestri maiores tibi
pulcherrimam reliquerunt, hanc tua virtute et diuina prouidentia sta-
bilias et conserues , praeterea Germaniam vsque raultis calamitatibus
oppressam auxilij opportunitate sustentes, et (quod praecipuum est)
Ecclesiae tum concordiam, tum dignitatem vbique spectes, cum primis
vero tueare. Haec syncere conanti precor vt aspiret dominus lesus
pastorum princeps^, Amen^. Ex Agrippina Colonia ipsis Ca-
lendis Aprilis. Anno a restitutione humani generis XLYI. supra
sesquimillesimum.
magister parisiensis, dein parochus tornacensis et tandem canonicus ecclesiae cathe-
dralis carnutensis (Cbartres) , primus inter theologos parisienses Luthero palam
obstitit; quamquam primum nonnihil liberius senserat.
' „Scholia Cyrilli de incarnatione vnigeniti".
2 Omnes editiones operum Cyrilli recenset Kopallik 1. c. p. 369—375.
' 1 Petr. 5, 4.
* Fortasse Canisius ad haec monita proponenda etiam rumoribus quibusdam
movebatur , qui de novo archiepiscopo mogLintino exsistebant ; timebatur enim , ne
protestantibus ac nominatim Philippo, Hassiae landgravio , manus daret {Ch. Gotfh.
Neudecker, Merkwiirdige Aktenstiicke aus dem Zeitalter der Reformation [Niirnberg
1838] p. 675—679. H. Laemmer, Monumenta Vaticana [Friburgi Brisgoviae 1861]
p. 429 — 430. Venetianische Depeschen vom Kaiserhofe, herausgegeben vou der histo-
rischen Commission der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften I [Wien 1889],
639—640).
132 -5- Canisius canditlatis theologicis coloniensibus.
28.
CANISIUS
CAXDIDATIS THEOLOGICIS COLONIENSIBtS.
Coloiiiae 5. [?J Aprilis 1540.
Ex opere ': ^DIVI CYRILLI AR= CHIEPISCOPI ALEXANDRINI OPERVM, |
in quibus pugnat aduersus varias liseresiarcliarum pestes, | vt Arij , Eunomij, Pauli
Samosateni, Macedo = 1 nij, Nestorij, tum contra luliani apo = | statffi blaspliemias, [
TOMVS SECVNDVS. j Nouo labore omnia nitnc exactius multo q; tmquani restituta
d- aucta, atq; ah innumeris mendis, quihus scatehant, uindicata. \ Coloniie ex officina
Melchioris Nouesiani, Anno 31. D.XLYL ! Mense Aprili.'^ (2", fF. 303 et praeterca
in initio 8 non signata). Epistula nostra est in duobus foliis, quae a titulari pro-
xima sunt ^.
Cyrillus Alexandrinus summam auctoritatem cum summa mansuctudinc con-
iunxit nec verbortcm ornatum ostentavit. Nunc autem lihri ex verhis , non ex rehus
ponderantur, haeresesque sparguntur, sermonis melle conditae. Aliter sacra Scriptura,
Tertullianus, veteres alii. Temere ob orationis simplicitaiem contemnuntur, quae vere
pieque scripta sunt. Quod et Anacharsis graecique intellexerunt philosophi. Quam-
quam Cyrillo neque eloquentiae laudem defuisse singula, quae hic pionuntur , opera
demonstrant. Hic Nestorium lupum agnovit et exjiugnavit aliasque sectas profligavit,
non gladio usus, sed verbo Dei.
ADOLESCENTIBVS
THEOLOGIAE CANDIDATIS PETRVS
Canisius Nouiomagus felicitatem.
ETSI noii parum multa in priorem tomum praefatus sum, nimi-
rum vt apud summum Archiepiscopum Germaniae, summum Graeciae
Patriarcham deponerem Cyrinum, qui adhuc haeret in manibus : tamen
vitio mihi vertendum non puto , si tot modis commendabilem Theo-
logum, vobis etiam, commilitones optimi, semel atque iterum commen-
dem. Vt enim nihil dicam amplius, insignem Ecclesiae doctorem et
gloriam Episcoporum excipitis, quum Cyrillum excipitis, hoc est, in
Hbris loquentem, vobisque spirantem auditis. Et sane spirant illius
scripta priscum illum Euangelij vigorem: vt hodie nullum inuenias,
qui pari synceritate tractet sacras litcras, qui cautius vitet suspecta
dogmata, qui sic vbique gerat Christianum Episcopum, qui sic spiret
paterna viscera, qui summam praesuhs autoritatem cum summa man-
^ Patribus de Backer et Sommcrvugel aliisque bibliograpbis ob immensam
rerum silvam et spatii angustias non licuit nec licet huiusmodi opera accuratius
describere; j^ropterea hic describuntur.
- Signum typographicum idem est, quod jn volumine primo. In pagina poste-
riore folii titularis index est librorum huius voluminis, et in 5 foliis, quae dedica-
tioncm sequuntur, index reruni et verborum. Charta, typi etc. eadem, quac in vo-
lumine primo. F. 803" typographus lectori dicit se exemplis mendosissimis usum
esse et ^mcndas pene infinitas" prioris editionis expunxisse. Quod si nonnuHae relictae
sint, propterea relictas esse, quod non viderentur emendari posse sine graecis exeniplis ;
ea autera non suppetivisse.
5. [?] Aprilis 1546. 183
suetudine coniungat. Adeo perpetuam quandam scriptis omnibus ad-
hibet moderationem, quae nec in redarguendis haereticorum erroribus
obliuiscitur Christianae modestiae. lam non modo nihil habet acerbum
scriptoris huius oratio, verum etiam non excurrit vsquam in leuitatis
aut ostentationis speciem, etiam si tantus esset Cyrilhis, tum erudi-
tione, tum eloquentia. Priscis enim illis Theologis tantam pietatis
curam ardor spiritus suggerebat, vt expoliendae linguae artificium
negligerent, nec alia sermonis quaererent lenocinia, nisi quae pectus
Euangelicum, et amore Christi flagrans, vltro ipsis suppeditauisset.
Nunc (proh pudor) verborum ornatum sic exquirimus, vt res ipsas,
quae non elaborate conscribuntur, nauseabundi respuamus, quinetiam
scriptores ipsos in pericuhnn venire sinamus. Nemo rem veritate
ponderat, sed ornatu. Quid? quod plerique nulkmi pene vitium agno-
scunt foedius et damnant grauius, atque barbariei? Quae res mirum
in modum auxit haereticorum licentiam, et eo nunc demum adduxit,
vt pestifera sua dogmata nouis quotidie hbris non cessent proferre.
Nam incautos animos, vti sperant, facile irretire possunt suauitate
sermonisi, et carminum dulci modulatione currentium. Hac arte vel-
uti melle circumKniunt poculum , quod propinant lectoribus : nimirum
vt possint ab imprudentibus amara remedia sine offensione potari,
dum illiciens prima dulcedo, acerbitatem saporis asperi sub praetextu
suauitatis occultat. Et haec in primis causa est, si Lactantio cre-
dimus^, cur apud sapientes, et doctores, et principes huius se-
culi^, scriptura sancta fide careat: quod Prophetae communi ac sim-
plici sermone, vt ad populum, sunt loquuti*. Certe Septimius ille
TertuUianus, teste Vincentio Lirinense, nostrorum omnium apud Latinos
facile princeps iudicandus est^. In loquendo tamen parum facilis, et
minus comptus, et multum obscurus fuit. Sic enim iudicat Lactan-
tius^: aut quod indicat Hieronymus ad Pauhnum epistola: TertuUia-
nus licet densus et argutus sit in sententijs, sermo tamen difficilis
est et obscuriis, atque etiam incomptior '^. Equidem haud scio, an
' Cf. Roni. 16, 18.
^ Canisius scriptorum, quos per hanc epistulam citat, libros et capita fere non
indicat. Locorum autem illorum saltem aliquos inquirere et ascribere placuit, ut
appareret, qua fide veterum illorum testimonia protulerit.
3 1 Cor. 2, 6—8.
* Divinae Institutiones 1. 6, c. 21 {L. Caeli Flrmiani Ladanti opera omnia
P. 1. rec. Sam. Bnuult [Vindobonae 1890], p. 562. Migne, PP. LL. VI, 713—714).
'" Tertiillianus „apud Latinos nostrorum omnium facile princeps iudicandus est" :
Vincentiiis Lerinensis, Commonitorium I, u. 18 {Migne I. c. L, 664).
^ Tertullianus „in eloquendo j)arum facilis et minus comptus et multum ob-
scurus fuit" : Lactantius , Divin. Instit. I. 5, c. 1 (Opora omnia 1. c. p. 402. Migne
1. c. VI, 551).
■^ S. Hieroni/nuis FanVmo „De institutioue monachi" n. 10 scribit: „Tertullianus
creber est in sententiis, sed difficilis in loquendo.'' Ita editio Dominici Vallarsii,
S. Hieronymi operum tom. I, P. 1 (ed. 2, Venetiis 1766) p. 326 (etiam Mignc 1. c.
XXII, 585). Sic etiam editio erasmiana (Opus epistolarum Divi Hieronymi . . . vna
184 28. Canisius candidatis tbeologicis coloniensiljus.
quicquam Aurelio Augustino praeclarius habeat Christianus orbis. Efc
in hoc tanto viro subinde lectorem offendere potest perplexum nescio
quid, et impeditum atque obscurum: quod in epistolis illi obijcit et
Hieronymus. At vterque Cypriano summas eloquentiae partes tribuit ^
Cyprianus autem, quem admirari satis nequeas, siue ornatum in lo-
quendo, siue facilitatem in explicando, siue potentiam in persuadendo
spectes, placere vltra verba sacramentum ignorantibus non potest,
quoniam mystica sunt, quae loquutus est, et ad id praeparata, vt a
solis ftdelibus audiantur. Nam a doctis huius seculi, quibus forte scripta
eius innotuerunt, derideri solet, atque vel Coprianus vel Caprianus illis
appellatur. Quod si scriptoribus Ecclesiasticis , qui omnium specta-
tissimi fuere, non contigit Romanae dictionis germana puritas, quid
tandem putemus accidere ilhs, quorum sermo ieiunus est et ingratus:
qui neque vim persuadendi, neque subtilitatem argumentandi , neque
vllam prorsus acerbitatem ad reuincendum habere potuerunt ? 2 Ergo
rehnquuntur, despiciuntur, abijciuntur, proteruntur. Bonae, inquiunt,
literae nunc tandem refloruere, diuinum illud munus^. Ideo ne pie-
cum scholijs Des. Emsmi Roterodumi, denuo per illum . . . recognitum etc. 1 [Ba-
sileae 1524], 106). Nec tamen mirum, si in codice Canisii aliter legebatur; nam
opera Hieronymi etiam nunc, post tot editiones et correctiones, emendatione indigent.
1 ^Beatus Cyprianus instar fontis purissimi dulcis incedit et placidus" : Hiero-
nijmus , Epistula ad Paulinum n. 10 {Vallarsins 1. c. p. 326. Mi(/iie 1. c). — ,Cy-
prianus vir eloquentia pollens et martyrio" : Hieronymus, Epistula ad magnum Ora-
torem urbis Romae n. 3 {Vallarsius 1. c. p. 427. Migne 1. c. p. 666). — „Nec bonos
facile coaequamus beato Cypriano, quem inter raros et paucos excellentissimae
gratiae viros numerat pia niater Ecclesia" : Augustinus, De baptismo contra Dona-
tistas 1. 6 , c. 2 (Opera, edita a monacbis benedictinis e congr. S. Mauri , IX [Pa-
risiis 1688], 162. Migne 1. c. XLIII, 198). — ^Beatissimi Cypriani . . . linguam
doctrinae christianae sanitas ab ista redundantia" revocavit ,,et ad eloquentiam
graviorem modestioremque" restrinxit: Augustinus, De doctrina cliristiana 1. 4, c. 14
(Opera, ed. maurina, tom. III, P. 1 [Parisiis 1680] p. 76. Migne 1. c. XXXIA^ 102).
^ Cyprianus ^placere ultra verba sacramentum ignoi-antibus non potest, quoniam
mystica sunt quae locutus est et ad id praeparata, ut a solis fidelibus audiantur:
denique a doctis huius saeculi, quibus forte .scripta eius innotuerunt, derideri solet.
Audivi ego quendam hominem sane disertum , qui eum inmutata uua littera Co-
j)rianum vocaret, quasi quod elegans ingcnium et melioribus rebus aptum ad aniles
fabulas contulisset. Quodsi accidit hoc ei cuius eloquentia non insuavis est, quid
tandem putemus accidere eis quorum sermo ieiunus est et ingratus ? qui neque vim
persuadendi neque subtilitatem argumentandi ueque ullam prorsus acerbitatem ad
revincendum habere potuerunt?" : Lactantius, Diviu. Instit. 1. 5, c. 1 (L. Caeli Fir-
miani Lactanti opera omnia P. 1. rec. Sam. Branilt [Vindobonae 1890] p. 402 — 408.
Mlgne 1. c. VI, 551 — 552). Evidens igitur est Canisium ea, quae supra scripsit,
ex Lactantio transcripsisse. Quod si forte miremur eum Lactantii nomen reti-
cuisse, cousideranduni est veterum conscientiara ea in re utcumque latiorem
fuisse quam nostram. Magis communia illis erant boua illa litteraria. — Nomen
autem illud ,.Coprianus" significabat stercorarium vel scurram vel foeda et vilia
l.jqucntem. Aliqui autem codices lactantiani non ^Copriani" habent, sed ^Capriani"
{■/.dzfin^ -— aper) : Migne I. c. p. 551 in adnot. 7. Hanc ob rem Canisius utrumque
nomen protulisse videtur.
' Humanistarum haud paucoruni rationem Canisius denotat ac fortasse etiam
5. [•?] Aprilis 1546. 185
tatem fas sit negligere? simplicitatem illiidere? scripta contemnere,
quia non doctis destinata, nec a disertis aedita, sed rationi temporis
accommodata fuere? Quo pacto negari possit, diserte dici, quod pie
dicitur? Nemo fastidiat dictionis simplicitatem, sed amplectatur sen-
tentiarum pietatem. Quid porro refert, vos obsecro, ad cognitionem
rei capessendam, quam polite, quani eleganter, qua lingua quid proferas,
tantum si sensus ad bene beateque viuendum percipi queat ? cum non
res propter nomina, sed nomina certe propter ipsas res adinuenirentur.
En Anacharsim sordidae Scytliiae alumnum, Scythice loquentem: neque
propterea contempsere hominem, Graeciae sapientes, sed in suum rece-
pere consortium, quia sapientia praeditum ^. Et quidem plurimi philoso-
phorum, inter quos Anacharsis, Crates, Diogenes, ita philosophiae studio
se totos dedidere, vt illam dicendi peritiam non modo negligerent,
verum etiam turpem philosopho et indecoram esse putarent. Adeoque
Socrates, qui vnus grauitate, sapientia, nominisque celebritate caeteros
longe superauit, quum eloquentiae studium viris, nedum philosophis
indignum existimasset, illud consulto praeterire voluit. Extat eius rei
testimonium in oratione, simplici quidem et inculta, quam in iudicium
vocatus habuit. Nos vero (pudet dicere) nauseamus ad omnia, quae
carent Ehetorum condimentis et ornamentis: nos omne studium in
paranda dictionis facultate collocamus. Ita semper in Christo par-
uuli, sapimus vt paruuli^: non nisi lacte contenti, solidiorem
cibum^ respuimus. Impietas non paucis placet, quia docte commen-
datur. Et non placebit pietas, quia simpliciter enunciatur? Vt mihi
videre videor, hodie si Paulus doctor gentium in fide et veri-
t a t e *, superesset, apud nos inglorius viueret, ac peius fortassis audiret,
quam ohm apud Corinthios, hoc solo noraine, quia sermone imperitus^.
Atqui regnuniDei non in sermone est, sed virtute*'. Quan-
quam haec non eo sane mihi dicuntur, vt ostendam eloquentiae doc-
trinaeque laudem in Cyrillo posse desiderari. Testatur ludocus Clich-
toueus, insignis ille Parisiensium Theologus'^, in hoc autore tantam
esse disserendi subtilitatem et acrimoniam, tantum rationis acumen
et robur, tam exuberantem doctrinae copiam, denique tantam conuin-
cendi aduersarios fidei energiam, vt exemplum hic optimo quidem
iure proponatur omnibus , qui sacris de rebus diuinisque mysterijs
disserere statuerint^. Et hanc Clichtouei verissimam esse censuram
famosas illas ^Epistolas obscurorum virorum", quae coloniensem quoque academiam
nefarie criminabantur.
1 Canisius haec hausisse videtur ex Diogene Laertio, De clarorum philosophorum
vitis, dogmatibus et apophthegmatibus 1. 1, c. 8 ; vitiosa forte versio latina graeci huius
scriptoris ei praesto erat. De Anacharsi aliqua etiam narrant Herodotus, Histo-
riarum 1. 4, n. 46. 76. 77, et Plutarchns, Vitae : Solon n. 5. Quae de Crate aliisque
hic scribuntur, excutere non vacat. - 1 Cor. 13, 11.
3 Hebr. 5, 12—14. ' 1 Tim. 2, 7. ^ Cf. 2 Cor. 10, 10.
« 1 Cor. 4, 20. ■^ Cf. supra p. 180'.
8 lod. Clichtoveus haec scripsit in cpistulis dedicatoriis ^Operis insignis beati
180 '-S- Canisius candidatis theologicis coloniensibus.
intelliget, quisquis non libros dicam vniuersos, secl saltem in lulianum
acditos contempletur. In quibus libris ex gentilibus et sacris literis
ita nostram adstruxit fidem, et luliani fatuitatem ostendit, vt non
iam solum Theologus, sed in omnibus quidem disciplinis exercitatis-
simus comprobetur. Verum praecedunt Dialogorum quoque libri sep-
tem, quos de sancta consubstantialique Trinitate conscriptos, eruditis-
simo fratri suo Nemessino dedicauit ^ , characterem dicendi seruans
dialogeticum. Introducit enim colloquentem secum Hermiam, virum
(vt ipse dicit) et doctissimum et aequissimum, cuius crebras proponit
interrogationes , vt argumentum modis omnibus obscurum, ea perso-
narum varietate , quam fieri possit dilucidissime , nobis efferret. Ac-
cedunt quatuordecim libri, quos Thesauri nomine aduersus haereticos
inscripsit. Duodecim prioribus Arianos et Eunomianos in fihum Dei
oblatrantes confutat : postremis duobus Macedonianos spiritum sanctum
creaturis annumerantes refellit. Inciderat enim et Cyrilkis in peri-
culosissima tempora, quibus totum orbem pestilentissimus ille Nestorius
suis blasphemis commouerat dogmatibus. Nam Antiochena et Con-
stantinopolitana Ecclesia aliquandiu Nestorio fauebat, et Romana
Alexandrinaque et Hierosolymitana, imo Catholica diuexabatur. Lupum
igitur fidei infensum in tempore agnouit Cyrillus, monuit, totisque
humeris expugnauit^. Vnde apud Catholicos in tanto honore fuit, vt
quum labore et alacritate omnes praecelleret , prae caeteris etiam in
Ephesino Conciho autoritatem obtineret. Solus enim fere hoc nego-
cium confecit, idque non sine summis periculis. Nam et carceres
cum Memnone Ephesiorum praesule expertus est, et multis conuicijs
ab aduersarijs suis aspersus, et a calumniatoribus apud Imperatorem
accusatus fuit ^. Verum adfuit ei dominus , et militem suum subsidio
non destituit: quin potius Ecclesiam suam per illum non solum tunc,
sed etiam hodie muniuit: atque adeo licet Nestorianos multos adhuc
habeat Oriens, ^actos tamen scripturis satis superque Cyrilli opera
testantur, quacunque tandem pertinacia haeresis illa radices miserit.
At quam optime meritus sit de re Christiana Cyrillus, et quod vnus
plus reliquis omnibus, velut alter Paulus, aetate sua laborarit*, et
Ecclesiarum omnium sollicitudinem^ solus fere portarit,
nemo rectius intelliget, quam qui acta Concilij Ephesini perlegerit.
Nos igitur, quae ad eam rem spectant, magna cura conquisiuimus, et
patris Cyrilli patriarche Alexandrini in cuangelium loannis" (ed. 2 [Parisiis 1520]),
f. 2\ et „Preclari operis Cyrilli Alexandrini : quod Thesaurus nuncupatur" (Parisiis
1514) f. a2'.
^ Nemesinus Cyrilli amicus et in episcopatu collega (^confrater") fuisse videtur.
- Coloniensium haec legentiura animis certe Hermannus quoque Wedanus ob-
versari debebat.
* Ilaec omnia accurate narrantur a Car. los. von Hcfcle , Conciliengeschichte
11 (2. Aufl., Freiburg i. Br. 1875), 149—285.
^ Cf. 1 Cor. 15, 10. * 2 Cor. 11, 28.
5. [•?] Aprilis 1546. 187
varias diui Cyrilli, nec non aliorum Episcoporum epistolas ad finem
liic adijci curauimus, vt noua prorsus aeditio videri possit ^. Sed alia
praefatione super his lectorem admonebimus, instituti nostri, nouique
operis rationem explicaturi 2. lam quum in Tertulliani , Origenis,
Cassiani, ac multorum veterum libris quaedam admixta sint, quae
aut manifestum liabent errorem, aut suspecti dogmatis sunt, hic sic
vbique temperat calamum, vt nihil vsquam comperias, quod vlli hae-
resi sit affine. Arius impietatis autor, tot hominum miha corrupit,
et secum ad inferos pertraxit. Cyrillus pietatis adsertor, talem tan-
tumque populum seruauit, et secum ad superos euexit. Eunomius,
Macedonius, Paulus Samosatenus, Nestorius, tanquam lupi rapaces^
in gregem dominicum saeuierunt. Ynus porro CyriUus tot portenta,
tot sectarum principes multis conflictibus tandem fudit, profligauit,
deleuit. Praeter hos deiecit luHanum , quamuis Imperatorem, autori-
tate quidem potestateque publica formidabilem. Et ad tantas res
conficiendas, non vi, non armis, non copijs vsus est, sed solo gladio
spiritus, quod est verbum Dei'^: et armis apostolicis tot vic-
torias, tot triumphos parauit Ecclesiae. Superest, vt quemadmodum
mihi in hoc opere versanti, Lectoris commodum semper ob oculos
versabatur, ita qui haec legere dignabuntur, in suis ad Deum precibus,
Canisij nolint obliuisci. Coloniae ad aureos Martyres. Nono Calen-
das [slc] Aprilis. Anno M . D , XLVI.
jColoniae ad aureos Martyres" Canisius has litteras dedit. Scripsisse igitur
videtur domi Andreae Herll canonici, prope „aureos Martyres" sive templum
S. Gereonis sitae *, in qua per complures annos habitaverat. Initio anni 1545 sibi
et sociis doraum conduxerat ab illa satis remotam ^. Attamen haec ,apud aureos
raartyres" scripsit, sive ut suura erga eos pietatis studium testaretur, sive ut aemu-
lorum animos a comrauni Sociorum habitatione diverteret , tiraens , ne rursura ea
cedere cogerentur. Legitur autem in extreraa parte harura litterarum, ^Nono Ca-
lendas Aprilis" datas esse. IX. Cal. Apr. = 24. Martii. Epistulam dedicatoriam
prirai torai Canisius scripsit „Calendis Aprilis" eiusdera anni. Ac fieri potest, iit
operis alicuius tomus posterior ante priorera in lucera eraittatur; quod v. g. factum
est in opere docti atque eruditi P. Hieronymi Lagoraarsini S. J. „Iulii Pogiani Su-
nensis epistolae et orationes" ; quaruni priraura voluraen post quartura editum est.
At vero in epistula dedicatoria prirai torai cyrilliani Canisius ipsis verbis dicit se
„secundo tomo praefationem aliam reservare", et in dedicatione huius secundi torai
' Hanc quoque Cyrilli editionem multis numeris mancam et vitiosam esse per
se patet. Plenissiraa , quae nunc haberi possit , Cyrilli editio est in „ Patrologia
graeca" raigniana tora. LXVIH— LXXVII. Parisiis 1859. „Eine kritische Gesamrat-
ausgabe steht noch aus" : Alb. Ehrhard, Tiibinger theologische Quartalschrift LXX
(Tubingen 1888), 180.
2 Vide infra, post fineni huius dedicationis. ^ Act. 20, 29.
^ Eph. 6, 17.
* Cf. supra p. 101. Quae domus olira canonicorum S. Gereonis fuerint, conspici
potest in „Delineatione Jramunitatum JUustris Collegij Sancti Gereonis Coloniae",
quam ex exemplo anno 1647 facto denuo delineandam curavit P. Joerrcs, Urkunden-
Buch des Stiftes St. Gereon zu Kuln (Bonn 1893), in fine, sub V et X.
^ Cf. supra p. 141.
1S8 29. S. Ignatius de Loyola Canisio eiusque sociis coloniensibus.
scribit: „Non pariim multa in priorem tomum praefatus sum, nimirum vt apud
summuni Arcliiepiscopum CTermaniae summum Graeciae Patriarcham deponerem
Cyrillum." Haec patefaciunt dedicationem secundi tomi post Kalendas Apriles con-
scriptam esse, et cuni eiusdem tomi folium titulare ostendat eum ipso ,,mense Aprili"
in lucem esse prolatum, verba „Nono Calendas Aprilis" ex errore typographi vel
etiam ipsius Canisii nata esse videntur, qui scribere voluerit ^Nono Calendas Maias"
(= 23. Apr.) vel, quod etiam magis probatur, ^Nonis Aprilibus" {— 5. Apr.) ; prae-
fatio enim tertii tomi data est „Idibus Aprilis" (= 13. Apr.). Hac ergo serie prae-
fationes datas esse dixeris : Kalendis, Nonis, Idibus Aprilibus.
Tomo secundo Cyrilli Canisius tertium quendam addidit: ,D. CYRILLI
AR = 1 CHIEPISCOPI ALPIXANDRINI EPISTO = \x & Synodica? Coustitationes,
praesertim aduersus Nestori = i um hajresiarcham : quibus & alia pleraq; nunc re-
cens ! adiecta, suramoq; studio restituta cohaerent, quemadmodum pagina versa
com = monstrabitur. j Colonice ex officina Melchioris Nouesiani, Anno | ^f.D.XLYl.
Mense Aivili^ 2"; ff. 106; i^ pagina altera folii titularis «Index hvivs postremae
partis Operum D. Cyrilli" ; f. 2* — 3* „In Epistohis et Constitvtiones Synodicas, av-
tore D. Cyrillo Alexandrino Archiepiscopo , quae maxime pertinent ad Concilium
Ephcsinum, Petri Canisij Nouiomagi praefatio", data „Co]oniae Idibus Aprilis Anno
XLVI" : f. 106''' admonitio „ad lectorem", in qua dicitur pro parte aliqua eius
tomi unum tantum codicem eumque ^deprauatissime scriptum" praesto fuisse. Ce-
terum Canisius de iis, quae in hoc tomo proponit: „Sparsim", inquit, ,antea et
mutile, nec vno in loco, sed ne paucissimis quidem visa, nusquam vero Cyrilli ope-
ribus adiuncta, prodierant. In manu scriptis exemplaribus, quae nancisci poteramus,
non parum subsidij nobis contulit doctissimus vir, idemque pietatis veteris studio-
.sissimus, Henricus Grauius Dominicanus. Et maiusculis quidem characteribus ea
dedimus, quae ad illustrandam argumenti rationera transcripta sunt ex Liberato,
Ecclesiae Cartbaginensis Archidiacono sanctissimo iuxta ac eruditissimo : cuius extat
hac de re, quam Cyrillus tractat, libellus quidam in Tomis Conciliorum, hoc est,
de Nestorianorum et Eutychianorum historia." . . „Ephesinae Synodi gesta . . non
extant." . . Nonnulla quidem in hoc volumine obscura sunt; sed „nos absque aliorum
exemplarium, et praesertim Graecorum praesidio nihil immutare voluimus".
29.
SAXCTUS lOXATIUS DE liOYOI. A i
CAXISTO EIUSQUE SOCIIS COLONTENSIBUS -.
Roma 2. lunii 154G.
Ex archetypo (2° min. ; IV2 PPO scripto ab ignoto; ultimos duos versus Hie-
ronymus Natalis scripsit. Inscriptio deest. In summa parte paginae prioris saeculo,
ut videtur, XVIL scriptum est: „P. Canisio Coloniae 1646. [corrige: 1546.] a S. P.
Ignatio." * Cod. colon. „Litt. Epistt. var." f. XI".
Epistuhi usus est Hansen I. c. p. 200.
Socios colonienses laitdat et monet, ut officii siii partes alacriter expleant. Se
de iis statutiirum, cum Petrus Faher Bomam advenerit. Litterarum suarum rari-
tatem excusat. Quantum Societas iam propagata sit. De collegiis conditis vel con-
' Subscripsit quidem huic epistulae Hieronymus Nadal ; at in ipsa epistula
Ignatius loquitur, idque, ut dici solet, in prima persona.
- Cum Canisio tunc Coloniae tantum P. Leonardus Kessel et Everardus Questen-
burch, Societatis sive novicius sive candidatus, fuisse videntur.
^ Hoc ita se habere et ipsa haec epistuh\ ostendit et iUa, quam Ignatius ad
Canisium et Kesselium dedit 6. lunii 1546.
2. Iimii 1546. 189
dendis Patavii , Bononiae, Parisiis, Valenfiae , Conimbricae , Gandiae, et de eorum
vectigalibus. De missione -indica. Dioecesim agrigentinam a lacobo Lhostio refor-
mari. Patres Lainium et Salmeronem a concilii tridentini patribus benigne ex-
ceptos esse.
Ihesus
Gratia et pax domini nostri Jhesu Christi sit tecum et cum
omnibus nobis Amen.
Hoc est gaudium meum in Christo Jhesu, vbi nomen domini, vbi
Ihesum Clu-istum omnibus de ecclesia loquentem in sanguine suo,
video in quamphjrimis fructificare, atque adolescere^. Gratias agimus
deo de eius ineffabili misericordia, et pietate, quam explet nobiscum
propter nomen suum gloriosum^. Saepe enim ita affectus sum vbi
de te et alijs audio, partim video, nostrae societatis vocatis in Christo
Jhesu^. Age, age vero et confortare in deo, et in potentia
virtutis eius* qui est Christus Jhesus, dominus et deus noster.
Ipse propter peccata nostra mortuus est^ atque adeo re-
surrexit propter iustificationem nostram^. Itaque et nos
conresuscitauit secum, et consedere fecit in coelestibus^
in deo. Cognosce, atque explora in spiritu tuo vocationem, et gra-
tiam quae data est tibi^ in Christo, illam exerce, illi insiste, ex
illa negotiare , nunquam patiaris in te ociosam , nunquam subsistere,
ipse dominus est, qui dat nobis, et velle et perficere pro bona
sua voluntate^ et in se et per se infinita, et supergloriosa et in
nos inenarrabili i^ per Christum Jhesum. Dabit enim tibi spiritus
Jhesu in omnibus, et intellectum^i, et fortitudinem ^^ vt nomen
dei in spem melioris vitae in Christo Jhesu per te, in plurimos fruc-
tificet, et clarificetur 13. Hoc scribimus tibi, vt currenti calcaria ad-
damus vt dicitur. Alioquin tuos nos plane fecisti in Christo, de^ tua
in vinea domini alacritate, et in magnam spem erexisti quod in te
Christus Jhesus glorificetur ^* in finem. lam vero quod te intellexi,
et D. Leonardumis desiderare voluntatem et sententiam meam vobis
vt scribam, ab ea vt ne discedatis, agnosco obedientiam vestram in
Christo. Id in praesentia repraesentarem [sic], nisi Magistrum Petrum
Fabrum socium, et fratrem nostrum ex Aula principis Hispaniarum
in his 15 aut 20 diebus'' expectarem. Constituit enim summus Pon-
tifex vt ad consilium [s/c] Tridentinum veniret ^^. Eum accepimus ad
Christo. De archet. ^ duobus arch.
» Cf. Col. 1, 5. 6. - Cf. Deut. 28, 58. Dan. 3, 26.
» Cf. 1 Cor. 1, 9. ludae 1. " Eph. 6, 10. ^ 1 Cor. 15, 3.
« Rom. 4, 25. ^ Eph. 2, 6. ^ ^^^ jg, 3. ** Phil. 2. 13.
Jo Cf. 2 Cor. 9, 15. "2 Tim. 2, 7. ^^ cf. Dan. 2, 23. Mich. 3, 8 etc.
" Cf. Col. 1, 6. 2 Thess. 1, 12. " Cf. lo. 11, 4 etc. ^^ Kessel.
^® Paulus III. tres de Societate postulavit, quos ad tridentinum concilium mit-
teret theologos suos. Ignatius lacohum Lainium , Alphonsum Salmeronem , Petrum
Fabrum ad id munus elegit {Boero, Fabro p. 197);
190 29. S. Ignatius Canisio eiusque sociis coloniensibus.
calendas Maij Yalentiam in citeriorem Hispaniam deuenisse. Et
scimus, speramus quidem certe, non peruenturum Tridentum* nisi
nos primum viserit. E re igitur vestra arbitratus sum facturum me
in Christo (quandoquidem et mores liabet ille exploratos, et rerum
statum istarum regionum) si illum in consilium adhibeam cum alijs
fratribus, vt de vobis statuam in Christo Jhesu quod ad seruitium, et
gloriam dei attinere existimemus.
lam si literas a nobis tam crebro non accipietis , quam vobis
credo iucundum foret, et nos a vobis expectare debemus, nil est quod
miremini. Quod tametsi conijcere vos arbitror, tamen paucis accipite.
Mihi tanta moles negotiorum in Christo Jhesu incumbit, ac succrescit''
indies, vt vix tandem aliquando me explicare possim, vt ad rescriben-
(kim quibus plurimi interest animum diuertere possim. Ibi vero quasi
agmine concurrunt, quibus est respondendum vel omnino scribendum.
In tot iam regionibus operatus est spiritus Christi ^ ad amplificandam
nostram societatem ad gloidam nominis sui. Habemus enim Paduae
collegium in quod nobilis quidam Yenetus mille ducatos annui redditus
designauit^. Tametsi pro vita sua alantur illic duodecim e nostris.
Bononiae his diebus spes aliqua habita est erigendi collegij. Nam illuc
misimus Magistrum leronimum Dominec ^ qui cum tribus scholasticis
interim alatur. Tridenti praeterea spes noua quaedam effulsit in-
stituendi collegium, in gloriam Christi copiosum, ac nobile in Aca-
demia Parisiorum, in qua iam aliquot e nostris habemus*. Yalentiae
in Hispania coUegium iam inchoatum est atque assignati redditus
300 ducatorum vbi etiam alij scholastici nostri degunt. Gandie in
eadem regione a duce^ collegium aliud est designatum, cum redditu
annuo 700 ducatorum. In collemo Portugalliae ^ 80 c nostris aluntur.
* Tridendum arcJi. ^ succressit areh.
i Cf. 1 Cor. 12, 4—11.
- Andreas Liponianus (Lippomano) , patritius venetus et „frater hospitalis
S. loannis Hierosolimitani", a prioratu, quem Venetiis habebat, vulgo ^prior S. Trini-
tatis" appellatus, alterius prioratus, quem Patavii possidebat — domus B. Maiiae
Magdalenae ea vocabatur et ordinis Beatae Mariae Theutonicorum erat — reditum
collegiis Societatis lesu Patavii et Venetiis sustentandis, summo pontitice probante,
destinavit (Cartas de San Ignacio I, 240 — 241. Polancns 1. c. I, 147. Orlandinu.^
\. c. \. 10, n. 96. Sjjnopsis Actorum S. Sedis in causa Societatis lesu 1540 — 1605
[Florentiae 1887] p. 5, n. 16).
' P. Hieronymus Domeneccus (Domenecli) ecclesiae metropolitanae valentinae
canonicus erat, cum Parmae consilium cepit Societatem lesu ingrediendi {Polancns
1. c. I, 82).
' Guilielmus a Prato, episcopus claramontanus, in concilio tridentino, cui tunc
etiam P. Chaudius laius Ottonis cardinalis augustani nomine intererat, consilium cepit
Societati magnum coUegium constitucndi Parisiis , ubi ecclesia claramontana aedes
babebat. Quod ^claramontanum coUegium" postea conditum est. Vide epistulam
laii ad Ignatium datam Tridento 10. Martii 1546, apud Bocm , laio p. 99—100,
Manarei commentarinm p. 62 — 63 ac Polanri Chronicon I, 182.
* Francisco de Borgia. ® Conimbricae id erat.
2. lunii 1546. 191
Euiii numerum rex ^ constituit augere,- vt centum sint scholastici. Et
iam illis assignauit redditus bis mille ducatorum. Et omnia praeterea
tribuit quae illis necessaria sunt. Ad hec sunt alia loca permulta
ad quae scribendum est Barsinonam^, in Aulam Caesaris, in aulam
principis Hispaniarum , Louanium , ad vos , Tridentum , in Indiam, de
qua uix est quod ad vos scribamus: praeterquam quod proxima naui-
gatione eo miserit rex ^ decem * ex nostris : tantus est fructus nostrae
societatis in illis regionibus in Christo, tanta spes futurae messis.
Omitto Complutum °, Tolletum, Vallisoletum in quibus vel scholasticos
habemus vel qui a nobis literas desiderare possunt. Itaque si literas
a nobis non accipietis frequentes, id boni consuletis. Curabimus tamen,
vt nunquam omittamus scribere, vbi ad Christi gloriam et consolatio-
nem nostram in vobis^ res digna videatur in qua tempus insumamus.
Vos tamen non negligetis ad nos frequentius literas dare. Magistrum
Jacobum Losf^ a Gheldonia misimus post Paschalia Agrigentum^ in
Siciliam. In qua ciuitate Episcopus est reuerendissimus Cardinalis
Carpensis '' nostrae societatis protector. Cui tota societas omnia
debet in Christo. Is infinita quadam instantia postulauit , vt ali-
quem e nostris illi gratificaremur, qui reformationi Episcopatus Agri-
gentini suo nomine operam nauaret. Commodissimum putauimus Ma-
gistrum Jacobum mittere, vt eius expectationi ad gloriam Christi
responderemus. Speramus paucis mensibus prouinciam confecturum,
atque ad nos reuersurum i^. His diebus accepimus Tridentum per-
uenisse Magistrum Jacobum Laynez, et Magistrum Alphonsum Sal-
raeron socios, et fi^atres nostros. Quos opinor audieratis in concilium
destinatos a summo pontifice. Fuerunt gratissime tum ab alijs re-
uerendissimis legatis Apostolicae sedis accepti et Episcopis ahjs, tum
vero a reuerendissimo legato cardinali sanctae crucis ^^ qui iussit omnia
illis suppeditari quae desiderare possunt, ad victum et alia. Speramus
in dei misericordia per Christum Jhesum non inanem futurum eorum
aduentum, Misimus has literas per Danielem Paeijbrouch ^^ flandrum
' loannes III.
2 Non videtur significari Barcinona illa gallica"(Barcino Nova, Barcellonnette),
sed Barcino vel Barcinon (Barcelona), Hispaniae urbs.
* loannes III.
* Noraina novem Sociorum, qui 8. Aprilis 1546 in Indiam navigare coeperunt,
sunt apud Orlandinum 1. 6, n. 87 et in „Cartas del B. P. Pedro Fabro" I, 310 ^.
^ Vulgo Alcala de Henares.
« Cf. 2 Cor. 7, 7. 13. '^ De lacobo Lhostio vide supra p. 129.
® Vulgo Girgenti.
* Rodulphus Pius (Pio), ex principibus carpensibus.
'" Quae Lhostius in Sicilia praestiterit, vide in Chronico P. loannis de Pohnico
I, 198—199. 236-237.
*' Paulus III., cum Marcellum Cerviuum (Cervini) cardinalem presbyterum crearet,
eius jtitulum" voluit esse ecclesiam romanam ^sanctae crucis in lerusalem", ideoque
,cardinalis sanctae crucis* dicebatur. Qui postea Marcellus II. summus pontifex fuit.
»2 De hoc vide supra p. 103 «. 104^
192 30- Petrus Fabor (de Smet) Canisio eiusque sociis coloniensibus.
dilectum nobis iii Christo qui ex obedientia nostra profectus est, illum
vt fratrem recipietis vt eius spiritus in vobis reficiatur^ in
domino.
Reliquum est vt deum, et patrem domini nostri Jhesu
Christi^ oremus, atque obsecremus vt suam sanctissimam voluntatem
in cordibus nostris aperire dignetur, et vires preterea facere vt eam
impleamus, Gratia domini nostri Jhesu Christi sit uobis-
cum Amen^. Romae 4 Nonas Junij 1546.
Ex commissione Reuerendi patris Magistri ignatij
Hieronymus Natahs nouitius indignus Societatis Jesu*.
SO.
PETRUS FABER (DE SMET) S. J. ^
OANISIO EIUSQUE SOCIIS OOLONIENSIBUS ^
Roma 2. lunii 1546.
Ex apographo , a Canisio ipso confecto ; cleest folium prius ; superest alterum
(2'', IV^ pp-)> sine inscriptione '^ (Canisius fortasse hanc epistulam transcripsit , ut
autographum Lovaniensibus mittere posset). Cod. colon. „Litt. Epistt. var." f. 12.
Particulam germanice versam posuit Gothein \. c. p. 376.
Celehrem. lllum Postelliim, doctores, canonicos, Societatem ingressos eximia siib-
missi animi aliarumqiie virtutum jjrae&ere exempla. Philippnm. II. in monasteriis
(jiiibusdam reformandis Ignatii opera uti. De Sociis Tridentiim destinatis, Indis
quamphirimis ad Christum adductis , dioecesi agrigentina, collegiis in variis terris
conditis vel condendis, modestissimis epistulis a duce Gandiae et a rege Lusitaniae
ad Ignatium datis. Romanos Socios optare, ut sanctis coloniensibus commendentur.
— non linguam tantum et oculos, sed vtramque manum,
ambos pedes, totum corpus, et omnem animi fidelitatem. Cardinales
quotidie rogantur, et quotidianam vini panisque portionem nobis^
tribuunt. Venit huc Doctiss. uir et Mathematum Regius Professor
apud Parisienses Guilhehnus Postellus. Is optimus Theologus et acu-
tissimus philosophus vix quemquam sibi parem habere hoc saeculo
exi.stimatur. Sed apud nos ad culinariam artem se submisit, et fu-
turus Christi praedicator, in humillimis quibusque versari negociolis
habet pro voluptate^.
1 2 Cor. 7, 13. 2 2 Cor. 1, 3. 1 Petr. 1, 3 etc. =* Apoc. 22, 21 etc.
■• De eo vide supra p. 47''. ^ De eo vide supra p. 104-.
" Leonardo Kessel, Everardo Questenburch ; cf. supra p. 188-.
' Ad Colonienses hanc epistulam datam esse tum eius extrema pars ostendit,
tum epistuhi a Petro de Smet ad Canisium missa 9. lunii 1546.
^ Sociis in collegio romano degentibus.
'•* Giiilielmus Postel egregie quidem litteratus et doctus erat, mathematicis
potissimum litteris et varietate linguarum ; sed graves etiam errores et ridicula plane
somnia sequebatur, non tam voluntatis pertinacia, quam magna mentis insania ductus.
Ignatius hominem brevi perspexit et a Societate seci-evit {Polancus I. c. I, 148
ad 149. Orlandinus 1. c. 1. 5, n. 3. Denis, Wiens Buchdruckergeschichte p. 518
2. lunii 1546. 193
Doctores Theologiae quidam nostris etiam se adiiinxere. Humi-
litatem illorum admirantur omnes: Doctrinam dediscere, paupertatem
addiscere, contemptum sui parare, et omnes Christo lucrifacere velle
videntur.
Ex Lombardia iuuenes duo et eruditi et mire pij accesserunt ^,
quorum conuersatio humiles humiliare et sanctos sanctificare poterat.
Ita cunctis eorum praehicet exemplum.
Canonici quidam voluptate omni seposita iugum domini sunt apud
nos etiam amplexi. Dominus tahum canonicorum affectus plurimis
canonicis inspiret, non tam vt nostrum augeant numerum, quam ani-
marum suarum fugiant exitium.
Princeps Hispaniae clarissimus, Philippus Caroli Im. vnigenitus
breui scripsit et ad sanctiss. Pontif. et ad Praepositum nostrum de
monasteriorum Hispanicorum reformatione. Qua in re nunc diligenter
sudatur, vt sanctissimum Principis institutum promoueri queat^.
Reuerendus P. D. Faber authoritate Pontificis iam ex Hispanijs
reuocatus est, licet amplissimam ilhc messem acceperit, et ad con-
cilium Tridentinum vna cum ahjs duobus Patribus accedere cogitur.
Jamque monasterium 3 vsibus nostrorum Tridenti assignauit Cardinalis
Tridentinus ^.
Volens omitto Indicae fidei successum, quam nostri in nouis illis
Insulis ita propagare pergunt, vt breui tres reges baptizati et cum
innumera hominum turba Christo consecrati sint, nostrosque pro suis
Apostolis obseruent.
Cardinalis Regni Sicihae"^ postuhxuit adiungi sibi ex nostris ali-
quem , futurura in Episcopatu administrando Vicarium suum, Breui
deligendum arbitror, qui talem subeat prouinciam.
Praepositus S. Trinitatis apud Venetos insigne collegium nostris
contulit studiosis: Idem factum est Paduae*^, rursus et Valentiae.
fieditus pro studiosis adolescentibus ex nostris, iam assignati sunt
ad 520. I.-M. Prcit S. J., Maldonat et rUniversite de Paris au XVP siecle [Paris
1856] p. 133. 541-548).
' Hannibal Codrettus (Codret, du Codre, du Coudrey) gebenuensis et Bene-
dictus Palniius (Palmio) parmensis ; horum accessio magno ecclesiae fuit emolu-
mento {Polanciis 1. c. I, 169).
- Roma ad Philippum missae sunt iitterae apostolicae pro reformandis conven-
tibus monialium urbis barcinonensis anno 1546, pro reformandis monasteriis pio-
vinciae Catalauniae anno 1548. Qua de re vide epistulas a S. Ignatio ad Philippum
datas {Clir. Genelll S. J., Das Leben des hl. Ignatius von Loyola [Innsbruck 1848J
p. 457—458. 486—487. Cartas de San Ljnaclo I, 312—313; II, 101--102 etc.)
et alias Ignatii litteras et institutiones in ^Cartas" I, 263—265.
^ P. CLaudius laius 29. Aprilis 1546 Tridento ad S. Ignatium scripsit: „Ho
trovato una camera per li compagni in casa di un cavaliero di Rodi , con buona
comodita di una chiesa" {Boero, laio p. 105 — 106).
* Christophorus Madrutius (Madrucci, Madruzzi).
'' Rodulphus Pius , cardinalis carpensis et episcopus agrigentinns ; vide supra
p. 191. « Vide supra p. 190*.
Brauusberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 13
194 31 ■ ^- Ign<itius Leonardo Kessel et Petro Canisio.
non sine Pontificis confirmatione. Nam vt dignos habeat operarios
Ecclesia, magnopere in pie instituenda iuuentute lahorandum est.
Dux illustrissimus Gandiae^ apud Hispanos nouum erigit colle-
gium ad eundem finem^. Kex Portugaliae^ iam diu idem liberalis-
sime prestitit^. Vterque suis literis ad D. Ignatium datis tantum
lumiilitatis prae se tulerunt, vt non summos Principes, sed modestis-
simos et simplicissimos monachos referre videantur. Sed nec mei
est otij, nec ingenij, singula quaeque complecti, digna quidem quae
ad aedificationem exponerentur , sed prolixiora quam vt his literis
comprehenderentur. Scripsi nuper fusius, vt illa quoque vobis re-
petere non debeam^, Sed haec tantum eo spectant omnia mi frater,
\i: CHRISTVM vere longanimem et liberalem patrem agnoscas etiam
ex nobis, agnitum glorifices pro nobis, et glorificatum nouo semper
studio sanctificandum scias in nobis, quoad ex seruis peregrinantibus
constituamur filij cum ipso patre triumphantes in caeHs. Illic illic \Tia
iungat nos faelicitas, quos hactenus in vinculo pacis^ eadem stringit
charitas amen. Patres et fratres qui sunt hoc loco, plurimum te salu-
tant et animam tuam orationibus iuuant, nihil precantes a te flagran-
tius, nisi vt \acissim ipsorum memineris, praesertim apud S. Magos.
apud S. Thebeos, apud S. Sodalitatem Sanctarum XI M. Virginum et
apud S. Machabeos ". Meo nomine salutabis qui nos amant in Christo
amicos: nominatim autem M. Andream. D. Danielem et P. Car-
thusiae priorem. Denique D. noster Praepositus omnem operam
suam offert promittitque tibi, sicubi paternae ilHus erga te dilectionis
argumentum desyderes. Bene vale et salue in CHRISTO Domino
nostro. Cui laus et honor in saecula saeculorum amen. Iiomae
raptim II Junij 1546,
Petrus de Hallis tuus
indignus frater et conseruus
in Christo Jesu,
31.
SAXCTUS IGXATITJS
PATRIBUS LEONARDO KESSEL ET PETRO CANISIO S. J.
Roina i). lanii 154G,
Ex archetypo (2", 1 p.). Ignatius ipse scripsit ultinia verba epistulae (Romae
— Ignatiua) eamque inscripsit ; cetera a P. loanne de Polanco , Ignatii secretario,
scripta esse videntur. Ex frequenti huius epistulae cultu usuque (de quo infra,
post epistulam ipsam , scribetur) multa eius vocabula oninino aut ex parte eva-
nuerunt aut tam obscura reddita .sunt, ut legi iam non possint.
' Franciscus Borgias. ^ Gandiae. * loannes [11.
* Conimbricae. * Haec epistula iam non exstare videtur.
« Eph. 4. 8. ■ Cf. supra p. Sl\ 11B\ m*. 173«.
6. lunii 1546. 195
In cod. colon. ,Litt. Epistt. var." f. 14 non sign. apographum huius epistulae
exstat, quod 23. Augusti 1657 in collegio colouiensi scriptum est ; plura de eo infra
dicentur.
In opere Xartas de San Ignacio de Loyola" (Madrid 1874—1889) deest.
Epistula usus est Hanse» 1. c. p. 200.
Facultates sacras antea concessas revocat. Qua ratione modo cmn Sociis colo-
niensibus factiltates illas communicare velit , quas Paulus III. Societati trihuerat :
ubique libere contionandi et sacramenta atlministrandi etc. '
t
Jesus
Grratia domini nostri Ihesu Christi sit semper nobiscum. Amen.
[Ex]* commissione nostra scripsit vobis de alijs rebus leronimus
[Natajlis noster^. [Ho]c tamen p[raetere]a volui vos intelligere^
Is° di[eb]us const [itui] sse n[os, ut] nuUus '^ habeat facultatem
[illa]rum gratiarum de quibus scripsistis, nisi per [nos] immediate
collatam. Itaque si qui sunt qui illam facultatem acceperint. siue per
nos, siue per ministerium sociorum nostrorum, ea cumprimum has literas
receperint pro nihilo habeatur. Quandoquidem [autem te] D. Leonarde
scimus v[ota] habere castitatis et paupertatis et propositum nostram
ingrediendi societatem^, at[que] alioqui nobis probatus es illam tibi
Apostolica autoritate viuae vocis oracul[o] a S. D. N. PP. Paulo 3*^
nobis tradita*, concedimus ac damus in Domino. Quod si quis
praeterea inter vos fuerit , qui eadem [vo] ta habeat , et propositum :
et t[ibi] Leonardo et Petro Canisio probatus fuerit, mihi [scri]betis
per literas, nomen, eius, et [c]ognomen ut quod ad gloriam Dei ex-
* Quaecumque in hac epistuJa uncis quadratis includtintur, in archetijpo desunt
aut valde obscura sunt, ideoque ab editore sunt suppleta.
^ In apographo coloniensi haud recte , ut videtur, supplettim est : Haec tamen
particularia volui vos intelligere. JVam etiam Natalis multa particularia scripserat ,•
praeter quae Ignatius alia Sociis coloniensibus nuntiare volebat.
" Sic arch. Legendumne His ? '^ Is dicitur constituisse ne vllus apogr. col.
1 Cf. Cartas de 5-«« Ignacio II, 55—59. ^ vide supra p. 188-192.
^ A Sociis lovaniensibus S. Ignatius *epistula circa annum 1546 data (vide
supra p. 129) postulavit, ut „propositum ingrediendi societatem" ^voto firmarent".
* S. Ignatius Lovaniensibus in epistula modo prolata : „Illud interim monendi
estis, quod hasce omnes gratias, quas habituri sunt, qui hanc religionem profitentur,
donec aliqui non sint professi, non publice possunt suum in patrocinium adducere,
quia vivae vocis oraculo, non per diplomata concessionem hanc habuimus a summo
Pontifice, pro ijs inquam qui societatem non professi sunt. Nam professi per breve
vel diploma publice etiam sua poterunt privilegia ostendere, nihilominus in foro con-
scientiae perinde est vivae vocis oraculo ea obtinuisse, ad eius qni dispensat securi-
tatem, et eorum qui ijs fruuntur utilitatem." Breve sive litterae privilegiorum , de
quibus Ignatius scribit, a Paulo III. Romae 3. lunii 1545 datae sunt. Litteras illas
et privilegia in iis concessa ad scholasticos quoque , immo et ad novicios Societatis
ex ipsis ^regulis iuris" extendi potuisse nunc quidem omnes affirmabunt: tunc
autem id nondum adeo manifestum fuisse videtur, ideoque, ut omnia in tuto essent,
Ignatius illud ,vivae vocis oraculum" a summo pontifice videtur obtinuisse.
13*
196 -^l- S. Ignatius Loonardo Kessel et Petro Canisio. 6. lunii 1546.
istimemus [proficere]' possimus [coucedjere'', et Idarep^. Ut autem
sciatis [quam | late pateaut illae gratiae id subiungemus breuiter.
Est facultas recitandi horas Canonicas secundum vsum noui bre-
uiarij'. Est praeterea licentia praedicandi verbum dei, vbique^, uul-
lius super hoc licentia requisita. Ita vt gaudeant priuilegijs, gratijs,
facultatibus , indultis, concessionibus qnibus praedicatores verbi doi
gaudent de iure vel de consuetudinc ^ ^" et absolueudi in
foro conscientiae a casibus reseruatis, et c[onim|utandi vota reseruata
sedi Apostolicae: exceptis reseruatis in bulla coenae Domini"', et mi-
nistrandi sacramentum Eucharistiae, et alia sacramenta, si[ne] prae-
iudicio [culiusquam, nullius etiam licentia requisita. Et si contigerit
esse occupatos [ante] meridiem vel in audieudis confessionibus , aut
in [procurandis infirmis]% vel ius[tis]' alijs [impe]dimen[tis], possint
post [meridiem cele]brare^ [missam,] et [mlinistr[are EJucharistiam^.
* praestare ap. coL; lectio duhia. '' Ita ap. col.
" decidere «jj. col. ; lectio duhia.
■^ 1)1 archett/2)0 seqiiitur ver^us , qui nitlla niinc ratione legi potest , cum pauci
tantnm litterarum apices in co nppareant. Atque etiam Uhrarius coloniensis eum
omittit. "^ aut in operibus — ap. col. *^ quibusuis ap. col.
^ (;onsecrare ap. col.
' De facultatibus illis S. Igiiatiux sic scribit ad Socios lovanienses: ^Cum hic
thesaurus gratiarum mihi a summo pontifice sit commissus in aedificationem non
in destructionem, ut ipse, prout aptum quemque de nostris inuenerim, et prout quis-
que opus haberet , dispensarem , omnino pedetentim et moderate eo uti debeo , ut
dispensatorem me non dissipatorem meminerim. Adde quod multi, dum abutuntur
concessis sibi privilegijs (non de nostris loquor , quibus Dei gratia nec abuti quod
sciam, nec privari contigit) his diebus privari eisdem promeruerunt. Quod ctiara cau-
tiores nos facere debet, ut bene ac moderate utendo, ac dispensando, stabiliora faciamus,
quae nobis sunt donata. Quae tam rara sunt, ut invidiae etiam reddere nos obnoxios
possint, nisi facultatem inoderatione temperemus" (In *epistula modo memorata).
^ Paulus III. in litteris illis potestatem Sociis facit ^horas canonicas diurnas
pariter et nocturnas secundum usum romanae Ecclesiae noviter editum dicendi et
recitandi, ita quod ad alium usum observandum seu officium dicendum minime
teneamini". Significatur autem breviarium romanum a Francisco cardinali Quinonio
(Quiiiones) 0. Min. reformatum et anno 1535 primum oditum ; quod brevius et
simplicius erat quam breviaria pristina (vide Pierre Batiffol, Histoire du Breviaire
romain [Paris 1893] p. 220—230, et Suith. Baumer 0. S. B., Geschichte des Breviers
[Freiburg i. Br. 1895] p. 392—409). Litterae Pauli III. compluries typis exscriptae
sunt, V. g. in opere ,.Litterae apostohcae .... Societatis Jesu" (Antverpiae 1635)
p. 24 — 28 et in .Instituto Societatis Jesu" vol. I (Pragae 1705) p. 7—8.
* ,,In quibusvis ccclesiis et locis ac plateis conmumibus seu publicis et alias
ubique locorum" (Paulus III. in litteris, quas supra diximus).
* Facultates et exceptiones dici vidontur, quae spectant ieiunium ecclesiasticum,
recitationem officii divini etc.
* ,Vota (luaecum^iue . . . (ultramarinis [i. e. sepulcrum domini pie adeundij,
visitationi.s liminum Beatorum Petri et Pauli Apostolorum de Urbe ac Sancti Ja-
cobi in Compostella, nec non religionis et castitatis votis dumtaxat exceptis) in alia
pietatis opera commutandi" (Paulus III. 1. c).
'' „Missas ante diem, circa tamcn diurnam hicem , et etiam infra lioram post
32. Petrus Faber (de Sraet) Canisio. 9. lunii 1546. 197
Ac [etjiara propter legitimum' im [p] edimen [ tum liabeantj faculta-
t[em ant J eponendi "^ et postponendii horas canonicas^. Romae 6. guni
[slc\ 1546. Ignatius.
Chariss. in Christo Domino Magistro Leonardo [KesseHo. Co-
loniae.J '
In apographo coloniensi huius epistulae , quod supra dixi , librarius adnotavit :
,,Autographum est in Theca argent. deaurata CoUegij Coloniensis pro Puerperis". . .
Hoc apographum ,Est ex Chirographo altero argent. deaurato S. P. N. magis nouo
cum effigie magna S. P. N. et inscriptione : S. PATER IGNATI ORA PRO NOBLS.
sub 1630 inclusum, apertum et exscriptum 1657 die 23. Augusti" [sic]. Haec explicantur
ab Aegidio Gelenio , canonico coloniensi, qui eodem fere tempore scribit: In templo
Societatis lesu coloniensi „sunt quaterna Chirographa S. Ignatij, quorum bina in-
clusa thecis inauratis continuo per vrbem circumferuntur ad parturientes foeminas,
quarum in ea necessitate, tam frequens est patronus, vt dies 31. lulij pene in Festmn
Ignatio Sacrum abierit tacito vsu eorum qui beneficij in se collati memoriam non
deposuerunt" ^
32.
PETRUS FABER (DE SMET) S. J.
CANISIO.
Roma 9. Iiiiiii 1540.
Ex autographo (2° min. ; 1 p. ; in p. 2. inscriptio et pars sigilli). Cod. colon.
,Litt. Epistt. var.", fol. non signato, quod est ante f. XI".
Sociis coloniensibus lahores pro hominum salufe susceptos gratulatur et patien-
tiam commendat. De dioecesi agrigentina, monasteriontm his^xinicornnt reformalione,
Beato Petro Fabro, aliis Sociis.
Gratia domini nostri iesu Christi sit semper tecum , Chariss :
frater, ab hinc paucis diebus ad vos vnas scripsi literas. Ceterum
* similia ap. col. '' interponendi ap. coJ.
" Haec diio vocahula ex apographo coloniensi deprompta sunt.
meridiem, quando et quoties, stante legitimo impedimento , moderno et pro tempore
existenti praeposito vestro praefato id necessarium, vel alias in domino expedire
visum fuerit, celebrandi : Et post seu ante illarum celebrationem, aut alias, Christi
fidelibus ipsis Eucharistiae et alia ecclesiastica Sacramenta, sine alicuius praeiudicio,
ministrandi" (Paulus III. I. c).
^ Potissimum significari videtur facultas officii divini missae sacrificio „post-
ponendi". Similis potestas Theatinis iam a Clemente VII. facta erat.
^ Potestas contionandi et sacramenta administrandi , etiam nuHa ab episcopis
benedictione , licentia, approbatione petita vel accepta, a concilio tridentino multum
restricta et temperata est (sessio V. de ref. c. 2; sessio XXIII. de ref. c. 15). In
iis autem, quae missae, sacrae communionis, horarum canonicarum tempus spectant,
nunc ipsa consuetudo et theologorum mitigata doctrina quaedam permittunt, quae
olim vetita esse censebantur, nisi specialis praefectorum dispensatio praesto easet
(vide e. g. S. Alphonsi de Ligorio Theologiam moralem 1. 6 , n. 343. 344. 847 :
1. 4, n. 173).
^ De admiranda magnitudinc Coloniae (Coloniac 1645) p. 510.
198 '^'^- Petnis Faber (de Smet) Canisio. 9. lunii 1546.
per discessum M. danilisi obtulit se oceasio alteris literis congratu-
landi vobis: et simul vobiscum laudem dandi diuinae maiestati que
pro sua immensa Clementia vobis vtitur in ijs siquidem [?] quae ad
proximorum salutem promouendam faciunt , b o n o r u m , fratres , 1 a-
borum gloriosus erit fructus^: itaque patienter sustinendum
donec aduenerit quod nunc per spem expectamus: hec spes Dei ser-
uos in omnibus tribulationibus " solatur et confortat vt non fatigentur -^ :
Quod attinet ad ea quae hic aguntur daniel vobis plura referet: ego
hoc addam : Dominus Jacobus de geldonia * discessit a nobis VII maij
in Ciciliam ad instantiam cuiusdam domini Cardinalis^, qui in regno
Cicihae habet episcopatum "^ in quo episcopatu cupiuit [?] habere ali-
quem de societate qui ibidem cum fructu maneret: hac intentione
discessit Dominus Jacobus, a quo nondum Hteras recepimus: cuius
fructus dominus per vestras orationes multiplicet ^* , Reuerendus domi-
nus pater noster dominus ignatius occupatur magnis negocijs pro
animarum salute, Princeps Hispanie scripsit ad .s. pontificem super
reformatione quorundam monasteriorum in Hispania super quo negocio
scripsit quoque ad Dominum ignatium*^, Alij patres et fratres recte
valent exercentes opera Charitatis, humilitatis, et obedientiae. parti-
cularia daniel vobis latius narrabit, Ceterum breui expectamus Domi-
num petrum fabrum qui per nos ad Concilium est iturus: visum est
ita .s. pontifici vt ex hispania vocaretur ad Concihum, M. Ambrosius
de lyra iam manet in gandia, in nouo Collegio ducis gandiae, a quo
non recepi adhuc literas , Salutant vos omnes patres et fratres . Si
domini Ignatij Praepositi nostri operam in re quapiam postuhiueritis
eam vobis non denegabit, Credo quod iussit scribi ad vos, Salutem
opto domino M. nostro apud Praedicatores '^ quem salutabis meo
nomine item dominum Andream ^^, Reuerendum patrem priorem apud
Carthusiam et dominum danielemii, aliosque amicos, Raptim Romae
9. Junij a. 1546.
[Petrus faber de Hallis]"
tuus in Christo indignus Confrater.
"■ tribulatione autogr.
*" Fctri nomen )iubscriptum harharus quidam homo cultro exsecuit ; quod tamen
cx aliis Petri de Smet epistuli^, quae in codem codice sunt, facile suppleri potuit.
* Danielem Paeybroeck dicit; vide supra p. 191 — 192.
2 Sap. 3, 15.
* Cf. Hebr. 12, 3. * lacobus Lhostius; vide supra p. 191.
* Rodulphi Pii. " Agrigentinum.
■ Cf. 2 Esdr. 9, 37.
* Vide supra p. 193. '■• Tilmanno Smeling vel loanni Stempel.
'0 Herll.
" Is in Carthusia degebat ; de quo Beatus Petrus Faber in epistula ad Hammon-
tanum 12. Martii 1546 data {Reiffenben/ 1. c. mant. p. 13 et Cartas del B. P. Pedro
Fabro I, 397; cf. etiam supra p. 126. 157).
33. Canisius Alvaro Alfonso. 13. lunii 1546. 199
De felici progressii studiorum domini leonardi ^ gauisus sum
euius precibus me commendo.
Charissimo in Christo fratri Magistro petro kanisio: apud pre-
dicatores ^, Coloniae.
CANISIUS
P. AliVARO ALFOXSO S. J. ^
Coloiiia 13. Innii 1546.
Ex apographo, circiter annum 1870 descripto ex autographo, quod est in ,Varia
Historia" (cf. supra p. 102) t. I, f. 97.
De PP. BohmliUa et laio. A Luthemnis extrema timenda. Hertnannus de
Weda a summo pontifice damnatus. De studiis in academia coloniensi reformandis.
Qua ratione PP. Kessel et Canisius scholasticorum salutem aeternam procurent. De
prima missa Canisii. Patientiam magnam Sociis coloniensibus necessariam esse, citm
adeo a ceteris Sociis neylegantur.
Ihesus
Reverende Domine et Pater:
Gratia Domini nostri lesu Christi semper nobiscum.
Permoiestum est sane tot mensibus nihil de vobis intelligere.
Nos hic in Domino sic valemus, ut orationum vestrarum praesidio vehe-
menter sit opus. Nosti enim orphanos in medio Nationis pravae^
et adulterinae \^sic\ hactenus relictos esse. P. Bobadilla, qui quinque
mensibus hic hyemavit, jam Comitiis adest Ratisbonae ^. Ubi ni Caesar
in Lutheranos vim omnem commoveat deplorata pene fuerit Germa-
nia. Sed serio agitur pro Religione in Concilio Tridenti, praesente
illic etiam D. Claudio, Patre Nostro^. Sic Coloniensis Archiepiscopus
resipiscit ut omnem ipsius resipiscentiae spem abjecerint viri sapientes.
Romanus Pontifex adversus illum tulit sententiam "^ ; sed exsequutio
penes Caesarem manet. In hac Civitate stat utcumque incolumis ot
^ Kessel.
^ Prope monasterium Dominicanorum habitanti; cf. supra p. 136*. 141.
3 De 60 vide supra p. 161. 168. •• Phil. 2, 15.
* BobadiUae Colonia discedenti ,Coloniense capitulum litteras, tribus sigillis
pro ipsorum more impressas, . . dederunt, ut ipsorum nomine Caesaream Majestatem
ejusque Concilium aUoqueretur. Apud Summum Pontificem etiam Coloniensium causam
per litteras promovebat" {Polancus 1. c. I, 183).
•^ Otto, cardinalis et episcopus augustanus, P. Claudium laium et Wolfgangum
Andream Kehm , canonicum augustanum , in concilio tridentino procuratores suos
esse voluit. laius post medium mensem Decembrem anni 1545 Tridentum advenit
{Boero, laio p. 95—97. Plac. Braun, Geschichte der Bischofe von Augsburg III
[Augsburg 1814], 377).
' Paulus III. 16. Aprilis 1546 Hermannum de Weda excommunicavit, ab epi-
scopatu removit, subiectos fide ei data liberavit. Pontificis sententiam typis ex-
scripsit Meshocius I. c. p. 151 — 157.
200 33. Canisius Alvaro Alfonso. 13. lunii 1546.
Clerus et Senatus. Proposita est optima niethodus reformandi Studia
Theologica ^ et singularum facultatum. Agitur nunc de stipendiis Pro-
fessorum quae assignabantur ex bonis Collegiorum ^ et Monasteriorum.
Dominus faxit ut quod recte coeptum est foeliciter impleatur. Ego
una cum Domino Leonardo ^ sum hic solus eisdem in aedibus, fratrem
liabens Magistrum Andream Sutphaniensem in Bursa Laurentiana,
qui se nostrae Societati addixit plane^. Canonicus quidam meae pa-
triae statuit itidem Christo miHtare nobiscum, idemque Magister Lova-
niensis est apprime doctus. Ex scholasticis plurimos habet D. Leo-
nardus confitentes , ego plures me subinde visitantes , et de vita
corrigenda meditantes. De reliquis ad Reverendum Dominum Fabrum
copiosius^. Ipso hoc sacro Pentecostes die^ primitias mei Sacer-
dotii Deo optimo maximo dedicavi''. Roga Dominum ut salutaris
mihi sit suscepta tanti muneris celsitudo. Rogent idem velim qui
sunt tecum fratres. E Roma, ut solet, nihil huc adfertur, e Ratis-
bona nihil scribitur, e Portugallia nihil transmittitur. Augeat interim
Spiritus Sanctus suam in nobis virtutem, ut, etiamsi humanum de-
stituat nos praesidium, stemus inmiobiles et in desolationibus patien-
tes. Deo sic nostram causam opinor commendavimus, ut humanis con-
solationibus foveri et temporariis commodis deliniri [sic] non admodum
cupiamus. Quamquam ea sit nostrorum meritorum tenuitas, ut, quic-
quid triste ingeritur, pro demeritis irrogari fatendum sit. Sed tamen
peracerbum est filiis, praesertim orphanis nihil cum patribus et fratri-
bus commune videri.
Vale Pater carissime filiique Kanisii memoriam in sacrificiis tuis
perpetuam serva.
Coloniae Sancta die Pentecostes 1546.
Tuus Petrus Kanisius.
ihesus
Carissimo Domino Alvaro Alphonso de Societate nominis ,Jesu.
Patri meo in Christo.
' Ab anno l.">25 usque ad saeculum XVIII. Colonienses- saepe de universitate
sua reformanda deliberabant. Anno 1545 et proxime secutis id agebatur, ut sex
theologiae professores constituerentur , pro veteri et pro novo Testamento bini, pro
linguis hebraica et graeca singuli {Bkinco 1. c. I, 486).
^ Ecclesiarum coUegialium. * Kessel.
* Andream Sydereum , canonicum zutpLaniensem , significare vidotur; de quo
plura infra.
^ Dolendum quam maxime, quod epistula haec ad Fabrum data non iam exstet.
" Is tunc erat dies 13. lunii.
" In ecclesia monastei"ii Beatae Mariae Virginis in „maiore Nazareth" : quod
monasterium virginum ordinis S. Augustini erat. Vide supra p. 45.
34. Canisius Friderico Nauseae. 20. lunii 1-546. 201
34.
CANISIUS
FRIDERICO XAISEAE,
episcopo viennensi.
Colonia 20. lunii 1546.
Ex libro ^Epistolarura miscellanearum ad Fridericum Nauseam . . . iihri X.'-
(Basileae 1550) p. 400—403. Vide supra p. 145.
Particulam posuerunt Bies>; 1. c. p. 56' et Hunsen 1. c. p. 200 ^
Canisius y ^temporalium honorum sarcina" modo leoatus, gratias agit Nauseae,^
luborum et opum communionem sibi offerenti et Viennam se vocanti ; se plane miserum
et Nauseae amore ac sacro suo inunere indignissimum esse. Libenter se Viennam
renfurum, cum praefecti id permiserint. Hormn epistulas mittit. PostelU librum „De
concordia" laudat. Hermannum de Weda obstinatum esse , Gropperum praecipuum
catholicorum coloniensium columen et sibi familiarem. Gropperi catechismos laudat
et ad Nauseam mittit. Se opera Cijrilli Alexandrini et Leonis Magni typis ex-
scribenda curasse. Leonis editio quam difficilis sit.
PETRVS KANISIVS NOVIOMAGVS, ETC.
Beuerendiss. patri et Domino Friderico Viennen. Episcopo, etc. S.
Gratia Domini nostri lESV CHRISTI semper assistat C. T. et
Viennen. ecclesiam conatibus tuis illustrare pergat, et augere. Quum
his diebus ex Geldrica patria Coloniam redijssem, ac temporalium
bonorum illecebrosa sarcina me non sine uoluptate maxima leuassem.
commodum sane domi literas offendi tuas, hoc est, D. Nausea et Epi-
scopo dignissimas. At illud commodum non fuit, eiuscemodi scripta
tot mihi mensibus intercipi, nec ante Maium accipere, quod Nouember
istic augustissime mihi peperisset. Igitur serius quam uellem, tuas
literas contemplari licuit: semel autem inspectae, sic mihi pauerunt
oculos et animum, ut hactenus de tanto Patrono et Moecenate, quem
exhibent amicissime , non desinam gratulari mihi laetissime. Sed
haud modo libet expendere, quid, quale, quantumque sit, inepti ser-
uuli scriptum ab Episcopo , etiamsi tu is non esses , excipi beneuole,
exceptum patienter legi, lectum bene [s/c] consuli : .sic denique uel tuo
ipsius testimonio responsoque comprobari, ut longe plus impetrasse
uidear, quam tenuitas mea .sperare unquam potuisset, rogare saltem
non sine pudenda praesumptionis nota debuisset. Equidem gratifi-
candi et inseruiendi amplitudini tuae, studium meum datis literis de-
clarare uohieram: ratus (quod res est) mecum praeclare actuni iri,
niodo in Viennen. Episcopi quoque noticiam homuncionem istum in-
sinuauissem, et ipsius clientulorum albo adscribi unus promeruissem.
Tu contra, (o memorabilem Episcopi humanitatem) non te socium in-
quis, non seruum, non cHentem, non mancipium, sed nostrorum pro
rep. Christiana studiorum et laborum plane collcgam habituri sumus,
imo et nunc habemus. Taceo interim, quod uiribus et rebus et fa-
202 34. Canisius Friderico Nauseae.
cultatibus tuis per quamlibet occasioiiem uti et abuti me iubeas,
adeoque bonorum omnium uelis mutuam inter nos esse communionem.
Xullum autem amantissimi pectoris argumentum prodi potuit eui-
dentius, nullum accipi suauius, atque dum ita scribis: Tu noster esto,
in aere tuo Nausea est, ac erit perpetuo : Fac tempore quoque primo
nobiscum compareas, tuique nobis ita conspiciendi copiam facias , uti
dextram dextrae iungere queamus, ambabusque ulnis te complecti
ualeamus. Agnoscis haud dubie uerba tua , uir obseruandissime :
quibus lectis , mirum ni rubore suffusus exclamem , ut qui nihil pro-
meritus, omnia mihi deberi, et maxima proponi tribuique a maximo
uiro persentiam. Alius fidenter cristas hic erigat, mirifice sibi placens,
ac blandiens de tantis pollicitis. Ego uero, qui summorum hominum
ultronea beneficentia tantum non obruor, hoc etiam ad miseriarum
mearum cumulum accedere iudico, quod homo futilis, quem oderint
cuncti iustissime, sic apud multos audiam bene. Quippe si uerum
est , Conscientia mille testes ^ : quid demum in me tanta liberali-
tate et laude tua dignum conspiciatur ? Ah, dicam ingenue, tot
animae sordes miser circumueho: neglecti temporis damna, et op-
pugnatae uirtutis argumenta, sic mihi uersantur ob oculos, ut bonorum
fauorem atque munificentiam experiri, nec aequum milii uideatur, nec
tutum , honestumque. Pro suo quidem merito iuuandi sunt pij , ac
pie studiosi. At uide obsecro, nisi forte perfectionem meditaris Euan-
gelicam^, an prudenter satis in mei similes beneficia tua conferas.
Eos loquor, qui pietatem multa cognitione, non aflfectus puritate:
scientia et disserendi copia, non sanctimonia et uiuendi simplicitate
metiuntur. Haec scilicet mea pietas est, patri Deo opt. max. fidem
non seruare, ut filij solent adulterini: non suum cuique fratrum ius
tribuere, quod inhumanitatis inmiane crimen est: agnitam iusticiae
uiam non persequi, quod B. Petrus par facit infidelitati ^. Caeterum
ignaui quoque mihtes, quietis amantes, haud grauatim deponunt sar-
cinas. Tametsi quid referre possit, amicos etiam fures temporis de-
serere, ac interim a Dei amicitia et gratia excidere ? Non repudiatae
opes Cratem Thebanum, Diogenem et Cynicos fecere Christianos *,
' ,Ea quoque, quae vulgo recepta sunt, boc ipso, quod incertura auctorem
habent, velut omnium fiunt: quale est Ulii ainici, ibi opes et ConKcientia mille testes" :
M. Fah. Quintilianus, De institutione oratoria 1. o, c. 11.
2 Nisi rebus omnibus venditis et in pauperes distributis atque episcopatu ab-
dicato religiosum ordinem ingredi statuas. * 2 Petr. 2, 20 — 22.
* „Crates ille Thebanus, proiecto in mari non parvo auri pondere, ,Abite', inquit,
,pessum malae cupiditates : ego vos mergam , ne ipse mergar a vobis' * : S. Hiero-
nymus, Adversus lovinianum 1. 2, n. 9. Cf. eiusdem Epist. LVIII. [ad Paulin.] n. 2.
(Opera ed. VaUarsius. Ed. 2, tora. II, P. 1 [Venetiis 1767], p. 338; tom. I, P. 1
[Venetiis 1766], p. 319. Mifjne , PP. LL. XXIII, 298; XXII, 580). Idera Hiero-
nijmus in verba domini „Amen dico vobis, quod vos, qui secuti estis me, in regene-
ratione" etc: „Non dixit, qui reliquistis omnia, hoc enim et Crates fecit Philosophus,
tt multi alii divitias contemserunt ; sed qui sequuti estis me: quod proprie Apo-
20. lunii 1546. 208
Quod autem sacra.s literas proiiteor, et munere concionandi fungor,
nihilo sit in me laudabilius, quam aes inani strepitu discindens aerem,
aut cymbalum inutili tinnitu aures feriens ^. Nimium enim a me procul
est illud eulogium, proli pudor, quod in bonum duntaxat competit
Ecclesiasten : 1 1 1 e , inquit , erat lucerna ardens et lucens^.
Atque adeo nisi uiuus et igneus carbo ex altari sumptus, contactu
me suo purget, tantum abest ut magnifica Dei mysteria digne lo-
quar*^, ut etiam , quia peccator enarro iusticias Domini^,
periculum sit repulsae a sacerdotio, si vere comminatus est per Pro-
phetam Deus^. Haec ut saepius non sine animi concussione animad-
uerto, sic nunc, praeter decorum licet, ad sapientiam tuam intrepide
perscribo, tum ut sanctis precibus tuis caussam meam apud Christum
tueare, tum ut horrore quodam affectum sentias Kanisium tuum, ex
officiorum quae promittis humanissima commemoratione. Pro medio-
cribus beneficijs agendae sunt gratiae: hoc longe maius est, quam ut
conueniat ullis uerbis aut scriptis gratias agere. Christum Dominum
nostrum sedulo precabor, (nihil enim digne possum unquam rependere)
ut sicut gratuita benignitate iam tua me pietas prosequitur, ita quae
uel hanc Viennen. ecclesiam decent, uel tuam celsitudinem Deo com-
mendant, ea semper duce Spiritu sancto facile et ubertim assequare.
Sed utinam ea detur mihi foelicitas, et adsit Christo fauente oppor-
tunitas, quae nulla se mihi nunc aperit, ut secundum uoluntatem tuam,
et praeter meritum meum, dexteras ambo iungamus. Quam liberet,
si quoquo modo liceret, auscultare sanctis tuis monitis, mihi quidem
tyroni et paruulo in Christo*^ cumprimis ut opinor necessarijs. Quam
uolupe, talis Episcopi conspectu frui, consilijs uti, et si dicere licet,
illo familiari conuictu indies recreari? Facile tua perspicit sagacitas,
nec sine amicorum istorum graui offensione , nec sine superiorum
meorum permissione mutari sedes a me posse: praesertim quum ad
Timotheum epistolam alteram meis auditoribus enarrandam "' , et
lectionem in Matthaei Euangelio perficiendam^ bona fide susceperim.
Quod si tamen perpetuo mihi uenerandus ille pater D. Bobadilla , si
stolorum est atque credentium" (Commentarius in Evangelium Matthaei 1. 3, c. 19 ;
Opera ed. VuUarsius. Ed. 2, tom. VII, P. 1 [Venetiis 1769], p. 150—151. Mi(/tie,
PP. LL. XXVI, 138—139). ^ Cf. 1 Cor. 13, 1.
^ Ita Christus dominus de loanne Baptista (lo. 5, 35).
* Isaias: ^VoIavit ad me", inquit, „imus de Seraphim, et in manu eius cal-
culus, quem forcipe tulerat de altari. Et tetigit os meum" (Is. 6, 6. 7). Etiamnunc
sacerdotes et diaconi, antequam in missae sacrificio evangelium legant vel cantent,
hanc orationem recitant: „Munda cor meum ac labia mea , omnipotens Deus, qui
labia Isaiae prophetae calculo mundasti ignito" etc. {Missah romanum, in ^Ordiue
Missae").
^ Ps. 49, 16. ^ Cf. Mal. 6, 1—14. « 1 Cor. 3, 1.
"^ Canisius id praestabat in „schoIis theologorum* universitatis coloniensis;
cf. supra p. 160. 160^.
* In gymnasio montano eiusdem urbis; cf. supra p. 112. 160.
204 ^4. Canisius Friderico Nauseae.
praepositus nostrae societatis, qui Komae est, D. Ignatius, liinc me
curet amandari, et ad Celsitudinem tuam me destinatum uelit, en
ilico sedes moueo , Yiennam contendo , me totum Reuerendissimae
D. V. suppliciter dedicaturus. Quod autem ad superiores, siue patres
attinet , quorum instituta profectumque in Dei uinea scire poposcisti,
utinam breui quicquid huc pertinet, expediri a me posset. Caeterum
et iudicio tuo gratius, et modestiae meae conuenientius fore putabam,
ut communicatis eorumdem literis, quas hisce coniunxi, quid omnino
meditarentur, ipsis etiam testibus inteUigeres. Postellum opinor iam-
dudum nosti , mathematum apud Parisinos Kegium professorem , ut
suis ipse literis ostendit^ Extat huius autoris illud admirandum ac
plane diuinum opus, De totius Christiani orbis concordia^, sed quod
impurissimis quidam scholijs foede additis contaminarunt ^. Hic de
nostro Archiepiscopo* fuerat adijciendum, si non obstinatum senis
animum tacere praestaret, quam uerbis inuidiosis exaggerare. Sic et
senum prudentes olim animos protinus haeresis dementare, et ad
omneni pietatis contemptum adducere potest. Vnus pene D. Grop-
perus "'' caussam Religionis suis ipse humeris fortiter sustentat, meque
suorum consiliorum testem familiariter adhibet, ut patrem eum dili-
gere, D. reuereri, et patrono semper gratiticari debeam. lubet etiam-
num C. T. officiosissime salutari, suoque nomine quiduis promitti,
sicubi pro Viennen. ecclesia et Reuerendissimo D. Nausea recte quic-
quam efficere queat. Vtilissimam certe nauauit operam in ijs libellis,
quos hic ab eo coniunctos accipies, et ad pie instituendam iuuentutem
^ De hoc Guilielmo Postello bareiitonio vide supra p. 192.
- „De orbis terrae concordia libri IV erud. multijuga ac pietate referti, quibus
nihil hoc tam perturbato rerum statu vel utilius A^el accommodatius in publicum ed.
quivis aequus lector judicabit." Sine loco et tempore. [Basileae, apud Oporinum,
anno 1544] 2°, pp. 466. Hoc Postelli opus tam malum non est, quam cetera, quae
edidit. ^Cet ouvrage, ^crit dans un style vraiment hieroglyphique , est le seul,
dans lequel on ne rencontre pas les absiirdites et folies ordinaires de son auteur" :
/. G. TJi. Graesse, Tresor de livres rares et precieux V (Dresde 1864), 423. Vide
vero adnotationem proximam.
^ In catalogo librorum prohibitorum ^Lovaniensi" ^a professoribus lovanien-
sibus annis 1546, 1550, 1558 edito) prohibentur etiam ,.Annotationes incerti authoris
in Guil. Postellum de orbis terrae concordia''. Paulus IV. Postelli opera in ^.Indice"
proscripsit, quera anno 1559 evulgavit, atque etiam in ^lndice" concilii tridentini,
a Pio IV. anno 1564 edito, Postellus collocatus est in „prima classe". quae eorum
erat, ,qui aut haeretici, aut nota haeresis suspecti fuerunt", quorum „scripta, non
edita solum, sed edenda etiam" fideles legere vetantur. PosteUus postea in fide ac
pace ecclesiae mortuus esse fertur (Cartas de San Ignacio I, 221. Beusch , Der
Index I, 121. 122. Prat, Maldonat p. 547—548).
* Hermannum de Weda dicit.
^ loanni Groepper sive Gropper (f 1559), susatensi, qui Coloniae scholasticus
ecclesiae S. Gereonis et canonicus ecclesiae metropolitanae, Bonnae praepositus eccle-
siae collegialis fuit, Paulus IV. ob praeclara merita anno 1555 cardinalatum obtulit.
Gropperus in libris quidem suis falsam de iustitia christiana doctrinam proposuerat ;
sed concilio tridentino eam proscribenti omnino se subiecerat.
20. Iiinii 1546. 205
pijssime dexterrimeque conscriptos ^. Prodijt postremis etiam in nun-
dinis^ Alexandrinus Arcliiepiscopus ille Diuus Cyrillus, nostro studio
sic auctus et recognitus, ut nunquam antea^. Sed* Coloniensis editio
uincit (nostro quidem iudicio) Heruagianam operam: licet utraque
editio laude sua non sit indigna*. Proxime dabimus magnum illum
Leonem, qui sententiarum grauitate, et sermonis puritate, ac animi
pietate nulli ueterum Theologorum cedit^. In quo sane restituendo
Herculei labores deuorandi sunt: adeo corrupta, mutila et lacera di-
gnissimi Pontificis monumenta, quae nunc passim extant, et uix apud
paucos extant, hactenus asseruantur. Sed quo calamus procurrit
intemperans ? Primum loquacitati ac intempestiuae prolixitati, nec
non prolixae balbutiei meae danda est uenia. Tot laboribus et curis
premor, ut ad scribendum haud satis otij et quietis inueniam. Dein
abunde officio meo respondisse uidebor, modo (quod unice cupio) me
tuis indignum beneficijs habeas, quum ne minima quidem ex parte
tuae de me conceptae expectationi satisfacere possim. Aut si im-
merentem liberalitate tua prosequi Kanisium uoles , me iam omni
fidelitate et obseruantia, Viennae, si liceat, ea omnia facturum dixi,
quae tua clienti mihi imperabit autoritas. Vale in Christo, Keueren-
dissime pater. Coloniae, XX lunij. 1546.
Litteras modo positas P. Nicolaus BobadiUa S. J. significavit , cum 10. lulii
1546 Ratisbona ad Nauseam scriberet: ^Magister noster Kannisius, mittit modo
literas tibi. Kst ille certe iuuenis optimae spei, legit, concionatur Coloniae, et
laborat uti bonus lesu Christi miles." "^
" Sic; fortasse corriffendiDu : (^uae.
' Gropper anno 1537 Coloniae decreta concilii provincialis anno 1536 Coloniae
habiti una cum suo ,Encheridio Christianae institutionis" vulgavit. Coloniae quoque
in lucem emisit anno 1538 suam „Institiitionem compendiariara doctrinae christianae,
in concilio provinciali pollicitam" et anno 1546 sua ^Capita institutionis ad pietatem
ex sacris scripturis et orthodoxa catholicae eccl. doctrina et traditione excerpta in
usum pueritiae apud divum Gereonem", atque eodem anno ^Libellum piarum precum
ad usum puericiae apud D. C4ereonem'' {Chrisf. Moufancj , Katholische Katechismen
des sechzehnten .lahrhunderts in deutscher Sprache [Mainz 1881] p. 243-. P. Bahl-
inann, Deutschlands katholische Katechismen bis zum Ende des sechzehnten Jahr-
hunderts [Miinster 1894] p. 42—43). Clemens VIII. prohibuit ^Enchiridion doctrinae
Christianae concilij Coloniensis, . . . nisi expurgetur"' (Index librorum prohibitorum
[Coloniae 1610] p.' 64).
- In lilu-orum nundinis, quae Francofurti ad Moenum ante festum paschale (id
eo anno d. 25. Aprilis agebatur) habebantur.
^ Vide supra p. 176—188.
* Anno 1546 opera Cyrilli Alexandrini , (juattuor voluminibns comprehensa,
in lucem prodierunt Basileae ex officina loannis Herwagen , qui postea (aut eius
tilius, eiusdem nominis, aut uterque) in „prima classe'' indicis tridentini collo-
catus est.
■' Vide infra, epistulam a Canisio ad loannem Nopolium 10. Septembris 1546
datam.
" Epistolae ad Nauseam (Basiloae 1550) p. 395.
20G 35. Claudius laius Canisio. Mense lunio vel lulio 1546.
35.
P. CliAUDIUS lAIUS S. J.,
Ottonis cardinalis augustani in concilio tridentino procurator,
CANISIO.
Tridento mense lunio vel lulio 1546.
Ex cod. monac. ,Keller, Can. 1", f. 9.
Alterum apographum est in cod. ,Scripta B. P. Canisii, X. Y. a. 11" p. 9 — 10;
tertium in cod. monac. ^Keller, Can. 2", f. A'^ — 5'^.
Eiusdem epistulae sumniaria breviora ponuntur a Radero, Can. p. 33 — 34, et
a Sacchlno, Can. p. 37—38.
Canisio de sacerdotio accepio (jratulatur eumque monet, >ie se ita dicendi scri-
bendique labore opprimi patiatur , ut precandi otinm desit. Sancti Thomae Aqui-
natis eum in hac re oportere seqiii exemplum.
Qnia maioribus in dies laiidihns Canisii dodrina ef concionandi
ris celehrabatur, P. Claudins Le lay timere coepit, ne qnid superhiae in
eas se laudes insinuaret, neve Canisius — verba, quae sequuntur,
P. lacobi Keller sunt — „doctior, non melior euaderet. . . Jaius itaque
ut maturata medicina , malum anteuerteret, epistolam ad Canisium ex-
pediuit, ac temperato studio gloriam DEI scopuni fixit , ad quem sane
Canisius colUneasset, nisi iam tetigisset. Atque utinam litterae extarent
ipsae: nunc quaedam alienis asseruata cJiartis promere cogimur , in-
offenso tamen sensu. Varietas uerhis est. Affecit me haud mediocriter
nuntius m.i Petre, qui te lyrimis operatum sacris attulit, cui utinam et
mihi cominus assistere licuisset, ac diuiniore sensu imhui, quo te per-
fusum esse nullus amhigo. Quis enim coelestia haec inter arcana,
quibus inuitatu humano ipse Dominus interest, et tot dona coelitus dis-
pensat, inanis sit gaudij? magna est dignatio Christi, seu uenire, cum
uocas, quod uelit; seu uocare, ut ueniat, quod possis. Tute autem sic''
te Numinis fauore dignum exhihe, ac cogita , sublimiori loco iam ^wsi-
tum, non addecere te humilibus adaequari : si dscendisti, ut descenderes,
non ascendisti^. Atque huius e.go te eo" magis conmionefacio, quod ui-
deam te agere oculis aperta, ac uulgo honora , haud semper secura.
Periculo uicinus nauigat, qui ad auram leniter flantis applausus lembum
ngit, ferturque ipso blandimento longius, ac portum deserit, deserendus
ab ipso. In te igitur mi Petre descende, ac cum altissima penetrasti
sensa, demisissime senti. Nec libris perpetim haerescere proharim, aut
alijs nimium distineri negotijs. Yt enim in^ corpore anima lahorum
contentione intercipitur, ita spiritus, igtiisue a DEO illatus occupationum
turhulentia pedetentim oppressus, demum extinguitur. Quare cessare fe
hic cod. „Scripta"-.
Haec ultima sex verba in cod. monac. „Keller, Can. 2 " desunt.
Deest in „Keller, Can. 2"'. ^ Deest in cod. „Scripta".
86. Canisius Adriano Adriani. 2. Augusti 1546. 207
aliquando peruelim, et non ad concionem tantum , sed etiam ad te di-
cere ; imo dicentem in te Deum per reclnsa silentia audire: non enini
Ule semper plus proficit, qui semper in libris desudat. Precum ns-
siduus, discit saepe, cum non discit. Exemplo adsumere^ potes lumen
illud Ecclesiae Doctorem Aquinatem, qui potiorem ^nagisfrum non habuit,
quam, docentem de cruce Christum. Itaque seu dicenduni, seu commen-
tandum erat , ab hoc consilium expetijt , et inuenit. Imitare mi Pefre,
et cogita, tum demum docturum te opfima, cum fueris."
laium in hac epistula Canisio de sacerdotio accepto gratulari et Kellerus et
Raderus affirmant. Ex qua re intellegitur Raderum falso dicere Vormatiae epi-
stulam hanc scriptam esse. Nam laius Vormatia profectus est anno 1545, et anno
1546 Tridenti degebat; Canisius autem 13. lunii 1546 primum Deo sacrum ohtulit.
36.
CANISIUS
ADRIAXO ADRIAXI S. J.,
in academia lovaniensi studiorum causa versanti'.
Colonia 2. Augusti 1546.
Ex apographo, ineunte anno 1886 Romae descripto ex autographo , quod tunc
erat in bibliotheca L. comitis de Paar, imperatoris Austriae apud sedem aposto-
licam legati. Inscriptio deest ; sed altera manu antiqua extremae epistulae ad-
scriptum est : ^Lovanium. nescio cui."
De P. Cornelio Vishavaeo. Fatetur se , in ceterorum sahifem immodico studio
incumhentem , suam neglexisse. Non tam ad mulieres sermones sacros esse hahendos
quam ad adulescentes, hosque inducendos ad corpus Christi singulis hehdomadihus per-
cipiendmn. Adriannm, sacrae communionis frequentiam vituperantem, refellit. Quaenam
animi dispositio ad eucharistiam saepius percipiendam sufficiat. Saluherrimos sacrae
communionis effectus recenset.
Ihesus
Chariss. Domine et frater praecipue
Gratia domini nostri JESU CHRJSTI semper tecum. Nisi urgeret
tabellarii festinantia, responderem literis tuis fusius, quas huc misisti
non ad me sed fratrem D. Leonardum. Graudeo pecuniam istuc per-
latam esse fideliter, miror autem ac doleo D. Cornelium^ ita diu abesse
a fructu et messe sibi Lovanii praeparata. Solicite iUum purgasti
ratione studiorum, nec dubito quin operando plus Christo lucrifaciat.
quam vel contemplando vel disputando nunc plerique faciant. Sed
ego in meis literis aiio recte spectabam. Aperis tuorum quoque stu-
diorum rationem , ita ut dicas te sapientiae studere potius quam
scientiae. Disputationes non negligis, veteres Theologos cum scrip-
gumere cod. „Scripta".
De hoc vide supra p. 140. - P. Cornelium Vishavaeum.
2()8 36. Canisius Adriano Adriani.
turis diligenter componis, virgines ac viduas instituis, multa cum doctis
viris conferre pergis, et reliquis, te Baccalaureis familiariter adiungis.
Hoc tuum studium non damno mi frater, neque sic probo ut mihi
sequendum plane putem. Versatus sum et ego (Christo gratia) in
publica hominum corona, sive docendo sive concionando sive argu-
mentando, sive declamando, sive exhortando. Sod ah, quam malo
cessit, quod non male instituebatur. Aliis hxborans ipse consumebar,
ut candelae solent ; ahis multa praescribendo et iniungendo, mei curam
si non abieci, certe neglexi. Jntellectus curiositati assuescebat, sensus
facilius defluebant tam multis intenti et immersi. Animus ferocior et
arrogantior iieri debuit , qui pulchrum ducebat , audacter omnibus
timorem Domini incutere. Nunc (o singularem Dei misericordiam)
ablatae mihi concionandi praelegendique occasiones ^ docent satis,
quid in me, dum aliis immature intendo, neglectum sit, quam longe
a simplicitate parvulorum Christi^ deviatum sit, et quanta mentis
immobiHtas, puritas ac sanctitas desyderanda sit, priusquam Societatis
nostrae vel membrum infimum aestimari queam. Probo tamen studia
tua, sed sic ut lucrandis potius iuvenibus intendas, quam Theologis
magnisque viris tibi demerendis. Habes scio Reuerendum D. Corne-
lium qui rectius ista discusserit et diligentius iamdiu probarit. Ego
fervorem animi tui sic temperatum velim, ut quod non gravatim vir-
ginibus viduisque concionari "" te scribis , idem bonis adolescentibus et
saepius et gravius et maiori quaesito spiritu subinde proponas. Esto,
non est animus multos ad Societatem solicitandi, (qualem animum in me
cupio ardentissimum) saltem huc spectent egressus tui et colloquia, ut
in multis studiosis nascatur felix peccatorum pudor et dolor, accedat
hebdomatim [sir^ peccatorum quoque confessio, frequens commendetur
communio '^, sitis audiendi sancta inerescat, synceritas studia dirigendi
vigeat, paupertas placeat, mundus et caro vileat [sic], crux et iugum
Christi sapiat. Quid multis? Quasi tu minus atque ego ista noris.
Verum displicet tibi passim introductus frequentius communicantium
usus. Proponis enim pericula hinc emergentia, citas Basilium de
baptismate*. Sed nobis de iuvenibus est mentio, qui si praecipue
" conari autogr.
' Ablatas dixeris per epistulam 6. lunii 1546 a S. Tgnatio Coloniam missam,
in qua Ignatius facultates sacras revocavit, quae Sociis antea concessae erant. Vide
supra p. 195. 2 (jf Matth. 11, 25; 18, 14. Marc. 10, 15.
^ .S'. Iffnafiiis inter regulas, quae servandae sint .ad sentiendum vere, sicut
debemus, in ecclesia militante", hanc proposuit : „Laudare [commendarej confessionem
[quae fitj sacerdoti, et susceptionem sanctissimi sacramenti semel in anno. et multo
magis quovis mense, et multo melius octavo quoque die, cum conditionibus requi-
sitis ac debitis" (Liber exercitiorum : Regulae , ut cum ecclesia sentiamus n. 2 [ox
versione R. P. lo. RoothaanJ. Similia dicit in eodem libro, ^adnotatione" 18).
* Adrianus ex libro secundo „Ihfn /J«~«V«'^^s" quaestioncm tertiam attulisse
videtur, quae est: „/:,7 uxi>'h>fji' iari //.5; xai^^apzw^^-d tiw. u-<) -a-^-:i>i ;i.n/.-)<Tnn', aair/S,q,
2. AugListi 1546. 209
studiis liabent servire, Christo non ineommode servient saepius con-
fitendo et communicando. Nam quaeso te per Dominum Jesum,
ubi certior infirmis praesto est medicina? ubi maius calcar adiicitur
ad pie vivendum ? Ubi studia rectius instituuntur et florent pul-
chrius ? Ubi pigri et tepidi facilius accenduntur ? Ubi etiam saecu-
lares in Dei timore et obedientia commodius retinentur ? ubi coniuges
denique ad carnis vincendam libidinem efficacius adducuntur, praeter-
quam ubi sanctiss. ille communicandi usus quam minime negligitur.
Sed accedunt, inquies, non probato satis homine interiore, Quid nobis
et rei sanctae officiat abutentium perversitas? Verum vide, obsecro,
ne nimium requiras a fratre qui paulatim liuius divini pabuli sump-
tione et sedula instructione ad perfectiora quaedam adducendus est.
Augustinus pronuntiat decere quemvis Christianum, omni dominico
die ad synaxim accedere^: id quod multis annorum centenariis usur-
patum in ecclesia fuit. Sed satis fuerit ad dignam sacramenti huius
sumptionem, ut sim brevior, voluntatem a malo avertisse, et in Christi
virtute ad boni propositum convertisse. Quid enim respondeas si sic
quaeram: praestatne a communione abstinere humilitatis gratia an
non abstinere ex pia erga Deum confidentia? Quisquis communicat
corpori et sanguini dominico, lumine novo templum cordis illustrat,
bene operandi virtutem confirmat, adversus quaevis mala se obfirmat,
in dilectione syncera se solidat, peccatorum reliquias enervat aufert-
que^. Sed quo mihi calamus procurrit? Parce loquacitati et argue
insipientiam meam: juvenis de quo scribis Adrianus statim huc veniat^
per nos in Carthusiam facile pervenerit^. Bene vale et ora pro me
misero, qui quo plus eifutio, ipinus boni contineo. Raptissime 2 Au-
gusti 1546 Coloniae Tuus Pet. Kanisius.
Proxime respondebit prior Carth: et Maria Oestruijch*.
* deniat apogr.
zal 7:>£'j/j.aTog i(r>9csc'^ zu crw/^a rou Ivjpiou., y.al tzv^zvj ro alij.a^'' {Migne, PP. Gr. XXXI,
1583 — 1586). Dubiuin autem est, num ,Libri duo de baptismo" revera a Basilio con-
scripti sint.
' Dubium esse vix potest, quin Canisii animo obversatus sit hic locus libri
^De ecclesiasticis dogmatibus" (cap. 53) a Gennadio Massiliensi compositi: ^Quotidie
eucbaristiae communionem percipere uec laudo, nec vitupero. Omnibus tamen do-
uiinicis diebus commuuicandum suadeo et bortor, si tamen mens sine affectu pec-
candi sit" {Migne , PP. LL. LVIII, 994). Liber „De ecclesiasticis dogmatibus" a
veteribus aliquot putabatur esse Augustini, et locus modo allatus tamquam seutentia
AugListini recitatur in Iure cunonico , cap. 13, dist. 2 de consecr. , et a S. Jgnatio
in epistulis anno 1541 ad civitatem ^Azpeitia" et 15. Novembris 1543 ad Theresiam
Reiadella datis (Cartas de San Ignacio I, 95. 179).
- Sacramentorum frequentiam per Ignatium eiusque socios magnum incrementLmi
cepisse etiam praeclarus ille cardinalis Baronius confirmavit (cf. Petr. Anf. SpineNi S. .1.,
Maria Deipara throims Dei. Ed. in Germ. L, Coloniae 1619, p. 526).
^ Is carthusianum ordinem ingredi voluisse videtur.
•* Maria de Oistervvijk primos Socios colonienses multis magnisquo beneficiis
affecisse videtur; complLuies onim in Sociorum epistulis ,mater nostra" dicitur.
Bruunsbci-t;er, Canisii Epistiilao et Acta. I. 14
210 37. Canisius Wendelinae van Triest. 8. Augusti 1546.
Ex ipsa hac epistula facile cognoscitur eam ad aliquem de Societate lesu
Lovanii studiis litterarum operam navantem esse datam. Ac P. Cornelius Vishavaeus
Lovanio 22. Augusti 1546 Canisio scrihit: .Recepi tuas literas ad m. Adrianum
scriptas". Ex his et aliis rebus, qnac in illa Cornelii epistula continentur, omnino
effici videtur Canisium 2. Augusti 1546 Adriano Adriani scripsisse.
37.
CANTSTUS
WEXDEI.IXAE VAIV TRIEST,
sorori.
Coloiiia 8. Angusti 1546.
Ex ^Pr^cis historiques" XXV, 26 — 27 ; vide supra p. 72.
De negotiis domesticis et rebiis sibi missis.
Qiii in ,,Freds" epistulas Canisii edidit (vide siipra p. 72) , scrihit :
„Noi<s avons une autre lettre dv hienheureux a la meme [Wendelina ran Triest],
Qui epistulam Canisii 12. Aprilis 1547 scriptam nuper edidit, asserit Mariam (quani
Mariam de Blitterswyk dicit , commutans, ut videtur, hoc nomen cum nomine ^de
Oisterwijk") monasterio Nazareth maioris. ordinis sancti Augustini, praefuisse, in
cuius templo Canisius primum Deo sacrificium obtulerat {Precis historiques XLII
[Bruxelles 1893], 34). Quod licet nusquam reppererim, nolo tamen improhare ;
praesertim quia in epistulis Sociorum coloniensium compluries cum Maria de Oistcr
wijk „sorores eius" salutantur vel potius rogantur, ut pro Sociis preces faciant.
Mariam de Oisterwijk etiam libros composuisse huc usque. ni fallor, ignotum fuit.
Sed Petrus Schorich S. J. Roma 5. Tunii 1548 P. Leonardo Ivcssel scripsit: ,Vidi
aliquando et legi in aedibus uestris nouem simplicitatis gradus Mariae ab Osteruuick
matris nostrae , translatos a Reuerendo patre Priore CartRusianorum , illos quam
prinium fieri queat , huc mittas oro ; Mittas pariter et alia illius scripta , postremo
potissimum ab ea composita ; usui erunt non parum" (Ex *epistula .S'c/ioriW//7 auto-
grapha, in cod. colon. : „Epistt. ad Kessel I.", f. 43). Idem eidem Roma ,.apud
S. Marcum" iterum scripsit, ut ^scripta Mariae piae memoriae" mitteret. Eam anno
1547 mortuam esse ^epistula Canisii 2. lanuarii 1548 data ostendit. Eandem Mariam
coniecto auctorem esse libri ,,De templo animae", quem Nicolaus Eschius, oster-
wicensis et ipse ac Canisii praeceptor, anno 1543 in luccm emisit (Antverpiae, typis
Coccii) , et ^Margaritae Evangejicae", quae, vlamice scripta, anno 1535 a Theo-
dorico de Stratis, carthusiano colonien.si, Coloniae edita ac postea a Laurentio Surio,
eiusdem Carthusiao monacho , latine reddita est. Cui editioni , anno 1545 Coloniao
typis Melchioris Novesiani factae, Eschius praefatus est ad „M. Burchardum Mon-
tanum S. T. D." ; ita I. Hartzheim (Bibliotheca coloniensis p. 219. 255). Burchardus
ille idem fuerit ac Burchardus van den Bergh , Canisii avunculus, qui canonicus
fuit viennensis et postea decanus arnhomiensis. Idem certe Hartzheim (I. c. p. 255)
affirmat ,.tenipluni animae" et ,.margaritam" eiusdeni esse auctoris; Surius auteni
scribit „margai itam" a virgine compositam osse, et se .quandoque audiuisse" illam,
cum Canisius pueritiam ageret, .dixissc missurum Deum in Ecclesiam suani stre-
nuos Concionatores" Canisioque ipsi „tum praesenti dixisse: Et tu puer nnus eris
ex illis". Ita Suriiis in *epistula ad Canisium data 18. Martii 1576. cuius apogra-
phum est in Vita canisiana a lac. Keller S. J. scripta (cod. nis. 320 bibl. acad. monac).
Keller, qui archetypam epistulam legisse videtur, testatur in ea virginem illam etiam
„monialem" a Surio dici. Quae suo loco uberius proponentur.
38. Bartholomaeus Ferronius Canisio. 14. Augusti 1546. 211
dath de Cologne , le 8 aoni 1546. Xous Vomettons parce que les affaires de
famille dont il s^agit dans cette lettre ni/ sont 2)as suffisamment expliqi(ees,
pour qu'il soit possihle d't/ rien entendre. . . . Dans la lettre du 8 aoiit 1546,
le bienheureux remercie sa soeur d'nn envoi de toile, de beurre et de fronmge.^
Epistida ipsa certe lingna vlamica scripta est (cf. Precis l. c. p. 22).
38.
P. BARTH0I.01IAEUS FERROXIUS S. J.
mandatu Saucti Ignatii ^
CANISIO.
Roma 14. Aiigusti 1546.
Ex archetypo (2" min. ; 2 pp.). Ferronius ipse ultima solum verba scripsit
(,Ex Commissione", et quae sequuntur) et inscriptionem posuit. Cod. colon. ^Litt. .
Epistt. var." f. XIIIIIi^ et 17.
Epistula usus est Gothein 1. c. p. 678—679. Particulam posuit Hanscn 1. c. p. 200-*.
Respondet ad qnaestionem a Canisio propositam: Niim Coloniae sibi manendnm
sit. Ignatium cum Fabro ea de re loqui coepisse, sed decidere non potuisse. Fabrum
enim mortuum esse, idque admodum sancte. Ideo Canisii arbitrio pernutti , ut Co-
loniae mancat vel aliud agat.
Ihesus.
Reuerende frater in Christo.
Gratia et amor eternus, CHristi Domini nostri sit nobiscum semper.
Amen.
Cum ad te saepius scripserimus , et juxta votum tuum , saepis-
simeque etiam tuas literas receperimus, miramur cur nostrae ad
vos minime allatae sint. Inter alia commisserat ^" Reuerendus pater
Dominus Ignatius respondere tuae petitioni, videlicet quid de statu
tuo agendum esset, relinquebatur aduentui patris Fabri (qui ab Hi-
spanijs hac in Concilium abiturus erat) vt qui res germanas optime
noscens, sic vtrinque de vestro voto ad laudem dei certius disponeret
ac satisfaceret 2 , quum autem Eomam tandem appulisset, et Pater
Ignatius de tua re cum eo caepisset loqui, tangens D. Faber neces-
sitates Germaniae existimansque diutius ac maturius posse colloqui,
indeterminatam rem inter ipsos faelix D. Fabri obdormitio in domino ^,
* Sic; cf. supra p. 108. 109. 112.
^ S. Ignatius, antequam anno 1547 loannem Polancum secretarium constitueret,
in epistulis exarandis maxime utebatur opera P. Bartholomaei Ferronii (Ferron.
Ferram, Ferrao) , lusitani nobilis [Orlandinus I. c. 1. 7 , n. 6. 7. Cf. etiam Elesb.
de Guilhermy S. J. , M^nologe de la Compagnie de Jesus, Assistance de Portugal,
2. P. [Poitiers 1868] p. 348—349, et W. van Nieutvenhoff S. J. , Leven van den
H. Ignatius van Loyola II [Amsterdam 1892]. 152—153).
^ Hae litterae Coloniam pervenerunt, sed fortasse tardius ; cf. supra p. 188.
* Faber octavo post adventum die duplici febri tertiana correptus est, ex eaque
14*
212 38. Bartholomaeus Feironius Canisio. 14. Augusti 154G.
occupauit, quemadmodum latius et de alijs spiritualibus nouis, vnde-
quaque habitis, ad patrem bouadillam ^ scribimus in magnam Iratrum
onmium in Cliristo consolationem etc, " - quum ergo jam nunc illa ex-
pectationis eausa cesset, felicis fabri, (qui nos omnes nunc magis
juuabit certo quam in humanis potuisset, et talis spes ac letitia
nostris illapsa est animis a domino) Reuerendus D. ignatius non
vestri oblitus sed conferens in corde suo^ singula. jam nunc
per me indignum rescribit quod sibi est [in| animo et sentit^ vide-
licet, hoc primum attento quod Societas quoquomodo te libentissime
acceptabit, siue vt nunc edoctus es, siue tibi amplius studendum sit.
Hoc inquam supposito, quum vltra, tu melius de rebus germaniae
noueris, nostrum est te de exteris informare videlicet, quum ijs jam
temporibus collegia societatis in diuersis Vniuersitatibus sint in fieri,
vt est Patauij Bononiae Parrisijs Valentie Gandie^ etc.'' persuademur
cito fore vt opus sit providere de personis, siue scolaribus siue lecto-
ribus siue qui habeant gubernationem collegiorum etc. ' quibus demum
omnibus suppositis D. Ig. hoc sentit vt circumspectis per te singulis
et judicatis in domino id facias quod magis senties in tua conscientia
ac si is idem esses in sua gubernatione (quae est jam diu eius de te
expectatio quod videlicet in obsequium Christi evigiles atque labores)
siue te manere siue ire in studia siue venire liomam etc. '' Et quod
hic per te erit conclusum domino ignatio erit rectum et bonum cen-
sebit, quod nobis quamprimum etiam indicabis et de omnibus et quid
statueris certos reddes. Et quum ego preoccupatus sim disperse so-
cietati scribendo, simul fratrem nostrum Jacobum duacensem ^ conveni,
vt si ocium erit sibi piorum operum tuis Hteris sibi missis nuperime
nomine omnium etiam responderet, quae nobis vt solent magnam
attulere consolationem, Vidit D. Faber et tuas ante feHcissimum suum
discessum, quem orare pro nobis magis nobis arridet, quam orare
pro ipso, optime vale, et consocijs in christo nos multum in domino
" Signum aUquod oOscurui» hic positum ed ; quod id fere significarc ridci,
quod iios cxprimimus scribendo : etc.
^ Idem signum quod supra. '^ Idem signum quod supra.
"^ Idem signum quod supra.
octavo item die, quae erant Kalendae Augustae, inter manus S. Ignatii exspiravit
{Orlandinus, Forma sacerdotis apostolici p. 97. Boero, Fabro p. 208 — 209).
' Nicolaum Bobadillam.
^ Epistula haec typis (quod equidem sciam) nonduni est descripta. Boero: „Con-
.servasi una copia deUa lettera circolare, che sotto il d'i 7 di Agosto 1546 si mando
alle case della Compagnia. Nel margine si leggono queste precise parole : De morte
Sancti Patris Petri Fabri'^ (Fabro p. 214—215).
•"* Luc. 2, 19.
' Cf. supra p. 190—194.
'•• lacobus Faber, artium magister, duacensis, anno 1544 Coloniao theologicis
studiis operam dcderat. Vide supra p. 103 ^. 109.
39. Cornelius Yisliavaeus Canisio. 22. Augusti 1546. 213
commencla, lovamenses qiioque rogo pro hac vice de his participes
reddas, iterum vale, Rome 14. Augusti 1546.
Ex Commissione Domini Ignatij.
Yester in christo f.
Bartholomaeus ferronus.
frater daniel^ sane credo uos inuiserit, ipse hinc plura referet.
Jacobus cartusanus juxta nos manet egrotus adhuc.
t Reuerendo in christo patri ac fratri D. petro kanisio magistro
theologo. apud conuentum [praedicatorum in u]icinia notarij [Auer-
dunck]^ Coloniae.
Canisius ad hanc epistulam respondit litteris Colonia 22. Octobris 1546 ad
S. Ignatium datis.
39.
P. CORXEIilUS \ ISHAVAEUS S. J.,
Sociorum lovaniensium praepositus ^,
CANISIO.
Lovaiiio 22. Augusti 1540.
Ex autograplio (2"; pp. IV^; in p. 2. iuscriptio et pars sigilli). Cod. colon.
,.Litt. Epistt. var." f. 16.
Quid in aj)ostoUca quadam cxciirsionc effecerit. Mulieres aliquot ad castitatis
votum inductas; frequentem j^eccatorum confessionem esse liromovendam. Quam
muJtis modis ho)no o Deo ad salutem aetcrnam capessendam disponattir.
Ihesus
Gratia domini nostri Jesu christi sit semper in cordibus nostris
Amen. confrater chariss. recepi tuas literas ad m. Adrianum ^ scriptas
et d. Leonardi ^ confratris nostri. quas aperui propter absentiam m.
Adriani qui hactenus adfuit m. nicolao^ bergis, quid vero ibi agat
liabebis satis ex literis ipsius. quas ad vos mitto. et modo est brugis ^.
Caeterum quantum ad me attinet, scias me reuersum ante festum
laurentij"^. de fructu vero [quem] in mea absentia collegit dominus
Haec suppleta suiif ex iis, quae posita suiit supra j). 136^. 141.
1 Daniel Paeybroeck (cf. supra p. 191—192) ; qui Roma Lovanium missus,
^ministrum" domus Societatis ibi agebat {Manai-eus 1. c. p. 14).
- Virum hunc sanctum et simplicem (de quo saepe iam dixi) S. Ignatius litteris
16. Februarii 1545 datis fratribus Lovanii degentibus praefecerat {Manareus l. c).
* Adrianum Adriani S. J. * KesseL
' Nicolaum Goudanum (Gaudanus, Fiorentii, Floris) significat, circiter annum
1517 Goudae in HoUandia natum. Is, cum in universitate lovaniensi ^primus" inter
philosophos fuisset, parochus factus est Bergis ad Somam et postea Societati lesu
nomen dedit eiusque ornamentum insigne evasit; quod multis huius operis epistulis
patefiet. " Bruges, in Belgio. '^ Ante diem 10. Augusti.
214 39. Cornelius Visliavaeiis Canisio. 22. Aiigusti 1546.
Deus [haec habe.J" Iiiter omnia fuerunt duae viduae quae mo prae-
sente vouerunt eontinentiam , altera venit consulens me de nuptijs
tertijs faciendis. vir habuit bene tricentas libras fiandricae annuao.
Inter multa respondi, me appellare Christum, qui multo ditior est. et
ita fuit in omnibus conuicta , quod vouerit in ipso instanti , et me
praesente. et eius ancilla virgo quinquagenaria vouit virginitatem,
laus deo, orate pro eis, exceptis alijs confessionibus auditis in quibus
frequentior fui quam in concionibus. tamen feci ista vice bene 5 con-
ciones. Oro vt quanto citius remittas nobis m. danielemi qui con-
dixit amicis suis 12 diem septembris quo conuenient in sua patria-,
qui pkira et omnia gesta romana poterit vobis pandere. Mater d.
leonardi exposcit ab eo literas, Mittimus vobis hunc iuuenem Adria-
num; vt velis ipsi esse praesidio oro apud Reuerendum patrem priorem^;
ignoro an iam secundo passurus sim repulsam, spero tamen melius,
tamen ob id non desistam ad vos, neque de huiusmodi scribere, neque
mittere vel solhcitare, modo extra patriam nostram trahere possem,
sakita nobis mariam ex oersteruijk * , et alios nobis famihares. Con-
fratri domino leonardo dicas, vt non desistat a frequenti confessione ^
hcet multi reclamitent quidem, nam tandem euincet: modo ipsi sint
famelici, sit ipse semper liberalis in bonis paternis, et christi Jesu.
Sufficit mihi, modo promittant emendam [slr], etiam si verisimihter putem
eos sequenti die collapsuros in idem peccatum (non postponendo pro-
bationes semper ad anteriora) ''. 0 vtinam possem semel tantum prae-
stare, vt impediam vnum peccatum mortale, viderer mihi mukum
fecisse. Interim homo disponitur (ad spacium vnius hore credo) bene
in statu gratiae: Jam quis scit, an tunc ille ita bene dispositus sit
illo temporis spacio moriturus? et tum omnia sakia erunt. Sicut in
simih; multae potiones in egroto praedisponunt materiam congestam,
tandem veniunt purgatiuae'' pilkdae quae totum feriunt. Jta muki
iaculantur anserem ; tandem venit vnus misellus et deijcit ipsum. Ita
est cum homine; cadendo et resurgendo progreditur; praedisponitur
a puero varijs medijs. tum per parentes, praeceptores, conciones ; tum
per kbros pios, inspirationes , exempla, exhortationesque . tandem
vcnit vnus misellus intrans labores akorum, cuius hortatu conuertitur,
moritur, et saluatur. quis omnium praedictorum fuit autor? nulkis;
" Haec vel similia supplenda esse videntur.
^ Sic legendnm esse videtui; quamquam potius dixeris a Cornclio scriptum
csse: purae.
' Paeybroeck. ^ Denderamundae (Termonde, Dendermonde) in Belgio.
^ Gerardum, Carthusiae coloniensis priorem, dicit ; vide supra p. 209.
* Vide supra p. 209''.
* Leonardum monet, ut pergat in frequenti confessione comniendanda.
* Quomodo haec doctrina intelligenda et restringenda sit, hic exponere non
vacat; quani Vishavaeus ipse verbis, quae uncis inchisit (utinam clariora liaec essent!)
fortasse voluit restringere.
40. Canisius loaiini Nopelio. 10. Septembris 1546. 215
ergo soli Deo honor et gloriai. similia exempla prius de viduis
scripsi. his vale confrater. Adhuc vnum verbum oratum velim. Vt
mei memor apud deum existas quatenus suggerat nostro superiori id
quod est sahitare (de me, et studio, et alijs medijs ad ea loquor.)
tuas aliorumque querelas [P]''^ non seruo apud me, sed ostensum
fuit mihi (ni fallor) quatenus eo res deuenient; sed pillula deo nota
est; sic nude [?| domino deo et superiori nostro. Iterum vale, raptim
louanij 22 aug. a. d. 1546
CorneHus Uisschaueus.
confrater hcet indignus.
Ihesus. Reuerendo in christo confratri M. Petro kanisio nouio-
mago. Coloniae.
40.
CANLSIUS
lO AXXI XOPEIilO 3,
episcopo cyrenensi i. p. et suffraganeo ac vicario generali coloniensi.
Colonia 10. Septembris 1546.
Ex libro: ,D. LEONIS PAPAE HVIVS NOMINIS PRIMI, QVI SVM- 1 mo
iure Magni cognomentum iam olim obtinet, opera, quae quidem extant, omnia.
Nunc pflmH))i hi unu))i uelutl fuscem collecta, d- \ ah i')ifinifis fmlisq; nienclis )-epur-
gata. \ Accessit & copiosus Index und cmn Sermonum, Ho = miliarum d- Episto-
larum omnium catalogo. \ Colonice ex officina Melchioris Nouesiani, An>io M.D.XLVI.
Aut schedulas
1 1 Tim. 1, 17. 2 cf. supra p. 207.
* loannes Nopelius (Nopel , Nopel) , ex Lippstadt , Westphaliae oppido, ortus,
Coloniae erat ^canonicus presbyter" ecclesiae metropolitanae, contionator primarius,
suffraganeus et vicarius generalis arcliiepiscopi. Annis 1536 et 1538 ex ^examina-
toribus'' fuit, cum Canisius in universitate colouiensi ad ^baccalaureatum" et ad
^licentiam" in ^artibus" promoveretur (vide infra, monum. 5. 6) ; ac vix dubium est,
quin hic sit „catholicus episcopus" ille, a quo sacris se ordinibus Coloniae initiatum
esse Canisius affirmat (cf. supra p. 17. 45). Cum Bucero nil commune habere voluit.
nQuae res", inquit Ar)iohlus Meshovius , Jn causa fuit, vt salario, quod annuatim
ab Archiepiscopo praebebatur, subtracto, grauiter a nouatoribus affligeretur: Qui
constanter pressuram illam ad annos aliquot sustinuit," et „cum concionator esset
dissertissimus , ijsque donis exornatus, quae hominem homini gratiosum reddunt,
. . . ad extremum vsque concionando , . . . populum a Buceri incantationibus de-
terruit" (Historia defectionis et schismatis Hermanni p. -84—37). Nopelius vivere
desiit 6. lulii 1556 sepultusque est in summo templo coloniensi (Electorum Eccle-
siasticorum Catalogus, opera F. Petri Me>-ssaei Cratepolii, Minoritae [Coloniae 1580J
p. 131. /. H. Heisfer, Sutfraganei Colonienses [Coloniae 1641] p. 107—109). No-
pelium hunc confundere non oportet cum loanne Nopelio, pariter lippiensi, qui anno
1580, cura esset decanus coUegii S. Swiberti in Eaiserswerth , „Confessionem Am-
brosianam" Coloniae in lucem emisit, atque anno 1602 — 1605 et ipse episcopus
cyrenensis i. p. et suffraganeus coloniensis fuit {F. E. con Mering, Die hohen Wiirdon-
trager der Erzdiozese Kijln [Koln 1846] p. 70).
216 40. Canisius loanni Nopclio.
Mcn.-<r Septemhri." (2^; fF. 162, et praeterea in initio 10 [incl. fol. titul.] et ia fine
iteni 10 ff. non signata). Epistula haec dedicatoria titulum libri proxime sequitur
et tres paginas occupat '.
Nopelio cditionem Leonis Mayni a se curatam dedicat. Summum malum , quo
homines sui temporis lahorent , nimiam eorum cujnditatem esse. Ex hac studium
nasci noros in dies libros conscrihcndi novaque dogmafa eomminiscendi. Sanctos
patres a novatoribus sperni, ttisi forte vetcrum dictis novi errores fulciri 2)0sse ride-
antur. Leonis Magni doctrinam sententiis protestantium p>cr omnia contrariam esse.
Ah iis ipsam etiam Scnpturam corrumpi et praecepta ei substitui commoda potius
quam vera. His Nopelium Coloniae fortiter et magno cum fructu obsistere, eo prae-
sertiin quod .saepe orationcs sacras haheat novatorumque fraudes detegat.
REVERENDO IN CHRISTO PATRI AC DOMINO, D. loanni
Lippiensi, Episcopo Cyrenensi, Suffraganeo et Ec- j clesiastae primario
Coloniensi, Petrus Canisi- | us Nouiomagus S. P. D. :
FVRIOSVM est lioc seculum reuerende pater, quod adeo diutinos
tumultus istos componere nescit, vt citius quidem nouos excitet, atque
indies in peius gliscentes motus longe lateque propaget. Porro qui
tantorum malorum vestigant origines , collectasque sensim vires dis-
ijcere contendunt (quo tua praecipue spectat pietas) ij vno velut
ore immanem philautiae rabiem incusant, eumque morbum, vt caete-
rorum omnium et caput et causam, non improbabiliter insinuant. Ex
eodem fonte mihi deriuari videntur studia nouos quoque scribendi
libros, quod perinde ac vanae curiositatis genus redarguit Ecclesiastes^.
Atque hinc (quod multo pestilentius) prodit et ambitiosa doctrinae
ostentatio, et praefracta quaedam sapientiae praesumptio, tum effrenis
illa libido comminiscendi noua dogmata, quibus vetera fastidiri simul
et antiquari documenta incipiant. Per hos demum ceu gradus omnis
impietatis, huc iam nunc processit humana temeritas, proh dolor, vt
sanctissimorum quorumque pontificum ac spectatissimorum veteris Ec-
clesiae patrum plerisque contempta sit et dignitas et autoritas^, nisi
' In titulo signum Ndvesiani typographicum apparet (cf. supra p. 176^).
Epistulam Canisii sequitur index rerum alphabeticus (5 pp.), conspectus totius operis,
Inevis vita Leonis (quae postea etiam „Actis Sanctorum" inserta est), epistula, qua
ioannes Andreas, episcopus aleriensis, editionem Leonis anno 1470 Komae a .se cu-
ratam (quae ^princeps" est) Paulo II. dicavit; in fine libri sunt „Castigationes
quaedam et Scholia in D. Leonis Epistolas decretales" et „Serrao D. Leonis de Mar-
tyribus". Exemplum huius editionis, quod ex bibliotheca praeclari illius loannis
Alberti Widmanstadt olim in collegium Societatis lesu monacense pervenerat . nunc
Monachii in bibliotheca regia est; in cuius summa pagina titulari manu antiqua
scriptum est: „Approbatus a R. P. Canisio 1578." Alterum exemplum ibidem e.st
in bibliotheca universitatis ; tertium Friburgi Brisgoviae in bibliotheca universitatis
vidi, quartum, quod ex bibliotheca Cruciferorum coloniensium provenit, Coloniae iii
bibliotheca urbana (G. B. IV. 8639).
2 Cf. Eccles. 1, 13—18; 8, 16. 17; 9, 1.
' Lutherus 10. Decembris 1520 Vitembergae libros iuris canonici in publico
combussit. Henrico VIII., Angliae regi, missae sacrificium testimoniis sanctorum
patrum tuenti anno 1522 respondit: „Dei uerbum est super omnia, Diuina maiestas
mecum facit, ut nihil curem, si mille Augustini , mille Cypriani, niille Ecclesiae
10. Septembris 1546. 217
liac ipsa forte ad confirmandos ipsorum errores nouis magistris com-
mode liceat abuti. Nam hactenus illis valet Gennadius de communione
et transsubstantiatione ^, Clemens de Eucharistiae reseruatione ^, Hila-
rius de fidei iustificatione^, Epiphanius de sacrarum imaginum demo-
litione'*, Prosper de confessione ^, Gregorius de primatus Ecclesiastici
nuncupatione ^ , Bernardus de dispensatione'^. Sed plusquam rigidus,
henricianae contra rae starent" (Opera, tom. H [Ilienae 1557], f. 56P). In editione
germanica huius operis Cypriani nomen omissum est (Der Sechste teil der Buchcr
des Ehrnwirdigen Herrn Doctoris Martini Lutheri [Witteberg 1553] f. 445''). Simi-
liter Calvinus in praecipuo suo opere, anno 1536 primum edito: „Parum autem",
inquit, ,,me mouent, quae in veterum scriptis de satisfactione passim occurrunt.
Video quidem eorum nonnullos, dicam simpliciter, omnes fere , quorum libri extant,
aut hac in parte lapsos esse, aut nimis aspere ac dure loquutos" (Institvtio Chri-
stianae religionis. lohanne Caluino authore [Sine loco, 1554] c. 9, n. 58, p. 530.
loannis Calvini institutio religionis christianae, edd. G. Bainn, E. Cnnitz, E. Beuss.
Ed. 2, Vol. 1 [Brunsvigae 1859], col. 729).
' Liber de ecclesiasticis dogmatibus c. 52. 53 {Mii/iie, PP. LL. LVIII, 993. 994).
- Clementem sive Romanum sive Alexandrinum hac de re scripsisse equideni
non novi. Puto autem a Canisio ea significari, quae in „Constitutionibus apostolicis"
(I. 8, c. 13) praecipiuntur de eucharistia post lideliuni communionem in sacrarium
sive sacristiam [alg zd -atTrocxjpia) inferenda. Illae enim Constitutiones olim sub
nomine Cleraentis Romani circumferebantur {Migne, PP. Gr. I, 1109. 1110).
•■* Tractatus in Ps. LIX, n. 3, et in Ps. CXVIII, litt. 1, n. 12; Commentarius
in Matthaeum c. 8, n. 6 et c. 33, n. 5 {S. Hilarii, Pictavorum episcopi, opera studio
monachorum 0. S. B. , e congr. S. Maiiri [Parisiis 1693] col. 137. 249. 646. 749;
cf. Micjne, PP. LL. IX, 385. 509. 961. 1074).
* Canisii menti obversata esse videntur ea, quae S. Epiphanins de origine
idololatriae dicit et de diabolo, qui „humanas effigies artificiorum varietate per-
politas hominum oculis" obiecerit: „Hpoc>d<TSi ydp dt/.aiou dti i}~ttadu'^urj -rriy did-
'^otav 6 dtdiiokoq rtjiv av>?/><o-wv TTjy »9>5JT)^v <puaiv iS-zo-oiH)-^ dq ixpySaXiJ.ohq d'Apu>-oy^
d'jdpotixt?M dydXpaTa did Tzoi/.tXiaq rsyvwy Stiypaipz'-'- (Haeres. 1. 3, tom. 2, haer. 79,
n. 4. Epiphanii, episcopi Constantiae, opera, ed. G. Dindorfius Vol. 3, P. 1 [Lipsiae
1"861], p. 532. Migne, PP. Gr. XLII, 745. 746).
5 Expositio Psalmi CX, v. 1 ; Ps. CXVII, v. 1 ; Ps. CXXXVII, v. 1 etc. {S. Pro-
sjjeri Aquitani opera omnia [Parisiis 1711] col. 418. 431. 497. Migne, PP. LL. LI,
321. 332. 393). ® Vide adnotationem sequentem.
■^ Liber de praecepto et dispensatione c. 2 — 4 {Sancti Bernardi . . . Volumen I.
ed. lo. Mabillon 0. S. B. [Parisiis 1690] p. 501—504. Migne , PP. LL. CLXXXII,
864—865). Haec omnia uberius explicare non vacat. Uno igitur Gregorii exemplo
explanare conabor, quid Canisius dicere voluerit. Gregorium Magnum certissimum
fuisse episcopum romanum totius ecclesiae primatem, pastorem, doctorem esse
omnis eius agendi ratio luculenter demonstrat. Sed cum animo esset valde demisso
et pacis magnopere amans , Eulogium, episcopum alexandrinum , amice reprehendit,
quod sibi scripsisset „iussistis" et nomen ^universalis papae" sibi tribuisset. ,Loco",
inquit, „mihi fratres estis, moribus patres." Qui et ^primus omnium so in principio
epistolarum suarum servum servorum Dei scribi satis humiliter definivit" {Gregorii I.
Papae Registrum Epistolarum tom. II, P. 1. Ed. Lud. Hartniann in „Monumentis
Germaniae historicis" [Berolini 1893] p. 31. loannis Diaconi Vita Gregorii 1. 2, n. 1.
[Migne, PP. LL. LXXVII, 933; LXXV, 87]). Lutherus, cum romani pontificis pri-
matum impugnaret, Gregorium testem et patronum sibi constituit, scribens: „Das
ist gewifs, wie gesagt, dafs zu St. Gregorius Zeiten kein Papst ist gcAvest, und er
selbs auch sampt seinen Vorfahren kein Papst hat wollen sein, dazu mit vielen
218 40. Canisiu.s loanni Nopelio.
adeoque intolerabilis videtur Hieronymus, niniirum, quod non possit
non insuauis esse louiniani et Vigilantij sectatoribus ^, Displicet j)assim
Cyprianus. Nec miruni, quando merita operum et satisfactionis vsum
hisce fidei iactatoribus haud segniter commendat, vtpote non nomine,
sed re ipsa totus Euangelicus '^. Dissimulat, inquiunt, sui temporis
corruptos mores Augustinus, quia scilicet receptam Ecclesiae disci-
plinam contemptoribus istis libenter inculcat^. lam qui pari modestia
tot ac tam reuerenda maiorum placita, leges ac instituta contemnunt,
an hunc quaeso Leonem audient, quamuis hic rara orationis et plane
apostolica maiestate nusquam non detonet? Num suspicient ponti-
ficem tot nominibus alioqui suspiciendum? et dignitate, et grauitate
et sapientia et eloquentia, vt summo iure Magni cognomen acceperit.
Imo vel ob hoc solum, quia dictus est Papa, nec minus vniuersalis
Ecclesiae Episcopus, quam pontifex Romanus, vti de se ipso frequenter
scribit, etiam sannis, non dubium, risuque Sardonico virum tantuni
excipient. Qua vero stomachi patientia ferent vnquam, ad certorum
dierum ieiunationes, ad nocturnas vigilias, ad designata precandi loca
et tempora Dei populum relegari? Legent hic, velint nolint, bene
factis coelestem gratiam promerendam esse, nec fide, sed operum
fideli studio Christianum pectus declarari. Legent identidem, eleemo-
synis peccata redimi, dignis poenitentiae fructibus Deum phicari offen-
sum, lachrymarum vi sordes internas ablui, laboris item praesentis
magnitudini charitatisque nostrae feruori futuram a Deo mercedem
attemperari. Legent quoque priuatam ieiuniorum legem communi seu
Schriften das Papstthum verdarapt" : AVider das Bapstum zu Rom vom Teutfel ge-
stilft (Dr. Martin Liifltef^s reformations-historische deutsche Schriften, bearbeitet von
/. K. Innischer, III [Erlangen 1830], 137 — 138). Cum autem Gregorius purgato-
rium et niissae sacrificium et alia Luthero ingrata propouit, ab eodem contemnitur
et increpitatur : „Do ist S. Gregorius kommen, der hat gar viel Aergernifs mit seinem
Fegfeuer und Messe gestiftet, welches die Grundsuppen ist aller der Aergernifs, so
unter dem Pap.stthumb gewesen." ,,.Sankt Gregorius, der Papst, ist freilich ein
heiliger Mann geweft, seine Predigt aber sind nicht eins Hellers werth" (Dr. Martin
Liither's exegetische deutsche Schriften , bearbeitet von /. K. Irmischer, XII [Er
langen 1850], 37—38; XIX [Frankfurt a. M. und Erlangen 1852], 482).
^ lovinianus asseruerat virginitatem coniugio non esse antepouendam , inter
abstinentiam ciborum et eorum perceptionem cum gratiarum actione coniunctam nil
interesse , in regno caelorum par omnium fore praemiuin , qui suum baptisma ser-
vassent. Vigilantius autem dixerat sanctos martyres non esse invocandos neque
eorum reliquias colendas , vitam monasticam et clericorum continentiam esse dam-
nandas. Quos errores Hieronymus refutavit ,,Libris duobus contra [ovinianum'' et
-Libro contra Vigilantium".
2 Cyprianus saepe id facit, v. g. in libro „De lapsis" c. 36 [S. Thasci Caecilii
Cijpriani opera, rec. Guil. Hartel [Vindobonae 1868] p. 263—264. Migne, PP. LL.
IV, 494).
^ V. g. in libro „De fide et operibus'' c. 3 et in duobus libris vel epistulis (54
et 55) ,ad inquisitiones lanuarii" {S. Aiujustini opera, studio monachorum 0. S. B. e
congr. S. Mauri, VI [Parisiis 1685], 167: II [Parisiis 1G79J, 123-143. Mijue, PP. LL.
XL, 200; XXXIII, 199—223).
10. Septerabris 1546. 219
publicae postponi. Legent ciborum delectum et Ecclesiasticae ob-
edientiae iugum pulchre libertati Christianae congruere, neque cum
superstitione ludaica quicquam habere commune. Legent pleraque
sine scripto vel ab apostolis vel apostolicis viris ad constituendum
religionis ordinem promanauisse. Legent sanctorum intercessione
Christum redemptionis mediatorem , non modo nihil nobis obscurari,
sed vehementer etiam illustrari, totamque simul iuuari Christianam
Ecclesiam. Legent denique sacrosanctam Missae et sacrificij oblatio-
nem haud sine ratione vel in eadem basilica quotidie iterari. De
primatu Petri dicere supersedeo. Testimonia sunt passim in promptu,
sacris etiam confirmata literis, ne quid addam ampliusi. Conuicti
igitur (belli nempe iudices) tum longissimi temporis inuiolabili obser-
uatione , tum sanctissimi pontificis irrefutabili autoritate , quantum
quantuni fert illorum libido, papisticam eiuscemodi doctrinam calum-
nientur, ac iamdudum explosam a se, permittant nobis obsecro, vt
qui matris Ecclesiae obseruantes filij videri cupimus, et esse non de-
sinimus. Quanquam non admodum difficile sit aduersus obtrectatores
istos D. Leonis innocentiam causamque tueri. Quid enim adferant
quamuis versuti, quod non vnico responso huius pontificis ad Mar-
tianum Augustum iam ilico subuertatur et concidat? Hic docendi
optimus, inquit, est modus, vt paternorum sensuum linea, plebis et
cleri auribus innotescat. Ac si qui sunt (hoc demum aduersarij no-
tent) qui nostra scripta despiciunt, illis saltem, qui nobiscum aposto-
licis sensibus congruunt , acquiescant ^. Sed nihil sane mirum , si
virgam in Leonis opera censoriam arrogent sibi, quos adeo nihil pudet
in arcanas etiam diuinasque literas irrumpere, his locis manifestam
vim inferre, illos prorsus infringere, alios omnino negare, omnia
propemodum adulterare, nimirum nouis et hactenus inauditis inter-
pretatiunculis. Xam vbi tandem Theologorum extat ahquis , qui tot
annorum abhinc centenarijs vel somniarit vnquam, qualia nunc isti
nouo, sed non diuino spiritu sibi reuelata produnt. Produnt, inquam,
de doctrina daemoniorum, de fermento pharisaeorum, de ossibus mor-
tuorum, de nuptijs presbyterorum , de prohibitione votorum et im-
probatione ieiuniorum, ad haec de humanis viribus, de regno Anti-
' Testimonia illa hic proferre longum est. Doctrinam S. Leonis (praeter alios)
exposuerunt: D. Remy CeilUer 0. S. B. , Histoire generale des auteurs sacrt^s.
V« et VP siecles , chap. 11, art. 2. Nouv. ed. X (Paris 1861), 178—274. los.
Fesslei; Institutiones Patrologiae II (Oeniponte 1851) , 674 — 687. H. Grisar S. J.,
,Leo I.', in Wetzer und Welte's Kirchenlexikon 2. Aufl., VII, coL 1746—1767.
- Leo haec ad Marcianum imperatorem 10. Martii 454 seripsit. In editione
Leonis Magni, (luam fratres Ballrrinii curavorunt, quaeque omnium optima est, verba
Leonis haec sunt: ,Hic docendi optinnxs modus est, ut patcrnorum sensuum lineae
Alexandrinae plebis et Cleri auribus innotescant : ac si qui suut, qui nostra scripta
despiciant, illis saltem, qui nobiscum apostolicis sensibus congruunt, acquiescant."
Lectio vulgata est: „linea . . . innotescat" (Sancti Leonis Magni opera I [Venetiis
1753], col. 1258. Cf. etiam Migne PP. LL. LIV, 1079—1080).
220 ■^^- C'3"isins loanni Nopelio.
ehristi, Babylonae gentiumque simulachris. Quam vero in procliui
ost omnibus plausibile dogma iustificantis fidei commendare, Christianae
libertatis fucum obtondere, pro liumanis constitutiunculis firma Ec-
clesiae dogmata, nec non traditiones Apostolicas conuellere, Theoki-
gorum sententias eludere , ad solam scripturam iudicem , sed mutam
illam prouocare, postremo damnatas prius opiniones innouare, Nam
hinc potissimum incipiunt, hac pergunt, hic desinunt, qui nouoruni
dogmatum iactatione, non minus periculosa, quam vana, tantas Ger-
maniae nostrae cient turbas, nec cessant adhuc (proh nefas) ex huius-
modi fontibus hanc animorum labem, quae plurimos inficit, totis et
viribus et artibus deducere. Quo magis tua nobis suspicienda est
pietas, et grato semper animo rememoranda isthaec seduhtas reuerendc
pater, vt qui tanquam alter et idem inuictus Leo, tot iam annis ad-
uersus rapaces istiusmodi lupos^ te totum obijcis, te pro domo
Israel murum aggeremque fortissimum opponis^, talem denique
Christi gregem in hac beata Germaniae totius metropoH sic ipse
gladio spiritus^ propugnas Ecclesiastes, sic custodis et curas Epi-
scopus, vt in nullis quidem vicinis oppidis minorem contagionem religio
acceperit, aut maiorem hactenus vigorem Ecclesiastica disciplina con-
seruarit. Certe facundia tua simul et orationis vi perinde ac viua
Evangelij tuba percelHs animos et imples Christianas aures, idque
tanto efficacius, quo tua synceritas distat longius ab omni fastu, amb-
itione et pompa. Sentit quod loquimur, probatque constanter clerus
liic tam insignis, et populus neutiquam effoeminatus. Hinc enim ad te
pro concione dicentem agminatim vterque confluit, Hcet hebdomadatim
hoc munus et sacpius quidem obeas: hinc et communi applausu ex-
cipit singularem iHam, qua mire poHes, in detegendis haereticorum
fraudibus industriam vehementiamque. Norunt imbeciUes , norunt
fortes in fide, quantum per te confirmata fidei integritas efficiat. Sed
haec missa facere pracstat, ne quid tuam onerem modestiam, prae-
sertim quod vt tu vere iuxta ac pie nos doces, quicquid sumus aut
possumus, id totum munificentiae diuinae acceptum ferre oporteat.
Proinde Hbrum hunc autoritate nominis tui decoratum in Hicem emit-
timus^, pulcherrimum iHud sane munus, et sicut a pijs liactenus de-
sideratissimum, ita per se vtiHssimum, maximeque conuenicns tum
donanti mihi clerico tuo, tum accipienti tibi Episcopo meo^, qui ad-
' Matth. 7, 15. Act. 20, 29. ^ gz, 13^ 5, 3 Kph. 6, 17.
■• Nauseae Canisius scripsit se ,Herculeos labores devorasse" in hoc opere.
Vide supra p. 205.
^ His verbis Paschasius Quesnel adductus csse videtur, ut in praefatione generali
operum Leonis scriberet Canisium , cum annis 1546 et 1547 Leonis opera in luceni
emitteret, ^Clericum Coloniensis Dioecesis" fuisse et „postea Societati lesu nomen
dedisse" (Sancti Leonis Magni Opera omnia. Ed. 2. [cura Pasch. Quesneliij I [Lug-
iluni 1700], praef. p. v— vi). Atque etiam Ceillier asserit: „11 etoit alors dans le
clcrge de cette Eglise [de Cologne] ; mais depuis il entra dans la societe des Je-
10. Septembris 1546. 221
mirabili quadani facundia et amabili vehementia sic pertractas diuina
dogmata, vt non immerito, si libere fatendum sit, alter in liac Repu.
Leo et dici et haberi possis. Caeterum vitae tenorem et eximias D.
Leonis dotes partim ex ijs, quae post Lidicem subijciuntur, partim
ex ipsis eius operibus non minus quam leonem (vt aiunt) ex vnguibus
cuique licebit cognoscere. Quod superest, cum pijs omnibus ex animo
precor, vt pastor ille pastorum conatus tuos prosperet, ac non solum
huius vrbis, sed cunctae simul Ecclesiae commodis valetudinem tuam
diu seruet incolumem. Datum apud sanctam Vbiorum Coloniam, quarto
Tdus Septembreis, Anno salutis humanae M.D.XLVP.
Opus hoc canisianiim catholicis valde placuit ; brevibus enim temporibus inter-
iectis iterum atque iterum typis exscriptum est. Quae editiones subiunguntur, quia
nusquam recensitae sunt omnes, aliquibus nuper demum repertis.
2. a) ,D. LEO = NIS PAPAE HVIYS ! NOMINIS PRIMI, QVl SVM - mo
iure Magni cognomentum iam olim obtinet, Sermones & Ho - j miliae, quse quidem
ex - tant omnes. Altera iam vice summa cum diligen - tia ad antiquissima exem-
plaria omnia caftigata, & aucta. Cum duplici Indice. Colotike ex officina Mel-
chioris Noiiesiani. ir.D.XLVII." Cum signo Novesiani typographico ; 8° min. ; S. 226,
et praeterea in initio 32 (incl. fol. tit.) et in fine 25 fi'. non signata. Titulum se-
quuntur epistula dedicatoria Canisii, vita Leonis, index rerum alphabeticus, epistula
episcopi aleriensis. In fine libri est libellus „De conflictu vitiorum atque virtutum",
cum praefatione quadam editoris : qui ait se iam iterum opera Leouis „ad incudem
reuocasse", ope „adraodum vetustorum et emendatissimorum exemplariorum", et
inter eum laborem libellum de .jConfiictu" sibi oblatum esse, qui in autiquis
exemplaribus constanter operibus Leonis adnumeretur [attamen falso adnumeratur].
PLxempla huius editionis sunt Coloniae in bibliotheca urbana [G. B. IV. 2568] et
Treveris in bibliotheca civitatis.
b) ,D. LEO- NIS PAPAE HVIVS : NOMINIS PRIMI, QVI MERI- to summo
Magni cognomen iam olim ' obtinet, Epi-stolae decretales ac fa- ; miliares, quae quidem
hacte- I nus reperiri potue- runt omnes. Altera iam vice summa cum prouidentia
ad antiquissima exemplaria correctse. Colonice ex officina Melckioris Noitesiani.
M.D.XLVIII." 8°min. ; 200 fi". non signata; in initio vita Leonis et indices. Exem-
pla vidi in bibliotheca monasterii cuiusdam tirolensis ^ et Coloniae in bibliotheca
urbana (G. B. IV. 1136, ex bibliotheca bcnedictina mona.sterii coloniensis S. Pan-
taleonis).
3. ,D. LEONIS VAPJE HV- IVS NOMINIS PRIMI, ; Qui summo iure Magni
cognomen- | tum iam olim obtinet, Sermo- I nes & Homilia?, qua> qui- 1 dem extant
omnes. 1 Eiusdem de conflictu uitiorum atq; uirtu- ^ tum Libellus, sumnia cum dili-
gen- tia ad antiquissima exempla- ria omnia castigata, j & aucta. Cum duplici
Indice. Beatus uir cuiiis e.<^f. dominus spes eius \ <& non respexit iti uanUates d-
insanias falsas. \ VENETIIS IN VICO SANCTAE ! Marue Formosce acl Signum
Spei. MDLIII." S» min.; ff'. signata 230, et praeterea in initio 12 ff. non sign.
"* Parti priori editionis secundae huius operis , quae Coloniae anno 1547 ex
officina eiusdem Novesiani ^irodiit (vide itifra n. 2. a), cadcm plane epistula dedica-
toria praefixa est , nisi quod loco antii M.D.XLVI. positus est M.D.XLVII. Idetn
antius eidem epistulae adscriptus cst in editione Lovatni antio 1566 facta.
suites" (1. c. art. 4, p. 274). Hos et ipse P. Amj. dc Backer S. J. secutus est
(Bibliotheque I, 1046).
' Cf. „Zeitschrift fiir kathol. Theologie", 14. Jahrg. (Innsbruck 1890) p. 726.
222 41. Canisius S. Ignatio.
(incl. fol. tit.) ; titulum sequuntur brevissima vita Leonis .ex loannis Spanliemensis
libro de scriptoribus Ecclesiasticis", index sermonum, index alphabeticus. F. 223
ad 230 vita Lconis ea , quam Canisius in editione anni 1546 posuit. Exemplum
vidi Romae in bibliotheca alexandrina.
4. a) ,D. LEONIS PAPAE, j HVIVS NOMINIS PRIMI, 1 Qni simnio hire Magni
cognomentum iam olim ohtinet , Sennones d- Homilice, qiiae qui~ \ dem cxtant
omnes. Altera iam vice summa cum diligen= tia ad antiquissima exemplaria
omnia ; castigata, & aucta. ' Cum duplici Indice. LOVANII , Apud Hieronymum
Wellfieum ad intersigne Diamantis. Anno 1506." Cum signo typographico Wellaei :
venatore cum duobus leporibus et hac sententia : QVI DVOS INSECTATVR LEPORES
NEVTRVM CAPIT. 160; ff. signata 221. ac praeterea iu initio 10 (addito tit.) et
in fine 12 ff. non signata. Cum epistula Canisii dedicatoria . quae supra scripta
est, et indice rerum alphabetico. Coloniae in bibliotheca seminarii archiepiscopalis
(Patt. 113).
b) ,D. LEONIS PAPAE , HVIVS NOMINIS PBIMI, Qui merito summo
Magni cognomen iam olim ob= tinet , Epistolce decretales ac famiJiarcs, quce
quidcm hactenus reperiri jwfuerunt omnes. Altera iam vice summa cum pro-
uidentia ; ad antiquissima exemplaria correct». LOVANII Apud Hieroni/mum
Wellceum ; ad intersigne Diamantis. \ Anno 1566.'' 16°: ff. signata 188, ac praeterea
in initio et in fine 1 f. non sign. Coloniae ibidem.
5. ,D. LEONIS PAPAE | HVIVS NOMINIS , PRIMI, QVI SVMMO IVRE
MAGNI cognomentum iam olim obtinet, Sermo- | nes & Homiliae, qu£e quidem
extant omnes. EIVSDEM DE CONFLICTV VITIO- rmn atquc rirtutum Li-
heUus, SVMMA CVM DILIGENTIA ! ad antiquiffima exemplaria omnia castigata,
it aucta. Cum dupliri Lidicc. VENETIIS , Apiid ChristojyJwrum Zanettum.
M.D.LXXIII.'' Cum imaguncula ligno incisa, quae sanctissimam Trinitatem et sub ea
papam, episcopos etc. repraesentat ; 8" min. : ff. signata 240, et praeterea in initio 12
(addito tit.) ff. non sign. Titulum sequuntur vita brevissima Leonis, et indices sei"-
monum et rerum iidem atque in editione anni 1553 ; f. 233'' — 240'' vita Leonis ca-
nisiana. Exemplum vidi Romae in bibliotheca alexandrina.
Canisii opus nequaquam omnibus numeris absolutum esse Laurentius Surius,
Carthusianus coloniensis Canisiique amicus, anno 1561 palam edixit, cum in prae-
fatione sive dedicatione operum Leonis a se editorum scriberet. „exijffe quideni etiam
antehac Leonem nonnihil a mendis repurgatum, sed ita tamen, \i locis permultis
adeo obscurus, vitiatus, ac deprauatus permanserit, vt lectori studioso minime poffit
satisfacere, imo vero etiam taedium ac molestiam adferat". Attamen addit: „In-
genue fateor", priorum editorum „laboribus plurimum me adiutum esse". ,,Praestitere
illi quantum licuit, et tamen etiam alijs quaedam castiganda reliquere." *
41.
CAXISIUS
SAXCTO IftXATIO.
Colonia 22. Octobris 1540.
Ex apographo eiusdem temporis (2° min., "2 p.) ; inscriptio deest, et sub-
scriptio cultro exsecta est ; sed a quo et ad quem scriptuni sit, ex epistula ipsa
patet. Cod. colon. ,.Litt. Epistt. A-ar." f. 17*.
Epistula usus est Gothein 1. c. p. 679.
' D. Leonis eius nominis I. Romani Pontificis . . . Opora, quae quidem liaberi
potuerunt , omnia . . . Coloniae Agrippinae. Apud loannem Birckmannum iuniorem.
M.D.LXL (2" min.; ff. 194, et 8 non sign.).
22. Octobris 1546. 223
Se , Ignatii niandato ohsecntum, de habitatione detiberasse et stafuisse Coloniae
sibi nianendtnn esse. De stii.diis suis theoloi/icis. De Pefro Fabro. Sacras quasdam
res ab Ignatio pefit.
Ihesus
Reuerende Domine et Pater praecipue mihi in Christo.
Gratia Domini nostri Jesu Christi semper sit cum Do. V, In-
iunxistis mihi humanissime vt ex mea ipsius conscientia iudicarem de
loco aliquo hahitationis mihi deligendo meamque sententiam istuc
ihco rescriberem, et a vobis tum comprobatam esse putarem ^. Septem
igitur [diebus]* deliberationi datis , hoc vnum iudicare potui, et cum
meis hic fratribus concludendum duxi. Idque pro praesentis temporis
ratione in hac vrbe germaniae, nimirum vt in praesentiarum hinc
ego non dimigrarem. Et quanquam tanta de re sapienter iudicare
non mei sit ingenij, magni etiam forte paericuli. Tamen obedientiae
praestande gratia liberius hoc scripserim, quod chariss. frater idemque
l^accalaureus theologiae M. Adrianus^ antuerpianus huc iam e Louanio
accesserit. Is iuxta consilium Reuerendi patris Bobadillae tractat
mecum studia theologica multis quidem horis quotidie, vt antehac nun-
quam vel ilh vel mihi maior studiorum et commodior ratio habita
fuerit. Quod si Christi munifica gratia, vt iam cepit [^sic], in multis pro-
moueat, et ista studiorum conferendorum maneat nobis occasio, certe
non frustra Coloniae mansisse videbimur. Sed ipsae fratrum literae
quas hisce coniunxi. plura de hoc ipso negotio aperient. Ne quod
soleo pergam ego esse prolixior apud Reuerendam D. Y. Cuius vo-
luntati et qualicunque iuditio me rudem et peccatorem per omnia (vt
aequum est) subiicio, meis nempe viribus prudentiaeque diffisus plane.
Mortem Reuerendi patris mei D. Fabri per se non deplorandam, milii
vero peracerbam esse fateor, ita vt hinc quoque tristes querelas
aedere cogat animi mei maeror. Sed infirmitatem meam adiuuate
praecor orationibus vestris. Sicut ille nunquam obhuiscetur spero
suorum, quos in Germania diu multumque videre semper optare solitus
fuit. De aliis rebus ad vestrum commissarium charissimum fratrem^
scribo fusius. Bene valeat Reuerenda P. Y. meque fratrum queso
omnium precibus frequenter commendet. Saepe iam petij atque iterum
peto supplex absoluendi facultatem illam generalem nec non signa ex
Rosariis a S. D. N. benedictis*. Coloniae 22 octobris .1.546.
Reuerendae D. Y.
Seruus et fiHus extremus
[Petrus Canisius.]
* Hoc supplendum esse videtur ; nisi forte Canisius scripsit : septem horis.
* Ignatius Canisio id mandaverat in cpistula, quam 14. Augusti 1546 ,.ex eius
commissione" P. Bartholomaeus Ferronius scripsit: supra p. 211.
2 Fr. Adrianus Adriani. ^ Bartholoniaeum Ferronium.
* Ignatius 11. lunii 1547 Roma ad priorem Carthusiae coloniensis scripsit:
,De granis illis consecratis a Summo Pontifice , donatis(|ue eximiis gratiarum prae-
224 42. Canisius Wondeliiiae Canis.
CANISIUS
WENDELIXAE CAXIS,
novercae suae.
Colonia 30. Octobris 1546.
Ex versione gallica archetypi vlamici, ab anonymo confecta et edita in ,Col-
lection de Precis historiques" XXV (Bruxelles 1876), 27—28. Cf. supra p. 72.
Morte iHariti aliisque calaniitatibus afffictam solatur. CalamUatibus illis j^afc-
[ieri lam a Christo, sponso suo, vere diligi. Ex malorum toleratione omnia bona ia
homines profluere. Wendelinam monet, ut Uberis bonum praebeat exemjylum eosque
ad precationem tnane et vesperi., faciendam diligenter instituat.
Chere Mere. Vous devez toujours porter patiemment la croix.
J'ai re^u votre lettre sans le linge qui peut facilement arriver
apres. Je me rejouis de vos souffrances, parce que [j'y vois que]''
votre fidele epoux^ ne vous oublie pas quoique vous vous oubliiez
trop vous-meme. Souffrir conduit rhomme a tout repos et paix;
souffrir nous prepare a recevoir les graces les plus elevees; souftrir
Cara mater. Oportet te semper crucem cum patientia ferre.
Epistuh\m tuam accepi, minime vero linteos, qui facile posthac afferri possunt.
Gaudeo de rebus, quae tibi acciduut, adversis ; hae enim patefaciunt ^ fidelem sponsum ^
tuum non oblivisci tui, etsi tu ipsa nimis tui oblivisceris. Malorum toleratio homines
ad omnem tranquillitatem et pacem perducit; malorum toleratio ad sublimissimas
' Sic editor beJga ; sed ptnto scriptuDi esse IHS, id est JHESUS.
'' Haec ab editore belga explicationis gratia addita sunt.
rogativis , licet ad paucitatem sint redacta , aequuni non est deesse uos devotioni
vestrae Paternitatis et carissimorum fratrum, qua parte possumus, iuvandae. Mitto
igitur septem sphaerulas. . . Quod porro exigere solemus ab iis, ({uibus aliquam
partem donamus, etiam addam, nimirum, ut, si nunquam universaliter confessus est,
qui eis uti vult, confiteatur, et ad sanctissima sacraraenta Confessionis et Com-
munionis singulis certe mensibus aceedat." Idem eidem Roma 28. Martii 1549
„duodecim grana benedicta" misit (Cartas de San Jgnacio I, 403 — 404; II, 417).
Quae autem gratiae et indulgentiae (etiam ad animarum in purgatorio versautium
consolationem et liberationem spectantes) a Paulo III. cum granis illis coniunctac
sint, cognosci potest ex epistula S. Ignatii Roma 24. lulii 1541 „a hi emparedada
de San Juan en Salamanca" datis (Cartas de San Ignacio I, 104 — 106) atque etiam
magis ex B. Petri Fabri ^relatione" 27. Aprilis 1542 ea de re facta (Cartas del
B. r. Pedro Fabro l, 146—149). Nunc quoque summi pontifices magnas quasdam
gratias cum rebus coniungere sok'nt, quibus ipsi ^benedicunt", atque imprimis cuui
nrosariis", quae japostolica" dicuntur (vide Franc. Beriiujer S. J., Dio .Vbhisse, ilir
Wesen und Gebrauch [10. Auli., L^aderborn 1893] p. 308-313).
* Wendehna post mortem mariti, Petri, privigni sui, consilium secuta auinuim
a secundis nuptiis avcrterat et Christum deinceps sponsum habore constitucrat.
Cf. supra p. 118.
30. Octobris 1546. 225
purifie rimpurete clo notre coeur; souffrir ouvre les yeux aveuglos et
fermes ; souffrir nous preserve de tout orgueil et vaine gloire ; souffrir
nous delivre de la terrible peine du Purgatoire; souffrir nous rend
soigneux et diligents. En un mot, aucune veuve n'a pu convenable-
ment servir le Seigneur, si ce n'est en passant par le chemin des
souffrances et des tribulations. Pensez, Chere Mere, que c'est une
vraie marque des enfants de Dieu que d'etre eprouves et dans les
souffrances. Multae tribulationes justorum, sed de omni-
bus his liberabit eos Dominusi. Quant au merite, il n'importe
pas si nous avons merite la verge, mais si nous souffrons patiemment
les coups. Cest pourquoi, Ma Chere Mere, combattez bravement,
n'ayant pas seulement soin des enfants, mais ayant soin de laisser
aux enfants Texemple d'une mere patiente, douce de caractere, qui
considere plus le sakit de ses enfants que tous les biens de ce monde.
Conservez donc les enfants sous forte autorite. Le soir, faites-leur
dire leurs prieres, avec les dix commandements et quatre Ave Maria
pour les quatre fins de rhomme. Quelquefois faites-leur dire cinq
Pater noster, les bras en croix, devant leur lit^. II convient aussi
que, le matin, avant le dejeuner, ils remercient Dieu dans leurs prieres,
et vous les inviterez par des presents a dire toujours quelques nou-
velles prieres, qu'ils s'accoutumeront a dire toute leur vie. Laissez
les morts ensevelir les morts^. Ne vous contristez pas de la
mort de feu mon pere qui repose dans le Seigneur et qui vous a
mise dans une condition plus parfaite que celle dans laquelle il vous
gratias accipiendas nos disponit; malorum toleratio animorum nostrorum maculas
abluit; malorum toleratio oculos caecos et clausos aperit; malorum toleratio ab
omni superbia et vana gloria nos servat; malorum toleratio horrenda ignis purgatorii
poena nos liborat; malorum toleratio nos reddit sollicitos et diligentes. Quid multa?
Nulla vidua domino debite servire potuit nisi per viam rerum adversanim et
miserarum graderetur. Considera , cara mater , hanc esse veram quandam notam
filiorum Dei, quod calamitates et miserias experiantur. Multae tribulationes
i u s 1 0 r u m , s e d d e o m n i b u s h i s 1 i b e r a b i t e o s D o m i n u s '. Si quaeritur,
quid meruerimus: non refert uos virgam meritos esse; sed huc omnia redeunt, ut
verbera patienter toleremus. Ideo , cara mater , fortiter pugna , neve solum liberis
consulas, sed hoc quoque tibi curae sit, ut filiis exemplum matris relinquas patientis,
quae lenis sit ingenii, quaeque magis aeternam liberorum salutem provideat quam
cuncta bona huius vitae. Severa igitur disciplina filios contine. Cura, ut vesperi
preces suas recitent unaque praecepta decalogi et quaterna Ave Maria, ad „quattuor
hominis novissima" in memoriam revocanda. Aliquando etiam iube eos quina Pater
noster brachiis in crucis formam redactis ante lectos suos i-ecitare ^. Ac convenit
etiam eos mane ante ientaculum precationem facere ad gratias Dco agendas, et tu
praemiis propositis eos invitabis, ut novas ab"quas in dies preces recitent, quibus
per totam vitam recitandis assuescant. Dimittemortuos sepelire mortuos^.
Ne maereas morte patris mei, qui in domino roquiescit, quique in eam condicionem
» Ps. 33, 20.
^ Sic quinque vuhicra salvatoris crucifixi pie coluntur.
3 Matth. 8, 22.
iraunsberger, Canisii Epistnlao et Acta. 1.
226 43. Canisius Stephano de Deleu.
a jamais possedee ^. II vous coiiservait et vous protegeait auparavant
comme un bon pere de famille ; mais maintenant il vous a accorde un
protecteur eternel et tout-puissant, qui est souverainement fidele, au-
dessus de tous les enfants des hommes. Chere Mere, conservez-vous
vous-meme, quant a lame et quant au corps, avec le secours de Dieu,
et priez toujours pour moi. Amen.
Cologne, le 30 octobre 1546.
Pierre Kanijss, votre fils aine.
Chere Mere, envoyez cette lettre^ a Arnhem a M. Etienne^, doyen
de Sainte-Walburge,
A ma mere Weyndel, veuve de M. Jacques Kanis, a Nimegue.
te adduxit, quae perfectior est ea, in qua umquam te possedit '. Ipse antea te
custodiebat et protegebat , bonus quippe paterfamilias ; nunc autem protectorem
aeternum et omnipotentem tibi comparavit, qui omnes filios bominum fidelitate
longissime superat. Cara mater, animam serva incolumem et corpus validum, Deo
iuvante, et ^emper pro me precare. Amen.
Coloniae, 3. Kal. Nov. 1546.
Petrus Kanijss, filius tuus maximus natu.
Cara mater, mitte, quaeso, hanc epistulam ^ Arnhemium, ad M. Stephanum ^,
decanura ecclesiae Sanctae Walburgis.
Matri meae Wendelinae, viduae M. lacobi Kanis, Neomagi.
43.
CANISIUS
STEPHAXO DE DEL.EX,
decano arnhemiensis ecclesiae collegialis S. Walburgis.
Colonia circiter 30. Octohris 1546.
Ex apographo, quod saeculo XVII. scriptum esse videtur (2<*, pp. 2). Librarius
ei superscripsit : „P. Canisius ad Decanum quendam." Alius quidam alia adnotavit,
et inter haec annum 1559; vide quae infra post ipsam epistulam dicentur. Cod.
colon. „Litt. Epistt. var." fol. non signato, quod est ante f. 82.
Simiyliciter , non affectate esse scribendmn. Multis sacrae Scriptnrac senfenfiis
et exemplis ostendit : Christnm esse ^^«««•w, qni soliis animas satief ac delectef ; affanien
in hac vita etiam „pane doloris" nos vesci oporfere, in lacrimis jyaenifenfiac, ieiunio,
stipe pauperiim ; non ctliena fantum , sed p^ofi^si^^num p)ropria vitia corrijyienda esse.
Subditorum curum et animi fortitudincm comtnendat Chrisfumque ducem 2)>'oponit.
' „Dico autem non nuptis, et viduis: Bonum est illis, si sic permaneant, sicut
et ego. . . . Mulier alligata est legi , quanto tempore vir eius vivit ; quodsi dor-
micrit vir eius, liberata est : cui vult, nubat, tantum in Domino. Beatior autem erit,
si sic i^ermanserit secundum meum consilium : puto autem , quod et ego Spiritum
Dei habeam" (1 Cor. 7, 8. 89. 40).
^ Alteram quandam epistulam Canisius dicere videtur, quam epistuhie ad no-
vercam datae adiunxerat: eam, quae huic proxime subiungetur.
^ Vide epistulam proxime sequentem.
Circiter 30. Octobris 1546. 227
R. D. Decane.
Gratia domini nostri Jesu christi semper assistat D. V. non
possum sane non agere gratias humanitati tuae quod desideratissimis
literis tuis aliquando tandem ad nos responsum dederis, sed falso
putas me cuiusquam amici barbarie offendi quam ego tamen in literis
tuis non agnosco. gratum fuit quod libere caussam tui silentij signi-
ficaueris, gratum vero non fuit quod anxiam illam in loquendo scri-
bendoque rationem excuses, ego qui nec bene loqui didici tacere non
possum, quidquid primum occurrit apud amicos effundere soleo ratus
nihil decere christianam simplicitatem dum affectate verba exquirimus,
sententias negligimus , et curiositatis potius quam pietatis fructum
referimusi. Ergo sic omnino de me tibi persuadeas rogo nihil apud
me referre quoquo pacto scribas, sive germanice, sive latine, sive
barbare modo sensum ullum ex scriptis tuis quae mihi magnopere
probantur percipiam, sed ais tibi opus esse spirituali pabulo, quod
certe solus ille dispensat , qui factus est panis de coelo descen-
dens^, unde reficitur promiscua turba, etiam haerens in desertis^.
Deserta profecto sunt curae, et occupationes huius saeculi quibus
immersus animus gratiae ubertatem amittit , spiritus foecunditatem
suffocat, et vitiorum germina fovet conservatque. Sed nec ab istis
desertorum amatoribus abstinet Christi clementia quae cupit omnes
salvos fieri et ad agnitionem veritatis pervenire*. Qui
panis Angelorum° est, frangit suis ipse manibus panem quem ad
saeculi consummationem usque^ dispensandum , atque distri-
buendum relinquit suis discipulis^. Hi sive docent in sacris literis,
sive admonent viva voce , sive exemplis incitant , veluti p a n e m
vitae^ quo vegetantur animi nobis proponunt. Quare suo malo
pereat, qui illatum panem fastidiosus non recipit, paulo post in per-
petuum futurus famelicus, quia nostrum panem iustitiae non esurit
cum tamen hic solus impinguet animas, confortet vires, et saturet
appetitum^. Beati vero qui esuriunt et sitiunt iustitiam^^
(panem habentem omnedelectamentumii) quoniam ipsi satu-
rabuntur, cum apparuerit gloria tuai^ qui solus imples
omne animal benedictionei^, Quanquam ut p a n e m i 1 1 u m
manducemus in regno Dei^*, multum refert in usu etiam nunc
habere panem doloris^^, et cibum angustiae ^^. nam qui dixit.
Satiabor cum apparuerit gloria mea^', idem non tacuit illud.
^ Canisius pravam illam rationem reprehendere videtnr, quam jhumanistae"
quidani in litteris scribeudis sequebantur.
2 lo. 6, 50. 59. ^ Cf. Matth. 14, 13—21 : 15, 29—38. lo. 6, 1—13 etc.
* 1 Tim. 2, 4. ^ Ps. 77, 25. « Matth. 28, 20.
' Cf. lo. 6, 11. 25-66. Matth. 26, 26—29. Marc. 14, 22. Luc. 22, 19. 1 Cor.
11, 23—26. 8 lo. 6, 35. 48. » Cf. Matth. 5, 6. '" Matth. 5, 6.
" Sap. 16, 20. >2 ps. 16, 15. 13 p^. 144, le. n Luc. 14, 15.
»5 Ps. 126, 2. iG Cf. lob 6, 7.
" Ps. 16, 15; attamen vulgata editio habet: ,gloria tua".
15*
228 43. Canisiiis Stephano de Delcn.
Fuerunt niihi lachrymac meao panis die ac nocte^ Ac
rursus panem meum cum cinere manducabam^. Proinde
quantum in delicijs fuit, et glorificavit se homo. ut ipse
|dominus] in Apocalypsi [dicit], tantum dabitur ei tormentum
ot luctus^, nisi iudicaverit modo seipsum ut non a Domino iudice-
tur^ in die illa quando vix iustus salvabitur^. Foelices modo
poenitentium lachrymae, quibus flammae aeternae extinguuntur, Foelix
ieiunium quod coelesti saturitate pensatur. Felix Eleemosyna, qua
Ohristum debitorem reddis, Foelix poenitentia, quae gaudium parat in
Spiritu sancto, ah, miseros nunc homines quibus triste videtur in luctu,
et amaritudine animae peccata recogitare^. Non sic rex
nobilissimus Ezechias'^, non regius propheta David, qui laborat in
gemitu per singulas noctes, et stratum in lachrymis
rigat^. Momentaneum cruciatum refugimus scilicet ut aeternum
nobis reservemus. Libet multis horis fabulari et tamen non libet
paucis horis pro peccatis lachrymari, non pro peccatoribus precari.
Dulce est inter amicos vivere, novitates intelligere, census sublevare.
Dulce autem nobis non est Sanctorum sequi vestigia, pietatem, et
simplicitatem amplecti, devotioni studere, ut nonnunquam solitarij
levemur supra nos^ et conversationem in coelis nostrami'^
faciamus. in Haereticos clamare pium est, in nostra vitia saevire
magis fructuosum. de aliorum defectibus conqueri zelus appelhitur,
sed mortificare carnem nostram cum vitijs et concupiscen-
tijs^^ revera zelus est secundum scientiam sanctorumi^. Con-
descendere hominum imperfectioni prudentia est ut vocant, sed in
omnibus quaerere solum quae ad aedificationemi^ prudentia est
Evangelica. Dissimuhire abusus subditorum pro discretione censetur,
sed indiscretam Praehitorum indulgentiam iudicabit Dominus prin-
ceps ille pastorumi*. Satis est communem viam ingredi et multi-
tudinis exemplo tegitur nostra tepiditas. Verum crede mihi est, qui
non secundum faciem iudicet sed iudicium rectumi^ cui
ne culpa minimae quidem cogitationis indiscussa relinquitur: et hoc
dixerim Venerande Domine, ut quando inter Scorpiones et Colubros
incedis ^^ qui semper imminent baculo invictae fortitudinis innitare nec
facile ad dextram vel ad sinistram commoveare. Semper illius me-
mor, qui clamat omnibus. Ego sum via, veritas, et vita^'^.
Qui sequitur me non ambulat in tenebrisi^, ]^unc ducem,
hunc protectorem, et vindicem assume, propter hunc argue, ob-
' Ps. 41, 4.
• Vulgata nostra: ^Cinerem tanKiuani pantMn nianducabam" (Ps. 101, 10).
^ Apoc. 18, 7. * Cf. 1 Cor. 11, '^\. ^ 1 Petr. 4, 18.
« Is. 38, 15. ^ Ibicl. ' Ps. n, 7. ■' Thren. 3, 28.
'" Phil. 3, 20. " Gal. 5, 24. '- Rom. 10, 2. 8ap. 10, 10.
'3 Rom. 14, 19. 1 Cor. 14. •_'<;. '^ 1 Potr. 5, 4. '•' lo. 7, 24.
'« Cf. Ez. 2, 6. Luc. 10, 1'.». '^ lo. 14, 6. '^ lo. 8, 12.
Circiter 30. Octobris 1546. 229
s e c r a , i n c r e p a o p o r t u n e , i m p o r t u n e ^ ut fidelis i n v i n e a
ista operarius^ habearis. Porro de M. N. Buchardo [sic]^ nihil
aiiud allatum est hactenus non sine maxima multorum admiratione.
P. Priorem*, et Mariam^ ad scribendum D. V. impuli, ut in eorum
quoque scriptis consoletur spiritus tuus et cariss. fratris. Postremo
utriusque vestrum precibus me totum commendatum iri precor, et si
quid mea vobis efficiet opera, nuUum refugio laborem molestiamque.
Dominus vos cum amicis omnibus tueatur incokmies. Coloniae.
Canisium liarum litterarum auctorem esse et antiqui librarii testimonium et
litterae ipsae comprobant. Inscriptio in apographo non comparet, nec tempus quo
litterae datae sint. Nam altera quidem manu antiqua annus 1559 apographo
ascriptus est, sed falso ascriptus. Colonia eas datas esse extremum earum verbum
ostendit; Canisius autem ineunte anno 1547 Colonia discessit neque eo rediit nisi
multo post et ad brevissimum tempus; toto anno 1559 Colonia abfuit. Cum autem
ex epistula ipsa appareat eam ad decanum quendara datam esse , cumque Canisius
novercae Noviomagi moranti Colonia 30. Octobris 1546 scribat se aliam adiungere
epistulam et rogare , ut Arnhemium ad M. Stephanum, decanum ecclesiae S. "Wal-
burgis, mittatur ^, pronum fuerit dicere epistulam nostram huic ipsi decano circiter
30. Octobris 1546 inscriptam esse. Gentilicium denique „magistri Stephani" nomen
editori liberaliter subministratum est a claro viro /. H. Hofman , ecclesiae S. Wil-
fridi in Schalkwijk rectoris. Qui in archivo coraitum monteusium ('s Heerenbergh ;
cf. supra p. 138), C. VI, n. 14, partem litterarum repperit, quas ^Judocus comes
de Brunckhorst ac dorainus de Borkeloe" noraine Guilielrai IV. , coraitis montensis
(qui anno 1546, octo annos natus, patre orbatus erat) , Embricara ad praepositum
et archidiaconura ecclesiae S. Martini dedit de clerico aliquo ^praesentando" „ad
vicariam, in parochiali ecclesia then Berge sitara . . . , ad presens per raortera hono-
rabilis viri, domini Stephani de Delen, decani ecclesie S. Walburgis in Arnhem,
ultimi possessoris ejusdem, vacantem". In eodera archivo idera R. D. Hofman tabulas
accepti et expensi invenit. a vicariis ecclesiae illius montensis confectas; ex quibus
cognoscitur Stephanum de Deleu a. 1550 unum quidem ex septem „senioribus
vicariis" eiusdera ecclesiae fuisse, sed alio loco sedem habuisse. Qui tamen ante
a. 1553 obiisse videtur; nara a. 1552 in tabulis illis inter septera ^seniores vicarios"
recensetur [loannes] „Mascop loco Deelen".
1 2 Tim. 4, 2. 2 Matth. 20, 1.
^ Doctorem Burchardura van den Bergh (de Monte) , novercae suae fratrem,
dicere videtur. De quo supra p. 116-. Is cum Concilio tridentino interfuisset, auno
1547 a Ferdinando I. in universitatem viennenseni ad theologiara tradendam vocatus
est, et propterea (ni fallar) a Cauisio hic „M.N." = magister noster vocatur (/. It.
V. Aschhuch , Geschichte der Wiener Universitat III [Wien 1888] , 89*). Nisi
forte librarius nomen ^Burchardo" falso supposuit nomini „Euerhardo" ; Everardus
Billick, theologiae professor coloniensis et provincialis Carmclitarura, collocutor erat
in coUoquio religionis, quod 27. lanuarii 1546 Ratisbonae inchoatum est.
* Gerardum Hammontanum, Carthusiae coloniensis priorem, dicere videtur ; qui
pietatera diligenter et ipse colebat et in alios diffundebat ; cf. supra p. 78. 92. 209 *.
^ Mariam de Osterwijk ; vide supra p. 21. 38. 209. 209*.
•^ Vide supra p. 226.
230 •^■^- Antonius Vinck Petro Canisio, Leonardo Kessel, Adriano Adriani.
44.
ANTOXIUS \ INCK,
theologiae studiosus lovaniensis et novicius Societatis lesu ',
PETROCANLSIO, LEONARDO KESSEL, ADRIANO ADRIANL
Sociis coloniensibus.
Lovaiiio 20. Novemliris 1540.
Ex autographo (2°, 2 pp.). Cod. colon. ,Litt. Epistt. var." f. 19.
Mtnericordiam Dei laudat, qiii se pigrum et tepidum in servitium suu»i vocarit.
Se pauperem esse et a patre sene veniam discedendi non facile impetraturum. Socios
lovanienscs communem velle hahitationem instituere. Mentis suae pugnas et pia aperit
consiJia. De amicis et patronis quaedam refert.
Honorandis in christo dilectissimis patribus ac fratribus. G. Leo-
nardo kessel M. petro Kanisio ac M. Adriano adriani Anthonius
Vijnck S. p. d.
Gratia domini nostri ihesu christi abundet semper in cordibus
nostris amen.
Nunquam satis admirari possum diuinam erga genus humanum
misericordiam et zelum quo peccatores nititur ipse altissimus super-
benedictus non solum vocare'^ sed et compellere vt intrent^, e
quorum numero me" vnicum et supremum conspicio, iam enim in-
numeris admonitionibus tum externis tum internis monitus et vocatus
nokii audire nec ob [id] reiecit me clementissimus , sed et per alios
etiam de facie quidem ignotos non desiuit adhortari. Ad hec vero
mei patres et fratres in christo ihesu, obmutesco, et quodammodo
lectis vestris ad me missis literis attonitus herebam cogitans quid
hec aessent et quid erga me Deus disponeret meam contra animad-
uertens nimiam tepiditatem. mente igitur fateor me illi optimo maximo
Deo nunquam posse agere sufficientes gratias. Latius dispositionem
meam dcscriberem nisi putarem vos accepisse literas a me ad M.
Subter tria vocabHlu, quae sequuntur, in autographo linca ducta est.
> Antonius Vinck, brabantius, ex Bauterseni, vico regni belgici, ortus, a Fran-
cisco Sacchino, Societatis historiographo, appellatur „magnorum vir meritorum: quae
triginta annorum, quos fere in Societate vixit, intemallo varijs in Prouincijs, gra-
uissimisque muneribus , illibata semper fania , et conimuni approbationc collegerat"
(Historiae Societatis lesu pars tertia [Romae 1649] 1. 4, n. 76). Vinck , cum
Romae aliquamdiu ^ministri'' munus obiisset, in Siciliam missus est ibique tlieo-
logiam moralem docuit, coilegia mcssanense et catanense rexit, de syracusano bene
meruit. Postea primus treverense collegium, itemque primus rhenanam Societatis
provinciam gubernavit. Congregationibus etiam generalibus duabus interfuit et pro-
vinciam Societatis lombardicam visitavit. Vivere desiit Bononiae anno 1576. Vide
etiani, quae de eo infra adnotabuntur ad epistulam Tappero missani 10. lanuarii 1548.
2 Matth. 9. 13. s Luc. 14. 23.
29. Novembris 1546. 231
Adriaimm scriptas in quibus rem meam aliquatenus pictorum more
carbone delineaui , cecus queso quid iudicare potest de coloribus ?
palpantium vero more cupiam saltem tandem aliquid mecum efficien-
dum Domino creatori ac redemptori meo, Sed quidem defectus me
obruunt, implicatus enim sum secularibus negocijs que secundum ex-
teriorem quidem hominem placent et dolerem pro parte [?] oblata
nisi occasio daretur habitandi cum confratribus, quod quando tandem
fiet non video ex parte mea, cum non tantum habeam quo me possum
extra collegium alere imo nec vix quidem in collegioi. Nihil mihi
patrimonij est, imo pater senex fere octuagenarius oneri est, qui ad-
huc ignorat resignationem meam ad societatem uestram, Premonui
eum aliquoties ne animum suum mee praesentie addiceret. futurum
fortassis praedixi quod frustraretur , habuit iam aliquamdiu imagina-
tiones et quodam modo timuit quod ingrederer religionem, quod tamen
dixit si contingeret gauderem secundum interiorem hominem^,
verum multis mihi constaret lachrimis, tu inquit vnicus baculus senec-
tutis mee, habeo tamen plures et fratres et sorores superstites, his et
similibus senem conor paulatim inducere vt si fortassis contingeret
me aliquo vocari seu mitti, aut etiam si palam fieret quod adhuc
opertum est minus miraretur ac leuius ferret. Imaginamur nos (si
superioribus placeret) modum aliquem cohabitandi^ qui procul dubio
esset vtilissimus sed quomodo succedet nescio, comitto alijs, quod
autem ad personam meam attinet quomodo ageretur qui hic enutritus
circumdatus [sum] multis et varijs consanguineis et notis diuersis-
sime conditionis , committo patribus prudentioribus me , si ex me
interrogem'' non satis afficior, mallem remotius ab ipsis et ipsorum
noticia' agere donec saltem aHquid profecissem in via dei et cor-
rectione mearum concupiscentiarum quibus multis in modis irretitum
me inuenio.
hec ad vos fratres scribo non vt historiam tantum cognoscatis
verum vt ex istis perspecta imperfectione mea deum feruentius simul
et frequentius pro me oretis. Scio quidem scientia speculatiua vt
adhortamini contemnenda vihora omnia que insanus mundus offert vt
liberius christo vacem , id enim apertissime diuus paukis et scriptis
et exemplis profitetur^, verum manum aratro applicare vt aiunt* quid
* cholialoitandi autogr. '' Sic ; fortasse legendum: interrogent.
" noticiam autogr.
^ Vinck paulo inferius scribit se in ^collegio theologorum" habitare; quod
etiam „Sancti Spiritus" vocabatur, et inter collegia theologicae facultatis primum
et antiquissimum erat : anno 1561 vel 1562 quodam modo in duo coUegia divisum e>^t
^Bursae'' eius sive annui reditus studiosis destinati eo tempore sat tenues erant
[Analectes pour servir ii l'histoire ecclesiastique de la Belgique I [Louvain-Bruxelles
1864], 146—147). ^ Ro,„, 7^ 22.
^ V. g. : ^Omnia detrimentum feci, et arbitror ut stercora, ut Christum lucri-
faciam, et inveniar in illo" . . . (Phil. 3, 8. 9). * Cf. Luc. 9, 62.
232 44. Aiitonius Vinck Petro Canisio etc. 29. Novembris 1546.
sit nescio ' . . . . p e 1 1 i s p i- o p e 1 1 e ^ petitur. 0 r a t e i g i t u r d o-
minum messis^ vt et messem simul cum operarijs dirigat in sum-
mum dei honorem ac christifidelium salutem. Ago maximas vobis
gratias qui dignati estis tam paterna piotate plenas admonitiones ad
me scribere. Ago et consimiles gratias charissimo meo Adriano qui et
absentis frequenter mei memoriam facit in conspectu altissimi, precor
vos benoceptis [sic] pergite, spero ego cum hoc renouationis seu vt alijs
magis placet reuocationis tempore emendationem et renouationem -l
Salutabitis oro meo nomine quotquot ibi sunt fratres et amici com-
mendantes me eorum orationibus. Salutat vos Elisabeth que decumbit
in senodochio [sic], Salutant vos et aliquot sorores ex monasterio sub
castro'^ simiHter et alie aliquot virgines cupientes communicari vestris
orationibus. Salutant M. Adrianum. Magister noster Joannes Hasselt ^,
praesides nostri collegij simul cum omnibus magistris et ancillis, simi-
liter et gertrudis apud magistras sorores*^ salutat. Salutat et vos
M. Adrianus'' qui habitat in domo helie schor^. Commendatum me
habete in domino ac semper curate vt crescatis et fructum afferatis
Sequitiir vocahulum ohsciire scripttu».
1 lob 2, 4. 2 Matth. 9, 38. Luc. 10, 2.
* ^Renovationeni studiorum" Vinckius dicere videtur, quae feriis peractis in-
stitucbatur. Haec renovatio illo terapore saepe festo S. Catharinae martyris , pa-
tronae philosophorum (die 25. Novembris) , agebatur. Fortasse autem altera illa
.renovatio" hic significatur , quae est votorum religiosorum. Quae hoc ipso anno
1546 a Sociis lusitanis fieri coepta, postea a S. Itjnotio omnibus , qui ultima vota
nondum nuncupassent , pracscripta est quotannis facienda in festis nativitatis et
rcsurrectionis domini, nisi forte iis diebus alii a rectore substituerentur (Constitu-
tiones S. J. P. 4, c. 4, n. 5 et D. Polaiiciis 1. c. I, 198. Ant. Franco S. J., Synopsis
Annalium Societatis lesu in Lusitania [Augustae Vind. et Graecii 1726] p. 19).
* Prioratus monialium cisterciensium dici videtur, qui vocabatur „B. Mariae
in Vinea", „La Vignette", „De Wyngaert" ; hic enim in via mechliniensi ac ca.stro
caesareo fere subiecta erat [Analccfcs pour servir a Thistoire ecclesiastique de la
Belgique XI[ [Louvain-Bruxelles 1875], 136. Tf. Boonen, Geschiedenis van Leuwen,
ed. Ed. van Even [Leuven 1880] p. 194).
* Leonardus loannes van Hasselt sive Hasselinus, theologiae doctor lova-
niensis, quem cum loanne Hessels , theologo lovaniensi et tridentino (1522 — 1566),
confundere non oportet, clarum edidit opus „De Nectarii Constantinopolitani facto
super confessione" et anno 1551 a Carolo V. Tridentum ad concilium missus est.
Hic, inquit coUcgii loranicnsi.s Jii.^^toriciis, „multa in societatis commondationem scripsit
et dixit . . . Theologus insignis, et magni apud Brabantos nominis, missam a Deo
societatem omnique fauore dignissimam iudicabat , nec illos modo qui in ea dege-
rent, sed et illos qui ex eius consilijs vitam instituerent , suam salutem in tuto
coUocare affirmabat" (*Cod. bruxell. „Hist. CoU. Lov." p. 16. Cf. etiam Manarci
commentarium p. 18—19). " Ursulinas? Urbanistas?
" Fortasse Adrianum Candidum (de Witte) , antverpiensem, dicit , qui Parisiis
anno 1550 in Societatem admissus esse fertur et Lovanii anno 1557 in eadem mortuus
est (cf. DeJptace 1. c. p. 3*).
* „Doctor Elias Schorius, consiliarius regius in concilio Brabantiae, vir ad-
modum prudens et pius, aedes multo ampliores cum hortis . . . Deo inspirante, dona-
tione perpetua Societati tradidit anno 1556" (Manareiis 1. c. p. 14).
45. Cauisius Leouardo Kessel. Sub finem auni 1546. 233
vberiorem ^ quod obsecro in nobis dignetur incipere et perficere qui
omnium bonorum est autlior in secula benedictus. Literas quaeso vbi
oportunitas detur ad me scribite.
Louanij in collegio Theologorum 29 nouemb. 1546.
Anthonius vynck de bouterssum
ex animo seruus et confrater.
45.
CANLSIUS
P. L.EOXARDO KESSEE,,
Sociorum coloniensium in-aefecto.
Leodio siil) finein anni 1546.
Ex Badvro, De vita Canisii p. 36 — 37. Eadem narrat Barth. Fisen, leodiensis,
S. J., Sancta Legia Romanae Ecclesiae tilia. P. 2 (Leodii 1696) p. 345.
Dc orationihits sacris Leodii a se habitis favoreque episcopi.
Cum ex defectione Hermanni Wedani arckiepiscopi poimlus colo-
niensis in magmm haeresis discrimen venisset, „Iohannes Gropperus" ,
inquit Raderus, „cum vniuerso Coloniensis Academiae et Cleri concilio
Canisium ad Leodiensem Atitistitem ^ aduersus nascentem sectae flammam
auxilium petitum leyauerunt^. In qua functione cum diutius cogeretur
Leodij propter rei grauitatem haerere, ne honas horas otio transmitferet^
more Societatis interim Cathedras procurauit, et festis diebus omnihus
historiam Euangelicam frequentissima concione explicauit, saepeque eodem
die in Episcopio, paraeciaque binas conciones habuit, alias etiam Eccle-
siasticos a Decano citatos ad officij munus exequendmn hortatus^. Te-
1 Cf. Matth. 13, 8. lo. 15, 1— 10.
2 Georgium Austriacum; de quo, praeter alios, scripsit loun. Chapeavilhts,
Qui Gesta Pontificum Leodiensium scripserunt auctores praecipui III (Leodii 1616),
351 — 383. Boero, postquam in vita Canisii (p. 46) recte scripsit, Canisium anno 1546
functmn esse hac legatione, eandem in vita laii (p. 85) transtulit in annum 1545
(ante comitia vormatiensia). Quem errorem secutus est Gothein 1. c. p. 677.
^ Capitulum metropolitanum coloniense in liis angustiis iam anno 1544 a ca-
pitulo cathedrali leodiensi per litteras opem petierat (Acta leodiensia, collecta a
//. /. Floss m „Annalen des historischen Vereins fiir den Niederrhein" XXXVII
[Kijln 1882], 144 — 176). Canisius in ^Testamento" asserit se „optatum subsidium
impetrasse" ; vide supra p. 46 et ea , quae ex archivo capituli leodiensis affert
Eiess 1. c. p. 65 — 66; quae ostendunt in conveutu capituh" de subsidio illo actum
esse 10. et 22. Decembris 1546. Alia monumenta rerum Leodii a Canisio gestarum
in Belgio non superesse cognosci potest ex los. Daris, Ilistoire du Diocese et de la
Principaute de Liege pendant le XVP siecle (Liege 1884) p. 431.
* Decanus capituli cathedralis S. Lamberti tunc erat Gerardus de Groisbeck
(Groosbeeck), qui anno 1563 episcopus leodiensis nominatus est {lo. Er. Foidlon S. J.,
Hi.storia leodiensis tom. II, P. 1 [Leodii 1736], p. 255—277. /. De Thenx, Le Cha-
pitre de saint Lambert a Liege III [Bruxelles 1871], 52. 76).
234 '^^- Canisius loanni Groppero.
stantur llterae Canisij ad Leonardum Kesseliuni, primum Colon: Collegij
praesidem, quibus docet; ipso Xatali Christi coactum ah Episcopo, qui
fuit Georgius Austrius Maximiliani Romani nominis primi filius , ex
tempore de rebus diuinis apud ipsum et aulicos verba facere; singu-
larique amoris significatione tractatum, ad mensamque adhibitum." ^
46.
CANISIUS
lOAXXI GROPPERO,
canonico ecclesiae metropolitanae coloniensis et scholastico ecclesiae S. Gereonis -.
Geisliiiga 24. lanuarii 1547.
Ex apographo eiusdem temporis (2**; 3 pp.), quod est Dusseldorpii in archivo
regni horussici, convolut. : „Geistliche Sachen n. 535 (Churculn)".
Edidit Varrentrapp 1. c. II, 112—114.
De legatione ad caesarem religionis caiisa a se pro Coloniensibus suscepta. De
militiim vitiis, Ottonis cardinalis augustani hospitalitate, electoris Palatini paenitentia,
fautoribus quibusdam Hermanni Wedani puniendis. Coloniensem clerum in aula
caesaris maxime laudari. Magno animo causam ecclesiae agendam esse. Quantos
triumphos caesar in bello smalculdico de principibus et civitatibus protestantibus
egerit. Petrum de Soto, Granvellanum, alios Coloniensibus patrocinari.
Jliesus
Reuerende Domine Groppere
Gratia domini nostri Jhesu Christi semper dignitatem tuam custo-
diat, custodiuit ea me quidem hactenus, vt si non animo (quod ma-
xime vellem), corpore tamen incolumis ad Caesarem peruenerim^.
Interea vero dum preeuntem Caesarem assequi conor, phis satis didici
' ,Leodiensis [Antistes] Georgius ab Austria, cuius ante nouam episcopatuum
in hisce partibus distributionem , longe lateque per Belgium iurisdictio patebat,
publico diplomate ad 4. Non. Sept. [1554] dato, liberam fecit societati in sua dio-
cesi, munia sua iuxta priuilegia sibi a Pont. Max. indulta obeundi potestatem" (* Cod.
bruxell. „Hist. Coll. Lov." p. 22). Gf. supra p. 195—197.
^ De Groppero vide supra p. 144. 204. 205.
* Paulus III. sententiae, qua Hermannum Wedanum ab archiepiscopatu colo-
niensi removerat, exsecutioncm Carolo V. caesari commisit et litteris Roma 3. lulii
1546 datis Adolpho de Schaimiburg (Schauenburg) , Hermanni coadiutori, admini-
strationem archidioecesis tradidit. Colonienses itaque , quo citius ab Hermanno se
liberarent, sub finem anni 1546 ad caesarem loannem de Isenburg et Everardum
Billick , ad Leodienses vero Canisium miserunt. Hic , rebus Leodii feliciter gestis,
urgetur, ut ipse ait (supra p. 46) ^iterum a clero catholico, ut legatus abeat ad
Carolum V. caesarem , in castris occupatum , ut rebellantes lutheranos principes
suae suhiiceret potestati". Ex iis autem, quae infra (monum. 22—24) primum in
lucem edentur, tabulis patet Canisium non solum a capitulo coloniensi mis.sum
esse, sed etiam ab ipso Adolpho de Schaumburg administratore ; qui, praeter alia,
Carolo V. litteras, Verallo autem, nuntio apostolico, exemplam iuramenti sunimo pon-
tifici praestiti per Canisium misit.
24. lamiarii 1547. 235
verum illud esse quod vulgo dicitur. miseri Miseri^ qui castra se-
quuntur^ Et illud etiam Multa bellum habet inania^. Quamquam
vtinam inania duntaxat vt militia non simul omnium scelerum foret
sentina, est locus hic in quo biduum egit Cesar, ab incohs Geiseling
appellatur et miliaribus tantum tribus ab Vlma distat^. Vlmam''
processerat Legatus ille Verallus'^ quum heri ante prandium huc ac-
cederem". Sed ilico agnitum me vltro excepit Cardinalis Augustanus ^
meque tum in hac Ciuitate tum Vlme sibi perpetuo adesse iussit.
Adeo beneuolentiam erga me suam confirmatam vult heros humanis-
simus, quam Wormatiae faustis auspicijs mihi primum ostendit decla-
rauitque. In huius igitur familia dego. quamdiu inter Caesareanos
vestro nomine versari cogor. Et vt rem ipsam teneas H. Comes e
Weda nuUos ad Cesarem Legatos misit. quos ad palatinum deflexisse
mihi fit probabile, Palatinus autem aegre admodum in caesaris gra-
tiam receptus^ nihil sane iam consuluerit quod rebus vestris obfutu-
rum sit. Presertim cum accepti ab Hermanno illo consilij in religione
innouanda, non dubiam paenitentiam Cesari comprobarit. Granuelanus '^
audita legationis mee causa etiam hoc nobis precatus est vt Mander-
scheidt^ Omphalius^ et similis farine homines, apud Caesarem sese
conspiciendos prebeant, quod sicut ipsis ea temeritate nihil magis
paenitendum , ita vobis digna in illos seueritate Cesaris nihil facilius
impetrandum esse videatur. Arguunt hi consiliarij senatus istius con-
* Sic; sed alteriim miseri supervacaiieuDi fiierit.
^ Vbinam apoyr. " Varrentrapp falso: accederer.
' Nulla fides pietasque viris qui castra sequuntur: Lucanas, Pliars. 1. 10, v. 407.
^ Canisius hanc sententiam fortasse mutuatus est ab Erasmo Roterodamo, qui
inter ^adagia" sua hoc habet: „llo/J.d zsva toH -okifj.ou. Multa belli inania" (Adagia
chil. 2, cent. 10, n. 19; in editione sub ,oliva Roberti Stephani" a. 1558 facta col. 599).
* Geislingen nunc oppidum est regni wurtembergici ; tunc in Ulmensium
dicione erat. Vandenesse, Caroli V. secretarius, in actis diurnis itinerum eius scribit
eum 21. lanuarii Geislingae et 25. lanuarii in itinere ulmensi fuisse {Will. Brad-
ford, Correspondence of the Emperor Charles V. [Londou 1850] p. 559).
* Hieronymus Verallus, archiepiscopus rossanensis et nuntius apostolicus.
* Otto Truchsess de Waldburg.
" Fridericus II. , comes palatinus et imperii elector , qui caesaris propinquus
cum eoque educatus erat, senex cum eius hostibus se coniunxerat; sed mense De-
cembri a. 1546 Halae Suevorum veniam suppliciter petiit et impetravit {Laur.
Surius 0. Carth., Commentarius brevis rerum in orbe gestarum [Coloniae 1568] p. 320).
' Nicolaus Perrenot de Granvella, cancellarius imperii, vir potentissimus.
* Theodoricus comes de Manderscheid, Hermanni Wedani propinquus, a. 1545
in comitiis vormatiensibus cum Smalcaldensibus de coniunctione inter eos et Her-
raannum efficienda egerat. Attamen mense Februario anni 1547 Hermanno per-
suasit, ut dignitatibus suis abscederet {Varrentrapp 1. c. p. 86. 115 — 117. 246. 275).
^ lacobus Omphalius, Hermanni consiliarius , sub initium anni 1546 mandatu
„statuura saecularium" electoratus coloniensis capitulum metropolitanura in Hermanni
partes trahere conatus est. Coloniae ius docebat ibidemque anno 1570 mortuus
est (/. Doellinger , Die Reformation I [Regensburg 1846], 541—543. Varrentrapp
I. c. p. 262. M. Lossen, Der Kolnische Krieg, Vorgeschichte [Gotha 1882] p. 646).
236 "^6. Canisius loanni Groppcro.
niuentiam quod accepta Caesaris sententia de confiscatione bonorum
Doctoris Siberti pergat etiam illum ciuem istic ferre ^. procedat clerus
inquiunt ad vlteriora. nullus enim alius in tota Germania Caesari com-
mendatior nullus omnino spectabilior, et publica omnium defensione
dignior^. Testantur" id porro viri vt maximi ita fide dignissimi, vt pro-
inde timorem omncm mittere ac in sanctissimo hoc instituto fortissimos
animos confirmare debeatis. (^ausa non tam vestra quam ecclesiae
agitur. Et proptcr elhesum Christum agitur, tanto quidem maiore
vestrum omnium non desitura cum gloria, quo minus et vestris ]al)oril)us
et sumptibus parcendum arbitramini. Quod si parum est summi pon-
tificis ac primarij post Christum iudicis aequissimam obtinuisse sen-
tentiam, eamque pijssimorum omnium sufifragijs ac doctiss: hominum
iuditijs nusquam non eximie confirmari, saltem illud vel desperantes
animos in certam spem erigeret victorie quod augustiss: Cesar in-
sperato rerum suaruin omnium successu potiatur. Gloriantur feroces
Franckfordiani, et Vlmenses tumidi, quod vnius Caroli pedibus accidere
supplices queant^, Potens Wirtenbergensis dux in deditionem venire
sibi gloriosum estimat'*, et Augustensium celsitudo seruitute maxima
libertatem (vt somniabat'') Euangelicam commutat^. Ciuitates Ger-
maniae non minus populose quam florentes ac munitae nunc ad vnam
Testatur aporjr. ^ Vayvcntrapp: somnieljat.
' Sibertus Lowenberg (Lamvenberch), iuris professor in universitate coloniensi.
eodera tempore tum archiepiscopi coloniensis consiliarius tum procurator erat Philippi,
Hassiae landgravii ct capitis pi-otestantium. Cum appellationi ab academia contra
Hermannum factae assentiri nollet, iure redituque academico privatus est; taudem
initio anni 1547 ex ipsa etiam urbe coloniensi sua sponte exiit. Postea in caesaris
gratiam rediit {Varrcntrairp 1. c. p. 93. 100. 250. Enncn 1. c. IV, 557—558).
- Haec Coloniensium religio exterorum etiam ac posterorum admirationem
excitavit; cuius exemplum est in opusculo Bartholomaci cardinalis Pacca ^De' grandi
meriti verso la chiesa cattolica del clero, dell' univcrsita e de' magistrati di Colonia
nel secolo XVL (Roma 1840) p. 3—56.
^ Francofurtum ad Moenum et Ulma, quae civitates tunc liberae vel .im-
{leriales" erant, omnium fere maxime apud confoederatos Smalcaldenses auxilium
Hermanno ferendum agitaverant. lam vero Francofurtensium legati 7. lanuarii 1547
Heilbronnae magna pecunia caesaris gratiam obtinuerunt. Ulmenses centum milia
tiorenorum aureorum imperatori tradere et peditum eius decem turmas excipere
debuere {Varrentrapp 1. c. p. 260. Leop. von Rankc, Deutsche Geschichte im Zeit-
alter der Reformation IV [4. Aufl., Leipzig 1868], 338—340. Janssen 1. c. III, 84
ad 85. 234-236. G22— 623).
"* Udalricus dux wurtembergensis 7. lanuarii 1547 Heilbronnae pactionem
cum Carolo V. fecit et 4. Martii Ulmae ipse veniam ab eo efflagitavit {Jani^sen L c.
111, G24 — 625. Correspondenz des Kaisers Karl V., mitgetheilt von K. Lanz , II
fLeipzig 1845], 517-528).
* Augusta Vindelicorum, urbs imperialis, quae per Sebastianum Schaertlin de
Burtenbach, militum suorum ducem, ab oppido faucensi (Fttssen) usque ad Augustam
ecclesias et monasteria rapinis ac sceleribus repleverat, centum et quinquaginta
milia florenorura solvere et prae.sidium imperiale excipere debuit, Schaertlino pro-
fugiente {Janssen 1. c. HI, 599—601. 625).
2-1. lamiarii 1547. 237
omnes, gratiara illius ambiimt, quem pertinacibus profecto studijs ac
impijs federibus inter se initis velut Tirannum quendam insectabantur %
Et unus adhuc Episcopus qui senilibus membris prudentiam senilem
excussit aduersus vos et authoritatem omnium maiorum sese tueri
sufficiet? facile fuerit psitaci vel pauonis tumidam effigiem sibi vin-
dicare. Sed quid horum animalculorum tenuitas ad inuictam lateque
spargentem alas aquilampi Caesarem Vhnae'' adibo et rem omnem
apud D. Yerallum illic expediam. Si Deus opt. maximus mihi
fauere pergat Ibidem responsorias ad archiepiscopum nostrum literas
a Cesare diligenter petam. Consiliariorum vna hec sententia est, ex-
pectandum esse responsum% Statuum et Comitiorum istorum succes-
sum 2. post vero plurimum referre vt que ad regalia ^ spectant aliaque
similia nouus Archiepiscopus coram expetat a Caesare potissimum si
(quod credunt omnes) tandem confectis rebus Spiram caesar sese
recipiat. Ego si conditionem "^ rerum istic vestrarum nossem presertim
que hodie tractate sunt, maiorem fortasse ex hac profectione fructum
referrem. Ita spero meum perspexistis animum vt meam vobis com-
mendare diligentiam nihil sit opus. Quum" ad castra hec faelicissima
scribitis , est cur Cardinalis Augustani fidem et operam imploretis.
Confessor vere Christi confessor quem nostis^, et Obernburger cui
munus illud promissum est ^ dein Granuelanus et Nauius ^ amicis-
simos mihi vobisque onmibus exhibent sese, Dominus conseruet tuam
dignitatem, et Reuerendissimum vna cum toto Clero*^ incolumem, ex
Keyselingen 24 Januarij 1547.
Seruus tuus P, Kanisius
* insectabant Varre^Uyupp. ** Vlmam ctpogr.
" Fortanse legendum: ante responsiim. '' Varreittrapp falso: conditionuin.
" Varrentrapp perperain : Quid. ' cum tota clero Varrenfrapp.
' Insigne generis wedani (quod uuuc principale est) pavones continet ; im-
peratoris signum aquila erat biceps alasque expandens.
- Imperator 21. Decembris 1546 ordinibus electoratus coloniensis mandaverat, ut
24. lanuarii Coloniam convenirent; huius conventus praesides commissarios suos
Philippum Lalaing, Geldriae praefectum, et Viglium van Zwichem designaverat. Quibus
22. lanuarii Coloniam advectis multum laborandum fuit, ut „saeculares status",
Wedano devotos, ad officium reducerent {Varrentrap^p 1. c. p. 272 — 274. Fr. Ec.
V. Merimj und L. Reisdiert , Zur Geschichte der Stadt Kijln am Rhein III [Kohi
1839], 127—142).
^ lura quaedam dicit, vekit vectigal exigendi , ius dicendi, similia, quae epi-
scopis germanis ab imperatoribus deferebantur.
* Carolo V. a sacris confessionibus tunc erat P. Petrus de Soto 0. Pr. Huic
Canisius litteras commendaticias tradere potuit, ab Adolpho archiepiscopo acceptas.
Quas vide infra, monum. 23.
* loannes Obernburger e caesaris secretariis erat {Fastor, Reunionsbestrebungen
p. 30. 306).
^ Doctor loannes Naves, luxemburgensis, vicecanceHarius imperii erat. Canisius
tum huic, tum Granvellano ab Adolpho per litteras conmiendatus erat. \'ide infra,
monum. 24.
238 47. Canisius loanni Groppero.
An den hochgelertenn Envirdigen Hercn lohan Gropper Doctor
vnnd Scholaster zu S. Gereon bynnen CoUen.
Gropper Canisio rescripsit Colonia 20. Februarii 1547.
47.
CANISIUS
lOAlVXI GROPPERO.
Ulma 28. lannarii 1547.
Ex apographo antiquo , quod est Dusseklorpii in archivo regni borussici, Con-
volut. : ,.Geistliche Sachen n. 535 (Churcoln).''
Ex eodem apographo hanc epistulam primus in lucem emisit Varrentrapp 1. c.
II, 114—116.
Se ciim caesare Vhnam ingressuni esse. De caesaris victoriis incruenti^. Ec-
clesiae trinmphiim ex concilio tridentino sperandmn esse. Se in aitla id effecisse,
itt lioinam scriheretiir ad pallium aliaque pro novo archiepiscopo ohtinenda , atque
itt indiiltum quoddam iudiciale eidem concederetur. De lite in canonicos qitosdam
colonienses illafa , „regalihns'^ in arcJiiepiscopum conferendis , cardinaJis aitgustaiii
humanifate.
Jhesus.
Reuerende Domine Groppere.
Gratia domini nostri Jesu Christi et pax tecum perpetuo. Scripsi
iam istuc sepenumero, ne quid mearum rerum ignoraretis. At 25. Ja-
nuarij vna cum Caesare et Cardinale Augustano Vlmam ingressus
sum, Ciuitatem illam certe nobilem, diuitem ac Imperiali nomine
dignam, nisi haeretica lues primum eam ab Opt: Max: Deo, tum ab
Imperatore fidissimo alienauisset. Dedit autem nunc intellectum
vexatioi, vt licet spiritualibus oculis Catholicae fidei splendorem,
necdum recipiat, quia tetra errorum caligo praepedit. nihil tamen
ol)scure iam intelligat, quae ad externam politiam pacemque publicam
spectant^. Faxit pax nostra Christus^, vt sicut onmes Germa-
niae ciuitates, praeter Argentinam, sese voluntati Cesaris per omnia
dediderunt ita demum Religionis nostrae primoribus Episcopis dent
manus onmes Ecclesiae hostes ac aemuli. Primum (.Deo sic volente.)
effecit incruenta non minus ac insperata Caesaris victoria: alterum
atque id longo prestantius efficiet spero (duce Christo.) praedicanda
.S. Patrum apud Tridentum Synodus , quae quidem in densissima
errorum hac caliginc Germanis , vti certissimum presidium , aff^ulget.
Nunc si rerum nostrarum statum percunctaberis , primum sic liabe
prudentissiine vir: expoctari hic anxie vestrorum Comitiorum qualem-
cunque progressum, ita vt nisi Cesar quid istic actum sit, norit, ad
Reuerendissiraum Archiepiscopum rescripturus esse non videatur'^.
» Is. 28, 19. 2 Cf. Janssen 1. c. III, 572. " Eph. 2, 14.
* ^Status saeculares" electoratus coloniensis 31. lanuarii 1547 imperio Adolphi
de Schaumburg se subiecerunt. Adolphus 24. lanuarii a capitulo ritu usitato ad
28. lanuarii 1547. 239
Proinde mihi tantisper hic morandum suadent (.sed non sine summo
meo incommodo.) donec rerum vestrarum accepto nuncio. quid apud
Cesarem vestro nomine procurandum sit, certius fiat. Interim hoc
apud Reuerendissimum Cardinalem Augustanum effectum est, necnon
apud Reuerendissimum Nuncium et Cesaris Consiliarios, vt tum ad
Cardinales , tum ad pontificem de gratis concedendo pallio i et Bullis
expediendis^ perscripturi sint. Quod ad Breue apostolicum attinet,
frustra vobis expectatur, quia Romam nuper a D. Nuncio remissum
est^. Hoc grauiter ferunt etiam amici vestri, promissum ante annum
esse mandatum Capitulj et Vniuersitatis, quod hactenus ad Concilium
haud peruenerit ^. Quare quod me istinc abeunte hac in re consultari
coepit, exequendum curabitis. Integerrimus vir Obernburger, qui pro-
raissos aureos difficulter accepturus mihi videtur^, huc ilico mitti
postulat formam'' indulti, quod olim Hermannus obtinuit ad deputan-
dum Commissarium ante suam intronizationem , ad audiendas causas
appellationis ex alto secularj iuditio^. Quapropter et illius et meam
* Varrentmpp liaitd recfe: formulam.
arara maximam summi templi deductus et sollemniter pronuntiatus erat arclii-
episcopus.
* Arcliiepiscopi sub poena dignitatis amittendae intra tres menses a consecra-
tione vel, si iam antea episcopi fuerint, a confirmatione sua computandos a romano
pontifice pallium petere debent, neque .pontificalia" neque iurisdictionis integram
pote.statem exercere possunt, antequam vestem illam sacram acceperint , cuius usus
antiquissimus est, quaeque arcliiepiscopos fere ab episcopis distinguit ac cum summo
pontifice speciali modo iunctos declarat.
^ lure canonico sancitum est, ut episcopi et archiepiscopi electi vel nominati
intra tres menses, a die electionis acceptae vel nominationis computandos, confirma-
tionem a sede apostolica petant. Bullae confirmationis aliae addi solent, quae varia
episcoporum iura, bona etc. spectant.
^ Litterae dici videntur 3. lulii 1546 Romae a Paulo III. datae, quibus Adolphus
de Schaumburg administrator archidioecesis coloniensis nuncupatus est ; typis de-
scriptae sunt a Meshorio 1. c. p. 157—159 et a Theod. los. Lacotnhlct , Urkunden-
buch fur die Geschichte des Niederrheins IV (Diisseldorf 1858) , 691. Eodem die
Paulus Adolphum clero , senatui , universitati coloniensi per litteras commendavit ;
quae a Eaynaldo insertae sunt Annalibus ecclesiasticis tom. XXI, P. 1 ad a. 1546,
n. 104. ■* Quodnam mandatum a Canisio dicatur, nescio.
* Huiusmodi pecuniani (quae „Verehrung", ^Abrichtung'', ..Handsalbe" voca-
batur) tunc haud raro accipiebant; e. g. Granvellanus cancellarius paulo ante a
Francofurtiensibus gratiam petentibus poculum argenteum auroque obductum acce-
perat, in quo mille aurei erant {Janssen 1. c. III, 623).
" Quamquam Colonia libera erat civitas, intra eius moenia archiepiscopi colo-
nienses a saeculo XIII. usque ad XVIII. iudicium scabinatum („Schdffengerieht'")
habebant, quod ^altum iudicium saeculare" vocabatur; ad hoc praeter causas civilea
etiam graviores causae criminales defei-ebantur. Cum quis autem a iudicio illo ad
archiepiscopum appcllasset, is consiliariis quibusdam suis colonieusibus eam causam
diiudicandam committebat, donec anno 1653 proprium tribunal pro appellationibus
constitueretur (F. E. v. Mering , Beitrage zur Geschichte der ehemaligen Chur-
kolnischen und Alt-Stadtkolnischen Verfassung [Koln 1830] p. 9 — 48. F. A. Ratjen,
tjberblick iiber die Verfassung und den Sitz der Gerichte in KiJln bis zum Jahre
1798, in libello „XXI. deutscher Juristentag" [Koln 1891] p. 103—137).
240 •i'^- Canisius loanni (Troppero. 28. lanuarii 1547.
hic expectationem vestra non frustret diligentia. Si praeterea sculp-
tum sit sigillum Archiepiscopi nouum, huc mittendum erit exemphir
acceptationis ac iuramenti ^ .r. ^ Processus contra Decanum et huius
complices dupHci de causa differtur^: tum quod Secretarius Reueren-
dissimi Nuncij queratur, ad manum sibi non esse suos libellos et
formuhiria: tum quod frequens haec peregrinandi necessitas, con-
tinuusque motus non sinat Processum iuris videri satis legitimum
atque probatum. Vbi vero primum alicubi conquiescet Cesar, posito
mihtari strepitu et apparatu (.id quod forte Augustae continget.),
arbitror equidem dictum Secretarium suo neutiquam officio defuturum,
vt mihi sancte interim polHcitus est. Quod ad RegaHa, ceteraquc
Archiepiscopi nostri priuilegia pertinet, haec suo ipse conspectu im-
petrarit ac expedierit facilHme. Nam presentj taHa concedi testantur.
De me postremo nihil dicam aHud, nisi corporis mei curam Augustano
Cardinalj praecipuam esse, qui nullam mihi humanitatem non clemen-
tissime impertit. Vtinam et animae custos adsit perpetuus, qui in
hisce turbis ac aulae strepitu me subinde mihi ipsi restituat ad-
moneatque. Nouit dominus, quanto vestro desyderio tenear in hac
Babylone-, tametsi quotidie mihi apud impios^ sacrificare phas sit,
Non mereor profecto, si meipsum recta inspiciam, vt vestrae Sanctiss.
Ciuitatis, vestrae constantissimae pietatis et spectator adsim et maneam
cultor. Sperabo tamen (.presertim vestris ac spectatissimi Clerj pre-
cibus adiutus.) breui fore, vt expeditis pro vestra voluntate omnibus
vestro conuictu gaudeam, et tranquinitati sue sensus vagantes ac
tumultuantes restituam. Dominus qui excitatos ventos ac fluctus
verbo suo tranquiHat "^ , nos omnes hisce tempestatibus concussos ad
eterne glorie portum perducat. Amen. VHnae 28 Januarij 1.5.47.
Seruus tuus Pet: Kanisius Nouiomagensis.
Comes a Weda nihil hactenus apud Cesarem tentare coepit.
Reuerendo Domino- Doctori Joanni Groppero apud .S. Gereonem
Scholastico. etc, domino precipuo.
' Ex tempore sancti Bonifacii, Germaniae apostoli, consuetudo invaluit et lex
statuta est, ut metropolitae , antequam pallium reciperent, sumnio pontifici obedien-
tiam sponderent. ^ Id est: et reliqua.
^ Henricus de Stolberg, capituli metropolitani coloniensis decanus, et cimi eo
Fridericus Wedanus, Christophorus de Oldenburg, lacobus comes Khenanus, eiusdem
capituli canonici, quod Hermanni Wedani partes sequerentur, 8. lanuarii 1546 a
Verallo nuntio apostolico suspensione puniti erant; qui 28. lulii 1546 Richardo duci
Bavariae et Philippo de Dhaun, corum coUegis et amicis, eandem poenam irrogavit.
Suspensi autem illi mense Augusto eiusdem anni ad concilium in Germania ba-
bendum appeUarunt. Verum anno proximo beneficiis privati sunt, et anno 1557
Stolberg Elisabetham de Gleichen uxorem duxit {Laconihlft 1. c. p. 691. Vdrrpiifrajtj)
1. c. p. 203—276. L. Eniwn , Geschichte der Reformation im Bereiche der alten
Erzdioecese Koeln [Koeln und Neuss 1849] p. 146). ■* Cf. 1 Petr. 5, 1,3.
'■" \'ide quae Conradus Sam, princeps Uhnensium ^reformator", duobus annis
post ^reformationem" peractam (1531) de moribus aequahum scripsit, apud Jafi.^sen
UI, 236. e Cf. Matth. 8, 23—26. Marc. 4, 37—39. Lnc. 8, 23-25.
48. Canisius Gerardo Hamniontano. lan. exeunte vel Febr. (1. — 12 ) 1547. 241
loannes Gropper hanc Oanisii epistulam 13. Februarii accepit. Nam 14. Fe-
bruarii 1-547 Adolpho archiepiscopo scripsit ' : ^Gesteren zu abendt hab ych abermals
ein neuwes scbreiben vss Vlm von herrn Canisio entfangen, das ych E. Ch. Gnaden
verschlossen zuschicke. Daruss Dieselbige vermirken, das er uff die lustruction die
ych ym mitgeben , miiglich fleiss gethon het , vmb die keyserlicher Majestet fur-
schrifft an die paebstliche heiligkeit vnd an das Collegium Cardinalium zuerlangen,
vnd dass er daruff zusagung bekommen, dessgleichen das er das Indultum nemlich
das E. Ch. G. die caussas appellationis ab alto saeculari judicio vnd sonst alles
anderes handelen lassen mochten, gleich obe sie ingefiirt weren, ouch erholten hette.
Wan man nur Ime hette ein Copey des Indulti wie es mein alter Horr gehabt, rait-
geben vnd nachsenden mogen, welchs doch nit hat geschehen mijgen, weill myr die
Copey nit hat werden mogen. . . Vnd diweill dan vonnotten sein will das her
Canisius beantwort werde, weill er daruff, nit on vffwendung grosser vncoste wartet.
vnd sonderlich nochmals geschrieben werde vmb forderliche Expedition vnd ab-
fertigung der keyserlichen vorschrifft an die paebstliche heiligkeit vnd das Collegium
Cardinalium, so haben E. Ch. G. zubedenken, obe dieselbige den botf etc. Epistula
canisiana, de qua Gropperus scribit, posterior esse non potest ea, quae modo posita
est; nam Gropperus 20. Februarii Canisio scribit se duas tantum epistulas ab eo
accepisse, unam 24., alteram 28. lanuarii datam.
Gropperus Canisio 20. Februarii 1547 rescripsit.
48.
CANISIUS
OERARDO HAMHOXTAXO,
priori Carthusiae coloniensis -.
Uliiia laiinario exennte vel Febrnario (1.— 12.) 1547 ^
Ex „Historia Societatis lesu ad Rhenum inferiorem", conscripta a P. Frid.
Reiffenherg S. J. (Coloniae 1764), p. 63. Qui praefatur: „In suis ad Gerardum Ham-
montanum questus erat Canisius." In fine : ^Haec", inquit, „et plura id genus de
Ulmensibus Canisius." Et in adnotatione : ^Extant [hae litterae] in tabul. Cartus.
Colon. unde eas mihi descripsit R. P. Harzheim, ibidem professus."
Quam misere Ulmae sacra oniiiia ac virtufis sfudia iaceant.
Omnia fere pietatis vestigia in universum sublata mihi videre
videor . . . Templa olim omnis pietatis , et sacri cultus officinae
* Ex *autographo, quod est Dusseldorpii in archivo regio, ^Geistliche Sachen
n. 535 (Churcoln)."
- Gerardus Kalckbrenner sive Calcificis (f 1566), vulgo Hammontanus, ex Ha-
inont, Belgii pago, ortus, Aquisgrani causidicus et notarius publicus fuerat. Car-
thusiae coloniensi per 30 annos magna cum pietate et prudentia praefuisse tra-
ditur; „literatorum quoque", inquit Harfzheim (I. c. p. 94), „Mecoenas munificus,
et imprimis Laurentii Surii ; cui author ad scribendum , adjutor ad perficiendum
fuit." Societati lesu maxime patronum , S. Ignatio amicum familiarem se prae-
stitit. P. Hermannus Cromharh S. J. , rerum coloniensium valde gnarus, litteris
Colonia 22. lunii 1664 ad ignotum saccrdotem datis affiriiiat Canisium Colonia ab-
sentem ^crebras" ad Gerardum litteras dcdisse (Acta Sanctorum lulii tom. VII [Ant-
verpiae 1731], 483). Quae nunc latent aut perierunt. Hammontani vita „ex Ma-
nuscripto Carthusiae Coloniensis" ad verbum descripta est a Leone Le Vassenr
0. Carth. (Ephemerides Ordinis Cartusiensis III [Monstrolii 1891], 5-10).
2 Vide supra p. 238 et infra p. 245 et monum. 25.
Br aunsberger, C.auisii Epistul.ie et Acta. I. 16
242 49- loannes Gropper Canisio.
celeberrimae nunc sacris imaginibus, nunc sacris altaribus, reliquiis, et
Sacramentis omnibus exuta jacent. Ecclesiasticorum census, nescio
quo justo Dei judicio in profanissimos usus traducti sunt ; monasteria
nullos habent sibi cultores religiosos: at sacrilegis amplexibus, et incestis
nuptiis habitacula praebent . . . Tota et amplissima Civitas unum
ferre Sacerdotem non potest, ut sacrosancto illo Sacrificio immensa
communium criminum enormitas expietur. Sic juventus instruitur. sic
docetur populus, ut summa cuique nianeat quidvis agendi, vivendique
licentia; nimirum sine confitendi pudore , sine orandi consuetudine,
sine poenitendi, et jejunandi necessitate.
49.
lOAXXES GROPPER
CANI8I0.
Colonia 20. Febrnarii 1547.
Ex autographo (2"; pp. 3; in p. 4 inscr. et pars sig.), quod est Viennae in
archivo aulae caesareae (k. k. Haus-, Hof- und Staats-Arehiv) , „Religionsacten
fasc. 1. b".
Ex eodem autographo epistulam edidit Yorrcntvupp 1. c. p. 116—119.
De concilii fridentini et comitiorum colomensium successii gaudet. De Adolphi
archiepiscopi ^irofectionibus : andernacensi, honnensi, aliis. Eiusdetn nomine Canisio
gratias agit et commendat, ut litteras commendaticias Romam mitfendas urgeat. For-
■mulam proponit „indulti iudicialis" archiepiscopo concedendi. Canisio gratuJatur,
quod ad concilium tridenfinum accedaf. Eandem rogat , ut privilegium quoddam
ahhati hruwilensi transmittendum curef.
Salutem in Christo Jesu. Binas abs te literas accepi Vnas keyselinge
.24, Januarij, alteras Vlme ,28. eiusdem mensis datas. Ex quibus mihi
volupe fuit intelligere cum sospitatem tuam tum Christianissimi Cae-
saris speciosam de Ecclesie hostibus victoriam, et Oecumenici Concihj
Tridentini optatissimum et foelicissimum progressum Confirmet Deus
que cepit in potestatibus a se ordinatis ad consolationem piorum , et
Ecclesie sue tamdiu misere jactate tranquillationem et pacem Eius
quoque manus nobiscum quoque [s/V] fuit, sit illi gratia et gloria in
seculum amen, Nam vt Comitia nostra foelix initium foelitiorem pro-
gressum et foelicissimum denique finem illo bonorum omnium largis-
simo datore annuente habuerint S intellexisti haud dubium jampridem.
jntelliges vero copiosius ex actorum descriptione praesentibus apposita^.
Post que et illud scies. Reuerendissimum jn die Jouis proxime de-
» Cf. supra p. 2.372. 238 ^
2 Gropper ^descriptionem" illara dicere videtur, cuius apographum antiquum
(eiusdem temporis) etiani nunc Yiennae in archivo aulae caesareae exstat et typis
exscriptum est a F. B. roii Biichoh: , Ferdinand der Erste, Urkunden-Band (Wien
1838) p. 389—393.
20. Februarii 1547. 243
cursa^. Andernacum- contendisse vbi non ambigo illum haud aliter
quam Bonne hoc est officiosissime per Senatum et populum exceptum.
Mittat illi Dominus auxilium de sancto et de Sion tuea-
tur eum^, Detque ei mentem recta et que illi placita sunt et nobis
salutaria cogitandj , e t o m n e c o n s i 1 i u m e i u s jn bono c o n f i r m e t *.
Mihi heri relatum est antiquum Dominum'' ab eo petisse vt illi et
diem et locum congressus et colloquij condiceret. Quid futurum sit
nondum sat scio, Vehementer cupit ob sua Regalia, et alia nonnulla
Caesarem accedere, quod et facturus est statim, vbi subditos jn fidem
receperit rebus aliquantulum confirmatis, Tibi gratias agit non vulgares
quod jam apud Reuerendissimum Cardinalem Augustanum effeceris
necnon apud Reuerendissimum d. Nunccium et Caesaris Consiliarios
vt Caesaris nomine cum ad Cardinales, tum Pontificem de gratis con-
cedendo pallio et Bullis expediendis scribendum sit^, Et quando .D.
s. Reuerendissima jam per Bancum vt vocant" Romam scribit, vbi
Prepositum HoitfelderS habet sua negocia curaturum, te orat vt me-
moratas literas commendatitias, quam celerrime fieri poterit expediri
et per Bancum Romam mitti cures additis literis tuis ad Prepositum
ipsum, Quod vero scribis frustra expectari Breue quod nuper per
Nuncium Romam remissum est, nihil refert, nam nunc eo non jn-
digemus amplius, Optima illa et promptissima voluntas Magnificj Do-
mini Joannis Obernburger ^ De Reuerendissimo benemerendi gratissima
ei fuit, quod et quandoque se reipsa comprobaturum dixit. Forma
Jndultj concessa antiquo domino vt ei liceret ante Intronizationem
suam Caussas appellationum ex alto seculari judicio recipere et au-
dire, mitti jmpraesentiarum non potest, nam adhuc cum multis alijs
Priuilegijs et Instrumentis per antiquum dominum asseruatur. Quare
si nihilosetius breue aliquod Indultum impetrari possit , effectus sub-
sequentis*, jd Reuerendissima s. D. cuperet, Sin minus reijcere opor-
tebit et hunc articulum cum reliquis, donec Reuerendissimus ipse se
Caesaris aspectui representet.
Effectus
Nachdem mein gnedigster herr vebuttig'' vnd gemeint ist sich in
kurtzem zu der keyserlichen Majestet vmb Jre Regalia zuentfahen
Varrentrapp falso: subsequentes. '' erbuttig Varr.
* 17. Februarii.
^ Andernach, quod oppiduni ad Rheuum et nunc provinciac rhenanae regni
borussici est. ^ Ps. 19, 3. * Ps. 19, 5. ^ Hermannuni de Weda.
" Otto cardinalis Truclisess 12. Februarii 1547 Adolpho de Schaumburg gratu-
latus est et nuntiavit se Romam de pallio concedendo scripsisse. V. infra, monum. 25.
■^ Fortasse mercatores et argentarii augustani suos habebant tabellarios, per
quos litteras, syngraphas, pecunias ad mercatores italos cito et tuto mittebant.
* De hoc vide supra p. 142^. '■' Vide supra p. 237. 239.
16*
244 -^9. loannos Gropper Canisio. 20. Februarii 1547.
zubogiben', wie dan sein 11. gn, solichs yrer Majestet vnder seinem
siegel angezeigt hat, das darumb Jre keys. Majestet seiner fl. gn,
verliehen vnd befelhen wolle, das sie mitler Zeit bemelt jr hohe vnd
andere niderige gerichten binnen jrer Stat Cohi zu bestelhi vnd alle
appeUationsachen daher annemmen vnd befelhen moege, vnangesehen
das sein fl, gn, jre Regaha noch nicht entfangen vnd jn bmelte stat
noch nicht jngeritten, Nicht widderstehende aller'' priuilegien so fil-
Hcht hiegegen hiebeuor vffbracht vnd gegeben weren von keysern
vnd Romisclien kunigen, Jrer Maiestet vorfarn, reHqua^,
Vehementer gaudeo quod jmpulsus per Reuerendissimum D.
Augustanum constitueris Tridentum proficiscj in ConciHum, Quod sane
si feceris et tibi et nobis multum poteris ilHc commodare^, Vbi
Acta ConciHj prodierint te oro ea ad nos vt mittas. Vehementer
enim iUa videre desidero presertim, Decretum de justificatione ho-
minis ^. Deus te seruet et sospitet, Commendabis me istic ampHssimis
Caesaris consiHarijs. Datum prepropere ipso die Dominico Quinqua-
gesime Anno sahitis 1547
Tibi addictissimus
Joannes Gropper .d,'
Frater nieus d, Godefredus Gropper* jn proximis Comitijs Spi-
rensibus -^ soUicitauit expeditionem cuiusdam Caesarei priuilegii pro
Abbate et Conuentu jn Bruweiler*' apud Magnificum et Spectabilem
zu begeben Van: '' alter TVov. "^ !?/;•>•. Ji((ii(l recfe: etc.
^ Id est: Cum clementissimo domino meo propositum sit, ut mox ad caesaream
maiestatem regalium accipiendorum gratia accedat, id quod clementissimus princeps
maiestati suae significavit sigillo suo apposito , maiestas caesarea principi clem.
concedat ac mandet, ut interea altum aliaque inferiora iudicia sua in civitate sua
coloniensi possit constituere omnesque appellationis causas inde allatas recipere ac
de iis decernere, quamvis clemeutia sua regalia nondum acceperit neque civitatem
illam equo invecta sit, non obstantibus privilegiis quibuscunque, quae fortasse contra
haec antehac obtenta ac data sint ab imperatoribus et romanis regibus, maiestatis
suae decessoribus etc.
^ Cardinalis augustanus iam anno 1545 inter comitia vormatiensia de Canisio
Tridentum mittendo egerat. 12. F^ebruarii 1547 Ulma Adolpho archiepiscopo scribit
se Canisio persuasisse, ut Tridontura proficisci statueret atque Adolphum rogare,
ut ei ad se non revertenti veniam det. Vide infra, monum. 25.
^ Hoc decretum 13. lanuarii 1547, in sessione sexta, factum erat. Cf. etiam
supra p. 204*. 205 >.
* Godefridus Gropper ,senior" (f 1571), laicus . in universitate coloniensi ali-
«[uamdiu ius canonicum tradidit et archiepiscopis coloniensibus compluribus ac
(Tuilielmo Cliviae duci a consiliis fuit (//. /. Liessci» , .Tobaiin (iroppers Leben und
Wirken. 1. Th. [Kiiln 1876], p. 6-8).
' Haec anno 1544 habita erant.
" Brauweiler vicus est Borrussiae rhenanae, haud procul a Colonia; in quo
tunc monasterium ordinis sancti Benedicti exstabat. Catalogus abbatum eius, quein
50. Canisius Sociis romanis. Februario fxeunte vel Martio 1547. 245
d. Joannem Obernburger. Et quia priuilegium lioc in forma petita
vt ex ipso Abbate accepi conce.ssum est, et forsan expeditum jta
quod nihil vt puto restet quam solutio Taxe. jdcirco Abbatis nomine
te valde oro vt apud memoratum Mag. D. Obernburger agas quo
priuilegium expeditum ad manus meas veniat cum significatione Taxe,
quam ego (pro quo his fidem facio) ipsi d. Obernburger bona fide
exoluam vel hic, cum jusserit numerabo, antequam priuilegium manus
meas exeat. jn hoc feceris Abbatj etc longe gratissimum.
Doctrina uirtute ac pietate Ornatissimo viro Domino Petro Canisio
Sacrae Theologie candidato tamquam fratri charissimo et colendissimo.
Jn absentia dentur ad manus Mag. et Spectab. Domini Joannis
Obernburger jn aula Cesaris.
Carolus V. Ulmae mansit usque ad 4. Martii; 5. — 21. Martii Nordlingae fuit '.
Fortasse ex eo, quod autograplium hoc in archivo caesareo est, conicefe licet Ca-
nisium eo tempore, quo ad aulam allatum est, iam in profectione tridentina fuisse ^,
ideoque Gropperi scriptum non in Canisii manus pervenisse , sed seci"etario Obern-
burger traditun; ab eo postea in acta pubhca relatum esse.
50.
CANISIUS
SOCIIS ROMAXIS^.
Tridento Fehriiario exeunte vel Martio 1547.
Ex Chronico Polanci I, 214. Polancus praefatur: „Scribit P. Canisius haec
verba." Ex Polanci opere (tunc typis nondum descripto) eadem primus edidit,
italice versa, Boero (Cani.sio p. 49).
Eadem epistula (sed parcius) usi sunt Orlamlinus 1. 7, n. 23, et Barth. Al-
cazar S. J. , Chrono-Historia de \'A. Compafiia de Jesus, en la Provincia de Toledo.
P. 1 (Madrid 1710) p. 103.
Omni seposito affectu, sincere testari possum, esse multos hic
undecumque doctissimos theologos, qui acute, diligenterque et sa-
pienter summis de rebus judicent; verum intra illos omnes duobus
hisce, Laynio et Salmerone, gratiores omnibus atque admirabiliores
non esse alios. Cum horae unius spatium paucis ad dicendum ma-
neat, tres horae et amplius, opinor, dicenti Patri Laynez, ab ipso
Cardinali praeside tribuuntur*.
Dr. Norrenberg in .Pastoralbhitt" (Koln 1892) col. 396—397 edidit, haec habet:
^34. Johann II. von Lunen f 7. April 1581 ; 35. Hermann von Bochum f 2. Jan.
[sine annoj ; 36. Andreas Miinster f 28. Nov. 1579." Andreas regnare coepit anno
1567 {Hohlhamn, Buch Weinsberg II, 214).
» Bradford 1. c. p. 560. Stalin 1. c. p. 579.
- Vide infra, nionum. 25.
^ „Lo escribio a Roma el P. Pedro Canisio" {Alcazar \. c. p. 103).
* Concilio nomine pontificis eo tempore praeerant cardinales loannes Maria de
Monte et Marcelhis Cervinus.
246 ^l- Canisius Sociis coloniensibus.
51.
CANISIUS
SOCHS COI.OXIEXSIBIS.
Patavio 12. Aprilis 1547.
Ex autograpbo (2^ pp. 2); quod anno 1892 Lovanii in conventu RR. PP. Prae-
dicatorum fuit.
Typis exscripta est haec epistula, addita descriptione imagineque litteraruin,
quam „facsimile" dicimus (ligno incisa) , in „Pr^cis bistoriques" XLII (Bruxelles
1893), 25 — 34, ac postea iisdem omnino typis una cum imagine illa separatim
edita est.
Particulaiii posuit Bciffenhery 1. c. p. 26'.
Se sijnodum sequi , Bononiam translatam. Quanta in coUegio Societatis pata-
vino floreat concordia fervorque disciplinae , externus licet rigor absif. Gramma-
ticoruni et Dialecticorum multiplices exercitationes describit. De reditu suo. Societatis
alumnos, candidatos , patronos in eiusdem sfudio confirmaf. Carmina miftit. Colo-
niensinm victum providet. De epistulis scripfis scribendisque.
ihesus
Chariss. fratres,
Gratia domini nostri .JESV CHRLSTI et pax nobiscuni sit per-
petua. Equiclem adeo nullam vestrum obliuionem recipio, vt vnde-
cunque scribendi ad uos occasionem captare non desinam, eo quod
solicite formidem, istuc mea scripta forte non perferri. Magna certe
locorum intercapedine disiuncti sumus, ego in Itaha Deo gratia, vos
in (jrermaniae ceu vmbilico vitam ducitis. Nam posteaquam Triden-
tina Synodus ob saeuientem pestem Bonnoniam transferri coepit ^, ab-
euntibus etiam tum Patribus nostris visum fuit, vt Bononiam vsque
vna cum ipsis Concilium insequerer^. Interea vero, quia Reuerendus
P. Alphonsus Salmeron^ (cuius iam Oratio extat longe doctissima in
' Haec translatio 11. Martii 1547 in sessione octava decreta est. ^Patres
Laynez ac Salmeron, qui Legatis subditi erant, ab iis Tridento 14 Martii Bononiam
missi sunt" {Polancus 1. c. I, 215).
^ S. Ignatius Micbaeli dc Torres scripsit: „Maestro Lainez y Maestro Salmeron
son venidos a Bolonia con los llegados del Concilio; los otros dos, es a saber,
Maestro Claudio . . . y Maestro Pedro Canisio . . . quedaron en Trento" (Cartas de
.S'«;( Ignacio I, 331 -332). laio ^Cardinalis Tridentinus, nomine Augustani, ne inde
recederet", significavit, „exemjilum in hoc sccutus his])anoruui Praelatoruni, qui, ut
Imperatori gratificarentur, Concilium ne alio transforretur repugnabant. Postmodum
tamen veniam a Cardinali Tridentino et Augustano obtinuit, ut obedientiae satis-
faceret suorum superiorum, et simul cum P. Canisio Patavium veniret" {Polancus
1. c. I, 215).
* Alphonsus Salmeron toletanus (1515—1585) Parisiis Ignatio se iunxerat.
.Maximas Italiae civitates contionibus et sacris lectionibus illustravit. In universitate
ingolstadicnsi aliquamdiu sacras litteras professus est. In Belgiuni, Poloniam, Hiber-
niam a summis pontificibus missus est et concilio tridentino sub Paulo III., lulio III.,
Pio IV. sedis apostolicae nomine interfuit. Neapoli a protestantismo defendendae
maxime operam dedit et provinciam Societatis neapolitanam primus praepositus
12. Aprilis 1547. 247
Concilio dicta, et post Romae aedita ^) grauissimo morbo Patauij cor-
reptus est, ego multis diebus hic apud fratres nostros maneo, vt
Reuerendum P. lacobum Laynes propediem in Concilium abiturum
expectem^. Dici satis a me, scribique non potest, quanta cum animi
mei voluptate ac aedificatione fratres istos quotidie contempler ^.
Ynus idemque omnibus per omnia seruiendi et obediendi conatus est,
eadem animorum ac perpetua quaedam consensio, sed non idem hu-
mihtatis et mortificationis studium, quia nemo hic sibi satisfacere,
alius ahud in sese desyderare, omnes ex animo statum suum deplo-
rare, ac noua indies ad meliora singuli augmenta facere possunt.
Mirus et periucundus viuendi ordo seruatur, vt vix existimem, in
paucis bene institutis monasterijs maiorem vigere disciplinara. Neque
tamen adsunt carceres, non ciliciorum saeueritas, non ieiuniorum di-
strictio. Malunt omnes charitatis dulcedine ac obediendi promptitu-
dine ad quaeuis munia permoueri , quam vllis poenarum comminatio-
nibus vel praeceptorum oneribus impelli. Sic vero pietatis imperat
affectus, vt studiorum feruor neutiquam in aliquo refrigescat. Quotidie
dictantur, componuntur, redduntur epistolae, conficiuntur et carmina,
lectiones repetuntur, et in disputationem a coena referuntur. De
Grammaticis potissimum loquor, siue grammaticae studiosis, qui tam
splendide hic inter fratres perorare iam norunt, vt paucos istic artium
magistros , qui rectius id praestent , inuenias. Dialecticorum aha
quaedam habetur ratio, quae potissimum in vsu disputandi constitui-
tur. Sed vt nostra persequar, et alienis prolixe non immorer, nescio
equidem, ad quem mensem reditum vobis polliceri queam. Dominum
rogabitis vt vel apud exteros hic me mori foeliciter sinat, vel in Ger-
mania infoeliciter victurum, tempestiue ex hac vita euocet. Vobiscum
administravit. Sacram Scripturara 16 magnis voluminibus interpi-etatus est, quae
compluries prelum subierunt.
' Romana haec editio bibliographis diu ignota erat. De Bachev lianc aifert:
„Alphonsi Salmeronis Societ. lesu oratio nuper in concilio Tridentino habita, die
festivitatis D. loannis Evangelistae , in qua ad exemplar D. loannis Evangelistae,
vera Praelatorum forma describitur (Lutetiae Parisiorum ; Nicolaus Dives, 1547, 8°)".
(Bibliotheque III, 503.) Ibidem posteriores eiusdem orationis editiones recensentur.
- P. Claudiiis laitis Christophoro cardinali Madrutio, episcopo tridentino, 21. Martii
1547 Patavio scripsit: „Arriuati jn padua don pietro kanisio et jo , hauemo trouato
vno nostro fratello, quello che jn di, de Santo giane euangelista fece oratione pre-
sente la S. V. Riuerendissima et Altissima jn capella, essere molto amalato de una
febre, per la quale se e, trouato jn pericolo de morte, fin a riceure la sancta et
extrema vnctione: onde constretto de la fraterna et christiana charita penso non
me partire de questa terra ni abandonar lo che prima mediante la gratia de dio
non sia jnteramente guarito: Ilche spero jn dio sera presto: .Jn questo mezo spero
che potero jntendere la resolutione a circa del logho nello quale se ha da conclu-
dere et finire questo sacro concilio, et similmente la volunta de Monsignor Riue-
rendissimo et Jllustrissimo Cardinal de Augusta patrono mio obseruandissimo a
circa de perseuerare jn esso concilio jn nome de sua S. Riuerendissima o non"
(ex *autographo, quod est Tridenti in bibliotheca urbana, cod. 612, n. 65).
^ De collegio Societatis, quod Patavii tunc nascebatur, vide supra p. 190.
248 ^l- Canisius Sociis coloniensibus.
viuere, vobiscum mori aeque gratum habeo , si tamen in loco sancto
et in vestro contubernio inueniri dignus sum. Expecto igitur D. Prae-
positi nostrii literas, quibus de me suam edicat sententiam, an diu
in Jtalia morari me cupiat. Quod ad literas tuas D. Leonarde spectat,
in Martio scriptas, in Martio eas mira Dei dispositione Tridenti spec-
tare licuit, et magna cum voluptate perlegere libuit, quod multam
laetamque spem de bonis adolescentibus adferrent. Eos virtute sui
spiritus corroboret misericordiarum pater^, maxime D. Del-
phensem ^ et Boium *, et horum sotios in Laurentiana simul et Montana
Bursa. Scripsi ante paucos dies Kegcnti Bursae nostrae^, quem spero
literas meas boni consulturum. Scribo et nunc Reuerendissimo D.
Londensi^, rogans vt vestras literas huc disponendas curet^ Hoc
vnum inprimis rogo, vt ne vllam disponendi ad me literas occasionem
praetermittatis. Nunc vero hinc Bononiam abiturus, confestim vocor,
vt prolixius agere non liceat'''. Mitto carmina quaedam nostri fratris
M. Andreae Frusij ^, quae M. Henrico Baccelio ^ et D. Delphensi meo
nomine communicabitis. Quod si forte longius opinione abero, velim
amicissime rogatum chariss. dominum et fratrem M. Adrianumi", vt
a suis pecuniam ahquam , si mei nummi non sufficient , in tempore
mutuo accipiat: ego Dei gratia quumprimum istuc rediero, abunde
resoluam. Et quia Romanarum literarum fontem ipsum videre cupijt.
nolui illum sua expectatione defraudare. Sunt opinor ex nostris hic
fratribus, qui literas quoque suas istuc transmittent, ijs propterea re-
spondendum a vobis erit fideliteri^. Scripsi Yenetijs ad D, Prae-
Sic Canisius ijjse correxit ; scripserat enim: curaret.
I Ignatii. ^ Eph. 3^ ig. 2 Cor. 1, 3.
^ Delphi sive ^Delft" urbs est HoUandiae meridionalis.
* Petruni Boium (Scborich) ; de quo infra plura scribentur.
* Matthiae Cremerio, regenti bursae montanae.
« Georgio de Skodborg, archiepiscopo lundensi, de quo supra p. 79. 134 etc.
' Salmeron S. Ignatio Yenetiis 16. Aprilis 1547 scripsit: JI Padre maestro
Lainez parfi [per Bologna] il terzo giorno di Pasqua [i. e. 12. Aprilis] con maestro
Pietro Canisio e con un famigliare del cardinal Santacroce" [Marcello Cervini] {Gius.
Boero S. J., Vita del Servo di Dio P. Alfonso Salmerone [Firenze 1880] p. 22—23).
* Andreas Frusius (Frusi , Des Freux) , carnotensis , cum iam parochus esset,
anno 1541 Romae Societati lesu nomen dedit indequo Patavium recolendae theo-
logiae gratia missus est. Postea in collegio Societatis messanensi graecam linguam
professus et Romae sacram Scripturam interpretatus est. Sancto Ignatio aliquamdiu
ab epistulis scribendis fuit, et Romae decessit anno 1556, cum collegio germanico
praeesset. ^Epigrammata" eius atque etiam Martialis epigrammata , quae ab omni
ipse obscoenitate expurgaverat , comphiries typis exscripta sunt. Yulgata qiioque
versio latina exercitiorum spiritualium S. Ignatii ex hispanico sermone a Irusio
confecta cst (Nathcin. Sotvellns S. J., Bibliotheca scriptorum Societatis lesu [Romae
1676] p. 50—51. Sommervogel 1. c. III, 1046-1049).
" Baccelius = Baxel? '° Adrianum Adriani : vide supra p. 223.
" Stephanus de Aretio S. J. Patavio 20. Aprilis 1547 .admonitu atque suasu
dumini Petri Canisij" et nomine omnium Sociorum pataviensium ad Socios colonienses
12. Aprilis 1547. 249
positum de singulis vobis, quae niihi in vniuersum occurrere potuerunt.
Quicl ille tandem responsurus sit, laetis animis expectate.
Scripsi ad Priorem Carthusiae , cum Tridenti agerem: illius ac
fratrum Carthusiensium omnium precibus, inprimis vero matris Mariae i
ac sororum eius desyderijs me commendate. Christus ubique nos
tueatur, et in suam gloriam nostra omnia conuertat. Saluto in visce-
ribus Christi M. Sydereum 2, et vt sedulo studijs incumbat, oro. Saluto
per vos M. Petrum ^ in Laurentiana Bursa, quem vt pro me Dominum
saepe oret, perinde ac fratrem compello. Patauij 12 Aprilis 1547*.
Vester indignus seruus
Petrus Kanisius
Nouiomagus.
Romam ilico scribendum vobis puto, atque illinc literas ad me
scribendas accipiam commodius, quam quauis alia via.
Salutant uos plurimum P. Claudius^ P, lacobus L[aynes] P. Al-
phonsus"^ D. Faber'^ Fratresque omnes.
Henricus ille Traiectensis, olim Bedelli scriptor^ et a D. Bobadilla
Eomam missus post absoluta istic exercitia, nunc Societatem nostram
omnino deseruit, aut desertus est ipse potius, quod hinc pro suo ar-
bitratu Romam adierit, ac Roma sine accepto responso huc redierit.
Quare quum istuc redire paret, non est cur aliam de illo fidem habeatis,
si forte causam dabit aliam.
litteras dedit, quibus Pataviensium memoriam dilectionemque iis significat, eorum
precibus se suosque commendat, „admonitorias , uel si magis placet consolatorias
aliquas literas" ab iis petit (Ex *autographo, quod est in cod. colon. „Epistt. ad
Kessel. I" f. 27).
* Mariae de Oisterwijk; de qua supra p. 209. 229 et infra in epistulis 17. lunii
1547 et 2. lanuarii 1548 datis.
^ M. Andream Sydereum (Stern?), canonicum zutphaniensem; de quo infra.
^ Boium.
■* Ex hac epistula patet, Sacchinnni falso asserere, Canisium et laium 12. Aprilis
Tridento discessisse (De vita Canisii p. 40).
" laius. « Salmeron.
' Petrus Faber de Hallis (de Smet) Patavio 18. Aprilis 1547 Sociis colonien-
sibus scripsit: „Adfuit nobiscum isthic patauij aliquot diebus frater noster dominus
petrus Canisius cuius praesentia omnes gauisi sumus : vno die septimanae sapientem
habuit orationem coram tribus patribus nostris qui nobiscum tunc aderant et vene-
rant tridento ituri bononiam ad concilium , ipsis vero festis Pasclialibus discessit
dominus petrus Canisius bononiam vna cum Domino Jacobo hiynis patre nostro:
scio fratres vos plurimum desiderare aduentum domini petrj Plures literas
ad vos scripsit dominus petrus Canisius" (Ex *epistula autographa, quae est in cod.
colon. ^Epistt. ad Kessel. I" f. 26).
250 ^2. Canisius Leonardo Kessel.
CAXISIUS
P. LEO^ARDO KESSEL
ceterisqne Sociis coloniensibus.
Bononia 17. Innii 1547.
Ex autographo (2°; p. 1 ; in p. 2. inscr. et pars sig.). Cod. colon. : ^Epistt.
ad Kessel. I" f. 29.
De qiiodant ad sacerdotium aspirante. De reditii siio itiitei-eque romano. Quid
Bononiae ayat. Ainicos aliquos ad litterarum et pietatis sttidia excitat. Pectiniae
parsimoniain Sociis commendat ; mendicandum non esse. De dispeiisationihus pro
Maria de Oisterivijk et p)recibiis ah eadein ohtlnendis. De lihris sihi emendis.
Cliarissimi fratres gratia domini nostri vobiscum amen.
Heri post longissimam expectationem vestras a M. Scoto literas
accepi. Abijt ille Romam cum suo sacerdotij obtinendi proposito, non
quidem satis idoneus, vt milii videbatur, quocum tantum et operae
et sumtuum insumeretis. Video equidem non hoc modo curandum a
nobis esse, vt praeter generalem exhortandi rationem alijs multum et
curae et temporis tribuamus. Ego (Christo gratia) rectissime valeo,
et haud scio, an vnquam in Germania magis ex animo. De reditu
(vt saepe scripsi) certum ah"quid promittere non possum, maxime
quum in Septembri Romam videre mihi iam constitutum sit. Scri-
berem autem de varijs rebus, nisi meliorem literarum disponendarum
occasionem breui fore putarem, sperans etiam certiora quaedam istinc
breui [essc] peruentura. Cum dictis sae[pe] Patribus Reuerendis^
ago, Italice nonnihil pronuntio, disputationibus Theologicis intersum,
meam quoque dicere sententiam coactus ^. Quod ad M. Christophorum ^
attinet et Petrum Boium *, si charissimus frater Daniel ^ istac Romam
in Augusto petet, ex huius consilio prudentiaque vobis agendum censeo.
Sin minus veniet , confido in domino lESV, qui Petro nostro vires
addet animumque confirmabit, quo nimirum Patroni sui sumptibus
adiutus, in academia vel Louaniensi vel Italica studiorum suorum
ordinem absoluat, et secundum datam sibi a Domino gra-
tiam^ multis nonnunquam in Germania proficiat. Si verum [est], quod
Georgium illum'^ fore Carthusianum seribitis non possum non mirari
* lacoljo Lainio, Alphonso Salmerone, Chiiulio laio.
* Quando et quibus de rebus Canisius in congregationibus theologorum concilii
sententiam suam di.xerit, vide infra, monum. 27 — 29.
^ Christophorum Buscoducensem ; cf. infra p. 253. * Vide supra p. 248.
^ Daniel Paei/hroecJc (Paribrouch) ad S. Ignatium Lovanio 17. Martii 1547
scripsit : Se ex romanis litteris cognovisse, sibi ,in Octobri Romam intrare esse con-
cessum'', ideoque se „aut in principio Augusti aut citius" Lovanio discessurum;
discessit vero aliquanto post (Litterae quadriraestres I, 28. Polancus 1. c. I, 294).
« 1 Cor. 3, 10. •» Georgium Eder? Cf. supra p. 126.
17. Iimii 1547. 251
mutationem hic dexterae excelsii: Tantmii illi meo nomine
dictum velim, vt Kanisij sui fratris in domino meminerit, et quod
contra mundi Spiritum instituit, [sine] mundi Spiritu et cum sui con-
temptu strenue promoueat, nec aliter confici posse credat, praeterquam
in sanctae obedientiae liberrima simplicitate. Quod si vobis ita vide-
bitur, non improbarim accedere istuc e Buscoducis Christophorum,
cuius literae non mihi hic soli placuere. Sed illud cauendum, ne
pater illius absentem desyderans filium, aliquam vobis inuidiam [Co-
lonj iae augeat, praesertim quum sat obloquutorum vos vndique exer-
ceant. De sumptibus etiam augendis nolim vos commonefacere, quando
nimium habere soli quidem non potestis, et vestras augere fortunas
praesens temporis ratio minime sinit. Non enim hoc mihi refugium
placet, quod proponit frater Adrianus, vt si non suppetant facultates
et vobis et Louaniensibus, iam emendicare nonnulla (nescio a quibus)
cogitet. Laudanda mentis illa promptitudo, sed haudquaquam haec
quaerendi victus ratio nunc ineunda est. Proinde licet optima in Deum
fidutia praeditos esse oporteat, prouidos tamen et hac in parte soli-
citos, parcosque persistere nos decet, quamdiu non certa vitae du-
cendae ratio offert sese. Qua de re diligenter agatis quaeso cum
[fratre] Daniele ^, qui re omni perspecta quid certi vobis polliceamini,
nobis hic denuntiet. Scripsi p. Priori^, et de sigillandis literis scribam
amplius , nihil vnquam caussa vestra [recu] saturus *. Heri caussam
Mariae diligenter apud Cardinalem^ egi, et bona spes est futurae
dispensationis de altari portatili, non autem de legendis haereticorum
libris, [Qujantum ego hic quotidie sentiam vestrarum orationum et
praesertim Mariae fructum, Deus [perpetuo benedictus nouit et haec
mihi testis] ^" est conscientia. Rogo illam vti matrem fidissimam, rogo
charissimas apud eam sorores, et vos praecipue fratres, quo insolitum
hunc mentis meae statum communibus frequenter precibus adiuuetis.
Literas vero ex ur[be]^ ad me perferri curabitis. M. Henricus Co-
terraneus meus , quem pkn'imum diligere non de [sino,] emat quaeso
[a]" Carthusianis Commentarios in Pauhmi et Canonicas epistolas, vt
* Haec vel similia supplenda sunt.
** Hoc puto supplendum esse; vide infra p. 252^
* Ps. 76, 11. - Paeybroeck. ^ Gerardo Hammontano.
* Canisius, cum „exoneraret se suis temporalibus bonis", „or(linaverat, vt Car-
thusiani annis 12 subleuarent 100 daleros, quos expenderent in vsum eorum qui de
societate Coloniae viuerent" : Ita Leonardus Kessel in *relatione autographa, Romam
missa (Cod. ,Germ. Fundat. I" f. 175").
^ De Monte vel Cervinum. Mariam de Oisterwijk hic dici ex epistula cogno-
scitur, quam Canisius 2. lanuarii 1548 ad Socios colonienses dedit. Maria, ut videtur,
aegrotabat ideoque cupiebat, ut alicui sacerdoti facultas daretur missae sacrificium
in cubiculo aegrotae super „altari portatili" offerendi.
® Id est: Epistulas, quas ad me dabitis, Romam mittite.
252 -53. C'anisiu.s Sociis luvaiiiensibus. 15. Isovenibris 1547.
ligat|osyJ a me accepit M. ille Dionijsius i. Vnum ligatum etiam
codicem reddi pro sua fide curet . . . Literas ad eum breui mittam,
fortassis ad Decanum etiam^. Vtrumque mihi salutate diligenter, et
multo amplius nostrum Sijdereum, qui superiorum voluntati faciet
satis, si vel hebdom [ atim] " vna [lectjione (sacra scihcet) contentus,
totum se tradat Juri, et in disputando saepius exerceatur. Spero
illum Zutphanij inter concanonicos suos maxime aliquando patriae
profuturum, ac licet saecularis ipso aspectu habeatur, affectu tamen
magis ac magis spiritualem fore^,
Bene valete in Christo domino nostro fratres dilectissimi. Bo-
noniae 17 Junij 1547.
Salutat vos hic singuhitim omnes
Vester indignus frater Pet. Kanisius.
[Hon] orando Domino M. [Leon] ardo Louaniensi , in [vicini] a
Joannis Auerdonck [apud] Praedicatores commoranti. Coloniae.
53.
CANISIUS
SOCIIS liOVAXIEXSIBrS.
Roma * 15. NoveiiiLris 1547.
Ex cod. bruxell. ^Hist. Coll. Lov." p. 12.
„Constat"j inquit historicvs coUegii lovaniensis ,,eos [P. Cornelium
Vishavaeum et Fr. Antonium Vinck a S. Ignatio Lovanio Romam venire
iussosj 15 Noiiemhris [1547] Romae ftiisse, cjuo die Canisius Patres
Loiianienses , venturiim aestate proxima toties expetitum P. Lhostium
virum, vt ipse ait, dic/nissimiim, ex vrhe certiores fecit." °
Cf. su^yra p. 208: Accedat liebdomatim . . . confessio.
' Henricus Dionysius (Denys) , neomagensis , Societatem postea ingressus est ;
(jui saepe pcr boc opus nobis occurret. Theodoricus Loebr, Cartbusianus coloniensis
(t 1554), circiter a. 1530 provinciam susceperat opera celebris illius Dionysii Rickel
(vulgo ^Dionysii Cartbusiani") in lucem emittendi ; inter quae etiam commentarii
in epistulas paulinas et canonicas erant. His autera Canisius (ut videtur) Bonouiae
uti volebat, cura ea colligeret, quae ad decreta dogmatica concilii paranda necessaria
erant. Dionysii opera Coloniae apud Quentelium ,,in folio" edita sunt.
^ Stepbanum dc Delen? Cf. supra p. 226—229.
* Zutpbania (Zutpben , urbs regni neorlandici) in ecclesia maiore sive templo
S. Walburgis collegium duodecim canonicorum babebat {H. Fr. ran Heusscn, Historia
episcopatuum foederati Belgii [Lugduni Batavorum 1719] Ep. Daventr. p. 70—83).
* Canisius , postquam menses lulium et Augustum cum Lainio Florentiae
transegit , ineunte Septembri , ab Ignatio evocatus, Romam vcnit. Cf. supra p. 47.
"> Cf. supra p. 129. 191.
54. Canisius Danieli Paeybroeck. 15. Novembris 1547. 253
54.
CANISIUS
P. DAXIEIil PAEYBROECK S. J.,
domus lovaniensis nmiuistro".
Roiua 15. i\oveml)ris 1547.
Ex apograplio eiusdem temporis, a Fr. Petro Kannegiesser S. J. Lovanii scripto
et Sociis coloniensibus misso (2*' min, '/2 P-)- Cod. colon. „Litt. Epistt. var." f. 32''.
De Sociis Romam missis et mittendis, fratribits colomensibus Lovaiiiiiin trans-
ferendis. De usu quarundam facultatum. Theodoricum fratrcm commendat. Epi-
sttdas Romain non mitfendas, nisi ah aliis etiam prohatas.
Chariss. Domine Daniel.
Quod temporis angustia longius scribere prohibeat , hoc mihi
dixisse sat erit, missos a vobis huc fratres multis nominibus domi
gratos hic esse^ Quod ad Bullam attinet nuper istuc a me missam
Bononia^, monebis nostros vt ne quem illius ratione absoluant in
casibus illis (vt dicitur) Bullae coenae Domini^. praesertim vero ne
vlla ex parte ab hoeresi redeuntes absoluant. De fratribus Colonien-
sibus tuum audire iudicium percupio. Cum in literis parum, ac minus
etiam in spiritu obedientiaque exerceri illic queant, fortasse si istuc
Reuerendus p. de Geldonia* veniat, Louanium mittentur et ipsi vo-
luntate p. nostri Reuerendi M. Ignatij. Qui meis quoque iam literis
recta Coloniam dispositis huc inuitari voluit M. Andream Sydereum.
M. petrum Boium et M. Christophorum Buschiducen ^. De quo tamen
silendum vobis existimarim. Oro vehementer, commendatum imprimis
tibi a me suscipias fratrem meum Theodoricuni, et in pietate bonam
eius indolem exerceas. Nec abs re fuerit, si literae quae istic a
fratribus scribuntur, non nisi lectae, ac alieno simul iudicio probatae,
praesertim superioris, huc transmittantur "^. Orate pro me Dominum,
et in spiritu eius vos mutuo confortate. Rhomae 15 Nouembris
,154 [7.]^ Indignus et seruus et frater tuus petrus Canisius.
^* Hic numcrus facile supplerl potest ex ipsa epistula et ex iis, quae dicta sunt
supra, p. 47—48. 248—251.
' P. Cornelium Vishavaeum et Fr. Antonium Vinck; vide supra p. 252.
2 Significari videntur aut litterae Pauli III. Romae 3. Funii 1545 datae, quibus
variae facultates Societati conceduntur, aut (quod magis probatur) litterae, quibus
idem pontifex Romae 5. lunii 1546 Ignatio permisit, ut „coadiutores, tam sacer-
dotes quam personas saeculares" ad Societatem admitteret et viginti ex illis sacer-
dotibus facultates oorum concederet, qui professionem sollemnem in Societate fecissent.
■' Haec bulla corpus quoddam erat cxcommunicationum, ([uas sumnii pontifices
quotannis „feria quinta in Coena Domini" sollemnitcr promulgabant.
' P. lacobus Lhostius, ex Geldria ortus.
* Cur Ignatius hos aliosque Romam evocarit, Canisius Ignatii nomine explicavit
Ruardo Tapper, cancellario lovaniensi, littcris 10. lanuarii 1548 datis.
« Institutum S. J., Ex. c. 4, n. 6; Const. P. 3, c. 1. 13.
254 55. Canisius Andreae Sydereo.
Huius epistulae inscriptio deest ; sed ad Danieleni Paeybroeck eam datam
esse intellegitur , si cum iis conferatur, quae supra p. 250 dicta suut. Danielera
Paeybroeck sub id tempus ^ministrum" domus fuisse, testatur Manareiis 1. c. p. 14.
55.
CANISIUS
AXDREAE SYDEREO,
canonico zutphaniensi.
Koma 2(1. Xovembris 1547.
Ex autographo [2^ min. ; IV^ pp. ; in p. 4. inscriptio et pars sigilli). Cod. colon.
„Litt. Epistt. var." f. 33 et seq. non signato.
Epistula usus est Gothein 1. c. p. 679.
In sancta ohoedientia summmn solacium esse. Se S. Ignatii ceferorumque So-
ciorum commercio maxime delectari ef libenfissime in schola humilitatis atque omnium
virtutum exerceri et x»'ohari. Si/dereum, qui Socictati iam se devovernt , horlatur,
ut, fnnihus cunctis disrupfis , eidem totum se det , ideoque Igautii nomine ei suadet,
ut Romam veniat. Alios etiam duos iuvenes ad eam profectionon invitat. Cautionem
adhibendam esse in litteris cum aliis commnnicandis.
ihesus
Chariss. frater Andrea,
Gratia domini nostri JESV CHRISTI bona in nobis desyderia nutriat,
nutrita conseruet, conseruata perficiat amen, Quod in hac tam remota
locorum intercapedine nos inuicem consoletur absentes, vnum et maxi-
mum illud pulcherrimumque fuerit, simplex nimirum praestandae ob-
edientiae ratio. Hinc procul dubio (neque sine vtriusque nostrum
ingenti commodo) efifectum videmus, vt et tu istic manens hactenus,
juris studio animum quamuis inuitum applices, et ego iam nuper Ita-
Ham ingressus, tum a vestro suauiss. conuictu, tum a tumultuantis
Germaniae patriaeque conspectu quam saluberrime quidem prohibear,
Atque vtinam (quod ad nie spectat) calamo linguaue tibi faelicitatem
meam explicare possem, partim quidem vt totius profectionis meae
successum amicissimus intelligeres, partim vt nouam hanc bene beate-
que viuendi occasionem gratulabundus ipse in domino mihi compro-
bares. Ah quanto esse mihi gaudio credas, post conspectos in Con-
cilio tot tantosque viros, post agnitos familiarissime Patres instituti
nostri praecipuos, post exploratos et hominum et regionum mores
admirandos, nunc daemum, nunc (inquam) tot selectis hic fratribus,
dignissimoque omnium Praeposito nostro ^ sic indies adesse, conuiuere-,
adhaerere^. Ahj quaestus et Hterarum gratia aetatem, operam vitam-
' S. Ignatio.
"^ Donius professorum, haud procul a templo „S. Mariae de Strata" sita, totam
eo tempore Ignatii familiam continebat {OrJandinus 1. c. 1. 4, n. 4. 76).
^ S. Ignatius Canisium ,.(id, quod cum aliis quoque, qui recepti in Prouinciis
veniebant in Vrbem, moris habebat) de integro interrogari iussit, ac singillatim ex-
20. Novembris 1547. 255
que omnem consumunt suam, si non frugifere*, haud parum tamen labo-
riose, anxie, periculose. Hic ego in sapientiae domo, in humilitatis officina,
in obedientiae virtutumque omnium schola vt ditissima, sic ornatiss. ver-
sari me video, et exerceri semper cupio, licet nuUum etiam obedientiae
ius aut vinculum intercederet. Hoc vero quandoquidem sancte iam nos
tenet domino obstrictos ac penitus mancipatos, quid prius quaeso, quid
vnquam praestabilius optabiliusque putemus, atque totis ea viribus tum
aggredi, tum persequi, quae ad institutum hoc, cui nos dedidimus, quam
maxime proximeque faciunti. Qua in re .mi frater, noui satis tua
pijssima desyderia nec deesse, nec Dei gratia defutura: noui quoti-
diana illa suspiria , quibus testaris , a Societatis nostrae scopo te
summopere abduci primum materni quidem affectus lubricitate; dein
vulgari illa, si non et sordida cunctorum de te amicorum expectatione :
postremo studiorum atque sumptuum non modica difficultate. Cupiebam
idcirco iam nuper hisce tuis malis occursum iri, quo diruptis semel
retibus, quod per Christi spiritum sancte istic conceperas, libere alibi
matureque pareres, et integre quidem huic nouae lESV CHRISTI
militiae, cui te iam deuoueras, totus et expeditus nobiscum adhaereres.
Quid multis? Comunicata re omni cum pijssimo sapientissimoque
Praeposito nostro, qui suam erga te beneuolentiam nunc etiam auxit,
illud velut optimi remedij loco inuenisse tibi videor, vt coniecta sci-
licet in Deum inprimis omni cura, et de matre, de amicis benefitioque
tuo reiecta solicitudine, Romam petas, teque totum in ijs quae sanctae
humilitatis et Apostolicae obedientiae sunt, nobiscum in domino hic
exerceas. Idque M. et P. ^ nostro Ignatio gratum fore, vt ne dicam
consultum videri , absque omni ambiguitate firmiter tibi polliceri
Sic ; sed ^iotiiis legendum esse videtHr: iufrugifere.
plorari, num quibus ab ineunda Societate arceretur impedimentis ; quamiiue ad eam
animi praeparationem afferret. Cumque percunctationibus cumulate satisfecisset,
Decimo Kalendas Octobris [i. e. 22. Septerabris] . . . post viginti circiter dies sepa-
ratim in aedibus primae probationis exactos, ad omnia paratissimus imperia, idque
acturus, eo Societatis loco, et gradu, quem Praesides decreuissent, futurus, ad com-
iiuinitatem vitae recipitur" {SaccJiinits ^ Can. p. 41). Exercebatur tunc Cani.sius in
Sorictiitis tirocinio vel probatione, sive ^secundam" eam dixeris, sive (quod magis
plucet) ^tertiam", vel potius similem ei, quae nunc „tertia probatio" dicitur. Tunc
enim, Societatis constitutionibus uondum conditis, hae probationes ita nondum erant
distinctae, ut nunc sunt. Audivimus iam supra (p. 47^) P. loannem de Polanco
litteris Roma 13. Novembris 1547 ad Socios lovanienses datis testantem , Canisiura
una cum P. Cornelio Vishavaeo et Fr. Antonio Vinck „sedulo in humilitatis exer-
citiis versari" et „cura aediticatione non modica" Sociorum ,,omnium suis fuugi
ministeriis".
' Haec qui legerit, niirabitur certe, quod Everardm Go*hein asserere potuerit,
unam ex rebus, quibus Canisii animus in domo Societatis roraana et in schola spiri-
tuali S. Ignatii imprimis commotus et delectatus sit, fuisse „der Mangel jeder
Askese" (Ignatius von Loyola und die Gegenreformation [Halle 1895] p. 679).
2 Magistro et Patri.
250 •^5. Canisius Andreae Sydereo. 20. Novembris 1547.
liabeo. Nec dubites vclim dc absoluendis aliquando studijs quae tem-
pore post suo Reucrendus in Christo Pater noster Praepositus lubonter
admodum prouehet, vtpote nihil praetermittens, (^uod ad summam Dei
gloriam et praecipuam suorum salutem spectat. Animum duntaxat
promptum, infractum ct simplicem adferre cogites. Omnem honorem,
incolumitatem , famam , vtilitatemque tuam humili obsequendi studio
metiare, et sancto lESV Christi crucifixi amorc nihil in hac vita
durum molcstumue posse vidcri putes. An Dci efficacem erga te bo-
nitatem virtutemque non hucusque tota vita sensisti ? Atque aderit
ille etiamnum suo nominc peregrinanti, viae tuae dux custosque fidis-
simus vt qui suos descrit nunquam, ctiamsi ad tempus mundo de-
spectos illos, et in hac breui vita beate miseros. Fcstina, quaeso te
frater, et (vt Hieronymus monet) haerentis in salo nauiculae funem
magis praescinde quam solue^. Porro de alijs ad fratres nostros
vbcrius, quorum consilia lubens audi, et sequerc magnanimus, prac-
sertim quoad profectionis tuae tempus. Equidem confido in domino,
haud defuturum tibi fidum in via sodalitium , etiamsi Christophorus
illc" ad quem ea de causa scribo, et Pctrus nostcr^ de quo sic mihi
persuadeo, tantam huc perucnicndi oportunitatcm ncggligercnt [slr'].
Inucnies fratres nostros , ct fidenter conuenies Paduae (alij Patauium
uocant) Bononiae Florcntiacquc, Vtinam tuo conspectu in domino frui
liceat breui, vt et tu bonorum quac hic nobis affluunt, participatione
gaudcre non minus quam ditari queas. CHKISTVM lESVM oro, vt
fortitudincm sui Spiritus in te augeat, ac faelicitcr c vinculis ereptum,
breui te nobis libere restituat, et amanter osculandum hic praebeat.
Amcn. Salutant tc fratres nostri, praescrtim qui Gcrmani nobiscum
sunt quattuor. Romac 20 Nouembris 1547.
Fratcr tuus in domino
Pct. Kanisius Nouiomagus.
In salutando Delphensi'^ et Henrico conterranco^ chariss. amicis
nostris fidelem te mihi, vtilemquc in domino praestes rogo, Vide
tamen etiam atque etiam , quibus hasce literas tuto communiccs.
Multi saepe consultorcs, rari adiutores, paucissimi rerum optimarum
sectatores nobis obtingere solent.
ihesus. Chariss. in Christo lESV fratri, M. Andreae Sydcrco Zut-
phaniensi. Coloniac.
' ^Haerentis in salo iiaviculae funem magis praecide, quam solve" : S. Jliero-
niimio^ ad Paulinum (ep. 53 [alias 103], n. 10. Migne, PP. LL. XXIL 549).
^ Buscoducensis; vide supra p. 250. 253.
^ Petrus Schorich (Boius) ; vide supra p. 248. 250. 253.
* Van Delft?; vide supra p. 248.
'•" Henrico Dionysio; cf. supra p. 251.
56. Canisius Leon. Kessel et Adr, Adriani. 2. lanuarii 1548. 257
50.
CANISIUS
P. liEOXARDO KESSEIi ET FR. ADRIAXO ADRIANI,
Sociis coloniensibus.
Ronia 2, lamiarii 1548.
Ex autographo (^'^miu. ; p. 1 ; in p. 2. inscr. et pars sig.). Cod. colon. : ^Litt.
Epistt. var." f. 34.
Particula (,Semen aliquod — peccatorem coramendate") transcripta est in
Cod. colon. : „Hist. coU. CoL" f. 14'\
Gatidet de victu iis proviso. Se Sociortun roinanorum consuetudine multum
iuvari, attamen optare, ut aliqui de Societate Coloniae remaneant. Valde se demittit
et fratrum meritis et precibus fulciri cupit. De morte Mariae de Oisterwijk. Nomine
S. Ignatii, Germanorum salutem sitientis, iuvenes quosdam Societatis cupidos iterum
invitat, tit eiusdem tirocinium Romae ingrediantur.
ihesus
Chariss. fratres,
Gratia domini nostri IHESV CHRISTI semper in cordibus nostris
augeatur. Literas vestras in Nouembri scriptas huc fratres Loua-
nienses transmisere. Et haud scio , an sex prioribus mensibus quic-
quam scriptorum vestrorum huc peruenerit. Gaudeo sane, quod vt-
cumque vobis modo de vitae sumptibus prouisum sit, quia literas de
daleris illis nunc tandem obsignatas esse significauistis ^. Vnde futurum
equidem spero, vt istic diutius commorari vos sinat Reuerendus in
Christo pater noster Ignatius. De mutando domicilio pro vestra pru-
dentia agite, De reliquis quoties nascetur quaestio, Patrem et Prae-
positum qui vos amat, literis consulite. Rationem opinor dedi supe-
rioribus literis , cur morari hoc me in loco expediat. Adeo iuuor
sancto hoc sanctae societatis contubernio, vt Germaniae locorumque
omnium* terrae obliuisci merito queam. Quod si vobis istic manere
contigerit (vt non dubito, etiamsi M. lacobus ^ qui Louanium petiturus
erat, non adeo grauiter hic perpetuoque laboraret) maximo semper mihi
gaudio futurum est, meminisse vestrarum pro me orationum, omnium-
que spiritualium ft^uctuum, quos Dei bonitas per vos Coloniae producet.
Nam semen aliquod benedictum^ istic relinqui spero, ne Reue-
rendus Pater, cuius inter iustos gloriosa memoria est, M. Faber ex-
pectatione speque sua defraudetur ^ , neue chariss. frater, cuius erga
vos charitas non excidit», sed cum sanctis increscit, M. Lambertus^
Sequitur meum, a Cnnisio ipso postea deletum.
1 Vide supra p. 251. " Lhostius. ^ Tob. 9, 11.
* Vide supra p. 155-156. 169. ^ 1 Cor. 13, 8.
" M. Lambertus de Castro, novicius S. J., 29. Septembris 1544 Coloniae mortuus
et in Carthusia coloniensi sepultus erat; cf. supra p. 121—123.
Br aunsberger, Canisii Epistulae et .\cta. I. 17
258 56. Canisius Leon. Kessel et Adr. Adriani. 2. lanuarii 1548.
istic se solum conspicetur. Ego vtinam vtinam [sic] ille sim , qui
velut catellus de micis fratrum id est , d o m i n o r u m m e o r u m ^
pasci merear, nimirum vt qui proprijs meritis laetari nequeo, vestro-
rum saltem laborum, studiorum fructuumque participatione sustenter.
Erit profecto perpetua vestri apud me memoria , vbicumque tandem
habebit me terra. Vos, qui et cum Deo familiarius agitis, et Dei
spiritum dignius subinde gustatis, inter fratres reliquos, pro quibus
Deum precamini, vel infimum quaeso mihi locum concedite, et aliorum
simul precibus Kanisium peccatorem commendate. Orbauit uos do-
minus matre de Oesterwick, sed orat opinor et illa pro nobis orphanis
in coelis. Quare nec Bullam illam istuc mitto^.
Quod prioribus literis ad uos scripsi de nostro Sydereo, Petro
Boio et Christophoro Busciducensi, idem breui nunc repeto, sic volente
nimirum Reuerendo in Christo Patre nostro M. Ignatio. Qui quum
singularem illorum erga Societatem affectum intelligat, hoc expedire
arbitratur, vt si probare Societatis institutum, et ad illud admitti
cupiant, quamprimum huc vna se conferant, seque in his quae Socie-
tatis sunt, nobiscum exerceant. Quare quod in vobis erit, ad in-
grediendum iter illos ipsos animabitis, omnique cura coniecta in Domi-
num, foelicia illis omnia promittetis. CHRISTVM bonorum conatuum
confirmatorem precor, vt si non cum omnium aedificatione contingat
illis ea profectio, (nam forte obmurmurabunt quidam) forti tamen
Spiritus gratia sic dirigatur, vt diligentibus Deum omnia co-
operentur in bonum^. Rogo praeterea te frater chariss. M. Adriane,
vt literis datis ad M. Christophorum, de profectionis tempore certio-
rem illum facias, quatenus vno eodemque tempore coUecti tres illi
Coloniae, iter ingrediantur suum ad vrbem vsque. Quod si plures
etiam idonei iuuenes adiungerent sese. haud dubium, quin gratis oculis
eos ad probationem assumpturus sit noster Praepositus, qui quantopere
Germanorum salutem sitiat, indies quidem clarius experior. Valete
domini et fratres, meque totum commendate Reuerendissimo D. Archi-
episcopo Londensi^, cui nuper scripsi, M. Andreae hospiti^. Priori
Charthusiensium, sororibus Mariae'^, amicis omnibus, praesertim D. Hen-
rico conterraneo" et Zutphaniensi ^. Miror cur de Georgio-', et Gre-
gorio vestro nihil significetis. Oro breui vestras huc hteras disponatis.
Valete in domino IHESV fortes et foelices amen. Romae 2^ lanuarij
anno 1548.
Vester indignus frater Petrus Kanisius Nouiomagus.
1 Matth. 15, 27. 2 (jf- yiipra p. 251.
^ Rom. 8, 28.
* Georgio de Skodborg. •' Andreae Herll.
* Mariae de Oisterwijk. ' Henrico Dionysio.
* Andreae Sydereo.
* Georgio Eder, ut videtur.
57. Canisius nomiiie S. Ignatii Ruardo Tappero. 10. lanuarii 1548. 259
Quia scribit acl vos Reuerendus P. Polancus nomine Reuerendi nostri
P. Praepositi, reuerenter eius literas accipite, simulque respondete.
Honorabili D. Leonardo Kessel et M. Adriano Antuerpiensi Co-
loniae Apud Praedicatores.
57.
CANISIUS
nomine S. Ignatii
RUARDO TAPPERO,
cancellario universitatis lovaniensis et decano ecclesiae collegialis S. Petri *.
Roiiia 10. laimarii 1548.
Ex apographo eiusdem temporis (2'^ min. ; pp. 2; inscriptio deest) ; quod Socii
lovanienses coloniensibus misisse videntur ; librarius in summa pagina priore scripsit:
,,Copia literarum D. Petri Kanisij ad D. Cancellarium Louaniensem nomine prae-
positi Ignatii." Cod. colon. : „Litt. Epistt. var." f. 35 et sq. non signato.
Epistula usus est Gothein 1. c. p. 347. 741.
Gratias aglt, quod Societatl aiii!cu»i ct patronitni sunnnuni se praestet. Exponit,
ciir quidani Societatis scholastici ex academia lovaniensi Romam partim iam evocati
sint, paiiim evocentur. Universitatem lovaniensem laudat. Nicolaum Gondanuni
commendat, ut Tapperi ope cura ^^dstorali liberetur et in tirocinium Societatis et ipse
■venire queat. Virtutum schola quam sit Societatis alumnis necessaria. Lovanienses
qui Romam evocentur, Germaniae postea redditum iri.
Jhesus
Reuerende plurimum et eximie D. cancellarie
Gratia et pax d. nostri Jhesu Christi nobis continenter assistat.
in nobis efficaciter agat, et ad perfectiora charismata nos indies pro-
uebat. Amen. Cumplures sane iam anni sunt, quibus me quamuis
immerentem, et fratres in Christo meos, et omnem demum hanc Jhesu
societatem impense dihgit R. d. t. ^ suisque multis et magnis officijs nos
prosequi necdum desiuit: amicus nimirum fidissimus et patronus noster
istic maximus. Quapropter quotquot hic sumus et istic erimus aliquando.
gratis semper animis de dignitate tua cogitabimus, et illi quod in
nobis erit, ea quae vera, summa aeternaque bona sunt a deo optimo
maximo precabimur. Postquam autem incolumes huc duce Christo
venere charissimi fratres, ijdemque discipuli tui, M. Cornelius Uvis-
schaueus et M. Antonius Bouterson^, conceptam nobis iam diu opi-
nionem de humanitate et beneuolentia , erga nos vestra adauxerunt
' Quanto studio Ruardus Tapper (hollandus, f 1559) Societatem lesu pro-
secutus sit, ostendunt Manareus 1. c. p. 19, Polancus 1. c. II, 87. 284—287, Orlan-
dinus 1. c. 1. 11, n. 43; 1. 14, n. 49; cf. etiam, quae P. Adrianus Adriani de eo ad
S. Ignatium scripsit Lovanio 23. lunii 1551, in ^Litteris quadrimestribus" I (Matriti
1895), 341—344. ^ Rguerenda dominatio tua.
* P. Cornelius Vishavaeus et Fr. Antonius Vinck, ortus ex Bouterssem : cf.
supra p. 230 '.
17*
260 57. Canisius nomine S. Ignatii Ruardo Tappero.
qua fretus noster in Cbristo Jhesu pater et praepositus D, Ignatius
tuae d. in domino iam pridem addictissimus , sua quaedam consilia
per meas liasce literas conferenda censuit. Nam cum is officio suo
respondere (prout par est) vehementer satagat, nimirum vt ad sum-
mam summi dei gloriam singula societatis huius membra quoad fieri
possit, promoueantur % hoc enixe sibi curandum proposuit, vt quot-
quot Christo inspirante huic nostro instituto se dedunt, ac propter
Christum regendos ipsi se totos offerunt, eorum ingenia, mores, con-
ditionesque praenoscat, id vero datis, acceptisque mutuo literis sohs
perfici minime posse experimento didicit : praesertim si longius absint
hi, quos omni ex parte cognosci, et ad professionem hanc minime in
vtramuis partem vulgarem institui soHde congruit. Qua quidem ratione
domini'' illi quos commemoraui istinc in vrbem evocati sunt, iamque
vocationis" salutarem valde fructum vna mecum capiunt. Rursus vero
pari de causa huc iam nunc euocantur M. Petrus ab Armenteriai, et
M. Daniei de Deneramunda ^ fratres in domino amantissimi discipulique
vestri. quibus et iam diu in votis fuit humilitatis, obedientiaeque officijs
coram hic sese nobiscum magis magisque probatos reddere. Nec ignora-
mus interim vniuersitatis vestrae pientissimae successum et studiorum
in ea cultum ac vigorem, vt quem et exterae nationes praedicant,
et tam multi studiosi summo cum fructu suo sentiunf^. . . . nonnullos
etiam ex nostris sic probe institutos istic esse gaudemus, sed et in
posterum multo pkires istic institui cupimus, cum non modico doctrinae
fructu id fore speramus licet in praesentia velut e medio studiorum
cursu quidam huc reuocentur. Hoc enim agitur vt illi ipsi aliquamdiu
hic aegredum probati et post foeliciter istuc reuersi, cum sibi tum alijs
Louanij pro virili parte consulant, et si quod a deo talentum ipsis
erit ad hoc concreditum in ciuitatum germanicarum aliquod auxihum
ex professo impendant. Neque dissimili consilio etiamnum accersitur
M. Nicolaus de Gauda Bergensis pastor^, non solum vt diuturnis in
hoc ipsius desiderijs satisfiat tandem, verum etiam vt et ipse nobiscum
hic probatus et exercitatus, et Germaniae suae postea redditus, non
promouehantur cqmjr. ^ domino apoij)-.
Sequltur suae; sed a librario ipso cleletum est.
Secpiitur vox obscurc scripta.
' Petrus Gillonius (Legillon), ortus ex Armeutieres, Flandriae urbe, quae olim
comitis Egmontani erat, nunc in gallica dicione est, niortuus a. 1565 {DcJjjIace
1. c. p. 2*). 2 Daniel Paeybroeck; cf. supra p. 250 ^
^ Nicolaus Goudanus, parochus in Bergen-op-Zoom. Hoc plantante et ,Deo in-
crementum dante" „numero frequonter confitentium et communicantium quamdam
primitivae Ecclesiae faciem Bergensis ecclesia prae se" ferebat; „convivioruni ex-
cessus, ac vestium pompae rescindebantur ; . . . unde Marchionissa Bergensis, Do-
mina Jacoba de Croy, semel et iterum hoc ipso anno P. Ignatio scripsit cives suos
ad pietatem niagis pronos, ac sibi multo obsequentiores, quam solebant, opera Patris
Nicohii redditos" {Poluncus 1. c. I, 295).
10. lanuarii 1548. 261
minus multis in domino vtilem se prebeat, atque nunc Bergensibus
vtilis esse ^idetur ^. Quod si promissionibus vllis ad pascendas diutius
illas oues obstringitur non dubito quin t. d. obedientiae vinculum fir-
mius esse iudicatura sit quo is propter Christum huic Christi societati
iam poenitus astrinxit sese. Magna interim nos tenet spes fore vt
academia vestra probatis viris nunquam destituta talem D. Nicolao
successorem prebeat, qui coelesti quoque gratia adiutus, fide bona,
nec dispari successu pastorale munus hoc apud Bergenses obeat. Ni-
mirum (si verum fateamur) vtcunque spectatur ipsa ecclesiae edificatio
tum ab illis qui pium ^drum in officio suscepto retineri fortasse cupient,
tum a nobis huc eum euocantibus, vt quorum ipse vocationem, et
vltro amplexus est et sedulo sequi cogitat. Hinc et summopere in
domino speramus haud defuturam in posterum iUi gratiam Christi
efficacem , quando propter Christum honestam vitae suae rationem
non deserit, sed in melius vertit, ratus nunquam defore, qui priorem
vocationem illam praestare parati sint. In summa , quandoquidem
et suae et suorum conscientiae prospectum maxime cupit noster in
Christo pater praepositus, tres illos iam supradictos nouis huc literis
euocat : remittendos quidem istuc fauente deo, et forsan maiore quibus
opus erit, doctrina istic imbuendos, Sed prius tamen in grauissimo
illo spiritalis vitae certamine preparandos. Atque prout cuique opus
fore videbitur, in eis quae fideles crucis Christi sectatores decent,
multum diuque confirmandos, Longa enim (vt mihi videtur) et ardua
in coelum est via : tantis nimirum et extirpandorum vitiorum sentibus
consita, et superandorum insidiatorum laqueis implexa, vt qui syncere
perfectionem meditantur Euangelicam euangelicis etiam armis et opi-
bus instructos esse diligenter oporteat. Ergo ne sim longior habet
iam reueren. d. t, expositam vtramque consiliorum patris in Christo
nostri praepositi rationem, Partim vt si quid in posterum rectius
ad curandam summi dei gloriam statuendum videatur, pro iudicio
quidem tuo grauissimo libere nobis pronuncies: Partim vt authori-
tate simul et dignitate tua nos istic tueri pergas: ac denique solita
reuerendorum D. Theologorum istic omnium beneuolentia, nostros cum
praesentes tum absentes benigne prosequendos cures: Quo certe cha-
ritatis officio nos sibi totos dignitas tua deuinciet. quam virtutis omnis
et author et consummator Jhesus Christus Dominus noster custodiat, et
in pace sancta faeliciter conseruet. Amen. Romae 10, Januarij anno 1548.
Reuerendae d, v,
Discipulus ac seruus in Christo
Petrus Kanisius Nouiomagus.
' P, Nicolaus Goudanus postea in universitatibus ingolstadiensi et viennensi
professor et in colloquio, anno 1557 Vormatiae de religione habito, ex ^adiunctis"
coUocutorum catholicorum fuit. Mariam etiam Stuartam, Scotiae reginam, Pii IV.
iussu nuntius invisit (de qua re vide ^Sfliiniicii aiis Maria-Laach'^ XIX [Freiburg
i. Br. 1880], 83—108).
2(52 58. Canisius S. Ignatio.
Hanc Canisii epistulam Folancus significare videtur scribeus: ,P. Ignatius . . .
scribendum . . . Cancellario Universitatis [Lovaniensis] curavit, ne aegre ferret ipse
nostrorum discessum, et ut sua auctoritate, ne alii aegre illud ferrent, efficeret.
Cancellarius autem, praelectis litteris, sedulo nostros ad obediendum, perinde atciue
si mandatum ex ore Dei suscepissent, est adhortatus; egitque . . . ut Patri Nicolao
bonus successor inveniretur." ^
58.
CANISIUS
SAXCTO IGXATIO \
Roma 5. Februarii 1548.
Ex autographo (4°, p. 1); Cod. : „Vota simplicia," qui incipit .Omnipotente
et sempiterne Iddio, lo Joan bolognes" f. 203.
Apographum a P. Petro Hugo S. J. scriptum exstat iu cod. monac. „Lat.
1606" f. Tt\
' Chronicon I, 294—295.
- Initio anni 1548 Messanae (Mamerti) in Sicilia loannis de Vega proregis et
ipsius civitatis rogatu constituendum erat Societatis collegium. Pro quo ut idoneus
posset haberi delectus, Ignatius mandavit, ut domestici singuli, postquam triduo rem
Deo commendassent, scripto ad capita quaedam, scripto pariter tradita, responderent.
„Primum erat, an singuli prompte parati essent in Siciliam ire vel non ire, et eam
partem, ut sibi cariorem, amplecterentur, quae ipsis a Superiore, quera Christi loco
habebant, esset designata; secundo an, qui eo mittendus esset, ad quodvis ministe-
rium externum (si litteris careret), si autem litteris institutus esset, [ad] quamlibet
lectionem quavis in facultate interpretandam, prout ab obedientia ei injungeretur,
paratus esset, sive Theologia scholastica ea foret, sive Scriptura Sacra, sive Philo-
sophia, sive Litterae humaniores (nam hae quatuor lectiones erant praelegendae) ;
tertio, an qui tamquam scholasticus mitteretur, cuicumque facultati dare operam,
juxta obedientiae praescriptum, vellet ; quarto, an praeter obedientiam in exsequendis
quae dicta sunt, id essent existimaturi convenientius, quod ipsis a Superiore demon-
stratum foret, suum judicium et voluntatem sanctae obedientiae suhmittendo'' (sic
FolancHS 1. c. I, 268—269). Orlanclinus secundum et tertium caput sic proponit:
^An qui eo destinaretur , eadem aequitate animi perrecturus esset siue ad ingenij,
ac literarum munera, siue ad manus, et operae ministeria : ita vt et docti in labore
manuum, et qui nil didicissent, docere, quantum in ipsis esset, parati essent. Ad
haec si studiorum caussa mitterentur , num parati essent vel scholares quauis in
disciplina , quocunque sub praeceptore versari ; vel magistri doctrinam quamlibet
tradere." Idem Orlandinus haec adnotat: -Hisce percunctationibus aliqua ex parte
seculi iudicio stultis , sed in Euangelicae schola Philosophiae altissima sapientia
plenis alumnorum suorum mentem prudens magister ad eximij decus obsequij veterum
Patrum exemplo formabat." Dicta igitur die ad unum omnes, sex circiter et tri-
ginta numero , quotquot erant domi , etiam coquus , suas tradiderunt syngraphas :
quibus in unam eandemque conveuiebant sententiam. Canisii itaquo scriptum instar
omnium esse potest {Oylandlnns 1. c. 1. 8, n. 8. 9). Autographa illa anno 1864 super-
erant {Bocro , Canisio p. 54). De illo homines eligendi vel probandi modo Danicl
Bartoli , Societatis historiographus : „Fu", inquit, „singolarmente notabile, e quale,
ne prima, ne poscia mai, per quanto io ne sappia, non si era usato" (DeU' istoria
della Conipagnia di Gesu, ritalia II [ed. nova, Torini 1825], c. 12, p. 123). Vide
epistulam sequentem et Acta Sanctorum lulii VII (Parisiis et Romae 1868), 555 — 556.
5. Februarii 1548. 263
Etiam apud Orkmdinum 1. c. 1. 8, n. 9 ; Saccliiiiiini, Cau. p. 42 — 43; Pi/thon
1. c. p. 50 — 51 ; Doriynij 1. c. p. 65 — 66 (gallice) ; Segnin 1. c. p. 53 — 54 (gallice) ;
I. E. Nieremherg S. J. et P. cVOutreman S. J., La Vie du Ven. P. Pierre Canisius
(Douay 1642) p. 74 (gallice) ; I. E. Nieremberg S. J. , Vida divina . . con la vida
del venerable Padre Pedro Canisio (Madrid 1633) p. 321 — 823 (bispanice) ; Garcia,
Canisio p. 62—63 (hispanice) ; Giac. Fuligatti S. J. , Vita del P. Pietro Canisio
(Roma 1649) p. 28—29 (italice) ; Boero , Canisio p. 54 (italice) ; Riess 1. c. p. 76
(germanice) ; in „Leben defs Ebrwiirdigen Patris Petri Canisij der Societet JESV
Theologen. Aufs dem Lateinischen ins Teutsch versetzt" (Dilingen 1621) p. 29—30
(gemianice) etc.
Profitetur se aeque parafum esse ad proficiscendum quocumque et ad obeundum
quodlihet mimus atque omnem sui curam reUnquere praeposito suo.
Habita mecum qualicmiique deliberatione super iis, quae Reue-
rendus in Christo Pater meus et Praepositus M. Ignatius breui pro-
posuit^ primum adiuuante Domino , in vtramuis partem aeque per
omnia moueri me sentio : siue domi hic manere perpetuo iusserit, siue
in Siciliam, Jndiam, aut quouis alio transmiserit. Tum si in Siciliam
abeundum sit, simpliciter mihi gratissimum fore profiteor, quale quale
iniungatur obeundum illic offitium ministeriumue : etiam coqui, hortu-
lani, ostiarij, auditoris, et in quauis disciplina licet mihi ignota pro-
fessoris. Atque ab hoc ipso die , qui est quintus Februarii , sancte
voueo, sine omni respectu me curaturum nihil in posterum, quod
quidem ad habitationis, missionis similisque commoditatis meae modum
vllum facere posse vnquam videbitur, rehcta semel ac semper eiusce-
modi cura omnique solicitudine Patri meo in Christo Reuerendo Prae-
posito. Cui sane tam quoad animi, quam corporis gubernationem, et
intellectum ipsum et voluntatem meam per omnia plene subijcio, hu-
mihter oflfero , fidenterque commendo in lESY CHRISTO domino
nostro. 1548.
Mea manu scripsi
Petrus Kanisius Nouiomagus.
In processu beatificationis Canisii etiam haec eius professio producta est '.
Gregorius XVL , cum anno 1844 Canisii virtutes heroicas fuisse pronuntiasset,
R. P. loanni Roothaan, Societatis praeposito generali. pro eo decreto gratias agenti,
affirmavit se ad illud faciendum permotum esse potissimum humili illa oboedientia,
quam Canisius (concilii tridentini antea theologus) praestitisset in Siciliam discedens
ibique rhetoricam docens -.
Ignatius proposuit PgtJi
^ Positio super virtutihus (Romae 1883) Summ. p. 216 et iterum Expos. virt.
p. 218. 2 j>iess 1. c. p. 553 «.
264 59. Canisius Leonardo Kessel et Adriano Adriani.
59.
CANISIUS
P. L.EOXARDO KEI^SEIi ET FR. ADRIAXO ADRIAXI,
Sociis coloniensibus.
Roma 8. Februarii 1548.
Ex autographo (2°; p. 1 ; in p. 2. inscr. et pars sig.). Cod. colon. : ^Epistt.
ad Kessel. I" f. non sign., niedio inter ff. 36 et 38.
Duae partes (^Quotquot hic" — ^personae numerantur" ; „Quod si teraporaria"
— ^subijcit") transcriptae sunt in Cod. colon. : ,Hist. coll. Col." f. l^"".
Epistula usus est Gothein 1. c. p. 457. 458.
Messauae collegium Societatis i>wipi. Quam 2}>'aeclant>n oboedientiae exe»iplu»t
Socii roma>ii jjraebuerint. Quanti viri et quam multa coUegia Societati offeratitiir.
Qua ratione Sicilia a Sociis reformata sit. Rontae ad ordi>ies reciinendos neniinent
adniitti nisi a Sociis examinatuni et confessione peccatonon generali expiatum. De
Sociis co>npluribus. Preces et missas jjetif.
Ihesus
Abierat iiuntius, quum literas prius istas ad uos mittere studerem.
Lite [ras uuper ea] conditione Louaniensibus misi, vt ad vos mittendas
etiam curarent. Breui hinc decem abibunt in Siciham, vt noui collegij
iaciant fundamenta ; 4 professores, et sex auditores : pro quibus Dominum
precari conuenit. de personis non constat. Quotquot hic agunt, scriptis
Reuerendo P. Preposito datis hoc contestati sunt, se in \i:ramuis partem
aeque moueri, siue vt perpetuo hic maneant, siue vt in Siciliam, In-
diam aut quouis alio transmittantur. Tum si ad studium illis abeun-
dum sit, nihil se curare, qualequale illis offitium iniungatur, non modo
studendi inquam, sed etiam linguam Arabicam aut quamuis ignotam
aliam profitendi. Ita nimirum vt et secundum voluntatem, et secun-
dum intellectum (quod maius est) nemo hic expetat vel expectet
aliud, praeterquam sine omni respectu in obedientia mori sibi ipsi^.
Plurima huc quotidie adferuntur noua de incredibili quodam So-
cietatis nostrae profectu. Plura offeruntur nostris collegia, si Hispa-
niam spectemus, quam personae numerantur. Et tamen cum sese
ingerant ^ praelati, docti et egregij viri, ac pro summa ducant gratia,
si ad culinae offitia recipiantur, fortiter adhuc a nostris refutantur.
Quae res maiorem sitim ingerit animis bene dispositis. Breui nepos
Regis Portugahae Societati se dedidit^. Et Ducum filij inter nostros
' Canisius his verbis ea confirmat, quae supra p. 262 ^ ex Polanco, Orlandino,
Bartolo, Boero allata sunt.
^ Id est: Societatem ingredi cupiant.
^ loannes de Alencastro, loannis L, ducis alveirensis, filius, anno 1547 Socie-
tatis tirocinium ingressus est; at postea a proposito declinavit [Polancus 1. c. I,
257—258. Ant. F)-anco S. J., Synopsis Annalium Societatis lesu in Lusitania [Au-
giistae Vind. et Graecii 1726] p. 19). loaiinos ille prinms filius erat Georgii Lusi-
taiii, filii loannis IL, regis Lusitaniae.
8. Februarii 1548. 265
modo educantur, Quod si temporaria haec vanaque bona spectarent
Patres, non noua quotidie collegia vltro citrocjue fundarentur. Sed
sicut vera gloria sequitur fugientemi, sic perfecta paupertas totum
sibi mundum subijcit.
Totum Siciliae regnum per nostros modo reformari coepit. Sub-
latus abusus deambulantium in templis, blaspliemantium , non con-
titentium in infirmitate corporali^. Eriguntur hospitalia pro recipiendis
orphanis : quibus et optimi magistri praeficiuntur. Captiui aere alieno
liberantur si debitores sint, meretrices conuertuntur , monasteria re-
formantur, Clerus emendatur, populus confitendo et communicando
aedificatur ^.
Ex multis pauca retuli, quoniam ad species et particulares circum-
stantias non libet nec per otium licet descendere. Quid autem Romae ?
vbi fi-atrum augetur sic numerus, vt 36 domi in summa pace et or-
dine pulcherrimo maneamus. Magnum sane ad reformationem Ec-
clesiae patet ostium , posteaquam nostris hic iniunctum est illud
muneris, vt Romae nullus ordinetur, qui non prius et examinatus a
nostris hic fuerit, et generaUter de tota vita confessus, et sic demum
nostrorum Patrum consensu admissus. Sed Deum omnis gratiae fon-
tem et consummatorem precari super est, vt quod ita foeHciter per
eum coepit, eiusdem gratia indies magis magisque confirmetur.
Non satis noui, num de morte M. Ambrosij Lyrani acceperitis *.
Veniet ad vos M. de Halhs^, qui vt vobiscum maneret, precanti
mihi concessum est. Cupio enim vos illius praesentia recreari et con-
firmari in domino^. Expectamus hic M. Sydereum, Petrum Boium et
Christophorum Buscidensem [sic] de quibus saepe iam ante. Rogo vt
ambo S. Magos pro me visitetis, S. Gereonem, S. Vrsulam et D. Seue-
rinum"^. Valete semper in domino lESV, et pro me dominum orate.
8. februarij 1548 Romae. Salutant vos maxime fratres; M. CorneKus
et D. Anthonius^. Raptim.
Indignus frater Pet. Kanisius.
* „Gloria . . virtutem tamquam umbra sequitur" : Ciccro, Tusculanae disputa-
tiones 1. 1, c. 45, n. 109.
2 Haec effecta sunt a P. lacobo Lhostio et praecipue a P. Hieronymo Do-
menech, qui Panormi, Messanae, Monte Regali laboravit. Is a prorege impetravit,
ut per totum regnum decretum Innocentii III. promulgaretur , quod est de non ad-
movenda aegrotantium corporibus curatione prius , quam animis medicina sacrae
confessionis sit admota (in Jure canonico cap. 13, X. V. 38).
^ Haec omnia uberius exponuntur ab Orlandino I. c. 1. 7 , n. 17 — 21 , et a
Dan. Bartolo 1. c. 1. 2, c. 11, p. 111 — 118. Cf. Litfcras qnadrinmtres I, 47—53.
* Is a. 1544 Coloniae fuit et a. 1547 in collegio gandiensi in Hispania vita
cessit; cf. supra p. 103 ^. 108». * Petrus Faber (de Smet).
« Ps. 70, 6.
■^ Corpus S. Severini , episcopi coloniensis , circiter a. 403 mortui , Coloniae
asservatur in ecclesia parochiali (tunc etiam coUegiali) S. Severini.
* Cornelius Vishavaeus et Antonius Vinck.
2(30 60. Canisius Leonardo Kessel et Adriano Adriani.
Charissime frater M. Adriane, quandoquidem te sacerdotem breui
fore contido, (id quod iam iterum apud Reuerendum p, i nostrum egi,
non tuam spectans sed Dei in te gloriam) lioc vnum precanti quaeso
mihi largiaris, vt post primas illas triginta missas, quas forte dic-
turus es, ad meam intentionem septem celebres, quibus et me totum
Deo commendes. Id quod mihi quamuis immerenti non deneges precor.
Sed et te mi pater ac frater Leonarde modis omnibus precor, vt
septem alias pro me dicere non graueris^, qua re nihil gratius
prestare potes illi, qui semper tuus erit in Christo totus, Kanisio.
Reuerendo fratri M. Adriano Antuerpiensi et D. Leonardo Kessel
apud Praedicatores Coloniae,
60.
CANISIUS
P. I.EOXARDO KESSEL. ET FR. ADRIAXO ADRIAXI,
Sociis coloniensibus.
Roiiia 28. Febriiarii 1548,
Ex autographo (2°; pp. 2; in p. 4. inscr. et pars sig.). Cod. colon. : ,Epistt.
ad Kessel. I" f. 38.
Complures huius epistulae sententiae, aliis omissis, insertae sunt codici colon. :
,Hist. coll. Col.", ad a. 1548, f. 15 \
Partem epistulae (^Augeat quod in vohis" — „non minus hic literatis") typis
exscripsit P. 2Iichael Fachtlcr S. J. , Ratio Studiorum et Institutiones Scholasticae
Societatis lesu per Germaniam olim vigentes I (Berlin 1887), 135—136.
Epistula usus est Gothein 1. c. p. 386. 680.
Gaudet Coloniae adulescenthim peccata confitentiiim numeruni augeri. Sociis
de „renovatione votorum" gratulatur. Eosdem hortatur, ut adulescentes ad virtutis
studium , Aristotelis lectionem, disputandi fervorem incitent. Omnia ad charitatem
Dei referenda esse. Quanti vel una anima valeat. Oboedientiam praedicat ; epistu-
larum frequentiam, granimatica exercitia , Ciceronem commendat. Multos Romam
mittendos; quales ii csse deheunt. Germaniac salutem curatidam. Se mox in Sici-
liam abiturum, Ignatio atque immo Deo volente ; ac vel in Indiam, si mitteretur,
libentis^ime profecturum ; propter Christum enim omnia esse spernenda. A Sociis et
Carthusianis preces et missas pro se offerri cupit.
Ihesus.
Charissimi fratres in domino,
Gratia domini nostri JESV CHRISTI semper in cordibus nostris
vigeat et augeatur. Literas vestras in fine decembris scriptas ac-
cepimus, et non sine communi fratrum gaudio legimus, quia consola-
tionis et aedificationis caussas maximas adferebant. Scribitis enim
' Patrem, id est: S. Ignatium.
^ Notandi hic esse videntur numeri missarum : tricenarius et septenarius ; qui
quidem in missis quoque ^Gregorianis" servabantur (cf. Fr. Beringcr S. J., Die Ab-
lasse [11. Aufl., Paderborn 1895] p. 430—433).
28. Februarii 1548. 267
(summa Deo aeterno gioria) messem istic foecimdam praeparari, mo-
iieri complurium corda salubriter, augeri confitentium adolescentum
numerum, et solito maiorem aliorum erga vos beneuolentiam esse.
Neque tantum de alienis scribendo agitis, verum et ipsi vestrum in
spiritu profectum declaratis, dum nouo studio quae iam olim aedidistis
societati nostrae vota, et comprobare et huc transmittere voluistisi.
Augeat igitur quod in vobis iam coepit, idem misericordiarum
pater^, diffundat lumen suum, inserat charitatis feruorem cordibus
nostris, vt non modo sanctae vocationis huius offitia cognoscamus,
verum etiam agnita fortissime compleamus, et finem spei nostrae citra
errorem atque periculum obtineamus.
Interim quod optime facitis , accedentium , ac vos inuisentium
adolescentum rationem sedulam habebitis, a mundo ad CHRISTVM,
a carne ad spiritum eos adducetis: confitendi, communicandi, orandi,
meditandi , plorandi sanctum illis vsuni amoremque commendabitis,
zehmi animarum et perfectionis studium eorundem animis instillabitis,
ad Aristotehs lectionem etiam repugnantes prouocabitis ^ , in dispu-
tandi feruore confirmabitis, verum studiorum scopum et fructum ilHs
ad charitatem vnice referetis. Quod si vel vni quicquam horum
persuaderi a vobis posset, non video, cur ob id sokun non libenter
vitam omnem istic transigere vt plurimum desyderaretis. Nam vnius
animae prodesse et recte consulere posse, totius mundi pretium superat
in immensum. Neque tantum charitatis est, quicquid laboris iuuandis
alijs tribuere soletis, verum etiam vt duplicata sint vestris benefactis
praemia, quod charitas aedificat^ ornat simul et firmat augetque
vobis sancta obedientia. De qua superioribus quidem literis ad vos
perscribendum curauit Reuerendus Pater in Christo Praepositus noster^,
iubens per charissimum Patrem M. loannem Polancum, vos quiete
istic vitam degere, ac saepius vestris de rebus huc literas dare. Mihi
commodum facturi sane videmini, quod et Praepositus hic noster di-
gnissimus comprobat, si nonnunquam in exercendo stilo vestrum stu-
dium collocetur, praesertim ad epistolarum Ciceronis imitationem. Ita
D. Cornelio^ accidit charissimo fratri nostro, vt et ipse ad Gramma-
' De hac ^renovatione votorum" vide supra p. 232 ^ et infra monuni. 3.
2 2 Cor. 1, 3.
^ .S'. Ignatius in Constitutionibus Societatis : „En la Logica, y Filosofia Natural
y Moral, y Metafisica, seguirse ha la doctrina de Aristoteles" (P. 4, c. 14, n. 3).
In verbis „constitutionum Societatis" ponendis non vulgatam versionem latinam
(quamquam haec in Societate vim legis habet), sed S. Ignatii nautographum" iUud
hispanicum hic et semper sequimur, quod nunc quoque exstat , quodque a. 1606,
Claudio Aquaviva praeposito generali , Romae et a. 1892 a R. P. loanne losepho
de la Torre Madriti typis exscriptum est cum hoc titulo: „Constitutioncs Societatis
Jesu latinae et hispanicae cum carum dechirationibus." ^Autographum" ilkid de-
scribitur ibidem p. VIII — IX. XIII — XIV. Latinae constitutiones sat notae sunt:
Ignatius tantum hispanicas scripsit.
^ 1 Cor. 8, 1. ^ Ignatius. " Vishavaeo.
268 60. Canisius Leouardo Kessel et Adriano Adriani.
ticam redire iussus sit: ita breui futurum arbitror [mihi]^ vna cum
M. Antonioi, alijsque non minus hic literatis.
Nunc sextus mensis agitur, quod summa cum animi mei voluptate
patribus ac fratribus Romae adfuerim, ac vt nunquam antea, fructuose
simul conuixerim. Idem sane certo certius procurabunt, quotquot a
vobis huc mittentur. Mitti autem satis non poterunt, (vt vestrum
scrupulum submoueam), modo corpore firmo seu sana valetudine fue-
rint, ac dociles, aspectuque non deformes, et quod praecipuum est,
ad societatem nostram ex animo adspirantes. Quattuor hae res quum
aderunt, ad mittendum idoneos iudicate, et si qui forsan idonei fuerint,
in aduentum charissimi fratris nostri Danielis reseruate. Xam is
contendens vna cum Pastore Bergensi et M. Gillon istuc in Augusto
venturus est^, quando simul inter vos conferetis et illud, expediatne
M. Petrum de Hallis, qui istic breui aderit, vobiscum persistere, an
duobus Louanij fratribus reliquis^ adesse. Reuerendo Patri nostro
]\r. Ignatio non displicebit, vtrumuis cum statueritis et pro Dei pro-
mouenda in vobis gloria, et pro M. Petri valetudine rectius curanda.
Expectamus modo Sydereum nostrum vna cum suis comitibus*, quos
vtinam permul[tos] hic videam. sic Germanicae patriae salutem sitio,
et vobis istic commendatissimam esse cupio. Vtinam vero literis ad
M. Henricum^ datis efficax Dei spiritus adspir[et.] Quo pacto meam
libertatem in scribendo laturi sint, nescio. Vos euentum omnem per-
scribite. Scripsi ad amicos etiam, ne vobis vllo pacto desim, vbi
prodesse possum. Nescio autem quibus primum literis vos conuen-
turus sim mi [sir'] fratres, posteaquam hinc, et breui quidem in Sici-
liam vna cum nouem alijs discessero. Sic enim et de me, et de
M. Cornelio Praepositi nostri statuit auctoritas, imo per Praepositum
ita dei nostri sanctissima decreuit voluntas*^. Noui in Sicilia collegij
fundamenta collocanda sunt ' , et ad quattuor eius amplissimi regni
oppida similis fere patet accessus. Sed ideone amicissimi disiungentur
Hoc insertum est, qiiia ipsa sententia id postiilare videtur.
1 Vinck.
2 Daniel Paeybroeck, Nicolaus Goudanus, Petrus Gillonius , Socii lovanienses,
a Canisio significantur (de quibus vide supra p. 260).
' Unus ex iis Cornelius Broegelnians fuisse videtur (cf. Orlandinion 1. c. 1. 7,
n. 41). Alter fortasse erat Nicolaus Lanoius (Delanoy) ; de quo DeJpIaee 1. c. p. 2*.
■* Petro Boio et Cliristophoro Buscoducensi ; cf. supra p. 265.
* Henricum Dionysium dicit; cf. supra p. 251 — 252. 256.
^ Fortasse sul) lioc tempus Canisius ex ore S. Ignatii excepit illud ,viaticuni
quinque puncta memorabilia exituris [in alias partes] continens", quod „ex manu-
scripto K. P. Petri Canisii" (quod tunc in archivo romano Societatis lesu asser-
vabatur) a P. Ignatio Pinio S. J. descriptum , P. loannes Pinins S. J. in ,Actis
Sanctorum lulii" VII (in editione nova [Parisiis et Romae 1868] p. 586) latino ser-
mone vulgavit, quodque postea etiam italice editum est a P. Francisco Mariani S. J.
(Della vita di S. Ignazio [Bologna 1741] p. 216).
■^ Messana (Messiua) collegium Societatis habitura erat; cf. supra p. 262-.
28. Februarii 1548. 269
animi, quia mortalia haec corpuscula ad tempus separat obedientia,
separat Dei prouidentia, separat vtilitas puplica [_sk], cui semper et soli
debemus omnia, non corporea solum liaec vincula, sed totius mundi
daemum praesidia ? Ego sane, si vel ad Indias iamiam proficisci iubear,
quia DEVM ipsum itineris ducem mihi polliceor, nec animo turbari
possum, nec solicitudine vlla moueri debeo, certus in illo vno mihi salua
fore omnia, qui propter me condidit et seruat vniuersa. Quare quum
e celo emissi, et caelum repetituri breui sint nostri animi, despiciamus
fratres charissimi, despiciamus inquam huius terrae caducum globuknn,
atque tetrum omnino carcerem, cuius tenebris occupati, luce illa prae-
stanti^sima aeternaque destituimur, et mille hic errorum, vanitatum,
laqueorum, cupiditatum labyrinthis inuoluimur, rapimur, concutimur,
agitamur. Hoc solum remedij, hoc solatij relictum est, vt pulcherrimo
charitatis nexu inuicem colligati, iungamus ac firmemus in CHRISTO
animos, CHRISTO libere seruiamus, CHRISTI spiritum hauriamus,
CHRISTVM daenique morte nostra, miserijs et incommodis nostris plene
lucrifaciamus ^, et in aeterna vita simul foelicissime possideamus. Ulud
addam neutiquam omittendum, vt per charitatem eam, quam CHRISTVS
inter nos firmissimam maximamque intercedere voluit, perpetuam mei
memoriam istic retineatis, pro me, pro salute mea DEVM et Sanctos
eius fideliter imploretis, me amicorum simul precibus omnium com-
mendetis , me Sanctis Magis , S. Gereoni , Thaebeis , Mauris ac toti
B. Vrsulae castissimo sodahtio etiam atque etiam ofiferatis^, pro me
daenique (si tantum petere fas est) hebdomadatim sacratissimum
CHRISTI corpus Deo patri offerre curetis. Sane P. Priorem Carthu-
siae amicissimum deprecor, vt semel sacrificantes omnes pro suo
Kanisio celebrare iubeat, atque ita totius conuentus suorum fratrum
precibus indignum licet filium , amicumque prosequatur. Sed et Re-
uerendus P. Ignatius vna cum hac tota lESV societate cumprimis illi
sese commendat. Hic quamquam inuitus scribendi finem facio mi
fratres, precandi iterum pro me, ac hebdomadatim celebrandi munus
obnixe a vobis postulo, certus hanc vestram ditissimam eleemozinam
proficiscenti egeno mihi commodissimum viaticum fore. CHRISTVS
lESVS amore suo nos inuicem magis magisque coniungat, vt in eius
persistentes gratia consortes gloriae reddamur sempiternae. amen.
Romae, XXVIII Februarij, 1548.
Vester in Christo conseruus Petrus Kanisius,
Nouiomagus.
Reuerendis fratribus in Cluisto M. Leonardo Kessel, et M. Adri-
ano Antuerpiensi apud templum Praedicatorum Coloniae Agrippinae.
Coloniae.
" ^Omnia detrimentum feci, et arbitror ut stercora, ut Christum lucrifaciam •*
(PhU. 3, 8). - Cf. supra p. 37^. 173». 173*.
270 61- t^anisius Leonardo Kessel et Adriano Adriani.
61.
CANISIUS
P. liEOXARDO KESSEL ET FR. ADRIAXO ADRIAlfl,
Sociis coloniensibus.
Neapoli 24. 3Iartii 1548.
Ex autographo (2"; p. 1; in p. 2. inscr.). Coloniae, in bibliotheca domiiii
H. Lempertz sen.
Particulam germanice vertit Gothein \. c. p. 768.
Adulescentes germanos Romam mittendos esse. Socios royaf, itt diio sacra capita
sociarum S. Ursulae collegio Messanae instituendo mittctnt. Se, ohoedientiae et chu-
ritatis vinculis Christo iunctntn, nihil timere. Preces j^etit. B. Petri Fahri memo-
riam renovat.
Ihesus
Chariss. fratres in Christo lESV.
Gratia domini nostri JESV CHRISTI semper in cordibus nostris
abundet amen. Priusquam decem ex vrbe discessimus ^ , quo iamdiu
desyderati in Siciliam obedientia duce perueniremus, abunde satis ad
vos variis de rebus perscripsi , et illa praecipue significaui , quae ad
M. Siderei, Boij et Christophori profectionem maturandam pertinent,
quaeque ad bonos adolescentes huic societati praeparandos, et a vobis
istic sedulo prouehendos spectant. Adiunxi praeterea literas ad M. Sut-
phaniensem^ et Baccelium meum^ scriptas, ratus libertatem si qua
vsus sum in scribendo, illos aequi bonique consulturos.
Spero in domino, et cupio equidem vehementer fore, vt quum in
Augusto mense fratres Louanienses istac urbem petierint, vestro
simul studio quidam illis adiungant sese. Et praeterquam quod Re-
uerendo P. Ignatio, et Patribus fratribusque omnibus id placiturum
intelligo, sane si paulatim ita Germani iuuenes a nostris, et cum
nostris Romae instituantur, permagnam hinc vtilitatem et Dei gloriam
colligi augerique posse putarim.
Nunc vel ob id maxime scribendum mihi videbatur (quamuis in itinere
hic essem et quamprimum mare mediterraneum ingressurus) quando-
^ Discesserunt 18. Martii (quae tunc erat „dorainica Passionis") , cnm pridie
eius diei Paulus IIL amantissime iis benedixisset (cf. supra p. 52). Eorum quattuor
erant sacerdotes: Hieronymus Natalis, quem, ceteris consentientibus, Ignatius prae-
esse iusserat, Petrus Canisius, Cornelius Vi.shavaeus, Andreas Frusius. Reliqui.
sacerdotio paulo post ornandi , erant : Benedictus Palmius (Palmio) parmensis , Isi-
dorus Bellini (Sbrandus) Romae parentibus germanis natus, Hannibal Codrettus (du
Coudrey, du Codre) allobrox, Martinus Mare galhis, loanncs Baptista Passerini bri-
xianus, Raphael Riera l)arcinonensis {D. BartoU , Italia 1. 2, c. 12 [1. c. p. 124].
Liltvrac quadrimestres I, 91'. Boero , Can. p. 55. Hic [1. c. p. 56] asserit eos
iter neapolitanum quinque diebus absolvisse). Cf. ea, quae unus ex iis Neapoh'
24. Martii 1548 ad S. Ignatium scripsit, in „Litteris quadrimestribus" I, 91—93.
(^iae etiam ostendunt eos per Marinum (Marino) et Velitras (Velletri) transiisse.
^ Andream Sydereum. ■' Magistrum Hem-icum Baccelium ; de ({uo infra.
24. Martii 1548. 271
quidem ex coiisensu Reuerendi P. in Cliristo Praepositi magnopere
desyderamus, et quotquot modo Siciliam petimus, a vobis obnixe pre-
camur, vt sancta duo capita quae Yirgines Capitolij tribuerunt, Ro-
mam nobis perferri pro vestra fide diligentiaque curetis^. Jllinc enim
in Siciliam facile perferentur, ac nouo quod Messinae erit collegio
non minimum (vt spero) praesidij ac ornamenti dabunt^. Mihi sane
consultum videtur, vt chariss. fratribus Louaniensibus Romam adeunti-
bus hasce sanctiss. reliquias commendetis ^. Cum enim et Reuerendo
P. Jgnatio ita fieri placeat, haud dubitare possum, quin lubenter ad-
modum sanctum hoc onus deportaturi sint, cuius meritis et ipsi per-
egrinando iuuari atque consolari queant. Hoc tantum interea cura-
bitis, vt in Augustum sportula quaedam, et opertoria si videbitur.
istic praeparentur *,
P. et frater chariss. Cornelius qui mecum Siciliam accedit, pluri-
mum vos in domino salutat. Ego quam maxime possum vna cum
illo me vestris orationibus commendatum iri velim. Dicunt, inexpertis
nauigationem qualis nunc subeunda nobis est, periculosam esse solere.
Sed animat me sanctae obedientiae ratio, quae siue viuos siue mor-
tuos corpore nos inueniat, CHRISTO semper praesentes atque gratos
vbique nos facit. Et quis exilij sui perpetuas grauesque miserias,
aeterne patriae beata immortalitate commutari statim non optet?
Sane siue diu in hoc tabernaculo demoremur'' (quamquam momenta-
neuni est omne quod hic viuitur) siue e vestigio dissoluatur corporea
ista moles, praeclare nobiscum agi vtrinque caensendum est, modo
Christo duci et principi nostro adhaerescamus , in illius gratia per-
sistamus, illius crucem et gloriam diligamus, illius daemum nomine
superioribus obedientiam, et charitatem omnibus exhibeamus. Verum
mei memoriam vestris orationibus quotidie renouari , totus exopto
semper. Qua quidem re nihil aut maius, aut dignius mihi vnquam
praestabitis chariss. fratres, qui vestris etiam in domino filijs me com-
mendetis precor, et amicis demum vniuersis. Neapoli 24 Martij 1548.
Valete semper in visceribus lESV CHRISTI pro nobis crucifixi, et
' Plectrudis, Pipini Heristalli uxor, Coloniae (ut ferunt) in Capitolio ecclesiam et
virginum nobilium coUegium condidit, quae aliquamdiu regulam S. Benedicti obser-
vabant. Hae Sociis — id ex proximis epistulis intellegetur — duo capita donaverunt
sanctarum ^Sociarum S. Ursulae" virginis et martyris (cf. supra p. 173*), eaque
fortasse ad gratiam Canisio referendam pro sacris orationibus in templo illo habitis
(cf. supra p. 143). Errat igitur V. de Buck S. J., scribens haec duo capita Canisio
,a Carthusianis patribus" data esse (Acta Sanctorum Octobris IX [Parisiis et Romae
1869], 252).
- Polancus affirmat civitatem messanensem haec duo capita sacra anno 1548
.suis litteris a S. Ignatio postuhxsse (Chronicon I, 366 — 367).
' Haud recte igitur Crombach , Boero , S^guin , alii scribunt Canisium ipsum
sacra iUa capita Colonia Romam attulisse.
* nReliquiarium", quod vocatur, a Canisio significari videtur.
■^ Cf. 2 Cor. 5, 4. 2 Petr. 1. 13. 14.
272 62. Canisius Petro Gillonio, Corn. Brogelmanno, Dan. Paeybroeck, aliis Sociis.
Reuerendi P. piae memoriae D. Petri Fabri de Coloniensibus fidem,
expectationem desyderiaque nunquam non ad mentem reuocate.
Vester indignus et frater et seruus perpetuus Petrus Kanisius.
Chariss. fratribus .D. Leonardo Kessel, et M. Adriano Antuerpiensi
prope templum Praedicatorum Coloniae. Coloniae.
CANISIUS
PETRO GLLLOXIO, CORXELIO BROCiEEMANAO S
DAXIEIil PAEYBROECK
ceterisque Sociis lovaniensibus.
Messana 23. Aprilis 1548.
Ex archetypo (2°; pp. 2; in p. 4. inscr. et pars sig.) ; quod, Canisio dictante,
P. Cornelius Vishavaeus scripsit, Canisius correxit nomenque suum subscripsit. Cod.
colon. : jLitt. Epistt. var." f. signato num. „39", per quem 2 lineae ductae sunt.
QnantHin solaciam ex Sociis capiat, quihuscuni in Italia convcrsetur. De beni-
(jnitate Pauli III. sibi comitibusque fausta precantis. De singulari protectione divina,
peregrinantibus inter varios casus adversos timoresque concessa. Contiones habitas,
nautas, hospites, alios ad sacramentorum perceptionem inductos, stipem largam ac-
ceptam esse. Socios Messanae coram proceribus latine dixisse, liberalissime tractari,
omnem iucentutem instituturos. Quas disciplinas tradituri sinf.
Jesus.
Cliarissimi fratres in Domino.
Gratia Domini nostri Jesu Christi nobiscum perseueret, et augeatur
semper. Amen.
Quandoquidem diuine voluntati, et patribus nostris ita visum est,
vt primum quidem e Grermania in Italiam, tum ex Italia in Siciliam
concederemus, magnam profecto huius omnis profectionis et vtilitatem
intelligimus, et voluptatem quotidie capimus. Augetur autem eaipsa
1 Cornelii Brogelmanni (Broegelmans , Broghelmans) saepius mentio recurret.
Brugis (Bruges) in Belgio natus {Dclplace 1. c. p. 2*), Lovanii circiter annmn 1545
„cohabitabat nostris, suo tamen aere et nutu victitans spe potiundae Societatis"
(*Cod. bruxell. ,Hist. CoU. Lov." p. 11). Societatem ingressus postea Romae, cum
in officio divino recitando scrupulis laboraret, ab ipso S. Ignatio sanatus est {Pctr.
Rihadeneira, Vita Ignatii Loiolae 1. 5, c. 10). Initio anni 1556 ab Ignatio Pragam
cum aliquot Sociis missus est ad collegium Societatis instituendum, ibique ^minister"
et ,,confessarius domus" fuit {Orlandinus 1. c. 1. 16, n. 19. Georgius Varus S. J., *Hi-
storia fundationis CoUegii Pragensis [saec. XVII. scripta], qui est cod. „1 Al" biblio-
thecae universitatis pragensis, f. 1). Ineunte anno 1561 in coUegio viennensi „con-
fessarius domesticorum et praefectus templi" fuit. A provincia Societatis austriaca
anno 1565 Romam ad congregationem generalem legatus, vivere desiit Viennae
a. 1578, annos natus 65, e quibus 32 in Societate transegerat (*Cod. „Annal. Vienn."
ad a. 1561 f. 11'^— 12"; ad a. 1565 f. U*»; ad a. 1578 f. 28").
23. Aprilis 1548. 273
minim iii moclum , qimm reuerendos in Christo patres charissimosque
fratres nostros aspicimus, aut absentes etiam nobiscum reputamus.
Nam cum illi virtutum prerogatiuis, ac pietatis omnis excellentia vere
nobis admirabiles, iuxta et amabiles videantur, ad horum exempla,
mores, instituta nobis haud immerito respiciendum est. Quare non
modo patienter ferimus, sed libenter etiam, et iucundissimis animis
videmus, a terrena quidem patria seiunctos nos esse procul, illis
autem per quam famihariter adiunctos, qui sapientia plusquam patres,
charitate plusquam fratres, et amicorum fide superiores exhibent sese,
nihil intermittentes paenitus, quod nobis ad bene beateque viuendum
ab illis ipsis expectandum videretur. Id quod praefari nunc libuit
charissimi fratres, ut quia summi beneficij huius magnitudinem ne
animo quidem concipere possimus, et grati tamen bonorum authori
omnium Deo esse cupimus, fraterna in vobis praesidia sentiamus, et
vestrarum pro nobis orationum munera, caelesti regi offeramus. De
totius itineris in Siciliam successu pernuilta scribi poterant, quae
partim consolationes spiritus, partim afflictiones corporis comproba-
rent. Sed vt e pkirimis vel pauca obiter attingamus, equis vecti
Neapolim peruenimus \ posteaquam a summo pontifice 2, et a maximis
quibusque Cardinalibus humanissime dimissi sumus^. Nec dubium, quin
istuc copiose perscriptum iam sit, qua beneuolentia sanctissimus ille
pater Paulus tertius nos exceperit decem, qui nouo in Sicilia collegio
destinati fueramus, postulante ita viro clarissimo Prorege, et Messana
celeberrima ciuitate. Igitur priusquam Neapolim uentum est, preter
alia incommoda (sed quae spiritum nutriebant) in summo discrimine
fuit Cornelius noster in Domino frater et socius, cui vt a praecipitio
liberaretur, stupenda Dei virtus adfuit, et equum vna cum insessore
ipso seruauit. Porro simulatque ingressi mare sumus, ac [cum] pro-
cul iam a Neapoli abessemus, fractus'' repente malus in ciuitatem
redire compulif^. Hic tum inuenta est mulier, quae captiuum de-
* Sic Canisius i2)se (ut videtur) scribam suum correxit, qui scripserat: fractci.
1 Haud recte igitiir Boero: „Andavano a piedi'' (Can. p. 56).
2 Summam orationis, quam Paulus III. tunc (17. Martii) ad Socios habuit, vide
apud Orlandinum 1. c. ; cf. etiam Boero , Canisio p. 55. De sicula Canisii missione
et profectione confer, quae scripsere tum Canisius ipse in autobiographia (supra
p. 47. 52—53), tum P. Nafalis in litteris Messana 10. Aprilis 1548 ad S. Ignatium
datis (Litterae quadrimestres 1 , 94—99) , tum Emman. Ayuilera S. J. , Provinciae
Siculae Societatis lesu ortus et res gestae ab Anno 1546 ad Annum 1611 (Panormi
1737) p. 7-13.
^ Margaritam etiam Austriacam, antequam iter ingrederentur , salutaverunt ;
„quae modesta officia", inquit Orlandinus, ,non parum in rem Societatis publicam'
valuere" (1. c. 1. 8, u. 12).
* Mare 28. Martii ingressi, sed post aliquot horas Neapolim reversi, 29. Martii,
q.uae erat „feria V. in coena domini^ iterum navem ascenderunt; 30. Martii ad
Schaletam (la Scalea) Calabriae vicum appulenmt; a Franciscanis prope Schaletan
habitantibus hospitio recepti sunt ; ubi nautis omnibus persuaserunt, ut peccata con
Braunsberger, Canisii Kpistul.ie et Acta. I. 18
m\
274 62. Canisius Petro Gillonio, Corn. Brogelmanno, Dan. Paeybroeck, aliis Sociis.
plorabat maritum, ipsa deploranda potius, quod peccatorum alligata
vinculis, totum triennium a nullo sacerdote soluta esset. Tum vero
cum a nostris pietatem doceretur (hospitam enim sese exliibcbat no-
bis) confiteri M. Andreae nostro^ cepit, et consolationis plurimum
persensit. Multis profecto visum est, ob curandam huius salutem,
praeteritae nauigationis incommodum accidisse. Sed et alibi gratiam
hanc nostris deus contuht, vt [aliqui]* licet tabernis publicis prae-
essent, confitendo tamen sese per nostros expurgauerint ^. Habitae
sunt et conciones publicae, quibus non parum fructus collectos esso''
Christo, speramus, alijque testantur. Vt ad nauigationem redeam,
in qua multum fastidij , nauseaeque pertulimus , satis exagitauit nos
ventus, et antenas' demum disrupit, prouidente nimirum ita Christo,
vt ad ciuitatem proximam declinaremus ^. Vbi multis haerere diebus
coacti, tantum spiritualis fructus nostri compararunt, vt nobilissimi
illic viri certis inter se constitutis legibus, ad frequentem sacrae con-
fessionis et communionis vsum sese astrinxerint , et communi populo
verae pietatis exemplis praelucere statuerint*. Quo in loco cum et
nobis et nautis ad esum vix minimum superesset, vltro ciues illi ne
cognita quidem hac necessitate nostra, liberalitate summa nos pro-
secuti sunt. Huc accedit, quod in ea naui qua vehebamur, nullus
omnino fuerit (fuerunt autem permulti) qui non confitendo et com-
municando magnam nobis laetitiam attulerit, ac bonam de se spem
prebuerit, Hoc vere testari possum, corporalem non minus quam
spiritualem victum nostrorum opera nautis suppetiuisse. Cogor multa
hic praeterire, quibus explicandis omnibus otium negatur, Vt, quod
piratas videre visi sumus , quod nauis cursum nocturno tempore pe-
destri itinere insequeremur , quod per aquas reptandum et transeun-
dum fuit^. Meminit horum exactius puto Magister Cornelius*', qui
praesenti semper animo tempestates ac iniurias omnes conspicatus
Hoc vel simile quid hic stq^plendum esse videtur.
Sic ; sed pofius scrihendum erat : non paucos fructus collectos esse.
Sic ; sed melius scrijisisset : antennas vel : antemnas (Segelstancjen, saihjards).
fiterentur et festo paschali sacram eucharistiam sumerent; eodem aut postero die
mare iterum ingressi sunt {Natalis in litteris 10. Aprilis datis 1. c. p. 95—96).
' Andreae Frusio.
2 Ita caupo eiusque servus confessi sunt Velitris {Litterae quadrimestres I,
91 — 92). Contiones hahitae sunt Velitris et Paulae (vide infra adnot. 3. Litterae
quadrimestres I, 91. 96 — 97).
^ Ad Paiilam (Paola) Calabriae citerioris oppidnm navem appulerunt 2. Aprilis,
quo ipso die ecclesia festum agit ,S. Francisci a Paula", conditoris ordinis ,Mini-
morum" {Natalis in litteris modo allatis 1. c. p. 96).
* Praeterea cum capitaneo et archipresbytero illius regionis constitutum est,
ut bonus quidam sacerdos catechista pnerorum crearetur, et statim ab aliquo ex
Sociis „sanctum hoc opus" inchoatum est {Nafalis 1. c. p. 97).
* Id factum est d. 6. Aprilis, quo Paula profecti snnt: v. litteras Natalis 1. c.
p. 97—98. " Vishavaeus.
23. Aprilis 1548. 275
est, et alijs esse potiiit subsidio atque consolationi. Si molestum
toleratu fuit, quicquid experti tum sumus, nunc sane iucundum nobis
est meminisse, vt naufragantibus et periclitantibus in posterum etiam
libentius compatiamur, illis et charitatis et orationis officia prestemus.
Igitur qui dominica passionis ex vrbe discessimus, octauo die
paschaei nauigationem omnem confecimus Messanam ingressi, Ac
statim quidem ad vicereginam admissi^, magnoque senatus et ciuium
applausu excepti sumus, Deinde tertio die quinque nostrum orationes
latme habuerunt, praesente semper Illustrissimo principe vicerege,
astantibus nobilissimis viris , circumsedentibus omnibus magistratibusi
et audientibus demum plurimis ornatissimo in loco», Benedictus
dominus pater misericordiarumS qui nobis ex profectionis la-
boribus vix dum satis adhuc respirantibus adfuit, et ingentem illorum
conatuum successum nunc palam ostendit. Extruitur collegium non
modo decem nobis praesentibus, sed triginta, sumptus magnifice sup-
peditantur. Jamque intra dies quatuordecim quinquaginta fere coro-
nati aurei in libros expenduntur. Constitutum nunc est et publice pro-
mulgatum, ne quisquam iuuentutem hic instituat, cuius docendae cura
nostris iniuncta est penitus. Quapropter scholae totius gubernationem
sustinemus, et crastino quidem die lectionum pubh'carum initium erit.
Magnae voluptati nobis esse solet, cum in omni disciplinarum genere
exercitatos hic fratres aspicimus, eosque summa cum voluntate ad
infima etiam studia se demittentes, ut ad grammaticos instituendos
perhbenter cuncti appHcent seses. Sunt interim praelectiones et in
Ethicis, et in Theologia. Sed studiorum omnium rationem, quae per
nostros hic instituuntur , ex ipso carmine, quod mittimus, facile ca-
pietis6. Author carminis Magister Andreas noster, qui grecus hic
professor erit, cepit iam libellum de imitatione Christi versibus com-
prehendere. Tam luculenter hoc opus Deo fauente vertit, vt plurimum
pijs etiam esse placiturum confidamus '^. Ego cum ad scribendum
' Die 8. Aprilis.
2 Eleonora Osorio, uxor loannis de Vega, tum Romae tum in Sicilia suam et
hberorum conscientias patribus Societatis regendas tradebat; in coUegiis Messanae
et Panormi condendis multum laboravit; eius filii tria alia in Sicilia collegia insti-
tuerunt: catanense, syracusanum, bibonense (Cartas de San Ignacio II, 14 ^j.
3 Id in templo S. Nicolai factum est, quod Messanenses Societati dedere. Ca-
msms orationem habuit de studio eloquentiae [Agmlera 1. c), nisi fortasse eam ora-
tionem habuit m .renovatione studiorum" initio Octobris sollemniter facta; vide
Polanci Chronicon I, 283. ■» 2 Cor. 1, 3.
5 Natalis universitatis parisiensis morem in docendo pedetontim inducere stu-
<lebat. C4rammaticae classes tres instituit : primac Palmius pracerat, alteri Codrettus
tertiae Passerinus. Artem dicendi tradebat Canisius , dialecticam Beliinus, graecas
htteras Frusuis, hebraeas Natalis. Qui .tamen has quoque brevi post Frusio reliquit •
ipse autem theologiam mane, ethicas vel morales quaestiones post meridiem expli!
cabat [Orlandinus 1. c. I. 8, n. 18. Agnilera 1. c. p. 16. Boero, Canisio p 57 Po-
lancus 1. c. I, 282). « Hoc carmen periisse videtur.
^ Hoc quoque opus intercidisse videtur. Neque enim a Societati^ Tesu bibliu-
276 63. Canisius loiiae. Mense Aprili vel Maio 1548.
satis compositus non essem, humanitate charissimi fratris M. Cornelij
vtendum in dictando putaui. Nec ingratum fuerit , si Colonienses
fratres haec ipsa cognouerint , quae varijs describere literis ob prae-
legendi munus haud mihi vacabat. Idem de se testandum inquit
M. Cornelius, vt ne suas modo literas desideretis. Magnum hic
sane ostium apertumi iri non est dubium, et ex felicissimis initijs
incrementa maxima speranda nobis breui videntur. Nunc alijs in
Sicilia collegijs, quae nostris assignentur, studiose boni viri dant
operam. Christus Jesus in suam solius gloriam vertat omnia, nosque
saluti proximorum vtiles esse concedat. Fratrem Theodoricum^ et
praeceptorem eius Magistrum Uernerum [?], inp[rimis] autem Reue-
rendum d. et Magistrum Routtardum Cancellarium digniss. ^ ex nobis
salute plurima impartiatis. Fratres qui istic agitis, fraternam precor
operam precando Christum nobis impendite, studijs vt facitis diligenter
incumbite, et felices in Christo viuite. Amen. Reuerendum dominum
Hezium*, eiusque conuictorem amicissimum mihi virum D. Scholasti-
cum officiose vtriusque nostrum nomine salutabitis. Denique Colo-
niensibus fratribus, per has literas me purgatura velim, quod sepa-
ratim ad eos nihil perscripserim. Breui tamen id me facturum spero.
Messanae 23 aprilis anno 1548.
Vester indignus et frater et seruus Petrus Kanisius.
Jesus. Charissimis in Christo fratribus Domino Petro gillon ab
Armenteria, D. Cornelio bruegelmans, M. Danieli paeijbroech a den-
deramunda ceterisque fratribus agentibus juxta caemiterium Diui
Michaelis de societate nominis Jesu. Louanij.
63.
CANISIUS
lOXAE,
[litterarum studioso et Societatis candidato ?] Romae degenti.
3Iessana lueiise Aprili vel Maio 1548.
Ex epistula autographa Petri Scboricliii, de qua infra. Cod. colon. : „Epistt.
ad Kessel. I" f. 43.
Lihros scrrptaque x><^tit) quae sibi in rhetorica tradenda usiii sint.
Petriis Schorlchius , Socletatis lesu novicius vel scholasticus, Boma
5. lunii 1548, P. Leonardo Kessel scribit: „In libris quos erjo tibi re-
graphis ulla eius fit mentio, neque a bibliographis libelli „De imitatione Christi"'
(Essai bibliographique sur le livre de imitatione Christi, par Augustin dc Bacl-er
S. J. [Liege 1864] p. 186—199. 252. Catalogue 81. de L. liosenthal: Imitatio Christi
[Munich 1892] p. 22—25). » 1 Cor. 16, 9. 2 Cor. 2, 12.
- Canisium; vide supra p. lie^. ^ Ruardum Tapper.
* Theodoricum van Heeze (supra p. 121), alium ab Arnoldo Hezio fde quo cf.
iufra p. 302-), qui a sacerdotio tunc longe aberat.
64. Canisius Henr, Baccelio, Andi". Sydereo, Petro Boio. 27. Maii 1548. 277
liqiii^ inuenies ojms de conscrihendis epistolis Erasmi'^ , Officia Cice-
ronis, de amicitia, de Senectute, et Paradoxa, oninia uno lihro, corio
ruhro suhducto, compraehensa ; ex ijs, Bialogus de amicitia, Dialectices
et Bhetorices officio^, in margine pulcherrinie explicatus, ut nosti, est,
quae quidem Scholia omnia dUigenti cura et ordine a loerito aliquo de-
scrihi postido, et huc si tion quam primum, certe cum illis qui siih
fifiem aestatis uenturi sunt, mitti. Cogito enim ea in SyciUam M. Petro
Kanisio transferenda daref, cum isj petat taflia in lijteris ad lonam
[datisj; fortassis 7ion oherunt et alijs ; et mihi uhi ad studia rediero,
seruient. Inuenies et alium lihellum Schematum Petri Mosellani^ , ah
Hadamario Reinhardo , (nisi memoria fallat) locupletatorum^ ; a me
similiter multis scholijs marginalihus ex diuersis, auctorum, quem in
eundem finem mittere non grauaheris."
Nescio , num lonas , cui Canisius scripsit , lonas Adler fuexit , de quo plura
infra dicentur.
64.
CANISIUS
HEXRICO BACCELIOs AXDREAE SYDEREO %
PETRO BOIO',
noviciis S. J. Romae degentilnis.
3Iessana 27. Maii 1548.
Ex apographo rccenti, quod descriptum est ex autographo, posito in cod. „Epi-
stolae B. Petri Canisii. Vol. I." n. 1, p. 450. Partes duae huius epistulae (,.Quid
^ Ab Erasmo Roterodamo circiter a. 1522 Basileae compositum.
2 Ciceronis ^Laehus" iam saeculo XY. exeunte et initio saeculi XVI. com-
pluries typis descriptus erat , v. g. anno 1498 Yenetiis cum expositione Omniboni
Leoniceni.
3 Petrus Schade, vulgo Mosellanus (1493—1524) , linguarum professor in uni-
versitate lipsiensi , Lutheri fere studiosior quam romani pontificis , proprietates
linguae latinae per indices exposuerat in suis ^Tabulis de schematibus et tropis",
quae primum anno 1516 Francofurti et postea saepe typis exscriptae sunt. Coloniae
a. 1512 — 1514 civis academicus et bursae montanae alumnus fiierat {K. Krafft und
W. Krafff, Briefe und Documente aus der Zeit der Reformation ira 16. Jahrhundert
[Elberfeld 1876] p. 183. 190).
■* Reinhardus Lorichius, ex Hadamar, Nassoviae oppido, ortus, rhetorices pro-
fessor in universitate marburgensi, a. 1540 Francofurti ad Moenum typis Christiani
Egenolphi vulgavit opus ^TabvIae Petri Mosellani de schematibvs et tropis, iam
recens compluribus figuris locupletatae, uariisque nouis Autorum optimorum exemplis
illustratae". Quem Chr. Gottl. lorher et Car. Goedekc lesuitam fuisse falso dicunt;
protestans erat, et parochum agebat apud protestantes, cum paulo post a. 1564 vita
cederet {X. Putdus in ,Der Katholik", 74. Jahrg., I [Mainz 1894], 528. F. W. E. Roth
in „CentraIbIatt fiir Bibliothekswesen", 11. Jahrg. [Leipzig 1894] p. 375—377).
^ Hic paulo post Societatem reliquit; vide infra p. 290.
« De hoc vide supra p. 249. 252. 254.
■^ Is idem esse videtur ac Petrus Schorichius, de quo supra p. 276; hic enim
litteris illis sic nomen suum subscribit: ,.Petrus Scorichius Crembserius" (Cremsa,
278 64. Canisius Henrico Baccelio, Andreae Sydereo» Petro Boio.
enim est" — ^expeditos omnibus provexit" ; ^Agite vero" — ^preces impertiatis")
transcriptae sunt a P. Petro Hxgo S. J. in cod. monac. „Lat. 1606" f. 78"; alterum
earundem partium apographum est ibidem f. 129. Sed haec omnia ex Sacchino
descripta esse videntur.
Eaedem partes sunt apud Sacchinum, De vita Canisii p. 45 — 47.
Aliqua etiam sunt apud Pijthon 1. c. p. 55 ; Ign. Agricolam S. J., Historia Pro-
vinciae Societatis lesu Germaniae Superioris P. 2 (Augustae Vind. 1729), Dec. 6, n. 754.
755, p. 216; liiess 1. c. p. 74—75 (germanice) ; Boero, Canisio p. 52 (italice); alios.
Fratres et se ipsum consolatur, qiiod non liceat sihi praescntibus colloqui. Con-
gratulatur iis commorationem romanant et Sociorum romanorum consuetudinem , ac
monet, ut facultate omnis virtutis addiscendae diligenter utantur. Caelestibus praemiis
ob oculos p>ositis, ad pntiendnm et ohoediendum eos excitat. Se Rhetoricam docere
ac preces et epistulas desiderare.
Chariss. desyderatissimique in CHRISTO fratres
Gratia Domini nostri lESV CHRISTI et pax in nobis sentiatur,
per nos operetur, et nobiscum permaneat. Amen. Quid primum ad
vos scribam , nescio ; tam multa se cumulatim hic offerunt mihi , et
ea quidem ipsa tum gaudii, tum doloris haud dissimiha. Sicut enim
post mutuos illos amplexus mire suavis esse solet primus conspectus,
amicorumque congressus , praesertim quum e longinquis regionibus
longa etiam expectatio et desyderium ardens adfcrtur: ita moerorem
quoque (nescio quem) experiuntur homines vel inuiti, quando iamdiu
quaesita firmandae et augendae amicitiae praesidia non sibi deesse
modo ad tempus, verum etiam eripi omnino suspicantur, Ad hunc
modum sane (ut ego arbitror) communis quaedam et saltem leuis
inter nos commotio subnasci potuit, siue quod Kanisium vestrum vel
unice istic notum, et amicum veterem, ita subito esse sublatum vobis,
abductumque procul initio acciperetis: sive quod ego tantopere mihi
desyderatos fratres eosque primos pene in hoc instituto nostro Ger-
manos coram salutare non potuerim, praesertim post longam et ut
credo, laboriosam profectionem illam, quae vos ab amicis, a mundo,
a patria semel auulsos, vobis ipsis tandem reddidit; nec in urbem
solum gloriae imperiique principem foelices adduxit, sed patres etiam
(uti videtis) optimos, et fratres omnium (ni fallor) fidissimos vobis in
Christo utendos ac fruendos dedit. Quae profecto mihi tanta ac taha
videntur esse, ut infoeHcis Germaniae capere nos omnes possit obHuio,
summusque amor succedere debeat urbis, in qua praeter inviohitam
semper Christi Petrique fidem, noua nobis foehcitas obtigit, quae
omnes mundi pompas, omnes carnis dehtias in immensum excellit.
Quid enim est, quid valet obsccro', veros et exercitatos in Christo
Quid enim valet obsecro Agric.
Cremisium, Krems, oppidum austriacum, ad Danubium haud procul a Bavaria situm).
Idem in matricula ingolstadiensis universitatis (infra, monum. 52) dicitur „Magister
artium Coloniensis", et frater erat Georgii Schorichii {Pohoicus II, 581), qui postea
Sociotatem ingressus et insignis contionator factus est. — Tres hi iuvenes Romam
paulo ante advecti erant; cf. supra p. 253. 255.
27. Maii 1548. 279
patres spectare, illos tibi patres iiitelligere % a quorum sententia tutis-
sime totus pendeas malique nihil omnino expectes, sed ea solum, si
velis, quotidie accipias, quae nullis mundi praesidiis, et ne maximo
quidem literarurn studio tibi aliquando" pares. In hac schola diues
abunde paupertas discitur, libera vere obedientia percipitur, gloriosa
praecipue humilitas, et nobilissimus lESY crucifixi amor solide com-
paratur \ Ego vero, quum pulcherrimam illam philosophandi rationem,
quae istic nemini deest, occasionemque animo mecum reputo, quid
Romae habuerim, quid reliquerim, video: sed damnante segnem hunc
animum ipsa mihi conscientia, doleo certe, parum temporis, minus
vero curae et studii rebus illis praeclarissimis a me datum esse. Quod
fortasse quum non sine summo dedecore dicatur, praeteriri a me
nunc poterat, nisi meo exemplo vestris etiam commodis prospectum
iri desyderarem. Quare non in vacuum quaeso gratiam hanc
Dei ampHssimam accipite^ sed praesente bonitatis divinae munere
sic utendum censete, ut sitis et ipsi vobis ^ omni ex parte superiores,
et in dies singulos conformiores CHRISTO. Non quod meis exhorta-
tionibus ad pietatis vestrae cursum opus sit , quin potius stimulis
vestris tarditas mea locum aditumque praebet: sed pro mea apud
vos libertate solita id dixerim fratres. Benedictus interim pater
ille misericordiarum^ qui terram veluti promissionis alteram vobis
exhibiturus, Pharaonem submersit cum suis Aegiptiacis curribus^,
atque in plenam ut libertatem vos assereret sibi, per calcatas mundi
illecebras huc demum vinculis expeditos omnibus provexit. Accedit
insuper hoc singulare commodum, si Dei Opt. Max. probatissimam
voluntatem disquirimus, nos nimirum ne horulam quidem colloquiis
famiharibus consumere sinimur, ut causam inveniamus optimam, verum
amicitiae nostrae proventum. Is non corporum coniunctione (ut vul-
gus hominum praepostere facit) nobis metiendus est, sed animorum
aequalitate, ac voluntatum concordia constat. Proinde quum unus
idemque CHRISTO serviendi conatus nec dispar cursus nobis obtigerit,
afflante nimirum sacratissimo ita spiritu , quo pacto non ubique con-
iuncti sumus? quae locorum intercapedo nos distrahet? quando invicem
videre et colloqui prohibemur? Aut si perfectissimam convivendi
rationem exquirimus, quid expectare tandem, aut desyderare possumus
fratres, nisi post brevissimum huius vitae curriculum ad perbeatam
illam commigrare patriam, in qua nuUa mortis iniuria nos dirimat,
nullus malorum impetus frangat, sed immortalis ille pater assistat,
delitiis nos omnibus expleat, denique charissimorum fratrum societas
beatitudinem augeat? Tum vero (Deus bone) quam vokiptuarium erit
* veros et exercitatos in Christo Patres nancisci Succh., cqmjiapha uion., Afjric.
^ In autographo hic litterae aliquac deaunt. Aliquando habent Sacch. , cod.
monac, Agric. '^ coraparantur Sacch., Agric. ^ ut sitis vobis Agric.
2 Cor. 6, 1. 2 2 Cor. 1, 3. ^ Cf. Exod. 15, 1—20.
280 64. Canisius Henr. Baccelio, Andr. Sydereo, Petro Boio. 27. Maii 1548.
meminisse, quid CHRISTI amore perpessi, quae terrae boiia aspernati,
quas hominum censuras et de nobis expectationes abominati sumus,
si tamen id omne summo in nos Dei amori vel minima ex parte satis
esse potest. Agite vero mi fratres (hoc enim nomine si antehac
unquam nunc mihi maxime utendum puto) fidentibus quaeso animis
aggrediannir ea subire omnia, quae sanctae obedientiae iugum adfert,
sed leve illud non minus ac suave iugumi, si vel paulum assue-
fecerimus". De me quod peculiariter scribam operae pretium non est.
Rationem suscepti in Siciliam itineris haud dubie cognouistis. Qui
spirituaHbus istic rebus operam dare amplius eram indignus, ad studia
sed certe insipida reuocatus sum: nisi forte'' sapidum esse dicimus'
quicquid suum ab obedientia condimentum capit. Rhetoricem pro-
fiteri iussus (a qua tamen facultate aHenus sum) in instituendis bonis
adolescentibus operam meam colloco , facturus etiam spero duce
CHRISTO aliud quiduis, quod vel obedientia praescriberet , vel mea
imbecillitas ferret ^. Mirum quantus hoc loco fructus per nostros Christo
sit collectus 3, et breui quidem tempore maiora his accessura speramus.
Qua in re vestras etiam nobis preces impertiatis, Kanisii vestri, vestri
dico memoriam augeatis, et cui pene universa desunt, quotidiani mu-
neris loco precationes assiduas (per Christum precor) singillatim tri-
buatis. Postremo quia de fratrum Coloniensium rebus ipsorum literae
parum indicant (vestris enim omnium verbis explicari singula spera-
uerunt) vellem equidem tum de illis, tum rebus de aliis, quas ad me
spectare putabitis, singuh perscriberetis , maxime vero ilhid, quos in
hisce primordiis aifectus, quasve molestias maximas fortasse sentiatis.
Dominus lESVS spiritu suo imbecillitatem nostram corroboret, et ger-
manam nobis charitatis suae vim in dies augeat. Amen.
Messanae 27 Maij 15 [48.]
Yester et servus et fr. in Domino minimus
Petrus Kanisius.
Chariss. in domino fratribus M. Henrico BacceHo, M. Andreae
Zutphaniensi et M. Petro Boio.
In autographo annus, quem Cauisius epistulae adscripsit, vel potius duae ul-
timae eius litterae obscurae fuisse vel excidisse videntur. Epistulam anno 1548 datam
e.sse et ipsae res ostendunt, quae in ea leguntur, et Saccliinus, Boero, Riess tradunt.
* animos assuefecerimus Sacch. ; cod. monac.
^ nisi quod Sacch.; cod. monac. " ducimus Pijth.
1 Matth. 11, 30.
2 ^Canisius Rhetoricorum lil)ros ad Herennium scriptos coepit interpretari,
addita ex Ciceronis orationihus una." Ita HaiuuhaJ Codrettiii< , Canisii tunc collega
(cf. supra p. 275»), in historia ms. provinciae S. J. siculae, quam in messanensi
Societatis bibliotheca asservari scribit Aijnilera 1. c. p. 3—4; cf. ibidem p. 16. Praeter
docendi niunus, quod Canisius singulis diebus una hora ante meridiem administrabat et
una post meridiem, latine et italice contionabatur {Agiiilera 1. c. p. 22—23. Sacchiniis,
Can. p. 44—45). ^ yjje Aguihram 1. c. p. 17. 22. 29. 36—37 et epistuUis sequentes.
65. Polancus Can. 2. lunii 1548. 66. Can. Chr. Buscoducensi aestate a. 1548. 281
65.
P. lOAXXES I>E POIiAXCO,
Societatis lesu secretarius,
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 2. luiiii 1548.
Ex libello periodico „Monnmenta Jtistorica Societatis lesu" Ann. 1. (Matriti
1894), Vita Ignatii p. 289'.
„Ex commissione" , itiquit editor, S. Ignatii Polancus Canisium
Jaudat simulque corripit, quod Germaniae suae tam sit memor".
Spes raagna est has et raultas alias litteras, a S. Ignatio vel Polanco (Ignatii
nomine) datas, mox typis exscriptum iri in „Nova serie litterarum S. P. N. Ignatii",
ab hispanis nostrae Societatis patrihus evulganda.
66.
CAXISIUS
CHRISTOPHORO BFSCODUCEXSI,
candidato vel novicio Societatis lesu.
3Iessana aestate anni 1548.
Ex apographo (eiusdem temporis) epistulae Polanci, de qua infra. Cod. colon. :
,Litt. Epistt. var." f. 46.
P. loannes de Polanco nomine S. Ignatii Sociis lovaniensibus Roma
28. Augusti 1548, praeter alia, haec scribit: „De Christophoro vero
quid actum sit, nescimus, nec enim responderi literis ad eiim transmissis
a Domino Canisio, videmus, si quid vobis erit compertiim, nos ad-
monebitis."
67.
CANISIUS
P. I.EOXARDO KESSEL ET FR. ADRIAXO ADRIAXI.
Sociis coloniensibus.
3Iessaiia 12. Augusti 1548.
Ex autographo (2**; pp. 3; in p. 4. inscr. et pars sig.). Cod. colon. : „Epistt.
ad Kessel. I" f. 45 et sq. non sign.
Particulae quaedam transci-iptae sunt in Cod. colon. : „Hist. coll. Col." ad
a. 1548 f. 15 a.
De atnicis quibusdam. Adriamun cupit esse Ciceronianum. Socios ad Germa-
niam iuvandam excitat. Tres Socios lovanienses Romam fauste advenisse. Adrianam
monet, ut sacerdotium suscipiat et Coloniae lihcnti animo maneat neve ulla specie ab
ohoedientia recedat; hanc enim in Societate summam esse oportere. Eundem repre-
282 67. Canisius Leonardo Kessel et Adriano Adriani.
hemlit, qHod in litteris inconsiderate quacdam scripscrit, leges ab Ignatio condendas
deprecatus sit etc, Quantum apud Socios mcssanenses oboedientia fioreat. Eius urhis
iuventutem peccatorum confessione maxinie cohiberi. Quae catecheses, contiones, exer-
citia pia ibidem fiant. Indicem pensorum et disciplinac scholasticae eius collegii pro-
ponit. Quanta ab eo pro ipsa etiam Graecia sperentur. Adulescentem puuijerem
Sociis commendat eosque de futuris rebus laborare vetat.
ihesus
Chariss. fratres et in clomino semper desideratissuni.
Gratia domini nostri JESV CHiilSTI et pax vera nostros conatus
dirigat, et ad aeternam gloriam prouehat amen, Literas vestras,
quae mihi non possunt non esse pergratae, easque in Aprili subscriptas,
post Augusti Kalendas accepi. Amo vestrum Meerhoutanum, cuius et
epistolam probo, sed voluntati non satisfacio nimirum tam procul ab
vrbe nunc absens. Quod ad D. Henrici Zutphaniensis scripta pertinet,
quibus mihi respondet amicissime, sentio facile, quibus impedimcntis
cursum in pietate suum perturbet: atque vtinam et ipse quam sentit
vere, tam corrigat integre. CHRISTVM precemur omnes, vt pro-
fligata omni pusillanimitate libertatem spiritus inueniat, et ad hanc
capessendam ab externis etiam rebus perfecte contemptis viam sibi
patefaciat, nec sibi citra praesidem aliquem facile credat. Sane per
occupationes ad illum mihi chariss. scribere non licet: orationes eius
etiam atque etiam pro me fundi velim.
Gaudeo de mutato stilo tuo mi frater Adriane, quem ego inter
Ciceronianos (quod inter nos dictum sit) videre cupio excellentem.
Gaudeo itidem de singulari, ac diuinitus data tibi fidutia, quod de
Germaniae tum reformatione , tum integritate reddenda, in domino
magnopere confidas. Augeat hanc vobis fidutiam qui dedit, eoque
libentius in adiuuanda istic iuuentute elaboratote: permultum vos
commoueat veh'm speratae salutis ratio: cuius vt participes onmino
sitis, partim in orationibus vestris et sacrifitijs, partim in priuatis ex-
hortationibus et exemplis pubplicis \sic\ situm est. Hic in mentem
venit triplex ille funiculusi, quem per uos dei charitas ita con-
iunxit, vt sine omni ruptura saluus Romam peruenerit^, magnumque
de se alijs odorem diffundere iam coeperit ^. Credo ex fratrum illorum
literis vos plura intellecturos. Dabit spero maiorem indies prouentum
• „Funiculus triplex difficile rumpitur" : Eccles. 4, 12.
2 Magistri Andreas Sydereus, Petrus Schorichius, Henricus Baccelius ; cf. supra
p. 277—280. Qui etiam ab Antonio Vinck S. J. significari videntur in litteris
a. 1548 Roma Coloniam ad Adrianum Adriani S. J. missis; in quibus haec sunt:
,Juuenis quidam cui nomen antonius qui cum .D. petro Kanisio leodium protici-
scebatur cum a capitulo colonicnsi mitterotur, ad nos venit [ut in Societatem recipe-
retur] quinque aut sex diebus (ni fallor) antequam tres fratres reliqui vonircnt, qui
benigne susceptus est et in hospitali sancti Jacobi incurabilium viuis christi membris
inseruit feruentissime" (Ex *autographo. Cod. colon. : Jjitt. Epistt. var." f. 53).
» Cf. 2 Cor. 2, 14. 15.
12. Augusti 1548. 283
dominus, vt non frustra cum fratre piae mem. M. Lamberto ^ istic relicti
videamini. R. P. Jacobus de Geldonia et M. Petrus de Hallis magni
haud dubie pro nobis patroni apud CHRISTVM intercedunt et letissime
Patri Reuerendo M. Petro Fabro, M. Ambrosio, et M. Lamberto,
alijsque nostris fratribus nunquam morituri assistunt ^. Scribis mi
frater Adriane: Si in istis partibus mihi manendum foret etc. sacer-
dotium suscepissem , et ad CathoHcum quendam magnae dignitatis
virum me contulissem, intrando penitius Germaniam. etc. Primum
de sacerdotio vellem plane, et velle idem Patrem nostrum Praepositum
sensi, et vt quamprimum sacerdos ad nos scribas, per CHRISTVM te
obsecro. De manendo sic habe: Vbicumque ex R. P. Jgnatij volun-
tate commoramur, illic toti esse tum corpore tum animo, ac prorsus
ita quiescere conuenit, velut nunquam illinc simus emigraturi. Quare
spem et dubitationem et expectationem futurorum omnem praescinda-
mus, et qui ne crastinum quidem nobis polliceri possumus ^, de ratione
mutandae vitae nil omnino curae admittamus, sed ab obedientia sim-
plicissime toti pendeamus, ne intellectu quidem in partem aliquam
deflectentes. Alterum illud de discenda lingua Germanica* et elo-
quentia, praesertim apud alienos extra Coloniam, scio quidem R. P.
Jgnatio id minime placiturum, vt mirer admodum, cur ob istam falsi
boni spetiem te segregare cogites a dilectiss. patre tuo d. Leonardo,
ne dicam ab obedientia ipsa, quae omni sermonis gratiae (ut nosti)
anteponenda est. Vbi charitatis ratio me valde mouet, vt pauca di-
cam familiarius. Vellem sane mi frater, vt non quae incidunt statim,
nobisue sic esse videntur, ea literis libere mandarentur, et maxime
ne Romam perscriberentur. Quum ante annum de statu fratrum Lo-
uaniensium scriberes , admirati sumus haud parum , presertim quod
rationibus quibusdam concludere te posse sperares, nunum e Societate
nostra Louanium ex urbe mittendum esse, aut certe Patrem de Gel-
donia Louanij parum fuisse profecturum. Adde quod fratres Loua-
nienses ita praedicares, qui nulHs constitutionibus , quas promiserat
tum R. P. Ignatius, coercendi essent, eo quod constitutiones libertatem
spiritus impedirent. In quibus multa scio tum Romae reprehensa
sunt, et ego tacita omnino vokiissem. Quare primum orationibus diu
multumque commendari conuenit, dein cum fratribus communicari, si
quid huiuscemodi forte scribendum occurret, Praeterea quum R. Patri
nostro M. Leonardo commendatus sis, eique per omnia non secus ac
R. P. Jgnatio, imo CHRISTO lESV obedientiam, reuerentiam et ob-
seruantiam omnem debeas, nihil quaeso nisi per illum scribi et pro-
poni cures: nisi magna scribendi ratio se praebeat, aut ille tibi scri-
1 De Castro.
^ lacobus Lhostius et Petrus Faber (de Smet) paulo ante vita decesserant,
liic in collegio patavino, ille Bononiae {Orlandinus 1. c. 1. 8, n. 23. 27. Polancus 1. c.
1, 284). 3 Cf. Prov. 27, 1. Luc. 12, 16—20. lac. 4, 13. 14.
* Adriani sermo patrius lingua erat vlamica; antverpiensis enim erat.
284 67. Canisius Leonardo Kessel et Adriano Adriani.
))eiidum qiiicquam commandet^ Reuera uiliil in hoc nostro instituto
firmius, niliil vtilius maiusque reperias atque incomparabilem quandam
obediendi promptitudinem, et sese per omnia subijciendi illi, qui pater
nobis ex R. P. Jgnatij voluntate obtingit, etiamsi coquuus uel puer is
esset. Quae omnia vt a me sincero animo scripta sunt , ita l)oni
aequique consulas precor, et me vicissim qui nuiic primum obedire
disco, per omnem occasionem admoneas oro.
Porro praecipuus obodientiae fructus est ille, quem hic quotidie diuina
bonitas per nostros exhibet successus. Qui maximi e fratril^us videbantur,
ad infimam puerorum classem ex obedientia ad tempus demittunt sese,
Donatumque praelegunt^. AHj quum in studijs maxime feruent, ilico
curis et offitijs administrandae domus onerantur; quotidie multi tum
ante prandium, tum post in horto laborant sudantque, contiones ex tem-
pore fieri mandantur, et a minimo quoque poenitentiae iniunguntur.
De loci huius et vrbis dispositione iam alias ad uos perscriptum
est. Ciues et magistratus mira quadam beneuolentia nos prosequi
pergunt, omnemque iuuentutem nobis gubernandam committunt. Ma-
gnus et bonus de societate sparsus hic odor est (CHRISTO gratia)
cum publicum profectum ac iuuentutis emendationem spectet. Petu-
hms enini aetas et nugarum sequax hoc fraeno niaxime cohibetur, si
frequenter peccatis in confessione recitandis immoretur. Atqui nullus
est uel ex minimis adolescentulis, qui non quouis mense ad minimum
semel conscientiae suae consulat confitendo. Accedunt et lectiones
singulis hebdomadis de doctrina Christiana, lectiones item in D. Pauh'
epistolas publicae^, confessiones frequentes, priuatae exhortationes.
Offerunt iam nunc se quattuordecim , quibus exercitia (vt nostis)
spiritualia impertiamus. Complures tum nobiles, tum plaebei nobis
commorari exoptant, et ex eis breui admittendos esse nonnullos
audio. Kalendis Octobris suum repetent feruorem coepta iamdudum
studia , sed ob aestiuuni feruorem parumper intermissa ^. Quorum
sane studiorum variae constitutae sunt iam classes. Vt prima teneat
Grammaticis elementis imbuendos, ac rudiores adolescentulos. Pro-
xinia linguae latinae docebit elegantiam, et grauiores tractabit auctores.
Tertia Rhetoricen proponet ex Cicerone* et Fabio^, addita interim
Sic,' sed legendiim esse vldetur: comnieudet.
' Aelii Donati, grammatici et rlietoris romani (sub a. 350), magistri S. Hie-
ronymi, „Ars minor" grammatica, ([ua octo partes orationis catechetice exponuntur.
per medium aevum in usu erat frequentissimo.
2 Hae a P. Hieronymo Natali „in aede maxima maximoque conuentu , nec
sine Vega Prorege" liabebantur {Orlandinits 1. c. 1. 8, n. 13).
^ Folatictts Roma 4. Augusti 1548 ,ex commissione" S. Ignatii scripserat „de
studiis quibu.s exerceri" oporteret „Petrum Canisium, Benedictum Palmium et An-
nibalem Coudreto" (Monumenta historica Societatis lesu I. c. p. 290').
* Cf. supra p. 277 *.
* M. Fabii Qttintiliani opus ,.De institutione oratoria" tunc usitatissimum erat
12. Aiigusti 1548. 285
lectione nobilis historiographi, vt Liuij uel Suetonij. Erit et Graecae
linguae classis propria, quemadmodum et Hebraeae^. Tum in philo-
sophia peculiaris habebitur studiosorum ratio, vt Dialectica et Phijsica
percipiantur. Nec aethicae suus quidem locus et honos deerit. Theo-
logus autem professor et D. Paulum explicabit, et Scholasticam
theologiam non obscure tractabit. Cui adiungetur opinor et alter,
eximium quiddam e sacris literis deprompturus. Demum certis diebus
in doctrina Christiana praelectorem sibi habebit quaeque classis, et
ad pietatem singulari opera prouehetur. Quotidie sacrum in templo
nostro adstantibus studiosis omnibus fiet: quouis mense confessuri et
explicaturi conscientiam venient, ac sine cessatione disputationibus,
quum tempus praescriptum aderit , operam dabunt. In scribendo,
componendo, declamando, repetendo iam antea sensimus quid quantum-
que fructus sit positum, ac proinde nihil istiusm[odi] postea negli-
getur^. Huius igitur vtilitatis magnam habere rationem volunt nostri,
praesertim quum liquido perspiciant, non solum huius nobiliss. Reip.
ornamenta augeri sic posse, ex probe institutis videlicet bonorum ad-
olescentum animis, verum etiam totius regni Siciliensis salutem hinc
non minima ex parte dependere. Quod vsque adeo iam alijs Sici [liae]
ciuitatibus comprobatum est, vt e Societate hac nostra mitti ad se
quosdam efflagitent. Prorex, cui phu-imum debemus, vltro citro, longe
lateque literas tijpis excusas misit et ad studia haec Messanae noua
quosuis inuitat prouocatque. Confidimus in domino, breui fore, vt
non tam studiorum quae (vt dixi) profitebimur, quam pietatis in-
crementa successumque maximum lete hoc loco aspiciamus, Neque
tantum haeresibus hoc pacto viam occludere licebit, sed etiam (quod
vehementer cupimus) ad Graeciam vsque fidei et Ecclesiae restituen-
dam hinc patere aditum ianuamque patefieri posse videmus^. Quo
magis habenda vobis est ratio fratres, vt tum in orationibus, tum in
sacrifitijs vestris perpetuam nostri memoriam conseruetis. Nam et breui
plures e nostris hic expectamus, quos ex vrbe euocari summi homines
amicique nostri curauerunt. Datur etiam opera, vt auctoritate Apostolica
sit Messanae Vniuersitas *. Collegium certe nostris commodissimum
iam prop[e] perfectum est, sed adiunctae scholae necdum exaedifi-
catae. Quod aedifitium quanti constet , nondum certo intelligitur.
parum abest, quin bis mille ducatos in istam qualemcunque structuram
1 Cf. siipra p. 2755.
- En indicem pensorum et disciplinae scholasticae , antiquioi'em ceteris omni-
bus, qui ab aliis collegiis Societatis in vulgus emissi sunt, vel saltem priorem iis
omnibus , qui hucusque typis exscripti sunt. Catalogum quendam messanensem
anni proxime secuti proponit Polancus in Chronico I, 371 — 372.
^ De pueris graecis, quos S. Ignatius alendos et instituendos suscepit, vide
eius litteras in „Cartas de San Ignacio"' II, 144 — 145.
* Paulus III. id quidem Messanensibus et Societati concessit; sed varias ob
difficultates decreta exitum non habuere {Otiandinus 1. c. 1. 8, n. 14; 1. 9, n. 19).
286 67. Canisius Leonardo Kessel et Adriano Adriani. 12. Augusti 1548.
impenderint. Sed ne sim longior, ad amicos Nouiomagenses scribo,
ne per illos mora sit, quominus in Martio daleri Carthusiensibus
numerentur^. Qua de re, sicut et de occupationibus , studijs incom-
modisque vestris me semper quaeso certiorem facite. Nam ex urbe
literas quauis hebdomada cum vestris accipere possu [mus.] Georgium
fouete, charum mihi in domino et magnae spei adolescentem ^. Mater
eius haud dubie vobis oneris nonnihil adfert, sed vestra in illam cha-
ritas minime infructuosa [est.] Confido equidem vobis euentura foe-
licius omnia, quamdiu pauperem eiusmodi propter CHRISTVM ipsi
pauperes Hberaliter aletis. Quod ad me attinet , vti precari soleam,
nostis. Quippe vestris mihi precibus esse opus , facile ac grauiter
saepiusque experior. Orate igitur chariss. fratres pro Kanisio vestro,
qui semper istic adesse quidem corpore non potest, animo tamen
vobiscum vnitus perstare tum maxime cupit, quum sanctiss. Magos,
Thaebeos, Machabaeos, et S. Vrsulae sodalitium inuisitis ac imploratis.
faxit sanctorum author D. lESVS, vt non priuatum in nobis sequen-
dum esse spiritum putemus, sed communia semper ea spectemus, quae
magis ad praestandam simplicissime obedientiam faciunt. Non resideat
vUus in nobis affectus aut loca mutandi, aut studia praepropere ab-
soluendi : Ex Dei nutu enim obedientiae sanctae dictamine tota nobis
vita pendeat, nihilque de incertis futurisue soliciti, tantum quae pro-
posita nobis sunt ac praesentia, humiliter non minus ac \ngilanter
curemus et vrgeamus oro. Valete in domino fratres dulcissimi.
Messanae 12 Augusti 1548.
Vester indignus licet frater et seruus
Petrus Kanisius.
Exercitia nostra (quod forte intellexistis) auctoritate Apost. ex-
aminata et confirmata sunt^. Amicos demum omnes nominatim sa-
lutate.
ihesus. Reuerendo in Christo fratri, domino Leonardo Louaniensi,
et M. Adriano Antuerpiensi , studiosis Coloniae prope tempkim Prae-
dicatorum j Coloniae.
' Vide supra p. 251*. 257. - (leorgiuni Eder? Cf. supra p. 126. 163.
^ Paulus III. litteris apostolicis Romae 31. lulii 1548 datis, petente Francisco
de Borgia, Gandiae duce, exercitia spiritualia, ab Ignatio ^composita" et a loanne
Alvarez de Toledo 0. Pr., cardinali S. Clementis et episcopo burgensi, et Philippo
Archinto, episcopo Saluciarum et urbis romanae vicario generali, atque Aegidio Fos-
carari 0. Pr., magistro sacri palatii, examinata, approbavit omnesque hortatus est,
„ut tam piis documentis et exercitiis uti, et illis instrui devote velint". Quae litterae
baud raro typis exscriptae sunt. maxime in editionibus exercitiorum.
68. Hammontanus Can. aest. vel aut. 1548. 69. Polancus Can. 13. Oct. 1548. 287
68.
GERARDUS HAMMOXTAl^US,
prior Cartliusiae coloniensis,
CANISIO.
Colonia aestate vel autniimo 1548.
Ex Acfis Sancforiim lulii VII (Antverpiae 1731), 488 — 484; in nova editione
(Parisiis et Romae 1868) p. 495,
Opfat, iit Canisiiis in Germaniam inferiorem reveiiatur.
P. loannes Pinius (Pien) S. J. l. c. ex apogrcqjho, quod in tdbulario
Societatis royyiano ex autographo ipso descriptiim erat , typis exscripsit partem
maiorem epistulae a Gerardo priore ad aliquem de Societate Bomae degentem
datae ^, in qua Gerardus Ignatium eiusque fratres salutat et de eorum „sancta
conversatione" et de fructibus ab iis collectis vehementer gaudet ac „in spiritu
coniungit se illis". Deinde sic scribere pergit: „Saluto singulariter nostrum
M. Petrum Canisium, cui literae adjunctae destinentur, si reverendo D. Prae-
posito, primum illis lectis, visum fuerit, cui etiam humiliter supplico, ut Ger-
maniae misereri, et succurrere dignetur, mittendo Canisium aut aliquos ex suis
saltem ad Coloniam et Lovanium , quia Spiritus sanctus adhuc operatur in
muUorum cordibus, maxime in inferiori Germania". . . .
Litterae , quas ad Canisium datas esse prior Romam scribit , eaedem esse
videntur atque illae, de quibus Canisius Messana 12. Novembris 1548 Leonardo
Kessel scribit: „Placuerunt mihi literae. . . Prioris Carthusiani." Quae Canisio
allatae esse videntur simul cum epistula Kesselii, ad quam Canisius 12. Novembris
1548 respondet; itaque aestate vel autumno eius anni datas esse dixeris.
69.
P. lOAraES DE POIiAXCO S. J.
CANISIO.
Roma 13. Octobris 1548.
Ex ^Monumentis historicis Societatis lesu" Ann. 1, Vita Ign. p. 290 adnot. 1.
„De Sanctorum reliquiis^ et earum distributione."
Vide supra p. 281.
^ Datae esse videntur ad aliquem ex illis Societatis lesu noviciis, qui paulo
ante Colonia Romam venerant: Petrum Schorichium, Andream Sydereum, Henricum
Baccelium.
2 Potissimum duo illa capita sociarum S. Ursulae significari videntur : cf. supra
p. 271.
288 ''^- Cauisius Leonaido Kessel.
70.
CANISIUS
P. liEOXARDO KESSEL,,
Sociorum colonieusiuin praeposito.
Messaiia 12. Noveiiiltris 1548.
Ex autographo (2°; pp. 2; in p. 4. inscr.). Cod. colon. : ,Epistt. acl Kessel. I"
f. 49 et sq. non sign.
Pars miuor epistulae (,Scribis . . . plures iuuenes — duce Christo, se com-
parabunt") edita est a P. G. M. Pachtler, Ratio Studiorum S. J. I, 136—137.
Particulam germanice versam posuit Oofhein I. c. p. 319.
ReUquias Hrsulanas Bomam allatas esse. KesseUo de iuvembus aUisque grutu-
latur, quos ad pietatem doctrinamque insfituat ; eundem de Sociorum morfe consolatur.
KesseUi ahimnos saepe domi contionari debere idque germanice ; aUquem iis correc-
forem constituendum esse. Hortatur etiani, ut in omnibus discipUnis dispufationes
fiant. De quodam Societafis desertore ac de Theodorico Canisio ad eandem ad-
duceudo. Quanfuni Messanae coJlegiuin fiorcat ac sacramenta frequententur. Virtu-
tum et maxime ohoedienfiae sfudium commendat.
lESVS.
Chariss. frater et domine Leonarde.
Gratia domini nostri lESV nos in omni pace et studio sanctae
obedientiae conseruet. a[men.] Diu desyderatas literas vna cum
sanctis illis capitibus ^ Romam transmisisti , multorumque tum oculos
tum animos admirabili pignore delectasti. Faxit dominus lESVS, vt
sacra huiusmodi ossa tam istic pie colantur, quam a nostris alijsque
magno quidem cum fructu quotidie visuntur. De aduentu Louanien-
sium fratrum est cur Deo gratias ingentes dicamus^. Ego certe
M. Adrianum non expectaram, quem venisse tamen, illi tibique gra-
tulandum est. Nunc solus istic relictus videri non potes, qui tot in
Christo filijs auctus es pater, ac paternae curae tuae successum et
opes CHRISTO duce conspicis, vt etiam expectationem nostram diuina
per te gratia superarit. Age mi pater et frater, dum tempus est,
operemur bonum, praesertim in eiusmodi ut scribis, dome-
sticos^ t[uos,] quorum in studijs profectum, et ad pietatem affectum
augeri indies opto. Bonus nimirum dominus, qui sperantium in se
vota desyderiaque perficit, et spu-ituali lucro etiam tum suos recreat
augetque , quum desperationem humana iuditia promittunt. Nosti
Patrem vere, perpetuoque nobis reuerendum Fabrum, nouimus chariss.
fratres Lambertum iHum Leodiensem et Petrum tuum Coloniensem *,
' Sociarum S. Ursulae ; cf. supra p. 271.
2 Roniam veuerant P. Damcl Paeybroeck, P. Nicolaus Goudanus, P. Nicolaus
Lanoius, Adrianus Adriani ac fortasse etiam Petrus ('iillonius et Christophorus (Busco-
ducensis?) {Polancus, Chronicon I, 295—296. 405. 416. * Cod. bruxell. ^Hist. Coll.
Lov." p. 13). ^ Gal. 6, 10.
' Fr. Petrus Kannegiesser S. J., patritius coloniensis (cf. supra p. 125. 167), a.
1548 Coloniae decessit; eius corpus ibidem in ecclesia S. Agathae, quae monialium
12. Novembris 1548. 289
quorum opera videbatur quidem istic, si viuerent, nostris Christoque
profutura fuisse. Nunc foeliciter commut[ato] vitae statu, nunc vbi
perfecte sibi Deoque viuere et regnare coeperunt, nunc in[quam]
etsi nihil nos adiuuare putentur, plus agunt tamen, plus nostra quam
viui, pro[mo|uent ac promouere pergent. Quare quod sepultos istic
e fratribus iam duos numerare possim, gaudeo vehementer, et Christo
gratias ago, Sanctisque potissimum ijs qui Coloniae praesunt et pro-
sunt. Scribis exolui nummos meo nomine, plures etiam iuuenes breui
ad te venturos, contiones itidem Dominicis a te diebus haberi; quae
omnia cum e diuina bonitate mihi promanare singulariter videantur,
etiamsi fruc[tus] alios in confessionibus non adiecisses, erat satis
tamen, quo laudandum et admirabilem usque Patrem Deum intelligerem,
intellectum magis amarem. Video facile messem istic vberem, nec
dubito futuros etiam messis operarios: tantum vt cepisti mi frater,
insta oportune importunei, vt multorum salutem facias lucrum
animae tuae, et cumulum laetitiae nostrae. Quod ad tuos qui domi
instituuntur attinet, laudo quidem studiorum ad me scriptas exercita-
tiones. Verum hoc etiam adijci velim, vt ex tempore aut saltem sine
graui studiorum impedimento saepe domi contionarentur, idque verbis
germanicis, veluti cum vulgo res ilhs esset in suggestu. Nam ad
hunc finem, recte scilicet contionandi, praecipuus illorum et nostrorum
studiorum fructus est referendus. Vnum interim constitues, qui prae-
cipue gestus obseruet, qui vocem attendat, et cum opus erit corrigat,
quique praecipua concionatorum ornamenta quantum Jicebit, inculcet
singulis atque commendet -. Sic Romae, sic in Portugalia, sic quotidie
hic factitant nostri, et id absque studiorum iactura, quia parum tem-
poris ad praemeditandum datur. Nosti uero, quanta concionatorum
penuria Germani praecipue laborent. iies collegij nostri foelicissime
habent, breui Academica \sic\ publica nominabitur: sic tractantur
studia Grammatica, Dialectica, Rhetorica, Philosophica, Mathematica,
Graeca, Haebraica, Theologica, vt putem sane, quod alij facile con-
firmant, nullibi maiorem in instituendis adolescentibus diligentiam
esse, si de publicis academijs dicendum sit. Vellem hoc quoque
vestris in vsum verti, quemadmodum hic nostris, ut certo die cuiusuis
hebdomadae disputaretur , non de logica solum, sed de Rhetorica et
lienedictinarum erat, tumulo maiorum eius illntum est. * Cod. „Hist. gymn. tr. cor."
f. 21* et alio non sign. ' 2 Tim. 4, 2.
2 Haec paene omnia S. Ignatias postea in ^Constitutionibus" Sociis praescripsit.
Ita de noviciis: ,Es bien", inquit, „que se ejerciten todos (si alguno no e.ximiese
el Superior) en predicar dentro de casa, para que . . . se animen y tomen algun
uso eerca la voz, inodo, y lo demas." De scholasticis autem : ,Se ejercitanin en el
predicar y leer en modo conveniente para la edificacion del pueblo , que es diverso
del escoliistico, procurando tomar bien la lengua." Expedit etiam „tener l)uon cor-
rector que avise de las faltas en lo que toca ti las cosas que se predican , a la
voz, tonos, gestos y meneos" (Constitutiones Societatis lesu P. 3. r. 1 , n. 21:
P. 4, c. 8, n. 3 et C. Constitutiones latinae et hispanicae p. 95. 137. 139).
Brannsljerger, Canisii Epistnlae et Acta I. 19
290 ^O- Canisius Leonardo Kessel.
cacteris quae audiiintur lectionibus. Estque maximo probandus feruor
ille disputantium. Adhaec in docendo, repetendo, ediscendo ea quae
lecta forte sunt, operam frugifere suam collocabunt. Sic domesticis
adiuti exercitationibus , reliqua non difficulter sane consequentur, et
ad functiones publicas egregie duce CHRISTO se comparabunt ^.
Abijt, vt nosti, Baccelius^, non tam nobis, quam sibi ipse con-
sulens perperam. Profectum audio in Austriam, sed vtinam ad se
redire, ac nostrorum accepta benefitia intelligere, spretamque domini
gratiam expendere posset. Exemplo est nobis frater, vt quid prae
alijs diuina bonitate conseruemus, gratis semper animis agnoscamus,
idque ipsum cura et studio augeamus, priusquam male collocati talenti
et temporis condemnemur.
Scripsi ad germanum fratrem Theodoricum, qui Louanij studijs
cum laude incumbit. Js Canonicatus sui velut pertaesus^, animum
inquit suum ad coetum et societatem religiosorum iamdiu multumque
propendere. luuabis eum igitur tuis aliorumque precibus, ego literis
ad institutum hoc nostrum euocaui. Placuerunt mihi hterae Archi-
episcopi Londensis, Bardwick Licentiati, et Prioris Carthusiani. Sin-
gulis respondere non sinunt modo lectiones meae quotidianae: gratias
autem omnibus agi volo, ^-ti Patribus et viris de me semper optime
meritis. quos absentes videri posse non puto, si debitum illis pre-
candi munus apud Christum exoluero, quoties iure illi suo repetere
hoc a me possunt. Cures interim, vt vicissim pro me dominum pre-
centur , et quos nosti , reliquos idem rogo enixe , praesertim apud D.
.Jgnatium^, in Nazareth^, apud S. Maximinum*^ et in Carthusia. Quod
ad salutem attinet corporis, mirum quanta Dei benignitate et aeris
salubritate hic vtamur. Extructum est nunc tandem collegium\
Augetur admodum numerus confitentium, in quibus vberem sane pro-
uentum Dei bonitas euidenter commonstrat. Breui accidit vt in templo
nostro, quod magnis exornatur sumptibus, LXX communicarentur''''.
* Sequitnr brevis sententia , qiiae jw-i^tea deleta est , idqiie a Canixio ipi<o , uf
videtur, et ita, ut iam legi non j)ossit.
^ Sequitur haec sentenfia , quae postea (a Canisio ipso , uf videtiir) deleta est :
Ego partim confessionibus audiendis, partim contionibus Italice habendis festos dies
transigo.
' Confer epistulas, quas ex coUegio messanensi mensibus Novembri et De-
cembri anni 154S P. Hieromjmus Natalis ad S. Ignatium dedit, in ^Litteris quadri-
mestribus" L 119. 125—128. « cf suY»ra p. 248. 277—278.
^ In * ratalogo collegii S. J. ingolstadiensis, circiter annum 1565 fquo Theo-
doricus illic rectoris munus administrabat) Romam ad praepositum generalem misso,
asseritur Theodoricum, antequam Societatcm ingrederetur, Xanti (Xanten, in l)Orussi;>
rhenana) canonicum ecclesiae S. Victoris fuisse. Cod. : „Germ. Suj). Cat. 15()().
1599^ f. 373.
^ Monasterium S. Ignatii, cuius nunc vix ulla exstant vestigia, virginum erat
tertii ordinis S. Francisci. * Vide supra p. 45. 209^. "^ Vide supra p. 126.
■ Nafalis S. Ignatio m. Deceml)ri 1548: ,,Maestro Canisio predica los domingos"
12. Novembris 1548. 291
Sanctos Coloniae Episcopos, Martijres, Yirgines et vos omnes obnixe
precor, quo nieam Christo caussam solicite commendetis , ac pro me
apud Sanctos etiam ipsos intercedatis. Quidam suis me literis Colo-
niam reuocant: vos imbecillem hunc animum precibus ad seipsum et
in Deum ipsum reuocate. Frustra enim agitur, temere instituitur,
quod coelesti fauore, rectaque ratione ac animi moderatione caret.
Quod si CHRISto semel nos dedidimus, nostraque omnia resignauimus,
in illius voluntate sanctissima conquiescamus, non de patria repetenda
soliciti, non in studijs continuandis tepidi, nullaque aut locorum aut
temporum varietate commoti. Dux et autor CHRISTVS, prora pup-
pisque salutis humanae: fidus auriga, et quam sequendo falli non
possumus , amussis recta est obedientia : custos inuictus humilitas,
coeli ianitor patientia perseuerans , et perseuerantia patiens. His
veluti satellitibus omnium fortissimis stipati vitae huius curriculum tuto
percurremus, et vbicunque tandem desyderanda mors exules reperiet,
ab illo tamen abstrahi diuellique non poterimus, qui solus ex mortuis
viuos, ex miseris beatos, aeternique regni sui participes facit. Ex
ipso omnia, in ipso et per ipsum omnia^, qui sui semper
dilectione nos renouet atque defendat amen. Messanae 12 Nouembris
anno 1548. Amicos meo nomine salutatos velim, te cum primis iubet
saluere P. Cornelius^, ac reliqui etiam hoc loco fratres.
Frater tuus P. Kanisius.
Chariss. fratri M. Leonardo Louaniensi, Coloniae apud templum
Praedicatorum. Coloniae.
Liceat Jtic ex Chronico P. loannis de Polanco nuper primum edito locum
transcrihere , quo ea de Canisio referuntiir , qnae usque adhuc omnes Canisii bio-
graphos latuerunt , quaeque ejnstulam Canisii modo x)ropositam magis explicant et
quasi amplificant: ^Cum [initio anni 1549] apiid dominicanos [messaneuses], in pro-
vinciali ipsorum capitulo , pro more , octo diebus publice positiones in ipsorum et
cathedrali templo defenderentur , invitati nostri ad disputandum fuerunt. P. Hiero-
nymus Natalis cum Patribus Canisio et Frusio eo se contulit ; aderat etiam magister
Isidorus [Bellini] ; et tam prospere successit disputatio (primo autem loco vel inter
primos disputarunt) ut Providentia divina id factum videatur , quae et vires et
gratiam in disputando sic dedit . ut Collegii [messanensis] existimatio , quod ad
litteras attinet, mirum in modum apud populum immo et apud insulam promoveretur.
Erant enim illi religiosi totius ordinis in ea provincia celeberrimi ; et nihilominus
cum applausu, tam doctorum quam indoctorum nostri se gessisse visi sunt, et nun-
quam melius eo functos officio fuisse, quam tunc, ipse P. Natalis profitetur. Sed
ilhxd inter caetera animi causa dicatur, quod P. Canisius de potestate Ecclesiae
(Litterae quadrimestres I, 125 — 126). Polancus ad annum 1548: „Pater Canisius
italice diebus etiam dominicis concionabatur" (Chronicon I, 285). Nonnumquam
autem sermones sacros etiam in ecclesia „S. Maria di Montalto" (vel „S. Maria
deirAlto") habebat, quae monialium cisterciensium erat. Hae a Societate petierant,
ut ea, quae ad religiosam perfectionem pertinerent , edocerentur (Cartas de San
Ignacio II, 215—217. Polancus 1. c. I, 369. Plac. Sampieri S. J., Iconologia della
gloriosa vergine Madre di Dio Maria, Protettrice di Messina [Messina 1644] p. 397
ad 399). 1 Rom. 11, 36. - Vishavaeus.
19*
292 "1- ^- Igiiatius Canisio. Circiter 19. Martii 1549.
taiii eleganti sernione est argumontatns, ut bonus nionachus, (jui respondehat, parum
intelligere ingenue fa.ssus est'': unde et ulterius progredi desiit cuni auditorii
applausu." '
71.
S. IG]\ ATirS
CANISIO.
Roiiia circiter 19. 3Iartii 1549.
Ex opere posthumo P. Placidi Sanqneri S. J., messanensis (initio saeculo XVIL
in Societatem recepti) , „Messana S. P. Q. R. Regumque decreto nohilis exemplaris
et regni Siciliae caput" II (Messanae 1742), 533—534.
Eadem fere italico sermone narrantur in eiusdem auctoris ^lconologia" etc.
(vide supra p. 290") p. 203—210.
Canixio maiulat , ut reliqnias iirsitJiouts et dijjJoinatn pontificia vKKjistratihit^
tradat.
„Anno 1549 XIII. Kcd. Aprilis" ^, inquit Sampieri, „S. P. Ignatius
Messanam misit P. Antonium Vinch ^ cum duplici diplomate impetratae
a Paulo III. Academiae, et Collecfii Messanensis ex auctoritate Pon-
tificia erectionis^, nec non cnm insicjni dono duorum capitum ex so-
ciahus virgitiibtis , et martyrihus S. Vrsulae in aurata arca reposito-
rum -^ Per epistolam ^ vero P. Petro Canisio "' puhlico artis Rhetoricae
Professori dedit in mandatis , ut suo nomine Magistratum conveniret,
tliplomata , ac dona proferret, quae tanti a Magistratu et propter se
ipsa, et p>ropter donatorem habita sunt, id e templo Diri Joannis
Baptistae, uhi deposita fuerant puhlica omnium ordinum, et populi
supplicatione decreta , solemni cum pompa in aedem S. Xicolai Col-
legii Societatis lesu translata sint. Porro diploma alterum novi Col-
legii Societatis lesu fundationem laudabat, alterum Academiae publicae
instituendae potestatem Senatui P. Q. M. his conditionibus conferebat,
ut Collegii Societatis Bector, idem , et novae erigendae Academiae esset
Cancellarius, item ut a Patribus Societatis Jesu, quorum doctrinae pu-
ritas Pontifici satis fuerat explorata, regeretur, et ex ipsis scientiaruni,
Sic; sit?
' Monumenta historica Societatis 1 , 370. Pohuicus haec partim desumpsit
ex litteris, quas Natalis mense Aprili anni 1549 ad S. Ignatium dedit; cx quihus
multa olim excerpta et nunc typis exsci-ipta sunt in .Litteris quadrimestrihus" ],
152—154. 2 20. Martii.
3 Scrihendum erat Vinck vel Vynck. De quo cf. supra p. 230-233. 252. 255=».
* Cf. supra p. 285. •' Vide supra p. 271.
* S. Ignatius 19. Martii 1549 ^Magistro Antonio Winck , .sacerdoti Societatis
lesu, et Petro Riera, scholastico eiusdem societatis" litteras dedit, quihus testal^atur
eo8 ,ad coniitanda sancta capita" illa et ad alia oheunda Messanam destinari (Cnrta^
dc San Ignaclo II, 175—176. 416).
" Iconohjgia p. 203: „Con una lettera a P. Pietro Cani.sio" etc.
72. Canisius Cartbusianis coloniensibus. 5. hinii 1549. 293
honarumque artiiim Profest^ores , et Magistrl eligereutur vt constat ex
diplomatihus quae cum plausu a Senatu prohata , acceptaque tum
fuerunt."'^
Epistulae huius non fit nientio in opere ^Cartas de San Tgnacio".
CANISIUS
CARTHUSIAXIS COLOXIEXSIBUS.
Messaiia 5, lunii 1549.
Ex libro „Vita et Martyrium S. Ui-sulae et Sociarum" (p. 712 — 713), Coloniae
Agrippinae anno 1647 edito a P. Hermanno Crombach S. J. Qui ibidem scribit
eam epistulam a P. Petro Liphausen, Cartbusiano coloniensi, sibi traditam esse.
Ex libro Crombachii P. Mctor De Bitcl- S. J. partem epistulae (.Addam non-
nihil de sacris" — ^non imminuant") transtulit in Acta Sanctorum Octobris IX
(Parisiis et Romae 1869), 252.
In regno congensi a Sociis multos Afros adultos baptizari 2)uerosque erudiri.
loannem III. PortugaUiae regem fidei propagandae studiosissimum esse. Aliquem
e Sociis in Abessiniam destinatum esse. Quanta pompa Messanenses sacra capita
ursulana in templum Societatis transtulerint. Deum ijisum in sanctis honorari.
Coloniensibus gratulatur, quod sacris reliquiis abundent , eosque hortatur, ut easdem
rite colant.
Tantus est Nostromm vbique profectus, vt in hoc pusillo
grege^ excelsam Dei gratiam nemo non agnoscere, ac iure summo
praedicare possit.
Non diu est , vti nostis, quod India , nouus, vti aiunt, orbis Do-
minum CHRISTVM profiteri coepit , vbi etiamnum Nostri strenue
laborant, atque Deo fauente crescunt. Nunc in Regno Nubiae, quod
Africa complectitur, et ab AEthiopibus incolitur, noua messis accessit.
Multa illic Ethnicorum millia fide Christi Baptismoque donata sunt.
Postquam e nostris quatuor eo destinauit Rex ille sincerus Lusita-
norum^, qui pro incredibili sua pietate non contentus intra suas Pro-
uincias enutrire nostros, e quibus iam haud vulgaris Doctorum ho-
minum messis emersit ^ , in exteras etiam regiones mittit Christi
operarios, vt ex feris, barbarisque Gentibus magna accessio Ecclesiae
fiat. Atque tam sapienter id facit, vt omnem fidei propagationem in
iuuentute bene instituta sitam maxime arbitretur^. Vnus est in dicta
illi Cromb.
' Diplomata haec typis exscripta sunt in Iconologia p. 204 — 210.
2 Luc. 12, 32.
* loannes III. in regnum congense („Nubiam" Canisius dicit) misit Patres
<Teorgium Vaz, Christophorum Ribeyro, lacobum Diaz, et lacobum Soveral Societatis
scholasticum (cf. Polonci Chronicon I, 331 — 338).
* Maxime in collegio conimbricensi.
* loannes III. praeclarum illud seminarium ^Sanctae Fidei" sive „Sancti Pauli",
294 '^'^- Canisins Carthusianis coloniensibus.
iam Africa locus, in quo Regia liberalitas pueros alit sexcentos, datis
etiam probatissimis e Societate nostra Magistris ^. Quid magis quaeso
Kegium? quid tam augustum et efficax ad semina fidei nostrae per
ea loca spargenda?" Hic fructus, haec summa, hic scopus, vt ego
censeo studiorum, hoc Societatis nostrae proprium institutum, quod
vtinam recte norint vniuersi.
Tum in ea India, cuius Regem vocamus Presbyterum loannem,
expetitus est a Romano Pontifice Patriarcha, qui Ecclesiae nostrae
iura, ceremonias, fidemque suos doceret Indos. Abijt igitur et illuc
vnus e Nostris fide publica destinatus, nec dubium vllum arbitramur,
quin adiuuante Domino sit augendum Ecclesiae regnum in istis re-
gionibus vastissimis , ditissimis , florentissimis ^. Ita precandus est
summus ille Pastor Pastorum, vt fiat vnum ouile^ sub vnius Pastoris
tugurio, gentesque efferatae suauissimo Christi iugo sua colla sub-
mittant ; Precandus est inquam, pro hac etiam Societate nostra, quam
idem, qui voluntate sua instituit, virtute indies augeat, et ad Ec-
clesiae suae fructum magis, magisque confiniiet, Amen.
Addam nonnihil de Sacris Reliquijs vndecim millium Virginum et
Martyrum Coloniensium ^ : ex his capita duo mihi iam pridem Coloniae
data, et autoritate Apostolica^ Romam vti postulaueram sunt depor-
tata, huc denique transmissa^. Igitur vt in nostrum templum de-
* spargendae Croinb.
Goae pro pueris indis institutum , S. Francisco Xaverio elusque sociis procurandum
tradiderat.
^ Canisius ante oculos habuisse videtur epistulas ex San-Salvador sive Banza-
Congo, Congi capite, 1. Augusti 1548 a missionariis Societatis ad fratres suos
europaeos atque imprimis ad conimbricenses datas ; in quibus v. g. referunt :
Ribeyrum a die 18. Martii ad 30. lulii 1700 adultos instruxisse et baptizasse; Geor-
giuni Vaz in urbe locisque propinquis 3000 fere baptizasse Afros : a Soveralio
scholam dirigi , in qua 600 ferme pueri ad christianam fidem et ad artes legendi
ac scribendi instruantur; victum et magistris et discipulis a rege congensi praeberi
(vide Vict. Baesten S. J. , Les J^suites au Congo , in „Precis historiques". Ser. 3,
t. II [Bruxelles 1893], 60—74).
2 David III., Abessiniae rex (1508—1540), compluribus epistulis ad summum
pontificem et ad Lusitaniae regem raissis, loannem lacobum Bermudez obtinuerat
patriarchara. Abessinis autem postea in monophysitismum relapsis anno 1547
S. Ignatius, petente eodem Lusitaniae rege, P. Paschasium Broet destinavit patri-
archam. Verum re dilata, anno demum 1555 Aethiopiae patriarcha consecratus est
foannes Nufiez Barretus S. J. ac cum 12 fere Sociis Olissipone diraissus.
3 lo. 10, 16. * Vide supra p. 173 ^
^ Bonifacius IX. pontifex maximus, senatus coloniensis rogatu, sub poena ex-
communicationis sanxit, ne sacrae reliquiae Colonia exportarentur (Bonifacii litteras
posuerunt Crombuch in ^Ursula" p. 698; Vict. dc Bnck S. J. in Actis Sanctorum
Octobris IX [Parisiis et Romae 1869], 251; L. Etwen in „Quellen zur Geschicbte
der Stadt Kiiln" VI [Koln 1879], 114—115. Cum De Buck anno 1381, Ennen 1392
datas esse scripsissent , postea cognitum est Roma 3. Noverabris 1393 datas esse.
^Mitfheilungen aus dem Stadtarchiv von Kiiln", 9. Heft [Kiiln 1886] 83, n. 5083).
« Vide supra p. 271. 292.
•5. luuii 1549. 295
ferrentur solennis, honestissimaque habita est pompa, totius Ciuitatis
Ordines conuenerunt, praecedebat cum Canonicis Episcopusi, comita-
bantur nobilissimi Ciues ; suum tenebant locum, amplissimi Magistratus.
Quatuor, vt dicimus, Ordinum, et Fratrum aliorum Sodalitates aderant,
concinebant Musici, clangebant tubae, Scholasticorum cerei colluce-
bant 2. Adhaec sacris Capitibus parata erat sua capsa , pulchris
distincta imaginibus, certis ornata versibus, vndique auro refulgens^.
Sunt haec fateor non per se satis, neque ad pietatem prorsus neces-
saria, sed quae tam religiose gesta vidimus, vt vel Impios Germanos
ad pietatem aliquam excitare potuerint. Quasi vero Sanctus ille
Sanctorum* idcirco contemnatur, quod in Sanctis suis praedicetur
Martyribus, quod in Diuorum ReKquijs agnoscatur, aut in sacris ima-
ginibus intelligatur. Ego felicem sane semper Coloniam putaui, cum
coelestibus illis Thesauris, et sacratissimis pignoribus affluat : feliciorem
vero dixerim, bona si sua norit^, vt debito cultu scilicet, ac maiore
indies reuerentia ditissimum penum Reliquiarum prosequatur, Deumque
sic laudet, sic veneretur in Sanctis suis, vt etiam exteri hoc exemplo
pietatem suam augeant, magisque confirment, aut certe quidem non
imminuant. Verum vt scribendi finem faciam, hoc vnum meae ad
vos Hterae semper loquentur, hoc subinde repetent Venerandi Patres,
vt mei memoriam inter precandum deponatis nunquam , Christum
lESVM ex animo precor, caritate sua nos impleat, et in interiore
homine vsquequaque reformet, ne sanctissimae eius voluntati quid-
quam repugnemus; salutant vos in Domino, qui mecum sunt Fratres,
et vestras expetunt preces. Messanae, 5. Junij, Anno 1550. \sic]
Seruus in Christo et fiHus vester
Petrus Canisius Nouiomagus.
Epistulae huic Crombach annum 1550, De Buck 1551 adscripsit. Sed certum
est anno 1549 datam esse. Nam Canisius aestate anni 1549 Messana discessit et
ab ipso initio anni 1550 Ingolstadii fuit neque unquam Messanam rediit. Itaque
aut erratimi est, aut Messanenses tunc (interdum saltem) „caIculo pisano" utebantur,
quo annus 1550 25. Martii 1549 incipiebatur.
Haec ultima est, quae inveniri potuit, messanensis epistula Canisii. Mense
lunio anni 1891 praefecti et bibliothecae academicae messanensis et archivi provincialis
eiusdem urbis editori scripserunt se nihil i-epperisse, quod Canisium spectaret.
' Archiepiscopus erat loannes Cibo. Sed ex Chronico Polanci intellegitur hic
eius vicarium significari, qui episcopus ,in partil^us" fuerit (1. c. I, 367).
2 Nafalis S. Ignatio mensc Aprili 1549 scribit se eodem die post meridiem
sermonem ad popuhim habuisse „de la veneracion de los sanctos, dandoles a entender
que no buscaba esta Compaiiia haber limosnas dellos por medio dc las reliquias,
mas que los gloriosos sanctos fuesen reverenciados y acatados, y los herejes con-
fundidos" (Litterae quadrimestres I, 152 — 153).
^ ^Ornanda curaverat ea capita et arcam, in qua erant includenda, cum magno
decore et non sine sumptu P. Ignatius" : 1'olaiicus 1. c. 1, 367. ■• Dan. 9, 24.
^ ^O fortunatos nimiiun, sua si bona norint,
Agricolas!" {Vergilius^ Georgicon 1. 2, v. 458—459.)
296 "^3. 74. Polancus ct S. Ign. Can. 14. 21. Sept. 1549. 75. C. Pol. Nov.-Dec.1549.
73.
P. lOAXXES DE POLAIVCO S. J.
CANLSIO.
Roma 14. Septeiubris 1549.
Ex „MonHmentis histoncis Societatis lesu", Vita Ignatii etc. tom. 1, p. 413
adnot. 1.
,,Df' eiiis srrij^fis."
Vide supra p. 281.
74.
S. IC}]\ ATIUS
CANISIO.
Roma 21. Septembris 1549.
Ex „Monumentis historicis"^ 1. c.
jjnstrnctio Canisio data de modo se in Gerinania gerendi, Bononiam ipsi
missa, 21 Septembris" [1549] '.
Vide supra p. 281.
75.
CANISIUS
P. lOAXXI DE POI.AXCO,
Societatis lesu secretario.
Ingolstadio mense Noveml»ri vel Decembri 1549.
Ex „Monumentts hisforicis'^, Vita Ignatii etc. tom. II, p. 73, adnot. 1.
„Folancus, ex commissione /S. hjnatii], sociis Messanae degentihus , quid
de Germania scribat Canisius et quam enixe iterum iterumque exposcat ab
omnibus sociis ut pro iUa regione preces fundant." ^
Ipsa Canisii epistula periisse videtur.
' (4uilielmus IV. Bavariae dux pro ducatu suo in iide periclitante a Paulo III.
aliquos de Societate petiit, qui in universitate ingolstadiensi professores essent.
Delecti sunt igitur ab Ignatio Patres Alphonsus Salmeron et Petrus Canisius iisquc
ad tempus adesse iussus est P. Claudius laius. Canisius autem , antequam in Ba-
variam proficisceretur, Romae 4. Septembris 1549 professionem religiosam sollemnem
fecit et 4. Octobris Bononiae una cum laio et Salmerone doctor theologiae creatus
est (cf. supra p. 48. 53 — 62 et infra, monum. 30—37).
- Canisius eiusque socii 13. Novembris 1549 Ingolstadium advenerunt. Eodem
mense Salmcron et Canisius scholas habere coepcrunt, hic de quarto libro ^Senten-
tiarum" Petri Lombardi, ille de Epistula paulina ad Romanos data. Taius initio
a. 1550 Psalmos explicandos suscepit. Cum autem paulo post Leonardus de Eck.
Guilielmi consiliarius potentissimus et universitatis patronus, Ingolstadium advectus
esset, Socii de collegio Societatis ibidem condendo cum eo egerunt; quod ni fieret.
76. Polancus Canisio. 18. lan. 1550. 77. Canisius Polanco. 25. lan. 1550. 297
76.
P. lOANNES DE POI.ANCO S. J.
nomine S. Iguatii
CANISIO.
Roma 18. lanu.irii 1550.
Ex ^Moinimeiifis Jiisforicis" 1. c. tom. II, p. 71, adnot. 1.
„Polancus , ex commissione , Petro Canisio , de lectione librorum haereti-
contm et quomodo Ducis ope et Universitatis auctoritate malo tanto ohviam iri
possit, 18. Janiiarii" [1550] ^.
77.
CANISIUS
P. lOAXNI DE POLAN€0,
secretario Societatis lesu ^.
Ingolstadio 25. lanuarii 1550.
Ex apographo recenti, quod descriptum est ex ipsa epistula autographa, posita
in cod. ^Epistt. B. Petri Canisii I." n. 2, p. 111.
Bene sperandum esse de collegio Societatis Ingolstadii condendo. Sociornm
primos conatus feliciter successisse. Se iuvenmn aHqiiot conscientias regere. Po-
adventum suum Bavariae et universitati haud valde profuturum, praesertim cum
theologica facultas tam infrequens esset et theologia adeo neglegeretur. Cf. : loJi.
Nep. Mederer, Annales Ingolstadiensis Academiae P. 1 (Ingolstadii 1782), p. 213—214;
Polanci Chronicon I, 413 — 416; Ign. Agricotam, Historia Provinciae Societatis lesu
Germaniae Superioris P. 1 (Augustae Vind. 1727), Dec. 1, n. 160—171, p. 19—20;
Orlandiniim 1. c. 1. 9, n. 52—54; Boero , Canisio p. 63—69; Piess I. c. p. 81—87:
Genelli , Ignatius p. 342—344 (in editione nova et emendata, quam P. Vicfor Kotli
S. J. curavit Viennae 1894, p. 321—324) ; CJi.-H. Verdicre S. J., Histoire de I'Uni-
versite d'Ingolstadt I (Paris 1887), 175—215. — Confer etiam quae infra ponentur
de epi.stula, quam Canisius precum pro Germania fundendarum causa anno 1553
ad Ignatium dedit.
' „Ut alliceret homines [litterarum studiosos] ad rerum spiritualium pfofectum,
aliquid privatim P. Canisius suo in cuhiculo eis praelegebat. . . . Attulerunt hi libros
suos a Luthero , Bucero et Melanchtone conscriptos ; sed . . . non pauci , peractis
festis [nativitatis domini], eos repetebant" : Polancus 1. c. II, 70 — 71.
2 loannes de Polanco, Burgis (Burgos) in Hi.spania natus, Parisiis philosophia
excultus, Romae anno 1541, cum „scriptor apostolicus" esset, Societatem lesu in-
gressus et ibidem anno 1577 mortuus est. Sancti Ignatii per novem annos in So-
cietate regenda praecipuus minister, adiutor, secretarius fuit. Etiam apud prae-
positos generales lacobum Lainium et S. Franciscum Borgiam publicus Societatis
secretarius fuit ac sinml per longum tempus munus procuratoris generalis et sub
Lainio officium ^assistentis Hispaniae" administravit. S. Francisco Borgia ex vita
egresso Polancus totius Societatis vicarius generalis fuit. Complures etiam evulgavit
libros atque imprimis „Directorium" pro confessariis et confitentibus , plus (niam
tricies editum, et „Methodum ad eos adiuvandos, qui moriuntur".
298 "^^- Canisius loanni de Polanco. 25. lanuarii 1-550.
lancum rogat , ut doctorcm Olave in viani perfectionis chriatianae adducere conetur.
Quanti ipse aestimet Fohtncum; a quo instrui cupit. Facultates , diplomata , epi-
stulas petit.
Reuerende Pater Polanee
Gratia Domini nostri lESV CHRTSTI, et pax vera nobiscum
semper. lam inde ab Octobri mense (quis credat?) frustra literas
Romanas expectamus, nihil de Reuerendi P. Ignatii, nihil de tua et
Patrum fratrumque salute omnium intelligimus. Decies opinor, aut
etiam saepius nostrae istuc literae pervenerunt, nisi forte fallunt nos
tabellarii. Quamquam hisce diversis usi sumus, ut aliqua saltem via
succederet, quod perferri ad vos tuto cupiebamus, Equidem semel
atque iterum de spe optima futuri Collegii Ingolstadiensis, quod nostris
institueretur, scripsi. Quominus urgeatur sanctum negotium, nihil in
caussa esse video, nisi tardam noui Pontificis electionem i. Ea semel
confecta (foeliciter autem confectam desideramus) non cessabunt opinor
ii, quorum erit apud Pontificem instare, et P. Ignatium exorare pro
huius collegii institutione et constitutione. Primi singulorum conatus
eeciderunt hoc loco foeliciter, nunc eadem Dei benignitate adiuvamur,
ut quod cum aHorum laude coeptum est, neque nobis poenitendum
modo videatur ^. Itaque lectiones recte habent, fauent multi, et quod
sane miror, nullis rebus adversis exercemur. Privatim ego studiosos
aliquot instituo, et eo quidem lubentius , quod suas mihi conscientias
permittere non graventur, bonae spei adolescentes. Quod si CHRISTVS
adspiret, si pietatis uestrae uota suffragentur, erit aliquando, et breui
quidem, quum sterilis corruptaque terra fructum edet, si non fi-e-
quentem in prima ista cultura, non aspernandum tamen; mihi certe,
ut res sunt in Germania, proventus qualiscumque magni etiam mo-
menti esse videatur. Quum vero a Theologo Olave plurimum dili-
gare, non abs re facturus mihi videberis, si literis ad illum datis de
pietate nonnihil disseras. Sancte sibi dispHcet bonus Doctor, et nescio
quam mihi spem praebet fore, ut consiliis et (quod maxime velim)
colloquiis tuis ad optima permoueatur ^. Sed neque Canisium neglige,
' Paulus III. moituus est 10. Novembris 1549, lulius III. electus 8. Fe-
bruarii 1550.
^ In Polanci Chronico (H, 71) haec narrantur, Canisii biographis usque adhuc
ignota : ,Cum pro more ipsa vigilia Natalis Domini [a. 1549] latina oratio habenda esset,
cum is , cui hoc oneris impositum erat , non inveniretur , P. Canisio est impositum
qui , ex tempore quidem , sed per Dei gratiam tara luculentam habuit in summo
templo [Beutae Mariae Virginis] orationem, praesente Universitate , ut ei magnopere
fuerit satisfactum."
^ Martinus Olave, e Vitoria Hispaniae urbe oriundus, ex Caroli V. commissione
coucilio tridentino theologus interfuit; anno 1549 a cardinali Ottone DiUngara in
collegium S. Hieronyrai professor accersitus est; Societati lesu a. 1552 noraen dedit
et postea in collegio romano Summam theologicam S. Thomae explicavit et rectoria
munu.s administravit; vita cessit 17. Augusti 1556. Cf. etiam Monumenta historica
Socittatis lesu 1. c. I, 413 ^.
78. loannes de Polanco Canisio. 1. Februarii 1550. 299
pater, sustenta imbecillem tuarum precum virtute, consiliis instrue,
admonitionibus impelle rudem ac segnem, Ego tuae in me charitatis
oblivisei nequeo : manebis usque sic fixus et insculptus in pectore meo,
ut quamvis nil scribas ad immerentem, quamvis Polancum ego meum
spectare nunquam possim amplius, tamen absentem etiam non possum*
non colere et adamare. Vellem autem (quod tuo commodo fiat) ut
praeilegiis [sic] hic admodum necessariis, in haeresis presertim ne-
gotio 1, adiuuaremur. Mihi ut omnia desunt , quae perfectum huius
instituti nostri decent professorem, sic etiam non suppetunt ulla diplo-
mata ^. Tuae sapientiae atque humanitatis fuerit , de his ahisque
nuper scriptis me commonefacere, obiurgare, damnare; nam quo sae-
uies liberius, eo me tibi chariorem esse cognoscam. Vale pater in
Christo, et cum fratribus aliis, patribusque, tum vero maxime Prae-
posito nostro habe me commendatum. Ingolstadii 25. lanuarii 1550.
Societatis, P. Laijnez, Messanen., Panormitanorum fratrum, tuique
etiam, ut certiores nos ahquando facias, rogamus.
Seruus et filius in Christo tuus
Petrus Canisius.
Reuerendo Patri Joanni Polanco de Societate lESV. Romae.
Polancus nomine S. Ignatii Canisio rescripsit 18. Februarii 1550.
78.
P. lOAXlVES DE POIiAXCO
noniine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 1. Febrnarii 1550.
Ex „Moiiiimentis historicis'^ 1. c. tom. II, p. 70, adnot. 1.
„Polancus, ex commissione , Petro Canisio , cur Rectoris in Unicersitate
officium assumere non expediat, 1 Februarii" [1550] ^.
Canisius rescripsit 24. Martii 1550.
" Sic ; scribendum erat j^otiiix: possini.
* Facultates quasdam dicit, v. g. homines a crimine haeresis absolvendi, libros
haereticorum legendi. De quibus multa infra dicentur.
- (,2uae fidem faciant de iuribus et privilegiis Societati concessis etc.
^ Novus rector die 24. Aprilis eligendus erat. Ac Canisius dignitatem illani
tunc quidem effugit, sed 18. Octobris 1550 suscipere debuit. De qua re infra.
300 ''9- Polancus Can. etc. 14. Febr. 1550. 80. Polancus Can. 18. Febr. 1550.
79.
P. lOANXES DE POLANCO S. .T.
nomine S. Ignatii
PP. ALPHOXSO SALMERONI, CLAUDIO lAIO,
PETRO CANISIO S. J.
Roma 14. Febrnarii 1550.
Ex „Moni(mentis historicis" 1. c. p. 66, adnot. 2.
„Polancus, ex commissione, Patribui Sahneroni, Jayo et Canisio, de elecfo
Pontifice Julio III, qui eos fecit Doctores ^ ; de Cardinalihus qui apud Ponti-
ficem plurimum valeant ; de Collegio Ingolstadiensi ; de quadrimestribus litteris
latine scrihendis."
Canisius rescripsit 24. Martii 1550.
80.
P. lOAlVXES DE POLAXCO S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 18. Februarii 1550.
Ex „Monumentis historicis" I. c. p. 72, adnot. 3.
„Polancus, ex commissione, Petro Canisio, ut ab Apostolico Kuncio farul-
tatem haereticos resipiscentes absolvendi postidet ", 18 Februarii" [1550].
Canisius 24. Martii 1550 ad lias litteras respondit.
81.
CANISIUS
P. LEOXARDO KE88EL,
Sociorum coloniensium praeposito.
lu^olstadio 9. Martii 1550.
Ex autographo (2''; p. 1 ; in p. 2. inscr. et pars sig.). Cod. Colon. : ..Epistt.
ad Kesscl. I" f. 58.
Particulas duas edidit lieiffenberg 1. c. p. 31, unam (germanice) Gothein 1. c.
p. 692, integram paene epistulam Pachtlcr, Ratio studiorum S. J. I, 138 — 139.
Kesselium ad novicios et scholasticos Sociis i ngolstadiensihus subtnittendos incitat.
Ducem apud 2}f>>ififieem pro collegio Ingolstadii instituendo serio instare. Ignatio
liraeposito per omnia parendum esse. Kesseliunr exhortatur , tit , quo!^ in Christo
filios habeat, magno studio nd Christi imitnfionem inducnf. Freces efflngifnf.
' Cf. supra p. 61 et infra, monum. 30.
-■ Canisium postulasse et obtinuisse infra apparebit.
81. Canisius Leouardo Kessel. 9. Martii 1550. 301
lESVS
Chariss, Domine ac frater Leonarde,
Gratia domini nostri lESV CHRISTI te, fratresque omnes istic
adiuuet. Bis iam, aut ter Coloniam literas dedi, quas ad te perlatas
arbitror, ego tuas accepi nunquam, ex quo cum hisce duobus Patribus
in Bauariam veni. Sum valde cupidus de tuis, ac fratrum rebus
intelligendi. Nunc daemum opus esse \adeo, vt haec lESV societas
apud uos etiam augeatur". Nos nidum inuenimus, tuis ac pluribus
auibus recipiendis aptum, parata est quodammodo cauea, tantum in-
uolent vndecunque pulli, quos fouere CHRISTO et uolucres efficere
commodas Germaniae aliquando possimus. Quod vt clarius accipias,
misit in vrbem literas dux noster Bauariensis ^, magnaque contentione
cum apud Cardinales, tum apud nouum Pontificem ^ curat, vt societati
nostrae constet hoc loco suum, et bene instructum collegium ^. Quare
quid Christiano huic principi debeatur a nobis, cogita, qui primus
apud Germaniam rem praeclaram illam, sed difficilem et valde raram
aggreditur, qui primis hisce mensibus tantum fauoris ac humanitatis
nobis impertit^, atque adeo de tota hac lESV societate bene mereri
studet, ratus fortasse (id quod res est) fore, vt nostrorum praesenti
opera non solum hanc academiam et Bauariam suam, sed etiam vicinas
haereticorum partes possit adiuuare duce CHRISTO. Quid vero mirum,
si constitutis collegij fundamentis huc tui accersantur ? certe paratos
esse omnes conuenit, et maiori cum fructu quam istic sua (ut opinor)
studia promouebunt, si nobiscum, vt vellem, habitaturi sunt. Dispiciet
ea quidem de re Pater et Praepositus noster digniss. cuius dum pa-
remus sententiae, vitam vbilibet et tutissimam et foelicissimam agimus,
De nobis idem pene, quod antea scripsi, nunc repetendum videtur,
siue lectiones, siue auditores et fauorem huius in nos academiae
spectes. Admonet me temporis huius ratio, vt in confessionibus occu-
patum te putem. Perge vero mi frater, et arundines quassatos
[sic]^ fulcire, et aquas ex istis petris deducere^. Confirma
quaeso fratres tuos^ ac filios, pasce quamuis exiguum gregem^,
oues effice prorsus simplices , educ eas in '' uitae pascua ubi sentiant
* Quae sequuntur, usqiie ad pulli, a Reiffenbery minus acciirate proponuntnr.
^ educas in Reiff.
' Guilielmum IV. certe Canisius significavit, neque tunc sciebat eum 6. Martii
e vita excessisse. Vide epistulam laii et Canisii 10. lunii 1550 ad Stockham-
merum datam. - lulium III.
' Pars epistulae, quam Guilielmus IV. hac de re Monachio 27. Fel)ruarii 1550
ad Marcellum cardinalem Crescentium dedit, ponetur infra, monum. 43.
* Provisum etiam esse refert Polanciis , ut Socii Ingolstadii ,sine germanicis
conviviis, more religioso atque italico vivere possent" (Chronicon I, 414).
^ Matth. 12, 20. « Num. 20, 8. Ps. 77, 16. "^ Luc. 22, 32.
8 Cf. Ez. 34, 3. 1 Petr. 5, 2.
302 ''^2. Canisius Leonardo Kessel.
optiinain iioceni sunimi Pastoris, hanc intelligant, lianc obseiuent, liuic
sese, conatusque suos, et voluntates omnes usque submittant et de-
dant. Cum uero Domini sui uocem intellexerint ^, occludant protinus
ambas aures insidianti mundo, amicis blandientibus , et aemulis ob-
trectantibus. Respiciant scopum, despiciant sese, tum mente libera
et tranquilla studijs dent operam, et ad quotidianum fructum col-
ligendum augendumque contendant. Rogo frequenter ad me scribas,
quem tui esse, futurum ac fuisse studiosiss. non iniuria credas. Ora-
tionum tuarum opto praesidia, vt semper antehac. Orent pro me
fratres etiam, filijque tui et amici demum omnes, quos meo nomine
salutabis. Ingolstadij 9 Martij 1550. Yale in domino Jesu frater chariss.
Petrus tuus Canisius.
Chariss. in Christo domino ac fratri, D. Leonardo Louaniensi.
Coloniae.
82.
CANISIUS
P. I.EOXARDO KESSEL
ac scholasticis et noviciis Societatis lesu coloniensibus ^.
Ingolstadio 19. Martii 1550,
Ex autographo (2"; 2 pp. ; in p. 4. inscr. et pars sig.). Cod. colon. : ,Epistt.
ad Kessel. I" f. 59,61 et sq. non sign.
Maiorem partem edidit Reiffenberg 1. c. Mant. p. 14—15; omisit ^Accepi literas
a te" — ,.valeant iu Christo precor". Ex Reiffenbergii opere gallice vertit TVrf//(V(;
1. c. I, 477—480.
Sociis de virtufum studio (jratuUttur. Ohoedientia quani sit in Societate ne-
cessaria qucimque perfecta in eadem esse deheat. Societatis ohtrectatores neglegendos
esse. Sociis ejjistulas mittit, e qtcibus intellegant, quam suhlimia Deus per Societatem
uhique efficiat. De ingolstadiensihiis rebus bene sperandum esse. De Taulero. Quantum
Canisius debeaf Carfhusianis coloniensibus.
lESVS
Charissimi fratres in Christo Domino
G ratia Spiritus sancti, p a x o m n e m s e n s u m e x n b e r a n s ^ [.s/r]
et obedientiae fructus perpetuae vobiscum.
' Cf. lo. 10, 1—14.
2 ,.*Historia Gymnasii novi trium coronarum" in a. 1549 haec habet, ex veteri
„Historia coUegii Coloniensis" hausta: ^Kesselius . . . . duodecim Adolescentes per-
polit studijs, oranes, vno dempto qui Carthusiam elegit, Socictatem amplexi. Gode-
fridi Barner Zutphaniensis , et Arnoldi Hezij feruentes literae ad P. Ignatium cum
voto Societatis ineundae." Item ex ,.Catalogo Prouincialium" : .Jnter adolescentes
a P. Kesselio informatos P. Theodorus Peltanus, P. Martinus Herphordianus fcorrige:
Steuordianusf, Nicolaus Comitius, postea Prior Carthusiac Tuckelhusanae." Et ad
annum 1550 (fonte non indicato) : „Kesselius praeest Socijs 14 lectissimis" (I. c. f. 22).
' Vulgata nostra: ,pax Dei, quae exsuperat omnem sensum" (Phil. 4, 7).
19. Martii 1550. 303
Allatae sunt hoc ipso vespere, quas ad me scripsistis, literae
vestrae, non solum diligentiae profectusque testes in literis, verum
etiam charitatis et humanitatis in fratrem vestrae comprobatrices.
Quid vero mihi, nobisque hic omnibus vel auditu iucundius, vel cogi-
tatu dignius esse possit, quam quod aperte docetis magnum in mundo
spernendo contemptum, ardentem in sustinendo CHRISTi iugo con-
sensum, forte in praestandis obedientiae offitijs propositum, singularem
daenique tum in prosequendis studijs. tum in prouehendis desiderijs.
quae CHRISTVS inspirat suis, contentionem ? Quare licet mea cohor-
tatione, quantum intelligo, non sit apud vos opus, rogo tamen, atque
per Dominum lEsum obtestor omnes, vt obedientiae uobis munus et
pulcherrimum et sanctiss. retineatis, ad hoc caetera, quae aut in
studijs, aut in affectibus sita sunt, omnino referatis. Nam et doctrina,
et parentes, et contiones, et preces, omnesque sacrae exercitationes
eatenus locum apud vos" habere suum, vigoremque debent, quatenus
cum obedientia consentiunt: a qua profecto quicquid vel palam nos
abstrahit, vel secreto reuocat, id uero Dei templum prophanat, id
Spiritum dei contristat^, id araorem Dei profligat, et a profeetu
pietatis omnis abducit. Positum sit ergo , quod firmissimi apud vos
fundamenti esse loco velim, vt quotidie Diuinam hanc vocationem
intentis oculis adspiciatis, quid item in ea vobis praestandum'', quid
adijciendum, vt lESV socij vere sitis, et haberi merito valeatis. Qua
in re quo diligentius versabimini, eo sublimius esse, quod obedientia
requirit, intelligetis, magisque uos ipsi despicietis, quod neque volun-
tatis motus omnes, neque intellectus apprehensiones exueritis, vt nudi
prorsus ac nitidi tum in Dei vestri conspectu, tum in superiorum
praesentia vos tales exhibeatis", qui nihil in vobis esse vestrum aut
proprium re ipsa declaretis, non verbis tantum ac gestibus promittatis.
Huc iam vocati, huc destinati estis fratres, haec obedientiae simplex
est regula, se nimirum alteri per omnia pro Christi amore dedere ac
resignare. Quod dum facitis (facere autem ex diuino et humano iure
debetis) tum ex lESV societate tyrones, milites, fratres, discipulos
existimate uos , tum laeta vobis esse omnia constituite . quantumuis
pauci quod institutum coepistis, comprobent, atque adeo vt maxime
vos cuncti neghgant, rideanf^, despiciant, execrentur. Ita enim fir-
miores etiam animos res aduersae parant^ et piorum cursum omnium
promouent acceptae iniuriae, perturbant repulsae. Sed charitatis ratio
huc me prouexit, vt cum alios admoneo, meipsum doceam, et ad com-
munem hunc obedientiae fructum quem quaerimus, magis magisque
contendamus, vocante Christo, flagitantibus promissis, oinni ratione
" apud hoc Reiff. ^ praestantiir Reiff.
' Sic ciim Reiff. correxi ; aatogr.: exerceatis. ^ videant Reiff.
' Eph. 4, 30.
3(J4 S2- Caiiisius Leonardo Kessel. 19. Martii 1550.
cogente. Mitto auteni ad uos, ut mihi quidem videtur, pulclien-imos
obedientiae fructus, quos Dux militiae nostrae D. lESVS collegit e
suis, et paucis quidem ab hinc mensibus, vt veri.ssimum sit illud:
Manus Domini nondum est abbreuiatai. Videbitis nostrorum
fortissima illic certamina, Spiritum ardentem, labores indefatigabiles,
tidem Apostolicam, erga proximos vero incredibilem pene charitatem.
Sed ex obedientiae fundamento haec omnia. Mirabor sane, si citra
fructum haec tam mira, perfecta, sancta legeritis. Ego me valde
atfectum ea lectione sensi, ac plane mutatum, praesertim cum ad
spectatissima tot fratrum exempla meas quoque sordes conferrem^.
Orandus est nobis clementiss. pater, vt perpetuum hoc nobis et huic
societati velit esse, quod a primis nostrorum initijs procedit foelicissim^
vt bonus Christi odor propemodum in omni iam loco simus^,
non in Italia tantum, et Sicilia, sed etiam in Hispanijs, in Lusitania,
Arabia*, India, et vbi nomen Dei sanctum hactenus ignorabatur. De
Germania dicere nunc non attinet, habet et illa semen e nostris ali-
quod, habebit etiam, ut speramus, indies magis ac magis, quemadmodum
hoc ipso in loco multa nobis pollicentur, defuncto licet Duce Guil-
hcdmo ''. Nam collegium hic nostris designatum est , quod fortasse,
cum fauente CHRISTO extructum videbitur, vestris etiam commodis
tribuetur. Sed precibus adiuuate labores nostros, qui vt exigui sint
in sacra profitendo, tamen inutiles esse non possunt, si coeptis, vt
hactenus, annuat spes nostra CHRISTVS. Accepi literas a te binas
mi Leonarde frater, alteras per M. Endouianum ^ huc Telinga '^ missas,
• Is. 59, 1.
- Canisius litteras imprimis ^indicas" niisisse videtur (cf. supra p. 172). .S'. Igna-
tiiis in Constitutionibus Societatis: ^Ayudara," inquit, „tambien muy especialmente
la comunicacion de letras misivas entre los inferiores y Superiores, con el saber a
menudo unos de otros, y entender las nuevas y informaciones, que de unas, y otras
partes vienen ; de lo cual tendran cargo los Superiores, en especial el (reneral y los
Provinciales , dando orden como en cada parte se pueda saber de las otras lo que
es para consolacion y edificacion mutua en el Senor Nuestro" (P. 8, c. 1 , n. 9.
Constitutiones latinae et hispanicae p. 235. 237). Eadem iisdem paeue verbis S. Igna-
tius iam proposuerat in primis illis Constitutionibus, quas anno 1550 absolvit (1. c.
p. 390). =• 2 Cor. 2, 14. 15.
* P. Gaspar Barzaeus (Berse) anno 1549 in insula Armuzia (Hormouz, Ormuz)
Persiae et Arabiae confini consederat. Epistulae eodem anno de laboribus eius
armuzianis scriptae exstant in libro „Selectae Indiarum epistolae nunc primum
editae" (Florentiae 1887) p. 77— 79. 88. Cf. etiam PolaHci Chronicon II, 150-157;
lY/c. Trigatilt S. J. , Vita Gasparis Barzaei (Coloniae 1611) 1. 1 , c. 15. 16; 1. 2.
c. 1—25; W. V. N. S. J. , Gaspar Berse of de Nederlandsche Franciscus Xaverius
(Rotterdam 1870) p. 100—277. ^- Cf. supra p. 301.
® Endhoven (Eyndhoven) urbs est Brabantiae septentrionalis, nunc regni neer-
landici. Raileriis refert „M. Petrum Endauianum" a cardinali Ottone Truchsessio
praefectum esse contubernio iuvcnum ad ecclesiasticum ordinem adspirantium, (|uod
a. 1549 Dilingae institutum est (Can. p. 115).
' Dilinga (Dilingen, Dillingcn) oppidum suebicum ad Damibinm situm scdes
erat episcoporum augustanorum.
83. lo. de Polanco Claud. laio, Alph. Salmeroni, Canisio. 23. Martii 1550. 305
verum sine scriptis illis, quae adiunxeras, venient tamen vt audio,
propediem : Alteras cum Taulero Latine verso, ""^ — — — —
Scripsi ante mensem ad amicos Nouiomagenses, literas Louanium
destinaui, tum ad te scriptum adieci, sicut et ante hos dies Franc-
fordiae traditae sunt Melchiori Nouesiano ^ literae , quas ad te istuc
meo perferret nomine. Ex his multa nunc mihi non repetenda co-
gnosces. Quod admones de M. Henrico ^, nihil compertum habemus
aliud, quarn ex nostris et ilhus in vrbe scriptis ante autumnum missis
intellexisti , Dubitant adhuc de vita hominis , et ego mortuum esse
suspicor. Gratissima fuit quam adscripsisti, sahitatio Patrum meorum
Carthusiae: ijs me commendatum vicissim opto maxime, nec vllam de
ipsis bene merendi occasionem rehnquam, si quid tamen ego tantis
Patribus prodesse possum vnquam. Certe adiuuandus magis illorum
precibus est Canisius, quem tot annis tam benigne ac propense com-
plexi sunt, vt consanguineis omnibus a me chariores haberi prome-
reantur. Vir desideriorum Daniel* et qui diligit nostram
gentem^, non Synagogam, amiciss. D. Andreas*^, recte valeant in
Christo precor. Bene valete fratres dilectiss. et pro nobis orate ut
facitis, diligenter, vti maxime quidem opus esse uidemus. Ligolstadij
19 Martij 1550.
Petrus Canisius vester in Christo seruus.
Charissimo fratri D. Leonardo Kessel, et ipsius in Christo fratri-
bus de lESV societate. Coloniae.
8.3.
P. lOAXXES DE POIiANCO S. J.
nomine S. Ignatii
PP. CLAUDIO lAIO, ALPHONSO SALMERONI,
PETRO CANLSIO, S. J.
Roma 23. Martii 1550.
Ex ^Monumeiitis Jiistoricis" 1. c. p. 76, adnot. 1 et p. 80, adnot. 3.
„Polancus^ ex cominissime, Patribus Juio, Salmeroni et Canisio, (jiias gra-
fias seic facultates ipsis Summns Pontifex concesserit, 23. Martii" [1550].
„Polancus [etc. ut siq)ra] ^ ut concionentur latine , uhi sint , qni latinam
Unguam capiant, aicditores, 23 Maiiii" [1550].
'■" Hic quattuor fere versus manu aUerius saeculo (ut ridetur) XVIII. ifa
deleti sunf, ut legi iam omnino non possint.
' De liac editione vide supra p. 89 '.
- Bibliopola hic coloniensis Francofurtum ad Moenum venisse videtur propter
librorum nundinas, qnae tempore ieiunii quadragesimalis ibi fiebant.
' Henricum Baccelium dicere videtur; cf. supra p. 290.
* Dan. 9, 23; 10, 11. 19. Canisius significare videtur Danieleni in Carthusia
degentem; de quo supra p. 126. 157 etc. ^ Luc. 7, 5. ^ Herll.
Braun.sberger, Canisii Epistiilae et Acta. I. 20
oQ/j 84. Canisius loanni de Polanco.
84.
CANISIUS
P. lOAlVXI 1>E POIiANCO,
secretario Societatis lesu.
Ingolstadio 24. Martii 1550.
Ex apographo, scripto a P. los. Boero S. J. et a. 1891—1892 collato cum
epistula Canisii autographa, posita in cod.: ,Epistt. B. Petri Canisii I." n. 3, p. 112.
Summam quandara huius epistulae (haud ita tanien accurate) proponit Boero,
Canisio p. 69-71, et post eum Prat, Le lay p. 319-321, et Verdih-e 1. c. I, 212
ad 213. Eadem epistula usus est Polancus in Chronico II, 70—81.
Gaudet de Societate tani fansta nmitiari. Incjohtadii theologiae candidatos
esse paitcos et fere ineptos. Parochum de iurium suorum tiolatione qnestum esse.
Academicos cives complures a fide errare nec corrigi posse. leiunium et missaesacrt-
ficium misere neglegi. Haereticorum libros etiam a piis retineri ; momtionem hac de
re cuidam factam secus cecidisse. Quihus rationibus defendant legem a pontifice
confra libros haereticorum latam in ea regione non vigere. Bullam „Coenae non
esse promulgatam; haereses non compesci. Spem collegii condendi, mortms hcet jHt-
tronis, superesse. In Societate nil sine contradictionibus succedere. De labortbus
stiis apostolicis et de Sociis coloniensibus virtuttim studiosissimis. Conaha , cate-
chismum, j^ietMis exercitia petit.
lESVS
Reuerendo padre mio et osseruandissimo nel Signor
La gra,tia e pace del Segnor nostro lESY CHRISTO s' augmenti
sempre nei cuori nostri al seruizio della sua somma Maiesta. Circa
li 14. di questo Marzo liauemo receputo 3 diverse litere scritte da
V. Reuerentia in Febbraro; e vi erano agiunte, primo le grazie con-
cesse dal S. N. Papa Paolo di fel. mem. i clie sia in gioria con il
Reuerendo P. M. Pietro Codatio 2, e anchora noue alcune scritte della
Compagnia in Bologna. Benedetto sia il Signor eterno, che tanto
lesus. Pater mi reverende et in domino observandissime. Gratia et pax do-
mini nostri lesu Christi in animis nostris semper augeantur, quo melius summae
eius maiestati serviamus. Circiter pridie Idus Martias huius anni tres epistulas
diversas accepimus a reverentia vestra mense Februario ad nos datas; quibus ad-
iunctae erant tum gratiae a domino nostro Paulo papa felieis memoriae concessae '
(qui sit in gloria aeterna, una cum reverendo Patre Magistro Petro Codacio^),
tum etiam nova quaedam, quae de Sociis Bononiae degentibus referebantur. Do-
' Paulus III. litteris apostolicis Roma 18. Octobris 1549 datis, quae iiicipiunt
^Licet debitum", Societati lesu plurima concesserat privilegia, exemptiones, immuni-
tates, indulgentias , facultates , quae eiusdem gubernationeni et sacra ministeria
spectabant.
2 Petrus Codacius (Codacio) , laudensis, sacerdos e pontificis fanuha nobihs
et magnis ecclesiae opibus et facultatibus praeditus, primus ex Italis Societati se
adiunxit in eaque rei familiaris procurationem strenue et prospere per decennium
gessit; .subito exstinctus est men.se Decembri a. 1549 (Orlandinus 1. c. 1. 2, n. 66;
1. 9, n. 7—9. Barloli, L' Italia I. 3, c. 1, p. 11—12).
24. Martii 1550. 3Q7
ci consola per il frutto ammirabile delli carissimi fratelli nostri in
Spagna e Sicilia. Per il che meritamente aspettiamo e desideriamo
vedere anche 1' altre noue d' altri luogi, siccome promette Y. Reuerentia.
E secondo la comissione d'essa gia sono mandate quelle medesime
nuove alli fratelli nostri di Colonia.
Hora per esplicare a largo il nostro stare e la dispositione di
questa terra, perche secondo la mia liberalita' non soglio dissimular,
anchor ch' io potesse, a V. Reuerentia principalmente. Primo quanto
si e alle nostre lettioni, bisogna guardarci di non citare molto i
dottori scholastici, ne usar le allegoriei, se uolemo intertener questi
auditori, alli quali quantunque facciamo le carezze di non essere 0
troppo sottih, 0 in alcuna parte negligenti, pure cominciano a dimi-
nuirsi. Vogiia Iddio che fra tutti siano 4 ouero 5, delli quali potes-
simo sperar frutto delle nostre lettioni. Certo se fussino gl' altri nelle
mani del Reuerendo P. Nostro M. Ignazio, credo che senza ogni in-
mria potriano essere rimandati alla Grammatica e Dialettica. Qui
si reputa per una regola generale, che nello studio Ingolstadiense
gh scholari, ancor che siano pochi, non si fatichino molto per le
mino aeterno habenda est gratia, quod tantopere nos consolatur fructibus miris
quos fratres nostri carissimi in Hispania et in Sicilia colligunt. Propterea merito
etiam exspectamus et desideramus videre ea, quae aliis ex locis perscripta suut, quae
nos accepturos esse R. V. promittit ; et iam, prout mandasti, nova illa ad fratres
nostros colonienses missa sunt.
Fuse nunc exponam, quomodo liabeamus, et quomodo terra haec disposita sit ;
pro mea enim libertate res, etiamsi possum, dissimulare non soleo , praesertim'
cum R. V. scribo. Ac primum quidem in lectionibus nostris a doctoribus scholasticis
saepe producendis et ab allegoriis proferendis 1 diligenter oportet abstinere, si audi-
torium hoc tenere volumus ; in cuius gratiam licet nec nimis subtiles , nec ulla ex
parte neglegentes esse studeamus, minui tamen iam incipit. Utinam inter illos
quattuor vel quinque sint, quibus lectiones nostras profuturas sperare possimus •
Ceteros certe, si in potestate reverendi patris nostri M. Ignatii essent. sine uUa iu-
luna remitti posse puto ad grammaticam et dialecticam. Hic sic fere fieri censent:
a,cademiae ingolstadiensis auditores, etiamsi pauci sint, litterarum ac praesertim
Scnpturae sacrae, studiis operam navare haud magnam. Item, cum discipulorum
" Sic apogra2)Jium nostruw, cum autographo collatum ; sed volnit fortasse scrihere
Canisius: liberta.
' Expositionem sacrae Scripturae ^allegoricam" dicit, quatenus haec a ^litterali"
differt. Inter ^reformatores" hunc „sensum allegoricum" imprimis aversabatur Cal-
vinus. Qui v. g. Contra Libertinos (cap. 9) scripsit: .Combien que ceste secte
soit bien diverse de celle des Papistes , comme elle est cent fois pire et plus per-
Tii..,v„cn. neantmoins tous les deux ont ce principe commun cnsemble, de trans-
nicieuse: n(
ligurer I Escnture en allegorie, et d'affecter une sagesse meilleure et plus parfaicte,
que celle que nous y avons. Et tous deux d'un accord prennent pour couleur
ceste sentence de sainct Paul, que la lettre occist (2 Cor 3, 6). . . . H n'y a non
plus de fermete aux allegories qu"aux bouteilles d'eaue que font les petis enfans
avec un festu" {loannis Calvini opera edd. G. Baum. Ed. Cunitz, Ed Reuss VII
[Brunsvigae 1868], 174. 175).
20*
308 ^'^- Canisius loanni de l'olanci).
lettere e massime per la scrittura sacra. Item luuiendomi pigliato
un poco di cura di alcuni scolari, i quali si confessarono e comuni-
carono con meco in casa, il parrochiano presto si resentette, lamen-
tandosi con altri, che li Teologi s' intricavano nella cura dell' anime
sue, reputando questo per detrimento e pregiuditio delli suoi coope-
ratori. Dapoi gli abbiamo fatto saper e delli privilegi nostri ^ , e
della commissione speciale a noi fatta dal suo vescovo e Reueren-
dissimo nostro Eistettense ^. Pur non ci e parso bene o mostrare li
nostri privilegi, o usarli molto in questo principio.
E per dire piii chiaramente, essendo qui un concorso di scolari
Tedeschi e principalmente di giure, li quali sono di diverse parti di
Alemagna, no puo essere manco, che non abbiano varie opinioni ed
errori nella Sancta fede. Con questo Ji principali della Universita o
non possono, ovvero non vogliono contrariargli , vedendo che fin' a
qui tutta r Universita non sta tanto nelle loro mani. como nel gouerno
del Duca e del dottore Eck speciale governatore del predetto studio ^.
II Signor nostro clementissimo conceda la sua Sancta pace alle lor
due anime. Oltre di questo, communemente il ze]o de la religione
non bisogna cercar hora nelli Tedeschi*, conciosiache il culto divino
aliquot animos paulum coepissem excolere iisque sacramenta paenitentiae et eucha-
ristiae donii nostrae praebuissem, parochus statim id aegre tulit et coram aliis con-
({uestus est, quod theologiae professores in curam animanim suarum se ingererent,
idquo in detrimentum et praeiudicium cooperatorum suorum cedere existimabat.
Quem postea certiorem reddidimus tum de privilegiis nostris ^ tum de speciali com-
missione a reverendissimo Eystettensi ^ nobis facta , qui ipsius et noster episcopus
est. Neque tamen nobis visum est expedire nos privilegia nostra ei ostendere vel
in his initiis frequenter iisdem uti.
Atque ut apertius loquar, cum scholares germani et imprimis iuris studiosi
ex variis Germaniae partibus huc confiuant, fieri non potest, quin in rebus sanctae
fidei varias habeant opiniones et errores. Accedit, quod universitatis proceres iis
repugnare aut nequeunt aut nolunt ; videbant enim totam academiam non tam in sua
esse potestate quam in dicione ducis et doctoris Eck , qui studio illi peculiariter
praefectus erat '. Dominus noster clementissimus sanctam pacem suam amborum
illorum animabus concedat ! Praeterea , ut in universum dicam , hoc tempore reli-
gionis studium apud Germanos non est quaerendum * ; catholicorum enim cultu.s
■ Paulus III. iam 3. lunii 154.5 Sociis facultatem dederat fidelium quorum-
cunque confessiones excipiendi iisque eucharistiam ministrandi, „Dioecesanorum lo-
corum, Rectorum parochialium et aliarum ecclesiarum aut quorumvis aliorum liccntia
desuper minime requisita". Atque 18. Octobris 1549 (vide supra p. 306') idem
pontifex declaraverat fideles omnes „Rectoris sui licentia minime requisita" Sociis
peccata confiteri ab iisque (paschatis festo et mortis articulo exce)>tis) eucharistiam
accipere posse. ^ Mauritio de Hutten.
' Leonardus ab Eck, Guilielmi IV. consiliarius intimus, per triginta fcre annos
academiae ingolstadiensis patronus et curator fuerat. Qui ducem suum , 6. Martii
mortuum, secutus e.st die 17. eiusdem mensis (/. J^^. Mederer, Annales Ingolsta-
diensis Academiae I, 216).
* Quam malo loco religio catholica tunc in I^^avaria et regionibus finitimis
fuerit, ostendit Jonssen 1. c. IV, 106—122.
24. Martii 1550. 309
delli cattolici gia e ridotto quasi a una fredda predica nelle feste.
Resta solamente il nome qui della quaresima ; il gieiunar nori si tocca.
Oli quanto e raro visitare rechiese, star alle messe, o mostrar' alcun
gusto dell' antica religione. E questo dico delli cattolici, gii quali
con il nome cosi restano. Onde essendo ogni di quasi almeno una
messa publica in la nostra cappella ^ , la quale e propinqua a tutti
gii scolari e in mezo quasi della citta, anchoraclie si suona con due
campane alla messa, pur tanta e la pouerta delle persone che ven-
gono, che quasi con denari no potreremo comprare doi auditori.
benche ci danno assai la stima della dottrina et della vita buona,
Item hauendo ci qui un amico piii speciale di tutti, Reggente
d' un collegio e persona delle principali dell' Universita ^, il quale tanto
con gii suoi libri, quanto con gli fauori et adgiuti si e portato con
noi sempre benissimo, pur lui tenendo (come e solito quij non pochi
libri Lutherani , finahnente gl' hauemo discoperto il gran pericolo di
ritenere tali libri contra la Bolla de Caena Domini ^, e siamo entrato
divinus iam ad hoc fere redactus est, ut festis diebus frigida quaedam habeatur
contio. leiunii quadragesimalis solum hic superest nomen; nihil enim ieiunant.
0 quam raro fit, ut templa adeant, missis iutersint, aliquo modo patefaciant se veteri
religione delectari. Atque haec de catholicis dico sive de hominibus illis, qui nomen
retinent catholicum. Itaque cum singulis paene diebus una saltem missa publica
in sacello ^ nostro fiat, quod omnium scholarium aedibus vicinum et quasi in centro
urbis situm est, licet duarum campanarum sonitu ad missam vocentur, tam pauci
tamen veniunt, ut neque pecuniis oblatis, ut ita dicam, homines vel duos ad
missam audiendam inducere possimus; quamquam doctrinae et vitae bonae nomine
sat magnam nobis tribuimt laudem.
Item vir quidam hic degit prae ceteris nobis amicus , qui collegium quoddam
regit et ex primariis huius academiae est ^ ; is tum libros suos nobis commodavit,
tum favore et auxilio semper optime nos prosecutus est. Attamen retinenti illi,
pro huius regionis more, libros lutheranos haud paucos , tandem aperuimus , quanto
cum periculo eiusmodi libri retineantur, qui BuIIa „De Coena Domini" interdicantur ^ ;
' ^Concessum" Sociis ,ad sacras functiones Divae Martyris Catharinae sacellum
fuit, ad Academiae portam , Facultatis (ut tum appellabatur) Artisticae , seu Philo-
sophicae proprium" {Agricola 1. c. Dec. 1, n. 174, p. 21).
- Erasmus Wolf, ex Landsberg Bavariae oppido oriundus, philosophiae pro-
fessor et canonicus ecclesiae S. Mauritii, quae Augustae Vindelicorum est, Kalendis
Maiis a. 1544 ^regens" collegii georgiani constitutus est idque per septera fere
aunos gubernabat; qui et universitatis rector fuit a. 1543/44 et 1548/49 atque hoc
ipso a. 1550 {Mederer 1. c. I, 182. 190. 206. 214. 235. Andr. Schmid , Oeschichte
des Georgianums in Munchen [Regensburg 1894] p. 38. 94). Plura de Wolfio infra
dicentur.
^ BuUa ,in Coena Domini" vel ^Coenae" (cf. supra p. 253^) diversis tempo-
ribus diversas excommunicationes continebat. Canisius autem haud dubie Bullam
illam spectat, prout a Paulo III. 4. lunii 1536 conformata est; in cuius § 1 haec
dicuntur: „Excommunicanms et anathematizamus . . . libros ipsius Martini [Lutheri]
iiut quorumvis aliorum eiusdem sectae, sine auctoritate nostra et Sedis Apostolicae,
quomodolibet legentes aut in suis domibus tenentes" {BuUuriHm Bomaniim VI
[Augustae Taurinorum 1860], 218 — 219. Magnum Bulhirium Romanum I [Luxem-
burgi 1742], 718).
310 84. Canisius loanni de Polanco.
con lui spesso in ragionamenti spirituali per adgiutarlo. Or costui
per il nostro avviso tanto si e turbato, clie non sapremo s' era meglio
lassarle star come inanzi, o di hauerlo posto in questa miseria, doue
si trova ^ E pure esso e delli migliori e piii catholici e piii versati
nella theologia, q" in questo luogo si trouano.
Onde si puo considerar ex parte, quanta difticolta e contra-
ditione a noi sarebbe, se manifestamente cercassimo di levar i libri
heretici ad ognuno. Perche, anchora che cosi volesse il Duca, non
so come potrebbono sostenere molto rigore da noi peregrini, principal-
mente essendo gli tanto poco fondati sopra 1' Echiesa Romana. E per
questo raedesimo piii facihnente ci contentiamo di non aver sino a
qui, (come pur anche desideriamo) la podesta Apostolica di assoluere ^.
Perche certamente non pocho si richiede di fare uno qui capace della
assoluzione. Li casi riseruati mai sono publicati appresso di costoro,
e tanto pocho sono guardati, che ci merauighamo assai, como sia
possibile, che gli pastori e frati cosi assoluono la gente. Dicono,
che la Bolla in Caena domini non sia stata qui pubhcata; 2? che
r intenzione del Papa non se per iscomunicar gli dotti cattolici in
queste bande, quando essi con buona intentione" leggono gli libri
lieretici, e voghono confutar esse eresie etc. : 3" che sin aqui essendo
atque eius animi iuvandi causa saepe sermones pios cum eo orsi sumus. Is autem
monitione nostra tantopere conturbatus est, ut nesciamus, an praestiterit eum in
condicione sua relinquere quara in eam conicere miseriam , in qua nunc est '. Et
hic quidem ex optimis est et maxime catholicis et versatissimis in theologia, qui
hoc loco reperiantur.
Ex his rebus intellegi potest, quantae nobis uasciturae essent difficultates et
contradictiones, si libros haereticos ex omnium manibus tollere manifeste conaremur.
Nam etiamsi dux mandatum eiusmodi daret, nescio an in eius exsecutione multum
rigoris a uobis qui sumus peregrini possent sustinere, praesertim cum in ecclesia romana
adeo non nitantur. Et hac ipsa de causa facilius acquiescimus eo, quod facultas apo-
stolica ab hisce peccatis absolvendi adhuc nobis desit - (quamquam eandem accipere
cupimus) ; certo enim haud pauca requiruntur , ut hic absolutionis quis capax red-
datur. Casus reservati hac regione numquam promulgati sunt et adeo negleguntur,
ut satis miremur , quod fieri possit , ut pastores auimarum et monachi hos homines
absolvant. Dicunt Bullam ,iu Coena Domini" hic promulgatam non esse ; 2° summuni
pontificem non habere voluntatem doctos catholicos huius regionis excommunicandi,
cum bonis animis libros haereticos legant ipsasque haereses confutare vclint etc. ;
3" cuni usque adhuc tot homines fuerint docti et theologiae periti et ecclesiae studio-
' intententione aiitoyr.
' Wolfium paulo post ex ea „miseria"' emersisse ostendunt Canisii litterae
28. Maii 1550 ad S. Ignatium datae.
2 Paulus III. in Bulla Coenao (§ 19, 1. c. p. 223) statuerat a casibus illius
Bullae ,nullum, per alium quam per Romanum Pontificem, nisi in mortis articulo
constitutuiii , absolvi posse"' ; atque a. 1545 , cum Sociis absolvendi potestatem tri-
bueret (cf. .supra p. 195), casus illos nominatim exceperat, neque a. 1549 (cf. supra
p. 306 ') hanc absolutionis facultatem iis concesserat nisi pro terris infidelium et
jprovinciis alias remotissimis".
24. Martii 1550. 311
stati tanti huomini dotti, teologi e zelatori dell' Echiesa, non s' hanno
curato 0 per se, ovvero per altri di guardare da questo caso. Im-
peroche preghiamo V. R. che scriua il suo parere sopra tutto questo
e delle cose similii. Item a che modo potremo mutare le pietre in
huominis, id est hauere delli Tedesclu persone per ki Compagnia;
conciosiache abborriscano i voti e consigli Euangelici e giii quasi in
tutto disusati sono della semplicita e sincerita della fede, che pare
certamente un stupor a considerarlo debitamente. Non s' estirpano
piu le heresie ne per via della violentia, ne de reformatione ; e an-
chora che volessimo [?] ridurr' in tutto la fede persa, non si [?] po-
trebbono per mancamento e paucita delle persone ecclesiastice.
Tutto questo s' e detto per auisar V. R. di questo luogho ed altri
vicini, et 2^ per eccitarla alla charita et compassione, mediante la quale
giustamente si [?] muouerete a pregar il Signor eterno e per noi e per
la comune Alemagna, siccome per altre volte anchora pregai V. R.
e pregaro sempre per essa tutti gli Padri e fratelli nostri charissimi,
ut ubi abundat delictura, abundet aliquando et gratia^.
Benedicto pur sia il padre della misericordia^ il quale
in tutte queste difficolta ci consola, et da continuamente la speranza del
futuro collegio, per quod reliquiae Israelis salvae fiant^, non
ostante la morte delli duoi Signori e Patroni nostri, che siano sempre
sissimi, eosdem tamen nec cavisse, ne in hunc casum ipsi incurrerent, nec aliis
cavendum censuisse. Idcirco R. V. rogamus, ut nobis scribat, quid de omnibus his
rebus et de similibus sentiat K Item , qua ratione lapides in homines convertere ^
seu ex Germanis homines ad Societatem idoneos nancisci possimus; a votis enim
religiosis et a consiliis evangelicis abhorrent, iamque omnem paene fidei simplicitatem
et sinceritatem exuerunt; quod recte considerantes stupore certe afficit. Haereses
iam nec vi exstirpantur nec reformatione , atque etiamsi fidem perditam omnino
restituere vellemus, non tamen possemus, quia ecclesiastici desunt vel nimis pauci sunt.
Haec omnia dixi, ut reverentiae vestrae huius loci aliorumque vicinorum con-
dicionem exponerem, et secundo, ut eiusdem caritatem et misericordiam concitarem,
quibus merito movebimini ad dominum aeternum et pro nobis et pro universa Ger-
mania exorandum ; quod et alias a R. V. petii, et per eam ab omnibus patribus et
fratribus nostris carissimis semper petam , ut , u b i a b u n d a t d e 1 i c t u m , a b-
u n d e t aliquando et g r a t i a *.
Benedictus tamen sit p a t e r m i s e r i c o r d i a r u m *, qui in omnibus his
difficultatibus nos consolatur continuoque spem praebet futuri collegii, per quod
reliquiae Israelis salvae fiant^; tametsi duo illi domini et patroni nostri
' Nunc quidem haec diiudicare canonum peritis haud ita difficile est ; in illa
autem rerum condicione maior certe erat obscuritas , ideoque hac Canisii interroga-
tione sapientia viri ac religio illustrantur. Ceterum de his rebus disserere non
vacat ; hoc unum hic adnotandum esse puto : In illa rerum perturbatione , etsi eo
pontificis praescripto etiam Germaniam adstrictam fuisse dixeris, facile tamen sum-
pseris ibi multos ilhid bona fide ignorasse nec proinde , in lege saltem e c c I e-
siastica, peccasse ac multo minus in excommunicationem incurrisse; immo nec
mireris complures tunc existimasse legem iHam in Germania non vigere vel de-
suetudine evanuisse. ^ Cf. Matth. 3, 9. Luc. 3, 8.
3 Rom. 5, 20. ' 2 Cor. 1, 3. * Rom. 9, 27 ; cf. Is. 10, 21. 22.
312 84. Canisius loanni de Polanco.
m gloria ^ Non crediamo, che il nuovo Duca^ uorra disfare un
opera tanto laudabile e comineiata dal suo cattolicissimo Padre, et
raccommandata alli Reuerendissimi Cardinali: anchora ci conforta la
fede et gli pregeri assidui del Reuerendo nostro Padre e di tutta la
Compagnia. Item vedeno chiaramente, como per altra via non possono
qui intertienire la facolta theologica etc. Item essendoci domandati
tanto instantemente da Roma per mezzo del Reuerendissimo Eystet-
tense, pensiamo che lui medesimo non mancara di adgiutarci^, Et
credo che non seria stato conforme alle cose ehe vanno innanzi nelhi
compagnia, se questo collegio fusse cosi facilmente fondato e concesso
senza contraditione. II Signor si degnera eccercitarci un poco, ut
educat nos in refrigerium*.
In questi giorni consolati semo [?J per un bellissimo giovene To-
descho, che parla quasi con tutte le lingue, ed e gia risoluto di entrare
in una religione ^. Hoggi sono io entrato con lui negli esercizij, e tutti
speriarao di vederlo essere della Compagna. Pregate il Signor, che
sua Sancta Maiesta sia servita di quest' anima.
Nella domenica Laetare ^ e parso al parrochiano e alli Reuerendi
Padri ch' io predicassi nella chiesa principale in Tedescho ^. Ringra-
ziata sia sua somma Bonta per il buon successo ; perche sopra 1' opi-
decesserunt ; qui semper sint in gloria ^ Non crediraus novum ducem ^ opus de-
structurum esse tam laudabile, quodque a patre eius maxime catholico coeptum est
et reverendissimis cardinalibus commendatum. Praeterea tide assiduisque precibus
confirmamur reverendi patris nostri et totius Societatis. Atque etiam clare intel-
legunt alia ratione facultatem theologicam hic conservari nou posse etc. Item cuni
per reverendissimum episcopum eystettensem tam impense pontificem, ut nos mitteret,
oraverint , illum ipsum episcopum nos non esse destituturum existimaraus *. Ac si
coUegium hoc tam facile constitutum et sine contradictione concessum esset, id
puto discrepaturum fuisse a rebus illis , quae in Societate prospere succedunt. Do-
minus paulura nos exercere dignabitur, ut educat nos in refrigerium *.
His diebus optimus quidam iuvenis germanus nos consohitus est, oranium
fere sciens linguarura, cuique iam deliberatum est ordinem aliquem religiosum in-
gredi *. Quem ego hodie exercitiis spiritualibus excolere coepi, omnesquc speramus
eum Societati nomen daturum. Dominum rogate , ut sancta eius raaiestas hanc
animam in famulatura suum recipiat.
Dominica , quae dicitur Laetare *, parocho et reverendis patribus placuit , ut
ego in ecclesia primaria germanice concionarer "^. Deo optimo maximo sit gratia,
* Vide supra p. 308 ^ ^ Albertum V. dicit.
* Sociorum ingolstadiensium animos tunc aliquantum demissos tristesque fuisse
epistula patefacit, quam universitatis camerarius 28. Martii 1550 ad Schweickerum
ducis secretarium dedit; vide infra, monum. 45.
* Ps. 65, 12.
^ Lambertus Auer? Carolus Grim? Vide epistulam Canisii ad S. Ignatium
datam 31. Augusti 1551.
^ Illo anno = 16. Martii.
" Ecclesiam parochialem Beatae Mariae Virginis dici puto : cui tum Georgius
Theander praeerat. Alteram urbis parochiam, S. Mauritii dictam, Balthasar Fanne-
mann regebat {Mederer 1. c. I, 207. 219. 320—321).
24. Martii 1550. 313
nione di tutti sono stato inteso per quella prima volta ^ e vorrebono
ch' io tornassi e seguitassi 1' impresa cominciata.
Joan Battista, il nostro charissimo fratello, adiutase molto, e
tanto in priuato, quanto in publico cerca appresso di noi et in casa
di mortificarse. Credo que H non habbia fatto male d' esser riuato
in Alemagna ^, e massime con il Reuerendo Padre nostro Claudio ^,
il qual a tutti noi da qui honor e frutto.
Quanto alli charissimi frateUi nostri di Colonia, siamo molto edi-
ficati per le loro lettere, intendendo la continua fruttificatione*
nel Signor del Padre Leonardo, et da poi delli altri fratelli e figiioli
suoi, che virihnente s' eccercitano nella obedientia, humilta e charita
secondo gH diuersi offitii in casa. E perche tanta contraditione in
Colonia e stata, poi ch'il mio Reuerendo P. M. Piedro Fabro (che
viue senza dubbio in gloria) comincio iui a fruttificare ° , spero che
anche per 1' intercessione sua la Compagnia in quello santo luogo sara
fondata e augmentata. Prego Y. Reuerentia humilmente, che mi
perdoni della mia soHta prolixita et imperfetione del scriuere. Item,
che qualche uolte auisi il suo figholo Canisio del modo di procedere
con questa gente et prouedermi anchora di un Catechismo per li
Todeschi. Sic multa, qui nil promerebatur , orat improbus. Tutti
ci raccomandiamo spetialissimamente nelle sancte orationi et sacrifitii
quod res fauste evenerit; praeter omnium enim opiuionem hunc primum sermonem
meum bene perceperunt ' cupiuntque me in suggestum redire coeptaque prosequi.
loannes Baptista, carissimus frater noster, multum proficit et tum secreto
tum palam domi nostrae se mortificare studet, neque detrimento ei fuisse puto, quod
in Germaniam venerit^, praesertim cum eo venerit cum reverendo patre nostro
Claudio ^ qui nobis omnibus hic honorem affert atque utilitatem.
Quod ad carissimos fratres nostros colonienses attinet, eorum epistulis salu-
berrime monemur, intellegentes P. Leonardum et post eum ceteros fratres filiosque
eius continuo fructificare* in domino; qui quidem in oboedientia, animorum
demissione, caritate, pro officiorum domesticorum diversitate, viriliter se exercent.
Et quia tantopere quidam nobis obstiterunt, cum reverendus pater meus M. Petrus
Faber (qui sine dubio vivit in gloria) Coloniae fructificare ^ coepisset , spero etiam
eodem deprecatore Societatem sancto iJlo loco constituram esse atque auctum iri.
A reverentia autem vestra veniam suppliciter peto , quod prolixe et vitiose , pro
more meo , scripserim , simulque eam rogo , ut filium suum Canisium nonnumquam
doceat, quomodo hi homines tractandi sint, atque etiam catechismum Germanis con-
venientem mihi suppeditet. Sic multa, qui nil promerebatur, orat improbus. Omnes
quam maxime sacris precibus et sacrificiis reverentiae vestrae et omnium patrum
1 Canisius, cum in inferiore Germania natus et educatus esset, illius etiam
dialecto erat assuetus.
^ loannes Baptista Brancacci, neapolitanus , Societatis „coadiutor temporalis"
sive frater laicus, Canisio ceterisque patribus ministrabat. Postea remissus in Ita-
liam et ex Societate dimissus est (Cod. „Autiqu. Ingolst." f. 2^ [cf. infra, monum. 48].
Mederer 1. c. I, 217). =* laio. ^ Marc. 4, 20. Rom. 7, 4.
5 Cf. supra p. 103—112.
314 S5- Lipomamis Salmeroni, laio, Canisio. 21. Aprilis 1550.
di V. R. e de tutti li Padri e fratelli. II Signor ci conserui sempre
et c'augmenti nella sua Sancta gratia. Ingolstadii 24. martii 1550.
Petrus Canisius filius et servus tuus.
Prego V. R., che mi faccia un di casa andar alle 7 chiesie ^ et
pigliar per me il Sancto Jubileo ^.
AI Molto R. P. mio in Cristo Giovan Polanco Professo della
Compagnia di Gesii.
et fratrum nos commendamus. Dominus in sancta gratia sua conservet nos semper
atque adaugeat. Ingolstadii 24. Martii 1550.
Petrus Canisius filius et servus tuus.
Curet, quaeso R. V., ut aliquis e nostris meo loco septem illas ecclesias adeat '
et gratias sancti iubilaei acquirat -.
Multum reverendo patri meo in Christo loanni Polanco, professo Societatis lesu.
85.
AI.OYSIUS L.IPOMAXrS,
episcopus veronensis et nuntius apostolicus ^,
PF. ALPHONSO 8ALMER0NI, CLAUDIO lAIO,
PETRO CANISIO, S. J.
Salisburgo 21. Aprilis 1550.
Ex apographo, anno 1890 a P. Caecilio Gomez RodeJes S. J. descripto ex apo-
grapho antiquo (eiusdem temporis ac diploma ipsum esse videtur), quod est in cod.
^Brevia et Rescripta antiquiora" p. 47.
Breve suramarium harum litterarum est in „Synopsi actorum S. Sedis in causa
Societatis lesu 1540—1605" (Florentiae 1887) p. 11.
Socios laiidaf iisque licentiam dat absolvendi homines ah haeresi.
Aloysius Lipomanus Episcopus Veronensis S. D. N. Papae Eiusque
Apostolicae sedis per totam Germaniam nuncius dilectis nobis in
Christo Claudio laio, Alfonso de Salmeron, et Petro Canisio praes-
byteris Congregationis D. N. I. C. nuncupatae, in Theologia magistris
ac tamen [?] nunc in Universitate Ingolstadiensi sacras litteras pro-
fitentibus salutem in Domino.
' Romae vetus piorum mos est, ut septem primarias urbis ecclesias obeant:
S. Petri in Vaticano, S. Mariae maioris, S. Laurentii extra muros, S. Crucis in le-
rusalem, S. loannis in Laterano, S. Sebastiani extra muros, S. Pauli.
- Cum annus 1550 e more iubilaeus esset, lulius III. 24. Februarii 1550 „portam
sanctam" aperuerat sicque fideles incitaverat, ut indulgentiam plenariam ceterosque
iubilaei sacros thesauros lucrarentur {Raijnuldus , Annales ecclesiastici tom. XXI,
P. 2 ad a. 1550, n. 47).
^ Vir eximie pius Aloysius Lippomano (1500 — 1559), vulgo Lipomanus, pa-
tritius venetus, a. 1551 — 1552 unus e praesidibus concilii tridentini, non solum lega-
tionibus in Lusitania, (iermania, Polonia obitis, sed et libris valde doctis ecclesiam
adiuvit.
86. Caiiisius S, Ignatio. 28. Maii 1550. 315
Vestris probis moribus et sana doctrina ac pietatis zelo, quo
animas a recta ficle deviantes ad Deum reducere satagitis permoti ^,
vobis et unicuique vestrum tenore praesentium Concedimus , omnibus
et singulis facultatibus , indultis, gratijs et privilegijs, quae super
reconciliatione haereticorum ac reductione eorum Vobis a Sede aposto-
lica concessa sunt, uti, fruj et gaudere posse, nec non vices nostras
agere ac juxta tenorem facultatum impressarum, quae alias nostris
subditis traditae sunt, quarum exemplar vobis consignarj fecimus,
omnes ad vos et vestrum quemlibet recurrentes absolvere et cum
eisdem dispensare etc. [?] ^* in foro Conscientiae duntaxat ^. Et hoc
facimus vigore litterarum S. D. N. Domini lulii papae tertii, in forma
brevis sub die 17. Mensis Februarij annj praesentis nobis concessarum,
nec non Htterarum Reuerendissimi in Christo P. D. Episcopj Fanen. ^
Collegae nostri apud Caesaream Majestatem constituti sub die 21 mensis
praeteriti ad nos transmissarum et apud nos manentium, in contra-
rium facientibus non obstantibus quibuscumque.
Datum Salisburgj die 21 aprihs anni Domini N. I. C. 1550.
pontificatus ejusdem SS. D. N. Papae Anno P.
86.
CANISIUS
SAXCTO W3JXATIO.
Ingolstadio 28. Maii 1550.
Ex apograplio, quod reverendus P. louchim Camj^o Sancto exscribendum cu-
ravit ex exemplo , quod ipso anno 1550 Roma ad Socios lusitanos missum esse
videtur, quodque nunc exstat Olissipone in bibliotheca nationali (CoUec^ao Pombalina,
n. 490, f. 134).
Ex hac epistula Polancus complura transcripsit in suum Chronicon II, 73 — 74.
(Litterae historkae [qiiasi „semestres"] de rehus a Sociis IngoMadii gestis.) Socii
a summis quibusdam Germaniae viris humaniter excepti, ah universitate ingolstadiensi
publico testimonio laudati. Collegium a Guilielmo IV. duce promissum. Placet So-
ciorum docfrina, abstinentia, diligentia. Argumenta rerum , quas in academia ex-
jionunt. Academici sacramenta et missae sacrificium frequentare incijnunt. In Ger-
mania sacerdotes rari sunt, haereses non puniuntur, libri haeretici passim leguntur.
Primarius quidam professor de his monitus ac fidei Societatisque studio incensus.
Sacerdos ab haeresi et concubinatu ad publicam paenitentiam traductus, miles exer-
citiis excultus , molestiae nocturnae sublatae. 'Canisius contionatur et domi quoque
iuvenes instituit. Orandum pro Germania.
Vel at ; vocabulum obscure scripfum
' Lipomanus paulo ante Ingolstadii Socios inviserat ; vide infra, monum. 44.
- jExemplar" hoc periisse videtur. Licentiam haereticorum absolvendorum a
Lipomano significari ex epistulis constat, quas Pohincus 18, Februarii 1550 Canisio
et hic 2. Novembris 1550 S. Ignatio miserunt.
^ Petrum Bertano, episcopum fanensem (Fano), dicit.
31(5 86. Canisius S. Iguatio.
Ihesus.
t
Keverende in Christo pater praeposite.
Gratia domini nostri Jesu Christi, et pax nobiscum perpetua.
Ut quemadmodum iussi sunms, ea breviter explicemus, quae a
nostro in Germaniam adventu domino favente hic praecipua contigerunt,
non prorsus abs re fuerit, a loco ipso rem omnem auspicari. Habet
in medio paene Germaniae Catholicam universitatem suam dux illustris
bavariae, nimirum Jngolstadiensem, nec eam incelebrem apud Germanos.
Ad quam dum proficisceremur, tres missi et expetiti professores theo-
logiae, filii tui, in eo ipso quidem ad Germaniam ingressu non sine
favore singulari , seriaque congratulatione sumus excepti : primum
certe a Reverendissimo Cardinale Augustano: deinde a Reverendo
episcopo Eystettensi ^, hinc [?J " a duce ipso cui a pontifice Max. iam
diu ante promissi fueramus , bavariense , postremo a tota hac Jngol-
stadiensi Academia^. Ubi cum nobis conciliata fuisset professorum
benevolentia , et suppeteret abunde quod ad vitae spectat commodi-
tatem, coepimus, nec uno tamen die, lectiones theologicas, praesen-
tibus omnium professionum studiosis, auspicari. Qui conatus tam
fehciter cessit singulis ut non levi argumento divina commonstraret
bonitas se principiis illis adesse velle^. Publicus favor, pubhcum
accessit testimonium etiam typis excussum [sic], novos theologos et
ob vitae sinceritatem , et ob doctrinae suae praestantiam eos esse,
qui conceptam de se omnium expectationem eamque maximam non
aequarent modo, sed superarent ■*. Unde dux bene catholicus Bavariae
qui tum vivebat, accepto hoc laeto successu, lectionum sacrarum,
quas viri maximi coram et per litteras commendabant per summum''
consiliarium suum ^ fore promisit , ut Societatis nostrae coUegium in
hac Academia sua constitueretur. Nec immerito precari bene debet
hoc [?]'' tota Societas tali principi, quem Christus idem qui nobis
* tunc ?
*" Sic leyendmn esse omnino videtur ; suum consiliarium suum apoffr. nostnon.
" Sic apogr. nostrum ; quod corrigendum esse videtur: liaec.
' Mauritio de Hutten.
* Quomodo Socii excepti sint Dilingae , Monacliii , Ingolstadii , Eystadii , vide
infra, monum. 39. 41.
* ^Scripserat Cancellarius Ecchius Universitati de theologicis lectionibus, quae
Ingolstadii erant praelegendae ; erant autem prima ex evangeliis, secunda ex Pauli
epistolis, tertia ex psalterio Davidico, quarta ex Magistro sententiarum." Canisius
26. Novemhris, „in studiorum initio", Sahiieron 29. Novemhris scholis suis praefati
sunt. „Multi autem cum Doctore Ecchio Cancelhirio eas orationes ut typis excussat-
evulgarentur petierunt. Universitas . . . tota praesens fuerat" : Polancus 1. c. 1,
414 — 415. Qui et refert laium initio novi anni Psalmos exponendos suscepisse
(1. c. p. 414. Cf. Orlandinum 1. c. 1. 9, n. 54; Raderuni, Can. p. 45; Agricolam 1. c.
n. 166, p. 19 — 20 ; Mederer I. c. p. 214). * Hoc testimonium ponetur infra, monum. 40.
' Leonardum Eckium; cf. supra p. 308*.
28. Maii 1550. 317
ipsiim neqiie infeliciter, ut speramus, abstulit, in filio praesentem facit,
ut futuri Collegii spem neutiquam amittamus.
Sed praeter hanc doctrinae confirmatam nobis existimationem,
quae apud Germanos inprimis valet, admirantur etiam ac laudant
nostram in vita frugalitatem. Nusquam enim exulare magis, quam
in Germania videtur sobrietas abstinentiaque. Tum illud magni facere
solent, quod gratis doceamus, nulla, ut reliqui, salaria expetentes,
praesertim cum in profitendo diligentiam cum doctrina solida con-
iunctam animadvertant ^,
Reverendus Pater Claudius in psalterio interpretando versatur,
P. Alphonsus epistolam ad Rom. exponit, ego quartum librum doceo
sententiarum 2. Jllud, ut rarissimum est hoc loco, sic admiratione
dignum censent, quum vident novem aut decem in templo nostro
accipere una Eucharistiam. Jnter quos, et studiosos illos omnes,
Rector etiam adfuit universitatis , cum Festum Pentecostes proxime
celebraretur 3. Vix unus aut alter antea, nunc multi veniunt ad
sacrum quotidie audiendum in aede nostra. Alioquin ut frigent in
his terris pietas et templa et sacra non amant fere Germani, Caere-
monias retineri prohibet tam late sparsa doctrina lutheri. bonorum
pastorum adeoque sacerdotum niajor fit indies, et gravis profecto
raritas, ut si maxime vellent in ovili se continere oves, quae Christi
vicarium et Ecclesiam paulatim deserunt, non sint tamen, proh dolor,
qui panem orthodoxae doctrinae frangant esurientibus et pereuntibus
istis fame verbi divini, opitulentur. Auget hoc makim vere deplo-
randum licentia , quum impune licet catholicis haeretica legere , de
sectis et controversiis fidei disputare, nec ullus in haereticos poenae
metus proponitur, nedum supplicium exerceatur.
Ex capitibus universitatis huius, et singularis idem amicus noster *,
simul atque de abjiciendis haereticorum libris'^ commonitus a nobis
fuisset (habebat autem istius farinae pkirima volumina) mukis quidem
diebus admonitionem graviter tukt. perturbato prorsus ob id animo.
Verba haereticorum lihris i)> fxeniplo antiquo in inanjine adilita siinf.
' Vide infra, monum. 43. 45. 46. 47.
■" Petrus Lombardus, „magister sententiarunr', in libro 4. Sententiarum de
sacramentis et de ^novissimis", quae dicuntur, agit. Haud recte J. Cretitteaii-Joly :
,Canisius commentait saint Thomas" (Histoire de la Compagnie de Jesus t. I,
chap. 6 [Tournai 1846], p. 108). S. Sugenheim: ,Salmeron [las] iiber die Pauli-
nischen Bi-iefe an die Romer" [sic\ (Baierns Kirchen- und Volks-Zustande im sechs-
zehnten Jahrhundert [Giessen 1842] p. 282). K. H. Ritter ron Lang : ^Salmeron
[his] iiber die Paulinischen Briefe an die Romer und Canisius iiber Lonibards [sir]
Magister Sententiarum" (Geschichte der Jesuiten in Baiern [Niirnberg 1819] p. 98).
* Die 25. Maii. Ex verbis supra scriptis suppleri potest verbum, quod inter-
cidit in Polanci Chronico II, 73. Universitatis rector tunc erat Ph-asmus Wolf,
collegii georgiani regens {Mederer 1. c. I, 214).
* Erasmus Wolf; v. supra p. 309 ^
318 86. Canisius S. Ignatio.
Sed adiuvaiite Christo fidis tandem consiliis et credidit, et paruit,
jamque confessus est non semel, purgavit bibliothecam , rogavit nos
veniam, et hoc ipso pentecostes festo simul et confessionem apud nos
aedidit peccatorum, simul et communionem accepit sacram, tantoque
post resipiscentiam coniunctior, quanto prius alienior factus omnino
nobis videtur. Probabile est admodum, sanitatera huius ad curandos
multorum morbos valituram, praestat enim caeteris authoritate, quam
et coepit adversus nonnullos iam exercere, nobisque promittit se nihil
intermissurum, quod ad zelum attinet fidei declarandum.
Sacerdos quidam Germanus annorum 64, quura* a lutheranis
esset male persuasus etiara uxorem duxit senex ante annos octo. Is
ad cardinalera venit Augustanura, sed uti postea fassus est, coactus
venit minis coramissarii Caesaris ut ecclesiae coraraunioni restitue-
retur. Habet enira Iraperator hispanos, sed paucos, in quibusdara
adhuc locis coramissarios quorura fidei propugnacula quaedam et castra
superiore bello ^ capta dereliquit. Cum autera non raro eveniat ut
syncerus absit in iis animus, qui a lutheranismo revertentes, Ecclesiae
cupiunt reconciliationem, data fuit a Cardinali provincia istaec p. Claudio
ut senis poenitentis probaret ingenium, exploraret conditionem. Id
quod Christo duce sic dextre perfecit, ut in primo statim colloquio
fucus deprehenderetur. Nam praeterquara quod senis corrupta fides
proderetur idem uxorem relinquere quidera simulabat, concubinara
vero ex uxore facere constituebat. Unde circa fidera atque religionera
inprirais optirae confirraavit qui illura araanter instituendura susceperat
p. Claudius. Et quod rairum est, oranes ei scrupulos prorsus exemit.
Tum quod difficilius erat effectu eo senilem permovit aniraura, ut
coniugera pariter et concubinara sacerdos ex animo detestaretur. Hinc
saepe peccata confiteri , hinc revocare et damnare suas haereses,
poenitentiam publicara agere, corara populo reconciliari ecclesiae
(aderat autera et ipse Cardinalis cura solerani porapa) denique pro-
fusis in niediura lacryrais poenitentera vere aniraura cunctis com-
probare.
Miles quidam Germanus, quera inspirantibus [?] '' exercitiis insti-
tuendura ad nos raiserat Reverendus Pater Caes. Mai. confessarius - in
illis ita profecit paucis apud nos diebus, ut non solura instituto reli-
gioso se devoverit, sed hactenus etiam exeraplo suo praehiceat caeteris,
et a viris fide dignis apprime comraendetur. Quum nonnulli nocturnara
a spiritu quodara ferrent molestiara, creditura est quiete data recessisse
omnino defuncti animam illam, quia missae sacrificio per nos a poenis
fuerit liberata.
" Sic legendum esse censeo ; exemj^lum antiquum : qui.
'' Sic exemplum antiqtmm ; sed malim legere: in spiritualibus.
' Smalcaldico ; cf. supra p. 2-36. - Petrus de Soto 0. Pr.
28. Maii 1550. 319
Quindecim abhinc milliaribus hispani dno venerunt , ut patri
Alphonso peccata confiterentur neque id factum est absque ipsorum
certo profectu.
Et quoniam de me tanquam abortivoi aliquid etiam dicere
habeo praeter ordinarias quidem in theologia lectiones, domi audi-
tores mihi quotidie non desunt. Quae quidem docendi occasio praestat
ut in litteris et in pietate iuxta proficiant quos ad sacrae confessionis
et communionis usum paulatim frequentem adduco. Diversi (Christo
gratia) Lutheranos nobis attulere libros ac se illis abdicarunt. Verum
quando id commune in Germania vitium cernitur ut haereticorum
scripta in onmium versentur manibus (nam aut non satis norunt aut
parum digne expendunt bullam Coenae domini) fuimus quidem hactenus
ab audiendis multorum confessionibus impediti. Nunc vero quidquid ad
absolvendos pertinet haereticos post multam expectationem impetratum
habemus. Ex qua concessione lucrum aliquod speramus in Christo
spirituale, Tentavi aliquoties germanice concionari in quo munere
ut pergam, suadent desiderantque. Nunc quia sic patribus visum
est, latinas homelias diebus etiam sacris recito studiosis, promoveat
christus hosce tam exiguos conatus , et in vinea sua nos reddat
fructuosos. Quum vero superioribus litteris explicatum sit a nobis
quanta sit Germanicae nationis" olim florentissimae nunc corruptis-
simae calamitas (regnat enim hic pro fide perfidia, pro Ecclesia syn-
agoga satanae''^, pro obedientia contumacia) quumque catholici vix
ferre videantur, aut Evangelii consilia aut ecclesiae praecepta, roga-
mus enixe pietatem tuam Reverende pater, ut pro nobis, pro univer-
sitate hac, totaque germania preces tuas ad Christum effundas nosque
filios tuos. totius Societatis fratribus patribusque commendes in christo
[esu domino nostro. Is p. t. et nos in pace sua sancta conservet,
augeatque semper amen. Ingolstadii 28 Maii 1550.
Claudius Jaius
Petrus Canisius filius P. T. indignissimus.
Licet laius priore loco subscripserit hanc epistulam , ex ipsa tamen facile in-
tellegitur a Canisio compositam esse, cum de Canisio loquatur in prima persona.
Duo verha sequenfia in exew^jJo antiqiio adscriptu sxnt in inargine.
Ita Paulus de se 1 Cor. 15,
Apoc, 2, 9 ; 3, 9.
320 -^- Canisius Aloysio Lipomano. Mense Maio vel lunio 1550.
87.
CANISTUS
AliOYSIO L.IPOMAXO,
episcopo veronensi et nuntio apostolico.
In^olstadio inense 3Iai(» vol Iiiiiio 1550.
Ex commentario autographo (2°; 1 p.) , quod est in fascic. ^Va Ser. X." ;
extrema pars epistulae , inscriptio , adnotatio loci et temporis desunt ' ; vide , quae
post ipsam epistulam dicentur.
Lipoinaiio gmtias agit 2>i'0 eii(^ in Societatem lesii henevolentia et pectdiaritef
pvo facultate ahsolvendi sibi, Salmeroni, laio concessa. Dispensationem petit a lege,
(jna cavebatur, ne sanctorum reUqmae Colonia asportarentur.
lESVS.
Reuerendissime in CHRISTO pater, et Domine Legate amplissime^.
Gratia Domini nostri JESV CHRISTI et pax uera, quam mundus
aecipere non potest ^, vbique nos tueatur et servet. Etsi non ignoro
grauissimas esse res atque curas, quae sapientiam tuam huc illuc
distrahant, vt locus esse vix possit ad humiliora ista respiciendi:
tamen ausus sum tandem aliquid scribere occupatissimo , partim ne
tacendo confiteri viderer uitium foedum ingratitudinis, partim vt volun-
tatem de nobis benemerendi tuam, quam esse maximam scio, magis
magisque confirmarem. Primum certe, nec minimum ilhid, in me
contulit benefitium ampHtudo tua, vt integra mihi constaret absoluendi
facultas, quam apud Germanos constat vt phirimum desiderari "^. Et
hac in parte quanquam non merebar, paria feci cum R. P. et Doc.
Claudio Jaio, simul et Alphonso Sahnerone, qui proinde fatentur,
semperque testabuntur dum viuent vna niecum, deberi a se plurimum
tuae in nos beneuolentiae ac benignitati, qua totam certe societatem
hanc Domini lESV, etsi exiguam illam, amantissime tamen complecti
non desinis. Neque nostro in precando deerimus offitio, quin tuae
dignitatis causam illi commendemus, qui solus veram pro benefactis
gratiam, ac gloriam aeternam rependit. Nunc aUud se offert, quod
rogare humihter cupimus gratiam tuam , sed ea lege , vt repulsam
feramus ilhco, si res impetratu difficihs uel indigna esse videatur.
Habet praestantes Diuorum ac Diuarum rehquias Colonia Agrippina,
quae multis annis nostros fouet, nostrorumque operas in Christo sibi
* In altera pagina coninientarii Canisius sententias aliquot germanice scripsit,
quae ad hanc epistulam non pertinent ; v. g. Ain ainige menschliche seel weit vber-
wigt vnd vbertrifft alle sch.ttz vnd giiter diser gantzen welt".
2 Jvipomanus constitutus erat nuntius ,cum potestate legatorum a latere".
Montesa iu litteris ad Ferdinandun» I. datis, Roma 10. Septembris 1548, apud A. c.
iJruffel, Briefe und Akten zur Geschichte des sechzehnten .Jahrhunderts I (Miinchen
1878), 155. ^ Cf. Jo. 14, 27.
' Facultatem dicit homines ah haeresi absolvendi. Vide supra p. 315.
88. Canisius loanni de Polanco. 3. lunii 1550. 321
frugiferas experitur. Hic offeruntur igitur nostris id genus reliquiae
vt vocamus, sacra profecto et deo dilecta, pijsque reuerenda semper
pignora: sed lioc vnum obstat, quominus vel tradi ab alijs, vel a
nostris accipi possint, quod spetiali lege Pontificis summi cautum sit,
addita etiam poena excommunicationis, ne quis scilicet uel donet, vel
accipiat , vel transferat alio reliquias illas urbis Coloniensis ^. Quod
si hanc legem nostris relaxare dignabitur pietas tua, nihil pene gratius
erit , efficiemusque duce CHRISTO , vt non sine profectu spirituali
isthaec fiat dispensatio. Ita et piorum animos magis iuuat ille con-
spectus atque contactus reliquiarum; excitant non raro exteros, vt
pro Germanis precentur Deum ac Diuos, tum honos etiam accedit non
inferior, quam Coloniae illis ipsis exhiberetur.
His verbis commentarium nostrum terminatur. Quo cum ex altera parte CanisimTi
litteris a Lipomano 21. Aprilis 1550 ad Socios ingolstadienses datis respondere vo-
luisse constet, ex altera parte Canisius scribat Salraeronem et laium „vivere una
secum", laius autem Ingolstadio abierit 26. lunii 1550 et Salmeron mense Augusto
discesserit: de tempore scriptionis dubitari nequit. Utrum autem commentarium
lioc in formam epistulae redactum et Lipomano missum sit, necne, dubium manet,
cum 19. Aprilis 1551 Pighinus nuntius apostolicus Canisio et Kesselio reliquiarum
coloniensium asportandarum licentiam dederit.
88.
CANISIUS
iussu P. Claudii laii S. J.
P. lOAXNI DE POIiAXCO,
secretario Societatis lesu.
Ingolstadio 3. Iimii 1550.
Ex apographo recenti, a. 1891 — 1892 collato cum epistula autographa, posita
in cod. : ^PJpistt. B. Petri Canisii I." n. 4, p. 116.
Coclilaeum tJicologum laudat ciusque >u'potem commendat.
Reuerende Pater in Christo.
Gratia domini nostri lESV CHRISTI nobiscum perpetuo.
Scripsit ad P, Claudium ^ D. D. loan. Cochlaeus ^, quo nulhis pene
inter Theologos Germanos exercitatior est alius in sectis refellendis,
quique in excudendos libros Catholicorum sumptus huc usque maximos
fecit^ nec sine suarum rerum gravi iactura : scripsit, inquam, ut non
sine literis nostris nepotem hunc suum venire isthuc sineremus''.
' De hac lege vide supra p. 294 ■'. - laium. ^ Vide supra p. 77.
* Haec verba egregie illustrantur litteris Cochlaei, Vormatia 20. Novembris 1540
ad Robertum Wauchopium archiepiscopum armachanum datis , quas edidit Alph.
BcllesJieim, Geschichte der katholischen Kirche in Irland II (Mainz 1890), 692—693.
'■> Nepos hic fortasse fuit vel loannes Agricola (Bauer) , de quo supra p. 126,
quique tunc Moguntiae in ecclesia collegiali S. Victoris beneficium aliquod hal)uisse
Braunsberger, Canisii Epistulao et Acta. I. 21
322 89. Claudius laius et Petrus Canisius Georgio Stockhamnier.
Proinde quod coinmodo tiio liat, mi pater, si qulcquam opera vel
consilio tuo queas peregrinum iuvare, si imperito prodesse adolescenti,
valeat haec nostra pro charitate commendatio. De rebus nouis literas
hodie misimus: Vale, pater in Christo Carissime, et ora pro Canisio
tuo. Ingolstadii 3, lunii anno 1550.
lussu Reuerendi Patris M, Claudii
Petrus tuus Canisius.
Reuerendo patri M. Joanni Polanco, de Sotietate lESV — Apud
S. Marcum Romae. Romae [sic].
80.
PP. CLAUDIUS lAIUS ET PETRUS CANISIUS
GEOROIO STOCKHAMMER,
consiliario Alberti V. Bavariae ducis et curatori universitatis ingolstadiensis ^
Ingolstadio 10. lunii 1550.
Ex apographo, circiter a. 1862 descripto ex archetypo, quod est in cod. monac.
^les. Ing. 1359 I." f. 2. ante „1", et sq. Tota epistula (etiam verba extrema „Clau-
dius laius" etc.) a Canisio scripta esse videtur -, eamque archetypam esse (non
transcriptam vel adumbratam) inscriptio et sigillum probant.
Epistula usi sunt Biess 1. c. p. 87—88 et Gothcln I. c. p. 696 — 697. Partem
eius vulgavit Max Fr. r. Freyherg , Pragmatische Geschichte der hayerischeu Ge-
setzgebung etc. III (Leipzig 1838), p. xx. Integram ediderunt: Druffd, Briefe und
Acten 1, 407—411; Boero, laio p. 229—235; Verdiere 1. c. II, 475—479.
Proponit, quae ad collegium Societatis Ingolstadii condendiim spectant. Theo-
logica studia restaurari non posse sine collegio, in qno Societas cx ipsa Bavaria sibi
colligat alumnos eosqne ad litteras docendas instituat. Ideo a Guilielmo IV. duce
eiusqne cancellario Eckio collegium pi-omissum esse, misso Romam, qui desertorum
monasteriorum bona eidem ajjplicanda curaret. Similia ab Alherto Guilielmi suc-
cessore promissa esse. Modo Stochhammeri esse, ea exsequi. Tunc theologiae ma-
gistros ac discipulos de Societate semp)er praesto fore, eosque hona ceteris exempla
praehitnros, ac mnltos e collegio p>rodituros essc apostolicos operarios. Neque unquam
Germanos defufnros esse, qui Societati nomen dare velint ; qnibus si exteri misceantur,
id academiae ornamento fore; charitate Chrisii omnes conghitinari.
videtur, vel Melchior, filius Francisci Behem, typographi moguntini et mariti sororis
Cochlaei, anno 1559 sacerdotio initiatus {Sim. Widmann , Eine Mainzer Presse der
Reformationszeit [Paderborn 1889] p. 2—3. 25—26).
1 Georgius Stockhammer, monacensis, unus e primariis Alberti V. consiliariis,
Loonardo ab Eck mortuo, eius loco universitatis curator constitutus est. * „Anti-
quitatum Ingolstadiensium" auctor : ^Minus", iuquit, „et authoritate et erga nos
beneuolentia ualebat" (f. V'). Mortuus est anno 1555 {Mederer 1. c. I, 90. 224.
Manfr. Maycr, Leben, kleinere Werke uud Briefwechsel des Dr. Wiguleus Hundt
[Innsbruck 1892] p. 21. 23«).
- Conferenti hanc epistulam cum autographis laii (integrum codicem habemus
laii manu scriptum) patet eam non esse scriptam a laio.
10. lunii 1550. 323
Magnifice Domine Patrone.
Gratia Domini nostri lesu Christi et pax nobiscum perpetua. Xon
ignorare potest excellentia tua, quid" postremo inter nos colloquio
tractatum fuerit, iam iam instante discessu. Et quia tractandi otium
excludebat festinata profectio, dedit lioc mihi munus praestantia tua,
ut iisdem de rebus, quas proposueram sero, instructionem istuc mit-
terem pleniorem. Faciam id quidem eo nunc libentius, quo magis
mihi fore persuadeo, ut pium istud, de quo agitur, institutum, com-
plexurus sis ea, quam tunc nobis declarasti, benevolentia , atque pro
tua tide promoturus. Est enim hoc negotium tale, quod, ni plane
fallor, ad Dei Optimi Maximi'' gioriam faciat, quod clarissimo Duci
Alberto non vulgari" queat esse ornamento, et quod Ingolstadieu.si
academiae, sicut et toti Germaniae frugiferum fore videatur.
Igitur postquam ab Urbe missi vocatique venimus Ingolstadium
et lectiones caepimus Theologicas profiteri, reipsa quidem satis com-
perimus, conatus hosce nostros, qualescumque sunt, in profitendo parum
aut certe nihil hic profuturos, quum deessent auditores. Proinde, quod
operae pretium videbatur, admonuimus ea de re magnificum dominum,
qui tunc Ingolstadii aderat, Doctorem Leonardum ab Eck piae me-
moriae. Exposuimus^ quae ad hanc praelegendi incommoditatem
spectabant, tum sacerdotalem ordinem et monachatum Germanis ex-
osum haberi; ad haec Theologiae partem sinceriorem '^ i explodi passim,
negligi ab omnibus; hinc restituendae quidem disciplinae sacrae, uti
maxime nunc erat opus, non videri nobis remedium aliud superesse,
nisi ut bene multis adolescentibus constitueretur collegium, in eo^
pauperes alerentur' studiosi, bonis ingeniis praediti, qui ad pietatem
quoque sub eadem disciplina sedulo instituerentur , sacrae tantum
scripturae studiis destinati^. Nec ignoravit ille, talium quidem stu-
diosorum nobis collegia esse, ut in Portugalia, Italia, Sicilia, Hispania,
superioribus ab hinc annis non ita multis extructa omnia, et Socie-
tati nominis lesu applicata ^. Quid multis '' ? Respondit D. D. ab Eck,
quemadmodum posterioribus etiam literis saepe confirmavit, placere
nostrum lioc institutum Illustrissimo Duci Guilhehno, qui confirmato
insuper animo statuisset huius instituti fundare collegium in hac aca-
" quod Bo. ^ maximam Verd. "^ volgari Bo.
^ ei exposuimus Verd. ^ solidiorem Bo. ' quo Bo.
^ haberentur Verd. ^ Bo. om. Quid multis? Verd.: Quid multa?
' Theologiam scholasticam dicere videtur.
2 Eadem iam anno 1549 a S. Ignatio dicta esse cardinalibus Cervino et MafFaeo,
Guilielmi ducis nomine haec transigentibus , P. Polancus scribit laio Roma 23. Fe-
])ruarii 1551 {Goielli , Ignatius p. 342. 498. Cartas de San L/nucio II, 452—454).
^ Ex his verbis colligi potest, laium et Canisium non nSaecularium" clericoi'um
seminariura, sed collegium scholasticis de Societate lesu destinatum ab Eckio petiisse.
Cf. infra p. 325 ^.
21*
324 -9. Claiulius laius et Petrus Canisius Georgio Stockhammer.
(lemia sua. Adiecimus praeterea, bonam nobis inesse spem, ut^ qui
societatis nostrae ac'' instituti huius existit Praepositus, ubi collegium
a Duce constitutum videret, duos liic in perpetuum praeberet Theo-
logos, qui nomini suo offitioque publico respondere possent. Id quod
illi placuit admodum, ut qui paulo ante fuisset expertus, non modo
penuriam sentiri passim Theologorum, sed etiam expetitos illos a
Duce Guilhelmo obtineri non potuisse, tametsi ea de re scripsisset
serio et amanter ad Louanienses , Colonienses ^, Parrisienses \ Con-
firmant hoc eiusdem Principis literae ad Pontificem ^ datae, priusquam
huc ex Italia destinaremur.
Quod ad rationem atque commoditatem extruendi collegii spectat,
aperuit is'' ipse nobis animum Principis, et in eo esse dixit: Quando-
quidem deserta sunt et desolata hodie monasteria nonnulla, procuraret
apud novum Pontificem, ut applicarentur monasteriorum bona pio
huic instituto ^. Nos idcirco, ut iussi fueramus, Cardinalium designa-
vimus nomina, qui tum societati nostrae chariores, tum ad promo-
vendum hoc Romae negotium aptiores videbantur*. Postea cum allatum
essct de novi Pontificis ^ electione nuntium (nihil enim aliud volun-
tatem Ducis in conficiendo negotio impediebat, quemadmodum ostendunt
Doctoris ab Eck literae) missus in Urbem Legatus est Ducis ^, non
modo praestandae obedientiae gratia, quae Sedi Apostolicae deberetur,
verum etiam ut toties promissi collegii caussa quamprimum expedi-
retur. In hanc enim sententiam et ad Pontificem Maximum et ad
sex^ vel octo Cardinales, quos nominaveramus , Dux perscribendum'
curavit. Sic Dominus ab Eck'' in postremis ad nos literis. Hinc
subsecuta est dolenda certe mors Ducis Christianissimi" Guilhelmi,
» fore ut Bo. ^ et Bo.
*= Sic sine duhio legenda sive resolvenda, quae siint in archetypo: Louanien, Colo-
nien, Parrisien. At Druffel: Lovaniensem, Coloniensem, Parisiensem.
■^ et Bo. ® tres Verd. ^ rescribendum Verd. = illustrissimi Bo.
' Epistulam, quam Guilielmus IV. hac de re ad Colonienses dedit, typis ex-
pressit Bianco 1. c. I, 437—438. - Paulum III.
^ ,.Cum Pater Claudius id proposuisset , perplacuit res Cancellario , . . . et se
jam ante biennium ea de re cogitasse et cum Duce contulisse affirmabat, nec de
ejus se dubitare voluntate ; sed ad hujusmodi CoIIegii erectionem uon decimas ullas,
nc Universitati substrahi quicquam videretur, sed ex aliqua abbatia, a monachis
deserta, vel vacantibus bcncficiis ecclesiasticis fundationem Collegii, Pontificis Summi
auctoritate, faciendani videri" : Polancus, Chronicon I, 416.
•« Cf. supra p. 300. ^ lulius III. 8. Februarii 1550 electus est.
* Henricus Schweicker , ducis secretarius. Epistulam , quam Guilielmus IV.
hac de re ad cardinalem Crescentium dedit, vide infra, monum. 43.
^ Leonardus ab Eck scripsit „ante mortem ad Episcopum Mauritium Eystet-
tensem qui summa semper beneuolentia primos e nostris complexus atque prosequutus
est . . . scripsit inquani, de hoc instituto et adiunxit se testaniento cauturum esse,
ut nostri librorum haeredes fierent, quos in sacris ille plurimos coemerat. Auditum
est postea, testamentum hoc diserte conscriptum extare, sed forte non satis autlien-
ticum". Ita vetus ille collegii ingolstadiensis historicus (*Cod. „Antiqu. Ingolst." f. P).
10. lunii 1550. 325
nec diu post illuni superfuit Doctor ipse, qui proxime ante mortem,
quum in amicum nostrum incidisset Monachii " , hoc etiam addidit,
clarissimi Principis Alberti voluntatem eandem esse, quae Patris optimi
fuerat, de collegio hic nostris constituendo "^ ; scripsisse illum quoque
dihgenter in Urbem hoc nomine; sic negotium foeliciter procedere:
non defuturam nobis aut gratiam, aut operam novi, sed humanissimi
Ducis. Neque aliud fere quicquam' accepimus postea, nisi quod
Secretarius Principis , quum nuper esset Romae ^ , Societatis nostrae
Praepositum accesserit, impetratis demum iis omnibus, quae ad huius
instituti disciplinam et ad exstruendorum pro nobis collegiorum ratio-
nem spectant intenigendam '\ ut proinde operae pretium non sit, hic
eadem replicare, quae scripta in Urbe accepit ille et adportavit.
Summam habes omnium, uti postulasti, clarissime Doctor ; quae trans-
acta nos cognovimus, ^'ides in hoc negotio ; nihil enim dissimulamus -.
Nunc vero, quum Divina voluntate nobis et Patronus obtigeris
et Protector huius academiae, non est in obscuro, quid speremus,
quid expectemus ab excellentia tua; quae dubitare vix possit de
magno emolumento, quod Christo duce ad hanc totam academiam redi-
turum sit ', constituto semel collegio. Igitur gratissimum ^ nobis fecerit
benignitas tua, quam nunc primum imploramus, si desideratam bene-
volentiam operamque suam^' in re tam pia quam honesta non deneget''.
Cum vero authoritate polleas apud egregium Ducem, etiam hoc pre-
camur enixe, ut tanti Principis gratiae nos causamque nostram pro
tua fide commendes. Quod si audimur, si succedit negotium, ut com-
plures in Italia sperant et praedicant, primum quidem hoc sibi per-
suadere de nobis' potest optimus Princeps, non defutm-os unquam in
academia sua Doctores Theologos, eosque Christi gratia professores
idoneos ac bene cathoHcos.
Secundo, praeter professores aderunt auditores perpetui vereque
studiosi doctrinae divinae, qui seduhtate sua communem aliorum tor-
porem emendent, qui disputationum usu multos ad hoc studium ex-
citent, atque ita collapsam foede disciplinam hanc sacram instaurent.
Tertio, praeterquam quod professores et auditores erunt per-
petui, ornabitur istud collegium bene institutis adolescentibus , qui
honestae vitae, qui piae conversationis exemplo praelucere possint,
* Monaci Verd. ^ instituendo Bo. " quodcunque Verd.
'^ intelligendum Bo. " Ita archetypnm. Driiff. om. sit.
f grandissimum Driiff. ^ tuam Bo. Verd. '* deneges Bo.
' Driiff. o»i. de nobis.
1 De hac legatione vide litteras Alberti ducis, 1. lunii 1550 lulio III. desti-
natas, infra, monum. 46.
-' Polancus laio (cf. supra p. 323 ^) : Albertum V. scripsisse quidem lulio III. se
collegium, quod pater suus condere voluisset, constituturum. At Ignatium postea com-
perisse Albertum collegium illud destinasse non scholasticis Societatis lesu, sed
clericis saecularibus, ab aliquot patribus S. J. gubernandis.
326 '^^- Claudius laius et Petrus Canisius Georgio Stockliammer. 10. lunii 1550.
ot aedificationem in Cliristo adferre aliis, queniadmodum haec quidem
tempora praecipue flagitare videntur.
Quarto, illud pro indubitato censemus, et Christi virtute confisi,
fore nobis promittimus firmiter, ut paulatim ex hoc collegio tanquam
optima schola multi prodeant, iamque'' absolutis illic'' sacris studiis,
cum laude demum versentur in pubhco, quaerentes non quae
sua sunt, sed quae aliorum, et quae lesu Christi^ Id vero
fiet praelegendo, docendo, contionando, et similia Christianae pietatis
opera tum privatim tum publice exercendo, et gratis quidem haec
omnia, quia sic iubet societatis huius propria disciplina.
Nec vero est, cur quisquam existimet, defuturos huic collegio in-
habitatores, qui nostrum velint institutum amplecti. Habemus (Christo '"
gratia) Germanos iam adolescentes, nec paucos, huius quidem instituti :
navant operam studijs etiamnunc Parisiis, Lovanii, Coloniae, nec sine
laude tum doctrinae tum pietatis suae, ut nihil difficile fuerit, ex hisce
fundamenta collegii Bavarici comparare. Sed neque nunc desunt''
hoc in hoco, neque defuturos unquam arbitror, qui sese nobis et in-
stituto huic traderent, si fundamenta quaedam apparerent. Amabihs
est vitae sinceritas cum sancta eruditione coniuncta. Ubi vere pietas
colitur, ubi sapientiae lumen cernitur, facile conciHatur hominum ani-
mus, et ad virtutis aemulationem incitatur. Verbis et exemphs asseri
gaudet veritas ; asserta vel nolentes trahit in sui admirationem, amorem
et cultum. Quid vero sit incommodi quaeso, si Germanis adolescen-
tibus exteri quoque commisceantur , et diversis e provinciis unam
firmamque collegii sedem cohonestent? Non obscurat, sed illustrat
haec varietas gymnasia. Stat ApostoHca semper sententia t In Christo
lesu non est ludaeus, neque Graecus, non est barbarus,
neque Schyta^, etc. Ubi nobis collegia suppetunt, quemadmodum
Messanae, Panormi, Bononiae, Patavii, ut aha Hispaniarum et Portu-
galiae collegia nostra praeteream, fovemus et illic Germanos, exteros
licet amplectimur, eosque provehimus ad piam eruditionem et ad eru-
ditam pietatem. lunctim illic commorantur Hispani et Siculi, Ger-
mani et Itali, eoque magis charitate congkitinantur, quo longius inter
se patria dividuntur. Hanc ergo curiosam diligentiam ultro negli-
gimus, ut diligenter" quae in Christo est charitatom inter ahenigenas
foveamus. Nimirum ornamento datur academiis , sicubi nationum
diversarum coUecti fuerint professores ; et nos qui huc acciti Theologi
venimus, natali plane solo differimus, nisi forte idem videatur, His-
panum, Germanum ac Sabaudum esse. Ita fides demum et charitas
unum in Christo facit; ita Christi sanguis ille sacrosanctus et gentes
» itaque Dniff. '' illis Vcrd. ' Christi IV/y/.
' deenint VerrL * dilic;entem Vfnl.
1 Cor. 13, 5. Pbil. 2. 21. - Col. 3, 11.
90. Canisiiis Claudio laio. Mense lulio vel Augiisto 1550. 327
ct peregrinos omnes copnlat, adeoque indissolubili quodam nexu tenet
conglutinatos.
Verum ut ne sim longior, hoc peto, lioc rogo per Christum ex-
cellentiam tuam: primum quo nos favore complecti modo coepisti,
eodem absentes prosequare: deinde, quod hisce literis promovere
cupimus, tanto magis commendatum habeas, quanto verius pro tua
prudentia sentis, divinam hic spectari provehique gloriam, ornari"
praeterea nomen ilkistrissnni Ducis et apud exteros illustrari, demum
Academiae vestrae commodis prospici, et Christianae sapientiae lucem
vindicari. Quae civitas pridem inter armatas haereticorum copias
invieta perstitit ^ , non orbetur quaeso splendore virtutis omnis ac
religionis, Vivat saltem divina scientia Theologia, ubi regnant hu-
manae disciphnae.
Curabimus autem, quod nostri est officii, sedulo, susceptosque
pro nobis labores tuos gratis complectemur animis. Neque nos tantum,
sed hanc omnem lesu societatem tibi devincies, si, quod certe potes,
etiam vohiisse , nostramque caussam egisse videaris. Precabimur
interim Dominum, qui nobis te Patronum clementer impertiit, ut tuis
adspiret conatibus, incokunitatem tuam famikaeque tueatur, et gratia
sua nos omnes augeat. Amen.
Denique, si uko pacto kcet, vel paucis ad nos rescribas, oramus ^.
Ingolstadii 10. lunii 1550.
Claudius laius Doctor Theologus.
Magnifico et nobik D.D. Georgio Stochmero", Ikustrissimi Ducis
Bauariae prudentiss: Consikario, et academiae Ingolstadiensis Patrono.
Totam epistulam Canisii manu scriptam videri supra relatum est. Nec dubitari
potest, quin Canisius hac in re laio non solum manu, sed etiam consiliis opitulatus
sit ideoque secundarius liuius epistulae auctor aliqua ratione dici possit.
90.
CANISIUS
P. CliAUDIO lAIO S. J.
Ingolstadio iiionse lulio vel Augusto 1550.
Ex epistula autographa Woliii ^, quae est in cod. monac. „Ies. Ing. 1859/1."
f. 3. ante 1. Epistulae wolfianae mentionem facit Driiffel, Briefe und Acten I, 413.
* demum ornari Verd. ^ StocliauTero Verd.
1 Mense Augusto a. 1546 prope Ingolstadium castris Caroli V. caesaris opposita
eraut ex adverso castra Smalcaldensium (/. Geratner, Geschichte der Stadt Ingol-
stadt [Munchen 1853] p. 171—175).
- ,Sub Patrono illo altero Eckij Leonardi successore, quem diximus Stock-
hamerum fuisse , urgebamus quidem Collegij institutum , et egregia spe lactabamur
subinde; sed serio nihil effectum est" : * Cod. „Antiqu. Ingolst." f. 1'' — 2".
^ Ex litteris Wolfii intellegitur laium tunc Augustae Vindelicorum degisse. Otto
328 yi- Canisius Claudio laio. Inter menseni lulium ct Sept. 1550.
laium rogat, uf iiirenem (jncnifam Stockliammero commendet.
Erasmus Wolf, collegii georf/iani regens , laio , cuins se dicit „filiinn in
Qiristo et discipulum" Ingolstadio 19. Augusti 1550: . . . „Forro quid nclit
adolescens noster Vuoljjhgangus , aut cuius rei causa istuc uenerit , ipse coram
significabit. Peto autem ahs te, ut quemadmodmn d. Canisius eciam, nisi fallar,
sollicite scripserit, ita eundem a me quoque tihi, de meliore (ut inquiunt) nofa
cmimendatum, tua singidari autoritate, apud nohilem et magnificum patronum
nostrum StocTcamerum iuuare uelis. Scriherem plurihus ad te, qualis aut cuins
spei esset adolescens, nisi tihi antea satis notum ac in Canisij nostri literis
diligenter descrijitum arhitrarer. dignus omnino est omnium hononon Jiominun/
consilio simid et auxilio. . /'
CANISIUS
P. CL.AUDIO lAIO S. J.
Ingolstadio iiiter meiisein Inliuni et .Septenibrem 1550.
Ex Boero, laio p. 202 — 203; hic epistula laii archetypa usus est, de qua
mox dicetur.
De catcchismo lutino, in-o iiwcntnte academica conscribendo.
laius S. Ignatio, Augusta Vindelicorum 12. SejJtemhris 1550: „Secondo
che in Italia si insegna la dottrina cristiana in volgare, Maestro Pietro Canisio
la vorrehhe insegnare nella " Universita agli scolari in latino, e darla in iscritto
jMhlicamente. Della qual cosa mi ha scritto domandando il parer mio. lo gli
ho risposto che sarehhe cosa non solamente utile , nia necessaria fare nn cate-
chismo conveniente alla gioventu , nel quale fossero insegnati U dogmi cattolici
repugnanti agli errori che regnano in queste provincie ; siccome per lo contrario
fanno con grandissima diligenza i luterani, che in tutte le loro scuole dei putti
e delle p)utte insegnano i loro catechismi, ma che mi jMreva, che il catechismo
cattolico dovrehhe esser fatto con gran diligenza da tre o quattro della Com-
X^agnia , che fra gli altri hanno piiu esperienza e dottrina in cose di dogmi ;
e che tutti quelli della Compagnia, che insegnassero la dottrina cristiana, massime
in Germania, avessero da procedere secondo questo catechismo. Onde mi ^>a/T,
che nel comporre detto catechismo hisognerehhe molte divisioni e definizioni , e
avvertire di non partirsi del modo di parlare degli antichi Padri e doftori
* Nelle Boero. Manifestum est cpistulam laii a Bocro aut e.r latino trans-
latam aut saltem ad scrihendi ycnus, quo Itali nunc utuntur, accommodatam esse.
Truchsess cardinalis augustanus Diliuga 22. lunii 1550 S. Ignatio scripsit: ^Gratias
ago Domino Nostro lesu Christo, quod Paternitas tua Mag. Claudium laium, virum
sane piissimum, mihi concesserit. . . Cras D. Claudium ad me per nuntium ad id
destinatum accersam, ut continuo mecum sit, eiusque consuetudine, consilio et auxilio
iuver in spiritualibus omnibus, et in his praesertini , quac ad religionem et fidcm
christianam spectant, de qua agetur in proxima diaetu" (Cartas de .SVo; Ljnacio II,
530—531. Bocro, laio p. 227). laius ipse S. Ignatio Augusta 4. Septembris 1550
se 26. lunii Ingolstadio ad cardiualem profectum esse scripsit {Boero I. c. p. 243
ad 244). Comitiorum imperii initium factum est Augustae 26. lulii.
92. Polancus Canisio. 16. Augusti et 16. Septembris 1550. 329
cattolici K Sicche V lio ^^^'cgf^to , chc aspettasse il giudizio di V. E.; massime
che essendo lettore, rettore^ e predicatore nella Universita , non gli manche-
ranno faccende cd liresente."
P. lOANKES DE POI.ANCO
nomine S. Ignatii
CANLSIO.
Roma 16. Aiigusti et IG. Septembris 1550.
Ex „Monumentis historicis" S. J. 1. c. p. 80, adnot. 2.
„Polanci(s, ex commissione , Petro Canisio, de Xicolao Gandano ejusque
in itinere socio Petro Schorichio ^, 16 Augusti et 16 Septemhris" /1550].
' Diu ante Canisium — atque diu etiam ante Lutherum — initium factum est
catecliismorum componendorum sive libellorum, quibus via et ratione elementa illa
doctrinae christianae breviter comprehenderentur , quae ecclesia ab ipso ortu suo
pueris aliisque fidei ignaris voce tradebat, quaeque statim post artem typographicam
inventam innumeris explicationibus symboli apostolici, orationis dominicae, decalogi,
,speculis peccatoris", ^Poeniteas cito", „artibus bene moriendi" et aliis eiusmodi
libellis vulgo proposuerat. Atque, ut de sola Germania dicatur, catechismus ille,
qui „Fundamentum aeternae felicitatis " inscribitur, auno 1498 Coloniae in lucem
emissus et ante a. 1510 minimum sexies editus est. Ante a. 1550 catechismos
catholicos in Germania conscripserunt loannes Gropper, loannes de Maltiz (episcopus
misnensis), Georgius Witzel, Michael Helding (episcopus suffraganeus moguntinus),
Petrus de Soto 0. Pr., loannes Dietenberger 0. Pr. etc. Dietenbergeri catechismus
ante a. 1550 octies editus est; priore parte saeculi XVI. e solis prelis coloniensibus
septem diversi catechismi catholici prodierunt (Nic. Paulus in „Der Katholik",
73. Jahrg. [Mainz 1893] p. 382—384. Fr. W. Bilrgcl , Geschichte des Religions-
unterrichts in der katholischen Volksschule [Gotha 1890] p. 50 — 96. Fr. I. Knecht,
,Katechismus" in Wetzer und Weltes Kirchenlexikon , 2. Aufl. , VII, 288 — 816.
P. Bahlmann, Deutschlands katholische Katechismen bis zum Ende des sechzehnten
Jahrhunderts [Miinster 1894] p. 3 — 33). Verum cum horum catechismorum alii
longiores essent, alii imperfecti vel vitiosi, alii doctrinam non continerent per quae-
stiones et responsiones dispositam, Canisio nullus omni ex parte probabatur.
- Canisius tamen rector universitatis electus est 18. Octobris 1550; ex hac
autem epistula conici potest eum iam antea ad id munus destinatum fuisse.
^ Salmeronem lulius III. et S. Ignatius Veronae , Lipomano episcopo postu-
lante, concesserunt. Itaque Salmeron Ingolstadio abiit et 11. Septembris Augustam
advenit , quo 9. Septembris ex Italia venerant P. Nicolaus Goudanus et Fr. Petrus
Schorich; qui 12. Septembris Ingolstadium petierunt, ut Salmeronis et laii loco
aeademicam iuventutem instituerent {Boero , laio p. 171 — 172, et Sahnerone
p. 36—37).
330 93. Cl. laiiis P. Canisio, N. Goudano, P. Schoiichio. Mense Sept. 1550,
93.
P. CI.ArDIlS lAIIJS S. J.
P. PETRO CANLSIO, P. NICOLAO GOUDANO,
FR. PETRO SCHORICHIO,
Sociis ingolstadiensibus.
Augnsta Vindelicornm mensp Septeml)ri 1550.
Ex Bocro, laio p. 222 — 223 ; qui usus est epistula archetypa laii, ad S. Igna-
tiuui data, de qua mox dicetur.
Dc siipcriore Sociis consUtaendo. De miineribus rectoris et vivecancellorii tini-
versitntis accipiendis. De pecuniis in promotiombns dari solitis.
laius S. IgnatiOj Augtista Vindelicorum 18. Septemhris 1.550: . . „1 fra-
tdli in Ingolstad ml hanno scritto circa la superiorita tra loro. lo ho risposto^
che a me non toccava costituire capo fra loro, e che , finche V. P. in questo
dichlarasse la sua volonta, civessero in tal modo , che uno avesse rispetto alV
aJtro, superiores sibi invicem arbitrantes K La P. V. sard contenta
far loro intendere la sua volonta ". Mi hanno ancora scritto circa il rettorato
e jjrocanceUierato delV universita ^. lo ho risposto , che sono uffici da non
essere desiderati e ricercati; ma se alcuno di loro fosse eletto a quelli uffici,
che li accettino per V onore del Signore, e per non pregiudicare al collegio, che
per la ComjMgnia si spera di avere. Se altro piaresse a V. P., sia contenta
far intendere la sua volontd *. Quando nella universitd si fa alcun dottore di
teologia, alU lettori ordinari toccano certi fiorini. Si dubita, se i fratelli debbono
ricevere la sua piarte, o lasciarla nelle mani del cameriere, che fa loro le spese,
0 a quello che piglia il grado, o veramente farli distribuire alli poveri. Nel
mese di agosto si e fatto im dottore spjagnuolo , cappellano della Maestd Ce-
sarea '^ ; e Maestro Alfonso Scdmerone mi scrisse, se dovevano accetfare la parte
che toccava, o no. Non sapendomi risolvere, rimetteva a cio che Loro pareva.
Maestro Alfonso e Maestro Pietro Canisio non vollero acceftare la jJarte, e la
lasciarono cd detto dottore spagnuolo, il qtmle ne restb edificato. Pure non so,
se V nniversitd ne fu contenta. La P. V. sard contenta scrivere alli fratelli la
sna colontd."
1 Phil. 2, 8.
- „Polancus, ex commissione [S. Iguatii, scribit] Claudio .laio, ut, si ipsi videatur,
Canisium caeteris praeficiat, praeterquam Nicohio Gaudano, qui Canisio coUateralis
esse poterit, mense Octobri" [1550]: Monmncnta hislorica I. c. p. 79'. „Quamvis
recusaret P. Petrus Canisius et in P. Nicolaum rejici curam nostrorum optaret, ipsi
tamen a P. Ignatio injuncta fuit" : Polancus, Chronicon II, 79.
^ Die 18. Octobris rector eligendus erat, isque ex theologica facultate tunc
erat desumeudus. Balthasar autem Fannemann, universitatis vicecaucellarius (cf.
supra p. 312') abitum parabat, Moguntiae munus episcopi sufFraganei suscepturus
{Mederer 1. c. I, 219—220).
* S. Ignatius laio „ut vicino, et rerum germanicarum perito" rem commisit
{Polancus 1. c. II, 79).
* Petrus a iJinero, decanus granatensis. Plura vide infra p. 335.
94. Canisius S. Ignatio. 29. Septembris 1550. 331
94.
CANISIUS
SANCTO IGXATIO.
Ingolstadio 21). Septemltris 1550.
Ex apographo, quod reverendus P. loacliiin Campo Sancto exscribendum curavit
ex exemplo, quod ipso anno 1550 vel 1551 Koma ad Socios lusitanos missum esse
videtur , quodque nunc exstat Olissipone in bibliotheca nationali , Colleccao Pomba-
lina n. 490, f. 145. Librarius vetus exemplo suo superscripsit : „De rebus patrum
Spcietatis qui apud Germanos degunt, in Academia Ingolstadiensi."
Multa ex his litteris protulit Polancus, Chronicon II, 76—79.
(Litterae „quadrimestres" ) . FP. laius et Salmeron aegre et magno cum honore
ah nniversitate , dimissi. Cardinalis augustanus vitae rationem in melius mutavit,
laio auctore. Societas proceribus commendata. Spes collegiorum Viennae et Ingol-
stadii condendorum. Sahneron alter Eccius habetur., Gondanus et Schorichius.
Ducis favor. Canisius Socios rehementer rogat, tit j^iro religione in Germania apud
catholicos quoqtie misere iacente Deum precentur. Litterarum studiosi eucharistiam
freqtientare incipiunt. Decanus granatensis a Sociis gratis laurea ornatus. Wolfii
mores correcti. Professorum lites compositae. Canisius „dictat". Disputationes.
Summa theologica S. Thomae.
t
Ad Jesii Christi domini nostri gloriam ea dicere aggredior, que
summa illius bonitate per nostros hoc loco effecta sunt, ut quatuor
mensium reddatur ratio quemadmodum nobis iniunxit T. R. P. Atque
ut a Charissimis michi [s/cj colendisque patribus incipiam, nimirum P. M.
Claudio Jaiio, et P. M. Alphonso Sahherone, difficile dictu quam egre
dimissi ex hac Academia fuerint, Postquam Pont. Max. et voluntati
tuae sic visum est, ut hinc ambo revocarentur , quos acerbo dolore
fusisque publice lachrimis non vulgares sed primarii quoque viri pro-
sequebantur. Et neque desinunt adhuc absentium suaviter meminisse,
concepta simul indignatione quadam adversus eos, quorum opera hinc
evocari dicebantur, uti Reverendissimi Cardinalis Augustani et Reve-
rendissimi Episcopi Veronensis, Quo die ad Cardinalem destinatus abiit
Reverendus Pater Claudius, qui precellunt in hac Academia ad illum
venientes, et confiteri peccata et accipere Eucharistiam curaverunt,
ut hac saltem consolatione quem de patris Charissimi discessu moero-
rem collegerant, temperarent. Poterat sane commodare" nobis Pater
Claudius presentia sua: sed eius abitum, ut nunc intelligo, non ad
parum multa Christus valere voluit, qui res Societatis suae feliciter
usque moderatur. Cardinalis enim ille postquam P. Claudium apud
se iterum habere coepit, in melius pleraque commutavit, magna quidem
cum laude ac edificatione multorum , sive vestitus ^ simplicitatem
spectes , sive mensae frugahtatem , sive profectum in meditationibus
nostrorum Exercitiorum consideres. Tum inter edendum relictis liospi-
* commodore apogr. ^ vestititus apogr.
332 ^4. Canisius S. Ignatio.
tibus, quos frequentes et sumptuose Germani proceres excipiunt, sacra
semet' lectione oblectat, pro tot magnatibus, nobilibusque viris, uno
pene contentus P. Claudio quo utitur perquam familiariter. Eoque
magis conlirmatur in nobis, et augetur spes constituendi CoUegii,
quod Cardinalis idem non frigide promisit nostrac Societati. Et ea
ipsa firmiores interim radices iacit in Germania, dum apud hosce
Principes P. Claudius coram agit, cum aliis plerisque gratus, tum
Regi Rom. haud parum acceptus^, De praecipuis archiepiscopis hoc
certum liabeo , mirifice laudatum illis esse hoc nostrum institutum -.
Taceo publico Germaniae commodo fieri, dum nostrae societatis ho-
mines in hisce Comitiis Augustanis degunt, ubi precipuus esse locus
potest exhortationibus piis, sanisque consiliis, presertim ad instau-
randam Imperii Germanici discipHnam in Christiana fide ac religione.
ubi, duce Christo iam id effecit P. Claudius, ut societati nostrae pro-
missum sit Collegium Viennae, que caput est Austriae Veteris, simul
Academia nobilis, et ostium exhibens apertum ad Ungariam ac Turcas,
promissum, inquam, a Rege Roman. Caesarisque Germano. Qui im-
pensius nunc amare nostros videtur, quo tulit prius molestius P. Claudii
pertinaciam in refutando Trigestino Episcopatu vel nolentem eo
studens vi summa pertrahere ^. Prius quam hinc abiret Pater Alphonsus
Veronam, ubi summa de illo omnium expectatio est, ut a fide dignis
accepi , appararunt'' hic nobis professores non vulgare convivium.
Solent enim Germani hoe velut firmum amicitiae symbolum adhibere
quo nichil [sic] est illis antiquius ad fidei humanitatisque testificationem.
Neque convivio contenti, se curaturos pollicebantur (vellet modo
P. Alphonsus) ut modis hic omnibus retineretur. Non enim ferendam
iacturam si posset averti, ut ornamento hoc tam insigni Academia
spoliaretur. hunc alterum esse Echium * et plus quam Echium qui
admirabih's doctrinae suae fragrantem odorem iam longe lateque per
Germaniam diffudisset, In locum Reverendi P. Alphonsi suffectus
Reverendus P^ M. Nicolaus Goudanus, doctor, et ipse Theologus et
* Sic legendum esse omnino videtur ; upogr. recens: senex.
•^ accepi. Appararunt exemplum antiqumn.
^ P. Claudius laius tunc cum Ottone cardinali Augustae Yindelicorum mora-
batur, ubi comitia imperii, praesidente Ferdinando I. rege, habebantur.
^ Puto Canisium hos significare archiepiscopos : Sebastianum de Heusenstamm
moguntinum (cf. supra p. 176—181), loannem de Isenburg treverensem, Ernestum
Bavariae ducem salisburgensem (cf. supra p. 120*). Sebastianus ct loannes comitiis
augustania ipsi intererant. Vide Canisii epistulam 30. Aprilis 1551 ad S. Igna-
tium datam.
* Anno 1546 haec res agitabatur. Vide Polanci Chronicon I, 179—181.
■• loannes Eccius (Eck, Maier, Maioris), universitatis ingolstadiensis lumen et
ecclesiae catiiolicae cohimen, 10. Februarii 1543 Ingolstadii e vita abierat, cum ibidem
theologiam per annos fere 32 tradidisset {Mederer \. c. I, 184—185). Cf. inft-a,
monum. 45.
29. Septembris 1550. 333
Germaiius et professus nostrae Societatis, una cum comite suo ac
fratre nostro Charissimo M. Petro Schoricliio ^ , Cum huc primum
venisset, tum nomine principis valde commendatus, tum laete et
humaniter acceptus est ab Academia. Nec dubitarim quin per hosce
promotura sit Dei benignitas, quod pulchre coepit, per superiores
illos Patres qui summum sui desiderium, doctrinaeque suae famam
ingentem Grermanis reliquerunt, et multorum erga nos benevolentiam
conciliarunt. Multi M. Petrum expetunt, expectantque professorem
tum in Graecis litteris, tum in Philosophicis. Qua in re, quod optimum
P. T. videbitur, sequendum putabimus. Quamvis repugnaret obtulerunt
P. Alphonso viaticum, adiunxerunt equos comitesque septem, aut octo,
Inter hos [erant''] Magniticus Academiae rector simul et procancellarius ^,
multisque miliaribus deduxerunt proficiscentem, Haec tametsi prolixe,
non tamen inutiliter ut spero recensentur, ut aperte constet, quo
pacto erga nostros hactenus Cxermani se praebeant tum ut singulare
Christi donum hoc omnes intelligant, quod anno uno tantum et favoris
et amoris sit nostris hic comparatum, quantum neque Coloniae neque
Louanii hactenus, quod sciam, impetravimus, Nec dubito quin primus
gradus hoc pacto iaciendus fuerit ex quo pedetentim ad curandos
animos tam male affectos, pene dixeram immedicabiles perveniamus,
Qua in re spem nobis maiorem prebuit cum viveret Bavariae Princeps
Guilhelmus, qui ad collegium nostris extruendum animum adiecerat.
Nunc vero spem eandem iterum confirmat augetque magis in dies
successor filius. Nam is proxime datis literis ad Pont, Max. ^ singulos
e nobis valde commendavit ut nesciam quid honorificentius aut sentire
aut testificari potuerit. Idem mira sedulitate contendit, ut nemo
quidem nostrum hinc queat evocari, quod alibi locorum, maiore cum
fructu, ut scribit, prodesse non possimus toti fere Germaniae'', Postremo,
meditatum inquit, a Parente meo Theologicum ejusdem Ordinis Col-
legium iamiam ad effectum ducere accinctus sum. Sic ille ad Pont.
Max. Et eandem sententiam ab Academiae Gubernatore * sic con-
firmatam habemus, ut Christo duce, quam primum finem habebunt
Augustana Comitia, primi in Germania' collegii fundamenta, hic pu-
temus omnino iacienda. Vix credi posse suspicor, quantum presidii
ex ea re perceptura sit Germania, que nunc undique corruptis homi-
Aut: erat. Vide iiifra, adnof. 2. ^ Germaiiia e.rempl. antiqii.
Germana exeynpl. antiqii.
' De Goudano vide supra p. 218*; de Schorichio supra p. 248. 277''.
' Rector tunc erat Erasmus Wolf, procancellarius Balthasar Fannemann ; sed
fortasse, hoc Ingolstadio iam profecto, procancellarii munus ad tfiiipus a rectore ad-
ministrabatur. Cf. Mederev 1. c. I, 214. 219.
^ De his Alberti V. litteris Monachio 9. lulii 1550 ad Iiilium lll. datis vide
infra, monum. 47.
•* Georgio Stockhammer; vide supra p. 322'.
334 94. Ctiuisius S. Ignatio.
num animis, laborat. abundatque, postquam suum virus infudit atque
tam late dittudit Lutherana secta, cuius procul dubio foecibus mentes
quoque catholicorum asperguntur, ut iam plerisque sint in fastidio
ceremoniae sanctae^ matris Ecclesiae, studium Theologiae, sacerdotii
honor et cultus demum omnis verae pietatis. Quare cum eo usque
sparsa per Germaniam hereticorum zizania ^ succreverint , ac pre-
standae obedientiae ratio pene nulla sit, religio charitasque nulla.
sumnmm vero quod ventri, carnique persolvitur studium, equidem
committere non possum, quin pro afflicta tam miseris modis Germania
intercedam. In primis quidem apud Reverendam P. T. cui rem tantam
curae esse non dubito, Deinde apud Patres fratresque reliquos huiusce
Societatis, eos omnes et singulos quam maxime possum, satis autem
posse non videor, per Jesu Christi sanguinem sacrosanctum, per com-
mune ius, sanctumque vinculum fraternae charitatis, per tot pereun-
tium animarum iacturam gravissimam oro simul, ac obsecro, suis ut
precibus ac sacrificiis quothidianis, iuvent nos, Germaniamque nostram,
quae nunc spe tantum Tridentini Concilii aliquantulum se consolatur,
suis alioquin legitimis operariis miserrime destituta ; hoc loco, cum de
frequenti sacrae confessionis et comunionis usu nonnunquam alios
admonemus, non parum fecisse viden possumus, si rem inauditam ac
inusitatam prorsus istorum aures ferre queant. Quod si probent in
aliis, etiamsi non sequantur pium institutum, haud exiguus fructus
apparet in Germanicis ingeniis. Ita quod apud portugalenses , hi-
spanos, sicilienses fratres vix esse minimum videtur, hic pro raagno
ducimus fidem in plerisque sinceram invenire ac conservare, Sermo
de perfectione consiliisque'' evangelicis et votis vereor ne offieiat prius
quam commodet liisce parvulis et utinam parvulis Christi^, Sed con-
solatur nos interim deus pater ille animarum [?]', studiosorum erga
nos excitans paulatim benevolentiam , ut, quod nemo ante solebat,
confiteantur et Eucharistiam accipiant domi nostrae nonnulli, prae-
sertim dum festa se oiferunt celebriora. Simul [?Y cum adessent
multi et ex his Lutherani prius habiti quidam, quo Eucharistiam per-
ciperent, affirmavit mihi vir fide dignus, conspectum in eo templo
nichil tam religiosum fuisse unquam post ipsa templi fundamenta ^.
" lac apogr. ^ conciliisque apoyr.
" Sic apogr. nostriim ; secl puto in archetypo per compendium scriptum fuisse :
niisericordiarum ; cf. 2 Cor. 1, 3. „Pater spirituum" est Hchr. 12, 9.
^ Sic apogr. nostrum; sed malim legere: semel.
» Cf. Matth. 13, 24—30. ^ cf. Matth. 18, 2—3. 1 Cor. 3, 1.
* Haud multo post (anno 1551) „Rogerius Scotter de Poperinga" Coloniain ad
P. Leonardum Kessel de Canisio et Goudano haec scripsit: ^Vidimus" Ingolstadii
pplures qninquaginta Clericos apud ipsos communicantes , inter quos erant et prae-
cipui Doctores ac Professores fere omnes Vniuersitatis" (Ex *lil)ello, cui titulus
,,Ex Historia Collegij Coloniensis de Reuerendo P. Petro Canisio excerpta", qui
anno 1640 Romam ad praepositum generalem missus est. Cod. „Rheni Infer. 1631.
29. Septembris 1550. 335
Reverendus Pater Alplionsus, cum Deccinum Theologicae facultatis
ageret, mirifica cum laude omnium disputavit, quum nobilis quidam
hispanus idemque Caesareae maiestatis Sacellanus aderat, nimirum
ad suscipienda insignia doctoratus. Nec minimum aedificationis attulit
compluribus quod pecuniae summam recusavimus quae pendi solet in
coliatione lauree doctoralis ^ Professores isti valde nos amant et
observant, neque sine fructu suo nobiscum conversantur. Asseruit
saepe lector primarius ^ , sibi sat abunde videri , si quis profectionis
nostrae in Germaniam fructum requireret, quod" virum unum qui
magnae auctoritatis est, ad vitae novae rationem adduxerimus. Is
enim cum plerosque non levibus de causis offenderet, et ob fidei
negocium suspectus haberetur, nunc postquam nobis confiteri coepit,
apud omnes audit optime, libros reliquit hereticos, recte suos, quibus
preest, non paucis, instituit, nos literis ultro citroque datis predicat,
saepius confitetur et Eucharistiam accipit, ut nemo alius ^ : Admiratur
in se felicem commutationem , unde rectius et valet corpore, cupit
adolescentes vel suis impensis eo adducere, ut se nobis prebeant in-
stituendos. Persuasimus ut dilatum in multos annos sacerdotii gradum,
assumat brevi. Atque ut Germanis concionando, sic nobis in collegio
constituendo, magno erit hic idem adjumento.
Diaconus quidam, officii sui immemor, nullam in vestitu servarat
honestatem. Is ubi confiteri coepit domi nostrae, incedit decentius,
nec sine fructu suo nobis utitur familiariter.
Fuit inter hosce professores lis non minima que libris et [?]'"
editis male fovebatur, ut facultates inter se non convenire, sed alia
aham contemnere videretur. Cum ad graves contentiones ventum
osset, ac iniuriarum actio inter partes institueretur , Dei gratia sic
placavimus iratos animos ut iunctis inter se dextris pacem utrinque
firmaverint, offensam omnes" ex animo sibi mutuo remittentes *. Ego
* qui apoyr. '' Sic apogr.; sed legendiun csse vidctur: etiam.
' Sic ; scd fortasse legendtim : oiFensas omnes vel: otfensam omnem.
1640. L"). Nomine „clericorum" hic cives academicos cuiuscumque facultatis de-
signari (quod olim haud ita rarum erat) res ipsa ostendit.
' Hispanus ille ab Agricola (1. c. I, 23) vocatur „Petrus a Binero Sacellanus
Caesarcus, Theologiae jam Baccalaureus, Granatensis Regni Decanus, et Prior." Cf.
Folunci Chronicon II, 78. loannes Agricola , universitatis camerarius, anno 1550
adnotavit: „5 fl 5 patzios d. Alphonsus [Salmeron] mihi dedit de Promotione Petri
Decani Granatensis" (* Cod. „Codex Dati et Acceptj Facult. Theolog. ex Anno
1536" etc. p. 38. Monachii, in archivo seminarii georgiani).
^ Significatur, ni fallor, Franciscus Zoanettus, nobilis bononiensis et iuris pro-
fessor primarius {Mederer 1. c. I, 213. 291 — 292).
^ Canisius de Erasmo Wolfio scribit; vide supra p. 309 et infra, epistulam
Canisii, 28. Decembris 1550 ad S. Ignatium datam.
* Anno 1549 Vitus Amerbach phiiosophiae et rhetorices professor poemate
comico ^Doctor" a se edito senatus academici iram contra se concitaverat , quod
universitates et inprimis ingolstadiensem dorisisset {Frantl 1. o. I, 212—213).
336 9-i- Canisius S. Ignatio. 29. Septembiis 1550.
lectiones Theologicas ex more prosequor, latine pergo concionari
festis diebus, eoque preter studiosos accedunt quidam e professoribus
Academiae. Rogant ut quod feci aliquoties, in eo pergam, Germanice
concionando atque | ? ] "^ fructum spiritualem ex eo conatu pollicentur.
De rebus tlieologicis, ut hic professorum mos est, etiam dictare coepi,
id quod non minus gratum quam utile suspicor auditoribus fore.
Nullum hucusque disputandi usum habebant, nunc ut singulis etiam
sabbatis velint disputare persuasimus. Collapsa nimirum Theologiae
studia, que nunc florere potissimum oportuerat, Christo duce hic pro-
movemus eoque novam in Summa S. Thomae lectionem proposuimus,
ut sic disputandi fervor augeri queat.
Ingolstadii feriis B. Angelorum. Ann. M.DL
Reverende P. T.
Indignus filius et servus in Christo
Petrus Canisius,
Litteras hasce a Cauisio non esse scriptas illis ^feriis B. Angelorum'', quae
nunc in Germania dominica prima Septembris agimtur (^festum SS. Angelorum
Custodum" ; alibi die 2. Octobris) , vel ex eo patet, quod Canisius in earum initio
profitetur se per eas Ignatio ^quattuor mensium reddere rationem" ; postremam
autem huiusmodi rationem idem dederat 28. Maii 1550 (v. supra p. 315—319). Censeo
igitur eas datas esse festo „Dedicationis S. Michaelis Archangeli" sive die 29. Sep-
tembris, qui dies, cum ceteris quoque angelis sacer sit, olim nonnumquam„ S. Angeli"
et ,.EngeIweyhe-Tag" vocabatur.
Litterae hae sunt ^quadrimestres" '. Anno 1547 Ignatius Societatis lesu parens
„ad gloriam Dei latius celebrandam, ad confirmandam inter se compagem corporis
vniuersi, conglutinandosque in dies magis vniuersorum animos, simulque excitandos
sancta aemulatione , et exacuendos in publicae procuratione sahitis excogitavit , vt
quarto quoque mense de rebus . quas vbique gereret , mutuis se se literis cuncta
Societas adnioneret. Qui mos diu sahiberrime viguit, donec Societate ipsa crescente,
semestres; dein etiam annuae literae datae sunt" -. De hoc epistularum genere
S. Ignatius praecepit: ^Escribau cada principio de cuatro meses una letra, que
contenga solamente las cosas de edificacion" ^ (Constitutiones Societatis lesu P. 8,
c. 1, M [Constitutioues latiuae ct hispauicae p. 235]). Ab his autem litteris distin-
guendae sunt illae , quae negotii causa scribuntur ■* ; de quibus Ignatius , inter aHa,
haec praecipit: „Siendo [el General] en Reino diverso . . ., asi los particulares que
se dijo imbiados a fructificar , y Prepositos Locales y Rectores , como Provinciales,
escribiran una vez al mes al General : el cual General les hara escribir a ellos
Mihique ? Sibique ? Vocahtdum olmciire scripfum.
* Sunt etiam aliqua ratione nec tamen phinc „quadrimestres" litterae positae
supra p. 306—314 et p. 315—319.
2 Orlandinus \. c. 1. 7, n. 12. Mittendae erant mensibus lanuario, Maio, Septembri.
Polancus Roma 27. lulii 1547 iussu S. Ignatii de ratione eas conficiendi et traus-
mittendi longas litteras ad omnes Societatis domos dederat. Cf. „Litterae qnadri-
mesfres" I (Matriti 1894), 5-6.
^ Cf. etiam, quae ex Societatis Constitutioniiius alhita sunt supra p. 304 -.
* Aliqua, quae in coUegii coloniensis initiis ibidem de litteris mitteudis uotata
sunt, typis exscripta sunt a los. Jlanxen , Mittheihingon aus dem Stadtarcliiv von
Kiiln VIII (Ki)hi 1893), 283 =>.
95. Polancns Canisio. Mense Oct. looO. 96. Canisius S. Tgnatio. 2. Nov. 1550. 337
comunniente una vez al mes, a lo menos a los Provinciales" etc. (P. 8, c. 1, L.
Constitutiones latinae et hispanicae p. 235). Fiebat etiam (ni fallor), ut, quae sola
negotia spectarent, litteris „quadrimestribus" adiungerentur, in folio separato notata,
quod nequaquam eum onmibus communicaretur.
95.
P. lOAKNES DE POIiAXCO
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma mense Octobri 1550.
Ex „Monunu'iitis hhforicis" S. .1. 1. c. p. 75, adnot. 1.
„PoI((ncus, ex commissione^ Petro Canisio, de collefjlo Viennae instituendo,
mense Octobri" [1550].
96.
CANISIUS
SA^CTO IGXATIO.
liigolstadio 2. Xovembris 1550.
Ex apograplio, facto a Boero, et postea collato cum epistula archetypa (Ca-
nisius solum subscripsit) , posita in cod. „Epistt. B. Petri Canisii I." n. 5, p. 117.
Particulas edidit idem Boero , Canisio p. 74—75, et laio p. 173. Eadem usi
sunt Polancus 1. c. II, 69. 80 et Jans.^en 1. c. IV, 400.
Se rectorem universifatis facfimi esse. Quae eitis officii praecipuae sinf partex.
De reformatione academiae. luris peritos dominari ; haeresim non puniri. P. Gou-
danum praeclare disputasse. Quomodo ipse et Goudanus doctrinae christianae ac
linguis germanicae et graecae operam dent. De collegio condendo , scholasticortim
exiguo profeetu, caslhus BuUae Coenae, iiirenihus sacramenta freqiientanfihiis.
jliesus
Molto Keiiereiido in Christo Padre nostro.
La grazia'' e pace di Cristo Signor nostro sia sempre nei cuori
di tutti. Amen. Due mesi sono, che non liauemo nessuna lettera
0 avviso di V. Reuerenda Paternita, benche in questo mezzo n' hauemo
lesus. Admodura reverende in Christo pater noster. Gratia et pax Christi
domini nostri in omnium animis semper sint. Amen. Abhinc duos menses neque
litteras neque alium nuntium a reverenda ))aternitate vestra accepimus, licet saepe
* Ita apographum nostrum; quod et infra habet : accusazioni, congregazioni cfe.
Pufo tamen huiusmodi verba aut semper aut saepe scripta fuisse : gratia, accusationi,
congregationi etc; sic enim eo tempore scribere solebant ; similiter: Maiesta loco
Maesta etc. Apices quoqiie (v. g. benche) et interpunctionis signa non antiqito, sed
nostro more a Boero posita esse faeile patet. Eadem de compluribus aliis apographis
recentiorihus dicenda sunt, quorum archetypa editor non vidit.
Braiiiisberger, Cauisii Epistulae et Acta. I. 22
338 96. Canisius S. Ignatio.
scritto spesse volte. II II. P, M. Nicolao i neH' ultima sua a V. R.
scrisse ad longum delle cose nostre communi; e come io, benche in-
degnissimo , son fatto Kettore di questa Universita ^ , della quale
toccando in breve , dico , che il frutto poco si mostra , e non poca
molestia quanto al governo, Conciosiache le principali faccende del
Rettore sono inscrivere li nuovi scolari , sforzare i debitori a pagare
i suoi creditori, sentire le querele e accusazioni de' cittadini e donne
contra li scolari, aristare, riprendere gli imbricconi e discorrenti le
notti per le strade, mandarli in prigione^; avere il primo luogo nelli
convitti, congregazioni et promozioni, Per li quali uffizii bisogneria
ben hauere piii della lingua tedesca. Di modo che quanto alla ri-
formazione del studio et religione, il Rettore, avendo da durare sola-
mente un mezzo anno, comunemente non s' intromette. Onde uedendo
quello che si fa, et che si potria emendare in questa Universita, quale
ha ben di bisogno di una non piccola riforma, aveva gran ripugnanza
di pigliare tanto carico insino che da poi la lettera di R, V. espressa-
mente mi scrisse il R, P, Claudio * di Augusta, che non dovessi rifu-
tarlo ^, adiungendo come non doverebbe essere sollecito del riformar o
d' innovar cosa alcuna per non eccitare rumore contra di noi in questo
principio, donde si potesse pigliare occasione di non fare il Collegio ^.
per id tempus ad eandem scripserimus. R. P. M. Nicolaus * in postrema , quam
ad R. V. dedit , epistula, de rebus nostris communibus copiose scripsit atque etiam
rettulit me , licet indignissimus sim , rectorem huius universitatis factum esse ^. De
qua re breviter hoc dico : Laborum fructus apparent pauci, et gubernatio academiae
magnam mihi affert molestiam. Praecipua enim rectoris munera sunt : adulescentes
nuper advectos in matricula inscribere ; debitores ad aes alienum solvendum cogere :
querelas et accusationes audire, quas cives et mulieres contra schoUxsticos pro-
ferunt ; ebrios et eos, qui noctu per vicos discurrunt , comprehendere, obiurgare , in
vincula conicere " ; in conviviis , congregationibus , promotionibus principem locum
tenere. Ad quae recte agenda melius debeo germanice scire. Studiorum itaque
et cultus divini reformationem rectores , cum per semestre tantum spatium id offi-
cium teneant, aggredi non solent. Videns igitur, quae fierent quaeque emendari
possent in hac universitate , reformatione haud levi valde iudigente , a tanto onere
suscipiendo magnopere abhorrebam, donec R. P. Claudius *, litteris a R. V, acceptis,
Augusta Vindelicorum diserte mihi scripsit me illud recusare non debere ^, addi-
ditque me de uUa re reformanda vel innovanda sollicitum esse non debere , ne
in hiscc initiis turbae contra nos excitarentur , quae occasionem dare possent de-
sistendi a coUegii Qonstitutione ^. Atque sic agere secura conscientia statutum
' P. Nicolaus Goudanus.
2 Canisius 18. Octobris 1550 cunctis senatus acadeniici suffragiis rector elcctus
est. Vide infra, monum. 50.
' Quae Canisius hic universim a se facta e.sse et lieri refert, ea singiUatim
ex actis universitatis ingolstadiensis cognosci possunt, quae nunc Monachii in archivo
acadeniico asservantur. Ponentur infra, monum. 50 — 62.
' laius; cf. supra p. 327^. * Cf. supra p. 830.
•^ Collegio constituto reformatio illa facilius, uberius, securius effici poterat.
Attamen epistulae proxime subiungendae ostendent Canisium rectorem nequaquam
academicorum erroribus neque vitiis indulsisse.
2. Novembris 1550. 339
Et cosi sto deliberato farlo con quieta conscienza, se V. R. non scrivera
altro. Si dice, ed e vero, regnant liic iurisperiti, de quali il prin-
cipale ieri mi disse, che gli scolari in leggi, puochi in fuora, sono
luterani. Et essendo quatro Dottori in legge ^, non sono dal tutto
senza suspicione di eresia; et stanno accordi insieme in questo, che
non si punisca nessuno per 1' eresia. Perche, come dicono, il Duca,
r Imperatore supportano et permettono tali vitii nella gente. Et che
r Universita potria diminuirsi per il zelo della fede etc, come V. R.
facihnente intende.
Quanto al pigliare denari da coloro, quah s' inscrivono -, dal prin-
cipio non Tho pighati, insino che il R. P. Claudio mi scrivesse, che
anchora in questo mi conformassi alli predecessori, et avessi risposta
di V. R. , per la quale desidero essere informato in tutte le cose et
aiutato con le sue sante orazioni.
Stiamo tutti sani per grazia del Signor nostro et con buona
commodita corporale. II R. P. Nicolao ha dato principio alle sue
lettioni et non sine bona satisfactione di tutti, et poi in una disputa
pubhca ha guadagnato non puoco, dando grande odore della sua
dottrina , cioe che non sia solamente teologo , ma anchora philo-
sopho 3. Volesse Dio , che potesse fra un anno imparare la Hngua
habeo, nisi R. V. aliud quicquam mihi scripserit. Dicunt idque vere: „Regnant hic
iurisperiti" ; quorum princeps heri mihi dixit legum studiosos , paucis exceptis, lu-
theranos esse. Neque quattuor illi , qui ius tradunt ^ haeresis suspicione omnino
earent; qui omnes in hanc conveniunt sententiam: haeresis poenas a nemine pe-
tendas esse. „Dux enim," inquiunt, ,,et imperator eiusmodi vitia in suis ferunt et
permittunt ; atque academiae frequentia iUo fidei vindicandae studio minui possef etc.
Quod R. V. facile intellegit.
Quod ad pecunias attinet ab iis accipiendas, qui in album universitatis refe-
runtur ^, initio eas accipere nohii, donec R. P. Claudius mihi scripsit in hac quoque
re decessorum exempl^ me sequi oportere, ac R. V. sententiam exquirendam esse ;
quae me ad omnia, quaeso, instruat et sanctis suis precibus adiuvet.
Domini nostri beneficio omnes bene valemus et, quae corpora spectant,- com-
moda nobis sunt. R. P. Nicolaus scholae suae fecit .principium" ; in quo omnibus
bene satisfecit. Et postea in disputatione publica multum profecit , magno eru-
ditionis suae sparso odore ; neque enim theologiae solum , sed et philosophiae se
peritum praestitit *. Utinam is uno anno linguam germanicam addiscere posset,
^ Franciscus Zoannettus (cf. supra p. 335'-), Nicohius Everhard „senior" (vulgo
Phrysius, Frisius) amstelodamensis, Bartholomaeus Romuleus florentinus (Medercr
1. c. I, 207 — 208). Quartus videtur fiiisse loannes Baptista Weber, quamquam Me-
derer et Prantl, universitatis historiographi , id non referunt [Mederer ad a. 1556
[[, 244] : „Ioannes Baptista Weber, Ivris vtriusque Doctor et Professor Institutionum
Ordinarius.- Prantl haec repetit in „Geschichte der Ludwig-Maximihans-Universitat"
T [Miinchen 1872], 313). Nam ex actis senatus academici infra proponendis (mon. 54)
cognoscitur Weberum iam 4. Decembris 1550 ^consilio" universitatis interfuisse;
cui ordinarii tantum professores interesse poterant.
2 Quid rector ex legibus academicis acceperit a comite , a canonico etc. vide
apud Mederer 1. c. IV, 196.
^ laius et Sahneron, priusquam Nicolaus Goudauus Ingolstadium adveniret,
22*
340
96. Canisms S. Ignatio.
todescha, per predicare la parola sna santa ct frnttificar nella gente
et anchora che bastassimo parlare tanto bene come il fratello nostro
Pietro Scorichio, non si trova luogho nelle chiese di questa tcrra
per prcdicare come sappiamo per esperienzai. Per la qual cosa il
P Nicolao et io hauemo determinato prima d' imparar bene la bngua
in casa; 2^ de conferir gli studii et passar di nuovo hbri molto ne-
cessari- 3'> d'insegnar la dottrina cristiana una volta neUa settmiana:
4 oltre le lezioni ordinarie et prediche latine^, d' esercitarchi nella
lingua greca, la quale in questi paesi e molto necessaria.
Quanto al Collegio del Duca non sappiamo mente. Dicono, si
fara finita la dieta di Augusta. Credo non esser senza providenza
divina che finora nessuno di tutta 1' Universita abbia saputo la pro-
messa del Duca. Preghiamo il Signor eterno, si degni aiutare questa
Alemagna, et principalmente per la via dei Collegn della Compagma,
non vedendo altro mezzo piii conveniente. Le dispute nostre m teo-
loo-ia siccome abbiam scritto altra volta, essendo commciate bene,
sono tornate in dietro, talmente che non hauemo quasi speranza veruna
in questi scuolari, cognoscendo per esperienza che sono non solamente
puochi et insufficienti per le lezioni, ma anchora senza affezione et
sete di esser aiutati. Di modo che la materia circa quam versamur
qua sa
,nctum Dei verbum pronuntiaret et fructus colligeret ex hominibus buius^ re-
gionis t: ^Zi tam bene loqueremur quam frater noster Petrus Scb^^^^^^^^^^^
locum tamen ad contionandum in aedibus sacris hnu.s -§-"-, ^^^^ . P\t"tZ
fore experiendo didicimus '. Propterea P. Nicolaus et ego «^a " mus 11"^^«^^
bene addiscere domi nostrae; 2", studia inter nos conferre ^ J^^r . qui^^ v^^^^^^^
necessarii sunt, denuo percurrere ; 3», doctrinam ^^-f^-T.^T^lrSal no exe
tradere; 4», praeter scbolas ordinarias et contiones latinas - in hngua giaeca nos exei
cere auippe quae in bis terris valde necessaria sit.
' ?,eTno'gio duci, nihil scimus. Dicunt re,„ e«Vtum .., , -" "7" VX
rfa,„ flnita fuerint Neque sine providentia d,vina tactnm esse puto nt ne unus
S m ie .rtiversLto us,L adl,uc, ,nao d„x -bis prom.s, , comperer, .
—r^^^^^ijs^^s— :»:.=
^uanfversamur' nimis vilis et indisposita et quasi incapax esse nob.s v.detur. Do-
censuerant ut is tum expositionem epistulae .ad Romanos^ a Sahnerone coept.un
^"etur. tum ahquam ,ex partibus sancti Thomae^ scln,last.c.s proponen^
Quae Goudanus Hbenter se facturum promis.t (Borro If- P; \ f- f ]; «^d postea
vice Summae theologicae Ethica Aristotelis exphc^vit . a. ut alterms diebus Ansto
telis et Pauli lectiones enarraret [FolancHA \. c. 11, 70).
1 Attamcn naulo post praesto fuisse mox videbnnus.
^ Z-il Canisius in declamando latine primum se exercere ca.Ftj - ^^^^^^^
festis. cui M. Erasmus [Wolf] tunc Regens nouum posu.t m nouo suo Collegio Igeoi
giano] suggestum": Cod. „Antiqu. Ingolst." f. 2".
2. Novembris 1550. 341
par ci troppo povera, indisposta et quasi incapaee. II Signor ci
concedi la santa pazienza e vera allegrezza di stare in questa messe
desolata.
Preghiamo Y. R. , ci avvisi cerca li casi della Bulla Caenae
Domini, in quanto possiamo assolvere fuori del caso di eresia, del
quale possiamo assolvere per dispensazione del Reverendissimo Nunzio ^.
II Signor ci ha consolati in questa festa d' Ogni Santi ^ con buon
numero di scuolari, communicanti ^ et non senza molta edificazione, di
questi scholari quali molto difficihnente possono esser introdutti alla
frequentazione de' santi sacramenti. Per il che piii carita et pazienza
ci bisogna mostrarli. Quanto al fratello nostro Pietro Scorichio, essendo
scritto di qua et d' Augusta , et perche anche fanno instanza per
averlo professore, aspettiamo la risposta di V. R., alla quale ci racco-
mandiamo tutti umihnente, desiderando le sante sue orazioni, et di
tutta la Compagnia, non solamente per noi quattro, ma anchora
singolarmente per questa misera Alemagna, II Signor ci conservi
et aumenti in sua santa grazia. d' Ingolstadt 2? novemhre 1550.
Di y. R. P.
Servo et figholo indegno
Petrus Canisius.
AI molto Reverendo in CHRISTO Padre il Padre M. Ignatio de
Loyola Praeposito generale della Compagnia de JESV appresso a
San Marco In Roma.
S. Ignatius Canisio per Polancum rescripsit Roma 6. Decembris 1550.
minus sanctam patientiam et veram alacritatem nobis largiatur, ut in niesse hac
desolata persistere possimus.
R. V. rogamus, ut ad nos perscribat , a quibus casibus bullae Coenae Domini
bomines absolvere possimus, praeter casura haeresis; ab hoc enim ex dispensatione
reverendissimi nuntii * absolvere possumus. Dominus die Omnibus sanctis sacra -
nos consolatus est, scholasticis sat multis sacram eucharistiam percipientibus *; qua
re eorum pietas magnopere excitata est; difficillimum euim est eos ad sancta
sacramenta frequentanda induccre. Quo fit ut eo maiorem caritatem et patientiam
iis praestari oporteat. De fratre nostro Petro Schorichio cum hinc et Augusta
scriptum sit, cumque etiam de eo professore constituendo instent, responsum reve-
rentiae vestrae exspectamus ; cui demissis animis nos commendamus , cupientes
precibus reverentiae vestrae et totius Societatis non solum nos quattuor Socios, sed
etiam singulariter miseram hanc Germaniam adiuvari. Dominus in sancta gratia
sua nos conservet et augeat. Ingolstadio 2. Novembris 1550.
Reverendae paternitatis vestrae
Servus et filius indignus
Petrus Canisius.
Admodum reverendo in Christo patri, Patri M. Ignatio de Loyola, praeposiio
generali Societatis lesu, apud S. Marcum, Romae.
' Aloysii Lipomani ; vide supra p. 315.
2 Kalendis Novembribus.
* „Ad decem et septem pervenerunt'* : Polancus 1. c. II, 80—81.
342 97. Pol. Canisio. Nov. 1550. 98. Can. Mauritio de Hutten. Nov. vel Dec. 1550.
97.
P. lOANXES DE POI.AXCO S. J.
nomine S. Tgnatii
CANISIO.
Roma mense Noveml)ri 1550.
Ex „Monumentis Insforicis" S. J. 1. c. p. 80, adnot. 2.
„Pohncus, ex commissionp, Petro Canlsio, de Petrl Schorichii lectionibm,
mense Novembri" [1550] \
98.
CANISIUS
MAITRITIO DE HrXTEX %
episcopo eystettensi et imperii principi.
Ingolstadio mense Novembri vel Decembri 1550.
Ex Polanci Chronico II, 69—70.
P Petrus Canisius, Rector Universitatis Ingolstadiensis , . . . Eistetensi
episcopoet Ingolstadiensis Academiae cancellario . . . summam quamdam refor-
mandorum ahusuum . . secreto ohtulit."
Quando et quae Canisius episcopo liuic scripserit, ad cuius dioecesim urbs
ingolstadiensis pertinebat, et qui academiae cancellarius erat, conici potest ex epi-
stula Canisii, 28. Decembris 1550 S. Ignatio inscripta.
99.
P. lOAl^ES DE P0I.A:^C0 S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 6. Decembris 1550.
Ex ^Monumentis historicis" S. J. 1. c. p. 81, adnot. 1 ; p. 79, adnot. 1.
Polancus, ex commissione , Petro Canisio , de haereticis ahsolvendis et
eorum lihris legendis; mittit ei etiam authenticum transumptum Bullae ,In
Coena Domini', 6 Decembris" [1550].
1 Magister Petrus [Schorichius] philosophiam et graecas litteras ut profiteretur,
prout Universitas enixe petebat, concessus [concessum?] est" : PoUncus , Ohro-
"'"'''^ "Mauritius de Hutten, Franco nobilis, a 1539-1552 episcopus eystettensis,
cum Ottone cardinali augustano et cum loanne Cochlaeo amicitia comunctus, anno
1.544 exercitia spiritualia S. Ignatii, duce P. Claudio laio S. J. , peregerat qmbus
fructum et consolationem spiritualem se accepisse quam maximam fatebatur {Po-
lancus 1. c. I, 132-133. Joh. Jlrinr. r. FalcJcensfein , Antiquitates Nordgavienses
oder Nordgauische Alterthumer . . aufgesucht in der Aureatensischen Kirche. 1. Ih.
[Frankfurt und Leipzig 1733], p. 220-224. Jul. Sax , D.e B.schofe und Re,chs-
fijrsten von Eichstadt II [Landshut 1885], 430—448).
99. Polancus Canisio. 6. Dec. 1550. 100. Canisius S. Ignatio. 28. Dec. 1550. 343
„Idem Canisio, de officio Bedoris Universitatis et de ejus proventihus quid
ei ayendum, 6 Decembris" [1550].
Quid de rectoris salario agere iussus sit Canisius, conici potest ex litteris,
quas ipse 30. Aprilis 1551 ad S. Ignatiuni dedit.
100.
CANISIUS
SAXCTO IGXATIO.
Ingolstadio 28. Deceinbris 1550.
Ex apographo recenti , nuper collato cum epistula autographa , posita iu cod.
^Epistt. B. Petri Canisii I." n. 6, p. 119. Polancus in autographo pauca quaedam
mutavit : quae infra in lectionibus variantibus ponentur. Versio castellana, saeculo XVI.
facta, exstat in cod. ^Varia Historia" tom. I, f. 195.
Epistula integra primum edita est in „Litteris qi(adrimestribus" I, 237 — 241;
versio castellana est ibidem p. 241 — 244.
Complures epistulae locos iam ediderat Konstant. Gerinanus, Reformatoren-
bilder (Freiburg i. Br. 1883) p. 305—306. Usus est ea Polancus in ^Chronico"
II, 80-81.
laio auctore a Ferdinando I. collegium viennense promissum esse. A can-
cellario cuiusdam electoris ecclesiastici institutionem collegli Societatis commendari.
laius quam sit cardinaU augustano familiaris. Disputandi rationem, contionum et
sacramentorum frequentiam apud academicos promoveri. Quae remedia contra librorum
a Lutheranis scriptorum inundationem et contra pravos mores adhibeantur. Qua
ratione ipse rector factus sit. Dissidia composita esse , ieiunia et officii divini reci-
tationem reflorescere, facultatem pro haeresi confessariis obtentam. De regente collegii
georgiani eiusque exercitHs spiritualilms primaque niissa. Edicta pro religione con-
scriptum iri.
lESVS
Reuerende in CHRISTO Pater
Gratia Domini Nostri lESV CHRISTI et pax nobiscum perpetua.
Postquam huc venit R. P. M. Nicolaus Goudanus eiusque comes
M. Petrus Scorichius (nunc quartus est mensis), summa Dei bonitate
et recte valemus, et ut ante solebamus, in praelegendi functione
versamur. Nec procul hinc abest R. p. Claudius ^ , de quo saepe
testati sumus, quantum praesidii tum nobis, tum Societati huic toti
adferat, dum in Comitiis manet Augustanis '^. Perfecit sane (summa
Deo patri summo gloria) ut Sereniss. Romanorum Rex Ferdinandus
non promiserit modo, sed literis etiam datis partim ad Pontificem
Max. partim ad R. P. T. promissionem hanc firmauerit, curaturum
se statim in academia sua Viennensi, ut Societati nostrae Collegium
bene dotatum assignetur. Quare duos illuc e nostris Theologos mitti
voluit, qui locum et fundamenta totius Collegii occuparent^. Hoc
' laius. 2 Vide supra p. 332.
^ Eosdem theologiam quoque in universitate docei-e Ferdinandus volebat. Eorum
alterum cupiebat esse laium, „qui ob ipsius praestantem in sacris literis doctrinam
344 100. Canisius S. Ignatio.
piimuin apud Geimauos collegiuni nostris erit, tanidiu desideratum,
cui nihil dubitamus propediem accessurum Ingolstadii alterum, CHRISTO
adiuuante. Quo fit, ut precari sedulo debeamus patrem misericor-
diarum^, ut pro piissimo Regc Ferdinando et pro genero illius Duce
lioc Bauariensi 2, quos deinde ceu duces alii quoque (ut ipsa coget ne-
cessitas) in Germania passim imitabuntur. Cui rei arguraento esse
potest vir summus, qui Cancellarium agit cuiusdam Principis Electoris ^,
non amicus quidem Societatis, sed qui causam tantam et fructuni
istorum Collegiorum intelligens rescripsit cuidam in haec verba —
Literas tuas Reuerendissimo Domino nostro, commoda quaesita occa-
sione , et cum mollia tempora fuerint affandi exhibebo , simulque
manibus ac pedibus tuam sententiam confirmabo. (De literis loquitur
in gratiam Collegii nostri accurate scriptis) * Quamquam res ipsa non
egeat aliqua persuasione, cum non solum sit omnium sanctissima et
honestissima, sed et maxime utilis et necessaria, quaeque a Reueren-
dissimo sine maximo dedecore, scandalo et detrimento etiam salutis
suae omitti minime queat. — Hactenus ille, cuius verba nos ad lau-
dandum DEVM vel ob id provocare queant, quod in aulis principum
Germanorum ita cognitae simul et probatae sint res Societatis, iuvante
plurimum, ut dixi, praesentia R. P, Claudii, quo nec immerito tantopere
delectatur Reuerendissimus Cardinalis Augustanus, illum pene solum
habens, quo utatur familiarissime , cuiusque ductum sequutus, vitam "
et aulam suam reformasse prorsus existimatur ^.
P. Nicolaus in praelegendo admodum et sibi et aliis proficit,
laudatur in disputandi ratione, quam sua quidem praesentia non parum
iuuat, promouetque. Brevi post auspicaturus est Aristotelis Ethicam,
quae lectio plures quam theologica nobis promittit auditores^. Tum
festis diebus pergimus contionari, sed maiore quam antea, cum audi-
* Polancus in margine addidit: licet alioqui probatani. Versio castellana .
tanto reformado su casa y costumbres.
vitaeque probitatem et modestiam nobis iam pridem notus ac gratus et cbarus est"
(Epistula Ferdinandi regis, Augusta Vindelicorum 11. Decembris 1550 ad S. Ignatium
data, in Actis Sanctorum lulii, VII [Parisiis et Romae 1868], 507, et in „Cartas dc
San Ignacio" II, 548—550). » 2 Cor. 1, 3.
2 Albertus V. uxorem duxerat Annani Austriacam, Ferdinandi I. filiam.
' Ex epistula 24. Martii 1551 ad Mauritium episcopum eystettensem a Canisio
data intellegitur hic ab eo signilicari loannem de Isenburg, archiepiscopum tre-
verensem ct romani imperii electorem. - Cuius cancellarius tunc fortasse doctor
lacobus Wimpheling fuit.
* De coUegio in ipsa urbe treverensi condendo agebatur {Polancus 1. c. II,
67—68). '■> Vide Polanci Chronicon II, 76.
* Prima iam ^statuta" academiae ingolstadiensis (a. 1472) habent : ^volentem
promoveri ad Magisterium [artium] debere audivisse" per 32 hebdomadas Aristotelis
Ethica; ^legantur 6 libri" {Mederer \. c. IV, 94). Annis autem 1526 et 1535 sta-
tutum est, ut quattuor priores libri Ethicorum omnilnis explicarcntur {Prantl 1. c.
II, 177. 181—182).
28. Decembns 1550. 345
torij et piofessorum frequeiitia ^. Fructum aliquem ostendunt con-
fitentes , quos adeo multos nuper ^ diuina tribuit benignitas, ut annis
abhinc plurimis fuisse plures negent, quiue sacram Eucharistiam per-
ciperent, ex communi inquam grege studiosorum. Accedit quod haere-
ticorum libros nobis resignant, et suspectorum authorum scripta dese-
rant abiiciantque. Et hac in parte non minima videtur pestis Ger-
maniae, ut alias admonuimus, cum inferiores etiam artes ab haereticis
plurimum tractatae, habeant venena sua, et vel impiis exemplis adductis
inficiant fere adolescentes. Quare operam damus, ut nomine publico
caueatur, ne quis aut vendat aut teneat suspectos codices, iique visi-.
tentur a certis et fidedignis viris ad hoc deputatis, non in publicis
tantum bibliothecis , verum etiam in privatis multorum cubiculis^.
Qua de re, sicut et de aliis quibusdam abusibus, quos nimium iam
inveteratos esse dolemus, literas dedimus ad primaria capita huius
academiae^, orantes ut pro authoritate sua provideant et occurrant
hisce morbis, qui partim disciplinam pietatis, honestorumque morum
attingunt, partim rectam studiorum rationem perturbant ac distrahunt.
Ita fiet, speramus, ut et illi magis offitii sui meminerint, et nos pro-
vintiae Rectoratus non defuisse videaraur. Mense etenim Octobri,
quum ad novi Rectoris (ut vocant) electionem ventum esset, pari
consensu professorum et suffragantium omnium accidit, ut repugnanti
etiam mihi hoc munus delegarint. Nec satis licuit recusare, quod ut
susciperem onus, R. P. Claudii faciebat authoritas, sententiaque tua
obseruande pater, et eorum qui mecum sunt in Christo fratrum con-
sensus post multas ad Deum fusas precationes flagitabat. In quo
munere administrando multa sunt quae singularem erga nos Dei Patris
bonitatem commendent, et gratiam comprobent. Placuit enim aeternae
ipsius benignitati, ut per huius ministerii occasionem professores in primis
iuuarentur, atque magistri, quos inter se mutuo grauiterque dissidentes
in gratiam rediisse tandem gaudemus, ut diuturnae simultates et pu-
bhcae contentiones jam conquieuerint, Deo duce pacis omnis authore ^.
Deinde magno studiosorum omnium bono factum affirmant, quod tres
non optimi exempli adolescentes relegati et hinc excedere iussi sunt ^,
' Latine contionabantur in collegio georgiano. Vide supra p. 340^.
^ Festum Nativitatis domini certe significat.
* Universitas ingolstadiensis iam anno 1531 omnes Melanchtlionis libros pro-
scripscrat. Ac mense Octobri a. 1548 senatus academicus decreverat , libros Alex-
andri Weissenhorn typographi inspicere eidemque interdicere, ne opera quaedam
Melanchthonis et Cornelii Agrippae venderet {Prantl 1. c. I, 162. 163). Annis etiam
1550 vel 1551 eiusmodi inspectionem factam esse Prantl non comperit.
* Ad Mauritium de Hutten episcopum eystettenseni ; vide supra p. 342. Scrip-
sisse Canisium etiam ad Georgium Stockhammer puto, qui curator et patronus erat
universitatis.
•^ Vide supra p. 235. Cf. etiam infra, nionum. 55.
^ Quae ab his commissa quaeque de iis acta sunt, ex actis senatus academici
proferentur infra, nionum. 51 — 62.
346 100. Canisius S. Ignatio. 28. Decembris 1550.
posteaquam apud multos viguit cultus honestae disciplinae , ad quam
non sine timore et terrore proposito. hic praesertim, reuocari posse
videantur. Tertio, desierunt professores praelegere libros haere-
ticos et priuatim et publice: tum accessit cautio, ut ne in posterum
quidem praelegantur iidem authores, quos etiam, ut ante dixi, ne huc
invehantur curabimus, adiuncta simul, ut speramus, fida inquisitione ^.
Quarto, cum in collegio publico studiosorum 2 non essent ieiunationes,
quas praescribit s. mater Ecclesia, et aperte, magnoque cum scandalo
violarentur, eo rem brevi adductum iri speramus, ut sicut quaedam
in hac parte iam immutata sunt, ita magis magisque in dies hic re-
formetur abusus, quia totus est noster illius praeses Collegii ^. — Qui
confessiones poenitentium audiunt (de omnium praecipuis loquor), nunc
consilio nostro et opera R, P. Claudii facultatem impetrarunt, qua
periculosissime destituti fuerunt hactenus, in casu (ut vocant) haeresis
absolvendae *. — Complures ecclesiastici homines nihil recitarunt de
horis Canonicis. Eos pensum hoc nobiscum persolvere curavimus, ut
recitandi morem addiscerent , et quia Breviarii novi Romani ^ usus
maxime placebat, impetravimus illis, quod petebant, a Reuerendissimo
Legato Pontificis. Itaque pergunt quotidie in recitandis horis cano-
nicis, et eorum nonnulli vestitus etiam honestatem ostendunt.
Exercitia primae, ut vocamus, hebdomadae illi communicavimus ^
ex parte, qui primum in hac Academia locum tenere videtur. Con-
fessus est generatim* non sine magna animi sui moerore, ac fletu,
consilioque et magisterio nostro usus in templo nostro celebrauit pri-
mitias , contempta omni pompa ". Multae fuit aedificationi plurimis,
quod communicantium Eucharistiae adesset tunc frequentia, qualis ab
initio huius Academiae nescio si conspecta eo loco fuerit. Valde
nobis profuturum in Domino videtur, illius viri amorem et beneuolen-
tiam penitus conciliasse, cum huius authoritas apud omnes in pretio
* Polancus haec sic imnmtavU: Universalem vitae totiiis instituit confessionem.
Versio castellana: a hecho confesion general de toda su vida.
* Quid hao in re a senatu constitutum sit vide infra, monurn. 53.
- Collegium (seminarium) georgianum etiam hodie superest, cum ipsa univer-
sitate ingolstadiensi Monachium translatum.
3 Erasmus Wolf; vide supra p. 309. 317—818.
■* Dubiiim non est, quin cam facultatem obtinuerint a Sebastiano Pighino,
archiepiscopo sipontino, quem lulius III. aestate anni 1550 Augustam Vindelicorum
ad Carolum V. miserat, Aloysio Lipomano et Petro Bertano nuntiis revocatis {Dniffel,
Briefe und Akten I, 423—429. 468). ° Breviarii ,Sanctae Crucis" ; v. supra p. 196".
* Illam exercitiorum spiritualium S. Ignatii partem dicit, quae in considerandis
peccatis et confessione generali facienda versatur et viam ^purgativam" (ut ascetae
loquuntur) constituit atque exercitia peragentibus semper ac praecipue explicatur.
' Erasmus Wolf significatur ; vide supra p. 318. ,Huic nouo sacerdoti in Col-
legio nostro cum primum sacrificaret, Doctor Canisius astitif : Cod. „Antiqu. Ingolst."
f. 2». (Cf, Joh. Nep. Mederer, * Geschichte der Stadtpfarrei St, Moritz in Ingolstadt,
f. 44'— 45'' [Cod. archivi parochiae S. Mauritii, Ingolstadii].)
101. Canisius lacobo Lainio. 10. Februarii 1551. 347
habeatiir. Hodie nobis iniuncta est prouintia, ubi professores con-
uenissent, ut pro religione conscriberemus edicta quaedam, paulo post
omnibus studiosis proponenda. Faxit Dominus lESVS, ut quae tum
ad nostram, tum ad aliorum salutem procurandam faciunt, recte in-
telligamus ■ et strenue perficiamus. Hoc unum addere tandem \asum
est, et magni sane momenti illud, dignetur ut R. P. T. precari pro
Germania, eiusque statum omni ex parte miserabilem et suis et fratrum
omnium precibus CHRISTO commendet. Ingolstadii 28 Decembris
anno 1550.
Indignus in Christo seruukis
Petrus Canisius.
Reuerendo admodum in domino patri meo M. Ignatio de Loyola^
Praeposito Societatis lESV — Romae.
S. Ignatius per Polancum rescripsit 11. Martii 1551.
101.
CANISIUS
P. lACOBO liAIXIO S. J.
Ingolstadio 10, Februarii 1551.
Ex apographo recenti, nuper collato cum epistula autographa, posita in cotl.
,Epistt. B. Petri Canisii I." n. e^i^, p. 378.
Lainio expeditionem africanam gratulatur. Eius contiones andire cupit. Eum
ohsecrat, nt catechismum pro pueris germanis conscribat. De suis et sociorum scholis
et contionihus. De rectoratu suo. Preces petit.
lesus.
Reuerende in CHRISTO pater
Gratia Domini nostri lESV CHRISTI semper in nobis augeatur.
Amen. Gratias divinae bonitati agimus, quod Romam salva venerit
R. T., simulatque in Aphricana victoria non sine multorum salute et
commodo interfuisti ^. Nunc Florentiae opinor degis contionaturus
hac quadragesima , quantum literae P. Paschasii^ significant. Det
fructum Dominus in amplissima messe, ut verbo suo sancto conver-
tantur qui audient contiones tuas, quas utinam mihi detur etiam
* Anno 1550 loannes de Vega Siciliae prorex , classe ad africanam oram ap-
pulsa, Dracutum archipiratam e nido suo exturbavit. Cui expeditioni Vegae rogatu
Lainius interfuit contionator, confessarius, nosocomii praeses {Orlandinus 1. c. 1. 10,
n. 88 — 95. Vita P. lacobi Laynis, a P. Eibadeneira hispanice scripta; Latine vero
ab And. Schotto [Coloniae Agrippinae 1604] c. 6 , p. 23 — 32. Gius. Boero S. J.,
Vita del Servo di Dio P. Giacomo Lainez [Firenze 1880] p. 116 — 118. Cartas de
San Ignacio II, 519—530).
- P. Paschasii Brouet (Broet) , opinor , qui ex primis S. Ignatii sociis fuit et
hoc ipso anno 1551 ab eo primus Italiae „praepositus provincialis" constitutus est.
Laynez a. 1551 non Florentiam , sed Pisas venit [Ribadeneira-Schotiu.-i 1. c. c. 7,
p. 33 Bocro I. c. p. 118—120).
348 101. Ciinisius lacobo Lainio. 10. Februarii 1551.
tiudire : niajorem cx illis profectum sperarem, quam linguae imperitus et
ignavus \><lc\ colligebam, quum Florentiae viverem cum R. T. ^ Saepe
quidem dolui occasionem illam, quae tunc parata erat, non observatam
a me fuisse diligentius, eoque magis precor R. P. T. ut precibus et
sacrificiis suis me Deo commendet, cuius gratiam in vacuum re-
cipere^ necdum cesso, mihi semper similis id est in hac Societate
servus piger et inutilis^.
Romam aliquando scripsi de Catechismo, qui Germanicae iuven-
tuti proponeretur iuxta Societatis nostrae et iudicii tui rationem ac
disciplinam. Sed et R. P. Claudius idem ad nos scripsit, consultis-
simum sibi videri, si P. T. dignaretur doctrinam CHRIStianam col-
ligere, ut Germanis pueris et simplicioribus quibusque doctrina Ecclesiae,
a qua tam longe aberrant, facilius commendaretur. Ego saepe una
cum fratribus in eadem fui sententia, plurimum nempe nobis et aliis
prodesse posse per Germaniam, si secundum gratiam aDeo datam^
R. T. modus conscriberetur aliquis, qui propius ad instituendos recte
adolescentes accederet, quam plerique alii passim aediti Catechismi,
qui etiam saepe nocent iuventuti°. Rogamus igitur enixe, et pro
bono Germaniae publico desideramus, ut si dominus inspiret aliquid
ad hanc rem accommodum, nobis communicare digneris, missa huc,
si ullo modo videatur consultum, doctrina Christiana. Efficiemus enim
favente domino, ut haudquaquam frustra hunc laborem suscepisse et
nobis fiHis annuisse videaris ^.
De R. P. Nicolao Goudano, qui primus Venetiis rector nostrorum
fuit, intellexisti arbitror, quod in locum R. P. Alphonsi huc fuerit
destinatus. Is quotidie docet aut in Ethicis Aristotelis, aut in Pau-
lina ad Rom. epistola, nec habet pauciores, quam P. Alphonsus habuit,
auditores, quibus etiam Dei gratia satisfacit, valetque plurimum in
disputationibus pubhcis. Ego in Sententiis docere pergo ; festis diebus
concionamur: multum negotii et nonnihil fructus spirituaUs, hic tribuit
Rectoratus, cui utinam omni ex parte satisfacere possem, Sed nosti,
tarde maturescere messem apud Germanos, coque diligentius Dominum
oret pro nobis R. T., ut e petra panes '^ et homines Deo digni efficiantur.
Magna in expectatione sumus futuri Collegii, non solum id nobis, sed
etiam Pontifici promissum est a Duce ^, quem tuis etiam precibus
commendamus. Tres hoc loco manemus. M. Petrus ^ qui tertius et
chariss. frater adest, brevi Aristotelem in Logicis auspicabitur. Ra-
rissime ad nos ex Italia scribitur, tuaeque occupationes et tcnuitas
^ Canisius a mense lunio usque ad Septembrem anni 1547 cum Lainio Flo-
rentiae fuerat. Vide supra p. 47*. - 2 Cor. 6, 1.
» Matth. 25, 26. 30. Luc. 17, 10. " Kom. 12, 6.
' Vide supra p. 313. 328—329.
* Lainius aliis semper iisque gravissimis negotiis impeditus cst, quominus
catechismum ipse conscriberet.
' Cf. Matth. 4, 3. » Vide supra p. 333. » Schorichius.
102. Pol. Canisio. 11. Mart. 1551. 103. Can. Maur. de Hutten. 24. Mart. 1551. 349
nostra non ferent fortasse, ut vel paucula hic in exilio velut relictis
respondeas. Quod si fieri non potest ut R. T. literis consolemur lianc
tristem solitudinem nostram , saltem orando miseros adiuva , quo et
nos tua vestigia sequentes divinae gratiae cooperemur, terraque nostra
sterilis aliquando fructum reddat, Deo benedicente : Plurimum salutari
in Cliristo cupimus D, D. Toannem Medicum i una cum conjuge sua.
Dominus vias nostras dirigat in gloriam suam, praecipue Germaniam
quaeso commendatam habeas, mi pater. Ora sedulo cum fratribus
pro deserta vinea, quae sine operariis perit. Ingolstadii, 10 Februarii
anno 1551,
Servus et filius in Christo
Petrus Canisius.
Reuerendo in Christo Patri M. lacobo Laynez. de Societate lESU
eximio Theologo, patri observandissimo Florentiae.
102.
P. lOANXES DE POIiAXCO S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 11. Martii 1551.
Ex „Monumentis historicis" S. J. 1. c. p. 261, adnot. 1.
,,Polancus , ex commissione ^ Petro Canlsio, ejus aniiiunu erigcns adlior-
fansque ut pluris exiguum id^ quod in Germania fit, aestitnet quain inagna
qimelihet, quae ipsi alihi fieri posse videantur, 11 Martii" [1551].
103.
CANISIUS
suo et sociorum nomine
MArRITIO DE HUTTEN,
episcopo eystettensi.
Ingolstadio 24. 3Iartii 1551.
£x autographo (8" mai. ; 1 p. ; in p. 4. inscr. et sigillum integrum). Eystadii
in archivo curiae episcopalis.
Edita a los. Gc. Snttner in „Pastoral-BIatt des Bisthums Eichstatt", 12. Jahrg.
(Eichstatt 1865) p. 115. Particulam proposuit Riess 1. c. p. 110.
Socios ingolstadienses scholasticoriim eystettensium sfndia Utteruria d/l/ycnter
promoturos esse. Mauritio gratias agit, quod Societatem Treverensibus commcndurif
//Hodque serio curet , ut eius res Ingolstadii bene succedant. P. Claudium laium
Ejjstadium venturum essc.
' loannem de Rossis (de Rossi), medicum floi-entinum: de quo Canisius etiam
scril)it litteris 3. lulii 1557 ad Natalem datis. Cf. Litterns quadrimestres I, 41.
35(j 103. Canisius Mauiitio de Hutteu. 24. Martii 1551.
lESVS
Reuerendissime in CHRISTO pater, et Princeps Jllustrissime,
Gratia Domini nostri JESV CHRISTI, et pax aeterna nobiscum
Amen.
Abijt liinc, priusquam putabamus, Durschius noster, quem com-
inendare literis vt isthuc veniret commendatior , pro nostro in illum
amore desiderabamus ^.
Fauebimus certe, vti coepimus, tum illius, tum sotiorum bonis
studijs, atque honestis conatibus: eoque magis, quo grauior de his
est concepta expectatio, non aliorum modo, sed etiam tuae dignitatis.
Cui cum multa multis nominibus debemus omnes, qui in hac quali-
cunque JESV societate versamur, tum ob id sane plurimum, quod in
Comitijs proximis ^ nihil non tentarit pietas tua, vt e nostris acciperet
ministros et magistros aliquot Ecclesia Treuerensis ^. Et iam certo'
scimus, quam sedulo ac serio curaris, vt Jngolstadij res nostrae suc-
cederentS quemadmodum et literis absens, et viua voce coram breui
testatus est, qui tuam vere amplitudinem obseruat et amat, R. Pater
et Doctor ille CLAVDIVS. Jgitur haec noua sunt offitia, inditia certa
sunt perpetui in nos amoris, quo vniuersam hanc lESV societatem
perpetuo demeretur sibi, planeque deuincit pietas tua : digna profecto,
cui neque nostras preces, neque curas, neque vigiUas, aut operas
vUas vnquam denegemus. Sed perfacile est inquiunt, gratias agere,
benefitium ornare, verbis polliceri. Nos vero testari reipsa potius,
quam inanibus literis prosequi cuperemus, quid daemum rependere
Patrono nostro gestiamus, sed pro nostra quidem, etsi modica, non
ingrata tamen tenuitate. Atque vt rependere non liceat vnquam,
* Suttner: certe.
1 loannes Durscliius (Dirschius, Dyrsius) .Eystettensis^ .alumnus Episcoi.i
atque canonicus" erat (Cod. .Antiqu. Ingolst." f. 2"). De quo plura infra dicentur.
2 Comitia imperii 26. lulii 1550 ad 13. Februarii 1551 Augustae Vindelicorum
habita sunt. . . ^ , . x
3 Cf. supra p. 344. loannes de Isenburg, archiepiscopus et elector treve-
rensis comitiis augustanis ipse interfuit (/. Shidamts , De statu religionis et rei-
publicae, Carolo Quinto Caesare, 1. 22 [Argentorati 1566], f. 402"). ^yuamvis dissua-
sores non deessent, qui multa etiam falsa Societati imponebant ," his, ope maxime
episcopi eystettensis, redargutis, Treveris collegium Societatis condendum esse con-
stitutum est iPolancHg 1. c. II, 67—68).
* Ex epistula S. Ignatii, Roma 23. Februarii 1551 ad Maurituim episcopum
data {Genelli 1. c. p. 496-497. Cartas de San Ignacio II, 451) cognoscitur Mau-
ritium ad Ignatium litteras misisse .humanitatis et benevolentiae christianae" erga
Societatem ,plenissimas% in quibus scripsit , .curandum esse , ut qui ex" Socus
Ingolstadii sunt, alio non transferantur". Ignatius respondit , ,hoc missionum
munus" a Societate summo pontifici commissum esse. Plenuis autem, quid ipse ea
de re sentiret, Mauritium cogniturum esse ex laio. Cui Ignatms eodem die copiose
scripsit {GeneUi 1. c. p. 497-499. CaHas II, 803-310). Vide etuim epistulam a
Canisio ad Iguatium datam 30. Aprilis 1551.
104. Polancus Canisio et Goudano. 31. Martii et 2. lunii 1551. 351
non gratiam referre praestantiae tuae, suppetit tamen certa merces
adhuc, et plusquam plena remuneratio, quae nempe constat apud Deum
benefactis, ideoque nec defutura tuis in nos studijs. offitijs. fauoribus.
Quod porro ad R. Patrem, Dominumque Doctorem Claudium ^ spectat,
breui huc se venturum recepit, vt suis vale dicat, priusquam in
Austriam proficiscatur -. Nec dubium , quin pro singulari in Celsi-
tudinem tuam animo suo sit curaturus, vt Episcopalem benedictionem
Eijstadij coram accipiat, quo foelicius adeat nouam hanc Viennae
conditionem. Qua de re lubenter illum monebimus, quamprimum a
Cardinalis aula huc accesserit. CHRISTYM pro nobis afflictum pre-
camur, tuam vt excellentiam poenis omnibus liberet , nouasque vires
impertiat ad sacrum pascha celebrandum ^. Jpse nos peccato mortuos,
iustitiae viuos efficiat in gloriam suam * Amen. Qui mecum sunt
fratres, quam offitiosissime possunt, salutatam in Christo cupiunt tuam
dignitatem. Ingolstadij 24 Martij 1551.
Reuerendissimae Cel. Tuae
Seruus in Christo,
Petrus Canisius Nouiomagus
et suo et fratrum nomine.
t Reuerendissimo in Christo Patri et Jllustrissimo Domino, D. Epi-
scopo Eijstattensi, Patrono et Cancellario dignissimo.
104.
P. lOAXNES DE POLAXCO S. J.
nomine S. Ignatii
PP. PETRO CANISIO ET NICOLAO GOUDANO, S. J.
Roma 31. Martii et 2. lunii 1551.
Ex „Monumentis hisforicis" S. J. 1. c. p. 257, adnot. 1.
„Polancus , ex cmnmissione , Pefro Canisio et Nicolao Gaudano , eoniin
animos erigens et promittens frequentiores in posterum se ad ij^sos Ufferas da-
tunim, 31 Martii et 2 Junil^' [1551].
* laium.
- Commissum ei erat, ut Viennae theologiam traderet et collegium Societatis
incoharet. Vide supra p. 343 — 344.
^ Festum paschatis anno 1551 agebatur 29. Martii.
* Cf. Rom. 6, 11.
352 l^^S. Canisiiis academiae ingolstadiensis adulescentibus studiosis.
105.
CANISIUS
ACADEmAE IXGOLSTADIEXSIS ADLLESCEX-
TIBrS STl DIOSIS.
Iiigolstadio 5. Aprilis l.").)I.
Ex archetypo (in 2° duplo, charta transversa, 1 p.), manu ignota scripto. Ex
reliquiis cerae viridis in quattuor angulis paginae posterioris coniparentibus intelle-
gitur litteras has Ingolstadii affixas fuisse eo loco, quo universitas edicta sua pro-
mulgare solebat. Postea Canisius eas Friburgum usque Helvetiorum secum aspor-
tavit et in charta aversa partem contionis germanicae a se habitae scribendam
curavit, quam et sua manu oorrexit. Exstant in cod. ^Scripta B. P. Canisii X. Ua"
tf. non sign.
Excusat se, qiiod litterarum studiosis tam saepe litteras puhlicas proponat.
Quaenaui aestivo tempore mutationes faciendae sint in horis scliolarum etc. Aristotelis
^Ethica" ; Sophoclis „Oedipus Coloneus" ; Lucianus. Cwatum iri , ne ullius artis
professio desit ; sed auditores quoque diligentes esse dehere.
RECTOR ACA
demicus Studiosis omnibus.
Saepius fortasse quam gratum est, uideri possumus literas publicas
uobis proponere, Studiosissimi atque optimi adolescentes , nec satis
.scimus quo tandem animo adhortationes nostrae toties repetitae, a
plaerisque excipiantur. Sed euincit tamen nos sollicitudo de uobis,
uestrorum commodorum cura, amorque uestri singularis efficit, ut
malimus frequentiam quibusdam displicere, quam hac in re officium
nostrum desiderarj. Speramus igitur vos simili affectu haec ampiecti,
quo nos uestram aetatem prosequentes proponimus. Praeterierunt
iam feriae, et lectionum vacationes ^, ut et illud nos vsurpare possimus
tritum sermone omnium, foras Cares, non amplius Anthisteria -. Cum
igitur Domini Professores omnes ad suam legendi prouinciam redituri
sint, uestri erit officij eos diligentissime audire. Et quoniam mutatio
iam aliqua facta est, hunc ordinem etiam illis qui ignorare possent,
indicamus ^.
' ^Statutis" anno 1522 ^renovatis" sancitum erat, ut superiorum facultatuni
scholae tempore paschali per 15 dies, „a Dominica Palmarum usque ad alteram post
Dominicam Quasimodogeniti" (eo anno 22. Martii ad 6. Aprilis) intorquiescerent.
Vide ^Statuta renovata" apud Mederer I. c. IV, 195.
- .,^H'}[>a%t haiisg, o-jz zr fhi9s(rrrjpia.'''' Quod proverbium etiam posuit et ex-
plicavit Erasmus in ,Adagiis".
^ De professoribus, quorum in his litteris fit mentio, haec sunt notanda : P. Nico-
laus Goudanus praeter Epistulam ad Romanos „Ethica" quoque Aristotelis exponebat
(v. supra p. 8.S9. .844). Franciscus Zoanettus, Nicolaus Everhard ^senior" sive Phrysius,
IJartholi.maeus Romuleus ius docebant (cf. supra p. 339 '). Wolfgangus Gotliard
.granimaticae latinae et Ciceronis professor ordinarius" erat {Miderer I. c. I, 224).
loannes Lorichius, hadamarius, lingiiae graecae et artis dicendi professor, hoc ipso
anno Ingolstadii universitatis hortatu in lucem eniisit opus: ^Grammatices Latinae
5. Aprilis 1551. 353
VI Hora.
In sacrosancta Theologia legetur hora Sexta quottidie, eamque
operam profitendi Domini Theologi partientur. Ethicorum autem lectio
in paucos dies differetur, dum exempL^ria aduehantur: deinde et in ijs
expHcandis Dominus D. Nicolaus solitam suam diligentiam adhibebit.
Eadem hora excellentissimus uir Dominus Franciscus Zoanetus,
qui faeliciter ad nos et summa onmium expectatione redijt ^ suam
lectionem prosequetur.
VIII Hora.
Hac hora, ut forte non ignotum est antea, Clariss. et Eximius
vir Dominus D. Nicolaus Phrysius leget. Reliquas lectiones ante-
meridianas omnibus notas arbitramur.
II Hora
Clarissimus Dominus Bartholemaeus Romuleus perget, ut ex ipsius
scriptis cognoscetis. Eadem hora et loco solito Johannes Lorichius
Poeta Laureatus Sophoclem Poetam Tragicum, in suo genere prae-
stantissimum, enarrabit, et vt ex ipso intellexi, Oedipum Colonaeum
\.sk'] Tragoediam ubique memoratam et a doctissimis laudatam inter-
pretabitur, quibusdam horis adiunget etiam Lucianicum ahquod opus-
cukmi, ut non rainus solutam Orationem Graece eloquentiae quam
ligatam Tyrones audire possint.
III Hora.
Hac hora M. Wolfganngus Gothardus Grammaticam latinam, que
nuper a Domino Johanne Lorichio est conscripta in Collegio ueteri
vt publice constitutum est, fide et diligentia consueta docebit. Tantum
ea indicare voluimus que mutata nonnihil sunt hoc tempore. Jn his
igitur et omnibus alijs uellemus omnes adolescentes assiduos esse, ut
quilibet quod sibi vtile putarit assequatur. Curabitur autem a nobis,
et breui futurum est, ut nulla cuiuscunque facultatis aut disciplinae
professio desideretur, ne ullus sit calumnijs et inuidorum querelis
locus. Vtinam non minus professores de ignauia auditorum, quam
illi de lectionum copia et utilitate possent conqueri. Optamus prae-
terea et conamur omnes ne quis hic operam ludat, Sed omnes et
singulj studiorum suorum uberrimos fructus reportent. Datae sub
Sygillo nostro Nonis .Aprill. Anno salutis humanae LI.
Comiaentarij e Praestaiitissimis eius scientiae autoribus, et Corypbaeis, in usum
Academiae Ingolstadianae , recens collecti . . . nunc autem publica autoritate editi"
{F. ]r. E. Roth , Die Gelehrtenfamilie Lorichius aus Hadamar, in „Centra]ltlatt fiir
Bibliothekswesen", 11. Jahrg. (T.eipzig 1894] p. 382).
' Romam ad lulium II f. pontificem ab Alberto V. duce missus erat {Mederev
1. c. I, 224).
Braunsberger, Canisii Epistulae et .\rta. I. 23
354 106. Canisius adulescentibus studiosis universit. ingolstad. 15. Aprilis 1551.
106.
CANISIUS
rettor et seiiatus atademicus
ADULESCENTIBLS STLTDIOSIS l XIVERSITATIS
IKGOLSTADIEXSIS.
lugolstadio 15. Aprilis 1551.
Ex litteris archetypis (in 2° duplo, 1 j).), in quibus reliquiae sigilli academici
comparent ; scriptae esse videntur a notario universitatis eodem, qui et acta senatus
conscripsit (v. infra monum. 50 — 62). Ex reliquiis cerae rubrae in quattuor angulis
paginae posterioris apparentibus cognoscitur edictum hoc Ingolstadii tabulae aca-
demicae affixum fuisse. Quod Canisius postea Friburgum usque Helvetiorum secum
asportavit. Exstat in cod. ^Scripta B. P. Canisii X. Ua" 2 ff. non sign. In parte
paginae posterioris initium sermonis sacri a Canisio, ut videtur, habiti manu aliqua
eiusdem temporis scriptum est.
Acriter reprehenditur studiosorum licentia, et maximc, qitod magistratuum infer-
(licta neglegentes, „hombardas emittanf". Magno jjraemio proposito omnes invifanfur
ad indicandum studiosum illum, qui nuper „bomhardae" sfrepitu quietem nocturnam
turharit.
Rector et Senatus Aeademiae liuius Jngolstadiensis.
Quidam inter veteres eo in loco, vbi multas leges promulgari et
noua subinde aedicta proponi audiebat, ibi esse magnam peccantii
libidinem et deprauatos mores non absurde collegit ^, Hoc etiam de
nostris tam frequentibus statutis aliquis dicere posset, si enim adole-
scentes nostri eam legibus et Magistratui suo reuerentiam praestarent,
quam deberent, non opus esset toties nos decreta affigere, Sed cum
grassentur vitia his tamquam remedijs obuiam ire cupimus, et nimium
se efferentem petulantiam compescere. Jam ante multos annos magna
seueritate interdictum e.st, ab Jllustrissimo primum Principe, deinde
ad illius voluntatem et a nobis graui poena prohibitum est, ne subditi
nostri Bombardis vtantur, ne ue eas vel in oppido vel extra muros
in proximis locis emittant^, Sed quam plerique a pietate, ab officijs
honestatis ct obedientiae sint alieni, res ipsa declarat, audimus quos-
dam immanitate Cyclopica et Barbarica turmatim in plateis vagari
et Bombardas emittere, non sohim diurno tempore , sed et nocturno,
quo omnibus in terra viuentibus quietem Deus Opt: Max: esse voluit ^,
Alij cornuum strepitu et furiahbus Bachationibus insanientium more
' Erasmus in libro VJI. .Apophthegmatum" (in editione Coloniae auno 1547
facta p. 617) scribit Arcesilaum philosophum graccum dicere solitum esse: ,Ubi
permultae leges essent, ibi plurimum esse vitiorum." Notum est et illud 2\icifi:
,Corruptissima re publica plurimae leges" (Annales III, 27).
"^ Ex parte harum litterarum extrema intellegitur ,.bombardae emissionem"
idem esse atque ,eiu Schufs au.s einer Biichse" sive ictum bombarda missum.
* Confer, quae his de rebus ac de iis, tjuae seqimntur, acta sunt 13. Aprilis
1551 in senatu academico; infra, monum. 62.
107. Seb. Pighinus Petro Canisio et Leon. Ke.ssel. 19. Aprilis 1551. 355
ciues inquietant. His igitur literis ea omnia scandala seuerissime
vetamus, Statutum de Bombardarum vsu vobis in niemoriam reuo-
camus idque perpetuo valiturum decernimus.
Cum vero dominica Misericordiae ^ nocturno tempore auditus sit
sonitus Bombardae in platea, Nosque autorem eius facinoris ignoremus,
vt onmes cognoscant, nos in hominem tam nefarium animaduersuros
esse, ei praemium decem florenorum proponimus et statim daturi
sumus, qui illum publicae tranquillitatis perturbatorem indicarit et
hec fecisse comprobarit, quemadmodum et leges ei qui famosi libelli
scriptorem indicarit, praemium constituere iubent. cum ex hoc pubHca
vtilitas emergat.
Zuwiffen^ sey Menigklich; Nach dem am Sonntag Misericordiae
zu nach auff der gassen, ain schuefs aus ainer buxschen gehort ist
worden, vnd der thatter vns vnbewist, auff das man aber sehen mog,
das wir das nit vngestrafft lassen wollen, bitten wir Rector vnd Rat
der vniuersitet, welcher vnns denselbigen warhafftig kan antzaigen,
das er das vnuerzogenlich thue, Soll von vns ain guten lon, nemlich
zehen gulden als pald emphangen.
Decretum in consilio nostro 14 die mensis Aprihs et emanatum
sub Secreto vniuersitatis 15 die eiusdem mensis Anno domini etc. 51.
L. S.
107.
SEBASTIANUS PW^HIIVUS,
archiepiscopus sipontinus et nuntius apostolicus ^
PP. PETRO CANLSIO ET LEONARDO KESSEL, S. J.
Augnsta ViiKlelicorum 19. Aprilis 1551.
Elx Herm. Cromhach S. J. , Vita et Martyrium S. Ursulae et Sociaruni (Co-
loniae Agrippinae 1647) p. 700—701.
Canisio et Kesselio permiitit, iit sacras reliquias sibi donatas vel donandas acci-
piant et qiiociinijHe transferant.
Sebastianus Pighinus Dei et Apostolicae Sedis gratia, Archi-
episcopus Sipontinus, et Sacri Palatij Apostolici Rotae locum tenens,
ad Inuictissimum Principem Carolum Romanorum Imperatorem semper
Augustum, ac vniuersam Germaniam S. D. N. lulij diuina proui-
' Ea dominica tunc dies 12. Aprilis fuit.
2 Quae hic germanice — civium et aliorum ineruditorum gratia — dicuntur,
ea fere sunt, quae superiore capite („Cum vero dominica" etc.) latine dicta erant.
* De Sebastiano Pighini vel Pighino (f 1553), ad Carolum V. a Paulo III. et
a lulio III. legato et postea cum Marcello cardinali Crescentio et Aloysio Lipomano
concilio tridentino (1551 — 1552) praefecto et in collegiuni cardinalium cooptato
vide Ciaconimn-Oldoinmn I. c. III, 776, et Lor. Cardella, Memorie storiche de' Car-
dinali IV (Roraa 1793), 320—822.
23*
350 10"- ^*^^^- Pighinus Petro Canisio et Leon. Kessel. 10. Aprilis 1551.
(lentia Papae 8. et Apostolicae Sedis Xunciiis cum potestate Legati
(le latere.
Dilectis nobis in Christo Petro Canisio Nouiomago Theologo, et
Leonardo Kessel. Coloniensis, et Leodiensis respectiue Dioecesis Cle-
ricis salutem in Domino sempiternam.
Sincerae deuotionis affectus, quem erga Sanctorum, et Sanctarum
reliquias gerere comprobamini " nos inducit, vt vos specialibus fauo-
ribus et gratijs prosequamur; Hinc est, qaod nos per dictae Sedis
literas , (ad quarum insertionom non tenemur) sufficienti facultate
muniti vobis, et cuilibet vestrum, vt quascunque Sanctorum, et Sanc-
tarum reliquias vobis, et vnicuique vestrum, vt asseritis, in istis
Germaniae, et alijs inferioribus partibus donatas, et imposterum do-
nandas recipere, et ad partes Hispaniarum, seu alias Regiones, Pro-
uincias, Terras, Ciuitates, seu loca ad quae vos, seu quemlibet vestrnm
declinare contigerit, asportare, et in aliqua Ecclesia, seu Ecclesijs,
Capella, vel Capellis, aut alio loco sacro, vel sacris oratorio, vel
oratorijs, vbi debita cum reuerentia venerentur, reponere, et deposi-
tare, seu per quemcunque alium , vel alias , Personam , vel Pei'sonas,
idoneam^ vel idoneas vobis tideles ad hoc per vos eligendas' huius-
modi reliquias nomine vestro recipere, et recipi, et sicut praemittitur
transportari, jtransferri, et reponi, ac repositari'' facere, absque aliquo
conscientiae scrupulo, et alicuius poenae Ecclesiasticae incursu libere,
et licite possitis, et valeatis, ac illi possint , ac valeant licentiam, ac
facultatem concedimus pariter, et indulgemus. Non obstantibus Apo-
stolicis, ac Prouincialibus , et Synodalibus constitutionibus, et ordina-
tionibus, ceterisque contrarijs quibuscunque ^.
Datum Augustae An. a Natiuitate Domini, 1551 lo Kal. Maij,
Pontificatus. S. D. N. lulij, Papae 3. Anno 2.
S. Archiepiscopus Sipontinus Nuncius Apostolicus.
Loc. Sif/.
Nicolaus Driol Secretarius.
Viilimus Canisium iain anno 1550 Lipomanum nuntium rogasse, ut sibi soeiis-
tjue facultateni concederet sacras reliquias Colonia asportandi , ac mox videbimus
Canisium exeunte anno 1551 a P. Leonardo Kessel reliquias colonienses petentem,
.<luoniam et Romae iussus sum promissam servare fidem, ([uam servare non possum,
nisi donatis Florentiae Reliquiis". Proxima tamen et praecipua harum litterarum
dandarum occasio ea fuit, quae epistula vel regesto proxime (n. 108) subiungendo
cnarrabitnr.
"* ]'(7 comprobabamini ; Croitih. perpcmin : comproltabimini.
^ idoneum Cromh. "" eligendos Croiiih.
■' Sic ; scd nialini leyere depositari, sicut paulo ante dopositare tfcriptum era' ;
„rc2jOsitare" tion invenitur apud Dii Catiijc.
Vide supra p. 294'.
108. Carol. V. Can. et Kessel. Circ. li:>. Apr. 1551. 109. Pol. Can. et Goud. 22. Apr. 357
108.
CAROIilJS V.
imperator
PP. PETRO CANISIO ET LEONARDO KESSEL, S. J.
Augusta Vindelicorum • circiter 19. Aprilis 1551.
Ex Henn. Ciombach , Yita et Martyrium S. Ursulae et Sociarum" (Coloniae
Agrippinae 1647) p. 700.
Mandat i/s, ut sacras reUquias in Hispaniam atque Indias mittant.
„Quam maxime ,^' inquit Cromhach , [Carolus V.] „cupiebat Hispanias et
Inclias recens partas Dei defensione , et DIJVBVM tutela praesidioque com-
muniri. . . Vnde ardor sacras Sanctormn reliquias in sua regna deducendi
natus . . .; et quia Coloniam non ignorabat conditorium quoddam ditissimum
esse tanti Thesauri, quo tamen potiri non nisi adminiculo Sedis Ajwstolicae
posset ^, id obtinuit , et quos maxime illo in negotio fidos nouerat Petrum Ca-
nisium olim a Magistratu et Vniuersitate Coloniensi ad se legatum semel iterum-
que missum, et loci Rectorem primum Kesselium: Vtrique Breui Nuncij Apo-
stolici curato in mandatis dedit, vt summa fide Sanctorum lipsana vndecunque
(u-cep)ta in Hispaniani, Indiamque transmitterent.'''
Crombacli fatetur se nescire, quas reliquias et quo Canisius et Kessel mise-
rint. Quaenam S. Ursulae et Sociarum eius reliquiae in Hispania asserventur et
quibus locis, exponit 1. c. p. 701 — 702. Ceterum Crombachii relatio confirmatur iis,
quae Hermannus de Weinsberg, civis coloniensis Canisio aequalis, in suo „Gedenk-
boich" notavit: „A. 1556 den 22. sept. ungeferlich ist ein her uis Hispanien her
zu Coln komen, genant Don Martin ab Arragonia, Comes in Ribacorso, und hat
breif vom keiser an ein ersamen rait bracht, das man ini forderlich wolt sin, das
er etwas hiltumbs van den 11 dusent jonfern mocht erlangen." Quae et obtinuit*.
Sub idem tempus Ludovicus de Avila, nobilis hispanus Caroloque familiaris, ab
archiepiscopo coloniensi sex capita Sociarum S. Ursulae accepisse et Placentiae
(Placencia) in templo S. Vincentii posuisse traditur*.
109.
P. lOAXNES DE POLAXCO S. J.
nomine S. Ignatii
PP. PETRO CANISIO ET NICOLAO GOUDANO, S. J.
Roina 22. Aprilis 1551.
Ex „MonHmentis Jiistoricis" S. J. I. c. p. 261, adnot. 1.
„Polancus , ex commissione , Petro Cunisio . . . et Nicolao Gaudano , ne
publicum munus admittant, ut Bectoris, etc, 22 Aprilis''' [1551].
Carolus illic comitiis imperii praesidebat.
Vide supra p. 294 ^
K. Hohlbanm, Das Buch Weinsberg II, 85—86,
Am. Pichot, Charles-Quint (Paris 1854) p. 252.
358 110- Canisius S. Ignatio.
uo.
OANISIUS
SAXCTO lOXATIO.
Iiijjolstadio 30. Aprilis 1551.
Ex apographo recenti , nuper coJlato cum epistula autographa , posita in cod.
,,Epistt. B. Petri Canisii I.'' p. 319; Polancus in ea pauca quaedam mutavit'; quae
infra suis locis proponentur.
Apographum antiquum , Roma ad Socios hispanos missum , exstat in „Varia
Historia" t. 1, f. 208. 209, alterum a P. Bernardo Oliverio S. J. (f 1556) scriptum
in alio codice hispanico.
Ex hac epistula multa ad verbum descripserunt Polancus, Chronicon II, 264,
et Sacchinus, Can. p. 56 — 59. Pars ea, quae P. Claudium laium spectat, edita est
a Boero , laio p. 240 — 242. Particulas epistulae posuerunt etiam K. Germanus,
Keformatorenbilder p. 306, et Gothehi 1. c. p. 687. Tota epistula primum edita
est in „Litteris quadrimestrihus'^ I, 280 — 286.
(Epistula „quadrimestris" .) P. Claudius laius quanta in comitiis augustanis
praestiterit, imprimis confessionibus peccatorum exceptis et Societate principibus com-
mendata. Eius prudentiam et modestiam etiam Lutheranis placuisse , eumque in
Saxoniam ab iisdem invitatiim esse. Collegium viennense a laio incohari. Eodem
auctore ac duce cardinalem aiigustanum exercitia spiritualia peregisse ac se suosque
reformasse. Ingolstadii de duobus collegiis ex decumis ecclesiarum condendis agi;
disputationes et scholam Ethicae florere ; principcs Sociis favere. In rectoris munere
quae ipse fecerit ad libros haereticos moresque pravos abolendos; scholasticorum pa-
rentes monitos et delicta vindicata esse. Se eo defunctum munere salarium recusasse.
Socios obsecrat, ut Germaniae afflictissimae opem ferant.
De rebus fratrum Societatis, qui apud Germanos degunt, ab initio
anni 1551%
IHESVS
Redditurus*' rationem superiorum liuius anni mensium, hoc de me
ipso praefari habeo, Reuerende Pater in CHRISTO Praeposite noster,
vereri me sciHcet, ac solicitum esse summo iure, quam ego rationem
omnis uitae meae sim coram iudice Deo redditurus, qui nunc de paucis
etiam mensibus nisi male collocatis respondere non possum. Praestat
igitur de R, P. et Doct. Claudio laio, et D. Nicolao Groudano dicere pri-
mum, quod per illos divina bonitas efficiat, quae peccator ego, Deoque
ingratus et inutilis plano haud consequor. Vellem interim magis mihi
esse comperta, quae praecipue R. P. Claudius hoc anno gessit, prae-
* Sequuntur verba: praesertim Ingolstadii, quae postea (ab ipso Canisio , ut
cidetur) deleta sunt.
^ Polancus in autographo ante Redditurus posuit verba Gratia et pax, etc,
„ut Canisianam narrationem ad epistulae vulgarem formam reduccret, sicque a librariis
transcriberetur" (ita editor ^Litterarum quadrimestrium" I, 280^). Eadem verba
sunt in „Varia Historia".
' Mutavit, ut ita mutata transcriberetur eiusque exempla in varia Societati
domicilia mitterentur. Cf. supra p. 336—337.
30. Aprilis 1551. 359
clara" sane, et ad CHHISTI gloriam illustrandam scriptu digna, si
quis ea coram adspexisset. Illud satis constat, operam Patris huius
in Comitiis proximis , ut alias perscripsimus , neque parum , neque
paucis profuisse, siue confessionis Sacramentum spectemus, in quo
administrando saepe multumque versatus egt, praesertim ob concessum
aulae Caesareae'' lubilaeum ^ sive familiaritatem illius cum Principibus
liabitam consideremus. Et pro nostra quidem ac lESV Societate in
illo Principum atque Germanorum conuentu tantum praestitit, quantum
nemo alius unquam in Germania: sic nomen, originem, successum,
progressum Societatis explicuit, sic infixit germanis animis, ut autho-
ritatem nostris et fidem inuenerit ad hanc vineam CHRISTo ex-
colendam'. Magna in illo dexteritas, qua sese applicare'' solet omnibus.
tam summis quam infimis : magna in agendo prudentia, ut quorumvis
animos tractare, sibique in domino conciKare norit, adeo ut mirum
saepe multis visum sit, quo pacto simplicitas et modestia illa patris
cum authoritate et laude pubHca coniungeretur, ut nihil non impetrare
vel ridendo posse videatur^ Sed Spiritus Dei quem semel occuparit*^,
eum multis ornat dotibus, praesertim ubi communis id exposcit utiUtas
et gloria CHRISTI. Unde non CathoKcis modo pergratus, et ad con-
firmationem fidei commodus adhortator fuit, sed etiam praecipuis qui
tunc aderant, Lutheranorum Consiliariis, qui ilhim de fide disserentem
audiebant lubentissime satisfecit. Rogabant illum de maximis contro-
uersiis in Rehgione: proferebant argumenta sua, praesertim de materia
lustificationis 2 , etiam- praesentibus quibusdam Episcopis^. Ille, ut
mirus est*" artifex in perspiciendis et tractandis animis, summa cum
modestia respondebat, aperiebat nodos, eximebat scrupulos, veritatis
causam illustrabat, ut mirari tum Cathohci tum haeretici possent. Quare
qui partes agebant Saxoniae Ducis, ilHus uerbis rationibusque permoti
* Ita Litt. quadr.; perclara apogr. nostr. '' in aula Caesarea V. H. et Bo.
■= Polanciis Jiaec sic iinviutavit: et fidem qnae ad hanc vineam Christo ex-
colendam erat pernecessaria. Ita et V. H.
^ attemperare Pol. (sic mutavit autogr.), V. H., Bo.
" A Canisio ipso correctum ex : videretur. ^ occupavit Bo. " et V. H.
'' et praesentibus quihusdam Episcopis ille, ut mirus est etc. Bo.
1 De iuhilaeo anno 1550 Romae hahito vide supra p. 314 -. Caroli V. rogatu
Tulius III. litteris Roma 29. Novemhris 1550 datis concesserat, ut Carolus et Phi-
lippus eius filius cum „familiarihus continuis Commensaiihus ac caeteris Curialibus"
suis indulgentias iubilaei assequi possent, etiamsi Roniam non venirent; inter con-
diciones a pontifice positas etiam peccatorum confessio erat (lulii litteras edidit
Raijnaldus, Annales Ecclesiastici tom. XXI, P. 2 ad a. 1550, n. 48).
2 Vide, quae epistulae Canisii, 7. Augusti 1552 ad Polancum datae, subiecta sunt.
* Aderant cardinales Otto Truchsess augustanus et Christophorus Madrucci
tridentinus episcopi , Sehastianus de Heusenstamm moguntinus et loannes de Isen-
burg treverensis archiepiscopi et imperii electores, Robertus de Croy cameracensis,
Melchior Zohel herbipolensis, Mauritius de Hutten eystettensis, Christophorus Mezler
constantiensis, Michael Hclding merseburgensis episcopi {Sleidanus I. c. 1. 22, p. 402).
360 ll*-'- Caniaius S. Ignatio.
ad concordiani de Keligione ineundam conuertebant sese , adibant
summos Principes, commendabant P. Claudium, id maxime rogantes,
liceret Patri in Saxoniam proficisci, ac de rebus fidei cum Philippo
Melanchthone" 1 aliisque sectae magistris conferre: plus effecturam
apud illos eruditam modestiam, et modestam eruditionem illam, qua
ipsi iam fuissent adiuti, quam profecissent acres aliorum disputationcs -,
Neque abhorrebat Patris animus ab ea profectione in Saxoniam, nisi
quod optabat adiungi sibi K. P. lacobum Laynez, cuius etiam praesentiam.
si dominus cooperaretur^, ad emolliendam haereticorum duritiem,
sibi et Ecclesiae prodesse posse non dubitaret ■*. Faxit clementiss.
Deus, ut ad Saxoniam quoque, ubi uelut sentina haereticorum est,
Societas nostra penetret^, lucemque inferre aliquam possit sedentibus
in regione umbrae mortis''. Nunc profectionem illam praepeditam
aut potius dilatam cernimus, quod ad Collegium Viennense pater sit
destinatus, iubente sic Pontifice Max. et postulante Romanorum Rege
Serenissimo. Estque hoc primum in Grermania Collegium Societatis,
ad quod multi e nostris aut iam peruenerunt, aut brevi admodum
peruenturi sunt CHRISTO duce, quos tum e Sicilia, tum ex Italia
missos audiuimus. Mirum uero dictu, quanto cum moerore dimissus
sit pater a Reuerendissimo et Illustrissimo Cardinale Augustano, qui
abeuntem ad navim usque non sine lachrimis'' est prosecutus '^, quique
per quadragesimae tempus ® in spiritualibus exercitiis nostris sub
* A Can. ipso correctum ex : Melanchtone.
^ In autogr. sequitur: puto, quod tanicn deldidiim esse siijnificatHr linea a Canisio
ipso, ut videtur, supposita. V. H. ct Bo. omittnnt puto.
^ Melanchthon doctoris partes in universitate vitembergensi agehat, quae in
potestate Mauritii ducis erat.
2 Lcgatorum a Mauritio Saxoniae duce et imperii electore (loannes Fridericus I.
Saxoniae dux aderat ipse) ad comitia missorum signifer certe Christophorus de
Carlowitz erat, vir a catholica religione haud ita alienus, cui cum Christophoro
cardinali Madrutio aliqua consuetudo erat {Fr. Aih. v. Lanycnn , Christoph von
Carlowitz [Leipzig 1854] p. 18L 185. 186). Carlowitzium a Mauritio tunc Augustam
missum fuisse cognoscitur etiam ex Driiffcl , Briefe und Akten I, 600. 623. ,.Re-
cessui" comitiorum 14. Februarii 1551 Mauritii nomine subscripserunt Melchior de
Ossa, Dr. iur., Asmus de Koenretz , regionis lipsiensis summus praefectus , loachim
de Kneutlingen, Dr. iur., Mag. Franciscus Kramm (/. Christ. Lilnig, Des Teutschen
Reichs-Archivs Partis Generalis Continuatio I [Leipzig 17 L3], 885). ^ Marc. 16, 20.
* Mauritii ducis legati asserebant certum sibi esse dominum suum haud aliter
sentire, ac laius contionaretur. Romam scriptum est de saxonico illo laii itinere;
quod tamen lulio III. non probabatur. Hacc ab Ottone cardinali augustano referuntur
in commentario 1. Februarii 1554 scripto, quem edidit M. Cli. Wciss (Papiers d'etat
du cardinal de Granvelle IV [Paris 184-3], 381—382).
^ Mauritius paulo post contra caesarem rebellavit et anno 1552 Ferdinandum
Romanorum regem coegit, ut Pactione passaviensi Lutheranis liberum religionis exer-
citium ad tempus concederet. ^ Is. 9, 2. Matth. 4, 16.
' Dilingae igitur, quae urbs Danuvio apposita est, laius navem conscendit, qua
secundo flumine Ingolstadium et inde Viennam veheretur. Ingolstadii autem Socios
invisit. * Id tunc erat 11. Februarii ad 28. Martii.
30. Aprilis 1551. 361
eodem patre non parum profecit, digressus idcirco ex Episcopatu suo ^
in Monasterium quoddam , ubi semotus ab aulae strepitu de rebus
piis commodius meditaretur ^. Nam et hac de causa Regem exorauit,
ut Patris opera illo tempore posset uti, quemadmodum saepe antea
desiderarat. Sed et Cappellanus Reuerendissimi suo fructu non est
defraudatus, acceptis hebdomadae primae exercitiis ^ quae ducunt'' ad
generalem confessionem. Omitto multiplicem fructum, quem hoc toto
superiore anno collectum Dominus voluit in aula dicti Cardinalis dum
is et sese et aulae disciplinam usque ad multorum admirationem re-
format, non secus obseruans, quam si pater, praeceptorque ipsi fuisset,
Patrem Claudium. Is Viennam , uti speramus in Domino , peruenerit
una cum charissimo fratre M, Petro Schorichio, qui et ipse magna
cum aedificatione vixit nobiscum hactenus, et hinc aegre dimitti potuit,
quod in professorem publicum iamdiu ac multum esset expetitus *.
Ut propius ad nostra veniam, haud opus fore puto multis hic repetere
studia solita, praelectiones item atque contiones nostras, in quibus
eodem duce progredimur, quo primum authore coepimus, CHRISTO
lESV Domino Nostro ^. Cui gratias etiam agimus ob auctum iam
auditorum numerum. Nec maior fuit unquam aut melior Theologiae
hic instaurandae spes, praesertim quum multa tractentur de duplici
collegio extruendo : alterum Societati nostrae destinatum atque pro-
missum est: alterum scholasticis Theologiae constituetur iis, qui ali-
quando ministri Ecclesiarum in Germania esse velint ac possint.
Posterius hoc nostro adiungi collegio voknit, ut haud procul absint,
quos regi et institui a nobis desiderant *^ : existimantes , hoc pacto
* In aiifogr. sequitur: facile; qitod tameii dclendinn c^»e xignificatur eodem modo
quo supra puto. Om. V. H. et Bo.
^ Episcopatus hic = domus episcopalis.
2 Otto exercitiis per octo dies vacabat in abbatia benedictina Ottobeuren, qui
nunc prioratus est congregationis bavaricae eiusdem ordinis {Manr. Feijerabend
0. S. B. , Des ehemaligen Reichsstiftes Ottenbeuren sammtliche Jahrbucher III
[Ottenbeuren 1815], 189). Primum autem exercitia peregerat Dilingae anno 1544
duce laio {PoJancus, Ghronicon I, 133). — Polancus monasterium ottoburanum haud
recte ^ottbergensc" appellat (I. c. II, 266). ^ Vide supra p. 346 ^
*■ Cum eo anno Erasmus Wolf, parochiam ingolstadiensem S. Mauritii suscep-
turus, praefectura coUegii georgiani cederct, Schorichius „ad hoc munus vocatus"
est; „quod tamen juxta consilium P. Claudii [laii] merito recusatum est" {Polancus
1. c. II, 70).
* Sub id tempus Ingolstadii „philoIogicis et historicis studiis" operam dabat
Samuel de Quickeberg (Quichelbergus) antverpiensis , qui postea medicum agebat,
rerum antiquarum scientia excellebat, Alberto V. in thesauro rerum antiquitate et
raritate notabilium colligendo praecipuus adiutor erat. Hic in opere suo ^Apophthcg-
mata biblica, tum et responsiones aliae piae et salutares" etc. , quod anno 1571
Coloniae edidit, gloriatur, quod olim Ingolstadii Petrum Canisium „summo Latini
sermonis splendore frequenter concionantem" audierit (in epistula dedicatoria f. A 2'').
^ Albertus V. dux hoc collegium anno 1572 incohatum anno 1576 plene
constituit et Societati gubernandum tradidit; quod „colIegium Albertinum", ,con-
3(32 ^l*^- Caiiisius S. Ignatio.
quam optime collocari siimptus, quos nunc maximos recipit liaec Aca-
demia, cui a Pontifice Max. concessum est daemum, ut ex vicinorum
ecclesiasticorum prouentibus decimas integras semel atque iterum col-
ligere possit ^ Precandus est certe Dominus misericordiarum^, ut
nullo interturbante procedat hoc duplex Collegium, quaemadmodum \sic]
Ducis IUustrissimi consiliario ^, quum hic esset per Dei gratiam per-
suasimus^ et qui hoc institutum se modis omnibus approbare, atquo
promoucre velle dixit, eoque misurum [sir] se literas'' tum ad Pont. Max. '
tum ad K. T. Haberet non paulo nielius Germania, si studiosi tum
ad pietatem, a qua fere abhorrent, tum ad Theologiam, quae illis
odiosa facta est, adsuefieri possent, ac presertim (ut mihi videtur) si
a nostris instituerentur. Curamus nunc, ut ad disputandum in aedes
nostras venire pergant hebdomadatim ; ita multis horis in Dialectica et
Phisica exercent sese : nos praesides adsumus, et ad disputandi usum,
qui hic interiit pene, reuocamus delectos aliquot bonaeque spei adole-
scentes. Faxit Dominus ut sicut in literis, sic in spiritu proficere
pergant, nostraeque expectationi, quae ipsorum est salus, faciant satis.
Optime procedit Aethica lectio, quam in huius scholae gratiam
praeter morem veterem ° profitetur Pater Nicolaus ^, publicam prop-
terea laudem proraeritus, ut etiam luris doctores mittant ad illum suos
auditores.
Plus honoris et fauoris offertur nobis quam fateri debeamus.
Utinam minor existimatio' maiorque prouentus animarum accederet;
* FolancHS verba per Dei gratiam persuasimus, et tnutavif in visumest; atqiie
ita etiam in V. H. scriptum est.
^ Polancus verba misurum se literas mutavit in curaturum se mitti litteras
Ducis sui. Ita et V. H. " nostri additum est a Polanco.
victus S. Ignatii martyris", „der catholischen Priesterschaft Seminarium" dicebatur
{Mederer 1. c. IV, 353—354. Prantl 1. c. I, 262).
1 Pauhis III. anno 1548 Guilielmo IV. duci decumas omnium Eavariae eccle-
siarum, paucis exceptis, pro universitate ingolstadiensi ter accipiendas conce.ssit. Quae
cum primum anno 1549 a Mauritio episcopo eystettensi pontificis mandatu exigerentur,
22 000 floren. percepta et Monachium in aerarium ducis illata sunt. Exactiones
decumarum alteram et tertiam lulius III. litteris mense Fehruario a. 1551 ad Al-
bertum V. datis iterum concessit vel confirmavit; ex secunda 25 000 floren. accepta ;
tertia facta non est {Mnhrer 1. c. IV, 270—282. Prantl 1. c. I, 182—186; II, 187
ad 193). Patil. Dreus contra Druffel : „Doch ist es imwahrscheinlich, dass die Be-
rufung der Jesuiten mit der Zehntenbewilligung in Zusammenhang gestanden habe"
(Petrus Canisius p. 143'^). Equidem censeo Leonardum ab Eck anno 1548 Romae
non solum decumas simul et homines Societatis petiisse, sed etiam alteram rem
altera fulsisse et sustinuisse. Vide infra, monum. 32.
2 Sap. 9, 1.
^ Georgio Stockhammer V Cf. supra p. 323.
* Litteras Alberti V. 9. lulii 1550 ad lulium III. datas dicere videtur; de
quibus infra, monum. 47.
* Aristotelis ^Ethica" non a theologo, sed ab aliquo ex pliilosophiae professo-
ribus exponi solebant. * Goudanus.
30. Aprilis 1551. 363
iitinam in animis^ id efficere, quod in ingeniis, valeremus. Declarauit
suam erga nos beneuolentiam princeps, cum nuper adesset : nec minori
fauore nos prosequitur Cancellarius Academiae, idemque Eistettensis
Episcopus 1 , qui suis nos literis amanter consolatur , qui Societatem
hanc omnem paterno certe'' affectu complectitur, qui aureos mille iam
offert ad nostri structuram Collegii, Idem consiliis suis magnum per-
mouit Archiepiscopum Germanum -, ut Collegium et ipse promiserit
nostris constituere.
CHRISTI gratia sum ego iam defunctus munere, quem Recto-
ratum vocant^, in quo etsi laborum et molestiarum bona pars insit,
quae non valde conducat ad fructum spiritualem, attamen nonnihil
datum est, cur bonorum authori et fonti non ingrati esse debeamus.
Fatentur aperte multi studiosos in hoc magistratu egisse quam soleant
modestius: communis fuit tranquillitas , etiam tum, quum tumultuari
et debachari cum venia posse videntur, feriis scilicet Bachanalibus *.
Notandos haereticorum, qui extabant, libros curavimus, ne venderentur,
prohibitum est, neue ex mercatu huc amplius inferrentur suspecti
authores, qui Grammaticis etiam, et Dialecticis et Rhetoricis libris
atque praeceptis venena praesentia commiscuerunt ^. Grauiores abusus,
qui subito leuiterque tolli non posse videbantur, quod alte radices
iecissent^ collegimus in scriptum unum; collectos misimus ad ipsa
totius Academiae capita, quorum id proprium est, communi scholae
utilitati et reformationi providere ^. Haec res minorem conflavit nobis
inuidiam apud studiosos, qui neque a nobis adversus tot morbos medi-
cinam recepturi facile videbantur, et liberauit etiam a periculo con-
scientiam, si quod vellemus, praestare satis non potuimus. Nec fuit
ingrata isthaec nostra opera iis, quorum authoritati ac offitio sananda
illa vulnera committebamus ^. Et cum non desint bonis parentibus
* A Polanco miitatum in: animorum affectibus. Ita et V. H.
^ Ita Litt. quadv. ; vere V. H. ; recte apogr. nostritni.
•^ Ita apogr. nostrum; egissent Litt. cpiadr. et V. H., idqiie fortc rectius.
1 Mauritius de Hutten.
- loannem de Isenburg, archiepiscopum treverensem ; cf. supra p. 344. 350.
' In *matricula secunda universitatis refertur e more die S. Georgio martyri
sacra omnium suffragiis in locum Canisii suffectum esse rectorem academiae Bar-
tholomaeum Romuleum, patritium florentinum et iuris professorem. Festum S. Ge-
orgii , quod in plerisque dioecesibus 23. Aprilis fit , in eystettensi , ad quam Ingol-
stadium pertinet, e vetere memoria 24. Aprilis agitur (i/. Grotefend , Zeitrechnung
des deutschen jNlittelalters und der Neuzeit I [Hannover 1891], 73).
* Vide infra, monum. 51 — 62.
* Ea de re actum est etiam in senatu academico 11. Decembris 1550 habito;
vide infra, monum 53. ^ Vide supra p. 342. 345.
' Hac Sociorum opera ^reformationes" illae universitatis ex parte effectae esse
videntur, quae anno 1552 a senatu et annis 1555 et 1556 ab Alberto duce promul-
gatae sunt. Vide infra, monum. 63, et epistulam Canisii ad Wiguleum Hundt etc.
datam Ingolstadio circa initium m. Decembris 1555.
364 110. Canisius S. Ignatio. 30. Aprilis 1.5."il.
tilii mali, quos utinam academiae nullos haberent, nos parentes etsi
procul disiunctos, per literas admonuimus in tempore sibi filiisque
consulerent bene , coercerent aetatis illius et indolis petulantiam,
viderent ut filii lionestius et rectius instituerentur. lam quia puniendi
erant nonnulli, vel ob peccati magnitudinem, uel in aliorum exemplum,
uel ob retinendam veterem disciplinam, alii, quia insanabiles et de-
sperati vidcrentur, in exilium acti, alii graviter reprehensi, neque ser-
monibus tantum, sed etiam carcere castigati, quod rnelius curari non
posse existimarentur: alii chyrographum dare iussi et sistere fide-
jussores, admoniti de vitae suae seria correctione. In condonanda
noxa conditiones praescriptae certae, nonnullis quidem, ut in dies
aliquot, aliis, ut in hebdomadam et amplius abstinerent prorsus a
vino, cuius usu fuissent abusi , quibusdam , ut arma nulla deferrent,
aliis ut ad certam horam vesperi essent domi, non egressuri ante
lucem, praeterea ut redirent singulis mensibus, et probatum adferrent
Rectori testimonium de vitae suae institutione ^ Breuiter non chari-
tatis modo, sed etiam iustitiae exercendae locus multiplex datus est,
admirante me , quo pacto fieret , ut non diuersae tantum , sed etiam
contrariae functiones in una hac essent societate, dum ahi captivos
redimerent, ego mitterem in carcerem, alii demulcerent iratos, recon-
ciliarent offensos, ego plecterem, et obiurgarem, et terrerem, et casti-
garem improbos. Faxit piissimus Dominus lESVS, ut perinde ac periti
medici solent, ad omnes omnium infirmitates nos accommodemus, omnia
facti omnibus, ut multos 1 u c r i f a c i a m u s '-. Postquam hoc munus
deposui, quod certe invitus admodum suscepi, et indignus administraui,
reddenda fuit accepti et dati ratio ^. Pecuniam numerarunt, quam
pro more solvunt Rectori * ; sed constanter negaui , me accepturum
quicquam ; non enim esse morem Societati nostrae, pro quoquam of-
fitio vel munere administrato sperare aut recipere isthaec praemia ;
converterent ipsi, si vellent, quod mihi offerrent, in pios usus ahos:
sat esse si unde suppetat uitae necessitati in diem haberemus. Et
vix persuasi tandem nec dubito quin tacite probarint Societatis exem-
plum. CHRISTO sit omnis honor et gloria, quem et maxime cuncti
precari debemus, extrudat ut operarios^ suos in vineam istam de-
sertam super quam (ut Isaias inquit) ascendunt uepres et spinae,
' Cf. infra, monmn. 51-62. ^ i Cor. 9, 19. 22.
^ „Antiquus Rector . . . rationom quoque novo reddat Rectori de omnibus
percepti.s et expositis per eum noraine Studii in presentia ab Universitate depu-
tatorum" : Statuta universitatis ingolstadiensis anno 1522 renovata: De Rectoris
electione {Mederer 1. c. IV, 188).
* Rectori ^tertiam partem Intitulatorum (pauperibus demptis) largimur, addimus
et penarum medietatem, de Sigillis totam sortiatur pecuniam, sicut et arnia ei ex integro
cedere volumus, nisi per vigiles apportarentur ; nam eis tunc . . . dabit pro quibus libot
armis XXI. denarios" : Statuta renovata : De Rectoris offitio [Mederer 1. c. IV, 190).
■^ Ita Canisius saepe , idque ex versionibus Erasmi et Vatabli (Mattli. 9 , 38 ;
cf. Luc. 10, 2). Vulgata nostra: ,.ut mittat operarios".
111. Canisius Georgio. 30. Aprilis lool. 365
quia 11 on piitatur, iioii foditiiri: diruitur eius maceria,
ut sit haereticis in direptionem et conculcationem^^. ged
nostris verbis connnendare, immo deplorare ter miseram Germaniam
non attinet"; res ipsa testatur, quo deuenerimus, relicti a boiiis,
oppressi a nialis, pleni scandalis, dediti sectis, obcoecati erroribus,
corrupti studiis omnis impietatis. Ut nullum misericordiae, charitatis,
compassionis offitium coUocari posse iustius videatur, quam in sub-
levandam hanc unam nationem omnium afflictissimam , miserrimam,
depravatissimamque. Excitet quaeso Deus totius consolationis^,
excitet spiritum suum principalem^ in fratrum nostrorum cordibus,
ut Germaniae nostrae, cuius inutiles plane serui sumus^ germani
illi cultores adesse velint et possint, effusuri etiani (uti decet) san-
guineni saepe pro Ecclesia Christi. Oret pro nobis Reuerenda P. T.,
cui Germaniam magis quam nos ipsos in CHRISTO commendatam
esse velimus, si loqui ex animo debemus, quamquam non ignari, prae
caeteris omnibus, qui in hac Societate uersantur, egere nos plurimum
sanctis tuis precibus sacrifitiisque.
Ingolstadii, postremo Aprilis die post Christum natum anno 1551.
Indignissimus filius et seruus in CHRISTO
Petrus Canisius.
Ihesus. Reuerendo patri nostro in CHRISTO, doinino praeposito
Societatis lESV.
S. Ignatius per Polancum rescripsit 30. lunii 1551.
m.
CANISIUS
0£ORGIO [CASSAl^DRO?],
artium magistro Coloniae degenti ".
Iiigolstadio 30. Aprilis 1551.
Ex autographo (2"; 2 pp.) ; inscriptio deest; Canisii nomen subscriptum erat,
sed postea exsectum est. Cod. colon. „Litt. Epistt. var." f. 64.
Tlieologiam scholasticam, opera S. Tliomae A(jiiinatit!, (lispnfandi ntiiint Geon/io
commendat. Ostendit, quam pervermm et iniustum sit, perfectionem emnyelicani de-
spicere et eos, qui eandem sequi velint, a proposito removere.
* Qiiae de universitate ingolstudiensi scripta sunt , a Christi gratia sum ego
iam defunctus usqiie ad conculcationem, Polancus lineis inclusit signi/icans a librariis
ea omittenda esse ; quae tamen exstant in tribus apographis supra memoratis.
^ Ita apogr. nostrum ; necessum est Litt. qitaclr. ; necesse est V. H.
' Is. 5, 6. 2 Is. 5, 5. »2 Cor. 1, 3. •• Ps. 50, 14. ^ Luc. 17, 10.
•^ Georgius Cassander (1513—1566), prope Brugas natus (qui postea , quam-
quam laicus erat, multa de rehus theologicis conscripsit et a Ferdinando I. et Ma-
366 111- ^'aiiisiiis Cassandro.
lESVS.
Gratia domini iiostri JESV CHRISTI nobiscum acterna.
Nisi ego raisere fallor, concedes hoc amori in te meo Magister
cliariss. , vt in bonara accipias partera , quod ad te scribara et
prinmra liaud prouocatus , et libere citra oranera dissiraulationeni.
Quippe dotes ingenij tui a CHRISTO datas raecura repeto, quae sin-
gulareni beneuolentiani facile promerentur, vt si possira aliquid (paruni
auteni potest irabecillis) tuo quidera nomine id vltro suscipere ac per-
ferre uelim, etsi non cuncta maximaque debere, non mihi, sed ahjs
forte viderer. Deinde magna inter nos necessitudo intercedit , si
eundem aniicura et fratrera in CHRISTO esse statuimus M. Schori-
chiuni nobis: de quo tu bene mereri non ratione vna curasti, et
quera ego araanter coraplecti non desinara, quia redaraari a me pro
sua dignitate non satis posse vnquam iure videatur.
Sed raissas facias scribendi causas: de te candida mihi polliceor
omnia, praebebis eum hisce legendis affectum, quem ahjs uel ignotis
uel immerentibus, si noui quid adferant, tribuere subinde soles. Pri-
mum igitur abs te illud peto maxirae, vt sacris in studijs, quod
te facere iara audio, versari sedulo pergas, non oraissa etiam illa
Theologiae parte , quam scholasticani appellamus , et hoc tempore
necessariam ducimus, ne alioquin haereticorum sophismata quae passim
occurrunt, non satis a nobis discerni, repelHque possint. D. Thomae
libros, et si per se probatos eruditis et Catholicis onmibus, idcirco
tamen commendare tibi non dubitabo, quod certo sciam hisce studijs
tuis quam maxime profuturos esse. Nam de Patrum lectione tuam
admonere dihgentiam nihil attinet: vsumque crebro disputandi com-
probare noHm illi, quem in promptu habere puto, quam uaria certaque
sit vtihtas, ne dicara necessitas ad studia proraouenda sacra, si res
sacrae saepe ac raultura, non frigide tamen et imperite, inter multos
disputentur. Haec de studijs breuiter: alia enira quae ad hoc argu-
nientum desiderantur , quotidie ni fallor , suggerit vobis humaniss.
liospes, et peritiss. idera Dorainus Licentiatus, cui uel ob aetatis et
experientiae longissimae certum testimoniura crederem, si probitatera
quoque cura illa eruditione sua non coniunxisset. Mihi gratissinmra
feceris, si ueneranduni senem ^ salutaris ex me, famiHaraque suara vni-
uersara, cui non possura in Christo non precari optiraa: quia suis
rae benefitijs fouit in multos annos. Audio tecum isthic commorari
M. Godefridum, de quo permulta cognoui^: et vana quaedara esse,
xiniiliano JI. imiieratoribus de controversiis religionis componendis consulebatilr), cum
a. Iij82 Lovauii artium magister creatus et a. 1544 in matriculam universitatis colo-
niensis relatus esset , aestate a. 1549, relicta prorsus ])atria, in qua iam de fide
suspectus esse coeperat, Coloniae sedem fixerat, theologiae privatim operam daturus.
Ceterum vide, quae post ipsam eiiistulam dicentur. * Andream HerllV
* In liistoria collegii coloniensis, qua P. lacobiia Kritzntdt usus est, notatum
erat anno 1549 ^Godefridum Barner Zutphaniensem" et ,,ArnoIdum Hezium" ,fer-
30. Aprilis 1551. 367
non vera omnia desidero, quia salus ipsius etsi mihi non probe cogniti,
spectanda sit potius, quam aliorum nescio quae de illo ipso existi-
matio. Vtinam vtinam, mi Georgi, clausis saepe oculis mundo, recta
illum intueremur , qui nobis crucem optimi , aureique libri loco pro-
posuit^, qui paruulis sese aperit^ et ostendit, qui ad veram Euangelij
sui normam errantes reuocat^, laborantes inuitat^: qui totum se
communicare nobis et uult et potest , vt in paupertate diuites , in
afflictionibus foelices, in contemptu alacres, in morte inuicti, securique
viuamus. Quod si ad perfectiora vocantem illum sequi non libeat,
amemus tamen et probemus alios, qui meliora et excellentiora
charismata^ consectantur *5 : Christiana voce cohortemur omnes, vt
qui potest capere capiat": nec respiciat retro, qui semel
manum miserit ad aratrum^. Recte dixit Sapiens ut nosti:
Non contendas aduersus hominem frustra, cum ipse tibi
nihil mali fecerit^. Et eodem capite: Noli prohibere bene-
facere eum qui potest: si vales, et ipse benefacio. Igitur
satis non est suae conscientiae curam habere, vt Deum testem eundem et
amatorem facias tibi : sed etiam fratrum saluti et profectui consulendum
est: quum nihil sit aeque detestandum, ac offendiculum ilH praebere, qui
tuo exemplo et sermone magis magisque fuerat confirmandus, si recte
ad CHBISTVM tendere in animum induxisset ^i. Vellem ego si possem.
ventes litteras" ad S. Ignatium dedisse, ^cum voto Societatis ineundae". (* Cod.
^Hist. gymn. tr. cor." f. 22''). Godefridum Wilich anno 1552 ^Regentem domus
Cucanae fuisse" Kritzradt ex ^libro Quaestorum Facultatis Artium" excerpsit (in
folio separato, quod incipit : „Pro informatione Cxymnasii noui"); atque in eadem
illa liistoria collegii coloniensis relatum est anno 1553 regentem cucanum Socie-
tati nomen dare et gymnasium suum in loannem Rethium S. J. transferre voluisse
(* Cod. „Hist. gymn. tr. cor." f. 23''). Godefridus ille Barnes (sic enim ipsum nomen
suura scripsisse asseritur in ,,Litteris qiiadri)>u'strihus" I, 146) a S. Ignatio litteris
Roma 8. lulii 1549 datis in Societatem admissus est una cum Arnoldo Hezio (van
Hees?) ex Lummen, dioecesis leodiensis vico, orto, et Erardo Avantiano (DawantV)
leodiensi , ac Martino illo , qui Stevordianus vocari solet a vico Stevoort , dioecesis
leodiensis, ex quo ortus est; quem in tabulis universitatis vienuensis „Gotfridium"
appellari infra videbimus ; ipse scribit familiae suae nomen esse „Gewarts" (Govert
in Hollandia = Gottfried, (lodefroi) (cf. „Litteras quadrimestres" 1. c).
» Cf. Matth. 16, 24. Luc. 9, 23 etc. ^ cf. Luc. 10, 21. Marc. 10, 15 etc.
» Cf. Matth. 9, 36. Luc. 15, 3—7. ' Cf. Matth. 11, 28. ^ 1 Cor. 12, 30.
® Eos dicit, qui perfectionem evangelicam in ordine aliquo religioso sequantur,
ac proxime Societatem lesu significare videtur. ' Matth. 19, 12.
8 Luc. 9, 62. 9 Prov. 3, 30. ■" Prov. 3, 27.
*' P. Leonardus Kessel vitae exemplo et morum suavitate ita adulescentium
flectebat animos, ut multi, perfectioris vitae desiderio incensi, Societatem ingrede-
rentur. Aliqui autem „retro respiciebant", atque anno 1552 Societatem vel eius
tirocinium reliquerunt : loannes Merbeyus [MarbaiesV MarbatiusV] gennopiensis,
loannes Hulterti marchiensis, Gualterus Scotus remigniensis [remagniensis V] , Aegi-
dius [?] Gennepiensis [Reilfenbcrg 1. c. p. 37. * Cod. ,.Hist. gymn. tr. cor." f. 2Z^).
Alios etiam quattuor vel quinque Kesselius simul domo dimisit {Polancus 1. c.
II, 584). Cassander fortasse aliquos ex iis, qui Societatem ingressi crant aut ingredi
volebant, a proposito removere couabatur.
368 ^ll- Canisius Cassaiidro.
orroreni excusare compliiriuin, qui tam futiliter quam pestilenter non-
nunquam disserunt cle statu perfectionis uitae : hunc neque ipsi profiteri
statuunt, quamquam eo forte vocentur, neque profitentes alios iuuant:
irrident credo alios citius quam promouent, si qui praecurrere in sancto
uitae proposito videantur. Hic grauis et turpis est error, castigandus
liaud dubie ab eo, qui iustitias etiam iudicabitS quique declinantes
in obligationes adducet cum operantibus iniquitatem^.
Nec ullo pacto mirabor, si Dominus Leonardus noster ^, quem Coloniae
tibi non esse incognitum scio, a quibusdam idcirco non maximi fiat,
quandoquidem perfectionis Euangelicae amator et comprobator esse
studet. Atqui non omnes capiunt uerbum hoc*, et qui capere
coeperunt, astu volucrum coeli deperdunt semen acceptum, uel spinis
facile suffocant'^, nisi magna cura sibi prospiciant in via, quae laqueis,
et periculis, et tentationibus et latronibus hic occupatur. Fit igitur,
vt quam ipsi gratiam non habemus, aut inuideamus alijs, aut amissam
illam, cum habere potuissemus, maiore etiam ingratitudine contamine-
mus : fit vt mundi probemus studia, spiritus uero commoda et remedia
uel ignorantes, vel dissimulantes neghgamus: fit vt grauis sit nobis
ad videndum^ et audiendum ille, qui non loquitur placentia'',
quique contrarius est operibus nostris^, aut certe dissimilis. Ab
hisce hominibus, quorum mire nostrum ferax est saeculum, etiam atque
etiam caueas precor, in consilium illorum non intret anima tua^,
quia non solum peccant f acientes ea, sed etiam consentientesi''
Paulo teste. Si non iuuat magnum iustitiae ac perfectionis alienae
praeconem agere, saltem a calumnijs abstineamus , non i u d i c e m u s
fratremi^, non spernamus dei sacerdotem, parcamus nobis, parcamus
alijs , ne s p i r i t u m quem dare non possumus , e x t i n g u a m u s ^ ^.
Scriptum est enim: Arundinem quassatam non confringet,
e t 1 i n u m f u m i g a n s n o n e x t i n g u e t ^^. Id quod de capite dictum,
ad membra quoque ipsa referendum est, vt quae sunt aedifica-
tionis^*, in toto Ecclesiae corpore summa cura conseruentur. Haec
simpliciter admonere volui, non quod nostris quidem praeceptis egeas,
sed quod hic didicerim a quibusdam, non otiari prorsus Sathanam
isthic, dum nonnullis apud uos ea suggerit, quae si vera sunt, dicenda
tamen in alicuius hominis aut societatis nostrae iniuriam non erant:
sin falsa, vti non dubito, nihil certe dicentibus prosunt, et audientibus
grauiter obesse possunt, quia credit sequax adolescentis aninuis. quae
sunt deteriora. Nec mihi succensebit spero M. Godefridus, quod ipsi
valde metuam , ne falsa persuasione ductus , optimam partem
' Ps. 9, "). - Ps. 124, 5. ^ P. Leonardus Kessel S. J.
* Matth. 19, 11.
•' Cf. Matth. 13, 3—23. Maro. 4, 2—20. Luc. 8, 5—15.
•■• Sap. 2, 15. -> Is. 30, 10. « Sap. 2, 12. » (^en. 49, 0.
'" Rom. 1. 32. " l^om. 14. 10. '^ 1 Thoss. 5, 19.
'^ Matth. 12, 20. '^ IJom. U, 19.
112. Caiiisius lulio de Pflug. Mense lunio 1551. 369
quam elegiti, deserat. Qui stat, videat ne cadatS; et qui cadit,
curet vt 11011 conteratur a lapide illo uiuo et pretioso^, qui
datus est non in ruinam, sed in resurrectionem^ vt non sinius
substractionis filij in perditionem, sed fidei et virtutum
in acquisitionem animaeS. Dominus gratiam in iiobis suam augeat,
qua duce non reuertamur in Aegiptume, submergendi alioquin
cum Pharaone et curribus eius in mari^: transeamus autem per
desertum», per Amalechitas ^ , per impedimenta quaelibet ad terram
multis promissam, omnibus desideratam, sed vix paucis electam atque
possessam, quia uiam angustam eo ducentemio reliiiquunt. Per
CHRISTVM te rogo chariss. Georgi, vt hoc meum scri(3endi in-
stitutum, quod syncero suscepi animo, ab omni (quod quidem sciam)
priuato odio liber, non perperam interpreteris. Testis haec est mihi
conscientia, quod te vna cum Godefrido amem, etsi me redamari
nesciain, nec omittam vtriusque noniine, quicquid offitij praestari
potest a me diuina benignitate. Quod si dignum me scripto aliquo
uel responso iudicabis, magnas CHRISTO gratias dicam, quia meam
de te expectationem non fefelleris. Vale nostri memor tuis in precibus
ad CHRISTVM fusis. Salutat te plurimum frater in Christo noster
Schorichius. Ingolstadij pridie Kalend. Maij. anno Domini M. D. LI.
Ex ipsa liac epistula intellegitur, eam a Canisio datam esse ad ^Magistrum*
„Georgium", iuvenem, doctum, Coloniae theologiae operam dantem, veterum quidem
monumentorum ecclesiae, non vero tbeologiae scliolasticae nec Societatis lesu amantem
de capitibus quibusdam religionis liberius sentientem, in periculo perversionis ver-
santem. Quae omnia in Georgium Cassandrum conveniunt. Quoniam autem haec
epistula inter eas invenitur, quae olim ad Socios colonienses datae sunt et in eorura
collegio asservabantur , aut dicendum est, Cassandro Coloniae mortuo, eam ab eius
haeredibus collegio illi datam esse , aut (quod magis probatur) Socios colonienses
epistulani hanc , a Canisio ad se missam , Cassandro tradere noluisse vel non po-
tuisse. Cassandri opera postea, cum ea, quae conciliari non poterant, conciliare
vellet , ab ecclesia proscripta esse notum est. Ceterum , erroribus retractatis , in
pace ecclesiae obiit.
112.
CANISIU8
iri.IO DE PFIiUG,
episcopo naumburgensi ".
Iiigolstadio ineiise Iiinio V)'A.
Ex Dniffcl, Uriefe und Akten i, 672.
luUus episcopus Ciza (Zeitz) 29. lunii 1551 Bolsmanno, „Magistro libe-
ralium artium", Ingolstadii degenti ^% scrihit se ad Utteras Camsii et Bals-
' Luc. 10, 42. '' 1 Cor. 10, 12. ^ Matth. 21, 44. 1 Petr. 2 4 6 Is 28 IG
* Luc. 2, 34. s Hebr. 10, 39. « Num. 14. 4, ■ Ex 15 4 * ' '
-* Num. 33, 8. ^ Ex. 17, 8-lG. i« Matth. 7, 14. " V. infra p. 384^
'2 Nathanael Balsmann (Paltzmann) , torgensis , lutheranus fuerat et Vitem-
bergae liberalibus studiis erat operatus. Ad catholicam fidem conversus et Ingol-
Braunsberger, Canisii Epistulae ot Acta. I. 24
370 113. Polanco Canisio et Goudano. 80. lunii 1551. 114. Canisius S. Ignatio.
niani/i statim reacriptunon fuisse, nisi tam multis negotiis j^remeretur; attamen
Canisio et Balsmanno ^JOstea se scripturum ; viginti florenos , quos Balsmannus
petierit, iam a se mitti. Haec Druffel ex archetypo extraxit, quod nunc Dresdae
in archivo regio asservatur. Qui ex eo , quod haec epistula exstet inter acta
cancellariae episcopalis naumhurgensis , colUgit eam Balsmanno missam non
esse. hivetiis hic theologiae operam dedisse et a Canisio liberalitati Pfuqii
commendatus esse videtur. Praeterea ex litteris, quas Canisius 31. Augusti 1551
ad S. Ignatium et 19. Sep>temhris 1551 ad Pflugium ijmim dedit, intellegitur
Canisium de rationibus ecclesiae saxonicae iuvandae et imprimis de collegio
Societatis illic constituendo ad Pffugium scripsisse.
U3.
P. lOAXNES DE POLAXCO S. J.
nomine S. Ignatii
PP. PETRO CANISIO ET NICOLAO GOUDANO, S. J.
Roma 30. lunii 1551.
Ex „Monumentis historicis" S. J. 1. c. p. 263, adnot. 1.
,,Polancus, ex com., Petro Canisio et Nicolao Gaudano, ne Collegii curam,
quod scholasticorum Societatis non sit , assumant , 30 Junii. — Hac die ad
i^jsos missae sunt, Viennam, jjostqu^m eas legissent, ad Jaium transmittendae,
historicae litterae ' de rebus romanis et complutensibus et de iis quae a Sylvestro
Landino gereban tur." -
Canisius ad has litteras respondit Ingolstadio 20. lulii 1551.
U4.
CANISIUS
SAirCTO IGl^ATIO.
Ingolstadio 20. lulii 1551.
Ex apographo , a Boero scripto , quod postea collatum est cum epistula auto-
grapha, posita in cod. „Epistt. B. Petri Canisii I." p. 382.
Particulam edidit Boero , Canisio p. 78. Eadem epistula usi sunt Folanciis
II, 256—263 et SaccJnnus, Can. p. 52—53.
P. Goiidanum laiidat et dolet, (juod />•■ disressiinis sit. An Socii onines Ingotstadio
avocandi sint? 1. Rationes contra avocationem: Sj/eni esse collegii; diicem et academicos
offensum iri ; eos omnes ricecancellarii muniis sil)i obtulisse; ad contiones suas plu-
rimos confittere ; miseros a Sociis iuvari ; scholasticos emendari, sacramenta fre-
qtientare , in declamationibus exerceri ; atiqiios Societafcm petere. Peciinias ah
stadii artium magister factus aliquamdiu in aula Wolfgangi de Salm episcopi
passaviensis pueros nobiles in.stituit et ab anno 1554 usque ad mortem (t 1562) in
universitate vienncnsi poeticam docuit {W. Ilartl und K. Svhraiif, Nacbtnige zum
dritten Bande von Aschbachs Gcschichte der Wiener Universitat, 1. Abth. [Wien
1893J, p. 82-43).
' Cf. Litteras quadrimcstres I, 290—297. 309—312. 337—338.
^ P. Sylvester Landinus (Landini) vir erat vere apostolicus, qui sacris ex-
peditionibus Italiam lustravit et anno 1554 in insula Corsica religiosissime obiit.
20. lulii 1551. 371
ephcopo eiistettcnsi offerri et ex beneficiis sujypctere. 2. Pro avocatione: Ducem
frigere; condiciones imponi intolerabiles ; Socios institHtuni suum sequi non posse ;
disciplinam tmicersitatis otnniKtn esse ])essimam ; Bavariam misere iacere.
Jesus
Reverendo in Christo padre mio Praeposito
La grazia et pace di Gesii CHristo sia sempre con tutti. Amen.
L'ultima di V. R. P. scritta all'ultimo di de giugno ci ha consolato
nel Signore insieme con due lettere scritte dal R. P. Silvestro et
dalli carissimi fratelli in Alcalai. Sia sempre benedetto Tautor d'ogni
bene, per la cui bonta speriamo d'esser participi di tanti gloriosi
frutti et meriti di tutta la Compagnia!
Hor quanto alle cose nostre in Ligolstadt, non se altra disposi-
zione, se non come innanzi e scritto tre volte de qua, et principal-
mente per 1'ultima del R. P. NicolaoS, il qual avendo la risposta
de V. R. P., credo se partira di qua circa il settembre, siccome la
sua lettera mostra sufficientemente ^. Et non dubito che Sua Riverenza
guadagnera con questa partenza, saltem alla quiete della mente et forse
anchora secundo il corpo con la grazia celeste. lo certamente non perdo
volenteri tanto buono Padre et dotto teologo, da cui son stato fin a
qui molto aiutato et consolato spesse volte oltra che io posso giam-
mai meritare. Pur con la medesima grazia , per la quale fin a qui
son stato appresso tanti Riuerendi Padri et carissimi fratelli, io spero
d' star contento et consolatissimo, anchora che per li miei peccati non
lesus.
Reverende iu Christo pater mi praeposite.
Gratia et pax lesu Christi semper cum omnibus sint. Amen. Postremae reve-
rendae paternitatis vestrae litterae, pridie Kalendas lulias datae, in domino nos con-
solatae sunt siraul cum duabus epistulis a R. P. Silvestro et a carissimis fratribus
complutensibus scriptis '. Deo omnium bonorum auctori laudes semper agantur. cuius
benignitate nos tantorum et tam gloriosorum fructuum et meritorum participes fore
speramus, quae a tota Societate coUiguntur.
Quod autem ad res nostras ingolstadienses attinet, eodem modo se habent,
quo se habere ter a nobis ad vos scriptum est, et praecipue postremis litteris a
R. P. Nicolao^ datis; cui eum reverenda paternitas vestra rescripserit, hinc disces-
surum puto circa mensem Septembrem : quod eius epistula satis tibi patefactum
est 3. Neque dubito, quin reverendus iUe pater profectione sua, Deo iuvante, maiorem
saltem ammi trantiuillitatcm assecuturus sit, ac forte meliore etiam valetudine
utetur. Ego certe mvitus tam bono patre tamque docto theologo privor, qui usque
adhuc longe plus auxilii solatiique mihi attulit, quam ego uraquam mereri queam
Attaraen eadem Dei gratia iuvante , qua adhuc cum tot reverendis patribus caris-
simisque fratribus vixi, animo bono ac fidenti.ssirao me fore spero, etiamsi propter
peccata mea haud aliter quam solus in terra hac storili et spinosissima mihi vi-
' Vide supra p. 370 '. Epistularum harum apographa Ingolstadium raissa eraut,
ut earum lectione Socii delectarentur et adiuvarentur. 2 (^oudano.
3 lam tunc igitur Goudanus a S. Ignatio ad collegium viennense destinatus
tuisse videtur. Postea autera Ignatius consiliura mutavit, et Goudanus usque ad
mensera Martiura anni 1552 Ingolstadii mansit.
24*
372 114. Canisius S. Ignatio.
avesse di vivere altramente, se iion solo in questa terra sterile et
spinosissima , perche la. santa obbedienza mi fara paradiso di ogni
luogo, dove voglia V. R. P. che io ho de vivere o de morire in
questa breve peregrinazione ^.
Solamente per esplicarmi meglio appresso di V. R. , dirb con hi
grazia del Signore alcune ragioni pro et contra, intendendo di satis-
fare al mio obbligo, il qual rechiede che il superior sappia tutto, se
vogliamo esser bene governati.
Prima dunche ragione, per la qual potria parere conveniente de
non levarci tutti di qua, sia la buona speranza del futuro collegio et
la promessa del Ducha et del Reuerendissimo d'Eystett, in quanto
reuscino le decime^, siccome tutti stanno in grande aspettatione.
Et anchora ch"il patrono Stochamero abbia proposto la sua idea de
dividere il coUegio, pur non ostante quello concetto, se potria sperare
et pratticare con il Reuerendissimo d' Eistatt, che fosse satisfatto alla
buona e santa intenzione di V. R. ^
2? la partenza di tutti due non se fara senza offendere il Ducha
Illustrissimo et tutta la Universita, avendo ora et mostrando loro
ogni di piti et piii la sua buona affezione inverso di noi, se risentira
vendum sit: sancta enim oboedientia in paradisum mihi quemlibet locum convertet,
quo reverenda paternitas vestra me vivere vel mori voluerit in brevi hac per-
egrinatione •.
Tantum ut reverentiae vestrae accuratius res exponam , domino adiuvante ra-
tiones aliquas in utraraque partem afferam, sicque officio satisfaciam; de omnibus
enim rebus superiorem certiorem fieri oportet, si bene regi et gubernari volumus.
Prima igitur ratio, propter quam convenire non videatur nos hinc araoveri oranes,
spes bona sit futuri collegii atque ducis et reverendissirai Eystettensis proraissa, duni-
modo negotium decuraaruni prospere succedat-, id quod oranes cupide exspectant.
Et quod, quaraquam Stockhammer patronus ille noster consiliura duplicis collegii
constituendi proposuit, tanien nos sperare possumus effectum iri, quae reverentia
vestra bene et sancte intendit, eoque animo cum reverendissimo Eystettensi agere
possumus *.
2? Ambo discedere non poterimus sine illustrissinii ducis et acaderaicorura
omnium offensione, qui nunc nos diligunt idque in dies raagis declarant; universitas
aegerrirae id feret ac theologis fere carebit, cum detriraento suo haud exiguo. R. V-.
1 laio iam 10. Martii 1551 a S. Ignatio potestas data erat Canisii Ingolstadio
Viennam secum abducendi {Monnmenta hinforica I. c. p. 265').
^ Cf. supra p. 362*. lulius III. Roma 12. lunii 1551 litteras misit ad Mau-
ritium episcopum eystettensera, quibus potestatera ei dedit vel confirmavit, univer-
sitatis ingolstadiensis restaurandae gratia a clero Bavariae decumas exigendi iteruni
et tertium, ncque tamen id fieri permisit prius, quam primae decumae iam exactae
in usum illius universitatis forent conversae. lulii e])istuhim edidit Moilerer IV, 279.
' Cf. supra p. 370. Stockhammer alterum collegiuni Societatis esse voleljat,
alterum studiosorum theologiac, qui a Sociis ad parochias administrandas sirailiaque
munera olteunda instituerentur. At Polancus iam 23. Fehruarii 1551 Ignatii nomine
P. Claudio laio scripserat : „Non e conveniente che la Corapagnia abl)ia goherno de
.scholari di fora di essa" (Cartas de San Ignacio TI, 454). Postea S. Ignatius in aliam
ivit sententiam.
20. lulii 1551.
373
mirabilmente et quasi stara senza altri teologi non con poco detri-
mento. Vedera V. R. nelle copie aggiunte, quanta istanza faccia il
Illustrissimo Ducha et il padrono Stochamero et insieme il Reueren-
dissimo d' Eistatt, accio io volesse ricevere 1' offizio del Vicecancellario ^
perche il priore ora e partito^, In questi giorni essendo convocati
tutti li professori per satisfar alla volonta del suo prencipe, pregarono
che io volessi pigliar il detto ufficio, allegando molte ragioni et con-
veniencie ^.
lo risposi escusando la mia indegnita, et dicendo de nostro In-
stituto, il qual ne cerca, ne eura questi onori. Item che non volemo
toccar denari per interesse proprio , siccome anche ho fatto nel
passato Rettorato^. Vero e, ch'io non ho vokito toccare la ragione
principal, cioe che V. R. mi avesse prohibito de non pighare nessuno
officio o degmta^. Se in questo ho mancato, prego perdonanza de
V. R. umilmente. Ma la resoluzion et conclusion mia e stata cosi, ch'io
in nessuno modo vorria intromettermi in questo offizio, se non io
avesse prima il consentimento espresso di V. R. come da mio vero
superiore. Piacque a tutti la risposta, et determinarono de rispon-
€x scriptis , quae huic epistulae subicio , intelleget, quam vehementer illustrissimus
dux et patronus ille Stockhanmier unaque cum iis reverendissimus Eystettensis
postulent, ut officium vicecancellarii ego accipiam \ eo, qui illud tenuerat, nuper hinc
profecto-. Hisce diebus professores omnes, ut principis voluntati satisfacerent, con-
vocati rogarunt, ut ego munus iUud subirem, multas afferentes rationes, ob quas id
necesse esset et conveniret ^.
Ego indignitatem meam iis obieci dixique instituti nostri homines honores illos
nec quaerere nec curare; atque etiam dixi nos emolumenti nostri causa pecunias
ne tangere quidem velle; quas nec tetigi, cum universitatis rector essem*. Neque
tamen praecipuam rationem indicare nec significare vokii reverentiam vestram mihi
praedixisse, ne officium neve dignitatem ullam acciperem». Qua in re si quid pec-
cavi, veniam a reverentia vestra demisso animo peto. Ceterum quod tandem statui
ac decrevi, hoc erat, nolle me uUa ratione in officium ilkid me ingerere, priusquam
1 Cum Balthasar Fannemann 0. Pr. (cf. supra p. 333 ^) Moguntiam disces-
sisset, ut eius ecclesiae episcopus suffraganeus esset, senatus academicus 13. luHi
1551 Canisio vicecancellarii munus obtukt. Vide infra, monum. 64.
2 Falsc isitur Prantl (1. c. T, 187) affirmat Fannemannum anno 1550 Mo-
guntiam profectum esse.
3 Albertus V. dux S. Ignatio 25. luki 1551: .Quandoquidem" episcopus eystet-
tensis, universitatis ingolstadiensis canceUarius, ,apud Universitatem adesse non
potest, habet qui vices suas apud eamdem gcrat : hic Vicecancekarius nuncupatur :
nec akud, quod agat, habet, quam [ut] in coflatione graduum Licentiae, Doctoratus et
Magisterii, promovendi potestatem Candidatis impertiatur, ac oratione convenieuti
scholares ad studia et morum decentiam adhortetur. . . Uti dignum est, eo habetui-
in honore, quo Cancellarius ipse, cuius personam repraesentat" (Cartas de San
Ignacio II, 565). ■• Vide supra p. 364.
* Cf. supra p. 357. „Sin su [i. e. praepositi generaks] liceucia y aprobacion
ninguno pueda admitk- dignidad ninguna fuera de hi Compania; ni el dani kcencia.
ni aprobara, si hi Obediencia de la Sede Apostolica no le compele" : ConsHtutiones S. J.
P. 9, c. 3, n. 13: cf. P. 10, n. 6 (Constitutiones hxtinae et hispanicae p. 265. 287).
374 ^l'^- Canisius S. Ignatio.
dere all" Illiistrissimo Prencipe, che Sua Excellcntia niandas.se nna lit-
tera a V. R., accio fusse impetrata questa licenziai. Et cosi pensano
de haver subito buona resposta de V. R. per farmi Vicecancellario.
3" Oltre il favore della Universita, tanto e il concorso alle mie
prediche che TEcclesia non po capir tutti, anchora ch'io gia ho mu-
tato il luogo et pigliato una altra Echiesia piu larga et commoda-.
Ringraziato sia il Signor eterno, che mi dii un auditorio tanto bene-
volo, continuo et diligente, anchora che la lingua ex parte sia im-
perfetta^. Credo che nessuno prete in questa terra abbia piii gente
alla messa, et tanto devota gente, che contra ogni usanza restano
usque ad finera, quando io predico. Et il Signor ci mostra et apre
diverse vie per conversar con la gente et per cose pie appresso h
malati, captivi et discordi, talmente che simil frutto fin a qui non se
raccolto appresso li cittadini.
4? Hauvemo molto de ringraziare al Signore per parte degli
scolari^, li quali per alcune precedenti dominicho hanno comminciato
de confessarse et communicarse con un insolito fervore. Alcuni di
reverentia vestra diserte id probasset, quippe quae vere niihi praeesset. Quod
responsum omnes laudarunt et constituerunt illustrissimo principi proponere, ut
litteris ad reverentiam vestram datis licentiam illam impetraret '. Censent itaque
reverentiam vestram statim sibi responsuram ut vicecancellarius fieri possim.
3? Ad favorem universitatis frequentia accedit eorum , qui ad contiones meas
audiendas concurrunt; quos ecclesia capere non potest, quamvis ego, mutato iam
loco , in aliam ecclesiam transierim eamque ampliorem ac commodiorem ^. Domino
aeterno est gratia, qui auditorium mihi dat tam benevolum, assiduum, diligens, licet
locutio mea aliqua ex parte vitiosa sit ^. Neque hac in regione ullius sacerdotis sa-
crificio eucharistico plures interesse puto quam meo, tantaque est eorum pietas, ut me
contionante praeter omnem consuetudinem usque ad finem in templo persistant. Ac
dominus varias vias nobis monstrat aperitque, quibus cum hominibus hisce consue-
tudine coniungamur, et in aegrotos, captivos, discordes beneficia conferamus, eaque
tanta, ut similes fructus ex his civibus usque adhuc percepti numquam sint.
4? Magnas domino gratias agere debemus scholasticorum nomine ■•, qui abhinc non-
nuUos dies dominicos insolito cum fervore ad paenitentiae et eucharistiae sacramenta
' Albertus V. Monachio 25. Tulii 1551 S. Ignatio de hac aliisque rebus scripsit
(vide infra, monum. 65).
2 Contionum germanicarum Canisii ,initium fuit in Sacello Leprosorum, pro-
gressus in agro dominico , ubi communis peregrinorum sepultura est ; nonnunquam
sed rarius in aede Beati Mauritij. Confluxit ad eum audiendnm populus, ut alij
quidem Concionatores quererentur iam pautiores ad ipsos audiendos uenire" : Cod.
„Antiqu. Ingolst." f. 2\ In illo autem „agro dominico" sacellum S. Crucis erat.
Anno 1581 loannes Engerd professor ingolstadiensis haec scripsit: „Nostri quoque,
si qui Schmalcaldicum recordantur bellum, Dominum Canisium in Templo D. Crucis
extra portam , antequam deiiceretur, concionari meminerunt" (Almae Ingolstadiensis
Acadumiae. Tomus primus. Inclioatus a Valcntino Rotmaro, absolutus a loanne En-
gerdo [Ingolstadii 1581], f. 109'').
^ Canisius locutioni inferioris (4ermaniae assuetus erat.
* Anno 1551 scholastici ingolstadienses dinumcrati sunt , et inventi 660
(Medcnr 1. c. I, 224).
20. lulii 1551. 375
quelli dicono chiaramente, che vogliono essere della Compagnia nostra,
et che staranno apparecchiati per partirsi a un collegio della Com-
pagnia ovvero a Roma, quando vedessino buona compagniai. Et per
intertenir meglio questi buoni desiderii hauemo incominciato, sicome se
fa in Colonia, che ogni domenica uno di loro abbia una declamazion
latina de alcuna virtii; et poi s'offerisce buona occasione d'admonirli
alle cose spirituali. Et quanto alli scolari communi, se viede bene,
com'a poco poco se lassano vincere et danno piii speranza.
5? Li mezzi per far il collegio, anchora che mancasse il Ducha,
occorreno questi; 1? ch'il Reuerendissimo d'Eistett offerisce duoi o
tre milHa de fiorini, com'una persona grande mi ha detto, 2? che
saria facilmente come pensano alcuni, d'impetrar dal Reuerendissimo
d'Eistatt, che per sua volonta s'applicasse al collegio quella intrada
d' uno beneficio, il qual si da al Vicecancellero. Et con quella intrada
se potriano nutrire quasi 6 scolari^, 3? sono molti benefici vacanti
in questa terra et potriano ascendere ad mille fiorini ogni anno, sic-
com'io son informato; di modo che per la disposizione del Reueren-
dissimo d"Eistatt forse alcuna parte se potria applicar per effetto
del collegio. Pur sappia V. R. , ch'io non dico niente per fermo;
imperoche desidero haver alcuna occasione di parlar al Reuerendis-
simo d' Eistatt, et penso farlo con la grazia del Signore, quando havero
la resposta di V. R. et principalmente cerca il Vicecancellariatu.
accedunt: e quibus aliqui aperte dicunt se Societatis nostrae esse cupere paratos-
que esse ad collegium aliquod Societatis vel Roraam proficisci, cum idoneos itineris
socios invenei-int '. Ac quo melius bona haec desideria conserventur , id quod Co-
loniae fit, nos quoque instituimus, ut singulis diebus dominicis aliquis eorum de
virtute aliqua sermonem latinum habeat : quo recitato occasionem habemus adhor-
tandi eos ad pietatem. Vulgaris autem generis scholasticos pedetentim domari vi-
demus et meliorem spem praebere.
5? Facultates, ex quibus collegium, etiam duce promissis non stante, condi
possit, hae in mentem mihi veniunt: 1? Reverendissimum Eystettensem duo triave
florenorum milia otferre homo quidam praestans mihi dixit. 2? Aliqui censent a re-
verendissimo Eystettensi facile impetrari posse, ut ipso probante et volente ad coUe-
gium illud fructus beneficii ecclesiastici applicentur, quod vicecancellario dari solet;
ex quibus fructibus quasi sex scholastici ali possunt-. 3? Multa beneficia in hac
regione vacant ; ex quibus singulis annis mille fere florenos redire posse comperi :
horum igitur aliqua pars fortasse ex reverendissimi Eystettensis praescripto in
collegio constituendo consumi posset. Attamen R. V. sciat me nil tamquam certum
' Scholastici aliquot ingolstadienses reapse Societatem paulo post ingressi
sunt. Vide epistulam Canisii ad episcopum eystettensem Vienna anno 1552 datam.
^ Anno 1467 capitulum ecclesiae cathedralis eystettensis, Paulo II. approbante
et Guiliehno episcopo assentiente, constituerat unum ex canonicatibus suis alicui
theologiae magistro ingolstadiensi a Bavariae duce sibi ^nominando" concedere, qui
tamen ^capitularis" non esset nec sufi^ragii ius haberet. Diploma hac de re con-
scriptum edidit Mederer (1. c. IV, 25 — 31). Hic canonicatus vicecancellariis dabatur;
ex quo Canisii tempore plus quam 200 floreni quotannis redire solebant {Praiifl
1. c. II, 239).
376 114. Canisius S. Ignatio.
Volesse il Signore, clie la partenza del K. P. Nicolao non ci desse
alcun impedimento ! Sia fatta pur la volonta del Signor eterno.
Solamcnte adgiungerb questo, clie mi basterebbe ranimo de nutrir qui
5 6 6 scolari per ora, et che non mancherebbe tanto il favore del
Keuerendissimo d' Eistatt, quanto dell' Illustrissimo Ducha et de tutta
la Universita.
Or in contrario per replicare che conveniente potria essere che
nessuno restasse piu della Compagnia, prima e questo: che il Ducha
se trova tanto freddo et involontario , come pare, a far la promessa
del Collegio, 2? Che propongono certe condizioni intollerabili , non
volendo anchora assegnar un collegio libero et de molte persone.
3? che non possiamo bene satisfar al nostro Istituto restando qui,
perche il frutto delle lezioni e pochissimo ; la conversazione con questa
gente rechiede troppa la familiarita ^ et condescendere in convitti etc.
1' assistenzia delli professori per promuover il bene commune ci manca,
ne sanno ben capir il nostro Istituto; tutti quasi dediti alla gula
et carnalita. Et si criede tanto d'intra quanto de fuora che quasi
non sia altra Universita tanto licenziosa et senza manco disciplina^.
talmente che la corrozione et corruptela degli scolari e molto grande
et li morbi tropo inveterati. 4° quanto ad^' Vicecancellariatum, essendo
asserere ; nam opportunitatem aliquam cum reverendissimo Eystettensi loquendi
quaero, et Deo iuvante eum conveniam , cum reverentia vestra de his rebus et im-
primis de vicecancellarii officio mihi rescripserit. Utiuam ne R. P. Nicolai profectio
impedimento nobis sit. Verumtamen domini aeterni fiat voluntas! Hoc tantum
addam: Nunc quideni quinque vel sex scholasticos mihi videor hic alere posse : cui
rei neque reverendissimi Eystettensis neque illustrissimi ducis totiusque academiae
favor ac studium deessent.
Nunc pro contraria parte disseram, ostendens, cur non conveniat quemquam e
Societate hic manere. Prima ratio haec est : Dux animo tam frigido tamque averso
esse videtur a coUegio, quod promisit, constituendo. 2? Condiciones quasdam in-
tolerabiles nobis proponunt neque collegium condere volunt, quod libcrum sit
multorumque hominum. 3? Hic maneutes instituti nostri rationem sequi haud facile
potcrimus; ex scholis enim fructus capiuntur admodum exigui, ac hominibus istis
nimis familiariter uti ' nimisque ad eorum mores nos accommodare oportet, in
conviviis etc. Professores neque adiumento nobis sunt saluti publicae consulere
volentibus, neque instituti nostri proprietatem bene assequi possunt, gulae et carni
servientes paene cuncti. Ac tum intra imperium tum extra iilud censent fere nullani
aliam exstare academiam, cui tantum insit licentiae quamque tantopere disciplina de-
ficiat^; quo fit, ut scholasticorimi moros perditissimi ct corruptissimi, morbi nimis in-
veterati sint. 4? Cum vicecancellarii officium perpetuum sit nec facile ab uno in alterura
al apogr.
' ,Erant in uicinis cubiculis studiosj , sed procul a spiritu societatis illj, bro-
uiter, nec locus nec sotij , nec uictus, nec studia , uoluptates, sed angores et me-
rores potius illis annis suggerebant" : Cod. ,,Antiqu. Ingolst." f. 2^.
2 Vel: Ac censent nuUam fere aliam exstare universitatem , sive apud nos,
sive apud exteros, cui etc.
20. lulii 1551. 377
un officio perpetuo id est che non se muta facilmente d' una persona,
et hauendo li sui denari in ogni promozione magistrale o dottorale,
et poi perche quasi tiene insieme un beneficio o canonicato in Eistatt,
non so , com' io potria esser sufficiente a quella dignita , la qual e
quasi principale in tutta la Universita. Vero e, che mi hanno re-
sposto, si come volessino liberarmi de tutto il proprio interesse,
accio io stessi fuora d'ogni pericolo. Ma V. R. giudichera meglio.
TJno mi dispiace in costoro, cioe che siano tanto affezionati alle nostre
persone, et vogliano metterci addorso questi pesi d'honore; et pur non
pensano de promuovere la Compagnia et fondarci una cosa certa et
stabile per adiutar tanto la Universita, quanto tutta Bauera per li
nostri. Iddio sa, a che miseri termini Bauera sia redotta, et quanto
guadagno habbia il inimico delle anime. II Signore sempre guardi
li consiglieri delli Principi. Et sappia V. R. , che in questi mesi
habbia scritto il Reuerendissimo et IUustrissimo Cardinale Maffeo^
raccomendandoci al Doct. Zoanetto Bologneso [sic], professore qui in
lure^. Ma non e questa persona per promuoverci, ne in tanta ripu-
tazione appresso il Ducha, siccome alcuni forse pensano.
Per concludere non so dir altro, se non Domine, mitte me quo
^as^; etiam ad Indos: et adiuva me in orationibus tuis*
transferatur , cumque in singulorum inagistrorum vel doctorum creationibus certae
pecuniae vicecancellario obveniant, ac cum idem quasi simul beneiicium vel canoni-
catum habeat eystettensem , nescio quomodo ego diguitatis huius partes implere
possem, quae in universa hac academia ferme summa est. Ac responderunt quidem
mihi se omni proprii lucri ratione me exempturos , ut a periculo omnino abessem ;
sed R. y. id rectius diiudicabit. Atque hoc in hisce mihi dispHcet, quod licet in nos
quidem tam propensis sint animis, tantaque honorum onera nobis iniungere velint,
Societati nostrae nolunt prospicere, certum quid ac stabile nobis constituentes, quo
constituto tum universitas haec tum Bavaria oninis nostra opera adiuventur. Deus
scit, in quantam miseriam Bavaria redacta sit, quantasque praedas inimicus ani-
marum fecerit. Dominus consiliarios principum semper eustodiat! Et sciat R. Y.
his mensibus reverendissimum et illustrissimum cardinalem Maffaeum ^ doctori Zoa-
netto bouoniensi, qui ius tradit in hac academia ^, per litteras nos commendasse.
Sed Zoanettus is non est , qui rebus nostris consulere possit , neque tam gratiosus
est apud ducem, quam aliquibus forte videtur.
Ut scribendi finem faciam, aliud dicere non possum nisi hoc : D o m i n e , m i 1 1 e
m e * quo vis ; etiam ad Indos ; et adiuva me in orationibus tuis^ totamque
^ Bernardinus Maffaeus (Maffei) , nobilis Romauus (1514 — 1553), prcsbyter
cardinalis tituli S. Cyriaci in Thermis, ob eruditionem et pietatem S. Ignatio caris-
simus erat et, cum Paulo III. ab epistulis esset, eidem egregia officia praestiterat
{Ciaconiiis-OMoiniis I. c. p. 737—738. Cartas de Saii Ignacio I, 278. 290; etc).
2 Franciscus Zoanetto, legum doctor et ducis Bavariae consiliarius, Ingolstadii
iuris professor primarius fuit ab a. 1549 usque ad a. 1564, quo Bononiam ad ius
canonicum explicandum revocatus est. Anno 1550 decumarum impetrandaiiim gratia
a duce Romam missus erat {Medercr I. c. I, 212. 213. 291—292; IV, 277. Fr. X.
Freninger, Das Matrikelbuch der Universitaet Ingolstadt-Landshut-Munchen [Miinchen
1872] p. 15). 3 is, 6, 8. * Rom. 15, 80.
378 115- Pol. Can. 16. Aug. lo-M. 116. laius Can. et Goud. Aest. vel aut. 1551.
totamque simul Germaniam. Gratia Domini lesu nobiscum aeternal
Ingolstadii, 20. iulii anno 1551.
De V. R. figliolo indegnissimo
Petrus Canisius.
Al molto Reverendo in Christo Padre Don Ignatio de Loyola
Praeposito della Compagnia de lESY. padre mio singularisimo et
osservandissimo. In Roma.
S. Ignatius per Polancum Canisio rescripsit Roma 16. Augusti 1551.
simul Germaniam. Gratia domini lesu nobiscum aeterna! Ingolstadii 20. lulii
anni 1551.
Reverentiae vestrae filius indiguissimus
Petrus Canisius.
Multum reverendo in Christo patri domino Ignatio de Loyola praeposito So
cietatis lesu, patri meo maxime singulari summeque observando, Romae.
115.
P. lOAraES DE POL.AXCO S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma IG. Augnsti 1551.
E.x „Moni(iuentis historicis" S. J. 1. c. p. 263, adnot. 1.
,,PolaHcus, ex com., Petro Canisio, ne Ingolstadio recedat, et ut cideat an
is in Collegio ihi instituendo teneri queat modiis, quem tenuit Neapoli P. Sal-
meron ' ; H tandem ne Vicecancellarii munus, nisi forte ad tres tantum menses,
assumat, 16 AugustV' [1551].
116.
P. CLAUDILS lAIUS S. J.
PP. PETRO CANISIO ET NICOLAO GOUDANO, S. J.
Vienna aestate vel autnnmo 1551.
Ex Polanci Chronico II, 563 — 564.
„Urgebat", inquit Polancus, „suis litteris P. Claudius Ingolstadiense.s nostros
ut inde Viennam migrarent, cum eam esse P. Ignatii mentem intellexisset, quia
liegi ronianorum Ferdinando promissum fuerat, Collegio Viennae stabilito, omnium
facultatum praeceptores , quas quidem Societas nostra profiteiH solet, esse mit-
tendos."
' Neapoli vere anni 1551 a patronis Societatis catalogi duo facti simt, in quorum
altero prorex et principes complures, in altero alii honesti viri civesque divites, quid-
quid ad collegium constituendum libuisset in commune conferre, suo quisque chiro-
grapho coniirmabant {Polancus 1. c. II, 167 — 171. Orlandinns I. c. 1. 11, n. 15—17).
117. Canisius S. Ignatio. 31. Augusti 1551. 379
117.
CANISIUS
SAXCTO lOJirATIO.
Ingolstadio 31. Angusti 1551.
Ex apographo recenti , postea coUato cum epistula autographa, posita in cod.
,Epistt. B. Petri Canisii I." p. 386. 387.
In eodem codice proxime post autographum est eiusdem epistulae exemplum,
quod — manu Canisii, ut videtur — inscriptum est: „De quadrimestri tempore ad
Septembrem usque transacto Ingolstadii 1551."
Particuhim edidit Germanus \. c. p. 304, et aliquas partes, italice versas,
Boero, Can. p. 78 — 81. Sacchinus quoque epistula usus est et complura ad verbura
ex ea descripsit, Can. p. 52 — 55. Usi sunt etiam Polancus 1. c. II, 256 — 261 et
Jmissen 1. c. IV, 400. Integra denique edita est in j,Litteris quadrimestribus" I,
369—374.
(Epistula „quadrimestris" .) De propria vilitate. P. Goudani quanta sit dili-
gentia et prosperitas in docendo et sacramentorum frequentia commendanda. Homilias
a scholasticis haberi ; sacro multos cotidie interesse. luvenes diios nomen dedisse
Societati; id quam difficile Germanis sit. In Germania religiosos ordines ruere,
torpere omnia. Ad contiones suas plurimos confluere. De tempestate a contionatore
quodam contra se excitata. Se vicecancellarii nmnus constanter recusare. Socios
stipem pro scholasticis pauperihus collegisse , solacia carceribus intulisse, a Pfiugio
episcopo in auxilium ecclcsiae saxonicae vocari.
Jesus.
Gratia domini nostri lESV CHRISTI et pax aeterna nobiscum.
Quoniam quidem ita iubet R. P. T., morem gerere studebimus, ut
paucis complectamur ea, quae proximo quadrimestri non industria
quidem aut dignitate nostra , sed summa clementiss. Patris Dei erga
nos bonitate ac singulari gratia hic contigerunt". Quod si alia mihi
recensenda forent, quae uti res ipsa postulabat ad meam ipsius re-
prehensionem et accusationem iustissimam possent adferri, equidem
longe copiosior et, ut vereor, plane ad fastidium usque lectoris pro-
lixus esse deberem. Nunc quia Dei sola beneficia proponuntur, id
absque dispendio fieri vix potest , quin de indignitate et vilitate
nostra paulo rectius cogitent, qui bona dumtaxat in conspectu habent
malaque mea licet innumera non sentiunt. Sed ut ut alii sentiant,
mille testes isthaec conscientia ^ , quae servo ignauo et indignissimo
testimonium praebet hocque solo vel maxime consolatur, quod Pa-
trum aliorum fratrumque subsidiis adiuvemur in hac lESV optima
Societate.
" Quae seqtiuntur, usque ad R. P. Nicolaus Goudanus, in autographo a Polanco
lineis inclusa sunt, ut in apograpliis ad aliaruni provim-iarum Socios miffendis
omitterentur.
Cf. supra p. 202 '
380 !!'''• Canisius S. Iguatio.
li. P. Nicolaus Gaudanus quo tempore sunt alii feriati a lectio-
nibus publicis, nunquam a profitendo cessavit, ne diebus quidem cani-
cularibus^ Auditorium nobis duplo majus, quam prius, contigit'.
De illo praeclare quidem iudicant omnes et utiliter audiunt, prae-
sertim quum ex more suo sic Aethica'' profiteatur, ut versari tamen
in sacris videatur^. In convictu familiari multa effecit apud Ger-
manos permouitque non paucos eo, ut, (quemadmodum antea visum
non est), singulis pene festis diebus ad confessionem et communionem
sacram accesserint. Tum homeliae quaedam haberi coeptae, quibus
iidem studiosi , quos magis familiares habemus, domi nostri" exerce-
rent sese et ad pietatem paulatim propius adducerentur ^. Saepe
lectiones etiam priuatas adhibuimus , quo efficacius eos conciliemus
nobis, et in hoc bono instituto magis magisque in dies confirmentur.
Duplicata certe nunc Dei munera , quae nostris in manibus adhuc
crescunt, videntur; neque minorem nobis consolationem quam ad-
mirationem aliis adfert, sine exemplo et hoc loco tales et tam multos
esse, qui quotidie ad sacra modo veniant, qui nos sibi patres mini-
strosque altaris exposcant. Vir bonus cum ad nos profectus esset,
egregium filium obtulit et in potestate nostra manere iussit, etiamsi
alio discederemus. Neque parum hucusque profecit puer, de quo
bene speramus fore, ut cum in literis, tum in spiritu expectationi
nostrae respondeat. Sunt alii adolescentes duo , et ipsi Germani,
utcumque versati in literis, nunc plane nostri, in quibus digitum
Dei'* suspicere cogimur, Ajunt, se CHRISTO debere summas gratias,
quia primi fere vocati fuerint e Germanis ad hanc lESV Societatem;
nihil se dubitare, quin subsequuturi sint et alii, quos ad hoc ipsum
CHRISTI iugum suscipiendum cupiunt pertrahere, ut et ipsi tam
suauis spiritus" primitias hauriant. Testantur, non minus videri
sibi, quod Germanus ad nos unus veniat, quam si uel Itah uel Hispani
viginti offerrent sese Societati ^. Novit profecto DE VS Opt. Max. et ipsa
contingit Litt. ijuadr. ^ Aris. (Ayiatotelis) hic a Polanco addition csf.
Sic et apogr. nostrum, et Litt. quadr.
• Quattuor illorum mensium tempore, de quibus Canisius scribit, ex legibus aca-
demicis feriae agebantur praecipue 28. Mai — 4. lunii (^per octavas Corporis Christi")
et a medio fere lulio usque ad ultimam septimanam Augusti (,a festo Margarethe
usque ad diem divi Bartholomei") (Statuta, anno 1522 renovata [Mcdererl. c. IV, 195]).
2 In testimonio publico, quod facultas theologica ingolstadiensis Goudano vita
functo in schola sua de more posuit, haec leguntur: „Vir fuit summae moderationis,
et qui caeteris viuendi norma rectissima praeluxit. Hic, vt consuleret profectui
iuuenum, Ethica Theologicis iunxit, et fontes actionum moralium, et politicarum
ex sacris literis deprompsit" {Val. Rotmarus 1. c. f. 110'^.
' Cf. supra p. 375. " PJx. 8, 19. Luc. 11, 20. ^ Sap. 12, 1.
* „Doctor Goudanus priuatim Adolcscentes et Theologiae studiosos plaerosque
instituebat, et in disputando etiam exercebat, quosdam etiam ad pietatem propius
adducebat. Ex his duo illi Viennam fuere missi Carolus Grim et Lambertus Awer,
ambo nati in TjToIensi Comitatu, quos laetus accepit Viennae Doctor Claudius in
31. Augusti 1551. 381
nimium nos docet experientia, quid quantumque difficultatis absumen-
dum'' sit, priusquam hoc institutum Germanorum animus intelligat,
priusque'' intellectum probet, probatum uero sectari velit et possit.
Quam est operosum (heu me), Catholicos in religione veteri continere,
quanto difficilius autem, sacerdotalem ordinem istis comprobare; at
longe rarissimum et laboriosissimum isthuc religiosae vitae ordinem
ahcui persuadere posse^. Nil uident, nil audiunt miseri, quod ad
vitam perfectiorem, ad consiliorum EuangeKcorum observationem fri-
gidos incitet. lacent, proh dolor, ita corrupti animi, ut ad omnem
fere medicinam nauseent; laetalis torpor ac tepor occupat omnia.
Adeo ut nulkim esse crediderim Religiosorum Ordinem, qui non ad
internecionem hic sibi vergere videatur planeque desperet de instau-
randis hic monasteriis. Verum has querimonias idcirco repetere visum
est, ut alii lachrimabilem hunc statum et sane afflictissimum intel-
hgant, intelligendo condoleant Germaniae, cui non intus modo pestes
mille nocent, sed et foris vim summam adfert Turcica rabies, quae sic
Hungariam conficere pergit ' ^. Respiciat nos tandem clementiss. Deus,
priusquam Lutheranismus et Mahumetismus pessumdet sacra omnia
diuinumque cultum extinguat.
Ad praedictos adolescentes duos redeo, qui nobis de se magnifica
in Christo pollicentur, quique nil optant ardentius, quam reHctis serael
omnibus pauperi Christo se mancipare ac spirituales in hac Societate
opes conquirere. lamque ut ad collegium fi^atrum Viennam mittantur, a
nobis valde contendunt, et si CHRISTVS faueat, breui sunt impetraturi.
Polancus loco hiiius vocabuU posult deuorandum. ^" Sic, vel: priusquain.
Polancus haec duo verba niutarit iii bisce diebus vexavit.
nouo suo Collegio" : Cod. ^Antiqu. Ingolst." f. 2''. Ex eodem codice cognoscitur
ambos eodem hoc anno 1551 Viennam missos esse. Cf. etiam Fr. Sacchinuin S. J.,
Historiae Societatis lesu Pars secunda 1. 5, n. 171 (Coloniae Agrippinae 1621,
p. 270) et Pars quarta 1. 1, n. 37 (Romae 1652, p. 8).- Uterque egregius vir evasit
et saepius per hoc opus nobis occurret. loannes quoque Dyrsius, iuvenis eystet-
tensis, tunc Ingolstadii Societati se tradidit eique postea multum profuit; de qiio
infra plura scribentur.
' Inter materias theologicas, quas Canisius anno 1550 Ingolstadii coUigere
coepit (*cod. „Scripta B. P. Canisii X. B.") multae sunt, quas excerpsit adnotavitque
ad vitam religiosam defendendam , v. g. ad probandas has positiones : „Non solum
temporaria, sed etiam perpetua uota probanda" (f. 63''); „Castitas monastica deo
placet" (f. 66*); „Obedientia praecipua pars monastices perficit hominem (f. 67*);
„Monasticen profiteri consultuni est uel inuitis parentibus" (f. 70'^) ; „Non obli-
gantur monachi ad labores nianuum pro uictu comparando" (f. 70'' — 71"). Atque
etiam in sua ^Summa doctrinae Christianae" Canisius accuratissima quadam diligentia
ex sacra Scriptura et vetex"um Patrum libris vitae religiosae pulchritudinem ac sub-
limitatem comprobavit (cap. 5, P. 2, n. 5: „Consilia Evangelica" ; v. g. in editione
Dilingae a. 1571 facta f. 175 ''-183").
2 Ea de re referunt F. B. von Biicholtz, Geschichte der Regierung Ferdinand
des Ersten VII (Wien 1836), 258—284. /o.s. von Hamiuer, Geschichte des Osma-
nischen Reiches II (2. Aufl., Pesth 1834), 212—218.
382 !!''• Cauisius S. Ignatio.
Auspicatus sum ego" munus contionandi, in eoque mensem nunc
pene quartum ago, commutatis interim latinis contionibus in Ger-
manicas^. Institutum hoc ita promouit divina bonitas, ut etiamsi
difficillima sit linguae huius pronuntiatio , tamen intelhgar nunc ab
omnibus, qui ad audiendum certe plurimi confluunt. Nam et persaepe
contingit, primum in angustiore, nunc in amphore templo ^, ut referta
iUic praesentis popuh turba exchidat alios, qui pro foribus idcirco et
ad fenestras foris auscultant. Exorta interim nubecula nescio quid mihi
minari videbatur, dum a contionatore quodam non candide tractor,
velut qui praeter morem et in loco insohto prodirem ad evangehzan-
dum 3. Hic statim collecti professores totius Academiae contionatorem
illum arguunt, me studiose defendunt, uel non rogati'' poenam pro-
ponunt multorum aureorum , si aduersus conatus meos ihe mutiret
quicquam in posterum. Accessit et Episcopi sententia, qui re com-
perta suis rae literis admonet , ne supersederem ab hoc instituto ;
laturum se, si quidem opus esset, omnes mihi suppetias. In populo
non defuere, qui uehent aedes alterius oppugnare et vim inferre ceu
* Hic a Polanco in ■margine Iiacc addita sunf vcrha, foiia>ise ex altera Canisii
vel Goudani epistida summatini desumpta: praeter theologicas lectiones , ad quas
frequens accurrit auditorium , praesertim postquam suscepi Evangelium D. loannis
explicandum. Cf. infra, adnot. 1.
^ Verha uel non rogati Polancus omitti voluit.
^ Nec tamen scholas Canisius omisit. „Ex quo P. Canisius pro scholastica
lectione Evangelium D. Joannis explicandum suscepit , frequentius et constan-
tius auditorium habere coepit, quamvis numerum eorum qui ethicam lectionem
audiebant, non aequarent, quam non solura discipuli sed eorum magistri audire vole-
bant. Licet auteni, praeter lectiones D. Joannis ac D. Pauli publicas, reliquae dorai
praelegebantur, nuUi tamen ad eas audiendas denegabatur accessus, et ea praelege-
bant inter caetera quae promovendis ad sacros ordines usui essent" : Polanciis 1. c.
ir, 256—257. 2 cf supra p. 374 ^.
* P. loannes Doriynij S. J. in vita Canisii haec scribit: ,,11 etoit quelquefois
arriv^ a Canisius de faire dans Ingolstad ce qu'il avait vii pratiquer a Rome . . . ;
c'etoit de rassembler le petit peuple eu certains endroits de la Ville, pour lui faire
quelque instruction faniiliere'' (La Vie du Keverend Pere Pierre Canisius [Paris
1707J p. 73—7-4). Idem referunt Pijthon (a. 1710; „in plateis et compitis"), Agri-
cola (1727), Longaro degJi Oddi (1755), Boero (1864), Daurignac (1866) , atque hi
omnes ex Dorignio descripsisse videntur; nara qui saeculo XVII. Canisii vitam
scripserunt: Raderus, Sacchinus, Nieremberg, Fuligatti, M. Tanner, ea de re nil
habent, nec quicquam in „ Antiquitatibus Ingolstadiensibus'" neque in Polanci „Chro-
nico" legitur; nisi quod Sacchinus, procellam illam ipsis huius epistulae verbis
narrans, vocabula „et in loco insolito" mutavit in „nec loco solenni" (De vita Ca-
ni.sii p. 54). Canisius ipse in „Confessionibus" hoc solum scribit : „Licet concio-
nandi mutarem locum , non tanien imrainuebara auditorium" (supra p. 62). Neque
tamen prorsus merura Dorignii commentura hoc fuerit; nara, qui Ingolstadiura, quod
nunc e.st, bene novit loannes B. Reiser: „Heute noch", inquit, „weifs man die Platze
zu zeigen, wo er seine kleinen Zuhorer freudig — wie Xaverius in Indien es that —
um sich versammelte, mit ihnen dann nach dem Unterrichte betend die Strafsen
durchzog" (B. Petrus Canisius als Katechet [2. Aufl., Mainz 1882] p. 29).
31. Augusti 1551. 383
calumniatori. Nos ob tranquillandas turbas^, qui nobis etiam inuitis
in illum concitabantur , excusare factum studuimus; iratos'' placare
animos uix potuimus. Agnouit hoc oflitium ille, qui tragoediam hanc,
dum mihi parum fauet, ipse sibi temere concitavit, iamque nos sibi
quam antea pergit habere familiariores. Igitur nunc festis diebus
pergo euangelizare , sed utinam tanto cum fructu animarum, quanto
cum applausu et numero audientium. Libenter optimates accedunt:
populus fructum praedicat; parochus^ in dies majorem pollicetur; ego
videre quam audire et expectare malim, ut rudes et miserae istorum
conscientiae iuuarentur. Id nobiscum iubenter vident alii et admiran-
dum censent, quod praeter morem non solum attente ac integre con-
tionem audiant isti, sed etiam ad finem usque missae in templo mecum
perseuerent. Nam id nimium hic ahbique receptum videas, ut omnis
morae impatientes plerique aut post euangelium cantatum, aut in
medio contionis, aut statim ab eleuata in altum Eucharistia sacra e
Templo perinde atque canes fugiant, parum memores scihcet de
audienda integre missa^.
Collegimus quasdam eleemosinas in pauperum sustentationem,
praecipue vero in gratiam studiosorum Theologiae, quibus et uitae
sumptus in multos annos Deo duce procuravimus ^. Verum eo ventum
est apud Grermanos, ut ne propositis quidem stipendiis ad sacra haec
studia permoueantur' adolescentes. Tam alieni sunt ab ea professione,
quae nunc vel maxime fit necessaria, ubi sacris de rebus vel infimi
et indoctissimi quique passim disceptant ac sine fine nugantur.
Reuerendissimus Episcopus Eystettensis , Illustrissimus Bavariae
Dux et haec tota simul Academia contenderunt neque desistunt adhuc
instare, quo munus obeam Cancellarii. Sed hunc honorem ut instituto
nostro aHenum refutavi hactenus meamque indignitatem tum per
h"teras, tum viua voce coactus sum exponere. Excusando autem ac
detrectando nihil impetraui ahud, quam quod Princeps ipse iam scrip-
serit R. P. T., ut authoritate tua compulsus ego id susciperem, a quo
certe abhorret animus*. Maiores idcirco gratias debemus huic Principi,
" Polancm haec eleganthts dici voluit corrigens: Nos ut tianquilliores ledde-
emus turbas. ** et iratos Litt. qnadr. '' promoveantur Litt. qHudr.
' Parochus ecclesiae S. Mauritii, ut videtur; cf. supra p. 374-. Is tunc erat
Erasmus Wolf {Mederer 1. c. I, 219).
2 Friburgi quoque Helvetiorum ex missa sollemni post ^elevationem" discedere
solebant; propterea ^scholarchae" anno 1577 legem tulorunt, qua scholastici usque
ad ^benedictionem" sacerdotis in templo manere iubebantur [Fontainc, Notice histo-
rique sur la chambre des Scolarques de \a ville de Fribourg, ed. par Berchtold
[Fribourg en Suisse 1850] p. 20).
■' Erasmus etiam Wolf (f 1553), Canisii amicus, in collegio georgiano ^stipen-
dium fundavit" {Mederer I. c. I, 235).
* Vide supra p. 373. Ignatius munus illud „diserte reiecit, id solum Duci
largitus, vt (si qui forte casus vrgeret) ad tres, quatuorue menses, citra honorum
384 11'i'- Canisius S. Ignatio. 31. Augusti 1551.
quod ad iacienda domum fundamenta huius Collegii sese conuertat,
eoque iam scripsit ad R. P. T. , ut ex Urbe quidam e nostris liuc
destinarentur , promisso illis ipsis viatico. Qua de re iam respon-
sum expectamus quotidie, nihil sane lubentius accepturi, quam ut
tamdiu desiderati fratres demum accedant et hanc Bavariae vineam
colant illustrentque CHRISTI benignitate^
In carceribus non defuerunt, quos et verbis et laboribus nostris
consohiri Dominus voluerit. Eorum unum post decollationem et cum
CHRISTO putamus regnare et orare simul pro nobis contidimus,
quemadmodum ille bona fide paulo ante quam moreretur, mihi pol-
licitus fuit.
Scripsit iam semel atque iterum ad nos episcopus insignis Saxo-
niae proponitque statum vere miserabilem ecclesiae suae, ad quam
instaurandam nostrorum adhibere conatus exoptat^. Commendatum
utcumque habet nostrum hoc institutum et coram agere nobiscum
cupit, quo pacto afflictis Ecclesiae suae rebus subuenire possit.
Speramus, non inutile futurum istud colloquium", ex quo fortasse
reperiri aHquod ostium'' queat Societati, ut ad fontem harum omnium
haeresum ac parentem, hoc est ad ipsam usque Saxoniam, penetret
suumque figat illic tabernaculum in nomine lESV, ubi Satlianae re-
gnum et haereticorum asylum ac domicilium proprium esse solet.
Aperiat dominus oculos nostrae mentis , quo nos videre ipsi et con-
temnere cuncta possimus, quae ad sanctam obedientiae disciplinam
non conferunt. Dein spiritum verae charitatis in nobis augeat, ut"
quae aliorum sunt, et quae lESV CHRISTI ^, sedulo usque procuremus.
Ingolstadii, pridie Kah Septembris anno Christi 1551.
Petrus Canisius.
" collegium apogr. nosfr.; colloquium Llft. quadr.; un tale colloquio Bo.
^ hostium aj)ogr. nostr. " Polancm imcriiit : non quae nostra sed.
insignia, et stipenclia, Canisius eas partes suppleret"' {Sacchiniis, Can. p. 60). Vide
infra, monum. 65.
1 Quae Ignatius Ronia 22. Septembris 1551 Alberto V. responderit, vide apud
Gcnelli I. c p. 500—502 et in Cartas de San Ir/nacio II, 466—469. 378—381.
2 lulius Pflugius (1499—1564) nohili genere Pegaviae ortus, a Beato Petro
Fabro S. J. circiter annum 1543 spiritualibus S. Ignatii exercitiis excultus, in naum-
Iturgensem dioecesim suam, loanne Friderico Saxoniae electore lutherano obsistente,
introire non potuit nisi compluribus post electionem annis. Cum maior dioecesis
illius pars ad protestantismum iam transiisset et maximae difficultates undiquo
irruerent, catholicae rei cladem impcdire non potuit, atque ultimus eius sedis catho-
licus opiscopus fuit. Henrico Heppe , theologiae protestantium professori marbur-
gensi, Pflugius est „der milde und treue Bischof von Naumlturg" (Geschichte des
deutschen Frotestantismus in den Jahren 1555—1581 I [Marburg 1852J, 158). Neque
negari potest Pllugium ,nimio pacis amore et obsequentia cryptolutheranismi in-
currisse suspicionem" [H. Hiirter S. J., Nomenclator literarius recentioris theologiae
catholicae 1 [ed. 2, Oeniponte 1892], x). Cf. supra p. 77'.
=» Cf. 1 Cor. 13, 4. 5. Phil. 2, 21.
118. Canisius lulio Pflugio. 19. Septembris 1551. 385
U8.
CANISIUS
lULIO DE PFIiUG,
episcopo naumburgensi.
Ingolstadio 19. Septembris 1551.
Ex libro ,Epistolae Petri Mosellani, Casp. Borneri, lani Cornarii . . . pleramque
partem ad lulium Pflugium, ipsiusque lulii Pflugii nondum editae. . . In lucem pro-
tulit M. Chr. Gotffr. Milller" (Lipsiae 1802) p. 138—139. Qui epistulam descripsit
ex autographo, Cizae in „bibliotheca episcopali" exstante (praef. p. ix.).
Pfiugio operani suam offert. Se de tota quidem Germania, maxime vero de
Saxonia hene mereri velle. Ah episcopo eijstettensi se urgeri, ut Tridentum profici-
scatur. Optat, ut multi episcopi concilio intersinf. De theologis lovaniensihus.
Ihs
Reuerendissime in Christo pater
Gratia domini nostri lesu Christi et pax aeterna nobiscum. Amen.
Fefellit expectationem meam Nathanael ^, per quem litteras istuc
meas destinandas esse ducebam, cum primum ad tuas, et primo
quidem die, respondissem. Nunc exacto mense tandem redit ad me,
culpamque transfert in tabellarium, quem hucusque quaesitum haud
inuenire potuerit, vt idcirco iam secundo rescribam. Habeo sane
gratiam, quod boni consuluerit, qualia qualia fuere, scripta mea Tua
praestantia 2 , cui, si quid ego possim in Christo, in hoc praesertim
rerum statu, id prorsus offero, et si superiorum intercedat autoritas,
me quoque praestiturum esse confido. Lubens legi de colloquio, quod
inter nos aliquando futurum auguraris: expediremus forte nonnulla
quae rebus ecclesiae tuae tam afflictis commodare, ac nostram in
talem Episcopum obseruantiam declarare possent. Cum enim Ger-
maniae multis nominibus multa debemus , et nostras , si quae sunt,
operas studemus impendere, tum vel maxime Saxoniam amamus,
Christum orantes, vt de illa bene mereri nobis liceat, quam tot hae-
resium primam esse parentem volunt ^. Rogas, num Tridentum pro-
ficiscar, nec habeo, quod certe pronuntiem, etsi probabile sit, eo me
discessurum. Sic enim rogat ac vrget Praesul Eychstet. At primum
a Duce Bauariensi impetranda est venia, neque hinc me dimouebo,
nisi certiora quaedam cognouero: breui autem cognoscam^. Vtinam
' Nathanael Balsmann, de quo supra p. 369.
2 Canisius ad Pflugium de ratione scripserat, qua ecclesia catholica in Saxonia
iuvari posset. Vide supra p. 370. 384.
* De Lutheranismo loquitur in Saxonia orto.
* Mauritius de Hutten, episcopus eystettensis , Canisium vel Goudanum suo
loco Tridentum mittere vel secum adducere volebat. Sed Ignatius, Goudanum con-
cedere paratus, Canisium ei negabat, quippe qui Germaniae necessarius esset. Al-
bertus autem Bavariae dux neutrum abire passus est [Monuinenfa hi.-<forica ]. c.
p. 261. 262'). Plura vide infra p. 395—396.
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta- I. 25
386 119- loannes de Polanco Canisio. 17. Novembris 1551.
successum Synodi promoueat Episcoporum frequentia, quae multum
adderet autoritatis et fidei, vellent nollent aduersarii. Louanienses
theologi, et sane percelebres, paucis retro diebus discesserunt, iamque
Tridentum opinor pervenerint ^. Dominus lesus Ecclesiam suam tueatur,
et C. T. conseruet. Ingolstadii 1551. 19 Sept.
REVEREND. CELSIT. T.
Seruus in Christo
Petrvs Canisivs.
REVERENDISSIMO IN CHRISTO PATRI ET DOMINO MEO,
EPISCOPO NVMBVRGENSI.
119.
P. lOAXNES DE POIiAXCO
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 17. Novembris 1551.
Ex „Monumentis historicis" S. J. 1. c. p. 261, adnot. 2.
„Polancus, ex commissione, Nicolao Gaudano , non iwsse Argentomti Ca-
pitiilo morem geri in iis quae circa Canisium jMStulat ^, nisi habeatur Ignatii
consensus et Pontificis venia; scrihat igitur Capitulum tum Pontifici et Car-
dinali Maffeo, tum Ignatio, 20 Octobris [1551]. Idem scriptum est Canisio,
17 Nocembris^" [1551].
Yide supra p. 281.
* Concilio tridentino a. 1551 et 1552 interfuerunt Leonardus loaunes Hasse-
linus, lodocus Tiletanus, Ruardus Tapperus, Franciscus Sonnius.
2 Argeutorati (Strafsburg), quae urbs Alsatiae est principalis et tunc ^imperialis"
sive libera erat, anno 1529 senatus in urbe eiusque agro niissae sacrificium ofierri
vetuit ; in ecclesia cathedrali Gaspar Hedio, ecclesiac romanae infensissimus, sacrum
suggestum occupabat. At Carolus V. bello smalcaldico feliciter gesto Argentinenses
coegit, ut anno 1549 promitterent cultum catholicum in aliquot ecclesiis restitutum
iri. Erasmus de Limburg , episcopus argentinensis , uz-bem ingressus ecclesiarum
illarum possessionem recuperavit Kalendis Februariis 1550. Protasius Gebweiler
ecclesiae cathedralis constitutus est parochus in eaque slngulis dominicis et festis
diebus mane et vespere sormones sacros habebat, cuni Hedio suggestum suum ex
cathedrali ecclesia in eam transtulisset , quae Dominicanorum fuerat. Sub mensem
Septembrem a. 1551 canonici summi templi ad Canisium scripsei-unt , ut — verba
sunt ipsius Canisii 2. lanuarii 1552 Ignatio scribentis — „ecclesiastem acturus illuc
veniret, aut certe quidem tot modis affiictae ecclesiae suae statum semel inspiceret ;
curaturos se modis omnibus, ut susceptae peregrinationis eura nunquam poeniteret"
(J/. Th. ilc Biiss!i'rrc , Histoire du duveloppement du Protostantisme a Strasbourg
et en Alsace [Strasbourg 1859] I. 293—301 ; II, 5—14. L. G. Glorklcr, Gescliichte
des Bisthums Strafsburg I [Strafsburg 1879], 366. 377—400. Polanois, Chronicon
II, 261).
' Canisius capitulo satisfacere non potuit nisi ineunte anno 1558; 17. lanuarii
1558 Argentorati in ecclesia cathedrali sermonem sacrum habuit.
120. Canisiils Leonardo Kessel. 14. Decembris 1551. 337
120.
CANISIUS
P. liEOXARDO KE8SEL,
Soeiorum coloniensium praefecto.
Ingolstadio 14. Deoembris 1551.
Ex autographo (2°; 3 pp. ; in p. 4. inscr. et part. sig.).
A cajntulo ecdesiae cathedralis argentoratensis se expeti contionatorem. Enixe
rogat, ut Kesselius, Carthusiani , amici alii negotium illud S. Ursulae aliisque colo-
niensibus sanctis diligenter commendent. Reliquias sacras petit. Kesselium hortafur,
ut se suosque in lingua gennanica exerceat. Ingohfadii sacramenta frequentari et
Lutheranos converti. Lainium ef Sahneronem roncilio fridenfino egregiam operam
navare. Sociefati multa constifui collegia. Franciscum de Borgia , in Societatem
liberalissimmn, ducatu cessisse, Societatis alumnum se profiteri, ad animi demissionem
et paupertatis studium omnes et contionibus et exemj^lis impellere.
lESVS
Reuerende pater Leonarde,
Gratia Domini nostri JESV CHRISTI et pax in nostris usque
cordibus augeatur. Scriptae sunt huc Argentina literae, quibus te-
statum est satis, parari illic scripta nomine Cathedralis Ecclesiae,
eaque propediem esse mittenda Romam tum ad Pontif. Max. tum ad
Cardinalem societati nostrae amicissimum Maphaeum 1, tum ad Prae-
positum nostrum et Reuerendum in Christo P. Jgnatium. Summatim
hoc agitur, me vt Romae impetrent Ecclesiasten sibi, aiuntque nullam
fore sumptuum magnitudinem, aut esse posse, qua deterreantur, modo
isthuc lsic\ efficiant^. Jgitur quia consensurum video Reuerendum
Praepositum, vt ex ipsius ad me literis est cognoscere, grauem hanc
suscipere prouinciam cogar, et ni fallor, ante quadragesimam 3 hinc
Argentinam concedam *. Qua in re si quid meam consolari imbecilli-
tatem potest, id certe ad communes Patrum, fratrum et amicorum
preces refero, his ego praesidijs nitor, meis plane diffisus viribus,
quas multis nominibus debeo negligere uilique pendere, dum et ciuium
illorum corruptissimos intueor animos, et praeteritam quae illic cum
Bucero regnauit, haereticorum et haeresiarcharum turbam animaduerto.
Tuam uero pietatem imprimis oro frater, vt rem hanc minime vul-
garem tecum expendas, meque tuis posthac precibus et sacrifitijs ita
commendes Deo, vt antea nunquam, dihgenter. Tria certe sacra,
quae Sanctissimae Vrsulae in aurea fient camera ^, sanctae Trinitati
^ De Bernardino cardinali Mattaeo vide supra p. 377".
2 Vide supra p. 886. ^ ^nno 1552 initium quadragesimae fuit 2. Martii.
* Confer, quae Canisius hac de re in .Confessionihus" scripsit, supra p. 65.
^ ,Aurea camera'^ sacellum dicitur ecclesiae S. Ursulae contiguum multoque
auro fulgens, m quo etiamnunc corpus S. Ursulae, capita multarunr sociarum eius
ahae rehquiae et monumenta pretiosa asservantur. B. Petrus Faher, cum Coloniae
25*
388 120. Canisius Leonardo Kessel.
offeres, deinde sanctis Magis totius Germaniae Patronis et Regibus ^,
post D. Gereoni 2 et B. Seuerino Episcopo meo ^ negotium hoc omne,
et quidem saepe, si me amas et audis , commendabis. Nec fides me
mea fallet spero, quam de te, alijsque filijs et fratribus tuis maximam
concipio, fore scilicet, vt Canisium quamuis indignum ad onus hoc
ingens extrusum fauore et pietate vestra prosequamini. Haec ipsa
D, et fratri chariss. Arnoldo^ scripta et dicta sint, necnon Reue-
rendis in Christo Patribus meis Carthusiensibus, quorum pro me con-
tinuata sacrificia saltem uicibus aliquot, supplex peto et obsecro.
Tum Reuerendo Patri Priori ^ veh'm hoc meo nomine dicas, vt quem-
admodum ipse, cum magni momenti causa incidit, ad spetiahum ami-
corum preces confugere solet, ita semel pro me dignetur facere, siue
tacito, siue expresso in literis nomine meo. NuUum sane maius in
me benefitium conferre potest, nullam ego rem mihi et Argentinae
magis necessariam reor, quam si hoc tempore et principio quidem
causa ista Deum fauentem habeat, et sic animos vulgi conciliare possim,
vt tantum se tractandos et sanabiles utcunque praebeant audiendo.
Vides quam agam tecum prolixe et solicite, hoc vnum admonens,
summeque rogans, vt plurimis plurimorum precibus iuuer, quia con-
tionandum est Argentinae. Charitatis tuae fuerit, meam expecta-
tionem hic non fallere, sed quod Deo duce sum seminaturus, quo-
tidiano et efficaci precum vestrarum succo irrigare, laboranti quamuis
imperito agricolae assistere, fauorem Sanctorum omnibus modis ac-
commodare.
Vestras quidem non accepimus, postquam hinc duo quos Romam
nuper misistis , discessere ^. nos interea scripsimus ad uos , et sacras
huc mitti reh'quias, valde rogauimus , iterumque rogamus. Nam etsi
discedam ego, priusquam alios mittatis in Vrbem (ut in quadragesima
fore auguror) tamen illi R. D. Nicolaum Goudanum hic reperient,
qui depositum apud se munus vestrum uel seruabit in meum vsque
reditum ex Argentina (si quidem res procedent Jngolstadiensis collegij)
vel pro mea voluntate mittet alio, etiamsi Argentinae morer diutius.
Jtaque sacrarum reliquiarum, vt saepe oraui, participes omnino nos
esset, „auream cameram" summo in honore habebat in eaque saepe sacrum faciebat
{Xir. Orlandinus, Forma sacerdotis apostolici [Dilingae 1647] p. 67).
' Cf. supra p. 173. 2 cf. supra p. 37 2.
* Vide supra p. 265''. S. Severinum antistitem coloniensem nSuum" dicit epi-
scopum Canisius, quia in archidioecesi coloniensi natus, studiis excultus, sacerdos
factus erat. Neomagum anno demum 15.59 ab ea dioecesi separatum est {Bintertm
und Moorcn, Die Erzdiocese Kuln im Mittelalter. Neu bearbeitet von Alb. Mooren
[Diisseldorf 1892] p. 168—170).
* „1551 Pater Arnoldus Hezius anni huius Neomysta, praeest studiorum no-
strorum disputationibus domesticis, terque in hebdomade ijsdem graeca praelegit" :
Ita ex ,Historia Collegii Coloniensis" *cod. ,Hist. gymn. tr. cor." f. ^^*'. Cf. etiam
„Littera>t qiiadriniestre.s" I, 401 — 402. 463. ^ Gerardo Hammontano.
* Hi qui fuerint, nescio.
14. Decembris 1551. 389
reddas, quoniam et Romae iussus sum promissam seruare fidem. quam
liberare non possum, nisi donatis Florentiae Reliquiis^
Nuper vt puto significauimus, datos esse nobis adolescentes duos,
qui se Yiennae iam dedidere Societati, magnamque de se spem praebent
omnibus, uere Germanii. Hos ueluti primitias CHRISTVS assumpsit,
qui potens est et de alijs petris filios Abrahae sanctos ex-
citare-. Progredior ego in contionando, et superaui vtcunque diffi-
cultates linguae Germanicae, in qua uos etiam et discipulos vestros
exerceri cupio, sicut et apud nos festis diebus aliquando Latine, ali-
quando Grermanice declamant studiosi, atque ita priuatim ad Contio-
nandum instruunt sese. Magnam vero consolationem nobis augent,
qui generatim confiteri peccata sua ^, et saepius communionem et
confessionem sacram adhibere non cessant, atque uel tota uita cum
in Lutheranismo vixerint, ad mentem hic redeunt, et per nos Ecclesiae
reconciliantur , Christo gratia. Mirum dictu, quam foeliciter cadant
conatus Reuerendorum P. Laynez et D. Alphonsi in Concilio Triden-
tino *, vbi primum tenent locum inter omnes Theologos , quia Pon-
tificis nomine sunt illuc destinati. Nihil dubito, quin rara ipsorum
quam coram expertus sum, doctrina summam omnibus adferat con-
solationem et admirationem. Orandum autem pro R. P. Laynez, quod
misere vexetur quartanis febribus, eoque deflectere coactus in villam
propinquam, vt afflictam instauret valetudinem ^.
De Societate, quam succedant cuncta foeliciter, ex Vrbe, ni fallor,
intellexistis. Vere, nimiumque sumus ingrati, si dexteram dei pro
nobis pugnantem et triumphantem non agnoscimus atque laudamus,
Nam ut tot annorum fructus immensos praeteream, quos operari per
nostros dignatur bonorum author omnium, non parum id mihi sane
videtur, quod hoc vno anno qui est a Christi ortu 1551, tot tantaque
ex fratribus collegia sint constituta, vt Eborae apud Portugalenses,
Medinae ^, Burgae ^, Ognatae ^, Viennae ^, Ferrariae, Neapoli , vt alia
* 1)1 aiitograplio qnattuor versus, qui sequuntur, utrainento superposito ita oh-
scurati sunt, ut legi non possint ; neque tamen ah ipso Canisio id factum esse ridetur,
sed illius manu, qui etiam alia quaedam signa in margine apposuit.
1 Lambertus Auer, Carolus Grim, loannes Dyrsius eodem fere tempore Socie-
tati nomen dederunt ; vide supra p. 380 ^ ^ Luc. 3, 8.
^ Confessionem ^generalem" sive de peccatis totius vitae factam significat.
* Concilium tridentinum Kalendis Maiis 1551 resumptum erat. lacobus Lainius
et Alphonsus Salmeron 27. lulii Tridentum venerunt {Gius. Boero S. J. , Vita del
Servo di Dio P. Giacomo Lainez [Firenze 1880] p. 121).
^ Lainius exeunte Octobri et ineunte Novembri in praedio Christophori car-
dinalis Madrutii morabatur, quod Lacui salensi (Lago di Salo) appositum erat [Boero
\. c. p. 125—126).
" Metimna Campensis (Mediiia del Campo) urbs est Hispaniae centralis.
■^ Burgos, in Hispauia septentrionali.
* Oiiate, item in Hispania septentrionali.
* Viennam Austriae (Wien) dicit.
390 1-*^- Canisius Leonardo Eessel.
adluic duo taceantur. Et haec partim iam inchoata, partim prouen-
tibus annuis dotata sunt ita, vt immortale quoddam seminarium ser-
uorum dei (si CHHISTVS fauere pergat) ex illis locis colligi con-
seruarique posse speremus. Prodibunt inde non solum docti, Philosophi,
Theologi, literisque omnibus et linguis exculti, verum etiam pij sacer-
dotes, periti et efficaces Contionatores et piscatores hominum^,
futuri (quod breui Christus faxit) tum auxilio, tum ornamento Eccle-
siae, ad cuius vtilitatem nostri spectare sudores et labores vnice
debent. Repeterem vobis quid boni odoris reliquerit jllustrissimus
C4andiae Dux et maximus Princeps idem Hispaniae, sed notam arbitror
esse historiam "^. Anno quidem superiore cum Religionis ergo venisset
in Yrbem atque jubilei gratiam illic promereretur, eleemozinas addidit
liberalissime , collatis in pios vsus multis millibus ducatorum. Colle-
gium nostris non vnum extruxit atque instituit^, et oblectatus am-
plissimo animarum prouentu , quem e nostrorum opera CHRISTO
reportari cernebat, coepit et ipse ad Regium Contionandi munus ap-
plicare animum, neglectis principum curis et studijs, in quibus plus
esse pompae et fastus, quam aedificationis ac spiritus arbitrabatur.
Filijs igitur quos pie quidem instituendos curauit, Principatus rehquit
gloriam, et omnem aulae suae strepitum et quaecunque ad Ducalis
dignitatis administrationem faciunt, vltro libenterque cessit. Post
multas uero et serias preces, cum nostri multis illum annis in hoc
proposito retardassent, impetravit tandem, vt pro Duce seruus in hac
lESV Societate sit assumptus. Florebat antea princeps, nunc mutato
prorsus habitu de sua etiam paupertate nobiscum gloriatur, Orbatus
it frequenti illo satellitio, Qui multis imperabat, pauperibus et Christi
seruulis obtemperat, qui bonis mundi huius affluebat, etiam egenus
videri, et paupertatem non praedicare solum, sed etiam obseruare
studet accurate. Mirum quam plerique admirentur hanc dei poten-
tiam., et mutatas rerum vices. Alios reos iudicare et pro tribunali
sedere qui solebat, nunc vult ipse iudicari, nunc audiri non iudex
quidem , sed ut medicus animarum concupiscit. Stat in medio sui
popuh', e suggestu contionatur, ad mundi contemptum inuitat seculi
filios*, amorem crucis nescio an verbo magis quam exemplo declarat,
' Matth. 4, 19. Marc. 1, 17.
- Sanctiis Franciscus de Borgia, CTandiae dux, a. 1548 Societatis lesu vota
privatim professus est, facta sibi a summo pontifice potestate ad certum tempus
res et privatas et publicas administrandi ; a. 1551 a Carolo V. ducatus in filium
transferendi facultatem obtinuit ; 24. Maii 1551 sacerdotio initiatus, totum se evan-
gelicis mancipavit ministeriis (Vita Francisci Borgiae , a P. Rihadeneira Hispanice
scripta; Latine vero ab Axd. ScJiotto [Moguntiae 1603] p. 80—151. Ah: Cien-
fiier/os S. .1. , La heroyica vida , virtudes , y mihigros del grande S. Francisco de
15orja [Madrid 1702J p. 149—228).
' Gandiae, in ducatus sui urbe principe, Societatis lesu coUegium condidit;
altorum Caesaraugustae instituendum curavit; de collegiis etiam comphitensi et
roinano optime meritus est. * Luc. 16, 8; 20, 34.
14. Decembris 1551. 391
vtraque ratione, vt audio, magnopere mouet auditores. Nam zelus
d 0 m u s D e i 1 tantus in illo visitur, vt non in aulis nutritus, et terrenis
rebus praefectus fuisse videatur, sed uelut in spiritus sancti schola,
sub obedientia magistra uitam priorem exegerit, ardens cbaritate,
plenus humilitate, et spiritualibus iam bonis abundans, vt non prioris
hominis vestigia, sed ne principis quidem vmbram retinere videatur.
At benedictus Deus qui humilia respicit in coelo et in terra^,
quique nobihssimorum hominum filios magis ac magis indies nobis
adiungit, vt velit nolit mundus, non contempta, sed gloriosa esse pau-
pertas incipiat, et in cruce gloriatio-^ queat superbis obijci, diuiti-
busque persuaderi, si solum sui ordinis exempla vehnt imitari. Sed
non licet prolixius agere: vobis esse commendati ex animo cupimus,
vobisque Doct. et frater meus D. Nicolaus accurate salutem impertit.
Precor dominum JESVM, vt foeliciter nouum inchoemus annum, in quo
pacem Ecclesiae restitui vtinam videamus tandem, sopitis semel his
tantis bellosis "^ motibus qui nunc passim inualescunt *. Quamquam
cladem accepit Turca in Vngaria, et magno dei munere Victor esse
coepit Rex Romanorum, vt etiam Viennae nostri significarunt °. Pro
successu autem Concilij praecipue implorandus ille sponsus Ecclesiae,
qui tot errorum tenebris et scandalorum sordibus obscuratur, vt a
multis ignoretur, et a paucis digne colatur. Inter amicos quos meo
salutabis nomine, cumprimis habeo Reuerendum P. Priorem cum Car-
thusia sua, nec dubito, quin vt ante rogaui, me suis precibus et sacri-
fitijs sint adiuturi. Dominos autem Licentiatos saepe nominaui, quos
a me salutari solere nostis, praecipue autem R. D. Bardwick vna cum
familia sua. Commendabis me itidem sororibus D. Ignatij ^, et deinde
in Xazareth '^ : cum et istarum et amicorum pro me omnium preces
uehementer exoptem. Saepe cogito de fratre meo Theoderico et de
M. Henrico Nouiomagensi Canonico. Det illis dominus intel-
lectum^, vt in viam pacis^ ambo perueniant: mundique laqueis
eripiantur 1". Datum Jngolstadij 14 Decembris anno Christi Domini 1551.
Tuus in Christo seruus et frater
Petrus Canisius.
^" Corrigendum certe atit sic est mit: bellicosis. Aiitofjraphnni : bellocibus.
' Ps. 68, 10. lo. 2, 17. 2 pg_ 112, 6. ^ Gal. 6, 14.
* In Geimania tunc iamiam seditiones illae atque bella incipiebant, quibus
anno 1552 Albertus marchio brandenburgensis et Mauritius Saxoniae elector Ca-
rolum V. et catholicos , immo et protestantes vexabant (cf. Janssen 1. c. III,
682—691).
* Turcae Teme.swariam obsidentes pedem rettulerant ; possessio Lippae a Chri-
stianis vi recuperata erat {Bncholtz 1. c. VII, 262 — 263. Hammerl. c. II, 214 — 215).
« Vide supra p. 290 ^ "^ Vide supra p. 45. 209*.
« Ps. 118, 34. 73. 125. 2 Tim. 2, 7. » Luc. 1, 79.
^° De Theodorico Canisio et Henrico Dionysio vide supra p. 116". 290. 251'.
268; uterque Societatem postea ingressus est.
392 121. Canisius S. Ignatio.
Literas adiunctas Louaniuin mitti, nec leui de causa, vt cito
curetis oro.
t Honorando Domino Leonardo Louaniensi de Societate lESV
sacerdoti Coloniae.
121.
CAXLSIUS
SANCTO IGXATIO.
Iiij^olstadio 2, lannarii 1552.
Ex „Litteris qnadrimestnbufi" I, 480—485. Editor, apographo antiquo usus, ad-
notat: „Autograplias Canisii litteras nullibi adhuc reperire valuimus; quare quid in
eis Polancus , ut ejus moris erat, immutarit seu emendarit , quid addiderit , quidve
suppresserit ', indicare nequimus."
Epistuhi usi sunt: Polancus, Chronicon II, 256—263. Orlandinus I. 10, n. 99
ad 101. San-hinus, Can. 52—54. 60-61.
(„Epistula quadrimestris" .) Canisius et Goudanus soli in universitatc tlicologiam
docent, crescente auditorio. Philosophiae moralis lectio etiam professorihus mire pro-
batur. Socii etiam privatim docent, disputandi morem induxerunt , scholas habent
in gratiam eorum , qui ordinibus sacris initiandi sunt. In Germania omnes indis-
criminatim ad sacerdotium admittuntur. Ad confessionis sacramentum multi acce-
dunt, etiam qui a ^j«p»-iYz« in hifJicranisiuo iiisfifiiH crant. Parochus quidam cf
iuvenes litterarum studiosi sacris c.rcn-ifiis ,'.i-riilti ; illr /larochianos ad sacramcntoriiin
frequentiam adducturus est. Adulcsccnfiv litteraruni sfiidiosi ad contiones germanicas
habendas et ad preces p>i^ faciendas instituuntur. In tempilis orare iam fere igno-
miniosum videtur. Professores cum discipidis natali Christi ad eucharisticam mensam
accesserunt. Impetratum, ut in omni contione preces pro salute communi cum poptdo
recitarentur. Canisio contionanti frequens est auditorium. Populi magna jiietas. Ca-
nisius vicecanccllarii munus umeris excutere non potest. Canonici argcntinenscs
vehementcr instant , iif Ca)iixliini contionatorem accipiant. Argenforatuni ^secfarum
sentinam collcgit". Pracsulcs tnoguntinus , treverensis , constantiensis , eystettensis de
coUegiis Societatis condendis cogifanf.
JESUS
Gratia et pax Domini Nostri Jesu Christi in nobis et per nos
in dies augeatur. Amen.
Scribam ad te de quatuor mensibus, ut voluntati tuae paream,
Reverende Pater, narraturus ea succincte quae magno Dei nostri
munere inde a septembri concessa sunt nobis, ut lucrum quidem ali-
quod videri queat spirituale ; sed omnino exiguum illud, si cum aliorum
Patrum et Fratrum scriptis conferatur.
Initio lectiones sacrae, quas in hac academia soli profitemur
Doctor Nicolaus Goudanus et ego ^, praeterquam quod consuetum
habuere successum, quia Christus adspirare dignatur, etiam frequen-
tiori et constantiori quam prius bonorum auditorum numero decoratae
^ Cf. supra p. 379».
^ Solos igitur hos duos profcssores facultas theologica tuuc habebat.
2. lanuarii 1552. 393
fuerunt. Aethicam vero lectionem ^ commendant cum studiosi atque
magistri, quorum ingens accedit numerus, cum ipsi quoque professores
atque doctores, qui nobiscum agere coeperunt non semel ut horam
profitendi commodiorem, quae ipsis deberetur, ad praelegendam ae-
thicam vendicemus.
Jam ut omittam lectiones ordinarias, praesertim in evangelicis
et apostolicis ^, privatim quoque docemus , sed ita ut nulli denegetur
ad haec audienda locus, quae maxime ad exph'candas in romanis diffi-
cultates spectant ^. Dedimus insuper operam ut persaepe disputaretur,
jamque vicimus utcumque difficultatem , quae hactenus abhorrentes
istorum animos tenuit ab hoc, licet utiHssimo, tamen hic rarissimo
instituto, cuius nunc fructum et sentiunt et amant theologiae studiosi.
Neque sine singulari multorum profectu factum quod lectiones ahquot
in gratiam illorum institueremus , qui sacris erant ordinibus paulo
post initiandi. Nam apud Germanos, dum ad sacerdotalem adspirant
ordinem, nulli non admittuntur, quahs qualis aetas et.gravitas sit in
ordinandis. Excusant autem negiectum hunc canonum sacrorum, quod
summa ministrorum ecclesiae visatur ubique penuria: quasi propterea
praestet qualescumque demum quam nullos habere presbyteros ad
functiones obeundas in templis.
Quod ad sacramentum attinet confessionis, nec pauci nec vulgares
hic juvantur a nobis; et jam mulieres audire coepimus, cum antea
hnguae nos deterreret difficultas. Accesserunt praeterea qui nunquam
antea fuerant confessi, et ab ipsa quidem sua pueritia in lutheranismo
instituti, sub utraque semper specie communicaverant , quos Christi
gratia singulari lucrifecimus ut jam ad Ecclesiae doctrinam atque
discipHnam se rite componant, saepe confiteantur, seriam ostendant
resipiscentiam, et de se magna nobis polliceantur.
Parochus quidam qui, relictis omnibus, hic degere voluit, post-
quam spirituahter est exercitatus a nobis, admirabilem collegit fructum
ex meditationibus, quas solemus proponere. Fructum hunc fusis poeni-
tentiae lacrymis et optimae vitae concepto desiderio non parum ar-
denti declaravit. Cum ad suas redire oves pararet, fidem nobis dedit
curaturum se, tum apud amicos, tum apud suas oves, enixe ut sacrae
confessionis et communionis usus, qui Germanis est omnino rarissimus,
frequens introduceretur : tum in singulos menses scripturum se nobis
recepit quis ecclesiae status, quis fructus in suorum animis esset.
Adjuti sunt et ahi studiosi, dum per nos priorem meditationum no-
' Goudanus hanc scholam habobat ; cf. supra p. 362. 380.
- Canisius in universitate evangelium S. loannis interpretabatur ; epistulas
S. Pauli aut ipse, aut Goudanus ; cf. supra p. 382 '.
^ Notum est inter libros sacrae Scripturae, e quibus Lutherus doctrinam suam
confirmare conabatur , epistulam ad Romanos cminere. Ideo primi in Germania
Societatis homines hanc Scripturae partem praeter ceteras sibi sumebant ex-
ponendam.
394 1-1- Canisius S. Ignatio.
strarum partem absolvunt S in qnibus majorem quam antea nnquam
de pietate profectum sensere, ut ad generalem peccatorum confessionem
instituendam essent instructiores.
Dominicis ac festis diebus, quando a meridie studiosi ad nos multi
veniunt, paratum ex illis ipsis declamatorem habemus, et sicut latine
hactenus, ita nunc germanice, ut concionentur effecimus ; qua quidem
exercitatione an sibi magis ipsi profecerint quam nobis satisfaciant
haud facile dixerim. Certe ad concionandi munus hac ratione prae-
parari videntur, ut si pergant in hoc instituto, juvari fortasse per
hosce ministros germanicae po.ssint ecclesiae, in quibus boni et fidi
concionatores quam maxime desiderantur. Absoluta porro declama-
tione, quam dixi, flectunt cuncti genua, qui convenere, Christum pre-
caturi. Tum praelegi curamus pias aliquot precationes , ad quas
respondent illi vicissim. Sunt hae precationes pro successu Concilii
Tridentini , pro pace Ecclesiae, pro haeresum exstirpatione ; succedit
demum letania. Mirantur jure nonnulli qui fiat ut Germani adolescentes,
atque etiam artium Magistri, ad hoc pietatis exercitium vel ultro
accedant, quando in tempHs orare nunc fere pudendum videtur. Sed
et in ecclesia, ubi vespertinas decantant laudes studiosi, morem eumdem
precandi sequuntur, praeeunte uno nostrorum ac praesente totius
collegii Rectore^. Neque istud solum apud studiosos impetravimus,
verum etiam omnibus concionatoribus ut ad precandum exhortentur
populum, Deo duce persuasimus. Igitur receptis verbis utuntur, fle-
xisque genibus, Domini precationem recitat concionator. Deum quisque
rogat et nominatim quidem pro Concilio, Episcopis, Imperatore, Prin-
cipibus et pro pace etiam ^. Nullus adeo est festus dies, concio nulla,
quin precatio isthaec iteretur publice. Numquam hic esse conspectum
affirmant ut sacratissimae Eucharistiae sacramentum pkires quam hoc
Natalis Christi festo peterent, praesertim professores una cum stu-
diosis , qui nostris e manibus p a n e m illum vere coelestem* ac-
cepere. Sic enim, quam antea declaravere, comprobatam voluere suam
erga nos benevolentiam , fidem et amorem singularem. Unde nihil
mirabimur si nostrum discessum aliquando ferant aegerrime, quod reti-
nere nos ex animo cupiant universi.
1 ,Prima hebdoniada" in exercitiorum libello haec dicitur, et „continet Con-
siderationem peccatorum , ut eorum foeditatem cognoscamus vereque detestemur,
cum dolore et satisfactione convenienti" {Directoritim e.cercifiormn sj)iriti(alii(»i c. 11,
n. 2 in Jnstituto Societatis lesu^ Vol. II [Romae 1870], 438).
^ Regens ,novi collegii" sive seminarii georgiani significari videtur ; id munus
tunc tenebat M. loannes Spreterus {Mcderer 1. c. I, 224).
' Consuetudinem hanc Canisius etiam, postquam Ingolstadio discessit, commen-
davit et pervulgavit. Qua ratione ipse dicendus sit auctor precum illarum ,com-
munium" („allgemeines Gebet", „Gebet fiir die allgemeinen Anliegen der Christen-
heit") in Germania quam maxime usitatarum, in secundo huius operis volumine
videbimus. * lo. 6, 32. 41. 50 etc.
2. lanuarii 1552. 395
Germanicae conciones meae, quas festis diebiis continenter pro-
sequor, non solum nunc intelliguntur magis, verum etiam et pro-
bantur eo studiosius, quod numeroso semper auditorio decorentur, ut
plenum videre templum liceat, etsi in extrema civitatis parte situm ^,
et quod adeatur hoc frigidissimo tempore, quod eis non parum in-
commodum videtur, praesertim cum die vixdum illucescente mihi sit
auspicandum. Bonam spem esse audio de quibusdam haereticis, quorum
utinam minor esset hic proventus, quique cum hibenter ad nos au-
diendos venire dicantur, suas etiam opiniones paulatim emendare cen-
sentur, ad mehorem, ut confidimus, frugem redituri, ut abjectis errorum
tenebris in hice versentur Ecclesiae sanctae. De populo satis constat
miram ilhus rehgionem esse coepisse , postquam in hoc templo a me
coeptum est concionari. Non sohun aures ad audiendum avide verbum
Dei praebet, sed etiam ad precandi rationem tam pie quam studiose
componit sese, ut nusquam ahbi praeter omnem sane morem in Ba-
varia precantur. Sacrificanti ad finem usque Missae assistunt^. Cum
Eucharistia sumenda est, singulari cultu eo sese convertunt, fusis
humi corporibus, id quod in Germania videre sit rarissimum.
Munus ProcanceUariatus, quod hucusque quamvis invitus retineo,
conor equidem ab humeris excutere ; at me satis extricare vix possum,
etiam si tua me defendat authoritas, Reverende Pater; sic urget
Episcopus , Princeps et Academia. Sed modis omnibus ut hoc onere
hberer procurabo.
Novum nobis ostium se aperit Argentorati (vulgo Argentinam
vocant). Est ea civitatum germanicarum una praenobihs, raris ad-
modum instructa dotibus, mundique ornamentis referta. Scripserunt
ilhnc ad me canonici cathedrahs ecclesiae , nobihssimi quidem ihi,
quum inter hos et duces et comites plurimi numerentur ^; sed propter
hitheranismum coacti excedere, nunc demum suis restituti sedibus,
curant res afflictae ecclesiae suae *. Scripserunt, inquam , ad me ilh
ut ecclesiastem acturus ilhic veniam, aut certe quidem tot modis
afflictae ecclesiae suae statum semel inspiciam; curaturos se modis
omnibus ut susceptae peregrinationis me nunquam poeniteat. Re-
scripsi igitur me de mutando loco nihil posse statuere, quando ipse
mei esse juris desiissem ; in me porro nullam futuram moram si missus
ad illos gratificandum [.?/r] quicquam possem efficere. Nunc parum
abesse [?] "^ autem quin Episcopo Eystettensi •'• me comitem ad synodum
adjungerem, sic annuente scihcet praeposito meo, nisi primores Ba-
•^ Sic. Legendnmne abfuisse ?
^ Canisius tunc contionari solebat in templo S. Crucis, quod postea destructum
est; cf. supra p. 374 2, 2 cf. supra p. 383.
^ Capitulum argentinense inter nobilia Germaniac capitula fere nobilissimum
erat; omnes enim capitulares (qui 24 erant) principes vel comites vel liberi barones
imperii esse debebant. * Cf. supra p. 386 -. ^ Mauritio de Hutten.
396 121. Canisius S. Ignatio. 2. lanuarii 1552.
variae obstitissent quominus ea in Concilium profectio succederet ^
At boni canonici illi, ne quicquam intentatum relinquerent, non modo
secundas ad me litteras dedere, quibus ut iter mature ingrediar con-
tendunt maxime, sed etiam ad Pontificem Maximum, ad Cardinalem
Mapheum^, et ad P. T, scripserunt ut jussus Argentinam amander
agamque concionatorem. Nunc ea concepta est exspectatio fore ut
ad proximam illis quadragesimam adsim. Novit autem Dominus
quantopere sit opus, cum in aliis Germaniae oppidis, tum in hac prae-
clarissima civitate, opus, inquam, fidissimis Dei servis et operariis.
Nam Argentina velut haeresum sectarumque sentinam collegit, post-
quam illic vekit in arce regnarunt illi pestilentes, nec minus eloquentes,
Bucerus, Capito, Sturmius, Hedion^, similesque pestes, Quo magis
Christum precari par est ut ad messem illam vel meliores quam
ego sum ac esse possim mittat operarios, vel si obedientiae jus
tale quid a me postulet sua ipse gratia, qui dominus est messis*,
suppleat quod ad provinciam eam rite obeundam in me omni quidem
ex parte desideratur. Atque his [ ?] "" sane Patrum et Fratrum non de-
futuras mihi preces puto, quas ardenter quidem numquam non expeto.
E quibus saepe ita pendere videor mihi ut firmius in terris prae-
sidium non requiram.
Nunc priusquam absolvam omnia, Christo gratias agendas primum
arbitror quod, sicut in aliis christiani orbis provinciis factum est, sic
etiam de Germania nostra brevi fore promittat; nimirum ut variis
in locis exstructa hic collegia videamus, ubi contra fidei hostes in-
victum Jesu nomen ejusque sodahtium longe lateque resplendeat.
De Viennensi Collegio dicere supersedeo quod iam optimis quoque
proventibus dotatum est ^, Praecessit Rex Romanorum. Hunc sequi
ducem vohmt Electores duo imperii, Archiepiscopus Moguntinus ^ et
Trevirensis ". Accedunt dein duo Germani et ipsi Episcopi, Constan-
tiensis ^ et Eystettensis, qui cum regium intuentur exemplum, et suis
Sic Litt. quadr.; hic^
' Vide supra p. 385. Polancns: ^Sed et suflfraganeus Episcopus, et deinde
Eistetensis , suo loco ad Concilium mittere , vel deducere ipsi , P. Canisium aut
P. Gaudanum nitebantur; cum vero princeps Bavariae timeret ne alio postea lii
Patres mitterentur, si Ingolstadio recederent, nunquam suum ad id consensum, qui
tamen erat necessarius, praestitit" (Chronicon II, 261). Eadem similibus verbis
refert Sacchimis, Can. p. 61; qui tamen, ubi Polancus de ,,suffraganeo Episcopo"
scribit, ^Frisingensem" episcopum ponit, idque recte, ut videtur. Ecclesiae frisingensi
ab a. 1541 usque ad 31. Decembris 1551 praeerat Henricus palatinus ad Rhcnum.
2 Vide supra p. 377 '.
» .Hedio" (Heyd, Heid) ille vocari solebat. * Matth. 9, 38. Luc. 10. 2.
* De hac re postea plura dicentur.
* Sebastianus de Heusenstamm; at collegium moguntinum anno demum 1561
institutum est.
' loannes de Isenburg. Collegium treverense a. 1560/61 conditum est.
* Christophorus Mezler. Constantiense collegium institutum est anno 1592.
122. S. Ignatius Petr. Canisio, Claud. laio, Nic. Goudano. 12. lan. 1552. 397
prospectum eatenus volunt, de collegiis Societatis instituendis tractare
coeperunt. Qua de re ut conatus illorum rite succedant, illicque"
major exerceatur nostra charitas, ubi procul dubio major sese offert
necessitas, Christum merito precabimur ut Societatis nova veluti luce
densas pellat tenebras, quae Germaniam omnem, ut nullam provinciam
christianam aliam, obscuravere.
L u X V e r a 1 Christus nos respiciat illustretque semper gratia sua.
Amen.
Ingolstadii, postridie Circumcisionis Christi, anno Nativitatis ejus-
dem 1552.
Filius et servus infimus,
Pftrus Canisius.
122.
SAXCTUS lONATIUS
PP. PETRO CANISIO, CLAUDIO lAIO,
NICOLAO CtOUDANO, S. J.
Roma 12. lannarii 1552.
Ex „Monumentis historicis" S. J. 1. c. p. 565, adnot. 1.
De Canisio et Goudano Ingolstadio ad tempus Viennant mittendis 12. la-
nuani 1552 „scriptum fuse fuit ^ Patribus Claudio Jaio et Petro Canisio,
missaeque sunt patentes seu obedientiae lifterae Patrihiis Canisio et Gaudano,
quibus eis injungebatur ut, cum bona Ducis, Aistetensis Episcopi, Universitatis
et ptopuli venia, quamprimum Ingolstadio Viennam se conferrent" *.
* illisque Litf. quadr.
1 lo. 1, 9.
- Quia res collegii Ingolstadii condendi in longum trahebatur, Ignatius suos
inde avocare statuit et efFecit, ut Ferdinandus rex eos a summo pontifice quasi
commodato obtineret, donec collegii ingolstadiensis adesset maturitas. Vide infra,
monum. 80 — 83.
^ Haud recte igitur Cretincan-Joljj scribit Canisium Viennam ad collegium
instituendum venisse anno 1551 (Histoire de la Compagnie de Jesus tom. I, chap. 6
[Tournai 1846], p. 109). CoUegii viennensis initia copiose enarrata sunt ab Antonio
Soclwro S. J. , Historia Provinciae Austriao Societatis Jesu. Pars prima (Viennae
Austriae 1740) p. 20—27. Notandum auteni est Socherum in libro suo conscri-
bendo usum esse historia manu scripta collegii viennensis, a P. Laurentio Magio,
qui collegii eiusdem rector et provinciae Societatis austriacae praepositus provin-
cialis fuit, ,circa A. C. 1570. concinnata" (1. c. p. 16'. 36. 55. 60 — 61 etc). Summi
etiam momenti sunt, quae ipsi primi Socii viennenses Roraam scripserunt (in Littcris
quadrimcstribiis I, 405—409. 456—461 etc).
398 123. S. Ign. Cau. et Goud. 28. lau. 1552. 124. Can. Hutteu. Mart.-Nov. 1552.
123.
SAXCTUS lOXATIUS
PP. PETRO CANISIO ET NICOLAO UOUDANO, S. J.
Roma 28. laimarii 1552.
Ex Polaiicl ^Chronico" II, 564.
l;/natius, inquit Polanciis, „28 Januarii [1552] namine Summi Pontificis,
cui ohcdientiam lieculiari voto in missionihus dehet Societas, ut inde [i. e. Ingol-
stadioj Viennam se conferrent, nostris Ingolstadiensibus scripsil, et quidem intra
decem dies jiostquam Utteras uccepissent^' ^.
124.
CANISIUS
MAURITIO DE HUTTEI^f,
episcopo eystettensi.
Aieima Austriae iiiter meiiseiu Martium et Novembrem 1552.
Ex cod. ^Antiqu. Ingolst." f. 2*. Etiam apud Vcrdiere 1. c. I, 449.
P. Nicolaus Goudanus Ingolstadli adulescentes quosdam „ad pti^tatem ijro-
pius adducehat". Inter hos „Joannes Dyrsius Eystettensis fuit, alumnus ille
primum Episcopi atque canonicus , sed quj utrumque Doctorem ex Bauaria
discedentem Viennam est usque comitatus et Collegio siniul illic adscriptus -,
* Canisius 24. Februarii Albertum V. adiit, ut gratias ei ageret et abeimdi
veuiam obtineret. Is ^raultis modis immo et precibus agebat ut aliquandiu sub-
sisterent, donec ad socerum suum Ferdinandum ipse scriberet ; sed cum praescriptum
deceni dierum tempus moram non ferret, hoc decrevit tandem, misso Romam secre-
tario revocationem eorum curare juxta spem , quam P. Ignatius ei faciebat , cum
Collegium Ingolstadiense inchoaretur". 28. Februarii, quae dies dominica erat, ^cum
post concionem populo valediceret P. Canisius, multi cum planctu et lacrymis
quantum de recessu eorum dolerent testati sunt. Eumdem affectum professores
Universitatis , cum eis valedicerent , ostenderunt, et pene tota Universitas". Epi-
scopum etiam eystettensem salutarunt. ^Primores civitatis" eos usque ad navem
comitati sunt, qua secundo Danuvio vehebantur, immo et aliqui cum eis aliquamdiu
navigaverunt. Haec a PoJanco referuntur (Chronicon II, 564 — 566). Atque etiam
Wigidciiii IIioKlf, qui All)erti V. ducis consiliarius et per coniplures annos universi-
tatis ingolstadiensis curator fuit, in magno illo suo libro „MetropoIis Salisburgensis",
Ingolstadii anno 1582 primum vulgato, testatur: Canisium et, qui a. 1549 — 1552
Ingolstadii cum eo erant, Socios „bonam sibi gratiam in eo Gymnasio conciliasse
suique desiderium illic reliquisse" (Metropolis Salisburgensis , ed. Chrisf. GewoMiis,
II [Ratisponae 1719], 277).
^ ^Duo germani novitii cum eis venerunt, quorum alter fuit Joannes Dirsius" :
Polancus 1. c. II, 565; alter Lambertus Auer vel Carolus Grim fuit; cf: supra p. 380*.
Meilerer (1. c. I, 229) affirmat tunc a Canisio et Goudano in itineris atque etiam vitae
societatem assumptum esse lodocum Castner, qui postea collegii ingolstadiensis mini-
ster et a. 1577 collegii halensis rector fuit. Societatem vero hic ingressus est multo
post; nam eum demum 24. Fcbruarii 1571 Romae prima Societatis vota fecisse constat
125. Canisius Leonardo Kessel. 8. Aprilis 1552. 399
etsi Episcopus aegre ferret clancularium uelut abitum alumni , eoque succen-
seret nonnihil Doctori Canisio , sed literis ah eodem- acceptis de tota causa re-
scripsit amanter, et paulo ante mortem ^ ostendit se Dyrsij factiim comprohare" -.
125.
CANISIUS
P. LEOXAKDO KE^SEIi
ceterisque Sociis coloniensibus.
Vienna 8. Aprilis 1552.
Ex apographo {2°; 8^/3 pp.), quod niense Maio vel lunio eiusdem anni loannes
jCospaeanus", montanus, .Societatis lesu alumnus" *, Coloniae ex archetypo descripsit
et Ludovico Blosio (de Blois) ordinis sancti Benedicti, abbati monasterii laetiensis
(Laetiae , Liessis , in Gallia) destinavit ; at Blosio missum esse non videtur ; nam
hodie quoque Coloniae est, in Cod. colon. : ^Epistt. ad Kessel. I." ff. 2 non sign.
Vide, quae infi-a post ipsam epistulam scribentur.
In eodem codice (post f. 61) alterum apographum est, quod saeculo XVII.
scriptum esse videtur.
Se Ingolstadio revocatum esse. Fratres ex Colonia advenisse. Vexationes ctiin
gaudio 2>eiferendas esse. Sociorum coloniensium olumnos vehementer exhortatur, tit
magistris perfecte oboediant , atque imnio evangelicam pevfectionem in Societate lesu
sectari et ipsi statuant. Quantopere desideret, ut TJieodoricus frater suus idem sta-
tuat. Se Argentoratum missum iri. lis, qui in carcere sint viennensi , se parochum
sese praestare. De Turcarum criidelitate. In vidnerct Christi confugiendum esse.
Jesus.
Charissimi fratres in Christo Jesu.
Gratia Domini nostri Jesu Christi et eius pax sempiterna no-
biscum. Benedictus pater ille misericordiarum ac Deus
totius consolationis*, qui nos tanta locorum intercapedine dis-
iunctos, abunde consoUtur, et absentes cum in literis, tum in fratribus
quos mittitis, iucunde'' praesentes facit. Hoc nondum ad vos per-
" iucundae CosjMean.
ex „*Libro professionum et votorum" collegii ingolstadiensis f. 31^ (nunc cod. 270
bibliothecae imiversitatis monacensis). ' Obiit 6. Decembris 1552.
2 loannes Dyrsius (Thyrsius , Dirsius , Dirschius) , cum in collegio viennensi
philosophiae et in romano theologiae operam dedisset, a. 1563—1566 collegium
oenipontanum gubernavit. Magdalenae, Ferdinandi I. caesaris filiae piissiraae et
erga Societatem lesu liberalissimae, a sacris confessionibus fuit (*Cod. „Germ. Sup.
Cat. 1566. 1599" [qui apud nos est] f. 359^ *Cod. Jnitium et Progressus Collegii
Soc. lesu Oenipontani" P. 1 , p. 4 [Oeniponte, in musaeo Ferdinandeo, Bibl. Tirol.
tom. CCXXXII, n. 596]).
^ Nescio num hic idem sit ac „Iohannes de Montibus, publicus Urbis [coloniensis]
Professor", de quo liciffcnhcrg ad a. 1558: ^Animo, nuncupatisque votis dudum
noster, privatas . . incolebat aedes, suoque in lycaeo artes tradebat" (1. c. p. 42).
De loanne ^Conspeano" Lovanio Coloniam mi.sso v. Polancum 1. c. II, 270. 284.
* 2 Cor. 1, 3.
400 12*5- Canisius Sociis coloniensibus.
latum arbitror, venerabilem P. Doctorem Gaudanum" et me Ingol-
stadio reuocatos esse, et postulante ita Serenissimo rege Ferdinando
Viennam missos peruenisse ^ Quo fit vt in Bauaria nos frustra quae-
sierint fratres, quos vna cum libris non parum grauatos misistis Ingol-
stadium ^. De nostris autem occupationibus ac de successu viennensis
collegij vt ad vos scribant alij, curabo : Cristo libet gratias agere, quo
duce augetur isthic fratrum numerus , et magis magisque splendescit
fructus, quem cum patientia colligitis, cum securitate conseruatis,
quamdiu tribulationum sale condiuntur cibi vestri, quos alijs pascendis
in Christo iargimini. foelices qui vobiscum agunt studiosos dixerim,
quod clarissime videant, exemploque vestro discant, quid sit pugnare
cum mundo, quid oppugnari a Sathana eiusque denso satellitio. illi
sub vestris alis tueri se facile possunt quantumuis frendeant ac fre-
mant hostes, quorum furor vester honor est. Curent tantum vestro
parere imperio, si maxime se saluos volunt'', curent gallinas amare,
si se pullos arbitrantur ", curent citra metum, citra solicitudinem
omnem se primum Christo. Deinde vobis omnia concredere: Curent
simpliciter excipere, Reuerenter auscultare, constanter explere quic-
quid non iniunctum modo, sed etiam consultum a vobis fuerit. Vtinam
apertis viderent oculis, quantum adferant gaudium'' suis angelis quoties
obedientiae satisfaciunt et suo relicto sensu se totos" permittunt ijs
quos Christus non secus ac seipsum iubet audiri^. Quam facile per-
uenirent ad summa, si quae inlima vilissimaque sunt ex animo sper-
nerent abijicerentque. Nempe vt aurum amittamus, terram et plumbum
et ferrum sectamur? vt summas animi voluptates neghgamus, mo-
mentaneam falsamque in creaturis dulcedinem requirimus ? Non sapit
nobis manna , quia aegyptiorum ollis infectum retinemus palatum ^,
Gandavum apogv. alteruni. ^ velint aj). alt, " arbitrentur ap. alt.
gaudij ap. alt. ^ solos ap. alt.
' Boero affirmat eos 9. Martii Viennam venisse (Canisio p. 88; laio p. 208).
" In niatricula universitatis viennensis inter eos, qui exeunte a. 1551 et ineunte
1552 e „natione Rhenensi" inscripti sunt, comparent „Jacobus Tsanntele flandrus
Jesuita'' et proxime post eum „Otto Briamont laodinensis Jesuita" (Cod. „Matricula
Universitatis Viennensis IV." f. 85*. Vienuae, in archivo universitatis). Hi duo
iuvenes ex acadomia lovanicnsi, ut Societatis lesu institutum sequi possent, Colo-
niam ad P. Leonardum Kessel fugerant, ab eoque statim ad Socios ingolstadienses
atque ab his ilico ad viennenses ablegati erant. lacobus ^Tsanntele" (quod nomen
fortasse accurate scriptum non est) a P. Nicolao Lanoio in litteris 24. Aprilis 1552
Vienna Romam missis „Iacobus Aldenardensis" vocatur. Tertius novicius cum iis
venit „Rogerius Pepingensis" (cf. supra p. 334^), qui et ipse Lovanii Sociis so
iunxerat [Litterae quadrimestres 1, 507. 576. Polauciis 1. c. II, 568—569. Reiffen-
berij 1. c. p. 36—37. SocJier 1. c. p. 27—28). Ex verbis autem Canisii supra scriptis
intellegitur , post tres illos Colonia alios quoque Societatis scholasticos vel novicios
ingolstadium missos esse ; quorum nomina ignoro.
* ,Qui vos audit, me audit, et qui vos spernit, me spernit" (Luc. 10, 16).
* Cf. Ex. 16, 3. Num. 21, 4. 5.
8. Aprilis 1552.
401
destituimur pane vinoque coelesti, quia nulla est vasis munditia, quo
Ambrosiam et nectar excipiamus. Per tot ambages erramus, qui
breuissima semita perduci poteramus ad regnum, et omnib. tum copijs
tum voluptatibus affluere. Ah cur nondum placet opulenta in Christo
paupertas? Cur detrectamus suavissimum ' obedientiae iugumpi Cur
Christo vocanti, assistenti, et coUaboranti diffidimus? Nihilne nos
mouent tot aliorum exempla, qui multis nos parasangis praecurrunt
et anteuertunt, siue spectemus nobilitatem generis, siue fortunarum
rationem, siue doctrinae magnitudinem , siue vitae ornamenta con-
sideremus ? Proposita sunt ob oculos Christi verba, promissa, exempla,
consilia, quibus admoneamur, et incitemur ad perfectissimam \iuendi
normam, parata offeruntur ad pugnandum arma, et ad currendum"
et laborandum nihil deest, si tantum quae iacent ante pedes accom-
modemus. Vtinam, Vtinam aliquando sapiant, qui tot modis auidam
nostrae salutis*^ charitatem illam immensam audiunt ac vident, sed
audiunt ac vident tantum, proh dolor, ac pudor, tempusque diuinae
visitationis pulcherrimum neghgunt^ et vel improbe, vel frigide vel
praepostere transigunt praetermittuntue hanc ipsis oblatam, et agnitam
bene beateque viuendi occasionem. Videmus omnes vitae huius mise-
rias maximas plurimasque, temporum experimur difficultates asperrimas,
et vicissitudines rerum pene omnium sentim.us horribiles, perinde ac
si suum extremum agat mundus delirium, statim in nihilum collap-
surus. Quanto feliciores vos, qui extra turbas quiete, si vultis, et
perfecte si sapitis, vitam agitis, quique supra communem vulgi captum
intelligitis, quae ad voluntatem Dei bonam, beneplacentem
atque perfectam^ requiruntur. Potestne igitur, vos omnes ob-
secro. potestne inquam suam in vobis partem vendicare mundus tam
immundus quam malignus, vanus et caducus, in quo nihil perpetuum
beatumque'' comperiatis? Valeant hoc ipso nomine parentes, siquae*
numdi sunt quaerant in vobis, et non vosipsos ad summam summi
creatoris gloriam promouere contendant. Relinquite sarcinas, si cursum
vultis expeditum, et iucundum ad immortalitatem ; spes fallaces ex-
puite, si coelestes opes expetitis, diuitias rehnquite mortuis qui Christo
foetent^: Thesauros autem qui locupletant puras, et sanctas animas,
per mare per terras per tot discrimina rerum^ quaerite, sectamini,'
desiderate. Christus etiam suos habet negociatores et institores, in
his vos recenseri velim. Nostis accepta concreditaque vobis talenta:
liberaliter erogate, sed in salutem vestram et proximi: vestra studia
* sanctissimum ap. alf. ^' concurrendum ap. alt.
"^ salutis nostrorum ap. alt. <' beatumve ap. alt. " qui Co.^p.
' Cf. Matth. 11. 30. 2 Cf. Luc. 19, 44.
3 Rom. 12, 2. •• Cf. Matth. 8, 21. 22.
^ ^Per varios casus, per tot discrimina reruni Tendinius in Latiuni" (VeraiJiKs
Aeneidos 1. 1, v. 204. 205). '
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 26
402
125. Canisius Sociis coloniensibus.
sint lucra spiritualia, quibus ecclesiam ornetis, et locupletetis. Haec
milii suggerit animus, dum vos cum " venerabili P. Leonardo ob oculos
mibi propono, vobisque non secus ac fratribus seu germanis seu spiri-
tualib. consultum optime cupio. Nam tamotsi mea non egeatis ad-
hortatione, vt quae domi suppetit quotidie, tamen et locus et tempus
admonebant '' ne vos meo negligere silentio vellem, scribo interim (vt
fit) tumultuarie, scriptique fructum' hunc quamuis indignus postulo,
vt Canisium ex animo vestrum Christo quam maxime, et soepiss. com-
mendetis. Tantum ad crucem praeparemus animos: obedientiae iugo
premamus superbam ceruicem, in humilitate magis magisque proficiamus.
Dominus Jesus gratiam suam addat, qua duce et mundum et nos-
ipsos contemnamus penitus, vt regnum Dei perfecte in nobis" ad-
ueniat^ et summa Dei voluntas per nos compleatur. Ex literis
nouercae lubens intelligo, venturum isthuc fratrem meum M. Theodo-
ricum Canisium vt Domino Barduick^ adiungat sese, sic Dei pro-
uidentia ac sapientia (vt spero) disposuit vt is quem tam diu desideraui
tot suspirijs, tot gemitibus cupiui societati nostrae adiungi vt is in-
quam propius accedat ad vos quem effuso meo sanguine in societate
optarem et viuere et mori. Tum de altero fratre Ottone Canisio
scribit vt quiduis de illo statuam, et si velim ad me iuuenem euocem
Ingolstadium. Non rescribo tamen hoc tempore cum ex vrbe literas
expectem, quibus Argentinam, seu (vt alij voluntO Argentoratum pe-
stilentissimorum ^ haeresiarcharum sedem, Vienna mittar, vt venera-
bilis Patriarcha ^ iam, opinor, statuit *. Quare R. Prioris Carthusiensis
preces quas indigno et immerenti mihi tam ' fide communicavit nequa-
quam irritas esse ducatis. Ego singularem Dei prouidentiam con-
sidero, quum ad Argentinensem Academiam^ profectionem meam ad
tempus dilatam intueor, et praesertim quamdiu saeuissimi tumultus
" Sic recte ap. alt. ; Co>^p. : qui.
•^ apponebant ap. alt. " finem ap. alf. '^ perfecte nobis aj). alt.
" vocant ap. alt. ^ perditissimorum ap. alt.
t' cum ap. alt.
' Cf. Matth. 6, 10. Luc. 11, 2.
2 Andreae Herll, canonico S. Gereonis. * S. Ignatius.
♦ Canisius, inquit Polancia^, Argentoratum ,post Pascha mittendus credebatur" ;
sed „id fieri non poterat, ne compendium" theologicuni ,.tamdiu differendum esset,
quod tam avide admodum exspectabatur, et, ex quo Vicnnam pcrvenerant" Canisius
et Goudanus, „inter alias occupationes hanc vel primo loco habebant" (Chronicon
11, .567—569). Ac P. Nicolaus Lanoius Vienna 24. Aprilis 1552 S. Ignatio scripsit:
^Doctor Canisius propediem [in universitate] expositurus est compendium quoddani
theologiae, seu christianae doctrinae, quod opus jussu Serenissimi Regis nostri
P. Claudius [laius] concinnat in usum potissimum studiosorum et pastorum, qui in
ditionibus regiis dcgunt, quibus non conceditur diversas ob necessitates in academiis
diutius permanere" {LHterac qiiadriniefsfres I, 575).
^ Academia illa sive schola altior a loanne Sturmio rogebatur et propugna-
culum quoddam erat protestantismi.
8. Aprilis 1552. 403
in Germania non sunt consopiti ^ Non enim leges tantum, sed etiam
conciones inter arma silent ^. De meis Viennae conatibus quos Re-
uerendus p. prior, licet absens, promouet, vestraque pro me sacrificia
confirmant ex fratrum literis audietis. Hodie aditum parauimus nobis
ad vinctos , qui bis miseri vinctique censendi sunt , quod spiritualiter
non minus quam corporaliter vinculis impliciti, carcere concludantur.
Illis ego parochum (vt superbe loquar) praestare conabor, absoluam
a peccatorum ^inculis animas Christo assistente, pascam longa con-
fectas pene inedia vt verbo Dei reficiant sese \ Multi sunt et mise-
riam augeri sibi verentur magis, quam sperent liberationem. Christus
qui pro illis quoque mortuus est consoletur miseros, et si non in hac
vita, saltem in futuro saeculo vere liberos sakiosque reddat. Eos
vestris commendo precibus fratres, eoque magis quod Apostolica iubeat
sententia Mementote vinctorum tanquam simul vincti, et
laborantium tanquam et ipsi in corpore morantes^. Ad
quam rem nos praesentia permouere'' possunt exempia, quum" hic
de vicinis audimus Hungaris, quanta in eos crudeHtate grassetur Turca,
saepeque multa Christianorum millia plusquam tyrannice iugulat, no-
stroque vel certe nostrorum sanguine pasci potest, exsaturari non
potest non solum homicida ille , sed etiam (vt sic dicam) animicida *,
ecquis tantorum qui nunc coepisse tantum'' videntur, tumultuum aut
modus aut finis existet? Vndique premimur atque concutimur, domi,
foris, clam, palam, mille fraudibus, et artibus malis, At nullus quietis
pacisque solidae locus praeterquam in Crucifixi Domini vuhieribus,
huc ingrediamur fratres quamuis indigni : fontes hi nostras abluant
sordes sanguine, qui vel Adamantina" frangat, emolliat, et sanctificet
pectora. Haec requies nostra , hic portus , hoc asilum , nusquam aut
tutiores erimus, quocunque curramus: aut viuemus suauius quantas-
cunque sectemur voluptates. Mundus igitur suis exagitetur furijs,
conficiat sese, durare non potest, transit vt vmbra^, vergit ad
senium*^, et aetatem opinor decrepitam agit. Submersi nos in Christi
vulneribus non est cur conturbemur% gloriabimur potius in cruce
* et verbo Dei reficiam hosce miseros op. alt. ^ movere ap. alt.
"^ quoniam ap. aJt. '^ Hoc vocabnJiim hi ap. alt. deest.
* adamantem ap. alt. ^ somnum ap. alt.
^ Librariiis alter smim conturbemur posfca in contristemur nintavit.
* Tumultus ac latrocinia dicit, quae Albertus Brandenburgensis , Mauritius
Saxo, Guilielmus Hassus eorumque socii faciebant. Cf. supra p. 360 *.
" „Silent enim leges inter arma" : Ciccro, Pro Milone § 10.
^ Hebr. 13, 3. Quae Canisius in carceribus viennensibus praestiterit , vide
infra, monum. 92.
* Segedino (Szegedin) mense Februario a. 1552 a Turcis recuperato, Christia-
norum vexilla 40 et aurium amputatarum 5000 Constantinopolim missa sunt. Paulo
post Vesprimium (Wessprim) a Turcis occupatum multique ex militibus praesidiariis
trucidati sunt {Bncholtz 1. c. Yll, 303—304. /. r. Haninicr 1. c. II, 219—220).
' Eccl. 7. 1. Sap. 5, 9.
26*
404 125. Canisiiis Socii« coloniensibus. 8. Aprilis 1552.
dominii, spem vere beatam exspectantes ^; commoriemur vt
cito conglorilicemur capiti ^ sub quo crucifixo haud decet membra
esse delicata, sed excurro iterum, et a scopo videor aberrare, vos
mei vt in precibus memineritis etiam atque etiam precor. Dominus
Jesus Christus in sanctiss. vulneribus suis nos absorptos, ac mortuos
mundo faciat Amen". Viennae Austriae 8 [Aprilis 1552.]
frater in Christo minimus Petrus Canisius.
Reuerendo Domino ac P. Leonardo Kesselio professo Societatis
Jesu *, et reliquis cum eo commorantibus siue fratribus siue non Co-
loniae agrippinae.
Epistulani lianc anno 1552 datam esse haec eius verba patefaciunt : „Hoc
nondum ad vos perlatum arbitror, . . . Gaudanum et me Ingolstadio reuocatos esse."
Haec enim Canisius scribere non potuit nisi brevi post adventum fratrum , quos
Colonia Viennam venisse Kesselio refert; neque enim bi diu cunctari poterant,
Kesselium de adventu suo certiorem facere simulque nuntium de Goudano et Canisio
Ingolstadio revocatis ad Colonienses ^perferendum" curare. Ex epistula autem ab
Erardo Avantiano (Dawant, „Erardo Leodiensi") S. J. Vienna 8. Aprilis 1552 ad
Socios colonienses data constat eosdem 2. Aprilis Viennam advenisse ^. Cum igitur
ex apographo Cospaeani intellegatur Canisium die 8. alicuius mensis scripsisse, du-
bium esse non potest, quin 8. Aprilis 1552 scripserit, eiusque epistula una cum litteris
ab Erardo datis Coloniam missa sit.
Cospaeanus in pagina quarta apographi sui praeter inscriptionem , quae iam
supra proposita est, ]ianc etiam alteram posuit: „Quaeso deferatur haec epistola
Venerabilis P. M. Petri Canisij Neomagi sacrae paginae doctoris ad Reuerendum
Dominum ac P. Abbatem laetiensem agentem laetijs." Exstat etiam epistula a
Cospaeano ad eundem abbatem — praeclarissimus Ludoviciis BIosIks, „alter Ber-
nardus", is erat — Colonia 11. lunii [1552] data, in cuius extrema parte haec verba
sunt : ,Mitto tibi literas aliquot fratrum, vt eorundem exercitia in studijs et pietate
cognoscas, et non verearis ad hoc sanctum institutum impellere quos putas idoneos." "
Societati lesu Blosius certe se praestitit amicissimum ; ad quod probandum epistula
sufficit, quam de eadem anno 1554 ad Viglium de Zwichem consilii flandrici prae-
sidem dedit '. lacobus Dogius S. J. Lovanio 7. lulii 1553 Cospaeano scripsit: Eo
ipso tempore a P. Adi*iano Adriani S. J. Blosium abbatem ac D. Ursmarum eius
procuratorem spiritualibus S. Iguatii exercitiis excoli ; post eos autem priorem
* Omittitur in ap. aJf.
* Gal. 6. 14. 2 Tit. 2, 13. -^ 2 Tim. 2, 11. 12. Rom. 8, 17.
* Statutuni quidem erat, ut Kessel anno 1552 sollemnem votorum professioncm
faceret; sed propter tempestates, quas supra scripsimus, in 27. lanuarii 1553 ea
reiecta est {Reiffrnhcrg 1. c. p. 87. 39. Cf. Littcras quadriincstrcs I, 462).
* *Cod. colon.: ^Epistt. ad Kessel. I" f. 79\
" Cospaeanus in iisdem litteris ,Rev. Procuratorem D. Vrsmarum", „D. Pa-
schasium", ,D. Julianum des Marliers" salutat.
' Gallice, prout a Blosio scripta est, primum est edita a L. Dclplacc S. J.,
L'etaVdissonient etc. p. 5* — 7*. In qua Blosius , praeter alia , scribit: „11 est plus
quo manife.st que ladicte Societe est mise sus de la volunte divine. . . Quant est
des privileges que Nostre sainct Pere leurs a donne, ils sont entierement necessaires
pour leur vocation." Cf. etiam /. M. Prat S. J . Leben imd Wirken des R. P. Peter
de Ribadeneyra, iibersetzt von P. M. Grubcr S. J. (Regensburg 1885), p. 83—90,
et Folaiici Chronicon III, 277—278.
126. Canisius loanui de Polanco. 7. Augusti 1552. 4()5
nionasterii laetiensis easdeni meditationes esse instituturum. Jntantum afficitur
abbas ad Societatem quod (sicut dixit mihj) iungeret se sine dilatione eidem nisj
obstaret monasticus ordo." ' In Societate autem lesu inter libros, quorum lectio
magistro noviciorum commendatur, ,ut deceptioues, quae in spirituali vita accidunt,
non tantum experimento, sed etiam lectione intelligat^ .Ludovici Blosii opera*
laudantur ^.
126.
CANLSIUS
P. lOANAI DE POIiAXCO,
secretario Societatis lesu.
Vieima 7. Augusti 1552.
Ex autographo (2°; 3 pp. ; in p. 4. inscr. et pars. sig.).
Partem epistulae (Jl Reverendo Padre nostro Don Claudio" — „Patrono de
tutti li Catholici"), ad nostram scribendi rationem accommodatam edidit Boero, Ca-
nisio p. 89—91 et laio p. 55. 213—216; ex Boero transcripsit Prat , Le lay
p. 484—486. Altera particula est in editoris „Katechismen des sel. Petrus Cani-
sius" p. 18.
Ad vitam P. Claudii laii describendara hanc epistulam adhibuit P. Eks. Nie-
remherg S. J., Varones ilustres de la Compafiia de Jesus VI (2. ed., Bilbao 1890)
27—28.
P. Claudiuni laiiiin pridie fehri exstinctum esse. Qitam diligenter is apud
haerelicos Germaniae lahoraverit , et quam perspicue et suaviter theologiam docuerit.
De argumeiitis quihusdam theologicis a laio Jn scriptis" explicatis. Qiiam carus
idem auditorihus ac procerihus Germaniae fuerit. Episcopatum tergestinum ab eo
recusatuni esse. De eius pcuq^ertate , pietate in Christi passionem et in rosarium
B. M. V. De Martino Olacio Societatem ingressuro et Nicolao Lanoio collegio vien-
nensi praeficiendo. Se totum esse in catechismo conscrihendo. A Tiircis summa
timenda; sanguinem iam pro nomine lesu fundendum esse.
lESVS
Molto Reuerendo in Christo Padre mio.
La gratia et pace del Signore JESV CHRISTO sia sempre con
noi, et cresca ne i cuori nostri continuamente Amen. Non posso
scusarme giustamente io, hauendo receputo tanti beni da V. R. P.
et lassando per tanto tempo de scrieuere et dimostrar la debita gra-
titudine. Per la qual cosa io me rendo debitore de pena et de culpa,
lesus. Multum reverende in Christo pater. Gratia et pax domini lesu Christi
semper nobiscum sint et in cordibus nostris continuo augeantur. Amen. Non possum
iuste me excusare, quod, cum tanta a reverenda paternitate tua beneficia acceperim,
tam diu tibi non scribo neque gratum , quo me esse decet, animum declaro. Hac
1 Epistula Dogii autographa est in codice colon.: „Litt. Epistt. var.% in f.
non sign. In litteris, quae de rebus collegii S. J. coloniensis ad praepositum gene-
ralem datae sunt Colonia 29. Septembris 1559, haec sunt: ^Adfuit nobis R. D. Abbas
Laetiensis D. Ludouicus Blosius et D. Nicolaus Eschius" (Ex *apographo litterarum
illarum antiquo, quod est in codice „Annvae literae CoIIegii Soc.'" lesu Coloniae
ab — 1553. vsq. ad annum 1660 inclusive Liber 2." Coloniae, in archivo studioruui
fundatorum). ^ Regulae magistri noviciorum c. 1, n. 8.
406 126- Canisius loanni de Polanco.
et prego humilmente V. R. P. che mi perdoni questa grandissima
negligentia, et non lassi de raccomendarme al Signor benedetto nelli
suoi santi sacrifitij et pregeri.
II Reuerendo Padre nostro Don Claudio ^ poi che fusse recidiuato
nella febre, et hauesse il 4° paroxismo della tertiana, et non fusse
niente desperato delli duoi medici piu valenti in questa citta, li quali
ogni di veneuano " duoe volte per visitarlo, et poi che s' usasse ogni
cura et diligentia d' adgiutarlo (come e debito) nientedimeno non
ostante tutto questo , perch' il Signor e sopra tutto , et vol mostrar
la sua prouidentia et bonta sopranaturale inuerso alli suoi, ecco ha
reso la santa anima al suo eterno et sempre benedetto creatore, et
in presentia de tutti li Padri et fratelli hauendo gia il santo oleo
pigliato, se partette da noi suoi figlioli a quello altro mondo, sicome
il Santo Martino ^ lassando a tutti grandissimo desiderio di retenirlo
si fusse stato piaciuto al Signor omnipotente, et mostrandoci la via
diretta per andar a Christo tanto nella vita, quanto nella morte, la
qual e li stato tanto piu deletteuole, quanto maggiori traualli, pericoli
et miserie hora qui se rappresentano V per li Turchi appresso, 2" per
le heresie ^, 3" per le guerre crudelissime, sicome per tutta alemannia
forze mai inanzi sono state*. Et cosi al santo giorno quando se celebra
la festa della Transfiguratione di JESV Christo S. N. ° il Reuerendo
igitur de causa et poenae et culpae me reum profiteor deraissoque animo R. P. V. rogo,
ut summam hanc neglegentiam mihi ignoscat neve omittat Deo optimo maximo in
sanctis sacrificiis precibusque suis me commendare.
Reverendus pater noster dominus Claudius ', cum in febrim recidisset et quartam
tertianae febris accessionem passus esset, neque ulla ratione a duobus medicis, qui
in hac civitate peritissimi sunt quique singulis diebus bis eum invisebant, esset
desperatus, cumque curam debitam diligentissime ei impendissemus ; haec omnia
quamvis praestita essent, tamen, quia dominus imperio tenet omnia ac providentiam
suam benignitatemque supernaturalem suis exhibere vult: en sanctam animam
aeterno ac semper laudando creatori suo reddidit , et , sacro munitus oleo , pa-
tribus et fratribus omnibus adstantibus , a nobis filiis suis in alterum illum abiit
mundum , sicut sanctus ille Martinus -, omnibus maximum relinquens desiderium
Claudii secum retinendi, si domino omnipotenti placuisset, et rectam nobis, qua ad
Christum accedamus , viam tum in vita , tum in morte demonstrans ; quae quidem
mors eo iucundior ci fuit, quo maiores labores, pericula, calamitates oculis nostris
nunc proponuntur, quae oriuntur 1° ex Turcis nobis vicinis, 2" ex haeresibus ^, 3° ex
bellis , quibus atrociora in Germania fortasse antea fuere nunquam ■*. Sacro igitur
die, quo festum fit transfigurationis lesu Christi domini nostri ^, revercndus ille pater
ex hac valle miseriis plena elatus in montem sanctum ascendit, ut Christum perfecte
* veneuenano aidoc/r.
' P. Claudius laius.
^ Canisius mortem sancti Martini turonensis episcopi significat, quam describit
Sulpicius Severus in epistula tertia, ad Bassulam data.
' Quantopere tunc Austria haeresibus perturbata et corrupta fuerit, ostendit
Jansscn 1. c. IV, 95—105. ■• Cf. supra p. 403'. * 6. Augusti.
7. Augusti 1552. 407
Padre se leuo de questa valle piena de miseria, et ascese nel monte
santo per veder Christo perfettamente et godere con Sant Piedro
della bellezza della diuina natura^, sicome per tanti anni egli liebbe
sempre desiderato. Adunclie sia benedetto il Signor eterno, il qual
puo et vuole dar tanta gratia alli suoi fedeli seruitori, che loro com-
mincino bene, et meglio procedeno sempre inanzi, et finiscono il santo
curso perfettamente nel seruitio della sua diuina Maiesta, non ob-
stante tutta la malitia del mondo et del inimico infernale.
Non me voglio stendere per dimostrar la vita eccellente et piena
de edificatione de questo benedetto Padre. Per che sicome sa V. R. P.
nessuno della compagnia fin a qui ha laborato piu, et patito tanto ap-
presso li heretici in Alemania, et sempre ha lassato in tutti li luogi
doue e stato , buonissimo odore et tanta edificatione , che quasi tutti
lo hanno voluto ritinir appresso di se. Et benche era vecchio - non
mancaua nelle lettioni continue, con grandissima satisfattione et con
vna gratia et suauita mirabile, talmente che quasi nessuno poteua
esser offeso da sua Riuerenza ^. Et per quanto al modo de leggere, era
tutto chiaro espedito , methodico , dechiarando con buona perspicuita
et facilita quelle difficili materie de iustificatione, de predestinatione,
de fide et operibus et de altre simili controversie , dando anchora in
scriptis queste materie non sensa pocha faticha*. Perche essendo
videret et cum sancto Petro divinae naturae pulcliritudine delectaretur ', id quod
per tot annos semper desideraverat. Grates itaque domino aeterno agantur, qui
fidelibus servis suis tantam gratiam dare et potest et vult, ut bene incipiant et
melius in dies progrediantur ac sanctum cursum perfecte absolvant in servitio divinae
maiestatis, quantumvis ab hominibus et a satana oppugnentur.
Nolo prolixe demonstrare, quam praeclare beatus ille pater vixerit quantaque
virtutis exempla nobis praebuerit. Scis enim, reverende pater, usque adhuc neminem
e Societate apud haereticos Germaniae plus laborasse quam ipsum tantaque passum
esse ; et semper omnibusque locis, in quibus moratus est , optimum odorem reliquit
atque animos ad pietatem adeo excitavit, ut fere omnes eum secum retinere vellent.
Et licet aetate gravis esset -, assidue docere non omittebat , idque cum maxima
auditorum satisfactione , ac mira quadam gratia et suavitate , ita ut fere uemo a
reverendo illo patre ofifendi posset ^. Quod autem ad docendi modum attinet, omnino
clare, expedite, ratione et via docebat, bona cum perspicuitate et facilitate difficilia
illa argumenta exponens, quae sunt „de iustificatione", ,de praedestinatione-', ,de
fide et operibus", de aliis eius generis controversiis. Quae argumenta etiam scripto
haud sine parvo labore exposita tradidit *. Nam cum serenissimo Romanorura regi
' Canisius epistulam et evangelium tangit, quae in missa illius festi leguntur :
2 Petr. 1, 16—19. Matth. 17, 1-9.
2 Natus erat 1500—1504 {Boero, laio p. 9).
^ laius in universitate viennensi Pauli epistulam ad Romaiios datam expli-
cabat [Litterue qitadriinestres I, 407. 458. 575. Polancus 1. c. II, 269. 567. Orlan-
liiniis 1. c. I. 11, n. 41. los. Ritter von Aschbach , Geschichte der Wiener Univer-
sitat III [Wien 1888], 95).
* Vide, quae huic epistulae subicientur, in n. 2.
408 126. Canisiuy loanni de Polanco.
tanto grato al Serenissimo Re delli Romani (il qual per respetto de
sua Riuerenza se mosse prima a far qui il Collegio per la Compagnia)
et essendo dico tanto visitato delli aulici, et prelati, et professori, et
hauendo anche la superintondentia deUa casa* et cura de tutti li
fratelli^ non pocho staua impedito, et pur andaue'" inanzi con grand
dih"gentia nella lettione quotidiana et ordinaria, et oltra il soHto tie-
neua vn buon numero de auditori, fra K quali si trouorono' molti
preti et prelati. Ma sicome io dissi inanti, non intendo de splicar
la vita de questo Reuerendo Padre, il qual fra li primi nostri Padri
e stato eletto da Dio, et pareua poi vn' Apostolo de Germania (dicam
enim quod sentio) et e stato fauoritissimo et amatissimo delU pren-
cipi et Veschoui in Alemania, facendo anche non pocho frutto ap-
presso di quelli nelle diete Imperiah ^. Et se sa bene , con quanta
gratia sia stato nel Concilio tanto in Bolongia quanto in Triento ^,
doue li e stato offerto il Veschouato Trigestino, et benche li fusse
fatta grandissima instantia etiam ex parte del Serenissimo Re delli
Romani, tamen mai se ha vohito inclinar a pigliar quella o altra
prelatura*. Nella pouerta se eccercitaua grandemente, caminando
tam gratus esset (qui huius reverendi patris auctoritate primum motus est ad
collogium Societatis constituendum) , cumque tam saepe ab aulicis , praelatis , pro-
fessoribus inviseretur, atque etiam domui nostrae praeesset et omnium fratrum curam
gerere deberet ', a docendo multum impediebatur ; attamen magna cum diligentia
scholam cotidianam et ordinariam habere pergebat, ac solito plures habebat audi-
tores, inter quos multi sacerdotes et praelati erant. Sed, sicut ante dixi, nolo ego
vitam enarrare reverendi huius patris, qui inter primos patres nostros a Deo electus
est et postea apostolus quidam Germaniae esse videbatur (dicam enim quod sentio) ;
qui Germaniae principibus et episcopis gratissimus et carissimus fuit atque etiam
niultum iisdem profuit in comitiis imperii -. Ac uotum est, quanta cum gratia concilio
interfuerit tum Bononiae tum Tridenti^; ubi episcopatus tergestinus ei oblatus est ;
et licet maxiine ei instarent, etiam verbis ac nomine serenissimi Romanorum regis,
numquam tamen induci potuit, ut hanc aliamve dignitatem ecclesiasticam acciperet^.
In paupertate diligenter se exercebat, in veste trita et obsoleta per aulas principum
Correxi ; Caimius: cosa. ^ Sic ; ded legendum esse videttir: andaua.
Sic; sed legendum (ni fallor) : trouarono.
1 laius primus coUegii viennensis rector erat {Socher 1. c. p. 25).
^ laius comitiis imperii interfuit, quae habita sunt Spirae a. 1542, \'ormatiae
a. 1545, Augustae a. 1550.
* Hieronynms Seripandus, ordinis Eremitarum S. Augustini magister generalis,
ex concilio tridcntino 8. Februarii 1547 loanni Hoffmeister, eiusdem ordinis per
Germaniam vicario generali, de laio haec scripsit: ^Amari te a bonis omnibus qui
hic sunt scito et praecipue a Claudio viro et doctissimo et piissimo, quom quoties
videmus, videmus autem saepe, exclamare cogimur: Utinam multos Claudios habe-
remus!"' Integram epistulam primus edidit Nic. Paiilns (Der Augustinermunch Jo-
hannes Hoffmeister [Freiburg i. Br. 1891] p. 419—420).
* Fr. Kroiies perperam affirmat Ferdinandum episcopatum tergestinum ad
Canisium deferre voluisse (Handbuch der Geschichte Oesterreichs III [Berlin
1879J. 252.
7. Augusti 1552. 409
per le corte" con vna veste detrita et veccliia et facendo resistentia
[aj quelli Signori, liquali a sua K. offeriuano piu che bisogniaua. Hebbe
ordine mirabile nella vita sua, sicome qualche volte mi ha detto,
ogni di scercitandose in vn' articolo della passione de Christo, et ha-
uendo molti belli discorsi sopra il Rosario della vita de Christo, et
pigliando molta devotione nella Corona , et sequitando li misterij del
Verbo incarnato et conformandose alli mysterij secondo che 1' Ecclesia
li rappresenta, sicome della Resurrectione, della Natiuita del Signor etcc.
Non dubbito niente, che il suo transito sarra dolorosissimo '' a molti, et
volesse II Signor eterno, che noi li suoi figlioli poi che siemo priui
de tal buon padre, il qual ha procurato et gouernato prima questo
Collegio, che noi dico retenessimo la heredita delli singulari doni, con
h quali tutta la sua vita e stata ornata et risplendente per la gratia
diuina. Grandissimamente se resentano tutti de questa morte et chiamano
il padre vn angelo de dio et il padre et Patrono de tutti li Catholici ^
Quanto al Reuerendo Don dottore OLaue^, il predetto Padre
(uiua in gloria) se rallegro inanzi la morte per vna lettera del Signor
Dottor, et rigratio al Signor eterno per vna tanto buona determina-
tione, cio e che lui se facesse della Compagnia sequitando il trattu
diuino et lassando lo humano spii^itu. Ma il seruitor del Dottor, non
ha mostrato 1' affettione alla Compagnia , ne ha voluto far alcuna
incedens, iisque proceribus resistens, qui plus, quam ei necesse esset, oflferebant. Egre-
gium in vita sua ordinem adhibebat: singiilis diebus — id ipse nonmimquam milii dixit —
in parte aliqua passionis Christi se exercebat, ac multos pulchrosque sermones de
rosario vitae Christi habebat, et eam precandi rationem, quam coronam dicimus,
magna pietate studioque prosequebatur, et mysteria Verbi incarnati ordine perlustrabat
ad eaque se accommodabat ea ratione, qua ab ecclesia repraesentantur, verbi gratia
ad resurrectionem domini , ad eiusdem nativitatem etc. Neque ullo modo dubito.
quin eius obitus multis acerbissimus futurus sit; et utinam nos filii eius, postquam
tam bono patre orbati sumus , qui primam collegii huius procurationem et guber-
nationem habuit, utinam, inquam, singularium illorum donorum hereditatem teneamus,
quibus tota eius vita per divinam gratiam ornabatur et resplendebat. Omnes eam
mortem acerbissime ferunt, ac patrem illum angelum Dei et patrem ac patronum
catholicorum omnium appellant '.
Quod ad reverendum dominum doctorem Olavium ^ attinet, pater Claudius (vivat
in gloria) ante mortem epistula domini illius doctoris recreatus est et pro optimo con-
silio, quod is cepit, domino aeterno gratias egit ; Societati enim nostrae nomen dare
decrevit, divinum sequens ductum et humanam neglegens sapientiam. Famulus autem
doctoris in Societatem propensum se non ostendit neque ullo modo statuit apud nos
Sic; fortasse legendniti: la aut: corti. '' dolorissimo aiitoyr.
^ ^Academia . . . ad eius cohonestandas exequias vniuersa conuenit. . . Am-
plissime Franciscanos apud Patres, a quibus plurimum diligebatur, in templum
S. Nicolai . . . elatus est" : Orlandinus 1. c. I. 12, n. 35 — 36. Cf. Socher 1. c. p. 37
et Polancum 1. c. 11, 572 — 574. Canisium in illis exsequiis de mortui laude dixisse
alii referunt. Cf. Riess 1. c. p. 112. Doero, laio p. 217.
2 De Martino Olavio vide supra p. 298.
410 126. Canisiiis loanni de Polanco.
determinatione per star con noi altri, et cosi e tornato (sicome disse)
al Reuerendo P. Confessore del Imperatore ^, et non ha satisfatto alla
buona speranza et intentione del suo Patrono Dottor Olaue.
lo me sento molto obligato alla sua Reuerentia et humilmente me
raccomendo nelle sue sancte orazioni, et rigratio infinitamente alla
S. R. perche ha mandato la BibHa a questo collegio, et nella litera
sua dimostra la charita piu che meritiamo ^. Quod coepit in eo et in
nobis Dominus vsque conseruet et augeat idem^, perpetuetque, vt e
magnis paruuli, e paruulis magni* fortes et ardentes in Christo effi-
ciamur. Amen.
Quanto aUa superintendentia di casa. sappia V. R. P. che secondo
il parere del Reuerendo P. Goudano '^. del P. Victoria ^ et de M. Scho-
richio "^ et anche secondo il mio giuditio — delli altri non mi dubbito —
non se nessuno qui tanto a proposito per esser superior, com' e il
R. P. Don Nicolao Lanoy^ et questo V per la sua grand prudentia,
discretion et sperientia in gouernare si come sa meglio V. R. 2° perche
manere, ideoqne (sicnt dixit) ad reverendum patrem confessarinm imperatoris ' rediit
neqne bonae spei et voluntati doctoris Olavii patroni sui satisfecit.
Ego reverendum illum virum valde amo atque sanctis eius precibus demisse me
commendo et immensas ei gratias ago, quod exemplum illud sacrae Scripturae collegio
huic miserit quodque in litteris suis maiorem quam mereamur charitatem exhibeat *.
Quod coepit in eo et in nobis dominus , usque conservet et augeat idem ^ per-
petuetque , ut e magnis parvuli , e parvulis magni *, fortes et ardentes in Christo
efficiamur. Amen.
Quod ad domus nostrae praefecturam attinet, sciat reverenda paternitas vestra,
ex sententia reverendi patris Goudani ^, P. Victoriae ", M. Schorichii ' atque etiam
meo iudicio — nec dubito, quin ceteri idem sentiant — , neminem e nostris ad munus
superioris tam idoneum esse quam R. P. dominum Nicolaum Lanoy ^, idque 1°,
quia vakle prudens , modestus , in gubernando exercitatus est , quod R. V. melius
novit quam nos; 2° quia nsque adhuc officium illud administravit; nam R. P. Clau-
^ Petrus de Soto 0. Pr. Dilingae theologiam docebat.
" ,Kx pecunia, quae de viatico non exiguo superfuerat , " anno 1551 a Sociis
libri multi empti erant ; „cum enim nullo in pretio essent D. Thomas ac S. Bona-
ventura et alii huiusmodi Patres, opportune admodum nostri eorum opera coeme-
runt, antequam pharmacopolis , ut coeperant, venderentur' : Polancus 1. c. II, 275.
3 Cf. Phil. 1, 6.
* Cf. Matth. 18, 2—4. Marc. 10, 15. Luc. 10, 21. 1 Cor. 13, 11. Gal. 4, 3—5.
* Hic, ubi Viennam advenit, in universitate Genesim exponendam suscepit.
laio mortuo epistulas Pauli interpretatus est {Litterae quadrimestres I, 575. Polancun
I. c. II, 567. 573).
® loannes Vittoria, hispanus, domi grammaticam graecam Clenardi et Ciceronis
librum de amicitia praelegebat {Litterae quadriiuestres I, 408). Idem hoc ipso
anno 1552 sacerdos factus, in templo S. loannis Baptistae railitum ordinis eiusdem
S. loannis ,ordinarias conciones" italice habebat {Pohnicus I. c. II, 270. 571).
■^ Fr. Petrus Schorich ^lsocratem graecum" domi explicabat, et inde a festo
paschali in monasterio quodam ,ordinarias conciones" germanice habebat {Polancus
I. c. II, 270. 571. Lifterac quadrimestres I, 408).
8 De lioc vide supra p. 140 '. 268 ^. 288 ^.
7. Augusti 1552. 411
fin aqui lia fatto questo uffitio poi che il R. P. Claudio (sia in gloria)
stette tanto impedito nel leggere et pratticare con li forestieri.
3° perche non hauendo questo Padre assai talento per satisfar a questi
auditori nelle sue lettioni, le quali sono visitato da pochissimi ^, para
che sarria per maggior frutto , se sua R. s' occupasse solamente con
la casa^, doue non se troua nessuno, che sia conueniente per hauer
tal faticha se non con grand danno delle lettioni et prediche et altre
occupationi spirituali oltre la composition della dottrina Christiana^.
Et questa opera fin a qui a me da tanta faticha (perche pocho adgiuto
danno li altri Padri) che a pena mi basta tutto il tempo. Altramente
sicome io spesso detto [sic] al R. P. Claudio, io hauerei caro d' eccer-
citarme nelli monasterij de moniche, nella pregione, nelli hospitali etcc,
se non me retenesse questa opera. Et cossi mi respose sempre il
predetto Padre, che io lassasse tutto il resto et me desse con tutto
il tempo a componer questa Opera. Et tamen post tot menses he-
dius (qui sit in gloria) docendo et transigendo cum extraneis a gubernatione domus
nuiltum impediebatur ; 3° quia liic pater eam docendi non liabet facultatem, qua hisce
auditoribus satisfacere possit , et paucissimi eum audiunt S commodius fore videtur
eum soli domui nostrae curam impendere ^ ; neque enim in ea quisquam alius eum
laborem sustinere posset nisi cum magno detrimento scholarum et contionum atque
aliarum occupationum sacrarum, ut nihii dicam de doctrinae christianae compo-
sitione ^ Atque hic labor adhuc usque tanto mihi est oneri (ceteri enim patres
haud multum in eo me adiuvant), ut tempus omne vix mihi sufficiat. Ceterum quod
R. P. Claudio saepe dixi, ego monasteriis virginum sacrarum, custodiis, nosocomiis etc.
libenter operam dicarem, nisi hoc labore cohiberer. Atque hoc semper pater ille
mihi respondebat me omnibus aliis rebus neglectis integrum tempus in hunc librum
conscribendum irnpendere debere. Et tamen post tot menses haeremus adhuc in
^ Lanoius in universitate viennensi librum quartum Sententiarum Petri Lom-
bardi explicabat, domi dialecticam Sociis exponebat [Litferae qumlrimcstres I, 407
ad 408. Polancus \. c. II, 269. 270).
2 ,Convenerunt Sacerdotes cum Magistro Petro Schorichio , quod ex antiquio-
ribus is esset, et in Superiorem elegerunt P. Nicolaum Lanoyum, donec P. Ignatius
aliquid statueret; qui tamen postea eumdem Rectorem vel confirmavit vel instituit" :
Polancus 1. c. II, 572. Falso affirmat Philippson Canisium a. 1552 collegii vien-
nensis rectorem fuisse (Westeuropa p. 47). Canisius numquam hoc officium tenuit.
^ Ferdinandus I. universitatem viennensem restaurare vehementer cupiens,
anno 1551 ab eadem postulavit, ut enchiridia quaedam in usum scholasticorum com-
ponenda curaret: grammaticae, rhetorices, dialectices atque etiam catechismum
(,ein gemeinen christlichen Catechismum") et „Methodum doctrinae catholicae".
Academia regi proposuit, ut doctrina illa christiana a laio conscriberetur ; quod regi
maxime placuit. At laius 9. Octobris 1551 Ignatio scripsit se opus illud nec re-
cusare voluisse, inconsultu Ignatii, nec in se suscipere, cum nec tempus nec materia
sibi suppeteret; rogare se igitur, ut aliquis mitteretur, qui rei operam dare posset
{Polancus, Chronicon II, 275 — 276. Sehast. Mitterdorffer S. .1., Conspectus Historiae
Universitatis Viennensis ab Anno M.CCCC.LXV. usque ad Annum M.D.LXV. [Viennae
1724] p. 181—182. Rud. Kink , Geschichte der kaiserlichen Universitat zu Wien
I" [Wien 1854], 161—162. Boero , laio p. 202—205. Editoris „Katechismen des
sel. Petrus Canisius" p. 11 — 16. Vide etiam, quae infra adnotabuntur ad epistulam
Canisii 12. Octobris 1553 Polanco missam).
412 126. Canisius loanni de Polanco.
remus adhuc in principijs, nec video quem breui progressum facere
possim 1. Per la qual cosa desidero spetialmente hauer buon auiso de
V. R, P. perche non sto contento et quieto con tutta questa faticha
hauendo paura che per molti anni non si potrebbe finir, se io con-
tinuaro cosi con le lettioni ^, de sequitar questa impressa. Dominus
ad gioriam suam uertat omnia, 0 si fusse qui vn Laynez o vn Sal-
principiis , nec video , quem breui progressum facere possim '. Quare reverendae
paternitatis vestrae consiliis adiuvari veliemeuter cupio ; licet enim tantum labora-
verim, nec contentus nec tranquillus sum; nam vereor, ne per multos annos opus
hoc imperfectum maneat , si ita pergam docere simul et scribere ^. Dominus ad
gloriam suam vertat omnia ! 0 si Lainii vel Salmerones vel Olavii bic essent, quanto
facilius totum hoc opus absolveretur! Sed reverentiam vestram fidele consilium
^ Cum his Canisii verbis (se a ceteris patribus haud raultum adiuvari , post
tot menses in principiis haerere) fortasse haud ita facile componi possunt, quae Po-
lanciis scribit: „Compendium quoddam theologiae vel doctrinae christianae , quod
jussu Regis P. Claudio commendatum fuerat, . . simul a nostris illis doctoribus"
laio, Goudano, Canisio anno 1552 „concinnabatur. . . . Quamvis quod ad ordinem
attinet et res dicendas a P. Claudio ac P. Gaudano ex bona parte formaretur, P.
tamen Canisius, praeter inventionem, stylum addebat" et operi „formam ultiniam
imponebat", atque ideo ^fieri non potuit", ut post Pascha anni 1552 ^argentinensihus
eum expetentibus" mitteretur (Chronicon II, 567 — 569). Certe Canisius non pro-
fecerat tantum, quantum dicit Polancus. Ac 29. Novembris 1552 idem Folancns
P. Nicolao Lanoio Ignatii nomine scripsit compendii theologici „conficiendi curam
praecipuam committendam aut Patri Laynez aut Patri Olave" (Chronico [II, 569]
adnotatum ab eiusdem editore). Quibus litteris acceptis Canisius consilium suum
ita mutasse videtur, ut opus, quod antea theologiae studiosis instituendis destinatum
erat, iuveiituti omni docendae destinaret et pro ^Summa theologica" catechismum
substitueret. Nisi quis dicere maluerit Canisium duobus libris conscribendis simul
dedisse operam , compendio theologico et catechismo, donec autumno a, 1552 com-
pendii compositio aliis committeretur. Sive autem unum sive alterum quis dixerit,
hoc certum est nec laium nec Goudanum catechismi auctorem dici posse. Nam Cani-
sius, summae vir modestiae, cum ter de catechismi sui ortu publicum redderet testi-
monium, neutrius umquam fecit mentionem (Summa [Coloniae 1566] ep. dedic. f. 2" — 4"^.
Opus catechisticum ed. P. Bmacus [ed. 2., Coloniae 1577] ep. dedic. f. a2^ — b*.
Summa [Dilingae 1571] ep. dedic. f. A^"-— AS**. Canisii verba posita sunt in cditoris
„Katechismen" etc. p. 15*). Atque etiam in autobiographia simplicitcr affirmat cate-
chismum illum a se „conscriptum" esse; vide supra p, 63. Nec tamen dubitari
potest, quin Canisius in catechismo conscribendo rebus illis usus sit, quas laius et
Goudanus in compendium illud theologicum contulerant. Commentaria quaedam
theologica a laio relicta, quae Canisius in labore suo adhibuisse videtur, etiam nunc
supersunt; vide quae post hanc ipsam epistulam ponentur. Tandeni fateri oportet
etiam Canisii „Summam" aliqua ratione compendium theologiae esse; quo nomine
appelhita est in ^lnstructione", quam S. Ignatius a. 1556 collegio pragensi dedit
(Cartas de San lynacio VI, 456. Cf. „Instructionem" collegio ingolstadiensi datam
I. c. p. 506).
^ Canisius ,sub aestatem" a. 1552 in uuiversitate compendium illud theo-
logicum „enarrare simul et dictare coepit" ; quod , „antequani absolveretur , immo
ipso in initio, prout concinnatum erat, praelegi et citari incipiebat" {Polancus 1. c.
II, 567. 569). Haec usque adhuc ignota eraut. Sacchinus refert Canisium „bis in
hebdomada" scholas in academia habuisse (De vita Canisii p. 65). Domi inferiorum
classium praefecturam gerebat : vide infra, monum. 92.
7. Augusti 1552. 413
meron , o Olaiie , quanto piu facilmente s' espederia tutto il negotio.
Ma V. R. spero hauera buon consiglio tanto in questo, quanto in tutte
r altre cose a me conuenienti. Dominus lesus nos doceat suam im-
plere voluntatem et obedientiae satisfacere.
Viennae 7 Augusti 1552
Qui se tieme 1' obsidione dalli Turchi, essendoli tanto vicini et
guadagnando ogni di piu et piu in Vngaria. Doncha V. R. P. ci
adgiuti con li communi sacrifitij delli R, Padri accio senza ogni repu-
gnantia siamo sempre apparacchiati tanto per morire quanto per
viuere nella sancta obedientia. Certo non se potria dire in quanto
pericolo stia 1' Imperio et tutta Alemangia. Vtinam non impleta
essent iniquitates Amorrheorum ^. Spargiamo il sangue per
il dolce nome de lESV. non adgiuta piu confessarlo solamente con
la bucca, lauemus stolas nostras in sanguine agni^ qui
sanguinem requirit pro sanguine ^, et saepius morte potius quam vita
placatur. II Signor ci conserui in sua sancta gratia.
Figliolo de V. R. in Christo
Piedro Canisio.
t Al Reuerendo Padre mio in Christo Don loan Polanco della
Compagnia de lESV in Roma.
mihi daturam esse spero tum in hac re tum in ceteris omnibus mihi convenientibus.
Dominus lesus nos doceat suam implere voluntatem et oboedientiae satisfacere.
Viennae 7. Augusti 1552.
Hic timent, ne Turcae obsidionem urbi inferant: vicinissimi enim sunt et sin-
gulis diebus in Hungaria occupanda proficiunt. Adiuvet nos igitur, quaeso, reve-
renda paternitas vestra communibus reverendorum patrum sacrificiis, ut semper,
nihil repugnantes, parati simus et ad moriendum et ad vivendum in sancta oboe-
dientia. Oratione certe exprimi non potest, quanto in discrimine imperium et Ger-
inania tota versentur. Utinam ne impletae essent iniquitates Amor-
rhaeorum!' Sanguinem fundamus pro dulci nomine lesu ; neque enim modo refert
solo illud ore profiteri ; lavemus stolas nostras in sanguine agni", qui
sanguinem requirit pro sanguine ^, et saepius morte potius quam vita placatur !
Dominus in sancta gratia sua nos conservet.
Reverentiae vestrae filius in Christo
Petrus Canisius.
Reverendo patri meo in Christo domino loanni Polanco Societatis lesu, Romae.
Appendix ad ej». 126.
Aliqua hic addere placet, licet por se infra, in ,,monumentis viennensibus",
collocanda sint ; commodissime enim hic ponuntur, quia ad litteras hasce viennenses,
maxime eas, quae proxime sequentur, intellegendas niultum iuvant.
1. De Canisio eiusque Sociis in universitafem viennensem assumptis.
31. Maii 1551 undecim Socii, a S. Ignatio ex Italia missi, Viennam ad colle-
gium incohandum advenerunt; quorum numcrum paucis diebus post auxerunt laius
» Gen. 15, 16. ^ Apoc. 22, 14.
^ Gen. 9, 6. Cf. S. Hieronyml epistulam XXII, n. 39 {Migne, PP. LL. XXII, 423).
414 Appendix ad ep. 126.
et Schorichius ex Bavaria advecti ; quihus ^quimiue riovitii" accesserunt, eodem
anno Viennae admissi '.
In matricula universitatis viennensis bi inscripti sunt ^, quos de Societate lesu
fuisse aut omuino certum aut veri simillimura est:
a) Anno 1551, semcstri spatto, qiiod aestivum dicititr:
„Claudius Jaius Sahaldus " S. Theolog. Doctor et professor.
Nicolaus De Laniaj ^ Flander S. Theo: Doctor. et professor.
Joannes Alfonsus a Victoria Hispanus.
Angelus Proscotius Venetus *.
Erhardus Aphontianus " Leodiensis.
Gulielmus Stephordianus * Leodiensis.
Briccius Viuonetus TuUensis.
Dominicus Mognensis"^ Lotaringus.
loannes Schrader ex Ducatu Braunswizensi.''
Hi omnes in „natione Rhenensi"^ et „gratis" inscripti sitnt.
h) Anno 1551/52, semestri hiemali:
^Martinus leibenstain ex obernndorf algey".
„Jacobus Tsanntele flandrus Jesuita".
^Otto Briamont laodinensis ^ Jesuita".
In natione rhenensi gratis inscripti.
c) Anno 1553/54, hieme:
In natione austriaca :
,,Lampertus Auer Katenbergensis ex comitatu Tirollensi Jesuita.
Carolus Grim Tyrollensis Jesuita."
In natione rhenensi:
^Rogerius Schoter'' Flander Jesuita.
Joachimus Vdamus ^ Holandus Jesuita ^.
Franciscus Hemerulus Buscoducensis lesuita.
Petrus Haupt Coloniensis Jesuita."
De hi.f omnibits adnotatum est : ,Hi pauperes dederunt 0."
Eodem tempore in natione hiingarica inscriptus:
^Stephanus Demitreus Dalmata, et Jesuita."
Scribendum erat : Sabaudus. '' Scrihendum fuif : De Lanoy.
Scribendum erat: Avantianus. ^ Lege: Menginus. " Sic ; leodiensis.^
Legendum fotiasse : Scotter ; cf. supra 2>- 334 *. ^ Alias : Audanus.
' Litterae quadrimestres I, 458. Socher 1. c. p. 22—29. Boero , laio p. 193.
Polancits 1. c. H, 270. Cum Canisius Viennam adveheretur, Socii, additis noviciis,
iam aderant 25 {Polancus 1. c. II, 566).
- *Cod. : ,MatricuIa Universitatis Viennensis IV." f. 83». 85". 94». 95. Viennae,
in archivo universitatis.
' Hunc ingenii celeritate, eloquii ubertate, oboediendi promptitudine praestitisse
testatur Magius in historia collegii viennensis {Socher I. c. p. 23).
* Is Jtuilielnium Elderen de Steuordia" ipse se vocat.
^ Viennae 1. lulii 1556 mortuus. Magius in historia collegii apud Socherum
1. c. p. 01.
Appendix ad ep. 126. 415
Tandem: ^Sequentes in nationem Rhenensem pertinent.
Doc. Petrus Canisius Sacrae tlieologiae ordinarius professor |
Doc. Nicolaus Florentij Gaudanus Sac. Theologiae ordina- \ pi.jjj-ei.nitatis Jesu.
rius professor j
Joannes Tursius Achstetensis" " j
Annales collegii S. J. viennensis, quae adhuc apud nos sunt, haec habent:
Anno 1552 „in Societatem . . assumpti sunt Christophorus-Brixiensis quidam stu-
diosus Rupertus [.s/c], Hermes Halpauur, lonas Adlerus et Stephanus Slaims" ; anno
1553 „JoacIiimus HoIIandus, Aegidius quidam et Philippus Hispanus" '.
Ottonem Briamontium et lacobum Aldenardum, qui „cursum philosophiae"
Lovanii iam absolverant , P. Claudius laius „obtuIit Universitati examinandos et
promovendos in quadragesima" anni 1552, ac lacobus primum locum, Otto tertium
obtinuit ^.
Etsi autem Societatis iuvenes in album universitatis referebantur , illic, initio
saltem, „a lectionibus externorum abstinebant" . In universitate igitur solum scholas
theologicas, quae a Societatis viris habebantur, frequentabant ; cetera domi doce-
bantur. Attamen „nonnuIIi fratrum publicas studiosorum philosophicas disputationes,
ipsi quoque disputaturi", in universitate adibant ^. Acta facultatis artium viennensis
haec habent in 24. Decembris 1553: „Duo etiam comparuerunt lesuitae petentes
cum his [ceteris scholaribus ad baccalariatum artium] admitti: Rogerius Scotus
Flander, loachimus Audanus Holandus. Doctor Canisius et Nicolaus Gaudanus
uterque pro suis intercessit ; verum quia diu hic fuerant et nostrum. nullum audi-
vissent, reiecti sunt in aliud tempus." 18. Februarii 1554 iterum reiecti sunt, „ut
diligentius audirent magistros et professores nostros, ne appareat contemptus ; verum
lienigna mater eos tandem propter multas et certas causas et maxime nova data
reformatione regia admisit" *. Cum autem exeunte anno 1554 vel iueunte 1555
„Iicentiam" in artibus petiissent, rursus, quod scholas universitatis non frequen-
tassent, reiecti sunt, donec cancellarius eam potestatem iis tribueret. Anno 1573
facultas artium in libello rectori universitatis dato scribit: „Canisius, Lanoius et
Guodanus superiores olim hic Viennae cius Societatis saepenumero rogarunt D. Da-
dium ^, ut fratres de Societate Organum Aristotelis privatim doceret ; iidem et Doc-
torem Waltherum ® orarunt , qui in suo cubiculo lohannem de Sacrobusto ' iis pro-
fessus est." ^ Sociis nempe ipsis tunc nondum licebat has disciphnas publice docere.
2. De ojMSCuUs quibiisdam a P. Clattdio laio conscriptis, qitae Canisins Viennae
accepit et in usiim siium converfit.
Canisius in epistula 30. Aprilis 1551 ad S. Ignatium data refert P. Claudium
laium in comitiis augustanis optime satisfecisse lutheranis quibusdam consiliariis
Lege: Dyrsius Aichstettensis.
» *Cod. ,Annal. Vienn." f. 2. 2 Polanctis I. c. H, 569.
2 Fr. Petrus Schorichius S. Ignatio, Vienna 29. Decembris 1551 (in Litteris
quadrimestribus I, 458. Cf. Polancam I. c. II, 270).
* Ex ipsis actis facultatis haec typis exscripta sunt a K. Sihraitf in Hartl-
Schrauf, Nachtrage I, 139—140.
5 Andreas Dadius (Kyenboom) „BarIanus Flander" (t 1583) philosophiam
primum, dein medicinam in universitate viennensi tradidit {Aschbacli I. c. III, 162
ad 166).
* Georgius Walter in universitate viennensi primum philosophiam , dein me-
diciuam tradidit {Aschbach 1. c. III, 54. 78. 113).
■^ „Sphaeram materialem," a loanne Halifax de Sacro Bosco (f 1256) con-
scriptam.
* Ex niatricula nationis austriacae typis exscripta a Schrauf (I. c. p. 140).
416 Appendix ail ep. 126.
(k' iustificatione secuin disputantibus '. In his autem, quae modo positae sunt litteris,
Canisius scribit laium in universitate viennensi ecclesiae dogmata, quae sunt ,de
iustificatione, de praedestinatione, de fide et operibus" et siniilia non solum optime
exposuisse, sed etiam ,in scriptis" tradidisse auditorihus. Huius operis pars aliqua
superesse videtur. Nam codex quidam („Scripta B. Canisii X. B." 4") apud nos est,
in quem B. Petrus Canisius varias sententias et tractatus theologicos partim sua
nianu transcripsit, partim ab aliis transcribendos curavit ex S. Thoma, loanne Pico
Mirandula, Alphonso Tostato, Clichtovaeo, Eccio, Groppero, Lindano, Navarro etc. ;
inter haec autem excerpta libellus de iustificatione ex.stat, diversis manibus descriptus
(Canisius ipse non scripsit) et per 15 capita distinctus, cui primus librarius tituhun
inscripsit ,Sed factores legis iustificabuntur. De iustificatione. Chiudij" (f. 120'' — 131^).
Atque idem tractatus eodem modo inscriptus ^ atque sex aliis capitibus adauctus *
exstat in codice quodam regiae bibliothecae dilinganae (,,VIII. 1125"; 4°), quo
Canisius olim utebatur ■*, quique diversos fasciculos complectitur diversis temporibus
(etsi eadem manu) scriptos et inter eos quaedam , quae inter ipsum concilium tri-
dentinum coraposita esse videntur ^. Illum igitur libellum „de iustificatione" a
P. Claudio Le lay conscriptum esse censeo, quamquam historici et bibliographi
nuUam eius rei faciunt mentionem. laius concilio tridentino intererat, cum ea res
excuteretur et definiretur. laio mortuo Canisius hunc libellum accepisse et in theo-
logia tradenda usurpasse videtur.
Praeterea apud nos codex est („Ser. X, Fasc. Ob" 4°; ff. 342), in cuius
prima pagina haec leguntur, manu Canisii scripta: ,NOTET Lector, hnnc librum
conscriptum esse manu R. P. Claudij Jaij , qui unus ex decem primis Societatis
nostrae Patribus Viennense Collegium inchoauit sub Caesare Ferdinando, et ibidem
dieni clausit extremum. Qui liber penes primum Austriae Prouintialem Pet. Cani-
sium diu mansit, ac deinde domui professae .superioris Germaniae donatus et ad-
scriptus fuit ex authoritate R. P. Pauli HofFaei uisitatoris, anno 1595." Continet
autem hic codex quam plurimas sententias extractas ex sacra Scriptura, sanctis
patribus, conciliis, iure canonico, theologis (Alexandro de Hales, Thoma, Bonaven-
tura, Cochlaeo, Driedone, Alberto Pighio, Erasmo, lacobo de Valentia, Eccio, Gasparo
Schatzgero, loanne Fabro viennensi episcopo etc). Multa in formam thesium,
quibus Lutherus, Calvinus etc. refutentur, immo et libellorum redacta sunt, qni
sunt de eccle.sia, caelibatu, votis, sacramentis, missa, purgatorio (f. 72 sqq.) , de
peccato originis (f. 123''— 188'^), de fide et operibus (f. 135'— 187"), de certitudine
salutis (f. 137'' — 148"). Praecipuus tractatus de sacra Scriptura est (f. 21 — 71;
introductio in Scripturam et hermeneutica). F. 221 quaedam notata sunt, quae
,D. giacomo Laynez" de ecclesia et de lege docuerit. B. Canisius ipse indicem alpha-
beticum rerum in codice scriptarum conscripsit (f. 334—340). F. 228 laius scripsit:
,.: 27 Augusti : 1548. Jngolstadii." Eo tempore laium primum Ingolstadii theologiam
tradidisse aliunde etiam constat ". Dubitari vix potest, quin Canisius hoc quoque codice
Viennae non solum in schola habenda, sed etiam in catechismo componendo usus sit.
' Cf. supra p. 359.
^ ,Sed factores legis justificabuntur. De iustificatione, Claudij" f. 57" — 66''.
^ Etiani in capite XV. sententiae aliquot additae sunt.
* Canisius sua manu aliquot verba in marginibus scripsit; v. g. f. 102''. 178*.
182ii. Theodoricus Canisius, Petri frater ex patre et rector coUegii dilingensis, in
folio primo scripsit: ^Societatis Jesu professae."
^ F. 10': „Die iouis hora 20* in Concil: Tridentino." Argumenta in codice
dilingano tractantur fere ea, quae in concilio tridentino annis 1546 et 1547 theologi.s
explicanda et conferenda proposita erant: de iustificatione, de paenitentia, ordine, pur-
gatorio, indulgentiis. V. g. cod. diling. f. 118: ^Responsio ad articulos de Purgatorio
Theologis ad examinandum propositos : Articulus primus. Esse purgatorium, an ha-
bi-atur in scriptura, et si habetur, quibus in locis." Cf. Bai/iialdi Annales Ecclesia-
stici tom. XXI, P. 1 ad a. 1547, n. »J7. « Cf. v. g. Polancitm 1. c. I, 113.
127. Ferd. I. Canisio. Initio a. 1553. 128. Theod. Can. P. Can. 9. Mart. 1553. 417
127.
FERDIXAXDIS I.,
Romauorura rex,
CANISIO.
(iraecio initio anni 1553.
Ex *,Catalogo diplomatum, quae sunt in Collegio Viennensi facto in mense
Martio anni .1567." et Romam ad praepositum generalem misso.
Exstabanf anno 1567 in coUegio viennensi praeter alia diplomata
„literae Caesareae Latinae pro uisitandis Pagis in Austria ad P. Ca-
nisium in pergameno cum sigillo appenso". Quae perisse quidem videntur;
sed quid Ferdinandus scripserit, intellegi potest ex Sacchino (Can. p. 71),
qui: „Inuitauit" , inquit, „Ferdinandus Patres pjer literas Graecio datas
inennte anno 1553. vt orhos greges vellent inuisere, sacramentorumque,
et verhi diuini imhulo recreare. Canisius eam sihi maxime prouinciam
depoposcit."
In eodem *Catalogo recensentur „Literae Caesareae CTerraanicae .4. ad uisi-
tationes Austriae instituendas a nostris in papyro cum sigillis impressis , simul
ligatae cum quodam saluo conductu, in papyro habente sigilla quinque impressa" *.
Quid autem Canisius in apostolica hac peregrinatione praestiterit , vide infra , mo-
num. 92. Cf. etiam infra p. 421.
1:^8.
THEODORICUS CAXISIUS,
canonicus xantensis ^,
CANISIO.
Noviomago 9. Martii 1553.
Ex autographo (2"; 1 p.).
Litteras flagitat. Se Societatem lesu siimmi facere et Petro tamrjnam patri
ohoedire velle. Qaem rogat, tit exercitia pietatis sihi praescrihat, quibus ad rirtutem
perducatur. Ottonem fratrem commendat.
' Episcopo passaviensi (Wolfgango de Salm) , cuius dioecesis Viennam usque
tunc extendehatur , et Socii viennenses et rex scripserant; atque ^ille", inquit
Polancus (1. c. III, 250) , „per suas litteras patentes facultatem nostris et prae-
dicandi et sacramenta ministrandi dederat". Martiiius autem Sterordianus S. J.
Vienna 1. Maii 1553 S. Ignatio scripsit: „Rex ad nostrum collegium misit ex Graecio
(uhi tota hieme se continuit) exemplaria quatuor aut quinque literarum cum facultate
concionandi et administrandi sacramenta, praesertim in iis locis ubi oves Christi
pastoribus omnino simt destitutae" {Litterae quadrimestres II, 250).
2 Theodoricus Canisius (1532—1606) Coloniae 9. Martii 1554 in Societatem
lesu admissus est ; in qua tribus collegiis cum rectoris auctoritate praefuit annos
triginta : monacensi aliquot , dilingano ipsos viginti , reliquos ingolstadiensi. Postea
Lucernam Helvetiorum missus, operam suam tum Sociis domi, tum exteris in templo
utilem locavit. De quo Matthaeus Raderus, qui ipsum noverat, haec scripsit: „Meo
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 27
418 12S. Theodoricu-s Caiiisius Canisio.
G r a t i a n o b i s e t p a x a D e o p a t r e e t D o nii n o n o s t r o .1 e s u
Christoi.
Scripseram ad te frater charissime anno superiori Nouiomagij
ob valetudinem prolixiorem agens apud matrem ^. Sed quantum ex
coniecturis verisimilibus colligo, tabellariorum incuria literae illae cum
aliquot alijs interciderunt. In mentem enim meam neutiquam inducere
possum, te qui me intimo amore complecti soles, feruoremque calentis
illius cordis tui frequenti literarum missitatione subinde prodere, te
inquam veteris illius amicitiae ita iura omnia recidisse, ac germani
fratris obliuionem coepisse \sic\ vt post longissima silentia vel breuissima
eum non dignareris responsione. Equidem, vt verum fatear, fluctuans
illa mens mea supraque modum anxia, multiplices sibi saepenumero
tui illius silentij causas effinxit, modo quas nescio offensas literis meis
vtpote barbaris, et spiritalis omnis condimenti expertibus, partas,
meditabatur, alia et alia modo phantasmata ingerebat. Verum omnia
haec persuasionem illam meam de syncero tuo erga me amore semel
adeptam euertere minime valuerunt. Et recte quidem, nam vt ex
nouissimis tuis ad matrem literis intellexisse vidcor meae illae ad te
necdum fuerant perlatae. Vtvt est, perquam graue mihi et iniucundum
est, tanto tempore a suauissimo charissimi fratris ahenum esse con-
sortio, non corporali modo sed et eo, quod per literas haberi solet.
An non . .' res foret molestissima filio pauperi, languido, desolato,
incredibilique miseria laboranti, nulla a patre percipere .subsidia, quem
foelicissimum nosset, diuitijs insuper bonisque omnibus affluentissimum?
Et certe inops ego bonique omnis indigus, miser plane et infoelix,
nullum praeter te patrem agnosco, cui et naturae me vincuhi proxime
connectant, cuiusque imperio tanquam filius obsequentissimus subiacere
fui et sum vsque paratus. Quapropter suauissime colendissimeque
pater per Christi te amorem obsecro et obtestor ne patiare vlterius
hunc tuum filium, tam dira premi egestate, dulcissimoque illo tuo
vltra carere solatio. Sed panem famehco subinde praestare memento.
Quodsi non panem vel miculas cadentes de mensa domino-
r u m 3, Dominos illos voco qui continuo progressu ad perfectionis
fastigium contendentes quotidianis e dehcatissimo illo cordis tui prom-
ptuario depromptis fouentur alimentis, in quorum quidem albo recenseri
* Sequitur vocahiihi»i, quod Ji>f/i iion potest.
quidem animo" haud ^niultuin retro" Canisio ,in religionis studio conce.s.sit, quamuis
virtutera omnibus modis tegere solitus .sit" (De vita Canisii p. 283). Cf. eiusdpni
,Bavariam piam" (Monacliii 1628) p. 147 — 151, et Vitam P. Theodorici a P. Eit.-<.
Nicrcmher<j S. J. enarratam in opere ,.Varones ilustres de la Compania de Jesus"
VI (2. ed.', Bilbao 181)0), 37—42. ' Kom. 1, 7. 1 Cor. 1, 3. Eph. 1, 2 etc.
* Cf. quae de Theodorico ad S. Ignatium scripsit P. Leo>iar(h<.s AV.v.sW litteris
Colonia 1. .Septembris 1551 datis (Litterae quadrimestres I, 403).
^ Matth. 15, 27.
9. Martii 1553. • 419
me iudico indignissimum , vt quem propria nimium adhuc voluntas
debilitet, quique lacte potius quam solido sim cibo^ nutriendus,
et scio te eum qui pro cuiusque conditione pabulum attemperare noris,
et qui neminem salutis subsidia postulantem ob ipsius indignitatem
repellas adeo vt quantumuis rudis sim et in virtutibus paruulus, de
profusa tamen illa tua liberalitate nihil non mihi pollicear. Humiliter
itaque per charitatem Dei et paternam illam pietatem tuam oratum
te cupio quatenus filioli succurrere necessitatibus , nouellique tyronis
votis fauere non dedigneris, spiritualia aliquot ei exercitia praescribendo,
facillimumque illud et certissimum ad virtutem iter demonstrando, parti-
cularius aetiam securum aliquem et expeditum, semitam istam foeliciter
primum ingrediendi, modum insinuando, vt eo habito suaue mox istud
diuque exoptatum iter fiducialiter arripiam, fixa enim per Dei gratiam
apud me stat sententia, toto vitae meae tempore virtutibus acquirendis
operam dare, annisque peregrinationis huius meae dies in perscrutatione
mandatorum '^ et beneplaciti creatoris mei insumere , Arctam quoque
illam et asperam salutis viam pro meo modulo viriliter perambulare,
faxit omnipotens vt te duce foeliciter eam ingrediar, foelicius per-
curram, foelicissimeque tandem absoluam ^. Sed mirabere forsan haec
legens, cur ita tardus ad scribendum hactenus fuerim si tua ita anxie
expectarem solatia. Dicam re ipsa, Barbaries jam inde a puero im-
bibita, a scribendo ita animum meum absterruit vt puderet, etiam vel
paucissimis te tuique similes subinde salutare. Accessit huic languor
prolixior supra biennium interiora etiamnum occupans. Qui et altera
iam vice intermissis ad tempus studijs patriam me adire compulit.
Dedit tamen et hic ipse scribendi iam occasionem. Cum enim apud
matrem pro recuperanda sanitate agerem , allatae sunt a te literae,
fratris Ottonis praesentiam mirum in modum expetentes. Quem vbi
isthuc mittendum didici, optimam iam nactus occasionem putaui diu-
tius non esse silendum, ruptisque pudoris omnibus repaguHs, tumul-
tuarie quaedam conglomerata transmittere fratri non erubui, bene
confidens te pro tua humanitate et beneuolentia boni omnia consul-
turum. Accingitur itineri frater, ita vt pluribus non liceat. Super-
uacaneum puto fratrem Ottonem multum hic tibi commendare, qui
sciam eum tibi commendatissimum , eiusque teneram indolem abunde
a matercula tibi expositam. Concedat pater misericordiarum vt in-
columis ad te perueniat, et ita isthic agens in virtutibus proficiat et
scientijs vt reipublicae Christianae lumen et decus egregium, suae
> Hebr. 5, 12. 2 Cf. Eccles. 7, 1. Ps. 118, 54. 69. 115.
^ P. Matthaem Raderua testis auritus haec de Theodorico Cauisio scribit: ^Vbi
coepit cogitare, quod genus vitae sequeretur, ingentibus curarum aestibus iactatus,
nullam animo quietis partem capiebat, quoad decreuit suum inter Socios nomeu se
professurum ; extemphjque vt ipse miki coram fassus est, cogitationum fiuctus sedere,
omnesque turbinum ac turbarum procelhie posuere, vti tanquam iu sereno tranquillo-
que mari, portura sibi secundis ventis subisse videretur" (De vita Canisii p. 284).
420 1-9- <-'iinisius Andreae Herll.
doctrinae morumque perspicuitate aliquando reddatur ^ Meminerit
frater otto saepius ad matrem scribere. Intelligo frequenter inter
ferdinandum et curiam bruxellensem discurrere postas ; per istos facile
disponi possent literae ad matrem. Bruxellis enim aut louanij re-
lictae , a M. Vernero aut alio quopiam iideli absque difficultate
huc transmitterentur. Yale frater in Christo charissime , et tuis
tuorumque orationibus vnice fac sim commendatus. Raptim Nouio-
magij 9" martij 1553.
Theodoricus Canisius tuus.
Eximiae pietatis viro M. Petro Canisio S. Theologiae professori
eruditissimo, et fratri quam charissimo. Viennae in Austria.
129.
CANISIUS
AXDREAE HERLL.,
canonico coloniensis ecclesiae S. Gereonis, et bursae montanae magistro ^.
Vienna 27. Aprilis 1553.
Ex apographo saeculo XVII. scripto, quod est in cod. ^Hist gynin. tr. cor.",
inter tt'. 24 et 25. Hoc apographimi eodem saeculo Coloniae a P. lacobo Kritz-
radt S. J. suppletum et correctum est ex altero exemplo , quod ipse P. Leonardus
Kessel ex epistula archetypa transcripserat, quodque timc ,in lib. P. Kesselij Rec-
toris ab 1550 ad 1553. sub finem" erat et nunc quoque Coloniae superesse videtur
in archivo studiorum fundatorum.
Epistula usus est Gothein 1. c. p. 725.
jSV sacmm ScriptHratn expoiiere , contionari , quadragesiinae tciiipore Austriae
liarochias ohiisse. 300 vacare parochias. De peste dirc grassuta , collegiis viennensi
ct gernianico , Turcis, Germaniae calamitatibus. Quantnm Societatis ulumni in ger-
inanica uliisque linguis se exerceunt. De puerorum schola Viennae a Sociis instituta.
Vehementer coininendat, ut iisdem facultas fiat similis ludi Coloniae aperiendi. Suam
in sanctos colonienses piietcitem et amicorum patronorumque gratum memoriain declarat.
lESVS.
Reverende Domine praeceptor et Patrone singularis.
Gratia et pax domini lESV, qui morte sua mortuos viuiticat et
viuos laetificat ad verae aeternaeque vitae gloriam nos adducat. Amen ^.
Etsi iam diu nihil scripsi ad dignitatem tuam, cui multis ego
modis multa debeo, meque debere lubens agnosco, tamen veteris iUius,
• ,Otto Canisius frater Doc. Petri Canisij'' anno 1553/54 in albmn universi-
tatis viennensis relatus est (*Cod. „Matricula Universitatis Viennensis IV. " f. 95";
cf. supra p. 414). „Otto Canis, geboren omstrecks 1530, was in 1572 burgemeester
te Arnhem , doch ,van wege die van Arem ten respecte van de Roms Catholicke
religie uitgewesen' ging hij zich te Huissen vestigen, waar hij overleed 12 october
1586 en liegraven werd in de parochiale kerk voor het choor'" : Boixjaerts 1. c. p. 7 '*.
* De hoc vide supra p. 12 ^ 17^ etc. Scripsit de eo Uansen, Die erste Nieder-
lassung der Jesuiten etc. p. 1S5— 186.
' Canisius his verbis tempus paschale significat , quo hanc epistulam scripsit.
27. Aprilis 1553. 421
et benignitatis et hospitalitatis in me tuae suauis facit memoria, vt
vltro ad scribendum accingar, quamuis negotijs alijs, neque paucis
neque vulgaribus sic satis impeditus, nam et priorem ad Corinthios
epistolam profiteri^ caepi in hac Academia^ vbi pro liberalitate '' sua
nostros fouet Maiestas regia et cupit triginta e nostris alere continenter,
et sacris apud populum concionibus ut possum inseruio Dei spiritu aspi-
rante qui verbum et virtutem praestat ad perfecte euangelizan-
dum^. magna Dei bonitate^ qui suos vel in medio fornacis ardentis
conseruat ^ nos in media quasi flamma pestis vndique grassantis salui
et incohunes durauimus, et si multa hominum millia Viennae perierint
neque raro afflictis et laborantibus adstiterimus , adeo nullus quidem
nostrum ex tam foeda atque seua lue sensit incommodumS; moriendi
autem desiderium opinor multi, tantoque iustius quod si unquam alias,
nunc in lucro deputandum sit maximo e tanta malorum omnium col-
hiuie ad coetum illum beatorum vocante Christo proficisci ^. Ego per
quadragesimam ^ vt me non nihil exercerem in vinea Domini, sum in
Austriam nostram peregrinatus ^, Ecclesias misere tractatas si non
absque Pastore desertas inuisi, et quibus Dei gratia potui rationibus,
concionibus , admonitionibus o u e s passim iacentes^, messemque
neglectam adiuuare studui, praesertim quod audirem vltra 300 esse
vacuas pastoribus Ecclesias ^^, et in his multos sine sacerdotum mini-
sterijs perire infehciter. Et dictu quidem difficile foret quantum
vbique calamitatum, scandalorum et periculorum in ilHs senserim.
perficere apogr. ^ libertate upogv.
^ laio mortno , Novi Testamenti explicandi provincia Canisio commissa est
(Aschbach 1. c. III, 97. Anf. Wapplcr , Geschichte der Theologischen Facultiit der
K. K. Universitat zu Wien [Wien 1884] p. 376). ^ pg_ 57^ 12.
^ „1552 coepit Canisius concionari primo in aede D. lacobi, deinde in templo
S. Hieronimi et postmodum per tres menses apud Praedicatores , ubi vix octo aut
decem auditores aliquando habuit" : Historia collegii viennensis, apud Theocl. Wiecfe-
niann, Geschichte der Reformation und Gegenreformation im Lande unter der Enns
[ (Prag 1879), 103 ^ Cf. Socherum 1. c. p. 29; qui ibidem etiam refert Canisium
])rimum Viennae suggestum ascendisse 25. Martii 1553 in templo S. lacobi. Atque
in ecclesia dominicana Canisius ^dicebat ad populum", inquit SaccJiiiiiis , „tanta
constantia, vt quamuis per autumnum pestilentia desaeuire coepisset, tamen nun-
quam intermiserit, sed potius frequentarit conciones". Postea „Senatus ipse Consule
misso , i-ogauit vt in Templo Sanctae Mariae ad ripam , quod secundum Episcopale
Ciuitati commodissimum erat, concionari placeret" (De vita Canisii p. 65—66).
Cf. Polanci Chronicon II, 571. Hoc quidem certum est Canisium mense Aprili
a. 1553 ,in templo B. Virginis" contionatum esse. V. infra, monum. 92. 93. Cf.
etiam Polancinn I. c. III, 243).
* Dan. 3, 19—50. * Cf. Littcras ijnadriniesfrcs II, 114.
« ,Mihi . . . mori lucrum" (Phil. 1, 21).
" Anno 1553 initium Quadragesimae 15. Februarii et Pascha 2. Aprilis fuit.
* Haec Canisii ^peregrinatio" vere apostolica accuratius enarratur a Marfino
Sfevordiano S. J. in litteris 1. Maii 1553 Romam missis ; quas vide infra, momim. 92.
■' Nimi. 27. 17. Matth. 9, 36. '» Cf. Lifleras quadrimestres II, 19.
422 129. Canisius Andreae Herll.
vt summam profecto commiserationem oues Christi afflictissimae pro-
mereantur. Confido autem fore vt multi ex nostris egressi in Pagos
vicinos magnam Austriae opem adferant, praesertim cum Sacerdotum
hic penuria sit ingens, et in hoc Collegio egregij alantur Adolescentes ^
qui Germanicae Patriae possint ac velint suas operas dare bona tide,
faxit D 0 m i n u s m e s s i s ^, vt huiusmodi operarios paulatim phires
non Austriae modo sed Germaniae toti instituamus. quemadmodum et
Pont: Max: Romae suis expensis Collegium germanicum docte ac pie
instituendum curat^. Habemus inter nostros (gloria Christo) qui
quotidie'' domi hic sese exerceant concionando, non germanice tantum,
sed et hungarice, Slavonice, ItaHce, Hispanice, gallice , tum idiomate
Flandrico et Leodiensi. omitto de lingua latina et graeca dicere, nam
omnis lingua vt confiteatur Domino"^ et seruiat Ecclesiae par est,
De Turcico Exercitu nihil habemus, et incertum an se paret Rex noster
ad Hungariam recuperandam, inter spem metumque viuunt hic anci-
pites, sed satis res ipsa probat, DEVm nobis iratum a flagellando
Populo non facile cessaturum quamdiu tanta passim regnat impietas,
et haec cum omni vitae licentia ac improbitate coniuncta. Haeretici
cum aduersus Catholicos prius arma mouissent, nunc etiam inter se
conflictare videntur^, vt bis misera sit Germania, siue pacis siue belli
rationem aspicias, neque satis apud Catholicos tueri sese, neque haere-
ticis conlidere possit: ita poenas damus non solum mutatae fidei et
violatae'' obedientiae, sed etiam grauis oscitantiae ac vanae Conuer-
sationis nostrae , quod praedicamus quidem , sed non praestamus
fructus dignos poenitentiae'' '', neque superaedificamus
fundamento^ quod est in Christo et in Ecclesia adhaerentes viti,
sed veluti aridi palmites ^ quorum finis est in combustione^,
formam habentes pietatis, sed certe virtutem eius^^ neuti-
quam ostendentes. Christi fauore schola, quam hic instituimus pueris
pie ac docte instituendis, procedit feliciter ^i, magnumque ex ea lucrum
quitidie apogr. '' violentae apoyr.
Hoc vocahulum, qiiod lihrariits lcgcre non potuit, Kritzradt su^yplevit.
' Novicii et scholastici S. J. ; cf. siipra p. 414 — 415. ^ Matth. 9, 38.
* De institutione collegii germanici vide ^Collegii Gernianici et Hungarici
Historiaiii"', auctore lul. Cordara S. J. (Romae 1770) p. 1 — 15, et Pohmcum, Chro-
nicon II, 421 — 424, maxime vero opus bipartitum, quo nuper eminentissimus car-
(linalis Andrcas Stcinhiiher S. J., huius collegii olim alumnus et postea rector, totam
fius historiam ex ipsis fontibus depromptam insigniter complexus est (Geschichte
des Collegium Germanicum Hungaricum in Rom I [Freiburg i. Br. 1895], 1 — 36).
* Phil. 2, 11. Cf. Ps. 7, 18; 91. 2 etc.
* Non multo post (9. lulii 1558) Albertus marchio brandenburgensis et Mau-
ritius Saxoniac elector apud Sievershausen acie iuter se concurrerunt. Cf. Janssen
1. c. III. 731. 6 Luc. 3. 8. "1 Cor. 3, 12. Eph. 2, 20. 1 Petr. 2, 5.
« Cf. lo. 15, 1—7. '■> Hebr. 6, 8. '« 2 Tim. 3, 5.
" *^iae de huius scholae initiis, anno 1552 factis, refert collegii viennensis-
historia manu scripta (quae nunc Viennae in bibliotheca aulica [Cod. 8367] asser-
27. Aprilis 1553. 423
nobis pollicemur , non lucrum quidem temporarium , quia docemus
gratis, neque locum muneribus, quae alioqui satis obtruduntur, vllum
facimus: sed spirituale lucrum inquam, quod locupletandis puerorum
animis et augendae Christi Patris gloriae possit inseruire. Habetis,
sat scio bene institutas Coloniae scholas non paucas, vbi probe curetur
juuentus, ut sane nunc necesse est, confirmandis in Pietate pueris
operam vel maximam dare: vellera interim ego vt libere dicam
amans vestrae et meae Ecclesiae Coloniensis, vellem inquam re ipsa
comperissent in vrbe vestra siue Ciues siue Canonici quae ratio,
quantaque sit vtilitas scholarum quibus nostri praeesse ac prouidere
solent. experirentur* credo Adolescentulorum animos et in pietate in
primis, et in literatura progressus non poenitendos facere, viderent
paternam in praeceptorilDus fidem, atque curam erga discipulos qui
et si religioni se nulli consecrarent , tum'' in timore Dei firmiora, vt
vsus rerum docet fundamenta iacerent atque conseruarent , multoque
aliter quam vulgo est cernere, et citius quidem lubentiusque tractarent
studia simul et absoluerent. Haec mihi suggerit affectus quidam, at
communem specto, non priuatam vllam vtilitatom: non commendo
nostros, non improbo scholas aliorum, verum quid commodius fieri
possit et vt per occasionem iuuetur isthaec vinea Christi, id vero
mihi cordi est, eoque conniti maxime vellem. Quamquam tam diues
et opulenta est Respublica vestra, vt etiam si e nostris pauci alerentur
frugaliter necessitate ipsa contenti, non solum dispendij nihil, sed
etiam commodi ac honoris plurimum inde ad auctores redire posse
animaduertam.
Monasterium constituere nihil est opus, et altior est monasticae
vitae professio quam vt nostris debeat proprie accommodari ^, qui sim-
plices velut sacerdotes laborandi occasionem, non quiescendi commodi-
tatem sectamur et quaerimus pro Christo et Ecclesia, tantum vtinam
digni simus, qui sancta in Dioecesi vestra praestemus aliquid, quod
siue ad juuentutem Christo educandam" siue ad confirmandum in pie-
tate Clerum et Populum conducere possit ^. Huc nos animant sanctis-
Eadem de causa, de qiia supra, a Krltzradt suppletum.
Sic; sed fortasse corrigendum: tamen. " ediicendam apoc/r.
vatur), typis exscripta sunt apud Hartl-Schrauf, Nachtrage I, 28'. De iisdem initiis
scripsit Polancus\. c.ll, 574; III, 241 — 242.246. Idem : ^Prima", inquit, „dominica
[quadragesimae sive 19. Februarii 1553], post concionem , populum P. Canisius ad-
monuerat quod lectiones ad institutionem juventutis nostris in scholis erant prae-
legendae, aliquid de ratione instituendae juventutis, qua Societas utitur, disserendo"
(Chronicon III, 240). Cf. Litteras quadrimestres 11, 249. 374.
' Veram quidem religionem sive ordinem religiosum Ignatius instituit et ecclesia
approbavit, vota habentem sollemnia; neque tamen is ordo chorum habet nec ve-
stitum peculiarem nec alia quaedam , quae a monachis pie ac sancte observantur ;
nam monachorum religio non est, sed ^religio clericorum" a concilio tridentino vo-
catur (Sess. XXV. De regul. c. 16).
2 S. Ignatius iam anno 1551 paratus erat Canisium ad Socios colonienses
424 1-9- Canisius Andreae Herll. 27. Aprilis 1553.
simi Magi Reges, Thebei, Mauii, Macliabei, virgines martyres, totaque
illa deo grata vere Societas, quae suas delegit sedes in Agrippina
Colonia, neque cessat vel exteros in amorem sui rapere, quasi ma-
gnetis instar traliere velint et ferrum, id est indignos amplecti. Sed
plura certe quam statueram, et me fere pudet" extemporaneum lioc
scriptum ita mittere, nisi quod humanitate tua fretus, agam nunc
familiariter perinde, ac cum amicissimo Patre''. Dominus lESVS in
gloriam suam conuertat studia nostra, vt non quaeramus ea quae
super terram^, vbi vanitas vanitatum et omnia vanitas^.
De Nepote tuo scire aueo vbi sacerdotem agat, et quousque progressus
sit in studijs Theologicis, vt cum recte illum habere percepero, maiores
Christo gratias agam, quod tua cura, in bonum doctumque Theologum
euaserit. Si auderem, R. D. Praepositum Bonnensem^ ex me vt
salutares orarem, quod illi ac Patri Prouinciali Carmelitarum * ex
animo precor zelum pro Ecclesia indefessum, nec obliuiscar D. Licen-
tiatorum quos in Christo semper colam". M. Matthiae Regentis ^,
Volsij ^, Philippi ^ etc. quibus omnem adscribi salutem quae in Christo
est percuperem''". Praeterea R. P. [?]* Carthusiae ac Praedicatorum,
quibus multum sane debeo ^ velim meo nomine salutatum iri cum
amicis omnibus. raptim 27 april. Anno 1558 ^
Reuerendo in Christo Domino meo M. Andreae Barduick S. Theo-
logiae Licentiato et Canonico D. Gereonis Coloniae'.
Nomen epistulae olim subscriptum uon superest ; sed Canisii epistulam esse et
Kritzradt testatur, et res ipsae demonstraut.
* A Kritzvadt suppletiini.
^ Vocabtila: quod, fretus, agam, Patre, qiiae librariiis legere non potiiit, a Kriti
radt suppleta siint.
*" semper colam eodeni modo a Kritzr. siippjleta.
^ A Kritzr. suppletmn.
" Sic ; sed corrigendum esse videtur: RR. PP. Priores.
^ Raptim et, quae sequuntur, a Kritzr. sunt suppleta.
s Inscriptionem hanc Kritzradt addidit ex apographo Kesselii descriptam.
auxilii causa mittere. Nam loannes de Polanco „de mandato patris nostri d. ignatii'"
P. Leonardo Kessel Roma die 17. Novembris 1551 scripsit: „Charissime pater d.
Leonarde, de ecclesia 11 millium Virginum quod respondeamus non est. sat scimus
t. R. et patri Canisio curae id fore, et si ipsi videbitur tantum itineris suscipiendum,
vt a senatu domum vel ecclesiam obtinere curet, patri nostro non displicebit. dirigat
vos eterna sapientia in omnibus" (*Integra epistula Polanci eaque autographa est
in Cod. colon. ^Epistt. ad KesseL I" f. 67). Ecclesiam iilam abbatissa collegii
S. Ursulae Societati resignare volebat {Polanciis \. c. II, 282).
' CoL 3, 1. 2. 2 Eccles. 1, 2. * loannem Gropper.
* Everardo Billick. '" Matthias Cremers bursam montanam rcgebat.
« Cf. supra p. 126'. '^ Cf. supra p. 126.
* Gerardum Kalckbrenner et Tilmannum Smeling. cartliusianorum et domini-
canorum coloniensium priores, significari puto.
130. Canisius Wiguleo Hundt. 27. lunii 1.553. 425
130.
CANISIUS
WICJUL.EO HraDT,
consiliario Alberti.Y. Bavariae ducis '.
Vienna 27. Innii 1553.
Ex autographo (2"; p. 1), quod est in cod. monac. ^les. Ing. 1359/1." f. 1. 2.
Apographum saeculo XVII. vel XVIII. factum est in cod. monac. ,Lat. 1606" f. 4.
Edidit Manfr. Mayer, Leben, kleinere Werke und Briefwechsel des Dr. Wigu-
leus Hundt (Innsbruck 1892) p. 304 — 305. Partem epistulae germanice versam
edidit Rless 1. c. p. 142—143, et ex eo Drews, Canisius p. 53.
Hundio gratias agit , quod causani collegii Societatis Ingohtadii constituendi
serio agat, atque eum amicosque in eo studio confirmat.
lESVS
Gratia domini nostri JESV CHRISTI nobiscum aeterna.
Gratias ago praestantiae tuae Patrone dignissime ^, et excellentiss.
Domine Doctor, quod nostram, hoc est, Theologici collegij causam
cum fidei prudentiaeque tuae commendatam, tum Jllustrissimo et Cle-
mentiss. Duci nostro comprobatam efficias, promoueasque ^. Dominus
JESVS pium hoc institutum ita prosperet, vt sempiternus inde honos
ad Superos, maxima vtilitas ad Bauariam, et immortale decus ad
Maecenatem ipsum redeat, totique Jngolstadianae scholae fructus ac-
cedat vberrimus. De me vero, caeterisque nostris quid
^ Wiguleus Hundt (1514— 1588), nobili genere ortus, Ingolstadii ius aliquamdiu
tradidit. Inde ad reipublicae administrationem avocatus, a Carolo V. supremi iudicii
spirensis (Reichskammergericht) „assessor", ab Alberto V. eiusque filio Guilielmo V.
consiliarius, curator universitatis , consilii aulici praeses nominatus est. Qui etiam
scriptis historiam et profanam et sacram illustravit („Bayrisches Stammen-Buch",
,Metropolis Salisburgensis" etc. {M. Magcr \. c. p. 89—114).
2 Georgius Stockhammer, universitatis ingolstadiensis patronus, anno 1552 gravi
ac diutino morbo laboravit atque anno 1555 exstinctus est; ideo munus eius aca-
demicum ab anno 1552 Hundt administravit; quod hic ipse asserit in autobiographia,
edita a M. v. Freyhery , Sammlung historischer Schriften und Urkunden III (Stutt-
gart und Tiibingen 18.30), 183.
^ Canisio et Goudano Ingolstadio profectis ^Princeps de reuocandis nostris,
postea cogitauit, et auxit nostri desiderium absentia, praesertim cum Theologos quos
substituerent non facile reperirent. Et maturius forte reuocassent", nisi tumultus
bellici omnia perturbassent. Albertus V. „misso interim Legato Viennam Doctore
Wigulio Hondio , renouauit amanter Collegij fundandj memoriam , et ostendit nunc
plurimum nostros .Jngolstadij desydcrarj , se curaturum Romae , ut ad Exemphim
Viennensis Collegij, sequeretur Jngolstadiense" (Cod. ^Antiqu. Ingolst." f. 2"° — 3").
^Persuasit autem", inquit Polancus (I. c. III, 261), Hundio ^Canisius ne nominatim
hunc aut illum Dux peteret quamvis peculiari affectu ad ipsos [PP. Canisium et
Goudanum], quos cognitos habebat, ferri facile animadverteret. Videbatur etiam"
Hundius ,professores graecae et latinae linguae a Societate expetere; sed id ne
faceret dissuasit idem Canisius, ne viderentur alios professores loco suo expcllerc
velle, quamvis suo tempore nostrorum opera non erat illis defutura".
426 13^- ^'anisius S. Ignatio. Mense huiio vel lulio 1553.
expectare habeatis, non repetam : CHRISTo duce res ipsa comprobabit,
me vanum in ijs quae dixi coram , fuisse minime. Si quid alij contra
sentiunt, id nostri erit muneris, sedulitate et uerae pietatis omni
offitio nos defendere aduersus calumnio.tores. Mali saepe placari nuUis
possunt rationibus, ne a CHRISTo quidem vti Pharisaei: Quare bonis
vt phiceamus, sat esse nobis debet, praesertim in hac nostri saeculi
malignitate, vbi pessima fere placont pkiribus, et optima quaeque
contempnuntur [slc\ pessime. Nec est quod vllo pacto
metuatis tum de Pont. Maximi ^ , tum de Praepositi nostri ^ prompta
erga vos beneuolentia , quemadmodum fusius hic exposui. Quod in
me fuit, Hteras ad Praepositum scriptas adiunxi, causamque illi omnem,
vti par erat, sedulo commendaui. Hoc ego superesse vnum puto, vt
qua fide et cura coepistis, eadem quoque pergatis non vestram aut
nostram, sed fidei et Religionis Catholicae, sed Ecclesiae Orthodoxae,
sed JESV Christi Opt. Max. causam prouehere. Qua ex re nomini
quidem vestro laudem et gloriam ingentem, Academiae uero Ingol-
stadiensi multiplicem commoditatem , et Clarissimo Duci doemum,
posterisque suis praestantem ' honorem et decus memorabile adijcietis.
Valeat in Christo semper excellentia tua, nosque sibi commendatos
manere curet oramus. Viennae 27 Junij Anno Christi 1553
Magnificentiae Tuae
Seruus in Christo
Petrus Canisius Nouiomagus.
t Excellentissimo Domino Viguleo Hundt V. J. Doctori^, et a
Consilijs Jllustrissimi Ducis Bauariae, Patrono summe obseruando.
Monacliij.
Inscriptioni epistulae ab ipso Hundio (ut videtur) adnotatum est: ^praesentatum
Sussmerhausen [nunc ^Zusmarshausen" in Suebia bavarica] 11. JiUij anno 53."
131.
CANISIUS
SAXCTO w;natio.
Vieniia nieiisc lunio vel lulio 155,}.
Ex Sacchino, De vita Canisii p. 74 — 80. C'f. Polunci Chronicon III, 254. 255
et Boero, Canisio p. 106—108.
Se nolle episcopiim viennense)ii eonstitni.
Christophoro IVertween, episcopo neostadiensi , qni post mortem Friderici
Kauseae etiam dioecesim ricnnri/scni ((dminisfrahat , 20. Maii 1553 mort/w *,
* Hoc vocahulum a Canisio in tnaryinc ascriptmn cst.
' lulii III. 2 g ignatii.
* Mrn/rr affirmat Hundium imperialis tantum iuris doctoreni fuisse (1.
p. 12. 307'.). " Wiedemann 1. c. 11 (Prag 1880), 65.
132. Canisius S. Ignatio. Sub medium annum 1553. 427
Burchardum van den Bergh, novercae Canisii fratrcin et canonicum cathedralis
ecclesiae (S. Stephani) viennensis ^ „suhiit cof/itatio'% inquit Sacchinus , „posse
Canisium in vacuam sedem imponi. Qiiod cum Hieromjmo Martinengo Apo-
stolico Nuntio indicasset , et Caroli Caesaris legato Guilielmo a Pictauia, et
Martino Gusmano Camerario Regio , omnes tamquam diuinitus Iniectum con-
silium . . . suscepere." Cum autem nec Martinengus nec ipse Ferdinandus
rex Canisium ad episcopatiim accijnendum movere possent, Martinengus „literas
ad beatum Ignatium exarat , per viscera misericordiae Christi lesu obsecrans,
et ohtestansj Canisium ipse compelleret. . . NihiJo acriter minus pro se scripsit
Canisius".
Ignatius Canisio rescripsit 9. Augusti 1558. Ex qua i-e concludi potest Canisii
litteras mense lunio vel lulio datas esse.
Narrat Polancus (1. c.) : Cum Ferdinandus tiineret , ne Canisius episcopatum
recusaret, inter regem et nuntium convenisse, ut hic per litteras secreto a pontifice
peteret, ut „in virtute obedientiae . . . P. Canisio jugum hoc imponeret". Lanoium
vero aliosque Socios , cum haec cognovissent , nuntium adiisse et rogasse, ,ne in-
consulto P. Ignatio hoc negotium urgeref, explicata ei constitutione, qua Socii epi-
scopatus admittere vetantur. Nuntius eos „ad prandium postridie ut venirent invitavit,
ea de re fusius acturi. Voluit ergo rationes P. Canisii tunc audire, quas ille tam
validas adduxit ut, prorsus mutata sententia, Nuncius non ipsi Pontifici sed P. Ignatio
scribendum duxerit ea de re, quod et diligenter fecit." Acriorem illam disputa-
tionem, quae tunc inter Martinengum nuntium et Canisium orta est, ex Lanoii litteris
exscripsit Sacchinus 1. c. p. 76 — 79. Alia vide infra, monum. 101.
CANISIUS
SAlfCTO lONATIO.
Vienna snb mediiiiu annnm 1553.
Ex Polanci Chronico III, 252.
Eadem fere narrant Orlandinus 1. c. 1. 13, n. 25, et Sacchinus, Can. p. 87.
A fota Societate sacrificia et preces pro Gcrmanla vuU offerri.
„Visus est autem" , inquit Polancus , ,,tanta commiseratlone dignus
Germaniae stattis eldem Patrl [CanisioJ, ut cuiu iii Dei praesidio spem
totam constitueret, rogaverit obnlxe P. Ignatium ut singidls sacerdotihus
Societatis injungeret Missae sacrifickim pro Germania Deo offerre quo,
placata ipsius ira propter Christi sanguinem , illis reglonihus suhvenire
dignaretur ; et ut alii fratres nostri semel singuUs niensihus idem sacri-
ficium^ cum eadem intentione Deo offerreut ; et facUe hoc a P. Tgnatio
impetravit."
Ignatius Canisio per Polancum rescripsit 25. lulii 1553. Haud recte igitur
Sacchinus affirmat hanc Canisii epistulam anno 1554 datam esse.
' Sic quidem Polancus; sed rectius Sacchinus: „certas preces". Cf. infra
p. 429.
428 133. Polancus Canisio. 27. lunii 1553. 134. Polancus Canisio. 25. lulii 1553.
133.
P. lOAXXES DE POI.AXCO S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 27. Innii 1553.
Ex adnotationibus . quas Polanci Cbronico addidit eiusdem eilifor (Clironicon
III, 257, adnot. 2, et 261, adnot. 2).
Di' conipcndio thcoJorjiae compoyiemJo et coUegio Ingohtadii institiiendo.
— — Sopra il eompendio di theologia lio scritto al P. Laynez i et
so clie non ha bisogno di sperone, ma come e dotto et essatto, fa opera
piii lunga, della quale poi si habbia a cavare il compendio. Spero
sara opera utile al bene universale non solamente in Germania ^.
Circa le cose d' Ingolstadio, staremo a vedere quello che faranno.
Vostra Riverenza potra mostrarli molto buona volonta et in Nostro
Padre inclinatione a compiacerli; pero intanto che finiscono alcuni li
suoi studii et si mettono in ordine le persone, che potriano loro metter
in ordine il collegio, etc. Sapienti pauca.
De compendio tbeologico ad P. Lainium scripsi ', quem scio calcaribus
non egere ; sed cum bic doctus sit et subtilis, copiosius quoddam opus componit, ex
quo deinde compendium illud excerpatur. Spero opus illud ad bonum universale
utile fore non solum in Germania ^.
Quod ad res ingolstadienses attinet, exspectabimus, quid illi agant. V. R. iis
dicat et se promptae esse voluntatis et patris nostri animum propensum esse ad
gratificandum iis ; attaraen, dum aliqui e nostris studia absolvant et homines istbuc
mittendi seligantur, ipsos collegium pai-are posse etc. Sapienti pauca.
134.
p. ioa:^nes de POI.AXCO s. j.
iussu S. Ignatii
CANISIO.
Roma 25. lulii 1553.
Ex adnotafionihiis, de quibns supra dictum est (Cbronicon III, 252, adnot. 2,
et 263, adnot. 1).
Epistula usus est Polancus in Cbronico IIT, 263.
Ignatium Canisii rogatu totani Societatem pro regionihus septentrionalihus sacri-
ficia et preces in omne tenipus offerre iiississe. De collegiis Ingolstadii , Bomae , in
Polonia, Leodii condendis.
' Cf. supra p. 411. 412. Lainius, quem S. Ignatius anno superiore Societatis
praepositum per Italiam constituerat, Florentiae tunc agebat {Boero, Lainez p. 132).
- De hoc Lainii libro in secundo buius operis volumine plura dicentur.
134. Polancns Canisio. 25. lulii 1553. 429
Circa la gratia che di Nostro Padre voleva ottener la K. V.
di far che ogni mese si dicesse una messa per li sacerdoti et li non
sacerdoti facessino oratione per 1' ajuto spirituale della Germania et
altre regioni settentrionali , io ho parlato a Nostro Padre et li parse
petitione molto giusta ; et cosi m' ha ordinato ch' io lo scriva a tutte
le bande, o vero alli Provinciali, et questo senza limitatione di tempo
ma continuameni:e insin' a tanto che cessi la necessita, il che Dio
N. S. ci lasci presto vedere. Ameni.
et quanto al Collegio d' Ingolstadt mi rimetto a quello
che si scrive per altra, et il simile dico se accadesse far Collegio in
Polonia, che saria necessario trattener le cose qualche tempo, se le
persone si hanno a mandar di Roma; perche questo Collegio, che
adesso si comincia, come e per agiutar passato qualche tempo tutte
le nationi con la divina gratia, cosi per adesso pare sia necessario
le spoglii, per haver bisogno non solamente di mastri, ma etiam di
optimi instituti [Pj*^. Sicche di la e necessario si proveda alle cose
di Alemagna per adesso. Questo ho detto perche V. R. in tal modo
procuri la fundatione che per un poco di tempo faccia conto che non
possono passar le montagne queUi che si trovano di qua. II dis-
ponere pero e bene, et anche il dar principio, se si puo senza gente
di qua mandata per adesso.
Quod R. V. a patre nostro petierat, ut singulis mensibus sacerdotes sacri-
ficium et, qui sacerdotes non essent, preces offerre iuberet ad calamitates spirituales
Germaniae et aliarum regionum septentrionalium sublevandas, eidem patri nostro, cum
a me propositum esset, admodum iuste peti visum est; quare mihi mandavit, ut in
omnes regiones vel ad praepositos provinciales litteras mitterem , quibus id prae-
scriberetur non ad certum tempus , sed in omne tempus , donec necessitas ista ces-
saret : quod quidem Deus brevi nobis videre concedat. Amen '.
— — et de coUegio ingolstadiensi R. V. videat, quae aliis litteris scribuntur,
atque idem dico , si quod forte collegiura in Polonia condendum sit : oportere vos
res ad aliquod tempus extrahere, siquidem Roma homines isthuc mittendi sint ; nam
collegium hoc, quod nunc incohatur, sicut post aliquod tempus omnes nationes, Deo
propitio, adiuturum est, ita nunc eas spoliare debere videtur, cum non solum prae-
ceptoribus, sed et scholasticis [?] -^ optirae institutis indigeat ^. Ipsi vos igitur isthic
in praesens rebus Gerraaniae consulere debetis. Atque haec dixi, ut R. V. colle-
gium istud fundandum curaret ita , ut simul brevi tempore ob oculos sibi poneret,
montes transcendere non posse eos, qui hic sunt. luvat tamen res praeparare atque
etiam incohare, si non requirantur honiines hinc ad vos mittendi.
Sic; sed legendum videtar: scholari optime instituti. Cf. iiifra, adnot. 2.
' Polanci litterae, hac de re 25. lulii 1553 Ignatii nomine ad onines Socios
datae, proponuntur in „Cartas de San Ignacio" III, 410—411, et a: 7v'. Meiichaca,
Epistolae S. Ignatii Loiolae (Bononiae 1837) p. 496—497; Genelli I. c. p. 860-861;
Dan. Bartoli S. J., Yita di S. Ignazio IV, 21 (Opere vol. 2 [Torino 1825] II, 93—94).
2 „ColIegium Roraanum . . . eo tempore quo, non solum praeceptoribus indigeret,
sed et scholasticis bene institutis, potius spoliare (ut ejus [i. e. Ignatii] verbo utar)
alias provincias quam novos operarios ad eas mittere debebat" {Polancu.^^ , Chro-
nicon III, 263).
430 135. S. Ignat. Can. 27. [25. V] lulii 1553. 136. Polancus Can. 9. Aug. 1553.
Tn Leodio sarebl)e piii frtcile provedere di qualche persona per
dar principio, massime rimandandosi adesso verso quelle bande il
P. Maestro Quintino ^. Con questo ho gran confidenza in Dio che
presto habbia a suscitar operarii molti et fedeli la divina sapientia.
Leodiensibus facilius dare possemus , qui collegium incoharet, praesertim cuni
P. Magister Quintinus ' nunc in eam provinciam remittatur. Ego multum in Deo
confido divinam sapientiam brevi multos fidelesque operarios excitaturam esse.
135.
SAXCTUS IGXATIUS
CANISIO.
Roma 27. [25.?] lulii 1558.
Ex Gothein 1. c. p. 398—399; qui p. 789 n. 140 asserit se ea ex ..Munchen
I. S." hausisse.
„Nach Wien'', mpiit ille, „schrieb" Ignatius am 27. JiiU 1553 „an
Canisius einen scharfen Tadel : ,Weder das Wiener Dominikanerkloster
noch das anderer Monche diirfe ohne Zustimmung derselhen, d. h. der
geordrieten Vorgesetzten, iihernommen iverden, damit sie nicht sofort mit
ihren Klagen nach Rom liefen; denn in Rom seien derartige Zwistig-
keiten mit Monchen nicht eben erwiinscht.'"
Fortasse haec epistula eadem est atque ea , quae eam proxime antecedit,
25. lulii 1553 data.
Plura hac de re ex Polanco atque etiam ex ipso Canisio audiemus infra.
136.
P. lOAXlVES DE POIiAXCO S. J.
noinine S. Ignatii
CANISIO.
Roiiia 9, Angiisti 1553.
Prior epistulae lmiu.s italice scriptae particula deprompta est ex versione vel
summario latino, quod Monachii (ut videtur) repertum posuit A. v. Dntffel, Ignatius
von Loyola an der Romischen Curie (Miinchen 1879) p. 41^*; posterior, quae harum
^litterarum postrema verba" sunt. ex adnotationibns ad Pohinci Chronicon 111. 264,
adnot. 3.
Eiusdem epistulae summaria posuerunt Folanciis , Chronicou lil, 264, et Sac-
chinm, Can. p. 81 — 82, atque ex Sacchino Riess 1. c. p. 118.
Qaid Canisio , si pontifex episco])atum viennoisem ei inqwsuerit , agendum sit.
' Charlat; de quo vide supra p. 108*. Guiliehnus de Pictavia, „archidiaconus
ecclosiae leodiensis", a Carolo V. Viennam ad negotia quacdam transigenda missus,
ibidem anno 1553 „de Collegio Leodii instituendo, serio agebat; prius tamen ad se
mitti duos operarios exoptabat ut, cum dc populo bene mereri cernerentur, coUegii
hujus fundationem faciliorem redderent" [Polancus 1. c. III, 262 — 263).
137. Canisius Wendelinae Canis. 20. Augusti 1553. 431
V. R. bono animo et forti perseveret in non acceptando episco-
patum. Et licet in virtute obedientiae per Breve aliquod aut literas
papa iniungeret, poterit nihilominus R. V. sese excusare, Breve illud
capiti imponendo in signum obedientiae, dicendo tamen, informare
prius velle S. Sanctitatem de defectibus suis. Poterit etiam exten-
dere se [?] " constitutionibus nostris teneri i, nec posse absque supe-
rioris licentia acceptare eum , qui obligatus non sit ab eo , qui sub
peccato mortali obligare potest, et cum effectu uti hic decisum est,
discussa studiose hac materia. V. Reverentia absque ullo peccato,
imo cum merito dilationem interponere potest post papae imperium,
donec ipsemet papa informatus sit per nostrum superiorem. — —
Piu presto facciano [Vescovo di Vienna] qualch' uno da bene,
qual si voglia, et si offerisca la R. V. alle fatiche del Vescovo, senza
il nome ne entrata etc. ^
137.
CANISIUS
WENDELINAE CAXIS,
novercae suae.
Vienna 20. Angusti 1553.
Ex versione gallica archetypi vlamici, ab anonymo facta et edita iu „CoUection
de Precis historiques" XXV (Bruxelles 1876), 28—29; cf. supra p. 72.
Novercam rogat, ut filium Oftonem Viennam venire permitiat ; se Ottoni j)atreni
futurum. Eandem Jiortatur, nt Annae ecangclicae exempliim sequens curas Jnimanas
omnes abiciat et Deo soli vacet.
Jesus.
Chere Mere, que la grace de Dieu vous conserve!
•J'ai resolu avec notre cher docteur M, Burchard ^, qu'il amenerait
mon frere Othon a Vienne *, si vous vouliez le laisser voyager et me
le remettre comme a son pere et tuteur. Cest pourquoi, je vous
lesus. Carissima mater, gratia Dei te conservet. Cum caro doctore nostro
M. Burcbardo ^ constitui , ut ipse Othonem fratrem meum Viennam adduceret*. si
tu abeundi licentiam Othoni dare eundemque mihi taraquam patri ac tutori com-
mittere velles. Hac de causa te, carissima mater, rogo, ut iuvenem ilkim Deo omni-
Sic Druffel; sed legendum esse videtur: exponere, se.
1 Cf. supra p. 873 ^
2 Id est: Creetur potius vir proljus qualiscumquo [episcopus viennensis] , et
R. V. se offerat ad munera officii episcopalis obeunda ita , ut nec nomen episcopi
habeat nec reditum etc.
' Burchardum van den Bergh , novercae fratrem et canonicuin viennensem,
dicit; de quo supra p. 116-. 427. * Vide supra p. 420'.
432 13^- Canisius Wendelinao Canis. 20. Augusti 1553.
prie, Chere Mere, de vouloir bien confier entierement ce jeune liomme
a Dieu tout-puissant et a ma fidclite. Si vous pensez que je ne me
conduirai pas bien envers mon cher frere, ou que je lui imposerai
|de] trop [lourdes charges] en jeunes, voeux, etc, tenez et considerez
cela comme une tentation, nee vite et facilement dans le coeur d'une
mere. Mais, n'en doutez pas, je ne veux pas vous tromper; je veux
tenir et garder mon frere de maniere qu'il n'ait jamais a se plaindre
de moi. Et que ceci soit dit et ecrit une fois [pour toutes] en re-
ponse [generale] a mes amis, qui ne pourraient equitablement prendre
cette affaire a coeur sans penser a mon occasion ce que dictent le
droit et le Christ, comme je Tai montre dans d'autres lettres et comme
M. Burchard Texpliquera davantage de vive voix.
Tres-Chere Mere, conservez la patience et la mansuetude sous
la croix, et pensez a la parole du Seigneur: Martha, Martha,
sollicita es et turbaris erga plurima. Porro unum est
necessariumi. PIus vous aurez de souffrances et de tribulations,
plus vous serez disposee par le Seigneur a laisser le role de Marthe
pour prendre celui de Madeleine. Vous serez donc diligente et vous
vous exercerez dans la priere et dans la piete aux pieds du Seigneur -.
Pourquoi donc voulez-vous tant vous occuper d'affaires commerciales
et Toutes choses cependant doivent rester ici et redevenir terre^^.
Le temps est court, la mort certaine et Tame vit eternellement ou
dans la joie celeste ou dans la peine de Tenfer. Laissez le monde
etre le monde, et imitez la veuve evangelique Anna qui restait
jour et nuit dans le temple, jeunant et priant, servait
ainsi Dieu* avec un coeur libre de tous soucis et se preparait de
potenti ac fidei meae plena fiducia demandes. Si tibi in mentem veniet me ca-
rissimum fratrem haud liberaliter habiturum vel nimia ei onera iniuncturum ieiu-
niorum , votorum etc. , hane malam censeto esse tentationem , quae cito facileque
in materno animo oriatur. Certum autem tibi sit nolle me tibi imponere; fratrem
ita habebo et custodiam , ut numquam me incusare possit. Et haec respondere et
rescribere volui semel , ut semper ante oculos posita essent amicorum , qui in hac
causa administranda certe iniuriam mihi inferrent, nisi secum reputarent, quid ius
postulet, quid Christus ipse. Quod et aliis epistulis exposui et M. Burchardus coram
explicabit uberius.
Patientiam, carissima mater, et mansuetudinem in calamitatibus serva, et memor
esto verborum domini : Martha, Martha,sollicitaes, etturbariserga
plurima. Porro unum est necessarium'. Quanto plures aerumnas et mi-
serias accipies, tanto magis a domino paraberis ad Magdalenae partes suscipiendas,
relictis partibus Marthae. Domini igitur pedibus advoluta in precationem et pietatis
studia diligenter incumbas ^. Cur nam tantae tibi curae est mercatura et . . . , cum
omnia isthic relinqui etin terram suam reverti^ oporteat? Tempus bi-eve est, mors
autem certa, et anima in aeternum vivet, aut deliciis abundans in caelo, aut tormenta
sustiuens in locis infernis. Res humanas sine esse hunianas, et evangelicam iUam
viduam imitaro Annam , quae non discedebat de templo, ieiuniis et o b-
secrationibus serviens nocte ac die^, curis omnibus abiectis, sicque ad
Luc. 10, 41. 42. ' Cf. Luc. 10, 39. =* Eccles. 12, 7. Gen. 3, 19 etc. " Luc. 2, 37.
138. Canisius S. Ignatio. 24. Augusti 1553. 433
la sorte a une sainte mort. Jusqii'ici vous avez donne et consacre
au monde et a vos enfants tant d'annees de travail et de fatigue,
Ce sera chose tres-equitable si Dieu devient maintenant votre tres-
cher [epoux], si vous vous appliquez vous et votre cceur a le servir,
a faire sa volonte et a suivre ses avertissements, et si vous laissez
les morts enterrer les morts^. Ahl puissiez-vous bien con-
siderer comment la pauvre ame se separe du corps et parait devant
le Juge severe pour recevoir sa recompense ! En verite , vous vous
debarrasseriez des soucis et des aflfaires et vous vous laisseriez aller.
Dieu veuille vous eclairer de TEsprit-Saint ainsi que vos amis, pour
Tamendement de votre viel Amen, A Vienne, le 20 aout 1553,
Votre obeissant fils dans le Christ,
Pierre Canisius De Nimegue.
A ma Chere Mere Veuve de M. Jacques Kanijss, a Nimegue,
mortem sancte obeundam se praeparabat. Usque adhuc in res humanas atque in
liberorum salutem tot annis laborem operamque impendisti. Aequissime proinde facies,
si nunc Deum habebis sponsum et in id incumbes , ut ei servias ad eiusque vohm-
tatem et praecepta te fingas, ac dimittes mortuos sepelire mortuos suos*.
Utinam bene consideres , quomodo misera anima nostra a corpore separetur et
severo illi iudici ad mercedem accipiendam sistatur! Ab omnibus certe curis et
negotiis te abduceres ac tui iuris esse velles. Deus per Spiritum sanctum a tuo
tuorumque animis caliginem depellat, ut ad meliorem in dies frugem vos recipiatis.
Amen. Viennae 20. Augusti 1553.
Filius tibi oboediens in Christo
Petrus Canisius Noviomagus.
Carissimae matri meae, viduae M. lacobi Canisii, Neomagi.
138.
CANISIUS
SAXCTO IGNATIO.
Vienna 24. Aoj^nsti 1553.
Periisse quidem videtur haec epistula ; quid vero continuerit , partim cognosci
potest ex nn. 564 et 586 tomi tertii Chronici a Polanco conscripti (Matriti 1895)
p. 251—252. 263; ubi Chronici editor (I. c. p. 252, adnot. 1 et p. 263, adnot. 1)
liaec adnotat: ,De iis [n. 564] scripsit Canisius Ignatio 24 Augusti [1553], cui
respondit, ex com., Polancus 19 Sept. ejus animum erigens'' etc, et: „De iis [n. 586]
Canisius certiorem fecit Ignatium per litteras ad eum datas 24 Aug. [1553] , ut
ex Ignatii responsione 19 Sept. missa constat."
Cf. Polancum I. c. III, 256 et Orlandinum 1. c. I. 13, n. 24.
Canisius cum aliis universitatem viennensem „fisitat". Dolet haereticos in ea
professores tolerari. Collegium lovaniense.
Matth. 8, 22.
iinsberger, Canisii Epistulae et Acta. I.
434 l'^9- loannes de Polanco Canisio. 19. Septembris 1553.
Amw 1558 „occupafio quaedam" , inquif Polancus, „P. Canisio
Begis nomine injuncta est, simul cum Episcopo Trigestino ^ hispano (ad
Colaritanum Episcopatum is deinde translatus est) , ef quibusdam con-
siUariis , ut scilicet Universitafem ad aliquam reformafionis formam in
quavis facultate ef collegio adducerent-. Sed non magnopere sibi P. Ca-
nisius id, in quod p>^^ t^^^ hebdomadas incubuif, satisfecif ; ea enim
erat quorumdam dexteritas ex ejus sociis in visitandi munere, ut sine
scrupulo haereticos etiam professores publicos, si docti essent, in quavis
facultate vellent admittere, dummodo quisque intra litnites suae pro-
fessionis se confineret, et ita hic litteras graecos, ille jus civile, et alia
hujusmodi, interpretorentur, ut nihil contro fidem cafholicam attingerent.
Sed hoc parum P. Canisio probabafur , cum negofio fidei ac religionis
moJe admodum ea ratione consuleretur ; et quamvis in corpus facultatis
theologicae admissi nostri essent, et officium Decanatus et alia hujus-
modi obire possent, non tamen impedire omnia mala , quae ipsis dis-
plicerenf, ea rafione poterant ; licet multa sane impedierunt et in dies
impediunt." ^
„Curatum est a 7iostris [viennensihus] iif Regia Majestos orotori
Jam dicto [GuilielmoJ de Picfavia commendaret ut facultatem ad eri-
gendum CoUegium Lovoniense obtineret." *
S. Tgnatius Canisio per Polancum rescripsit 19. Septembris 1553.
130.
P. lOAXXES DE POIiAXCO S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 19. Septembris 1553.
Ex adnotationibus Chronico Polanci ab eiusdem ecUtore additis (Chronicon III,
p. 252, adnot. 1; p. 255, adnot. 3; p. 262, adnot. 3).
De tmivcrsitate et nohilium contuhernio viennensi ; qmmodo cura Jiabenda sit
valetudinis F. Lanoii.
Cum Canisius litteris 24. Augusti 1553 ad S. Ignatium datis
questus esset, quod in universitate viennensi tom multa adversus reli-
Sic; foriasse legendum: P. Canisius pcr id, in quod etc.
' Episcopatui huic (Tergeste, Trieste) tunc praeerat Antonius Perragues et
Lastiilejo 0. S. B., vir doctissimus.
^ De opera , quam Canisius universitati viennensi reformandae navavit , phira
dicentur infra, monum. 87—89.
^ Polancum circa annum 1573 haec scripsisse patet ex eius Chronico III, 250.
* Cf. supra p. 430. A Maria regina Hungariae, quae tunc Belgium guber-
nabat, hanc facultatem sive „privilegium nu^nus mortuae" impetrare eona])antur.
Cf. Delplcice, L'etablissement etc. p. 10.
140. Canisius loanni de Polanco. 12. Octobris 1553. 435
gionem cathoUcam patrarentur neque a SocHs impedlri possent, ei „re-
spondit, ex com. , Polancus 19. Sept. ejus animiim erigens et in spem
adducens fore ut, si in bono proposito perseveret, non imttilis ejus lahor
evadat."
Circa il P. Dottore Lanoy ' ordina Nostro Paclre che si faccia
congregatione delli nostri et in quella si faccia elettione d' una per-
sona quale habbia tutta 1' authorita di Nostro Padre , quanto al go-
verno del corpo suo sopra il P. Rettor; et la tal persona eletta^
procuri ben intendere quello [che] conviene alla sanita del P. Rettor
et quello li fara esseguire
• De P. doctore Lanoio ' pater noster constituit, ut nostri in unum coUecti
eligant, qui in iis, quae ad corporis curam spectant , omnem patris nostri auctori-
tatem in P. rectorem habeat; inquirat ille ^ diligenter, quaenam P. Rectoris valetudini
conveniant, eaque ab ipso adhibenda curet
„De convictorio Viennae instituendo saepius toto hoc anno [1553]
scripsitj ex com. , Polancus Patribus Canisio et Launoijo , praesertim
vero 19 Sept." ^
Canisius Polanco rescripsit 12. Octobris 1553.
140.
CANISIUS
P. lOAXXI DE POIiAXCO,
Societatis lesu secretario.
Vieima 12. Octobris 1553.
Ex archetypo (2°; pp. lY^; in p. 4. inscr. et particulae sig.) ; Canisius sua
manu subscripsit tantum atque inscripsit.
Particulam epistulae edidit Boero, Can. p. 98 — 99, altei*am, germanice versam,
Card. Steinhuber 1. c. I, 16.
Epistula usus est Polancus, Chronicon III, 262.
Sancto Ignatio gratias agit, quod se ab episcopatu riennensi tmatur. De col-
legii germanici initiis ; se litteras exhotiativas ^iro eodem conscripturum ; Germanos
ab eo alieniores esse. Viennae domum aperiendam esse, in qua pueri nobiJes a Sociis
educentur. Jtiventutem misere corrumpi. De contionibus et scholis suis , compendio
theologico a Lainio componendo, amicis. Preces et alia petit.
' „Erat alioqui P. Lanoyus tani laboriosus, et tam parum sibi parcebat, quo
exemplo aliis praeiret , ut etiam P. ipse Canisius commonefaciendum illum serio
existimaret" : Polancus, Chronicon III, 255.
- „Ad hoc officium electus fuit magister Erardus Avantianus" : Po/fOfCi/.?, Cbro-
nicon III, 255.
^ ^Placuit P. Ignatio, ut hujusmodi collegium externorum [iuvenum nobilium]
inchoaretur" : Polancus 1. c. III, 262. Plura infra p. 437—138.
28*
436 l^^O. Canisius loanni de Polanco.
— rlhesus: —
Molto Reuerendo in Cliristo .P. mio
La gratia et pace di Nostro Signore IHESV Christo, sia con noi
sempre. Amen. Ho receuuto duoe' copie da parte del nostro R. P.
preposito, et Tultima con la sua lettera principale era scritta alli
.19. di Settembre. Ringratio alla summa bonta infinitamente circa
il Vescouato di Vienna, per che il R. P. preposito pigha quella cura
et diligenza, per defendermi contra quella tentatione et tempesta
pericolosissima, si fusse successa. Nunc in portu nauigo sub optimo
et fidissimo Gubernatore.
Quanto al Collegio Germanico, per che fin' a qui son stato vn
poco infermo, no ho ben possuto scriuere quella lettera eshortatoria, pur
farro presto, poi che mi truouo meglio con la gratia del omnipotente ^.
Et accio V. R. non marauiglia per che non hauemo procurato qualche
suppositj di Austria per il detto Collegio. Sappia che la dispositione
de tal gente per mandar in Roma, sia qui molto difficile, et che sia
cibo troppo difficile a digerire alli Tudeschi, sottometterse alli con-
ditioni fatti nel Collegio, principalmente quando sentino la obUgation',
la qual si ha de far alla sua sanctita^. Et vero, e, che non sapemo
fin a quj chiaramente, con che conditione li Scholari ci hanno lla da
receuere, et, come intendemo, il numero fin, a, qui, e, poco, et il
lesus. Valde reverende in Christo pater. Gratia et pax lesu Christi domini nostri
semper nobiscum sint. Amen. Duo litterarum exempla mandatu R. P. praepositi nostri
missa accepi, quorum posterius una cum epistula eiusdeni principali datum erat
19. Septembris. Quod ad episcopatum viennensem attinet, summae bonitati im-
mensas gratias ago, quod R. P. Praepositus tanta cura et diligentia contra tentationem
hanc atque incursionem me tueatur. quae, si prospere successisset, in summum certe
discrimen nos vocasset. Nunc in portu navigo sub optimo et fidissimo gubematore.
Ad coUegium germanicum quod attinet, cum adhuc usque leviter aegrotarem,
exhortativas illas litteras scribere haud facile potui ; scribam autem proxime ; omni-
potenti enim Deo iuvante melius valeo ^ Ne autem R. V. miretur , quod collegio
illi Austrios nondum subministraverimus , haec sciat: Huius regionis homines ad
suos Romam mittendos difficillime adducuntur, ac condiciones in collegio illo hitas
accipere, cibus est difficilior, quam ut a Germanis concoqui possit, praesertim cum
audient coUegii alumnos summo pontifici se obstringere debere ^. Quamquam nondum
clare cognovimus, qua lege scholastici isthic recipiendi sint; eosque adhuc paucos
" Co)'n'gere quicquid in hac et similibus ejjistnlis contra graiiuiiaficain et ortho-
hiam italicam peccatum est, infinitum foret.
' Litterae significari vidcntur, quibus Ferdinandus rex vel etiam ahi principes,
episcopi, nobiles etc. invitarentnr ad collegium illud dotandum vel saltem pecunia
adiuvandum; cf. Card. Steinhuher 1. c. I, 12—13.
^ lusiurandum, quo tunc fidem suam sedi apostolicae obligare debebant, ponunt :
Cordara 1. c. p. 14; Aug. T/ieiner, Geschichte der geistlichen Bildungsanstalten
(Mainz 1835) p. 88—89; Pachtler, Ratio Studiorum I, 382. Primas coUegii con-
stitutiones ab ipso S. Ignatio conscriptas proponunt : Cordara 1. c. p. 49 — 52 ; Theiner
]. c. p. 409—415; Pachtler 1. c. I, 375—382. Cf. Steinhuber 1. c. I, 19—22.
12. Octobris 1553. 437
successo in molti Tudeschi senza frutto. Vnde desideramo sopra di
cio magior declaration di .V. R.
Circa il Reuerendo P. nostro Rectore farro metter in essecutione
della persona, la qual habia Gouerno circa la sanita sua.
Scrisse al ultimo di una casa per nutrir et instituir la Juuentu ^,
con tal' intentione, accio V. R. piu chiaramente mi intenda, volessimo
delli piu ricchi et nobilj Giouanj li quali facilmente si troueranno,
pigliare alcuno numero et metter li insieme in vna casa vicina quanto
fusse possibile, et nutrir li alli spesj loro, et darli vn Rectore delli
nostri, il quale li tenesse in buono gouerno del anima et del cuorpo,
et stesse con loro presente poi che non fusseno occupati nelle classe.
Questo (come e da sperare nel Signore) darebbe bon odore et essempio
a molti, e forzi adiutara li altrj Collegij doue tanto male si nutrisce
la Juuentu nelli Heresie et mali costumj. Talmente, che e, gran
cosa et degna di pianger, sentire et veder ogni dj come la misera
Juuentu per la malitia, o, miseria di preceptorj si corrumpino et vanno
di mal in pegio, non sapendo che sia altro et meglior modo di in-
segnar la nobilita catolicamente. Vero, e, che questo assumpto non
si piglia con fine et proposito di augmentar la Compagnia nostra, la
qual in questi tempi, troua qui, et in altri logi di Ahnania moltj
impedimenti, tanto nelli grandi, quanto nelli picolj, sicome sa V. R.
Pur per il ben commune, e per guadagnar le anime delH parenti et
esse audimus, atque in multis Germanis vos frustra operam consmnere. Hac igitur
de re copiosius a R. Y. instrui cupimus.
Ad eifectum adducam, quae nobis praescripta sunt de eo, qui reverendum
patrem rectorem nostrum gubernet in rebus valetudinem ipsius spectantibus.
Postremis litteris de domo scripsi , in qua iuventus ali atque institui posset '.
Quod quo melius R. V. intellegat, haec addo: Ex opulentissimis et nobilissimis
pueris (qui quidem reperiri facile poterunt) selectos aliquos in domo aliqua, quantum
fieri possit, vicina coUocare et suis ipsorum pecuniis alere atque aliquem e nostris
iis praeficere velimus , qui eorum et animis et corporibus bene consulat atque
ima cum iis sit, cum in scholis non occupentur. Ac spes est in domino hac re
bonum odorem bonumque exemplum multis praebitum iri ac fortasse cetera collegia
adiutum iri, in quibus adulescentes in haeresibus vitiisque pessime enutriuntur.
Grave certe est et luctuosum, cotidie audire et videre miseros adulescentes prae-
ceptorum malitia vel improbitate pessum euntes ac de malo in peius ruentes neque
scientes aliam eamque meliorem exstare rationem nobilium catholice instituendorum.
Verum quidem est hos conatus non ea mente fieri , ut Societas nostra augeatur,
quam hocce tempore et hic et aliis Germaniae locis multum impediri tum in magnis
tum in parvis R. V. novit. At si bono publico servire et parentum procerumque
' lam in domo Sociis vicina 50 fere adulescentes erant, regis iussu ex eius
provinciis Viennam missi et theologicis studiis destinati ; qui ut ad pietatem a suis
praeceptoribus rite instituorentur, P. Claudio laio cordi erat {LUterae quadrimestrex
I. 456 — 457; II, 19 — 20). Affirmat vero Polancus horum iuvenum, e quibus
multi ^male instituti" accessissent , ^rectores" non fuisse eos, ,a quibus emendari
possent". jDicebant eorum quidam : quid vultis audire conciones magistri Canisii?
papista est. Et haec erat ratio cur aliqui eum nollent audire" (Chronicon II, 271. 580).
438 1"^0. Canisius loanni de Polanco. 12. Octolnis 1553.
Signorj , et per adiutar nostri classj , e per conseruar la juuentu , et
per confermarla nella fede, credo et spero nel Signor, che questo
modo predetto saria non poco utile, e, conueniente. Altramente si
vede chiaramente, che noi non siamo bastanti per questa via delli
classi de conseruar et nutrir, la Juuentu nella fede, et religione Cato-
lica, Tanta corruttione si troua nelli parentj, amicj, et compagnj, Ma
per che la diuisione della Casa nostra non si ha possuto fare fin a qui ^,
non si troua dispositione di cominciare questa opera inanzi li Inuerno,
et cossi staremo espettando la resposta, del nostro lleuerendo P. , et
forse con la gratia di Christo, lo cominciaremo con il nouo anno.
Prego V. R. specialmente , che habia recommandato nelli soi
sancti orationi, il mio Fratello Ottone, il qual ogni di qui si espetta
per star con meco. Idio li dia gratia, che sia sanctemente in-
gannato et messo cattiuo in quel Giardino della sancta obedienza.
lo anche non meno desidero, li sancti sacrificij et orationj di V. R.
principalmente , accio li mei pochi fatige nel predicar inanzi la sua
Magesta^, per leger ordinariamente in Theologia, siano grate, alla
sua diuina Magesta, et utili per li Tudeschi. li qual anche prego
che stiano sempre nelli orationi di casa, con tutta la Germania.
Item molto raccomendo alla V. R. il Compendio del Reuerendo
animas lucrari , si scholas nostras iuvare et iuventutem in fide conservare et con-
firniare volumus, credo et spero in domino eam, quam scripsi, agendi rationem nobis
valde utilem et convenientem fore. Alioqui patet solis hisce scholis nos non satis
eifecturos esse, ut adulescentes in fide et religione catholica conserventur et nutri-
antur: adeo eorum parentes, amici, socii perditi simt et corrupti. Sed quia usque
adhuc in separatam domum migrare non potuimus S hoc opus ante hiemem incipere
non libet, ideoque reverendi pati-is nostri rescriptum exspectabimus , ac fortasse,
Christo iuvante, initio novi anni rem aggrediemur.
R. V. speciatim rogo , ut sanctis suis precibus Ottonem fratrem meum com-
mendatum habeat, qui singulis diebus hic exspectatur mecum futurus. Deus ei
concedat, ut pia quadam suasione missus in reticulum in hoc horto sanctae oboe-
dientiae captus detineatur. Nec minus ego ipse R. V. sancta sacrificia precesque
expeto, imprimis, ut exigui labores, quos contionando coram regia maiestate - et
ordinariam theologiae scholam habendo sustineo, maiestati divinae grati et Germanis
hisce utiles sint; pro quibus atque etiam pro Germania universa domi vestrae
semper, quaeso, precationes fiant.
Item R. V. compendium a reverendo patre M. Lainio conscribendum valde
' Socii partem monastcrii Domiuicanorum tenebant. ^Quia tamen ad juventutem
instituendam procul a frequentia urbis illud monasterium Sancti Dominici erat, Regi
Ferdinando ut de loco commodiori prospiceret suggessorunt" : Polancus 1. c. II. 570.
2 Episcopo vienncnsi, contionatore suo ordinario, defuncto „secundo festo Pente-
costes" (qui dies 22. Maii erat) anni 1553 Canisium „audire Rex voluit; et, ut Nun-
cius Apostolicus et Venetorum orator [Michael Surianu.s] referebat, Regi valde pla-
cuerat; et, cum die sequenti etiam concionatus esset, futurus ordinarius concionator
Regis videbatur" {Polancus 1. c. III, 244—245). Erardus autem Avantianas S. J.
Vienna 1. Septembris 1553 S. Ignatio scripsit: „P. Canisio tamquam ordinario con-
cionatore a festo Pentecostes hactenus usa est Regia Majestas, dominicis ac festis
diebus* (Litterae quadrimestres II, 376).
141. loannes de Polanco Canisio. 23. Novembris 1553. 439
P. M. Laynez. Et stamo molto desiderosi al pigliar gosto della opera.
Oltro di questo V. R. per amor de dio si racordi delli gratie per
alcuni Neouiomagiensi per che, per li altrj soi lettere V. R. promisse
la diligenza sua, benche (come credo) sia difficile di obtinere questa
faculta. lo mi rimetto in tutto, et da cuore desidero li orationi di
V. R. per me et per Talmania et cossi anchora delli Reuerendi
P. M. Miona \ P. Pontio 2, P. Natali, P. Ollaue, P. Scorrichio, P. Vic-
toria^, P. Benedetto^, al quale hora non ho potuto responder, con
tutti altri Padri et fratelli charissimi di casa. II Signore ci conseruj
et augmenti sempre nella sua sancta gratia! Viennae .12. di, de
Octobre 1553: Di V. Reuerenda Pat.
Figliolo indegno
Pet. Canisio.
f Al Reuerendo Padre mio in Christo M. Giouan Polanco della
Compagnia de lESV, Jn Roma.
S. Ignatius Canisio rescripsit 29. Novemln-is 1553.
comraendo; quo libro frui vehementer cupimus. Praeterea R. V. per Dei amorem
rogo, ut gratiarum meminerit, quas pro Noviomagis quibusdam petii : prioribus enim
litteris operam tuam promisisti; quamquam eam facultatem difficulter impetrari
existimo. Ego arbitrio tuo totum me permitto atque ex animo desidero, ut R. V.
pro me et pro Germania Deum precetur utque idem faciant reverendi patres
M. Miona ^ P. Pontius ^, P. Natalis , P. Olavius , P. Schorichius , P. Victoria ^
P. Benedictus *, cui nunc non potui rescribere, cum ceteris omnibus, qui tecum sunt,
patribus et fratribus carissimis. Dominus sanctam suam gratiam semper in nobis
conservet et augeat. Viennae 12. Octobris 1553. Reverendae paternitatis vestrae
Filius indignus
Pet. Canisius.
Reverendo patri mco in Christo M. loanni Polanco, Societatis lesu, Romae.
141.
P. IOAX5fES DE POL.AXCO S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 23. Novenil)ris 1553.
Ex adnotationthm additis Polanci Chronico III, 244, adnot. 1. („Polancus,
ex com., Patri Canisio, 23 Nov.")
^ Emmanuel Miona Compluti et Parisiis S. Ignatio a sacris confessionibus
fuerat; a quo postea in Societatem admissus est {Orlandinus 1. c. 1. 1, n. 123).
^ P. Pontius Gogordanus anno 1549 Romae rem domesticam Societatis adniini-
strare coeperat [Orlandinus 1. c. 1. 9, n. 4).
^ Petrus Schorichius et loannes de Victoria Vienna Romam missi erant. Cf.
Cartas de San lynacio III, 404—405 et Polanci Chronicon II, 581 ; III, 253.
* Benedictus Palmius a. 1548 cum Canisio magister fuerat Messanae et a. 1553
Romae sermones sacros babebat {Orlandinus 1. c. 1. 8, n. 13; 1. 13, n. 6).
440 142. S. Ignatius Canisio. 29. Novcmbris 1553.
Qui si manda un Giubileo ^, cui tenore vederanno le RR. W.
et lo potranno publicare come si giudichera conveniente. — — —
His litteris iubilaeum > adiungo, quod RR. VV. perlectum promulgare
poterunt ea ratione, quae videbitur esse aptissima. — — —
143.
SANCTtS lOXATIlIS
CANISIO.
Roma 29. Novembris 1553.
Ex apographo recenti, quod nuper a P. TJieodoro Grnnderath S. J. collatum
est cum apographo sub medium saeculum XVII. scripto , quod exstat in historia
manu scripta coUegii gerraanici et hungarici Urbis , a P. GuiUelmo Fushan S. J.
a. 1655 — 1662 in ipso illo collegio composita (I, 4); quae in archivo eiusdem col-
legii superest.
Epistulam hanc seu potius hoc epistulae fragmentum germanice vertit et in-
tegrum primus typis exscripsit Card. Sfeinhiiber 1. c. I, 17 — 18. Maior fragmenti
pars ex codice patris Fusban typis descripta est a Cordara 1. c. p. 20 et ex Cor-
darae libro transcripta in „Epistolas S. Ignatii" editas a Menchaca 1. c. p. 197—198,
et in ,Cartas de San Ignacio" VI, 439. 87—88.
Collegii germanici invenes liheraliter tractari et hene 2)roficere. Aliquot iii illud
iuvenes mittendos esse.
Collegium Germanicum, quod attinet, minus prosperum illius
successum (si non est inimicus ille homo^) quis spargat nescio,
Secundum sane cursum, aspirante Deo, ex sententia tenet. Iniquis-
simis hisce temporibus omnino nihil Alumni desiderant, quod ad vitae
necessitatem, uel morum, litterarumque profectum faciat^, qui prae-
sentes in Collegio sunt triceni, suas in classes pro doctrinae varietate
distributi, spem de se praebent futurum esse^ ut praeclari ad Dei
gloriam evadant. Etiam atque etiam numerum augere cuperemus
bonorum. Insolens quispiam, inter mehores admissus, iterum de-
missus^ est. Y. R. in id incumbat, vt adolescentes aliquot frugi
seligat, ad nos mittendos. Tam paucis hic' adstringuntur, opinione
nostra , ut miremur aequo grauiorem disciplinam et obligationem
uideri. Quof' hebdomadis ad suburbanos agros, animi causa bis con-
cedunt. Nulla tractantur asperitate, imo maxima potius liberalitate,
modo ut cum aedificatione vitam instituere volint^ Quanta uero
* Cord. om. esse.
'' Sic apogr. antiquum; sed cum Cord. legcndum videtiir: dimissus.
' hi Cord. "^ Singulis Cord.
^ Quae sequuntur, a Cordara posita non stint.
' De hoc vide infra p. 442». ^ Matth. 13, 28. 39.
^ Collegium maxime de pecunia laborabat : ex Germania enim nil sperari poterat ;
ac lulii III. pontificis acrarium bello parmcnsi exhaustum erat {Steinhuber 1. c. I, 7).
143. S. Ignatius Canisio. Annis 1553 et sequentibus. 441
fruantur opportunitate studiorum in CoUegio nostro, cui contigui sunt,
adiunctus hic catalogus docebit ^ : credo liic unius anni spatio plus.
quam alibi duorum profecturos. — —
Cordara existimare videtur epistulam hanc circiter finem a. 1555 datani esse ;
•quod tenipus etiam Menchacae et editori operis ^.Cartas" etc. probatur. Sed in
codice Fusbani dies 29. Novembris 1558 ei adscriptus est; atque hoc tempus rebus,
quae de collegio germanico hic scribuntur, melius congruit quam illud, et etiara ab
emin. Cardinali Steinhuber, historiae eiusdem collegii peritissimo, ponitur.
Quae hic de alumnorum profectu , rusticationibus etc. scribuntur , iis valde
sirailia sunt, quae Ignatius Roma 2. lanuarii 1554 de collegio illo ad oranes Socie-
tatis praepositos et rectores scripsit ^. Ceterum cf. infra p. 505.
143.
SA]¥CTUS ICJNATIUS
CANISIO.
Annis 1553 et seqaentibus.
Ex Polanci Chronico III, 258—259.
De modo, quo collegium viennense ceHo reditu stabiliendum sit. Aliormn or-
dinum monasteria non admittenda nisi ipsis consentientihus. De tiniversitate.
Qiiae in Polanci Chronico „n. 578 dicuntur" , inquit Chronici editor
(l. c. p. 259, adn. 2), „reperire est iterata saepiiis ab Ignatio aut ex Ignatii
commissione a Polanco litteris ad Laimoyum et Canisium toto hoc anno
et sequentibus datis". Polancus autem illo loco haec refert: „Pater
quidem Ignatius prohavit quod nostri [Viennenses] serio de collegii do-
tatione ac fundatione agerent; et, quamvis certum locum non haherent,
suggessit applicationem redituum fieri posse collegio erecto, vel erigendo,
si cito ohtineri proprius locus non potuisset ; nec improhabat divisionem
monasterii [alicuius ex iis, quae mendicantium ordines Viennae hahehant,
a capitulo generali ordinis vel summo pontifice impetrandam^] , dum-
modo ad tempus id fieret, donec locum commodum, ac omnino suum,
collegium haheret; queni si aliqua occasio ohtidisset^ eam esse amplec-
tendam [censehatj. Utcumque autem res esset cum Pontifice transigenda,
non per nostros, quia res odiosa videhatur, tractandam esse sentiehat,
sed a Rege ipso et per ipsius ministros hoc tractari oportere ; et si
locus religiosorum obtinendus erat , ne sine ipsorum consensu admitt^-
retur, admonuit. Quod si ex reditihus ecclesiasticis, qui ad Regis manum
devenerant, et non ex patrimonio Archiducali Austriae dotatio facienda
erat, curandum esse ut eo in loco hona assignarentur , uhi facile exigi
reditus possent; et largius censehat ex talihus reditihus usurpatis do-
' ,,Catalogum lectionum" collegii romani significat; cuius nescio num ullum
supersit exemplum. ^ Cartas de San Ignacio IV, 409—411.
^ Hoc modo ^divisionem" hanc obtinendam fuisse intellegitur ex Chronici
n. 577 (1. c. p. 258).
442 144. Canisius loanni de Polanco.
tationem esse faciendam, quam sl ex patrimonio jam dicto fleret; nam
sexaginta, vel quinquaginta saltem collegiales, Viennense illud CoUegium
opportune sustentaturum dicehat, ad regionum iUaruni auxilium, et ut
Universitas iUa, quae theologiae auditoribus destituehatur , ex nostris
celebrior ac frequentior redderetur."
144.
CANISIUS
P. lOANXI DE POLAXCO S. J.
Vieniia 5. lannarii 1554.
Ex autographo (2°; pp. 3; in p. 4. inscr. et particulae sig.).
Particulam epistulae, germanice versani , proposuit /. Jansaen \. c. IV, 98.
Usus est hac epistula etiam Card. Steinhuber 1. c. I, 18.
InhUaeo promulgando quosdani obsistere. Beligionem misere decrescere. Com-
munionem „sub utraque" posci , maxime ab Hungaris. Non reperiri , qui ad epi-
scopatus similiaque officia idonei sint. Paucissimos sacerdotium suscipere. Cuiusmodi
doctrinae catholicae compendium conscribendum sit. Cur parentes in collegium ger-
manicum filios non mittant. Regem iitipcrioKiiix maitdare, tit Socii in monasterium
carmelitannm immigrent. Num officia (liriiiK in eo teinplo a Sociis cantanda sint?
Doininicanos monasterio suo timere. (JHilielinunt FosteUum Viennae Unguae arabicae
docendae munus captare. Widmanstadiiim alphabetum iaponicum petere. Societatis
fratres scholasticos Viennae in Utteris parum proficere.
lESUS
Reuerendo molto in Christo Padre mio pax Cliristi nobiscum.
L' ultima di V. R. scritta al 23 de Nouembre e stata a me gra-
tissima con il Giubileo. Pur fin a qui non e publicata questa gratia,
perche alcuni impedimenti se trouano appresso de costoro, liquali anche
haueriano bizogni, come quelli d' Engelterra dell' adgiuto spirituale ^.
lesus. Multum reverende in Christo pater mi, pax Christi nohiscum.
Postremae reverentiae vestrae litterae 23. Novemhris missae simul cum iubilaeo
mihi fuere gratissimae. At usque adhuc haec gratia promulgata non est, impedimenta
aliqua afterentihus iis, qui non minus quam Angli spiritualihus suhsidiis egent '.
' Cum mense lulio anni 1553 Eduardus VI. Angliae rex mortuus esset et
Maria soror, nomine et professione catholica, ei successisset, lulius III. non solum
Reginaldum cardinalem Polum cum ^legati" potestate eo mittere statuit, sed etiam
gratuitam poenarum noxis dehitarum condonationem sive indulgentiam ,in forma
iubilaei" iis concessit, qui sacramentis se munirent certaque opera pia praestantes
Deuin precarentnr, ut „reductioni Angliae optatum successum tribueret" et Christia-
norum calamitates miseratus christianos principes ad firmam concordiam componeret
{RaijnaJdus, Annales ecclesiastici ad a. 1553 n. 1 — 34). Ac Poiancus quidem asserit
aestate a. 1558 Roma iubilaeum perlatum esse ad Mariam Bohemiae reginam, quae
Caroli V. filia et Maximiliani, Ferdinandi I. filii primogeniti, uxor erat (1. c. III, 244).
Sed id eadem de causa concessum esse puto ac generale illud, etsi fortasse condicio-
nibus lenioribus.
5. lamiarii 1554. 443
Iddio maiidi molti operarij a queste bande per la sua somma
gratia. Altramente diuenteranno non dico heretici, ma come li bruti
animanti, tanta e la abondantia delle malitie et corruttioni in queste
prouintie. lo me marauiglio che fin a qui non sequita il martyrio
delli buom', in somma ogni di se va piu et piu per mancar nella Re-
ligione, et anche li Catholici dicono che sarria buono communicar sub
vtraque, et che la Sua Santita haueria prouedere a tante milliaria
de genti, li quali con tal dispensatione potrebbono ex parte esser
adgiutati. Et cosi se murmurano li Vngari per tutto con queste altre
prouintie, et per la sua impazientia non possono espettare in fino che
se cercasse la via della dispensa. Et perche li prelati anche in questo
dubbitano ex parte, perche la gente non vol lassare questo modo de
communicare, prego V. R. P. ci dia alcuni buoni auizi per dar suc-
corso tanto alli Catholici, li quali ogni di diuentano piu et piu fredi
nelle cose della Ecchezia, quanto alli perzi et schismatici, li quali
senza fine se qui multiplicano, ne sono mai puniti per tal defectione etc. ^
II Re se troua in questi termini che volendo dare beneficij, pre-
latura et Veschouati a persone vn pocho disposte, non puo trouare
nessuno dapoi tanti mezi^.
Et cossi anche la Ecchieza Cathedrale qui non puo trouar mi-
nistri, e Officiati ^, et restano le parochie o vacue, ouero occupate delli
Deus pro summa sua clementia multos operarios iii has regiones mittat; alio-
quin evadent non dico haeretici, sed quasi bruta animalia ; tantopere hae provinciae
abundant malitia et pravitate. Equidem miror bonis adhuc non esse subeundum mar-
tyi-ium ; ne multa, religio in dies decrescit, atque etiam catholici asserunt communionem
„sub utraque" utilem fore, ac sanctitatem suam tot hominum miUbus consulere debere,
qui ea dispensatione ex parte sublevari possint. Atque cum ceteris hisce provinciis
etiam Hungari murmurant, neque pro sua morarum impatientia exspectare possunt,
donec dispensatio petatur. Et quia praelati quoque hac in re ex parte dubitant,
populo hoc communionis ritu desistere nolente, R. P. V. aliqua, quaeso, consilia nobis
det, ut et catholicos iuvare possimus, in quibus ecclesiae studium magis magisque
in dies languescit, et perditos ac schismaticos homines, qui continuo augentur
neque huius defectionis poenas umquam pendunt etc. ^
Rex ad hanc condicionem redactus est, ut beneticia , praelaturas , episcopatus
hominibus aliquo modo idoneis dare volens, idoneum multis mensibus invenire non
possit ^.
Ideoque etiam ecclesia nostra cathedralis ministris et officialibus caret^, et
parochiae aut vacant aut ab apostatis et hominibus infamibus occupantur. Ac iuvenes
> Cf. infra, monum. 98.
2 Hungariae reges ex ipsius S. Stephani tempore episcopos ^nominabant".
Postea ,nominandi" vel ^praesentandi" ius sive „indultimi'' a summis pontificibus,
praeter alios principes et respublicas, etiam Bohemiae reges et Austriae archiduces
acceperunt (6^. Fhillips , Kirchenrecht V [Regensburg 1854], § 224, p. 403—409.
J. Fr. Schulte , System des allgemeinen katholischen Kirchenrechts [Giessen 1856]
§ 32, p. 225-226).
' Anno 1544 senatus viennensis cum ^visitatoribus" dioecesis viennensis con-
questus est : In ecclesia cathedrali S. Stephani antea 18 sacerdotes contionibus,
444 1^4- Canisiiis loanni de Polanco.
apostate et persone infami. ne li giouani se eurono del sacerdotio,
talmente che de questa Vniuersita (come dicono) in 20 anni quasi
non sono fatti 20 * preti etc, ^ Onde per 1' amor de Dio crucifisso
dateci alcuni amaestramenti, che possiamo far vtile al prossimo tanto
desperato etc.
Quanto al compendio, tutti desiderassimo veder alcuna parte de
esso et molto piu che fusse finito et redutto a vna epitome, se par-
eranno quelli 7 libri tropo longi et essacti^. Certo per satisfar a
costoro besogniara lassar la subtilita, la longezza et obscurita. tutti
vorriano che se facesse per li Catliolici vn Compendio, sicome Philippo
Melanchtone ha scritto Locos communes per li suoi in Saxonia -^.
Pur tutto questo dico, non preiudicando alla opera del Reuerendo
P. Laijnes, il qual non puo (credo io) seruare mal ordine et modo
nella sua compositione. Solamente prego V. R. che 1' opera vada vn
sacerdotium adeo neglegunt, ut ex hac universitate (uti ferunt) 20 fere annis 20 " sa-
cerdotes non prodierint etc. * Quare per Deura cruci affixum rogamus: aliqua nobis
tradite praecepta, ut proximos adeo desperatos adiuvare possimus etc.
Quod ad compendium attinet, aliquam eius partem videre omnes cupimus
multoque magis optamus, ut absolvatur et in epitomen redigatur , siquidem septem
illi libri prolixiores et accuratiores esse videantur ^. Certe qui liisce hominibus
satisfacere vult, cavendura ei est a subtilitate, prolixitate, obscuritate. Omnes com-
pendium pro catholicis conscribi optant, sicut Philippus Melanchthon ,locos com-
munes" pro Saxonibus suis conscripsit ^. Nec tamen haec scribens ullum detri-
mentum inferre velira operi reverendi patris Lainii ; neque enini fieri posse existirao,
ut male res disponat raaleve proponat. Hoc tantura a R. V. peto, ut opus
* Sic autographum. Apograjyhum a Boero scriptum habet: due; huius ergo
viri oculos zero fugisse lidetur ; atque ex eo apographo idem, error irrepsit in loannis
Janssen „Geschichte des deutschen Volkes" (IV fl4. ed. 1891], 98).
sacraraentorura adrainistrationi , aliis sacris ministeriis operam dedisse; iam autem
6 tantum sacerdotes atque inter eos duos tantura contionatores superesse {Wiede-
mann 1. c. II, 39 — 40). Ferdinandus rex 1. lanuarii 1554 et 24. lulii 1556 ecclesiae
illi ^reformationes" dcdit; quae typis exscriptae swni &\i Herm. Zschokke, Geschichte
des Metropolitan-Capitels zum heiligen Stephan in Wien (Wien 1895) p. 121 — 130.
Canisii operam in ea re intercessisse sat verisiraile est.
' „Obseruauerat Vrbanus Labacensis Antistes totis annis viginti Ciuiura Vien-
nensiura neminem sacerdotera factum" {Sacchinus, Can. p. 96). Ac Fridericus Nausea
episcopus viennensis haud multo ante conquestus erat: „Paucissirai enira, vix unus
aut alter e scholis Vienuensibus interdum prodeunt Clerici, et tamen in Ciuitate
Viennensi plus minus sexcentos constat esse Scholares et studiosos" (Episcopatus
Viennensis Austriae Gravamina ed. Seh. Brunner in „Studien und Mittheilungen
aus dem Benediktiner- und Cisterzienser-Orden" 4. Jahrg. , II [Wiirzburg-Wien
1883], 162-164).
* Vide supra p. 411. 412. 428 et infra p. 478.
* Philippus Melanchthon anno 1521 primum edidit ^Locos communes rerum
theologicarura seu hypotyposes theologicas", in quibus disponendis Petrum Lom-
bardum imitatus est. Hic liber primum doctrinae lutheranae enchiridion vel com-
pendium fuit et ante annum 1526 iara septies decies prelum subierat.
5. lanuarii 1554. 445
pocho piu inanzi, et che quello [che] e composto sia limato et esscritto
in sua perfettione, si come ha d' essere.
Se partira presto de qua il Reuerendissimo Nuntio della sua
Santita ^ et andara con esso vn buon giouane (se dice nobile de Stiria)
per star nel Collegio germanico ^ ; et speramo de mandar piu gente,
se non fusse questo impedimento, che li parenti pensasseno non re-
hauere li suoi alla sua volonta, ma che per 1' obligatione questi siano
sforzati o de restar per molti anni in Roma , ouero d' andar in altri
luogi di Germania, doue hauessino li suoi beneficij ^. Pur se restasse
quella liberta a loro, sicome al Reuerendissimo Labbaccense, al qual
e promesso dal nostro R. Padre, che potra li suoi a qual se voglia
tempo rehauere *, non dubito qui se trouarebbono molti con il tempo,
illud paulo magis procedat et, quae conscripta sunt, limentur, ut par est, ac
perpoliantur.
Reverendissimus sanctitatis suae nuntius ' mox hinc discedet ; quocum bonus
quidam adulescens (nobilem Styrum esse dicunt) proficiscetur, ut in coUegium ger-
manicum recipiatur ^ ; et spes esset plures a nobis mitti posse , nisi hoc unum ob-
staret : Parentes censent se filios e coUegio pro arbitrio revocare non posse ; hos
enim fide data obstringi, ut aut per multos annos Romae maneant aut in alias
<Termaniae partes migrent , ubi beneficia ecclesiastica teneant '. Attamen si , quam
reverendus pater noster reverendissimo Labacensi promisit, illis quoque fieret
potestas , suos quandocumque libuerit revocandi * , sine dubio multi paulatim in-
^ Hieronymus Martinengus, qui erat abbas, protonotarius apostolicus, prae-
latus domesticus lulii III. (* Breve lulii III. , 25. Aprilis 1550 ad Ferdinandum I.
datum; Viennae in archivo aulae caesareae, Romana 1550, Fasc. 2, n. 25).
2 Ex *catalogo alumnorum collegii germanici, ibidem anno 1608 ex litteris
archetypis exscripto, intellegitur anno 1554 duos ^Styros" receptos esse: Sebastia-
num Molitor et Stephanum Fasthang; uterque 5. Aprihs collegium ingressus est
(Cod. rom. „A11. coll. germ." p. 9) et dioecesis neostadiensis (Wiener-Neustadt) fuit.
Cf. Steinlmher 1. c. I, 42.
^ Inter leges collegii germanici (cf. supra p. 436) haec erat: Cardinalibus
^Protectoribus incumbat, . . . providere, ut Ecclesiastica Beneficia ipsis Scholasticis,
juxta rationem talenti et dignitatis cuiusque, conferantur; et prospicere ad quem
potissimum populum quemque mitti conveniat, spectato tantum augmento divinae
gloriae, et ipsorum populorum necessitate. Considerabunt etiam illi, an expediat
aliquos in imiversam Germaniam mitti," etc. {Cordara I. c. p. 52. TJteincr I. c.
p. 414—415. PachUer 1. c. p. 381).
■* [Jrbanus Textor (Weber) , 1544—1558 episcopus labacensis (Laibach, Car-
niolae caput), anno 1550 Ferdinando regi, cui a confessionibus erat et largitionibus,
praecipuus auctor fuerat, ut Societatis collegium Viennae conderet, et eidem col-
legio summum patronum se praestabat {Folanciis I. c. II, 75. 267 — 268. 272—273.
277. Litterae qtindrimestres I, 459—460). Hic cum litteris 30. Maii 1553 datis
petiisset, ut duo alumni sui ex collegio germanico ad se remitterentur , S. Ignatius
27. lunii 1553 rescripsit: „Ad nutum Dominationis tuae Reverendissimae redire
eos in Austriam curabo ; si tamen eruditiores , et in virtutum studio provectiores
recipere velit, eos paulo diutius Romae relinqui oportere plane sentio" (Cartas de
San Ignacio III, 405. 224). lidem ab Ignatio in epistulis 27. Februarii et 25. lunii
1554 ad eundem datis ^BarthoIomaeus" et „Iohannes" vocantur (1. c. IV, 436.462);
ideo dubium esse vix potest quin ii sint, qui in *cataIogo collegii germanici anti-
446 ^^'^- Canisius loaniii de Polanco.
li quali anclie con tal conditione manclarebbono li suoi. V, R. de gratia
ci mandi una resposta sopra cio.
Per li Nouiomagensi hauer le gratie sicome sempre a me e parzo,
sara molto difficile, et pero non voglio piu in questo molestare V. R.,
ma cercar alcuna honesta escuza quando io scriuero alli predetti ^.
Che scriue V. R. circa il successo del collegio , rigratiamo al
Signor eterno per tanto frutto, et spero che assai se adiutaranno li
nostri, et qua poi tornaranno con grand edificatione il P. Schorichio,
Jonas et Hermas^ con piu altrj fratellj.
Circa il luogo del nostro Collegio sappia V. R. che la sua Maesta
con li suoi vogliono in ogni modo, et anche par bene a noi altri,
che se firmiamo nel monasterio delli Carmelite, si come per altre
littere (nisi fallor) e stato scritto dal nostro R. P. Rettore. Diro
solamente vna difficolta o duoe, le quali s' oiferiscono in questa mi-
gratione. La vna e, che la sua Maiesta vedendo questo grande mo-
nasterio, come e desolato delli suoi frati Carmelitani, procede contra
H superiori de questo ordine con alcuno imperio, et li scrive quasi
authoritatem habens, che vole mitter noi altri in luogo de quelli detti
frati ^ , tahnente che quell' ordine (sicome pare a me) potria pigliar
venirentur, qui hac cnra condicione suos Romam mitterent. R. V. liac de re, quaeso,
nobis rescribat.
Gratias illas pro Noviomagis obtinere semper mihi visum est difficillimum ; quare
hac in re R. V. haud amplius volo esse molestus ; honestam aliquam excusationem
quaeram, cum iis scribam *.
Quae R. V. de collegii prospero successu scribit, nos ad gratias domino aeterno
agendas movere debent, quod tam secundum proventum largitur; ac spero nostros
multum istic profecturos et pietatem vehementer apud nos excitatum iri, cum istinc
ad nos redierint P. Schorichius et Jonas et Hermas ^ aliique fratres complures.
Quod ad sedem collegii nostri attinet, R. Y. hoc sciat: Maiestas regia cum
suis omnino vult — et nobis quoque probatur — in monasterio Carmelitarum nos
considere ; quod aliis etiam litteris (nisi fallor) a R. P. rectore nostro vobis relatum
est. Unam tantum difficultatem vel duas proponam, quibus haec migratio obstruitur.
Una haec est: Maiestas regia amplum illud monasteriura a fratribus suis Carmeli-
tanis desertum videns, eius religionis praefectos quasi imperiose tractat ad eosque
quasi auctoritatem habens scribit se nos in vicem fratrum illorum mittere velle *.
Quare religiosi illi (ut mihi videtur) graviter contra Societatem nostram irritari ac
quissimo 19. lulii 1553 coUegium ingressi esse his verbis traduntur: .Bartholomaeus
Philiuslaufer [sic ; filius Lauferi V] Obernburgensis Labacensis Dioecesis", „Joannes
Kobenzl Aquileiensis Dioecesis" (Cod. rom. ,A11. coll. germ." p. 4; cf. Steinhuher
1. c. I, 41).
1 Cf. supra p. 439.
■^ lonas Adler et Herraes Halbpaur; cf. supra p. 415.
^ In monasterio carmelitano Beatae Mariae Virginis „am Hof'' anno 1544
prior et 4 fratres degebant, anno 1554 unus .supererat prior, isque, si PoJanco (1. c.
III, 260) credimus, senex et habitu utens saeculari [V] ac Sociis cedere paratus.
Ferdinandus anno 1551 ordinis moderatores de novis monachis niittendis admonuerat;
sed horum piae voluntati teraporis iniquitas obstabat {Biicholtz 1. c. VIII , 187.
iriedenutnn 1. c. II, 83; Kink, Universitat zu AVien I", 305. Socher 1. c. 47—48).
5. lanuarii 1554. 447
vna grand' indignatione contra la compagnia, lamentandose, che alla
nostra instantia il Re li habbia catziato \aa , et che semo cosi stato
intrusi etc. Certo qui se dice, che nel vltimo Capittulo de Roma
fatto delli predicatori di S. Dominicho, anche siano proposte simili
querele contra noi altri, quasi volessemo occupar tutto il suo mona-
sterio in Vienna ^. Onde determinarono li predetti Padri, che alcuni
Dottori valenti delli suoi fussino mandati qua de Italia con altri frati
studenti per retinir questo monasterio ^. Ma la pouerta qui e tanto
grande che adesso se dubbita, se quelli Dottori con li suoi habbiano
de venire ^, massime perche per le suoe soppliche date alla sua Maiesta
pocho possono ottinire. Et cossi dico questi altri fratelli Carmelitani
conqueri possent se nobis urgentibus a rege expulsos esse, sicque nos esse intrusos etc.
Hic certe dicunt ad postremum capitulum a praedicatoribus S. Dominici Romae
habitum similes contra nos querimonias delatas esse, quasi Viennae totum eorum
monasterium occupare vellemus *. Quare patres illi decreverunt, ut probi aliquot
doctores sui cum fratribus scholasticis ex Italia huc mitterentur ad monasterium
illud retinendum ^. Sed tanta hic est paupertas , ut nunc dubitetur , an doctores
illi cum suis venturi sint ', praesertim cum libellis supplicibus, quos regi dederunt,
haud raultum possint impetrare. Eadem ratione dico fratres illos Carmelitanos,
1 Ferdinandus rex, cum de collegio Societatis Viennae condendo ageretur, Ur-
bano Textori episcopo labacensi et loanni Alberto Widmanstadio universitatis super-
intendenti atque aliis quibusdam consiliariis mandaverat, ut collegio locum idoneum
quaererent. Qui multis locis inspectis , nuUum meliorem esse censuerunt quam
monasterii dominicani , universitati vicini , partem iUam , quae olim pro hospitibus
exstructa erat et postea artificibus locabatur. At P. Claudius laius nefas esse
existimabat absque consensu ordinis praedicatorum sedem illam sibi assumere ; ordinis
autem vicarius id sibi suisque gratum fore negavit. Inita igitur haec ratio est,
ut Societatis homines ad tempus et tamquam hospites in illa parte considerent;
pretium locationis a rege solvebatur. Attamen Ferdinandus locum illum a summo
pontifice collegio impetrare conabatur ; quod Socii „non probabant, tum ne offende-
rentur animi illius religionis, tum quia locus erat angustus, et ubi templum construi
non poterat" (ita quidem Polanciis in „Chronico" II, 267). Hieronymus autem Mar-
tinenfjHS nuntius apostolicus Vienna 24. Maii 1551 ad Hieronymum Dandinum epi-
scopum Fori Cornelii et lulii III. secretarium scripsit : „Volendo questo Re fondare
'1 Collegio, per conto de 'I quale .N. Signore gli consenti don Claudio, et compagni,
ne hauendo per la fondatione luoco piii commodo d' un' monastiero de frati Domeni-
cani , m' ha imposto , che pregassi sua santita , che le piacesse dargli licentia,
ch' essendo cosa sacra, et non prophana se ne potesse seruire d' una parte per tal'
uso . . . 'i detto monasterio e molto amplo, et capace, et quasi dessolato, che doue
molti , et molti frati ui soleano stare , addesso ui ne sono appena sei . . . non se
gli fa ingiuria alcuna concorrendoci anchor' essi di uolunta (ex * epistula Marti-
nengi archetypa, quae est in archivo vaticano, cod. ,Nunz. di Germ. 60" f. 9—10).
2 Etiam nunc filii S. Dominici amplum hoc et venerandum monasterium in-
colunt. De quo vide Seh. Brunner , Der Predigerorden in Wien und Oesterreich
(Wien 1867) p. 39. 85—89.
^ Martinengus nuntius apostolicus in * litteris supra scriptis : II monast«rio
e „tutto rouinoso, et rainaccia maggior rouina" ; atque etiam in aere alieno erat;
nam anno 1529 Turcae in monasterium illud acriter saevierant {Wiedcmann I. c.
II, 34).
448 ^^^- t^anisins loanni de Polanco.
benche non siano de tanta authorita sicome li Dominicani, tamen ci
potriano spargere vn mal" odore per Germania, et vindicar in Jesuitis
quello che non possono far contra il Re et li suoi mandati. La 2*
difficulta e, che essendo fin a qui in quello tempio delli Carmelitari ^
la vsanza de cantar ogni di missa, et sonar spesso 1' organj, et ser-
uire a diuerse compagnie delli cittadini, sara non senza murmuratione
della gente, se in tutto se lassassino questi offitij della Ecchieza ^. Et
hora il Cancellario ^ ha detto a vn amico nostro che non deuessimo
recedere de queste fondationi della dicta Ecchezia, la qual e bellis-
sima et tiene grand concurso della gente. Dice anche, che saria
espediente per le nostre classi, de far cantare questi giouani et disce-
poli, ne manche farria frutto per accostumarli nelle cose et cerimonie
della Sancta Ecclesia. Dunche V. K. P. viede in quanto sia spediente
questa migratione con quella probabile mormuratione et obligatione,
si come e predetto. Hora s [sic] e concluso, che tutti li laici, li quah nel
monasterio anche con le sue donne restono, vadino via inanti la Qua-
resima et che subbito noi occupassimo tutto. Cossi dico e stato con-
cluso della sua Maiesta, pur mi dice il Reuerendissimo Labbaccense
che circa queste obligationi del tempio se potesse trouar alcuno mezo
benche lui vorria anche che almeno ogni di se cantasse vna missa.
Item dice che se potrebbe impetrar vna litera della sua Maesta al
licet eadem qua Dominicani non polleant auctoritate, tamen malum nominis nostri
odorem per Germaniam spargere et a lesuitis vindicare posse , quae contra regem
eiusque mandata efficere nequeant. Altera difficultas haec est: Cum adJiuc in
templo illo Carmelitarum ' cotidie missam cantare soleant saepeque organa pulsare
et variis civium sodalitatibus operam dare, non sine hominum murmuratione sacris
his officiis omnino supersedere possemus ^. Ac modo cancellarius ^ amico cuidam
nostro dixit nos officiis divinis in ecclesia illa institutis desistere non debere ; quae
quidem pulcherrima est et maxime frequentatur. Idem cancelhvrius asserit scholis
nostris expoditurum, si adulescentes illos et discipulos ad canendum instituamus,
eaque re efiectum iri, ut rebus et ritibus sanctae ecclesiae iidem assuescant. Vides
ergo, reverende pater, quantum migratio haec nobis conveniat, quam murmuratio
et obligatio, quas scripsi, secuturae esse videantur. Nunc placuit laicos omnes, qui
in eo monasterio una cum uxoribus suis habitant, ante quadragesimam egredi et
nos sine mora omnia occupare. Ita dico regiae maiestati phicuisse ; reveren-
dissimus tamen Labacensis mihi dicit ex illis ecclesiae obligationibus nos aliqua
ratione extricari posse, quamquam ipse quoque optet, ut saltem singulis diebus
* Nunc templum hoc est parochiae ^novem chororum angolicorum". De eo
cf. los. Knrz, Gedenkbuch der l.-f. Stadtpfarre zu den neun Choren der Engel am
Hof (Wien 1891) p. 8-13.
^ ,Porque las ocupaciones que para ayuda de las animas se toman, son de
muclio momento y proprias de nuestro Instituto, y muy frecuentes, y por otra parte
siendo tanto incierta nuestra residencia en un lugar y en otro, no usanin los Nue-
stros tener coro de horas Canonicas, ni decir las Misas, y oficios cantados: pues
no faltara li quieu tuviese devocion de oirlos donde pueda satisfacerse " : S. If/natiust
in Constitutionibus P. 6, c. 3, n. 4 (Constitutiones latinae et hispanicae p. 197. 199).
* loannes Albertus Widmanstadius ; vide infra p. 450 ^.
5. lamiarii 1554. 449
Generale dell' ordine Carmelitano, per la nostra escusa. Pur se hauemo
d' intrare a quello monasterio non come hospiti , ma come veri pos-
sessori secondo la mente de questi Consilieri, non so in che modo
seruirebbe [?] quell' escusa. V. Reuerentia mi perdoni della longezza.
II Reuerendo nostro Padre Lanoij non scrieue adesso, perche e
andato in Vngeria per confessar vna gentildonna Italiana, laqual sta
quasi per morire. Et cossi hoggie sono 8 di che sia sua Reuerentia
stato fuora. Pur come speramo , tornara presto , et dara piu auizi
delle cose nostre nelle sue litere.
E venuto qua il S. Postello ^ et ha offerto il suo seruitio alla sua
Maiesta per stampar et leger pubhcamente la lingua Arabica, sicome
vsano li Turchi ^ et lui troua alcuni fautori a questa imprezza ^,
La sua Maiesta ha dommandato da me, se Postello fusse stato delli
nostri, et se sia apostata etc. si come li era ditto. lo resposi che non
quanto alla apostasia, ma che per le sue certe phantasie fusse abon-
danato et lassato fuora della Compagnia ^, et che anche molti se non
edificasseno da lui, vedendo certe opinioni et persuasioni non buone
de questo Postello, sicome anche mostra nelli suoi scritti. Et tamen
questo buon huomo pensa hauer adgiuto per me appresso la sua Ma-
iesta per unpetrar questa lettura. lo non posso pur veder la vtiHta
una missa cantetur. Item dicit a rege impetrari posse, ut litteris ad summum
praesidem religionis carmelitanae datis nos excuset. At si in monasterium illud
immigrare debebimus non hospites, sed veri possessores futuri, nescio, ad quid
excusatio haec iuvaret. V. R. pi-olixitatem hanc mihi ignoscat.
Reverendus pater noster Lanoius nunc vobis non scribit, quia in Hungariam
profectus est ad confessionem nobilis cuiusdam mulieris italae excipiendam , quae
fere animam agit, ideoque octo iam diebus reverendus ille pater extra domum
nostram moratur. Sed mox rediturum speramus vobisque de rebus nostris accuratius
scripturum.
Dominus Postellus ^ huc venit ac regiae maiestati operam suam obtulit , ad
praecepta linguae arabicae , qua Turcae utuntur ^ publice tradenda librosque ara-
bicos typis exscribendos ; quorum conatuum aliquos hic habet fautores *. Rex me
interrogavit, num Postellus antea noster fuisset , numque apostata esset, etc. ; haec
enim ei relata erant. Respondi ego Postellum non propter apostasiam, sed propter
absurdas quasdam opiniones a Societate relictum neque in eam admissum esse * ;
addidi multos in eo offensum esse, cum opiniones quasdam et persuasiones haud
bonas Postelli istius cognovissent, quas etiam in libris suis iile enuntiat. Et tamen
bonus ille homo putat regem a me rogatum iri, ut docendi munus ilhid sibi com-
mittat. Ego autem arabicae huius linguae utilitatem perspicere non possum, cum
' De Guilielmo Postello vide supra p. 192.
- Lingua osmanica litteras quideni plerasque ab arabica mutuata est ; sed certe
ab hac diifert. Postellus utramque sciebat (Aschbach \. c. III, 244) et certe etiam
ad utramque docendam regi se obtulit.
* Horum unus ac fortasse praecipuus erat loannes Widmanstadius (Widmann-
stadt , Widmanstetter) , vir linguarum orientalium peritissimus et eo tempore uni-
versitatis viennensis jSuperintendens" {Aschbach 1. c. p. 53. 300).
* Falso igitur Aschbach affirmat Postellum, postquam Yiennae moratus esset,
Societatem lesu ingredi statuisse (L c. III, 248).
Braunsberger, Canisil Epistulae et Acta. I. 29
450 l"^^- Canisius loanni de Polanco.
de questa lingua Arabica, vedendo in questa terra che non se [sic]
apparenza de obtinere gente, laqual volesse andar poi alli Turehi per
conuertirli per questo mezo deUa lingua. Et cossi io ho concluso de
non impiacarme niente con le facende de Doctor Postello, o se lui
rcsta, o non, benche mostra buona sera [sic\ inverso di me ^
II Signor Cancellero della sua Maiesta prega V. R. che possi
hauer 1' alphabeto deUa Kngua Giapponense, se hauetelo dell' India-,
ouero simila [sic] cosa pertinente alle lingua Indica ^.
lo mandaro presto denarij, cioe vn Angellotto * per pagar alcuni
essempiari del Direttorio delli Confessori ^. Onde quando V. R. vorra,
videam in hac terra sjiem non esse inveniendi eos, qui postea ad Turcas se con-
ferre velint, hac lingua eos ad iidem conversuri. Doctoris itaque Postelli rebus
niiiil me immiscere statui, sive hic mansurus esset, sive non mansurus ; quamquam
me quidem comiter ille habet '.
Regiae maiestatis cancellarius R. V. rogat, ut iaponici sermonis alphabetum
sibi mittat , siquidem ex India id acceperitis -, vel simile quid ad iudicam linguam
pertinens ^.
A me pecuniam mox accipietis ; angelottum * mittam, quem pro aliquot exemplis
„Directorii confessariorum" solvam *. Cum igitur R. V. placuerit, aliquot, quaeso.
1 In decreto, quod Ferdinandus 17. lanuarii 1554 fecit, haec sunt: „Secundus
Graecus, qui et idem linguae Arabicae Professor sit, et quotidie bis legat D. Guil.
Postelhis ducentos Florenos" [singulis annis accipiat]. Mense Februario eiusdem
anni Yiennae a Michaele Zimmermann typis exscripta est Postelli ,De Linguae Phoe-
nicis siue Hebraicae excellentia et de necessario illius et Arabicae penes Latinos
vsu, Praefatio, aut potius loquutionis Immanaeue perfectionis Panegyris". In qua
uos patriamque uostram non ^Gerraanos", ^Germaniam", sed ^Gemranos", ,.Gem-
raniam" vocat , Ferdinandum non Romanorum , sed Antipolitanum regem appellari
cupit, alia insulsa profert. At ipsis anni 1554 Kalendis Maiis Postellus Vienna
clam discessit neque umquam eo rediit. Typographia arabica, quam Ferdinandus
Postello auctore Yieunae constituerat , quaraque eius generis primam in Germania
fuisse asserunt, post eius discessura interraortua est {Aschbach 1. c. p. 245 — 247.
Dcnis, Wiens Buchdruckergeschicht p. 518—521).
2 Societas lesu a. 1549 per S. Franciscum Xaverium in laponiam introducta erat.
3 loannes Albertus Widmanstadius (1506 — 1575), ex Nellingen, Suebiae pago
ortus, cum Italiam et Orieutem adiisset , anno 1553 Austriae inferioris cancelhirius
factus est et anno 1555 Yiennae ex typographia Michaelis Ziraraermann syriacam
evangeliorum versionem in lucem emisit, quera librum primum omuino fiiisse ferunt,
qui in Europa syriace syriacisque typis editus sit. Coniuge raortua sacerdos et cano-
uicus ratisbonensis factus est [A^chbacli 1. c. III, 299 — 303. Aht. Schlossar, Grazer
Buchdruck u. s. w. in „Archiv fur Geschichte des deutschen Buchhandels" IV
[Leipzig 1879], 78. C. R. Girgonj , Prolegonieua in Tischendorfii Novum Testa-
raentum III [Lipsiae 1894], 815-818).
* Numraus argenteus vei aureus, fornia angeli signatus, Gallis „Angelot" : qui
diversis temporibus locisque diversi valoris erat. Angelottum hunc Oanisii duos
ducatos exaequasse ex eiusdem litteris 7. lulii 1554 ad PoUinLum datis conici potest.
'•> S. Igoatii iussu P. loannes de Pohmco aliique Societatis viri Roraae degentes
conscripserunt „Directoriura breve ad confessarii ac confitentis munus recte ob-
eundum" ; quod sub Polanci nomine ])riraura anno 1553 Romae ac dein aliis quoque
locis typis exscriptum et in varias linguas translatum est (Cartas de San Ljnocio
IV, 411—412. 24—25. Sommervogel, Bibliotheque VI, 939—944).
5. lanuarii 1554. 451
di gratia ci mandi alcuni libri de questi, et anche il despauterio re-
formato in Roma^, si come V. R, inanti molti mezi ci hebbe pro-
inessa [sic]. Et perche li nostri Logici non se promoueno iu questo
anno, vorria anche che V. R. ci adgiutasse, accio le sue dispute et li
studij andasseno piu inanzi con vn nouo fervore. Perche il Reuerendo
P. Lanoy fin a qui li legge in casa, et sta tanto impedito fuora et
d' intro, che basteria se solamente attendesse alla casa non leggendo
duoe volte nel giorno. Martino et Erardo sono assai impediti, collui
con la classe et colui con la culina ^, tahnente che io ho detto spesso
al R. Padre che il studio qui andasse con magior successo etc. Et
cosi anche intendo de Brittio -^, Dominico *, Suetonio ^ etc. H quali per
questi anni certo non hanno fatto grand frutto nelli suoi studij de-
mendicandose dal Greco, et restando in vna classe despauteriana.
Vero e che il Reuerendo Padre tiene buona cura dello spirito, ma io
vorria anche veder maggior frutto del studio, accio piu presto et
melius instrutti vscessino fuora della philosophia per venir alla Theo-
logia et alla messe tanto desolata. Sed ne sutor vltra crepidam.
Sapienti'' occasio danda vt rectius consulat collegio,
eius libri exempla nobis mittat, atque etiam Despauterium Romae reformatum * ; id
enim R. V. multos abhinc menses nobis promisit. Et quia logici nostri hoc anno
haud multum proficiunt, etiam cupio nos a R. Y. adiuvari, ut disputationes eorum
et studia melius novoque cum fervore procedant. Reverendus enim P. Lanoius adhuc
domi eos docet; qui et foris et domi adeo impeditur, ut satis futurum videatur
eiun soli domui nostrae providere neque binas cotidie scholas habere. Martinus
et Erardus aliquantum impediuntur, alter schola, alter culina ^, ideoque saepe reve-
rendo patri nostro dixi litterarura studia hic melius procedere debere etc. Idemque
sentio de Brictio ^, Dominico *, Suetonio '" etc, qui certe hisce annis in studiis haud
multum profecerunt; graeci enim sermonis obliti et in una classe despauteriana
relicti sunt. Verum quidem est reverendum patrem nostrum magnam in pietatem
adhibere diligentiam; sed ego studiorum quoque meliorem processum cernere cupio,
quo citius et melius instituti e philosophia ad theologiam et ad messem adeo desti-
tutam progrediantur. Sed ne sutor ultra crepidam. Sapienti" occasio danda, ut
rectius consulat collegio.
* Fortasse legendum: Superintendenti ; qua appellatione tiinc domuum et colle-
giortim S. J. j^fciesides vel eorum adiutores nonnumquam nominahantur.
* Hanc editionem non novi. loannis van Pauteren sive Despautcrii, humanistae
flandri (f circiter a. 1520) , commentarii grammatici etc. eo tempore in frequenti
usu erant.
2 Magister Erardus Avantianus anno 1551 Viennae rhetorices praecepta tra-
dere coepit {Polancus 1. c. II, 270. Orlandinus 1. c. 1. 11, n. 41). De Martino
Gotfridio Stevordiano cf. supra p. 366-; quem constat quidem per biennium gram-
maticam docuisse ("catalogus collegii monacensis in a. 1566, in cod. „Germ. Sup.
Cat. 1566. 1599" f. 409*) ; sed eum anno 1554 docuisse mihi quideni certum non est.
* Brictius Vivonetus; cf. supi'a p. 414.
* Dominicus Menginus; cf. supra p. 414.
* Italus is erat et cum primis Sociis Viennam venerat ; paulo post cum duobus
Sociis in Italiam remissus est {Socher 1. c, p. 23. Aschhach 1. c. III, 96).
29*
452 1^5- Henricus Schweicker Canisio. 7. Martii 1554.
Al fine prego V. R. che voglia dar buona resposta qiianto a quello
breue Catechismo, sicome scrissi all' vltimo ^, et che pregi anche per
me indegnissimo, accio la somma bonta mi dia d' intendere et eseguire
la sua santa volunta. II Signor dio sia con tutti.
M. Petronio ^ mi scriue come 11 suo Reuerendissimo uolesse ha-
uerme appresso di se, ma non so se sia vero, et anche io sempre
me conformaro alla semplice obedientia.
Da Yienna 5 Januarij 1554
D. V. R. P.
Seruo et figholo Pedro Canisio.
f Reuerendo domino et patri meo in Christo, D. Joanni Polanco
de lesu Societate, Romae.
Epistulam hanc Romam attulisse videntur iuvenes styri Sehastianus Molitor
et Stephanus Fasthang '.
Quod reliquum est , R. V. rogo, ut de hrevi illo catechismo , de quo proxime
scripsi S ex sententia nostra rescrihat, utque etiam pro me indignissimo Deum pre-
cetur, quo summa illa bonitas mihi concedat, ut sanctarn suam voluntatem cognoscam
et exsequar. Dominus Deus cum omnibus sit.
M. Petronius - mihi scribit reverendissimum suum me secum habere cupere ;
sed nescio num res ita se habeat, atque ego seniper simplicem sequar oboedientiara.
Vienna 5. Januarii 1554.
R. P. V.
Servus et filius Petrus Canisius.
Reverendo domino et patri meo in Christo D. loanni Polanco de lesu Socie-
tate, Romae.
145.
: HEXRICIJS SCHWEICKER,
Alberti V. Bavariae ducis secretarius,
CANISIO.
Monachio [?] 7, Martii 1554.
Ex apographo, a P. los. Boero S. J. post medium saec. XIX. scripto ; qui arclie-
typum vel apographum antiquum in archivo S. J. romano (postea disperso) in-
venisse videtur.
Socios Ingolstadium revocatitm iri. Ducem , verc catholicum , Lutheranismi
professionem suis denegasse.
^ Haec epistula periisse videtur.
^ P. Claudio laio Dilinga per Danuviimi Viennam proficiscenti Otto cardinalis
augustanus vere anni 1551 ,Dominum Petronium Zanehim" comitem adiunxerat
{Folancits 1. c. II, 266). Canisiits in *litteris Bononia 7. lulii 1557 ad Polancum
datis: ^Petronio cameriere del reverendissimo Augustano." Atque Otto ipse in
litteris Bolzano 13. Novembris 1563 ad Hosium niissis: „Petronius, domesticus
noster" (lulii Poggiani Sunensis Epistolae et Orationes ed. Hier. Lagomarsini S. J.
Vol. Iir [Romae 1757], 265). » Vide supra p. 445.
146. Ferdinandus I. Canisio. 16. Martii 1554. 453
Princeps noster a piis atque catholicis consiliariis persuasus
est, vos" Ingolstadium, si id a superiore vestro impetrare poterit, re-
vocare ^, Quod auteni negligentius lioc negotium promovetur , im-
pedimento sunt motus Germaniae. Multi sunt in armis, nescitur contra
quos ; nemo sibi pacem polliceri potest ; omnia ardent intestinis odiis,
bellorum civilium seminariis ^.
Ego in proxima dieta pro\dnciali Landehutae habita concitavi
mihi magnum odium apud nobiles hujus provinciae. Cum enim ipsi
apud principem, quem sciebant inopia nummorum laborare, serio ef-
flagitassent liberam Lutheranismi professionem , princeps una cum
doctore Hundt etiam me adhibuit in consilium et impiam petitionem
protinus explosit ^. Culpam rejiciunt in Canem atque me *. Verum
nos parum" facimus.
Princeps ipse tam firmus atque constans est in rehgione ortho-
doxa atque cathoHca, ut nihil supra. Nostri est officii, ut Deum pre-
cemur, quod in ea sententia perseveret — — 7. Martii 1554.
146.
FERDIXAIVDUS I.,
Eomanorum rex,
CANLSIO.
Posonio^ 16. Martii 1554.
Ex apographo eiusdem temporis (2"; p. 1); in margine manu antiqua scriptum
est: ^Copia literarum Regis Romanorum ad patrem Canisium."
Epistulam germanice versam vulgavit editor in ^Katechismen des seligen
Petrus Canisius" p. 19. :
ut Bo. ^ Fortasse legendum : parui [parvi].
^ Societatis lesu in Bavaria radices capientis praecipui patroni, praeter Christo-
phorura comitem de Schwarzenberg , fuisse feruntur Leonardus ab Eck, Wiguleus
Hundt, Augustinus Loesch, Franciscus Burckard ; quos ^quatuorviros" Canisius ,gIo-
riae, non tam Bojcae quam Divinae, quadrigam haud absque dulci mentis voluptate
solebat appelhire'^ {AgricoJa 1. c. Dec. 1, n. 100—103, p. 12).
^ Rebellionis ab Alberto Brandenburgensi coucitatae tunc ultimae fere fiebant
tragoediae. Cf. supra p. 402—403.
^ Comitia haec habita sunt anno 1553 a die 3. usque ad 22. Decembris {M. v. Frey-
herg y Geschichte der bayerischen Landstilnde und ihrer Yerhandlungen II [Sulz-
bach 1829], 313—321).
* Sacchinns (De vita Canisii p. 93) hunc locum haud recte interpretari videtur,
cum scribit: „Causam repulsae in Cancellarium Bauariae. et in Canisium contulere."
Quaniquam enim Canisio nomen ^canis" vel „canis austriaci" ab adversariis imponi
solebat, hic tamen Wiguleum Hundt eo nomine significari epistula ipsa ostendit.
Ignorabat fortasse Sacchinus germanicum vocabuhim ^Hund" idem significare atque
latinum „canis".
* Posonium = Pozsony, Pressburg, Hungariae urbs.
454 146. Ferdinandus I. Canisio. 16. Martii 1554.
Caiiisiiim nioncf, ut catccJiismuin, quippe qni plurimis profuturus sit , celeriter
uhsolvat. Eum lihrum germanice quoque vertendnm et in tota Austria inferiore
unice adhibendum esse. Canisio praescribit, ut in margine libros capitaque indicet,.
ex quibus Scnpturae et Patrum testimonia desuinpserit.
Ferdinandus Diuina fauente clementia Romanorum Hungariae,
Bohemiae etc. Rex,
Honorabilis, religiose Deuote nobis dilecte. Vidimus et discus-
simus priorem illam partem catechisis tuae ^ , quam videndam nobis
dedisti, et de ea ita sentimus atque speramus, quod sj in lucem aeda-
tur, ad salutem fidelium subditorum nostrorum, Deo propitio, plurimum
sit profutura. Eamque ob rem abs te clementer petimus, ut reliquam
etiam partem citra moram absoluas , adeoque totum et perfectum
Cathechisnmm ad nos quam primum fierj poterit, transmittas. De-
liberatum namque et constitutum est nobis, vt Cathechismus ille tuus
in nostram quoque Germanicam linguam transferatur , ac in vtraque
lingua typis excusus, quinque inferioribus prouintijs nostris Austriacis ^
et Comitatuj nostro Goritiae publice per omnes Latinas atque Ger-
manicas scholas Juuentuti proponatur et praelegatur, neque ullus alius
sub grauissima poena et indignatione nostra doceatur. ' Jd autem quo
commodius fiat, remittimus nunc tibj priorem illam partem, iubentes,
vt ante omnia in margine vbique expresse annotes loca et capita, in
quibus reperiendae erunt scripturae tum sacrorum bibliorum , tum
Diuorum Patrum Doctorum Canonumque Sanctorum, quae in Catechisj
ista abs te docte, apposite, et pie allegantur, vt etiam a Ludimagistris
imperitioribus , alijsque minus exactae et profundae scientiae viris,
allegationes istae quaerj et viderj possint, quia non exiguam spem
concepimus, hoc modo multos, quj per ignorantiam lapsj sunt, in sinum
et salutare gremium Sanctae Catholicae Matris no.strae Ecclesiae re-
ductum irj, et scripturarum illarum sensuj ac monitionibus longe plures
quam hactenus, videntes nimirum originem, vnde ab te fuerint de-
ductae, obtemperaturos esse. Quamprimum igitur annotationes seu
allegationes istas confeceris, fac, ut priorem illam partem ad nos
statim remittas, quia interea temporis, donec in Germanicam linguam
ista uertatur, poteris ac debebis etiam residuum conficere, et ad nos
^ Canisius „Summam doctrinae christianae" ita disposuit, ut in priore parte
„sapientia", in altera ^iustitia" christiana proponerentur ; illa 4 capita complectitur :
1. De fide et symbolo fidei. 2. De spe et oratione dominica, cum salutatione angelica.
3. De caritate et pi-aeceptis decalogi atque ecclesiae. 4. De sacramentis. lustitia
christiana uno capite absolvitur, quod totius libri quintum est docetque, quae mala
fugere oporteat (peccata universe spectata, capitalia, aliena etc.) , quae bona facere
vel consectari (ieiunium, preces, misericordiae opera, virtutes cardinales, dona et
fructus Spiritus sancti, beatitudines , consilia evangelica) ; „quatuor hominis novis-
.simis" rebus opus terminatur. Vide cditoris ^Katechismen" etc. p. 34—36.
- ^Quinque inferiores provinciae Austriacae" erant: Austria infra Anisum
(unter der Enns), Austria supra Anisum (ob der Enns), Styria, Carinthia, Carniola;
qui etiam „quinque ducatu^" tunc dicebantur.
147. Canisius Christophoro Hillinger. Mense Martio vel Aprili 1554. 455
traiismittere ^. Vbj equidem non possumus committere, quin te benigne
hortemur ac moneamus, ne pium istum laborem perferre graueris aut
differas, consules enim multis millibus animabus, et a Deo Opt: Max:
centuplam mercedem consequere ^, Nos uero, vt Rex Christianus, qui
saluti et vitae aeternae fidelium subditorum nostrorum prospectum
magnopere et syncero corde vellemus, hoc operis tibj et religiosissimae
isti Societatj tuae omni benignitate nostra Regia rependere curabimus.
Datum in Ciuitate nostra Posonij. Die XVI mensis Martij. Anno
Dominj M. D. LIIIJ. Regnorum nostrorum Romani, vigesimo quarto.
aliorum vero XXVIIJ.
Ad mandatum sacrae
Regiae Maiestatis proprium.
Haec verba extrema ostendunt Ferdinandum ipsum has litteras non scripsisse ;
quod etiam magis patefit conferenti eas cum epistulis Ferdinandi autographis, quas
ex archivo vaticano in lucem emisit J. Schlecld ^.
147.
CANISIUS
CHRISTOPHORO HLLIilNGER,
episcopi passaviensis officiali *.
Vienna mense 3Iartio vel Aprili 1554 ^
Ex apographo eiusdem temporis (2°; p. 1), quod est Viennae in archivo con-
sistorii archiepiscopalis, ^Episcopi Vienn.", Fasc. ^Canisius".
Ex eodem apographo epistulam primus edidit Wiedemcmn I. c. HI, 13 — 14.
Frustra laborafitm esse, ut Anrlreas Cupicius a Luthcranismo ad fidem catho-
Jicam converteretur ".
' De gennanica ^Summae" versione infra dissei'etur.
- Canisius in priraa ^Summae" editione plus quam 1100 sacrae Scripturae
locos, et Patrum testimonia plus quam 400, ac praeterea multa synodorum decreta,
posteriorum theologoi'um dicta, iuris canonici capita affert; ac nonnumquam ipsis,
quae scripta sunt, verbis utitur; plerumque autem libros tantum et capita, in quibus
verba ipsa reperiri possint, in margine indicat. Postquam autem Canisius opus
suum recognovit et quasi renovatum et instauratum pnmum edidit Coloniae anno
1566. numerus locorum Scripturae paene 2000 attigit, testimonia Patrum circiter
1200 comparuerunt. Atque hos locos omnes Petrus Busaeus (Buys) S. J. ex ipsis
fontibus accurate descriptos in ,Opere catechetico", Coloniae 1569—1570 primum
edito, ad verbum proposuit. Vide cditoris „Katechismen" p. 38 — 39. 85. 136 — 148.
3 Historisches Jahrbuch XIV (Miinchen 1893), 25—35.
* Ad episcopatum passaviensem (Passau, nunc Bavariae urbs) magna Austriae
pars pertinebat, atque in ipsa urbe viennensi apud ecclesiam ,S. Mariae ad ripam"
officialis episcopi passaviensis sedem habebat. Eo munere a mense Februario a. 1554
usque ad Novembrem a. 1556 et a Februario a. 1560 usque ad a. 1565 Christo-
phorus Hillinger fungebatur; qui etiam factus est canonicus passaviensis, decanus
kirnbergensis , consiliarius caesareus et salisburgensis etc. {Wiedemann 1. c. V,
508—510. Ign. Fr. Keiblincjer 0. S. B., Geschichte des Benediktiner-Stiftes Melk
I [Wien 1851], 770 >. 804=*). '" Vide adnotationem 6.
^ Andreas Cupicz anno 1553 parochiam catholicam weissenkirchensem (Weissen-
456 147. Canisius Christophoro Hillinger. Mense Martio vel Aprili 1554.
Reuerende domine Officialis gratia Christi nobiscum.
Audiuit nuper Immanitas tua, quam modeste ac sinceriter egeri-
mus cum D. Andrea Cupicz, ut errantem in viam reduceremus. Sic
enim * a nobis postulare uisus est Reuercndissimus D. Patauiensis ^
una cum Magnificis dominis Regij Senatus ^. Verum in eo colloquio
cum loquaciter et imprudenter ille multa effutiret , in quibusdam re-
spondere non posset, consultius fore putauimus, si prioris quam aedidit
confessionis incommoda illi per scriptum proponeremus, et ut ad eadem
responderet per scriptum inuitaremus. Igitur paucas illj quaestiones
ex sua ipsius confessione coUectas misimus rogantes ut simpliciter et
bre\iter in respondendo ageret. Ille uero librum resolutionum , ut
ipse uocat, prolixum et molestum lectorj parauit et praeter expecta-
tionem nostram errores addit erroribus ut causam suam faciat longe
quam antea deteriorem. Omitto quam mordaciter ac petulanter in-
sectetur Ecclesiae capita et Summos Magistratus , quam aperte de-
fendat haereticos et euertat ipsa religionis nostrae fundamenta, quibus
semel sublatis frustra omnis de fide tractatio et disputatio suscipitur.
Neque cum admonitio nostra neque errorum illa commonstratio per
quaestiones a nobis facta quicquam'' apud illum profecerit haud intel-
ligo quid in ea causa sit agendum nobis amplius, praesertim cum
uoluntati et authoritati dominorum de Regimine factum a nobis esse
satis arbitremur ^. Dominus Jesus errantium corda conuertat Amen.
Petrus Canisius facultatis
Reuerendo Domino Officialj patauiensi.
^ Sic resolvcndum esf siffhoii .n. , quod in apogntpho nostro est. Wiedemann
Jiaud recte: non.
^ Haud recte Wied.: quicquid.
kirchen, vicus Austriae inferioris , prope Krems situs) adniinistrabat eoque officio
ad Lutheranismum propagandum abutebatur. Ineunte autem Martio anni 1554,
iubente Austriae inferioris senatu sive ^regimine", Viennam abductus et 7. Martii
ibidem in carcerem officialis passaviensis inclusus est {Wiedemann 1. c. III, 12 — 13).
Austriae senatum ad Cupicium capiendum incitatum esse a Canisio ex litteris
Polanci, Roma 21. lulii 1554 ad comitem de Mdlito datis, conici fortasse potest, in
quibus de Canisio scribitur: ,A su instigacion, se han echado en prision algunos
predicadores de her^tica doctrina" (Cartas de San Ignacio IV, 235).
' Wolfgangus comes de Salm.
2 „Regentes" erant Domini de Schonldrchen et de Losenstein {Wiedemann
L c. III, 12).
^ Cupicius post decem fere menses in Hungariam aufugit {B. Raupach, Pres-
byterologia Austriaca [Hamburg 1741] p. 23 — 24).
* Canisius Viennae decanatum facultatis theologicae suscepit mense Octobri
a. 1553 {Wappler 1. c. p. 475).
148. Cauisius S. Ignatio. 16. Aprilis 1554. 457
148.
CANISIUS
SANCTO lOXATIO.
Vienna 16. Aprilis 1554.
Ex autographo (2°: pp. 2).
De iuvenibus in collegium germanicum a se missis ac de Paulo Scalichio alteroque
episcopi lahacensis alumno. Societatem a Martino Cromero episcopis Poloniae com-
mendatam esse. Stanislaum Hosium episcopum varmiensem collegium Societatis ex-
petere. Qui sit earum rerum status. Poloniae reginam aliqueni e Societate sibi
contionatorem quaerere. Tatarorum condicionem moresque descrihit eosque ad fidem
converti cujnt.
lESVS
Reuerendo in Cliristo padre mio Preposito
La gratia di Christo sia con tutti amen.
Quanto a questi scholari Tudeschi noui ^, perche il R. P. Polanco
me ha stimulato tanteuolte che io li mandasse, non adiungendo le
conditioni et qualitadi di loro , cossi li ho mandato con il consenti-
mento delli altri RR. Padri, benche non mi e parso che tutti fussino
equali, Ma spero tutta via, che ahnanco de questi se fara vna bona
raccolta al tempo suo, pur prometto a V, R. non mandar altri facil-
mente, secondo che me ha auisato il R, P, Polanco -. Prego la per-
donanza umilmente, che in questo principio non ho fatto il debito mio
secondo che io adesso intendo ^.
lesus. Reverende in Christo pater praeposite. Gratia Christi cum omnibus
sit. Amen.
Quod ad novos istos scholasticos germanos ^ attinet , quia ad eos mittendos
R. P. Polancus tam saepe me exstimulavit neque indicavit, quales et quibuscum
condicionibus mitti oporteret, ego ceteris RR. patribus consentientibus eosdem Romam
misi , licet cuncti pares esse non mihi viderentur. Attamen spero ex iis saltem
tempore suo bonam messem factum iri ; promitto tamen R. V. me alios haud facile
missurum , sicut R. P, Polancus mihi praecepit ^. Veniam autem demisso precor
animo, quod officio meo, ut nunc illud intellego, functus non sum ^.
' Alumnos coUegii germanici dicit; cf. supra p. 436 — 437.
2 Cf. litteras ea de re a S. Ignatio ad praepositos et rectores domorum et
coUegiorum S. J. datas Roma 2. lanuarii 1554 et „Informazione per parlare alla
Maesta Cesarea sopra il Collegio Germanico", in „Cartas de San Ignacio" IV, 409
ad 411. 4—7; 414—417. 35—39. Vide etiam Steinhuber 1. c. I, 12—18. 18.
=* Dubium esse vix potest, quin a Canisio in collegium germanicum missi sint
hi adulescentes (aut omnes, aut maior pars), quos * catalogus antiquissimus eius col-
legii 5. Aprilis 1554 admissos esse refert (fortasse antea per aliquod tempus Romae
in alia domo, probationis causa, tamquam hospites excepti et habiti erant) : „Martinus
Eckl Budbitianus Pragensis Dioecesis", „Gasparus Lutuuitz Silesius" [^Lutwitz de
Rauderm", dioecesis vratislaviensis] ; „Wolphangus Spatt Furtnensis Bauarus" [dioe-
cesis ratisbonensis] ; „Stephanus List Austriacus" [dioec. passaviensis] ; ^Dionys.
Feirabent Austriacus" [„ex Rabbs", dioec. passaviensis] ; „Stephanus Carolus Spi-
rensis" ; „Joannes Forster Perchtolsdorfensis Austriacus" [dioec. viennensis]; „Colo-
458 1-4'?- Caiiisius S. Ignatio.
Quanto al Reuerendissimo Labbaccense, credo che sarria ad pro-
positum auisar ]a sua Reuerendissima Signoria de' questi suoi Maestri
et alunni secondo che mi e scritto de nouo. Ma perche sua R. S.
sta adesso in Labbaco , et forze tiene appresso di se quelli duoi
Maestri, non ho voluto mandarli questi auizi. Spero che tornara per
qua, et alhora pigliaremo 1' occasione de auisar la sua signoria, con
dire quanta humanita qui se habbia fatta alli soi. Iddio voglia, che
sia al frutto delle anime sue ^.
Quanto a Polonia, sappia V. R. P. che hora sia tornato qua per
Nuntio ouero Ambasiatore de quello Re il Magnifico Signor Mar-
tino Cremero' Canonico Cracouiense, con il quale io pigliai buona
familiarita inanti pochi mezi, quando anche stette qui per 1' ambasia-
tore del suo Re et Principe^. Hor ha fatto la promessa diligentia
Ad reverendissimum Labacensem quod attinet, conveniens quidem fore existimo,
reverendissimum illum dominum de istis magistris alumnisque suis ea edoceri, quae
iterum ad me perscripta sunt. Sed quia ille R. D. nunc Labaci commoratur ac
duo illi magistri fortasse cum eo sunt, litteris eum de rebus illis certiorem facere
nolui. Spero autem huc eum rediturum, et, cum redierit, occasionem arripiemus domi-
nationi eius exponendi, quam libei-aliter alumni eius isthic habiti sint. Quod utinara
ad salutem eorum sempiternam valeat '.
Quod ad Poloniam attinet, sciat R. P. V. nunc regis illius nuntium sive
legatum huc rediisse magnificum dominum Martinura Creraerura* canonicum craco-
viensem, quocum cgo paucis mensibus ante contraxi farailiaritatera , cum eodem
munere fungeretur, a rege et principe huc suo missus ^. Is, quod promiserat, apud
Sic ; sed scribendum erat : Croraero.
raannus Kheysther Austriacus" [dioec. passaviensis] ; „Joannes Seidl Oloraucensis" ;
,Georgius Faber Austriacus" [dioec. viennensis]; „Jacobus Patz Austriacus" [dioec.
viennensis]; ^Alcibiades Gothart Wratislaviensis Sylesius" ; ^Wolphangus Wildperger
Eberspergensis Bauarus" [dioec. frisingensis] ; „MeIchior Gertner Wratislauiensis
Sylesius" ; ^Florianus Walt Carinthius" [archidioec. salisburgensis] ; ^Nicolaus Weyd-
man Heluetius Heremitensis Dioecesis Constantiensis" ; ^Joannes Zimmer Spirensis" ;
^Bernardus Wildnperger Lanzionensis Frisingensis" ; ,Gasparus Krieger Labacensis" ;
^Gasparus Wiltzing Saltzburgensis" : ^Sebastianus Molitor Styrus" [dioec. neosta-
diensis]; ^Stephanus Fasthang Styrus" [dioec. neostadiensis] ; ^Christophorus Her-
mann Nissensis SyJesius" (Cod. rom. „A11. coll. germ." p. 6—9). Quae uncis quadratis
inclusa sunt, ab eminentissimo cardinali Andrea Steinhuber ex antiquo ^Libro iura-
mentorum" coUegii aliisque fontibus eruta ac raecum liberaliter communicata sunt.
Cf. eiusdem ^Geschichte des Collegium Germanicum" I, 41—42.
' S. Ignatius Roraa 27. Februarii 1554 Urbano Textori episcopo labacensi
scripsit: Magistrum Antonium et D. Paulum „in rebus spiritualibus iuvare et in
aliis studuimus, et utrique facultatem officii novi dicendi expediendam per Sumini
Pontificis signaturam curavimus. Quod attinet ad facultatem D. Paulo impetrandam
ad haereticorum libros legendos, et alia quae ad ipsum pertinent, Doctor Canisius
nostro nomine referet D. V. Reverendissimae , quid sentiaraus ad Dei gloriara et
animae ipsius et aliorum utilitatem expedire" (Cartas de San lynacio IV, 436—437.
79 — 80). Dubitari vix potest, quin „D. Paulus" ille sit Paulus Scalichius, quem
ecclesiae perturbatorem evasisse infra videbinius.
^ Martinus Cromer (1512 — 1589), iuris utriusque doctor, anno 1547 a Sigis-
16. Aprilis 1554. 459
appresso li prelati de Polonia, raccomendandoli * questa nostra Com-
pagnia, et principalmente ha procurato circa il Reverendissimo Var-
miense ^ , il qual e molto dotto , zeloso et Catholico, che lui desidera
ogni modo hauer 10 persone della Compagnia-, la mezza parte vorria
hauer de Alemagnia, laltra de Flandria, et che fra loro fusseno almeno
2 0 3 professori in Greco et Latino et 2 sacerdoti. Quanto al luogo
et le intrade, promitte ogni cossa, et senza dubbio fara il debito, es-
sendoli tanta penuria delli suoi operarij et sacerdoti. Sappia V. R.
che habbia la Jurisdictione integra, scilicet in spiritualibus et corpo-
ralibus, talmente che in Polonia, pochi Veschoui sieno tanto liberi et
piu valenti a defendere la fede et Religione Catholica^. 2° tiene il
V^eschouato in Prussia, id est 100 milliaria Tudescha et piu de qua,
doue molto e familiar la lingua Tudescha. Vnde desidereria anche
Poloniae praelatos diligenter modo praestitit ; quibus Societatem hanc nostram com-
mendavit atque imprimis hoc effecit, ut reverendissimus Varmiensis S vir doctissimus
et religionis catholicae studiosissimus , decem Societatis nostrae homincs habere
plane cupiat '-, e quibus quinque Germani sint, quinque Flandri; atque inter eos
minimum duos tresve linguae graecae et latinae magistros et duos vult esse sacer-
dotes. De loco et reditu optima quaeque promittit , nec dubium est , quin officio
defuturus non sit; maxiraa enim operariorum et sacerdotum penuria premitur. Ac
R. V. sciat integram ei esse iurisdictionis potestatem , in sacris rebus et in civi-
libus ; quo fit , ut pauci episcopi poloni tam liberi sint plusque valeant ad fidem et
religionem catholicam defendendam ^. 2° : Episcopatus eius in Borussia est et cen-
tesimo milliario germanico atque etiam longius abest a Vienna, illicque lingua ger-
manica usitatissima est. Qua de causa etiam cupit Sociorum illuc mittendorum
* raccomendoli autogr.
mundo Augusto Poloniae rege secretarius regius nominatus erat ab eoque praecipue
rebus borussicis tractandis adhibebatur. Notum est eum postea varmiensis episco-
patus administratorem (1569 — 1579) et episcopum (1579 — 1589) summa cura laude
fuisse , libris etiam egregie conscriptis claruisse , inter quos historia Poloniae et
opera apologetica maxime eminent {Aiit. Eichhorn, Der ermlandische Bischof Martin
Cromer, in ^Zeitschrift fiir die Geschichte und Alterthumskunde Ermlands" IV
[Braunsberg 1869], 1 — 470. Franc. Hipler , Die deutschen Predigten u. Kate-
chesen der ermland. Bischofe Hosius u. Cromer [Koln 1885] p. 83 — 93).
* Stanislaus Hosius ; cf. supra p. 39.
- Hosius Cromero Heilsberga 21. Aprilis 1554: ,Ut mitterentur ad me aliqui
de societate lesu, scripsi archiepiscopo Theatino [Marco Antonio Maffaeo] ante unum
aut alterura mensem. . . Fortassis priusquam pedem ex Urbe moveant, sumptus in
illos erit faciendus. Quem si magnum fore putas, tanto fac ut pauciores veniant.
Sin autem absque meo sumptu venire possent Cracoviam usque, ibi eis provideri
de sumptu curarem neque pauciorcs decem vellem" {Stanislai Uosii . . . Epistolae.
Tomus II. Edd. Dr. Franciscus Hiplcr et Dr. Vincentins Zakrzcwski [Cracoviae
1886. 1888] p. 429).
^ Dioecesis exemptae varmiensis (Ermland, nunc regni borussici) magna pars
ad Lutherum defecerat. Quod supererat , episcopo et in ecclesiasticis i-ebus et in
civilibus subiectum erat, cuni is princeps esset imperii gerraanici , ita tamen, ut
Poloniae rex sumraum quoddam in eum imperium haberet. Praeterea episcopi var-
mienses ^praesides" erant omnium Bornssiae provinciarum, quae ad regnum Poloniae
pertinebant.
460 ^^^- Canisius S. Ignatio.
quanto fusse possibile, che se mandasse la gente Tudescha almanco
per magior parte o per 5 persone. Non resta altro se non che Y. R.
habbia le litere de questo Reuerendissimo Yarmiense, sicome hauera
spero subito che questo Legato sara tornato al suo Re, et il Reue-
rendissimo Mapheo ^ come io intendo, pigliara la cura de procurar sopra
cio in Roraa. Tutto sia al [sic] gloria di dio.
Item questo Legato Polonico tiene in mandatis de circar vn pre-
dicator per la Illustrissima Regina sua, la qual e figliola del Re nostro
Serenissimo ^. Et specialmente vorria hauer vno delli nostri, secondo
che il suo Re li ha detto , talmente che sta in buona speranza de
poter impetrare questa gratia appresso il Re nostro, subito che sara
tornato, sicome tornara de mane, come dicono, da Yngaria. lo li ho
detto, che sarria conueniente, se il suo Re scriuesse sopra cio a Roma,
pur che non mancaremo per la parte nostra, volendo sempre, quanto
sara possibile, gratificar et seruire al Re Serenissimo dei Romani.
Dice lui che se farebbe buon frutto in aula, et che non mancaria
occasione de procurar li collegij in Polonia, sicome se fa in Sicilia.
Credo piu facihiiente li nostri per questa via hauerebbono ingresso a
Cracouia, doue se troua la Regia piu uolte oltra la Yniuersita.
II Signor eterno voglia aprire li [sic] nostri la strada per venir
alli Tartari, li quali per vna parte sono sotto il Re de Polonia, per
r altra li soi vicini immediati ^. Et come io intendo non sono mai statto
saltem maiorem partem, si fieri possit, vel quinque Germanos esse. Nec iam deest
aliud , quam ut R. V. reverendissimi illius Varmiensis litteras accipiat; quas ac-
cepturam eam spero, simul ac legatus hic ad regem suum reverterit ; Romae autem
reverendissimum Maffaeum * eam rem sibi curae habiturum audio. Omuia in Dei
gloriam cedant.
Item legatus hic polonus contionatorem iussus est quaerere iHustrissimae reginae
suae, quae serenissimi regis nostri filia est ^. Et speciatim hic unum e nostris con-
tionatorem quaerit ; id enim rex ei praecepit ; quare magna spe est se gratiam hanc
a rege nostro impetrare posse, uhi hic redierit; rediturus autem esse ex Hungaria
dicitur cras. Ego legato dixi conveniens quidem fore, ut Poloniae rex ea de re
Romam scriberet; nos tamen quicquam in ea parte a nohis desiderari non passuros,
cum semper, quantum fieri possit, seren. Romanorum regi gratificari et servire velimus.
Ipse autem asserit nos in aula illa honam messem facere posse , neque occa-
sionem defuturam esse collegiorum in Polonia nol)is comparandorum, sicut in Sicilia
comparantur. Hac via nostros facilius Cracoviam puto intrare posse, ubi, praeter
universitatem, regia aula non raro moratur.
Dominus aeternus viam nostris aperiat, qua ad Tataros perveniant; quorum
una pars Poloniae regi subiecta , altera eidem proxinia est ^. Equidem audio eos
1 Marcus Antonius Maff^aeus (Maffei) , qui anno 1553 nuntius apostolicus in
Poloniam venerat, Bernardino cardinali Maffaeo fratri raense lulio eiusdem anni
mortuo, in archiepiscopatu theatino succossit {Hosii Epistolae II, 337—338. 430).
^ Cathariua, Ferdinandi I. filia, anno 1549 Francisco Gonzagae duci mantuano,
eoque anno 1550 mortuo, anno 1553 Sigismundo II. Augusto, Poloniae regi, nupserat.
^ Tartaria seu potius ^Tataria" maior eam Asiae partem complectitur , quam
nunc Asiam centralem et partim etiam Turcistanum appellant. Tataria minor sive
IG. Aprilis 1554. 461
Christiani, vna gente crudelissima , la qual niitte sua consolatione in
robar et spogliar li vicini Christiani. Tiene vna prouintia benche
mal coltiuada, la qual e piu grande che tutta Spania, Italia, Germania
insieme, sicome mi dice questo Legato Polonico, et maniano le carni
delli caualli, beueno il sangue delle medesime bestie, stanno nelli soi
tentorij quasi sempre accincti alla querra , sono della religion Mahu-
metana , ma peiori delli Turchi i. L' omnipotente Iddio sicome ha
adgiutato per li nostri 1' India barbarissima , voglia anche iDuminar
la Tartaria, vt sit unum ouile et unus pastor!^
lo me raccomendo spetiahuente alle orationi de V. R. et racco-
mendo anche tutta Germania et Polonia.
De Vienna 16 Aprilis 1554
de V. R. P.
FigKolo indignissimo
Petrus Canisio.
S. Ignatius ad hanc epistulam per Polancum respondisse videtur mense
Maio 1554.
numciuam fuisse Christianos gentemque esse crudelissimam, quae ex furtis faciendis
et Christianis vicinis despoliandis voluptatem capiat. Ac legatus ille polonus mihi
dicit eos provinciam incolere, male quidem cultam, quae maior sit quam tota Hi-
spania, Italia, Germania in imum coniunctae; equorum carnes manducant earun-
demque bestiarura sanguinem bibunt; in tentoriis suis fere semper ad bellandum
sunt accincti ; religionis sunt mohametanae, sed Turcis peiores ^ Deus omnipotens,
qui barbarissimam illam Indiam per nostros adiuvit, Tatariam quoque illuminet, ut
sit unum ovile et unus pastor!^
Ego R. V. sacris precibus me specialiter commendo, iisdemque Germaniam et
Poloniam omnem commendo.
Vienna 16. Aprilis 1554.
V. R. P.
filius indignissimus
Petrus Canisius.
europaea his fere imperii rossiaci provinciis continetur: crimeensi, astracanensi,
casanensi. Poloniae regi olim paruisse traduntur Tatari czeremyssi et lipcovenses,
qui Russiam rubram et Lithuaniam incolebant {Mich. Ant. Baudrand , Geographia
P. 2 [Parisiis 1681], p. 289—290).
'' Similia de Tatarorura barbarie refert Sebastianits MUnster (1489 — 1552) , ex
monacho theologiae calvinianae professor in universitate basileensi factus, in ,Cosrao-
graphia" sua, quae primum anno 1543 Basileae edita est. „Sie schlahen den
Rossen die Adern auff, vnd trincken das Blut, oder bachen es mit Hirsen. Das
Rossfleisch vnd anderer Thier essen sie halber gekocbt, vnd die Ross so newlich
gestorben sind, die essen sie gern, ob sie schon kranck sind gewesen, vnd schneiden
allein das boss Fleisch herauss. Sie leiden kein Dieb : aber rauben achten sie Gott-
lich" (in editione Basileae a. 1588 facta p. mcccxxx — mcccxxxi).
'' lo. 10. 16.
462 149. Canisius Nicolao Politae.
149.
CANISIUS
XICOLAO POLITAE,
philosophiae professori in universitate viennensi '.
Vienna sul) mediiim raensem Aprilera 1554.
Ex apographo, uuper confecto ex corpore quodam actorum Politae captivitatem
spectantium ; quae acta a Polita ipso congesta et altera quidem manu , sed eodem
fere tempore transcripta esse videntur ; nunc in archivo urbis cuiusdam asservantur.
Politam a Lufheranismo ad fidem catholicam reducere amice conatur. Osfendif
ei , quam non recte ad Scripturam solam ^irovocet in eaque explicanda suum nova-
torumque placitum sequatur , spretis Pafribus, conciliis, theologis. PoUtam hortatur,
ut Deum precetur vitaeque noxas paenitentia ahstergat sicque riam sibi ^^^^'ef <^(l
rerifatem et pacem inveniendam.
Egregio Magistro Nicolao Politae
professori artium.
Gratia Domini nostri Jesu Christi serapiterna. Audio, mi Polites,
tecum incommode'' agi, et utinam quod pateris non animi uitio fiat.
Nosti enim permagni referre, qua de causa hoc ipsum quod patimur
et sustinemus'' aduersi, irrogetur. Nolo autem hic occinas mihi:
Oportet magis obedireDeo quam hominihus^: Omnia su-
incommodi librarius recens. '' stustinemus lihr. rec.
^ Nicolaus Polites (Polita, Bourgeois) , bruxellensis , circiter a. 1544 a Fer-
dinando rege Viennam evocatus, ut in academia linguam graecam, rhetoricam,
philosophiam aristotelicam traderet, anno 1554, cum rhetoricam doceret, ob Luthe-
ranismi suspicionem in custodiam inclusus est {Aschhach 1. c. III. 53. 241 — 243.
Bucholfz 1. c. VIII, 192). Ad quae haec adnotanda sunt: 1. Universitas viennensis,
ex ipsa sua institutione primisque legibus suis catholica , atque , si ita dicere fas
est, per eminentiam catholica erat. Ferdinandus autem rex specialibus legibus ca-
verat, ne quis in professorum ordinem cooptaretur, nisi catholicum se esset pro-
fessus. Cf. librum „Der katholische Charakter der Wiener Universitat. Eine
Denkschrift der theologischen FacKlfat" (Wien 1863) p. 1—29. 56. 57. 2. Im-
periali iure romano, quod tunc maxime vigebat, haereticus non solum in eccle-
siam, sed etiam in societatem civilem scelus committere censebatur, idque magis
nefarium quam ipsum criraen maiestatis ; ideoque cum Catholicis Lutherani , Cal-
viniani, Anglicani consentiebant haeresim non solum exsilio et bonorum confisca-
tione, sed etiam morte vindicari merito posse. Ita v. g. cum Calvinus 23. Octobris
1553 Genevae Michaelem Servetum (Servede) , qui librum adversus sanctissimam
Trinitatem conscripserat. lento igne comburi iussisset, non solum praecipui theologi
helvetii atque imprimis Theodorus Beza , sed et Phihppus Melanchthon tum litteris
14. Octobris 1554 datis tum peculiari scripto id probaverunt. Quam multi autem
Angli ab Hcnrico VIII. et Elisabetha ob fidem catholicam crudelissime necati sint,
omnes norunt. I. Card. Hergcnrufher , Katholische Kirche uud christlicher Staat
(2. Aufl., PVeiburg i. Br. 1876) p. 423—442, et eiusdem Handbuch der allgemeinen
Kirchengeschichte III (3. Aufl. , Freiburg i. Br. 1886), 116—117. Janssen 1. c. V,
464—468. 2 Act. 5, 29.
Sub medium raensem Aprilem 1554. 463
stineo propter Euaiigelium ^, nolo conscientiae meae repugnare. Prinium
enim et ipse homo es- qui" tuo in sacris iudicio fidere, tantum-
que ad diuina aestimanda sumere tibi neutequam debes, quantum te
doctiores, et sapientiores, in Theologicis exercitatiores, alij quam plurimi
ex professo possunt. Hominibus etiam non optimis, et magistratibus
improbis nos accomodemus necesse est, si Christi uerbum et spiritum
sequimur. Quod autem excipis causam rehgionis, equidem non im-
probarem, si recte tum intelHgeres, tum defenderes praeposterum hoc
genus nouae religionis, Tu Caesarem Regemque nostrum, et principes
totius orbis maximos, modo paucos praetereas, nil scire, ac te unum
una cum Neochristianis plus sapere putas? Apostatarum et seditio-
sorum damnatos iam ohm errores recipis : Sacrorum uero Conciliorum,
probatorum patrum, et communes'' Theologorum sententias non re-
cepis? Euangelij causam profiteri, verbum Domini plenis crepare
buccis est facillimum, nihil non in suum quidem usum et fructum
uertit Sathan, ut qui scripturas aduersus Christum ipsum haud ueritus
est producere^. Sed non est regnum Dei in sermone*, non in
Htera, non in labijs et usu contentiosorum. Propheticas quidem et
Apostolicas literas pij colunt, et recipiunt uti certa, diuinaque oracula.
Verum his non alligauit nos ita Christus, ut negligi uoluerit quicquid
praeterea docerent Apostoli, sine scripto autem' plurima docuerant*^,
quicquid insuper statueret atque consentienter obseruaret columna
et firmamentum ueritatis^, sponsaque Christi^ sancta,
nec unquam uiolanda ecclesia. Quid est igitur, cur ueteres et sanctos
maiores, patresque tuos, quid illi crediderint et seruauerint, ita parui
pendas et ad scripturas solas prouoces, in quarum^ etiam interpre-
tatione nos excludis, suspectos admittis, damnatos approbas, nouos
istos audis, et uenerandam prae te contemnis authoritatem ^ Nisi
enim contempnis^ Augustana confessione cur niteris? hoc est. arun-
dineo certe baculo'^. Cur e uia discedis Regia^, nouum et priscis
inauditum Sacramentorum numerum excogitans^! optemperandum ais
ciuihbus magistratibus , et obstrepis ecclesiasticis ? Theologiae uix
hmina forte salutasti, et summis de rebus audes statuere, quia hos
et illos non optirae quidem fidei scriptores contra praeceptum Magi-
" quia lihr. rec. '' communium libr. rec. " aut libr. rec.
"^ Sic; sed legendum esse jwfius videtur: docuerunt. " quantum lihr. rec.
^ authoritate lihr. rec. ^ contemptnis upogr. antiquHtn.
1 Cf. 2 Tim. 2, 10. 2 Matth. 8, <J. Luc. 7, 8. ^ cf. Matth. 4, 6.
* 1 Cor. 4, 20. * 1 Tim. 3, 15. « lo. 3, 29. Eph. 5, 23—25 etc.
' 4 Reg. 18, 21. Is. 36, G. » ^^„1 2I. 22.
^ Lutherus, cum primum septem catholicae ecclesiae sacramenta retinuisset.
postea solum baptismum , cenam , paenitentiam ac tandem duo tantum , baptismum
et cenam , admisit. Melanchthon iu apologia confessionis augustanae tria sacra-
menta professus est: baptismum, cenam, absolutionem ; ordinum quoque sacra-
mentum dici cupiebat.
464 l"i9. Canisius Nicolao Politae. Sub medium mensem Aprilem 1554.
stratus, contra consilium spiritus consuluisti ^. Ego causam tuam
probis ualde displicere, ac uulgo suspectam^ uideri nihil miror, magis
illud doleo, si haec nullum tibi praebeat intellectum' uexatio^
Mittamus nunc scandala, quibus infirmos offendere non erat pruden-
tiae, multo minus autem'' charitatis ac aedificationis Christianae. Hoc
unum per Christi uulnera sacrosancta te rogo, te moneo frater, con-
iunctis ut animis pro fidei syncerae dono precemur et imploremus
patrem illum luminum a quo omne donum^. Vtinam nos pri-
mum ipsi recta spectemus% nostrasque animorum sordes quomodocun-
que contractas expurgemus et expiemus seria poenitentia, Poeni-
tentiam agite et credite Euangelio* inquit. Fastum igitur
et peruicatiam animi procul abesse decet, ut succedat cor contri-
tum et spiritus humiliatus gratum semper Deo sacrif icium^.
Hic nobiscum expendamus, quantum inobedientiae crimen, et quam
seuere castigatum a Deo sit in rebellibus usquequaque. Cogitemus
etiam, quam indigna sit hominibus doctis inconstantia, ut quae pluri-
bus et sapientioribus semper placuerint, nos citra necessitatem ^ ridere,
contempnere, reprehendere haec ipsa in sacris non uereamur. Si culpa
est rei alienae ad se nihil pertinenti sese immiscere, quo pacto ex-
cusabimus praeposterum hoc studium^ quo a professione nostra sic
abripimur ut in alienam quasi messem° falce nostra grassemur, et
sacra prophanjs admiscere illotis (quod ajunt.'') manibus occipiamus.
Verum enimuero quorsum haec tu mihi? inquies. Atqui homo sum,
et frater in Christo tuus, tuamque sortem doleo mi Polites, neque
desistam precari Dominum, ut animae sit salutaris haec afflictio. Nullus
me ad scribendum excitauit, neque putaui, crede mihi, poenam hanc
carceris sequuturam ^. Quo te amo syncerius , eo te moneo liberius,
ut ne tantum sumas, tribuasque iuditio tuo sacris in rebus, quas ne-
que intelliges, neque commode tractabis unquam nisi submittas totum
animum non solum Byblicis literis, sed etiam ecclesiae dogmatibus
atque sententijs. Jd si difficile uidebitur, cum propheta pete lucem
caelestem. Jllumina oculos meos, ne unquam obdormiam
* tua ap. ant. *> suspectu libi: rec. ' intellectu libr. rec.
'' aut ap. ant. ^ Sic; sed Canisius fortasse scripsit: sapiamus.
' citia necessitate ap. ant. - messe ap. ant. ^ agunt libr. rec.
* Librorum lutheranorum et similium lectio non solum legibus ecclesiasticis
interdicta erat (cf. v. g. supra p. 309"), sed etiam civilibus, v. g. edicto vormatiensi,
anno 1521 facto, et mandato Ferdinandi L, 12. Martii 152.3 dato {Reusch , Index L
80-87. Wiedemann 1. c. I, 31—32. Janssen 1. c. VII, 607—608).
- Is. 28, 19. 3 jac. i^ 17. 4 Marc. 1, 15. '= Ps. 50, 19.
* Sociis romanis frater aliquis viennensis perperara rettnlisse videtur Canisium
auctorem fuisse Politae in carcerem includendi. Polancus enim Roma 21. lulii 1554
comiti de Melito baec de Canisio scripsit: ,A su instigacion se han echado en
prision algunos predicadores de her^tica doctrina, y un lector publico de aquella
Universidad, hombre muy celebre" (Cartas de San Ignacio IV, 235).
150. Canisius Leonardo Kessel. 30. Aprilis 1554. 465
in mortem [sicj 1. Erraui sicut ouis quae perijt^, uias tuas
Domine demonstra mihi^ etc. Paruulus esto, et ueram disces
sapientiam *. Jn ecclesia lucem tibi paratam offendes : quicquid extra
quaesieris augere tenebras potest, lucem dare non potest, et si Arrium
ipsum scripturarum peritia superares. Haec ego tui amans et stu-
diosus, prout ex tempore potui, satis quidem ut uides, tumultuarie
scripsi, Tu bonam in partem ut spero, accipies omnia, quemadmodum
ob tuae salutis rationem a me mittuntur" candide. Vale igitur in
Christo Jesu frater, et age gratias diuinae uisitationi.
Petrus Canisius Theologorum
minimus.
Huic epistulae tempus, quo data sit, non est ascriptum. Ex epistula autem
proxime subicienda certo constat Politen exeuute Aprili a. 1554 Viennae in custodia
publica fuisse ; atque actis illis antiquis, ex quibus haec epistula nuper transcripta
est '", probabile redditur eum sub medium Aprilem captum esse. Paulo post ei
litteras has missas esse litterae ipsae ostendunt.
Canisius postea Politen etiam coram adhortatus est. Tandem hic , cum in
Lutheri dogmatibus persisteret, mense lulio a. 1554 cimi suis de Ferdinandi regnis
oranibus eiectus est "^.
150.
CANISIUS
P. liEONARDO KESSEI.,
Sociorum coloniensium praeposito.
Vienna 30. Aprilis 1554.
Ex apographo, anno 1886 Romae facto ex epistula archetypa, quae tunc ibidem
erat in bibliotheca Ludovici comitis de Paar, imperatoris Austriae apud summum
pontificem legati. Inscriptio epistulae deest; sed super primis eius verbis manu
(ut videtur) antiqua scriptum est: ,1554. 30 aprilis. Vienna. D. Canisij ad Kesselium."
Gaiidet de Theodorici fratris sui adventn et inenndae Societatis proposito.
Sociis coloniensihus prosperum rerum successum gratulatur et optat , ut loannes
Gropper eos tueatur. Se in collegium archiducale transiisse. Politen professorem
ob haeresim in custodiam inclusum esse. De suis Sociorumque contionihus. Socie-
latem haeresi in dies progredienti ohsistere. De compendio theologico et de scho-
lastico quodam.
lESVS
Reuerende in Christo frater gratia domini nostri lesu Christi cum
omnibus nobis amen.
Quo insperatior, eo gratior fuit fratris adventus, quem paulo post,
ut opinor, in Vrbem mittemus, quamquam id amicis illius indicandum
■' mittitur lihr. rec.
> Ps. 12, 4. - Ps. 118, 176. ^ Ps. 24, 4. ■• Cf. Luc. 10, 21.
* Vide supra p. 462. ^ Plura v. infra, monum. 88.
•aunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 30
4(56 l-^O- Canisius Leonardo Kessel.
non est, neque in literis omnibus quas his_ adjunximus perscribitur ^
Benedictus dominus, qui Theodericum hunc semel ante annos" inter-
ceptum , vestra nunc opera sic confirmatum nobis reddidit. Ita iure
uobis debetur et multo quidem amplius pecunia, quam Noviomagenses
ut spero, persolvunt. Res ipsa certe docet, quanti profuerit me ist-
hinc ablegari (nam et paucissimis opinor commodarem praesens) et
R. T. isthic retineri, quae in hoc mari Coloniensi tales Christo pisces
colligit ac fovct^. Ego quidem sensi Coloniae talia desideria, et ut
mihi videbatur responsa, fore ut nostri perpetuo servirent et sanc-
tissimis gentium primitijs, et tot mille'' Virginum choris, et aureis
etiam martijribus ^. Faxit Sanctorum Caput Christus, ut per vos pro-
cedant atque perpetuentur quae seminare voluit R, D. Faber*, et quae
morte sua confirmaverunt fratres Lambertus et Petrus^. Habetis
faventes, uti credo, Carthusienses praeter alios bonos : dominus quaeso,
et numero et virtute augeat Coloniae societatem, quam ctiam R. Do-
mino meo Groppero ^ placere non tam nostro quam illius nomine plu-
rimum laetor. Faxit Christus, ut sicut pro fide et religione Sanctae
Ecclesiae Colonieusis hucusque pugnavit, ita societatis nostrae partes
etiam tuendas in eadem Ecclesia suscipiat, sincera scilicet cum animi
erga Christum et sanctos eius propensione.
Ut pauca de nostris subijciam, novum adeunt collegium a Rege
procuratum, quod magnas tum ipsis, tum populo et juventuti praebet
commoditates "^. Ego in professorum Collegio publico et Archiducali
moror, sic urgente Rege, ut Reformandi gijmnasij causae me accom-
modem^. Nunc laus Deo Opt. Max. gijmnasij res procedunt rectius,
Sic a^iogr., sed fortasse mendose. ^ Sic; millium.^
^ Theodoricus Canisius Viennam venit, ut in Societatem admitteretur ; Socii
autem viennenses, ut eius constantiam explorarent, eum Romam ire et ab Ignatio
ipso admissionem petere iusserunt {Raderus, Can. p. 284 — 285).
- Cf. Matth. 4, 19. Marc. 1, 17.
^ Sanctos Magos, qui primi e gentilibus Christum adoraverunt, sanctam Ur-
sulam martyrem eiusquo socias, sanctos Gereonem et Gregorium cum sociis mar-
tyribus Canisius significat; horum enim corpora Coloniae requiescunt.
* Beatus Petrus Faber S. J.
* Lambertus de Castro et Petrus Kannegiesser ; cf. supra p. 121 — 123. 288.
* De doctore loanne Gropper, praeposito bonnensi etc, vide supra p. 204^ etc.
" CoUegium illud a Ferdinando in monasterio Carmelitarum coUocatum est;
cf. supra p. 446 — 448 et infra p. 471.
* Socchiniis in a. 1554: „Eius anni principio, quod pridem Ferdinandus Rex
postulauerat , concedendum fuit, vt Canisius in Collegium Archiducum Viennae
migraret, alter Parentum (ita duos Praesides vocant) in eo futurus. Professores
di.scijilinarum variarum septem agebant in eo Collegio, et aliquot praeterea studiis
operati. Magna , religiosi Patris praesentia , morum commutatio facta est; magna
ad quietem , et tranquillitatem accessio" (De vita Canisii p. 85 — 86). In coUcgio
archiducali, anno 1384 ab Alberto III. Austriae duce prope monasterium Praedica-
torum constituto, 12 artium magistri comnmnem vitam agere gratuitoque victu uti
poterant, iique Canisii tempore ordinarii fere in universitate erant philosophiae pro-
30. Aprilis 1554. 467
quam multis abhinc annis: professorum unus in vincula coniectus est,
quod sectarios sequeretur, etsi doctrina sit minime contemnenda ^.
Contionandi munus a quinque nostris exercetur^: fructus inde redit
ad populum, qui nobis quam antea concib'atur indies magis ac magis.
Vocamur in Boemiam ^, Poloniam *, Ungariam ^ et mecum agitur serio,
ut adesse curem qui mittantur ad liasce vicinas provincias, nec desunt
amplae promissiones. Rem omnem ad Praepositum referemus: messis
profecto plus quam credi queat ampHssima, sed inculta prorsus ob-
ijcitur: tot animarum millia (proh pudor ac dolor) indies pereunt. Ser-
punt hereses nephandae, fidei labefactatur" soliditas, Ecclesiae spernunt
omnem auctoritatem. Apud Regem interim et supremos Consiliarios,
qui nos amant inprimis, defendimus Religionem, nec id nesciunt hostes
fidei, quos nobis infensos esse propterea minus admirandum sit ^. Sed
confitebimur ore quod corde credimus^, ut fidei perfectum
a nobis officium tribuatur. Ego in Ecclesia Episcopali concionari
pergo, nec est exiguus numerus auditorum, fructus utinam in illis
respondeat conatibus. Tum a societate nostra postulat Rex, ut pro
schola Theologica et pro istarum tot provinciarum reformanda iuven-
tute conscribantur quae sacris de rebus maxime noscenda sint. Ea
m re non minimam quoque nos curam et operam impendimus.
Remittimus M. Arnoldum, ne hic reddatur deterior si maneat:
egeram cum eo, ut faceret exercitia, sed ob migrationem nostrorum
satius esse duximus, ut relinqueretur vobis hic fructus. M. Adriani
filius fuit ^, gustavit spiritum, sed relicto confitendi more mutatus est
non in meHus. Rogo sit uobis commendatus in domino. lurisperitus
esse cupit, sed sine ratione. Laudatur valde ob doctrinam et in-
* labectatui- archet.
fessores; quibus praeter duos ^parentes" theologos, qui ex capitulo cathedrali peti
solebant, ^prior" praeerat, a collegialibus iibera electione constitutus. Hoc niunus
tunc Andreas Dadius (Kyenboom) philosophiae professor administrabat (cf. supra
p. 415). Guilielmus Coturnossius (Quackelbein) . flander, in eodem collegio tunc
„Physicus secundus" erat et philosophiam aristotelicam exponebat {Aschbach I. c.
I, 39-40. 43-44; III, 44—45. 58. 160—161. Herm. Zschokke , Die theologischen
Studien und Anstalten der katholischen Kirche in Oesterreich [Wien und Leipzig
1894] p. 142). 1 Nicolaus Polites; vide supra p. 462 ^.
- Yide inft-a, monum. 96.
^ Capitulum metropolitanum pragense a Ferdinando rege Societatis homines
petiit. Vide infra, monum. 109. * Vide supra p. 459 — 460.
^ Nicolaus Olahus (Olah) archiepiscopus strigoniensis iam tunc Societatem in
Hungariam invitasse videtur. Vide infra, epistulam Canisii 8. lunii 1554 ad Po-
lancum datam, et Socher 1. c. p. 88 — 90.
*^ Canisius Viennae „Ferdinando Caesari pro concione Euangelium exposuit;
£t cum non absque vitae discrimine regiam peteret, armata manu in aulam deduci
Ferdinandus Canisium imperauit". Ita Baderus in vita Canisii (p. 48 — 49), in qua
se «nihii nisi testatissimum collocare" affirmat (p. 234).
' Rom. 10, 10.
^ P. Adrianus Adriani S. J. Arnoldo a sacris confessionibus fuisse videtur
468 1^1- Canisius supremo regimini Austriae inferioris. Aprili vel Maio 1554.
genium, quare et secundus fuit in praeconio [yY anno superiore cuni pro-
moveretur. Si nolit esse societatis, velim ut studiosum et honestum illum
commendes D. D, Gfroppero, aut amico simili. Sic enim promisi. Reliqua
ex fratrum literis. Raptim et impolite ultima Aprilis 1554 Viennae
Mittes Nouiomagum reliqua scripta.
Salutabis amicos omnes et R. p. priori ^ ages gratias pro misso
libello Petrus tuus Canisius.
151.
CANISIUS
SUPREMO REGraiXI AUSTRIAE I^FERIORISa.
Vienna mense Aprili vel Maio 1554.
Ex TJi. Wiedemann, Gescliichte der Reformation und Gegenreformation im
Lande unter der Enns I (Prag 1879) , 132—133. Wiedemaun autem ex actis con-
silii monasterialis (nKlosterraths-Acten") viennensibus haec hausit. Editor, cum anno
1889 Viennae degeret, acta illa videre non potuit.
Quid de institutione quadam censendum sit, quam Ernestus archiepiscopus salis-
hurgensis de ratione coniionandi et doctrinae christianae tradendae in lucem emittere
colebat.
Ernestus Bavarus , archiepiscopus salishurgensis, 30. Martii 1554
Ferdinando regi commentarium quendam libelli misit, quo parocki et
contionatores ad recte docendum instituerentur. „Ferdinand" , inquit
Wiedemattn, „befahl nun der niederdsterreichischen Regierung (Press-
hurg, 10. April 1554) . . . die Instruction in Sachen der Pfarrer und
Prediger dem Ca^iisius und der theologischen Faktdtdt zur Prilfung zu
ilbergehen. Letzteres geschah am 14. April. Canisius arbeitete rasch,
die n. iJ. liegierung langsam und heddchtig. J.m 9. luli referirte sie
endlich :
Die Instruction des Erzbischofes in Betreff der Prediger beriihre
Punkte, die noch bei dem allgemeinen Concile stehen, diese Ptmkte jetzt
zu erkldren sei bedenklich, iveil die Erkldrung des Conciles anders er-
folgen konnte, dann sei die Instruction der Art, dass sie, nicht in Form
einer Postille gestellt, zu kurz und zu ivenig unterscheide, dann tvieder
zu hoch oder zu weitschweifig sei; sollte sie, ivoran nicht zu zweifeln,
gedruckt werden, dann konnte ivohl dagegen geschrieben werden, dess-
Precio? Vocabulum obscure scriptum.
' Gerardo Hammontano, Carthusiae coloniensis priori.
- Terapore Ferdinandi I. Austria duo habebat ^regimina" (^Regierungen"),
unum Viennae pro provinciis Austriae inferioris , alterum Oeniponte pro Austria
superiore cum .expoeitura" sive peculiari magistratu pro Alsatia etc. , Ensishemii
coUocato. Utrumque regimen habebat praesidem (^Statthalter") , canceHarium , ali-
quot consiiiarios sive ^regentes" {Alf. Huber, Geschichte Oesterreichs IV [Gotha
1892], 207—208).
152. Canisiiis S. Ignatio. Mense Maio exeunte vel lunio 1554. 469
halhen moge sie noch von einigen Universifaten geprilft toerden und es
sei trotzdem nothwendig , dass von etlichen gelehrten und verstdndigen
Theologen eine rechte, ordentliche Hauspostille filr Geistliche iind Welt-
liche ziisammengetragen nnd ai(fgerichtet iverde. Der Herr Bischof
moge seine Instriiction drucken und vertheilen lassen, jedoch auf eigene
Faust und ohne Zuthiin und Approbation der K. Majestdt."
Ex his conici potest, quid de institutione illa Canisius ipse sensei-it et rescripserit.
Institutionis huius auctor erat loannes Fabri 0. Pr., ecclesiae cathedralis au-
gustanae contionator '. Examinata est etiam a Wolfgango Sedelio (Seidl). monacho
tegurino (Tegernsee) 0. S. B. et contionatore monacensi ; qui anno 1555 adnotationes
quasdam ei ascripsit ^. Tandem anno 1556 Dilingae in lucem prodiit sic inseripta:
„5f)riftenlic(ie, Sat{)oItfcfie bnber= ric^t, »ie fic^ bie ^farrer, Seelfor^ ger cnb
"Prebiger im ©alpuri^cr 9?iftiimb tmb ^rouin^, in jren 5Prebi= ' gen, ju linberrid)tung
be§ 6^rtftlicf)en ' yolcf^j, ftalten : onnb ha^i tiolcf, fonberfid) in nac^uofgenben Strttcufn,
IV. t)erf)it= \ tung fcf^abfid^er irrung tmnb fpaftung , in tinferm ftaren S:^rift= | fid^en
©fauben, nac^ after (Sat^ofifcfier 2eer, Onberweifen ! foffen. Anno salufis JiKinanae, '
M. D. LVI." In extrema libri parte: „©etrucft ju 3)ilingen, bttrd^ Sebafbum 5)];at)er."
4°; flf. LXXX et praeterea in initio 10 S. non signata (addito titulari). Auctoris
nomen non indicatur. Exemplum huius operis ^-idi Viennae in bibliotheca univer-
sitatis (Theol. past. II, 140) l
152.
CANISIUS
SAXCTO IGXATIO.
Vienna niense 3Iaio exennte vel Innio 1554.
Ex epistuh^ archetypa (2": 1 p.) ab Alberto V. Bavariae duce ad S. Ignatium
missa et ab Alberto ipso subscripta.
Commentarius epistulae est in cod. monac. ,Ies. Ing. 1359/1." f. 3.
Epistula Alberti integra ex archetypo transcripta est in Acta Sanctorum lulii
VII (Antverpiae 1731), 501—502, et ex iis in ^Cartas de San lynacio" IV, 503—504*.
Hic ea tantum ponuntur , quae ad Canisii epistulam (iam non exstantem) spectant.
Alhertns V. Bnvariae diix S. Ignatio MonacMo 20. Maii 1554 haec scripsit:
„Vestrj ordinis Societatis JJiesu Theologos omnes ah Jngolstadiensj Aca-
demia nostra auocatos j^^fff^ioleste tulimus, Nam et doctrina et vitae sinceritate
nmi solum lectorum munere inter scolares , sed et Concionatorum ad ^yopulmn
magno ciim friictu foeliciter functj simt, ea propter ipsos lubenter nostris gratia
et fauore complexj sumus , Verum quod Collegij illius erigendi cura
hactenus est intermissa, non nohis quj paratissimj semper fuimus , . . . est im-
putandum, Sed presentj turhatissimo afflictissimoque" omnium rerum iu Oer-
In comm. additum in margine.
1 Nic. Pauhis in ,Der Katholik", 73. Jahrg., II (Mainz 1893), 221—222.
^ Nic. Paulus, Der Benediktiner Wolfgang Seidl , in ^Historisch-politische
Bliitter fur das katholische Deiitschiand" CXIII (Miinchen 1894), 181.
^ Operis auctor ipse in praefatione indicat librum suum a doctis viris re-
cognitum esse ; scribit enim: ,Es ist dieser reine katholische Unterricht durch hoch
gelehrte Doctores und christliche Lehrer ganz treulicli gestellt worden."
' Cf. etiam rerdih-e 1. c. I, 284-285.
470 153. Canisius loanni de Polanco.
niania sfatiij , .... Xe tamen ista perpetua tempornm iniuria Theologicj
Collegij causa apncl nos diutius suspendatur, Jussimus apud dictam scolani
nostram Jngolstadianam fundum compararj et nouum extruj collegium, quod
etiom annuis redditihus dotarj curahimus " ^, quemadmodum ea de re ad vos
Magister Petrus Canysius perscrihet, Petimus igitur a vobis, vtj et Sanctissimo
D. N. ea de causa ^ perscrihimus ^, ut curetis tam dictum Canisium quam alios
duos Theologos'' etiam aliarum facidtatum professores ad nos mittere quj oh-
sequium suum et ministeriuni legetidj et concionandj im^yendant." Plura ex-
posituruin Henricum Schtveicher ducis secretarium , qui ea de causa Bomam
inittafur.
153.
CANISIUS
P. lOAXXI DE POLAXCO S. J.
Viemia 8. laiiii 1554.
Ex apographo recenti, facto ex autographo.
Aliquas epistulae particulas gernianice edidi in ^Katechismen" etc. p. 20 — 22.
De coUegii germanici alumnis quibusdain labacensibiis , Paulo Scalichio cabba-
lista, monasterio Carmelitarum Sociis tradito. Patrem Lainium Viennam venire cupit.
Collegii rectorem cantum nimis urgere, litterarum studia minus curare. Se non posse
catechisinum siium ita conformare , itf parochorttin etiam enchiridion sit. Ad cate-
chisinnni (thsoli-eiuliiiii se relieiiwntcr impeJJi. Parteiii ehis Poiiiain miftit corrigendam.
Indicae Jitterae qitanfiim valeanf. Noviomagi Societati donutin offerri. Se in Hiin-
gariam profecturum. Regis nomine rogaf, ut Ignatius vaietudinarioruin quorundam
negotium apud ponfificem gerat.
lESVS.
Reverende in Christo pater gratia domini semper nobiscum.
Primum divinae bonitati gratias ago, quae afflictam restituit vale-
tudinem charitati tuae, cui non immerito sanitatem precari diuturnam
debemus. Literas autem, quas etiam valetudine nondum liberatus ad-
versa scripsisti , lubenter accepi mense , quo et scriptae fuerant,
superiore ^.
De Reverendissimo Labbacensi , ut antea quoque respondi , nos
etiamnum metuimus, ne suo malo revocet istos alumnos^, quemad-
modum jam priores duos ex urbe reversos excepit''\ D. Antonium
In comm. verba quod — curabimus in margine adscripta sunf.
In comm. haec fria verba supra versum scripta sunt.
In comm. verba duos Theologos in margine addita siint.
» Cf. supra p. 3272. 393, 425—426.
'^ Hae litterae, nondum editae, ponentur infra, iii „monumentis ingolstadiensibus".
* Has litteras non novi ; spes autem est eas in „Nova serie litterarum S. P. N.
Ignatii" editum iri.
* Bartholomaeum Philiuslaufer [Laufer '?] et loannem Kobenzl (cf. supra p. 445^).
Kobenzl a. 1558 Societatem lesu ingressus est {Steinhiiber 1. c. I, 23-).
•' Cf. supra p. 458.
8. lunii 1554. 471
ad sacerdotalem ordinem statim evexit: Doct. Paulum retinet quidem
apud se, sed- ut non semper inter ipsos optime conveniat. In postremo
colloquio cum me rogaret, doct. eundem ut admonerem atque melio-
rem in viam si possem reducerem , aperte respondi , non reliquum
videri locum admonitioni meae, quamdiu admonendus ille tanto in
pretio haberet mordicusque retinere vellet suam Caballisticam , qua
fretus iactaret, se de omnibus nullo negotio et in utramque fortasse
partem disputaturum. Quae res parum illi honoris, ut dicebam, apud
nostros hic professores parit laeditque Theologo dignam existima-
tionemi. Cras abiturus est iterum Episcopus ad Ecclesiam suam;
sed conor, ut araicus abeat, qui aliquandiu propter nostras de his suis
alumnis admonitiones nescio quo dubio in nos animo videtur fuisse.
Non abs re facturus erit P. Schoricliius, si literis ad Episcopum datis
concludat hoc de alumnis negotium, ut intelligat ille, quo pacto sint
a nobis dimissi, et quid R. P. Ignatius de ipsis sentiat. Haec inter
vos longius.
Adiumento nostris Episcopus fuit apud Regem, ut Carmelitarum
monasterium liberum et integrum habeant; de proventibus annuis et
de placandis utcumque Carmehtis, aut de consensu Pontificis in hanc
translationem impetrando nondum, ut vellemus, agitur^. Nunc haud
' Paulus Skalich de Lika (1534-1574) , Zagrabiae (Agram) in Croatia nobili
genere ortus, ingeniosus quidem atque eruditus, sed inconstans laudumque avidus
erat. Viennae litteris excultus, anno 1553 Bononiae „theses divinas, augelicas,
coelestes, elementales, humanas, Christianas, philosophicas , nietaphysicas , physicas,
morales, rationales, doctrinales, secretas, infernales" publice defendit. Postea Romam
profectus et cum litteris commendaticiis lulii III. Viennam reversus, ibidem capel-
lauus regis constitutus est et anno 1556 opus „Occulta Occultorum Occulta'' edidit.
Cum autem anno 1557 in universitate viennensi insulsas quasdam sententias theo-
logicas defendisset, Tubingam ad Lutheranos aufugit ibique in summum pontificem
et lesuitas acriter invectus est. Anno 1561 ab Alberto Borussiae duce lutherano
invitatus, Regiomonte (Konigsberg) theologiam docuit et plenum in Albertum im-
perium obtinuit, a quo non solum consiliarii officio ac raultis pecuniis et agris, sed
et oppido ac praefectura creuzburgensi donatus est. Scripto quodam asseruit in
Christo tres esse naturas, idque multis circulis, triangulis, quadrangulis demonstrare
conatus est. Precibus etiam cabbalisticis ac nummo annuloque magico ducem de-
cepit, donec, communi in se odio concitato, officio et bonis privatus atque ex Bo-
russia exsulare coactus est. Ab episcopo monasteriensi receptus, in ecclesiae ca-
tholicae tandem pacem rediisse videtur; immo sunt, qui asserant ipsum ducem
Albertum haud multo ante obitum suum cum ecclesia catholica Scalichii opera recon-
ciliatum esse {Bncholtz \. c. VIII, 223—224. Denis 1. c. p. 536—537. Nic. Leuthe-
rinyerus, De marchia brandenburgensi 1. 14, n. 7 — 9 [Scriptores de rebus Marchiae
brandenburgensis I (Francofurti et Lipsiae 1729), 484 — 488]. JaHSsen 1. c. IV, 187
ad 188. Zeitschrift fiir katholische Theologie, 18. Jahrg. [Innsbruck 1894], p. 411
ad 412. C. A. Hase, Herzog Albrecht von Preussen und sein Hofprediger [Leipzig
1879] p. 292—317. 374-377).
^ Ferdinandus circiter initium mensis Augusti a. 1555 Augusta Vindelicorum
ad loannem cardinalem Morone, regnorum suorum protectorem, et ad Ottonem car-
dinalem Truchsess scribi iussit, ut sedis apostolicae dispensationem impetrarent,.
qua possent „fratres eiusdem Societatis, qui iam Viennae in Austria multo multorum
472 ^^^- Canisius Toanni de Polanco
parum negotii facessunt nostris, quae primum in alienas desertasque
sedes immigrantibus obvenire solent ^ Magnum profecto fructum in
xdcinas undique provincias ex hoc Collegio transfundi posse confido,
si Dominus pro sua in oves errantes bonitate novis favebit operariis.
Tn medio nationis pravae^ versamur, haud secus quam in aedito
loco 3 et ad clavum ipsum , quo vicini gubernantur populi , pulchre
constituti. Jamque nos hinc evocant Poloni, Ungari, Boemi, Prussi.
Bavari , nihilque de fide et sinceritate nostra dubitant , postquam
tantopere nos Regi comprobatos esse cognoscunt. Id quod ego non
tam in laudem nostrorum , quam ad cautelam dixerim, ut in consti-
tuendo hoc Viennensi collegio curam et diligentiam adhibere maximam
velitis. Utinam semel huc mittatur Reverendus P. Laijnez et coram
non videat modo, sed etiam consulat in medium, quae ad maiorem
omnium profectum facere possent. Gratus esset Hispanis vehementer,
et hi tum in aula Regis*, tum in familia filii Maximiliani sunt fre-
quentes ; de assignandis Collegio reditibus facile concluderet tandem :
conferret nobiscum de his , quae conscribi Rex postulat ^ ; in summis
cum fructu versantur, licite et libere retinere, et integre posthac possidere mona-
sterium B. Virginis, Ordinis Carmelitani", viennense. ,,Quod certe monasterium
iisdem fratribus serenissimus rex assignavit, po.stquam seculares ibidem cum uxo-
ribus habitare, ac sacrum locum profanare coepissent, et cum pater Provincialis
eiusdem Ordinis Carmelitarum saepius ad hoc rogatus et requisitus a serenissimo
rege nullos fratres eo mittere (tanta est penuria eiusmodi Religiosorum in tota Ger-
mania) et ad cultum divinum ibidem peragendum adesse curaret" {Acta Sanctornm
1. c. p. 500. Cartas de San Ignacio V, 588).
• Die 24. Maii 1554 in monasterium illud immigratum esse refert Socher
(1. c. p. 48). Polancus 21. lulii 1554 Eoma comiti de Melito scribit in collegio
viennensi 30 fere Socios esse (Cartas de San Ignacio IV, 233).
2 Phil. 2, 15. ^ Cf. Matth. 5, 14. * Ferdinandus I. iu Hispania natus
erat et Ferdinandum ^catholicum", Hispaniae regem, avum habebat.
* Ferdinandus I. litteris Vienna 15. lanuarii 1554 a S. Ignatio petiit, ut a
,doctis aliquibus viris" Societatis, ,.Romae existentibus", „compendium aliquod theo-
logiae" conscribendum curaret, „quod tam ecclesiasticis quam secuUtribus instar
reguh^e et normae esset, levique pretio ab omnibus coemi posset". Se curaturum
„illud statim" Viennae „typis excudi" et non solum in academia viennensi , sed et
per regna sua „doceri", praesertim vero operam daturum, „ut illo parochi aliarumque
ecclesiarum rectores in provinciis" suis uterentur. Deliberatum quidem sibi fuisse
id opus nonnullis Societatis ^doctoribus", ,in academia A^iennensi existentibus", com-
mittere; sed se cognovisse, „eos in vinea Domini tanta sedulitate alias praelegendo
et docendo, tam in scholis quam in suggestu laborare, quod tanto operi absque
dispendio et discipulorum suorum et christiani gregis, vacare nequaquam" possent.
Ignatius Roma 27. Februarii 1554 regi rescripsit: Post quadragesimam manus illi
operi Romae admotum iri. ,Non dissimulabimus tameu, quod exactius , ac proinde
doctius et difficilius , videtur opus necessarium esse , ut Viennae a Theologiae Pro-
fessoribus praelegatur, quam, ut in provinciis a curionibus et occlesiarum rectoribus,
qui parum eruditi saepe esse solent, in manibus habeatur. Verumtamen utrisque
hoc opus, quoad eius fieri poterit , attemperare .... enitemur" {Acta Sanctornm
lulii VII [Parisiis et Romae 1868], 508. Cartas de San Ignacio IV, 501—503.
437—438). Hanc Ignatii promissionem sibi gratissimam accidisse Ferdinandus eidem
significavit *litteris Vienna 7. Maii 1554 datis, quae etiamnunc apud nos sunt.
8. lunii 1554. 473
quibusdam quaestionibus, quas Cancellarius ^ inter Theologos et Cano-
nistas expediri vellet, operam navaret utilissimam; praesertim vero
tum de studiis, tum de profectu fratrum liic nos instrueret, singulis-
que sua si quae sint opus, remedia daret. Pinvatam sane consola-
tionem , quam ex R. P. praesentia mihi polh'ceri maximam possem,
facile negligam ; sed pro communi utilitate quid fieri expediat, vestrae
fuerit et pietatis et prudentiae constituere. Paucorum solummodo
mensium hoc iter erit. Coeperunt nostri in cantando se nunc exer-
cere, dum Carmelitarum locum tenent, et ut verum fatear, mihi non
semel displicuit facilitas R. P. Lanoij, qui ad cantiones huiusmodi in
templo habendas et ad cerimonias quasdam fratrum imitandas nostris
aut plusculum permittere, aut ipse sua sponte ita satis propendere
visus est. Qua in re non opus est admonere prudentiam tuam, nisi
quod magnopere cupio conformem vivendi disciplinam, qualem aliis
collegiis R. P. Praepositus constituit, etiam extare in Germania, prae-
sertim Viennae^. Video nunc a R. P. multos ad sacros ordines hic
evectos esse, neque id unquam improbavi; in studiis autem adhiberi
quoque curam vehm, quod in scribendo tam pauci valeant, qui ad
Magisterium tamen adspirant et forte non multo post exibunt sacer-
dotes. Haec ego libere, ut sapientiori praebeam de istis cogitandi
occasionem, et huic coUegio sit maxime prospectum.
Nunc ad literas tuas redeo, et miror, subito consilium esse mu-
tatum de dividendo Compendio Theologico ^. Promissum enim Regi
fuit a nobis, alterum fore compendium pro parrochis, alterum pro gym-
nasii huius Theologis, et probavit Rex institutum *. Ego quod paravi,
omnino seiunctum fuit, et cum Rex evolvisset, probavit cum suis ad-
modum lioc meum vile opusculum ^. lam si eodem opere tum pueris,
in quorum ego scripsi gratiam , et pastoribus vultis satisfieri , Regi
non valde satisfiet, et mihi iam quinto aut sexto mutanda erunt omnia,
' Canisius non Albertum Widmanstadium , Austriae inferioris cancellarium,
dicere videtur, sed doctorem lacobum lonam Ferdinandi vicecancellarium, Sociis ami-
cissimum, quem etiam in litteris 16. Augusti 1554 ad Polancum datis ^cancellarium"
vocat. Is negotium illud ^compendiorum" academicorum praecipue administrasse
videtur {Harfl-Schrauf, Nachtrage I, 145).
^ ,Cum Nostri Viennae ad Monasterium a Carmelitis desertum ingressi fuissent,
cantabant officium tono quodam aequali, ob quod P. Ignatius Patri Lanoyo scripsit,
ut per mensem integrum poenitentiam faceret. 1554." (*Responsa Generalium [S. J.]
in ordinem redacta. Viennae, in bibliotheca aulica, Cod. 12404* [scriptus medio
fere saec. XVII.] in v. „Cantus" n. 10). ^ Vide supra p. 412'. 472''.
* Canisio tunc iam scripta fuisse videntur a Polanco , quae S. Ignatius Fer-
dinando Roma 18. lulii 1554 scripsit: „Cum re serius pensata" idem ^theologiae
compendium curionibus, ut populuni instruerent, et professoribus, ut in scholis enar-
rai-ent", ^minime convenire posse intelligeremus", „visum est tandem, duplici labore
utrumque opus inchoandum esse". Integram epistulam ex autographo Berolini ex-
stante edidit Gottl. Friedlaender, Beitraege zur Reformationsgeschichte (Berlin 1837)
p. 277—278; est etiam in ,Cartas de San Ignacio" IV, 467—468.
5 Vide supra p. 454—455.
474 ^^3- Canisius loanni de Polanco.
magnamque mihi conHare possum invidiam sine magno fructu ex hac
tam diuturna cessatione. Quoties me admonet ac urget Cancellarius,
maturandum esse opus, expectare typographum, quem saepius ad me
misiti, moram in gravi periculo esse, tot perire animas, quae pura
doctrina libelli pascerentur, et veneno catechistico, quod nunc quotidie
hauriunt, liberarentur hac aeditione. Igitur etsi valde probarem con-
silium tuum, ut Catechismi mei, priusquam in lucem exeat, formam
videretis adeoque corrigeretis isthic, tamen difficile mihi visum est,
bonis viris aequa postulantibus repugnare, in menses aliquos rem
iterum differre ac reiicere, dum illuc eat et redeat libellus. Sed nolui
tamen hic mihi fidere; dissimulavi haec universa, invito adhuc, ni
fallor, Cancellario probatissimo viro, et alia mihi via Regis impetravi
consensum, ut tantisper differretur aeditio, donec vestro etiam calculo
approbaretur ^. Nam sic etiam consultum videri, ut qui reliqua tene-
retis in manibus (de duplici compendio loquor), non prorsus ignora-
retis partem hanc tertiam, quae velut fundamenti loco praestrueretur
et aliis illis compendiis explicaretur. Itaque mitto puerilis Catechismi
mei partem aliquam, et summis votis exopto, a vobis vel immutari
vel corrigi omnia, deinde quae correcta erunt, huc quamprimum re-
mitti, ut Rex etiam a nobis et vobis postulat maxime. Qua in re
ne sitis quaeso nobis in moram, ego interim reliqua curabo transcribi
et isthuc mitti, sed licebit in aedendo progredi, ut primum ista resti-
tueritis ex Urbe. Quae primam libelli partem continent, multa exem-
plarium millia erunt.
Magnam aedificationem his attulit magnatibus, quod R. T. scripsit ^
nuper ad R. P. Lanoij de Regina Angliae*, de tribus collegiis Ponti-
* Ad catechismum Canisii typis exscribendum a Ferdinando electus erat unus
e praeclarissimis saeculi sui typographis, qui et bibliopola erat : Michael Zinimer-
mann, antiquae nobilitatis vir ; qui 118 opera Viennae edidit, atque inter ea evan-
gelium syriacum, libros graecos, hebraicos, immo et arabicum opus {Denis 1. c. p. xiii.
Ant. Mayer, Wiens Buchdruckergeschichte 1482—1882 1. Theil [Wien 1883],
p. 70—85).
2 S. Ignatius in primis iam ^Constitutionibus" sive prima constitutionum con-
scriptione, quam sul» initium a. 1551 patribus Romae a se congregatis recognoscen-
dam tradidit: ^Quien", inquit, ,tuviendo talento para escribir libros utiles al bien
comun , lo hiciese , no debe publicar escrito alguno sin que primero lo vea el Pre-
posito General y lo haga mii-ar y examinar , para que , siendo cosa que se juzgue
haya de edificar, se publique, y no de otra manera" (Constitutiones latinae et
luspanicae p. 388). In constitutionibus autom expolitis et absolutis haec de libris
vulgandis praecipiuntur : [El Preposito General] „cometera la examinacion dellos ;i
lo monos a tres de buena doctrina y claro juicio en aquella sciencia"' (P. 3, c. 1,
n. 18. Similiter P. 4, c. G, 0. et P. 7, c. 4, n. 11 [1. c. p. 93. 135. 223. 225]).
* Canisius litteras ^communes" significat, quae Roma 1. Maii 1554 ad omnia
Societatis collegia missae sunt: editae sunt in ^Cartas de San lynacio IV, 450—452.
134—139.
* -Qui in Roma ci siamo molto consolati questi di per una lettera che ha
scritto di sua mano, latina, la Regina d' Inghilterra al Papa riconoscendolo Vicario
8. lunii 1554. 475
ficis in oriente constituendis ^ , de Germanico collegio Romae^ etc.
Permagni referet, de Indicis rebus et id genus aliis saepius huc mit-
tere ^ : iuvantur enim istorum animi vehementer in Religione , cum
inter pessimos haec accipiunt tam bona, laeta et salutaria.
De adventu fratris mei M. Theodorici, de discessu alterius ■*, tum
de statu rerum in hoc Archiducali collegio postremo egi fusius^. De
Polonico Collegio nihil nunc novi ^. Dominus gratia fidei sanctae
septentrionalem partem ilkistret, ac Ecclesiae restituat amen.
Hoc ad extremum addam, me valde cupere, ut si nominis lesu
singularis festivitas non alio die, quam Circumcisionis Domini videtur
observanda, saltem is ipse dies nos ad maiorem devotionem provocet,
quibusdam privilegiis Societati nostrae in hoc impetrandis auctus et
ornatus ''. Qua de re scriptum est a me alias.
Soror novercae meae, quam habet matrem M. Theodoricus frater,
offert Societati domum non contempnendam Noviomagi, ut hospitium
sibi paratum ilHc habeant, quoties accedent, qui sunt huius nostri
instituti ^. Virgo est senex et pia certe , cupitque responsum , ut in
alios pios usus domum hanc transferat, si obLatam recuset nostra
Societas. Quare digna mihi videtur, cui vel per me vel per alios de
R. P. sententia mox rescribatur.
di Cristo, e doniandandogli la confermazione di 12 6 13 Vescovi cattolici e quali-
ficati che Lei ha presentato" {Carfas 1. c. p. 452).
' lulius III. a. 1553 Hierosolymae, Constantinopoli, in insula Cypro Societatis
collegia condere statuerat; at eius morte aliisque rationibus in nihilum res recidit
{Cartas 1. c. p. 451. OrlandinHs 1. c. 1. 13, n. 1. Stewart Rose , St. Ignatius
Loyola and the early Jesuits [London 1891) p. 522—523. 588—589).
^ „11 collegio Germanico passera di 56 persone e di mano in mano si spera
r aumento assentandosi ancora le cose temporali , e quelli che ci sono , fanno buo-
nissimo frutto nelle lettere e danno buon esempio della vita sua" {Cartas 1. c
p. 450—451).
' Epistula a Socio quodam ex Indiis missa typis exscripta erat anno 1553
(Cartas de San Ignacio IV, 8). Atque iam anno 1551 Coloniam allatos esse ,libelIos
quosdam impressos de rebus Societatis et de martyrio Patris Antonii" [Criminalis
in India occisi] nuper patefactum est litteris P. Leonardi Kesselii, Colonia 31. De-
cembris 1551 ad S. Ignatium datis, quae editae sunt in ^Litteris quadrimestrihus'^
I, 462—464. * Ottonis Canisii. ^ Epistula illa non superest.
* De hoc vide supra p. 459 — 460.
" In circumcisione domini „vocatum est nomen eius Jesus" (Luc. 2, 21). Pio
Beati Petri desiderio plenissime satisfactum est nostro tempore per summum ponti-
ficem Leonem XIII., qui etiam 6. Decembris 1888 concessit, ut festum circumcisionis
doniini (1. lan.) in universa Societate lesu „sub ritu duplici primae classis" fiat,
et 12. lanuarii 1886 indulgentiam plenariam fidelibus cunctis obtulit , qui , confessi
et sacra communione refecti, eo die vel uno ex septem proxime antecedentibus vel
subsequentibus ab ipsis eligendo quamlibet ecclesiam vel capellam Societatis adierint
ibique ^secundum intentionem summi pontificis" oraverint. Ac simili indulgentia
plenaria, petentibus Everardo Mercuriano et Francisco Retz praepositis generalibus,
idem festum ornaverant Gregorius XIII. (7. Maii 1578) et Benedictus XIV.
(6. Octobris 1750).
8 Epistula illa sive oblatio virginis religiosissimae ponetur infra, monum. 108.
476 l'^^- Canisius loanni de Polanco. 8. lunii 1554.
De profectione K. P. Lanoij et mea in Ungariani proptor Syn-
oilnm niliil dubito. (inin audieritis ^. Dominus illam bene vertat!
Habeo in mandatis a Rege nostro, ut ad R. P. Praepositum ipsius
nomine mittam supplicationis formulam, ex qua intelligetur, quid sua
Maiestas apud Sanctissimum impetrari velit coram per P. Ignatium.
ut cui hac in parte fidit magis, quam alii, etiam Legato suo '-. Agitur
de bospitalium novorum erectione, cui causam praebuit testamentum
relictum Caes. Maximiliani clarae mem. Confido, non difficulter exorari
posse Pontificem, ut optimo Regi consentiat in his, quae contra nullius
iuris dispositionem, et solum ad pias causas petuntur, sicut paulo post
ex ipsis literis meis accipietis ^. Scribo ad R. P. Laynes , ut si per
vos liceat, et Domini voluntas concedat, huc ad[vo]let aliquando.
Commendo me iterum atque iterum R. P. [T.] precibus et sanctis
sacrifitiis, atque pro Germania nostra solliciti in Domino esse pergatis
rogo. R. P. Olavum in Christo precor, ut mei opusculi quoque cor-
rector accedat, neque ullo pacto condonet rudi authori, sive de stilo,
sive de sensu agendum sit. Quod offitium a R. P. T. multo magis
exopto et expecto : sed ut dixi , mora queso in remittendo sit quam
minima, sic urgentibus me Regiis consiliariis.
Viennae 8. lunii 1554.
R. T. servus Pet. Canisius.
1 A. 1553 arohiepiscopus strigoniensis (Esztergom, Gran) et primas Hungariae
creatus erat eximius vir Nicolaus Olahus (Olah) ; qui disciplinam ecclesiasticam,
quinque synodis habitis, restituit et Societatis lesu collegium anno 1561 Tyrnaviae
constituit. Synodi ex proceribus ecclesiasticis et civilibus mixtae, quas ^regias"
appellarunt, Posoniae in Hungaria habitae sunt annis 1554 et 1555. De quibus
Ignafius comes de Batfhi/dn , episcopus Transsilvaniae , in „Legibus Ecclesiasticis
regni Hungariae" I (Albae-Carolinae 1785), 622—624.
- Didacus de Lasso is erat.
3 Ferdinandus litteris „in oppido Pardowicz" (Pardubitz in Bohemia) 21. Sep-
tembris 1554 datis lulium III., ut Ignatio in eo negotio plene fideret, rogavit, seque
id testimonium Canisio suasore Romam mittere, eodem die Ignatio scripsit (Epistulae
Ferdinandi sunt in Acfis Sancforum lulii VII [Antverpiae 1731], 497. et in Cartas
de San Ignacio IV, 530—531). Ex epistulis, quibus Ignatius postea rogem et Ca-
nisium de hoc negotio eiusque progressu edocuit , intellegitur Ferdinandum, praeter
alia. haec petiisse: ut nionasteria quaedam deserta vel quasi deserta in usum octo
valetudinariorum a se condendorum convertere posset; ut valetudinaria aliqua ex
uno loco in alterum transferre posset; ut indulgentiae quaedam valetudinariis illis
concederentur (Cartas de San Ignacio IV, 483—484; V, 234—236). — Litteris autem
Ferdinandi Vienna 4. Decembris 1554 ad Ignatium datis M. Singkhmoser secretarius
eodem die ^postscriptum" addidit (nondum in lucem emissum), inquodicit: Regem
testaniento Maximiliani I. caesaris ad duas ecclesias exstruendas obligari : unam Oeni-
ponte in honorem S. Leopoldi austriaci, alteram Falcianae (Wels, Austriae superioris
oppidum). Id autem difficile ac quasi supervacaneum fore , praesertim cum Ferdi-
niindus Oeniponte ecclesiam, coUegium, valetudinarium aedificaturus sit. Ideo regem
ab Ignatio petere , ut id efficiat, ut pontifex ab ea testamenti parte se dispenset
(ex *commentario vel apograplio , quod est Vifunao in archivo aulae caesareae,
^Niederoest. Akten" fasc. 4).
154. Canisius loanni de Polanco. 7. lulii 1-554. 477
t Reverendo in Christo Patri meo M. Polanco de Societate Jesu
Romae.
S. Ignatius ad haec respondit Roma 18. Augusti et 21. Novembris 1554.
154.
CANISIUS
P. lOANXI DE POI.AXCO S. J.
Vieima 7. Inlii 1554.
Ex apographo recenti, facto ex autographo.
Usi sunt hac epistula Sacchinm , Can. p. 86, et Boero, Canisio p. 109—110.
Particulam eius proposuit Germanus 1. c. p. 304.
Se e collegio archiducali libei-atmn esse. De alumnis colleyii germanici laha-
censihus, „Directorio" PoJanci , Tlieodorico Canisio , Lainio. Consultationes fieri de
Austria in fide conservanda. Se ab episcopatu viennensi refugere. Magistratus,
etiam catholicos, in ecclesiae iurisdictionem et hona invadere. Politen et alium haere-
ticum pro merito castigatos non esse. In universitate viennensi iuvenes perdi. Luthe-
ranismum in dies crescere. Sacerdotes paucos esse et nonnumquam pessimos. Con-
silia petit.
lESVS
Reverende in Christo pater gratia et pax divina nobiscum.
Postremis literis Catechismum nostrum adiunxi, quem bene cor-
rectum iam expectamus avide, ut Regiae tandem voluntati fiat satis.
Dominus lESVS afflictum me febricula, brevi post liberavit; liberato
addidit consolationem, ut Rex et primarij eius Consiliarij me fratribus
restituerint , quod Medici admonerent, victum, quem in Archiducali
Collegio sumebam, haud meae valetudini congruere ^. Christo summas
ago gratias, quod tam commode illinc me traduxerit, id est, a tem-
pestate ad portura, a foro ad templum, a mundo ad domum spiri-
tualem, ab exteris ad domesticos, Patres et fratres. Sed utinam diu
liceat hanc retinere consolationem , non valetudinis dico, sed animae
potius et quietis curandae causa : tantum enim ad tempus, quoad plene
restitutus viderer, hanc concessere gratiam emanendi, offitio Parentis,
ut vocant, non liberaverunt ^. Fiat autem voluntas domini et Prae-
positi nostri. Sic se habent res illius Collegij , ut fructum sperare
exiguum liceat, quantumvis coram adsim et praesim. Qua de re nuper
a me plura, si meministis, scripta sunt.
Postremae literae vestrae, quas accepi, eadem prorsus quae et
priores nuntiant de alumnis Domini Labbaccensis. Quoniam vero, ut
scripsi, profectus est ad suos, neque cum illo postea licuit agere, nihil
habeo quod respondeam ahud, quam satis illum videri admonitum, et
utinam maiore cum fructu. Nam suos ex Urbe revocare quamprimum
Cf. supra p. 466
' (Jt. supra p. 4bb.
- V. epistulam Canisii 16. Augusti 1554 datam.
478 l^'^- Canisius loanui de Polanco.
statuit , et iam opinor reversos excepit ^ , quamquam grassante iam
peste non parum afflictum aiunt in suo Episcopatu. M. Hubertus,
quem hucusque fovit magistrum ludi, pestem fugiens, conditionem hic
manendi captat, et brevi ut audio consequuturus est. Igitur et ille
Yiennae morabitur, sed utinam hoc fermento quod inter studiosos
tam late spargitur, non vitietur et ipse, quem sane catholicum huc
venisse sensi.
Miramur toties promissa, nunquam aUata esse opuscula de summa
Confessariorum. Et scire velim, sint ne redditi Keverentiae vestrae
ducati duo, quos per Germanos adolescentes miseram nomine Reveren-
dissimi Labbaccensis, ut exemplaria vestri operis acciperet ^. Si redditi
non sunt, bona fide mittendam curabo pecuniam aliam, rogo ut interim
libellos non paucos huc transmittatis.
Commendamus vestris precibus in Christo causam ReHgionis. A Rege
impetravimus, ut serio curet conferri bonorum consilia si quibus ratio-
nibus collabenti Religioni possit succurrj ^, Igitur duobus Consiliarijs
bene Catholicis*, tum Domino Lanoij ^ et mihi commissa est haec
consultatio, ut de Provintijs regijs in fide conservandis et instaurandis
agamus. Dominus intelligentiae spiritum*^ addat". De Viennensi
episcopatu renovavit mihi tristem memoriam Reverendissimus Nuntius ^,
falsum esse opto quod ex illius verbis suspicari cogor, et nuper ea
de re scripto egi cum Reverendo praeposito nostro ^. Non sinet ille
Cliristi gratia favente, ut ex animo desidero, me miserum in tale pi-
strinum et Labijrinthum conijci: a dignitatibus liberet pauperes suos
dominus JESVS crucifixus.
* S. Ignatius Urbano Textori episcopo: Bartholomaeum et loannem, „quamvis
provectiores in sacris litteris ac theologica doctrina remittere exoptaremus; tamen
ut morem geramus Tuae Dignitati Reverendissimae statim remittendos, impetrata a
Cardinale Protectore aegre facultate, curavimus" (Cartas de San Ignacio IV, 462).
- Polanci ^Directorium" dicit. Cf. supra p. 450.
^ Canisium id impetrasse Sacchinns affirmat (Can. p. 95).
* Horum alter certe fuit lacobus lonas vicecancellarius, quem religionis vindi-
candae studiosissimum et piorum omnium patronum esse Canisius Polanco scribit
16. Augusti 1554.
'" P. Nicolao Lanoio collegii viennensis rectori. ^ Eccli. 39, 8 etc.
' Sanctus etiam Ignatius huic consultationi multa subministravit consilia oppor-
tuna, litteris 18. Augusti 1554 ad Canisium datis.
* lulius in. litteris Roma 20. Novembris 1553 datis Ferdinando significaverat
se in vicem Martinengi nuntium mittere Zachariam Delfinum (Delfino) , episcopum
electum ^Pharensem" (Lesina, insula dalmatica) et praelatum suum domesticum
(ex *litteris archetypis, quae sunt Viennae in archivo aulae caesareae, Romaua 1553,
n. 43). Delfinus id munus Viennae administravit annis 1553/54 — 1557 (ahqua a. 1555
parte excepta) et 1560—1565 {W. E. Schwarz , Briefe und Akten zur Geschichte
Maximilians II. 2. Th. [Paderborn 1891], p. xix).
* Ferdinandus litteris sub idem tempus et ad procuratorem suum romanum
et ad cardinalem Carpensem datis instanter egit , ut episcopatus viennensis Canisio
imponeretur. Vide infra, monum. 104.
7. lulii 1554. 479
Frater meus M. Theodoricus valere se rectius quam in patria
iudicat, confirmatque vires et instruit sese ad profectionem autum-
nalem 1. Imbecillitas corporis fecit opinor, ut mihi non satisfacere
possit in studijs, quae apud vos fortasse repetet commodissime : sic
se dedit contemplativae vitae, ut vires pene amiserit in activa neces-
sarias. Sed vegetiorem reddet subsequens profectio, et quae apud vos
accedet exercitatio corporis quotidiana 2, confirmabit hanc valetudinem
mediocrem.
Quod scripsi et rogavi, ut R. P. Laijnez huc mitteretur, iterum
ex animo precor, et iustas opinor ob causas, quae postremo ex parte
sunt indicatae.
Est adhuc ubi consilio vestro egeamus, praesertim ad causam
religionis rectius promovendam. Magna se nobis difficultas offert, cum
videmus, quibuscum de Christi et Ecclesiae negotio sit nobis agendum,
cum illis scilicet, qui ut authoritate maxime valent, et religionis fau-
tores videntur atque propugnatores primarij, ita nobis minime satis-
faciunt. Primum enim fatentur, et Rex ipse non nescit, contra iuris
communem dispositionem esse, magnoque cum conscientiae periculo
fieri, quod ita se tueantur praescriptione temporis, et consuetudine
priorum Archiducum inveterata contra libertatem et iurisdictionem
ecclesiasticam. Igitur pergunt in foro civili de rebus et causis Eccle-
siasticorum cognoscere, Ecclesijs gravia, fortassis et iniqua onera im-
ponere ^ , licet iam saepe ac multum reclament quidam Ecclesiarum
Episcopi. Hinc iam emergit quaestio duplex: Una, quo pacto refor-
mandus hic abusus , qui utinam non sit communis apud principes
Germaniae. Altera, quomodo tractandi in foro interiori tales con-
siliarij et iudices, qui fatentur in confessione, quod iuxta receptam
consuetudinem et commissionem sibi a principe suo factam procedant
contra immunitatem , libertatem et iurisdictionem ecclesiasticam ?
Cognoscunt enim et iudicant , ut alij assessores , tum de rebus , tum
de personis ecclesiasticis , quamvis sint laici , ita ut quae ad forum
ecclesiasticum referri solent, ad suum tribunal revocent, ipsosque
Praelatos coram se respondere faciant: sic enim usu receptum esse
aiunt in Austria etc. De his igitur, quid pro huius loci ac temporis
ratione faciundum sit maxime , gratissimum feceris , si scripseris
enucleate.
Secunda difficultas, quae nos haud parum affligit, ea est, quod
contra haereticos quamvis apertos, etiam Anabaptistas , qui a nobis
examinati sunt, nulla instituatur saeveritas. Multis modis obstina-
tionem suam declaravit Professor publicus , quem antea scripsi in
* Romam petiturus erat. V. supra p. 466.
^ Societatis scholastici et magis etiain novicii in culina et in refectorio mini-
strant, domus cubicula verrunt etc, humilitatis exercendae causa.
* Haec confirmantur et illustrantur iis, quae narrant Biicholtz 1. c. VIII,
142—176; Wiedemann 1. c. I, 109—117; Janssen IV, 157—162.
4.80 l'^^- Canisius loaimi de Polanco. 7. lulii 1554.
vincula coniectum fuisse ^. Toties adnionitus perstitit in gravissimis
erroribus, quos etiam scripto comprobavit, et nos a Regio Senatu iussi
censuram obtulimus, ut haereticus esse ab omnibus intelligeretur et
crederetur. Quid tum postea? Unus et alter censuit perpetuis car-
ceribus hominem esse mancipandum: sed ea sententia demum lata
fuit, ut abu'et e ditione Regia. Sic aperitur fenestra, ut multos
veneno doctrinae inficiat, quemadmodum aeque clementer actum est
cum insigni haeresiarcha , qui non solum huc venit, sed etiam Regi
obtrusit libellos suos horrendis blasphemijs vitiatos, et qui divinas sibi
factas revelationes velut Joannes alter esset, palam iactavit '^. Crescit
interim, ut sentimus, haec maledicta lues tum inter professores, tum
inter studiosos mirum in modum, ut academia nostra videatur monstra
et impietates alere, iuventutem non sanare, sed perdere. Studiose
queruntur, magnisque donantur stipendijs non uno in loco Austriae,
qui maxime videntur Evangelici, hoc est, Lutherani, quorum libros esse
infinitos tum in civitatibus , tum in pagis affirmare possum ^. Magi-
stratus aperte favent, sicut et vulgus, novae sectae: audent a Rege
audacter petere communionem sub utraque ■*, ea si negetur, seditionem
vitari vix posse simulant et scribunt. Catholicorum interim sacer-
dotum summa ubique penuria, et hinc metus augetur Episcopis, qui
uxoratos sacerdotes et apostatas ferre malunt in Ecclesijs, quam eas
omni privare ministerio ecclesiastico ^. Igitur neque principes, neque
praelati audent moHri palam, quod tanta cum laude tentavit ac forte
perfecit Angliae imitanda Regina ^ : et quo diutius dormiunt, dormiendo-
1 Nicolaus Polites ; cf. supra p. 462 K
2 Rupeitus de Mosham (Mosheim) significari videtur, qui a. 1522 — 1539 ecck-
siae cathedralis passaviensis decanus fuit. Is a Deo se missum iactabat ad novam
quandam ecclesiam condendam , quae neque romana neque lutherana neque ana-
baptistica, neque etiani zwingliana , sed „plane christiana, apostolica et evangelica"
esset; sunimum pontificem in numero antichristoruni habebat. Anno 1537 Pragae
Ferdinando et Viennae loanni Morono pontificis imntio tres libellos suos praelegit
(Jnformatio^ ^Antichristianica^ ^Antibulla") in ecclesiam romanam valde con-
tumeliosos, quos „non suo sed digito Dei conscriptos" dicebat. Anno demuin 1542
captus est et circiter a. 1543 in carcere mortuus.
2 Polancus comiti de Melito Roma 21. lulii 1554 scribit: ,Eu feria publica
que se hacia en Viena se hicieron tomar todos los libros hereticos" (Cartas de
San lynacio IV, 235).
■* Communionem sub utraque specie a Ferdinando petierunt tres ^status", quos
vocabant, ducatus Austriae superioris 11. lunii 1554, duo status Austriae inferioris
anno 1555 {Bucholtz 1. c. VIII, 195—197. G. E. WuUhui , Geschichte der Prote-
stanten in Oestreich I [Anspach 1784], 117 — 118).
* Confer hac de re caput illud historiae germanicae a J. Janssen editae, quod
inscriptum est: „Die religio.s-sittliche Verwirrung in Oesterreich" (1. c. IV, 96 — 105).
^ Maria „catholica" eo regni sui initio Anglos non minus fortiter quam sua-
viter et prudenter ad ecclesiam catholicam reducere conabatur {[Cfi. Dodd], The
Chiirch History of England I [Brussels 1737], 446—447. /. Lingard, History of
England. New ed. Vol. VII [London 1844], ch. 2, p. 134-141. Ath. Zimmermann S. J.,
Maria die Katholische [Freiburg i. Br. 1890] p. 47— 59j.
155. Socii quidam romani Canisio. Sub medium mensem lulium 1554. 481
qiie perdunt reliquias istas Israelis^ eo magis in peius pro-
ficiunt mali, sacra nobis omnia contaminant, breviter, quod lubet,
lioc licet credere. Pluribus fortasse quam opus erat , haec per-
sequor, sed monstranda est nostrorum hominum deploranda segnities,
negligentia intolerabilis , et tot milHum animarum, quae hinc sub-
sequitur, perditio. Videat igitur, et in medium quoque consulat Re-
verentia tua, quid nos citra subsidium magistratuum in tanta licentia
deceat agere, quo pacto item praecaveri queat extrema Religionis deva-
statio, quae hijs [sic] imminet provintijs. Dominus lESVS Germaniam
tot modis afflictam respiciat tandem, avertat maledictionem, et impertiat
benedictionem tum seductis tum seductoribus istis, accipiat pro nobis
vestra sacrifitia et spectet desideria sancta, communiaque merita elec-
torum omnium. Orate pro nobis Dominum, et fratres in Christo salu-
tentur quam amantissime, Viennae 7. Julij anno 1554,
Servus in Christo indignus Canisius,
f Reverendo in Christo patri, M. loanni Polanco de societate
JESV Theologo singulari, Romae,
155.
SOCII QUIDAM ROMAIVI
CANISIO.
Roiiia sab inedium lueiisem Inliam 1554.
Ex SacchinOy De vita Canisii p, 89 — 90.
Canisius ineunte lunio priorem ^xirtem catechismi sni Eomam miserat
recognoscendam et corrigendam. „Respondere Romani Patres res, dispositionem ,
elocutionem, iudicium, denique cuncta plene probantes: adfuisse ei in Idbore illo
j^ropitium Deum, vt ideni placeret pariter, ac prodesset.'' -
Ex epistula Canisii, 16. Augusti 1554 ad Polancum data, certo constat cate-
chismum Romae recognitum esse a P. Andrea Frusio , rectore collegii gernianici,
et P. Martino Olavio , coUegii romani rectore et theologiae professore. Eadem
epistula verisimillimum redditur Polancum quoque et lacobum Lainium, qui tunc
per Italiam praepositi provincialis munus gerebat, suas addidisse censuras. Ac
Lainium id praestitisse certum redditur epistula , quam Canisius ineunte a. 1557
ad eum dedit ^ Atque hos quattuor siugillatim Canisio scripsisse eadem epistula
demonstrat. Sacchinus Polanci epistulam proxime secutus esse videtur, quam fortasse
in eiusdem epistularura registro invenerat. Quando autem epistulae censoruni una
cura ipso catechismo Viennam missae sint, litteris ostenditur, quae Roma 19. lulii
1554 Ignatii nomine Viennam missae sunt ad Matthiam ■• de Taxis, Ferdinandi I.
1 2 Par. 34, 9. 21. Mich. 2, 12 etc.
2 Attamen paucula saltem a censoribus notata esse ex ipsius Canisii litteris,
quas subiciemus, apparet.
^ Canisius in hac * epistula (quam in secundo volumine ponam) de catechismo
hoc scribens: „Io mi ricordo," inquit, „adesso delle censure di V. R."
^ Non ^Matthaeum" nec ^Maffaeum". ,Matthias de Taxis, veredariorum seu
postarum magister" : Nicolaus Mameramis in ^Catalogo farailiae totius aulae Cae-
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 31
^g2 156. Canisius loanni de Polanco.
,postarum magistrum'' ; in quibus scribitur: ^Questi giorni passati abbiamo ricevuto
una lettera della Maesta Regia ed un certo trattato che li Nostri facessero per sua
commissione. Qm si manda risposta di detta lettera, e si rimanda il trattato sopra-
detto visto qui in Roma." ^
156.
CANISIUS
P. lOArai DE POIiANCO S. J.
Vieiina IG. Aiignsti 1554.
Ex apographo recenti, descripto ex autographo.
Apographum, saeculo XVII. (ut videtur) factum, oxstat in cod. monac. ,Lat.
1606", f. 133" — 185*; hi autem loci in eo omissi sunt: ^Ad aedium in patria —
litterae vestrae", ^De reddenda pecunia — colit, nec immerito".
Aliquas epistulae partes proponunt: latinas Pi/thoti 1. c. p. 88. 96 — 97, italice
versas Boero, Canisio p. 110. 115. 116, germanice Riess 1. c. p. 124 — 125. 120, et
edltov in ^Katechismen" etc. p. 22—28; gallice /. M. S. Daurignac, Histoire du
Bienheureux Pierre Canisius (Paris 1866) p. 121—122.
Se jiartem catechismi cum adnotationihus censorum accepisse. Ciir alteram
jjuiiem non mittat corrigendam nec nomen stium operi apponat. Lainimn in Ger-
maniatn mitti cupit. JEpiscopum vratislaviensem per Stajjhylum vrgere , tit Nissne
collegium Societatis instituatur. In Silesia quam iniqua fortuna ecclesia utatur.
CoUegium viennense a rege dotatnm. esse. lonam vicecancellarium laudat, qui meri-
toruni Societatin particeps reddi vclit. Lihri regi promisd ut perpciantur urget. De
donro Neomagi oblata , episcopo lahacensi , Tlieodorico fratre. Ingolstadii Socios
„cooperari" dehere , non praeesse. Se episcopatum vicnnensem , qneni sihi ohtrudere
velint, reformidare.
lESYS
Reverende semper in Christo pater, mihi amande plurimum.
Sit nobiscum Christi gratia, et summis nos bonis augeat. Cate-
chismum una cum literis accepi. et annotationes ^. Laus Christo, qui
charitatem vestram in tantis occupationibus ad humiHa isthaec studia
et figmenta nostra censenda protendit. Reliqua lubenter mitterem,
nisi ad praelum post longam expectationem urgerent isti, ut haud sit
facile tarditatem excusare nostram. Deinde RR. Patres, qui suas mihi
operas ad iudicandum et corrigondum pollicentur, eam negotiorum
vestrorum praesentem molem esse testantur, ut non expediat vos hac
libelli causa molestari saepius. Igitur quod per vos licere confidimus,
praelo subijciemus quae vidistis, et item posteriora, quando festinant
tantopere: vestrisque tum precibus, tum sacrifitijs ad deum fusis suc-
cessum omnem committemus. Faxit clementissimus dominus, ut liber
cum utilitate aliqua perveniat ad has provintias tot modis in Religione
corruptissimas.
sareae'' Coloniae a. 1550 edito (/. Ruhsam, Johann Baptista von Taxis [Freiburg
i. Br. 1889] p. 17 ^).
' Cartas de San Ignacio IV, 468. Polancum hacc scripsisse ccrtum fere est.
- Cf. supra p. 481.
16. AugU3ti 1554. 483
Quod scribitis, in praefatione nomen authoris addi posse, nos re
diligenter excussa ^" , et cum Cancellario Regis i collata iudicavimus,
quandoquidem unius authoritas nec apud omnes, nec apud istos prae-
cipue tanti valet '', divinae gloriae et communi multorum utilitati magis
servire posse suppressum nomen' authoris, ut liber eo maiorem in-
veniat fidem, quo a pluribus et me doctioribus atque praestantioribus ^
esse conscriptus atque confectus videbitur^. Ita fortassis et Regis
honori, ne ex uno pendere dicatur, erit prospectum magis. Quare
novam Cancellarius addit praefationem , nomine Regiae Maiestatis ^.
Reverendo D. Frusio gratias ago, quod suam addere censuram non
gravetur, sicut et R. P. Olavo, quos ambos in Christo reverenter
saluto, et ex animo colo. Reverendo P. Laijnez proprijs respondebo
literis, sed parum consolationis et spei additis de illius ad nos tam
exoptato, quam ut putamus, fructuoso adventu. Quare iterum oro
maiorem in modum, ut si per occasionem ullam liceat, R. P. Prae-
positus hac nos gratia dignetur, et per optiraum Visitatorem benedicat
aliquando non nobis tantum, sed futuris etiam in vicinia Collegijs,
quae procul dubio quamprimum foelicem habere progressum queant,
si vel paucos huc transmitteretis.
Cui rei inditio esse potest quod scripsi nuper de Strigoniensi
Archiepiscopo * , et quod postea mihi usuvenit cum Episcopo Wratis-
laviensi in Slesia^, quae insignis provintia multos habet duces Regi-
que nostro tota paret, inter Austriam et Saxoniam media, tum finitima
Poloniae, Boemiae, Moraviae. Hic episcopus et apud Regem, et apud
Reverendissimum D. Nuntium egit per Legatum mihi cliarissimum ^,
urgetque causam hanc dihgenter, ut e nostris habeat collegium in-
* discussa Pi/tJi. ^ est PyfJi.
" et multorum utilitati servire posse, suppresso nomiue Pi/tJi.
^ PytJion hoc vocahulnm ef icl, quod antecedif, omitfif.
' lacobum lonam significat; paulo enim infra scribit: ,,Quoniam vero in Can-
cellarij mentionem incidi (D. Doctorem Jacobum Jonam eum vocant)" etc. Erat is
vicecancellarius consilii aulici (Hofrath) atque etiam ^cancellarius aulicus" (Hof-
kanzler) dicebatur , quoniam verum cancellarium illius consilii Ferdinandus inde ab
a. 1538 non liabebat {Alf. Hubcr 1. c. IV, 213).
- Reapse doctissimi viri Frusius, Olavius, Polancus, Lainius Canisium, re-
cognoscendo saltem et corrigendo, adiuverant. Atque etiam coramentariis P. Claudii
laii usus erat. Cf. supra p. 416.
^ Hanc vide infra, monum. 100. * Cf. supra p. 467. 476.
^ Dioecesim vratislaviensem (Breslau) tunc regebat Balthasar a Promnitz
{1539 — 1562) ; de quo: MicJi. Jos. Fihiger (Das in Schlesien gewaltthiitig eingerissene
Lutherthum, 2. Th. [Breslau 1723], p.' 146—219). Aug. Kasfner (Beitrage zur Ge-
schichte des Bisthums Breslau von 1500 bis 1655, in „Archiv fiir die Geschichte des
Bisthums Breslau" I [Neisse 1858], 78—90). JoJi. Soffner (Geschichte der Refor-
mation in Schlesien [Breslau 1887] p. 374—380).
® Ex epistula ad Hosium data, quae his litteris (p. 487) subicietur, conici
merito potest ab episcopo missum esse doctissimum virum Fridericum Staphyhim.
qui paulo ante ex Lutheranismo ad catholicam ecclesiam redierat.
31*
4S4 l-^6- Canisius loarini de Polanco.
tegrum , id est , decem personarum , quibus concedere cupit scholam
novam Nissensem, a se iam recens institutam, ut Catholice iuventus in-
stituatur, et gratis doceantur quotquot e Slesia pueri accesserint ^. Nissa
post Wratislaviam praecipuum est Episcopi huius oppidum, ubi fere
degit idem Episcopus, dives et potens ut reliqui Germaniae praesules.
Legatus hoc a me contendebat, ut saltem duo e nostris mitterentur
Germani, et cum his reliqui inferioris Germaniae homines: nam Italos
et Hispanos, ut in illa provintia, non esse valde gratos populo. Mise-
randum sane, (ut nihil hic taceam), quam sit corruptus Religionis status
in Slcsia, ubi non plebaei modo, sed etiam infames prorsus, adeoque
Carnifices publice et grati suis concionantur. Wratislavia, quae Cath-
edralem sedem tenet, vel invito Rege docet ac profitetur aperte
Lutheranismum. Nobiles et cives totius Slesiae Clerum , si usquam
alibi, non parum ofifendunt et exercent affliguntque, ut etiam Episcopus
se tueri satis non possit adversus oppressores iurisdictionis Ecclesia-
sticae. Flammam auget vicina Saxonicae scholae pestis, atque ita
nunc studiosis abbundat [sic] Babilonica Vittenberga, mater et Regina
novarum factionum omnium in Religione, ut antea nunquam. Sed
enini eo alaCrius ad restinguendum ignem nostri accurrent spero,
maioremque sibi coronam ibi propositam ducent, ubi propius cum hoste
non simpHci congrediendum erit. Hoc unum peto a Domino Jesu, ut
sicut multos dedit angelos Indiae, Hispaniae, Siciliae etc. nostrae quo-
que Germaniae non paucos conferat, et eos praesertim Romae faciat
apud vos efficaces ad promovendam Ecclesiae causam in Septentrione
et Aquilone, unde panditur omne malum^. De qua Episcopi
causa scribam alias plura: nam ille ipse cum Rege aget coram post
paucos dies Pragae : eo autem hodie Rex profectus est, non ita brevi,
ut putant, huc rediturus e Boemia.
Ante discessum suum Rex nobis per Cancellarium indicavit, ante
multos quidem menses iniunctum fuisse suis procuratoribus , ut ex
aerario publico certos et perpetuos proventus deputarent et resigna-
rent nostro Collegio ^, singulis autem, ut vocant, angarijs *, pecuniam
per partes nobis esse suppeditandam. Jam cum expeditum hoc non
esset, semel atque iterum iussit per eundem Cancellarium , curarent
prorsus ijdem procuratores, ut proventus integri cum liberae donationis
literis ad nos pervenirent, atque ita dotatum esset Collegium perpetuis
temporibus. Quantam vero summam pecuniae proventus efficiant (ab-
unde sat esse 30 pcrsonis hic fovendis non dubitamus) paulo post
' Scholam hanc nissensem (Neisse, nunc in Silesia borussica) episcopi mandatu
Sfcaphyhis instituerat.
"- ler. 1, 14.
^ Cf. htteras laii Vienna IG. Decemhris 1551 Ignatio inscriptas {Boero , laio
p. 197).
* ^Angariae" (Cinerum , Pentecostes, Crucis, post Luciae) vocahantur, quae
nos dicimus ^quattuor tempora".
16. Augusti lo54. 485
certius intelligemus atque perscribemus ^. Quoniam vero in Cancellarij
mentionem incidi (D. Doctorem Jacobum Jonam eum vocant), hoc sciat
velim prudentia tua, virum esse primae et summae authoritatis apud
Kegem, in vindicanda Religione nobis valde faventem, piorum omnium
et Religiosorum fratrum Patronum singularem, qui deinde quanti nos
faciat, quam sedulo nostra curet ac promoveat collegium isthuc, cum
parem habeamus neminem, haud facile dixerim. Rogat autem a R. P.
Praeposito, sicut in postremo colloquio exposuit mihi, ut meritorum
quae Societati donat immensa bonitas, et ipse particeps fiat, habeat-
que participationis illius testes literas^. Ego nil dubito, quin optime
coUocatum hoc in eum benefitium esse possit, neque ullum e Germanis
novi, per quem ad promovendam Religionem acturi mehus videamur.
Literis vestris, quae promittunt opus illud Theologicum, Rex fuit
exhilaratus ^ , cupitque vestro iuditio et arbitrio absolvi has partes,
tum pro sacerdotibus et Clericis, tum pro doctis et studiosis Theo-
logicae facultatis tam Viennensis , quam Friburgensis *. Utrumque
Gymnasium Viennae et Friburgi Rex gubernat, et Cathohce prorsus
doceri vellet. Quare R. P. Praepositum rogo, ut quantum opus est
otij et temporis, habeant R. R. Patres D. Laynez et D. Frusius ad
conscribendum hbrum utrumque, ut saltem circa sequentis anni prin-
cipium pro Xenijs haec sancta Regi donaria offerantur, et coelesti
Regi pro Magorum muneribus nuncupentur et consecrentur.
Ad aedium in patria mea donationem venio, quam ego non magni
faciendam arbitror, partim quod amici rehqui videantur valde recla-
maturi, si sentiant factum, multo magis, si exequutione ipsa damnum
illatum sibi percipiant, partim quod mentem donantis eo spectare
putem, ut adsint perpetui saltem duo aut tres inhabitatores, qui pro-
sint in spiritu Noviomagensibus. Vidi et audio, haeredes permoleste
ferre, si quicquam adimatur bonis huiusmodi, praetendunt suarum
prolium multitudinem, etc. Taceo, nos in suspitionem avaritiae posse
hinc incidere, praesertim apud eos, qui non optime vel sentiunt, vel
intelHgunt de rebus Societatis. Scribendum tamen curavi ad dona-
tricem, ut seipsam expHcet magis, quo nempe animo donet, quid offitij
> Ferdinandus I. 1. lulii 1554 decreto subscripserat, quo 1200 floreni rhenenses
annui e vectigalibus linciensibus collegio viennensi attribuebantur {Socher 1. c. p. 48).
- Ab antiquis ecclesiae temporibus hoc fiebat, ut monachi hxicos pios et in se
beneficos ad specialem quandam ^familiaritatem" admitterent, precum et sacrificiorum
suorum peculiari modo eos participes redderent, nomina eorum in „libro vitae" mo-
nasterii inscriberent {Ad. Ebner , Die klosterlichen Gebets-Verbriiderungen bis zum
Ausgange des karolingischen Zeitalters [Regensburg 1890] p. 20 — 27. 57 — 64).
^ Hae litterae usque adhuc editae non sunt. Coniiti melitensi Folancus 21. lulii
1554 scripsit theologicam illam summam Florentiae a Lainio , sacerdotalem institu-
tionem Romae ab Andrea Frusio conscribi (Cartas de San Ignacio IV, 236). At
neuter opus absolvit ; nam Frusio vitae finis, Lainio generalatus Societatis intervenit.
* Universitatem dicit, quae Friburgi Brisgoviae (Freiburg im Breisgau, nunc
magni ducatus badensis) hodie quoque exstat.
486 l'^^- Canisius loanni de Polanco.
vel oneris adiunctum nostris velit , sicut recte admonent literae
vestrae ^.
De Reverendissimo domino Labbaccensi, qui cum Joanne suo huc
redijt, et alibi Bartholomeum ut in concionando se exerceret reliquit,
hoc unum dicam , niliil iUum a nobis iam alienum videri , et R. P.
Ignatij quas accepit, literis, delectari 2. De reddenda pecunia post agam
cum illo commodius ^, ac de alijs itidem, sicut ad me perscriptum est.
Nam semel atque iterum licuit cum illo hucusque congredi : nunc post
Regis abitum saepius licebit. Quamquam miror sic meas intelligi
literas, perinde ac idem Episcopus vobis esset valde conciliandus, et
meis verbis factus alienior. Sic R. P. Frusius agere videtur in literis,
quasi non vera essent, quae prius ego admonui bonum senem, cui
condonandum est , si ad tempus non optime consulat omnia : modo
tidorum interim amicorum praestetur offitium vera et sana dicendo.
Sed ille nos quidem amat, ac vos colit, nec immerito.
Gaudeo vos favere ac studere Duci Bav^ariae^, nec dubito, quin
reversus ad Principem suum Secretarius ^, ut est vir bonus et amicus
noster, sit promoturus etiam causam Ingolstadiensis Collegij ^. Difficile
interim mihi videtur, quacumque ratione persuadere Regi nostro, ut
sinat hinc abire quemquam, nec volet opinor, Dux a Rege quicquam
tale postulare. Non probo quod professores tam multos dux petat e
nostris, velut ex professo velit in nostros reijcere communia munia
professorum, cum aliud sit cooperari et adiungi, aliud praefici et mode-
rari, illud in nostris f^jrrem, hoc absokite non susciperem "^. Dominus
* Noviomagus et ilio et XVII. et XVIII. saeculis domo Societatis caruit.
Ceterum vide, quae infra dicentur ad epistulam Canisii 23. Maii 1555 datani.
2 Hae litterae sunt in Cartas de Sati Ignacio IV, 462 — 463. 204—205.
2 Haec pecunia Roniae a S. Ignatio nepotibus episcopi mutua data erat
(Cartas 1. c).
* Cf. supra p. 429. 453. ° Henricus Schweicker.
* S. Ignatius Roma 4. lulii 1554 Alberto V. Bavariae duci scribit: „Quod ad
nostros Theologos attinet ab Ingolstadiensi Academia ad Viennensera translatos ad
tempus, . . . ad eos, vel alterum eorum Ingolstadium revocandum, quomodo cum
Regia maiestate agendum sit, cum Secretario Vestrae Excellentiae contulimus."
Alios professores modo quidem Romae non suppetere, sed post duos annos mitti
posse. Ac quoniam ex secretario intellexerit ducem seminarium clericorura, quod col-
legii germanici simile sit, ^sancto sane et pernecessario consilio moliri'', se eiusdem
collegii constitutiones duci mittere. Eidem „de Collegio Societati nostrae Ingolstadii
magnifice erigi coepto" gratulatur. Integra epistula ex ignatiana „collectione Ro-
mana" primum in lucem emissa est in ,Cartas de San Ignacio" IV, 465 — 467.
210—213. Cf. J. Cordara S. J., CoUegii Germanici et Hungarici Historia (Roniae
1770) p. 16. Polancus comiti melitensi Roma 21. lulii 1554 scripsit: ,E1 Duque
de Baviera . . . tiene ya conienzado a edificar un Colegio que para treinta quiere
dotar, conio dice su letra en parte, y en parte su Secretario. Y a par de Colegio
para la Compauia nuestra liace diseiio de otro como el Germiinico de Roma, para
que los nuestros como en Roma puedan tener cargo de el" [Cartas 1. c. p. 233).
^ Hanc sententiam cum Polancus improbasset, Canisius litteris 26. Octobris
1554 datis confirmavit et defeudit.
16. Augiisti 1554. 487
lESVS Bavaricam messem novis instruat operarijs, ut illam nobilem
Germaniae partem Ecclesiae servet ac tueatur.
Frater meus carne et spiritu M. Theodoricus brevi, ut speramus,
iter ad vos ingredietur. De conterraneis, quia obscure scribitur, vel-
lem apertius nosse, quid ex illis fructus coUegerit D. Leonardusi.
Certe huius literae ad nos minime perveniunt, etsi desideratae.
Misi quae R. P. Ignatius expediet pro Serenissimo Rege ^. Quod
ad miserum Episcopatum attinet, non possum non in anxia esse ex-
pectatione, cum audiam, literas a Rege simul et Legato Pontificis
mitti serias, quibus cogar onus subire" miserrimum ex Pontificis au-
thoritate. Qua de re nihil mecum actum est, sed ita retulit qui scripsit
nomine Regis eadem in causa'' ad Cardinales nonnullos. Jamque
fiduciam impetrandi conceperunt, qui ordiuntur hanc telam nescio qui,
nisi quod ex suspitione mihi subolet nonnihil de quibusdam non hic
infimis '. Utut sit, polliceor R. P. V. septem Missas in honorem Sanc-
tissimi Spiritus, quamprimum nuntiarit conatus istorum in nihilum
recidisse. Si secus eveniet, certo deum peccatis meis implacabiliter
velut iratum tota vita merito reformidabo. Non licet plura subijcere,
quia literae obsignantur et fastidiose prolixus fui. Sanctis precibus
omnium fratrum et me, et statum istarum provintiarum commendo
maxime, tuis vero sacrifitijs iuvari peto summopere. Rex ut cum
nostris vivam, a Medico suo persuasus, voluit, meque consortio Col-
legarum penitus liberavit-^ etsi non rogarem, laus deo semper, qui
suae nos gloriae servos habeat atque promotores.
Raptim 16 Augusti 1554.
Indignus filius Petrus Canisius.
Reverendo in Christo Patri M. Joanni Polanco de Societate lESV.
Ad ea, quae Canisius de rebus Silesiae hic scripsit, melius intellegenda litterae
conferunt, quas Fridericus Staphylus Nissa 16. Februarii 1555 ad Stanislaum Hosium
episcopum varmiensem dedit. In quibus Stapbylus scribit: ,Fui hortator, ut colonia
quaedam lesuitarum in Silesiam duceretur, at nihil adhuc persuasi. Nuper cum
essem Viennae, inspexi illius Societatis instituta ac mores. Quid multa dicam?
nihil profecto ad resuscitandum seminarium ecclesiae potuisset excogitari melius,
nihil salutarius. Sunt enim homines isti ad docendum instructi , ad morum com-
mendationem eruditi, ad resistendum paratissimi. Rex noster illos paene loco fra-
trum diligit. Quod cum antea saepius, tum nuper declaravit designato Petro Canisio
episcopo Vienensi. Etenim is vir ut doctissimus est, ita et vitae sanctitate illustris,
ut non solum doctrina ecclesiam possit, sed vitae exemplo etiam iuvare infirmiores.
Utor illo admodum familiari. Et quoniam cimi tui mentio incidisset — scilicet talis,
sustinere Pyth. ^ Pytlt. oin. eadem in causa.
Verha nisi quod — infimis a Pijth. oni/ffuntur.
1 Quam praeclaros pietatis fructus quamque bonam spem Societatis Neomagum
introducendae P. Leonardus Kessel anno 1554 in ea civitate ceperit, exposuit Rviffen-
berg 1. c. p. 45. - Cf. supra p. 476.
* CoUegium archiducale significat; cf. supra p. 477.
488 157. S. Ignatius Canisio.
qualis deceat Osium — dixi me ad te scribere solitum, hinc ille nactus occasionem
rogavit, ut se tibi litteris meis commendarem. Ego vero, qui ipsemet apud te egeam
commendatione, nihil aliud recepi , nisi sui mentionem apud te. Hoc addiderim: si
in aula hac nostra forte quempiam -pu^s-^o'^ desiderares, te fideliorem aptioremque
habiturum esse neminem Mitto tibi libellum calendarium, mihi missum a
D. Cauisio, quera oro tua Celsitas boni consulat loco strenae pauperis." '
157.
SAIVCTI S ICtXATIUS
CANLSIO.
Roma 18. Aagnsti 1554.
Ex opere ^Cartas de San Ignacio" TV, 470—476 (cf. ibidem p. 283—292); in
quod epistula haec transcripta est ex „collectione romana" epi.stularum S. Ignatii,
quae antea in dorao professa S. J. roniana asservabantur (Cartas IV, 283 ; cf. ibidem
I, V — vi). Editor hispanus certe ante oculos non habuit archetypum, sed commen-
tarium vel apographum eiusdem teraporis; cui adnotatum est: „IHESVS. K. P.
Doctori Petro Canisio. Viennara."
Usi sunt hac epistula Card. Steinhuber 1. c. I, 28 et Gothein 1. c. p. 731 — 734.
Quihus rationibus rcligio cathoUca in provinciis Ferdinandi regis instaurari
et conservari possit. Praemonet disquisitioni adiungendam esse exsecutionem , et ea
tantuni regi esse ])roponenda, quaehominnm et locorum dispositioni congruere videantur.
Neminein haereticum tolerandum esse inter consiliarios regios, magistratus, magistros,
scholasticos. Haereticorum libros omnes excludendos. Pastores jyravos vel inscios
a cura animarum arcendos. Haereticis cunctis absolutionem offerendam, si resipiscere
velint ; secus eos honorihus privandos, et aliquos fortasse morte, exsilio etc. multandos.
At „inquisitionis" institutionem Germanos vix ferre posse. lis in quibusdam rehus
fortasse „conniveri" p>osse. Interdicendum, ne haeretici appellentur „evangelici" . Catho-
licos tantum ad jyuhlica munera promovendos. Bonos ep>iscopos, et contionatores,
qui per pagos discurrant , quaerendos. Commendat scientiae tentamina , fulei pro-
fessionem, censuram librorum, enchiridia parochorum et theologiae studiosorum,
catechismum, seminaria clericorum , collegium germanicum, nobilium puerorum con-
tubernia.
IHESVS.
Gratia et amor aeternus, etc. Intelleximus quod Y. R. suis lit-
teris 7 et 17 Julii scriptis pia sollicitudine requirebat; nimirum ut
quod prodesse plurimum posse existimaremus ad Regiae Maiestatis
provincias in fide catholica retinendas, et religionem in eis, ubi col-
lapsa est, instaurandam, et ubi nutat, fulciendam, scriberemus. Quam
in rem eo diligentius incumbendum esse videbatur, quod vere chri-
stiani Principis animus, ut ad consilia conferenda, sic ad ea exequenda
bene dispositus judicatur; alioquin si diligenti disquisitioni strenua
executio defuerit, potius deridendi nostri conatus, quam ullum operae
pretium habituri essent. Ex his autem, quae hic scribentur, vestrae
prudentiae erit videre quaenam Regiae Majestati proponenda sint : ut
* Epistula Staphyli integra ex autographo primum edita est in Hosii Epistolis
II, .511—^12.
18. Augusti 1554. 489
enim omnia perutilia fore videntur, si omnibus locum relinqueret loci,
temporis, et personarum dispositio ; ita quaedam ex his subtrahi posse
fortasse necessarium est, ob contrariam regionum aut hominum, qui-
buscum agendum est , dispositionem ; ideo P. Rectori ^ et R. Vestrae
haec scripta esse praemonendum fuit, ut habito delectu, R. Y. quod
ad rem facere judicabit, caeteris omissis, adnotet. Quid alii nonnulli
ex gravibus theologis nostrae Societatis sentiant hac de re, qui et
doctrina, et iudicio, et eximio charitatis affectu in Germaniam pro-
pensi sunt, brevi vos admonendos curabo ^.
Ut igitur in adversa corporum valetudine prius ea, quae morbum
efficiunt, removeri, deinde quae ad vires et bonam habitudinem con-
firmandam faciunt, admoveri oportet; ita in hac animorum peste in
Regiis provinciis per varias haereses grassante, prius videndum est
quomodo quae ejus causae sunt, excidantur; deinde quomodo catho-
licae et sanae doctrinae vigor iisdem restitui, et in eis confirmari possit.
Et quam brevissime nudas fere conclusiones brevitatis gratia
constituam: nam quibus rationibus in singulis adducamur, videre cui-
vis oculato facile erit.
Primum omnium, si Regia Majestas non solum catholicum, ut
semper fecit, sed infestum omnino haeresum inimicum se esse profite-
retur, et omnibus erroribus haereticis manifestum et non occultum
bellum indiceret, praesentissimum et summum ex humanis remediis
fore haud dubie videtur.
Alterum ex hoc sequeretur maxirai momenti: si in consilio suo
Regio haereticum nullum patiatur, nedum hujusmodi homines magni
facere videatur, quorum consilia vel aperte vel occulte eo tandem
tendere credendum est, ut foveant et nutriant haereticam, qua imbuti
sunt, pravitatem^.
1 P. Nicolaus Lanoius collegii viennensis rector erat.
2 Dubitari vix potest, quiu Ignatius postea responsum illud sive sententiam
italice scriptam Canisio raittendam curaverit, quae primum edita est in ,Cartas de
San Ignacio" IV, 480—483 (cf. p. 354—358). Quae Iiic non ponitur, quia neque
soli Canisio, neque etiam soli Germaniae destinata est; nam C4alliae quoque bis in
ea fit mentio. Praecipua eius capita haec sunt: Catholici protestantes imitari
debent, qui doctrinam suam per scholas atque libellos longe lateque ditfundunt.
Praeter theologicam igitur institutionem longiorem et subtiliorem brevior quaedam
et simplicior fiat, ut multi ministri sacri brevi praesto sint. Pueri et rudes ele-
menta fidei diligenter edoceantur. In coUegiis hora aliqua scholis vacante superiorum
scholarum discipulis summaria quaedam theologia explicari posset, ut fidem defendere
et errores refellere possent; quam explicationem etiam sacerdotes et scholastici
externi audire possent. Multa collegia vel saltem minores Sociorum domus con-
dendae. Scholastici dominicis diebus in pagos vicinos ad catechismuni exponendum
mittendi. Breves aliquot et perspicuae fidei apologiae a Sociis conscribendae et in
vulgus spargendae.
^ Viennae inter consiliarios Ferdinandi — ut unum afteram exemplum — tunc
erat Caspar a Nydpruck lutheranus, qui Flacio Illyrico, „Centurias magdeburgenses"
paranti, magno studio adfuit et in Canisium externos quoque, litteris datis, incitavit
490 l-^'''. S. Ignatius Canisio.
Praeterea, summopere conferret, si in gubernatione, praesertim
suprema, provinciae aut loci ullius nullum haeresi infectum manere
permitteret, neque in magistratibus ullis vel dignitatis gradibus.
Denique, utinam contestatum hoc esset et omnibus notum, quod
simul atque quisquis de haeretica pravitate convictus vel vehementer
suspectus esset, nuUis honoribus vel divitiis ornandus esset, quin potius
ab eis exturbandus: et si aliqua exempla ederentur, aliquos vita vel
bonorum expoliationibus et exilio plectendo, ut serio tractari negotium
religionis videretur, eo remedium hoc efficacius esset^.
Ab Universitate Viennensi et aliis^ omnes publici* professores,
vel qui Universitatis administrationem exercent, si male audiant in
his, quae ad catholicam religionem pertinent, de gradu dejiciendi esse
videntur. Idem sentimus de privatorum Collegiorum rectoribus, gu-
bernatoribus et lectoribus: ne qui juventutem informare ad pietatem
deberent, corrumpant eam. Suspecti ergo minime ibi videntur reti-
nendi, ne juventutem inficiant; multo minus qui aperte haeretici sunt:
sed et scholastici, qui facile non videntur posse resipiscere, etiam ex-
pellendi, si tales fuerint, omnino viderentur. Imo et ludimagistri omnes
et paedagogi hoc intelligere deberent, et revera experiri, sibi nullum
relinqui locum in Regiis provinciis, nisi sint et praeseferant, se esse
catholicos ^.
Omnes libri haeretici, quotquot diligenti praehabita investigatione
inventi fuerint apud bibliopolas et privatos, vel comburi vel extra omnes
Regni provincias educi expediret *. Tantumdem de haereticorum libris
[dicendum], licet non sint haeretici, ut de grammatica vel rhetorica vel
dialectica , [qui] ^ in odium haeresis auctorum excludi prorsus debere
viderentur ; nec enim expedit eos nominari, et minus affici ad eos juven-
tutem, cui se insinuant haeretici per huiusmodi opuscula, quibus alia
magis erudita et ab hoc gravi periculo remota inveniri possunt^. Si
publicos Cart. ^ Haec diio verha siqjplenda esse piitavi.
(J. W. Schulte, Beitriige zur Entstehungsgeschichte der Magdeburger Centurien [Neisse
1877] p. 60—63. 69—73. 104—122. Alf. Huber 1. c. IV, 95).
' De poenis, quibus crimen haeresis tunc a Lutheranis et Calvinistis non minus
quam a catholicis plectebatur, v. supra p. 462 ^
* Friburgensem universitatem dicit, et pragensem, quam Hussitae regebant.
* Nobiles imprirais austriaci Lutberanis Vitemberga vel aliunde accitis filios
instituendos tradebant {liiess 1. c. p. 105).
* Viennae in ^visitatione" a. 1528 instituta complura inventa sunt monasteria,
in quibus moniales libros lutheranos legebant. In comitatu tirolensi, „visitatio-
nibus librorum" a. 1569 — 1585 iussu Ferdinandi II. archiducis institutis libri haere-
tici omnis generis comparuerunt : Lntheri ^testamentum"', Melanchthonis catechismus,
postillae Brentii , Spangenbergii , Corvini , opera Zwinghi , Oecolampadii , Flacii etc.
{Wiedemann 1. c. I, 56—57. J. Hirn, Erzherzog Ferdinand I, 183—189).
' S. Ljnatius de libris in scholis Societatis legendis haec inter alia constituit:
,Aunque el libro sea sin sospecha de mala doctrina, cuando el autor es sospechoso,
no conviene que se lea; porque se toma aficion por la obra al autor, y del credito
18. Augusti 1554. 491
etiam proliiberetur siib gravibus poenis, ne quis bibliopola excuderet
aliquem haereticorum librorum * , nec apponeret ^ scholia cujuscumque
haeretici, quae exemplum aliquod vel verbum quodvis impiam doctri-
nam redolens vel nomen auctoris haeretici haberent, valde conferret.
Utinam etiam nec mercatori cuique [?] " vel aliis liceret sub iisdem
poenis alibi excusos ^ hujusmodi libros inferre in ditiones Regias.
Nulli curiones nec confessarii essent tolerandi, qui de haeresi
raale audiunt; et de ea convicti, statim ab omnibus redditibus eccle-
siasticis privandi essent. Praestat enim gregem sine pastore esse,
quam pro pastore lupum habere. Pastores catholici quidem, quod ad
fidem attinet, sed qui magna ignorantia et malo exemplo suo propter
publica peccata populum subvertunt, acerbissime puniendi viderentur
et redditibus spoliandi a suis Episcopis; certe a cura animarum ar-
cendi; horum enim vita mala et ignorantia pestem haeresum in Ger-
maniam invexit.
Concionatores haeresum et haeresiarchae et demum quicumque
deprehensi fuerint hac peste alios inficere, gravibus suppliciis puniendi
videntur. PubHce ubilibet dechirari oporteret, quod ii, qui intra unum
mensem a die publicationis resipiscerent, absolutionem benignam con-
secuturi essent in utroque foro ^ ; et post id tempus qui deprehensi
essent in haeresi, quod infames et inhabiles ad omnes honores futuri
essent, et si videretur, exilio aut carcere, vel aliquando etiam morte
mulctari posse, consultum forte esset. Sed de extremo supplicio et de
Inquisitione ibi constituenda non loquor, quia supra captum videtur
Germaniae, ut nunc affecta est.
Qui haereticos evangelicos nominaverit", poenam pecuniariam
aliquam subire conveniret, ne gaudeat daemon quod inimici Evangelii
et crucis Christi^ usurpent nomen factis contrarium; et nomine suo
vocandi sunt haeretici, ut horror sit vel nominare eos, qui hujusmodi
sunt, et venenum mortiferum salutaris nominis pallio velant.
Synodi Episcoporum et declaratio dogmatum et praecipue decre-
torum in Conciliis faciet' fortasse, ut clerici simpliciores et seducti
ab aliis resipiscant, veritatem edocti. Concionatorum et curatorum
et confessariorum bonorum acrimonia in detestandis aperte et tradu-
" Sic omnino corriycndum esse censeo. Cartas: excluderet aliquem Doctorum
librorum. ^ apponere Cart. " Sic Cart. cuiquam ? ^ excussos Cart.
* Cartas: non caverit. Secl erratum tyxtographicum id esse et ea demonstrant,
quae in ipsa epistula proxime seqtcuntur et versio hispanica in „Cartas"' posita : „Quien
no se guardase de llamar a los herejes, evang^licos, convendria" etc.
^ Sic; fortasse legendum: facient.
que se le da en lo que dice bien, se le podria dar algo despues en lo que dice
mal. Es tambien cosa rara que algun veneno no se mezcle en lo que sale del pecho
lleno del." Constitutiones Societatis lesu P. 4, c. 14. A. (Constitutiones latinae et
hispanicae p. 157).
* ludices dicit tum ecclesiasticos, tum civiles. - Phil. 3, 18.
492 1^^- ®- Ignatius Canisio.
cendis liaereticorum erroribus populo etiam conferet, modo necessaria
saluti credant, et catholicam fidem profiteantur populi: in aliis, quae
tolerari possunt, connivendum esset fortassis.
Hactenus de his, quae ad convellendos errores; jam de iis, quao
ad plantandam solidam veritatis catholicae doctrinam pertinent. In
primis conferret, si Rex in consilio haberet et ubique foveret, hono-
raret, et dignitatibus saecularibus et ecclesiasticis, et etiam redditibus,
ornaret viros catholicos tantum. Tantumdem si gubernatores et ma-
gistratus et demum quicumque praefuturi^ et auctoritatem habituri
sunt apud alios, catholici constituantur, et jurent se catholicos semper
futuros.
De bonis Episcopis utcumque accersitis, qui exemplo et verbo
suos aedificarent , prospiciendum esset diligenter Regiis ditionibus.
Curandum etiam esset, concionatores quamplurimos ex Religionibus
et clericis saecularibus et etiam confessarios adducere , qui zelo
divini honoris et salutis animarum catholicam doctrinam ferventer et
assidue populis proponant, et exemplo vitae confirment; et his digni-
tates et prebendae in Ecclesiis conferri deberent. Hi possent dis-
currendo per oppida et pagos diebus festis docere populum quae sunt
saluti animarum accommodata, et redire postea ad suas Ecclesias, et
sine sumptu Evangehum exponendo, magis aedificabunt, Curatis im-
peritis vel suspectis de mala doctrina, si non possunt beneficia facile
toUi, injungi oporteret, ut suis impensis peritos et bonos alant, qui
ipsorum loco populum pascant, sacramenta ministrando et verbum Dei
annuntiando , a quo officio ipsi abstinere se omnino deberent. In
posterum nemini conferri deberet beneficium curatum, qui examina-
tione praecedente non inveniretur catholicus et bonus, et sufficienter
intelligens. Et redditus tanti esse deberent, ut viri hujusmodi curam
suscipere talem non recusarent.
Omnes universitatum vel academiarum gubernatores et profes-
sores publici , tum rectores collegiorum privatorum , tum etiam ludi-
magistri , imo et paedagogi omnes prius , examinatione praecedente
vel informatione secreta, catholici inveniri ^ et catholicorum testimonio
commendari debere viderentur, quam admitterentur ; et jurare se esse
et in posterum futuros catholicos deberent, et si hujusmodi homines
haeretici" esse deprehenderentur, etiam ut perjuri gravissime puniendi
essent. Constitui oporteret aliquos, qui curam haberent videndi libros
a mercatoribus adductos, et qui essent imprimendi in Regiis ditioni-
bus, et ne alii vendi possent, quam qui horum censura approbati essent.
Conferret ad hoc negotium , ut universae juventuti ubilibet unus aut
alter catechismus aut doctrina christiana proponatur a suis praecep-
toribus, in qua summa catholicae veritatis contineatur, quam terant
" praefecturi Cart. ^ invenientli Cart.
" haereticos Cart.
18. Aiigusti 1554. 493
pueri et rudes manibus. Conferret* et liber aliquis [pro]'' Curatis et
Pastoribus minus eruditis, sed bonae mentis, compositus, qui doceret
eos quae populis suis proponere debeant, ut amplectantur vel respuant
quae amplectenda vel respuenda sunt. Conferret" et summa scliola-
sticae theologiae, quae sit hujusmodi, ut non ab ea animi eruditorum
hujus temporis, vel qui sibi eruditi videntur, abhorreant ^.
Quia vero idoneorum curionum, confessariorum, concionatorum et
magistrorum, qui simul catholici, docti et boni sint, extrema est in
ditionibus Regiis penuria; curandum videretur quam diligentissime
Regiae Majestati partim ut eos ex aliis locis, etiam praemiis magnis,
accerseret; partim ut seminaria hujusmodi hominum in suarum ditio-
num usum pararet quam plurima, vel, si pauca, quam amplissima.
Seminaria vero quadruplicia videntur posse parari. Primum est ex
Religiosis qui hujusmodi munera praestare solent. Multum ergo con-
ferret'\ si Regia Majestas curaret, in monasteriis vel collegiis augeri
numerum Germanorum tam Societatis Jesu quam aliorum tum Viennae,
tum in aliis suis Universitatibus, ut Regia liberalitate litteris vacantes
possint deinde in concionatores, lectores et confessarios strenuos eva-
dere, Secundum Seminarium ex Romano Collegio Germanico , quo
mittere suis impensis complures ingeniosos juvenes posset, qui omnes
in ejus regiones remitterentur, cum maturi in bonis litteris et moribus
essent ; nisi malit simile Collegium suis Austriacis, Ungharis, Bohemis
et Transilvanis in Urbe instituere. Tertium ex Collegiis novis, Ger-
manico Urbis similibus , quae instituere in suis Universitatibus sub
institutione doctorum et piorum hominum posset; qui posteaquam pro-
fecerint, curara animarum suscipiant, vel ludimagistri vel conciona-
tores efficiantur. Et haec tria Seminaria^ partim ex redditibus mo-
nasteriorum desertorum, partim ecclesiarum parochialium suis pastoribus
destitutarum, partim ex levi aliqua impositione populis facta ; et unum
assumi posset, ex pensionibus impositis episcopalibus vel aliis majori-
bus Sacerdotiis, vel unde Regiae Majestati videretur. Quartum Se-
minarium esset Collegiorum, ubi suis impensis propriis nobiles et divites
pueri alerentur, qui postea ad dignitates saeculares et ecclesiasticas
* Conhret Cat-t. Sed antecednnf : videretur, essent, oporteret; seqx it it r doceret.
^ Hoc supplendum esse videtur.
" Conferet Cart.; vide adnot. a. ^ conferet Cart.
* Cartas in margine: Ali possent? Hacc enim supplenda esse ridentur vel
similia (^parari possent?^.
* Sic non solum sectarii, sed etiam aliqui catholici et imprimis ^humanistae"
quidam illud abhorrebant theologiae scholasticae summarium, quod usque ad id
tempus in scholis usitatissimum erat: Sententias Petri Lombardi. S. Ignatiiis: „En
la Teologia leerase . . . la doctrina escohistica de Santo Tomiis. . . . Tambien se
leeru el Maestro de las sentencias" (Constitutiones P. 4, c. 14, n. 1 ct B). Vide,
quae ibidem de huiusmodi conipendio fortasse conscribendo dicit (Constitutiones
latinae et hispanicae p. 157).
494 158. Canisius Ferdinando I. Aiitumno anni 1554.
etiaiii siipremas apti essent. Sed in hoc et aliis tribus Seminariis
necessarii omnino videntur rectores et magistri tales , ut ab eis pie-
tatem cum doctrina sana et catholica conjunctam Iiaurire possint, qui
ab eis instituuntur.
Romae, 18 Augusti 1554.
Queruntur quidem Societatis historiographi haec Ignatii consilia paene irrita
fuisse; regis enim administros quosdam tumultus ac defectiones timuisse ac rem
leniter ac pedetentim tentandam esse censuisse '. Nec tamen negari potest multa
ex remediis ab Ignatio propositis in Austria aliisque Germaniae provinciis catho-
licis atque imprimis in Bavaria posterioribus saltem saeculi XVI. decenniis vel in-
eunte saeculo XVII. ad religionem catholicam instaurandam magno cum fructu ad-
bibita esse.
158.
CANISIUS
FEKDIXANDO I.,
regi Roraanorum.
Vienna antnnmo anni 1554.
Ex Wiedematin 1. c. II, 66 — 67; qui scribit haec exstare apud Bitcholtz ]. c.
VIII, 192 et Viennae in actis consistorii archiepiscopalis (^Consistorial-Akten") :
editor anno 1889 acta haec Viennae frustra quaesivit. Cf. Orktndinum I. 14, n. 42.
Dc rafionihuf<, quihns reJigio catholica in Anstria conservanda sit.
„1554 ertheilte" , inquit Wiedemann, dem Canisius „Ferdinand den Auf-
trag, niit dem Bedor Lanoy und zioei kdniglichen Rdthen iiher Hiilfsmittel zur
Forderung der Religion Erurigungen anzustellen -. Die Vorschlage, ivelche Ca-
nisius, gestiitzt auf ein Gutachten des hl. Ignatius machte, erwiesen sich spdter
als vollkommen 2ii'oJitisch , sohald nian ernstUch daran ging , sie auszufiihren.
Er schlug vor: an Orten, wo die Kirchen von Geistlichen entblusst tcdren , die
Seelsorge durch vom Papste gesandte Mdnner versehen zu lassen; Convicte zu
errichten , worin vorziiglich die Jugend aus dem Herren- und Ritterstande er-
zogen nerden sollte , wodurch man sowohl die Eltern gewinnen , als sie selbst
ron Hdresie heivahren Jconnte. . . Ferner schlug Canisius vor, fiir einen ge-
hildeten und eifrigen Clerus durch ein Seminar in Wien Vorsorge zu treffen.
Diese Vorschldge tvurden vom Staatslcanzler Dr. Soria, dem Vicekanzler Dr.Jonas
II. dem so einflussreichen Bischof Urban von Laiharh auf das krdffigste und
irdrmste unterstiitzt. Der erste u. dritte Vorschlag scheiterten filr jetzt an
der Einrede des Bischofes von
» Orlandimis 1. c. 1. 14, n. 42. Sacchinns, Can. p. 95. Sorlter 1. c. p. 49—50.
- Cf. .supra p. 478.
159. Canisius S. Ignatio. 14. Octobris 1554. 495
159.
CANISIUS
SAXCTO ICJXATIO.
Vienna 14. Octobris 1554.
Ex autographo (2°; pp. 3; in p. 4. inscr. et reliquiae sig.).
Versio latina, saeculo XVII. (ut videtur) scripta, est in cod. monac. „Lat. 1606"
f. 130«— 131 ^
Maiorem epistulae partem (^Essendo la sua Maesta — reporteut manipulos
suos) , ad nostram scribendi rationem accommodatam , edidit Boero, Canisio p. 127
ad 129; ex quo libro eadem transcripta sunt in ,Cartas de San Ignacio'' V, 596 — 598.
Antiquae versionis latinae maiorem partem, compluribus verbis omissis, edidit Python
1. c. p. 104 — 107. Minores epistulae partes proponunt Sacchinus, Fuligatti , Agri-
cola, Alet, Seguin, Riess, Daurignac, Janssen etc.
Ferdinandum regem , episcoj}o labacensi sitasorc , Pragae ex deserti cuiusdam
monasterii honis collegium Societafis condere statuisse. Pragae viros degere Societati
amicissimos. Quam malo loco res 7'eligionis in Bohemin sint. Socios eo mitti opor-
tere perpetiendi, non disputandi studiosos. Pro Ferdinando rege, quod collegium vien-
nense iam cotistituerit , a singulis Societatis sacerdotihus missarum sacrificia offe-
renda esse.
lESVS
Molto Riverendo in Christo Padre mio
La gratia del S. N. Jesu Christo .sia con noi tutti Amen,
Essendo la Sua Maesta Regia andato a Boemia^, per visitar
quello Reame molto disuiato dalla vera et CathoHca fede, poi che
Hieronijmo de Praga e stato esaminato, et bruzato ^ com' vn heretico
nel Concilio Constantiense ^, piacque alla diuina prouidentia a mostrare
boni mezzi per introdure la Compagnia nostra in quelle bande. Et il
[Versio antiqua.] '
[lesus. Admodum reverende in Christo pater.]
Gratia Domini N. I. Chr. sit cum omnibus nobis Amen.
Quando Rex in Boemiam profectus est -, ut regnum illud multum a vera et Catho-
lica fide aberrans inviseret, Hieronymo Pragensi in Concilio Const[antiensi] examinato
et tanquam haeretico flammis exusto ^, placuit Divinae Providentiae apta subministrare
media ad invehendam societatem nostram in istas provincias. Initium huic sancto
" trovato Bo. Cart.
* Latina versio antiqua, de qua supra, hic ponitur (ex apographo P. FI. RiessS. J.).
Quae quadratis uncis inclusa hic sunt, a me ex autograplio versa et suppleta sunt.
- Ferdinandus circa 15. Augusti Vienna profectus et fere usque ad 10. Septembris
Pragae moratus est; 10.— 17. Septembris Podebradae, 19.-27. Septembris Pardu-
bitiae, 1. — 5. Octobris Brunnae (Briinn), quod Moraviae caput est, 9. Octobris iterum
Viennae fuit (Stalin 1. c. p. 393).
* Hieronymus Pragensis, loanni Hus amicus et consentiens, 30. Maii 1416 a
concilio de haeresi pertinaci et iterata damnatus et magistratui civili traditus est;
qui eum eodem die igne neca^dt.
496 ^^^- Canisius S. Ignatio.
principio di questa santa imprezza fece il Reverendissimo Labbaccense ^
Confessore della Sua Maiesta, pigliando 1' occasione d' vn monasterio
desolato de i frati Celestini^, et dicendo che non essendo piu de vn
frate in quello monasterio , sarria espediente de dar' il luogo con le
entrade sue alla nostra Compagnia per fare iui vn Collegio , sicome
in Vienna^. Et la Maiesta sua subito se mostro contento et deside-
roso a questa commutatione. Onde mi scrisse il ditto Reverendis-
simo de Boemia, che se mettesse la gente in ordine per incominciar
questo collegio et adgiungendo disse il sito del monasterio esser" in
terminis Boemiae, Lusatiae, Misniae et Slesiae, le quali sono prouintie
grandi et de molta importanza, ma credo che poco siano CathoHche.
lo 11 risposi , che s' esplicasse piu in particulare circa questo mona-
sterio, et che non pareria espediente, se la nostra Compagnia se re-
tirebbe [sic] alli luogi poco frequentati della gente, si come si trouano
certi monasterij, ma che per piu honore del Signore, et per maggior
edificatione del prossimo saria piu conueniente metter' il collegio in
una Citta principal de alcuna prouintia^, doue se potesse sperar la
[Versio aiitiqiia.J
proposito fecit Reverendissimus Labacensis ^ suae Majestatis Confessarius, occasione
alicujus monasterii derelicti fratrum Coelestinorum ^ ; asserens cum unicus ibi religiosus
sit super, expedire id cum suis redditibus nostrae societati attribui, pro Collegio, quale
Viennae est, erigendo ^. Quod Rex [illico] non libenter modo accepit, sed et avidum
se ostendit ejusmodi permutationis. Ideoque mihi scripsit dictus Reverendissimus
ex Boemia , ut et de hominibus et de aliis * inchoando Collegio opportunis mature
prospicerem ; addens situm Monasterii esse in finibus Boemiae , Lusatiae , Misniae
et Silesiae ; quae sunt Provinciae quidem amplae et raagni faciendae, sed ut arbitror
parum Catholicae. Respondi res dicti monasterii amplius explicandas esse: neque
consultum videri, ut societas nostra in locis a frequentia populi semotis, prout
aliqua monasteria reperiuntur, habitet; verum e majore Dei gloria et aedificatione
proximi fore, si collegium in metropoli cujusdam Provinciae ^ statuatur, unde copiosior
' Urbanus Textor.
- Congregatio Coelestinonim, ordinis sancti Benedicti, a sancto Petro de Morone,
r[ui postea Coelestinus V. papa fuit, saeculo XIII. instituta, in Germania ante Lutheri
tempora domicilia complura habuit. Inter quae monasterium erat, quod Canisius
hic significat: ^Sancti Spiritus" oybincnse, in Lusatia superiore (Oberlausitz) prope
oppidum Zittau in monte Oybin una cum arce regia sltum ; quod Carohis IV. impe-
rator romanus et Bohemiae rex litteris Lucae 17. Martii 1369 datis condiderat.
Ultimi eius monachi iique paucissimi anno 1546 sponte ex monasterio emigrasse
et Zittaviae in domo ad monasterium pertinente (^Vaterhof) consedisse feruntur [?] ;
paenultimus anno 1555 obiit (//<'>•;». Gitsf. Hasse, Geschichte der Sachsischen Kloster
in der Mark Meisson und Oberlausitz [Gotha 1888] p. 226—229. J. F. Buhmer,
Regesta Imperii VIII. [ed. Alf. Huber, Innsbruck 1877], 391. Christ. Ad. Pescheck,
Geschichte der CiJlestiner des Oybins [Zittau 1840] p. 20. 31. 113).
^ Ceterura Canisius ipse infra testatur Societatera iam antea — etsi tunc
quidem frustra — in Boheraiam invitatam esse. Cf. etiara infra, monura. 109.
* Sic versio antiqua ; sed Canisius de solis horainibus scribit.
' Melius foriasse versum esset: in praecipua aliqua civitate alicuius pro-
vinciae.
14. Octobris 1554. 497
messe piu copiosa per fructificar nelle anime per 1' amore di JESV
Christo crucifisso. Et questa mia litera, la qual parlo anche piu in
particulare% e presentata alla Sua Maiesta, et se determino de nouo,
che se faccia vn Collegio in Praga, mediante le entrade del ditto
monasterio, il quale era molto solitario, et in vn luogo mal securo.
Et cossi anche hoggi parlando con meco la sua Maiesta mi disse, che
voglia adgiongere dal suo quello necessario a questo Collegio, spe-
rando non pocho di frutto per questo mezzo nel suo Reame de Boemia.
Veramente se' da sperar grandissima edificatione et vtilita copio-
sissima nelle anime, poi che li nostri saranno intrati in Praga, doue
e il capo et metropolis de Boemia, et donde sono uscite quasi le prime
radici de queste heresie in Germania.
Et sappia V. R. P. che hauiamo in Praga tanto boni amici (sia
hx laude al Signor eterno) che habbiano offerito alla Sua Maiesta certi
prouenti per sustentar li nostri, etiam innanzi che e fatta alcuna
mentione del detto monasterio et Collegio ^. Hora se tratta delle
litere, le quali saranno mandate a Roma per promouere questo ne-
gotio. Domandano 12 persone, le quali anche haueranno il viatico
necessario per arriuar a Vienna, et poi da Vienna a Praga, la di-
stantia^ credo che sia de qua 60 milliaria Tudescha. Et cossi spero
[Versio antiqiia.J
animarum messis ob amorem lesu Cbristi crucifixi sperari possit. Atque hae meae
literae, quae haud paullo distinctius loquebantur ^' , Regi oblatae sunt. Is denuo
statuit. ut CoUegium Pragae fieret mediantibus reditibus illius monasterii, quod in
loco et solitario erat et minus tuto. Hodie vero etiam mihi locutus ajebat, se de
propriis necessaria isti Collegio additurum; spe fretus fore ut hac ratione suo
Boemiae regno non parum utilitatis accedat.
Certe speranda est summa aedificatio et lucrum ingens animarum , si nostri
Pragam fuerint ingressi; quod caput Regni et Metropolis est Boemiae, unde fere
prijnae radices et semina haereseon Germaniae pulhilarunt.
Sciat R. P. Vestra nos habere Pragae amicos tantopere nobis addictos (laus
sit aetemo Patri) ut Regi obtulerint certos reditus ad sustentationem nostrorum,
etiam prius quam ulla mentio fieret dicti monasterii et Collegii ^ lam agitur de
literis Romam mittendis ad promovendum negotium. Petuntur duodecim Collegae,
necessario viatico Viennam usque instruendi et porro Vienna Pragam (iter ^ puto
"" Verha la qual — particulare a Bo. et „Cart." omittuntur.
* Inter primos Societatis patronos pragenses, praeter Henricum Scribonium et
Antonium Brus (de quibus infra), praecipui fuisse videntur abbas monasterii sionaei,
ordinis praemonstratensis (Vitus Theophilus) et abbas monasterii S. Margarethae
brevnoviensis , ordinis benedictini (utrumque monasterium hodie quoque exstat:
alterum — Strahov — Pragae, alterum — Bfevnov — prope Pragam). Ac brevno-
viensis abbas Societatis schoLam imprimis a Canisio petebat, cui suos etiam fratres
instituendos tradere posset. Licet autem Matthiam abbatem, qui a. 1551 decessisse
fertur, id petiisse communiter scribant, ego coniecto a successore eius factum esse;
qui fuit loannes a Chotovv. nobilis Polonus (f 1575) {Mayn. Ziegclbauer 0. S. B.,
Epitome historica Monasterii Brevnoviensis [Coloniae 1740] p. 71 — 72. Beda
Dudik 0. S. B., Geschichte des Benediktiner-Stiftes Raygern II [Wien 1868], 60).
- Melius versum esset: intervallum inter Viennam et Pragam.
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 32
498 1^9. Canisius S. Ignatio.
clie que.sto Collegio pigliara tutti li Tudeschi da Sicilia et Italia.
Fra questi 12 vogliono hauer 2 Dottori Theologi, li quaH senza dubbio
troueranno occasione per eccersitarse fra quelli seducti et seductori
in Praga : doue pur li Consiliarij per la maggior parte sono Catholici,
siconie il Administratore, id est, locumtenente del Veschouo ^, perche
in tutta Boemia non se troua nessuno Veschouo. et stanno cossi per
cento anni in questo Schismate^
Iddio habbia misericordia con tante anime, lequali periscono, concio
sia cosa, che Boemia oltra Je noue secte contiene anche delle antiche,
sicome delli Pikardite^, Hussite etc. et communmente vogliono tutti
comnicare [sic] sub vtraque spetie. Ma poi che hanno anche pigliato
vn pocho della Liberta Lutherana, pare che la secta delli Hussite ua
piu et piu in declinatione, lassiando li stretti ieiunij et altre cerimonie
sue proprie, nelle quali prima et per molti anni si excitorono [sic] dili-
gentemente ^. II Signor ci dia la sua gratia per adgiutar questa nobile
parte dell' Imperio, et per reformar questi tempij del Signor Iddio, et
per redur li erranti al suo vero et summo pastore, vt sit vnus grex,
vnum ouile et vnus pastor''*.
lo vorria che tutti li qualj hanno de venire per fondar questo
Collegio, venessino ben' armati con la sancta patientia, et con vn
[Versio antiqua.J
esse sexaginta milliarium Gerraaniae) ita ut sperem nostros Germanos omnes ex
Sicilia et Italia ad hoc Collegium educendos. In his sint duo Doctores Theologi;
qui sine dubio occasionem invenient exercendi se inter seductos et seductores Pragae :
ubi tamen senatus ut phu-imum Catholicus est, uti et Administrator seu vices gerens
Episcopi ^ Nempe in tota Boemia nuUus est Episcopus ; fuitque regnum hoc in
centum retro annis in isto schismate-'.
Deus misereatur tot pereuntium animarum : quandoquidem Boemia praeter
novas haereses ex veteribus quoque nonnullas sectatur, nempe Picarditarum -, Hussi-
tarum , etc. vohmtque communiter omnes communicare sub utraque specie ; qu&n-
quam ex quo nonnihil etiam libertatis Lutheranae gustare coeperunt, videntur ab
Hussitarum secta paulatim deficere , relictis jejuniis austerioribus et caeremoniis
aliis ei sectae propriis , quibus initio ac multis deinceps annis religiosissime * vaca-
bant. Dominus det nobis gratiam juvandi hanc nobilem partem Imperii et refor-
mandi haec Dei templa, reducendique oves errantes ad suum verum ac summum
Pastorem, ut sit unus grex, unum ovilc et unus Pastor'*.
Cuperem omnes quotquot venturi sunt ad istiul Collegium inchoandum , esse
bene anuatos sancta patientia ac magno zelo, non tani disputandi quam tole-
* non si trova alcun Vescovo da cento anni addietro Bo. Curt.
^ Bo. et ..Cart." om. verha haec latina (vt sit etc).
' Henricus Scribonius (Pisek).
-' Picardi vel Picarditae asserebant eucharistiam non esse colendam ; in ea
non esse Christum, sed solum panem solumqne vinum, etc. Ac generatim quidem,
quicumque dogma transsubstantiationis reiciebant, tunc ^Picardi" vocati esse videntur,
maxime vero „unitas fratrum" sive illi, quos ^fratres bohemos" uunc dicere solemus
{Alf. Huber 1. c. IV, 109—110. 135).
•' Melius fortasse: «diligenter". ^ lo. 10, 16.
14. Octobris 1554. 499
grand' zelo non a disputare , ma a sopportare ^ et edificare questa
prouintia piu con li fatti clie con parole, vt cum seminauerint
in lachrymis, in exultatione metant, et reportent mani-
pulos suos^. Non altro per adesso, se non che ci racommendamo
tutti nelle sante orationi delli Reverendi Padri et fratelli, desiderando
sempre che siano molti intercessori et adgiutori per questa vignia
desolatissima et piena delle fere pessime, quae plus demoliuntur ^, quam
alij omnes aedificant\ Et perche la sua Maiesta hora ci ha dato
la assecuratione delle intrade molto bone per questo Collegio Vien-
nense, tahnente che con H fatti dimostra essere il vero fundatore et
Patrono del primo Collegio ^, et credo che non del ultimo in Germania ^,
io vorria che anche hauesse le 3 misse d' ogni uno sacerdote della
Compagnia , sicome V. R. P. sapera ordinare ^ , concio sia cosa , che
ultra le sperituaH [s/c] necessitadi la sua Maiesta ha molto de patire
neir Vngaria dalH Turclii, H quaH hanno fatto vna noua irruptione '^, et
hora ci possono dare grandi danni. II Signor vogHa darci la sua santa
[Versio antiqua.]
randi ' aedificandique hanc provinciam factis amplius quam verbis; ut cum semina-
V e r i n t i n 1 a c r y m i s , i n e x u 1 1 a t i o n e m e t a n t e t r e p o r t e n t m a n i p u 1 o s
s u 0 s 2. Aliud modo non occurrit, nisi quod nos omnes commendemus S. precibus Re-
verendorum Patrum ac fratrum, semper optantes, ut multos habeamus intercessores,
et adjutores in hac vinea desolatissima ac plena feris pessimis quae plus demoliuntur *,
quam alii omnes aedificant '^. Et quia Sua Majestas jam certos nos ac plane securos
fecit redituum [valde bonorum] h[uius] CoU. Viennensis , ita ut facto ipso ostendat
se verum esse fundatorem et Patronum primi Collegii * , neque ultimi ut opinor in
Oermania '" ; cuperem illi a singulis Sacerdotibus Societatis ofterri 3 [illas] missas,
prout ipsa R. V. P. rectius novit disponere ^ : quandoquidem praeter necessitates
spirituales , S. Maj. multa patitur in Hungaria a Turcis , qui novam irruptionem
feceruut '^, et nobis plurimum damni afferre possunt. Optimus Deus concedat nobis
suam sanctam gratiam juvandi has partes septentrionales. Viennae 14* Oct. 1554.
Indignus filius et servus
Petrus Canisius.
Reverendo in Christo Patri [meo, domino] Ignatio de Loyola Praep. S. J. Roraae.
* aedificent Riess.
^ Vertendum potius erat: „non disputandi , sed tolerandi" etc. Sacchinus et
Agricola : non ad disputandum, sed ad tolerandum.
2 Ps. 125, 5. 6. =* Cf. ler. 12, 10. Gen. 37, 83. ■• V. supra p. 484.
* Anno 1554 collegium viennense 120 discipulos habuit {Janssen I. c. IV, 401).
^ ,Lu^go, en siendo entregado algun Colegio a la Compania, el Preposito Ge-
neral avise a todas partes della universalmcnte, para que cada Sacerdote diga tres
Misas por el Fundador viviente y bienhechores ; para que Dios Nuestro Sefior , te-
niendolos de su mano, los augmente cn su servicio. . . . Todos los demas que viven
en los Colegios . . . , deben hacer oracion il la intencion mesma que los Sacerdotes
celebran" : Constifiifiones Societatis lesu P. 4 , c. 1 , n. 4 (Constitutioncs latinae et
hispanicae p. 109. 111).
" Anno 1554 castellum montanum Fiilek, quod metallorum hungaricorum pro-
pugnaculum quoddam erat, a Turcis captum est {Hatnmer 1. c. II, 240 — 241).
32*
500 160. loannes de Polanco Canisio. 15. Octobris 1554.
gratia per adgiutare questa parte Septentrionale. De Vienna 14 Oc-
tobris 1554.
Indigno iigliolo et seruo
Petrus Canisius.
t Al mio Reuerendo in Christo padre, Don M. Ignatio de Loyola,
preposito della Compagnia de lESV. In Roma.
In pagina quarta autographi manu eiusdem temporis scriptum est: ^Vienna
del Padre Canisio 14 di Ottobre. Riceuuta alli "21 di Nouembre."
160.
P. lOAXXES DE POL.AXCO S. J.
CANISIO.
Roma 15. Octol)ris 1554.
Ex apographo eiusdem temporis (2° min., p. 1), quod Vienna Coloniam ad
P. Leonardum Kessel missum esse videtur; in p. 2. manu antiqua scriptum est:
,t Exemplum literarum a Magistro Joanne de Polanco, Doctori Petro Canisio mis-
sarum* (Cod. colon. ,Epistt. ad Kessel. I" f. non sign.).
Epistula usus est Gothein I. c. p. 730 — 731.
Opera S. Ignatii effectum esse, ut Canisius ab episcopatu viennensi suscipiendo
liberaretur solamque eius adntinistrationem ad tempus gerere deheat. TJieodoricum
Canisium laudaf.
lesus t Maria.
Pax christi.
Charissime in christo Pater. Septem illa sacrificia mihi oblata,
si de Episcopatu Viennensi, non admittendo scriberem, mihi deberi
existimo, et a vestra charitate meo Jure (ut promissa) exigo '. Per-
fectum est enim patris nostri opera, vt onus illud minime leue a
vestra R. subeundum non sit. Scripsit quidem Regia maiestas pro
sua charitate Protectori Nostro Cardinali de Carpo ^, et alijs (ut opinor)
sed protector statim dissuasit oratori^, ne id tentaret, quod frustra
aliquando tentatum, sed nec modo facilius redditum esset: adijt nihilo-
minus orator summum Pontificem * , et eum Regis nomine orat , vt
vestram R. adigat ad Ecclesiam Vienensem adeundam, Negat statim
summus Pontifex se facturum, cumque urgeret orator, subdit se qui-
dem Regiae maiestati rem gratam facere uelle, sed societati nostrae
se nolle molestam" hanc inferre. Nam eius (inquit) opera indige-
mus etc. Cumque se conuerteret alio, ab hac spe excidens orator,
nimirum ut sine titulo, uel episcopalis dignitatis insignijs, administratio
episcopatus commendaretur R. Vestrae, donec Episcopus inueniretur.
Sic; molestiami
' Vide supra p. 487. - Vide infra, niouiim. 107.
^ Didaco de Lasso. A Polanco is „Dominus Didacus Lasso de Castiglia"
vocatur (Chronicon II, 267). * lulium III.
161. Canisius loanni de Polanco. 26. Octobris 1554. 501
de consensu patris nostri praepositi, et non alias, id concessit. Jam
ergo hoc agit orator Regius cum Patre nostro (cui rem totam re-
texit), vt V. R. administrationis huius imponi onus permittat, et non
dubito, quin fiet [sic\ eo modo, qui ad Dei gioriam, et edificationem
multorum sit cessurus quam maxime.
Charissimus frater noster Magister Theodoricus ^ incolumis ad nos
peruenit, et multis rationibus amabihs, et commendatus nobis est, sed
uel una eius puritas et candor sufficeret. Peruenerunt et duo illi
Canonici Nouiomagenses, qui multo citius iter confecerunt, et quamuis
minus sint nobis explorati, adhuc bene speramus de vtroque. Augeat
Germanicae vineae dominus operariorum fidehum , et strenuorum nu-
merum, ac virtutem. Vt eam quaqua 'uersus excolere, ut vitae aeternae
fructus ex ea off^erre uberrimos deo ualeant. Orationibus R. V. me ex
animo commendo, et fratrum nostrorum. Romae 15 Octobris. 1554.
161.
CANISIUS
P. lOAlNNI DE POIiATOO S. J.
Vienna 26. Octobris 1554.
Ex autographo (2°; pp. 2; in p. 4. inscriptio et part. sig.).
Apographum antiquum (saeculo XVII. scriptum esse videtur) est in cod. monac.
,Lat. 1606" f. 136^—137"; at in eo aliqua particula omissa est („De uiatico —
dependemus fideliter").
Particulam epistulae („Mecum velut cum parturiente — pro dignitate")
vulgavit Sacchinm, Can. p. 90—91; quae etiam est in editoris ^Katechismen" etc.
p. 24—25. Alteram habet Riess 1. c. p. 144.
Primam catechismi partem typis exscriptam mittit ac correctiones et jjreces pro
eo opere petit ; quod ipse magna cum animi trepidatione obeat. De religione instau-
randa, collegiis: kungarico , pragensi, viennensi, ingolstadiensi. Huius institutionem
et a Bavariae duce et a se urgeri. Ducis legatos catechismum petiisse. De vice-
cancellario , in communionem meritoriim Societatis admisso, episcopatu viennensi,
Lainio aliisque Viennam mittendis. Confirmat, quae ante scripserat: Socios Ingolstadii
neque in philosophica neque in theologica facidtate praeesse dehere. Germaniae prin-
cipes severam haereticorum coercitionem reformidare.
lESVS.
Pax Christi nobiscum Reuerende Pater.
Diutius quam par sit, respondere distuli, praesertim in excudendo
Catechismo et adiuuando Typographo ualde impeditus. Mitto primitias
Operis, cupioque non sokmi relegi, sed etiam emendari, qualiacumque
demum sunt ista, quae vtinam recte confici, foehciter excudi, et frugi-
fere tandem euulgari possent^. Locus adhuc est in fine corrigendi,
' Theodoricus Canisius.
- Pars igitur aliqua ^Summae doctrinae christianae" typis iam erat exscripta,
non integra ^Summa". Quod et probatur litteris Canisii 25. Martii 1555 datis.
502 161. Canisius loanni de Polanco.
si qiiid vobis correctione dignum videbitur. Mecum velut cum par-
turiente agitur, non possum non esse anxius, quamdiu partus non
exierit in lucem, ut Dei conspectui possit foetus offerri atque con-
secrari. Vestris interim precationibus promouete successum, vt quo
coepimus, eodem adspirante absoluamus debiturn hoc Deo, vobisque
tributum, Dominus lESVS in suam gloriam conuertat hanc mentis
meae trepidationem : expertus didici, quam procul absim ab ijs, qui
recte scribere et scripta edere norunt pro dignitate. Credo et spero
minus uobis negotij fore in conscribendis reliquis ^ : eorum magna tenet
nos et Regios expectatio.
Expectamus meliorem occasionem, vt quae ad Reformandum hic
Religionis statum proposuistis , fructum aliquem adferant , CHRisto
largiente.
Collegium Vngaricum ob perturbationes nouas et calamitosas in
eo Regno, nihil mirum, si hoc hijemis tempore iaceat^. Primum erit
deo duce Pragense Collegium, ad quod statim Rex vellet euocari 12,
nisi tempus obstaret, et pestis, quae breui extinxit vno die Pragae 124.
Dominus misereatur tot animarum, quae vtinam in fide decederent.
De quo Pragensi Collegio plura in literis ad P. Prepositum ^. Re-
uerendissimus D. Labbaccensis ita mecum statuit, quod etsi pluribus
in locis erigi collegia hic queant Societati (sicut prioribus etiam literis
indicaui) satius tamen atque consultius videatur, nunc praecipue ani-
mos ad haec duo Collegia confirmanda, Viennense et Pragense, ad-
iungere. Tertium ego Ingolstadiense constitui uelim, de quo nonnihil
quod scribam habeo. Fuit enim hic Secretarius Ducis Bauariensis,
uosque salutatos maxime per me voluit, quorum beneficentiam erga
se magnifice commendat'*. Et literas quidem Duci suo scriptas, qui-
bus Collegij causam explicabatis °, non ingratas fuisse dixit, sed differri
tamen expeditionem in Comitia Augustana ^, ut cum Rege nostro Dux
illic coram agat de me ad certos menses restituendo Ingolstadien-
sibus: ita fieri commodius posse, quae ad structuram Collegij con-
stituendi nostris opus esse viderentur. Ego vero spem addidi, ne
dubitarent a Rege tale quiddam posse impetrari: nostrum tres hic
esse Doctores '^, quorum vnus abesse posset ad tempus sine graui dis-
pendio, incommodoque. Literas etiam adiunxi ad Consiliarium nobis
1 Enchiridio parochorum et suninia theologica; v. supra p. 472—473. 485.
- Cf. supra p. 467. Turcae bellum suum persicum indutiis 30. Septembris
1554 factis (quas anno 1555 pax ipsa secuta est) finiverant ideoque copias omnes
in Hungariam ducere poterant {Hammer I. c. II, 236 — 237).
^ Litteras 14. Octobris 1554 datas dicit; v. supra p. 495—497.
* Henricus Schweicker, Alberti V. ducis sccretarius, mense Maio a. 1554 Romam
missus erat, ut collegium ingolstadiense ab Ignatio impetraret. Cf. supra p. 486.
'•" Vide supra p. 486".
•■' Constitutum erat comitia augustana 13. Novembris 1554 incipienda esse.
Coepta demum sunt 5. Februarii 1555 {Janssen III, 748).
" Canisius, Nicolaus Goudanus, Nicolaus Lanoius „doctores theologi" erant.
26. Octobris 1554. 503
peramicum, vt rei .structuraeque huius memoriam occupatissimis re-
fricarem ^. Orarunt priusquam hinc abirent Legati Ducis ^ , vt Cate-
chismum absolutum (nam de hoc aliunde cognouerant) in Bauariam
mittendum curarem ^. Probabile est , si arrideat opus principi , non
minus in Bauaria, quam in Austria pondus habiturum. Christus sibi
honorificum et multis frugiferum quod conamur faciat.
De uiatico mittendo facile curabimus, et remittendos huc esse
Germanos perlubenter audimus : veniant saltem illi quotquot mitti pos-
sunt, accipiant isthic mutuo, nos dependemus fideliter. Patronum
Regem habemus, qui numerum cupit hic frequentissimum esse: Nam
hoc tempore nullus est, qui possit facile in messem extrudi, schola
quattuor aut 5 distrahit e potioribus, in quorum locum si suffectos
haberemus alios, fructum tandem per nostros non Vienna, sed Austria
perciperet. Ea res Regi sane et Consiliarijs gratissima quoque foret.
Cancellarius ^ ingentes agit Patri^ gratias, suamque vicissim
operam omnem nostris offert, dicam et praestat, pro accepta illa com-
municatione meritorum Societatis omnium ^,
Septies pro patre meo Polanco sacrificare sicuti promisi, non
omittam, etsi non omni adhuc metu liberor'^. Sit mihi propitius do-
minus, vt a tali vexatione et laqueo eripiatur anima mea^
ne audiam, Euge, euge^.
Nondum desperauimus de aduentu R. P. Laijnez in Germaniam ^^.
Inueniamus hanc quaeso gratiam in conspectu ^^ Dei et patris
nostri, vt orphanis visitatio et consolatio isthaec anno saltem proximo
contingat.
Quod miratur sapientia tua, cur non approbem profitendi regendi-
que rationem penes nostros Ligolstadij existere ^- , Patri Goudano ac
' Doctorem Wiguleum Hundt dici puto, qui tunc munus npatrom" universi-
tatis ingolstadiensis administrabat ; cf. supra p. 425—426.
* Cum Schweickero Simon Thaddaeus Eck, cancellarius burghusanus, Viennae
fuit. Nam Conradiis Zeller, Alberti V. quaestor, inter 8. et 18. Novemhris 1554
notavit: ,So haben Herr Canntzler von Burckhausen vnnd Secretarj Schweickher
auf der Raysen geen Wienn zue Ro : Kij : Mt : vertzert 78 fl 4 sl 29 dl 1 hlr"
(* Codex accepti et expensi [Hofzahlamtsrechuung] 2. Febr. 1554 — 2. Febr. 1555,
f. 341 ''. Monachii in archivo provinciae Bavariae superioris). Haud recte igitur Agri-
cola sci-ibit Wiguleum Hundt Viennam tunc niissum esse (L. c. Dec. 2, n. 17, p. 30).
^ Simon Thaddaeus Eck paulo ante Alberto diici proposuerat, ut catechismum
pro ,elementariis" ab universitate ingolstadiensi conscribendum curaret ; catechismos
enim, quos synodu.s provinciae ecclesiasticae salisburgensis mense Decembri a. 1553
habita commendasset, longiores et obscuriores esse {yU. Knijpfler, Die Kelchbewegung
in Bayern unter Herzog Albrecht V. [Miinchen 1891] p. 11. 14).
' Doctor lacobus lonas vicecancellarius; cf. supra p. 483. 485. * Ignatio.
" Qua ratione haec ^communicatio meritorum Societatis" facta sit, ex litteris
conici potest, quibus S. Ignatius Romae 30. Novembris 1550 Alphonso de Villalobos,
episcopo squillacensi, idem donum tribuit. Editae sunt in „Cartas de San Ignacio"
II, 442—443. 274—275. ^ Cf. supra p. 487. 500. « Ps. 123, 7.
9 Ps. 89, 16; 69, 4. '" Cf. supra p. 472. 479. 483.
" Gen. 30, 27; 32, 5 etc. »2 Cf. supra p. 486;
504 161. Canisius loanni de Polauco. 26. Octobris 1554.
mihi sic videtur, neque Principi, nequc academiae illi vnquam placi-
tuium, vt nostri maiores sibi partes quam professorum vendicent.
In Sicilia noui quid fiat ^ : in Germania fieri idem haud posse videtur,
praesertim vbi scholae iam sunt constitutae. Bis igitur nostri magnam
sibi conflarent sine fructu inuidiam, tum quod in artium facultate
hoc regendi ius, etiamsi princeps offerret, in se reciperent, tum quod
Ingolstadij duo sint iam Theologi Doctores ^, qui non sinent sibi poste-
riores, id est, nostros, praeferri, etiamsi Doctores mittantur. Et magni
refert, initio cum professoribus istis conuenire, paulatimque comparare
authoritatem, quam peregrinis et ecclesiasticis aegre permittunt Ger-
mani. Igitur etsi nostro instituto non repugnet, academijs praesse
atque prospicere, tamen haud perspicere possum, qui expediat in gym-
nasijs ita constitutis talem prouintiam suscipere, inuidiosae nouitatis
subire periculum, intractabiles istorum animos regere, et inter haere-
ticos, qui in hisce academijs abundant, tueri ac retinere disciplinam.
Occupauit magnatum omnium animos isthaec persuasio, sine seditione
institui non posse seriam, debitamque disciplinam, permittendum esse
suae quemque fidei et conscientiae, castigandum uero neminem acrius.
Qua de re latius alias. Verum caecus ego de coloribus apud ocula-
tissimum, Rem fortasse non satis assequor: quod tamen in mentem
venit, aperio sapicnti.
Miror nihil allatum esse nuntij, venisse Romam M. Theodoricum ^
et post eum Nouiomagenses Canonicos alios vna cum Nicolao.
Etiam atque etiam rogo Pater, mei ut memineris in sacrifitijs
precibusque tuis. Salutatum mihi cupio R. P. Olaue et P. Frusium.
De reditu P. Schorichij saepe meminit Reuerendissimus D. Labbac-
censis. Vtinam primo vere possit adesse, suamque iuvare patriam,
quando iam praeteriere anni duo a Rege concessi ipsius studijs. Do-
minus lESVS Vngariae iam misere periclitantis, et Germaniae tumul-
tuantis misereatur, nostrasque operas conuertat in summam glo-
riam suam.
Viennae 1554, 26 Octobris.
Fihus tuus Petrus Canisius.
t Al mio Reuerendo Padre M, Gioan Polanco della Compagnia
de lESV in Roma.
In pagina quarta epistulae autographae nianu eiusdeni temporis scriptum est:
„1554 Vienna dm. Canisio 26 d'Ottobre. Riceuuta alli 21 di Nouembre."
* Statutum erat , ut tota universitas Messanae condenda , in qua non solum
theologi, sed etiam iuris periti et medici futuri erant, rectori coUogii Societatis
subesset {Polancus 1. c. I, 364).
* IngoLstadii Michael Wagner auno 1558 et Georgius Thcander anno 1554
theologiae professores constituti sunt {Mederer 1. c. 1, 234—238).
* Theodoricum Canisium.
162. Schorich Canisio. 29. Oct. 1554. 163. lulius III. Canisio. 3. Nov. 1554. 505
162.
P. PETRrS SCHORICH S. J.
CANISIO.
Roma 29. Octobris 1554.
Ex Gothein 1. c. p. 771; qui p. 795, n. 128 scribit se ea hausisse ex .Koln.
Archiv" (ex quonam archivo coloniensi, codice, fasciculo, folio ea descripserit , non
indicat) .
Dc collegio gerrnanico.
Refert Gothein anno 1552 a S. Ignatio Roniae „colle(jium germa-
nicum institutum" et co?nplures in illud Germanos admissos esse. „Da
erfolgte i. J. 1554 der erste RUckschlag. Wir hahen ihn schon friiher
kennen gelernt: Diese deutschen Studenten strdubten sich gegen die
jesuitische Erziehung, sie verlangten auch in Rom ein Stuck ihrer aka-
demischen Freiheit und Selbstverwaltung. Die Mehrzahl musste — verba,
quae signis , et ' includemus, Gothein ipsius Schorichii esse significat —
,ivegen hartndckigeti Ungehorsams und ivegen Conventikelivesens , tvobei
sie sich ihre eigenen Gesetze geben und das Kollegium nach ihrem Willen
gestalten ivollten', entlassen werden."
Haec autem se accepisse scribit CTothein (1. c. p. 438. 789) ex epistula Roma
Coloniam ad KesseJium missa 29. Septembris 1554 a Petro Schorichio, quem Ignatius
Vienna Romam evocaverit ad collegium germanicum gubernandum. Verum S. Igna-
tius de Schorichio Romam advecto Roma 27. lunii 1553 Urbano Textori, episcopo
labacensi, scripsit: „Nullo modo auctor fui eius adventus. . . Ipsi efflagitanti (pro-
fectus sui spiritualis desiderio) ut sibi ad urbem accedere liceret annuendum fuit. . .
Nondum satis eum maturasse (in doctrina praesertim) scio." ' Postea e Societate
dimissus esse videtur. Utrum autem Schorichius (vel Gothein?) aliquautulum
rei actae modum excesserit necne , alii diiudicent consideratis maxime testimoniis,
quae gravissima atque ex ipsis fontibus hausta recitavit Card. Steinhnber 1. c. I,
17 — 31. Labitur certe iterum Gothein, cum affirmat Ignatium, ut illas collegii
germanici calamitates et tempestates occuleret , in Germaniam ad Canisium epi-
stulam illam misisse, quae est in „Cartas de San Ignacio" VI, 439 (sribit in ea
Ignatius : collegii res prospere procedere ; unum tantum , quod insolens esset , di-
missum). Nara ea epistula data est 23. Novembris 1553 (vide supra p. 441) ; tumultus
autem illi, si Gothein credimus, primum exorti essent anno 1554.
163.
luiiius in.
Pontifex Maximus
CANLSIO.
Roma 3. Novemhris 1554.
Ex „Actis Sanctorum lulii" VII (Autverpiae 1731), 486—487 (in nova editione
[Parisiis et Romae 1868] p. 497—498) ; in quibus has litteras evulgavit P. loannes
' Cartas de Scin Ignacio III, 404—405.
506 163. lulius III. Canisio.
riuiiis (Pien) S. J. , exemplo usus, quod Romae a P. Ignatio Pinio S. J. ex ipsa
,.rainuta ' originali" (commentario ad certam et firmam formam redacto) descriptum
esse asserit, quae ibidem in archivo Societatis asservetur.
Edidit easdem litteras etiam Boero, Canisio p. 467 — 470, ex eadem „minuta",
(juae tunc quoque supererat (cf. ibidem p. 111 — 112); nunc autem ubi exstet , me
quidem latet. £x Actis Sanctorum transcriptae sunt in „Cartas de San Ignacio'^
IV, 535—588.
In codice nostro „Brevia et Rescripta antiquiora" n. 43 prior quidam commen-
tarius harum litterarum exstat, quem vel Didacus de Lasso vel officialis aliquis
curiae romanae S. Ignatio examinandum proposuisse vidctur, antequam litterae
ipsae in certam formam redigerentur.
Apographum ipsarum litterarum , eodem paene tempore scriptum , Viennae
exstat in archivo supremi collegii eorum, qui imperatori a rebus sacris sunt (Cultus-
Ministerium). Quod ante aliquot annos vidi quidem, sed nescio quo pacto cum
ceteris exemplis non contulerim.
Pontifex Canisium oh eiiis virtiites atque ut Ferdinando regi satisfaciat, epi-
scopatus viennensis „in spiritualihus et temporalibus administratorem" ad annum
constituit eique potestatem trihuit, ea, quae iurisdictionis sint , per se vel alios, quae
autem ordinis, per quemvis episcopum faciendi, beneficia ecclesiastica conferendi, de
reditu episcopatus disponendi etc. Capitulo ecclesiae cathedralis, clero, p)opulo j)'*'^^-
cipit, ut Canisio oboediant ; archiepiscopo salisburgensi mandat , ut eundem siiffra-
yaneum habeat et tueatur ^.
Dilecto filio Petro Canisio, presbytero ex Societate Jesu, magistro
in theologia".
Dilecte fili, salutem''. Cupientes ecclesiae Viennensis [?] ', provinciae
Saltzeburgensis ^ , ad praesens certo modo pastoris solatio destitutae,
* In litteris archetyjjis haec rerha scciita esse tidentur: lulius PP. III.
^ salutem etc. comm. prior. Dilecte Fili, salutem et apostolicam benedictionem Bo.
Quod in archetypo quoque fuisse 2)uto. "^ Sic. Sed legendum videtur: Viennensi.
' Minuta = ^abbozzo di scrittura, prima perscriptio, informatio, commentarius"
{Gaet. Moroni, Indice del Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica IV [Venezia
1878], 391).
^ In his litteris , praeter alia, duo notatu digna sunt: 1. Pontifex dioecesim
viennensem ^suffraganeam" dicit archidioecesis salisburgensis. Eam ^exemtam"
esse et Fridericus Nausea episcopus viennensis paulo ante asseruerat {Wiedemann
1. c. I, 106), et postea affirmatum est („Das Wiener Bisthum war von Anfang schon
exemt" : M. Hausle, „Wien", in „Kirchen-Lexikon" ed. a H. J. Wetzer et B. Welte
XI [Freiburg i. Br. 1854], 980). 2. Capitulum ecclesiae cathedralis viennensis
Canisio episcopatus administratori „tamquam patri et pastori animarum suarum"
oboedire iubetur. De eodem capitulo loannes Faber episcopus viennensis (1533
ad 1541) scripsei'at: „Das Domcapitel, die Capitularen . . . wollen exemt und frei
sein und der Bischof ist ihnen eine ziffera nulla." Ac Nausea eius successor con-
questus erat: „Episcopum nihil liabere iurisdictionis in Canonicis" {IViedemann 1. c.
n, 2 — 3. Studien und JVIittlieilungen aus dem Benedictiner- und Cisterzienzer-Orden
4, Jahrg., II [Wurzburg-Wien 1883]. 162).
' Etiam in antiquo illo chronico Bruschio-IIeroldiano episcopatus viennensis
metropoli salisburgensi subditur (Chronick oder kurtz Geschichtbuch aller Ertz-
bischouen zu Mayntz Durch Caspar Bruschen in Lateyn. beschrieben , durch
Johann Herolden verteutscht [Franckfurth am Mayn 1551] f. 31 2 b).
3. Novembris 1554. 507
personam secundiim cor nostrum utilem et idoneam praeficere, et ne
interim ecclesia ipsa in spiritualibus, et temporalibus patiatur, oppor-
tune providere: et attendentes, quod tu, ob tuam in Deum pietatem,
et literarum scientiam, ac in spiritualibus providentiam, et tempora-
libus circumspectionem , diversaque alia virtutum dona, quibus per-
sonam tuam illarum largitor Altissimus multipliciter insignivit, eccle-
siam praedictam, illius durante vacatione, scies, voles, et poteris
salubriter regere, et feliciter gubernare, ac eidem ecclesiae in illius
regimine, et administratione plurimum utilis et fructuosus esse : motu
proprio , et ex certa nostra scientia , ac de Apostolicae potestatis
plenitudine, contemplatione etiam charissimi in Christo filii nostri Fer-
dinandi, Romanorum et Ungariae regis illustris, in imperatorem electi ^
quem hoc summopere cupere intelleximus ; te, de quo ex praemissis
plurimum in Domino confidimus, ipsius ecclesiae in spiritualibus et
temporalibus administratorem ad annum", intra quem eidem ecclesiae
de idoneo et utili pastore providebimus, Apostolica auctoritate consti-
tuimus, et deputamus, plenam, et liberam eiusdem ecclesiae curam et
administrationem tibi in eisdem spiritualibus , et temporalibus , anno''
huiusmodi durante, plenarie committendo ~.
Volumus autem, quod, administratione huiusmodi durante, in dicta
ecclesia, ac civitate, et dioecesi Viennensi, ea, quae jurisdictionis ex-
istunt, per te ipsum, vel alium, aut alios, quos nomine tuo possis sub-
stituere, libere exercere: quae vero Ordinis fuerint, per Catholicum
antistitem, gratiam et communionem dictae ' Sedis habentem, exerceri
facere, ac quaecumque beneficia ecclesiastica cum cura, et sine cura,
secularia, et quorumvis Ordinum regularia, ad collationem, et pro-
visionem, praesentationem, electionem, et quamvis aham dispositionem,
pro tempore existentis episcopi Viennensis pertinentia, conferre, et de
illis providere, ac ad illa praesentare, et ehgere, aliasque de illis, nec
non debitis et consuetis mensae episcopalis Viennensis supportatis
oneribus, de residuis illius fi^uctibus, redditibus, et proventibus dis-
ponere Hbere et hcite valeas in omnibus, sicuti episcopi Viennenses,
qui pro tempore fuerunt, illa conferre, et de illis providere, ac ad
illa praesentare, et eligere, aliasque de illis, nec non mensae prae-
dictae fructibus, redditibus, et proventibus disponere potuerunt, seu
" ad nostrum et apostolicac sedis beneplacitum comm. prior ; sed in margine
correctum est: ad annum.
^ beneplacito comni. prior ; sed correctnm est : anno. "-■ Sanctae Bo.
' Memoratu fortasse dignus hic Ferdinandi titulus ^in imperatorem electus".
„Imperator electus'' idem a principibus electoribus consalutatus est Francofurti ad
Moenum 24. Martii 1558, postquam Carolus V. imperio ac nomine imperatorio se
abdicavit.
2 Ex lectionibus variantibus sub ' et "" positis haec intelleguntur : In eo erat,
ut Canisius episcopatum tanto tempore administrare iuberetur, quanto pontifici vide-
retur. At Ignatius effecit, ut tempus illud ad unum annum restringeretur.
508 163. lulius III. Canisio. 3. Novembris 1554.
etiam debuerunt : alienatione tamen quorumcumque Ijonorum innnobi-
lium, et pretiosorum mobilium dictae mensae penitus interdicta ^.
Quocirca discretioni tuae, ut curam, et admini.strationem prae-
dictas, ut praefertur, sic solicite geras. et fideliter prosequaris, quod
ecclesia ipsa gubernatori provido, et fructuoso administratori gaudeat se
commissam ; utque [.s/r] praeter aeterna retributionis praemia, et dictae
Sedis benedictionem, et gratiam exinde uberius consequi merearis: nec
non dilectis filiis, capitulo et vassallis ecclesiae, ac clero, et populo
civitatis , et dioecesis praedictarum " per praesentes mandamus , ut
capitulum tibi tamquam patri et pastori animarum suarum humiliter
intendentes exhibeant tibi obedientiam, et reverentiam debitas, et de-
votas; et clerus te benigne recipientes, et honorifice pertractantes,
tua salubria monita, et mandata suscipiant Immiliter, et efficaciter
adimplere procurent: popuhis vero te devote suscipientes, tuis monitis,
et mandatis salubribus humihter intendant, ita quod tu in eis devo-
tionis filios, et ipsi in te patrem benevolum invenisse gaudeatis: vas-
saUi autem praedicti te debito honore prosequentes , tibi fidelitatem
solitam, ac consueta servitia, et jura tibi ab eis debita integre ex-
hibere procurent; alioquin sententiam, sive poenam, quam rite tuleris
seu statueris in rebelles, ratam habebimus, et faciemus, auctore Do-
mino, usque ad satisfactionem condignam inviolabiliter observari.
Rogamus quoque et hortamur attente praefatum Ferdinandum,
et venerabilem fratrem Archiepiscopum Saltzeburgensem '' ^ , eidem
archiepiscopo per Apostolica scripta mandantes, quatenus te, et prae-
fatam ecclesiam ipsius archiepiscopi suflfraganeam habentes pro nostra
et dictae Sedis reverentia propensius commendatos, in ampliandis et
conservandis juribus vestris sic vos benigni favoris auxilio ' prosequan-
tur, quod tu, eorum fultus praesidio, in commisso tibi ejusdem eccle-
siae regimine possis Deo propitio prosperari, ac Ferdinando regi a
Deo^ perennis vitae praemium, et a nobis condigna proveniat actio
gratiarum, ipseque archiepiscopus proinde divinam misericordiam, ac
nostram ac dictae Sedis benedictionem et gratiam uberius valeat'
» Bo. haml recte : piaedictorum.
"' Salzteburgensera Bo.
" Sic Coti.; Acfa et Bo. minus recfe: auxilia.
'' adeo Acta, Cart., Bo.; a Deo conun. prior., idqae rectissiine; proxime enim
xeqmtur: et a nobis. * valeant Acfa, Bo.
' Dioecesiin viennensem eo tempore civitatem et 14 tantum parochias rusti-
canas complexam esse testatur loseph Ofhmariis (-ardinalis Raiisrher, archiepiscojtus
viennonsis, in litteris pastoralibus, quas, Canisio in catalogum beatorum rehito.
9. Aj^rilis 1865 ad fideles archidioecesis suae dedit (cf. „Der selige Petrus Cani-
sius. Hirtenschreiben" etc. [Wien 1865] p. 35).
* Michael a Ktienburg archiepiscopus salisburgensis electus erat 21. lulii 1554;
consecratus est 6. lanuarii 1555 [los., Franc, Paiil. Mezi/er 0. S. B., Historia Salis-
burgensis [Salisburgi 1092] p. 591-602).
164. Canisius Martino Cromer. 6. Novembris 1554. 509
promereri. Datnm^ Romae aputl S. Petrum die tertia Novembris
MDLIV, anno quinto ^
Pinii asserunt minnfae archetijpae haec suhscrijifa esse:
„Mami propria Cardinalis Putei" (lacohi dal Pozzo , dn Puy?) cardinalis
preshyferi S. Simeonis * ;
Attento consensu Praepositi Generalis, et quia rex supplicat, et minuta est in
fornia, potest expediri. la. Cardinalis Puteus.
Manu P. Polanci secrefarii :
Expeditioni hujus brevis nomine meo et totius Societatis consentio.
„Propria manu S. Ignafii:" Ignatius.
1G4.
CANISIUS
HARTIXO CROMER,
secretario regio et canonico ecclesiae cathedralis cracoviensis -.
Yienna 6. Novembris 1554.
Ex apographo eiusdem temporis; quod pro Stanislao Hosio, episcopo var-
miensi, conscriptum esse videtur, nuncque Gothae exstat in bihliotheca ducali, cod.
,Nr. 38r, f. 46.
Ex eodem apographo epistulam primus edidit Ernestus SaJomon Cyprian in
^TabuIario ecclesiae Romanae seculi decimi sexti, in quo monumenta restituti calicis
Eucharistici totiusque concilii Tridentini historiam mirifice iUustrantia continentur"
(Francofurti et Lipsiae 1743) p. 576 — 577.
CoUegium Societatis a Stanislao Hosio episcopo varmiensi instituendum nrget.
De collegio Oeniponte condendo. Lihri „de emendanda repuhlica" ah Andrea Fricio
editi gravem censuram agit. Queritur Cracoviae lutheranos edi libros.
Gratiam domini Jesu nobiscum sempiternam.
Pergratae mihi fuerunt literae tuae, Reuerende domine, quas ego
post abitum a nobis tuum vnicas accepi, neque praeterea in hunc
usque diem quicquam intellexi de colonia sodalicij nostri, sicuti ambo
cupiebamus, in Prussiam deducenda ^. Mirantur et nostri, quos Romae
admonendos de hoc instituto curaveram, merum et diuturnum intercedere
"■ Datum nec quicquam aliud hahef comm. prior.
*• Pontificatus nostri anno quinto Bo. Atque ifa efiam in archefypo scriptiim
fuisse vero simillimum esf.
' In ,Actis Sanctorum" asseritur Puteum tunc „Signaturae gratiae Praefectum"
fuisse. Ciaconius-Oldoinus (1. c. III, 773) et Cardella (1. c. IV, 314) affirmant eum
a Paulo IV. signaturae modo gratiae, modo iustitiae praepositum esse.
- Marfinus Cromerus Everardo Mercuriano, Societatis lesu praeposito generali,
Heilsberga 20. Martii 1574 scripsit: ,Ex quo P. Canisium, et alios qvosdam de ista
ipsa societate Viennae in Austria cognovi ( . cognovi autem ante a]iqvot et viginti
annos primus, ni fallor, Polonorum.) adamavi eam, dedique operam, vt eius Polonia
nostra et Prussia expers non esset, Non illius qvidem , sed nostra ipsorum gratia"
(ex * epistula Cromeri archetypa, quae est Romae in archivo regio [archivio di stato],
Convol. : „Archivio dei Gesuiti: Lettere 1548—1575").
^ Vide supra p. 458 — 460.
51() 164. Canisius Martino Cromer. 6. Novembris 1554.
sileiitium, voliiti vana iuvandae in Christo Prussiae spe lactarentur.
Qvare a nostris nihil neglectuni vides, qui si adhuc venturi sunt, non
solum ad Mafaeum quem nominas Archiepiscopum ^, verum etiam ad
pontificem max. et ad praepositum nostrum D. Ignacium serias mitti
literas et preces D. Varmiensis^ optarim. Ac praeterea mihi con-
sultum fore videbitur, si Romae constituatur aliquis, qui necessario
viatico instruat profecturos: nisi forte dum Vienna transibunt, hic
denuo ut sumptus necessarios accipiant, vestra quoque liberalitas ef-
ficiet. Rex breui ah'am mittet coloniam e nostris Pragam , ac for-
tassis etiam, ut audio, Oenipontum. Dominus Jesus ecclesiae suae
salutares faciat nostros conatus.
De Andrea Fricio regio secretario, cuius opus de emendanda
republ. nunc excusum typis dedit Oporinus, hoc vnum addam, vereri
me admodum, ne et authori, et regi, regnoque vestro futurum sit
dedecori quod ille cum tot apologijs adfert de ecclesia ^. Elegantiam
* Marcum Antonium Matfei archiepiscopum theatinum significat ; cf. supra p. 460.
- Stanislai Hosii episcopi varmieusis.
* De Andrea Fricio Modrevio (Andreas Frycz Modrzewski) , secretario regio
et advocato volboriensi , ViriUus Mnsaeiis H)/poreas (Andreas Trzycieskiego) in
^Elegia de sacrosancti evangelii, in ditione regis Poloniae, post revelatum Anti-
christum, origine, progressii et incremento" cecinit:
,,Nec minor et Fricio debetur gloria, cum sit
Ingenio niagnus, magnus et eloquio.
Quem morum gravitas, doctrina amplissima rerum,
Christiaco primis aequat in orbe viris,
Scriptaque fecerunt tibi formidabilis ut sit
Dire Papa, aeterno tempore digna legi."
Anno 1551 Cracoviae ex officina Lazari in lucem primum emissi sunt Frlcii „De
eraendanda republica comment. LL. V quorum primus de moribus, sec. de legibus,
tertius de bello , quartus de ecclesia , quintus de schola ad Regem , Senatum , Pon-
tifices, Presbyteros, Equites populumque Poloniae ac reliquae Sarmatiae" (8").
Opus Sigismundo Augusto Poloniae regi ab auctore dedicatum est et saepius typis
exscriptum: latine Basileae a. 1554 (apud loannem Oporinum), 1557, 1559 (2 tomi
in 20), germanice ibidem 1557 (2»), polonice Wihiae 1770 (8°). De editione ba-
sileensi anno 1554 facta Hosius 23. lanuarii 1553 Heilsberga ad Andream Zebrzy-
dowski episcopura cracoviensem scripsit: ,Nunc liber is a Croraero mihi missus
est . . . , quo non credo quicquam adhuc in Regno Poloniae scriptum esse pernicio-
sius et ad inflanmiandum contra nos invidiam saecuhirium aptius. . . ludicium de
scripturis penes queravis de plebe vult esse potius quam penes nos Episcopos. . .
Interea tamen nec equestri parcit ordini, nec in ipsam Regiam Maiestatem videtur
esse mitior." Eidem episcopo cracoviensi paulo post Nicolaus Dzierzgowski archi-
episcopus gnesnensis, Hosii rogatu, coramendavit, ut bibliopolis cracoviensibus illius
operis venditione interdiceret. Quod etiam universitas lovaniensis in suo librorum
catalogo anno 1558 edito proscripsit. Cura autcm Hosius in ^Confessione fidei catho-
licae" anno 1551 nomine synodi piotrcoviensis edita et anno 1553 primum typis
exscripta aliquas Fricii sententias (quas proxime ex eiusdem ^Dialogis de utraque
specie coenae Domini" a. 1550 editis hausisse A'idetur) refellisset, is Hosii argu-
mentis ,.\pologias" opposuit; quas anno 1554 adiunxit libro „De ecclesia", qui operis
,De republica" quartus erat, tunc primum in lucem emisso; nam anno 1551 Cracoviae
165. S. Ignatius Canisio. 21. Novembris 1554. 511
et libertatem illi concedo : in sacris doctrinam, qviae sobiietatem sapiat S
non tribuo. Et quid opus erat pontificem, Episcopos, Synodumque
Tridentinam sic traducere, sectarijs favere, damnatis iam olim errori-
bus patrocinari, hoc praesertim tempore tam exulcerato, quam maligno,
ubi scandalorum abunde sat est, licet istiusmodi homines frigidam non
suflfundant, et igni, ut dicimus addant oleum. Sed haec ego Polonicae
ecclesiae amans dixerim, non quod censor esse velim : tantoque iustio-
rem hinc moerorem accipio, quo tristiora huc nuncia perferuntur de
tumultuantibus istic in religionis causa vulgaribus animis. Xec probo,
quod Cracoviae Lutheranos authores excusos Vienna nunc videat, cath-
olicos autem fere nullos accipiat^. Canisium qvaeso commendatum
habeat sibi dignitas tua, qvam seruet Deus opt, max. Viennae 6. No-
vembris 1554.
Servus in Christo
Petrus Canisius de societate Jesu
theologus minimus.
Reverendo domino Martino Cromero Secretario Kegio, patronoque
summe colendo.
De hac Canisii epistula Hosius Heilsberga 11. Maii 1555 Canisio scripsit:
„Ostendit mihi . . Cromerus noster, quae scripsisti de Fricio, de quo recte iudicasse
videris. Contra quem autem librum apologiae istae conscriptae sint, puto te non
ignorare." ^ Apographum epistulae huius canisianae Hosius una cum litteris asser-
vabat, quas a viris sumrais acceperat. Eius autem archetypum fortasse significat,
Varsovia 30. lanuarii 1556 Cromero scribens: „Canisii litteras, quarum oblitus
videbaris, tibi remitto." *
165.
SAXCTUS IGXATIUS
CANISIO.
Roma 21. Novembris 1554.
Ex „Cartas de San Ignacio" IV, 483—484. 869—370; in quod opus haec
epistula transcripta est ex codice epistularum S. Ignatii, qui antea in archivo So-
cietatis romano exstabat (1. c. p. 369, adnot. 1).
eum edere vetitus erat. Paulus IV. in ^lndice" anno 1559 promulgato omnia Fricii
opera ,prohibuit" {Sim. Sfarovolscius, Scriptorum Polonicorum A7i'.17W.V7'.4S' [Franco-
forti 1644] p. 81. /. G. Th. Graesse , Tresor de livres rares et precieux IV
[Dresde 1863], 556. Reusch , Index I, 438. Hosii Epistolae II, 79. 80. 475. 495
ad 496. 517. 519—520. 1041. P. Bayle, Dictionnaire historique et critique III [5<= (5d.,
Basle 1738], 403. X Iul. Bitkowski , Dzieje reformacyi w Polsce od wej.scia j^j do
Polski az do jej upadku I [Krakow 1883], 689-699). » Cf. Rom. 12, 3.
2 Ita V. g. loannis Spangenbergii Herdessiani, ,apud Northusianos verbi Dei
ministri", ^Computus ccclesiasticus" Cracoviae prelum subiit annis 1543, 1546,
1547, 1554; ibidem alia Spangenbergii opera typis descripta sunt: ^Dialectica"
a. 1548, „Rhetorica" a. 1550, „Trivii Erotemata" a. 1552 {Theod. Wierzbowski,
Bibliographia Polonica XV ac XVI ss. II [Varsoviae 1891], 2. 98-99. 88. 92. 96;
ni [Varsoviae 1894], 52. 57). ^ //o.s// Epistolae H, 1041.
* Ho.'<ii Epistolae II, 662.
512 165. S. Ignatius Canisio. 21. Novembris 1554.
Qnae Ferdinandus rex a pontifice jietierit , concessa esse ; nisi quod caletndi-
nariis a regc condendis monasteria deserta attribuere non liceat.
IHESVS.
La soiiima grazia, etc. Nella informazione vostra originale si
manda la risposta punto per punto di quello che si e ottenuto da
Sua Santita, ed e quanto si pretendevai, in fuora della facolta di
incorporare negli otto ospedali quelli monasteri, il clie non si concede,
per essere tale la usanza degli eretici, coi quali non e buono con-
venire , ne mostrare di approvare il fatto loro empio con 1' esempio
della pieta del Re ^. Darete a Sua Maesta la mia lettera scritta in
lingua spagnola ^ e anche la patente del Cardinal Puteo * : e della ^
informazione per voi mandata mostrerete a Sua Maesta e a chi sara
per quella commesso, Delle altre cose mi rimetto a quello che scri-
vera M. Polanco.
Dio Nostro Signore dia a tutti grazia di conoscere ed eseguire
sempre la sua santissima volonta.
Di Roma, 21 di Novembre 1554.
IHESVS. A M. Pietro Canisio. Vienna.
lesus.
Summa gratia etc. Ipsius vestrae informationis exemplo singulisque eius capi-
tibus ascripta mittimus, quae a sanctitate sua impetravimus ; obtinuimus autem, quae-
cumque petita erant ', praeter facultatem monasteriorum illorum octo illis valetudinariis
attribuendorum ; hoc enim non conceditur, cum haeretici sic agere soleant, quibuscum
convenire non expedit , ne impia eorum facinora regiae pietatis exemplo com-
probare videamur ^. Regiae maiestati litteras meas hispanice scriptas ^ atque etiam
diploma a cardinali Puteo confectum * tradito : informationem autem a te missam
maiestati suae monstrato, et quibus hoc negotium ab eadem commissum erit. De
ceteris rebus M. Polancus ad vos perscribet.
Deus et dominus noster omnibus nobis gratiam suam concedat, qua sanctissimam
eius voluntatem semper cognoscamus atque exsequamur.
Roma 21. Novembris 1554.
lesus. M. Petro Canisio, Viennae.
" Sic „Cartas" ; sed legendum esse videtur: la.
' lulius III. litteris 14. Februarii 1555 datis exconimunicationis poenam sustulit,
qua eos affecerat, qui sceleris anno 1551 in Georgium cardinalem Martinutium, epi-
scopum Avaradinensem , commissi auctores vel participes fuissent. Fortasse Ferdi-
nandus hoc quoque negotium Ignatio et Canisio commendaverat {Polancus, Chro-
nicon III, 2-54. Buckoltz 1. c, Urkunden-Band p. 612—614).
- Cf. supra p. 476. A. 1555 Paulus IV. concessisse videtur, ut Ferdinandus
monasteria illa deserta vel quasi deserta valetudinariis attribueret. Cf. Cartas de
.S'a/( If/nacio V, 234 — 235.
^ Hae litterae, Romae 22. Novembris datae, exstant in Cartas IV, 370—373.
* Hoc diplomate lacobus cardinalis Puteus fidom faciebat gratiarum a luHo III.
concessarum {Cartas IV, 372 — 373).
166. Canisius Martino Cromer. 27. Decembris 1554. 513
166.
CANISIUS
MARTINO CROMER,
canonico cracoviensi et secretario regio.
Vieniia 27. Deceinbris 1554.
Ex autographo (2°; p. 1 ; in p. 4. inscr. et pars sig.). Cod. cracov. ^Cromeri
epistt." n. 19.
Ex eodem autographo primum edita est a Fr. Hipler et Vinc. Zakrzeicski in
opere ^Stanislai Hosii et quae ad eum scriptae sunt Epistolae" II (Acta historica
res gestas Poloniae illustrantia ab anno 1507 ad annum 1795 IX [Cracoviae 1886.
1888]), 1020-1021.
Cromero in 2»'0ximum annum laetct ominatur et in memorium revocat, quantam
sibi henecolentiatn Viennae exhihuerit , et quae cle coUegio Societatis in Polonia con-
denclo inter se constituerint. Huius collegii causam Cromero enixe commenclat ; in
ea Societatem non sua, sed ecclesiae et Poloniae emolumenta qucierere. De iuvene
quodam in collegiiim germanicum profecturo.
t
Dominus lESVS, qiii nobis et natus, et circumcisus est paruulus,
veram in nobis secundum Spiritum regenerationem simul et circum-
cisionem compleat, quo plane et in vtroque homine reformati, foeli-
cibus auspicijs nouum hunc annum excipiamus " ^. Quum isthuc iret
frater Dominicanus, measque ad dignitatem tuam literas non grauatim
acciperet, Magnifice Domine Cremere ^ ausus sum equidem haec, qualia-
cunque sunt, elaborata certe non sunt, scripto commendare. Neque
enim possum non meminisse, qua me humanitate ac beneuolentia com-
plecteretur cum hic nuper adesset^, meque ad familiaria colloquia
perbenigne admisisset tua facilitas et charitas. Ex illis igitur qui
tunc inter nos fuere, congressibus tantum animi fiduciaeque sumpsi,
quantum mihi ad scribendum iam fore satis existimo. In me quidem
cur magnis placere, probarique viris debeam, scio vix quicquam in-
esse: neque precari velim, vt aut eruditionis, aut virtutis et pietatis
nomine cuiquam falso commender. Verum enim uero illos mihi fauere
ac studere gaudeo, quorum authoritate et ope ad gloriam CHRISTI
propagandam et vtilitatem Ecclesiae promouendam vti posse videor.
Nunc de instituto nostro haud repetam, ne uel sapientiae, fideique
tuae, quam hic scio aduigihaturam, videar diffidere, vel personae meae
decoro male inseruiam. Coram, ni fallor, satis inter nos tractatum
" In hac 2)eriodo manu jjosteriore eacpie ignofa aliqua mutata et addita sunf ,
quae cum fere orationis ornandae gratia facta sint, hic negleguntur.
^ Sic etiam infra.
' Canisius a sacro tempore , quo scribit , natalitiorum Christi exorditur. Cf.
Is. 9, 6. Tit. 3, 5. Rom. 2, 29. ^ cf. supra p. 458—459. 609«.
Brauusberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 33
514 1^6. Canisius Martino Cromer. 27. Decembris 1554.
est. 11011 adspeniandum videri posse prouentum, si quem nostri isthuc
euocati in Cliristo referrent, ex messe Poloniae amplissima pulcherrima-
que. Sed multum in Patronis situm est, qui pusillum lESV gre-
g e m 1 primi fouere atque complecti dignabuntur. Ego vt ingenue
dicam quod sentio, lianc tuae praestantiae gloriam constare integram
velim, vt quicquid ad Religionis ac pietatis causam vindicandam apud
vos nostri rite gesturi sunt vnquam , si quidem suorum conatibus
faueat JESVS Opt. Max. id vniuersum sub Domino Cremero velut
spiritalis huius operis architecto fundatum atque fabricatum in Christo
esse ^ddeatur. Laborandi et patiendi pro Capite crucifixo, pro fratre
misero, pro imperita pueritia venabar occasionem apud Polonos. Priuati
si quid commodi specto, Deum precor, ne succedat hoc institutum,
quod non nostris profecto, sed si quid ego video, Polonis per nostros
adiuuandis plane accommodatum est. At nihil apud sapientem opus
pluribus, et bona merx, vt aiunt, emptorem facile reperit, etsi praeco
non etiam accedat sedulus ^.
Casparum tuum ^ amo, quia studiosum et iidum vt experior, ad-
olescentem se reipsa comprobat. Vsus sum ilHus opera in scribendo,
iamque illud effectum puto, vt ad Germanicum Collegium Romae in-
stitutum breui recipiat sese. Ducem eius itineris habebit Legatum
Pont. Max. ^, quod hinc sit non multo post rediturus in Jtaliam. Tum
literis ad nostros datis ita commendabitur, vt pulcherrimo illi collegio
Romae florenti quamprimum, vbi eo peruenerit, deo fauente adiun-
gatur. Sed quid ego doemum offitij non debeo, vel tuo solius nomine ?
cui certe percupio gratificari. Dominus lESVS gratia nos sua semper
augeat. Viennae ferijs D. Joannis Euangelistae ^ Anno post Christum
natum .1554.
Magnificentiae tuae
Seruus in Christo et indignus Theologus
Petrus Canisius Nouiomagus.
t Clariss. uiro Domino Martino Cremero, Canonico Cracouiensi et
Regio Consiliario, Patrono humanissimo. Cracouiae.
Epistulae a Canisio anno 1554 datae, quas modo proposuimus, nullum tempus
diuturniori illius mansioni augustanae relinquunt, quam quidem fingit Gothcin (1. c.
p. 761); atque epistulis quoque et monumentis omnibus, quae infra in hoc et in
secundo operis huius volumine ponemus, evincetur Canisium ante annum 1559 num-
quam Augustae per longius tempus consedisse.
» Luc. 12, 32.
2 ,.Proba merx facile emptorem reperit, tamctsi in abstruso sita est" : Maccius
riaulm in ^.Poenulo" act. 1, sc. 2, v. 129.
•* Hic quis fuerit, nescio.
■* Zachariam Delfinum dicit; de quo supra p. 478*. Attamen is mense denium
Augusto a. 1555 Vienna Romam profectus est [Ilosii Epistolae II, 430'^).
^ 27. Decembris.
167. Canisius Martino Cromer. 15. lanuarii 1555. 515
167.
CANISIUS
MARTIXO CROMER.
Vienna 15. lannarii 1555.
Ex autographo (2"; p. 1; in p. 4. inscr. et sigill.) : cod. cracov. ^Cromeri
epistt." n. 7.
Primum edita est epistula in Sfanislai Hosii Epistolis II, 1022—1023.
DcnKO moiiet, nt coUegittm Societatis in Varmia condatur. Se Borussiam dili-
gere. De Anglia ad ecclesiam catholicam rediicta et de procerihus Polonis religionem
catholicam turpiter neglegentibus. De Fricii, Cromeri, Hosii scriptis.
lESVS.
Pax Domini JESY nobiscum sempiterna. E proximis literis, quas
sub finem Decembris ad me declit excellentia tua digniss. Domine
Cromere, quod uolebam accepi de causa optimi Episcopi Varmiensis.
Hactenus, ut antea quoque scripsi^, mora in nostris nulla fuit: ego
Prussiam amo, et a fratribus adiuuari posse confido sub tali praesule
atque Moecenate, cui summus debetur fauor et amor omnium Catho-
licorum. Hoc vnum superesse sentio, vt in mandatis Romae detur
amico, qui de colonia ista mittenda et viatico instruenda curam am-
pliss. Episcopi nomine suscipiat, susceptam tum apud Pont. Max. tum
apud Praepositum nostrura Jgnatium exequatur. Ego nihil dubitarim,
crede mihi, uel hodierno die iter ad Prussiam ingredi, si sancta dux
erit obedientia, cui me vti par est, accommodabo: sed interim si
testari re ipsa possim, verbis indicare non referret hanc meam erga
tantum antistitem beneuolentiam , et in omni offitiorum genere pro-
pensionem.
Strenae loco adiunxi noua quaedam de Anglia ^ , praeclara illa
profecto, quae ut haereticos offendere, sic Cathohcos animos, ni plane
fallor, recreare maxime possunt ^. Nec desunt tamen proli dolor, qui
nouuandae | sic\ Rehgioni student, postquam Angliae tam male cessit ist-
haec sectaria nouatio. quam ingenti suo malo sensit, et communi rursus
1 Supra p. 509—511. 513—514.
2 Anno 1554 Augustae Vindelicorum a loanne Zimmermann typis exscriptus
est libellus: .Newe Zeytung. Was sicli jetzt verschinen tagen, Mit des Printzen
ankunfft in Engellandt , Vnd mit der Schlacht in Italien. Auch mit dem grossenn
Kriege, zwischen der Rom. Kays. Mayestat, vnnd dem Franzosischen KUnig zuge-
tragen hat" ; relatio sive epistula data est „im Kayserlichen Feldlager zu Sanct
Leuin, am 17. tag Augusti, Anno 1554'" (4°; ff. 16) [Em. WeUer, Die ersten deutschen
Zeitungen , in ,,Bibliothek des litterarischen A^ereins in Stuttgart" CXI [Tiibingen
1872], n. 202). Hunc vel similem libellum Canisius Cromero misisse videtur.
' Maria Angliae regina et Philippus Hispuniae princeps 25. lulii 1554 matri-
monio iuncti ; Reginaldus cardinalis Polus , pontificis legatus , exeunte Novembri in
Angliam advectus ; anglicana natio ineunte Decembri cum ecclesia sollemniter re-
conciliata etc. (/. Lingard, A history of P^ngland VII [London 1844], 173—180).
33*
51(3 168. Canisius Wiguleo Himdt.
bono reiecit atque profligauit. Ytinani Fricius haec secum expendat,
priusquam sibi et suis, ac nobili Poloniae flagellum arcessat, quod
cum velit, igne semel succenso, nequeat amoliri, nedum restinguere
prorsus ^. Male autem uobiscum agi, quemadmodum scribis, non du-
bito : illudque potissimum doleo , nullam in magnatibus curam , sed
summam vbique socordiam esse in vindicanda sacrosancta Religione,
cuius neglectum et iniuriam tantum non laetis spectant et dissimulant
oculis: vt apertis nonnunquam hostibus sint pestilentiores. Non sinet
autem DEYS inultam Ecclesiae sponsae suae tantam iniuriam atque
proculcationem. Percupio videre dialogos tuos^, et scriptum aliud
Domini mei Yarmiensis si fieri ullo modo queat^. Qua in re vtinam
voti compos fiam : nihil esse gratius queat hoc tempore. Dominus
lESYS anni huius ingressum nobis auspicatum esse concedat. Yiennae
15 Januarij, 1555.
Magnificentiae tuae
Jndignus in Christo seruus Canisius.
Clarissimo domino meo Martino Cromero, a concihjs et secretis
Serenissimi Regis Poloniae.
168.
CANISIUS
WIGlIiEO HUXDT,
consiliario ducis Bavariae et curatori universitatis ingolstadiensis.
yieniia 14. Martii 1555 \
Ex apographo eiusdem temporis (2°; pp. 4). Cod. raonac. ,Ies. Ing. 1359/1."
f. 30—32.
Aliquas epistulae sententias proposuit Pi/fhon 1. c. p. 74. 348 — 349, maiorem
partem Riess 1. c. p. 147 — 148 , aliquam partem G. Paiiss S. J. , Der selige Petrus
Canisius (2. Aufl. , Wien 1865) p. 143, totam epistulam Manfr. Mai/er, Wiguleus
Hundt p. 805—306.
' De Andrea Fricio vide supra p. 510'.
2 Cromerus anno 1551 Cracoviae primum suum colloquium ediderat, polonice
in.scriptum : „0 wierze y o miuce Luterskyey." Tria alia proxiniis annis ab ea
polonice edita sunt. Hoc autem tempore de iis latine vertendis cogitasse videtur.
Ac reapse saepius postea latine edita sunt Dilingae, Coloniae, Parisiis; v. g. Co-
loniae anno 1568 cum hoc titulo: ,.Martini Cromeri Monachus, sive colloquiorum de
religione libri quatuor, binis distincti dialogis" {Hosii Epistolae II, 42. 1023. Eich-
horn, Cromer 1. c. p. 111. KarJ E^^treicher, Polnische Bibliographie des XV. — XVII.
Jahrhunderts [Krakau 1883] p. 40-42).
^ Hosii scriptum ,De actis in Comitiis Prussiae Graudentinensibus , Anno Do-
mini M. D.LIII." significat; quod Cromerus anno 1554 a Hosio acceperat [Hosii
Epistolae II, 382. 1023. Exstat in ,D. StanisJni Hosii operum Tomo secundo", ed.
Stan. Bescius [Coloniae 1584] p. 82. 91).
* Hundt sub initium mensis Martii 1555 ab Alberto duce in ofiicio ^.patroni"^
sive curatoris universitatis confirmatus erat (*Cod. monac. .Protocolhx" f. 202").
14. Martii 1555. 517
Pars etiam actis beatificationis inserta est : „Posifio super virtutibus" (Romae
1833) Expos. virt. 41.
Aliqua ex bac epistula protulit Gotliein 1. c. p. 701.
De iitvene quodmn , iii collegimn gennanicum , Canisio iuvante , profecto. In
riennensi et aliis Germaniae academiis reUgioneni valde corrumpi. Germaniae prin-
cipes ad oboedientiam summi jjontificis redire et haereses strenue exturbare debere.
Haereticos, si opus sit, etiam vi esse compellendos. Hmidio negotium coUegii Ingol-
stadii condendi commendat eundemque acriter excitat , ut ecclesiae hostibus magno
animo obsisfat.
Magnifice Domine Consiliarie^ gratia Dominj
nostrj Jesu christj et pax aeterna nobiscum.
Vt primum de nostro Dauide dicam, Abijt hinc ille Romam, magis
ob sociorum quos forte nactus est commoditatem ad proficiscendum,
quam ex meo consilio decretoue. Literas enim hactenus Romanas
expecto, quibus reddj certior queam, sit ne paratus Dauidj locus in
Collegio illo Germanico ^. Nam non esse liberum cunctis Germanis
aditum, siue ob ingeniorum quae deliguntur rationem, siue ob per-
sonarum illic frequentiam, siue ob sumptuum tenuitatem, iam ante
videor intellexisse. Sed enim quia Schola Viennensis ^, eiusque cor-
ruptissimj mores, praesertim quod ad religionis Synceritatem attinet,
Dauidj summopere ^ displicebant, et jtineris socij consolabantur [?] ', et
studiorum profectus apud exteros ipsi maior sperabatur, passus sum
vna cum amicissimo Doctore Thrainer^, illum in sua persistere sen-
tentia, et abeuntj vt periculum faceret bonus adolescens de meliore
fortuna, non modo datum est viaticum, sed etiam adiunctae literae
commendatitiae meae. Sed euentum diuinae prouidentiae ac bonitatj
committamus. Ego vt primum de illius statu certius aliquid didicero,
Excellentiam tuam reddere certiorem curabo. Certe hic nullj satis
tutum arbitror, si saluum in Religione pectus conseruare velit, diu
Viennae morarj . et vtinam simile periculum non sit in alijs quoque
Germanicis Academijs. Quae cum Theologos inuenire non possint,
praeposteris tamen Theologiae tractatoribus abundant, vt nunquam
antea periculosius.
Cancellarie cod. mon. Vide, quae infra post ipsam epistulam scribentur.
sumopere cod. mon.
Sic; sed potius legendum esse videtur: consociabantur.
' David ille quis fuerit, non constat ; neque enim in antiquissimo collegii ger-
manici catalogo (qui quidem mancus est) eius nomen comparet. Ineunte anno 1561
viennensis collegii ^gymnasiarcha" fuit „P. Dauid Ekius"' (*Cod. ,Annal. Vienn."
f. 11''— 12^). Ex aliis autem fontibus eruitur eum („P. Dauid Eckius Germanus")
tum temporis confessarium fuisse, sed eodem anno in Italiam missum esse (C. Sommer-
vogel S. J., Les Jesuites de Rome et de Vienne en M.D.LXI [Bruxelles 1892] f. C4^
p. xxxiv). 2 Universitatem viennensem dicit.
3 Doctor Martinus Trainer anno 1552 in universitate viennensi professor iuris
erat {Aschbach 1. c. III, 88'). Postea fortasse consiliarius regius fuit.
518 168. Canisiiis Wiguleo Huudt. 14. Martii 1555.
Dominus Jesus corruptissimo seculo tinem et modum aliquem im-
ponat, vt sicut nuper in Anglia per foeminam, nouam velutj Judith,
actum est; ita per nostros Catholicos principes, exturbentur pestes,
tolkintur errorum magistrj, dissensionum Studia sopiantur, Agnoscatur
christj vicarius et ecclesiae pastor, ac tamdiu desiderata nobis pax
redeat ecclesiarum. Redibit autem procul dubio, si ad obedientiam
et vnionem ilhim, vnde tam indigne subtraxerunt sese, nostrj se prin-
cipes recipiant. Sectasque ex animo detestentur. verum de his alias.
Cupio interim pietatj tuae nos commendatos esse, quantumvis exiguum
hoc sit quod possumus in asserenda Iveligione, Nec ingratum erit co-
gnoscere, quid inter Regem nostrum, principemque vestrum de illo
Collegio Ingolstadij fundando tractatum sit ^ Sin minus procedet pium
hoc institutum, in nobis tamen Bauariae commodandj et seruiendj vo-
hmtas manebit amplissima paratissimaque. Sed nihil mirum, si Sathan
eiusmodj conatus ad Christj gloriam et fidei aedificationem haud in-
utiles, more suo impediat, aut in longum extrahat. Qua in re non
dubito, quin pro virilj actura sit sapientia et authoritas tua, id quod
christo, quod ecclesiae, quod fidej, quod patriae et honestissimum et
vtilissimum iudicabit. Ego quicquid Illustriss[imi] principis Albertj,
vestroque nomine praestare possum, singularj quodam affectu, nescio
quo pacto declarare aliquando re ipsa neque verbis pollicerj tantum
percupio, adeo mihi cordj est Bauaria, in qua, si verum est Ana-
baptistarum Sectam (vt aiunt) late grassarj, est sane cur merito doleam.
Dominus Jesus per vos afflictis rebus opem adferat, et peruicaces
istos in officio Religionis contineat, vt etiam si opus sit, compel-
lantur intrare^, qui suapte sponte et omni honestatis ratione ad
ecclesiam redire et in Ecclesia perseuerare nihil curant. Vere nos
foelices, quamuis vulgo contemptj uideamur, si ad christj gloriam et
vindicandae Religionis studium nos totos conuertamus in hac tem-
pestate, quae non solum patientiam, sed etiam diligentiam, fidem
operamquc omnem nostram postulat. Quam iucundum olim meminisse
erit, Amiciss[ime'l vir, nos talibus inuisos, piorum socios, Ecclesiae
fihos, pro erran[tibusj sollicitos, pro domo dei zelo^ accensos, multa
pertulisse, magn[aque] tentasse, etsi parum forte successerit. Itaque
laborandj nunc, vt antea nunquam, adest occasio, certandj locus, vin-
cendique tempus offert sese, et parata est apud christum corona his,
1 Ferdinandus 22. Decemljris 1554 Landisbuti, 24. — 28. Decenibris Monachii,
29. Decembris 1554 ad 19. Augusti 1555 Augustae Vindelicorum fuit, ubi 5. Fe-
l)ruarii comitia imperii aperuit. Eo etiam Albertus V. Bavariae dux venerat {Stalin
1. c. p. 393. Janssen 1. c. III, 748).
2 Luc. 14, 23. His verbis parabolae invitatorum ad cenam, qui se excusarunt,
etiam S. Augmtinus utitur, cum demonstrat haereticos metu ac vi cogi posse, ut
ad societatem ecclesiae redeant (De correctione Donati.starum c. G, n. 24. S. Au-
ffustiiii Operuni tom. II, opera Mon. 0. S. B. e Congr. S. Mauri [Parisiis 1679]
col. 653. Migne, PP. LL. XXXIII, 803—804). ' Ps. 68, 10. lo. 2,. 17.
169. Canisius S. Ignatio. 25. Martii 1555. 519
qui in hoc sanctissimo studio, sicut praeclarae mem : Dominus Eckius
fecit ^ perseuerant. Neque hic inter laicum et Clericum volo esse dis-
crimen : pro eadem religione, in eadem domo, sub vno eodemque pastore,
in communj hoc naufragio, summa quemque contentione id agere et
vrgere conuenit, quod pro suorum salute, pro patria periclitante, pro
vita redimenda facere oporteret. Sed mea fortasse consolatione [?]" nihil
opus constantissimo viro, militique christj^ et Ecclesiae. Dominus
verum mundj contemptum et sui nominis amorem, in dies magis ac magis
in nobis augeat, confirmetque spiritu suo, vt veritatj testimonium
intrepide'' perhibeamus^. Viennae pridie Id: Martias" anno 1555.
Excellentiae tuae
Seruus in Christo Petrus
Canisius Theol:
Inscriptio huiiis epistulae non superest. Sed epistula ipsa ostendit Canisium
viro scribere sibi jamicissimo", ecclesiae catholicae et Societatis lesu studioso, qui
in Bavaria magna polleat auctoritate. Quae omnia iu neminem melius conveniunt
quam in Wiguleum Hundt. Atque etiam Ptjihon affirmat has litteras ^ad Wigu-
leum Hundium, Ducis Alberti Consiliarium", datas esse *. At en difficultas: In codice
monacensi epistula sic incipit: „Magnifice Domine Cancellarie". Hundt autem tunc
cancellarius non erat '", atque in aliis , quas Canisius ad eum dedit , epistulis non
^cancellarius" appellatur, sed „consiliarius", idque recte. Ideo Riess^ et Bmndi''
putant Canisium hanc epistulam non ad Hundium misisse, sed ad Simonem Thad-
daeum Eck, virum catholicae religionis studiosissimum, et qui tunc cancellarius erat
burghusanus. At hunc iam tunc Canisio „amicissimum" et tantae auctoritatis fuisse,
ut „excellentiae" titulo ornaretur , demonstrari vix poterit. Equidem puto mendum
irrepsisse librarii; qui etiam in extrema huius epistulae parte scripsit ,pridie Id :
Mathiae", cum ^pridie Id: Martias" scribi oporteret. Scripserit ergo recte Canisius :
„Consiliarie", et librarius id male converterit in ,Cancellarie".
169.
CANISIUS
SAXCTO IGXATIO.
Vieiiiia 25. Martii 1555.
Ex autographo (2**; SVs PP- ; in p. 4. inscr. et pars sig.).
* Sic cod. moii. ; sed Canisius scripsisse vel saltem scrihere voluisse omnino
videtur: cohortatione. ^ intrepido cod. mon.
*= pridie Id: Mathiae cod. mon. Cum festum S. Matthiae 24. Fehruarii agi
soleat, Canisius diem 12. Fehruarii significasset. Sed duhitari vix potest, quin libra-
ritis hic quoqtie peccaverit, loco vocahuli Martias legens vel saltem scrihens: Mathiae.
Haec enim diei ascrihendi ratio omnino insoUla esset.
' Aut Leonardum ab Eck, Guilielmi IV. consiliarium et uuiversitatis ingol-
stadiensis patronum, significat, aut summum illum theologum loannem Eccium.
2 2 Tim. 2, 3. " lo. 5, 33; 18, 87. ' Vita Canisii p. 74.
* Manfr. Mayer, Hundt p. 20—30. 305'. « Canisius p. 147 ^.
' Historische Zeitschrift, herausgegeben von Heinr. v. Sijhel und Friedr.
Meinecke, LXXIII (Miinchen und Leipzig 1894), 513.
520 1^9. Canisius S. Ignatio.
Aliquot epistulae particulas ediderunt Boero, Canisio p. 112. 120, et Daurignac
1. c. p. 132 (gallice).
Gaudet, qiiod ephcopatiim viennensein siiscipere non deheat. De collegii.-^ Neo-
magi , Pragae , Ingohtadii, Oenijwnte condendis , PP. Lainio et Natali ad coniitia
augustana missis. Catechismum ^yaenc ud fineni se ])erduxisse ; rogat , ut corrigatur
eiiisque siiccessus Deo commendetur ; eum exspectari in Sa.vonia et impugnatum iri.
Libellos famosos contra se spargi. In Austria catholicam religionem pessum agi.
De valetiidinariis a Fei-dinando I. constituendis, contionibus et pericuUs suis. Maxi-
milianum regem in Socios et maxime in Canisium infensum esse ob Phauserum con-
tionatorem suum. Ferdinandum a Sociis monitum esse de filio periclitante. Hunc
ad Lutheranismum omnino propensum esse; quam malum habeat confessarium ; quid
Phaiiserus doceat et agat. Clerum vilem esse. Neminem catholice vivere audere. Facul-
tates quasdam pro Socio petit.
t
Reuerendo in Christo padre mio
La gratia et pace del Signore nostro Jesu Christo sia con noi
sempre. Prima rigratio con tutto il cuore alla somma bonta, per la
quale mi e concesso questa gratia, di non hauere piu paura del uesco-
uato 0 administratione di quello. Spero che mai il demonio ottinera
il suo intento a vincere la nostra Compagnia con questi fumi et colori.
Facia la sua summa Maiesta, che possiamo guardare la simplicita so-
condo il nostro instituto,
Item e cosa digna de rigratiare alla sua Santissima Maiesta, che
la R. V. P. voglia risguardare et adgiutare la mia patria ^ per mezzo
de un collegio. Prego dal cuore, che questa buona opera sia promossa
alla sua diuina gloria, et per il bene universale de geldria et ale-
mania bassa.
t
Reverende in Cliristo pater.
Gratia et pax lesu Christi domini nostri nobiscum sint semper. Primum summae
bonitati toto pectore gratias ago, quod hanc mihi gratiam concessit, ut episcopatus
viennensis eiusve administratio non iam mihi timenda sint. Spero diabolum, quod
vult, numquam assecuturum : ut fumis istis ac coloribus Societatem nostram vincat.
Summa maiestas faciat , ut simplicitatem instituto nostro convenientem servare
possimus.
Item sanctissimae maiestati divinae gratias nos agere oportet, quod reverenda
paternitas vestra patriam meam ^ respicere et collegio adiuvare vult. Deum ex
animo precor, ut bonum hoc opus prosperet ad divinam gloriam atque ad communem
Geldriae et Germaniae inferioris salutem.
' Noviomagum ; v. supra p. 475. 485 et epistulas, quas P. loannes de Polanco
iussu S. Ignatii hac de re Roma 12. Februarii et 23. Martii 1555 ad P. Leonardum
Kessel misit, atque etiam litteras, quas Ignatius ipse Roma 22. Martii 1555 ad
senatum noviomagensem dedit , in „Cartas de San Ignacio" V, 357 — 358. 368
ad 370. 365. Senatui affirmat S. Ignatius se „peculiari affectu charitatis in Novio-
magensem civitatem propensum esse, ex qua aliquot cives" ^servos Dei fidelos ot
strenuos" Societas habcat.
25. Martii 1555. 521
Qui se manda viia litera della sua Maiesta liegia, et sicome noi
intendemo dalla copia. se tratta dal collegio Pragense ^. lo lio scritto
al Reverendissimo S. Labbaccense , che supra cio practicasse colli
RR. PP. in Augusta ^, talmente che non dubito, la venuta di loro sara
utile etiam per promouere et concludere l^ questo negotio del col-
legio in Praga. 2" de Ingolstat. 3° de Inspruck; perche la sua Ma-
iesta ha determinato de lassare quel nouo et bellissimo collegio de
Inspruck nelle mani della R. V. P. ^ lo scrissi per altra uolta, sicome
se edifica questo collegio ex fundamentis, et le intrade sue sono firme,
stabili et per nutrir 40 persone, hauendo il Re vn uoto per fare vna
fundatione cossi Regia et liberale. Vero e, che la prima intentione
sua era per nutrir iui clerici secolari, et cantori, et scholari, et Theo-
logi, ma hora uidendo la difficulta in hauer gente ben disposta per
tal effetto, non desidera altro, se non che la R. V, disponga dal tutto.
Vnde mi scrisse il Reuerendissimo Labbaccense ex parte della sua
Maiesta, che io subito mandasse la risposta, se fusse sopra cio scritto
alla V. R. P. Ma spero che de Augusta venera piena informatione
de questo negotio, massime poi che saranno venuto alla dieta li pre-
ditti RR. PP. Iddio facia, che noi anchora qui possiamo godere della
presentia di loro con il tempo.
Quanto al Catechismo, sia laudato il Signor, per la cui gratia
Litteras mittimus maiestatis regiae; ex quarum exemplo intelleximus de col-
legio pragensi agi '. Ego reverendissimum dominum labacensem per litteras monui,
ut ea de re Augustae Yindelicorum cum reverendis patribus ageret - ; itaque certum
mihi est eorum adventu adiutum etiam ac confectum iri negotia 1" collegii huius
pragensis, 2° collegii ingolstadiensis , 3" collegii oenipontani ; nam regia maiestas
novum hoc ac pulcherrimum collegium oenipontanum manibus reverentiae vestrae
tradere statuit ^. Alias ego scripsi coUegium hoc a fundamentis aedificari ; quod
reditum iirmum et stabilem habet, ex quo 40 homines ali possint; voto enim rex
astrictus est ad eam rem tam regaliter et liberaliter constituendam. Ac primum
quidem in animo habuit clericos saeculares et cantores ac scholasticos et theologos
ibidem alere; videns autem homines ad haec bene dispositos difficulter inveniri
posse, aliud iam non desiderat quam ut omnia in potestate reverentiae vestrae
sint. Ideo reverendissimus dominus labacensis regiae maiestatis nomine mibi scripsit,
ut ilico rescriberem, num hac de re ad R. P. V. relatum esset. Sed litteras Augusta
nobis allatum iri spero, quibus hoc de negotio penitus instituamur, idque potissimum,
cum reverendi illi patres ad comitia advenerint. Deus faciat, ut nos quoque ali-
quando Viennae eorum consuetudine frui possimus.
Quod ad catechismum attinet, domino laudes agantur, per cuius gratiam
1 Hae periisse videntur.
- Patres lacobus Lainius et Hieronymus Natalis cum loanne cardinali Mo-
rono, Sedis Apostolicae legato, Augustam ad comitia imperii venire iussi erant, ut
consiliarios cardinalis et theologos agerent {Orlandinus I. c. 1. 15, n. 1. Boi-ro,
Lainez p. 141—142).
^ De initiis collegii oenipontani (Innsbruck, in comitatu tirolensi) cf. llirn,
Erzherzog Ferdinand II. I, 228—230.
522 1*59. Canisius S. Ignatio.
questa opera quasi gia e tinita ^ et mandaro vn' essempiare pieno per
altra uolta, lassando tutta la correctione a qual si voglia Padre secondo
la uolonta de V. R. P. Questo dico, accio per altra uolta quando
se stampasse questa opera, tutto sia correcto et posto in ordine per
satisfar anclie alli morosi et curiosi censori, sicome hora se trouano.
lo confesso la mia imperitia et insofficientia per attendere a una tal
opera, la qual mi ha dato vna buona poenitentia. Faccia il Signore
che la faticha non sia stata in darno. Prego humilmente, che la
V. R. P, dica vna missa, et faccia dire da tutti in casa, accio la
santa intentione del Re habia il suo progressu et successu per mezzo
della publicatione de questa operetta. Perche vol mandare a tutte
queste communitade vn essempiare con mandato proprio et seuero, che
non se leggi altro Catechismo etc. volendo etiam mandar in esse-
quutione etc. Noi espettaremo qui molti contradictori de questa opera,
la qual e tanto espettata etiam in Saxonia e in altre bande, che
facihnente potria seguitar vna o diuerse apologie contra di me. Et
gia si spargino pasquilli de Canisio in questa Austria; et me tengono
per il maggior aduersario del Lutheranismo, sia laudato quello santo
nome lESV. pro quo digni efficiamur pati contumeliam^ et
iniuriam tum uerbalem, tum realem ^.
opus hoc iam fere absolutum est ' ; cuius exemplum plenum alias mittam , cor-
rectionem omnem cuilibet ex patribus permittens, ad arbitrium reverendae pater-
nitatis vestrae. Hoc dico, ut opus hoc, cum iteruin prelum subierit, plane correctum
beneque dispositum exeat ac morosis etiam et curiosis censoribus satisfaciat, quales
nunc inveniuntur. Confiteor me imperitum esse nec satis aptum ad huiusmodi opus
curandum ; quod bonum mihi fuit ad peccata mea expianda. Faciat dominus, ut labor
hic non fuerit irritus. Demisso animo rogo, ut R. P. V. missae sacrificium Deo semel
offerat omnesque , qui domi sunt , idem facere iubeat , ut, quae rex sancte spectat,
ex libelli huius editione prospere succedant. Singulis euim civitatibus exeraplum
eius mittere vult iisque propria auctoritate et severe raandare, ne ullus alius
catechisraus legatur etc. , atque etiam mandati huius exsecutionem vult curare etc.
Multos operi huic contradicturos censemus; cuius etiam in Saxonia aliisque regio-
nibus magna est exspectatio; facile igitur fieri poterit, ut una vel plures apologiae
contra me in lucem emittantur. Et iam in Austria huc Canisius procacibus scriptis
diffamatur, et suraraus Lutheranisrai adversarius ego habeor. Sanctura illud n o m e n
I e s u laudetur , p r o q u o d i g n i efficiamur pati contumeliam- et iniuriam
tum verbalem tum realera *.
' Haec verba ostendunt, quam non i-ecte plerique historici asserant Canisii
^Summam doctrinae christianae" anno 1554 primum in lucem eraissam esse. At
eorum error excusai'i facile potest : In folio titulari editionis principis annus ascriptus
non est; titulum autem proxirae sequitur mandatum Ferdinandi I. 14. Augusti 1554
datum; ex quo concluserunt ipsum etiam catechismum anno 1554 editum esse.
2 Act. 5, 41.
^ Caspar Bruschius, poeta laureatus et minister lutheranus, anno 1555 Ratis-
bonae libellum edidit, in cuius extrema pagina Austriacos hortatur:
„Haec uos Austriaci Styri fortesque Carinthi
Cami ac Taurisci discite quaeso boni :
25. Martii 1555. 523
II statu de Austria (sicome io scrissi altra uolta) ua molto mau-
cando, massime perche la nobilita uole ogni modo introdure le secte,
et plebei sunt propensi ad libertatem hanc Lutheranam, tahnente che
il Re con li soi pochi CathoHci consiglieri perdono la speranza in
poter far piu resistentia alla gente, massime non essendo la discipHna
et sofficientia appresso il clero etc. Pur Iddio potra mostrare et darci
alcuna consolatione in questa dieta. Certo qui tengono grandissima
paura propter Turcas ex Vngaria nobis magis et magis appropin-
quantes. Iddio habbia misericordia con questa Germania, que non re-
dire uult ad percutientem se^ ma H RR. PP. sopra cio daranno
buona informatione, ut spero, tanto alla R. P. V. quanto a noi altri.
Ho gia mandato la Htera deHa R. P. V. aUa sua Maiesta, et
spero che il negotio deUi 8 spedaH et deHi monasterij hauera buona
expeditione per H ditti RR. PP. et anche per il Reuerendissimo et
Illustrissimo Legato. quanto sara necessario. lo me marauiglio, che
il Signor Yicecancellario ^ in tanto tempo mai ha uoluto rispondere,
poi che io H scrissi de hauer receuuto la informatione circa li 8 spe-
dali, et che io mandarei quella se paresse alla sua Magnificentia, ad-
giongendo quello che mi fusse commandato della V. R. P. ^ Et cossi
Austria (quod alias quoque scripsi) multum depravatur; nobiles enim sectas
omnino volunt introducere, et plebei sunt propensi ad libertatem hanc lutheranam.
Rex itaque et pauci illi consiliarii catholici iam non audent sperare se ulterius
hominibus istis resistere posse , praesertim cum clerus dissolutus et inutilis sit etc.
Attamen Deus in hisce comitiis aliquid solacii nobis afferre et praebere poterit. Hic
certe magno metu perterriti sunt propter Turcas ex Hungaria nobis niagis et magis
appropinquantes. Deus Germaniae huius raisereatur, quae non redire vult ad
percutientem se*; sed reverendos illos patres et R. P. V. et nos haec bene
edocturos esse spero.
Reverendae paternitatis vestrae litteras ad regiam maiestatem iam misi , et
spero negotium valetudinariorum illorum octo ac monasteriorum per reverendos illos
patres bene confectum iri, atque etiam per reverendissimum et inustrissimum lega-
tum , quantum necesse erit. Miror ego dominum vicecancellarium - tanto tempore
numquam mihi rescripsisse , postquam ego ad eum scripsi me libellum, quo de octo
illis valetudinariis institueremur, accepisse eumque, si magnificentiae suae videretur,
missurum una cuni iis, quae R. P. V. mihi mandasset ^. Atque ita haec res etiam-
Quos procul abducunt a Christo principe nostro
Qui sumunt IHESV nomina mira sibi.
Hinc lESVuidri dicuntur rite, sequaces
Christi immortalis quos pudet esse Dei
Triste Sateliicium Sathanae Antichristi et Averni
Quod ueluti Stygium vos fugitote lacum/
{Adalb. Uoraivitz, Caspar Bruschius [Prag und Wien 1874] p. 185).
' Is. 9, 13. 2 lacobum lonam significat.
' Ferdinandus I. Augusta VindelicorLim 24. Aprilis 1555 S. Ignatio liispanico
sermone scripsit: se eius litteras 12. Februarii datas accepisse ex iisque cognovisse
Iidium III. pleraque ex iis, quae ipse per Ignatium petiisset, concessisse, aliquas
524 169. Canisius S. Ignatio.
sta aiiche la cosa, purclie credo, che senza grand errore se possi
espettare la tornata della sua Maiesta, ne penso, che io saro chia-
mato alla dieta, sicome sona la litera della Y. R. P. Perche qui se [sic]
de fare nel' ofitio contionatorio, ut arceantur lupi et conseruentur re-
liquiae Israelisi. massime, essendo io gia solo nel domo senza il
collega ordinario, il qual ha de stare fuora per molto tempo'-^. Pur
Iddio ordinara quello che piu conueniente allo suo santo seruitio Isic]. Li
amici portano paura, quasi io non potria passare sicuramente per queste
terre de Austria, tanto bene mi vogliano per rispetto della Religione.
Sed si Deus pro nobis, quis contra nos?^
Quanto al Re Maximiliano, esso anche molto sta crociato contra
di me, pensando che io sono il maggior inimico del suo predicatore,
il quale anche non ci mostra li insegni dell' amicitia *. Onde lui an-
nunc se habet; quamquam opinor absque magno errore maiestatis regiae redituni
exspectari posse, nec puto ine (quod R. P. V. scribit) ad comitia evocatum iri. Hic
enim in orationibus sacris habendis totum me esse oportet, ut arceantur lupi et con-
serventur reliquiae Israelis'; praesertim cum nunc solus in ecclesia catbe-
drali contionator sim : ordinario enim collegae meo per longum tempus foris degen-
dum est -. Attamen Deus ea providebit, quae sancto eius servitio magis convenient.
Amici timent, ut per austriacas has terras secure transire possim. Tanta me bene-
volentia prosequuntur propter religionem. Sed si Deus pro nobis, quis
contra nos'?^
Maximiliani quoque regis animus vehementer contra me irritatus est ; existimat
enim neminem nmgis quam me inimicum esse contionatori suo ; qui neque amicitiam
nobis significat *. Is igitur regem suum adiit negavitque se in aula niansurum , si
Jesuitae manerent.
autem res cum cardinali Puteo conferri iussisse. „No sabemos quales son , por no
hauernos scrito cosa alguna sobre ello el Doctor Canisio, aquien os remittis." lulio
autem papa iam mortuo Ignatium rex rogat, ut omnia illa vel ea, quae ei videantur,
cum novo pontifice [Marcello II.] communicet (ex * apographo totius epistulae, quod
eiusdem temporis esse ^adetur). Ac Polanciis ,de mandato' Ignatii Sociis lova-
niensibus Roma 13. Augusti 1555 de novo pontifice Paulo IV. scribit: „Pater noster
Praepositus Magister Ignatius ad eius pedes osculandos accedens, tam benigne, et
humaniter fuit exceptus , ut quodammodo immemor supremae suae dignitatis uide-
retur summus Pontifex : dum audire Patrem nostrum non sustinuit, nisi prius caput
operiret, et vna cum ipso deambularet. Et quum aliquid a Rege Romanorum, per
literas commendatum ei proponeret, quamuis impetratu non facile fuerit , liberaliter
tamen concessit" (ex *apographo eiusdem temporis, cod. colon. „Epistt. ad Kessel. I").
' 2 Par. 34, 9. 21 etc.
2 Anno 1557 ^Wertwein" ecclesiae cathedralis contionator fuit {Wiedemann
]. c. II, 82). Atque hic, ni fallor, idem est atque ille Matthias Wertwein, doctor
theologiae, qui a. 1556 ecclesiae cathedralis viennensis praeposituram adeptus est
et hoc ipso tempore simul cum aliis Ferdinandi I. et Wolfgangi episcopi passa-
viensis ^commissariis" ecclesias Austriae „visitare" cocpit {Wiedemann 1. c. 1,
136—137). » Rom. 8, 31.
* Cum 13. Martii 1555 Blahoslaus, sectae Jratruni bohemorum" minister, Se-
bastianum Phauser (Pfauser) , Maximiliani II. contionatorem , Viennae inviseret.
Phauser contra Societatis homines acriter declamavit: Eos fictos esse, dolosos, san-
guinarios ; multos homines doctos in variis terris eorum suasu occisos esse, imprimis
in Hispania et GalHa. Maximilianum regem nemiuem eorum videre neque alloqui
25. Martii 1555. 525
dando al suo Re , li disse che non uoma restare nella curte , se li
Jesuitae restarebbono.
Ma io tanto manco mi curo de queste passioni , quanto piu se
uedono li segnali del Lutheranismo in queste ditte persone. Noi ha-
iiemo fatto intendere il Sereni.ssimo Re in Augusta, che pericolo se
habbia d' espettare de questi principij ^. Et lui mi rispose con la manu
propria, che hauesse grand dispiacere sopra questa nouita, et cossi
mando altre litere scripte al Re tigljolo : il qual poi non se ha curato
niente, dicendo, che voglia ogni modo dar dorso et defensione al suo
predicatore : et che sola sia la inuidia appresso de noi et la hipocrisia,
massime perche persequitiamo il suo predicatore. Dappoi se mostra
con altre parole troppo fastidiose, che habbia vn giuditio molto sin-
gulare et inclinato a defendere li Lutherani , contradicendo al zelo
del padre, il qual pur mai e tropo zeloso, talmente che merito hauemo
de temere 1* che il Re giouane non ci fara li seruitij del padre,
2^' che sia troppo Tudescho secondo lo spiritu moderno. Onde non
lasso pubHcare le Indulgentie ultime, sicome e stato fatto in tutte le
altre Ecchesie ^ , et molto s' intromitte nelle cose della Rehgione . et
tiene appresso di se Lutherani non picoli, talmente che mangiano
carne adesso-'^, et parlano male della fide publicamente : Et il mede-
At ego lios animoruni motus eo minus curo, quo magis Lutheranismi signa
in hominibus illis apparent. Nos serenissimo regi Augustae commoranti signi-
ficavimus, quantum periculum ex hisce principiis immineret '. Qui sua manu mihi
rescripsit eum nuntium valde sibi displicere; atque alteras etiam litteras misit ad
regem, filium suum , datas ; qui eas nihil curavit , dicens se omni ratione contio-
natorem suum tutaturum et defensurum esse, et nos sola invidia et pietatis simu-
landae studio movei-i, ut contionatorem suum persequeremur. Postea verbis nimis
fastidiosis ostendit se animo valde singulari esse et ad Lutheranismum defendendum
propenso, ac patris sui pia studia reprehendit; quae tamen numquam nimia sunt.
Merito igitur timemus : 1 " ne rex ille filius officia, quae pater nobis praestat, prae-
stare recuset, 2° ne idem nimis sit Germanus modernioris illius spiritus. Ideo
nec permisit, ut indulgentiae nuper concessae pi-omulgarentur, quae in ceteris
ecclesiis omnibus promulgatae smit - , et rebus religionis multum se immiscet , et
homines secum retinet Lutheranismo ita addictos, ut nunc carnes manducent ^ et
velle; neque eorum mentionem coram eo fieri posse; ab aliquibus eos ^lesuwider"
ac Cani.sium ^Caninum", ^Canissimum' vocari. Ita Blahoslaus ipse in relatione sua
bohemice scripta , quam germanice versam edidit Anf. Gindch/ in „Fontibus rerum
Austriacarum" 2. Abth. , XIX (Wien 1859), 125—184. Gindely autem haec adno-
tavit: ^Es ist leicht zu bemerken , dass Pfausers Erzahlungen vielfach iibertrieben
und hie und da gar sehr zu seinen Gnnsten verdreht sind" (1. c. p. 126).
' De epistula hac, quam Canisius ad Ferdinandum I. Augustae Vindelicorum
in comitiis imperii versantem dedit, vide, quae hisce litteris proxime subicientur.
2 Cum exeunte anno 1554 Anglia ad ecclesiam catholicam reducta esset (supra
p. 515^), „iudulgentia ad moduni lubihiei per Christianum orbem in gratiarum actionem
publicata est" {N/c. Sanderus , De origine ac progressu Scliismatis Anglicani 1. 2,
pars 2 [Ingolstadii 1588], p. 258).
' Quadragesima erat, et lex, qua fideles per totum id tempus a carnil)us absti-
nere iubentur, tunc in antiquo suo vigore persistebat.
526 169. Canisius S. Iguatio.
simo Ke si persuade. che il Reuerendissimo Labbaccense et io
siamo li principali appresso il Padre suo per impedir la nouita sua et
il Lutheranismo. Item sappia V. R. P. che questo io ho inteso d" nn
amieo fidele, il quale hora due uolte e stato chiamato dal detto Re,
il qual anchora li esprobraua, che fusse tanto amico nostro ^, dicendo
alhora et altrouj parole d' un huomo molto tentato contra di me , et
sempre per rispetto del suo predicatore. Non diro, sicome anchora
il confessore suo se reputi per vn' apostata, et certo e che sia stato
vn frate Augustiniano, et gia fa vn Canonico de Vienna, sola se dubita
della dispensa, vn huomo de mala fama et de pocha dottrina. Oltro
di questo il maggiordomo del Re '^ detto e vn grand Lutherano ; il
qual gouerna questo predicatore, sicom' io intendo et credo che sia la
causa principale della ruina spirituale del Re predetto ^. Adunche pensi
V. R, P. in quanto periculo vn principe giouane sia, poi che tiene vn
tal confessore, predicatore et maestro della sua curte. Onde molto su-
perbiscono li Lutherani, et se dice per le terre uicine et per le prouintie
publicamente, che questo Re habbia vn predicatore Lutherano, et che
fidei coram omnibus obtrectent. Atque eidem regi persuasum est reverendissimi
domini labacensis et mea opera potissimum effici, ut sua rerum novarum studia et
Lutheranismus a rege patre suo impediantur. Item sciat R. P. V. me a fido quodam
amico haec accepisse; quem bis iam rex ille accersivit, atque etiam exprobravit
ei, quod nobis tam amicus esset ', et tunc et alibi ea protulit verba , quae animum
vebementer contra me irritatum proderent, idque seraper propter contionatorem illum.
Omitto exponere, qua ratione etiam confessarius eius pro apostata habeatur; ac
certum quidem est cum monachum augustinianum fuisse; nunc autem canonicum
viennensem agit; dubitant solum , num eius rei debitam veniam impetrarit; homo
est malae famae atque exiguae doctrinae. Praeterea, qui regis illius toti rei fami-
liari praepositus est ^ Lutheranismo maxime favet; ab hoc contionatorem illum regi
audio ; per hunc potissimum regis animum adeo depravari existimo ^. Consideret
ergo R. P. V., quanto in periculo iuvenis ille rex versetur, cuni talem confessarium,
talem contionatorem , dispensatorem talem habeat. Quare Lutherani valde super-
biunt, et per regiones vicinas ac per provincias homines aperte dicunt hunc regem
1 Nescio an Canisii ille amicus fuerit Fridericus Staphylus. Is Nissa 16. Fe-
bruarii 1555 Hosio scripsit: „Nuper cum essem Viennae, inspexi illius Societatis
instituta ac mores", etdeCanisio: ,Utor illo admodum familiari." Staphylus eodem
anno Ferdinandi I. consiliarius factus est (Honii Epistolae II, 511. 638).
- Hoc raunus (^Obersthofmeister") anno 1556 administravit „von Eitzing^
anno 1562 ^Christoph Freiherr zu Eitzing und Schrattenthal" {M. Koch, Quellen
zur Greschichte des Kaisers Maximilian II. [Leipzig 1857] p. 3. 7).
=» Michael Suriano, Yenetorum legatus. anno 1557 dc Maximiliano ad senatum
suum haec rettulit: ,Non si alienando in tutto d' Catholici si ha guadagnato una
gran grazia con lutherani , perciocche dalF un canto retien la Missa et gran parte
delle ceremonie della chiesa Romana , dall' altro usa per predicatore un prete mari-
tato con alquanti figli, il quale publicamente predica quasi tutta la dottrina luthe-
resca, . . . et gli principali della sua corte, massime il maggiordomo, che appresso
di lui puo grandissimamente, sono conosciuti da ciascuno per lutherani" (/. v. Dol-
lingn; Beitrage zur politischen, kirchlichen und Cultur-Geschichte der sechs letzten
Jahrhunderte I [Regensburg 1862], 242).
25. Martii 1555. 527
voglia molto male alli Jesuite, li quali damio resistentia. Imo qui
dice la gente, che esso predicatore et noi altri siemo contrarij nella
doctrina, sicome e uero, perclie lui defende il matrimonio delli preti,
extenua li meriti delle buone opere, parla contra il culto debito alli
santi, seguita le phrasi Lutherane, et satisfa tanto alli heretici, quanto
oflfende li catholici ^ E molto eloquente, et sempre tiene vn concurso
mirabile della gente ^, et se dice che sia maritato , item che habbia
lassiato la sua parochia piena del fermento heretico ^. Li Signiori
Spangioli stanno qui de mala voglia ^, et tengono grand dispiacere et
compassione al Re, perche la suma ua sempre in peior, et le suspi-
tioni s' augmentono.
Tutto questo sia per dar piena informatione alla R. V. P. et
prego che questo Principe sia adgiutato appresso Iddio con le nostre
orationi. Li sapienti dicono, et e molto probabile, che la conserua-
contionatorem habere lutheranum et animo valde infenso esse in lesuitas, qui ei
resistant. Iramo hic dicunt contionatorem illum et nos contraria docere , et vere
id dicunt ; ipse enim matrimonium sacerdotum defendit, de meritis bonorum operum
detrahit , cultui , qui sanctis debetur , obtrectat , Lutheranorum locutionem imitatur,
haereticis tantum satisfacit , quantum catholicos offendit •. Facundissimus est et
semper auditorium habet mire frequens ^, et dicunt eum uxorem duxisse et paro-
chiam suam reliquisse fermento haeretico impletam *. Proceres hispani inviti hic
morantur * ; quibus rex valde displicet, et vehementer eos miseret illius ; nam summa
rerum in dies pessum agitur, et suspiciones augentur.
Haec omnia scripsi, ut reverendae paternitati vestrae cuncta perspecta esseut :
rogo autem, ut hic princeps precibus nostris apud Deum adiuvetur. Sapientes
asserunt, et valde verisimile est hic et in tota Austria religionis conservandae
» Cf. Jcfnssen 1. c. IV, 203—204.
2 ^,Guilielmus Elderen de Steuordia" S. J. "\'ienna 13. Aprilis 1556 P. Leonardo
Kessel scribit: „Sunt hic nonnulli. imo permulti (quod vehementer dolendum est) :
maxime tamen concionator ipse Regius Maximiliani ser. qui aperta voce opera bona
hominum frustranea prorsus, nilque nos iuuare posse , neque apud Deum ualere, et
depraedicat, et inculcat, Caeremonias uero Christianorum Laruas uocat, quae nihil ad
salutem prosint, atque eiusmodi mille pestes non in vulgus hominum solum [spargit V],
sed in ipsa concione in qua tantus est confluxus populi, hominumque nobilium, ut nec
templum eos capere possit sed prae foribus stare cogantur multi ; ad hunc tanquam
Apostolum a deo missum in curribus et in equis vndique et turmatim , vt vix dici
queat, concurrunt. Hic praeclarus , in concione publica in nos aperte debacchatur
quos .Jesuwider, hoc est, contrarios Jesu doctrinae vocitat, atque omnes Jesuwidros
i. e. contrarios Christi doctrinae qui hanc doctrinam quam uos adferunt, confirmat.
Imo latrones et fures, Diaboli fratres, aliunde intrautes et non per verura ostiura
esse, qui haec bona opera caeremoniasque populo instillant, aperte testatur, vt nos
sumus" (*Integra epistula est in codice colon. „Epistt. ad Kessel. I" ff. 2 non sign.).
' Phauser in oppido tirolensi Sterzing parochus fuerat. Haereses suas , iuitio
saltem, non sine aliqua cautione proferebat, ideoque a Bcmardo Baiipach Lutherano
vir „magnae prudentiae theologicae" appellatur (Evangelisches Oesterreich [Hani-
burg 1732] p. 54).
■* Hispani maiorem partem aulae reginae Mariae constituebant, quae Caroli V.
filia et Maximiliani uxor erat. Anno 1556 Petrus de Lasso rei familiari j)raeerat
{KocJi 1. c. p. 4).
528 169. Canisius S. Ignatio. 25. Martii 1555.
tione della Religione non habbia altro humano subsidio qui et in
Austria, se non per la uita del Re vecchio. Certo li prelati uicini
ecclesiastici sono tanto de pocho siue in doctrina, siue in disciplina,
che non se potria dire, Onde li consiglieri pigliando vna diffidenza
impidiscono quello che il Re vecchio farebbe secondo le sue bone
inclinationi. Item non se trouano li quali voliano far dal Catholico,
non sentiscano piu missa in Austria, le prediche sono per stabilire le
secte, et non per nutrire o defendere la fede, mangiano carne tutta
uia per Au.stria nella quaresima, dediti alla gula quanto se puo dire,
et irrisori grandi delli Papiste, sicome chiamano tutti li Cathohci.
Iddio ci conserui contra li Turchi, perche la malitia et perfidia
commune pare che sia quasi matura a riceuer li grandi fiagelli. Non
altro per adesso. V, R. P. se raccordi de noi altri, accio possiamo
seruire fidelmente alla sua Maiesta eterna i n m e d i o n a t i o n i s
prauaei et far frutto in patientia^, 25 Martij 1555.
Prego per il P. Erardo ^ , che habbia licentia et potesta d' ab-
soluere nelli casi reseruati.
della R. P. V.
Indigno figliolo
Piedro Canisio.
t Al molto Reuerendo in Christo padre mio Don Ignatio de Loyola
preposito della compagnia de lESV in Roma.
unicuni subsidium humanum esse vitam regis senioris. Vicinorum certe principum
ecclesiasticorum et doctrina et disciplina tam viles sunt, ut verbis, id declarari
nequeat. Quo fit , ut consiliarii diffidere incipiant et ea impediant, quae rex pater
pro bona animi sui propensione efficere velJet. Neque inveniuntur, qui catholico
more vivere velint; missae sacrificio interesse Austriaci desierunt; de rebus sacris
orationes liabentur, ut sectae stabiliantur , non ut fides conservetur ac defendatur;
quadragesimae tempore carnes perpetuo manducant pcr Austriam ; gulae quam maxinie
serviunt et ,,papistas" valde irrident; hoc enim nomine catholicos omues appeUant.
Deus contra Turcas nos tueatur; malitia enim et perfidia communis ad magna
huiusmodi verbera accipienda fere maturae esse videntur. Nec plura nunc scribam.
R. P. V. in sacris precibus suis nostri meminerit, ut maiestati aeternae in medio
natioiiis pravae' fideliter servire et fructum afferre in patientia^
possimus. 25. Martii 1555.
P. Erardi ^ nomine rogo, ut licentiam et potestatem accipiat hominuni a casibus
reservatis absolvendorum.
Reverendae paternitatis vestrae
indignus filius
Petrus Canisius.
t Multum reverendo in Christo patri meo, domino Ignatio de Loyola . Socie-
tatis lesu praepoaito, Romae.
' Phil. 2, 15. - Luc. 8, 15.
' P. Erardus Avantianus anno 1555 Viennae magister noviciorum constitutus
est (Socher l. c. p. 55).
Appendix ad ep. 169. 529
Appeudix
de epistula, qua a Canisio ad Ferdinandum regera de filio eius Maxirailiano relatum
esse ex litteris modo positis cognoscitur.
Quid Canislus Fenlinando proposuisse feratur. Canisii Uttcrac num Maximi-
liano traditae? Nttm Canisius ab eodeiii ohiurgatus?
Circiter initium saeculi XVII. primum in lucem famamque prolatum est Ca-
nisium Ferdinando regi haec scripsisse: Exploratum sibi esse Maximilianum regem
Lutherauis se addicere constituisse ; quae res cum catholicae ecclesiae magno detri-
mento esse posset, suadere se regi, ut Maximilianus aut serio corrigeretur aut oranino
ex regno expelleretur. Atque in litteris quidem Canisii raodo propositis legimus
Socios viennenses Ferdinando Augustae inoranti scripsisse, Maximiliani animum ad
Lutheranismura propensum esse et magnum ex ea re periculum imminere; atque
Ferdinandum, his litteris acceptis, sua manu rescripsisse ad Canisium. Canisius
ergo ipse — etsi diserte id Ignatio non dicit — Ferdinando scripsit; hoc certum
est. Cetera autem sat dubia sunt, imprimis quae de Maximiliano in exsilium agendo
Canisius suasisse scribitur. Asseruntur enim a scriptoribus in Societatera lesu in-
fensissirais. Priraura, quod equideni sciam , in libello germanico, anno 1597 edito,
ea reperiuntur, quo natio gerraanica de lesuitaruni fraudibus praemonetur :
,Nach Seel nach Leib, nach Gut und Blut,
Der lesuiter werben thut."
Ac queritur auctor lesuitarum numerum 30 annis ad 12 X 100 000 fere excrevisse ^;
.satanicos illos et sanguinarios carnifices" ipsum quoque Philippum II. Hispaniarum
regera Lutheranismo infectum censuisse ideoque induxisse, ut veuara in sua fronte
incidi pateretur, quo haereticus ille sanguis emitteretur. Hanc praemonitionem sive
„admonitionem"' ab Erhardo Cellio latine versam et Tubingam raissam loannes
WoJf iuris consultus lutheranus anno 1600 iterum vulgavit ^. Ex Wolfio autem
vel certe ex fonte Wolfii germanico eadera hausit libelli germanici anno 1610 editi
auctor anoni/miis, qui quantae fidei sit, ipse libelli sui titulo prodit ^ Nec scio,
num pluris facienda sint, quae iidera scriptores asserunt: Post obitum Ferdinandi
has Canisii litteras a Maxirailiano II. inter secretiora patris scripta repertas et Ca-
nisio monstratas esse. „18", inquit Cellius, „ad propriae manus subscriptionem
dignoscendara serio coramonefactus, postea (praemissa quaestione, quid is, qui inter
patrera et filiura, praesertim tantae dignitatis personas, tanta dissidia suscitet, com-
meruerit ?) [epistola est] eidem praelecta." ■*
' A. V. Druffel, Iguatius von Loyola an der Romischen Curie (Muncheu 1879)
p. 3-4. 352.
- Lectionum meraorabilium et reconditarura Toraus secundus (Lauingae 1600)
p. 1044-1056.
=* „gteifjenbci- Sefuiter 2BoIff, SUnter bem ®d)afbel^ G^riftlidier ©anfft= mut
Dcrborgeii. , Cber, (Summarifdjer a3egriff Scr gveiolii^e» oiinb erfd)redflid)cu DJlovb=
Utjxm, ©0 in ber ^jcfutter fd)rifftcn l)in Diib iniber uerftecfet ligen , »nb ; fic aller
orten onterm fd)cin groffer §eiligfclt offentUd) niinb (jeimlit^ practiciren. ©etreiulid^
auB jl)ren 8ateinifd)cn 231id)ern, inib offentlid) aufegangenen actis , jufamcn gcjogcn,
oiib fampt ber Relation 93on ber Sefuiter ©cl)el)mnuffen, ctc. Siaen gf)riftcnmcufd)cn
I)oI)eG »nb niberS (£tanb§ ju getreuier loolmetinenber 9iQd^rid)-- tung bnb 2Barnung
uerteutfcf)et, 33nb 1 ©etrucft im 3al)r: M.DC. X." Typographi nomen et locus non
indicantur. 4°. pp. 22. 74 et ff. 17 non signata. Canisii raentio fit f. 7.
* Toti huic relatioui haec verba praemittuntur : ^Absque onini fuco verissiniura
ac proculdubio adhuc in Caesareae Maiestatis aula nianifestum et cognitura est"
[fVolfius 1. c. p. 1048—1049). „Jesuiter Wolf" eidera relationi haec verba snbicit:
-0 dess gnedigen vnd froramen Keysers, gegen eineni solchen Ertzbuben."
Braunsberger, Caui.sii EiJislulae et .\Lta. I. 34
XQA 170. Canisius Hieronymo Natali et lacobo Lainio.
Similia Blalioslao (cf. supra p. 524^) narrata erant a Phausero septem annis ante
Ferciinandi obitum, a. 1-557: Canisius ad Ferdinandum litteras dedit iniquas, quibus de
Maximiliano religioni catholicae infesto querelam deferebat. Quamobrem Ferdinandus
in filium graviter iratus est buicque causam irae quaerenti tandem respondit : Filium
antiqua religione neglecta rebus novis studere. Ulterius autem quaerente Maximiliano,
quisnam tam falsa ad patrem rettulisset, pater nomen indicare noluit, donec tandeni.-
uxoris etiani suae opera interposita, litteras Canisii manu scriptas a Ferdinando
accepit, ea tamen condicione, ut Canisio nullum damnum inferret. Maximilianus
aliquot diebus post Canisium accersivit et questus est, quod aliqui consiliarii regem
patrem in se incitarent; ac se certis auctoribus comperisse Canisium quoque id
a^-ere. Quod cuni is multis verbis negasset, Maximilianus tandem indignabundus
eius epistulam protulit : „En, estne hoc chirographum tuum'?" Tum demum Canisius
ad eius pedes procumbens veniam petiit. Is autem : ^Surge", inquit, ^homo nequani.
Procumbere quidem non est opus. Hoc autem tibi dico : Noli ulterius in conspectum
meum venire; fac in posterum, ut te non videam. Scito, Deo iuvante tempus ven-
turum esse, quo haec omnia in memoriam tibi revocem. Nunc patris mei gratia
te nil laedam." *
Maximilianus nec post patris mortem Canisium laesit et , imperio accepto , iu
Societatem longe benigniorem se praestitit, quara anno 15-5.5 sperare licebat. Attamen.
quod ad Canisium attinet, aliquid suspicionis vel amaritudinis, sive ob hanc causam
sive ob aliam, in eius animo fortasse haesit. Paucis mensibus ante Maximiliani
mortem, 21. lulii 1576, P. lacobiis clc Arellaneda S. J. ex comitiis imperii ratis-
bonensibus Everardo Mercuriano, praeposito generali Societatis, de Canisio scripsit:
jEspero en nuestro Senor que d' esta vez se a de quitar este nublado o imaginacion
entre el emperador y este buen padre guiandolo nuestro seiior por los dos per-
sonajes que digo." ^
170.
CANISIUS
PP. HIEROXYMO NATAEI ET lACOBO LAENIO H. J.
loannis Moroui cardinalis legati theologis ^.
Vieinia 1, Aprilis 1555.
Ex apographo {2" min.; 2^2 pp.), quod eiusdem ferme temporis esse videtur:
in p. 4. eadem manu scriptum est: „Copia P]pistolae Petri Canisij qua consilia irapia
de amouendo Regis Maximiliani Concionatore continentur" (exstat Tiguri [Zurich]
in archivo reipublicae [^Staatsarchiv"], cod. „E. II. 356" p. 144—146 et sq. non sign.).
Aliud apographum valde antiquum exstat Guelpherbyti (Wolfenbilttel , civitas
ducatus brunsvicensis) in bibliotheca ducali, cod. in fol. ^Extr. 64. 11" f. 105''— 107'';
inscriptum est „Copia Literarum Petri Canisii ad patres Reverendos conscriptarum,
Contra Concionatorem Regis Maximiliani".
Drews (Canisius p. 145^^) refert tertium exemplum Dresdae esse in archivo
maximo regni saxonici („Hauptstaatsarchiv") , „Konig Maxim. vertraul. Sclireiben
No 1 A. 10 297 foL 21 sq."
' Fontes rerum austriacarum I. c. p. 176 — 177. Quam parva fides Phausero
habeuda sit, iam supra vidimus. A Gindelij quodam loco appellatur „unverschamter
Grosssprecher" (Geschichte der bohmischen Briider 1 [Prag 1868], -382).
- Mariam iraperatricem et marchionem Almazanensem dicit (ex *epistula
Avellanedae autographa, quae est in codice „Epp. Germ. 1576" f. 181).
* Natalem et Lainium cum Morouo, sedis apostolicae legato, ad imperii coraitia
augustana missos esse iam vidiraus supra p. 521 -.
1. Aprilis 1555. 531
Quartum exemplum olim Stugartiam (Stuttgart) in arcliivum ducis wurtem-
bergensis illatum est; in antiquo enim eiusdem archivi ^repertorio". quod nunc
Stugartiae in archivo regio („k. Haus- und Staatsarchiv") asservatur , haec scripta
sunt: ,,Copie einer Schrift von dem Jesuiten Petrus Canisius wegen des Konigs
Max in Bohmen Hofpredigers , Avie man ihn mit Fug abzuschaffen , weil er in der
Lehre verdachtig 1556. A— D u. 1—9" (*Repert. ^Religionssacben" p. 52). At iam
pridera adnotatum est ipsum epistulae exemplum in archivo uon superesse.
Antiquissima versio gernianica in eodem codice guelpherbytano exstat (f. 96''
ad 98") sic inscripta: ,Des Canisij schrifft der religion halben, an den Bischoff von
Lobach, Ro. Kon. Magestet beicht Vater 1556." '
Altera versio germanica inscripta: „P. Canisii Merckwuerdiger Brieft' von
Maximil. IL Hoff-Prediger , ex MSto," typis exscripta est in libello periodico. a
ministris quibusdam protestantibus edito: ^Vnschuldige Nachrichten von Alten und
Neuen Theologischen Sachen" etc. (Leipzig 1712) p. 743 — 748.
Cuncta huius epistulae exempla accurate recensita sunt ideo , quod singula
aliquid conferre possunt ad duas quaestiones solvendas: 1. utrum epistula germana
sit an Canisio supposita ; 2. quo anno data sit ^. Ceterum postquam Canisii epistula
25. Martii 1555 data in hoc opere edita est (cf. supra p. 524—528) , haec epistula
iam non ita necessaria tantique momenti esse videtur ; ideo me eius verba sufficienti
cum diligentia redditurum esse putavi , si duo exempla latina , tigurinum et gueL
pherbytanum , et duas versiones germanicas . guelpherbytanam et lipsiensem (Un-
schuldige Nachrichten) inter se contulissem.
Qua ratione efficiendum sit , ut loannes Sebastianus Phauser , Maximiliani
Boheniiae regis contionator lutheranus, ab eodem dimittatur. Cur non expediat, per
iudices vel litteras id tentare vel solum Phausero silentium imponere. Posse eum
adigi ad haeresim suam sine ambiguitatibus ^^'''odendam. Plus etiam spei fore, si
Ferdinandus Maximilianum per nuntium edoceat , quanta pericula et incommoda
politica ipsi et toti domui austriacae immineant , si Maximilianus pro Lutherano
habeatur. Consiliarios Maximiliani nequam esse.
lesus.
Reuerendi in Christo Patres. Gratia diuina semper uobiscum.
Quoniam in magno hic discrimine causa religionis uersatur et quo
longius expectatur, eo grauius animarum et* scandalum et periculum
merito formidamus. Idcirco paucis indicare uisum est, quibus maxime
consilijs ad*" diuinae gloriae et sanctae fidei conseruationem atque pro-
motionem adiuuari" posse uideamur. Qua in re si forte nimium so-
licitus, aut parum prudens meam obtrudo sententiam, in primis rogo
mihi ueniam dari. Eaque omnia quae adserentur in bonam partem
accipi, pro uindicandae'' scilicet religionis studio instituta, percupio.
Cod. guelph. om. et. '' Guelph. om. ad. ■= aduuare Guelph.
uindicando Guelph.
1 Epistulam Canisii ad episcopum labacensem non esse datam tum apographa
latina (guelpherbytanum et tigurinum) , tum altera versio germanica , tum ipsa
verba ostendunt, quibus guelpherbytana haec versio incipitur: „Jesus. Ehrwirdiger
Vater in Christo." Episcopo si Canisius scripsisset, salteni eum appellasset „Ehr-
wirdigster Vater". Epistulae, quas ad alios episcopos dedit, id satis comprobant.
- Vide, quae proxime post epistulam ipsam dicentur.
34*
532 1^^- ^-'anisius Hieionymo Natali et lacobo Lainio.
Jgitur quoniam et de Rege Maximiliano et eius concionatore ^ ut
quani minimum sibi, alijsque in religione incommodent*, modis cst
omnibus prouidendum , non consulte'' fiet hoc tempore, si aduersus
hunc regis concionatorem procedatur uia cognitionis, ut scilicet illius
causa ludici uel ludicibus cognoscenda atque diiudicanda committatur.
Sic enim grauiores etiam motus excitari in uulgo " possent, ct Rex illius
patronus cum suis siue clam, siue pahim, homini patrocinarentur ',
ipsique tum iudices tum actores, odium inuidiamque sine fructu* con-
ilare possent. Neque rursus^ uia simplex prohibitionis ut silentium
scilicet imponatur, et authoritas omnis adimatur ei concionandi. Etenim
ne sic quidem facile sanarentur animi, sed exulceratiores potius fierent,
ac indigne opprimi dicerent innocentem. Cui nunc uulgus' sane fauet
ac'' tribuit omnia. Tertio' non iuuabit uia admonitionis per literas,
quemadmodum experientia testatur. Cum quotidianae consihariorum
admonitiones plus efficiant, quam quaeuis literae absentium qui causam
non satis intellexisse semper uidebuntur.
Supersunt autem aliae ^ duae uiae, utpote probationis et admoni-
tionis per nuncium, quae mihi quidem commodiores et efficatiores
uidentur. Probationis uiam dixerim, si Rex per Serenissimum ' Patrem
persuadeatur, ut concionatori suo iubeat aut duas" aut tres contiones
ex professo" instituere. De missa. De potestate clauium, de cultu et
inuocatione sanctorum, aut de similibus argumentis hodie controuersis
inter catolicos et haereticos. Sic fiet ut qui uersipellis existimatur,
aperte prodat, quod male gerit in pectore^. Sed maxime placeret
uia (ut dicebam) admonitionis per nuncium siue commissarium aliquem.
Id quod ego sic uelim intelligi. Serenissimus Rex huc mittat uirum
* Unschuldige Nachrichten : wie sehr si . . . . schedlich sein.
^ non inconsulto Guelph. ; wirdet . . . nicht rathsam sein Unsch. N.
' in uulgo excitare Guclph. ^ patrocinaretur Guelph.
" Guelph. om. sine fructu; ohne Frucht Unsch. N.
' Snpplcmlum esse videtur: proderit vel iuuabit. Unseh. N.: Dargegen wil es
der weg des starcken verboths auch nicht thun.
^ uulgus nunc Guelph. '' et Giielph. ' Tertia Giielph.
^ Guelph. oin. aliae. ' Serenissimus cod. tirjur.
™ ut concionatori iubeat duas Guelph.
" In versione germanica , quam cod. guelph. continct, haec duo rerba omiss((
sunt (f. 97*). Unsch. N.: vnnbedacht oder ausm Stegreiff.
* loanne Sebastiano Phauser; de quo supra p. 524 — 627.
^ Blahoslao Phauser paulo ante dixerat se veritatem ita proponere e suggestu,
ut neminem laederet, neque ad dextram se inclinando nequc ad sinistram ; ac prop-
terea lesuitas sibi nocere non posse (Fontes rorum austriacarum 1. c. p. 131). Ac
Ferdinandus 1. ipse in „Memoriali secretiore", quod a. 1560 Romam ad Scipionem
comitem Arci, legatum suum, niisit, haec asserit: Phauserus semel atque iterum
per litteras mihi „palam profitebatur, se a fide sanctae Romanae ecclesiae catholicae
non discedere". Memoriale illud typis descriptum est a lud. Lc Flat , Monumen-
torum ad hi.storiam concilii Tridentini potissimum illustrandam spcctantium am-
plissima collectio IV (Lovanii 1784), 621—623.
1. Aprilis 1555. 533
grauem et bonae tidel Qui specialiter in mandatis liabeat, ut cum
rege filio, negotium hoc do concionatore fideliter agat. Hic iuuabit,
bonis rationibus filij animum tentare atque pellicere in hanc senten-
tiam, ut intelligat^ quam sit honestuin et utile talem a se conciona-
torem amouere. Rationes hae sunt meo iudicio non contemnendae.
Quasi pater filio ita nunciet. Qualem et cuius fidei apud te foueas
concionatorem, et quam ille doctrinae formam proponat\ non iam
tecum disputabo. Sed uide quid te' facere deceat, ut te, me, et Au-
striacam domum infamia liberes. Constat enim non in uicinis tantum
locis, sed etiam in exteris nationibus, percrebuisse famam, te lutera-
nismo iam adhaerere. Vide secundo talem esse populum, qui cona-
tibus istius concionatoris credat, nihil aliud quam sectam Luteranam
promoueri, fidem ueterem oppugnari atque obscurari'^, Vide tertio
quadruplices nobis hostes esse: Turcas. Quorum sane uires ex reli-
gionis dissidio augentur maxime. Haereticos, qui te, nomenque tuum,
Chatolicis statibus" reddent odiosum^ et aduersus me sua erigent cornua,
Oallos, qui hinc magnam sibi commoditatem praeberi putabunt, ad
Austriacos Heroes impugnandos, affligendos, illudendos. Denique aemulos
alios complures, qui omnem captant occasionem, ut quouis modo ad-
uersus nos insurgere nostrasque uires et opes imminuere possinf.
Poterunt autem eo facilius, quo magis erit persuasum ipsis, et uulgo,
Maximilianum a patre et imperatore in Religione dissidere. Igitur
concludef mittendus huc nuncius'. Vel ob id amandandum esse con-
cionatorem, ut suspicio tollatur, quae in Domum Austriacam concepta
est passim. Et utrique tum patri tum filio male prospici. Etiamsi
integrae fidei et doctrinae foret is concionator, nisi lapis offen-
s i 0 n i s 1 remoueatur, cessetque causa scandali, quod tam late longeque
propagatum est, ut pigeat profecto ac pudeat " meminisse -.
* Guelph. 01)1. ut intelligat; Uiisch. jV. .• das er verstunde.
^ proponit Giielph. " Gitelph. om. te.
'' Bedencke zum anndern, das diss ein solch volck sey, welchs nur dises Pre-
digers furgeben gUaube, annders nichts dann die Lutterische Sect furdere, denn
alten glauben vmbstosse vnnd verdunckele Uiisch. N.
^ gegen den geistlichen stenden Versio guelph. ^ otiosum Ti(j. Guelph.
" Ita Guelph.; Tig. falso: possent. '' conclude Tig.; concludo Guelph.
' mittendum huic nuncium Guelph.; wirdet der Gesannte, so annhero geschickt
werden sol zu beschlissen wissen Unsch. N.
^ pudeat profecto ac pigeat Guelph,
' Is. 8, 14. Rom. 9, 32 etc.
- Num huiusmodi nuntius a Ferdinando ad filium missus sit , non constat.
loannes de Ayala hispanus, qui aestate anni 1555 Viennara venit, a Carolo V. iussus
erat diligenter speculari, quomodo Maximilianus in rebus ad religionem pertinentibus
se gereret, atque etiam cum eius uxore consilia conferre {\MIli. Maurenhrecher,
Karl V. und die deutschen Protestanten 1545—1555 [Diisseldorf 1865] p. 182*.
Ed. Reimann, Die religiose Entwickelung Maximilians II. in den .Tahren 1554 — 1564
in „Historische Zeitschrift", herausgeg. von H. v. Sijbel, XV [Miinchen 1866], 6—7).
')3-t 170. Canisius Hieronymo Natali et lacobo Lainio. 1. Aprilis 15-55.
Qui' praeterea iiiincius siue commissarius oum accedet'', agere cum
alijs hic poterit, et rectius peruidere, cjuam male cum bonis uiris aga-
tur. Qui ob hunc concionatorem eidem Regi odio sunt habiti. Augent
tlammam domestici consiliarij, quibus mirum [estj ' non alios adiungi''
probatae iidei uiros, aut certe qui de sectis, et falsis impijsque opi-
nionibus non aeque suspecti habeantur , et existant ^. Sed nimis ego
libere de tanta re iudico, nisi quod (ut ante* dixi) modeste transigi
negotium ueHm. Quod acrius urgere, nihil fortasse sit aliud, quam
irritare crabrones'.
Dominus Ihesus ad gloriam suam consilia nobis° inspiret , quae
mature sanent infirmos et grauiter hic affectos'' animos. Ad quam
rem uakle conducent haec duo Remouisse concionatorem , Et insti-
tuisse Episcopum Viennensem'. Viennae Kal. Aprilis. 1555".
Seruus in Christo indignus
Petrus Canisius.
Dvews (1. c.) dubitat, an Canisius vere huius epistulae auctor sit; nani et alias
«luasdam epistulas exstare, quae Canisii esse tradantur, sed certe eidem suppositae
sint. Saepius sane accidit ut Societatis hominibus epistulae supponerentur vel verae
eorum epistulae ita corrumperentur et turparentur, ut iam sui suorumque auctorum
omnino dissimiles essent. Litterae encyclicae (ut duo tantum exempLa proferantur),
quas anno 1839 loannes PhiUppus Roothaan Societatis praepositus generalis ad Socios
dederat, ad aliud quoddam idque insulsum argumentum detorsae et sub nomine
.allocutionis" ab eo habitae in Germania et Hollandia venditatae sunt ^. Atque
absurda illa epistuki , quam a P. Guilielmo Lamormaini , Ferdinandi II. confessario,
8. Aprilis 1625 ad Socium quendam hildeshemiensem missam esse falsissime assere-
bant ^, non solum superioribus saeculis compluries a protestantibus typis exscripta et
in vulgus sparsa est, sed etiam a. 18S9 a paedagogo quodam germano tamquam
germaua prolata et ad invidiam Societati lesu conciliandam adhibita est ^. Ut auteni
ad hanc nostram epistulam redeamus, notatu certe dignum est eius exemphx in
antiquis protestantium archivis exstare et a ministris protestantibus primum typis
exscripta esse, idque in eodem opere eademque operis parte , in qua et subditiciam
* Quae Giielph. '' Ifa (ruelpJi.; Tig.: accedat.
' Suppletmn ex Guelpli. ^ non adiungi alios Guelpli.
* Guelph. om. ante. ^ in di Kolen blasen Unsch. N.
^ Aut: uobis; vox obscure scripta ; Unsch. N.: vnns.
'' afflictos Guclph.; so hart bewegeten Hertzenn Unsvli. N.
' den Bischoff zu Wien recht abrichte Unsch. N. ; einen Bischoff zu Wien
setzen Versio yuelph.
^ Vide, quae dicentur post epistulain ipsain, p. 535.
* De consiliariis illis vide supra p. 526.
2 Cf. /. Alberdingk-Thijm S. J., Levensschets van P. Joannes Philippus Koot-
haan, Generaal der Societeit van Jezus (Amsterdam-Brugge 1885) p. 105—107.
270—272.
' Vide M. Reichmann S. J. , Die Jesuiten und das Herzogthum Braunschweig
(Freiburgi. Br. 1890) p. 28— 35. Hisforisch-politische Blaffer CV (Miinchen 1890), 328.
* Fecit hoc Fridericus Koldeweij , gymnasii brunsvicensis director, in libello
suo „Die Jesuiten und das Herzogthum Braunschweig" (Braunschweig 1889) p. 18 — 20.
171. Canisius Martino Cromer. 27. Aprilis 1555. 535
illam Lamormainii epistulam iterum ediderunt '. Res quoque ipsae, quae scribuntur,
et verba, quibus enuntiantur, aliquid suspicionis excitare possunt. Neque tamen
haec tam gravia esse mihi videntur , ut negare audeam epistulam germanam esse.
Fieri poterat, ut Canisius aliquid huiusmodi Natali et Lainio scriberet italico ser-
mone — nam etiam ad S. Ignatiura et ad Polancum haud raro italice scribebat —
utque Augustae per legatum vel episcopum labacensem vel alium Societatis amicum
huius epistulae notitia vel exemplum aliquod ad consiliarium aliquem vel aulicum
Ferdinandi perveniret, qui clam Lutheranismo addictus erat, quique versionem epi-
stulae plus minus accuratam confecerit ac cum amicis communicaverit.
In codice illo guelpherbytano epistula his verbis terminatur : ^Viennae Calend.
April. Anno Chr. 1556"; et in „Unschuldige Nachrichten" : „Viennae Cal. Aprilis
1556".; atque etiam exemplo stugartiano annus 1556 adscriptus erat. In tigurino
autem apographo verbis „Viennae Kal. Aprilis." annus 1555 altera manu ascriptus
esse videtur ; certe postea manu antiqua deletus est, linea inducta. Dresdensi autem
exemplo Kalendae Apriles a. 1555 ascriptae sunt ^, idque recte. Nam litterae Canisii
17. Maii 1556 ad S. Ignatium datae ^ probant Canisium 1. Aprilis 1556 Pragae fuisse,
non Viennae; Kalendis autem Aprilibus anni 1555 Viennae morabatur *. Ac men-
sibus Martio et Aprili anni 1555 Canisius id egit, ut Phauserus a Ferdinando ex
aula Maximiliani expelleretur ^. Relegatus est in Styriam a Ferdinando ; sed eodem
anno 1555 iterum a Maximiliano revocatus^, et ita Canisii conatus ad irritum reci-
derunt. Si igitur Canisius anno 1556 hanc epistulam dedisset, priorum illorum cona-
tuum certe mentionem aliquam fecisset.
Quaestione temporis soluta etiam deiiniri posse videtur, ad quem hae litterae
datae sint. Usque adhuc hoc solum ex exemplis manu scriptis cognitum erat datas
esse ad „reverendos patres" sive Societatis lesu sacerdotes quosdam. Cum autem
ex epistula ipsa appareat a Canisio eo , ubi Ferdinandus rex degebat — degebat
tunc Augustae Vindeh"corum — et ad sacerdotes missam esse sibi familiares, regi
pergratos, religionis studiosissimos, cumque aliunde cognitura sit circa idem tempus
Patres Natalem et Lainiura cura loanne Morono cardinali legato Augustara venisse,
eiusdera theologos inter comitia futuros , dubiura esse vix potest , quin Canisius (si
reapse hasce litteras dedit) ad duos illos patres scripserit. Atque Societatis lesu
historiographi gravissimi referunt, quo die Natalis Augusta Viennam advectus est
— erant Kalendae Maiae — , eodera contionatoreni illum Maximiliani lutheranum
Vienna discessisse, cuius araandandi causa hae datae sunt litterae ''.
171.
CANISIUS
3IARTOO CROMER.
Vieiina 27. Aprilis 1555.
Ex autographis (2", p. 1, et 4", p. 1), quae sunt in cod. cracov. „Cromeri
epistt." n. 11. et 387. Quae Canisii nomen primum subscriptum sequuntur („Cate-
' Unschuldige Nachrichten 1. c. p. 410—424; inscripta est „Ein jesuitischer
Rathschlag zum Untergang der Protestanten , ex MSto" et a lesuita quodam (La-
mormainii nonien prudenter reticetur) ad alium lesuitam data esse dicitur Praga
8. Aprilis 1628 (eo nimirum anno, quo epistula illa ficta et primum edita est; cf.
Reichmann \. c).
^ Dretvs 1. c. p. 145 ^■'. ^ Hae infra ponentur. * Cf. supra p. 524.
'■> Supra p. 524—527. « Reimann 1. c. p. 9>o.
■^ Orlandinii.-i 1. c. 1. 15, n. 28. Sacchinm, Can. p. 100. Plura vide infra,
monum. 87.
536 1^1- Canisiiis Martino Cronier.
chisticam doctrinam" etc.) in codice quidem ab iis, quae antecedunt, omnino dis-
iuncta sunt, neque inscriptionem habent, nec locus nec tempus iis ascripta sunt:
sed consideranti res, quae scribuntur, atque etiam colorem atramenti et rationem
scribendi diligenter inspicienti vix dubiura esse potest, quin a Canisio litteris
27. Aprilis 1555 ad Cromerum datis adiuncta sint.
Priorem epistulae partem (usque ad ^Catechisticam" etc.) ex autographo primi
ediderunt Hipler et Zakrzcwski in „Hosii Epistolis" TI, ]0'25.
Episcopatum sibi gratidanti rescribit , hniusmodi Jionorrs Sociefati non con-
i-enire. De novo pontifice Marccllo II. gaudet. Collegium varmiense commendat.
Scandalum Phanseri contionatoris mox cessaturum esse sperat. Catechismum suum
mittit et corrigi cupit. Hosii et Cromeri scripta 2^ciit.
lESVS
Magnifice Domine Cromere gratia CHRISTi nobiscum aeterna.
Hodie literas accepi tuas, quae 14 Februarij scriptae fuerunt,
mihi sane quam iucundae. Quod mihi de Episcopatu gratularis, nihil
erat necesse: oblatum hoc onus non conueniebat his humeris, et illi
qui ex professo paupertatem et instituti quod nosti, simplicitatem esset
amplexus. Et ut maxime par essem oneri ferendo, haud expediebat
tamen has instituti nostri quod uixdum est cognitum satis orbi, primitias
talium honorum contrectatione impurari. In sua quisque uocatione ^
CHRISTo tutissime seruit. Christo gratias ego maximas ago, quod
hac me tentatione liberarit, ita ut omnino confidam alium hoc loco
Episcopum breui fore. Ego nunquam ut subirem hoc munus consensi :
sed grata est tamen quam amice obtulisti, isthaec gratulatio.
De Pontifice facto, si famae credendum est, Ecclesiae et bonis
omnibus gratulemur^: talem profecto nauiculae gubernatorem tanta
et tam diuturna tempestas requirebat. Nosti enim satis excultum
praeclaris dotibus omnibus Cardinalem sanctae f. Habemus e Ger-
manis 20 in societate nostra Romae, ut non sit difficile Coloniam ex
illis in Prussiam deducerc, si Reuerendissimus d. Osius ex animo urgere
pergat pium hoc quod religiose illi commendasti, institutum. Vtinam
in vestris conuentibus abstergatis notam, qua coeperunt apud exteros
laborare Poloni, de Sectae scilicet flagranti amore ac studio. Quod
autem nouum Euangelistam nominas^, dolent hic quidem boni non
illum semper optima docere, sed sperant tamen breui scandalum hoc
desiturum : quamquam peius audiat ille, quam fortasse res postulet ^.
' 1 Cor. 7, 20.
^ Marcellus Cervinus, cardinalis tituli „sanctae crucis", 9. Aprilis 1555 pon-
tifex electus et Marcellus II. vocatus, 1. Maii eiusdem anni exstinctus est.
' loannem Sebastianum Phauser, Maximiliani rcgis contionatorem.
* Ipse Ferdinandus rcx saepe multumque elaboravit, ut Phauserus ad catho-
licam religionem rediret vol saltom a Maximiliano officio contionatoris privaretur;
at ineunte demum anno 1560 a Maximiliano dimissus est, et anno 1569 Lauingae,
ubi parochum et decanum lutheranum agebat, apoplexia correptus decessit {Beimann
1. c. p. 9— 36. Melch. Adanins , Vitae Gormanorum Thoologorum [ed. 3. Franeofurti
ad Moenum 1705] p. 198—199).
27. Aprilis 1555. 537
Dominus aperiat magnatum oculos, ut Christi causam ex animo curent.
et seipsos uideant, qui alienis malis non tanguntur. Viennae raptim
27 Aprilis 1555.
Seruus in Cliristo indignus Canisius.
Catechisticam doctrinam Kex noster edidit ^ de qua tuum audire
iudicium uelim grauiss. uir, ut quae desiderari posse censueris, ali-
quando, si recognoscendum praecipue sit opus, corrigantur aut com-
pleantur. Ea enim in re que CHRISTI gloriam et fidei asserendae
causam summopere tangit, Regem libenter admonemus. Mitto igitur
pro munusculo libellum hunc, et vt boni consulas precor, ac vicissim
ut Osij laudatiss. Episcopi scripta ^ nobis communices opto uehementer.
Tum quae superioribus annis a pietate tua conscripta sunt, quia lectu
digna esse noui, videre quidem aueo, petere tamen uix audeo, utpote
tum meae exiguitatis conscius, tum tuae dignitatis probe memor^.
^ Editioni principi ^Summae" canisianae hic est titulus: „SVMMA DOC-
TRINAE ' CHRISTIANAE. | Per Qncesfiones tmdita, ef in isiiin Christiame pue-
rifice nuc j)ri- ! nmm edifa. \ lussu & authoritate Sacratissimaj Rom. Hung. Bo-
hem. &c. Regiaj Maiest. Archiducis Austri», &c. EDICTO RE(4I0 CAVTVM
est, vt hic libellus solus, prietermissis reli- \ quis Catechismis, per omnes Austrise
Infe- rioris Prouincias , & Goritia; Comitatum | in scholis ciim priuatis [sic] tum
publicis prsele- i gatur & conseruetur : Atque a nullo Typo- grapho aut Bibliopola,
inuito Michaele \ Zimmermanno, intra decen- nium denuo excudatur, [ aut excusus
vendatur." Locus et annus non indicantur. 8°; ff. 193 signata et 9 (8 in initio
et 1 in fine) non signata ; 4 figurae in lignum vel plumbum incisae ; folium titulare
sequitur edictum Ferdinandi I. (cf. supra p. 522') et conspectus rerum ; in fine libri
(f. 193* — 193'') 20 ^Errata". Copiosius haec editio descripta est in ediforis „Kate-
chismen" etc. p. 28 — 49. Cuius exempla exstant Londini in musaeo britannico.
Lovanii (V. P. VI, 23), Friburgi Brisgoviae, Viennae (Theol. past. I, 324), Monachii
(Theol. past. 18) in bibliothecis academicis earum civitatum, Ratisbonae in biblio-
theca provinciae (Past. 209) , in monasterio 0. S. B. gotvicensi (Gottweig, XXXIII,
K 26^), in canonia ordinis praemonstratensis pragensi (Strahov, B. J, X, 3). Eodem
anno 1555 secunda ^Summae" editio facta esse videtur. Cui quidem titulus est
idem ac principi, if. signata 192, ^errata" tantum 8; cf. nKatechismen" p. 71'. Po-
steriores Summae editiones in hoc opere accurate describere non vacat. Earum aliquae
in ^Katechismen" adumbratae sunt ; ceterae, si Deo placebit, in peculiari libro descri-
bentur, quo catechismi canisiani historia quaedam proponetur.
- Haec Hosii opera tunc prelum iam subierant: a) „In Psal | mvm Quinqvage
simum Paraphrasis Stanislai j Hosij , carmine conscripta ... [In folio paenultimo :]
Cracouiae ex aedibus Hieronymi Vietoris. Anno M. D. XXVIIj." 8° ff. 12. b) ,Con-
fessio Fidei Catholicae Christiana Au thoritate Synodi prouincialis quae habita
est Petr | couiae Anno M. D. LI. Mense lunio aedita: Praesidente Reiieren-
dissimo in Christo Patre Domino dno Nicolao Dei gratia Ar \ chiepiscopo Gnes-
nensi Legato nato et regni primate. Pars Prior. Cum Gratia et Priuilegin
S. R. M. Cracoviae. Anno M. D. LIIL [Fol. 239:] Craccoviae, In Officina Hae-
redum Marci Scharffenberger Ciuis, ac Bibliopolae Cracouien." 4" ff. 7, 239, 13.
[Theod. Wierzhowski , Bibliographia Polonica XV ac XVI ss. III [Varsoviae 1894],
33—34; I [Varsoviae 1889], 31).
^ Cromerus praeter quattuor colloquia, dc quiltus supra p. 516 ^, iam 10 fere
poemata et orationes latinas evulgaverat, quae aut ipse composuerat aut ex graeco
verterat, v. g. „De splendidissimo Christi lesu triumpho carmen" (Cracoviae 1533.
538 l''''^- Stanislaiis Hosius Canisio.
Doniinus lESYS cura tua succurrat patriae laboranti, et Religionis
statum labentem erigat.
Jdem tuus in Christo seruus
Canisius.
Magnifico Doraino Martino Cromero, Regi Poloniae a secretis,
obseruando Patrono. Cracouiae\
STAXISIiAUS HOSItJS,
cpiscopus varmiensis et imperii princeps,
OANLSIO.
Heilsberga * 11. 3Iaii 1555.
Ex opere ^Stanislai Hosii Epistolae" II, 1041 — 1042; ubi asseritur epistulam
archetypam, Hosii manu subscriptam, in „ai'chivo privato romano" exstitisse; postea
Roma alio asportatam esse audivi.
Primum typis exscripta est in „PaMoralblatt fiir die Diocese Ermland" 1886,
Nr. 105.
Quanti Canisimn faciat. Rogat etim , iit decem Socios ad se mittendos curet.
De Fricii libro „De ecclesia" scripto. Num contra eum aliquem lihrum in lucem
emittere conveniat , et qualem. Aliqua contra Fricium a se scripta Canisio reco-
gnoscenda mittit. Acta elbingensia mittit.
S. P. Cum ex liis , quae mecum coram egit Martinus Cromerus
veteri mihi necessitudine coniunctus, qui mihi litteras etiam tuas ad
se scriptas ostendit^, tum ex his, quae scripsit ad me Fredericus
Staphilus ^, et qui vir esses et quanta tuae voluntatis in me propen-
deres inclinatione , cognovi. Ego vero, etsi te de facie non novi,
non possum tamen talem virum non plurimi facere, qualem ab his,
quorum apud me testimonium habere merito pondus debet, praedicari
audio. Atque utinam cuius tu societatis es, ex ea possem aliquos nan-
cisci: tibi similem quempiam sperare non audeo, sed contentus eo tamen
forem, qui quam proxime ad te accederet. Nam haec dioecesis mea,
si quae alia, talium virorum vehementer indigere videtur. Curaveram
Prior ejyistulae pars lianc inscriptionem hahet.
1534) , „D. loannis Chrysostomi Orationes Octo . . in Latinuni versae"' (Moguutiae
1550). Atque hoc anno 1555 Basileae e typographia loannis Oporini primum prodiit
praeclarum Cromeri opus historicum „De origine et rebus gestis Polonorum" {Eich-
horn, Kromer p. 100—105. A. Thiel, Kirchenlexikon in v. Cromor III, 1198-1199.
Wierzhowski 1. c. II, 60; III, 39; I, 29).
' Heilsberg (Helspergk, Hylczberg, nunc civitas regni borussici) sedes erat
opiscoporum varmiensium.
- Has vide supra p. 509—511. 513-516. 535—538.
* Litteras, quas Staphylus 16. Februarii 1555 Nissa dedit, significare videtur;
quae sunt in ,//o.sv7 Epistolis" II, 511—512; earum pars posita est supra p. 487—488.
11. Maii 1555. 539
Cromero nostro sexaginta aureos Hungaricos numerari Cracoviae,
quos in urbem transmitteret, sed fecerat is me suis literis certiorem,
prius ad Pontificem ea de re scribendum esse, quam eo pecunia trans-
mitteretur. Quod a me ita factum est : scripsi et ad Pontificem ^ et
ad Cardinalem Puteum et ad alios nonnullos, responsum hactenus
nullum accepi. Quaeso te, velis me adiutum, ut aliquos de societate
vestra habere queam: magno me abs te beneficio affectum interpre-
tabor. Xam cuius hic opera recte uti possim in revocandis ad uni-
tatem ecclesiae his, qui temere segregaverunt semetipsos, neminem
habere videor. Mihi quidem voluntas prompta non deest ad ea quae
sunt muneris mei praestanda, sed peccatis meis factum est, ut hac-
tenus conatus mei mihi parum successerint. Ubicunque loci tibi visum
fuerit pecuniam insumptam his, quos mitti mihi velim decem numero,
si fieri possit, numerandam curabo. Posteaquam vero Cracoviam Deo
bene iuvante venerint, accipient ibi quoque pecuniam tantam, quanta
ad reliquum itineris conficiendum visa fuerit necessaria. Cum autem
praesentium illorum dabitur potestas, providebitur a me diligenter,
ne quid eis desit rerum omnium et ad victum et ad amictum per-
tinentium.
Ostendit mihi praeterea Cromerus noster, quae scripsisti de Fricio,
de quo recte iudicasse videris ^. Contra quem autem librum apologiae
istae conscriptae sint, puto te non ignorare ^. Nunc abs te dari mihi
consilium peto, num apologiis eius respondendum aliquid esse censeas,
nec ne. Quodsi respondendum censueris, num ad omnia, aut ad quae
potissimum. Duo praecipue urget : unum ut laicis de causa fidei iudi-
care sit, in quo mihi permultum esse positum videtur: alterum levius
videri posset ac forse silentio praeteriri, nisi plus haberet in recessu
quam quantum exhibetur prima fronte '^. Nam homini seipsum nimio
phis'' amanti nil placet, quod ad catholicam% nihil contra non cum-
primis gratum est, quod ad schisma pertinere videtur, cuius defen-
dendi, quoties se offert, nullam occasionem praetermittit. Nihil enim
agit in toto eo libro, quem scripsit de ecclesia, quam quod recepta
ecclesiae dogmata si minus convellere, certe in dubium revocare, con-
Sic etiani infra ; supiAendnm esse videtiir: religionem vel: fidem vel: ecclesiam.
Correxi ex nimis plus.
^ Litterae Hosii hac de re Heilsberga 28. laniiarii 1555 ad lulium III. datae
exstant inter ^Hosil Epistolas"' II, 501 — 502.
2 Y. supra p. 510—511.
^ Contra „Confessionem" Hosii scripta erant; cf. Hosii epistulam Heilsberga
26. lanuarii 1555 ad Albertum Kijewski missam, in ^Hosii Epistolis" II, 501.
* Fricius postulabat, ut laicis calix sacer, sacerdotibus matrimonium con-
cederetur, et ut in missae sacrificio sermo patrius adhiberetur. Quae Hosius „Dia-
logo" refutavit, Dilingae anno 1558 primum edito {Ant. Eichhorn, Der ermlandische
Bischof und Cardinal Stanislaus Hosius I [Mainz 1854], 286—289).
540 1^^- Canisiiis Wiclinianno van dcn Bergli.
traria vero stabilire modis omnibus conatur. Quaeso te, veruni atque
internum iudicium uti mihi tuum perscribere ne graveris. Tnterea
autem mitto tibi, quae scripta sunt a me contra id, quod ab eo as-
seritur, iudicium de causa fidei etiam ad laicos pertinere ^. Si tibi non
fuit molestum legere, quae scripsit contra catholicam Fricius, spero
etiam minus fore molestum, ut quae pro illa scripta sunt a nobis, legas :
simul si quid addendum, detrahendum aut corrigendum esse putes,
libere iudicium ad me tuum perscribas. Litteras autem ad Cromerum
nostrum dabis, qui facile curabit ad me citra ahquam moram per-
ferendas. Mitto etiam quae Elbingii sunt acta per me ante biennium,
ut quantum laboris a me susceptum fuerit cognoscas, nullo tamen
profectu -. Deus te servet incolumem , frater in Christo charissime,
quem ut pro me quoque sedulo preceris, rogo\
Viro pio cumprimis et docto Petro Canisio de Societate lesu,
S. Theologiae professori, fratri in Christo charissimo et multum
honorando.
173.
CANISIUS
WICHMAXXO TAX DEX BERGH.
consuli novioniagensi.
VieTina 23. 3Iaii 1555.
Ex apographo eiusdem temporis (2**: pp. 3) ; in p. 4. antiqua manu. quae Canisii
ipsius esse videtur, scriptum est: „Exemplum literarum ad Consulem Nouiomagensem
pro Jesu societate." Hoc igitur exemplum Canisius ipse Coloniam ad P. Leonardum
Kessel misisse videtm-. Est in cod. colon. ^Epistt. ad Kessel. I."
Ex eodem exemplo, quod tunc Coloniae in archivo gymnasii ^tricoronati" S. J.
exstabat, epistulam primus edidit Reiffenberg 1. c. p. 47—48. Inde transcripta est
in ^Cartas de San Ignacio" VI, 651 — 654.
Queritur, quod senatus noviomagensis Societatem urbe prohibeat. Id senatui
dedecori fore, cum et Societas summis viris ipsique ecclesiae p)t'obata sit et com-
plures Sori/ saiif/idne, civitate , meritis parentmn Neomago sint iuncti. Rafiones in
senatus (tci-nh) iilliitfa^ refclUt , imprinm, quod Socii bona civium captent, oneri iis
forent, multi iani adsint ccclesiastici . Immerito impediri, qni caeJestia prarhmfibus
terrena dare velint. Deunt id puniturum.
Hic in archetypo lociiin, tempus, Canisii nomen posita esse pufo.
• Hosius Fricium in altera etiam ^Confessionis" suae parte refellere volebat:
quae anno 1557 Moguntiae ex typographia Francisci Beheni primum in lucem prodiit
(Hosii Epistolae II, 537. 1007. Eichhorn 1. c. p. 224—225).
2 Hosius anno 1553 cum Elbingensibus (Elbing, civitas regni Poloniao , nunc
Borussiae) diligentissime quidem , sed frustra egerat, ut sacram eucharistiam sub
una specie acciperent ac schismate abiecto sibi episcopo suo obtemperarent. Haec
„acta" ipse postea conscripsit et amicis misit. Typis exscripta sunt in ,,D. Sfa-
nislai Hosii operum Tomo secundo" (ed. Stan. Rcsciiis , Coloniae 1584) p. 70—81.
23. Maii 1555. 541
lESVS
Gratia domini lESV nobiscum aeterna.
Perlatum huc est triste nuntium, optime Vichmanne Consul ^, non-
nullos qui lESV societati nomen dederunt, male isthic audire, vestri-
que Senatus sententia tractari durius ac laedi ^. Facit hoc Sathan
opinor, qui bonis bonorum conatibus, praesertim quibus Christi gloria
et salus proximi promouetur, ex professo quibus maxime viribus et
artibus potest, per quoslibet etiam gaudet aduersari, atque detrahere
contendit ^.
Tua vero prudentia consideret quaeso , quam indigne tiat , vt
maleuoli nescio qui, authoritate vestra ad bonorum vel contemptum,
vel iniuriam abutantur. Perpende recta tecum, quid incommodorum
adferat secum isthaec severitas, imminuit Senatus vestri authoritatem
apud Catholicos, Remp: vestram in suspicionem grauem adducit, quae
bonos reijciat, pietatem impediat, ac laedat innocentes. Nota est ex-
teris Societas nostra, quae tantum fidei et authoritatis apud optimos
Principes, apud nobilissimas prouincias nationes ciuitates inuenit, vt
quorundam obtrectationibus , calumnijs, iniurijs, exerceri probari et
illustrari possit, in pietatis autem promouendae atque charitatis de-
1 „De functie van Burgermeester is binnen Nijmegen van de oudste tijden af
eene Commissie uit den Raad voor den tijd van een jaar, in welken Raad de eerste
regeerende Burgermeester praesideert" : loh. Smctiiis , Chronijk van de Stad der
Batavieren (Nijmegen 1784) p. 247 ^
2 P. Leonardus Kessel anno 1554, ut niultis satisfaceret , Colonia Neomagum
venerat ibique animarum fructum, qualem nuspiam antea, collegerat. Ibidem Ca-
nisii , quam supra scripsimus , matertera peramplum cum area domicilium Societati
obtulerat eamque legationem sub initium anni 1555 coram magistratibus arbitrisque
confirmaverat, fratris maxime repugnantis assensum mercata aureis quingentis. At
re divulgata obstrepuerunt primores quidam parum catholici, murmurarunt et coeno-
bitae nonnulli, donec senatus, ne maiores turbae nascerentur, Kesselium urbe ex-
cedere iuberet. Is tunc Colonia redierat , ut benefactrici adesset moribundae. Ac
postea refellit quidem calumnias coram senatu universo ac diplomata etiam sum-
morum pontificum evolvit, sed frustra {Orlandinus 1. c. 1. 15, n. 28. Reiffenherg
]. c. p. 45—46). Senatus decretum sic proponit loannes Smetius (Smith) Calvini-
starum minister neomagensis, ex archivo civitatis haustum : ,Na dat eenige (die zig
Jesuiten lieten noemen) binnen de Stad Nijmegen allengskens waaren ingesloopen,
en zig onderstonden, zoo in 't heimelijk, als in 't openbaar, de preek te hooren , en
ook in ettelijke kerken zelfs dienst te doen, daar nevens eenige conventiculen te
houden, om daar door 't zaad van tweespald beter te zaaijen, en te gelijk ettelijke
erfgoederen aan zig te werven, zoo hebben de Raaden van Nijmegen deze nieuws
ingeslopene Jesuiten uit haare Stad gebannen , en door een Roeij-drager den weet
gedaan, dat sij zich eerstdaags uit de Stad zouden begeven" (1. c. p. 125). Idem
decretum „ex collectaneis Gerardi Canisij , Consulis eo tempore Neomag." iam diu
ante Smetium ediderat Arnoldus van Slichtenhorst , iuris consultus gelrus, ex
eiusque libro merito conici posse videtur Smetium aliquam decreti particulam
omisisse; quam infra suo loco proponam (XIV Boeken van de Geldersse Geschie-
denissen, door Arend van Slichtenhorst [T' Arnhem 1654] p. 486 — 487).
^ Schntjes asserit senatum 2. lanuarii 1555 Societatem Neomago pellore sta-
tuisso (1. c. p. 267).
542 1"3. Canisius Wichmanno van den Beigh.
clarandae studio vinci, opprimi et expugnari non possit, Christo lESV
suis patrocinante.
Quapropter etsi nobis gloriae magis quam ignominiae verti posse
conlidam, quod ita leuiter aduersus nostros decernitur, tamen et uestro
et Senatus et patriae nomine doleo, tam parum agi candide cum ijs.
quos Nouiomagi non dicam tollerari sed etiam lionorari decebat. Nec
enim ignoratis qui et quam multi in Rep: vestra nati , educati , ver-
sati, uobis etiam sanguine coniuncti, nunc vero Societati huic adscripti
duce Christo simus. Itaque si non propter communem patriam, si
non propter parentum et amicorum nostrorum in Remp: vestram me-
rita, si non propter veteris amicitiae et sanguinis firma foedera, saltem
ob hoc ipsum, quia ciues vestri sumus, erimusque semper, vni propter
multos parcere, et non solum indulgere si opus fuisset, sed etiam ad-
esse et praeesse et prodesse, quae vestra debet et solet esse pru-
dentia aequitasque, potuissetis.
In procliui est quae recte pieque geruntur in suspicionem rapere,
semperque mundus in deteriorem partem accipit, conuellit, deprauat,
religiose dicta facta et instituta ^. Sed credat mihi velim sapientia
tua, fortunas vestras non appetimus, qui reHnquimus propter Christum
omnia, non insidiamur aliorum bonis, aedibus, possessionibus, qui di-
uitias nostrae salutis in paupertatis arce sancta constituimus , non
cupimus vestram grauare Remp:, sed peccatorum oneribus praegrauatas
conscientias releuare, Christo auxiliante: non solliciti sumus in^ cor-
rogandis isthic eleemosinis, sed dare spiritualia, bene mereri de patria,
consolari afflictos animos, pios prouehere, Remp: veris dei'' donis
aeternisque bonis augere in Christo desideramus.
Habetis in eodem studio exercitatos forte homines, et vtinam
plures melioresque haberetis hoc tempore, sed mihi nequeo persuadere,
idcirco quia multi vnum idemque profitentur, inutiles et prohibendos
excludendosque videri illos, qui beneficium oflferunt, qui in arte sua
non minus quam reliqui periti atque exploratae fidei sunt, qui tum ab
eruditionis, tum a pietatis et virtutis suae argumentis, si non vobis,
tamen et doctissimis et celeberrimis et optimis viris passim compro-
bati sunt, qui totius itidem Ecclesiae testimonium ac sacrosanctae
Apostolicae Romanae Sedis non violandam authoritatem pro se pro-
ferunt ostonduntque.
Absit igitur temeritas vir sagacissime, de bonis non ita pessime
sentiamus, oblatam non recusemus gratiam, facessant priuati affectus.
de Reiff. '' verae fidei Rciff.
* Slichtenhorst refert in senatus decreto has etiam rationes prolatas esse , ol)
quas Noviomagenses Societatem admittere non possent: ,Dat sy mede meer Geeste-
lijkheids hadden dan sy vouden ofto onderhouden moghten, ende de gemeyne burg-
heren en doorgaens schaemele ingezeetene niet hoogher behoorden belast en wt-
gemergheld te wordeir (1. c. p. 487). Chirum est Canisium has rationes iiic refellere.
23. Maii 1555. 543
vbi non de meo et tuo, sed de CHRISTI lESV Opt: Max: gloria pro-
paganda, de conscientijs miseris recreandis, de fidis operarijs in messeni
desertam introducendis recipiendisque agitur.
Interim pro tua aequitate statuas licet, sintne prohibendi', qui
cum possint, de nostris etiam velint bene mereri, vt illis tribuant
temporalia, a quibus magno cum foenore tum sibi, tum toti ciuitati
uestrae spiritualia conferri posse sentiunt ^. Sis ipse ludex, deceatne
voluntatem amici extremam, preces morientis pias et sedulas negli-
gere. Cogites, quam facile, quam turpiter, quam infoeliciter fere
dilabatur quod male paratur: memineris illius pietatis, quam a reli-
giosis parentibus ac maioribus, haereditario quasi iure acceperis, quid
illi te Senatumque uestrum exemplo suo admoneant, vel me tacente
perspicuum est. Veniat'' in mentem quam tibi familiaeque tuae sit
futurum honorificum amare et conseruare Christi familiam, quae tuos
etiam liberos, vicinos, amicos et ciues omnes docere pietatem et multis
modis illustrare possit. Illudque postremo vt cures, obtestor, vir
amicissime, ne dum fortunarum rationem habere uis, et liberis metuis,
veras quae in CHRISTO sunt opes amittas, teipsum cum liberis perdas
et ex diuite miser fias, iusto DEI iudicio ^.
Meum fuit admonere, rogare, instruere: si quod charitate huc
impellente feci gratum erit, duplices CHRISTO et tibi debebo gratias :
Sin minus, veritatis et patriae iuuandae causa me sinam in CHRISTO
periclitari. Is mentem humanitati tuae sanam et in priuatis publicis-
que consilijs diuinitus illustratam adesse concedat. Viennae 23 Maij
1.5.55.
Seruus in CHRISTO
Petrus Canisius
Nouiomagus, Doct.
Theologus de lESV
societate.
Inscriptio huius epistulae non superest. Ex ipsa epistula hoc tantum cogno-
scitur Wichmanno consuli neomagensi, qui Canisio amicitia atque etiam (ut videtur )
sanguine iunctus erat , eani inscriptam fuisse , nec plus a Reifienhergio positum
est. Wichmanno huic cognomen ^Busaeo" sive ^Buys" fuisse Kok'-\ van deii
proscribendi Reiff. ^ Yeniat tibi Reiff.
^ „Si nos vobis spiritualia seminavimus, magnum est, si nos carnalia vestra
metamus?" (1 Cor. 9, 11.) Cf. Rom. 15, 27.
^ Has minas haud dubius rerum eventus comprobasse fertur: „Nam et consulis,
qui Senatui fuerat autor" Kesselii expellendi , ,.gemina proles in rixa , atque alter-
catione mutua se caede necauit, liberorum necem cita parentis subsecuta niors est :
et qui sententiam audax pronuntiarat edicti, lenta febre correptus in diuturnae tabis
aerumnas atque languorem sensim decidit summa cum desperatione salutis {Orlaii-
dinus 1. c. 1. 15, n. 29).
' Vaderlandsch Woordenboek. Negende Deel (Tweede Druk , Te Amsterdam
1788) p. 51.
544 l^"^- Caiiisius S. Igiiatio.
Beryh ', Schutjes^ asserunt; nec tameu quisquam eorum itl probat; neque in
antiquis tabulis invenitur Wicbmannum Busaeum ullo tempore consulem neoma-
gensem fuisse *. At in *codice accepti et expensi ab urbe neomagensi a. 1555 (rSte-
delijk Kekenboek"), qui in arcliivo eiusdem urbis asservatur, baec leguntur: „Fre-
derick Viersz gewest mit onse liurgemeesters Bymelbercli ende Wicbman van den
Berch toe Arnhem, doe sy aldaer geschickt warden aengaen den toll toe Herwarden."
Haec verba clare ostendunt anno 1555 non Wichmannum Busaeum, sed Wich-
raannum van den Bergh alterum ex duobus consulibus rem publicam neomagensem
gerentibus fuisse, et huic Canisium scripsisse ^ Ex aliis eiusdem archivi codicibus
cognoscitur Wichmannum van den Bergh etiam annis 1552, 1554, 1557, 1560 ideni
raunus gessisse et ab anno 1547 usque ad 1564 continenter e scabinis urbis fuisse ^.
Familiam van den Bergh Cauisiis propinquam fuisse iam vidimus supra p. 116-.
Wichmannus hic van den Bergh uxorem duxit Elisabetham , filiam Ottonis Kanis,
quaestoris neomagensis et fratris lacobi Kanis, qui pater erat Petri nostri Canisii ''.
His Canisii litteris nonnullorura Neomagensium animi commutati esse videntur. Nam
FoJancHS Koma 31. Martii 1556 ad P. Leonardum Kessel scripsit: ^De Novioma-
gensibus agetur postea. Inde [i. e. Colonia] enim gradus fiet ut Noviomagum et
in alia loca collegia mitti possint temporis successu." '
174.
CANISIUS
J^AXCTO IGlfATIO.
rraga 15. lulii 1555.
Ex autographo (2°; pp. 3; in p. 4. inscr. et pars sig.) ; multa lineis et nu-
raeris signata sunt; quod aut ipse S. Ignatius aut Polancus secretarius fecisse
videtur, quo facilius epistula rescribi posset.
Versio latina, aliquantulum manca et saeculo XVII. scripta, est in cod. raonac.
,Lat. 1606" f. 138'^— 139" \
Antiqua haec versio infra (ex apographo P. Flor. RiessJ ponetar.
' Het Nijmeegsche Geslacht Kanis p. 18.
- Geschiedenis van het Bisdom 's Hertogenbosch V, 267. Van den Bergh et
Schutjes fortasse hac in re nil nisi Kokii auctoritatem secuti sunt.
* Wichmannus Buys comparet apud /. G. Ch. loosting , Inventaris van het
Oud-Archief der Nijmeegsche Broederschappen (Nijmegen 1891) p. 272. Gerurdus
Busaeus, PP. Petri, loannis, Theodori Busaeorum S. J. „frater", Xanto 9. Septembris
1572 P. Hieronymo Natali scribens, Canisios „cognatos suos" appellat (*Epistuhi
autographa, in codice ^Gerni. 1571 sqq. III." f. 157).
^ Acta senatus neomagensis („Raadsignaten") , quae apud eundem supersunt,
ab anno 1558 demum incipiunt.
■' Inter scabinos neoniagenses comparet etiam apud loosting 1. c. p. 265. 266.
268. 282. 286. Quaecumque ex archivo urbis neomagensis liic protuli, a revercndo
patre G. A. Meijer 0. Pr. ex eodem archivo extracta et raihi liberalissime trans-
missa sunt.
® *Von Brucken-Fock , Genealogia canisiana ; cf. Bongaerts 1. c. ]). 6. Elisa-
bctha van den Bergh a. 1572 in tabulis ,vidua" vocatur.
' Delplace, L'ctablissement etc. p. 38*. Cartas de San Ignacio VI, 478.
15. lulii 1555. 545
Versionis antiquae partem haud ita accurate edidit Pt/tJioii, 1. c. p. 107—108;
eiusdera versionis partes germanice reddidit Riess 1. c. p. 132. 134, et ex eo trans-
^^cripsit Drews 1. c. p. 50 — 52.
Se Pragae heniynissime exceptnin, esse. Frmtuin ibi ex scholis Socictatis ubereni
cxspecfari. PopulHin ieiunia et caerimonias ecclesiue diliyenter servare , clericm se-
•lalam, Hussitas pluriinos quidem, sed discordes et lanyuidos esse. De festo loannis
Hus, Bohemiae opulentia, universitate , sectis. Collegium in monasterio Dominica-
norum collocanclum esse, qui libenter aliam sedem accepturi sint. Se Augustae id
cum Ferdinando rege transacturum. Contionem in ecclesia metropolitana a se hahitam
placuisse. A Ferdinando archiduce et a Bohemiae proceribus se ad longius tempus expeti.
De collegii reditu, hoiiiinibus, schoUs. De haerefiris contionaforibiis e Boheinia eiectis.
t
Molto Reuerendo in Christo Padre mio.
La grande charita et bonta del Signor Nostro Jesu Christo s' aug-
menti sempre ne i cuori nostri per intender et essequire la sua diuina
uolonta in tutte le cose.
Rigratiato sia il padre del cielo et della terra, il qual me ha
condutto sano a Praga, et adgiutato spetialmente per satisfar all' ob-
edientia del R, P, Nostro Natale ^, Adunche sappia V, R, P. che questi
Signori della Corte et del Clero Pragense me hanno riceputo et ab-
brazziato con grande charita, dando ogni fauore et adgiuto per in-
comminciare il collegio, con cio sia cosa che tutti Catholici ci persua-
deno, che li nostri per mezzo della schola faranno frutto grandissimo
in tutta la Boemia, Et certo non ho uisto in Bauaria et Austria tanto
buona dispositione , si come qui per redur li schismatici alla vnione
/ Versio anfiqua.]
[t Admodum revei-ende in Christo pater.] „
Magna charitas ac bonitas Domini N. I. Chr. crescat semper in cordibus nostris,
ad intelligendam et exequendam in omnibus Divinam ejus voluntatem.
Benedictus sit Pater Coeli et Terrae, qui me Pragam deduxit incolumem, et
singulariter adjuvit, ut vohmtati R. P. Natalis obedirem '. Itaque V. R. Paterni-
tatem certiorem facio , quod aula haec et clerus - Pragensis me ^" magna charitate
amplexi exceperunt ^, omnem opem et favorem ad initia Collegii fundandi polliciti,
quandoquidem Catholici communiter omnes persuasum habent; fore ut Nostri scholis
suis universae Boemiae magnam utilitatem afferant. Equidem neque in Austria neque
in Bavaria res tam bene dispositas vidi quam hic pro schismaticis'' ad unionem
Catholicam reducendis. Primum quia vulgus etsi sub utraque specic communicet,
•' Quae hic et infra uiicis quadratls inclusa sunt , in versione antiqua desunt
et ab editore ex autograpiho versa et suppleta sunt. '' me et socios Pgth.
"' haereticis Pytlt.
' P. Hieronymus Natalis anno 1552 a S. Ignatio ad constitutiones Societatis
ubique promulgandas delectus erat et 1. Maii 1555 ex comitiis imperii augustanis
Viennam ^visitator" advenerat {Orlioidinus 1. c. I. 12, n. 34. Sacchiniis, Can. p. 100.
Sociier 1. c. p. 55).
^ Versionem antiquam correxi, quac habot: „Clerus et senatus."
^ Versio antiqua: ^excipiunt.''
Bv.Tunsberger, Canisii Epistnlae et Acta. I. 35
546
174. Canisius S. Ignati
Catholica, 1 ° percbc la geiite commune anchora che se commmiica sub
vtraquc, non e contra li costumi, esscrcitij et precetti della santa
Eccbieza, anzi guarda meglio li gieiunij et le ccrimonie exteriori, cbc
tutti U Tudescbi, 2? percbe li capi del Clcro anchora che non tengono
ne Veschouo, ne Arcbiuescbouo in tutto il Reame di Boemia, pur sono
molto zelosi et diligenti in restaurare la Religione, 3.' percbe li Hus-
site sono discordi hora fra se, et tengono pocbi bomini literati et
preti, talmente cbe essendo qui alcuna copia di predicatori Boemi,
certo se farria frutto grandissimo, non obstante cbe siano tante
secte, et tanta deprauatione deUa nobilita per tutto, et solamente
3 5 4 cittadi ex professo catholicbe. Tutte l' altre fanno grand' festa
dal suo Joanne Huss al di, quando e stato bruzato nel Concilio Con-
stantiense *. Et quanto al uiuere , io credo cbe in nissuna parte del
Impcrio sia tanta abondantia temporale, et V espese tanto facilj, o tanto
buon mercato, sicome in Boemia.
Hor quanto al Collegio, io me bo sforzato prima a determinare
del luogo, et dappoi delle intrade o redditj. Yero e, cbe mi sono
stato representato diuersi luogi et monasterij, ma sicome ancbora la
sua Maiesta bebbe fatta li insegni , non s' offerisse luogo ^ piu com-
[Veraio antiqna.J
non tamen adversatur aliis S. R. Ecclesiae consuetudinibus , exercitiis atque prae-
ceptis, sed jejunia et exteriores caeremonias religiosius observant quam omnes Ger-
mani. Secundo quia praecipui de Clero, tametsi per totam Boemiam nullum Epi-
scopum vel Archiepiscopum agnoscant *, zelosi tamen sunt in religione restauranda
ac seduli. Tertio quia Hussitae jam ipsi quoque inter sese dissentiunt, et paucos
habent viros doctos et sacerdotes ^ ; ita ut si qua adesset Concionatorum Boemi-
corum copia , ingens sane operae pretium faceret , etsi tot sectae sint ac tanta no-
bilium perversitas, ut vix ^ tres aut 4 urbes ex professo Catholicae reperiantur;
cuni reliquae passim omnes festive celebrent loannem Huss ea die, qua in Conc.
Constantiensi flammis baustus est ■*. Quoad victum nescio an in uUa Imperii parte tanta
rerum abundantia inveniri aut annona tam vili pretio comparari possit quam in Boemia.
lam ad Collegium quod attinet, couatus sum primo determinare locum, deinde
reditus. Sunt autem varia loca et monasteria mihi oblata: verum ipsius quoque
regis judicio nullus apparet commodior locus ^, quam Monasterium S. Clementis, ubi
1 Melius versum esset: ^habeant". Cf. supra p. 498.
2 Sic antiquam versionem correxi, quae habet: ,.viros doctos et eruditos."
^ Vertendum potius erat: ^tantum."
* loannes Hus Constantiae 6. lulii 1415 a magistratu civili conibustus est.
Qui dies quam sacer Bohemis tunc fuerit, ex hoc ipso intellegi potost , quod neque
ipsi Societatis homines in collegii pragensis principiis scholas habere 6. lulii aude-
Itant. Nam P. Joannes de Polanco Roma 24. Augusti 1560 P. Paulo Hoffaeo , eius
collcgii rectori, haec scripsit : „Di qua siamo auisati che il giorno che si fa la festa
di Joanne Hus in Praga non si legge nel coUegio. Et pur a nostro Padre [pre-
posito generale] pare si debbia fare. Si ben non fossi per altro, che per non parer
simile alli cismatici" (Ex apographo *epistuhie [eodeni tempore scripto], quod est
in cod. ,.German. Gallia Flandria 1559 etc. V. II." p. 208).
* Accuratius fortasse versum esset: „verum (quod etiam maiestas regia nobis
iiidicaverat) nullus comparuit comniodior locus" etc.
15. lulii 1555. 547
modo che nel monasterio de S. Clemente, doue sono 4 5 5 frati de
S. Dominico. Et per uitar le difficultadi circa la dispensa del' ordine.
liauemo trouato vn altro monasterio circa li muri della citta ^ , et il
Archiduca Ferdinando figliolo della sua Maiesta, il quale molto ci
fauorisse ^, gia ha consentito che se faccia vn cambio de questi 2 mo-
nasterij, talmente, che li Dominicani sponte migrando dal suo mona-
sterio, il qual e tanto anticho, che presto se ruinarria, et guadagnando
quella commodita et amenita dell" altro monasterio, s' obligano d' im-
petrar la licentia sofficiente dal suo Prouintiale.
Et cossi lassano uolontierj alla Compagnia questo luogo suo de
Santo Clemente, doue non hebbero fin a qui la sufficientia del uiuere,
sicome gia nel altro hauerano, adgiutati dalla sua Maiesta. Pur e
parso al Archiduca , ch' io me partessi presto con la sua litera al
Serenissimo Padre in Augusta^, per concludere questa commutatione
et per instare che subito fussino chiamati li nostri de Roma ^ , per
incomminciare questa santa imprezza alla gloria del' omnipotente.
[Vei\iio aiitiquaj
quatuor aut quinque Religiosi Ord. S. Dominici adhuc versantur. Porro ad vitandas
difficultates circa dispensationera Ordinis oifert se monasterium aliud ad "Urbis
moenia situm ' jamque Sereniss. Archidux Ferdinandus Regiae Majestatis Filius ac
nobis valde benevolus ^, consensit in permutationem utriusque Monasterii : ut ad.eo
Dominicani sua .sponte Monasterio Sancti Ciementis, quod ob vetustatem ruinas" mi-
natur, cessuri et commodum amoenumque monasterium alterum acquisituri, spon-
deant , se potestatem ejusmodi permutationis faciendae a suo Provinciali facile ^
impetraturos.
Libenter igitur suum illud societati relinquent, ubi non habebant satis unde
viverent, cum in altero, adnitente sua majestate commode sint habitaturi. Yisum
tamen est Archiduci, ut mox cum literis ad Serenissimum Patrem Augustam pro-
ficiscerer *, cnm ad conchidendam hanc permutationem , tum ad evocandos illico
nostros ex Urbe °, qui sancto ^ huic proposito ad Omnipotentis gloriam dent initium.
Quare cras volente Deo, iter octo vel 9. dierum eques ingrediar, ut negotium conficiam.
minas Eiess. '' secreto Riess.
^ Monasterium virginum ordinis S. Clarae significat, quod Beata Agnes, Bohe-
miae regis filia (1207—1282), instituerat et prima gubernaverat. Duae supererant
ia eo monasterio virgines sacrae , quae postea in teinicense , alterum sui ordinis
domicilium, transierunt {Acta Sandonim lulii VII [Antverpiae 1731] . 500. loh.
Schmidl S. J. , Historiae Societatis lesu Provinciae Bohemiae pars prima [Pragae
1747], 76—77. 81).
2 Maximilianus, Ferdinandi I. filius natu maximus, anno quidem 1549 Bohemiae
rex nominatus erat ; sed spoponderat se , patre vivo , regni administratioui se non
immixturum {Bucholtz 1. c. VIT, 486). Hanc administrationem anno 1547 .susceperat
eius frater Ferdinandus archidux (1529—1595), qui postea comitatus tirolensis et
Austriae anterioris (^Vorlande") princeps factus ibi catholicam religionem et Socie-
tatem lesu egregie protexit et adiuvit.
* Hoc vocabulum ab interprete potius erat omittendum.
* Partem harum litterarum vide infra, monum. 112.
» Accuratius: „tum ut evocandos ilico nostros ex Urbe curarem".
35*
548 l^"^- Canisins S. Ignatio.
Onde di mano io me partiro con la gratia di Cliristo per concludere
sopra cio, et se il camino di 8 o 9 di con vn cauallo.
Volse il Archiduca che io predicasse nel domo ^ inanzi la Corte ;
et viene molta gente, la qual sape la lingua Tudescha. Credo che
in molte prediche Iddio mi non ha fatto tanta gratia, sicome alhora,
di modo che la Sua Altezza et li altri restorono non pocho satisfatti.
Hor scriuono tre grandi Signori -^ alla sua Maiesta, che io torni presto
per predicare et edificar anche le cosse necessarie al Collegio, et che
io almanco per alcuni mesi resti in Praga per adgiutar queste anime
cossi commosse et affectionate. Sia fatta sempre la volonta della
R. P. V. et pensi me essere piu inutile di tutti, non obstanti questi
fauori della gente semplice et ignorante. lo espettaro molto volontieri
in Augusta quello che me sarra commandato, et spero che la gente se
mettera presto in ordine per satisfare a questi grandissimi desiderij de
Praga, la qual e vna citta sicome Roma, molto nobile et populata, doue
adesso non se nessuno predicatore Tudescho, ne anche Boemo si non
vno qualche uolta fra tanti altri heretici et Hussite, schismatici et Judei.
Ma tornando ad collegium in monasterio de S. Clemente questo
luogo ci ha piacuto, perche e nel centro quasi della citta et piu com-
modo alla giouentu, et tiene luogi sofficienti per le schole et classi,
per stancie* et camere con vna buona parte del horto. Et se potra
[Versio antiquaj
Cupivit Archidux ut in aede Principe ' ad aulicos et frequentem populum Ger-
manicae linguae non ignarum concionem haberem. Videtur mihi raro alias a Deo
mihi gratia dicendi tanta fuisse concessa, quantam tunc expertus sum; Archidux
ipse et alii testantur , se magnam inde percepisse voluptatem - : hodie tres primae
authoritatis viri ^ per literas a sua Maj. petunt, ut redeam quam primum ad Con-
ciones et res alias CoUegio perficiendo necessarias; morerque Pragae saltem per
aliquot menses pro solatio et auxilio animarum, quae jam salutari motu ad vir-
tutem propensiores sunt. Fiat semper voluntas Reverendae Pat. Vestrae meque
omnium inutilissimum judicet, quidquid homines simpliciores et ignorantes contra
sentire videantur. Libentissime Augustae jussa praestolabor ; sperans fore ut brevi
res omnes ex voto Pragensium , quo vehementer ardent, disponantur: quae Urbs
cum nobilitate et frequentia Romanae non absimilis sit, nullum habet Ecclesiasten
Germanum, imo nec Boi-mum, nisi unum eumque raro inter tot Haereticos, Hussitas,
Schismaticos et ludaeos.
Sed ut ad CoUegium in Monasterio S. Clementis redeam, placuit nobis hic
locus; quia fere in centro urbis est, et studiosae juventuti commodior, sat capax
gymnasii, domuum * et cubiculorum, cum non exiguo horti spatio : poteritque modicis
* Ecclesiam dicit metropolitanam sancti Viti, in qua etiam corpora sanctoruni
Wenceslai regis et loannis Nepomuceni martyrum asservantur.
'^ Versio antiqua habet : ^Cupit Archidux" — ,ad senatum" {Ricss: „zum Stadt-
rath'') — ^conciones habeam" — „modo experior" — ^percipere".
^ Hcnricus Scribonius, ecclesiae metropolitanae praepositus et archidioecesis
a(hninistrator ; Antonius Brus de Muglitz , ordinis „Cruciferorum cum rubea stella''
nuigister generalis: Ludovicus Schradin , iuris utriusque doctor. Vide infra, mo-
num. pragensia. ^ Molius fortasse : ^conclavium".
15. lulii 1555. 549
con poche spese restaurare tutto, et adaptare a vna buona habita-
tione per questo primo anno. Resta anche vn altro monasterio de
S. Augustino, doue se troua vn frate solo ^, ma quello non se potria
in vn longo tempo disponere alla commodita necessaria. Et cossi
anche parse aUi Signori , che subito s' incomminciasse il Collegio nel
Santo Clemente. Se io tornassi de Augusta qua, non mancarebbe della
parte mia de disponere ogni cosa per li nostri, in quanto hauesseno
da uenire presto de Roma. Pur sopra cio pratticaro con la sua
Maiesta ; et anche con il Ducha de Bauiera dal collegio Ingolstadiense.
Iddio vogli consolar questa Germania con li suoj ueri soldati et in-
strumenti della santa obedientia!
Circa le intrade sappia V, R. P. che la somma delli redditi del
monasterio Celestinorum, il qual Sua Maiesta applica al Collegio Pra-
gense ^, vale piu de mille daler, sicome hoggi mi hanno mostrato quelli
della camera Boemica secondo che la sua Maiesta li hebbe com-
mendato. Di modo che V. R. P. senza scrupulo potra mandare qua
non 10, ma 20 persone, anzi 30, si fusse possibile. Et pare certo,
che piu se possi et debbia sperare de qua, che de Vienna, non ob-
stante che hora questa Vniuersita Pragense sia quasi de niente, e li
nostri spero saranno li primi Theologi et professori nella schola dappoi
[Versio antiqua.]
impensis restaurari totum et lioc etiam aiino ad commodam liabitationem adaptari.
Est quidem aliud insuper Monasterium S. Augustini in quo religiosus uuus moratur ^ ;
sed istud longo tempore nostris usibus necessariis sufficienter accommodari non
posset. Itaque censent Proceres quoque, Collegium ad S. Clementem confestim
inchoandum esse. Si Augusta huc reverti me contingat, non omittam pro viribus
omnia sic disponere, ut nostris ex Urbe adfuturis brevi nihil admodum desit. At-
tamen hac de re cum Majestate [regia] et cum Duce Bavariae de Collegio Ingol-
stadiensi agam. Deus Germaniam militibus suis genuinis et sanctae obedientiae
instrumentis solari dignetur.
De redditibus sciat ^ R. P. Vestra quod summa reddituum Monasterii Coele-
stinorum, Collegio Pragensi a sua Majestate applicandorum - superet mille Daleros
Imperiales ^ sicut hodie mihi exhibuerunt [camerae bohemicae officiales] '', quibus
a Rege mandatum fuerat. Adeoque poterit Reverenda P. Vestra absque dubita-
tione huc mittere non tantum decem, sed viginti sed triginta capita, si velit et
habeat. Caeterum rnajorem mihi spem facit hic locus, quam Vieuna; quamquam
Pragensis haec universitas hodie prope sit nuUa : ubi spero Nostros fore primos
sciet Riess.
Qtiae uncis inclusa sunt, intcrpres antiquxs vertere omiserat, ponens solnm : ii.
^ Monasterium S. Thomae apostoli dicit, quod ordo Eremitarum S. Augustini
in urbis pragensis parte minore (^Kleinseite") habebat. In eo duos tantum fratres
morari Praga 23. Martii 1555 Ferdinando I. regi scripserunt ii, quibus ipse com-
miserat, ut Pragae Societati sedem quaererent : Sribonius, Brus, Schradin (cf. supra
p. 548^), loannes de Rensberg [Ransberg?]. Eorum *litterae archetypae Viennae
exstant (Hofkammer-Archiv, ^Bohmen P. Fasc. ^2 les."). ^ V. .supra p. 496.
^ Vocabuhun ^.Imperiales" ab antiquo interprete additum est.
550 i^ii- Canisius S. Ignatio.
la morte del Joan Huss, sicome per altro tempo se potra scriuere
piu diffusamente. Par a me che la bonta del Signor Nostro se voglia
presto inclinar per conuertere questi cuori, li quali mostrano anche
vna certa promptozza alla virtu ^, talmente che la R. P. V, non dubbiti
de mandar gente a questa Boemia, la qual e vicina a Saxonia. Xon
niancaranno fauori et persecutioni, consolationi et desolationi in questa
vignea, doue dicono che siano trinta millia de uille et pagi. Fra
quelli che veneranno mandi V. R. de gratia 2 periti della lingua
Greca, et altri piu buoni humaniste, et la maggior parte de Thudeschi,
et se e possibile vn predicatore Thudesco, sicome sarria almanco
M. Martino, o .M. Lamberto delli nostri in Vienna^. Molto adgiutara
far li nostri predicare nel principio, sicome il R. P. Schorichio sappera
ordinare essendo qui superiore, si vole V. R. P. Non uorria, che
tardassero troppo quelli che hanno de venire, perche in Octobre la
Boemia fa fredo qualche volte intenso et vehemente, Quanto al
uiatico, se non presto si manda da Augusta, pur V. R. P. potra
pigliarlo in presto [?] \ et io faro che sia tutto restituito, sia la summa
qual si voglia. Item quanto all' espese necessarie per la fabrica non
[Ver^io antiqua.]
Theologos et Professores a niorte loannis Huss; sicut alia occasione fusius per-
sci-ibetur. Certe niihi videtur divina bonitas se brevi inclinare velle ad conver-
tenda haec corda, quae jam alacritatem quandam ac'' virtutem ostendunt '. Itaque
non dubitet R. V. Paternitas homines in hanc Bot?miam mittere , quae vicina est
Saxoniae. Non deerunt favores et persecutiones, solatia simul et desolationes in
ista vinea; ubi dicuntur esse triginta millia vicorum et oppidorum. Inter mittendos
sint, obsecro, duo periti linguae Graecae, et alii plures boni Grammatici, maximam-
que partem Germani ; praeterea si fieri possit, concionator Germanus unus , saltem
qualis est M. Martinus aut M. Lambertus ex nostris Viennensibus -. Multum ju-
vabit, si Nostri mox initio concionentur , sicut R. P. Schorichius noverit ordinare,
superiorem hic acturus, si placet Reverendae V. Paternitati. Nollem ^ adventum
nostrorum multum difFerri : quum in Boemia saepe * mense Octobri frigus vehe-
menter intendatur''. Circa viaticum, nisi id brevi Augusta submittatur V. R. Pater-
nitas poterit accipere mutuum ; curabo ego ut totum restituatur, quantumcunque id
fuerit. Sumptus ad fabricam necessarios sua Majostas suppeditabit: valde ad istud
Ita Riens; sed legendnm vidctitr: ad. '' intenditur EiesA. " Sic ; presta
' Canisium spes non fefellit. Saeculo XVIf. T/ionias loannes Pessiiia, ecclesiae
metropolitanae pragensis decanus, testatus est Bohemiam per Societatem lesu ad
catholicam ecclesiam reductam esse (Phosphorus septicornis . . . , li. e. Sanctao
Metropolitanac Divi Viti Ecclesiae Pragensis Majestas et Gloria [Pragae 1G7.3J
p. 329). Et nostra aetate Antoniiis Gindehi , de Societatis hominibus scribens, qui
saeculo XVI. Bohemiae operam navaverunt: „Es driingt sich", inquit, ,uns mit Be-
stimmtheit die Ueberzeugung auf, dass oline sie dic Katholiken den Gegnern erlegen
wjiren'' (Geschichte der bohmischen Briider II [Prag 1868J, 253).
"^ Martinus (^otfridius Stevordianus et Lambertus Auer.
' Versio antiqua liabet: „sicut R. P. Schorichius superiorem hic acturus no-
vorit ordinarc. Si placet Reverendae V. Patcrnitati nollem" etc.
^ .\coiiratius: ^nonnumquam".
15. lulii 1555. 551
mancara la siia Maiesta, la qiial tiene grand' animo a questo collegio,
et spero clie adgiutara le anime per le nostre fatiche nel Signor
Nostro JESV Christo benedetto. Quanto alli Theologi e da curare,
che siano bastanti a rispondere alle diuerse heresie, le quali ogni di
qui se trouano et — — " per la malignita del' inimico d' ogni verita
Catholica, di modo che qui si trouano Valdensi, Pikardite, Zuing-
lianj, Osiandrici ^, Zuenckfeldiani ^, ultra li communi heretici, et tutti
sub pretextu d' esser sub vtraque, si come loro dicono ^.
II principe o Archiduca hora mi fa d' intendere per il Signore
Conte de Latron^, che vedera uolontieri, che io venga con li nostri,
et che spera de hauerme dal suo padre non solamente per la vtilita
pubhca, ma anche per se stesso, volendo conferir con meco delle cose
sue familiarmente , quando saro tornato etc. Sappia V. R. P. , che
questo principe sia piu simile al Padre che tuti li altri fratelli, et ha
catziato de Boemia li heretici predicatori in un grand' numero. Pur
la corte sua e molta infecta etc. ^ Non altro , se non che io me
spetialmente et questa Boemia in commune raccommendo alle orationi
fVersio antiqnaj
Collegium afficitur; in quo plurimum, ut spero, per labores nostros promovebit sa-
lutem animarum in Christo I. D. N. benedicto. Quantum ad Theologos curandum,
ut ii sint apti ad occurrendum variis haeresibus, quae quotidie hic grassantur et
oriuntur ex malitia hostis omnis Catholicae veritatis; ut adeo non desint Wal-
denses, Picarditae, Zwingliani, Osiandrici ', Schwenkfeldiani -, praeter ordinarios ;
omnes sub praetextu communionis sub utraque ^.
Princeps sive Archidux nunc per Illustrem Comitem de Latron* mihi significat,
cupere se, ut cum nostris redeam, [et sperare, regem patrem id sibi concessurum,]
non solum ob utilitatem publicam, sed etiam privatam sui ipsius, quod mecum de
suis rebus familiarius conferre vellet [cum rediero etc.]. Est is Patri similior quam
fratres ceteri , jamque in Boemia pseudoministros omnes ^ magno numero exulare
jussit ^. [Attamen eius aulici valde infecti sunt etc.]. Aliud modo non habeo quod
* Sequitur vocahulum oJjHcure scriptum ; ex cersioiie antiqua conieceris scriptuh
fuisse: nascono.
^ Andreas Osiander (1488 — 1552), lutheranus, anno 1549 ab Alberto Branden-
burgensi, Borussiae duce, academiae regiomontanae professor constitutus, in doctrina
iustificationis aliisque rebus a Luthero multum discessit et Alberto favente multos
in suas partes pertraxit.
2 Caspar Schwenkfeld (1490 — 1561), silesius , Lutherum primum laudibus ex-
tulit, postea vero multa eius dogmata reiecit, ^internam" tantum hominis vitam
curans, de Christo monophysitice sentiens.
' Lege quidem soli „Utraquistae" (praeter Catholicos) in Bohemia tolerabantur.
■• Fortasse Aloysium de Lodron significat, qui annis 1560 et 1562 filiorum
Ferdinandi archiducis patrinus fuit [Hirn 1. c. II, 323 — 324).
' Hoc vocabulum in autographo italico non comparet.
" Ferdinandus imprimis sectam „fratrum bohemorum" repressisse videtur {Hirn
1. c. I, 16 — 17). Anno 1554 Utraquistis praeoepit, ut omnes ^sacerdotes" sacris
ordinibus non initiatos amandarent; itaque 200 fere contionatores relegati sunt
(AJf. Huher 1. c. IV, 136).
552 l^''^- Canisius S. Ignatio.
della K. P. V. , et pregola con il cuore , che mi faccia uenire subito
vna risposta al Augusta a casa del Reuerendissimo Nuntio della
sua Santita ^, perche credo che staro ben tanto in Augusta , che
venga la risposta della R. P. Y. Iddio sia con noi sempre. Pragae
15 Julij 1555.
Petrus Canisius fihus indignus.
t Al molto Iveuerendo in Christo padre mio M. Ignatio de Loyola
Preposito generale della compagnia de lESV. Jn Roma.
[Versio antiqtia.J
scribam, nisi quod me singulari et communi studio Boomiam ss. precibus R. Vestrae
Paternitatis commendem ; rogans impcnse ut responsum quoad fieri poterit celer-
rime Augustam ad aedes Reverendissimi D. N. Apostolici * mittatur, ubi credo me
tamdiu substiturum, donec id afferri possit. Dominus sit semper nobiscum. Pragae.
15. lulii. 1555.
Pctrus Canisius filius indignus.
t Adm. Reverendo in Cliristo Patri M. Iguatio de Loyola Praep. Societatis lesu
generali. Romae.
1T5.
CANLSIUS
SAISCTO IGNATIO.
Aiigasta Vindelicorniii 3. Angnsti 1555.
Ex apographo, quod saeculo XVII. scriptum esse videtur. Cod. monac.
„Lat. 1606", f. 84. Versio liaec esse videtur latina epistulae a Canisio italico ser-
mone (quod saepius ab eo factum esse iam vidimus) conceptae.
Pragae oj^timos quosque communionem „sub utraque" mordicus tenere, doctiores
Lutheri doctrina capi. Sanctos Bohemiae patronos invocandos esse. De reditu ef
hominibus collegii pragensis. Imjyerii comitia ecclesiae dctrimento fore. Hussifas
scholis 2}^'«ff6>^sibus dominari , nec statim ^jfW? ^^o.svsr. Ejnxcoijatum viennensem re-
formidat.
Enimuero " hic - optimi quique Catholici obstinatissimi sunt
ritum istum sub vtraque conseruare, causantes priuilegium et facultatem
in id a concilio Basiliensi eis factam, qua facultate omnia nostra in con-
trarium argumenta et comminationes facile cludunt, freti l)onitati '^uae
* Ejiistulae 2>f'iinam ^Mrtcm deesse hor solum rocabulum sufis patefarit.
' Paulo IV. 23. Maii 1555 electo, Zacharias Delfinus nuntius petiit, ut revoca-
retur; in cnius vicem ad tempus Aloysius Lipomanus successit {Sf. Pallaricinus,
Historia Concilii Trideiitini I. 13, c. 13, n. 2).
2 Interpreti potius scribendum erat ^illic". Canisius enim non augustanam
civitatem .sigiiificat, cx qua litteras dat, sed pragensem.
3. Augusti 1555. 553
causae ^" ^. Hic ^ doctiores , et qui cathedras tenent, Lutheri placitis ''
uidentur maxime capi. Plurima inducunt dogmata, Catholicae fidei,
et sedi Apostolicae perniciosissima. Dominus Deus suam largiatur
gratiam, et faueat coeptis, et conatibus nostris in hac syluescente
vinea. Assidue rem commendemus' Sanctis Adalberto*^ Marthyri^ ae
Episcopo Bohemiae , Sigismundo et Wenceslao ^ Principibus, Vito , et
Procopio omnibus inclyti huius Regni Sanctissimis Patronis ^. Nunc
restat dicere de sumptibus Collegij, cui concessa bona Cenobij celesti-
norum, quae annuatim ad 3000 ^ Florenos excrescunt, et uidentur ab-
unde nobis suffectura. Laboraui apud suam Ma:, vt praedicti reditus
Collegio nostro applicarentur libere et integre, sine omni obHgatione.
et exceptione, et simul cum dispensatione atque immunitate appro-
bata sedis Apostolicae. Hic paulo difficiliorem suam Ma: expertus
sum, et dubiam '' de modo sustentandi superstites duos Fratres, et an
aut quomodo aliqua ratio diuini cultus inibi conseruandi ex parte
haberi debeat. Cum itaque necdum loca Monasterij inuiserimus', nec
de ditionibus eidem subiectis sufficienter instructi [simus | , arbitratus
sum potius iuuari'' oportere ad tempus liberalitate suae Ma: quae ad
omnia se offert, quam temere inuolare in ista bona, antequam Romae
dispensatio expediatur. Non habeo ahud de praesentibus comitijs
^ causa apogr. ^ placidis apogr.
' Sic legcmhim e.^se mihi qnidcm omnino videtur ; apogr.: commendamus.
^ Alberto apogr. * Marthyre apogr.
' Librarius hic S. Ladislaum Hungarormn rcgcm ponit , omisso S. Wenceslao
Bohemorum ^jriMfi^j^. Tota scnfcntia ostcndit eum Jiaec duo nomina confudisse vel
potins permutasse.
'^ Incertum est , utrum librarius scrihere volucrit 3000 afi 5000; sed Canisium
srripsissc 3000 ex epistula x>roxime antececlenti conici liotest; cf. supra p. 549.
^ ut dubium cqwgr.
' Monasteriorum inuisimus apogr. ^ inuenire apogr.
1 Concilium constantiense 15. lunii 1415 (sessione XIII.) sub poenis ecclesia-
sticis interdixit, ne sacra communio a laicis sub utraque specie reciperetur. Basi-
leensis vero synodus 15. lanuarii 1437 ^compactata" iglaviensia probavit, quibus
communio ,sub utraque" Bohemis et Moravis concedebatur , idque decreto 23. De-
ocmbris 1437 (scssione XXX.) edito accuratius explicavit. Pius II. 2ft. lunii 1464
sollemniter affirmavit ^compactata" numquam a sede apostolica approbata esse.
Insuper Utraquistae pactis non stetcrunt (/. v. Hcfclc, Conciliengeschichte VII [Frei-
l)urg i. Br. 1869], 173—174. 618—625. 657. /. Card. Hcrgcnrothcr, Handbuch der
allgemeinen Kirchengeschichte II [3. Aufl., Freiburg i. Br. 1885], 892—893, et Con-
ciliengeschichte VIII [Freiburg i. Br. 1887], 174—175).
- Pragam significat ; cf. supra p. 552 -.
* Henricus I. Germaniae rex Sancto Wenceshio Boliemiae duci bracchium do-
uavit Sancti Viti, siculi, in persecutione Diocletiani pro Christo occisi; ac Pragae
super his reliquiis ecclesia S. Viti exstructa est, in eamque etiam iHata sunt ossa
S. Adalberti episcopi pragensis et Borussiae apostoli, exeunte saeculo X. in Borussia
ab ethnicis trucidati, corpus ipsius Wenceslai circiter a. 936 a Boleslao fratre inter-
fecti, bracchium S. Procopii Bohemi, eremitae et postea abbatis (f 1053), caput
S. Sigismundi Burgundiorum regis, saeculo VI. necati.
554 l''^. Canisius S. Ignatio. 3. Augusti 1.5.55.
scribendum, ([iiam qiiod pliis inde damni quam vtilitatis rei Catholicae
sit metuendum, et non est qui se opponat murum pro domo
IsraeP. Deus nobis inuictum animi robur largiatur, ad persequu-
tiones Ecclesiae suae imminentes aequo animo perferendas.
Nec dum poterunt nostri in publicis scholis a morte Hieronymi
Pragensis' obserratis ^, et Theologiae Magistris destitutis, profiteri, et
cum Hussitae in vrbe potentissimi praetendant ius in omnes literarum
hidos, non iudicat sua Ma: statim initio V[rbe] ^ eijciendos, sed potius
aliquamdiu nostros in templo aut Monasterio Praedicatorum suis Audi-
toribus praelegere debere, In aduentum nostrorum tantummodo ne-
cessaria praeparamus, quamdiu incerti' placeat nec ne praedicta SS.
Clementis et Agnetis Monasteria, in fundationem Collegij admittere:
hac super re cum proximis P. Vestrae mentem scire auemus. Ex-
peditissimum et breuissimum iter habebunt Patres, si Roma Anconam
se conferant, vnde mari . . . , si ventus fauerit , percommode nauiga-
bunt, . . . ^ et inde Viennam, denique Pragam metam suam 14 dierum
spatio facile attingent. Dux et Auctor Sancti Itineris sit lesus Cruci-
lixus. Sanctis Pa. Vestrae Sacrificiis et precibus me et totius Ger-
maniae negotia plurimum commendo, fidens animi quod non prae-
ualebit inimicus^, nec dicet ob impositum Episcopatum* Euge
Euge^. Christus Jesus semper sit nobiscum.
Augustae 3 Augusti.
Pat. Vestrae Seruus inutilis et indignus
Petrus Canisius.
Huic epistulae annus non est adscriptus. Sed quae in ea referuntur , facile
probant eam anno 1555 datam esse.
Romam certe missa est simul cum litteris, quas Ferdinandus rex Augusta
30. lulii 1555 ad S. Ignatium dedit, ac fortasse una cum iis etiam libellus ille supplex
ad cardinales Moronum et Truchsessium missus est, quo Ferdinandus facultatem
monasteriorum illorum permutandorum petiit. Vide infra, raonum. 115 — 117.
* Apogr.: Hieronymi Huss Pragensi vel Pragensibus.
'^ V. apoyr. "= SiqjjjlciuhDH esse f/detiir: sumus.
' Roma Anconam se conferant, vnde mari Labachum, si ventus fauerit, per-
comode naiygabunt, et inde Viennam apogr.; at Labacum (Laihach) a marl longe
abest, nec quisqtiam Ancona Labacum usque navi vehi poiest. Quare sic fere a Ca-
ni^iio scriptum esse quis dixerit : vnde mari Tergesten, si ventus fauerit, percommode
nauigabunt; inde terrestri itinere Labacum venient, et inde Viennam.
' Ez. 13, 5.
2 De Hieronymo Pragensi v. supra p. 495^.
^ Ps. 12, 5.
* Paulo ante Ferdiiiandus I. tertium eumque omnium vehementissimum cona-
tum fecerat ad episcopatum viennensem Canisio imponendum, iamque paene in eo
erat, ut novus pontifex Paulus IV. Canisium id onus subire iuberet. Vide infra,
monum. 105. 106. Verisimillimum est Canisium in prima huius epistulae parte, quae
non superest, hac de re ad S. Ignatium copiosius scripsisse.
^ Ps. 39, 16; 69, 4.
176. Canisius Erasmo de Limburg. 4. Augusti 1555. 555
17G.
CANISIUS
ER ASMO DE I.raBURG i,
episcopo argentinensi et landgravio Alsatiae.
Aiigusta Viiidelicornm 4. Augnsti 1555.
Ex apographo, quod circiter a. 1863 Molshemii in Alsatia ex archetypo in
archivo parochiali deposito factum et ad P. Florianum Riess S. J. missum est;
cf. Riess 1. c. p. 232 2.
Apographum saeculo XVII. scriptum est in cod. monac. „Lat. 1606" f. 140^—141*.
Ex apographo, posito in opere manu scripto „Monum. Argent." (II, 437), quod
a. 1870 Argentorati flammis absumptum est, epistulam primus typis descripsit
M. TIi. de Bussierre , Histoire du developpement du Protestantisme a Strasbourg
et en Alsace II [Strasbourg 1859), 385—386. Partem germanice reddidit Riess I. c.
Se in cancellario episcopi desiderium collegii Societatis excitasse. Episcopum
iHodeste hortatur, ut eiusmodi coUegium condat. Qua ratione id obtinere possit. Quid
Societas in collegiis spectet.
Reverendissime in Christo Pater et Illustrissime Princeps.
Gratia Domini nostri lesu Christi et pax aeterna nobiscum, Amen.
Cum nuper Augustam ego venissem, ut cum regia Majestate Maece-
nate nostro clementissimo nonnulla tractarem, quae ad erigendum
Pragae collegium Societati nostrae expedita" sunt, commode quidem,
Deo ita volente, in humanissimum virum incidi, quem antea non co-
gnoveram , D. Christophorum Cancellarium ^ amplitudinis tuae. Fuit
mihi cum illo non semel colloquium tum de Celsitudine tua, quae jam
inde a ConciHo Tridenti postremo celebrato me clementer amanterque
complecti coepit^, tum de Ecclesia vestra, cui" aliquando me concio-
^ jam expedita cod. mon. ^ cuius cod. nion. ; cuique De Bus
^ Erasmus (1507 — 1568), e familia baronum de Limburg, romani imperii pin-
cernarum, ortus, munus episcopale invitus susceperat. Etsi clementiae valde amans
et pacis studiosissimus erat, a Lutheranis tamen et Calvinistis multa passus est
neque impedire potuit, quominus magna pars dioecesis suae vel in haeresi maneret
vel ad eandem deticeret {Bern. Hertzog , Chronicon Alsatiae IV [Strassburg 1592],
121 — 124. Ph. And. Grandidier , Oeuvres historiques inedites IV [Colmar 1866],
409—428. L. G. Glockler, Geschichte des Bisthums Strassburg I [Strassburg 1879],
385 — 412. Heinr. MiUler, Die Kestauration des Katholicismus in Strassburg [Halle
1882] p. 4—6).
2 Cancellarius fuit Christophorus Welsinger, iuris utriusque doctor. Is apud
Erasmum episcopum plurimum valebat et, licet aliquamdiu in universitate vitem-
bergensi versatus esse feratur , postea tamen ecclesiam catholicam strenue pro-
pugnavit. Dubium non est, quin anno 1555 in augustanis comitiis episcopi sui
vice functus sit.
^ Erasmus anni 1551 extremis mensibus et primis anni 1552 concilio triden-
tino interfuit {De Bussierre 1. c. p. 16). Ibi Patres Lainium et Salmeronem, summi
pontificis theologos, ac per eos totam Societatem adamasse videtur. Supra (p. 387)
556 l'^^- ^-^aiiisiiis Erasmo de Limburg. 4. Augusti 1555.
natorem insigne istlmc Argentinense Capitulum expetiit ^ , tum de
Societate hac nostra, cui" extant collegia passim, ut ex illis habeat
ecclesia fidos juventutis pie recteque in graecis et latinis litteris in-
stituendae praeceptores, probatae et orthodoxae doctrinae Professores,
idoneos verbi divini praecones et fideles in vinea dominica ope-
rarios^, qui quod gratis a Domino messis acceperunt, gratis
cum foenore spirituali reddant^. De quorum collegiorum forma et
instituto cum inter nos multa contulissemus , existimavit ille, haud
abs re fore, si dignitas tua nostris quoque, sicuti Rex Romanorum
non uno in loco fecit, collegium quoddam constitueret, et ibidem partim
praeceptores ^, partim studiosos Societatis nostrae foveret, et ex iisdem
novae scholae praeceptores clerique sui conservatores et adjutores
faceref, ut qui verbo simul et exemplo prodesse vellent et possent
hac tempestate. Respondi ego, non difficulter nostros ita facturos
Duce Christo, tantoque venturos libentius, quo gravius oppugnat et
disturbat ecclesiam vestram ille Sathan una cum satellitibus suis.
Nec est, opinor, ullus vel doctrinae vel pietatis, si qua residet apud
nostros, praeclarior usus, quam pro Dei castris arma'' sumere, eccle-
siam ejusque doctrinam et authoritatem vindicare, de juventute Chri-
stiana bene mereri et adversus tot sectas sese aliosque confirmare.
Proinde non recusabimus sub ' tuae praesertim ampHtudinis faventibus
auspiciis in speciosam illam ohm vineam recipi, et quacumque ratione
poterimus^, operarios illic fidos Christo et ecclesiae praestabimus, modo
legitime vocati et admissi, quasi per ostium intrasse* videamur.
Id vero fiet, si Celsitudini "" tuae visum fuerit Romae curare, tum apud
Pontificem maximum, tum apud Praepositum nostrum M. Ignatium,
ex quorum authoritate nostri gubernantur et ultro citroque mittuntur.
Curare inquam, ut propositis ecclesiae vestrae '' seu periculis seu neces-
sitatibus nostrorum duodecim, qui commode isthic sustententur' ac
rebus afflictis bona fide opitulentur, vestris expetantur litteris. Tum
aUcui Romae dandum negotium erit, ut urgeat in'' hoc Institutum, et
quae ad profectionem nostrorum spectabunt expediat diligenter •''. Libe-
^" cuius cod. nioii., idque fortassc meHus.
'" praeceptores Clerique sui Conseruatores cod. mon.
' Cod. mon. fantuiu : scholae praeceptores faceret.
■^ arma spiritus cod. mon. " Cod. mon. oin.
•^ potuerimus cod. mon. ' Celsitudinis De Buss.
^ Ita cod. mon.; apogr. mohli. et De Buss.: nostrae. Canisii calainus hic
lapsus esse videtur. ' sustentantur Dc Bitss. '' Cod. mon. oin. in.
vidimus Canisium exeunte anno 1551 a capitulo ecclesiae cathedralis argentinensis
contionatorem expetitum esse. Fortasse tunc Erasmus quoque Canisio scripsit.
' Quae tunc condicio fuerit dioecesis argentinensis , quique seholis argenti-
nensibus praefuerint, supra (p. 386 ^. 396. 402) indicatum est.
2 Matth. 9, 37; 20, 2 etc. ' Matth. 10, 8. Luc. 10, 2. ■• lo. 10, 1. 2.
^' Collegium, quod Canisius lieri cupiebat, ab loanne de iManderscheid-Blanken-
177. Fridericus Staphylus Canisio. 31. Augusti 1555. 557
riiis fortasse isthaec, secl fretiis hnmanitate et clenientia tua Reveren-
dissime Praesul dixerim, non tam ut nobis, quam ut Ecclesiae insigni
vestrae, cui" ego studiosissimus fui et semper ero, bene prospiciatur
in Christo Domino nostro. Is amplitudinem tuam diu conservet in-
cohmiem.
Augustae 4 augusti mensis 1555.
Reverendissimae et Illustrissimae ** D. V.
Servus in Christo
Petrus Canisius.
Reuerendissimo ' in Christo Patri ac Illustrissimo Principi Domino
Episcopo Argentinensi Patrono semper obseruandissimo ^*.
177.
FRIDERICUS STAPHYLUS i,
scholae nissensis rectoi-,
CANISIO.
Nissa Silesiornm 31. Augnsti 1555.
Ex libro, cui titulus: „S. MARCVS | ANACHORETES, SCILICET CATO
CHRISTIANVS, VERSVS EX | GRAECA LINGVA IN LATINAM pro pueris pie
instituendis ^. \ o vsw? to'j Ssou Tpia-h ridpaajj.i^joc, \ f^zij.zXLotq^ —iarst^ i/.Tzcoc, dyd-r^.
Cod. mon. yectiuft (ut videtur) : cujus.
Reverendissimi et Illustrissimi De Biiss.
Haec inscriptio ex cod. mon. transcrijjta est ; nam in apogr. molsh. omissa est.
obseruantissirao cod. mon.
heim, qui Erasmo proxime successit, anno 1580 Molshemii conditum est. Ipsa autem
urbs argentinensis anno demum 1684 collegium Societatis accepit.
* Fridericus Stapellage (1512 — 1564). vulgo Staphylus, osnabrugensis , cum
Vitembergae per decem annos moratus et Philippo Melanchthone fautore et convictore
usus esset, eodem auctore ab Alberto Borussiae duce Regiomontem accersitus est
in eaque universitate a. 1545 — 1549 theologiam hxtheranam tradidit. At Protestan-
tium dissensionibus et litibus falsitatem illius doctrinae edoctus, ad catholicam eccle-
siam anno 1552 rediit et Nissae, quae episcopi vratislaviensis sedes erat, scholam et
typographiam instituit. Anno 1560 in universitate ingolstadiensi officium „super-
intendentis" et muuus theologiae tradendae suscepit, theologiae et iuris canonici
doctor, quamquam uxorem habebat, ex sunimi pontificis privilegio creatus. A Me-
lanchthone, Musculo, aliis acriter lacessitus, fidem catholicam libris strenue defendit.
2 Sanctum Marcum ^Eremitam" ante medium fere saeculum quintum fioruisse
existimant. Nicephorus Callisti refert eum discipulum S. loannis Chrysostomi et
aequalem Sanctorum Isidori Pelusiotae et Nili fuisse. Ex iis, quae de cliristiana
ascesi scripsit, 9 — 10 opuscuhi supersunt; optime ea typis descripsisse censetur
Andr. GaJlandius Congr. Or. in „Bibliotheca Veterum Patrum" VIII (Venetiis 1772),
3—103. Ex quo opere transcripta sunt ab I.-P. Miyne , PP. Gr. LXV, 905—1140.
Qui de hoc Marco scripserunt, recensentur ab 0. Bardenhewer, „Marcus Emerita", in
Wetzer u. Weltes Kirchenlexikon VIII (2. Aufl., Freiburg 1893), col. 684, et ab Vl. Che-
ralicr, Repertoire des sources historiques du moyen-age (Paris 1877 — 1886), col. 1469.
558 !""• Fiulericu.s Staphylus Canisio.
NISSAE SILESIORVM, | Excudebat loannes Cruciser '. Anno M. D. LV." (S' ;
ff. 52 non signata). Exemplum huius operis Viennae exstat, in bibliotheca aulica,
76. G. 118. Epistula haec it'. A2'^ — A.5'' occupat et cursivis typis exscripta est.
Epistula una cuni toto libro iteruni edita est in opere : „Friderici Staphyli
Caesarei quondam consiliarii in causa religionis sparsim editi libri, in vnvm volunien
digesti" (Ingolstadii 1613j, col. 1237—1284 (epistula ipsa col. 1239—1242).
Sancti Marci eremifae scrijyta guaedam, quae ex graeco sermone in latiniini,
Canisio auctore , vertit , eidem dedicat. Ea pueris instituendis valde apta esse. Ex
Marci sententia salutem aeternam non sola gratia Christi, sed honis etiam ojieribnc
parandam esse. Redeundnm esse ad antiquam 2)ietatem, novis inventis relictis. Horum
studiosis usitatiim esse, veteris alicuius dicta quaerere , quihus se contegant. Vulgus,
conciliis ecclesiae spretis, iam ipsmn de reUgione iudicare velle. Solain spem in
scholis esse. Laiidat eas, qnas Ferdinandus rex, episcopus vratislaviensis, ahhas hen-
richoviensis condant.
REVERENDO VIRO [ DOCTRINA ET PI- etate Clariss. D. Petro
Cani- sio Theologo etc. S. D. i Frid. Staphylus.
De spiritali lege opusculum S. Marci Anachoretae ^ , ut uolebas
reuerende uir, uerti, tuae quidem obsequens uoluntati, sed uoluptati
profecto indulgens meae, quam ex labore paruo percepi maximam.
Nam uerterat autorem hunc ante quoque Vincentius Obsopoeus =^ :
uerti ego denuo, quod ille neque integrum uertisset, neque satis (quod
pace eius dixerim) integre •*. De perspicuitate orationis nihil attinet
monere: res in conspectu est, non eget iudice. Video autem hoc
opusculum ab autore erudiendis adolescentibus conscriptum esse, ut
hae istae gnomae essent in scholis Christianorum , uelut disticha Ca-
tonis^ in ethnicorum gymnasijs, rudimenta pietatis. Et quanquam
1 Hunc primum typographuni catholicum Silesiae fuisse ferunt; eodem anno
ex eius officina prodiit Balthasaris de Promnitz, episcopi vratislaviensis , ,.Epistola
de petitione Sacrorum Ordinum" [Hosii Epistolae II, 638).
2 Inter opuscula S. Marci primum est „//£/>« vM//oy -'^zoii.ari/.n'/' \ in quo ostendit
,,-ai^ (5 '^oiioq T.^/zuti.aTiy.oq i(TTi , y.aTa rw i3-slo'/ \\~6<tzo).o'j (Roni. 7 . 14) • xo.l zig ij
'/xumg, y.ai fj ii^ip/sia twv ^u/.dT-sc o.utw /Jou/^.o/jtivwv." Huuc librum sequitur liber
.JbfA tHjv olo!J.i'^u)'j i^ spyu)'.' (3iy.aio0a>'iai''^ ; quo gratiae necessitas et fidei praestantia
demonstrantur. Vere autem fidelis ex Marci sententia est u .^^Tzttmijiw^ tyj d^si(i 1'po.<ff^
y.al -oiSj'^ ras i'yTo/.ag Tn~j K'jpiou'-' (Opusc. 4, resp. 14; similiter ibidem resp. 2. 17).
Utrumque librum Staphylus in ^Marco" suo edidit.
•'' Vincentius Obsopaeus (Opsopaeus , Heidnecker) , bavarus , Lutheri et Me-
lanchthonis discipulus (f 1539), gymnasii onoldini (Ansbach) primus rector, veterum
Graecorum varia opera et etiam complures libros Lutheri germanicos latine vertit.
atque ipse versibus concepit „Victoriam Bacchi" et „De arte bibendi libros tres"
{Chr. G. Jocher , Allgemeines Gelehrten-Lexicon, 3. Theil [Leipzig 1751]. 1087.
K. Ed. Forstemann m „Allgemeine Encyclopadie" von J. S. Ersch und J. S. Gruber.
3. Sect., 1. Theil [Leipzig 1830], 232—233. Conr. Bursian , Geschichte der classi-
schen Philologie in Deutschland 1. Hiilfte [Miinchen und Leipzig 1883], 162).
* Obsopaeus prima duo S. Marci Eremitae opuscula anno 1531 Hagenoae graece
et latine cdidit {li. Ccillier , Hi.stoire generale des auteurs sacres XI [2" ed. . Paris
1862], 643).
* Latinarum scntentiarum corpus sive ,.praecepta moralia" incerti auctoris
significat, quae Catonis nomen prae se ferunt ac medio quoque aevo in usu frequenti
crant (IT. S. Teiiffel , Geschichte der rijmischen Literatur, 4. Aufl. [Leipzig 1882],
31. Augusti 1555. 559
paraeneses tantiim modo sunt, neque ulla uel dialectica methodo con-
textae, uel retextae quadam analysi, neque admodum rhetorum ex-
ornatae luminibus: est tamen per se grata breuitas, et iucunda, abs-
que fuco, senilis oratio : quae uel inprimis apta est ingenuae simplici-
tati puerorum i. Genus doctrinae sanum est , a maiorum institutis
niliil discrepans, ut facile possis succum apostolicae aetatis agnoscere.
lustitiam Dei ille non sola fide, sed spe etiam et charitate, et quae
ex his emanant, reliquis uirtutibus, metitur. Eamque iustitiam etsi
ab ipsa gratia Christi, qua amici Dei, haeredesque coelestis regni
sumus, discernit: at illam tamen nulla ex parte ab ambitu humanae
salutis secludit, sed connectit potius, et in eum finem quidem, ut et
hoc Saluatoris, Si uitam uelis ingredi, serues mandata-, et
illud D. Pauli, uitam aeternam esse gratiam^ utrumque possit
locum tueri suum^ In eum scopum dum uir Sanctus omnes cogita-
tiones collimat, Deus bone, quas ille non rimatur humani cordis late-
bras? quos sinus non excutit? Medullam certe, ipsasque fibras humanae
mentis inquirit, neruos explorat, uires ponderat actionum humanarum
in utranque partem, quid ualeant: nullamque uitae partem omnino
rehnquit, cuius non certam ahquam commonstret regulam, qua honesta
appetere possimus, uitare turpia. Quo fit ut aliquando appareat autor
intricatior. Verti equidem sicut potui, ut sensum Graeci sermonis,
uerbis redderem Latinis, sed accommodatis puerili ingenio. Tibique mi
Canisi hanc opellam meam destinaui , cum , quo omnes conatus tuos
dirigis, sedulo cures, tahbus antiquae pietatis uocibus adolescentum
aures circumsonare, seuocatas a nouis istis blandisque Syrenum modu-
lationibus. Atqui ni studium illud, ardorque nouitatis, quo nunc pene
herausg. von L. Schwabe, n. 24, p. 37 — 38. K. Hartfehler, Philipp Melanchthon als
Praeceptor Germaniae [Berlin 1889] p. 420. 425).
^ At ipse iam Photiiis, postquam Marci perspicuitatem laudavit, nonnumquani
tamen „rr) aaa.<fiq-' in eo comparere scribit (Bibliotheca n. 200 [Migue, PP. Gr. CIII,
668 — 669]). Posteriores quoque hanc in eo obscuritatem notaverunt, v. g. Cas. Ondin
Calvinianus (Commentarius de scriptoribus ecclesiae antiquis I [Lipsiae 1722] , 902
ad 908). Ac Bellarminus (qui fortasse latinas tantum versiones viderat) existimavit
eius opera etiam „scatere erroribus contra fidem" et ^cautissime legenda esse" (De
scriptoribus ecclesiasticis [Coloniae 1618], p. 291). Nec dubium , quin Obsopaeus
— eius librum non vidi — dogmata lutherana in Marco demonstrare voluerit. Quod
et alii protestantes facere conati sunt, nec tamen omnes; nam v. g. /. Wagenmann,
theologiae protestantium professor gottingensis : ^Reformatorisches" , inquit, ,ist
iiicht in dieser griechischen Monchsmystik" {Ilerzog , Real-Encyklopadie fiir prote-
stantische Theologie und Kirche IX [2. Aufl., Leipzig 1881], 291).
2 Matth. 19, 17. 3 i^o^ g_ 23.
■* Haec quoque subobscura sunt, quae accurate explicare longum est. Sta-
[>hylus, cum iustitiam a gratia discernit, „gratiae" vocabulo primam potissimum gra-
tiam iustificantem, quani misericors Deus ob Christi merita gratuito concedit iniusto,
videtur significare, „iustitiae" autem nomine imprimis bona opera comprehendere,
quibus iustus iustitiara suam conservare et augere vitamque aeternam mereri debet ;
(luamquam etiam hoc ex Christi meritis profluit. quod iustus, gratia Christi adiutus.
tt ipse merita sibi comparare potest.
560 ^''^- l"'ridericus Staphylus Canisio.
riagrant omnia, sudore antiquorum Patrum restinctus fuerit, uereor
equidem, ne, quam illi nobis remp. antiquis legibus firmam florentem-
que tradiderunt, nos eam nouis labefactatam institutis breui simus
amissuri: ut, cum forte uere a nobis quaeri possit, Cedo, qui uestram
romp. tantam amisistis tam cito':^ multo uerius possit responderi,
Proueniebant oratores noui, stulti adolescentuli ^
Ecquid non noui oratores, et plane noui, qui uetustatis relinquunt
ne uestigium quidem, praeter errorem et mouendae seditionis arti-
licium ? nam haec duo, ut uetusta sunt, ita sola pene omnibus sectis
communia. Scribit S. Vincentius Episcopus Lirinensis ^ autor uetus
et integer, solere haereticos plerunque alicuius antiqui autoris dicta,
si quae obscurius edita sint, captare, unde haereses concinnent suas,
ne ipsi soli ita sentire uideantur ^. Quid iam usitatius ? quid magis
antiquum ? Solebant enim Romae , quemadmodum refert M. Cicero *,
ciues seditiosi aliquos ex antiquis claros uiros proferre, quos dicebant
fuisse populares, ut eorum ipsi similes haberentur. Repetebant iam
P. Valerium, et reliquos, qui leges populares tulissent: iam C. Flami-
nium, qui legis agrariae autor cum fuisset, bis tamen factus sit consul.
Commemorabant item P. Crassum, et P. Scaeuolam fratres, et sapien-
tissimos uiros: quos T. Graccho autores fuisse nouarum legum affir-
mabant, alterum quidem palam, alterum, ut credebatur, obscurius.
Horum se illi, quod et boni ciues fuissent, et eadem quoque nouas-
sent, institutum sequi obtendebant. Similiter et nostri oratores noui,
cum perturbare, ut illi rempublicam, sic ipsi reHgionem uelint, pro-
phetas producunt, et apostolos, et e ueteribus unum aut item alterum :
quorum se dicant doctrinam imitari, et exemplum. Quasi uero his
olim idem fuisset, quod iam ipsis est, studium perturbandae pacis in
fraudem ueritatis, in perniciem ecclesiae. ad euersionem humani diuini-
que iuris. Est haec ista [slc] machinatio sectarijs eo expeditior, quod
ecclesiae doctrina suis est contenta iudicibus, multitudinem consulto
ipsa fugiens, eique ipsi et suspecta, et inuisa : ut si quis eam uniuer-
' Sat ingratum est Staphylum hic ot iufra compluries senteiltias quidem
veterum afferre , sed unde deprompserit , non prodere. Atque hanc quidem interro-
gationeni cum suo responso ex Ciceronis libro ,De sencctute" (c. 6) certe transtulit;
qui ea in ,Naevii poiJtae Ludo" exstare scribit. Responsum ab aliquot Ciceronis
editoribus aliter legitur (proventabant — provehebantur ad res — stulti, adolescentuli).
^ S. Viucentius Lerinensis monachus et presbyter fuit, non episcopus. Sta-
phylus eum cum S. Vincentio episcopo Fulginate (circiter a. 550) confudisse videtur;
utriusque enim memoria eodem die (24. Maii) recoli solet {Acta Sanctorxm Maii V
[Parisiis et Romae 186G], 286—289. 299).
* „Cum sub alieno nomine luieresin concinnare machinentur, captant plerumque
veteris cuiuspiam viri scripta paulo invohitius edita, quae pro ipsa sui obscuritato
dogmati suo quasi congruant ; ut illud , nescio quid , (]uodcunque proferunt, neque
primi, neque soli sentire videantur'' (Commonitorum c. 11, alias 1, 7, ed. Ed. Ilerzog
[Vratislaviae 1839] p. 16. Migne, PP. LL. L, 647).
* Academicorum priorum 1. 2, c. 5, § lo.
31. Augiisti 1555. 561
sam uelit uituperare, secundo id populo facere possit: uel si lianc,
quam nos profitemur, conetur inuadere, magna habiturus sit auxilia
ex reliquorum haereticorum decretis. Duo sunt igitur scopuli , et
uoragines ecclesiae, temeritas uulgi, et arrogantia literatorum: cuius
utriusque mater est, effrenis licentia. Etenim cui non
Nunc satis est, dixisse, ego mira poemata pango,
Occupet extremum scabies. Mihi turpe relinqui est,
Et quod non didici, sane nescire fateri ? ^
Doctor iam, an sutor scripturam interpretetur, nihil interest. Ita
non modo ultra crepidam ^, sed et supra captum humani sensus sese
efferunt sutores, cuparij, uestiarij, peUiones, et similes generis eiusdem
oratores noui. Antiquitus dictum est, et quidem dictum sapientis-
sime", felices esse artes, si de ijs iudicent artifices -^, Infelices ergo,
cum de colore coecus, non pictor, cum de medicinis tonsor, non me-
dicus, nec de iure iureconsultus , sed rabula, nec de theologia theo-
logus, sed chrestologus iudicat. Hoc quale portentum sit, uix uerbis
potest exprimi, tametsi id Polycletus conatus est depingere ^. Dicitur
enim duas fecisse imagines, alteram lege graphicae artis, alteram ex
iudicio uulgi, prout alius aliud censuisset. Conuocato autem populo
utrumque opus proposuisse, initio suae artis industria elaboratum, post
et illud, quod conflatum erat ad iudicium populi : atque rogasse, utrum
placeret. Ibi tum populus, id sibi, quod arte absolutum fiiit, probari,
alterum uideri monstrum, responderat. Polycletus igitur, Quod lau-
datis, inquit, meum est, quod uituperatis, uestrum. Vtinam uero et
hoc rehgionis monstrum, quod iam annis plus triginta parturit uulgi
temeritas, Polycletus aliquis posset ita, sicut est, suis coloribus effin-
gere: crederem mediusfidius fore, ut populus aUquando absterritus
teterrimo illo sui monstri aspectu, ultro malit legitimorum artificum
sequi iudicium, quam suum:
Et quod non didicit, sane nescire fateri ^.
Quae (malum) haec solius nostrae gentis est socordia? Nemo in
ciuili negocio adeo desipit, ut de ualore, et puritate alicuius auri,
argentiue iudicium exigat a coriario : sed ad iurati, peritique trapezitae
sapientissme Staph.
' Haec ex Horatii „EpistuIa ad Pisones'' depiompta sunt (v. 416 — 418).
- Proverbium ; cuius mentionem tacit C. Plinim in .,Historia naturali" 1. 35,
c. :36 (10).
^ „Ait Fabius Pictor apud Quintilianum, tbelices futuras artes, si soli artifices
de iis iudicarent" : Eramnis (Adagia chil. 1, cent. 6, n. 16 [Parisiis 1558], col. 196).
In Quintiliano ipso haec non repperi.
•* Polycletus statuarius fuit, non pictor. Narratiunculam , quae hic sequitur,
proposuit Aelianns, Varia historia I. 14, c. 8.
* Cf. supra adnot. 1.
Braiinsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 36
562 1^^- indericus Stapliylus Canisio. 31. Augusti 1555.
examen agnoscit id pertinere. Cur non idem, ut D. Clemens Alexand. ^
raciocinatur , fit in religionis negotio, scilicet in re longe subliniiorc ?
At uero nunc, sicut Poeta canit-,
Velut syluis, ubi passim
Palantes'' error certo de tramite pellit,
Ille sinistrorsum, hic dextrorsum abit, unus utrique
Error: sed uarijs illudit partibus,
Vnicum fuit olim, et satis efficax his malis remedium, autoritas con-
ciliorum : quae quondam pietate sacerdotum apud omnes sacrosancta
habebatur, iam propter peccata nostra, labefactata est, bellisque in
diem magis uilescit, peneque deletur apud uniuersos. Sola spes ferme
est in puerilibus scholis, ut seminarium ecclesiae, quod in senibus iam
emarcuit, in pueris resuscitetur. Quam ad rem quasi signum uniuersis
erexit Sacratissimus Rex noster, dum de societate uestra aliud Viennae
constituit, aliud iam molitur Pragae collegium. Quin et ipse Kenss.
[sir 1 Praesul Vratislaui ^. liuic rei studiose incumbit , ut aliquam an-
tiquae probitatis ac fidei officinam instauret Nissae : ex qua non solum
philosophiae cultores, sed etiam sacrarum literarum peritos possit
ecclesia euocare. Reuerendus item, et uir doctus, D. Andreas Abbas
Henrichouiensis *, quasi postliminio reuocans antiquum ius coenobiorum.
numerosae iuuentutis (quam ex uicinis accersit) scholam apud se in-
stituit, ornatque non solum eos, qui docent, honestis praemijs, uerum
etiam discentibus suppeditat omnia, quae ad uictum et cultum uitae
sunt necessaria. Vtinam caeteri Patres aemulentur exemplum, nec
sinant opes ecclesiae dilabi in usus lege prohibitos, sicut ahbi factum
animaduertitur '', Tu uero mi Canisi, perge ut coepisti, ludos aperire
exulibus musis. Habes istius laboris tui fideles socios, et adiutores.
Pallantes Staph. '■ animadueritur Staph.
' „'i25 dk idu ~,^''<T/,'J ~iS J<T)ro/j.d/(i) , Yzwpyw auzi>,> —OL-qatf v.ai Adrj.-ioi >av-
z/5j/>ov, y.al XapifJrjij.o) crrpaTrjyfrj' xal y!ip.o)i>i c7:-cx6v xac UipScxc xdTrrj).o'.>' xal hpu),j6).o)
d<po-ocw, xac \\p/s)du) (/p-/rj(ra]'.>., xal '^Op.r/p(j) ^ajijttjv, xac WJpjjw^c ipcarcy.w., xac Ar^po-
<TfH'^s.c p-fjTopa., xac Xpi)ac--(i) licaXzy.rcx.m., xal ^Apc(TTO~i?.zc <po<nxm.^ xal c>t?.<)ao^o'^ ///«'rwvj,
ouTojq 6 T(i) xupio) Tztcfh')p.v/oq xal Trj (JofMcarj di auTou xaTaxo?.otJf9r/aag —po^rjTsca
T£/.io)C ixTshcTac xaT dxo^xj. tou rJcdaaxd/.ou i'^ aapxc -tpc-n/.w^ »5co<:".- S. Clemens
{Alexandrinus, Stromatum 1. 7, § 101 : Opera , ed. Reinli. Klotz III [Lipsiae 1832].
•285—286; Opera, ed. lo. Potterus [Oxonii 1715], p. 894. Migne, PP. Gr. IX, 540).
- Horatius in ^Satirarum" libro 2, sat. 3, v. 48—51.
^ Balthasar de Promnitz. Cf. supra p. 483^.
•* Heinrichau, Silesiae borussicae vicus, monasterium ordinis cisterciensis olim
habebat. Vincentius abbas et imperii princeps, Andreae decessor, a Michaele Hille-
brant O. Min. Obs. , suvidniensi, in libro anno 1542 edito laudatur, quod novis
haeresibus acriter obsistat (Toh. Soffner, Der Minorit Fr. Michael Hillebrant [Breslau
1885] p. 61).
'" lacobuin lonam , Ferdinandi I. vicecancellarium, et loannem Albertum Wid-
178. Canisius lac, loiiae. 5. Oct. 1555. 179. Can. S. Ignatio. 26. Oct. 1555. 563
uitae sanctimonia admirabiles : itemque Labacensem Antistitem elaris-
simum. De ipso Rege quid dicam? quibus enim ille curis non ex-
hauritur? laborib. non defatigatur continuis, barbariem ut repellat, et
pietatem auitam reducat ab exilio? Deus illi et uobis pariter adsit
auxilio diuino, ut diu incolumes sitis ad pacem ecclesiae et communem
salutem uniuersorum. Vale. Datum Nissae pridie Calend. Septemb.
ANNO M. D. LV.
178.
CANISIUS
lACOBO lOXAE,
consilii aulici Feidinandi I. regis vicecancellario.
Praga 5. Octohris 1555.
Ex fasciculo, saeculo XVII. vel XVIII. scripto, cui titulus est: „Boheniica de
anno 1552. usque 1558." f. 12*. Viennae, in archivo aulae caesareae, ^Boehmen I, 4."
„Petrus Canisius e S. J. de dato Fragae 5'"' Ocfobern [1555].
Commendat rationes S: J: in Bohemia Vice Cancellario Doctori lonae."
Nil in tabulis repperi nisi hoc regestum.
179.
CANISIUS
SAIVCTO lONATIO.
JIonacMo 2C. Octohris 1555.
Ex apographo, quod circiter annum 1865 a P. loseph Boero S. J. ex auto-
grapho in cod. : ^Epistt. B. Petri Canisii I." p. 307 posito descriptum et postea
cum eodem collatum est; in quo tamen plerique epistulae loci ad sermonem ita-
licum nostri temporis accommodati sunt.
Se Praga Monachium venisse, ut de collegio tlieologico Ingolstadii condcndo
deliheraret. Quomodo res collegii Pragae instituendi se haheant. Bavariae ducem
edoctum esse se tandem exseqni dehere , quae smnmo jwntifici in decumis ecclesiarum
petendis promisisset. Eidem iam deliberatum esse collegium Societatis ac seminarium
clericorum, cui Socii x>raeessent, instituere. Se de iis rehus IngoUtadii cum consiUariis
ducis consulturum. De universitate etiam reformanda sententiam sihi dicendam esse.
lESVS
Molto Reverendo in Christo padre mio
La grazia e pace del S. N. Jesu Cristo sia sempre con tutti. Amen.
12 giorni sono, che io mi partii da Praga, per venire in Baviera,
siccome Sua Maesta essendo sollecitata dall' illustrissimo Duca di
manstadium, Austriae inferioris cancelhirium, significat. Hic ideo Lucrctium se dixisse
videtur, quod Lucretiam de Leonsberg uxorem duxerat.
3G*
564 l^'^- Canisiiis S. Ignatio.
Bauera mi scrisse e comando, clie io da Praga venissi al detto Duca
per deliberare e concludere di un collegio teologico in Ingolstad. E
cosi mostrando io questa lettera del Re alli Signori di Praga, li parse
bene, che io andassi subito in Baviera e subito ritornassi a quel tempo,
quando li nostri di Roma sarebbero arrivati, cioe circa il principio
di novembre, secondo il loro parere. Item mi dettero un curru e una
lettera al Duca, accio io tornassi presto. Onde io essendomi racco-
mandato al Signor nostro Gesii Cristo, con la sua grazia ho gia fatto
questo cammino, massime perche la R. P. V. per altra volta mi scrisse,
che io non mancassi quanto alla parte mia di gratificare a questo
illustrissimo Duca, se il nostro Serenissimo Re consentisse, siccome
anche e stato promesso in Roma, si io me raccordo bene, a quel
Segretario del detto Principe ^. Item piii volentieri io mi sono partito
di Boemia, perche mi scrisse il R. P. Lanoy ^, siccome ]a venuta delh"
fratelli sia incerta, non essendo impetrata la dispensa di quelli due
monasteri^. E credo, che ancora riuscira alla maggior gloria del
Signor N., se 11 nostri per questa invernata non vengano d' Italia, o
se vengono, che restino in Vienna pochi mesi. La ragione e, che
ancora che molto sia edificato e preparato nel collegio di Praga,
mentre che io sono stato presente, tuttavia perche troppo tardi ab-
biamo cominciato quella fabbrica, non possono consummarla se non
lesus.
Admodum reverende in Christo pater.
Gratia et pax domini nostri lesu Christi semper cum omnibus sint. Amen.
Abhinc duodecim dies Praga in Bavariam profectus sum ; rex enim , urgente
ilhistrissimo Bavariae duce, per litteras me iussit Praga ad ducem illum proficisci,
ut de collegio theologico Ingolstadii condendo cum eodem id deliberarem et finirem.
Quas litteras regias cum proceribus pragensibus ostendissem, iis visum est mihi
statim in Bavariam discedendum atque inde redeundum esse, cum primum nostri
Roma advenissent; adventuros autem circiter ineuntem mensem Novembrem ipsi
opinabantur. Currum quoque mihi dederunt atque epistulam, qua a duce petebant,
ut cito reverterer. Cum igitur lesu Christo domino nostro me commendassem, ipso
iuvante iter hoc iam confeci, idque maxime propterea , quod R. P. V. alias per lit-
teras mihi praecepit, ne, quantum in me esset, ilhistrissimo duci illi gratificari
omitterem, dummodo serenissimus rex noster consentiret ; quod etiam Romae, si bene
memini , secretario illi eiusdem principis ' promissum est. Atque ideo quoquc ex
Bohemia facilius discessi, quod R. P. Lanoius^ mihi scripserat incertum esse, quando
fratres adventuri essent ; dispensationem enim , qua duo illa monasteria permutari
possent, impetratam non esse '. Atque ctiam domino nostro in maioreni gloriam
cessurum esse puto, si nostri hac hieme ex Italia non advcniant vel, inde ad nos advecti,
per aliquos menses Viennae maneant. Cuius rei ratio haec est : (.^uamvis Pragae, cum
ibidcm degerem, multa in coUegio construerentur et pararentur, tamen, quia sero con-
structionem coepiraus, absolvere non poterunt nisi post hiemem, atque cuncta melius
' Henrico Schweicker; cf. supra p. 398'. 486.
^ Collegii viennensis rector.
^ Postea impetrata est; vide infra, epistulam Polanci. Roma 22. luHi 1556 ad
Canisium missam.
26. Octobris 1555. 565
dopo r invernata , et in tutto si darii niiglior ordine circa 1' estate.
Onde io concludendo con un Signore piii intrinseco e confidente in
Praga, gli dissi, e anchora egli consenti, che io non potendo in questa
invernata attendere piii alla fabbrica e per servir meglio al bene uni-
A^ersale, non tornerei a Praga per adesso, se non venissero i nostri
da Roma, li quali anche, siccome e detto, meglio resteranno per alcun
tempo in Vienna; e cosi anche io mi sono esplicato scrivendo alli
nostri in Vienna.
Hora quanto al Collegio Ingolstadiense , io scrissi ultimamente
da Vienna ^, come il nuovo patrono di quella Academia ^ mi parlo in
Augusta; e perche non rai satisfaceva in tutto, mostrando certe idee
di volere aver un collegio a suo modo e non secondo la nostra usanza,
io non mi confidava molto delle sue buone parole , nelle quali anche
mostro grande affezione alia mia persona etc, promettendo il favore
del suo principe etc. Di modo che io ebbi paura, venendo qua, se
non facessono siccome tanti, prolungando sempre questo negozio e
intertenendoci con le sue buone parole, Ma lodato sia Dio N, S.,
autore di ogni bene, il quale ha dato ad intendere al Duca per mezzo
di questo patrono, che per non gravare piii la coscienza del suo illu-
strissimo padre ^ , che sia in gloria , e per non gravare la coscienza
propria, deueria determinarsi di satisfare alla promessa fatta in Roma
a Sua Santita "^, quanto al fondare un coUegio teologico, perche con
tale obbligazione fossero impetrate le decime una e altra volta etc. '">
disponentur circiter aestatem. Quare Pragae cum domino quodam agens, cui magis
familiari amicitia coniunctus sum, dixi, ipseque probavit me, quod hac hieme aedi-
ficationi ampliorem operara navare non possem quodque alibi melius prospecturus
essem utilitati communi, raodo Pragara reversurum non esse, nisi nostri Roma venis-
sent ; quos etiam raelius Viennae per aliquod tempus mansuros esse iara scripsi :
.atque idem viennensibus fratribus per litteras exposui.
Quod autera ad coUegium ingolstadiense attinet , Vienna ^ postrerais litteris
scripsi novum acaderaiae illius patronuni - Augustae Vindelicorum raecura locutum
esse. Qui mihi non satisfecit; consilia enim quaedam aperiebat, e quibus coniciebam
eum suo modo, non more nostro collegium aliquod constitui velle. Ideo haud
multum fidebam blandis eius sermonibus, quibus etiam animum erga me ipsum
valde propensum prae se ferebat etc, priucipis sui favorem promittens etc. Timebam
itaque, huc veniens, ne idera facerent, quod raulti alii, negotium hoc in dies pro-
trahentes et nos officiosis verbis falsaque spe producentes. Sed domino nostro. omnis
boni auctori, laudes et grates agantur. Ab eo enim dux per patronum illum edoctus
est debere se , ne iUustrissimi patris sui ^ (qui in gloria sit) conscientiam amplius
gravaret neve suam quoque conscientiam gravaret , exsequi tandeni , quae Romae
smnmo pontifici * de coUegio theologico condendo promissa essent; hac enim con-
■dicione decumas illas semel atque iterura impetratas esse etc. ^ Tandera tres ex prae-
1 Canisius mense Augusto vel Septembri Augusta Viennara et inde Pragam
venerat. Vide infra, monura. 99.
2 Wiguleura Hundt dicit; cf. supra p. 425-.
* Guilielraura IV. significat. * lulium III. dicere videtur.
^ De decumis illis. quae a clero bavaro ter solvendae erant, v. supra p. 362 '. 372 '-.
5(36 1"9. Canisius S. Tgnatio. 26. Octobris 1555.
Finalmente si fece questa risoluzione, clie si mandassino 3 dei prin-
cipali consiglieri ducali a Ingolstad ^ e che io fossi il quarto per
consultare e conchiudere ogni cosa di questo collegio, volendo gia in
ogni modo avere prima un collegio integro delhi Compagnia, et se-
cundo un altro di 15 scolari ahneno, che siano sotto il nostro governo
e auditori di teologia, e che, eccetto in temporalibus, hauiamo la piena
sopraintendentia di loro. Ora perche questi deputati consigheri o
commissari non sapevano, che io venissi tanto presto, e perche non
sono giunti, e parso per bene, che io precedessi a Ingolstad e li es-
spectasse per quattordici dl; e cosi con la volonta del Duca conclu-
deremo insieme circa l' utroque collegio, quanto al luogo e alla fabbrica,
entrate, e disciplina ecc. Item vogHono avere il mio giudizio circa
\a reformazione di quello studio universale d' Ingolstad ^, Iddio voglia
diriggere tutto alla sua divina gloria. E per non essere troppo lungo,
io mi partiro oggi per Ingolstad con la gratia divina, e attendero a
adgiutare queste cose dell' uno e dell' altro collegio, pure non pregiudi-
cando alla Compagnia, ne alla R. P. V., alla quale scrivero tutto quello,
che accadera circa la detta consulta, E dopo, credo, me partiro per
Vienna, dove adesso sta Sua Maesta. Pur molto mi duole, che in
due mesi non ho potuto vedere alcuna lettera di Roma, ne aver ri-
sposta circa il coliegio Pragense. Iddio ci dia la sua santa grazia per
cipuis ducis consiliariis Ingolstadium mittere decreverunt S quibus ego quartus ac-
cederem, ad res omnes collegii illius perpendendas et constituendas ; iam enim fixum
iis et deliberatum est, prius Societatis collegium integrum condere et deinde alterum,
in quo 15 minimum scholasticorum theologiae studiosorum curam plenam atque
integram , re familiari excepta , habeamus. Quia autem consiliarii ad id destinati
sive commissarii me tam cito adventurum esse ignorabant , et quia nondum con-
venerunt, visum est ante eos mihi Ingolstadium petendum ibique per quattuordecim
dies eos exspectandos esse; tunc itaque, ducis voluntati morem gerentes, ea delibe-
rabimus, quae ad utriusqne collegii locum, aedificationem, reditum, disciplinam etc.
spectant. De reformando etiam generali hoc studio ingolstadiensi me sententiam
dicere volunt-. Deus omnia in divinam gloriam suam dirigat. Ne autem longior sim,
hodie, Deo iuvante, Ingolstadium petam, utriusque collegii rebus prospecturus, ita
tamen, ut nec Societati, nec reverendae paternitati vestrae praeiudicium faciam, cui
quidquid in consultatione illa acciderit, per litteras referam. Ac postea Viennam
me profecturum esse puto, ubi rex nunc commoratur. Attamen valde doleo, quod
ihiobus mensibus ne unam quidem epistulam romanam viderim, nec de coUegio
pragensi mihi rescriptum sit. Deus sanctam gratiam suam nobis tribuat , qua orani
loco integre et cum aliorum utilitate ei servire possimus. Monachio Bavarorum,
26. Octobris 1555.
Reverendae V. P.
servus indignus et filius infimus
Petrus Canisius.
' Missi sunt Wiguleus Hundt, Simon Thaddaeus Eck, cancellarius burghusanus,
Christophorus a Raindorft', consiliarius camerae ducalis , atque etiam Henricus
Schweicker. Vide epistulas mox subiciendas.
- Canisius hanc sententiam circiter initium mensis Decembris litteris consignavit;
quae infra suo loco ponetur.
180. S. Ignat. Can. Oct. ad Dec. 15oo. 181. Can. Wig. Himdt. 8. Nov. 1555. 567
servirlo in ogni luogo interamente e con frutto del prossimo. Di
Monacho in Baviera, alli 26. di ottobre 1555.
Della Reverenda V, P.
Servo indegno e tigliuolo infimo
Pietro Canisio.
Al molto Reverendo in Christo Padre mio M. Ignatio de Loyola
preposito generale della Compagnia de JESV, padre mio osservan-
dissimo. Jn Roma.
Admodum reverendo in Christo patri meo M. Ignatio de Loyola, praeposito
generali Societatis .Jesu, patri meo observandissimo. Romae.
180.
SANCTUS IGXATIIJS
CANISIO.
Roma iiiter meiiseiii Octobrem et Decembrem 1555.
Ex vita Canisii, a Radero descripta (I. c. p. 62—63) ; qui in margine adnotat
se ea „ex literis B. Ignatij a Theodoro Busaeo" (qui tunc Romae Claudii Aquavivae
praepositi generalis ^assistens pro Germania" erat) ad se ^missis" excerpsisse.
„Anno'', Inquit Raderus, „post reeeptain per Christum salutem CIO. 10. LV.
B. Ignatius per literas Canisio in mandatis dedit, vti se cum Farnesio Legato
Pontif. M. ad comitia a Ferdinando Rege , Ratishonam indicta coniungeret,
omnemque operam siiam illi offerret, praestaretqiie . . . Canisius praesto fuit
ommbus, sed fttnera principwn coniientus morahantiir.^' *
181.
CANISIUS
WIGriiEO HUXDT.
Iiigolstadio 8. Novembris 1555.
Ex autographo (2°; p. 1 : in p. 4. inscr. et sig.). Cod. monac. „Ies. Ing. 1359/1"
f. 33-34.
Apographum saeculo XVII. (ut videtur) scriptum exstat in cod. monac. „Lat.
1606" f. 6.
Epistulam primus edidit PijtJion 1. c. p. 97 — 99, sed satis mendose. Iterum
edidit Manfr. Mayer, Wiguleus Hundt p. 307. Epistulae partem germanice vertit
Riess L c. p. 149.
' Ferdinandus I. 25. Septembris 1555 in comitiis imperii augustanis nova
comitia indixerat, Kalendis Martiis 1556 Ratisbonae incipienda, in quibus praecipue
de controversia , quae de religione erat, componenda ageretur. Ad haec igitur
comitia Pauhis IV. Alexandrum cardinalem Farnesium (Farnese), Pauli III. nepotem,
qui iam antea ^legatus" in Germania fuerat, mittere voluisse videtur. At comitia
ratisbonensia demum 13. lulii 1556 coepta sunt, nec Farnesius iis interfuit.
568 l'^^- Canisius Wiguleo Hundt. 8. Novembris 1555.
Epiacopatu»! viennensein sibi (jyatulanfi rescribit se eitni sempcr reciisatiirirni,
ciim eiusmodi dignitates Societati non conf/niant. Caiisam collegii Ingolstadii insti-
iuendi instanter ei commendat ac rogat , iit diicis consiliarii brevi ad consultandiim
adveniant.
lESVS
Ornatiss. domine Patrone,
Cxratia Domini nostri JESV CHRISTI et pax aeterna nobiscum.
Vt aliorum antehac saepe, sic nunc tuam quoque gratulationem Clariss.
uir, fore irritam spero, neque mihi persuadere possum, DEVM Opt.
Max. meis peccatis tam iratum esse, vt in hoc tantum periculum me,
salutemque meam conijci patiatur ^. Videt prudentia tua, quibus fluc-
tibus agitetur et iactetur" passim nauicula CHRISTi: quare multo
meliores quam mei'' similes, huc gubernatores sunt accersendi. Ergo
pro conscientiae meae ratione ut obstiti hactenus, sic quoad licet',
obstare pergam '' istorum conatibus, qui non uident Episcopalis honoris
fulgore nostram quae in hac JESV societate esse debet, simplicitatem
atque sinceritatem offuscari atque labefactari. Igitur etsi probem
dignitatis tuae candorem atque beneuolentiam erga me singularem in
gratulandi hoc genere, tamen si me diligit, immo, quia certo diligit
humanitas tua, meliora precabitur Canisio suo, quam quae ad mundi
fastum aut pompam spectant.
De rebus Collegij noui coepimus hic nonnulla meditari, CHRISTVS
coeptis faueat, quae profecto iuuari abs te Patrono plurimum possunt.
Nec uideo, qua in re alia tuum studium aut aeterno Deo, aut Jllustriss.
Duci, aut huic academiae, totique Bauariae vtiHus et honestius, magis-
que nunc necessario dechirare possis, Quare magna cum animi fiducia
negotium hoc pulcherrimum et sanctissimum adeas quaeso: tibique
laudem hanc diuina voluntate et prouidentia reseruatam putes, vt de
toto hoc gymnasio, quod satis laborat, vnus e multis optime mereare.
Nunc illud praecipue rogo, vt excellentia tua nobis perscribat suum
et aliorum aduentum, quando is expectandus uideatur. Maturare vtinam
liceat hoc institutum, cui ego quamdiu licebit, Serenissimi Regis vcnia,
non sum defuturus. Sed tamen breui quaeso hic vna telam ordiamur.
* Pgth. om. et iactetur. ^" ego et mei Pj/fli.
" Ptjth. om. quoad licet.
^ Pijthon hic aliqtia interposnit, qtiac Canisius non Hundio scripsit , sed anno
1553 Martinengo nunfio coram dixit. Cf. Sacchinirm, Dc vita Canisii p. 76—77.
• Paulo IV. tiaram adepto, certamcn de Cauisio episcopo vieuncusi constituendo
redintegratum est. Fcrdinandus Augusta Vindelicorum 8. Augusti 1555 litteras
^praesentationis" quas dicunt Roraam misit, et eodem mense cardinalis Moromis
ei rescripsit rem pro confecta haberi posse. V. infra, nionum. 105. 106.
182. Canisius Hundt, Eck, a Raindorft', Sclnveicker. 27. /28. Kov. 1555. 569
quod tuo commodo fiat in Christo JESY. Js Clariss. Patronum nobis
diu seruet incolumem. Jngolstadij 8 Nouembris 1555.
Seruus in Christo
Petrus Canisius de Soci
etate Theologus.
t Nobili et Excell. uiro, D. Wiguleo Hundt, V. I. Doctori, et
Jllustriss: Bauarorum Ducis Consiliario, Patrono in Christo mihi co-
lendiss. Monachij.
Hundt inscrijjtioni epistiilae adnotavit: „praesentatum 9. 9''"* anno 55. "^
182.
CANISIUS
WIGrL.EO HUNDT, j ^OIOXI THADD. ECK,
universitatis ingolstadiensis curatori, cancellario burgliusano '.
CHRIST. A RAIXDORFF, HEXRICO SCHWEICKER,
camerae aulicae consiliario -, ducis secretario.
Ingolstadio 27. vel 28. Novembris 1555.
Ex autograplio (2°: 2'/« PP- ; iu P- 4. iuscr. et sig.). Cod. monac. ,.Ies. Ing.
1359/P f. 35—36.
Apographum saeculo XVII. (ut videtur) scriptum exstat in cod. monac. ..Lat
1606% f. 22''— 23".
Aliqua ex hac epistula protulerunt Tiics^ 1. c. p. 150 et GotJiein 1. c. p. 701
ad 702.
1 Simon Thaddaeus Mair de Eck (f 1574), loannis Eccii , praeclarissimi theo-
logi ingolstadiensis frater ex patre, officialis munus apud Passavienses . consiharii
officium apud episcopum eystettensem gessit, Bavariae provinciam burghusanam
(„Rentamt Burghausen") cancelhtrius administravit. Postea etiam consiliarius im-
peratoris nominatus ac supremus Bavariae canceUarius coustitutus est : in quo officio
catholicam religionem summo cum studio et immortali cum laude iuvit et auxit
(cf. C. M. V. Aretin, Geschichte des bayerischen Herzogs und Kurfiirsten Maximilian
des Ersten I [Passau 1842], 165 's).
2 *Cod. „Antiq. Ingolst." : „Post mensem adsunt tandem Doctor Hondius et
Symon Eckius Doctor quoque idem ac Cancellarius Ducis in Burchausen et ex Ca-
merae Consiliarijs unus praeter dictum Schweickerura" (f. 3*). Prantl huius „con-
siliarii caraerae" (aulicae, sive supreraae vectigaliura curiac) nullam facit mentiouem ;
Agricola, Mederer, Riess cius nomen indicare non potuerunt. Aliquot autem abhinc
annis in archivo quodam nostro „copia fundationis CoIIegii Ingolstadiensis" 7. De-
cembris 1555 a ^Principis Consiliariis" et Canisio constitutae (de qua infra) inventa
est, cui — cetera, quae supersunt, eiusdera scripti exerapla carent subscriptione —
haec noraina subscripta sunt: ^Wiguleus Hundt, D. — Siraon Eckius, D. — Christo-
phorus a Raindortf. — Henricus Schweycher, Secr." (Cartas de San Ignacio VI, 621 j.
lara itaque diibitari non potest, quis iUe canierae consiliarius fuerit. Christophorus
a Raindorff postea Kelheiraii praefectuni (Pfleger) egit, ac tandera Guilielmi ducis
educator fuit Landishuti ibique vita decessit [M. v. Frei/berff, Samralung historischer
Schriften und Urkunden III [Stuttgart und Tiibingen 1830], 552).
570 1^2. Canisiiis Hundt, Eck, a Raindortf, Schweicker.
Satis non esse , (jiiod Societati scliolae qHuedain tradantar et coUegiam eidem
aedificetur ; sed 1. iuvenibus etiam seminariuni parandiim esse, qui a Sociis ad doctri-
nam simul et ad pietatem instituantar ; a coinmuni enim scholasticorum grege nil
ixspectari posse ; 2. proprium Societati templum dandiim esse, cuni sacra ininisteria
non minus ei cordi sint qiiam scholae ; 3. firmum reditum assignandum, qui fortasse
ex bonis ecclesiasticis depromi possit. Ferdinandum regem Sociis viennensibus et re-
dituin et collegiuin iuvenum constituisse.
lESVS
Bona venia et pace Magnificorum Doniinorum atque Patronorum ^.
Quoniam Jllustriss. Principi nostro Alberto est visum, ut prae-
stantiae uestrae vna mecum tractarent atque concluderent cle sancto
collegij Theologici instituto, equidem committere non potui, quin ad
oxplicandam meam et sententiam et conscientiam hoc rude scriptum
offerrem, meque cum illo supplicem uiris humanissimis commendarem.
Nec video sane, quid ad hanc me tractationem impellat ahud,
praeterquam fiducia bona non solum veritatis indagandae, sed etiam
diuinae gloriae ac vtihtatis publicae promouendae. Vbi primum illud
mihi venit in mentem, et animaduersione dignum videtur, satis non
esse de Collegio nostris extruendo meditari, cum longius etiam pro-
spiciendum sit, si uestra et nostra consilia conuenire, et foeliciter
cadere debeant. Quod enim ad nostros pertinet, certo habeo polliceri,
non aliam" ipsis causam huc veniendi propositam esse, nisi communem
et scholae, et prouintiae huius vtilitatem, quam omni cura, studio,
diligentia, praesertim in ijs quae sacrosanctae Rehgionis synceritatem
tangunt, et conseruare, et prouehere cupiunt. Caeterum ad hunc
scopum, verumque professionis suae fructum se peruenire posse diffi-
dunt, si suas iterum operas collocent in ijs Ingolstadij instituendis,
qui et pauci sunt prorsus, et incerti, et ad sacra studia inepti, frigi-
dique auditores", ut illos docere nihil aliud uideatur, quam surdis
canere, uel melioribus auditoribus atque studiosis qui passim ahbi
contingunt, bonos et gratos doctores immerito adimere atque indigno
subtrahere. Atqui pauci in hoc instituto Theologi versamur, multisque
prodesse cupimus, iUud studiose cauentes interim", ne contra Sapientis
praeceptum sermonem effundamus, vbi non est auditus^.
Jtaque priusquam nos Viennam euocaret Rex Sereniss. Komanorum,
pro sua insigni pietate curauit, ut quinquaginta studiosi tum ad sacros
ordines, tum ad studia Theologica segregarentur : sic enim fieri posse
censuit , ut ex illis ipsis Austria bonos Ecclesiae ministros acciperet,
certosque defensores haberet sacra Religio.
* Sequitur: sibi; sed lineis deletum est.
^ Vocabulum a Canisio in margine additum.
' Verba illud — interim a Cahisio in inargine addita sunt.
' Cf. supra p. 566. * Eccli. 32, 6.
27./28. Novembris 1555. 571
Quae omnia non alio sane spectant, quam ut intelligat prudentia
vestra, neque nostris votis, neque communibus academiae et prouintiae
uestrae utilitatibus et necessitatibus posse satisfieri, nisi singularis
ratio habeatur atque concludatur de coUegio parando, quod certis in-
seruiat studiosis Theologiae, ijsque certa sub disciplina sic instituendis,
ut breui ad messem Bauariae ceu fidi operarij possint extrudi ^, De
his primum ego conferri uellem consilia, sicut materia circa quam
artifex uersabitur, praeparari ante omnia solet, ut nostri etiam domi
habeant, de quibus bene mereri, et quos docte simul et pie instituere
possint Dei benignitate. Nam experientia tot annis didicimus, nullam
fere spem profectus relictam nobis esse, si tantum cum isto communi
grege studiosorum agendum sit, qui tam licenter uiuit, quam uage
frigideque studet sacris. Nolumus igitur de optimo principe tam male
mereri, ut illius clementiam atque liberalitatem sentientes, et tempus,
et oleum et operam (quod aiunt) hic perdere uideamur, cum meliore
quae alibi parata est, docendi occasione neglecta hic quodammodo
sine fructu doceremus^ Atque hoc est quod volebam, de collegio
scilicet, non tantum nostris, verum etiam alijs instituendo, vt Bauariae,
vicinisque Ecclesijs in tanta'' ministrorum Ecclesiae penuria tandem
succurratur. Huc spectat, hoc expectat, ni fallor, Pont. Max. idem
optant circumquaque tot Episcopi, et publice dictitant, eodem per-
tinere collectas iam decimas, Nec vllum adferri praesidium maius
potest, ut arbitror, si saluam volumus in Bauaria Religionem. Sed
norunt isthaec sapientes, ut mea non sit opus loquacitate.
Secundo illud rogarim, ut in definiendis Collegij limitibus templi
ratio habeatur, eo enim carere non possumus, ut nuper etiam multas
ob causas indicaui. Alioquin sit intollerabile, nostros in alieno semper
templo requiri, adiri consulique debere, cum ad sacerdotalia praesertim
munia expeterentur. Et speramus in Domino fore, ut popuhis Ingol-
stadiensis libenter et frequenter nos audiat atque adeat ueluti medicos
animarum suarum, quibus nos operam dare omnem conabimur, vt in
cultu diuino non minus apud nos quam alibi proficiat. Est nostri
quoque instituti proprium, non minus studij in templo apud populum,
quam apud studiosos in schola ponere. Quum ita persuasi simus, Deo
gratissimum esse sacrifitium, quod ad populi aedificationem faciunt
sacerdotes non legendo tantum, sed etiam instituendo simpliciores,
conferendo sacramenta, omnisque generis morbos spirituales Dei ope
curando. Verum isthaec non praestantur commode nisi in templo
proprio , quod sane ingentem pijs consolationem praestat , cum ad
manum est.
* Sic Canisiidi ipxc correxit ; priiis >^crip>ierat : docemus.
*• tanto autoyr.
Vide supra p. 364^,
572 182. Canisius Ilundt, Eck. a Kaindortf, Scliweicker. 27./28. Nov. 1555.
Postremo etsi plane confidani (quae Immaniss. Principis est cle-
mentia) nostris in extructo semel collegio nihil esse defuturum, quod
ad vitae sustentationem sit necessarium , attamen ad maiorem Dei
gloriam et stabilem collegij confirmationem facere videtur, si quem-
admodum in alijs Collegijs hucusque obseruatur, sic hoc etiam loco
suis prouentibus dotetur collegium. Viennensibus fratribus pro suo
collegio numerantur annuatim mille ac ducenti aurei, his personae 30
sustentantur. Alibi similem erga nostros munificentiam principes ex-
hibent, nisi quod multis in locis curatur, vt consensu pontificis Max.
applicentur bona quaedam ecclesiastica, eademque nostris collegijs (ut
vocant) incorporantur [slc]. Vestrae sit prudentiae cogitare, temporis
huius quanta sit in omnibus ordinibus uicissitudo, quae inconstantia,
vt haud immerito sit prouidendum, ne succedente fortassis principe
non satis Catholico, Theologi indigna pressi inopia uel gymnasium
ipsumi grauare, uel alio, ut fit, secedere et collegium deserere com-
pellantur. Verum hoc interim certo possum affirmare, non futurum,
ut saltem obulus [sic] redeat ad societatem nostram, quae nec potest.
nec vult ex huiusmodi collegijs quicquam priuati accipere commodi.
Nam quod donatur, in vsum duntaxat cedit necessarium studiosorum
Collegij, hos gratis gubernari curat omni fide Praepositus, et post-
quam studiorum cursum illi absoluerint, huc atque illuc mitti a Prin-
cipe possunt, ut gratis dent, quod gratis acceperunt^, Hanc
admonitionem spero uos boni consulturos Magnifici viri, etsi currente
calamo et longius quam uelim, scripta sit. Ego sapientibus uolui
occasionem praebere, ut de his, ahjsque ad idem ^" institutum spectan-
tibus diligenter animaduertant. Quod mearum est partium, non inuitus
subscribam iuditio melius sentientium'', Deumque Opt. Max. precari
pergam, vt gratia sua uestras amplitudines semper augeat, ac per eas
tum literarum negotium, tum pietatis studium huic restituat academiae.
Seruus in Christo Pet. Canisius
de societate Jesu Theologus,
t Magnifico Domino, D. Hondio, caeterisque Jllustrissimi ducis
Bauariensis Consiliarijs et Patronis obseruandiss. Jngolstadij.
Canisius quideni tempus epistulae non ascripsit; sed inscriptioni epistulae
(autographi) altera manu eiusdem temporis adnotatum est: „praesentatum 28. Iso-
uembris Anno 1555." Consiliarii ipsi in scripto quodam testantur se Ingolstadii
27. Novembris — 8. Decembris de collegio condendo egisse *.
Consiliarii statim (28. — 30. Novembris) rescripseruut ; vide, quae Canisius initid
epistulae proxime secuturae scribit.
Sic Canisius ipsc corrc.rit ; pyius scripscrfif : lioc. '' senteutium miio<jr.
Universitatem significat. " I\Iattli. 10, 8. ' Vide infra, monum. 71.
183. Canisius Hundt, Eck, a Raindorff, Schweicker. 29. vel 30. Nov. 1555. 573
183.
CANISIUS
WIGlJIiEO HINDT, SraOXI THADI>AEO ECK,
CHRISTOPHORO A RAIXDORFF,
HENRICO SCHWEICKER.
Ingolstadio 29. vel 30. Novembris 1555.
Ex autographo (2*^; pp. 2; in p. 4. inscr. et sig.). Cod. monac. ^les. Ing.
1359/1" f. 37—38.
Apographum saeculo XVII. vel XVIII. scriptum exstat in cod. monac. „Lat.
1606^ fol. 24'^-25».
Ad ea rescribit , quae consiliarii postulatis siiis opposuerant. Siifficere sibi,
tjiiod theologiae stiidiosi a Sociis instituemli aut cum iisdem habitent, aut in collegio
georgiano. Theologici seminarii magnam curam habendam esse. Iterum ecclesiam jyro-
priam poscit : Socios nec parochos nec monachos agere, sed 2}(ii'Ochos et fideles iuvare
relle. Certis capitibus comprehendi cupit, rjiiae dux a Sociis exigat ; hos privilegiorum.
suorum nequaquam fare exactores.
lESVS
Magnifici Domini Patroni,
Agnosco inprimis humanitatem et beneuolentiam erga me vestram,
pro qua etiam gratias ago, quod respondere scripto meo nequaquam
sitis dedignati. Nunc meum est ad ea quae proposuistis ^ , pauca
dicere, ut aperta et explicata sint inter nos omnia, quae iussu Illustriss.
Principis tractanda suscepimus.
Primum caput est de Collegio studiosorum Theologiae, quod ego
constitui magnis de causis cupiebam, Nunc quia sumptus, ut audio,
non suppetunt ad illud integre exaedificandum , respondeo mihi satis
uideri, ut penes nostros maneat optio alterum e duobus eligendi tem-
pore suo, nimirum ut studiosi quidam certo numero comprehensi et
sacris studijs destinati, nostraeque, id est, Catholicae institutioni sub-
iecti aut eodem aedifitio nobiscum contineantur, interstitio tamen aliquo
separati, aut in Collegio nouo Principis'^ alantur commorenturque.
Quod si primum nostris placuerit, rogo vt saltem horti libertate nostri
priuatim gaudeant, et ut studiosi illi suum habeant Oeconomum, neque
aliud expectetur a nobis in illis curandis, quam quod ad pietatis,
morum ac studiorum rectam disciplinam spectat: in temporalibus (ut
vocant) alios ministros habeant. Si alterum uero quod posterius est,
elegerimus , liceat hoc etiam a Regente noui Collegij obtinere , vt
stipendiarios suos ad sacras lectiones mittat, eosdemque Theologorum
dicto audientes reddat, si quando de illis bene mereri uel monendo,
uel docendo uelimus. Ego interim committere non possum, quin iterum
' Quae proposuerint illi, ex hac epistula satis elucet.
- Seminarium georgianum nunc vocare solent; de quo supra p. 346 etc.
574 1S3. Canisius Hundt, Eck, a RaindorfF, Scliweicker.
iitque iterum causam vicini collegij ^ uobis commendem , cum non
ignorem sane, quanti referat, bonos praeparare operarios, qui cito in
messem dominicam extrudantur, et exemplum proponere, quod alijs
imitandum uideatur, et uicinis Episcopis ansam praebere, vt scholae
huic faueant, et multis calumniandi finem imponere, vt desinant Prin-
cipi obtrectare. ^ etc.
Secundum caput est de templo, cuius ut dixi, vsu carere proprio
non potest non esse nostris graue, et alijs dispendiosum. Respondetur
autem, templi noui structuram eo spectare, ut praeiuditium hinc ad-
feratur parochijs et monasterijs ciuitatis, nos meditari nouam quasi
parrochialem ecclesiam, si sacramenta quoque conferre incipiamus.
Hic primum uellem satis esse cognitam instituti nostri rationem, ita
constaret statim, nos esse procul ab hac sententia, quasi parochias
aut monasteria nobis sumere cupiamus, cum certe nec pastores, nec
monachos usquam agamus, hac sacerdotalis uitae simplicitate^ con-
tenti, sicut Canones postulant. Multo minus timendum est, ne prae-
iuditium alijs templo nostro faciamus, cum nihil magis habeamus in
votis, quam diuinum cultum in omnibus templis conseruare et augere,
nostrique templi structura faceret credo, vt habitis illic'' contionibus
populus ad alia templa frequentanda magis ac magis extimularetur ac
animaretur. Deinde cum de sacramentis dispensandis loquor, tantum duo,
confessionis scilicet seu poenitentiae et communionis sacrae, intelligo,
quae tamen neque ipsa penes nostros esse cupimus, nisi saluis ecclesiae
parochialis iuribus, quae uolunt certis diebus populum oflferre ^, confiteri *.
" simplicate autogr.
^ Pvius scriptum erat : illis; Canisius ipse id correxisse videtur.
* Aut Georgianum significat, aut (quod mihi magis probatur) novum illud
seminarium, de quo supra p. 570 — 571.
" Dicebant eum decumas in profana impendisse, Lutheranis nimium indulgere
et similia.
3 Hae pecuniarum vel rerum naturalium ^oblationes" inter missam faciendae
nonnumquam pro decumis quibusdam habebantur; et sane fieri poterat, ut earum
faciendarum verum exstaret debitum, ex diuturna consuetudine, sacerdotum ege-
state etc. contractum. „Statuta synodalia" ratisbonensia anno 1512 edita haec habent:
„In praecipuis festivitatibus, per anni circuhim occurrentibus, ad oblationes et offertoria
omnes et singulos nostros subditos in suis Parochialibus Ecclesiis, Sacerdotibus suis
Curatis juxta consuetudinem earundem Ecclesiarum teueri praesentibus declaramus"
{los. Hartzheim S. J. , Concilia Germaniae VI [Coloniae 1765], 92). Albertus V. in
,,statutis" , quae 29. Decembris 1556 universitati ingolstadiensi dedit, hoc prae-
scripsit: „Statuimus etiam et praecipimus, ut omnes digniorcs huius studii personae
doctores licentiati magistri ac nobiles statis diebus festis maxime solemnibus obla-
tiones suas iuxta sacrosanctae ecclesiae constitutiones ad altare religiose offerant
ne quisquam sc. in conspectu dei vacuus appareat, in contemptores poena 16 num-
morum animadver.suri" {Pratifl 1. c. II, 218 — 219).
* Concilium lateranense quartum (cap. 21) fideles „saltem semel in anno pro-
prio sacerdoti" peccata confiteri iussit. Ac „proprii sacerdotis" nomine parochum
notatum esse „nemo audet inficiari" {Benedictus XIV. De synodo dioecesana 1. 11,
29. vel 30. Novembris 1555. 575
et adesse sacrisi. Verum quid obstat, quominus reliquo tempore
qui uelint, in nostro quoque templo uersentur, et cum alibi non do-
cetur, apud nos discant pietatem, et cum quidam aut nolunt, aut
non possunt afflictis prouidere conscientijs , id a nostris impetretur?
Equidem hic nolim contendere, sed me illorum miseret, quos uideo
in nostro templo multum spiritualis fructus, ut alibi solent in colle-
gijs, accepturos, qui certe non ita libenter in alijs templis uersa-
rentur, praesei-tim si confessuri veniant. Magnificam templi struc-
turam non exquirimus, consolationem pro nobis, et scholasticis petimus
spiritualem, et locum desideramus, ubi citra cuiusquam molestiam pro
Jllustrissimo Moecenate, pro Excellentijs uestris, pro tota prouintia
Deo supplicare Opt. Max. et sacrificare libere liceat infirmis ac sanis.
Vestrae iam pietatis est aut annuere, aut abnuere. Vtinam templi
usum legittimum et nosceremus, et promoueremus omnes.
Tertium est caput de dotando prouentibus collegio, mihique non
iniquum videri potest, quod audio, eatenus optimum Principem suam
in nos munificentiam constitutis annuatim reditibus collaturum, qua-
tenus nos et quamdiu in oftitio erimus , vt ne frustra Moecenatis
gratiam experiamur. Hic optarim articulos scripto comprehendi, quos
iielit Patronus Jllustriss. nobis propositos esse in Collegio, vt sciamus
quid exigat" singulatim. Nam quod ad Professores Theologiae con-
stituendos attinet, non erimus difficiles, et domi adesse curabimus,
qui priuatim doceant, et communia quae sunt professorum aliorum
munia, non recusabimus, nihil antiquius habentes, quam Episcopo,
Principi et Rectori nos simpliciter submittere, atque uti par est, reli-
giose parere, Coeterum si quae sunt societati nostrae priuilegia, non
arbitror hac ratione aboleri^: nostrum erit nihil tentare, quod merito
Principem clementiss. offendat, qui si etiam contra priuilegium quale-
* SequHiir nomi, linea delctuiH.
0. 14, n. 2 [Tom. II, Venetiis 1793, p. 71]). At iam S. TJionias adnotavit (quod et
Benedictus XIV. 1. c. repetiit) : „Sacerdos proprius non solum est parocliialis. sed
etiam Episcopus vel Papa. . . Unde qui confessus est Episcopo suo vel alicui babenti
vicem ejus, confessus est proprio sacerdoti": Contra impugnantes Dei cultum et
religionem, cap. 4 (Opera XV [Parmae 1864], 21). Propterea bodie quoque confessio
annua cuilibet sacei-doti ab episcopo vel summo pontifice approbato fieri potest.
' Canisius ea sacra dicere videtur, in quibus oblationos fieri debebant, vel
alias consuetudines particulares illius temporis significare. Nam ceteroquin et Leo X.
13. Novembris 1517 edixerat omnes fideles ,,in ecclesiis fratrum ordinum mendicau-
tium dominicis et festis diebus" posse „satisfacere praecepto ecclesiae de missa
audienda", et Paulus III. 18. Octobris 1549 concesserat, ut omnes fideles, qui con-
tionibus hominum Societatis lesu „iu ecclesiis, ubi ipsi concionabuntur, interfuerint.
diebus huiusmodi missas et alia divina officia audire . . . valeant, nec ad id ad
proprias parochiales ecclesias accedere teneantur" : BiiUarinm Komanum V (Augustao
Taurinorum 1860), 710; VI (ibid. 1860), 396.
^ Ita e. g. Paulus III. 18. Octobris 1549 concesserat. ut Socii curae monialium
obligari non possent {BnUarinni 1. c. VI, 397).
576 l^'!- <^'anisius Hundt. Eck. a Raindortf. SchAveicker.
ciinque cupiat, modo queat lioneste concedi, certe non Praepositum
modo nostrum, sed etiam totam hanc TESV societatem sibi obsequen-
tem habiturus est. Sed'' ut paulo ante dicebam, in articulos referri
expediet illa, quae a Praeposito nostro concedi atque impetrari Prin-
ceps uolet. Ego si quid ad eam rem praestarc possim, me uobis
totum polliceor cupioque si licet , pro Bauaria uestra uitam huius
corpusculi Christo reddere. Tpsi honor et gloria in secula se-
culorum Amen^.
Seruus in Cliristo uester Pet. Canisius.
t Excellentiss. dominis Illustriss. Ducis Bauariensis Consiliarijs.
Jngolstadij.
Canisius tempus non ascripsit; sed Handt inscriptioni adnotavit: ,pi-aesen-
tatum vltima Nouembris 1555."
184.
CANISIUS ''
WreUTLEO HrXDT, SOIOXI THADDAEO ECK,
CHRISTOPHORO A RAIXDORFF,
HENRICO SCHWEICKER.
Iiigolstadio 30. Novembris vel 1. Decenibris 1555.
Ex autographo (2^ 2\U pp.). Cod. monac. Jes. Ing. 1359/1", f. 39—40.
Apographum saeculo XVII. vel XVIII. scriptum exstat in cod. monac. ^Lat.
1606" f. 30^— 31^
Pactioneni proiwnit de collegio ingolstadiensi faciendam: Collegimn „theologi-
cnm" dicetur et in Societatis iwtestate erit. Certa pecimia domus et templum certae
formae aedificabunfur. Fornaces quoque, hortus, viatica a duce providehuntur. Socii
aliquot ilico mittentur, quibuscum de firmo reditu statuetur. Socii 18 saltem alumnos
hahehnnt ef georgiani quoquc collegii aliinuws instituenf.
t
Vt exequutioni seriae demandetur CHRISTO duce, quod annis
abhinc aliquot propter causas rationabiles Jllustriss. Princeps Clar.
mem. D. Guilhelmus, ac huius deinde hlius Jllustriss. D. Albertus,
vtriusque Bauariae Duces etc. secum pie statucrunt, verum ob multa
grauiaque turbulentissimi temporis impedimenta perficere hucusque
distulerunt, de fundando scilicet ac dotando collcgio Theologico in
ciuitate et academia sua Jngolstadiensi , tandem anno Domini 1555,
mensis Decembris die ** post maturam deliborationem tum Dominorum
' Sequitur Coeterum, a Canisio ipso deletum.
^ Quae hic et infra sunt intervalla vacua, in ip:<o ctiani untographo coniparoif.
' Rom. 16, 27. 1 Tim. 1, 17.
- Non subscripsit quidem Canisius ; sed res ipsae, quae scribuntur, atque etiani
scribendi genus sive ratio Canisium horum capitum patefaciunt auctorem.
30. Novembris vel. 1. Decembris 1555. ■ 577
Consiliariorum et Commissariorum ex parte dicti Jllustrissimi Ducis
Alberti, tum Doctoris Canisij ex parte Societatis de nomine lESV
(qui simul vtrinque ad promouendum et absoluendum hoc negotium
Ingolstadij conuenerunt) sunt haec infrascripta communi eorundem con-
sensu conckisa atque determinata.
1 Collegium hoc Theologicum vocabitur, eaque ratione consti-
tuetur, vt usui sit Patribus Societatis de nomine lESV, qui potestatem
habeant ac ius secundum professionem suam illic habitandi, manendi,
docendi ac uiuendi in posterum, relicta penes eorundem Praepositum
omni facultate, quam is'' in similibus collegijs habere solet ad regen-
dum atque gubernandum.
2 Curabit Jllustrissimus Princeps apud ciues Ingolstadienses , vt
consentiant in alienationem fundi, et erectionem nouae structurae Col-
legio necessariae circa domum cereuisiariam ciuitatis''. Praeterea, vt
fundi et hortorum, qui huc applicabuntur, domini ac possessores libere
cedant, integreque renuntient iuribus suis, ne ullus de praeiuditio sibi
uel suis" facto conqueri possit.
3 Ex parte uel nomine Jllustrissimi Ducis numerabitur summa
pecuniae promptae aureorum ^
et ita commendabitur .N.
ut eandem eroget ad usum solum emendorum fundorum ^ , ac
futurae structurae secundum occurrentem necessitatem.
4 Jus exigendae et applicandae huius pecuniae non erit penes
aUos quam Architectum Ingolstadiensem ^ et D. Camerarium ^ et N.
Qui statim attendent ad praeparanda et colligenda materiaha, ne
quid desit ad fundamenta in Martio uel Aprili proximo iacienda, non
obstantibus ahjs siue priuatis, siue pubhcis, etiam Jllustrissimum Ducem
tangentibus aedificijs quibuscunque.
5 Quantum ad formam structurae spectat, vna domus ex funda-
mento aedificabitur", longitudo erit pedum latitudo autem pedum
demum altitudo pedum Jn qua domo conficientur, quan-
tum ad partem inferiorem, cuhna cum fenestris et habitatio
" Vocabulum supra versiim scripfum.
^ Quattuor postrema verba a Canisio in margine addita sunt.
" Haec duo verha a Canisio in margine addita sunt.
^ Sic Canisius ipse corrcxit ; p>rius scripseraf : ad usum fabricae futui-ae.
* aedicabitur Can.
1 „Ad structuram obtulerunt nomine Principis quatuordecim milia floreuorum'' :
*Cod. „Antiqu. Ingolst." f. 3".
2 ^Formam futuri aedifitij pinxit Arcliitectus stella" : *Antiqu. 1. c. Consiliarii
in relatione sua (de qua infra) eum „Jorgen Stern" vocant; ip^e litteras Ingol-
stadio 20. Septembris 1560 ad Erasmum Fendt, Alberti V. secretarium, datas sic
subscripsit: „Jorg sterren". *Litterae archetypae sunt in Cod. monac. ,Ies. Ing.
1359/1", f. 114-115.
* loannes Agricola, medicinae professor, id munus in universitate administrabat.
Braunsberger, Cauisii Epistulae et Actii. I. 37
578 184. Canisius Himdt, Eck, a Raindorff, Schweicker. 30. Nov. vel. 1. Dec. 1555.
oeconomi , et hypocausta ^ ut minimum quorum vnum seruiat
scholae, et alterum Refectorio. Hypocausta tum in superiore, tum
in inferiore parte domus erunt ad minimum
6 Structurae huic adhaerebit templum, cuius longitudo sit pedum
et latitudo pedum et altitudo pedum Tectum
habebit pedes
7 luxta Collegium ac templum vicinus erit hortus, qui suo muro
a vicinorum acdibus distinguatur.
8* Scribetur statim de his omnibus ad Praepositum, qui admo-
nebitur de mittendis Ingolstadium quibusdam de Societate, ut prae-
sentes illi structuram magis magisque promoueant. Qui ut citius etiam
atque commodius accedant, viaticum accipient ab Jllustrissimo Duce,
et quousque collegium non erit aedificatum, victum habebunt atque
hospitium in monasterio Franciscanorum , ita tamen ut'' horum pace
id fiat, a quibus etiam separati pro suo more illi uictitare atque habi-
tare possint.
9 Cum praesentibus autem illis tractabitur nomine Illustrissimi
Ducis, ut sicut alia collegia societatis, sic etiam hoc suos habeat fixos
reditus ac prouentus annuos.
10' Praeter collegium hoc Societati assignatum alentur studiosi
ad minimum 18, qui sub societatis eiusdem disciplina uicinis in locis
alentur tum in studiorum, tum in morum, ac praecipue in pietatis
Catholica institutione, sed ut non grauentur tamen Patres circa tem-
poralia studiosis ilHs'^ prouidenda atque dispensanda.
11 Curabitur etiam apud academiae Rectorem et Collegij noui
Regentem, ut stipendarij [sic] Jllustrissimi Ducis, praesertim qui adhoc
idonei uidebuntur, lectiones frequentent Theologicas, et Societatis dictae
Patres reuereantur, audiant ac bene monentes sequantur in cursu
uerae pietatis.
12 Dabit operam Doctor Canisius, ut quae desideranda sunt ex
parte suae societatis, bona fide praestentur, statimque super his om-
nibus responsum et confirmatio habeatur ex Vrbe, nomine Praepositi
D. Jgnatij.
Canisius tempus non ascripsit; sed altera manu, quae Wigulei Hundt esse
videtur, in p. 4. scriptum est: ,,praesentatum prima Decembris 1555."
Consiliarii rescripserunt 1. vel 2. Decembris 1555; vide quae epistulae proxime
secuturae adnotabuntur.
» Sequuntur verha : Jnterea duni in aedificando , a Canisio postea (linea in-
ducta) deleta.
^ Seqnuntiir verha: consentiant hi , « Canisio postea deJeta.
" Sequitur: Statuit, postea delefum (ut supra).
^ Sequitur: necessaria, linea deletuni.
' Propria quidem huius verbi significatio est ^vaporarium", ,.Heizgewolbe'' :
sed hic certe fornaces sive camini (Oefen) significantur.
185. Canisius Hundt, Eck, a Raindorff, Schweicker. 2. vel 3. Dec. 1555. 579
185.
CANISIUS
WIOUI.EO HIXDT, SIMOXI THADDAEO ECK,
CHRISTOPHORO A RAODORFF,
HEXRICO SCHWEICKER.
Ingolstadio 2. vel 3. Decembris 1555.
Ex autograpbo (2°; pp. 2). Cod. monac. Jes. Ing. 1359./r f. 41—42.
Apographum saeculo XYII. vel XVIII. scriptum exstat in cod. monac. „Lat.
1606^ f. 26^'— 28\
Exponit, quae in litteris pactionis ^Jridie a consiliariis jifopositis mutanda sibi
vel addenda videantur : Fecuniam ad supellectilem et libros emendos assignandam.
Lconardum ab Eck Sociis hibliothecam suam promisisse. Collegium disertis verhis
Societati tradendum esse. Non convenire Socios ilico pJiilosophiam quoque tradere.
Quid in collegio georgiano praestituri sint , accurate statiiendum esse. Aliqua in eo
reformari oportere. Contionatores non esse jiostulandos nimios ; domum hrevi aedifi-
candam ; 14 salteni Socios ah Igiiatio petendos.
lESVS.
Magnifici Domini Patroni,
Fretus iterum humanitate et benignitate erga me uestra, cuius
multa quidem et certa extant argumenta, praesertim in scripto heri
tradito i , paucis nunc agam de nonnullis , quae in eodem scripto uel
obscurius dicta, uel a me non satis intellecta, uel in sensum impro-
prium forte ab alijs qui legerint, torquenda uideri possunt, Distinxi
uero scriptum illud per numeros, ut in conferendo minus negotij ex-
liiberetur. Tres igitur priores paragraphi non displicent, nisi quod
explicatius forte addi j)otuerit, Jllustriss. et clementiss. Principem* non
defuturum in ijs, quae ad primum ingressum in Collegium, id est, ad
supellectilem domesticam inhabitaturis necessariam primum omnium
coemenda erunt. Hic enim primo saltem anno, praeter sumptus ordi-
narios multa insumuntur, nullosque libros nostri adferent, quibus tum
ad docendum, tum ad discendum indigebunt. Promiserat quidem piae
mem. D. D. Leonardus ab Eck suam nobis bibliothecam , sicut et in
testamento legauit : sed nos forte indigni tanta liberahtate. Certe
necessitas postulat, ut noui hospitij onera, quae incident proculdubio,
beneficentia quadam Moecenatis pauperibus subleuentur. Qua de re
uellem fieri mentionem in scripto.
Sequitur: in, a Canisio postea delcfum.
' Sicut Canisius Societatis nomine (supra p. 576 — 578). ita et consiliarii nomine
ducis pactionem quandam conscripserant et proposuerant de coUegio ineundam. Quae
periisse quidem videtur, sed ex hac Canisii epistula satis cognosci potest, praesertim
si epistulae quoque inspiciantur , quae eam antecesserunt , et pactio, 7. Decembris
facta; de qua infra, in epistula Canisii 18. Decembris 1555 S. Ignatio missa.
37*
580 185. Canisius Hundt, Eck, a Raindorff, Sclnveicker.
Yeniam ad numeriim 4. Vt hic ordo eongruus obseruetur, quia
primo dictum est de forma struendi collegij, 2° de eius loco et struc-
turae sumptibus, 3° de dote seu sustentatione collegij, proximum
uideretur adijcere nonnihil de vsu et applicatione superiorum omnium
ad certas personas, his fere aut similibus uerbis. Quod qui-
dem Collegium sic extructum ac dotatum, conuerteretur statim in
vsum uenerabihs societatis de nomine lESV nuncupatae, ut haec po-
testatem ac ius deinde in illud , sicut in alia quae sunt eiusdem in-
stituti, habeat secundum suam professionem, relicta penes Praepositum
generalem eiusdem Societatis facultate, Collegium hoc legittime per
se et suos regendi atque gubernandi.
Praeterea quae dicuntur in hoc 4 [sic] paragrapho, nonnullam immu-
tationem ferre possunt, ne uerba nimium generaliter sumpta sensum
hunc reddant, vt obligati videamur non solum ad exhibendos duos
Theologos Doctores, verum etiam ad constituendos tot praeceptores,
quot erunt in Collegio fratres aut Patres. Nam hi omnes uix opinor
suffecerint, si ex professo docere cogamur non literas tantum huma-
niores, sed etiam linguas tres, et artes liberales, speciatim uero Logi-
cam et Physicam. Quare uideant Domini, ne quid incommodi hinc
redeat tum ad academiam, quae ordinarios habet in artibus professores,
his non licet, neque expedit praeiudicare , tum ad nostros qui mit-
tentur non solum ad docendum, sed etiam ad discendum, quique ad
minorem sibi conflandam in gymnasijs inuidiam satis primum habent,
in schola collegij sui praeparare iuuentutem, omnesque gratis ita in-
stituere , ut lectiones deinde publicas in gymnasijs ijdem audiant.
Postea uero, cum nostri erunt notiores, poterunt aliquando, publicis
professoribus praesertim impeditis uel absentibus, substitui.
Circa numerum uel paragraphum 5 placet, nobis occasionem dari
de stipendarijs [sic] Illustrissimi Principisi bene merendi, licet in spetie
fortasse cupient Romae nostri cognoscere, quo se extendat huiusmodi
superintendentia nostris iniuncta, exigatne corporalem praesentiam et
quotidianum conuictum, sit ne coniuncta cum administratione et cura
temporalium , etc. Cupio enim rem omnem luculenter explicari , et
fideliter obseruari secundum mentem Jllustriss. Principis. Et vtinam
curaretur, vt Stipendarij [sic] cum posthac recipientur, sedulo admone-
rentur offitij sui, praesertim de studio Theologico sectando, de sacris
ordinibus suscipiendis, de obedientia Theologis praestanda, etc. ^ Qua
in re plurimum nobis commodare posset Regens Collegij noui ^,
' Aluranis collegii georgiani.
^ Id factum est in ^reformatione" universitatis, quam Albertus V. 19. Decembris
1555 decrevit {Prann ]. c. II, 210).
^ M. losepli Schiitz, nobilis stugartianus , a Februario anni 1555 usque ad
Aprilem 1556 id munus administrabat ; cui M. Stephanus Keittmair de Rohr successit
{Mederer 1. c. I, 239. 246. Andr. Schniid, Geschicbte des Georgianums in Miinchen
[Regensburg 1894] p. 94).
2. vel 3. Decembris 1555. 581
Quod ad 7 paragraphum attinet, cupio sensum hunc verborum
excludi, quasi nostri obligentur ad suppeditandos tot Contionatores,
quot praesens uel utilitas, uel necessitas uarijs in Bauariae locis re-
quiret. Jllud uero recte a nobis expectabitur, vt quot quot erunt in
coUegio, seruiant Jllustrissimo Principi ac Moecenati, ubi et quomodo-
cunque possunt in Religione sacrosancta tum conseruanda, tum uindi-
canda. Idque magis propterea dixerim, ne opus sit ad vnum hoc
collegium nostros mittere Contionatores , qui in hac JESV societate
nondum ita frequentes sunt, praesertim Germani, et quorum opera
quibusdam etiam alijs Germaniae in locis ad magnam Dei gloriam
praestanda est.
In paragrapho 9 innuitur, multis forte annis collegij structuram
non esse absoluendam. Cum uero multa uno saepe anno conficiantur,
et nostri non sine incommodo'' uersari in alieno debeant hospitio'',
uellem adhiberi studium, et structuram omnem architectis ita com-
mendari, ut non sit in mora, tantoque plures coniungant operarios ad
futuram aestatem , vt saltem principalia construantur. Interea certo
ueHm constitui, ubi nostri cum venerint, sint hic demoraturi. Si apud
Franciscanos , inspiciantur statim cubicula ad hoc necessaria, trans-
igatur negotium cum P. Guardiano, et si quae sint impedimenta, in
tempore amoueantur, dum hic adsunt vestrae praestantiae.
Circa 9 paragraphum, priusquam nostri veniant, ut hic requiritur,
atatuat Jllustrissimus Princeps ', velit ne rata isthaec quae nunc trac-
tamus, haberi omnia, suamque sententiam et confirmationem in Vrbem
mittat quaeso, et petat mitti ad se nostros, qui non pauciores quam
14 esse solent ad collegium repraesentandura, curetque Komae uiati-
cum venturis paratum esse. Nam quod ad me attinet, polliceri plura
non habeo, quam in nobis nihil defuturum, cur jllustriss. Princeps
queri possit de nostra uel ingratitudine , uel negligentia. Solum ad
Praepositum nostrum isthaec nunc referenda, et deinde tum ex Jllu-
strissimi Principis, tum ex illius arbitrio cuncta concludenda "^ et ex-
pediunda esse sentio. Dominus lESVS in gloriam suam conatus nostros
uertere dignetur.
Seruus in Christo vester Canisius.
Canisius tempus non ascripsit; sed in p. 4. altera manu antiqua, quae Wi-
gulei Hundt esse videtur, notatum est : ,,Presentatum 3. Decembris 1555."
Seqiiuntur rcrba : se alibi debe, Jinea deleta.
Sequitur: ubi, linea dcletum.
Sequuntur verha: quid certo, a Caniaio postea deleta.
Sequitur: esse, postea deletum.
582 186. Cixnisius Hundt, Eck, a Raindorff, Schweicker.
186.
CANISIUS
WIOrLEO HliXDT, SIMOXI THADDAEO ECK,
CHRISTOPHORO A RAIXDORFF,
HENRICO SCHWEICKERi.
Iugolstadio sul) iiiitium mensis Decembris 1555.
Ex autograplio (2 ° ; 1 p.) ; cui tamen nomen Canisii subscriptum non est.
In altera huius folii pagina manu altera eiusdem temporis , quae consiliarii alicuius
vel secretarii ducalis esse videtur, haec scripta sunt: ^Meraorialia'' ad Reformationem
faciendam D. Hieronimi leicht et D. Canisij. — Erlediget." Eadem manu singulis
huius scripti capitibus aliqua adnotata sunt, quae infra suis locis proponentur.
Cod. ^lngolstadt Universit. Sachen, Anno 1555 bis 1584. Tora. in.", f. 97, Monachii
in archivo provinciae Bavariae superioris (^Kreisarchiv von Oberbayern" , „Archiv-
Conservatorium").
Canisii hoc scriptum primum editum est a Prantl 1. c. II, 197 — 198, idque
ex autographo, omissis adnotationibus antiquis. Ex Prantl transcriptura est a
Verdiere 1. c. I, 496—497, et a Pachtler 1. c. I, 355—356, atque ex huius libro
transiit in „Cartas de San Ignacio'^ VI, 621 — 622.
Quae in universitate corrigenda rel nudanda esse videantur. Spectat autem
Canisii consilium: „superintendente7n" , ^visitationcs" , Aristotelem, ferias, orationum
et librorum censuram, irromotiones, religionem professorum , sunq^tus, arma , vestes,
collegium georgianum.
Ad gymnasium ^ rite constituendum promouendumque
1 Addatur Rectori et Concilio ^ Superintendens more et exemplo
gymnasij Viennensis idque propter grauissimas causas*.
Prantl falso: Memorabilia.
* Albertus dux, cum consiliarios suos Ingolstadium mitteret, hoc quoque iis
mandavit, ut serio inquirerent, quae in universitate corrigenda ac mutanda vide-
rentur. Supersunt, quae hac de re conscripserunt Canisius et Hieronymus Leucht,
medicinae professor {Prantl 1. c. II, 195 — 197. Verdiere 1. c. I, 493—495. Pachtler
1. c. I, 351 — 355. Cartas de San Ignacio VI, 623 — 627). Dux itaque Monachii
19. Decembris 1555 „forniuhxm reformationis" germanicara subscripsit (edidit Prantl
1. c. II, 198 — 212); quae taraen nequaquam .statim ad effectum adducta est {Me-
derer 1. c. IV, 296. Prantl 1. c. I, 282); eandem „reformationem" postea latine
versam et paululura mutatara Albertus dux monse Februario anni 1562 promul-
gavit (typis exscripta est a Mcderer 1. c. IV, 295 — 317). Ex iisdem consilia-
riorum et professorum consultationibus leges academicae ,revisae et correctae"
prodierunt, quae ab Alberto Monachii 29. Decembris 1556 in lucera emissae sunt
(typis exscriptae a PrantJ 1. c. II, 212—232).
^ Universitateni significat ; cf. supra p. 580.
^ Senatura academicum nunc dicere solent.
* Id exeunte anno 1560 factura est; ^superintendentis" erat, pro legibus aca-
demicis vigikre atque observare, qua ratione scholae haberentur, coUegium geor-
gianum et bona universitatis administrarentur , denique omni academiae saluti con-
sulere {Prantl 1. c. I, 284; II, 232—234).
Sub initium mensis Decembris 1555. 583
2 Acl uisitandum gymnasium et singulas eius facultates consti-
tuantur 4 tempora , singulis scilicet Angarijs ^ , ut cum Rectore et
Superintendente conueniant 4 Decani, certoque ordine ac modo in-
quirant de praesenti statu totius gymnasij. Examinent studia et prae-
lectiones. quae fiunt in singulis facultatibus , quoties professores ces-
sauerint, quousque peruenerint , ""^ conscribatur in communi coetu om-
nium, eademque semper ad Principem ac Patronum mittantur^.
3 Redeat in scholam Dialectica Aristotelis tot annis turpiter inter-
missa, et lectiones magistrandis necessariae compleantur ^,
4 Vacationes imminuantur fere ad exemplum gymnasij Viennen-
sis, cum vtrinque perperam consulatur et professoribus et auditoribus
tam longa et frequenti cessatione *.
5 Declamandi munere nullus publice fungatur, nisi orationem suam
Theologiae Decano comprobarit" ^.
6 Libri noui praesertim in sacris, neque vendantur, neque im-
primantur Jngolstadij, nisi primum consensus accesserit eiusdem Decani^.
Comma sequitur verbum: publice, postea deletum.
Haud recte Prantl et qui eum sequuntur: comprobavit.
^ Singulis ,quattuor temporibus" nunc dicimus.
2 Huic capiti altera manu eiusdem temporis adnotatum est: „Jn statutis visi-
tatio." In jreformatione" universitatis 19. Decembris 1555 constituitur buiusmodi
^visitationem" singulis ^quattuor temporibus" (^cottemerlich") faciendam esse;
a. 1562 dux statuit eam saltem semel vel bis singulis annis fieri debere [Prantl
1. c. II, 201. Mederer 1. c. IV, 301).
^ Altera manus (ut videtur) hoc caput lineis inductis delevit et in margine
notavit: „Artisten Jn reformatione." Albertus V. anno 1555 in „reformatione" sua
^artistis" mandat, ut ,statutis" suis nuper ^renovatis" accurate pareant. Artistarum
autem statuta anno 1539 „renovata" haec habent: Praeter ^professorem Dialecticae
Caesarii" (loannes Caesarius iuliacensis, f 1550) praesto esse debere ^dialecticae
Aristotelicae professorem", qui, delectu quodam ex illis libris facto, omnem dialec-
ticam singulis annis absolvat. Eadem statuta de ^lectionibus complendis" sive plene
et integre, nulla omissa, audiendis, habent: „Ordinamus, quod omnes scholares
debent complere ad baccalaureatus et omnes baccahiurei ad magisterii gradum sin-
gulas lectiones ordinarias per tres integras mutationes, nec uUa hic admittatur dis-
pensatio pro pecunia, sed pro eruditione" [Prantl 1. c. II, 184). „Mutationes" singulis
annis bis fiebant (ibid. I, 203).
* Hoc quoque caput deletum est, sicut supra, et in margine eadem ratione
adnotatum: ,Statu:" In reformatione a. 1555/62 facta cavetur, ne phires fiant
vacationes, quam statuta renovata permittant. Statuta a. 1556 iu lucem emissa:
^Festum Jovis integra septimana dumtaxat celebretur" {Mederer 1. c. IV, 297 — 298.
Prantl 1. c. II, 199-220).
* Caput deletum, ut supra. In margine: „Jn genere Refor:" „Reformatio"
anno 1555 facta in capite primo („Die universitet in gemein betreffendt" ) aliqua
ex parte hoc Canisii consilium secuta est {Prantl 1. c. II , 200. Mederer 1. c. IV,
299—300).
* Haec sancita sunt in reformatione a. 1555/62 facta {Prantl 1. c. I[, 211.
Mederer 1. c. IV, 316).
584 1?6. Canisius Hundt, Eck, a Raindorff, Schweicker. Sub init. Dec. 15.5.5.
7 Jmmodici et inutiles quidam sumptus eirca promouendos sus-
tollantur. Exemplum egregium praebet Reformatio Viennensisi.
8 Non ita leuiter admittantur ad gradus promotionum, qui solide
ac diu non sunt in disciplina sua exercitatj ^.
9 Non recipiatur professor publicus, nisi sit antiquae Religionis,
sicuti fit Viennae cum solenni protestatione ^.
10 Turpitudo et licentia gestandi arma, militaresque togas pro-
hibeatur *.
11 In Ducali collegio sit frequens et sedula Visitatio, quae certis
personis et praesertim Theologis iniungatur, vt circa Regentem et
Collegiatos recte gerantur omnia. nullusque illic permittatur, qui sit
suspectus in Religione ^.
Canisius tempus non ascripsit. Ducis consiliarii, quibus Canisius scriptum
hoc Ingolstadii tradidit, sub 26. Novembris Monachio Ingolstadium venisse et
12. Decembris iterum Monachii apud ducem fuisse videntur^
* ^Reformatio" illa significatur, quam Ferdinandus I. 1. lanuarii 1554 instituit;
typis descripta est a Kinlc 1. c. II, 373—402. — Hoc quoque caput modo supra
scripto deletum est, et in margine adnotatum: ^Refor:" Hi sumptus reformatione
a. 1555/62 facta et statutis a. 1556 editis aboliti sunt, „excepto frugali et mediocri
prandio professoribus exhibendo" {Prantl 1. c. II, 200. 229. Mederer 1. c. IV, 299).
2 Caput deletum, ut supra. In margine: ^Refor:" Hoc et a. 1555/62 „refor-
matione" et a. 1556 ^statutis" cautum est {Prantl 1. c. II, 200. 229. Mederer
1. c. IV, 298).
' In margine adnotatum est: „N6." Quod nescio, utrum significet „nou" an
^notandum" an aliud. Nec „reformatio" nec ^statuta", quae scripsimus, sollemnem
hanc ,protestationem" exigunt. Professores catholicos esse debere non tam de-
cernitur quam sumitur. Ita reformatio a. 1555/62: „Veram catholicam nostram
doctrinam nemo . . . in dubium revocet. . . Professores . . . festis diebus Ecclesiam
visitent, in concionibus et sacro audiendo perseverent" etc. {Prantl 1. c. II, 200 — 201.
Mederer I. c. IV, 300—301).
* Huic capiti idem adnotatum est quod proxime antecedenti. „Turpitudinem",
cuius Canisius mentionem facit, Albertus dux in reformatione a. 1555/62 facta gra-
viter queritur variisque legibus cohibere conatur {Prantl 1. c. II, 203 — 208. Mederer
1. c. IV, 304 — 311). ^Statuta" anuo 1556 „renovata" : ,,Volimius vestitum decentem
et honestum gestari et cuique aetati aptum atque idoneum non decurtatum, sed
iustae et decentis longitudinis , et quo tandem litterarum atque morum cultores ab
aliis laicis opificibus et militibus dignosci atque discerni queant. . . . Praesertim
autem [ne] illis, quas vulgariter vocant ,die ploderhosen" more satellitum et eorum,
qui castra sequuntur, incedaut. . . Gladios quoque sublongos atque ci-udeles, id quod
carnificum atque lictorura proprium est, ne posthac portent, prohibemus." . . luvenum
,arma moderatores huius aetatis ad se recipiant" {Prantl I. c. II, 225). Ceterum
eadem atque etiam turpiora saeculo XVI. fiebant v. g. in provincialibus illis Saxoniae
scholis („FurstenschuIen"), quae a protestantibus miris modis laudabantur (cf. Janssen
1. c. VII, 49—52).
* In margine altera illa manu adnotatum est: ,Refor:" Eiusmodi ,visitatio"
ipso mense Decembri anni 1555 facta esse videtur {Prantl I. c. I, 338—339). ,Re-
formatio" a. 1555/62 facta proprium caput idque copiosius habet, quo de collegio
hoc georgiano multa statuuntur, v. g. de stipendiariis saepe „visitandis", de ratione
ab oeconomo reddenda etc. {Mederer I. c. IV, 312—316).
^ Vide supra p. 569 et infra p. 585.
187. Schweicker Can. Circ. 15. Dec 1555. 188. Can. S. Igu. 18. Dec. 1555. 585
Si hoc Canisii scriptum et quae ei adnotata sunt, cum universitatis ingol-
stadiensis legibus anno 1556 «revisis" et cum eiusdem ^reformatione" anno 1562
promulgata conferuntur, clare patet Albertum V. eiusque consiliarios sententiam
Canisii maximi fecisse et cuncta fere eius consilia secutos esse.
187.
HENRICUS SCHWEICKER,
Alberti V. Bavariae ducis secretarius,
CANISIO.
3Ionticliio circiter 15. Deceiiibris 1555.
Ex apographo eiusdem temporis (12''; p. 1), in cuius pagina altera scriptum
est: „Ex literis Secretarij ducis Bauariae ad P. Canisium."
Canisium rogat, ut Socios qitam primum Ingolsfadium mittendos curet.
Curabit Paternitas tua pro ardentissimo zelo suo erga resi-
duum et reliquias plane abiectas dominij istius in Catholica et ortho-
doxa Religione : ut quam primum veniant desideratissimj Patres istius
sanctae societatis, qui constantes consolentur, Dubios confirment, lapsos
erigant , Errantes reducant : perditos requirant , si adhuc inueniri
queant : Et operarios nouos in ultimam messem mittant ^. Ante faciem
illius, qui uenturus est Judicare uiuos et mortuos^. — —
His litteris (vel potius litterarum reliquiis) tempus ascriptum non est. Litterae
autem Alberti ducis, Monachio 12. Decembris 1555 ad S. Ignatium datae, quas a
Schweickero Alberti secretario scriptas esse certum fere est, easdem preces simil-
limis etiam verbis conceptas continent *. Propterea hanc Schweickeri epistulam
eandem esse censeo atque ilhim , ad quam Canisius 19. Decembris 1555 rescripsit.
Quam Canisius Romam miserit; apographum enim nostrum antea in archivo Socie-
tatis romano fuit.
188.
CANISIUS
SAXCTO IGXATIO.
Iiigolstailio 18. Deceinhris 1555.
De iis, quae cum consiliariis ducis de collegio Ingolstadii condemlo constituerit.
a) Ex rachtler 1. c. I, 348.
Padi, quod Alherti V. consiUaril Ingolstadil 7. Decembris 1555 de ratione
collegii constituendi cum Canisio feceriint, postremuin caput haec continet :
» Cf. Matth. 9, c8. ^ i Petr. 4, 5. 2 Tim. 4, 1.
^ ,Ita enim praesens sacrosanctae religionis nostrae affiictissimus status, et
populorum istoruni, proh dolor! miserrime errantiuni, salus postulant , exigunt et
efflagitant. Accolerate igitur pro vestris officio votoque oves perditas quaerere et
ad gregem dominicum reducere ; operarios bonos, (qui in praesenti seculo paucissinii
sunt, et ubique locorum desiderantur) educare, atque in mcssem tam copiosam mit-
tei-e" (Cartas de San Ignacio VI, 617).
586 188. Canisius S. Ignatio. 18. Decembiis 1555.
. . . „Operam citissime dahit D. Canisius, ut una cum. lllustrissimi Principis
literis ad Praepositum ipse quoque scribat et impetret pilenam praedicti supe-
rioris super his omnibus approhationem atque confirmationem , praeterea^ iit
certo respondeatur , quando et qiiot j^fitres uenturi sint Inf/olstadium."
Pactum ipsum liic non ponitur; iam enim typis exscriptum est a: Mederer
1. c. IV, 282 — 285 ; Fel. Jos. Lipoivskj/, Geschichte der Jesuiten in Baiern, 1. Theil
(Miinchen 1816), p. 69 — 74; M. v. Freyherg, Pragmatische Geschichte der hayerischen
Gesetzgebung III (Leipzig 1838), 226—228; Pachtler 1. c. I, 345—349; in ^Cartas de
San Ignucio'' VI, 617—621. Pacti summa haec est: Dux Societati „collegium theo-
logicum" cum sacello et horto tradet eidemque reditum annuum providebit, qui erit
800 florenorum rhenensium, schafforum tritici 6, siliginis 2, avenae 2. Societas duos
theologiae professores academicos et scholam puerorum gratuitam constituet, ac scho-
lasticos etiam ad bonos mores, maxime verbi divini explicatione, instituet. Duci quoque
in religione conservanda et vindicanda serviet, quotiescumque is requisierit. Universi-
tatis privilegiis Socii utentur atque episcopo ^ordinario" (eystettensi) et universitati
parebunt sicut ceteri. „Cum propter multas graves et urgentes rationes, de quibus
D. Canisio satis constat", collegiura aediiicari nondum possit, Socii interea in collegio
veteri sive domo universitatis sedem habebunt, quae „cum omnibus necessarijs quam
primum et iamiam apparatur, quemadmodum D. Canisius ipse ordinabit, ut cum eo
conuentum est" '. Primo vere anni 1556 Ingolstadii aderunt ; dux deinde cum iis
reliqua constituet. Haec omnia Sociis tam diu a duce praestabuntur , „quousque
ipsorum officium in academia Ingolstadiana diligenter sufficienterque exercebunt."
b) Er archetypo.
Epistula Alberti V. exstat in ^Actis Satictoruml\A\\'^ VII (Antverpiae 1731), 502;
Menchacae epistulis S. Ignatii p. 550 — 552; Cartas de San Ignacio VI, 616—617.
Albertus V. S. Ignatio, Monachio 12. Decembris 1555 : Quid ipse p>er con-
siliarios suos cum Canisio constituerit, Canisium ipsum „latissime" significaturum
esse, ac „ex Articulis nonnullis, inter dictos . . . Consiliarios et Canisium con-
scriptis et subsignatis . . . , quos vna transmittet copiosius" cognitum iri. Rogare
se itaque, ut Ignatius omnia rata habeat et summo pontifici commendet ac quam
prirnum Socios Ingolstadium mittat, quorum saltem unus apiid populum quoque
orationes sacras habere possit.
c) Ex epistula archetypa S. Ignatii, quae est in cod. monac. ^Scriptt. coll.
Ingolst." f. 7—8.
S. Ignatius Alherto V. duci, Boma 20. lanuarii 1556: . . . „Per literas
.E. T. XIJ Decembris, et alias .D. CanisiJ XVIIJ eiusdem, cum articidis utrin-
* Sic cod. „Antiqu. Ingolst." f. i'^; cod. nionac. „Lat. 1606" f. 8 — 9; Meden
l. c. IV, 285. Pachtler: proptcrea.
* Primo quidem consiliarii Canisio domum sive collegium ilico exstruendum
obtulerant ; sed postea ^mutarunt . . . sententiam, quod ad structuram attinet, quia
sumptuosior uideretur, nec decere putarunt, ut princeps male propter nostros audiret,
si uelut in Monachorum gratiam nouum extruere Monasterium uulgo diceretur, cum
alia passim, uel diruantur, uel deserta iacerc conspiciantur, expectandam aliam esse
temporis occasionem , fortasse alibi paulatim locum nostris commodum dari posse,
et principium hoc a modicis inchoandum viderj. CoIIegium vetus posse ad habita-
tionem sufficere, quoad rei progressus aliqnis maiorque oportunitas cerneretur''
(*Cod. ^Antiqu. Ingolst." f. 3". Haec confirmantur et explicantur relationc con-
siliariorum, quam vide infra, inter monumenta ingolstadiensia.
189. Canisius Henrico Schweicker. 19. Decembris 1555. 587
que suhsignatiSf ad me missas, intellexi quae de instituendo IngolstadiJ coUegio
ac seminario honorum ac fidelium ministrorum , catholicae jReligionis^ ibi pa-
rando, sancte ac pro catholici ac optimi Principis dignitate, T. E. constituerit" . . .
Ex hac epistula plura proferentur infra, ad epistulam Canisii 16. Februarii 1556
ad Schweickerum datam.
189.
CANISIUS
HENRICO SCHWEICKER.
Ingolstadio 19. Decembris 1555.
Ex autographo (2"; 1^2 PP-; in P- 4. inscr. et sig.). Cod. monac. „Ies. Ing.
1359/P f. 47—48.
Apographum saeculo XVII. vel XVIII. scriptum exstat in cod. monac. ,Lat. 1606''
f. 10*— IP.
Partem epistulae germanice vertit Riess 1. c. p. 158 — -159.
Schweickero gratias agit eumque royat , iit ecclesiae catholicae et Societatis pa-
tronus esse pergat. De Georgii Wicelii lihris ac de opere , quod ipse compositurus
sit. Se „ctiram jiustoralem" in universitate docere et saepe contionari.
lESVS.
Magnifice et generose Domine.
Gratia domini nostri lESV CHRISTi, et pax quam mundus nec
dare , nec accipere potest ^ , nato iam pacis authore , sit , maneatque
nobiscum Amen. Benedictus Dominus, cuius gratia de immerentibus
etiam bene mereri studet humanitas tua, nihil intermittens , quod ad
Christianum, et Societati huic deditum pectus declarandum spectat^.
Agnosco sane quantum debeam huic in nos amori ac beneuolentiae :
Christumque Opt. Max. precor, vt quod Spiritu suo in te coepit, id
prouehat atque confirmet" ad sacrosanctae fidei et Religionis Ortho-
doxae defensionem, decus et augmentum. Vtinam huiusmodi zelum
in pluribus pro tuenda et conseruanda domo Dei experiremur, minus
fortasse laboraret Bauaria Germaniaque. Jgitur quod operani tuam
non solum polliceris, sed praestas etiam nobis, et Ecclcsiae Dei, non
possum non magnifacere, ac rogo maiorem in modum, vt nouam istam
Romae acceptam dignitatem ^ , quae non ambienti contigit , quamdiu
viues, ad pios promouendos iuuandosque conuertas, fidelis semper Pa-
tronus fidelium in vinea dominica operariorum , qui nobilitatis tuae
benefitio aduersus istas pestes , mundique corruptelas , et errorum
tenebras defendantur ac illustrentur. Dixi, nec pudet repetere, sic
Sequitur: non, linea deletum.
J Cf. lo. 14, 27.
2 Schweicker Canisio scripsisse videtur se effecisse, ut dux probaret, quae
Ingolstadii do collegio condendo constituta erant, ac collegium ab Ignatio peteret.
^ Ordini equestri („equitum auratorum" ?) ascriptus esse videtur.
588 18^- Canisius Henrico Schweicker.
iiiilii prorsus vidcri diuiiio uutu futurum^ vt posthac instituti nostri,
ct Societatis liuius minimae Patronum agas apud Jllustrissimum prin-
cipem , eoque studiosiores erimus in te colendo et obseruando , prae-
sertim cum neminem habeamus, qui rectius isthic norit et explorarit
totius instituti huius rationes ^ Quocirca lubens quod mones faciam,
vt Monachij non alias quam Patroni aedes petam cliens , tuamque
operam ubi ubi opus erit, audebo sane postukire, quando sic iam inter
nos conuenit, vt communibus animis et studijs tum Christi gloriam,
tum Bauariae vtilitatem , tum Religionis conseruationem ambo uindi-
cemus, ut ut mundus demum de nobis statuat garriatque.
Literas ad R, P. Praepositum transmittendas, et eleganter pieque
scriptas, ita ut iubes, in Vrbem perferri curabo, addita totius negotij
commendatione. Fortasse tamdiu hic manere sinar, quoad responsum
ex Vrbe adferetur, quod mihi certe non posset non gratissimum, et
ipsi causae (ni fallor) conuenientissimum esse. Quanquam et me ab-
sente, si reuocer a Serenissimo Rege ^, tua fide et cura perfici facile
posse confido, quod a me desiderandum sit. Scribemus interea, si
placet, mutuas literas, et quae temporis occasio dabit, nos inuicem
submonebimus, ne Sathan iterum hoc pium *" institutum aut interturbet,
aut remoretur. Non abs re fuerit opinor, si Princeps Jllustriss. aliquo
scripto testetur, vt Architectus in tempore prouideat, quae opus sint
ad veteris collegij structuram instaurandam , nostrisque accommo-
dandam.
Perquiram libellum Wicelij ^, et alium quem mittis, ad usum noui
operis*, si Deus faueat, conuertam, expectaturus etiam promissas
Sic Canisius ipse correxit ; antea scripserat : factum.
Sequitur: forte, linea deletum.
* Schvveicker Romae ipsum S. Ignatium cognoverat eiusque opera propius in-
spexerat. V. supra p. 502. ^ Ferdinando I.
' Georgius Witzel sive Wizel ^senior" (f 1573) , ex Vach vel Vacha (nunc
Saxoniae vimariensis) oppidulo ortus, Lutheri et Melanchthonis discipulus, postquam
ab episcopo catholico sacerdotio initiatus est, uxorem duxit et ministrum lutheranum
egit; at haud multo post ad catholicam fidem rediit eamque libris fere 100 ex-
plicare et propugnare conatus est; quamquam Protestantibus nimias concessiones
fieri volebat et varias reprehensiones merito incurrit {Pasfor, Reunionsbestrebungun
p. 140 — 162. Janssen I. c. VII, 473—476). Schweicker Canisium de recenti quo-
dam Wicelii libro certiorem fecisse videtur. Anno 1555 is Moguntiae ediderat:
,Exercitamenta sincerae pietatis" et ^Christliche gute annotata vber Luthers deutschen
Psalter {Fr. Falk , Zu Witzels Monographie, in „KathoIik', 71. Jahrg. , I [Mainz
1891], 132. Andr. Biiss , Die Convertiten seit der Reformation I [Freiburg i. Br.
1866], 154—155).
* Canisius anno 1556 Ingolstadii aliquot libros edidit (de quibus infra) et in-
primis „Lectiones et Precationes Ecclesiasticas'' „iu usum scholarum Catholicarum,
omniumquo pietatis uerae studiosorum". Ac satis probabile est eum etiam similem
precationuni librum germanicum edere voluisse, ut evangeliorum versiones lutheranas
submoveret, atque etiam cantica lutherana repelleret; huiusmodi enim cantica ger-
raanica ac psalmos captiose expositos introduci anno 1553 synodus provincialis muhl-
19. Decembris 1555. 589
cantiones ^. Cupio me commendari inprimis Excell. Domino et Patrono
nostro Hundio, cui gratificari uelim perpetuo, ac deinde Magnifico
Domino Cliristoplioro a Raindorff. Coepi docere Curam, ut vocant,
pastoralem, et accedunt ad lectionem hanc Stipendiati omnes Jllu-
strissimi Ducis^, praeter alios studiosos, quibus percupio in Christo
dum hic adsum, prodesse atque consulere. Festis diebus bis habetur
mihi contio, quoniam alteram iussu vestro susceptam in aede B. Vir-
ginis habere coepi. Vtinam his laboribus et diuina gloria et utilitas
pubhca promoueatur. Bauariae quidem me totum impendere ac de-
uouere iamdiu desiderabam.
Faxit Deus Opt. Max, ut ad hanc [sic'] Christi natalem integros
tantoque festo dignos adferamus animos, angelis collaetantes, cum pa-
storibus simplices, cum Magis fideleS;, cum Maria et Joseph irreprehen-
sibiles. Foelix cui natiuitas Domini spiritualem adfert natiuitatem,
quae et gloriam Deo, et animae bonam voluntatem, et mundo pacem
adferat^. Renascendum est prorsus'*: non fert beata illa patria sordes
ueteris hominis: nascitur Christus, ut renascendi mundo sit author
et causa.
Bene ualeat Magnificentia tua, meamque in scribendo praecipi-
tationem boni consulat rogo. Jngolstadij 19 Decembris 1555.
Seruus in Christo Pet. Canisius.
t Generoso et nobili uiro, D. Henrico Schweychler [sicl Secre-
tario Jlhistrissimi Ducis Bauariae, Patrono suo fidissimo Monachij.
Schweicker inscriptioni epistulae adnotavit: „Presentatiim : 21. Decembris 1555.
Respondj 7. Januarij Anno IS^^G]".
dorfensis questa erat [Knopfler 1. c. p. 6 — 7). Orlandinus asserit vere vel aestate
huius anni 1555 Hieronymum Natalem visitatorem Canisio et Goudano „opera multa"
proposuisse, quae vel „de nouo cuderent, vel expurgata ab haereticorum maculis
ederent", atque inter haec evangelia et epistulas per totum annum in sacra liturgia
recitari solita cum adnotationibus (1. c. 1. 15, n. 27. Cf. etiam Sacchinum , Cani-
sius p. 100).
1 Canisius hos Wicelii libros vel alterum eorum fortasse significavit : „Odae
Christianae. Etliche Christliche Gesenge, Gebete vnd Reymen, fur die Gotsf irchtigen
Layen" (Moguntiae 1541). „PsaItes Ecclesiasticus. Chorbuch der Heiligen Chato-
lischen Kirchen, Deutsch, jtzundt new ausgangen" (1550; typis exscripsit Fr. Behem
Moguntiae sumptibus I. Quentel coloniensis). De quibus WiUi. BuKmk-er, Das ka-
tholische deutsche Kircheniied I (Freiburg i. Br. 1886), 66. 129—132.
^ li in collegio georgiano habitabant.
* Canticum illud angelorum significat: ^GIoria in altissimis Doo, et in terra
pax hominibus bonae voluntatis" (Luc. 2, H).
" Cf. lo. 3, 3—7. 1 Petr. 2, 1. 2 etc.
590 190. Canisius Henrico Schweicker.
190.
CANISIUS
HEXRICO SCHWEICKER.
Ingolst.adio 10. laimarii 1556.
Ex autographo (2"; pp. 2; in p. 4. inscr. et sig.). Cod. monac. „Ies. Ing.
1359/P.
Apographum saeculo XVir. vel XVIII. scriptum exstat in cod. monac. ^Lat.
1606" f. 12.
Integram fere epistulam germanice versam posuit Riess I. c. p. 159 — 160.
Schweickermn in studio Societatis protegendae et adiuvandae confirmat. Ex-
cusat se, quod quaedam construi voluerit, et architectum ac camerarium ^Mululum
incusat. De Austriacis a fide catholica deficientibus dolet. Parochum quendam ingol-
stadiensem severe coerceri cupit. Se quaedam typis exscribenda curare.
JESVS
Magnifice domine Secretarie.
Gratia clomini nostri JESV CHRISTI nouum Imnc annum tibi,
Coniugi, familiaeque tuae, ac toti Ecclesiae sanctae prosperet. amen.
Gratae iterum milii fuere literae tuae, quibus tuum in me amorem
studiumque confirmas, ut nisi ualde sim ingratus, non possim Seruatori
nostro non ingentes pro te gratias agere , quum societatis huius,
quantulacunque demum ea est, fautorem ac propugnatorem te semper
exhibeas et offeras singularem. Augeat Christus hunc suae charitatis
in te spiritum, vt seruos Christi, sicuti coepisti, et ames, et defendas,
et promoueas diligenter. Nam est hoc quoque , ni fallor , a m i c o s
facere de mammona iniquitatis, vt cum defeceritis in-
quit , recipiant uos in aeterna tabernacula^. Sic profecto
seminamus temporalia, non opum tantum profusione, sed etiam fauoris;
offitij et ministerij cuiusuis exhibitione: nec fi-ustra, quia spirituah*a
et aeterna metemus in Christo Jesu domino nostro.
De maturanda structura vidi scriptum Principis ad architectum ~.
Vereor ne Magnificus Patronus ^ in me culpam aliquam reijciat, uelut
qui dissenserim temere a consilio D. Camerarij ^ et Architecti in gra-
dibus nouis ordinandis. Possem rationem dare sententiae meae, quam
forte non improbaretis, mihiquo iniunctum putabam, vt cum Camcrario
et Architecto libere conferrem de ijs, quae construenda esse in hoc
collegio viderentur. Nunc ilH nescio quid ad Patronum detulerunt,
atque quod uellent, persuaserunt statim, quia minoribus sumptibus
quod uolunt conficient, sed vellem tamen prudenter et commode, col-
latisque hinc inde rationibus isthaec institui, consiha non praecipitari,
Luc. 16, 9. '^ Georgium Stern; cf. supra p. 577 ^.
Wiguleus Hundt. * loannis Agricolae.
10. lanuarii 1556. 591
ne" quod minimo constet, id optimum uero statim existimetur. Scio
praesentes aliquid obseruastis, iterumque praesentes plus forte obser-
uaretis, quod non ita in mentem venit absentibus. Yerum isthaec
non spectant eo, vt jllustrissimi principis scriptum et mandatum archi-
tecto propositum oppugnetur, sed vt apud Magnificum Patronum Ca-
nisius tuus excusetur, quod praeter expectationem suam isti scripserint,
quae hic mecum tractare ac maturius deliberare potuisse uidebantur,
ne alioquin in suspicionem rapiar, me sumptuosius praeter rationem
agere, et principis aerarium grauare uelle.
Tristia prorsus de Austria nuntias, vtinam flagellum non sibi
parent illi hac noua defectione ^, Scilicet Regi erunt fideles, qui Christo
et Ecclesiae fidem datam violant. Turcas vincent, qui sectarum serui
in Sathanae castris esse coeperunt. Defendent Austriam, qui diuinis
praesidijs in Ecclesiae arce collocatis iam destituti sunt. Restituent
Yngariam, qui se et suos in vnitate fidei nec retinere, nec restituere
curant. Quid uero, si et illi in sensum reprobum dati sunt^,
habet ne Christus et Regnum Christi Ecclesia populos, gentes, insulas
et regna? Vae mundo a scandalis^, quae nuncetiam vexant
electos *. Sed nouit dominus qui sunt eius^. nos curemus ut
Petrus Apostolus monet, per opera bona certam uocationem
et electionem nostram facere^. Tempus breue esf, et
hi dies mali^; uideat vnusquisque, quomodo superaedi-
ficet aurum et argentum^. Nam sat non est fundamenta fidei
in Christo iecisse ^^.
Expecto aduentum Reuerendissimi D. Nuntij ^^ et oro, si per tuas
graues occupationes licebit, ad Canisium scribat humanitas tua, Hoc
Sequitur: ut, linea delctmn.
^ Fr. Krones asserit mense Octobri a. 1555 Austriae inferioris ordines sive
yStatus" per delectos suos Viennae congregatos (^Ausschusslandtag") fidei libertatem
vel potius Lutheranisrai exercendi potestatem a Ferdinando rege postulasse (Hand-
buch der Geschichte Oesterreichs III [Berlin 1879], 252). De ^dominis" et equitibus
ducatus Austriae inferioris scribit Biicholtz I. c. VIII, 197. Hoc sane certum est
eosdem delectos exeunte fere anno 1555 a Ferdinando ob bellum turcieum Viennam
accersitos, ibidem mense lanuario anni 1556 professos esse: Flagellum turcicum Au-
striae immissum esse eo quod ipsa superstitiones antiquae religionis nondum prorsus
abolevisset ; rogare se regem , ut novum purumque evangelium sequi liceret , neve
parochi , contionatores , magistri , qui eucharistiam sub utraque specie laicis prae-
berent vel „purum evangelium" proferrent, caperentur vel alias vexarentur. Ferdi-
nandus certis cum condicionibus promisit se mitius acturum {B. Raitpach, Evan-
gelisches Oesterreich [Hamburg 1732] p. 40—47. Wiedemanu 1. c. I, 140 — 144.
Alf. Huber, Geschichte Osterreichs IV [Gotha 1892], 143—144).
2 Rom. 1, 28. 3 Matth. 18, 7. * Cf. Matth. 24, 24. Marc. 13, 22.
* 2 Tim. 2, 19. « 2 Petr. 1, 10. ' 1 Cor. 7, 29. » Eph. 5, 16.
» 1 Cor. 3, 10—12. '0 Cf. Hebr. 6, 1. 1 Cor. 3. 11.
" Paulus IV. Roma 18. Decembris 1555 Ferdinando 1. scripserat se Zaclia-
riam Delfinum iterum ad eum mittere nuntium (Bai/nahhis , Annales ecclesiastici
XXI ad a. 1555, n. 51. Vide etiam infra, monum. 72).
592 190- Canisiiis Henrico Schweicker. 10. lanuarii 1556.
vnum addam de D. Zasio D. Mauritij pastore , seriam admonitionem
vestram apud eum, vt uidere cogimur, parum effecisse, Nosti quan-
tum inde scandalum et populo, et gymnasio accedat, et si uelint
aedificare nonnulli, plus saepe vnus destruit, quam decem construant ^.
Dolet me sane sic quosdam peccare, vt nisi coacti nunquam resipiant,
trahi volunt non duci, lenitate nostra deteriores efficiuntur. Dominus
Jesus gratiam suam nostris addat conatibus, vt quae ad animarum
profectum et aedificationem spectant, pure et sedulo urgeamus, diui-
numque honorem suum optima fide vindicemus.
Ego dum hic adsum, adero lubens autem, quamdiu et Principis
gratia et Superiorum authoritate licebit, pergam in praelegenda Cura,
ut uocant, pastorah, in munere contionandi alijsque nonnullis hic ex-
cudendis ad Ecclesiae utilitatem ^. Quod superest, me tibi iterum
* Anno 1555 consiliarii ducis questi sunt loachim Zasium (qui Udalrici Zasii,
praeclari illius iuris consulti, filius erat) pigrum esse, cum mulieribus ea ratione,
quae pios oSenderet, conversari, contiones hahuisse, quae Lutheranismum saperent.
Zasius postea Friburgum Brisgoviae profectus est ibique capituli basileensis contio-
nator et canonicus factus est {Mederer 1. c. I, 237. Prantl 1. c. I, 305),
2 Duo nunc novimus opera, quae Canisius anno 1556 Ingolstadii, tacito tamen
nomine suo, evulgavit: 1. ^Lectiones & Pre- cationes Eccle- , siasticae. | Opus
nouum & frugiferum plane, | in usum scholarum Catholicarum, ' omniumque pietatis
uerse studio- sorum : ut statim ex Indice | & prsfatione cog- ' noscetur. j Cum Gratia
et priuilegioC^sarefe Maiestatis. | INGOLSTADII. i M. d! LVI." Yersus 1, 2, 3,
10, 12 rubri sunt. In folio extremo : ^lngolstadij Alexander et Samuel Vueyssen-
hornij, ediderunt Mense Aprili post Christum natum Anno M. D. LVI." 8" min. ;
ff. 308 et praeterea in initio 16 ff. non signata (incl. tit.) ; complures figurae in lignum
incisae. Continet epistulas et evangelia, quae diebus dominicis et festis in ecclesia
recitari solent, cum brevibus summariis, quo melius intellegi possint; accedunt solitae
hominis christiani preces, ac ^collectae", hymni, antiphonae et similia ex libris litur-
gicis deprompta. Sacchiniis ea de re : „Epistolas et Evangelia", inquit, „quia non
inueniebantur , nisi ab Erasmo Roterodamo conuersa , ex editione probata . . . ex-
cudenda curauit. Precationes selectas adiecit, vt quasdam excluderet per vulgum
sparsas, quae nullum Catholicae pietatis saporem habebant" (De vita Canisii p. 104
ad 105). De posterioribus huius libri editionibus in voluniinibus huius operis poste-
rioribus scribetur (cf. Zeifschriff flir katholische Theologie, 14. Jahrg. [Innsbruck
1S90], p. 731—733. Sotmnervogel I. c. II, 667—668. Editionis principis unicum novi
exemplum ; quod Eystadii in bibliotheca regia exstat. 2. Eodem anno Canisius
Hannibalis Codretti S. J. , quem Messanae aliquando in pueris docendis socium ha-
buerat (cf. supra p. 275'^), grammaticam latinam, aliquantulum tamen in Germanorum
usum accommodatam , Ingolstadii in lucem emisit cum hoc titulo: „PRINCIP1A ;
GRAMMATICES , Lihellus plane nouus, et ad eius artis \ rudimenta plen^ tum
tradenda, \ tum p^ercipienda, ut nullus | ferh alius, ma.rime \ commodus iu- \ uentuti. \
INGOLSTADII APVD Alexandrum & Samuelem "Weyssenhornios. | 1556." Ver-
sus 2, 10, 11 rubri sunt. 8'' min. ; if. 78 non signata (incl. tit.). In hoc libello
praecepta linguae latinae sequuntur preces mane, vespere, ad mensam dicendae, et
deinde (f. 0 8" — H7'') brevissimum quoddam doctrinae christianae compendium
(59 quaestiones) , ex Canisii „Summa" excerptum, atque haec editio princeps est
illius catechismi canisiani, quem nunc „minimum" vocant, quique in multas linguas
translatus saepissime prelum subiit et usque ad nostrum hoc saeculum in plurimo-
runi manibus fuit; in prima hac editione inscribitur: „Summa Doctrinae Christianae,
per Quaestiones tradita , et ad captum rudiorum accommodata. Cf. Zeifschrift fiir
191. Canisms S. Ignatio. 17. lanuarii 1556. 593
iterumque conimendo Patrone fidissime. Jngolstadij 10 Januarij 1556.
Magnificum D. D. Hondium salutatum ex me cupio.
Seruus in Christo Petrus Canisius.
t Magnifico Domino Henrico Scliweyckher , Jllustriss. Bauariae
Ducis Secretario, et Patrono. Monachij.
Haud recte igitur Riess (1. c.) asserit hanc epistulam kalendis lanuariis
datani esse.
Inscriptioni epistulae autographae manu antiqua adnotatum est: ^presentatum
12. Januarij Anno 1556 N. 12."
191.
CANISIUS
SAXCTO IGXATIO.
Ingolstadio 17. laiinarii 1556.
Ex apographo, saeculo XVII. vel XVIII. scripto. Cod monac. ,Lat. 1606" f. 87» '.
Ferdinandmn regem augustanae confessionis refutationem a Sociis conscrihi
velle. Canisius Societatis institutum scripto aliquo explicari et defendi cupit. Bullam
Coenae ignorari et haereticorum libros passim legi.
Quoniam Viennae nunc agit R. P. Alphonsus et ex difficili
peregrinatione colligit sese, magna frigoris iniuria debilitatus ^, et quia
Rex nostram desiderat operam in confutanda confessione Augustana ^,
katholische Theologie 1. c. p. 733—736, et editoris ^Katechismeu" p. 98—106.
Ibidem ostenditur, quid sentiendum sit de Agricola (I. c. Dec. 1. n. 180) asserente
Canisium anno 1550 Codretti Rudimenta ^in linguam germanicam vertisse" et una
cum catechismo minimo edidisse. De posterioribus horum opusculorum editionibus
in aliis huius operis voluminibus disseretur (vide etiam Zeitschrift etc. 1. c;
Kateciiismen etc. p. 106 — 112; Sommervogcl 1. c. II, 655 — 656). Editionem principem
minimi huius catechismi latini ex unico, quod superesse videtur, exemplo nuper
iterum in lucem emisit, prooemio germanico addito, loannes Bap)tista Eeiser, Summa
doctrinae christianae per quaestiones traditae etc. Passau 1894. 12''; pp. X et 21.
De prima minimi huius catechismi editione germanica, nuper a N. Paulus inventa,
vide, quae adnotabuntur ad epistuham Canisii 17. lunii 1556 S. Ignatio missam. —
Praeterea sat probabile est Canisium , qui anno 1557 in „Confessione" Hosii Di-
lingae denuo edenda „correctorem" egit (quod in secundo huius operis volumine
ostendetur) , hoc anno 1556 aliquam saltem operam navasse novae editioni „En-
chiridii" a loanne Eccio conscripti , quae eodera anno Ingolstadii a Weissenhorniis
facta est quaeque describitur u Tlieod. Wiedemann , Dr. lohann Eck (Regensburg
1865), p. 545.
^ Sat verisimile est Canisium ipsum has litteras italico sermone conscripsisse ;
quarum pars tantum postea Latine versa sit; cf. supra p. 495. 644.
- P. Alphonsus Salmeron anno 1555 a Paulo IV. comes additus erat Aloysio
Lipomano episcopo veronensi, qui nuntius „extraordinarius" in Poloniam proficisce-
batur. Inde rediens Salmeron 22. Decembris 1555 Viennam advenit {Boero, Sal-
merone p. 54 — 57).
* Haec Lutheranorum „confessio," ubi (a. 1530) in comitiis imperii augustanis
Carolo V. tradita est, a theologis catholicis (Eccio, Cochlaeo, Wimpina etc.) re-
futata est.
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 38
594 ^92. Canisius Ottoni cardinali Trnchsess.
consultum certe, nobisque et religioni ualde profuturum uidetur, si
nobiscum Viennae commorari idem R. Pat: queat. Habet enim in
promptu quae nullo studio nos consequi possemus, et judicem aget
eorum quae per nos in praesentem rem conferentur. Quare literis
quaeso R. P. Vestrae confirmetur, vt lubentius hoc tempore maneat,
et in re summi momenti quae in comitijs tractanda est ^ , nobis et
regi suam locet operam in Christo 2. Quod si quid habet contra hanc
confessionem R. P. Olauius^, vehementer illo iuuari possemus*: et
rogo ut idem breui uel suo uel alieno nomine scribat ad amicum ali-
quem de rebus nostrae Societatis, saltem in genere tractando, quae
infirmos stabilire, bonos aedificare, haereticos nescio quae de me et
nostris spargentes, aliqua ex parte conuincere possint^. Quod ad
casum dispensationis attinet circa legendos haereticos Hbros rogo vt
S, D. N. confirmet et explicet magis iam acceptam antea facultatem.
Hic omnia ubique plena sunt praesentis periculi, absoluuntur facile,
Bulla ignoratur^, periculum non timetur, Nos male audire coepimus,
quod cogimur esse scrupulosiores. Ingolstadij 17 Jan. [1556].
R. P. Vestrae Seruus inutibs et filius
Pet. Canisius.
t Admodum Reuerendo Patri in Christo, Magistro Ignatio de
Loyola Praeposito Generali Societatis Jesu Romae.
192.
CANISIUS
OTTOXI CARDH^ALI TRl CHSESS,
episcopo augustano et iniperii principi.
Ingolstadio 17. lanuarii 1556.
Ex apographo, saeculo XVII. vel XVIII. scripto. Cod. nionac. .Lat. 1606"
f. 8P— 82^
' Anno 1552 in ,pace religionis" passaviensi constitutum erat, ut comitia im-
perii haberentur, ad rationes inveniendas, quibus religionis concordia obtineri posset.
Quod cum anno 1555 in comitiis augustanis effici non posset, in iisdem decretum
est, in proximis comitiis iterum de religionis concordia agendum esse, ac Carolus V.
tum huius rei gratia tum ad subsidia pro bello turcico impetranda comitia indixit.
quae Kalendis Martiis Ratisbonae inciperent; quorum initium tandem 13. lulii 1556
factum est. - Salmeron in Italiam rediit (Bocro 1. c. p. 57).
' P. Martinus Olavius de quo supra p. 298 ^. * Quidnam Societatis homines
tunc contra confessionem augustanam scripserint, ignoramus.
* Olavius sub initium anni 1556 ad Sorbonam parisiensem — erat et ipse
doctor sorbonicus — litteras niisit, quibus Societatem contra ^censuram" Kalendis
Decembribus a. 1554 a facultate theologica parisiensi latam defendebat (OrlaiuiinKs
1. c. 1. 15, n. 33 — 61). Kodem hoc anno 1556 Ingolstadii in luceni'prodiit apologia
Societatis in formam epistulae redacta et sic inscripta: ,De Societatis lesu initiis,
progressu rebusque gestis nonnullis" ; de qua in secundo huius operis vohimine
copiosius disseretur.
" Bullam „Coenae" dicit, qua fideles Lutheranorum libros lceere vetebantur;
vide supra p. .S09 ^.
17. lanuarii 1556. 595
Epistulam primus edidit germanice versam R/ess I. c. p. 179—181. Eadem
usus est Drews 1. c. p. 62.
Beneficioruni in se universamqiie Societatem a cardinali collatoriim meminit.
<Quae germanicarum rerum condicio sit , Romae commoranti exjjonit. Austriam et
Bavariam Lutheranismi lihertatem a ^yrincipibus suis poscere. Hos ferme desperare.
Etiani catholicos in iurisdictionem et hona ecclesiae irrumpere. Quanti momenti sit,
Aiistriae et Bavariae succurrere. Episcopos cum legato p>ontificis de remediis ad-
hibendis conferre debere. Quae potissimum adhibenda sint.
Reuerendissime et Illustrissime in Christo Domine ^.
Et si post obitum R. P. Claudij Jaij ^ (uiuat is, ut haud dubie uiuit
Deo !) ad Reuerendissimam et Illustrissimam celsitudinem tuam ego
rarius scripserim, tamen obliuio interea apud me nulla fuit illius humani-
tatis, ac beneuolentiae singularis, qua me saepe multumque complecti
dignata est Clementia tua, primum quidem Wormatiae, tum Vlmae,
Dilingae itidem, ac Tridenti. Post ubertim accesserunt officia, qui-
bus Amplitudo tua et me et Societatem hanc Jesu totam ita sibi
deuinciuit, ut non possimus de talis tantique Patroni, certe semper
benignissimi accessione nobis non gratulari, ac pro eodem Patri Mi-
sericordiarum^ gratias ingentes agere, lubentissimeque suppHcare.
Id quod, ni simus ingrati, tanto iustius facimus, quanto certius constat
in hac dignitate, et authoritate nominis vestri plurimum esse situm
cum ad Ecclesiam Dei aedificandam * , tum ad Germaniam nostram
illustrandam , restituendamque. Hinc et ego quamuis inter obscuros
obscurissimus , inter [injdoctos" indoctissimus, ausus sum tandem ali-
quid scribere, et de Germanicarum rerum statu, ad summum Ger-
maniae Patronum ^ ea referre quae mihi hoc tempore , nec tacenda
nec dissimulanda ullo modo uidebantur.
Austria et Bauaria, ne multis agam, urgent et infestare pergunt
Principes suos, nec desistent vt sapientes putant, hoc mouere saxum,
nisi quam moliuntur religionis innouationem id est Augustanae con-
fessionis aut potius confusionis libertatem communem omnil^us factam
impetrauerint ^\ Jam etsi Principes ipsi, ut non dubito, Catholici esse
* doctos cod. mon.
' Cardinalis Otto anno 1555 Romam ad eligendum pontificem venerat. Inde
11. lanuarii 1556 Guilielmo patri scripsit Paulum IV. a se petiisse, ut aliquamdiu
Romae maneret seque in clero reformando et germanicae ecclesiae vulneribus cu-
randis adiuvaret {Bern. Duhr S. .T., ,Die Quellen zu einer Biographie des Kardinals
Otto Truchsess von Waldburg" , in ^Historisches .Jahrbucb" VI [ |Miinchen 1886],
196-197. 2 obiit 6. Augusti 1552. Cf. supra p. 406.
3 2 Cor. 1, 3. " Cf. 1 Cor. 14, 12. Eph. 4. 12 etc.
^ Otto per complures annos in curia romana officium ^cardinalis protectoris
nationis germanicae" habebat.
^ De Austria vide supra p. 591 '. In Bavaria complures nobiles parochos ca-
tholicos expulerant et ministros lutheranos in eorum locum subrogaverant ; populus
etiam aliquot locis sacra catholica impediverat; sacerdotes nonnulli caerimonias
ecclesiae atque ipsam etiam peccatorum confessionem catholicam aboleverant; ao
38*
596 192. Canisius Ottoni cardinali Truchsess.
ac manere velint, doleantque non parum se hac subditorum impor-
tunitate vexari, tamen metu aliquo debilitantur, et iactura bonorum,
et iniuria temporum, increbrescens ac inualescens passim haeresis,
raritas, contemptus, et abusus hominum Ecclesiasticorum , dissidium
Monarcharum , successus aduersariorum , dormitantia '"^ praelatorum,
euentus, et exitus infelices comitiorum, Synodi sera progressio, longa-
que procrastinatio ^, ut reliqua praeteream, augent sane curas illorum,
nec sollicitos modo, sed fere desperantes in his tantis motibus reddunt.
Et fouet interea laetus Sathan miserandum incendium, dum per hae-
reticos abstrahit ab ouili Christi oues indies magis ac magis, dumque
per magistratus qui sibi CathoHci uidentur Ecclesiasticam Jurisdic-
tionem eneruat, et opprimit, ut nesciam sane quid satis usquam in
Germania tutum sit a graui periculo Maioris Excommunicationis ^.
Quid autem non audeant, quibus tam parum fidei, obedientiae,
et conscientiae nunc super est, postquam credendi, et agendi in re-
ligione impunita licentia nullos non deteriores, et a iugo Ecclesiasticae
disciplinae quodammodo abhorrentes fecit.
Morbos indicaui nec frustra, ut spero, apud fidelem medicum : qui
remedia duce Christo inuenire et adhibere nouerit, praesertim ad miti-
gandum, si non ad depellendum hoc malum inueteratum, Neque tam
sollicite nunc ago de curanda tota Germania, quae utinam bonos et
patientes medicos undique accersitos accipere possit, quam diligenter
consultum cupio duabus prouintijs, quae hactenus uel solae, uel prae-
cipuae Catholicum nomen retinuerunt, atque apud vicinos etiam Epi-
scopos conseruarunt. Illae si praedae fiant sectarijs (de Austria et
Bauaria loquor) aut si non praesenti ratione quadam ab hoc furore
abducantur, quo minitari etiam audent Principibus, liberumque sibi
uolunt Calicis vsum, ut vinum hauriant impietatis^, equidem
non video , quid in vicinia tutum et integrum diu manere possit :
^ Altera manu antiqiia hoc vocahulHm , linea inducta , deletum ct siq^ra illud
scriptum est: somnolentia.
cum initio anni 1556 Bavariae ordines Monachium convocati essent, status sae-
culares, quos vocant, de auxilio argentario a duce petito ne consultare quidem
voluerunt , priusquam comraunio sub utraque specie , licentia carnium semper man-
ducandarum, matrimonia sacerdotum etc. sibi concessa essent (C. M. v. Aretin, Ge-
schichte des bayerischen Herzogs und Kurflirsten Maximilian des Ersten I [Passau
1842], 79—80. Knopfter 1. c. p. 6—20. W. Schreiber, Geschichte Bayerns I [Frei-
burg i. Br. 1889], 525. 542—543).
> Concilium tridentinum anno 1552 propter bella et maxime propter rebel-
lionem a Mauritio Saxoniae electore adversus Carolum V. factam ad duos annos
suspensum erat neque resumi potuit (licet Paulus IV. annis 1556 et 1559 id ten-
taret) ante annum 1561.
2 BuUa ^Coenae" excommunicatio irrogabatur iis , qui iurisdictionem vel bona
ecclesiae usurparent vel ea constituerent , quibus ecclesiae libertas laederetur etc.
Cf. supra p. 479.
* „Comedunt panem impietatis, et vinum iniquitatis bibunt" : Prov. 4, 17.
17. lanuarii 1556. 597
planeque uereor ne hac defectione via Turcis, aut alijs tyrannis mu-
niatur ad a b o m i n a t i o n e m d e s o 1 a t i o n i s ^. Audiui vel consilium
uel remedium in lioc praesenti discrimine profuturum , si communi
consensu vicini Episcopi iungerent sese, suaque consilia cum Legato
ad hoc misso Pontificis Maximi conferrent, omniaque tentarent, primum
de arcendis lupis istis, qui pro dolor in Ecclesia et schola passim
cathedras tenent, deinde de Ministris Ecclesiarum paucis potius et
bonis, quam multis et discolis constituendis, praeterea de repurgandis
scholis et bibliothecis , demum de promouenda aliqua Reformationis
formula, veluti qualem S. D. N. per Reuerendissimum et Illustrissimum
Cardinalem Campegium aliquando edidit Ratisbonae ^. Huiusmodi Con-
gregatio Episcoporum (Synodum esse prouincialem forte non expedit ^)
eo maiorem in Christo successum acciperet, quo plus fauoris ac studij
accederet ab Austriae , et Bauariae Principibus ; quos credo haud
grauatim tam pio quam necessario rehgionis conseruandae instituto
suffragaturos. Atque vtinam cum ijsdem serio tractaretur, vt bona
Ecclesiasticorum a tot Harpyarum iniuria vindicarentur, staretque im-
mota Jurisdictio vtriusque Magistratus. Quod nisi conficiatur, nudum
breui nomen Catholicorum apud Catholicos inueniemus, et sacra pro-
fanis prorsus, ut multis est in locis videre, horrendum in modum com-
miscebuntur. Scio me non incognita scribere, sed prodest tamen uel
saepius Medicum interpellare, uulnera detegere, et Pharmacis [sic] ad-
mouere*. Qua in re prolixior non ero sperans plane hanc meam in
scribendo audaciam, aequi bonique consulendam, et communi patriae
optimisque principibus aliqua ex parte profuturam" esse. Christum
ex animo precor, Reuerendissimam et Illustrissimam Celsitudinem tuam
ut ingenti religionis vindicandae zelo semper ornet augeatque. Ingol-
stadij 17 lan. 1556.
Reuerendissimae et Illustrissimae Celsitudinis tuae
seruus in Christo Pet. Canisius Theolog.
de societate Jesu.
* profuturum cod. mon.
» Dan. 9, 27.
2 Laurentlug cardinalis Campegim (Campeggio) , „legatus a latere" in Ger-
maniam missus, hanc reformationem (^Reformation wie es hinfiirter die Priester
halten sollen") anno 1524 Ratishonae ediderat; quam Ferdinandus archidux Austriae,
Guilielmus et Ludovicus Bavariae duces , duodecim Germaniae superioris episcopi
receperant {Janssen 1. c. II, 341 — 345). Typis exscripta est compluries, v. g. in opere
^Concilia ad regiam editionem exacta" cur. Nir. ColetiXlX (Venet. 1732), 1079—1092.
* Ad concilium provinciale ex iure canonico etiam capitula cathedralia con-
vocanda erant, atque, nonnumquam saltem, abbates, praepositi, priores etc. At im-
primis inter canonicos haud pauci ex inscitia et vitiis laborabant.
* [Dies Schreiben] „mag als das Programm des Canisius fiir seine, an der Seite
der geistlichen Reichsfursten beginnende kirchlich-politische Thtitigkeit gelten" : Riess
1. c. p. 179.
598 193. Canisius Ferd. I. 1. Febr. 15o6. 194. Can. Ferd. I. Mense Febr. 1556.
Keuerendissimo et Illustiissinio Principi ac Domino D. Otthoni
S. R. E. Cardinali et Episcopo Augustano Patrono clementissimo et
in Christo obseruandissimo " Romae.
193.
CANISIUS
FERDINAXDO I.,
Romanonim regi.
Vienna 1. Februarii 1556.
Ex ^Viedemann 1. c. II, 82.
Canisius, inquit Wiedemann, „unterstUtzte in seiner Eigenschaft als
Bisthumsverweser am 1. Fehruar 1556'^ den Bruder Gabriel, Guardian
der Franziskaner bei St. Nicola, in seinem Gesuche um ein Fasslein
Wein, /weil die Brilder Mamjel an Trank hahen und die Sammlung
beim Lesen sehr gering ausgefallen sei'".
AViedemann (1. c.) indicat se haec Viennae in actis archivi supremae vecti-
galium curiae utriusque Austriae (,,Archiv im gemeinsamen k. k. Finanzministerium",
etiam ^Hofkammerarchiv") invenisse. Editor autem, cum niense Augusto anni 1889
archivum illud perscrutaretiir, hanc quidem Canisii epistulam non repperit, sed litteras
vidit 2, quas Vienna Kalendis Februariis a. 1556 frater Gabriel, fratrum minorum
sobservantium" conventus S. Nicolai guardianus, suo et ceterorum fratrum nomine
ud Ferdinandum regem dedit, scribens: Tum fratribus viennensibus tum multis
illis peregrinis fratribus, qui per civitatem transirent, potum (ein ^trunk") deesse ;
propterea se a rege petere , ut potum sibi praeberet. Quae in litteris guardiani
aversis altera manu eiusdem temporis notata sunt, ostendunt Ferdinandum fratribus
dolium vini (einen ^Dreiling Wein") donasse.
194.
CANISIUS
FERDIXAXDO I.,
regi Romanorum.
Vieniia mense Febrnario 1556.
Ex Sacchino, Can. p. 106 — 107.
„Ferdinandus" , inquit Sacclunus , „vrgebat vt Canisius Yiemuun ^>r/;>*y
quoque tempore se referret. Instahat enim conuentus ImperiJ liatishonae , et
agendum de religione opinio eral. Qua de causa Viennensi Acadeiniae manda-
uerat Rex, vt quasdam propositiones vtiles ad eam rem colligeret. Igitur, cum
observantissimo cod. mon.
Cf. infra, ep. 194.
-Frauziskaner-Kloster in Wien" : Lit. W. Fasc. 36. 1556—1719.
195. Canisius Henrico Scribonio. Febr. — lul. 1556. 599
et CanisiJ vellet manum accedere, is non nulla obiter bonae frugis semente Au-
gustae quoque Vindelicorum facta, ipsis Februarij Kalendis anni recentis [1556]
Viennam peruenit . . . Eo j^erfunctus opere, cuius maxime gratia venerat, aliis-
que raptim compositis rebus , eiusdem exitu mensis cum literis Regis Pragam
discessit."
Hoc Canisii scriptuni periisse videtur.
195.
CANISIUS
HEITRICO NCKIBOXIO,
archiepiscopatus pragensis administratori et ecclesiae metropolitanae praeposito '.
Praga inter Februarium et Iulium 1550.
Ex Thomae PessiHu libro ^Pbosphorus septicornis, stella alias matutina" etc.
(Pragae 1673) p. 323.
Clem. Borovy in opere bohemice scripto ^lednani a dopisy konsistofe kato-
licke i utrakvisticke" [i. e. Acta et litterae consistoriorum catholici et utraquistici]
II. dil. (v Praze. 1869), p. 389—390 hanc epistulam edidit ex exemplo ab ipso
Scribonio a. 1564 ex epistula autographa descripto, quod nunc Pragae in archivo capi-
tuli metropolitani asservatur. Exstat etiam in libello periodico bohemice scripto :
^Casopis katolickeho duchovenstva" (1875) p. 6.
S. P. [?]* Reverende D. Praeposite.
Duos tantum talleros in fabricam necessarios peto, et alios jam
cluos debemus -. Scio, nihil superesse'' regiae pecuniae; mutuo dari lide
bona velim. Dominus suos non deseret, nisi ad tempus, ut probentur.
Servus in Christo
Canisius.
^ Borovy hanc Utteram non ijonit. ^ esse Bor.
' Henricus Pisek (f 1586), vulgo Scribonius , ex Bischofteinitz (Bohemiae op-
pido) ortus, utriusque iuris doctor, Carohun Austriae archiducem educavit et Annae
reginae per duodecira annos a confessionibixs fuit. Propter eloquentiam suam et doc-
trinam ^oraculum" capituli pragensis vocabatur. Multum laboravit, ut Societas lesu
in Bohemiam introduceretur et ut archiepiscopalis sedes pragensis tandem vacare
desineret; at ipse dignitatem illam constanter recusavit {Ant. Frind, Die Geschichte
der Bischofe und Erzbischofe von Prag [Prag 1873] p. 178—189). A Gothein
^archiepiscopus" perpcram vocatur (Ignatius p. 736. 737).
2 Canisius Pragae in area monasterii S. Clementis prae vetustate fere collapsi
Societatis coUegium aedificare conabatur ac partem unam reapse aedificavit, quam
postea ,,Canisianum" appellabant {Schinidl 1. c. I, 82—83). Cf. epistulam Canisii
17. Maii 1556 datam.
600 196. Canisius Henrico Scliweicker.
196.
CANISIUS
HEIVRTCO SCHWEICKER,
secretario ducis Bavariae.
Vienna 16. Febrnarii 1556.
Ex archetypo (2"; pp. 2; in p. 4. inscr. et sigillum integrum). Canisius solum
subscripsit; cetera Martinus Gotfridius S. J. scripsisse videtur. Cod. monac. ^les.
Ing. 1359/1." f. 52. 53.
Apographum saeculo XVII. vel XVIII. scriptum exstat in cod. monac. ^Lat.
1606" f. 14"— 15\
Partem epistulae, gernianice versam, edidit Fiess 1. c. p. 160 — 161, et ex Riess
transcripsit Drews 1. c. p. 56—57.
Ignatium praestiturum quidem, quae de collegio ingolstadiensi constituta sint,
sed Societatis constitutionibus imjiediri, quominus ad ea praestanda pactionese astringat.
Canisius Schiceickerum rogat, ut ea duci explicet comprohetque. Quot Socii mittendi ?
Se, ejnscopatus metu liberatum, coram rege contionari, mox autem Pragam et Ingol-
stadium proficisci velle , Sociis eo venturis necessaria ■paraturum. Schtceickerum ad
religionem magno animo defendendam excitat. Preces pias promittit.
Gratia Domini nostri lESV christj et pax nobiscum aeterna.
Cum his diebus literas ex vrbe accepissem, quae non ad me tan-
tum, sed etiam ad Jllustriss: Ducem et Excellentiam Tuam mitteban-
tur, intelligerem porro, easdem aha quoque via isthuc recta perferrj,
non existimaui opereprecium , ut ad me missas istis adiungerem ^.
Summa erat literarum omnium, Reuerendum Patrem et Praepositum
nostrum haud reluctarj, quominus praeclaro et uere pio Christianissimi
* Ignatius ad epistulara Alberti 12. Decembris 1555 datam et pacti exemplum
sibi missum Roma 20. lanuarii 1556 latine rescripsit Alberto; quarum litterarum
summa haec est: Se suosque, quae in pacto illo continerentur , pro virium suarum
tenuitate praestituros. „Cum tamen haec sit nostri instituti ratio, vt quae gratis
accepimus gratis omnino demus: Cumque nec consuetudo, nec constitutiones nostrae
ferant, ut dotationem alicuius collegij cum obligatione praedicandi uel Theologiam
docendi admittamus, quamuis ad ea praestanda simus parati: ratioue tamen pacti
uel obligationis ad ea obstringi non possemus: vt nec uice uersa ex parte T. E.
obligationem ullam requiremus." ,,Affectus obseruantiae", quo Socii in Albertum
eiusque domum, ,catholicae fidei in Germania columnam firmissimam", ferrentur, et
mutuam charitatem „omnium articulorum et obligationum instar" fore. Quia autem
Socios Ingolstadium mittendos e diversis locis haud sine aliqua difficultate educere
oporteret, a duce summum pontificem per litteras rogandum esse, ut Ignatium iuberet
statim Socios Ingolstadium mittere. Eodem die S. Ignatius eadcm de re litteras
italicas ad Schweickerum dedit, in quibus haec quoque addidit: 1. Summopere con-
venirc proprium Sociis temphim dari; 2. bonos theologiae auditores non fore, qui
in philosophia non essent exercitati ; philosophiae ergo magistros et auditores pro-
videndos esse. Utraquo epistula primum edita est in ,Cartas de San Ignacio" VI,
441—445. 99—107. Epistulam ad ducem datam posuit etiam Pachtler 1. c. III, 456—458.
16. Februarii 1556. 601
Ducis instituto, nostrisque de Collegio Jngolstadij constituendo collatis
sententijs satisfieret. Nam reliqua quae adijciuntur, talia niihi esse
uidentur, quae facile probarj et isthic expedirj cito queant. Habenda
enim nostris est ratio suj institutj ^ , ut sicutj ab omni ambitione et
dignitate Ecclesiastica , sic etiam ab obHgationum istarum vinculis
liberi maneamus, quj non nostra certe, sed CHRISTI honori et Ec-
clesiae vtilitatj seruientia, libere praestare desideramus ^. Qua in re
* Sacchinns: „Ignatius cum edocuisset Albertum, quid rationes condendorum
Collegiorum ferrent Constitutionum de ea re misso capite, maluit de cetero rem
totam consilio eius, pietatique permittere liberali fiducia, quam in conciliandis pactis
odiosius altercari" (De vita Canisii p. 105). Quoniam autem ipsae Ignatii epistulae
ad ducem eiusque secretarium datae usque ad annum 1889 in arcbivo monacensi
sepultae iacuerunt, imum Saccbinum secuti sunt, quotquot bac de re scripserunt
(atque etiam Paulus Drews, qui anno 1892 scripsit), ideoque rem haud ita accurate
enarrarunt. Ita v. g. scripserunt Ignatium „partem illam" — vel „caput illud" —
constitutionum Societatis misisse, „quod de coUegiis condendis scriptum est" (,il
capo" etc. Longaro degli Oddi; „das Kapitel" Riess ; „den Tbeil" Genelli ; ^quella
parte" Boero , etc). At constitutionum (quae 10 partibus et multis capitibus con-
stant) partes et capita complura ad collegiorum institutionem spectant. Ignatius
vero duci baec scribit: ^Mitto tamen E. T. quae ex instituto nostrae Societatis fun-
datoribus collegiorum , etiam non id exigentibus , praestare , non pactis ullis , sed
nostris constitutionibus obstricti (quae, antequam ullum collegium ex plurimis, quae
iam habet nostra Societas inter fideles et infideles, erigeretur, definita et rata apud
nos babebantur) tenemur." Ipsi autem epistulae Ignatii archetypae etiamnunc ad-
ditum et coniunctum est folium, in quo legitur: „Ex secunda parte constitutionum.
Cap. 2." de memoria praestanda erga Fundatores collegiorum et bene de ipsis me-
ritos. Quoniam id maxime rationi" etc. ; sequitur latine versum constitutionum
caput illud (sine „declarationibus" suis), quod nunc quartae partis primum est, quo-
que statuitur, quae preces, quae sacra — sunt autem plurima — pro ^fundatoribus"
facienda sint, simulque decernitur, eos omnium bonorum operum, quae in Societate
fiant, peculiariter participes esse, ac Socios omnibus officiis eos eorumque propin-
quos prosequi debere, quae, salvis legibus suis, praestare possint. Ac mirum certe,
hoc caput ^secundae partis constitutionum" „secundum" hic vocari , cum et in
primo illo constitutionum exemplo, quod S. Ignatius sub initium anni 1551 patribus
Roniae a se congregatis proposuit, et in emendato illo, quod anno 1552 ad omnes
Societatis domos misisse videtur, et in illis, quae a primis Societatis congregatio-
nibus generalibus approbata sunt, caput hoc primum locum obtineat in parte quarta.
Versio hitina a vulgata illa et communi , quae iussu congregationis secundae a
S. Francisco Borgia anno 1568 curata et a congregatione tertia anno 1573 probata
est (typis descripta etiani a Pachtler 1. c. I, 11 — 14), locis permultis diftert, ac
fortasse partem constituit primae illius versionis constitutionum , quae a Polanco
confecta et a. 1558 a prima congregatione generali probata atque eodem anno Romae
,in aedibus societatis lesu" primum typis exscripta est, opus nunc rarissimum. Cf.
^Constitutiones latinas et hispanicas" VI— IX. XI. 108—111. 312—313. 373; Sommer-
Togel 1. c. V, 175 — 176. Verba ipsa hic non ponuntur, quia posita sunt a Mederer
1. c. IV, 292-293.
2 Ex iis, quae supra scripta sunt, intellegi potest, quam false Prantl (1. c.
I, 224) asserat Ignatium ideo pactum illud reiecisse, quod ex eo nemo in collegium
Societatis recipi potuisset, nisi duce probante. Gravioribus rationibus Ignatius move-
batur. Neque, quod Prantl scribit, universim constitutum erat a consiliariis , sed
de iis tantum , qui ducis sumptibus in collegio georgiano alebantur, sacerdotes sae-
culares aliquando futuri ; ceterorum recipiendorum potestas in eodem pacti capite
(502 196. Canislus Henrico Schweicker. 16. Febriiarii 1556.
tua quidem prudentia permultum ualebit, ut synceram Praepositj nostri
mentem et explicet et comprobet tum Jllustrissimo Principi, tum re-
liquis eius consiliarijs, et inprimis Magnifico Domino Patrono Doctorj
Hundio, quem meo etiam nomine salutatum uelim officiose.
Promittit Dominus Jgnatius , ut haud dubie intellexistis , ante
aestatis initium, sj Christus faueat, nostros Jngolstadium esse uenturos.
Et quoniam ex meis cognoujt literis, talem tantamque Principis erga
nos humanitatem existere, ut ex Octingentis illis promissis florenis
fere' octodecim uel .20. nostrorum ali frugaliter posse uideantur, hinc
est quod suis etiam literis ad tuam ExceH: datis Praepositus noster
hoc agat, an tam multi statim mitti debeant. Ego quominus ita fiat,
parum impedimenti reperire possum, sed cupio tamen consilium tuum
ac D. Doctoris Hundij sententiam audire simul et sequj.
Magnopere laborandum uidetur, ut Architecto Jngolstadiensj Do-
minoque Camerario rursus demandetur nmnus instaurandj et absoluendj
cubicuhi, quae nostris in Veteri Collegio sufficere possint. Nec dubito
uobis esse cordj hoc institutum, quo[d] sicutj per uos pracclare coepit,
sic etiam ut spero perficiet Deus Opt: Max: ad suam aeternam glo-
riam, et ad communem tum Jngolstadianae Academiae, tum totius
Bauariae utilitatem.
Equidem sperarim haud prorsus inutile fore, sj mihi Jngolstadium
redire, et ante nostrorum aduentum ad tempus ibidem commorarj
liceret , non quod Architecti fidej diligentiaeque diffidam , sed ut re-
liqua etiam praepararem, quae ad lectos, suppellectilem et id genus
alia nostris necessaria maxime uidentur. Eodem certe consilio nunc
Pragam Duce CHRISTo reuertor, quando breuj post eo uenturj sunt, quos
nunc propediem ex vrbe Patres expectamus. Quod si Pegia Maiestas
mea utj opera in Comitijs ueht, haud difficile fuerit de his aliquid
certius constituere Ratisponae. Alioquin ex Praga etiam Jngolstadium
properare possem, et paucis diebus ni fallor conficerem, quae nostris
id est nouis hospitibus paulo post ex vrbe secuturis apparanda esse
uidentur. Nunc postquam saluus huc Dej gratia redij, Maiestas
Regia in concionatorio munei'e uti me uoluit, et quod summj quidem
beneficij loco interpretor, ab Episcopatus Viennensis onere quod uakle
reformidabam, hberum me prorsus securumque reddidit. Jnstant qui-
dem, ut nostj , ad impia quaedam impetranda hic Austriacj , sed stat
persistitque immotus Regis animus in fidej et religionis orthodoxae
synceritate ^. Dabit spero Misericors Deus aliquando p r o u e n t u m
• Sic Canisius ipse corvexit ; priux scrijjserat : pene.
Societati diserte sancita erat. Vide pacti cap. 7 apiul Medercr 1. c. IV^, 283—284,
et Pachtler 1. c. I, 346.
' Quae tunc ordines Austriae inferioris per delectos suos Viennae congrogatos
a rege poposcerint, et (luoniodo liic iis respondcrit, copiose enarrat ]]'iedemitnn 1. c.
I, 140—148.
197. Canisius S. Ignatio. 17. Martii [?] 1556. 603
cum hisce tentationib: ^ ut etiam pudefiant aduersarij veritatis,
et christi agnoscatur gloria, quj suam dilectam et fidam sponsam Ec-
clesiam potenter defendit , quantumuis res nostrae alijs desperatae
nimiumque afflictae uideantur. Oro interim maiorem in modum huma-
nitatem tuam, ut quamprimum fierj possit, ad me scribat Viennam.
Hinc enim Pragam quoque, sj discessero, eaedem Hterae cito per-
ferentur'' et a nostris mittentur. Nec erit quicquam gratius, quam
ut libere mecum semper agat, aperteque me moneat, ubi ubi uel in
me uel in nostris desiderarj et culparj aliquid posse iudicauerit. Ex-
pectamus hic quotidie Reuerendissimi Domini Nuncij ^ aduentum , et
magnopere cupimus in hisce motibus pacatum Bauariae uestrae statum
manere, praesertim quod ad Religionem spectat. Precabimur certe
Christum Opt: Max: pro inclyta Principum Bauarorum famiha, pro
reliquijs Jsraelis^, pro ministris Ecclesiarum, pro Consiliarijs et
Patronis omnibus Dominij uestrj, et in his pro tua etiam Excellentia,
quae de nobis et de catholica fide tam praeclare meretur. Dominus
lESVS fidej suae zelum ac verae pietatis spiritum in nobis conseruet
augeatque semper. AMEN. Viennae XVI. Februar: Anno CHRISTI
M. D. LVI.
Seruus in Christo Petrus Canisius Theologus.
Magnifico Domino Henrico Schweicher Illustrissimi Principis Ba-
uariae Secretario, et Patrono in CHRISTO fidissimo. Monachij in aula
Jlhistrissimi Ducis Bauariae. Zue dem Herren Secretario des Fiirsten
von Bairn.
1»7.
CANISIUS
SAXCTO lOXATIO.
Vieiina [?] 17. Martii [?] 1556.
Ex apograplio, saeculo XVII. vel XVIII. scripto. Cod. nionac. ^Lat. 1606"
f. 85''— 86''*.
Particulam germanice versam edidit Eless 1. c. p. 157.
De collegio pragensi optima sperat. Eogat, ut pro Ferdinando I. colleyii iUius
conditore preces et sacrificia offerantur. De impressione a Turcis facta. Collegio
ingolstadiensi nndta ohstare ; sed tanto maiora speranda esse. Viennae Societatem
multis odio esse. De libro a loanne Wigando Lutherano contra catechismHm suum edito.
Infinitas R. P. V. grates habeo, quod Charissimos Fratres nostros,
tamdiu desideratos miserit in Bohoemiam ^ , confido fore vt propter
" perferrentur archet.
1 1 Cor. 10, 13. 2 Zachariae Delfini; cf. supra p. 591".
3 Mich. 2, 12. Soph. 3, 13 etc.
* Epistula archetypa itaiice scripta esse videtur; nam inter apographi huius
sermonem latinum et Canisii latinitatem nonnihil discrepat.
'" Vide supra p. 602.
g()4 197. Canisius S. Ignatio.
selectos hos suos amicos [Deus opituletur] ^' corruptissimo Regno uti
et Serenissimo Regi, si vnquam antehac, aduersis rebus vndique in-
gruentibus afflicto prorsus et iacenti, vt merito omnes compati de-
beamus. Itaque humillime" R. V. P. obsecro, velit communes Socie-
tatis nostrae preces et sacrificia, pro optimo Principe tanquam Collegij
Pragensis fundatore, singulis sacerdotibus indicerei, cum incredibile
dictu sit, quantum illius salus et incolumitas Religionis in Germania
intersit. In Hungaria res pessimo loco sunt. Etenim a paucis heb-
domadibus Turca, facta in illud Regnum impressione ^, praeter pecora,
et ahas manubias, secum mille viros mancipatu durissimo ni in foeda
Machometis Sacra concedere velint, premendos abduxit^. Per Baua-
riam et Austriam haeresis magis magisque indies incrementa sumit,
spero paulo post praeclaram affore occasionem sanguinem pro Christo
fundendi. Imminentes istae procellae non me parum incitant ad pro-
mouendum Collegium Ingolstadiense , quod tanto ardentius ad finem
perduci cupio, quanto grauiora conatibus nostris occurrunt obstacula,
et inimicus humani generis acrius se opponit; qui nihil aliud, Deo
dante, tot structis insidijs obtinebit, quam vt eo maiori cum gaudio,
messem in ea uinea longe vberrimam videamus, quam syluescentem,
et incultam prorsus tot laboribus et sudore excoluimus. Hic Jesui-
tarum nomen in omnium ore circumfertur, monstramurque digito haud
secus ac si Acherontici genij derepente in theatrum prorupissent. Et
cum ante aduentum nostrum, nulli alij reperti [sint] Rehgiosi aut
Theologi, qui aut possent aut auderent impia haereticorum dogmata
refutare, et explodere, nos sumus spectaculum mundo facti,
et peripsema*. Prodijt hic [?]' in lucem Germanico Idiomate con-
scriptus in Cathechismum nostrum ^ et lesuitarum nomen hber, tot ca-
* Hoc vel simile supplendum est.
^ humilime cod. nion.
" Vitio interpretis vel lihrarii factum esse videtur, ut cod. mon. haheat: hic.
Legendum esse puto : nunc ; cf. infra p. 605 '.
^ De his sacrificiis et precibus cf. supra p. 601 '.
2 Ali Pascha a Suleimano Budae satrapes constitutus et Sigetum (hungarice
^Szigetvar"), niunitissimam Hungariae urbem, capere iussus est; qui initio anni 1556
cum Veli lanicerorum tribuno et multis equitibus praetorianis in Hungariam pro-
fectus est. Cum eo Turcarum praefecti, qui in Bosnia, Dalmatia, Illyrico etc. erant,
se coniunxerunt {Nic. Isfhuanffius , Regni Hungarici historia I. 19 ad a. 1556 [Co-
loniae 1724] p. 221—223).
3 ^Mille viros" fortasse hic = sescentos viros, quamplurimos viros. Ceterum
etiam Austriae inferioris ordines anno 1557 Ratisbonae in comitiis imperii questi
sunt multa Christianorum milia a Turcis in captivitatem abduci {Janssen I. c. IV, 61).
* 1 Cor. 4, 9. 13.
* Anuo 1556 Viennae tertia facta est editio latina ^Summae" canisianae; quae
eodem anno Lovanii a loanne de Winghe edita est cum hac „approbatione" Ruardi
Tapperi: ,Pius est, vtilis, et catholicus hic Catechisnms." Cf. Sommervogcl 1. c. II,
619 — 620; editoris „Katechismen" p. 46-.
17. Martii [?] 1656. 605
lumnijs maledictis, et splendidissimis compactus i mendacijs, vt partus
mendaciorum parente " dignissimus esse uideatur ^, nec vlla alia refu-
tatione quam proprio contradictionis spiritu, et immoderato liuore egens.
Benedictus Jesus pro cuius nomine digni habiti sumus con-
tumeliam pati*. Sanctis R. P. Vestrae precibus me plurimum
commendo. [Viennae?] 17 [Martij?] 1556 ^
Seruus inutilis et filius
Petrus Canisius.
Admodum Reuerendo Patri in Christo Magistro Ignatio de Loyola
Praeposito Generali Societatis Jesu. Romae.
Apographum monacense in fine huius epistulae habet: „Pragae 17 Maij 1556".
Neque Riess (p. 157) id improbavit. Attamen videtur delendum esse ac scriben-
Vide, quae post epistulam ipsam dicuntur.
^ loannes Wigand (1523 — 1587), Lutheranorum magdeburgensium ^superinten-
dens", anno 1556 Magdeburgi edidit librum: „95erlegung aug ©otte5 luorbt, bed
Sate= d^tfini ber ^^eiuiten (Summa doctrinse Christiaui^ {sic\ ge= | nanb) newlid^
im I bruci auggan= | gen. ®ur(^ 9J1. 3oI)annem aBi= ganbum. ' Qo^. X. SOteine
jrf)efflein f)oren meine ftimme, aber eincm frembben fotgen fie ni(f)t nad^, benu fie
fennen feine 8timme nt(|t." In extrema libri parte: „©ebrucft ju 9Jcagbct)urg! bur^
5Jltcf)aeI Cotfjer. 1556." 8° min., 104 ff. non signata. Qui librum typis exscripsit,
Michael Lother, antea cum Melchiore fratre Vitembergae habitaverat et Lutheri
libros comphires ediderat. ^ Cf. lo. 8, 44.
^ Pauca exempla id probabunt : Missae sacrificium in eo libro dicitur blas-
phemia et Christi domini vexatio summa, quae umquam in terra visa sit. De sacra-
mento extremae unctionis („die letzte Schmiere") asseritur: ^Foetente" illo oleo potius
robiginosum currum, quam hominem aegrotum ungendum esse. Ecclesia papistica
idololatriis magnis, crudelibus, manifestis, innumeris, plus quam ethnicis inundata
est. ^Doctor Canis" est „homo insolens", „summe blasphemus", „rusticissimus"
(,ein grober tolpel"), „lupus", „asinus papisticus" („Bapstesel"), ^idolorum cultor",
„impudens ac miser diabolus", qui ^Christum non novit", sacrani Scripturam non
solum canino, sed cainitico modo tractat. „Caninus ille monachus (Jiundsmiinch")
animum induxit omnia summi pontificis sive antichristi stercora et scelera vorare
eaque suaviore sapore esse censet, quam saccharum." Turca gladio corpora, Cani-
sius vero catechismo animas trucidat. Societatis homines, a diabolo extrcmis hisce
temporibus instituti, ideo „Iesuitae" vocantur, quia nequissimi et calhdissimi Christi
proditores et persecutores sunt; sicut olim Romani quidam proceres „Germanicus",
,Asiaticus", „Africanus" appellabantur , non quod populis illis bene fecissent, sed
quod eos diripuissent atque exspoliassent. Quod blasphemo eorum catechismo de-
monstratur. Verlegung f. ©3^ ^l''—^S\ 36-. C8\ C5\ ®5\ §8^2)3^
S)5\ aJtS^ ?J3^ §3''. S85— C^ 913''— 5i4'' (cf. Janssen 1. c. IV, 424—425, et
editoris „Katechismen" p. 56—59). Flacius Illyricus, qui Wigando amico et in ,Cen-
turiis magdeburgensibus" conscribendis adiutore utebatur, Magdeburgo 16. Septembris
1556 quasi triumphans de Canisio scripsit: „Refutavimus hoc anno eius Catechesin,
licet R. M. autoritate ac praefatione tanquam Achilleo quodam clypeo munita or-
nataque esset" (Phil. Mehmchthonis Epistolae etc. ed. H. E. Bindseil [Halis Saxonuni
1874] p. 579). Wigand, qui postea „episcopus" lutheranus Pomesaniae et Sambiae
factus est, „multorum christianorum rogatu et suasu" opus suum denuo in lucem
emisit anno 1570 lenae. Cf. ^Katechismen" p. 92. ^ Act. 5, 41.
606 ^9S. Canisius Martino Cronier.
dum: ^Viennae 17 Martij 1556". Altera enim superest Canisii epistula archetypa
eaque italice scripta, qnam Praga 17. Maii 1556 datam esse certo constat; ac licet
per sc absurdum non sit dicere Canisium pro illorum tempore more cadem die duas
epistulas diversis viis ad S. Ignatium misisse, quo certior esse posset saltem alterani
in eius manus perventuram esse, ipse tamen, si id fecisset, in alterutra saltem
significasset se altera quoque via scribere ; quod non significavit. Atque haec epistula
et italica illa adeo inter se differunt, ut probabile non sit eadem die ad eundem a
Canisio eas datas esse. In italica autem Canisius S. Ignatio scribit (versionem latinam
pono) : „Iam duo menses transierunt, ex quo discedens Vienna postremas ad R. P. V.
literas dedi, quibus inprimis de rebus Ingolstadiensibus ac de praesenti A^iennensium
conditione retuli." Quae ostendunt Canisium Vienna circiter d. 17. Martii ad S. Igna-
tium dedisse literas. Huic autem tempori ea, quae in hac epistula continentur, sat
bene congruunt. Facile sane fieri poterat, ut epistularum italicarum interpres, vel
scriba, qui codicis monacensis apographa scripsit (quem haud ita diligentem fuisse
etiara lectiones variae supra scriptae probant), tempus, quo ima epistula scripta est.
in altera quoque ascriberet.
Extremam huius epistulae partem Sacchiniift melius fortasse et plenius quam
interpres monacensis ex italico in latinum sermonem vertit. Ita enim Sacchinus
de Canisio scribit: „Cum aduersus editum a se Catechismum quidam scripsisset
maledicentissime, Gratias, aiebat, sancto lesu nomini agamus, pro quo nomine digni
suraus, et vtinam digni, maiora pati, non solum contumelias verborum, sed etiam
rebus ipsis iniurias vsque ad mortem in testimonium illis pro gloria ipsius nominis
TESV amen." ' Sed fortasse haec ad posteriorem aliquam Canisii epistulam per-
tinent; nam etiam postea complures libri acerbissimi contra catechismum canisianum
editi sunt.
198.
CANISIUS
MARXmO CROMER,
canonico cracoviensi et regis Poloniae secretario.
Praga 9. Aprilis 155C.
Ex autographo (2°; 1 p.; in p. 4. inscr. et sig.). Cod. cracov. „Cromeri
epistt." n. 18.
Primo edita est a Hipler et Zakrzewski in „Hosii Epistolis" II, 1026—1027.
Fragac hrcvi coUcgiinn Sociefafis cxsfifnrum cssc. Dolet, qitod in Polonia rcligio
niagis magisque decrescat. Cromeram hortatur , ut libros conscrihat ad ecclesiam
catholicam dcfendendam. De libro quodam a Hosio cdito. Animiim dcmitfcndum
non esse.
t
Reuerende domine Cromere gratiam et pacem in Christo p.
Redit isthiic nobilis adolescens, per quem scribere aliquid non
solum oportunum, sed etiam legittimum puto. Pragae iam dego.
nostros propediem ex Vrbe excepturus, qui ut alias indicaui, ope di-
uina et Regia liboralitate suffulti , scholam hic publicam instruent.
Vnde boni uiri magnam spem concipiunt fore, ut Pragenses et Boemi
per nostros paulatim instituti, rectius sentiant de Religione, ot in
De vita Canisii p. 355.
9. ApriJis 1556. 607
literis magis ac magis promoueantur ^. Expectamus aduentum Regis,
qui hac Ratisbonam properat, noua et vtinam foelicia Comitia inclioa-
turus^. Quo in statu autem Religio nostra versetur, triste dictu. et
lianc calamitatem auget rumor peracerbus, quem audire cogimur de
statibus Polonicis ^. Ye hominibus istis, qui funestam apud uos telam
ordiuntur atque contexere pergunt, posito vt mihi videtur, pudore, et
sensu pene communi postposito. Deplorabit haec primordia sequens
aetas, et quod nunc seminatur, maximo cum malo suo demetet: perit
interim iustus et populus [^vV], nec est qui recogitet* proh dolor
et pudor. Scripsi nuper, cum ex Vienna discessum pararem, operae
pretium videri mihi, vt prudentia tua post tot annos in aula con-
sumptos ad defendendam Christi et Ecclesiae causam sese componeret,
nulloque aduersariorum habito respectu scriptis publicis, quoad eius
liceret, pro veritate aperto Marte pugnaret: tantum hic DEI et Re-
ligionis habendam esse rationem, eos uero quibus noua nimium placent,
contemni prorsus oportere. Jn hac sum adhuc sententia doctiss. Cro-
mere, et per communem dominum oro, ne uelis tua defraudari opera
praesentes et posteros, Polonos et exteros, qui proculdubio in tanta
scriptorum inopia non parum per te, tuique similes hoc tempore ad-
iuuabuntur duce Christo. Scriptum Reuerendissimi D. Varmiensis lau-
dant qui Romae uiderunt, mihi nondum licuit adspicere, non dubito,
quin aduersum Andream Friccium praeclare multa excogitarit , et
dextre conscripserit ^. Audio in Jtaliam reuocari Apostolicum illum
Legatum "^, qui si adhuc isthic demoratur, salutari illum ex me reue-
renter, ut par est, percupio, sicut et antistitem Varmiensem, cui ualde
in Christo gratificari, si possem, totus sane vellem. Nosti credo no-
bilem dominum Boemiae Mareschalcum, ad quem perlatae literae tuae
mihi facile reddentur". Nunc breuibus agam, hoc vnum adijciens, vt
* Duodecim de Societate, Pauli IV. benedictione et fervida adhortatione con-
firmati, circiter 12. Februarii 1556 Roraa Pragam profecti sunt (Cartas de San
fgnacio VI, 450—453. 127—131. Orlamlinus 1. c. 1. 16, c. 19). De initiis coUegii
pragensis scripsere etiam Fr. Piihitschka, Chronologische Geschichte Biihmens 6. Thl.,
III (Prag 1801), 179—184, et Herm. ZscJiokl-e, Die theologischen Studien und An-
stalten der katholischen Kirche in Oesterreich (Wien und Leipzig 1894) p. 173 — 177.
2 Cf. supra p. 594 '.
* Anno 1555 Piotrcoviam ad comitia regni polonici e Maiorc Polonia primi
fere haeresiarchae ^nuntii" missi sunt. Haeretici postularunt, ut caerimoniae eccle-
siasticae mutarentur, ac iurisdictionem episcoporum impugnarunt. Attamen reiecti sunt.
< Is. 57, 1.
■' Hosii dialogum de communione sub utraque specie Canisius dicere videtur;.
qui primum editus est Dilingae anno 1558 [Eichhorti , Hosius I, 288—289. Hosii
Epistolae II, 309. 603). " Aloysium Lipomanum.
■^ Supremus regni Bohemiae mareschallus Bertholdus von dcr Leip in Krumau
fuisse traditur. Neque tamen hunc Canisius significare videtur, sed Ladislaum II.
Popel de Lobkowitz (1502 — 1584), qui curiae regis Bohemiae mareschallus, primus
,,praeses appellationis", supremus regni praefectus fuit. Nam ab historiograplic
provinciae bohemicae S. J. inter nobiles catholico.s, qui Societatcm in Bohemiam
(308 199. Canisius Henrico ScliAveicker.
in tantis procellis nos meliori aurae seruemus : dormit Christus, quatitur
nauis, desperata fere habentur omnia^: sed non dormit neque
dormitat qui custodit JsraeP: ad hunc igitur nos et Ecclesiae*
causam omnem fidenti pectore referamus. Jpsi cura pro nobis^,
ipsi laus et gloria in sempiternum. Pragae 9 Aprilis anno Christi 1556.
Seruus in Christo Petrus Canisius.
t Colendiss. uiro .D. Martino Cromero Canonico Cracouiensi et
Secretario Regis Poloniae.
Cromer in pagina quarta epistulae liuius scripsit: „21. Jun.'' [recepi?]. Ca-
nisio rescripsit 9. lulii 1556.
199.
CANISIUS
HEXRICO SCHWEICKER,
Bavariae ducis secretario.
Praga 25. Aprilis 1556.
Ex autographo (2"; p. 1 ; in p. 4. inscr. et sig.). Cod. monac. „Ies. Ing.
1359/1." f. 54. 55.
Apograplium saeculo XVII. vel XVIII. scriptura exstat in Cod. monac. „Lat.
1606" f. 16.
Totam fere epistulam, gerraanice versam, edidit Riess 1. c. p. 161—162.
Schweickerum rogat, ut collegium ingolstadiense maturandum curet. Wiguleum
Hundt Pragae secum fuisse. Primos collegii pragensis Socios iam adesse. Vehe-
menter reprehendit , quod in Bavaria nimio pacis studio et pecuniae accipiendae
gratia haereticis quaedam temere concessa sint. Schiveickerum ad patientiam et con-
stantiam adhortatur.
lESVS
Gratia Christi lESV nobiscum aeterna.
Jamdiu nihil ad me scribitur lidiss. Patrone, vnde cognoscam ubi
sis, qui valeas, et quo in statu res uestrae ac nostrae uersentur.
Scripsit ex urbe Pater Jgnatius ad charitatem tuam, et rogauit offitium
quod hactenus sedulo praestitisti, huic minimae Christi societati, quae
tua est pietas , exhibere porro ne cesses ^. Ego meam sententiam
aperui de re tota, cum hic adesset optimus patronus D. D. Hondius,
et iam ad eum scribo, quae ad negotium collegij maturandum spectant.
Ecclesia autogr.
ingredientem adiuverint, Leipenses non recensentur, ^Lobkowicii omnes" religionis
studiosissimi fuisse traduntur. Quos Societati ab initio valde favisse etiara aliuude
constat {Eosii Epistolae II, 1027. Schmidl 1. c. I, 67. /. W. Imhof , Notitia sacri
Romani Germanici Imperii Procerum ed. 5. cur. /. D. Koeleri [Tubingae 1732],
p. 394—395). 1 Cf. Matth. 8, 23—27. Marc. 4, 36—40. Luc. 8, 22—25.
'' Ps. 120, 4. » 1 Petr. 5, 7. " Vide supra p. 600 '.
25. Aprilis 1556. 609
Fauebit huic instituto nihil dubito, prudentia tua, quam rogo vt ad
me breui scribat quae maxime opus esse censuerit, ut Jngolstadij in
tempore nostri praeparata quaedam habeant. Hoc offitio phn-imum
de nobis, ut saepe aHas, merebitur dignitas tua, quae sui perpetuam
memoriam in hoc Collegio relinquet gratia Christi. De me non habeo
quod dicam ahud, nisi satis hic esse occupationum quae in messe
multa et deserta operarium Ecclesiae in Domino exercere possint,
Accesserunt ex Yrbe nostri Serenissimo Regi bene grati, de quorum
profectu in hoc Pragensi collegio magna sperare possumus, diuina ilHs
gratia fauente, quod et ipsi praeclare de multis mereri et uelle, et
posse uideantur^ De statu Bauariae uestrae plura et ingratiora quam
ueHm audio ^. pergit mundus aduersus Christum et sponsam eius nihil
non moHri , habetque paratos iam pseudoprophetas , qui defendant
omnem innouationem et mutationem in ReHgione. Tempori conceden-
dum putamus et paci studere voHimus, nobis omnia permittentes,
Ecclesiae authoritatem detrahentes, suumque Christo decus et honorem
adimentes. Jta curantur temporaHa, ut spiritaHa postremum semper
locum habeant, et frigidissime tractentur. Sed iam locus non est haec
nostra mala deplorandi, quae utinam non indies augeat Sathan, cum
sine pastore passim oues aberrant ^ et noHmt inteHigere , Sit v n u s
pastor et vnum ouile^. Rogemus dominum lESVM pro hisce
tantis maHs tum depeHendis, tum superandis. DepeHentur uirtute et
' Primi Socii Pragam missi quae nomina habeant, quos gradus academicos
assecuti sint , quod litterarum genus tradere possint etc. , ab Ignatio exponitur in
litteris commendatitiis Ronia 25. lanuarii 1556 datis et potissimum in ninformatione",
quam Ignatius litteris suis 12. Februarii 1556 ad Ferdinandum regem missis ad-
iunxit; in quibus litteris scribit: ,Hos ergo duodecim offero V. M., de quibus unum
dicam , quod non tantum labore et industria sed sanguine etiam et vita sua ani-
marum, ad quas mittuntur, salutem iuvare omnes expetunt" (Epistulas illas et „in-
formationeni" [nunc primum editam] vide in ^Cartas de San Ignacio" VI, 446. 452
ad 454). „Roma profecti", scribit Orlandinus , ,quod et quadragenarium agebatur
ieiunium, ac fere pedites ibant, plurimum exbausere incommodum, praesertim in Ger-
maniae terris. . . Homines passim , vbi cateruam illam aduenarum non satis noto
cernebant habitu , Eremitas , Monachos , Papistas , alijsque id genus nominibus per
ludibrium appellabant, haud sine minis. . . Itaque pessirae affectis, prostratisque
viribus Vicnnam inclinato ieiunio peruenere" (1. c. 1. 16, n. 19. 20). Cf. etiam
Schmidl 1. c. I, 85—88 et lo. Flor. Hammerschmid , Prodromus gloriae Pragenae
(Pragae 1717) p. 86.
- Vere anni 1556 ordines Bavariae (npraelatis" exceptis) Albertum V. pecuniae
iiiopia laborantem eo adduxerunt, ut 31. Martii famosam iilam faceret „declara-
tionem", cuius summa haec fere erat: Se, usque dum controversiae religionis com-
positae essent, eos non puniturum, qui sacram communionem sub utraque specie
sumerent vel ministrarent , secluso tamen unius speciei contemptu, vel qui valetu-
dinis servandae vel familiae alendac gratia diebus esurialibus carues numducarent ;
acturum se etiam cum episcopis , ut ipsi quoque eadem impune fieri paterentur.
Attamen (quod bene notandum e.st) Albertus diserte edixit ea ita iutellegenda non
esse , ac si ipse subditis suis haec concedere atque ita agendi facultatem tribuere
vellet; hoc enim sui non esse muneris {Knbpfler I. c. p. 19—23).
3 Cf. Marc. 6, 34. 1 Petr. 2, 25 etc. ■• lo. 10, 16.
Braun sberger , Canisii Epistiilae et Acta. I. 39
610 200. Gotefridius [?] Can. 11. Maii 1556. 201. Can. Scribonio. Ante 18. Maii 1556.
fortitudine illoriim , quibus commissus est in Ecclesia magistratus.
Superabuntur patientia et constantia, quum in medio nationis
prauae^ lioc peccatorum nostrorum flagellum diuinitus immissum
agnoscimus et humilibus animis tolleramus. Ego si quid unquam tuo
nomine potero, perlubens efficiam duce Christo, qui humanitatem tuam
et uxorem chariss. incolumem diu conseruet. Hic breui responsum
ut spero, aliquod accipiam, et tuam de rebus nostris sententiam sequar,
vt collegij huius Jngolstadiensis principium tuae prudentiae consilio
et iuditio prouehatur. Pragae 25 Aprilis 1556.
Seruus in Christo Pet. Canisius.
t Amiciss. Domino Henrico Schvveickhert [sic], Jllustrissimi Ducis
Bauariensis Secretario et Patrono bene merito. Monachij.
Inscriptioni epistulae manu anticjua adnotatum est: ^Praes: 11. Maij 1556 Jm
hailprunnen. Nro 14."
200.
MARTEVUS GOTEFRIDIUS [?] 2 S. J.
CANISIO.
Vieima 11. Maii 1556.
Ex Gothein 1. c. p. 725 et 794, n. 77: qui scribit se ex „Koln Arch." ea
hausisse.
In his litteris „hricht" , inquit Gothein, „die Klaye los , dass die
protestantischen Prediger, con denen in Wien selhst die alte Kirche offen
hefehdet werde, sich des Schutzes Maximilians erfrenen".
201.
CANISIUS
HEXRICO SCRIBOXIO,
administratori pragensi.
Praga mense Maio (aiite 18. 3Iaii) 1556.
Ex opere ^lednani a dopisy" etc. , a Cl. Borovij edito (cf. supra p. 599) , qui
in archivo capituli metropolitani pragensis epistulae exemphim repperit ab ipso Scri-
honio anno 1564 ex autographo Canisii descriptum.
De aere alieno solvendo, qnod in aedificando collegio confiatitm erat. De catechisnm.
Fax Christi nobiscum aeterna! Reverende Domine praeposite!
rationes dati et expensi, de quibus saepe actum est, ad manum esse
> Phil. 2, 15.
- Gothein: ^Stevord". Nomine „Stevordiani" Martinus Gotefridius designari
iolebat; praeter hunc autem sub id tempus in coUegio viennensi degebat etiam
„Guilielmus Stephordianus" . Vide supra p. 366^ 451. 414.
202. Canisius S. Ignatio. 17. Maii 1556. 611
percupio, quia nunc de solvendis debitis serio agitur. Itaque Thomae
curam hanc demandari velim, ut quam primum colligat, et in promp-
tum [sic]^ habeat omnia, ne sit nobis in mora — — de Catechismis
etiam subduci rationes posse puto i.
(juando haec epistula data sit, ex litteris Scribonii 12. Augusti 1564 datis
cognoscitur, in quibus refertnr Canisium et ^Wismarum" [i. e. Ursmarum Goisso-
nium] rectorem Ferdinando regi pecuniae in collegii aedilicationem impensae [Pragae]
rationem reddere debuisse ^. Ferdinandus mense Maio Pragae fuit et 20. Maii iterum
Yiennam advenit ^
202.
CANISIUS
SA^CTO lOXATIO.
Pra^a 17. Maii 1556.
Ex apographo, quod circiter annum 1865 a Boero ex archetj^po (Canisius
.solum subscripsit) in cod. „Epistt. B. Petri Canisii I." p. 204 posito descriptum et
postea cum eodem archetypo collatum est.
Versio latina, saeculo XVII. vel XVIII. scripta, exstat in cod. monac. ,Lat.
1606" f. 84^—85''; sed in ea versione pars epistulae postrema omissa est; multa
etiam nonnihil immutata et aliqua amplificata sunt; nec sine aliqua veritatis specie
quis dixerit Canisium ipsum tum latinam hanc epistulam Romam misisse tum ita-
licam illam, diversis tamen viis, quo certior esset ad Ignatium perventura , quae
eum scire volebat ^.
Epistulae italicae particulam edidit Boero , Canisio p. 137, particulam latinae
Pijthon 1. c. p. 109, aliquas epistulae latinae partes, germanice versas, Riess 1. c.
p. 138—139; cf. etiam Jaussen 1. c. IV, 401.
Pragae in collegio parando magnuni aes alienum contractum esse ; regem et
archiducem velle quideni pecuniam suppeditare , sed non posse. Se ad arcliidueem
saepe e suggestu dixisse et aulae hene satisfecisse. Quid Utraquistae pragenses de
Canisio et ceteris lesuitis sentiant. Se ex monasterio Oijbin multa Pragam trans-
fidisse; regem monasterii administrationem Zittaviensihus iradere veJle. Quantam e.r
eo jjecuniam collegium pragense accepturum sit. Eius rei facultatem per Ignatium
" Sic ; sed legendum esse videtur: promptn.
' Haec ostendunt in usum iuventutis pragensis catechismos canisianos eraptos
esse, sive Canisius ,Summam doctrinae cliristianae" significet sive catechismum
suum minimum (de quo supra p. 592 ^).
2 Borovn 1. c. 8 Stiilin 1. c. p. 893.
* Attamen lioc valde probabile esse non videtur. Certe sermo latinus in hac
epistula comparet haud ita politus, ac suspicari licet interpretem aut italicae linguae
imperitiorem fuisse aut apograpluim italicum ante oculos habuisse vitiosum ; v. g.
ubi epistula italica habet Bohemum ([uendam , qui sacerdotem sacrilege invaserat.
ex ecclesia oductum esse per „il nostro Gasparo servendo alhi messa e un altro
vecchio", in latina epistuhi solus Casparus eum expulisse refertur „partim minis.
partim regis interposita auctoritate" ; ac si interpres legisset: ,il nostro Gasparo
servendosi di minaccie e dell' autoritii regia." Latinae huius epistulae vel ver-
sionis particulae aliquae ex apographn a P. Flor. Ries>: circiter a. 1862 Monachii
confecto subiungentur.
39*
612 202. Canisius S. Ignatio.
a pontifice jjetendam esse. Socios pragenses in magna. rerion inopia gaadio et spe
almndare. Qua ratione schola incipienda esse videatur. Canisinm et aliuin Socie-
tatis sacerdotem sacrilege imjjeditos esse. De amicis.
Pax Christi. Molto Reverendo in Christo Padre niio.
Sono adesso due niesi, che io partendo da Vienna scrissi alhi
R. P. V. ultimamente , massime circa le cose d' Ingolstadio et dello
stato presente di Vienna. Et perche tra questo tempo non ho scritto
poi cosa alcuna, chiedo umihnente perdono della grande neghgenza
in scrivere ogni mese almanco una volta, secondo 1' ordine datomi
da R. P. V.
Or prima per dire con poche parole quel che mi ricordero et che
paia piu notabile circa quello che e accaduto dopo 1' arrivata mia
in Praga, et innanzi che giungessero li fratelli. Sappia V. R. P.
ch'io trovai qui molti debiti contratti per la fabbrica; et era ben
necessario di apparecchiar molte cose in casa per li nostri fratelh.
Et tutto questo insin' a qui si fa con gran difficolta^, massime non
giovando la commissione del Serenissimo Re^ et dell' illustrissimo
Archiduca, ]i quaH ci vogliono ogni bene, ma eseguire non possono
cio e di prestarci denari in usum hujus collegii ^. Et cosi insin' a qui
non hauemo altro se non grandi promesse, et in effetto niente di
denari, etiam pel vitto quotidiano et per le vesti nuove et per altre
cose necessarie tanto per ]a fabbrica, quanto per la casa *. Di modo
Pax Christi. Admodum reverende in Christo pater.
lam duo menses transierunt, ex quo discedens Vienna postremas ad R. P. V.
litteras dedi, quibus inprimis de rebus ingolstadiensibus ac de praesenti Viennen-
sium condicione rettuli. Et quia postea nihil litterarum misi, demisso animo R. P. V.
oro, ut gravem hanc neglegeutiam ignoscat; minimum semel enim singulis men-
sibus R. P. V. scribere iussus eram.
lam ut de iis, quae acciderunt postquam Pragam ego adveni et antequam
fratres eo pervenissent, paucis ea referam, quae mihi in memoriam redibunt et
memoratu digniora videbuntur, sciat R. P. V., me hic multa debita invenisse aedifi-
cando contracta ; ac valde necessarium erat , in fratrum usus multa domi parare.
Quae omnia usque adhuc magnis difficultatibus obstructa sunt S iisque ideo ma-
xime, quia serenissimi regis - et illustrissimi archiducis mandatis parum iuvamur ; hi
enim, licet erga nos optime atfecti sint, nequeunt tamen ullo modo efficere, ut pe-
cuniae in usum huius collegii expendendae nobis praesto sint '. Itaque usque adhuc
nil accepimus nisi magnas pollicitationes; pecunias autem nuUas habemus, neque eas
quidem, quas in victum cotidianum et in vestes novas et in cetera tum aedificationi
tum domui necessaria expeidere oporteret *. Mutuari igitur nos pecunias necesse
' Epistula latina: „Quae tamen difficulter irapetrari poterunt, iis negligentibus
quorum esset maxime rem nostram promovere. Serenissimus Rex" etc.
- Ferdinandus rex tunc Pragae morabatur; vide supra p. 611.
* Ferdinando saepissime pecunia deerat: vectigalium maior pars oppignerata
erat ; belhx turcica , castrorum hungaricorum praesidia , tributa imperatori turcicu
facienda etc. pecunias imniensas devorab»nt {Alf. Huher, Geschichte Osterreich.s
1. c. p. 201—203).
■• Dominicanis patribus bona sua, quae extra monasterium habebant, integra
17. Maii 1556. 613
che siamo sforzati di pigliar denari ad imprestito insin' a tanto che
Sua Maesta concluda o determini, siccome ha promesso di fare in-
nanzi la sua partita, la quale sara prestissima, et di farci padroni di
tutti li beni di quell" altro monasterio Oibenense , il quale con tutte
le sue entrate s" incorporera a questo Collegio. Et cosi io sono sfor-
zato in questa necessita di cercare di qua et di la denari, e di fare
spesso istanza appresso Sua Maesta et ricorrere a diversi. II Signore
mi dia ]a pazienza del R. P. Pietro Codacio felicis memoriae ^.
Quanto alli miei esercizi della quaresima passata, sono arrivato
qm a buon tempo per predicare all' Illustrissimo Arciduca^, il quale
subito mi richiese per questo ufficio, anchorche inanzi hauessi un' altro
predicatore ^ alle feste et a qualche giorno della settimana. Et per le
frequenti prediche sono stato impedito di sentire confessioni di molti
a questa pasqua; avendo etiam una volta di predicare in latino il
giovedi santo ^. Benedetto Dio , che ci ha dato la grazia sua per
contentare li Signori della Corte. Et credo che molto piii I' Illustris-
simo Arciduca et altri che desideravano sentirmi. Spesse volte ho
sentito, che li piii perversi giudicavano a questo modo : il Dottor Ca-
nisio conosce la verita, ma non vuole esplicarla et confessarla libera-
mente ^. Et cosi, credo, giudicano tutti questi delli Gesuiti, riputando-
est, dum rex decernat vel constituat (sicut se ante profectionera suam constituturum
promisit; proficiscetur autem proxime), et omnia bona alterius illius monasterii oibi-
nensis nobis assignet; quod cum omni suo reditu collegio huic attribuetur. Itaque
in hac necessitate variis locis nuramos conquirere cogor, regiacque maiestati saepe
instare et ad diversos confugere. Dominus patientiam illam mihi tribuat, qua
R. P. Petrus Codacius foelicis memoriae pollebat '.
Ad labores quod attinet, quos per quadragesimam obii , sat mature huc ad-
vectus sum , ut coram illustrissimo archiduce contionari possem ^ ; qui licet antea
alterum habuerit contionatorem ^, statim a me petiit, ut id officium tum sacris,
tum aliquot singularum hebdomadarum diebus sibi praestarera. Ac contionum
multitudine a multorum confessionibus hoc paschatis tempore excipiendis impe-
ditus sum; unus etiam sermo latinus e suggestu mihi habendus fuit feria quinta
in coena domini *. Deo grates agantur , quo adiuvante aulicis hisce satisfacere
potui; et multo etiam magis me illustrissimo archiduci aliisque satisfecisse ex-
istimo, qui audire me voluerant. Saepe audivi, maxime perversos ita sentire:
Doctor Canisius veram religionem novit quidem, sed proferre non vult nec libere
profiteri *. Atque ita illos omnes de lesuitis existimare puto : doctos et doctrinis
manserunt. Immo et rex eorum reditum auxit, et Canisius in monasterio S. Agnetis,
antequam patres immigrarent, regis sumptibus cellas aptandas et novas aliquot
exstruendas curavit {Schmidl 1. c. I, 81).
' Is domus professorum roraanae primus ^procurator" et quasi parens fuerat;
cf. supra p. 306-.
2 Anno 1556 ^Quadragesima" die 19. Februarii incepta est.
* Epistula latina: ^Ecclesiasten non vulgarera."
* Die 2. Aprilis.
^ Epistula latina: „Fatentur ultro Doctorem Canisium agnoscere veritatem,
sed metu. Pontificis gratia excidendi, noUe amplecti.
Ql^ 202. Canisius S. Ignatio.
ci per tlotti et fondati nelle cose sacre ^, ma volendoci male, perche
li paremo troppo fedeli alla Sede Apostolica et inimici delle novitii.
Pur questi Hussiti molto ci temono, et quanto manco sono fondati
nella verita , tanto piii aborriscono questo Collegio, il quale da graii
consolazione a tutti li cattolici ^.
Item in questa quaresima sono andato a quell' altro monasterio
Oibinense, et hauendo la commissione Kegale ho trasferito di la molte
cose utili per \a chiesa, per la libraria^ et per la casa: ancorche
quel grandissimo et ricchissimo monasterio majori ex parte sia spo-
gliato " et ora raalamente inhabitato dalli secolari et donne. Ora Sua
Maesta vuole che noi in questo modo godiamo delli beni del detto
monasterio, non come amministratori, ma come recettori di una certa
somma di denari, la quale summa da pagarsi ogni anno si obliga
una citta la piii vicina a quel monastero ^ , promettendo darci mille
et quattrocento taleri^ senza dispesa nostra. Et cosi Sua Maesta
vuole concedere a questa citta 1' amministrazione di tutti li beni del
sacris ' bene instructos nos ducunt , sed male nobis volunt , quia sedi apostolicae
nimis addicti et rebus novis inimici esse iis videmur. Verumtamen Hussitae isti
valde nos timent, et quo minus in veritate nituntur , eo magis ab hoc coUegio ab-
horrescunt, quod catholicis omnibus magno est solacio -.
Hac quadragesima etiam monasterium illud oibinense adii et regis iussu multa
ex eo huc transtuli , ecclesiae , bibliothecae ^, domui usui futura ; quamquam am-
plissimi et ditissimi huius monasterii maior pars exspoliata est" et ab hominibus
saecularibus et mulieribus male incolitur. Yult autem rex nos monasterii illius
bonis uti non administrando , sed ita, ut certam pecuniam accipiamus, cuius solu-
tionem urbs monasterio maxime vicina in se suscipit ■• ; promittunt cives , se mille
quadringentos taleros ^ singulis anuis absque nostro impendio nobis daturos. Rex
igitur omnia illius monasterii bona civitati illi ad certos annos vult tradere admini-
" ancorche la maggior parte di quel grandissimo et ricchissimo monasterio
majori ex parte sia spogliato apoc/r.
' Epistula latina: ^Existimant lesuitas oiunes prophanis ct sacris literis ap-
prime imbutos."
- Epistula hitina: Jdcirco Hussitis non parum advcntus noster displicet, et
quo minus, errorum suorum conscii , fluctuanti haeresi et paulo post ut speramus
expiraturae confidunt , tanto magis collegium nostrum oderunt , quod non parvo est
huius loci catholicis solatio et calcar ad rem catholicam diu iam calcatam streuue
promovendam."
3 Alteram bibliothecae oybinensis partem postea a 1'. Hurtado Perez S. J. Pragam
translatam esse postea videbimus. Complures libri oybinenses saeculo XVIII. Pragae
ex bibliotheca collegii clementini in caesaream translati sunt ibique adhuc exstant;
quorum aliqui recensentur a Feschcck, Colestiner des Oybins p. 26—27.
•• Zittavia sive Zittau, quae nunc regni saxonici urbs est.
* Achillcn Finnittius Gusser, medicus augustanus (f 1577) in ^Annalibus" suis
augustanis refert anno 1560 ,unciales Taleros" et taleros argenteos, quos Carolus V.
ante decem annos in usum induxerit, abolitos esse ; atque hos 18, illos 17 bacios
aequasso (Batzen = 11—12 nummi [^Pfennige"] germanici = 14—15 „centimes").
Epi.stula latina: ^mille quadringentos Philippicos". Cf. Schmidl 1. c. I, 92.
17. Maii 1556. 615
detto monasterio a certi anni: di modo che essi avranno la cura di
esiggere debiti, di coltivare li territori, di edificare le case ecc. ^ Et
tutto questo si fa per nostra comodita, essendo quello monasterio
tanto lontano, et perche sarebbe una fatica insopportabile , massime
in questi luoghi et tempi, di governare con le nostre spese tutto
quello che appartiene al detto monasterio. Ora tuttavia sollecitiamo,
che questa convenzione per 1' autorita del Serenissimo Re sia espedita
insieme con la supplica, la quale si mandera a Sua Santita per aver
la dispensa circa 1' incorporazione di quel monastero in questo Col-
legio Praghense. Et perche mi pare aver sentito dalla bocca del
R. P. Natale ^, che sia tanto applicar una cosa alla Compagnia, quanto
alla Sedia Apostolica "^, spero che in queste faccende et procure io son
fuora d' ogni pericolo della coscienza , ancorache innanzi la dispensa
sia fatta questa incorporazione Reale per 1' autorita della Maesta
Regia , la quale sono tanti anni che ha governato per un Capitanio ^
quel monastero et applicato li beni alla camera Boemica. Ora Sua
Maesta si contenta, che per mezzo della R. P, V. cerchiamo la dis-
pensa di Sua Santita, che quelli beni in perpetuo siano incorporati a
questo Collegio, Pur temo che Sua Maesta avendo tanto qui da far
et stando tanto poco tempo in Praga, perche molto festina alla Dieta
imperiale et Ratisbonense , non potra per adesso espedire del tutto
stranda, ita ut ipsorum sit, clebita exigere, agros colere, construere quae construenda
erunt etc. * Atque haec omnia nostrae utilitatis et commoditatis gratia fiunt ; monaste-
rium enim iliud longissime a nobis distat, et labor foret intolerabilis, hisce praesertim
locis et temporibus, nostris impensis colere et curare, quaecunque ad monasterium
illud pertinent. Nunc assidue urgemus, ut pactum hoc serenissimi regis auctoritate
ad summum pontificem mittatur una cum libello supplici , quo facultas petitur mo-
nasterii illius collegio pragensi attribuendi. Et quia ex R. P. Natali audivisse mihi
videor -, idem esse Societati aliquid attribuere ac sedi apostolicae dare ^, me in ne-
gotiis hisce et pactionibus ab omni conscientiae periculo immunem fore spero, etiamsi
reapse auctoritate regia bona illa nobis attributa sint, antequam pontifex dispen-
sasset. Ex multis annis per centurionem quendam rex monasterium illud admini-
stravit eiusque bona camerae bohemicae attribuit *. Nunc autem ei placet nos per
R. P. V. a summo pontifice dispensationem petere, qua bona illa collegio huic in
perpetuum attribuantur. Attamen timeo, ut rex, phirimis hic occupationibus distentus
et per brevissimura tempus Pragae mansurus — valde enim festinat ad comitia
imperii Ratisbonae habenda — hoc negotium nunc absolvere possit, quod in collegio
' Epistula latina: „exigere debita, locare subditos, agros colere et pro arbitrio
rem oeconomicam administrare".
- Epistula latina: „Et quoniam ex Pat. Natale coram intellexi, quae appli-
cantur auctoritate saecularis Principis nostrae Societati, perinde se habere, ac si
sedi Apostolicae adjudicata fuissent."
^ Hoc certe haud ita plane est dictum ; quod accuratius explicare longum est.
Ceterum quid iuris ac potestatis Ferdinandus in monasterio illo, a Carolo IV. im-
peratore et Bohemiae rege olim condito, habuerit, nunc exacte definire difficile fuerit.
Ceterum vide, quae infra scribentur in epistula Canisii 11. lunii 1556 data.
■* Ferdinundus inde ab a. 1551 id fecit, opera utens lacobi de Haag ^capitanei".
Vide infra, epistulam 11. lunii 1556 ad S. Ignatium datam.
616 202. Caiiisius S. Ignatio.
questo negozio, cioe di dotare et fondare questo Collegio. Non man-
chero" pur della parte nostra di sollecitare quanto sara piu possibile,
et cosi circa li debiti gia fatti nella fabbrica, li quali potessino arri-
vare a mille fiorini ^.
Quanto all' arrivo delli carissimi fratelli, il"' quale e stato a 21. di
aprile ^, vero e che loro hanno avuto materia et occasione di esercitare
la pazienza ^ : prima, avendo lasciate le vesti et anchora fatto debiti
in Vienna * ; secondo, trovando qui nel monasterio anchora li Frati di
S. Domenico, H quali anchora non sono usciti, benche il Re li habbia
di cio ammoniti et avvisati con la propria bocca ^ : terzio [?] % non
trovando recapito di letti*^ et massime di denari, siccome ho detto di
nostro dotando et constituendo versatur. Nec tamen nos omittemus rem urgere,
quantum poterimus, ac solvendo quoque aeri alieno instare, quod in aedificando iam
conflatum est et ad mille ferme florenos pertingit '.
Quod ad carissimorum fratrum adventum attinet — advenerunt 21. Aprilis ^ —
copia sane et occasio patientiae exercendae ipsis non defuerunt ^ ; primo enim Viennae
vestes reliquerunt et aes alienum denuo coutraxerunt * ; secundo, in monasterio lioc
fratres dominicanos invenerunt; qui nondum emigraverunt , licet rex eos appella-
verit et coram cohortatus sit '" ; tertio, nec lectulos liic invenerunt ^, neque etiam pe-
cuniam ; quod iam ante rettuli. Ideo multis diebus nemo eorum domo egredi potuit
Sic; mancliera? *> la apogr. " Sic apogr ; tertio .?
' 1000 floreni rhenenses ferme = 1715 ^Mark" vel 2140 ^Francs".
- Hunc diem et Orlandinus (I. c. 1. 16, n. 20) et P. Georgius Crugerins S. J.
pragensis (Sacri Pulveres mensis Aprilis [Litoraisslii 1669] p. 119) habent. Schmidl
1. c. I, 81 scribit 18. Apriiis et Socios advenisse, et Canisium monasterii cleraentini
„plenam possessionem adiisse", atque ideo diem illum „Fundationis titulo celebrari".
Prius certe falsum est.
* Epistula latina: ... „21 Aprilis appulerunt, adversis casibus non paucis
in via exercitati, puto ut fortiori animo, jam ad dura eruditi, similia hic perferreut."
* Superest pars epistulae hispanicae , inscriptione carentis (primum edita in
„Cartas de San Ignacio" VI, 155 — 158), in qua Polancus refert Socios pragensi
collegio destinatos Romae viaticum, quod Ferdinandus rex iis suppeditare voluisset,
frustra exspectasse, ideoque se ab amicis romanis 110 ducatos mutuos sumpsisse.
. Epistula Polanci P. Nicolao Lanoio, coUegii viennensis rectori, inscripta esse videtur
vel P. loanni Victoriae hispano (qui Viennae annis 1558—1562 rector fuit) , non
vero Canisio ; huic enira Polancus hispanice scribere non solebat ; ac Canisius certe
in hac epistula aliquid rescripsisset , vel saltem significasset se litteras iHas ac-
cepisse.
■' „Sohim . . . aream monasterii potissimam partcm desolati et rudera exigua
Clementini templi vcl potius capitularis sacelli . . . superiores Praedicatoriae fa-
miliae . . . Patri Petro Canisio cesserunt." Aliqui eius ordinis fratres in monasterio
S. Clementis habitaverunt usque ad a. 1562, quo Fr. Fridericus Borzekowsky, prior
postremus, totum aedificium Societati tradidit. Ita quidem Hammerschmid 1. c.
p. 85. 86. Schmidl vero 1. c. I, 81 refert: Auno 1556 patres illos „non modo vo-
lentes, sed et laetos ad S. Agnetis Coenobium properasse, idque ipsum una omnes
suis testatos esse chirographis, quae Canisius, in futurum providens, dari sibi po-
stularat."
'"' Epi^tula latina: „coguntur hic dc nocte absque lecticis huiiii cubare".
17. Maii 1556. 617
sopra. Onde per molti giorni nissuno lia potuto uscire fuora per
mancamento delle vesti, le quali ora si fanno di nuovo, perclie il
P. Lanoy ci scrive di volere ritenere le altre gia fatte per li suoi.
Pur con tutto questo ci troviamo allegri nel Signore, non dubitando
della divina providenza et bonta ^, la quale ha commosso alcuni Signori
di mandarci vino et cervosa, carne et pesci. Non si sente nissuno''
rumore , come innanzi temevamo , per la venuta delli nostri ^, et per
molte ragioni ci confidiamo nel Signore d' hauere una scuola molto
principale et eccellente in questo regno, siccome molti ci promettono,
offerendo anco i loro figliuoli et volendoli mandare di lontano, avendo
in gran conto questi nuovi dottori et maestri di Sua Maesta, venuti
tanto di lontano etc. Faccia Iddio che tutti rispondano all' espetta-
zione di questa venuta. Per molti rispetti ^ ci e parso piii conveniente
et al proposito di cominciar questa scuola dalle classi piu basse, non
dubitando che la V. R. cosi consigliarebbe, vedendo qui la disposizione
degli uditori tanto poco et malissimo fondati et molto lontani dall'
istituto di questa scuola *. Item li libri tuttavia ci mancano tanto per
ob vestium defectum ; quae nunc de integro conficiuntur ; P. Lanoius enim nobis
scribit , se eas , quae iam factae sint , in suorum usum retinere velle. Verum etsi
haec ita suut, laeti tamen sumus in domino, uil dubitantes de providentia et boni-
tate Dei '; quo auctore proceres quidam vinum, cerevisiam, carnes, pisces nobis mise-
runt. Rumores , quos ante timebamus , adventu nostrorum excitati non sunt -, ac
multis de causis in domino confidimus, scholam in boc regno nobis fore valde prae-
cipuam et eximiam ; quod multi nobis promittunt, filios nobis oflferentes atque etiam
e longinquo ad nos mittere parati ; permagni enim novos hos doctores ot magistros
regios faciunt , qui e tam dissitis regionibus huc venerint etc. Efficiat Deus , ut
nemo eorum spem fallat, quae eorum adventu excitata est. Nobis multas ob causas^
melius et utilius visura est, hanc scholam ab inferioribus classibus incohare, nec
dubitamus, quin reverentia vestra ideni nobis suasura esset, si videret, quani rudes
sint hi auditores quamque male instructi ac longe distantes ab huius scholae ratione
atque instituto ^. Accedit, quod libros nondum accepimus et nobis et auditoribus
nissmo apogr.
' Epistula latina: ,.In tantis rei domesticae angustiis hihires in Domino vi-
vimus, semper freti illius providentia, qui coeli pascit volucres, et liha agri induit
decore."
^ Vide relationem de Sociorum adventu ab Hussita quodam scriptam apud
Sclunidl 1. c. I, 102.
* Epistula latina: „post longam hac super re habitam inter nos disceptationem".
^ S. Ignatius Eomae 12. Februarii 1556 Sociis Pragam profecturis copiosam
dedit institutionem italice scriptam ; in qua etiam haec constituit: „Se vi sara dis-
posizione di uditori, leggano le cose della teologia scohistica. . . Potra farsi una
lezione di S. Scrittura .... Vedasi se sara a proposito una lezione di casi morali.
Delle scuole pare che per adesso basterebbero tre; una per li mediocri che inten-
dessero il maestro in latino ; un' altra per li piii provetti dove si leggesse rettorica
e libri maggiori; e la terza dove si leggesse il greco e 1' ebreo. . . Per li minimi pcr
adesso non pare che si diano maestri , ne classe" (Tota institutio primum edita est
in ,Cartas de San Ignacio" VI, 455—464. 137—155).
()13 202. Canisius S. Ignatio.
noi, conie anche per li uditori ^ Et questi Signori et Patroni nostri
avrebbeno grande dispiacere vedendo tanto poca gentc venire alla
scliola, se attendessimo solamente alle classi piii grandi. Sua Maesta
non ci lia dato , come speravamo ct desideravamo , il suo aiuto et
favore a pubblicare questa scuola^; ma si mostra piii contenta che
cominciamo con quanta si potra modestia et humilta, per non movere
questi cervelli delhi citta et Universita Praghense, la quale ogni di
piii procede per via delli heretici''^,
Credo che V. R. sapra per altre lettere delli nostri, sicome alla
domenica , otto di sono * , quando io celebrava nell' altare maggiore,
mi salutarono con una pietra ^ gittata per la finestra. Et dopo nella
festa deir Ascensione ^ , stando il P. Cornelio '^ alla messa dopo la
consecrazione , venne un Boemo a lui, parlandogli con parole male,
et reprehendendolo quasi per la sua idolatria, et al fine levo la mano
necessarios ^ Dominis autem his ac patronis nostris valde displiceret, si tam paucos
scholara frequentantes viderent; venirent autem valde pauci, si solis superioribus
classibus operam navaremus. Regis auxilium et favorem exspectabamus et exopta-
bamus ad scholam hanc Bohemis promulgandam et indicendam; at spes nos fefellit - ;
praeoptat enim rex , ut nos quam maxima cum modestia et demissione incipiamus,
ne civium istorum atque academiae pragensis irani concitcmus; quae in dies magis
in via haereticorum amplius progreditur ^.
Puto nostros reverentiae vestrae iam scripsisse, me octo abhinc dies, dominica
die * in altari summo missae sacrificium offerentem , lapide ^ salutatmn esse per
fenestram iacto. Postea, die festo ascensionis domini ^, ad P. Cornelium " sacrum
facientem, consecratione peracta Bohemus quidam accessit, contumelias in eum dixit,
obiurgavit, tamquam idololatriam perpetrantem , manura denique sustulit, ut eum
" heresici apogr.
1 Multos quidem libros, etiara hebraicos, Socii pragenses Roraae collegerant;
sed Ignatius volebat eos, Dei providentiae confidentes, solum libellum „De iraitatione
Christi" secum asportare. Quae copiosius enarrantur a Sclimidl I. c. I, 87.
^ Epistula latina: „Ma. sua ut exspectabamus fore, nondum publicas scholas
nobis aperuit." Quod Biess (I. c. p. 139) vertit : „Wie wir voraussahen, liat Seine
Majestiit uns noch keine offentlichen Schulen iibergeben."
^ Attaraen Scribonius praepositus et capitulura raetropolitanae ecclesiae pra-
gensis 4. lulii 1556 omnibus contionatoribus urbis pragensis mandarunt, ut proxiraa
die dominica e suggestu ludura Societatis 8. lulii aperienduni fidelibus indicerent et
commendarent. Mandatum hoc primum in lucem emissum est a Pachtler I. c. I,
150; exstat etiara in „Cartas de San Ignacio" VI, 642 — 643. Orlandinus, Cruge-
rius, Schmidl ludum 7. lulii apertum esse scribunt.
•* 10. Maii. ' Epistula latina: ^praegrandi lapide".
* 14. Maii. Epistula latina : „pridie Ascensionis Domini".
■^ De P. Cornelio Brogelmanno v. supra p. 272 ', et instructionem peculiarera,
quam S. Ignatius Pragam profccturo dedit, in ^Cartas" VI, 4G2 — 463. 153. Ei offi-
cium „ministri et confessarii domus" Pragae obtigisse refert P. Georgius Variis
(Ware) S. J. (Anglus, ex dioecesi roffensi ortus , f Pragae anno 1582; De Backer
I. c. III, 1487) in * ^Historia fundationis Collegii Pragensis", cuius unum tantum
superest folium, in bibliotheca universitatis pragensis, Cod. „1. Al".
17. Maii 1556. 619
per dargli uii piigno , et a batterlo , dicendo in lingua Boema , Non
mihi respondes? Et Iddio pur diede la sua grazia: clie il nostro
Gasparo servendo alla messa ^ et un altro vecchio ritirassero quell'
uomo dair altare et il menassero raurmorando di fuori senza aver
procaduto a cosa alcuna di male. Donde V. R. puo intendere la dis-
posizione della gente, massime essendo tra questi Boemi tanti Piccardi,
Anabattisti, Giudei, Zuingliani, Hussiti et altre sette. Pur hauemo
concluso di cominciar ad aprire la schola circa 1' ottava della SS. Tri-
nita 2, et ^ faranno li suoi principii ^ li RR. dottori Enrico ^ et TiHa ^
insieme col Retore seu Rethorico '^ , li quali facendo le loro orazioni
pugno caederet ac percuteret, bohemice dicens: Non mihi respondes? Sed Deus
nobis adfuit; Gaspar noster, sacerdotis minister ^, et senex quidam hominem ab
altari abstraxerunt et mui-murantem eduxerunt, priusquam mali quicquam executus
esset. Ex his rebus R. V. cognoscere potest, quam male Bohemi hi affecti sint,
inter quos permulti sunt Picarditae , Anabaptistae , Tudaei , Zwingliani , Hussitae,
aliorum haereticorum sectatores. Attamen scholam nostram circiter octavam sanc-
tissimae Trinitatis - primum aperire decrevimus ^ ; ^principia", quae vocant *, sua
reverendi doctores Henricus ° et Tilia ® simul cum rhetore sive rhetorico " facient ;
' Hic „Casparus Conger" a S. Ignatio vocatur in litteris commendaticiis
25. lanuarii 1556 datis, quarum apographum, XVH.' vel XVni. saeculo scriptum,
exstat Viennae in archivo aulae caesareae: Oesterr. Akten, geistl. Archiv, lesuitica
418; cf. „Cartas* VI, 446. Variis scribit (1. c.) ,Casparum Kongum Labacensem
Carniolum" „in postrema" classe collocatum esse.
- Eo anno dies festus sanctissimae Trinitatis fuit 31. Maii.
^ Vide supra p. 618^. ^Ordinem lectionum" cum catalogo librorum explican-
dorum etc. posuit Pachtler 1. c. I, 150 — 152, atque inde transcriptus est in „Caiias"
VI, 643-645.
^ Id est: scholas suas sollemniore disputatione incipient ; quae etiam ^inceptio"
dicebatur.
* P. Henricus Blyssem epistulam ad Romanos et Nicolai Clenardi gramma-
ticam hebraicam expositurus erat {Ordo lertioiudn 1. c). Is anno 1526 Bonna
ortus, P. Leonardo Kesselio auctore a. 1552 Romam in collegium germanicum venit
et ex eo in Societatem transiit („Henricus Blissemius Bonnensis" : *Catalogus collegii
germanici, ad a. 1552, p. 8; cf. supra p. 445 ^). Pragae catecheta ecclesiae metro-
politanae et contionator Ferdinandi archiducis fuit. Collegio pragensi a. 1561 — 1570,
graeciensi 1570—1575, provinciae austriacae Societatis 1578 — 1586 praefuit; obiit
Graecii 24. Aprilis 1586 (Card. Steinhuber I. c. I, 38. Sommervogel 1. c. I, 1550
ad 1551. Fr. Mart. PeJzel , Boehmische, maehrische und schlesische Gelehrte uud
Schriftsteller aus dem Orden der Jesuiten [Prag 1786] p. 1. Georg. Weis S. J.,
Gloria Universitatis Carolo-Ferdinandeae Pragensis [Pragae 1672] p. 110 — 111.
Alfr. Hamij S. J., Galerie illustree de la Compagnie de Jesus I [Paris 1893], n. 42).
® loannes de Tilia (Tilianus, van der Linden) gelrus (Romae doctor theologiae
creatus, mortuus Laureti a. 1559), „porphyrianam Isagogen et Logicam Aristotelis"
ac „Grammaticam Nicolai Clenardi graecam" explicaturus erat, atque etiam aliquid
„ex Mathematicis", „siquidem librorum et auditorum commoditas ita ferret" {Ordo
lectionum I. c. Delplace, L'^tablissement etc. p. 4*).
' ^Magister Guilhelmus" „Iibros ad Herennium", Ciceronis orationem pro Mi-
lone, „Horatium de arte poetica vel simile quiddam" expositurus erat. In ^ordine
lectionum" „Antverpianus", in litteris autem commendaticiis „GeIdrensis" vocatur.
Sunt , qui censeant eum esse Guilielmum illum Brochaeum (von dem Broch , Bro-
(j20 202. Canisius S. Ignatio.
mostreranno bene, come spero, clie non manca niente ex parte siia per
loggere a bastanza nelle loro professioni. Vero e che sarebbero piii
aiutati per questo, se fussino innanzi introdotti et versati in leggere
alcuna cosa pubblicamente. Del P. Tilia si potra haver piii dubbio,
se sara sufficiente a portar questo peso in filosotia et matematica
(perche la scolastica non pare qui niente a proposito) massime lamen-
tandosi egli della debilita sua nella sanita corporale, et hauendo ancho
11 consenso del medico che andasse alli bagni, et cosi almanco avrebbe
da perder un mese. Del resto scrivera difi:usamente il R. P. Rettore ^.
lo raccomando me et tutto questo Collegio alle sante orazioni della
R. P. V. Et secondo che il Re m' ha dato ordine , non mi partiro
di qua insin a tanto che le schole sieno in ordine et le stanze fornite
et li debiti ridotti a qualche buon fine.
Quanto alla fondazione perpetua di questo Collegio, ci rispose il
fedehssimo padrone nostro Vececancellario di Sua Maesta ^ , che sic-
come li nostri in Vienna a poco a poco sono arrivati alla finale riso-
luzione di Sua Maesta per hauer una lettera della perpetua fundazione
quos orationibus suis probaturos esse spero, ex sua quidem parte nil deesse ad suum
litterarum genus sat bene tradendum. Facilius certe haec praestare possent, si
antea ad publicam aliquam scholam habendam instituti et exerciti essent. De patre
quidem Tilia magis dubitari potest, an onus hoc philosophiae et mathematices tra-
dendae ferre possit (scholastica enim theologia huic loco minime convenire videtur),
praesertim cum queratur, se valetudine imbecilliorem esse; atque etiam medico
placuit eum ad aquas proficisci, sicque unius minimum mensis iactura ei facienda
esset. Cetera R. P. Rector copiose exponet '. Ego me totumque hoc collegium
sacris reverendae paternitatis vestrae precibus commendo. Regi ut morem geram,
hinc non discedam, antequam scholae bene constitutae sint et cubicula parata atque
aes alienum ad bonum aliquem termiuum reductuni.
Quod ad stabilem huius collegii constitutionem attinot, regis vicecancellarius -,
qui patronus noster est fidissimus, sic nobis respondit: Sicut viennenses fratres
nostri pedetentim ad diploma regium accipiendum pervenissent, quo reditus collegio
chens) vel Limburgium (quia ex oppido Dolhain-Limbourg vel saltem ex ducatu
limburgensi ortus erat) , qui, anno 1551 Romae in Societatem admissus, „disputa-
tiones de orationis vi ac necessitate" et alia nonnulla conscripsit, Moguntiae theo-
logiam tradidit, anno 1583 Treveris decessit {Delplace 1. c. p. 3*. Carfas VI, 133.
Hommervogel 1. c. II, 194).
* Ursmarus Goisson, Bellomontio (Beaumont, regni belgici oppidum) ortus,
canonicus thuniensis (Thuin) , a. 1556 — 1558 collegii pragensis rector fuit; a. 1565
seminarii romani ^superintendens" constitutus est; a. 1567 dioecesim beneventanani
lustravit; per multos etiam annos Romae eorum, qui ad sacros ordines promovendi
essent, tentaminibus praeerat; Lovanii a. 1578 decessit {Hammerschmid 1. c. p. 103.
Card. Sfeinlnibcr 1. c. I, 822. j)ejpiace 1. c. p. 2*. Franc. Sacchinus S. J., Historiae
Societatis lesu pars tertia [Romae 1649] 1. 1, n. 52; L 3, n. 42. 43; p. 20. 99—100,
ct pars quarta [Romae 1652) 1. 4, n. 151, p. 190). Thunium tunc ad agrum leo-
dienscm pertinebat, et hinc factum esse videtur, ut P. Goisson nonnumquam „Leo-
diensis" dicoretur, v. g. in * „Synopsi cbronologica Rectonim Collegii S. J. Pragae
ad S. Clementem" (1556—1709), quae Viennae in archivo auhie caesareae exstat:
Oesterr. Akten, geistl. Sachen, les. 422. - lacobus lonas.
17. Maii 1556. 621
circa la entrata, che cosi anchora qui bisognaria aspettare un poco.
Et certo mi par che sia molto per adesso hauer impetrato quelli detti
mille et quattrocento daleri. Benche non sappemo anchora quanto
habbiamo di applicar di questa summa alla sustentazione delle tre o
quattro persone ecclesiastiche , le quali secondo 1' ordinazione di Sua
Maesta hanno di stare in quel monasterio Oibinense, siccome scrive-
remo dappoi piii diffusamente.
Speriamo che il dottor Enrico cominciera a predicar in tedesco
alle feste di Pentecosta nella nostra chiesa con la grazia di Cristo.
Dimane si partira di qui il Serenissimo Re per Vienna et alla Dieta ;
et heri mi disse che ci guardassimo quanto fusse possibile di non far
troppe spese, essendo tanta carestia delli denari; dandomi anchora
licentia d' andare in Ingolstadio per aiutar quel Collegio , quando le
cose fussero qui bene conciate. Oggi il Magnifico Vicecancellario ha
menato con seco il R. P. Dottor Gaudano ^ in Vienna, perche Sua R.
qui e stata tre o quattro settimane, et ha guadagnato non poco di
sanita per la grazia di Cristo nostro Signore.
Diro una cosa del detto Vicecancellario, accio sia piu conosciuto
et honorato questo padrone della Compagnia, il quale quasi tutto ha
fatto et fa circa il Collegio di Vienna et questo di Pragha per con-
servar et difendere li nostri. Vedendo egli gran difficulta et dilazione
in espedire le cose nostre appresso di questi Signori, alli quali Sua
Maesta ci ha rimessi, lui ando stesso al principale et dopo anchora
a tutti non solamente facendo istanza per hauer la spedizione pel
perpetuus constitueretur, ita hic quoque aliquantulum exspectandum fore. Mihi sane
multum modo videmur esse assecuti , mille et quadringentis taleris illis impetratis.
Sed nondum cognovimus, quantam illius pecuniae partem in tres quattuorve homines
ecclesiasticos impendere deberemus, quos rex in monasterio illo oibinensi iubet com-
morari; qua de re postea uberius scribemus.
Speramus, doctorem Henricum festo die Pentecostes primum sermonem ger-
manicum in ecclesia nostra Deo iuvante habiturum esse. Cras serenissimus rex
hinc discedet, Viennam et ad comitia profecturus ; is heri mihi dixit, cavendum esse
nobis, quantum fieri posset, a nimia pecuniae impensa facienda, in tantis pecuniae
angustiis; qui etiam mihi concessit, ut rebus huius collegii bene dispositis Ingol-
stadium proficiscerer ad coUegium illud adiuvandum. Hodie magnificus vicecancel-
larius R. P. doctorem Gaudanum • secum Viennam reduxit; qui pater reverendus
per tres quattuorve hebdomades hic degit ac Christo domino nostro iuvante multum
convaluit.
Unum addam de vicecancellario illo, quo magis patronus hic Societatis nostrae
cognoscatur et honoretur, qui quasi cuncta praestitit ac praestat, quae ad fratres
nostros viennenses et pragenses conservandos et defendendos spectant. Is cum res
nostras ab iis, ad quos rex nos remiserat, aegre et admodum lente curari videret,
ipse eum, qui principem inter eos locum tenet, ac postea etiam omnes adiit, nec
solum institit, ut negotium collegii nostri conficeretur, sed et aperte iis dixit ac
' P. Nicolaus Goudanus eo tempore theologiam scholasticam in universitatt
viennensi tradebat {Wuppler 1. c. p. 377).
522 203. S. Ignatius Canisio.
iiostro Collegio, iiia anchora clicendo chiaramente et altrove poi ripe-
tendo, che volesse piii presto lasciare il suo officio, la Corte et il Re
niedesimo, che vedere restar li nostri senza la spedizione circa il Col-
legio. Pensate voi, diceva, che Sua Maestii chiamo qui questi Padri
per morire della fame? et con altre parole anchora li diede buoni
ribbuffi, niente curandosi che li heretici et altri gli vogliono tanto male
etiam per noi altri.
V. R. mi perdonera , s' io sono stato troppo lungo. Li cattolici
Signori di Boemia, essendo stati in questa Boemica Dieta, si mostrano
affezionati a noi altri, et spero che ci manderanno gente per la schoL^.
Non altro, se non che V. R. ci abbia sempre per raccomandati. Ex
Collegio Praghense [slc] apud Sanct. Clementem xvij Maii^ 1556.
Figliolo indigniss. Piedro Canisio.
t Al molto Reverendo Padre mio in Christo il Padre Maestro
Ignatio de Loyola preposito generale della Compagnia de Giesu. Roma.
Epistulae archetypae manu eiusdem temporis adnotatum est: ^Receuuta alli
21 di Giugno."
postea alibi repetiit, malle se officio se abdicare et ab aula et rege ipso discedere,
quam collegii nostri res infectas videre. An existimatis , aiebat , patres hos a rege
huc evocatos esse, ut fame perirent? Aliis quoque verbis eos probe obiurgavit.
nihil moratus, haereticos et alios sibi etiam propter nos esse infensissimos.
R. V. mihi ignoscet, si prolixior fuerim. Bohemiae nobiles catholici, qui com-
itiis his Bohemicis interfuerunt, erga nos bene aflfectos se exhibent ; spero , pueros.
qui schoiam nostram frequentent, ab iis missum iri. Aliud non habeo , nisi quod
R. V. rogo, ut nos semper sibi habeat commendatos. Ex collegio pragensi apud
S. Clementem XVII Maii i 1556.
Filius indignissimus Petrus Canisius.
t Admodum reverendo in Christo patri meo, patri magistro Ignatio de Loyola,
praeposito genorali Societatis lesu. Romae.
203.
SAXCTUS IC^XATIUS
CANISIO.
Roma 7. Iniiii 1556.
Ex ^Cartas de San Ignacio" YI, 492—493; editores usi sunt exemplo , quod
antea in archivo Societatis lesu romano asservabatur ; cf 1. c. p. 281, adnot. 1.
Epistulam eandem edidit liiess 1. c. p. 166 ex exemplo Monachii invento.
Canisinm 2)rimmn liraepositum lyvovincialeni i^er superioreni Germaniam constituif.
Ihesus.
Ignatius de LoyoL^, Societatis Jesu Praepositus Generalis, Dilecto
in Christo Fratri, Doctori Petro Canisio, Sacerdoti ejusdem Socictatis,
Salutem in Domino sempiternam.
' Epist. lat. : JII Maii" ; quod falsum csse ex epistula ipsa j^atefit.
7. Iimii 1556. 623
Quum crescente in dies numero eorum qui nostrum Institutum
sequuntur et Collegiorum quae variis in locis" Societati nostrae fide-
lium erigit devotio, crescat etiam rebus multis providendi [et con-
sequenter administrationis onera dividendi]'' necessitas; visum est in
Domino expedire, ut iis qui sub nostrae Societatis obedientia in regno
Bohemiae, in archiducatu Austriae, in ducatu Bavariae, et in universa
superiori Germania sunt et pro tempore erunt, Praepositum Provin-
cialem, qui seorsim eis praesit, constituamus. Quum igitur de tua
probitate, doctrina et prudentia, quae est in Christo Jesu, plurimum
confidamus, Te Praepositum ' supradictarum regionum cum omni ea
auctoritate quam nobis Apostolica Sedes et Constitutiones nostrae con-
cedunt, instituimus; rogamusque Deum Altissimum, ut ad hoc munus
utiliter ad animarum auxilium et ipsius honorem obeundum gratiam
suam uberem dignetur praestare.
Datum Romae in aedibus Societatis Jesu, VII Idus Junii MDLVI ^
L. t S. Ignatius.
His S. Ignatii litteris in Societate lesu constituta est „provincia Germaniae
superioris", quae, separatis postea ab ea provinciis Austriae, Bohemiae, Rheni supe-
rioris, Bavariae, usque ad suppressionem Societatis anno 1773 factam perstitit et
nostro saeculo in „provincia Germaniae" aliqua ratione revixit. Integram seriem
praepositorum provincialium Germaniae superioris edidit PaclttJer 1. c. I, XV — XVI.
Canisius S. Ignatio rescripsisse videtur Praga sub medium mensem lulium
a. 1556.
Falsa prorsus sunt . quae Gothein scribit de Canisio ab Ignatio , ubi primum
liic praepositorum provincialium officium instituerit, totius Germaniae provinciali
constituto 2. Ignatius primum in Societate praepositum provincialem iam creavit
anno 1546 *, quo Canisius vix noviciatu egressus erat, neque umquam ante saeculum
XIX. tota Germania unica Societatis provincia comprehendebatur. Ignatius, cum
initio Socios germanos ipse i-exisset, anno 1556 simul provincias Germaniae supe-
rioris et Germaniae inferioris constituit iisque Patres Canisium et Bernardum Oli-
verium praeesse voluit *. Si quis vel obiter legerit litteras Ignatii supra positas,
plane intelleget Canisium anno demum 1556 primum ornatum esse praepositi pro-
vincialis potestate eaque in sola superiori Germania fungi iussuni.
" variis locis Riess.
^ Haec ex Riess suppleta sunt; in „Cartas" enim solo librarii vel typographi
vitio omissa esse videntitr, cmn versio hispanica ibidem p. 281 — 282 posita habeat :
y consiguientemente de repartir las cargas del gobierno.
•= te in Praepositum Riess.
1 Vifus Ludovicus a Seckendorf asserit Ignatium anuo 1541 provinciam „Ger-
maniae" constituisse eique Petrum Canisium praefecisse (Commentarius historicus
et apologeticus de Lutheranismo [ed. 2., Lipsiae 1694] I. 3, p. 324). Seckendorfium
sequitur Ranpach I. c. p. 43. Sed anno 1541 Canisius Societatem lesu ne ingressus
quidem erat.
- Ignatius p. 760. » Cartas de San Ignacio I, 397—398.
* Cartas de San lynocio VI, 488. 492—493. Manarcus I. c. p. 38—39. Orlan-
dinus 1. c. I. 16, n. 2.
624 204. S. Ignatius Can. 7.-9. lunii 1556. 205. Can. S. Ignatio. 11. lunii 1556.
d04.
SAXCTUS IGNATIUS
CANISIO.
Roma 7.-9. luuii 1556.
Ex epistula S. Ignatii archetypa, quae est in cod. monac. ^Scriptt. coll.
Ingolst." f. 11.
Ignatii epistula est etiam apud Eaderwn, Can. p. 76—79; Agncolam 1. c. I,
D. 2, n. 26; Menchacam 1. c. p. 557 — 559; Lipowsky 1. c. p. 65 — 67; in ^Cartas de
San Ignacio" VI, 495—496. 290—292.
Jiihet Canisium Inyohfadium 2)roficisci.
S. Ignatius Alherto V. Barariae duci Roma 9. lunil 1556: Se, uhi ducis
litteras acceperit, effecisse, ut Socii, jMntificis henedictione accepta, in Bavariam
2)roficlscerentur. „Quod D. Canisius initijs CoUegij Ingolstadiensls Intersit, bona
cum uenia Sereniss. Regis Romanorum, pergratum nohis fuit, et eidem iam
scripsi, ut primo quoque tempore Ingolstadium se conferat, et ut solicitius^, de
ijs cogitet, quae ad promouendum nouum collegium ptertinent^. Praepositum
Prouincialem nostrae societatis in Germania superiori, Boemia, et Austria, eum
cotistituo." '
Haec ostendunt Ignatium Canisio cum diplomate (litteris ^patentibus") , quo
eum praepositum provincialem creavit (supra p. 623), alteram quoque epistulam
misisse. Quam reperire non potui.
205.
CANISIUS
SAXCTO ig:^atio.
Praga 11. luiiii 1556.
Ex apographo, circiter annum 1865 a Boero ex archetypo descripto, quod
postea cum eodem collatam est. Archetypum, quod Canisius solum subscripsit, est
in cod. „Epistt. B. Petri Canisii 1." p. 209.
* solicitus Bad.
^ Ita archetypmn. Raderus, Agricola, Mederer, Menchaca, Lipowsky, „Cartas"
comma hic piosuerunt.
' Ignatius duci haec quoque scribit: ^Bonus ualde odor ex hac profectione, in
ahna Vrbe sparsus est, ut referet Magnificus D. Henricus Sweijcker Secretarius V. C.
cui paulo latius ea dc re scribo." In litteris autem illis ad Schweickerum 8. lunii
datis (in cod. „Antiqu. Ingolst." f. 5''— 6"; etiam apud Badernm 1. c. p. 80—83,
in „Cartas" VI, 493—494 etc.) Ignatius scribit: „Inter alias causas, cur properaui-
mus Collegium Ingolstadium mittere, ante feruorem aestatis, illa etiam fuit, ut sinister
quidam rumor, qui post Augustanam Diaetam in urbe coepit increbrescere, ac suspi-
tiones non uulgarium hominum, contrario ueritatis experimento statim sopirentur"
(cf. supra p. 609). Polancus quoque eodem die ad SchAveickerum epistulam dedit
italicam, quae nondum edita est; eius apographum est in cod. ^Antiiiu. Tn-
golst." f. fl'.
205. Canisius S. Ignatio. 11. lunii 1556. (325
Se ctini frihus regU commissariis mouasfcriiim oyhinense adiisse, i/irentarium
fecisse, praefecfum a mitnere amovisse. Ziftariensibns acl (lecenniiim adminisfrationem
monasferii tradifam esse. Qiiid collegio pragensi ex eo ohveniat. Qitid a collegio
prapstanditm sit ad citltum divinum conservandum etc. Ferdinandum supremum mo-
nasterii dominium sihi excepisse. Zittavienses et eiusdem regionis nobiles fere Luthe-
ranos, sacerdotes paucissimos esse. Duos sacerdotes officio a se privatos esse. Pragae
nohiUitm puerorum contuhernium a Sociis insfituendum atqtie etiam Utraquistas in
illud recipiendos esse. Ingolstadiuni honos ah Ignatio pliilosoplios mitti oporfere. Se
solcc oboedienfia ah uno loco ad alferum fransferri vellc, Ausfriacis invisum esse.
Ihesus. Maria
Molto Reverendo in Christo Padre mio.
Pax Christi.
Essendo io oggi tornato di quello monasterio di Oibino Ordinis
Celestinorum, il quale per volonta di Sua Maesta ora sta incorporato
a questo Collegio, salvo che bisogna con le spese nostre nutrire in
quello luogo quattordici o sedici persone id est due o tre preti con
tutta la famiglia necessaria a conservare quel monastero et ca-
stello convicino, non posso far manco se non esplicare tutto quell
che m' occorre circa questo monasterio , pel cui rispetto Sua Maesta
primieramente si muove a fondar et dotare questo Collegio nostro
Praghense.
Sappia dunque la V. Pi. che tre grandi Signori della Corte sono
stati deputati da parte [di] Sua Maesta per andare meco a quel detto
monasterio con una certa informazione, o per dir meglio istruzione a
disporre delli beni et entrate del detto monasterio, accio di quelli
fosse piu servito il nostro Collegio. Onde e stato ordinato, che un
capitanio o governatore, il quale insin' a qui ex parte di Sua Maesta
ha avuto il reggimento sopra tutto il monasterio desolato, ora fosse
per mezzo delli detti tre commissarii et signori di quell' offizio privato
Iesu.s. Maria.
Admodum reverende in Cliristo pater.
Pax Christi.
Hodie ex monasterio illo oibinensi, ordinis Coelestinorum , redii , quod regis
iussu collegio huic nunc attributum est, ita tamen, ut nostris sumptibus loco illo
quattuordecim vel sedecim homines alere debeamus, id est duos tresve sacerdotes
cum omni familia, quae ad monasterium illud et castellum vicinum conservanda
erit necessaria. Facerc igitur non possum , quin omnia exponam , quae ad mona-
sterium illud spectant ; cuius intuitu potissimum rex pragense hoc collegium nostrum
condere et dotare in animum inducit.
Sciat itaque R. Y., tribus aulae proceribus a rege commissum esse, ut mecum
monasterium illud adirent cum informatione quadam vel, ut melius scribam, cum
litteris, quibus de bonis ac reditu monasterii ea constituere iubebantur, quae collegio
nostro quam commodissima forent. Decretum igitur est, ut centurio quidam sive
praefectus, qui usque ad illud tempus regis nomine toti illi monasterio deserto
praefuerat, modo per tres commissarios et proceres illos a munere suo et praefcctura
Braiinsbei-ger, Canisii Epistnlac et Acta. I. 40
626 205. Canisius S. Ignatio.
ot supertendenzia sua *. Item , che in loco suo fossino subrogati li
signori et senatorii della citta vicina, la quale si cliiama Zittavia,
accio costoro infin a diec' anni pigliassino 1' amministrazione delli beni
et entrate del monasterio''. La causa di questa translazione e, che
Sua Maesta avendo informazione circa il mal governo del detto capi-
tanio, et vedendo che per via degli altri signori Zittaviensi li predetti
beni sarieno governati et administrati piii fedehuente che dagli altri
gentiluomini , et movendosi anchora per quella grande offerta della
summa mille et quattrocento daleri, la quale non si potria cosi hauer
d' altri, finalmcnte si risolse etiam secondo li nostri prieghi, che quelli
Zittaviensi avessero 1' assicuramento quanto alli dieci anni prossimi
di poter godere di quello monasterio con queste condizione. Prima,
che ogni anno sieno obbhgati pagar in mano del Rettore del nostro
CoUegio quella somma di mille et quattrocento daleri, numerando la
mezza parte di sei mesi in sei mesi. Seconda condizione e, che hab-
bino di resarcire et conservar li tetti di tutto il monasterio di Oibin.
Item, che due volte nell' anno con le loro spese condurranno alcuni
de' nostri a quello monasterio per visitarlo , lasciando a noi altri la
superintendenzia et ogni podesta in spiritualibus , massime circa le
persone ecclesiastiche , le quali secondo la nova ordinazione di Sua
Maesta haueran di stare quivi. La terza e, che per la sustentazione
delle dette persone ecclesiastiche con le loro famiglie id est, per in-
tertenere quatuordici o sedici persone saranno reservate certe entrate
et case pili vicine al monasterio. Accio habbino la sufficienzia di
legni, di pane, latte ecc.
amoveretur ^ Decretum est etiam , ut in eius locum substituerentur civitatis vi-
cinae, quae Zittavia vocatur, domini et senatores; qui monasterii bona ac vecti-
galia per decem annos administranda susciperent -. Haec autem administratio ideo
in Zittavienses translata est, quod rex centurionem illum male praefuisse cognoverat
simulque intellegebat , bona illa per Zittavienses illos fidelius curatum et admini-
stratum iri quam per alios viros nobiles ; movebatur etiam rex mille quadringentis
taleris, quos singulis annis se soluturos Zittavienses pollicebantur ; tanta enim pecunia
ab aliis accipi non poterit; tandem nostro quoque rogatu rex Zittaviensibus illis de
monasterii usu fructuque ad decem proximos annos cavere deliberavit his condicio-
nibus : Prima est, ut singulis annis in manus rectoris collegii nostri mille quadringentos
taleros illos solvere debeant , dimidiam partem sexto quoque mense solventes. Se-
cunda est , ut totius monasterii oibinensis tecta resarcire et conservare debeant,
atque ut bis singulis annis aliquos ex nostris ad monasterium illud inspiciendum
suis impensis advehant, et ut rerum sacrarum supremam curam potestatemque om-
nem nos exerceamus, inprimis in homines ecclesiasticos ex recente regis mandato
ibi moraturos. Tertia condicio haec est, ut ecclesiasticis illis eorumque servis alendis
•sive quattuordecim sedecimve hominibus sustentandis vectigalia quaedam et domus
monasterio viciniores reserventur, ne ligna, panes, lac, cetera eis desint.
• Inde ab anno 1551 lacobus de Haag in monte Oybin ^capitaneus" arcis sive
castelli regii et administrator bonorum monasterii erat. De quo Pescheck 1. c. p. 81
ad 82, ot Alfr. Mosrhhan, OybinChronik (Bohmisch-Leipa 1885) p. 251-256.
■ Litterae oppigncrationis vel elocationis illius iam mense Aprili (die festo
11. lunii 1556. 627
Ora con queste condizioiii hanno accettato li detti Signori Zitta-
viensi il governo di questo monasterio per dieci anni. Et in questo
pensa Sua Maesta di haver fatto gran favore et grazia a noi, poiche
non siamo obbligati alla administrazione delli beni temporali in quello
loco; perche sarebbe un assunto insupportabile a questi tempi et in
queste bande. Item anchora che noi fossimo immediati amministratori
di tutte r entrate, tamen Sua Maesta vuole il dominio et giudicio
supremo essere reservato alli Re di Boemia secondo la prima fonda-
tione di Carlo iiij Imperat. : et cosi anchora fa exceptione circa
questo caso nella lettera di nuovo fatta et data alli Zittaviensi sopra
il predetto contratto di mille et quattrocento daleri.
Pur accio V. R. non si meravigli del termino di dieci anni fra
li quali dura questo contratto, Sua Maesta vuole esparmentare come
questi Zittaviensi saranno fedeli a dispensar li beni sopradetti, di modo
che non facendo loro circa la indennita del monasterio il debito officio,
possino essere privi della lora [s/c] amministrazione. Et per salvar tutto
il monasterio in suo buon essere, molto ci" hanno sforzato li sopra-
detti tre commessari con meco in questa peregrinazione, distinguendo
li termini delle possessioni et facendo inventare di tutto quello che
si a [sic] potuto trovare de vilhs, de bestiis, de piscinis, de silvis, de
supellectile etc. Et questa diligenzia in scrivere et notare tutte le
cose et comandare poi la procurazione a quelli Signori Zittaviensi,
per se ci ha tolto quattordici di. Sia lodato Iddio il quale ha dato
tanta pazienza et buona volonta di eseguire tutto in particolare et
di andare a piedi per tanti luoghi aspri et selvatici et montosi.
lam hisce condicioiiibus domini illi zittavienses monasterium hoc per decem
annos administrandum susceperunt. Qua re magnum rex censet se nobis prae-
.stitisse favorem et gratiam , ab onere bonorum illorum eo loco administrandorum
liberatis ; quod his temporibus et in his regionibus intolerabile esset. Atque etiamsi
nos ipsi vectigalia omnia administraremus , tamen rex supremum dominium et iudi-
cium penes Bohemiae reges esse vult, id quod etiam Carohis IV. imperator in ipsa
jirima monasterii constitutioue decreverit, ideoque haec etiam in litteris excepit,
quae nuper de mille quadringentis taleris factae et Zittaviensibus traditae sunt.
Ne miretur R. V., pactum hoc ad decem tantum annos factum esse : rex diserte
significavit, velle se videre, quam fideles Zittavienses illi in bonis illis administrandis
sc praestarent, eosque ab administratione submoveri posse, si monasterii indemnitati
haud recte consulerent. Atque ut totum monasterium in bono statu permaneret, tres
illi commissarii una mecum in hoc itinere multum laboraverunt , possessionis fines
terminantes et distinguentes, atque inventarium conscribentes omnium, quae inveniri
poterant, villarum, iumentorum, piscinarum, silvarum, supellectilis etc. Sic singulas
res accurate scribentes et notantes earumque curam Zittaviensibus illis committentes
quattuordecim dies consumpsimus. Deo grates agantur, quod jiatientiam bonamque
voluntatem tribuerit, qua singillatim cuiicta exsequi et phirima loca aspora . mon-
Ita apogr.; s\? Cctcnim cf. snpra p. 1H6'
S. Georgii) 1556 datae sunt. Praeter 1400 illos taleros Zittavienses etiam alias
quasdam pecunias Ferdinando suppeditare debuerunt [Moschkau 1. c. p. 256).
40*
G28 205. Canisius S. Ignatio.
Conciosia cosa clie questo monasterio, il quale anclie e detto Mons
Paracleti, sia sojDra una altissima montagna et in mezzo delli monti
et selve, talmente che non si podria quasi desiderar megliore luogo
per far una vita eremitica et penitenziale , massime nell' invernata,
quando il freddo li e grandissimo et tutto il luogo orribilis.simo et
quasi inacessibile.
Or diro breve le difficulta , le quali si ci rappresentano circa la
predetta commissione et traslazione fatta ex parte di Sua Maesta.
II primo gravame mi par esser, che habbiamo de pigliar la somma
dei denari da quelli Signori Zittaviensi, li quali forse per venti anni
sono stati in communione et partecipazione con li Luterani in dottrina
et in Sacramentis. Ma io m' ho curato manco di questo , vedendo
dair altra banda, che loro sieno piu tolIerabiH degh altri gentiluomini,
alli quaU avrebbe potuto venire et accadere quella amministrazione,
massime essendo tutti in queste bande Luterani et mancando ogni di
piii et piii quelH pochi , li quaH vogHono col nome solamente essere
chiamati cattoHci. Iddio ci dia sempre la grazia deHa Santa Chiesa.
II secondo gravame e, che Sua Maesta richiede da questo Col-
legio , che vogHamo essere visitatori delle persone ecclesiastiche , le
quaH staranno nel monisterio, et che in caso che non si trovassero
due 0 tre preiti \sic] seculari cattoHci et honesti per intertenere il culto
divino in quel luogo, ch' allora alcuno o alcuni di noi altri auesse
d' andare di questo CoHegio per stare li. lo sopra cio repHcai chia-
ramente innanzi Sua Maesta dicendo, che questa obbHgazione sia pre-
giudiziale alla Sua Maesta et all' Instituto nostro per rispetto , clie le
persone di questo CoHegio, anchora che fossino piii, non potrebbono
tuosa , silvosa pedibus peragrare possemus. Hoc enim monasterium , quod etiam
mons Paracleti dicitur, in altissimo monte atque mediis in montibus et silvis situm
est, ac locus vix desiderari potest, qui vitae solitariae et piaculari aptior sit, in-
primis hieme , cum frigus ibi maximum est totusque locus maxime horribilis et
aditu quasi carens.
Nunc difficultates breviter proponam , quae commissioni illi ac translationi a
regi factae obici posse videntur. Primum impedimentum mihi videtur esse in eo,
quod pecuniam a dominis istis zittaviensibus accipere debeamus, qui per viginti
fere annos doctrinae et sacramentorum lutheranorum socii et participes fuerunt.
Attamen hanc ego rem minus curavi, quod ex altera parte viderem, eos magis tole-
rabilos esse , quam nobiles illos , quibus liacc administratio obvenire poterat , prae-
sertim cum in his terris omnes lutherani essent et magis magisque in dies paucorum
illorum numerus minueretur, qui vel solo catholicorum nomine appellari vellent. Deus
gratiam nobis tribuat, qua semper in sancta ecclesia perseveremus.
Secundum impedimentum est, quod rex ab hoc coUegio exigit, ut visitatores,
quos vocant, hominum ecclesiasticorum in monasterio moraturorum agamus, utque,
si duo tresve saecuUires sacerdotes catholici , honesti , cultui divino illic sustinendo
idonei non reperiantur, aliquis vel aliqui nostrum ex hoc collogio ilhic transmigrare
debeant. Ego ad haec coram rege plane respondi, hac conditione tum regiae raaie-
stati tum societatis nostrae instituto praeiudicium afferri; huius enim collegii ho-
mines, etiamsi plures forent, in deserto illo monasterio tantum praestare non posse
11. Iimii 1556. 629
iii quello monasterio deserto far tanto frutto et promuovere la gioria
del Signore, si come facciono nelli Collegii fondati et appresso la
gente in luogiii piii convenienti. llispose Sua Maesta che noi altri
stando nel monasterio, o che fosse uno o che fosse '^ pili, non manch-
erebbe occasione di transcurrere alli luoghi vicini, ubi vere est messis
multa, et operarii- nulli, tahnente che per la esperienzia io ho
gia conosciuto, che sono molte citta qui vicine, ubi neque sacerdos
neque sacriticium, et ubi neque cathohcos, neque lutheranos in Ecclesia
ministros invenire possunt. Ora partendosi Sua Maesta di qua volse
Iddio che nelle lettere autentiche circa il predetto contratto non si
facesse menzione alcuna di questo obligo. Ma io avviso'' alla R. Y.
che Sua Maesta mi ha mostrato 1' animo suo , com' ho detto, et mo-
strera anchora piu chiaramente senza dubbio nella lettera della fon-
dazione. Ma , come s' e scritto per altra volta , parve al Magnifico
Signor Vicecancellario ^ d' aspettare altra occasione del tempo circa
sollecitare questa fondazione perpetua.
Ultimo ch' e il terzo e , che mancando la sustentazione et suffi-
cienzia temporale a quelle quattordici o sedici persone, le quali hanno
ad essere sustentate in quello monasterio , il Collegio ha da supphre
quello che manchera, etiam circa gli edificii et altri accidenti. Pero io
desiderava di liberarci da questo carico et d' assegnare una certa
somma, forse di ducento o trecento daleri pel subsidio di quelli ; accio
il Collegio non fosse obbligato se non a quella certa somma annuale.
Ma parve megiio per ora alli commissari di aspettare insino che aves-
ad communem utilitatem et dei gloriam augendum , quantum in coUegiis bene con-
stitutis et apud bomines praestent, qui loca niagis convenientia incolunt. Respondit
rex, nostris in monasterio commoraturis , sive unus illic degeret, sive plures, occa-
.sionem non defuturam excurrendi ad loca vicina , ubi vere est ra e s s i s m u 1 1 a et
operarii' nulli, atque ego experiendo iam didici, multas in vicinia esse civitates,
ubi neque sacerdotes, neque sacrijicium, et ubi neque catbolicos neque lutberanos in
ecclesia ministros invenire possunt. Cum autem rex hinc discessisset , dei pro-
videntia factum est, ut in ipsis pacti illius litteris nulla fieret mentio oneris illius
nobis impositi. Ego vero R. V. certiorem facio , regem ea , quam scripsi , ratione
voluntatem suam mibi significasse atque sine dabio etiam apertius eandem signifi-
caturum esse in diplomate, quo collegium hoc iu perpetuum constituetur. Sed (quod
alias scriptum est) magnificus dominus vicecancellarius - aliud tempus opportunum
nobis exspectandum esse censuit, quo litteras illas expeteremus.
Tertium et ultimum impedimentum hoc est: Cum quattuordecim vel sedecim
homines illi, qui in monasterio alendi erunt, alimentis et victu sufficiente carebunt,
collegium supplere debcbit, quae deerunt, etiam in aedificiis et si quid aliud forte
advcrsum acciderit. Equidem eo onere nos exiniere volebam et adiuvandis illis
certam pecuniam, quae fortasse ducentorum vel trecentorura talerorum esset, assignare
ita, ut collegiura singulis annis plus quara certara illara pecuniam solvere non deberet.
At commissariis consultius visum est nunc exspectare , donec usu cognovissemus,
Sic archet.; fossero ? fossino ? ■' avvisa apogv.
Matth. 9, 37. Luc. 10, 2. - Doctorem lacobura lonam significat.
^30 205. Canisius S. Ignatio.
simo pigliato la esperienza di quanto bisognera a quelle dette persone
del monasterio , et che forse si sustenteranno sufficientemente con
quello clie 11 e stato reservato dalle entrate, come e sopradetto.
Doveva dire circa il secondo gravame, che sara quasi impo.ssibile
a noi altri di trovar sacerdoti secolari per conservare ivi il culto
divino, secondo la mente di Sua Maesta; perche li sacerdoti per nessuni
denari si possono acquistare piii in queste parti. Et noi in questa
commissione siamo stati sforzati di deponere due sacerdoti obligati
a quello monasterio, privandoli della cura pastorale, perche hebbero
pigliato donne in matrimonio, et secondo la setta luterana vanno con
li sacramenti ^ Et pur non hauemo alcuno a subrogare in luogo di
loro. Faccia Iddio che il popolo ora non diventi peggiore, che era
di prima; hauendo occasione di ricorrere alla dottrina delli pseudo-
profeti vicini da ogni banda.
Tutto questo si dice per dare piena informazione di quello mo-
nasterio ; accio la R. V. voglia ordenare sopra cio quello che conviene
a gloria del Signore et a profitto di questo Collegio, il quale fin a
qui non ha potuto cominciare la scuola per impedimento della fab-
brica, la quale presto si finira, et per mancamento di denari neces-
sarii a pagare alli creditori, li quali non ci lasciano vivere in pace.
Spero che con la grazia di Cristo congregaro [?]'' presto tre millia
daleri; et cosi questo Collegio avra non poca comodita de giardini, di
stanze et fabbrica, piacendo al Signore. Molto ci molestano etiam
quid liominibus illis necessarium esset; fore enim fortasse, ut eo monasterii reditu,
quem iis exceptum esse supra scripsi, sat bene sustentarentur.
De secundo impedimento hoc mihi scribendum erat : ferme fieri non posse, ut
nos sacerdotes saecuhires inveniremus, qui e regis voluntate cultum divinum illic
sustinerent ; in his euim terris iam sacerdotes conduci non possunt, quamvis magnum
otferatur sahirium. Et nos in hoe itinere duos sacerdotes monasterio huic addictos
a munere removere iisque cura animarum interdicerc debuimus , quia mulieres in
matrimonium duxerant et sacramenta more lutherano administrabant '. Nec tamen
habemus, quem in eorum locum substituamus. Faxit Deus ne populus nunc peior, quam
antea erat, evadat, ansam nactus perfugiendi ad doctrinam pseudoprophetarum ab
omni parte sibi vicinorum.
Haec omnia scribo, ut R. V. monasterii huius res perspiciat atque ea constituat,
quae divinae gloriae et huius coUegii utiHtati convenient. Ludum aperire nondum
potuimus tum propter aedium exstructionem , quae tamen brevi absolventur, tum
propter defectum pecuniae creditoribus solvendae, qui nos in pace vivere non sinunt.
Spero me Christo iuvante mox tria milia talerorum congesturum esse, atque ita
Deo propitio horti, cubicula, aedificia huic coUegio sat commoda erunt. Multis etiam
nos fatigant precibus nobiles et barones, filios non solum scholae sed etiam domui
Hoc vel simile in archettjpo srription csse j^iito ; di congregare (ipo(/r.
' Monasterium complures possidebat vicos: Herwigsdorf, Drausendorf, Olbers-
dorf, Wittgendorf, Oderwitz, Jonsdorf etc. {Moschkmi 1. c. p. 156—172. 253—254).
Circiter a. 1524 ipse prior monasterii Coelestinorum ^Konigstein", qui monachus oybi-
nensis fuerat, ad Lutherum defecerat {Moschlcaii I. c. p. 155. Pescheck 1. c. p. 48).
11. Iiinii 1556. 631
li gentiluomini et baroni offerendo li suoi figlioli non solamente alla
schola, ma anchora alla casa, talmente che le [sic] suoi figliuoli avessero
il vitto et dormire qui dentro al Collegio. Credo io di non potere
fare maggior servizio a Dio et a Boemia, se non che accettiamo questi
figlioli nelle stanze vicine, quando saranno presto aggiunte al Collegio.
Et per questa via si podria non solamente godagnare gran favore
del regno, ma anchora mettere bonissimi fondamenti a restaurare la
religione nelli giovani Boemi. Pur siccome nelle schole per adesso
non pare espediente di fare alcuna distinzione di quelli sub una, et
degii altri sub utraque specie ^ , cosi anchora forse sara piii con-
veniente di ricevere d' ogni sorte di giovani alle stanze vicine, purche
stessero a spese loro. E per megiior governo non penso saria dif-
ficile trovarli un economo o maestro di casa, et dipoi aggiungere
uno delli nostri , quasi continuo sopraintendente et direttore nelle
lettere et nelli costumi. Altramente se non ci conformiamo in questo
alla bona volonta delli Signori etiam padroni nostri, la schola non
andera tanto bene innanzi, ne si puo sperare tanto frutto, Anzi perche
li vicini nostri intorno intorno sono Hussiti, et pero non molto amici
nostri , potrebbono piii destruire loro , che noi edificar nelli giovani,
li quali starebbono appresso di loro. Modo preghiamo d' hauere sopra
cio risposta di V. R.
nostrae olferentes, ut iidem in ipso collegio nostro alantur et dormire possint. Equi-
dem existimo, maius Deo et Bohemiae officium praestari non posse, quam si pueros
illos in cubicula vicina, collegio brevi coniungenda, recipiamus; atque hoc modo
non solum magnam apud hoc regnum gratiam inire, sed etiam religionis in iuventute
bohemica restaurandae optima initia ponere posseraus. Sicuti autem nunc quidem
expedire non videtur , in scholis ullum eorum , qui sub una specie eucharistiam
sumunt, et eorum. qui sub utraque, facere discrimen \ ita etiam fortasse magis con-
veniet, omnis generis pueros in vicina cubicula recipere, dummodo suis impensis ibi
degant. Neque difficile fore puto, eorum quam optime instituendorum gratia oeco-
nomum vel dispensatorem invenire eique aliquem e nostris adiungere, qui puerorum
studia litteraria et mores perpetuo moderetur ac regat. Quod si hac in re procerum
atque etiam patronorum nostrorum bonae voluntati non obsequemur, schola haud
ita bene progredietur nec spes est, eam valde utilem futuram. Immo quos in omni
parte vicinos haberaus Hussitas nobis haud valde aniicos, plus fortasse ipsi in adules-
centibus apud se habitantibus destruerent, quam nos aedificaremus. Rogamus modo,
ut R. V. hac de re nobis rescribat.
1 Hac de re S. Ignatius 12. Februarii 1556 Socios Pragam proficiscentes sic
instituerat: „Accetteranno nelle scuole ogni sorte di persone, che vogliano osservare
la modestia e disciplina conveniente. . . (iuelli che dicono di coramimicare sub utra-
que spccie per concessione della chiesa, se si vedesse che dicono il vero, e che nel
resto sono cattolici, non se gli neghera I' assoluzione ; ed essendo scolari, sarii bene
far loro osservare 1' usanza di confessarsi ogni raese, e sentir hi messa ogni di, e le
altre regole delli collegi nostri, che pareranno convenienti per loro: ma non se gli
dara la communione nella nostra chiesa, se non si lasciassero persuadere di pigliarla
sotto una specie, come i nostri. Se fossero in quah-he errore contro la cattolica
religione, ovvero non si vedesse che hanno licenza , che li scusi da peccato, nel
communicarsi sub utraque specie , non se gli dara Y assoluzione ; benche nel resto
632 205. Canisius S. Ignatio.
Diro al linG del Collegio Inglostadieiise , il quale, sia lodato il
Signore , non lia pili impedimento nissuno ex parte dell' Illustrissimo
Duca, siecome mostrera la copia del Signore Padrono di quella Uni-
versita ^ Onde nii pare di seguitare la sua bona volonta et quella
del Duca ; di modo che io desidero nel Signore di promuovere questo
Collegio con la mia presenza, subito che le cose di questo CoUegio
Praguense saranno un poco nieglio introdutte. Et questo con L^
grazia d'Iddio si fara in questo mese. Poi cerchero ogni occasione
di partirmi per Inglostadio siccome anche Sua Maesta ha consentito.
Pur in questa peregrinazione per esser piii libero et sicuro di coscienzia.
diro una cosa: che io anchora stando in Roma, se ben mi ricordo,
fece un voto speciale et semplice di non volere mai mostrare alcuni
segni 6 volonta di muovermi di un luogo a un altro, se non per
espressa obbedienza ^. Ora sapendo la volonta et ordinazione di V. R.,
che io mi conformi alla volonta [del DucaJ quanto puo essere possibile,
non penso fare contra il voto detto, anchora che io mi partessi senza
avere altra risposta da V. R.
lo mi ricordo di non hauere havuto nessuna risposta a tutte le
mie lettere di quest' anno, se non una volta in risposta di quello ch' io
scrissi nel mese di gennaio d' Inglostadio ^. Credo, che li miei peccati
impediscono, che non mi posso godere delle lettere et avvisi di V. R,
Postremo loco de collegio ingolstadiensi scribam; cui — Deo laudes et grates
agantur — ab illustrissinio duce aniplius non fieri moram, exemplum epistulae
a patrono illius universitatis missae demonstrabit ^ Quare ipsius et ducis bonae
voluntati niorem gerendum esse puto ; collegium itaque illud ipse adiuvare in domino
cupio, ubi primum pragensis liuius collegii res paulo melius institutae erunt; quod
Deo iuvante hoc mense assequemur. Postea qualemcunque occasionem qnaeram, qua
Ingolstadium proficiscar; cui profectioni et rex consensit. Ut autem in eo itinere
maiore libertate et securitate conscientiae fruar , hoc fateor : Romae cum degerem
(si bene memini) , Deo voto speciali et simplici promisi , numquam me ulla ratione
declaraturum , velle me ab uno loco in alium migrare , nisi praefecti diserte prae-
cepissent -. Sciens autem , R. V. velle et iussisse me [duci] , quantum fieri posset,
obsequi, me votum illud violaturum non censeo, etiamsi proficiscar, antequam R. V.
denuo ad me rescripserit.
Memini , responsum me non accepisse ad omnes litteras hoc anno reverentiae
vestrae missas, nisi quod semel mihi rescriptum est ad epistulam Ingolstadio datam
mense lanuario ^. Peccata mea obesse existimo, quo minus reverentiae vestrae epi-
.stulis et consiliis fruar. Quare in comniercio, quod mihi cum terribilibus hisce est
si usi loro ogni carita e per ogni mezzo possibile si procuri guadagnarli" (Cartas
de Saii Ifjnacio VI, 457—458).
* Canisius in cpistula 17. lunii 1556 ad S. Ignatium data clarius significat
Wiguleum Hundt, universitatis curatorem, ea de re scripsisse; de litteris, quas
Albertus V. dux de eadem re Monachio 5. Maii 1556 ad S. Ignatium misit, vide
infra, monumenta ingolstadiensia.
- Canisius votum illud significare videtur, quod Romae 5. Februarii 1548 lit-
toris consignaverat; quod vide supra p. 263.
^ Eam epistulam vide supra p. 593 — 594.
11. lunii 1556. 633
Et cosi vado troppo secondo il mio giudizio et cervello in pratticare
con questa gente terribile , confidandomi delli meriti , sacrifici et
orazioni di V. R. et degli altri carissimi fratelli. Et ceiio ben bisogna
di grand' aiuto spirituale a uno, il quale vuoie entrare in Dio et uscire
al prossimo di una tale disposizione, come sono li Boemi et Tedesclii.
< 'redo , che spesso mi manca sindacatore , come Antonio Rione i , 11
quale spesso mi deponerebbe le corna , se fosse presente , et farebbe
Canisio andare in molte cose con maggiore considerazione. II Signore
mi dia la sua grazia di riformarmi da dovvero dentro et di fuori, et
di seguitare direttamente lo spiritu della Compagnia, fra tante sette
et in mezzo delli uomini tanto dediti alla carne, clie sono grossi in
spiritualibus tanto , come le bestie. V, R. specialmente m' Iiabbi per
raccomandato alle sue sante orazioni: et voglia indirizzare le sue
lettere in Inglostadio, se non ha comandato per altre lettere, che
fossero gia in viaggio, di mandarmi per altre bande.
Quanto a Sua Maesta, non penso che mi revochera presto per
Vienna, siccome ho scritto per altre; massime vedendo quanto mi
vogliano male li Austrici et provinciali suoi, prima pel Catechismo
et secondo pel predicatore di Massimiliano ^. Li amici nostri piu fedeli
qui dicono che io farebbe bene stando qui per dare piii autorita al
hominibus, meis iudiciis nimis ducor, raeritis, sacrificiis, precibus reverentiae vestrae
et ceterorum carissimorum fratrum confidens. Magno sane huiusmodi auxilio is
valde indiget, qui in Deum ingredi et ad liomines egredi velit tales, quales Bohemi
et Germani sunt. Censorem Antonii Rionis similem saepe mihi deesse puto ^ ; qui
si hic adesset, saepe superbiam meam frangeret et Canisio multarum rerum con-
sultius faciendarum auctor esset. Dorainus gratiam suam mihi tribuat, qua intrin-
secus et extrinsecus vere me reformem et Societatis nostrae rationem recta via
sequar inter tot sectas et in mediis hominibus, qui carnis voluptatibus deditissimi et
rerum divinarura tara ignari sunt quam bruta. R. V. sacris suis precibus peculia-
riter me commendatum habeat, et litteras Ingolstadium mittat, nisi forte aliis litteris,
quae iam in via sint, alio me proficisci iusserit.
Quod ad regem attinet, ab eo me Viennam brevi revocatum iri (quod alias
scripsij non opinor, praesertim cum videat, quam infensis in me animis austriacarum
provinciarum suarum homines sint, primo propter catechismum et dein propter Ma-
ximiliani contionatorem ^. Qui hic nobis amicissimi sunt , suadent ut hic maneam.
' De fratre Antonio Rion, qui Romae in domo professorum Societatis degebat,
P. Oliverins Manareus (f 1614) exeunte fere saeculo XVI. scripsit : ,In reprehen-
sionibus publicis acer ei-at et ob acuraen gratiosus"' (Commentarius p. 128) ; quae
reprehensiones vulgo ^cappelli" (petasi, Hiite) dicebantur. S. Ignatius Rionem non-
numquam inter epulas in refectorii suggestum ascendere et viros etiam graviores
obiurgare iubebat {Ada Sanctorum lulii VII [Parisiis et Romae If^eSj, 592. Cartas
de San Ignacio III, 62- 63).
2 De loanne Sebastiano Phauser, Maximiliani regis contionatore lutherano,
V. supra p. 526 — 534. Is Canisii catechismura ^summam foedi papismi" dixit, quae
tamen , pro meretricis romanae more , fuco illita esset [Fontes rerum austriacarum
1. c. p. 132—183. Bernh. Czerivenka, Geschichte der Evangelischen Kirche in Boh-
men II [Bielefeld und Leipzig 1870J, 317).
(334 206. Canisius Henrico Scribonio. Meuse lunio (post. 10.) vel lulio 1556.
Collegio. Et hauendo adesso pigliato buona famigliarita di questi Boemi
ex parte mia saria contento d' andare in Inglostadio et di tornare qua
per la invernata, benche non manchera di fare in Inglostadio per li
primi mesi. Prego molto hi R. V. che li professori duo teologi per
Inglostadio sieno di buona apparenza et che menino seco buoni dispu-
tatori in filosofia: perche se fossino alcuni buoni lettori di filosofia,
piii facihnente tirano a se la gioventii et la disponeranno meglio
per la teologia. Item V. R, mi potra scrivere, s' hauemo di fare
alcuna istanza pel Collegio di Ispruc. Non altro: che mi rincresce
della longhezza : et prego molto che il Serenissimo Re de Romani sia
raccomandato alle orazioni di tutta la Compagnia per le sue gran-
dissime necessitati.
Di Praga a XI. di giugno 1556.
Della R. P. V.
Figliuolo Piedro Canisio.
Al molto Reverendo in Christo Padre mio il Padre Maestro
M. Ignatio da Layrola [sic] Preposito generale della Compagnia di
Giesu. Roma.
Epistulae archetypae manu eiusdem temporis adnotatum est: ^Recepta Romae
die 4 Julii 1556."
Canisio nomine S. Ignatii rescriptum est 22. lulii 1556.
quo maior coUegio auctoritas accedat. Et cum in magnam horum Bohemorum
familiaritatem iam venerim, bene paratus sum, quantum in me est, Ingolstadium
proficisci et inde ante hiemem huc reverti, quamquam Ingolstadii primis mensibus
labores mihi non deerunt. Vehementer a R. V. peto, ut duo illi, qui Ingolstadii theo-
logiam tradituri sunt, honesta sint forma et eos secum ducant, qui de rebus philo-
sophicis bene disserere possint; si enim aliqui ex nostris philosophiam bene docebunt,
iuvenum animos facilius sibi conciliabunt et melius ad theologiam disponent. Scribat
etiam, quaeso, R. V. mihi, uum collegium Oeniponte condendum aliquo modo urgere
debeamus. Aliud , quod scribam , non habeo , nisi me dolere, quod longior fuerim ;
ac magnopere rogo , ut serenissimus rex Romanorum propter maximas necessitates
suas precibus totius Societatis commendetur. Praga 11. lunii 1556.
Reverendae paternitatis vestrae
filius Petrus Canisius.
Admodum reverendo in Christo patri raeo, patri magistro M. Ignatio de Loyola,
praeposito generali Societatis lesu. Romae.
206.
CANISIUS
HEXRICO SCRIBONIO,
administratori archiepiscopatus pragensis.
Praga mensc luiiio (post \i).) vt'1 Iiilio 155G.
YjX Th. Pessinac ^Phosphoro" (cf. supra p. 550') p. 323; qui ipsam Canisii
epistulam superesse scribit.
207. Fiulericus Staphylns Canisio. 14. lunii 1556. 635
Ex apograplio, ab ipso Scribonio a. 1564 ex epistula archetypa tlescripto, quod
nunc in archivo capituli metropolitani pragensis exstat, epistulam edidit Cl. Borovy,
lednani a dopisy etc. (cf. supra p. 599) 11, 389. Eadem epistula est in ^Casopis
katolickeho duchovenstva" (1875) p. 5—6.
De nionasfi')'io Oi/biii. Fccioiiain nintiio petit.
Reverende in Christo Domine.
S. P. Gratias debemus Deo Opt. Max., quod confecta sint tan-
dem negotia nostra. Jussu Regiae Maj. Zitavienses habent , quod
voluerunt. Prioris causa expedita est ^ , et debita unde solvantur,
constitutum.
Quoniam vero die hesterna"' Thomas vester pater famihas emit
ligna pro nobis'', et nunc mane solvenda promiserat, oro Dignitatem
tuam, providere dignetur, et mutuo dare sedecim argenteos seu tal-
leros": ego ex iis, quae debet Bartholomaeus , et alii'' pro Catechis-
mis^, bona fide reddam*^.
Spero etiam prorsus fore, ut post hac nunquam sit opus aes
alienum contrahere: quia sumptus suppetent constituti^.
Dominus Jesus nobiscum.
Tempus huic epistulae ascriptum non est , sed ex rebus , quae scribuntur,
cognoscitur. Zittavienses enim monasterii Oybin administrationem mense lunio
a. 1556 acceperunt^j Canisius 11. lunii 1556 ex eo monasterio Pragam rediit et
sub initium mensis Augusti inde discessit ^.
207.
FRIDERICrS STAPHYIirS,
Ferdinandi I. consiliarius et scholae nissensis rector,
CANISIO.
Nissa 14. lunii 155C.
Ex archetypo (2°; p. 1 ; in p. 4. inscr.), quod Staphylo dictante ab amanuensi
ignoto scriptum est; inscriptioni Canisius adnotavit: „Staphili 1556." Cod. monac.
„Scriptt. coll. Ingolst." f. 40 et seq. non signato.
* heri Bor. ^ Bor. Jiaec duo rerha noii posuit.
*= dare, sedecim talleros Bor. idque fortasse rectiiis. ^ aliis Bor.
* Bor. anfe bona fide etc. haec habet : deinde solvet ex pecuniis quas statim
Zitaviensibus.
' Balthasar Gottschalk inde a mense Septembri anni 1555 monasterii oybinensis
^prior" vocabatur, neque vero alius praeter eum supererat monachus (cf. supra
p. 496 2; plura in secundo volumine). Ex diplomate quodam pragensi cognoscitur
eum iam anno 1552 pecuniam annuara a Ferdinando accepisse {Schmidl 1. c. I, 91 — 92.
MoschkuH 1. c. p. 143—144. 155). 2 cf. supra p. 611 «.
' Scribonius 12. Augusti 1564 consiliariis camerae regiae scripsit se hanc
pecuniam Canisio ex proprio privatoque aere suo dedisse [Borovy 1. c. p. 388 — 390).
* Collegium pragense postea sat bene dotatum est {W. Wl. Tomek, Geschichte
der Prager Universitilt [Prag 1849] p. 159—161).
* Supra p. 626—627. ^ Vide infra, monumcnta ingolstadicnsia.
(536 207. Fridericus Staphylus Canisio. 14. luuii 1556.
Maiorem epistulae partem germanice versam edidit Riess 1. c. p. 372, adnot. 1.
De morbo suo. De Flacio et Melanchthone in Canisiuni et Staphylum ira in-
censis. Lutheranos in rpsa episcopi aula secleni fixisse. Cum Canisio congredi ah
eoque doceri cupit, qtiomodo ecclesiam adiuvare debeat.
Salutem Plurimam. Tardius forsitan mi Canisi, planeque secus, ac
uolebam nunc rescii)30. Quod quidem accidit partini ex inopia eorum
qui hinc uel liac Pragam proficiscuntur : partim propter satis mole-
stum morbum meum, incidi enim in oplitalmiae [sic] aegritudinem sane
grauem plenamque doloris : cuius inuasionc aliquot Hebdomadas assueta
studia mea inuitus intermisi, tametsi ne nunc quidem calamo uti pos-
sum. Scribo autem nunc Amanuensis opera usus, Post uero, si Deo
ita placuerit, ut conualescam, ipse scripturus tum fusius tum expla-
natius. Quamquam haec negotia, de quibus inter nos tractari con-
suetum, eiuscemodi sunt ut coram praestaret plenius de ijs constan-
tiusque possimus statuere [sic]. Audio Matliiara Illiricum contra te
furore motum ^ : contra me Philipum et alios Wittenbergenses ^ : quo-
rum factio non modo in vicinis sedem fixit sed domi etiam apud nos
et in penetralibus quidem Eleusine''^. Sed de his non epistola ut
(inquit) Aristoteles *. Nihil ardentius cupio mi Canisi , quam coram
posse nos de his ahjsque eiusdem generis conferre. Eueniunt enim
mihi hic pleraque taha, quae me fortasse cogent yr/^ ~po j-^; ^. Quam
Sic ; sed legendum esse vidctur: Eleusinis (graeee: ^Eh^jahoc).
1 Matthias Flacius Ulyricus (1520 — 1575), unus ex acemmis „Lutheranismi
puri"* propugnatoribus , Magdeburgi tunc morabatur. Is anno 1564 contra catechis-
mum Canisii edidit libellum : „Ethnica lesuitarum doctrina de duobus praecipuis
christianae fidei articuh^s." Atque etiam aliis quibusdam libris, annis 1559, 1565,
1570 editis, Canisium in suspicionem adduxit et incusavit; quod in posterioribus
huius operis voluminibus exponetur. Ac fortasse Canisium etiam adortus est in
libellis, quos aunis 1555 et 1556 in lucem emisit; qui multi et nunc sat rari sunt
(recensentur a W. Preger , Matthias Flacius Illyricus und seine Zeit II [Erlangen
1861], 554 — 556). An forte „Dialogum contra impia Petri Canysii dogmata" (de
quo infra, in monumentis viennensibus) Flacius conscripsit ? Cf. etiam supra p. 605 ^.
2 Philippus Melanchthon tunc in universitate vitembergensi philologiam et theo-
logiam tradebat.
2 Eleusis vel Eleusin oppidum erat Atticae, in quo praeclarum Cereris templum
erat et „sacra Eleusina" fiebant. Staphylus idem fere significare vult, quod Nissa
(quae episcopi vratislaviensis sedes erat) 22. Februarii 1555 Bonaventura Thomas
Hosio scripsit: ^Reverendissimi Episcopi aula tota Lutheranismo est referta" {Hosii
Epistolae II, 518). Ac 13. Decembris 1555 Sebastianus Schleupner (Sleupner) par-
ochus nissensis cathedrali capitulo vratislaviensi rettulit „in parochia esse sacellanos,
qui sacramentum eucharistiae laicis sub utraque specie porrigunt" {Aug. Kastner,
Archiv fiir die Geschichte des Bisthums Broslau I [Neisse 1858], 85—86).
■* ^Triurn dz oh Yfxj.tpo) ani.- ou yap ^v i-KTzoXmW^ : Aristofeles in epistula in-
certa, apud Pseudo-Demetrium, De elocutione § 230.
^ Staphylus timet , ne alio sibi migrandum sit („/'v -pu -yr^g i^a6>yo/j.ac'' :
Aeschylus, Prometheus v. 682; et horum verborum memor Cicero: „/'^v -nii Yr^i
cogito" [Epistuiae ad Atticum I. 14, ep. 10]).
208. Camsius S. Ignatio. 17. Iiinii 1556. 637
ob rem peto sigmfices de statu Collegij Pragensis, qui procedat, quando
fratres Roma expectes tuos, et quam diu te isthic speres mansurum.
Si quo modo possem, cuperem omnino te Pragae inuisere. Nihil ita-
que nunc ad ea, quae scripsisti, respondeo, quam quod omnia uelim
aut in praesentiam vtriusque nostri, aut certe in occasionem scribendi
pleniorem, differre. Rescribas tu quidem mi Canisi non quid sentire
me uelis (nihil enim nisi Catholicum spopondi) sed quo in loco et quo
uirium connexu nos agere deceat ea quae Ecclesiae succurrant labo-
ranti et sectis queanf crescentibus obsistere. Tametsi non ignoro
quam sim imbecillus, tamen ut robur non magnum sit, fidem possum
non inconstantem polliceri. At vero utinam coram haec aliquando.
Commendabis me Amicis tuis et quos nosti, Patronis communibus.
Inprimisque M. D. .Jone^. Vale et rescribe, si huc non poteris recta
semper, poteris certe Wratislauiam quottidie uel ad Archidiaconum
Paulum^ uel ad alios necessarios nostros. Datum Nissae 14 die Mensis
Junij Anno Domini 1556.
T. R. D.
addictiss. Frid. Staph.
Reuerendo ac Doctissimo uiro D. Petro Canisio Theologo etc.
Pragae in Coenobio D. Clementis amico et fautori suo.
208.
CANISIUS
SAXCTO IGXATIO.
Pra|i:a 17. lunii 1556.
Ex apograplio, circiter a. 1865 a Bocro scripto, et postea coliato cum arche-
typo (Canisius tantum subscripsit) in cod. ^Epistt. B. Petri Canisii I." p. 216
posito.
Huius epistulae versio latina, saeculo XVII. vel XYIII. facta, sed manca et
sat vitiosa, exstat in cod. monac. „Lat. 1606", f. 81.
Epistulae partem edidit Boero , Canisio p. 120 — 121. Yitiosa illa versione
usus est Riess 1. c. p. 163, adnot. 1.
Se parattmi esse, Ottoni cardinali augustano inter comitia imperii ratishonensia
servire. De collegiis pragensi et ingolstadiensi. Jn Germania legem ecclesiasticam,
qua fideles libros haereticormn legere vetentnr , neglegi. Sociis eorum legendorum
pofestafem valde necessariam esse. Librnm acerbissimum contra catechismum suum
in lucem emissum esse. Num confutandus sit. Eundem catechismum germanicc
versum esse.
StaphijJi amanucnsis: quae iam ; qui dicfanfem non inteUe.rit.
' lacobo lonae, Ferdinandi rcgis vicecancellario.
2 Archidiaconatum vratislaviensem , quae capituli illius tertia ^dignitas" erat,
Paulus Craeneus ab anno 1553 ad 1571 habuit {Kasfner 1. c. p. 279).
638 208. Canisius S. Ignatio.
Ihesus Maria
Pax Cliristi. Molto Keverendo in Cliristo Padre mio.
Ho ricevuto la lettera de 23. di maggio, et credo che nissuna
altra, dopo Gennaio , siccome io scrissi pochi giorni fa a V. R. ^.
Essendo cosi ordenato da Sua Sant. et della R. P. V. ch' io mi lassi
governare per questa Dieta dal Reverendissimo et Illustrissimo Car-
dinale d' Augusta, prcgo speciahnente 1' aiuto delli sacrifici et orazioni
di Y. R. per fare debitamente hi obbedienza in questo caso; et so
per certo che questo assunto mi sara grande et difficile, siccome il
R. P. Claudio felic. mem. bene ha al tempo suo esparmentato ^. Ma
perche qui si dice et crede, che quella Dieta Ratisbonense di nuovo sia
prorogata ahiianco in sin' ad Augusto, non parve necessario di scrivere
subito al detto Cardenale per offerirmi et mettermi nelle sue mani.
Conciosia cosa ch' io non so dove si trova, et penso di fare meglio
servizio alla gloria divina et alla nostra Compagnia di partirmene
presto, id est subito che sara un poco introdutta la scola di questo
collegio 3 ; et cosi piacendo al Signore daro ordine in Ingolstadio delle
cose piii principali et necessarie alli nostri, li quali , siccome spero,
circa il settembre o ottobre potranno di Roma arrivare in Ingolstadio *.
Perche il Duca per questo effetto di nuovo m' ha richiesto , siccome
io scrissi anchora ultimamente, mandando sopra cio la lettera del
Ihesus. Maria.
Pax Christi. Admodum reverende in Christo pater.
Epistulam 23. Maii datam accepi, neque aliam post mensem lanuarium mc
accepisse puto ; quod paucis diebus ante reverentiae vestrae scripsi ^ Cum summus
pontifex et reverentia vestra mandaverint, ut ego reverendissimo et illustrissimo car-
dinali augustano per haec imperii comitia servirem, R. V. singulariter rogo, ut
sacrificiis et precihus me iuvet, quo sanctae ohoedientiae hac in re satisfaciam ; per-
suasum enim mihi est , opus hoc grande et difficile fore ; quod et R. P. Claudius
foelicis memoriae suo tempore satis expertus est ^. Cum autem hic dicant et cre-
dant, comitia illa ratisbonensia iterum idque minimum in mensem Augustum reiec-
tum iri, necesse esse non videbatur, statim ad cardinalem illum litteras dare, quibus
ei me oiferrem ac permitterem. Neque enim scio , ubi commoi-etur , et existimo,
magis me tuni divinae gloriae tum Societati nostrae profuturum , si cito hinc pro-
ficiscar , id est , ubi primum scholae huius collegii initium aliquod positum erit ^.
Ingolstadii igitur, si doinino placuerit, paranda curabo, quae maioris niomenti et
nostris magis necessaria erunt; quos circiter mensem Septembrem vel Octobrem
Roma Ingolstadium venturos esse spero ■*. Dux enim denuo id a me petiit ; quod
et postremis litteris scripsi et epistulam misi ab universitatis ingolstadiensis patrono
* Scripserat 11. lunii 1.5-56.
- P. Claudius laius anno 1542 comitiis spirensibus interfuerat , et Ottoni
Truchsess episcopo augustano a consiliis fuerat anno 1545 in vormatiensibus et
aimo 1.550 in augustanis comitiis {Boero, laio p. 40—42. 74. 167).
^ Y. supra p. 618 =* et SchmUH I. c. I, 102.
* Societatis homines 18 , die 9. lunii Roma proffcti , 7. lulii Ingolstadinm ad-
vonerunt (*Cod. ^Antiqu. Ingolst." f. 8").
17. Iiinii 1556. 639
signor Padrono di qiiella Universita Ingolstadiense ^. Adunque stando
io cosi in Ingolstadio, et spero in poco tempo far molte cose et
molto piii facilmente clie in Praga fin' a qui s' e fatto , per manca-
mento delli denari. Pare clie sara commodo di la scrivere et prati-
care col detto Cardenale, massime se sia in Dilinga, la quale citta e
lungi d' Ingolstadio cinque miglia , siccome Ratisbona nove o undici.
Et perche mi dicono della difficolta che fa Sua Sant. circa la facolta
di leggere libri lieretici et d' assolvere in ca, haeresis , quasi si fosse
rivocata questa grazia e facolta a noi data ^, io desidero special-
mente d" hauere sopra cio la certezza, siccome per altra volta anchora
ho scritto. Perche non vorrei mettermi in periculo in tal caso, mas-
sime, per dire la verita, hauendo sempre havuto quasi una aversione
di sentire le confessioni tedesche, sapendo quanta fatica sia di fare
li confessanti capaci di questa scommunica; et si sono capaci, non
vogliono lasciare li libri, et restano molto tentati et murmuranti dopo
la confessione. Item se non vogliono che leggiamo gli heretici, come
faremo con H libri degli scholari per esaminarli et d' altri libri per
confutarli, quando per questo officio siamo richiesti da Sua Maesta,
dalli Reverendissimi et altri amici cathohci?
Item hora si e stampato uno libro contra il nostro catechismo
et si legge tuttavia ^, perche senza alcuno rispetto si comprano et
leggino questi libri qui et in tutta 1' Alemagna. Et insin a qui li
vescovi non pubhcano in questo caso la scommunica. Hora li nostri
amici vorrebbono che facessimo la risposta a quello libro virolen-
ea de re datam *. Cum igitur Ingolstadii sic degam , brevi tempore multa a rae
effectum iri spero eaque multo facilius , quam pecunia deficiente Pragae usque
adhuc effecta sunt. Atque inde commode litteras mihi videor mittere posse ad car-
dinalem illum cum eoque agere, praesertim cum Dilingae morabitur ; hoc euim oppi-
dum quinto, Ratisbona autem nono vel undecimo miliario ab urbe Ingolstadio abest.
Potestatem librorum haereticorum legendorum et hominum ab haeresi absolvendorum
difficulter a pontifice concedi mihi dicunt, perinde ac si revocata esset gratia haec
et facultas, quam antea acceperamus -. Maxime igitur rogo, ut de hac re certiorem
me faciatis; quod alias quoque scripsi. Periculo enim me committere hac in re
nolo, praesertim (ut verum dicam) cum semper a Germanorum confessionibus audi-
endis quasi animi aversionem senserim, sciens, quam difficile esset, confitentes de
excommunicatione hac edocere; edocti autem nolunt libros dimittere et post con-
fessionem irritatis sunt animis ac murmurant. Quod si nolunt nos haereticorum libros
legere, quomodo scholasticorum nostrorum libros perscrutari et quomodo alios libros
confutare poterimus, cum i-ex, episcopi, alii amici catholici id a nobis i'equirent?
Nunc liber editus est contra catechismum nostrum et perpetuo legitur ^ ; hic
enim et in tota Germania libri isti nulla interposita dubitatione erauntur et leguntur,
neque episcopi adhuc poenam excoraraunicationis promulgant, quae huiusmodi lectione
» Vide supra p. 632. ■ V. supra p. 319. 320. 341. 342.
^ loannis Wigand ,,VerIegung aus Gottes wordt, des Catechismi der Jhesuiten" ;
cf. supra p. 605 ^
640 208. Canisius S. Ignatio.
tissimo", stampato contra la Sedia Apostolica, et nominatim contra
Catechismum ^* lesuitarum, benche in tedesco"; et in progrcsso tutta
la battaglia casca sopra il dottore Canisio ^, qui mille modis flagel-
latur nec secus tractatur quam qui sedeat in cathedra pesti-
lontiae^. Yeda dunque la R. V. si almanco noi non hauemo di
conoseere quello che tutti leggino et sentino per via di questi libri.
Et certo per dar conto della dottrina cathohca et della fama et
autorita necessaria a noi altri pel servizio divino, non credo che
possiamo fare altro in questi tempi et luoghi, ut saltem propter nos
non scandalizentur simplices, neque blasphemetur magis ac magis
nomen Domini^. Tutto questo si dice per exonerare la mia coscienza
et per rimettermi nelle mani di V. R. la qualc mi voglia per Y amore
di Dio mostrare come in questo caso m' ho diportare {sic}.
II Catechismo ora si stampa in tedesco in Vienna, et cosi ad
alcuni pare conveniente che al fine si facesse una breve^ risposta in
tedesco alli principali argomenti di quello grande heretico, il quale
ha impugnato quella dottrina del Catechismo. Volesse Iddio che
Alemagna havesse alcuni teologi della Compagnia, per succorrere a
tali et simih accidenti et impugnationi heretice *.
contraliitur. Amici nostri cupiimt nos acerbissimo " huic libro respondere, qui contra
sedem apostolicam et nominatim contra catechismum lesuitarum (germanico taraen ser-
mone) editus est ; et libro procedente totus impetus contra doctorem Canisium vertitur ',
qui mille modis flagellatur nec secus tractatur quam qui sedeat in cathedra
pestilentiae^. Videat igitur R. V. an nobis saltem ea non sint cognoscenda,
quae ceteri onines ex his libris legunt et audiunt. Sane si doctrinae catholicae
rationem reddere et famam auctoritatemque ad Dei servitium nobis necessariam con-
servare velimus, non video quid aliud hisce temporibus et locis facere possimus, ut
saltem propter nos non scandalizentur simplices neque blasphemetur magis ac
magis n 0 m e n d o m i n i ^. Haec omnia scribo , ut conscientiam exonerem meque
totum reverentiae vcstrae permittam, quae propter Deum me doceat, quomodo hac
in re me gerere debeam.
Catechismi mei versio germanica nunc Viennae typis exscribitur. Sunt, qui
censeant, in eius extrema parte praecipua argumenta brevi'' commentatione germa-
nica refellenda e.sse, quibus homo ille in primis haereticus catechismi doctrinam
impugnavit. Utinam Germania aliquot Societatis nostrae theologos haberet, quae in
his et sirailibus eventibus et impugnationibus haereticis ei succurrerent *.
Ita apoyr.; Boero, Can. p. 120: violentissimo.
catachismura Canisil scriha.
Boero, Can. p. 120 — 121: . . . dei Gesuiti. E scritto in Tedesco.
buona Boero, Can. p. 121.
> Cf. supra p. 605 3. 2 pg. i^ 1. 3 7^^^ 04 jg ,^po(. jg, 9.
* Nuper clar. vir Nicolaus Patihis Monachii in bibliotheca regia minimi ca-
techismi canisiani editionera antiquissimam invenit, cui titulus est: „Catechismus
oder die Summa Christlicher leer fiir die ainfeltigen in fragstuck gestellet" (flf. 28 ; 4<*) ;
ubi et quando editio haec facta sit, in ipsa quidera non indicatur; sed „declaratio"
ab Alberto V. 31. Martii 1556 de rebus religionis facta cura ea coniuncta est ita, nt
17. lunii 1556.
641
Quanto a questo collegio hora mi manca tempo di scrivere delle
cose, raa presto mi stendero sopra cio secondo il mio poco giudicio.
Spero d' hauere la risposta sopra questo in Ingolstadio innanzi il fine
De rebus huius collegii scribendi non mihi est tempus; mox autem pro anirai
mei imbecillitate copiose eas exponam. Litteras, quibus ad hasce rescribetur, ante
utriusque scripti paginae una et continua numerorum serie signentur (^Katholik"
74. Jahrg., II [Mainz 1894], 191). Nec taraen Canisius verbis supra scriptis hunc
catechismum signiiicat; neraini enim in mentem veuire poterat libello pueris et
rudibus destinato commentationem adiungere, qua Wigandi argumenta contra cat-
echismmn Canisii maxiraum prolata refellerentur. Praeterea ex catechisrai illius
minimi typis coniectare licet eum Dilingae prelum subiisse (eundem libellura ibideni
a. 1558 typis descriptum esse certo constat; cf. editoris ^Katechismen" p. 108); Cani-
sius autem hic de catechismo scribit, qui Viennae typis describatur. Praeterea Canisius
Ratisbona 11. Februarii 1557 P. lacobo Laynez scribit: Jo faccio stampare adesso
certe cosette in tedesco, e un catechismo per li putti." Hunc autem „catechismum
pro parvulis" quaerenti alius non occurrit quam minimus ille, qui Monachii nuper
inventus est; ad quem in secundo huius operis volumine redibimus. Hoc vero loco
considerare oportet ea, quae Bonaventura Thomas, nissensis, Catharinae Poloniae
reginae contionator, Vilna 14. lulii 1556 Stanislao Hosio, episcopo varmiensi, de
^Sumraa" Canisii scripsit: „Catechismi Christiani libellum", a „Romanorum Regis
piissimis doctissimisque theologis" ^tantum latine" editum ^Germanice ex Latino
qua potui diligentia transcripsi." Atque idem eidera Vilna 30. Augusti 1556 : „Scripsit
mihi D. Staphilus, Cathechismum Serenissimi Romanorum Regis in vulgari idiomate
non extare: videri sibi igitur ex re esse piorum , ut typis submittatur, qui per me
ex Latino est versus" {Hosi! Epistolae II, 733. 748—749). Fortasse igitur Bona-
ventura Thomas germanicara illam ,Summae" canisianae versionem fecit, quae
anno 1556 Viennae a Michaele Zimmermann typis exscripta est. Cuius titulus hic
ponitur, quia usque adhuc nerao tara accurate eum descripsit: „^X(X% bnb ant= | iDurt
6f)xi[tlicfKr Seer in ; ben ^tiubtftucfen l)e^ neuli(^ aufe beuelc^ ber 9{6mtfc^en au
§un9= ern Dnb a3ef)aiin rc. ^^u. 9Jkt). Dnfer^ allergenebigiften §errn, ber 6firift-- ,
lid^en ^ugent Unnb allen ainfal | tigen ju nu^ inn Srucfli aufegangen, SSnb ift jrer
^f)li. DJlal). ernnftlid^er , m\i inib mai)nung, bas bife ffliic^Iein aXiaxn aufferl)alb an=
berer bic man Gatec^ifmen nen-- net, burd) atte jrer fit)u. ai}ai). 9hberofterrei= c^ifct)e
Sanb, Dnnb ^iirftlicfje (Sraffi^afft, ©iJr^ in gemeinen »nb funberbaren Scfjiifen foUc
gelefen, t)nb con fainem 5)3uec^brucfer ob' , $uecf)fuerer one ju laffung 5Dtict)aeln ^^imer^
man§ in ben ned)ften 3ef)en jaren Don 91ett)em \ gebrucft noc^ Derfaufft iBerben." Versus 1,
2, 3, 8 rubri sunt. In pagina posteriore folii titularis imago in ligno incisa con-
spicitur, in cuius altero angulo inferiore annus „1556" comparet. 8« min.; ff. 255
(iucl. titul.) numeris non signata. F. 31 2^^—21 7 ^ litterae germanicae, a Ferdinando 1.
Vienna 23. Aprilis 1556 ad omnes Austriae inferioris et comitatus goritiensis ho-
mines datae, per quas catechismus ille „a piis et orthodoxis viris conscriptus et a
doctis honestisque viris probatus" comraendatur et eius typis describendi et vendendi
privilegiura Michaeli Zimmermann, typographo viennensi, in decennium tribuitur.
Canisii et Societatis lesu neque in his litteris neque in ipso catechismo lit mentio.
Interpres non est usus editione latina ,Summae" a. 1556 Viennae facta, sed editione
principe (Viennae 1555), ratione etiam habita ^erratorum", quae in eius extrema
parte posita erant; cf. etiam infra, monum. 100. Duo tantura exempla catechismi
huius, qui inter catechismos Canisii germanicos antiquissiraus est, equideni vidi,
unum, quod folio titulari caret, Viennae in bibliotheca universitatis (Theol. past. I.
325) , alterum idque integrum in monasterio gotvicensi (Gottweig) ordinis sancti
Benedicti, in Austria inferiore (sign.: XXXIIL K 76»).
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 41
gio 209. Martinus Cromer Canisio.
di giuglio piacendo al Signore nostro, il qualc ci conscrvi sempre
nella sua santa grazia.
lo molto specialmente mi raccomando alle orazioni et sacrifici di
V. R. et di tutti li Padri et fratelli, et massime di qnelli che hanno
da venire in Ingolstadio. Di Praga a 17. di giugno 1556.
Servo et figliolo indigno
Piedro Canisio.
Al molto Reverendo Padre mio in Christo il Padre Maestro
Maestro \sir] Ignatio de Layola [sic] Preposito generale della Com-
pagnia di Giesu. Roma.
Epistulae archetypae nianu eiusdem temporis arlnotatum est: ,Riceuuta alli
23 di Luslio."
finem mensis lulii Ingolstadii me accepturum esse spero, domino nostro iuvante, qui
nos in gratia sua sancta semper conservet.
Valde singulariter me commendo precibus et sacrificiis R. V. et omnium patrum
et fratrum ac maxime eorum, qui Ingolstadium venturi sunt. Praga 17. lunii 1556.
Servus et filius indignus
Petrus Canisius.
Admodum reverendo in Christo patri meo, patri magistro Ignatio de Loyola,
praeposito generali Societatis lesu, Roniae.
209.
MARTIXUS CROMER,
canonicus cracoviensis et secretarius regius,
CANTSIO.
VienTia !). Iiilii 155(1.
Ex autographo (2°; 2'/. pp.; in p. 4. inscr. et sig.). In superiore parte pa-
ginac quartae Canisius 9 capita breviter notavit, quae ad parabolam quandam evan-
gelicam e suggestu explicandam pertinere videntur. Cod. monac. „Scriptt. colL
Ingolst." f. 41-42.
Se a Foloniae rege ad reyem lioDianontni le;/ati<>n es.<^e. Exciisat se , quod id
officium administrare maluerit , quam libros pro ecclesia componere. Sperat Sigis-
mundnm rer/em haereticis iam acrius obstifurum esse. De Hosii operihus. De ronciliis,
(/enerali Bomae, provinciaH in Polonia hahendls.
Reverende pater S. P.
Literas tuas nona die mensis Aprilis Praga ad me datas i, vicesima
prima Junij Cracoviae accepi eo ipso tempore, quo mihi rursus legatio
a rege meo 2 ad regem Rom. iniuncta est praetcr omnem expecta-
tionem meam. Pertaesns onim Litvanici domicilij, ex aula me paulo
' Has litteras, 9. Aprilis datas, vide supra j). 606—608.
' Sigismundo Augusto, Poloniae rege.
9. lulii 1556. g4g
ant^ Cracoviam receperam, ut deo miliique viverem i. Jamque inter
amicos et libros svaviter acquiescere coeperam, cum hanc mihi felici-
tatem nescio qvae Nemesis invidit. Qvare motoriam rursus fabulam
ago2. Heri huc adveni magnis itineribus: Hodie regis mei mandata
exposui. Qvo onere levatus, calamum statim in manus sumpsi, ut
tibi ad tuas illas literas responderem, teque laetiore nuncio, quam
huc nuper istinc perlatus erat, de me ipso exhilararem. Laborare te
istic in vinea Christi gaudeo: Vtinam qvidem cum fructu: Verum
sva\nore tamen, qvam qvem adhuc decerpsisti: Si modo verum est.
te pugno a nescio qvo contusum esse^. Qvod tamen si est, non
dubito te gaudere, qvi pro Christi nomine dignus habitus sis
contumeliam pati*. Qvod doles de nostratibus hominibusS; In-
saniunt illi qvidem, sed non omnes: Ac ne tam proterve qvidem, ni
fallor, et effrenate, qvam coeperant. Cohibent eos aliqvantum edicta
regia, multo nunc, qvam ante severiora. Sane is nunc mirificus esse
yidetur, et acer propugnator veteris et orthodoxae religionis, offensus
improbitate novatorum ^, Deus nobis orandus est. ut eum nobis talem
diu conservet. Qvod me ad scriptionem defensionemque religionis
hortaris, etsi" non currentem tu' qvidem, currere tamen gestientem
incitas: Sed qvid faciam, si fatis alio abripior? Mos gerendus est
principi, et qvidem sine ulla iniuria rehgionis, ut ne dicam cum aliqva
etiam utilitate. Qvid enim, si tantum operae precij fit a' nobis, dum
sumus ad aures principis, aut eorum certe, qvibus princeps pro auribus
et oculis utitur, qvantum si ingentia conscriberemus volumina, qvae
in tanta librorum omnis generis copia, tantaque hominum impioi'um
arrogantia vix, ac ne vix qvidem fortassis leguntur! Non debes autem
existimare, mi Canisi, ahqvid emolumenti vel honoris me venari in
aula regia. Libenter acqviesco in hac mea conditione et fortunis non
omnino coutemnendis. Varmiensis episcopi scriptum
iure optimo Liudatur a doctis et pijs viris. Et brevi id denuo excu-
detur, spero, altero tanto auctum ' . Scripsit idem hortatu meo dia-
Supe7- versum scriptum ^ Super versuni- scriptum.
Super versnm scriptum.
1 Aula regia tunc Vilnae erat, quod Lithuaniae ca]iut est {Hosii Epistolae 11, 688).
2 Comoediae ^statariae" veteres opponunt ^niotoriam^ quae niotibus sive affec-
tibus abundat et tumultuarie agitur.
3 Falsus hic rumor fuisse videtur ac natus fortasse ex eo. quod 14. Maii 1556
Pragae ad P. Corneliuni Brogelmaiumm in ecclesia collegii sacrum facientem Bohe-
mus quidam accessit ac minaciter pugnum sustulit; mature tamen prohibitus est,
ne sacerdotem percuteret. Canisius in eadem ecclesia 10. Maii lapide per fenestram
iacto petitus erat. Vide supra p. 618—619.
* Act. 5, 41. "• Cf. supra p. 586.
« Promisit quidem re.x ille haud pauca episcopis minatusqne est liaereticis
ftoenas graves; sed in exsecutione segnem se praestitit.
• Priorem partem ^confessionis" dicit (cf. supra p. 537 ^) ; eadem pars annc 1557
41*
g4.4 209. Martinus Cromer Canisio. 9. lulii 1556.
logum : qvo cavillis Fricij de utraque specie, de coelibatu sacerdotum,
ac de ritibus ecclesiasticis vernacula lingua peragendis [respondet].
Eum ego hic mecum habeo: Verum describi is tam celeriter, et ad
te mitti non potest: Nisi forte diutius hic mansero.
Episcopus Yeronensis, nuncius apostolicus ^ haeret adhuc apud
nos, nec sane ociosus. Oratorem regis mei revertentem a pontifice
vidi in itinere^. Refert nobis spem concilij Romae aperiendi: Qvam
certam autem et optabilem, tute ipse ex loco eius potes conijcere.
Sat sapienti. Nuncius qvidem cum archicpiscopo ^ episcoporum et
sacrorum collegiorum conventum ad sextam diem Septembris insti-
tuent ^. Indicunt ijdem supplicationes implorandae opis divinae causa.
Qvarum rerum si me svasorem fuisse putaveris, non erraveris. Nun-
cius qvidem ipse agnoscit manu sua ad me scribens. Sub idem autem
tempus rex revertetur in Poloniam; qvi si vel in uno atque altero
reipsa praestabit, qvod edictis minatur, spero nos cito aliam rerum
faciem visuros esse. Sunt enim flexibiles nostri homines, modo ne
desint officio suo speculatores^. Hic qvae de filio regis6 audio,
mira, si vera sunt. Et facile causam conijcio. Sed confusi sunt,
inqvit ille", qvoniam deus sprevit illos. Haec ego amanter et
familiariter ad te Canisi, qvando hic mihi aspectu et colloqvio tuo
frui non licet. Yale. Vienna 9. die Jul. 1556.
Tuus
M. Cromerus\
Reuerendo patri D. Petro Canisio theologo insigni de societate
lesu amico suo honorando Pragae.
Sequitur signum qnoddain ohscurmn.
Dilingae in 4" et in 8<> edita est. Eodem anno Moguntiae ex officina Francisci
Behem, ,1. Patruo bibliopola Posnanien. imprimi procurante^ tota confessio primum in
lucem prodiit {Hosii Epistolae II, 1007). Dialogum autem illum Hosius mense Februario
1556 absolvit; eius exempla manu scripta amicis misit recognoscenda, ut Cromero,
loanni Pikarski, contionatori regio, Aloysio Lipomano, nuntio apostolico. Anno 1558
tvpis primum exscriptus est {Hosii Epistolae II, 667. 685. 714. 809. 946. Eichhom,
Hosius I, 289. Exstat etiam inter ,opera omnia" Hosii, e. g. in editione Antverpiae
a. 1571 facta f. 332-346).
' Aloysius Lipomanus.
2 Albertum Kryski , subcamerariujn ploceusem et secretarium regium, signifi-
care videtur; qui sub initium a. 1553 orator regius Romam venerat (i/ost/ Epistolae
II, 262. 323. 899).
3 Nicolao Dzierzgowski, archiepiscopo gnesnensi.
* Synodus haec ecclesiasticae provinciae gnesnensis reapse mense Septembri
a. 1556 habita est Lovicii (Howicz), ubi archiepiscopi arx erat {Eichhorn, Hosius 1,
267—269).
^ Ls. 56, 10. ler. 6, 17 etc.
•^ Maximiliano, Lutheranorum patrono. ^ Ps. 52, 6.
210. Canisius S. Ignatio. Sub medium mensem lulium 1556. 645
210.
CANISIUS
SAXCTO IGXATIO.
Praga sal) mediiim mensera Inlinm 1556.
Ex SaccMiw, De vita Canisii p. 109—110. Cf. Ovlandinum 1. c. 1. 16, n. 2.
Impense rogat, ne praepositi jirovincialis vel rectoris muniis sibi ■imponatur.
Cum „per aestatem" anni 1556 „Ingolstadium" Socii „pe7-iienissent,
accipit Canisiiis a B. Patre Uteras", quibus Sociorum praepositus pro-
vincialis per Germaniam superiorem. constituitur. „Confestim" , inquit
Sacchinus, „rescripsit, se quidem paratum esse, quacunque posset ope
sociis vniuersis famulari in rerum aeque diuinarum procuratione , et
humanarum. Ceterum per Deum obtestatur, nullum vt sibi Prouincialis,
siue Rectoris mimus imponat; sed plane omnium postremum, vt re ipsa
sit , numeret. Enimuero pericidosum esse, hominem perturbationibus
agitatum, arrogantem, nullo iudicio praeditum id officij suscipere ; fieri-
que aliorum ducem-, qui necessario careaf lumine, et idonea cum facul-
tatis subsidia, tum experimenti requirat. Non deesse (et nominatim
appellabat quosdam), qui commodius multo praefici possent. ,Denique*,
inquit, ,existimaiii Pater, cunctos mihi fratres rogandos, vt suam de
me quisque sententiam scripto explicent , et ad te mittant ^. Nam
profecto, si mea cum interiora nosses, tum exteriora vitia, quantum-
que haec Germania obtuderit me, ac secularem effecerit, potius mise-
rereris mei, maioremque susciperes curam mei subleuandi precibus
tuis; quas indignissimus licet assidue cupio.'" Addit Sacchinus: Ca-
nisius „vouerat olim, . . . quod ad suum commodum, deque vno in
locum alium profectionem'' attineret, nihil vnquam moturum^. Eius
sponsionis ita memoriam , ita custodiam retinebat, vt subierit religio,
simul ac renuntiatus est Prouincialis, ne contra eam facere aliquo pacto
videretur, si quando pro suo munere quopiam accurrendum esset, ante-
quam profectionis iussiim ab Vrbe perferretur. Itaque rem omnem
aperiendam beato Patri [IgnatioJ censuit" .
Canisio Roma rescriptum esse videtur a Polanco ineunte vel medio mense
Augusto a. 1556. De qua re in secundo huius operis volumine agetur.
Eiess (1. c. p. 165 — 166) censet epistulam hanc iam aestate anni 1555 datam
«sse; Socherum enim referre Canisium sub id tempus Viennae a P. Hieronymo
Natali certiorem factum esse provincialis officium brevi sibi suscipiendum fore *.
profectione Sacch.
' ^Scripsere", inquit Sacchinus 1. c. , „testimonia socij , sed qualia ille mere-
batur potius, quam volebat, plena commendationis, et laudis."
* Sponsionem hanc vide supra p. 268.
» Cf. Socherum 1. c. p. 55. 63.
()4:() 211. Canisius Sociis ingolstadiensibus. Sub niedium mensem lulium 1556.
Neque id quidem sua caret probabilitate ; Natalis enim Ignatio intime utebatur atque
eius nomine Societatis res in Austria disponebat et constituebat ; accedit , quod
Socherus ex historia coUegii viennensis a Magio conscripta ea hausisse videtur.
Attaraen magis mihi placet Canisium anno , qui proxime secutus est, scripsisse.
Nam Sacchinus, qui ipsam Canisii epistulam ante oculos habuit et res sat accurato
narrat, perspicue testatur Canisium epistulam illam Romam misisse, postquam Socii
Ingolstadium advenerunt et diploma illud ipsi Canisio traditum est, quo Germaniati
superioris praepositus provincialis nominabatur. Sic etiam facilius intellegitur , cui-
in epistulis anno 1555 et priore parte anni 1556 a Canisio Roniam missis (quae
quidem supersunt) nuUa huius officii imponendi vel recusati fiat raentio.
S. Ignatius diploma illud 7. lunii 1556 subscripsit. Socii 9. lunii Roma dis-
cesserunt et 7. lulii Ingolstadium venerunt ^ Dubium non est, quin diploma in
Bavariam ipsi attulerint indeque Pragam miserint, cum Canisium ibi morari audisseut.
Sub medium igitur mensem lulium Ignatio rescribere potuit.
Boei-o haud recte scribit Canisium Ignatii litteras Viennae accepisse -. Cani
sius enim mense Februario a. 1556 inde discessit neque eo anno Viennam rediit.
Polancus nomine S. Ignatii Ciinisio rescripsisse videtur circiter d. 20. lulii 1556.
m.
CANISIUS
ISO€II8 r\GOLSTADIEXSIBlJS.
Praga siih iiiediuin iiieiisem luliuiii 155G.
Ex cod. ^Antiqu. Ingolst." f. 8''.
Aliquis ex 18 illis Societatis hominibvs , qui 7. lulii 1556 Ingol-
stadium advenerunt^, haec refert: Invenimus Ingolstadii „quorunda>n
professorum atiimos erga societatem parum sijnceros, vt etiam Reuerendus
Pater Canisiiis ex Praga per litteras hortaretur ahstinendum esse ah
illorum consortio donec ipse aduentu suo , de his oiiinihus certiores
faceret. . . Tandem diu expectatus adest E. P. Canisius 4.^ Augusti
ex Praga."
' Cf. supra p. 638*. - Canisio p. 132.
^ Horum praecipui erant: Thomas Lcntulus (van Lenth) noviomagus, qui col-
legii rector a S. Ignatio constitutus erat, Doctor loannes Cuvillonius (Couvillon)
insulensis, Doctor Hermannus Thyraeus novesianus, M. Theodorus Peltanus (van Pelt)
leodiensis. De quibus in sequentibus huius operis voluminibus plura scribentur.
Cum S. Ignatius raense lunio a. 1556 18 illos Socios Roma Ingolstadium mitteret,
simul etiam catalogum latinum misit, ex quo tum Albertus dux tum Canisius co-
gnoscere possent , quao eorum essent nomina , quae patriae , quae officia , ad quae
singuU idonei esse viderentur. Catalogus ipse hic non ponitur, quia editus iam est
ab Agricola 1. c. I, Dec. 2. n. 26; Mederer 1. c. IV, 291—292; Liiiowskn I. c. 1, 74—77
(germanice versus); Freyberg I. c. III, 227*— 228*; Verdiere I. c. I, 303—305
(iallice); Pachtler I. c. I, 349-350; Cartas ie San IgnacioYl, 497—498. 293—295
(latine et hispanice). Pi-antl scribit (I. c. I, 225) 6 lesuitas et 12 alumnos (,6 Je-
suiten und 12 Alumnen") Roma Ingolstadium missos esse !
212. Canisius et Henricus Scribonius Ferclinando I. Mense lulio 1556. 647
212.
CANISIUS
et
HENRICUS SCRIBONIUS,
administrator archidioecesis pragensis,
FERDIXANDO I.
Praga iiieiise lulio 1556.
Ex archetypo (2°; pp. 2), quod Canisius et Scribonius ipsi subscripserunt ;
iu p. 4. alia manu scriptum est: „Jesuiter zu Prag. Supplication 1556." Exstat
Viennae in archivo camerae aulicae (Hofkammer-Archiv, Archiv des gemeinsamen
k. k. Finanzministeriums), ^Boehmen P. Fasc. ^, Jesuiten."
Eegi rationem proponunt , qua acs alienum , a colleyio prugensi contradum,
solci jjossit , eundemque rogant , ut quinque monasteriorum desertorum bona in pro-
fanos usus conversa pauperibus scholasticis alendis destinentur, qui postea archidioe-
cesis prugensis sacerdotes futuri sint.
Serenissime Rex et clementissime domine.
Duo sunt impedimenta quae Collegium et studium Pragense ad
S. Clementem a S. R. M. [V.] nuper errectum [sic], et nobis deinde con-
creditum ualde perturbant. Vnum est de soluendis debitis, quae pro
structura Collegij creditores multi et pauperes iure suo iamdudum petunt.
Cui incommodo si placet S. M. V, subuenire poterunt Zitauienses, qui
cum nunc adsint Ratisbonaei, non difficulter permouerentur, ut con-
sentiant in 2000, uel ut minimum ad mille taleros statim mutuo dandos
praedicto Collegio, accepturi deinde solutionem ex bonis quae in de-
cennium administrant, Monasterij Oybinensis, tantum absit usura, quae
et ipsis, et Collegio Societatis lESV non possit non esse ignominiosa.
Alterum quod praeclaro CoUegij huius instituto deest, ad scho-
lasticos pertinet pauperes, qui frequentes ad scholam hanc Regiam
confluunt, et ibidem frugifere admodum possent institui, donec sacris
ordinibus iniciarentur, et Pragensis diocesis [sic] ministerijs nunc certe
necessarijs adhiberentur. Cum autem obstet inopia, quo minus illi in
studijs perseuerare, et ad frugem peruenire, nostraeque et Catholicae
Ecclesiae deseruire possint, pracclare de illis et hac tota schola mereri
uidebitur S. M. V. si pro Regia benignitate et pietate sua consentiat,
ut in usum et sustentationem pauperum scholasticorum huiusmodi
conuertantur " bona quaedam uacantium Monasteriorum , quae , ut
^ couertantur archet.
^ Ratisbonam ad comitia imperii venisse videntur. Ferdiiiandus comitia ipse
quidem niense lunio exordiri volebat ; sed propter bellum hungaricum Viennae manere
statuit, et Albertus V. Bavariae dux Ferdinandi nomine 15. lulii 1556 comitiorum
initium fecit {Fr. 1). Hiiberlin, Neueste Teutsche Reichs-Geschiclite III [Hallc 1770],
134—137).
648 212. Canisius et Henricus Scribonius Ferdinando I. Mense lulio 1556.
uidemus , in prophanos usus abeunt , et misere passim alienantur.
Tantum pauca e multis loca et domicilia Religiosorum , quae nune
diserta [sic] atque distracta sunt, et scliolasticis ad usum Ecclesiae
applicari possent, liic breuiter ostendemus.
Primo est Monasterium in ciuitate Tustae seu in Domazlicz,
germanice Tauz uocant ^, non ita procul a Thina ^, quod monasterium
ordinis est Heremitarum .S. Augustini, aliquot abhinc annis desolatum,
pratis et agris dotatum, et nuper admodum a Ciuibus Tustae im-
petratum ad reuocationem usque .S, M, V,
Secundum Monasterium est situm in Ciuitate Tachouiae ^ ordinis
Carmelitarum multis ab hinc annis desolatum, etiam a Ciuibus illius
Ciuitatis impetratum,
Tertium Monasterium Skalicze non procul a Ciuitate Kiirimen*,
ordinis Cystersiensium [sie], quod a nullo etiam Religioso inhabitatur,
et Nobili cuidam elocatur ^\
Quartum Monasterium est in oppido Chiss ^, ordinis Carmelitarum,
suis etiam fratribus destitutum , quod nunc manet penes pupillos
Domini a Guttenstein.
Quintum est in pago Tenionicze " Monasterium , primum quidem
a Domino Czizkonecz fundatum pro quibusdam fratribus reHgiosis,
Deinde uero conuersum in usum trium aut quatuor sacerdotum, sed
quod nomine tutelae nunc a quodam occupatur.
Ex his aliqua sufficient ad unius uel duorum, alia ad plurium
sustentationem. Ita fiet, ut ,S. R, Maiestas V. non solum de collegio
suo Regio quantum ad professores attinet, uerum etiam quantum ad
discipulos et auditores praeclare mereri, et aeternam sui nominis glo-
riam in Christo et Ecclesia Boemica relinquere possit, amputatis interim
scandalis et occasionibus ecclesiastica bona prophanandi et alienandi.
S. R. Maiestatis V.
Humiles sacellani.
Henricus Praepositus
Ecclesiae Pragensis.
Petrus Canisius Theologus
de societate JESV.
* Nunc germanice ^Taus" (Tauss) et bohemice nDomazlice", oppidum Bobemiae,
in regione pilsnensi. ^ Germanice Tliein.
* Germanice Tachau, bohemice Drzewnow. * Curimium, bohemice Kaufim,
^ Monasterium „Gratia B. Mariae virginis" Scalicii (bohemice Scalic vel
Scalice) anno 1357 conditum erat. De quo Leop. Janauschek 0. Cist. , Origenes
Cistercienses I (Vindobonae 1877), p. 272, n. 709.
* Nunc Chiesch, in archidioecesi pragensi.
" Fortasse Tonovice, Tienowic, ubi loannes Hifowec anno 1520 monasterium
,fratrum minimorum" (ordinis S. Francisci de Paula) condiderat. Nam Frind asserit
boc monasterium sub id tempus ex invidia illius, qui conditoris erat heres, fratribus
orbatum fuisse ct Scribonium Ferdinando commendasse , ut ex eius bonis aliisque
aimilibua seminarium clericorum instituendum curaret {Ant, Frind , Die Geschichte
der Bischofe und Erzbischofe von Prag [Prag 1873], p. 180).
213. Pol. Canisio. Circ. 20. lulii 1556. 214. Pol. Canisio. 22. lulii 1556. 649
Tempus quidem liuic epistulae non est ascriptum; sed ex epistula ipsa co-
gnoscitur, datam esse, cum collegium Societatis lesu pragense „uuper erectum" et
eius ludus litterarius iam apertus esset; qui 8. lulii 1556 apertus est ^ Canisius
vero exeunte eo mense Praga discessit neque anno 1556 eodem rediit.
P. lOAraES DE POLAXCO S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma circiter 20. lulii 1556.
Ex Sacchino, Can. p. 110—113.
Canisius, cum ad litteras Roma 7. lunii 1556 datas, quihus a S. Ignatio
Societatis praepositus jyrovincialis per Germaniam superiorem. constituebatur -,
^confestim rescripsisset" , i^er Deum obtestans, ne eiusmodi niunus sibi impone-
retur ^, a S. Ignatio „iussus est, Dei bonitafe confisus ceruicem iugo suhmittere.
Nihil enim inde negotij plus habiturum , quam ad hoc tempus habuisset : cum
re quidem munere eodem fungeretur , sed accessuram duntaxat ex ipso titulo
jMestatis opem aliquam, et praecipuum diuinitus auxilium". Ac cum Canisitis
olim spopondisset , se , quod ad commodum suum deque uno loco in alterum
profectionem attineret, nil umquam moturum, cumque metueret, ne in eo munere
cmtra sponsionem hanc facere aliquo pacto videretur , iam a S. Ignatio ,,omni
Uberatus est scrupido" .
Hanc epistulam Polancus significare videtur, 22. lulii 1556 Canisio scribens:
,Questi giorni si e scritto a V. R. et a quelli di Praga assai difFusamente. " Vide
epistulam proxime poneudam.
214.
P. lOAlNlVES DE POIiAXCO S. J.
nomine S. Ignatii
CANISIO.
Roma 22. lulii 1556.
Ex „Cartas de San Ignacio" VI, 519. 355—356; quarum editor apographo
usus est, in cuius margine Polancus ipse quaedam scripsit, quodque antea
Romae in archivo Societatis asservabatur. Adnotatum est: „Ingolstadio, Al Doctor
Canisio."
Partem epistulae latine versam edidit A. v. DruffeJ , Ignatius von Loyola an
der Rijmischen Curie (Miinchen 1879) p. 40, adnot. 49.
Smnmum pontificem potestatem monasterii cuiusdam vcl monasteriorum aliquot
Societafi attrilniendorum voce concessisse; nec litteras apostolicas necessarias esse.
1 Supra p. 618». ^ Positae sunt supra p. 623.
* V. supra p. 645.
(350 '-!■*:■ loitiiiies de Polanco Canisio.
Ihesus.
Pax Christi, etc.
Questi giorni si e scritto a V. R. et a quelli di Praga assai
diffusamente, e dopoi non abbiamo avviso alcuno ne anche sappiamo
se sono arrivati K nostri d' Ingolstadio.
Questa e per fare intendere alla R. V. che si e supplicato a Sua
Santita per via del Reverendissimo Cardinale Morone ^ quello che
contiene il memoriale dell' altra pagina ^ ; et Sua Santita e contenta,
et dette sua benedittione etc. ^ Se pur bisognasse Breve o Bolle, si
potrebbono expedir adesso, o quando il Re volesse far la tale appli-
catione perpetua; et non pare che ce sara difficolta a questo spaccio*.
E vero che ci contentiamo vivae vocis oraculo perche basta per satis-
far aUa conscientia; et nel foro exterior poco mi pare sono necessarie
simili Bolle, facendosi colla auctorita regia il tutto, et senza scrupulo
potremmo aiutarci di quella, havendo la mente di Sua Santita^.
Ihesus.
Pax Christi, etc.
Hisce diebus reverentiae vestrae et Sociis pragensibus copiosius scriptum est,
nec postea nuntium ullum accepimus , neque etiam scimus , an Socii nostri ingol-
stadienses advenerint.
Haec scribo, ut R. V. certiorem faciam, summo pontifici per reverendissimuni
cardinalem Moronum ' supplicatuin esse pro iis, quae libellus in altera huius epistulae
pagina descriptus continet " : et pontifex concessit, et benedictionem dedit, etc. * Si
tamen breve aliquod vel bullae necessariae essent, aut nunc eftici mittique possent,
aut cum rex applicationem illam perpetuam reddere voluerit; neque ea res difficul-
tatem habitura esse videtur ^. Quamquam nos quidem vivae vocis oraculo contenti
sumus ; id enim ad conscientiam securam reddendam sufficit ; in externo autem foro
huiusmodi bullae vix necessariae esse videntur, cum omnia regis auctoritate fiant,
qua sine scrupulo uti possumus, cum pontificis meus explorata nobis sit *.
^ loannes cardinalis Moronus ^protector" erat regnorum et provinciarum Fer-
dinandi I.
- Druffcl scribit supplicatum esse pro monasterio S. Clementis (ordinis Prae-
dicatorum) collegio pragensi attribuendo; unde id hauserit, non indicat. Certe Fer-
dinandus rex mense Augusto a. 1555 tum Moronum tum Ignatium rogaverat, ut
monasterii clementini collegio pragensi, et monasterii Beatae Virginis, ordinis
carmelitani , collegio viennensi attribuendorum potestatem a summo pontifice impe-
trarent {Cartas V, 584 — 588). Ac Canisius 17. Maii 1556 Praga S. Ignatio scrip-
serat litteras regis Romam missum iri, quibus potestas monasterii oibinensis, ordinis
Coelestinorum, collegio pragensi assignandi peteretur (cf. supra p. 615).
^ Paulum IV. monasterium oibinense Sociis concessisse ex litteris Canisii
initio a. 1557 ad Lainium datis intellegitur; quae in secundo huius operis volumine
jtonentur.
* Litteras apostolicas in Germaniam mittendas significat. Antiqua versio , a
Druffel edita, inepte : „neque videtur fore difficultas in isto spatio."
* Ita etiam Ferdinandus I. in ^litteris fundationis" collegii pragensis, Pragae
15. Martii 1562 datis, asserit „interveniente Authoritate Apostolica", „summo Ponti-
fice viva voce consentiente" Sociis pragensibus dari monasterium S. Clementis etc.
Litteras illas ponit Bucholtz, Urkunden-Band p. 668—672.
22. lulii 1556. 651
Non altro per questa seiion clie staremo con desiderio aspettando
qualche avviso del novo Collegio Ingolstadiense.
Tutti ci racomandiamo molto nelle orationi di V. K. et delli altri
nostri fratelli. De Roma li 22 di Luglio 1556.
Aliud quod scribam , non liabeo , nisi nos avide nuntium exspectare , quo de
novo collegio ingolstadiensi edoceamur.
Omnes reverentiae vestrae et ceteroriim fratrum precibus magnopere nos cora-
mendamus. Roma 22. lulii 1556.
Nota. Inter epistulas a S. Ignatio vel eius nomine datas haec omnium (quae
quidem usque adhuc cognitae sunt) postrema est ; novem diebus post, 31. lulii 1556,
sanctissimus ille vir in caelum abiit.
Ex hac epistula intellegitur , qua ratione fieri potuerit, ut litterae apostolicae,
quibus monasterium clementinum et 1400 taleri ex monasterio oibinensi quotannis
provenientes collegio pragensi attribuebantur vel potius eorum attributio iam multo
ante facta probabatur et rata esse iubebatur, Roma non mitterentur nisi Kalendis
luliis anni 1583 '.
1 Synopsis Actorum S. Sedis etc. p. 128, n. 250. Ceterum, quod ad mona-
sterium S. Clementis attinet, etiam S. Pius V^. 0. Pr. eius cessionem , Societati a
fratribus suis factam, confirmasse traditur {Cnigeriiis , Sacri piUveres 1. c. p. 119).
MONUMENTA CANISIANA.
A.
MOXUMEXTA MOC^UOTIXA CAXISII.
1.
Mense Aprili 1543.
Ex apographo totius epistulae , quod fideliter exscriptum esse ex autographo,
Embricae (Emmerich) in cubiculo rectoris collegii S. J. deposito, testatur Embricae
20. Aprilis 1651 Winandus Weidenfeld S. J. Cod. colon. ,Litt. epistt. var." f.
signato „pag. 1" et 3 sqq. non sign.
Tota epistula primum edita est in „Cartas del B. P. Pedro Fabro" I, 347—351 ;
172—178.
Beatus Petrus Faber S. J. Gerardo Hamontano, Carthusiae coloniensis priori,
Moguntia 12. Aprilis 1543 inter alia haec scriUt: Se de peregrinatione , ad quani
Gerardus se hortafus sit, post aliquot septimanas certum qiiid rescripturum *.
„Interea autem ego fruor communicatione Magistri Petri -, quae communicatio
quam mihi sit gratissima, ego certe non possem explicare. Sit benedictus, qui plan-
tauit tam cultam arborem et sint benedicti quotquot eara quoquo modo rigarunt,
hinc fiet (prout non dubito) vt P. V. aliquid ex hac mea prece sit consecutura.
quia tam multis modis hunc iuvenem adiuuerit vt fieret qualis est, et vt ne fieret'
similis iuvenum huius seculi. Ego sane effectus sum amantior eius ciuitatis vestrae
Coloniensis, quae tantam puritatem alere potuerit."
Nec tanieu dubium esse, quin simiJes aliquot „plnntulae" Coloniae lateant.
Errant igitur Riess p. 29 scribens Canisium Moguntiam profectum esse ,in
der zweiten Halfte der Osterzeit des Jahres 1543", et Boero, Canisio p. 25 asserens:
,In su r entrare del Maggio del 1543. recossi a Magonza." Seguin quoque corri-
gendus est scribens Canisium mense Maio Moguntiam petiisse (1. c. p. 30).
2.
1543, exeunte mense Aprili.
Ex „Memoriali Beati Petri Fabri", ed. P. Marcellus Bouix S. J. (Lutetiae
Parisiorum 1873) p. 282—284 (in edit. maiore p. 273—275).
B. Petrus Faber in „Memoriali suo" Moguntiae exeunte Aprili
a. 1543 notavit: Se aliquando^, cum „visitasset magistrum Petrum
' Gerardus Fabrum hortatus esse videtur, ut Coloniam veniret, tum ad exer-
citia spiritualia Carthusianis tradenda tum ad fulciendam in ea urbe fidem catho-
licam, quam archiepiscopus ipse labefactabat. ^ I. e. Petri Canisii.
' Haec Fabri adnotatio incipitur his verbis : „Alio quodam die, dum visitassem."
Monum. (mog.) 1.— 2. (Aprili 1543.) 3. (Append. monum. mog. 1540 — 1555.) 653
Gueldriensem^ , qui exercebatur jiixta modum Exercitiorum nostrorum" '^,
rationes quasdam clare cognovisse, quibus contrarii illi spiritus animos
hominum agitantes, bonus et malus, discerni possent. „In q^uibusdam"
autem, inquit, „ideo non agnoscitur spiritus malus , et maxime in piis
et diu versatis in devotione et extra peccata , quia non habeant cogi-
tationes extra limites veritatis et bonitatis, neque affectus manifeste in-
ordinatos." At, quantumlibet hi „sancti sint", ubi de altiore aliquo
christianae vitae gradu capessendo deliberare coeperint, facile utrumque
spiritum in iis opparere.
Fabri liaec scribentis animo Canisium obversatum esse de vitae statu deligendo
meditantem facile patet.
3.
Appendix moiiuiiieiitoruin moguntinorum.
1540 — 1555.
De votis a Canisio factis Coloniae a. 1540, Mognntiae 1543, Romae 1549,
Viennae 1555. An in Societate lesii „vota devotionis" ef „vota simplicia scholasti-
corum," fecerit. Quando et quomodo professionetn sollemnem emiserit.
Canisius 25. Februarii 1540 Coloniae perfectam perpetuamque Deo castitatem
vovit^. 8. Maii 1543 votis Moguntiae factis Societati lesu se addixit ^ eiusderaque
tirocinium ingressus est*. Quae quidem vota cum iis, quae nunc in Societate lesu
fiunt, „votis devotionis" '" et „votis simplicibus scholasticorum" ^ similitudinem aliquam
habent. Eum autem duobus annis post ingressum vel alio quocumque tempore
ipsa illa scholasticorum vota fecisse '^ , quae nunc biennio probationis expleto fiunt,
voventesque constituunt veros religiosos , prorsus constare non videtur *. Nara Ca-
" Petrus Qualriensis Riess. Exemplum Memorialis, quod a. 1858 Vallibus Anicii
ex prelo autographico prodiit: Petrum Qualeriensem ; sed eiusmodi locum geographi
non norunt. Bouix in utraque Memorialis editione latina: Gueldriensem.
Ea autem, quae huic praecedit, a Fabro anno 1543 „in die sanctorura raartyrura et
pontificum Cleti et Marcellini" facta est, qui est 26. Aprilis; quae vero nostram
sequitur, ab eo facta est „in die dorainicae quintae post Pascha", quae dies 29. Aprilis
tunc erat. Sed fortasse Faber in adnotando ordinem dierum haud accurate servabat.
* Petrum Canisiura dici oranes agnoverunt; ita v. g. Riess 1. c. p. 29; Marc.
Bouix, M^morial du Bienheureux Pierre Le Fevre (Paris 1874) p. 347; Boero,
Fabro p. 431 ; interpres anglus Memorialis (The life of the blessed Peter Favre.
From the Italian of Father Giuseppe Boero [London 1873] p. 354 — 355). Novio-
magus, Canisii patria, Geldriae est urbs. - Vide supra p. 39.
^ „Memineris eos, qui illis in initiis Societati nomen dabant, statim ac ad
cohabitandum cum aliis de Societate admittebantur , votum Societatem ingrediendi
emittere solitos, at non statira pemiissos esse ut affirmarent se de Societate esse
sed solum votum ingrediendi Societatem habere." Ita optime meritus editor „Litte-
rarum quadrimestriura" I, 146'. * V. supra p. 75 — 76.
* Ea omnino privata sunt et perraittuntur, non praescribuntur.
« V. infra p. 654«.
■^ Asserit quidem Seguin (1. c. p. 43) eum 8. Aprilis 1545 , biennio tirocinii
expleto, illa vota fecisse; sed nulla ratione id probat.
^ Nisi forte quis dicere raalit ipsa vota 8. Maii 1543 a Canisio facta fuisse
„vota devotionis" et, biennio expleto cum renovarentur , facta esse „vota scholasti-
054 Monum. 8. (Appeiulix monum. mogunt. 1540—1555.)
nisius. cum in scriptis suis vota illa annis 1540 et 1548 facta plu.s quam semel com-
memoret, itemque vota sollemnia anno 1549 nuncupata ', nuUam usquam facit men-
tionem votorum aliorum, quae inter annos 1543 et 1549 ediderit. Ac S. Ignatius
in constitutionibus quidem suis praecepit, ut omnes biennio tirocinii finito vota sim-
plicia paupertatis, castitatis et oboedientiae, eaque ex ipsorum parte perpetua, face-
rent. ac bis singulis annis, donec ad vota sollemnia aut ultima coadiutorum per-
venissent, eadem renovarent -. formula etiam simplicium horum votorum proposita '\
At constitutiones S. Ignatii promulgari non sunt coeptae ante annum 1552, quo in
Siciliam primum illatae sunt * ; et vim legis, ipso Ignatio sic disponente, anno demum
1558 obtinuere, quo a prima ordinis congregatione generali, post conditoris mortem
liabita, approbatae sunt '^. Neque tamen dubitari pote.st, quin Canisius , docilis ille
Ignatii Petrique Fabri discipulus, vota illa, quibus Moguntiae primum Societati
nomen dederat, saepius renovarit, sive omnino privatim sive communiter cura aliis.
qui similibus votis se adstrinxerant *=. Nam et Ignatius cum sociis prima illa vota,
quae anno 1534 Parisiis in monte Martyrum nuncupaverat, duobus annis proxime
corum". In *catalogo, quem collegium S. J. ingolstadiense anno 1564 aut uno ex
sequentibus annis Romara ad praepositum generalem misit, de P. Theodorico Ca-
nisio dicitur: ^Societatem ingressus est Coloniae die 9. Martij. Anno 1554 et eodem
die uota Scholasticorum fecit" (Cod. ,Germ. Sup. Cat. 1566. 1599." f. 373^). Ac
tunc complures paulo post ingressum vota ^devotionis" faciebant, quae, verborum
significatione aliquantum amplificata, vota ^scholasticorum" dici poterant: Reinerius
V. g. Fabricius, leodiensis, 4. lunii 1559 Societatem lesu ingressus est et ,vouit
eodem tempore statim" (*Catalogus collegii S. J. monacensis, Romam missus 1. la-
nuarii 1565, 1. c. f. 376''); Richardus Flemingus, hibernus, mense Martio anni 1563
Lovanii Societatem ingressus, 24. lunii 1563 Roraae vota nuncupavit (*Catalogus
collegii dilingani, Romam missus 1. Novembris 1567, 1. c. f. 382^); Petrus Hernath.
hungarns, 26. Septembris 1558 eam ingressus, 26. Octobris eiusdem anni Roraae
vota focit (*Catalogus dilinganus, 1. lanuarii 1565 Romam missus, I. c. f. 375");
Thomas Gallus, fridbergensis, anno 1560 Romae ingressus, 6. lanuarii 1561 ,vota
scholasticorum" edidit (*Catalogus dilinganus. 31. Decembris 1566 Romam missus,
1. c. f. 402"). Ceterum v. supra p. 653 ». i V. supra p. 9. 15. 39. 42. 44. 56.
2 Ex. c. 1, n. 10. 12; P. 4, c. 4, n. 5: P. 5, c. 4, n. 3.
^ De votis devotionis agitur P. 3, c. 1, T etc. * Orlandinus 1. c. 1. 12, n. 34.
■' los. Iitvenciiis S. J., Epitome Hi.storiae Societatis lesu II (Gandavi 1853), 17—18.
" P. loaunes cle Polanro 8. Octobris 1549 Roma Lovanium scripsit ad Adria-
num Adriani: „Non omnino consonat formula votorum simplicium" in Societate :
ideoque se illam mittere affirmat, ^quam sic approbari pre ceteris video." Ea hic
subicitur ex *apographo eiusdem temporis, a Sociis lovaniensibus ad colonienses
misso, quod nunc est in cod. colon. ,Litt. Epistt. var." f. 57. In locis , qui uncis
includuntur, scriptio nimis obscura coniecturis suppletur, atque etiam ponitur „ra-
tionibus" loco verbi ,rebus" et „constitutiones" looo verbi „conditioncs" ; sic enini
legcndum esse manifestum est.
„Creator mcus et deus meus et pater sempiterne ego .n. licet omnibus ratio-
nibus me diuino tuo conspectu indignum videam fretus tamen pietate ac misericordia
tua infinita et impulsus tibi seruiendi desiderio pro[mitto] ac voueo coram sacratis-
sima Virgine Maria et curia tua celesti vni[uersa] diuinae maiestati tue me religionem
societatis Jesu ingressurum ita vt quantum in me est vitam in ea perpetuo degam
iii qua societate si re[ceptus] fuero promitto paupertatera castitatem atque obedien-
tiam me perpetuam [iuxta] ipsius societatis constitutiones seruaturum. a tua ergo
immensa bonitate a[tque] clemcntia per Jesucristi sanguinem peto suppliciter vt hoc
holocaustura in odorera suauitatis admittere et vt dedisti ad hoc desiderandum et
offerendura sic etiani ad explendum gratiara conferre vberera digneris."
-Mia formula a S. Ignatio proposita et praescripta est in constitutionibus, P. 5,
c. 4, n. 4. Quae etiamnunc adhibetur.
Momim. B. (Appemlix monum. mogunt. 1540—1555.) 655
aecutis renovavit "', et in provincia S. J. lusitanica iam aimo 1546 renovatio votorum
in communi conventu fieri coepta est -.
Quattuor sollemnia Societatis vota a Canisio Romae facta esse mense Septembri
a. 1549 inter omnes fere convenit. Dissentiunt autem de die: septimum fuisse
Sacchinus asseruit ^ : quem secuti sunt lacobus Fuligatti ^ , Longarus degli Oddi '".
Riess®, Alet", Garcia^, Ed. Marcour^, Verdiere.'". Econtra Python", Seguin '-.
Boero '*, I. M. S. Daurignac '^ affirmant Canisium die 4. Septembris professum esse.
Et recte. Nam P. Panhis Hoffacxs Societatis per Germaniam superiorem praepositus
provincialis in *catalogo omnium provinciae suae professorum et ^coadiutorum forma-
torum", quem anno 1570 confecit et Romam ad praepositum generalem misit, haec
sua manu scripsit: „R. P. Doctor Petrus Canisius professus est quatuor vota, quarto
Septemb. anno 1549. Romae in templo nostrae Societatis in ipsis manibus R. P. N.
Jgnatij primi Praepositj." "> Atque, id quod etiam maius est, penes Societatem nostram
folium adhuc exstat, in quo Canisius ipse vota sua sollemnia fornia consueta '^ scripsit
(_Ego Petrus Canisius professionem facio et promitto" etc.) , et haec professio ita
finitur : ,.Romae in templo Societatis apud S. Mariam de Strada , die quarto Sep-
tembris, anni 1549. in manibus beati Patris IGNATII primi Praepositi nostri gene-
i-alis. Jdem P. Canisius manu propria •^•." '' Eadem vota iisdem verbis Canisius
sua manu scripsit in „ Libro Professionum et Votorum Coadiutorum , Prouintiae Su-
perioris Germaniae", anno 1572 a P. Paulo Hoffaeo , praeposito provinciali, facto :
postrema Canisii verba haec sunt : „Roniae iiii Septemb. anno M. D. XL. IX in
ecclesia Societatis." '* Tertium quoque Canisii autographum habemus, cuius una
pagina vota simplicia professorum continet et his verbis terminatur: „Scriptum factum
et sancte promissum Viennae Dominica Sanctissimae et Individuae Trinitatis 9 lunii
anno post Christum natum 1555" ; in altera pagina Canisius vota soUemnia secun-
dum formam ordinariam scripsit eaque sic finivit: „Ita solemnem professionem iam
ante factam confirmo atque renovo, gratia Dei et Domini nostri lesu CHRISTI :
Viennae Dominica Sanctissimae Trinitatis anno post humanam redemptionem 1555.
vSic mea manu subscribens etiam atque etiam confirmo. idem Pet. Canisius." Causa
autem huius renovationis haec erat : Paucis annis ante Ignatius fii-mam quandam
atque uniformem rationem votorum sollemnium faciendorum praescripserat iisque
quinque vota simplicia addiderat; cum igitur P. Hieronymum Natalem ad constitu-
tiones promulgandas per provincias Societatis mitteret, eidem mandavit, ut omnium
professoruin vota sollemnia renovanda et simplicia illa addenda curaret "■.
' Testantur id B. Petriis Faher in „memoriali" 1. c. p. 13—14 (ed. mai. p. 12
ad 13) et P. Sinion Rodrigiiez, qui et ipse e primis Ignatii sociis fuit, in ^Commen-
tario de origine et progressu Societatis lesu", primum edito Romae 1869, p. 14.
- Orhoidinus 1. c. 1. 6, n. 98; quamquam renovationis illius formula, a P. Si-
mone Rodriguez composita, a praesenti satis differt: est in ,Synopsi Annalium
Societatis lesu in Lusitania ab Anno 1540 usque ad Annum 1725", authoro P. Ant.
Fraiico S. J. (Augustae Vindel. et Graecii 1726) p. 19, n. 12.
^ De vita Canisii p. 49.
* Vita del P. Pietro Canisio (Roma 1649) p. 80.
'" Vita del Venerabil Servo di Dio il Padre Pietro Canisio I (Torino 1829 [primum
edita Neapoli 1755]). 58-59.
" Cani.sius p. 79. " Canisius [>. 73. ^* Canisio p. IIS.
'•' Der selige Petrus Canisius (Freiburg i. Br. 1881) p. 20.
10 Universite dTngolstadt I, 200. " Vita Canisii p. 56.
'2 Canisius p. 56—58. '•'' Canisio p. 59.
'^ Histoire du Bienheureux Pierre Canisius (Paris 1866) p. 73.
'5 Cod.: „Germ. Sup. Cat. 1566. 1599" p. 868.
'" Haec a S. Ignatio praescripta est in constitutionibus S. J. P. 5, c. 3, n. 2 — 4.
'" *Cod.: Jtal. Prof. 4. Vot: — 1542. 1582", f. 7\
'8 *Cod. „XIII. Y." f. 5h. '" Bnero, Canisio p. 59.
656 Monum. 3. (Appendix monum. mogunt. 1540—1555.)
Neque tamen ex priore illo, quod dixi, Canisii autographo concludendum est
Canisii primam etiam professionem iisdem verbis conceptam fuisse, quae nunc usur-
pantur. Nam annus 1549 in scripto illo ad ipsam quidem illam professionem spectat,
non vero tempus significat, quo Canisius scriptum seu testimonium illud de ea con-
fecerit; quod ipsa eiusdem conclusio comprobat; si enim Ignatius (f 1556) tuin
superstes fuisset, Canisius eum non appellasset ^beatum", scribens: ,in manibus beati
Patris IGNATII primi Praepositi nostri generalis." *
Qua autem ratione Canisius 4. Scptembris 1549 Romae coram S. Ignatio pro-
fessionem fecerit , id , quia primum illud Canisii ipsius scriptum non superest, con-
iecturis tantum assequi possumus, antiquas professionis formulas alionmi, quae super-
sunt, inspicientes. Conferri possunt imprimis: 1. ea, qua ipse S. Ignatius cum quinque
Sociis professus est Romae anno 1541 ^; 2. ea, qua B. Petrus Faber 9. lulii 1541
Ratisbonae usus est ' ; 3. ea, quae inter primas constitutionum adumbrationes reperta
est*; 4. ea, quae addita est epistulae, quani P. Polancus 17. Novembris 1551 Roma
„de mandato" S. Ignatii Coloniam ad P. Leonardum Kessel dedit, praecipiens eidem,
ut Coloniae professionem emitteret, atque addens: ^Mittitur formula emittendi, de
solemnitatibus nil scribo quia necessariae non sunt, sed voluntarie *. P. Adrianus ®
monere poterit, quibus ipse fuerit usus." Formula haec, quia vulgata nondum
est, hic subicitur ex apographo, quod P. lacobus Kritzmdt S. J. (1602—1672) Co-
loniae fecit ^.
„Forma seruanda in emittenda Professione haec est. Postquam
ille, in cuius manibus vel praesentia est professio emittenda, Missam
absoluerit, in loco aliquo publico et ubi complures de Fratribus ad-
sint, accepta hostia consecrata vertet se sacerdos ad populum, tunc
qui professionem solemnem emissurus est, ante ipsum genibus flexis
dicta confessione generali et ter domine non sum dignus etc. ante
Communionem alta voce ex scripto recitabit sequentia:
Ego Leonardus Xessel solenniter promitto omnipotenti Deo, coram
eius Virgine Matre et tota celesti curia, ac in praesentia Societatis,
' Vota simplicia professorum, a Canisio in eodem folio post sollemnia scripta,
sic terminantur: „Actum Viennae ni fallar, anno 1555. coram R. P. Hieronymo
Natale Commissario." Ex hoc intellegitur complures annos inter eorum nuncupa-
tionem et hanc scriptionem interfuisse ; quam a Canisio factam esse puto , cum
Romae esset, anno 1565 vel etiam anno 1568. Vota ipsa simplicia hic non ponuntur,
quia eorum forma ab ea, quae nunc adhibetur, vix differt; nisi quod promissio de
ambitione manifestanda votum secundum sequitur (reposita post tertium ex de-
creto 46. congregationis generalis tertiae, anno 1573 habitae) ; prior illa est in „In-
stituto Societatis lesu", Congr. 1, decr. 102.
^ Typis descripta in opere ^Constitutiones Societatis Jesu latinae et hispanicae"
(Matriti 1892) p. 313—314.
* In 3Icmoriali" p. 22—23 (ed. mai. p. 21) et, nonnihil tamen diversa, in
,Cartas del B. P. Pedro Fabro^ I, 100.
* In „Constitutionibus latinis et hispanicis" p. 379. Ibidem p. 177 formula
exstat ordinaria.
^ Apparatum illum externum caerimoniasque illas Polancus significat, quae non
requiruntur quidem, ut professio valeat, sed ad eam magis ornandam adhiberi solent.
* Adrianus Adriani , Societatem ingressus anno 1545 , Sociis lovaniensibus
praefuit 1549—1558.
■^ Kritzradt transcripsit ,ex M. S. in folio P. Leonardi Kesselij ab 1550. ad
1553". Exstat nunc in cod. colon. „Litt. p]pistt. var." f. non sign. , quod est 4.
ante 80.
Monum. (coloniensia) 4. (18. lanuarii 1536.) 657
et tibi admodum Reuerende Domine loco Praepositi Generalis eiusdem
Societatis JEsu perpetuam paupertatem, castitatem et obedientiam
iuxta formam viuendi in bulla Societatis ^ et in eius Constitutionibus
declaratis seu declarandis contentam, Insuper promitto specialem
obedientiam summo Pontifici. Rursum promitto me obediturura circa
eruditionem puerorum in Rudimentis Fidei iuxta eandem Bullam et
Constitutiones. tali die, mense et anno.
His pronuntiatis accipiet Sanctissimum Sacramentum et scriptum
suum votum Chirograplio apposito transmittet ad Praepositum Gene-
ralem. "
B.
MOXUMEXTA COIiOXIEXSIA CAXISII.
a) Studia litteraria.
1536-1546.
Quo anno studiorum causa Coloniam venerit. In matriculam inscriUtur. In
aiiibus baccalarius, licentiatus , rnagister nominatur. Orationem habet. Disputat.
Facultas tlteologica postulat, ut Coloniae honores academicos in theologia sibi com-
paret. Baccalarius in theologia fif. Scripturam explicat.
4.
18. laimarii 15.36.
Ex cocl. ms. „Matricula quarta vniuersitatis Studij Coloniensis" f. 147°. Colo-
niae.
in archivo historico urbis.
„Anno domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto in profesto D.
Thome apostoli - iuxta antiquam consuetudinem" congregatio universitatis
habita et rector constitutus est „Christianus Glen Coloniensis artium magister
et sacre theologie Licentiatus Collegiate ecclesie .s. Seuerini Canonicus et
Scholasticus. . , . In cuius Kectoratu hi qui sequuntur sunt intitulati et
inscripti ^,
In Januario
18 — Petrus Canes" de Nouimagio ad artes — lurauit ^ et soluit," ^
" Kanes Ennen locis proxime memorandis.
1 Bulla ^Regimini militantis" significatur, qua Paiilus III, Romae 27. Sept. 1540
Societatem approbavit.
2 ^Profestum" sive vigilia S. Thomae apostoli fit 20, Decembris.
^ Rectores ipsi scholasticos in niatricula universitatis inscribere solebant.
^ Forniulam huius iuramenti proponit Bianco 1. c. I, 158.
" Frid. Paulsen opinatur aetatem , qua exeunte medio aevo adulescentes
studia academica incipiebant, fuisse fere annum XV. vel XVI. Heidelbergensi ma-
triculae tum loannes Eccius tum Philippus Melanchthon inserti sunt, cum 12 annos
nati essent (^Organisation und Lebensordnungen der deutschen Universitaten im
Mittelalter" in .Historische Zeitschrift", herausgegeben von II. v. Sijbd, XLV [Munchen
und Leipzig 1881], 421).
Br aunsber ger, Canisii Epistulae et Acta. I. 42
658 Monnm. (coloniensia) 4. (18. lanuarii 1536.)
Inter historicos controversia est de anno, quo Canisius studiorum gratia Colo-
niam primum venerit. Radero si credimus, anno 1534 „in album contubernij Mon-
tani inscriptus legitur" '. Agricola ^tredecennem" ^fluentis tum seculi anno trigesimo
quarto" Coloniam missuni asserit ^. Qua in re etiam Reifl^enbergio ^ magis placet
Agricolam sequi, quam Sacchinum (de quo infra). losepho quoque Boero annus 1534
probatur *. Leonardus autem Ennen, qui urbis coloniensis archivista et historiographus
erat, affirmat Canisium die 18. lanuarii 1535 in matriculam universitatis relatum
esse *. Similia asserit Henricus Milz , professor coloniensis ^. Paukis Drews eum
asserit 12. lanuarii 1535 matriculae bursae montanae inscriptum esse'. Sacchinus vero
Canisium Coloniam venisse scribit ,sub annum aetatis quintum decimum* *; Riess
affirmat eum eo venisse a. 1536, verique simillimum putat ineunte aestate id evenisse ®.
Vidimus in matricula universitatis Canisium inscriptum esse die 18. lanuarii
1536. Sed licet „bursa montana" ceteraeque omnes bursae colonienses partes quodam
modo necessariae („integrantes", si ita dicere fas est) essent ipsius universitatis '",
interdum fiebat, ut adulescens aliquis in bursam reciperetur, in matriculam univer-
sitatis non statim referretur, tum denium in ea inscribendus, cum iurium et privile-
giorum ipsius universitatis particeps fieri vellet ".
An de Canisio ita actum? Matriculam montanam non esse visam ab ipso
Radero, sermonis eius ratio suadet. Neque eam vidit, qui historiam gymnasii trium
coronarum coloniensis circiter annum 1638 accurate conscripsit, P. lacobus Boy-
man S. J. , neque Reiff^enberg , neque huius operis editor ; neque etiam Coloniae
nunc exstare videtur.
Canisium ipsum audiamus! Is in ^Confessionibus" : ^Annos", inquit, „fortasse
decem aut iis amplius Coloniae vixi, postquam aetatis annum decimum quintum
essem ingressus." '^ Et in ^Testamento" : „Postquam nuces reliqui, et annos quin-
decim aetatis attigi , adolescens Coloniae Agrippinae tali sum traditus praeceptori,
qui ut pius erat ac religiosus admodum, Nicolaus nimirum Eschius" etc. " Canisius,
cum nutus esset die 8. Maii 1521 ", aetatis annum 15. explevit die 8. Maii 1536.
Omnia itaque satis inter se conciUabuntur, si dicemus Canisium exeunte anno 1535
vel initio anni 1536 Coloniam adductum et paulo post in album ipsius universitatis
coloniensis relatum esse. Nam et Bianco testatur postei-iore eius academiae tem-
pore hanc praevaluisse sententiam : Omnes bursarum akimnos statim in matricula
universitatis inscribendos esse '^. ^Statuta" certe „studii generalis" coloniensis,
anno 1392 promulgata '^ haec habent : [I.] „Statuimus et ordinamus, quod quilibet. . .
Scolaris ad predictum studium veniens ipsiusque membrum fieri et eius libertatibus
perfrui cupiens presentet se infra primam quindenam Rectori universitatis et prestet
iuramentum soktum et registro studii inscribatur, quodque . . . nec aliquis de gremio
universitatis non intitulatum, quem sciverit causa studii venisse Coloniam, teneat in
hospicio ultra quindenam, nisi se faciat intitulari." '^. Quae „intitulatio" non ob-
^ De vita Canisii p. 7.
2 L. c. P. 1, Dec. 1, n. 48. Agricola non aperit, unde id acceperit.
3 L. c. p. 7. * Canisio p. 16.
» Geschichte der Stadt Koln IV, 498^, et „AIlgemeine deutsche Biographie"
III (Leipzig 1876), 750.
* [Canisius] „war im Januar 1535 in die artistische Facultat eingetreten" (Pro-
gramm des Gymnasiums an Marzellen zu Koln 1885 — 1886. Geschichte dieser An-
stalt 1. Thl. [Koln 1886], p. 6—7). ' Canisius p. 140.
* De vita Canisii p. 12 — 13. ^ Canisius p. 6^. '" Bianco 1. c. I, 257.
" Bianco 1. c. I, 254. Herm. Kcussen, Die Matrikel der Universitat Koln 1389
bis 1559 I. Bd., 1. Halfte (Bonn 1892), p. xviii. '^ cf. supra p. 16.
" Supra p. 36. '^ Supra p. 6. 9. 34. ^^ Bianco 1. c. I, 254.
"^ Edita a Wilh. Schmitz , Mittheilungen aus den Akten der Universitat Koln
1. Forts. (Programm des Kaiser Wilh.-Gymn. [Koln 1879] p. 24—32).
'^ Ita etiam Pragae haec lex vigebat: „Rectores scbolarum et eorum scholares
Monum. (coloniensia) 5. (2. Novembris 1536.) 659
stabat, quominus in ipsis etiam bursis scholae quaedam haberentur; immd vero
facultas ^artium" multo plura in bursis quam in auditorio suo communi praesti-
tisse videtur.
Neque tamen certi quicquam statuere velim ; in antiquissimo enim, qui apud nos
est, codice Canisii manu scripto (in quo tamen etiam complures alii coraphira scripse-
runt) manu, quae canisianae manus certe siniilis, immo fortasse Canisii ipsius
est, hymnus „A solis ortus cardine — Ad usque terrae limitera" transcriptus est,
atque eadem manu extremae hymni parti adnotatum: „Laus deo scripta anno .1.5.3.5.
Coloniae kalend. ianu." '
5.
2. Novembris 153G.
Ex cod. colon.: „Lib. fac. Art. quartus" ^ f. 203^-204\
Anno a natiuitate domini supra sesquimillesimum tricesimosexto in vigilia
annunciationis deiparae virginis * facta congregatione solito more in scholis
artium * a prandio, electus est omnium quorum intererat consensu, Decanus,
loannes Noepel Lypiensis theologie baccahiurius formatus * in cuius decanatu
acta sunt que sequuntur " :
Postridie omnium sanctorum ', rectores , et praeceptores gymnasiorum
facultatis artium loco et hora solitis conuenientes elegerunt examinatores ad
gradum Baccalaureatus promouendorum , sunt autem quorum nomina sup-
posita sunt,
I Joann. Noepel. Lypien., Decanus
I Hermannus Schotten. Hessus. theolog. Baccalaureus formatus.
Magisti-i { Godefridus Wilich, Canonum et theolog. Baccalaureus
{ loann. Neomagus ab Brunchorst ^,
[ loann. Eeclinchusanus.
Sequuntur nomina examinatorum et admissorum ad BaccaUiureatum in
artibus ",
Gymnasij Montani
Henricus Xanctensis,
subditi sint rectori [universitatis] et iurent et promittant eidem ac intitulentur"
(Monum. hist. univ. Prag. III, 7; apud Faulsen 1. c. p. 401).
1 Cod. ^Scripta Can. X. A." ff. 4 et 3 ante ult., non signatis.
- In hoc libro decani ipsi notabant, quae tempore suae administrationis acci-
debant. ^ Die 24. Martii 1536.
■• In auditorio artiura. De nomine plurali ^scholae" vide H. Denifle 0. Pr.,
Die Universitaten des Mittelalters I (Berlin 1885), 9—10.
* De eo vide supra p. 157**. 163. 215* etc.
* Ad haec clarius intellegonda conferunt ^statuta reformata" facultatis artium
coloniensis, a. 1522 condita (apud Bianco 1. c. 1. Thl., Anl, p. 288-316).
■^ Die 2. Novembris 1536. » d^ Jjoc vide Hartzheim, Bibl. p. 190.
^ Universitates medii aevi simul etiam id praestabant, quod nostra „gymnasia"
et ^scholae latinae". In facultate artium potissimum quidera philosophia tradebatur.
Prior autem artium cursus , qui potius praeparatio quaedam erat , grammaticam,
rhetoricam, dialecticam et fortasse etiam elementa mathematicac et physicae com-
plectebatur , alter logicam , physicam , psychologiam , metaphysicam , ethicara , poli-
ticam, geometriam, astronomiam. Prior cursus examine ^baccalaureatus", alter exaraine
^raagisterii" finiebantur {Frid. Pauhen, Geschichte des gelehrten Unterrichts an den
deutschen Schulen und Universitaten [Leipzig 1885] p. 17—18).
42*
660 Monum. (colonicnsia) 6. (3. et 21. Febrnarii et 15. Martii 1538.)
D. Arnoldus Stralensis,
Petrus Nouiomagus"
Inter bnrsas sive gymnasia coloniensia celeberrimum erat ^Montanum" ; nomen
habebat a Gerardo Terstegen, qui in vico Heerenberg natus ideoque Gerardus de
Monte appellatus est. Is enim a. 1431—1480 scholae illi magna cum laude et
munificentia praefuit '. Hoc autem notatu dignum : Cum complura Coloniae exsta-
rent gymnasia , divina providentia primum Societatis lesu hominem germanum ac
provinciae Societatis lesu germanicae quasi patriarcham in illud perduxit gymnasium,
in quo ex ipsa conditoris constitutione doctrina Sancti Thomae Aquinatis specialiter
colenda erat et reapse colebatur. Nani qui gymnasii montani praecipuus benefactor,
immo et parens fuit, Valentinus Engelhart „de Geltersheym dioecesis herbipolensis",
in ipsis „litteris fundationis" die 7. lulii 1504 datis exposuit se domos suas colo-
nienses bursae illi donare ea condicione, ut doctrina S. Thomae in iis proponeretur -.
Ac lacobus Middendorpius testatur: [Laurentiani gymnasii] „akimni doctrinam Al-
berti Magni sequuntur, sicut Montani S. Thomae Aquinatis : vnde vulgo hos quidem
Thomistas, illos Albertistas appellant" ^
6.
3. et 21, Febraarii et 15. Martii 1538.
Ex cod. colon. „Lib. fac. Art. quartus" f. 208.
[Anno 1538] Altera Purificationis ^ congregata facultate pro tentatoribus
eligendis baccalaureorum ^ electi sunt hi
Theodoricus gelrie sacrae theologiae licentiatus ^
Jacobus Hoochstratanus sacre theologie baccalaureus formatus
pro tempore decanus '^
Hermannus schottenius •" Hessus theologiae bacca. formatus
Joannes Noepel Lippiensis sacre theologie bacca. formatus,
Joannes rechelinchhuissensis ** [bacc.] biblicus.
Magistri
Manu paulo posteriore intcr haec duo vocahula inserlum est nomen : Canisius.
schattenius cod.
1 Hartzheim, Bibh p. 100—101.
2 „Darin zu leren die lere des heyligen lerers Sancti Thomae von Aquinen.
Ind dat alle zo eren, nutz, urbar ind behoef facultatis artium der wirdiger Univer-
sitat der Stede Kollen" {Bianco 1. c. I, 266; Anlag. p. 248).
^ Academiarum orbis christiani libri duo (Coloniae 1572) p. 280.
" Die 3. Februarii 1538.
^ Baccalarii artium , antequam cancellario universitatis ad examen pro „li-
centia" obtinenda „praesentarentur", praevium quoddam et magis privatum subire
debebant examen, quod „tentamen" dicebatur (Statuta facultatis artiura coloniensis :
Bianco, 1. c. I, Anl. 67. 306—308). „Tentamen" hoc, cui soli „magistri tenta-
tores" intererant, maius momentum habuisse videtur , quam „examen", quod coram
cancellario vel vicecancellario fiebat, et cui alii quoque interesse poterant {G. Kauf-
mann, Zur Geschichte der academischen Grade und Disputationen, in „Centralblatt
flir Bibliothekswesen" 11. Jahrg. [Leipzig 1894] p. 214).
® Theodoricus Alardi, gelder, „artista", regens bursae cucanae, anno 1541 rector
universitatis {Kritzradt in *cod. „Hist. gymn. tr. cor." etc. in fine).
' Alius est hic ac praeclarus ille lacobus de Iloogstraet, dominicanus et in-
quisitor (f Coloniae 21. lanuarii 1527). * Alias „Reclinchusanus" ; ex Reckling-
hausen, Westphaliae oppido, ortus esse videtur.
Monum. (coloniensia) 6. (3. et 21. Februarii et 15. Martii 1538.) 661
Et sunt hec nomina presentatorum
Petrus nouiomagus •' de domo montis^
Christianus Heresbachius Laurentianus.
Pridie Petri ad cathedram * iDresentati sunt domini Baccalaurei citati
domino vicecancellario magistro Hilgero born artium et legum professori
doctissimo et constituti sunt examinatores
Mgr. Adrianus de Bredal ,, , . ,. . ,.
,r Tvr 4.1- • ■> >sacrae theologiae hcenciati
Mgr. Mathias aquis - j °
Mgr. Hermannus monasteriensis
Mgr. Joannes brunchhorst nouiomagus ^.
Feria sexta ante dominicam Reminiscere que erat 15 martij celebrauit
Licentiam in artibus Honorabilis et Prestantissimus vir artium et legum
doctor expertissiraus mgr. Hilgerus born vniuersitatis vicecancellarius ac-
ceperuntque Licentiam domini examinati et admissi illi nouendecim ^ quorum
nomina habes folio superiori. Et loco prandij date sunt presentiae ^, fuit
autem primus de domo Cuyckana.
Falso igitur Ennen in biographia sua canisiana affirmat Canisiura 3. Februarii
1538 ^hcentiam in artibus" accepisse sive licentiatum philosophiae creatum esse *.
' Hic quoque manu paulo posteriore inter vocahula Petrus et nouiomagus nomen
Canisius insertum est.
^ Canisius inter omnes „praesentatos" prlmo loco nominatur.
» Die 21. Februarii 1538. Cf. supra p. 66 ».
^ Matthias Cremers, aquensis, annis 1526 — 1557 praeses collegii montani.
^ Vide, quae monum. 7. subicientur.
* Inter hos Canisius erat.
' ^Praesentiae" = salaria sive munera pecuniae, quae ex aerario facultatis
artium desumebantur (Statuta 1. c. p. 309).
^ Allgemeine deutsche Biographie Bd. III. Auf Veranlassung und mit Unter-
stutzung seiner Maiestaet des Konigs von Bayern MaximiHan II. herausgegeben durch
die historische Kommission bei der Konigl. Akademie der Wissenschaften (Leipzig
1876), 749 — 756. Mirum sane, quam multis vitiis haec Canisii biographia laboret.
Ita, ut aliqua proferantur exempla, scribitur: Canisium anno 1543 in manura
Petri Fabri eraisisse votura Societatis lesu [oranino privatira emisit votum ingrediendi
Societatem] ; Canisium universitatis ingolstadiensis rectorem electura esse 18. Octobris
1549 [electus est 18. Octobris 1550] ; Viennae sermones sacros habuisse in templo
,Maria zur Wiege" [habuit in aliis templis marianis] ; Pragam collegii constituendi
gratia profectum esse raense Maio a. 1555 [profectus est lulio] ; ibidem ludum litte-
rarium Societatis apertnm esse 7. lunii 1556 [apertus est 8. luhi]; Canisiuni in
suggestu ecclesiae cathedrahs augustanae successisse doctori „Faber" [successit
doctori „Fabri"] ; catechisraum suum „parvum" inscripsisse „Institutiones christianae"
[inscripsit „Institutiones christianae pictatis"]; „Summam" suam senatui coloniensi
dedicasse litteris 8. Septembris 1566 datis [datae sunt 6. lanuarii 1566]; loanneni
Dorigny vitam Canisii in lucem emisisse anno 1692 [edita est primura 1707]; Fri-
hurgi Brisgoviae Societatis collegium conditura esse anno 1586 [condituni est 1620] etc.
— Leonardum Ennen nonnuraquam in rebus transcribendis vel affirmandis leviorem
fuisse ostendit etiam K. Hohlbaum , Buch Weinsberg I, 116 ^ 215''. Neque
aliter de eo sentit M. Lossen , Der Kolnische Krieg, Vorgeschichte (Gotha 1882)
p. 154. 156».
662 Monura. (coloniensia) 7. (25. Maii 1540.)
7.
25. Maii 1540.
a) Ex eodem codice f. 215"— 216\
Deinde 25 huius mensis ' praesidente Magistro Johanne Nouiomago
inceperunt pro gradu Magisterij de domo Montana.
Petrus Canisius Nouiomagus '^
D. Aegidius Coloniensis.
Pro baccalauriatu vero ^ etc.
b) Canisius in pagina interiore tegumenti anterioris codicis chartacei, in quo
a. 1538 et deinceps varia notabat („Scripta Can. X. A.") , sua mauu baec scripsit:
Anno Domini M.D.XL 25 Maij festo Vrbani episcopi 3. fer. post Trini-
tatis recepi a M. lohanne Nouiomago insignia Magistralia ^.
loannes hic Noviomagus sive Bronchorst complures conscripsit libros, quos
Hartzheim recenset *. Raderus scribit eum postea ^haeresi occaecatum, et Coloniae
extinctum , a sepultorum quoque Catholicorum societate exclusum" esse '". Eadem
alii affirmant *'. At sepultura catholica non Noviomago a Coloniensibus denegata est,
sed Gisberto Longolio, eius collegae "^. Certe si — quod aliquibus placet — Novio-
magus ex coloniensi universitate in rostochiensem (Rostock) , quae lutherana erat,
transiit et ibidem mortuus est ^, negari vix poterit eum in lutheranismo obiisse. Hartz-
heim sic de eo scribit: „Creatus [est] Rostochii magister artium , ubi et publice
docuit. Coloniae item . . . Professor fuit . . . Daventriensis scholae Rector insti-
tutus fuit." Atque loannem hunc Noviomagum fortasse significant Socii colonienses,
cum Colonia 14. lulii 1558 Sociis romanis scribunt: [Magister Andreas Boccatius
in itinere suo frisio] „Rectorem quoque Dauentriensem allocutus est qui ipsum ad
prandium inuitauit et se Canisium Discipuhim habuisse gauisus est quem sahi-
tari cupit" '■•.
8.
Quaeret quis fortasse, quibus studiis Canisius se dederit, cum a. 1536—1540
Coloniae in „facultate artimn" versaretur, et quibus libris usus sit.
Quod ad Htteras humaniores attinet, ,statuta reformata" huius facultatis, anno-
1522 composita **^, praescribunt, ut in singuHs gymnasiis coloniensibus ars gramma-
* In codice nostro liuic iiomini postcriore manu quacdam ascripta sunt in laudem
Canisii: clarissimus . . . theologus doctor ; quac fertius quic/am, acmulus fortasse, delere
conatus est.
' Mensis Maius anni 1540 significatur.
^ Simul cum his sex baccalarii creati sunt. Interfuit huic caerimoniao chirus
ille Arnoldus Tongrensis. Facultatis artium decanus erat Sebastianus Novimola,
duisburgensis , pastor ad S. Pauhun. Riess (1. c. p. 14) haud recte scribit die
23. Maii haec facta esse. ^ „hisigne" praecipuum erat „birrettum".
* BibHotheca coloniensis p. 190. '" De vita Canisii p. 13.
« V. g. Dorifjmj \. c. p. 18—19.
' Hartzhcim I. c. p. 102. Varrcntrapp 1. c. p. 162.
' Anno 1570 Rostochii eum mortuum esse scribit A. I. van dcr Aa, Aardrijks-
kundig Woordenboek der Nederhxnden VIII (Te Gorinchem 1846), 231.
* Apographum harum *litterarum, saeculo XVII. factum, est Coloniae in archivo
studiorum fundatorura, cod. ^Annuae Hterae CoUegii Soc."' lesu Coloniae ab — 1553 . . .
Hber 2". i» Bianco \. c. I, Anl. p. 297—299.
Monum. (coloniensia) 8. (1536—1540.) 663
tica linguae latinae ex „Doctiinali puerorum" ab Alexandro de Villa Dei 0. Min.
(t 1240) conscripto tradatur. In „conceptu super ordinatione lectionum" ab artium
professoribus coloniensibus a. 1525 facto ' dicitur adhibenda esse opera ^prae-
clarissimorum grammaticorum" ; inter quae recensentur Aldi Manutii veneti ,In-
stitutiones grammaticae", Nicolai Perotti (f 1480) ^Rudimenta grammaticae", opera
grammatica Antonii Mancinelli (f circ. 1506) -, alia. Legebantur Epistulae familiares
Ciceronis, Epistulae Francisci Philelpbi (f 1481), „Iibri officiorum Ciceronis et eius-
dem opuscula de amicitia, de senectute et paradoxis inscripta", Vergilii Bucolica,
Georgica, Aeneis, loannis Baptistae Mantuani (Spagnoli, f 1516) 0. Carm. libri tres
,De calaniitate temporum" et libri septem ^Parthenices".
Tradebantur etiam et exponebantur „Rhetorica Ciceronis", Praecepta moralia
„Catonis" ^, duo vel tres primi ex tredecim libris ^EIementorum matheseos" ab
Euclide conscriptis, „Sphaera materialis" loannis Halifax de Sacro Bosco (f 1256),
^Perspectiva communis" sive Optica loannis Peckham 0. Min. (f 1292), „Theoricae
planetarum" Gerardi Cremonensis (f 1184).
In Logica tradebatur: a) „Vetus ars", i. e. Porphyrii Isagoge, Aristotelis Cate-
goriae sive Praedicamenta, eiusdem opus De interpretatione ; b) „Nova Logica", i. e.
Aristotelis libri : Analyticorum priorum et posteriorum , topicorum , de sophisticis
elenchis; c) „Parva Logicalia", i. e. suppositiones, relationes, ampliationes, appella-
tiones, restrictiones , distributiones , syncategoremata, obligatoria, „insolubiIia", con-
sequentiae. Studiis his logicis praecipue ^SummuIae" logicales „Peti-i Hispani",
qui postea loannes XXI. papa fuit (f 1277) , adhiberi solebant. Anuo autem 1525
constitutum est, ut artistis nuper advectis cotidie ^Logica Fabri" * vel Georgii „Tra-
pezuntii" (f 1486) liber „De re dialectica" explicaretur '".
Praeterea exponebantur Aristotelis ^Physica" atque eiusdem libri ,De coelo
et mundo", „Metaphysices , Ethicorum ®, de generatione et corruptione, Metheoro-
logicorum et parvorum naturalium", i. e. De anima, De sensu et sensato, De me-
moria et reminiscentia, De somno et vigilia, De somniis, De divinatione , De longi-
tudine et brevitate vitae, De vita et morte, De iuventute et senectute, De respira-
tione, De commotionis animalium causa [liber suppositus], De animalium incessu.
Aristotelis opera legebantur non graece , sed latine versa , atque in usu erant
versiones a Boethio, loanne Argyropolo (f 1486), Georgio Trapezuntio factae.
Notaudum praeterea a magistris coloniensibus abhinc a. 1470 proprios libros
(^CopuIata") editos esse, quibus philosophia tradebatur; v. g. a. 1490: „Copulata
1 Bianco I. c. p. 326—328.
2 Bianco: ^Manciani" ; sed omnino censeo legendum esse: „Mancinelli". Hic
Pomponii Laeti discipulus fuit ac „Summam declinationum", ^Scribendi orandique
modum", „Donatum meliorem", alia conscripsit, quae tunc magni fiebant.
* De his vide supra p. 558 *.
* loannes Faber „de Werdea" commentarium in Petrum Hispanum composuit:
„Exercitata parvorum logicalium secundum viam modernorum" (Reutlingae 1487, 2°).
lacobus Faber Stapulensis, doctor parisiensis (t 1536), composuit: „Paraphrasin in
libros logices" sive in „Organon" Aristotelis (Parisiis 1525, 2") et „Introductiones
in Suppositiones , Praedicabilia" etc. {C. Praiitl, Geschichte der Logik im Abend-
lande IV [Leipzig 1870], 203. 278).
* Anno 1559 Lugduni vulgatus est „Georgii Trapezuntii de re dialectica liber,
scholiis loannis Neomagi et Bartholomaei Latomi illustratus" {Hartzheiin I. c. p. 190.
Prantl 1. c. p. 169'°'). Cum Canisius Coloniae loannem Neomagum magistrum
philosophiae habuerit, verisimillimum est eum etiam Dialectica Trapezuntii usum esse.
^ „Conceptus" anni 1525: Hora nona pro omnibus gymnasiis communis schola
habenda est „in der sittelicher Kunst die man nbmbt zu Latein Philosophiam rao-
ralem, wie sich Hauss, Stadt, Land und Luden zu regiren gebiihret". ^Ethicis"
igitur Aristotelis certe adiungebantur eiusdem „Politica", ac fortasse „Oeconomica".
664 Monum. (colon.) 9. (31. Oct. 1543. 18. lulii 1544.) 10. (Circ. 17. Dec. 1544.)
pulcherrima diuersis ex autoribus logice in vnum corrogata in veterem artem Are-
stot«lis, cuni textu eiusdem secundum viam divi doctoris Thome de Aquino iuxta
processum magistrorum Colonie in bursa Montis regentium." '
Ac Coloniae singulae bursae suos proprios libros philosophicos sive ^processus"
habebant; v. g. „Positiones circa libros phisicorum de anima Arestotelis iuxta ordi-
narium et disputativum processum magistrorum Colonie in bursa montis regentium
ad opponendum et respondendum non minus vtiles. quam necessarie" (Coloniae 1493).
Canisius autem certe usus est nprocessibus" illis , quos magistri gymnasii montani
ac praecipue Matthias Cremers aquensis anno 1520 Coloniae iu duobus voluminibus
formae maximae (nfolio" vocant) ediderunt ^.
31. Octobris 1543. 18. lulii 1544.
Ex iis, quae P. lacobiis Kritzradt S. J. ,pro Historia Gymnasij et Collegij" S. J.
coloniensis sua manu excerpsit „ex libro Facultatis Theologicao Decanali", „tomo 1°" ;
quae nunc sunt in cod. „Hist. gymn. tr. cor." in fine, fol. unico numeris non signato.
Eadem exstant etiam in codice bibliothecae nationalis parisiensis „Ms. lat.
2165 des nouv. acquis.", qui f. 1 — 10 continet apographum vel summarium (saeculo,
ut videtur, XVII.) haud ita diligenter factum actorum facultatis theologicae colo-
niensis a. 1394—1619.
Dolendum valde est ipsa acta facultatis theologicae coloniensis, quae hoc tempus
spectant, amissa esse.
1543. Sub Decano 141. Johanne Stempel Tylano Ordiuis FF. Prae-
dicator. Jtem in Vigilia omnium SS. ^ habuit orationem latinam^ ad Clerum
in scholis Theologorum M. Petrus Canisius a Nouiomago ^
1544. Sub eodem ... 18 lulij respondit M. Petrus Canisius Nouio-
magensis AA. LL. Magister de domo seu Bursa montis, cuius materia'* erat
de authoritate Ecclesiae Romanae, et eius Sedis Episcopi, id est Summi
Pontificis \
10.
Circiter 17. Decemhris 1544.
Ex cod. colon. „Lib. fac. Art. quartus" f. 232.
[A. 1544] Quodlibeticae disputationes inchoatae sunt 15 die Decembris *
et finitae in vigilia Thomae apostoli'', et declamatorum nomina in sequenti
facie scripta videbis:
* Pridie Oranium Sanctorum latine peroi-avit cod. jxir. '' thema cod. 2)(>i'
* K. Krafft und W. Krafft , Briefe und Documente aus der Zeit der Refor-
mation im 16. Jahrhundert (Elberfeld 1876) p. 179. - L. c. p. 187 ^ 191.
" Die 31. Octobris 1543.
* Statuta facultatis theologicae coloniensis (facta anno 1398) inter alia prae-
cipiebant , ut ad gradus academicos promovendi „unum sermonem seu collationem
vel plures" facerent „ad clerum universitatis Coloniensis pro exercitio sermocinandi".
Statuta illa ponit Binnco I. c. I, Anl. p. 34 — 50.
* „Disputatio" in auditorio theologico universitatis coram magistris et discipulis
habebatur, in qua Canisius ^argumenta" solvebat, quae contra theses propositas
^obiciebantur".
" Dios 14. Decembris eo anno dominica erat. " Die 20. Decembris 1544.
Monum. (coloniensia) 11. (Mense Martio 1545.) 665
Nomina declamatorum in disputationibus Saturnalitijs ' anni a virginis
partu 154-i
5 M Petrus Canisius Nouiomagensis "" :
^Quodlibetariae" hae sive ^saturnalitiae" disputationes a facultate artium colo-
niensi quotannis post festum S. Luciae (13. Decembris) instituebantur et cum sol-
lemnitate laetitiaque fiebant. In quibus, ,quod liberet", disputationis argumentum
proponi poterat -. Post orationem principalem singuli ^declamatores" orationem
^facetiarum" vel ^invectivarum" habere solebant. „Quodlibetarius" secundo die cum
^magistris" disputare incipiebat, ac fere quaterni cotidie ei „respondebant", singuli
singulis horis ^. Canisius igitur, cum inter „declamatores" quinto loco ponatur.
17. Decembris respondisse videtur.
u.
Mense Martlo 1545.
Ex apograpbo epistulae, quod est in biographia Canisii a P. lacoho Keller
composita et a P. lacobo Bidermann transcripta, cod. monac. „Keller, Can. 1." f. 11.
Alia apographa sunt in codd. monac. ^Keller, Can. 2." et „Kel]er, Can. 3." — „Ex
antiq. Cod. MS. CoUegii Soc. Jesu Colon. p. 12" totam epistulam typis exscripsit
Reiffenherg 1. c. mant. p. 11.
„Decanus et Facultas TJuologlca" * universitatis coloniensis Colonia mense
Martio 1545 P. Nicolao Bobadillae S. J. » scribunt : Se intellexisse Canisium
brevi ad aliam universitatem profecturum esse^. At totam facultatem censere
„tam uniuersitati^ quam Ciuitati" fore „proficuum, ut eundem qui suae pietatis
et doctrinae specimen non semel nobis dedit" ad aliquot annos Coloniae „reser-
vare" omnibus modis conentur. A Bobadilla itaque se petere , tit „commodis-
simum adolescentem" Coloniae relinquendum curet et „ad promotionis Theologicae
gradus cohortetur" ^.
" Hic aliqua ascripta, sed posfea erasa sitnt.
^ Lectiones falsae apnd Reiffenherg : nostrae Societati, uoluntate nostra. Apo-
grapha nostra: uestrae Societati, uoluntate uestra.
' Tempore antiquorum imperatorum romanorum festa „Saturnaliorum" a die
17. ad 21. (vel 23.) Decembris celebrabantur.
2 Bianco 1. c. I, 119—121. 169.
' Vide, quae de his disputationibus optime disserit H. I. Liessem, Die quod-
libetischen Disputationen an der Universitat Koln (Progr. des Kaiser Wilh.-Gymn.,
Kiiln 1886) p. 58—70.
■• loannes Stempel tilanus 0. Pr. a 80. lunii 1542 ad 8. lulii 1545 facultatis
theologicae coloniensis decanus fuit {Kritzradt , *NotabiIia excerpta ex Libro Acto-
lum Facultatis sacrae Theologiae Vniuersitatis Coloniensis, in cod. „Hist. gymn.
tr. cor.", in fine). Praecipui eius facultatis viri fuisse videntur Everardus Billick
0. Carm. , Tilmannus Smeling sigeburgensis 0. Pr. , Caspar Doroler prior Carmeli-
tarum, Hermannus Blanckfort pastor ecclesiae S. Columbae, Theodorus „Hake ab
Halveren" pastor ecclesiae S. Petri , Henricus Buschers tungrensis pastor ecclesiae
S. Martini.
5 Bobadilla ineunte mense Februario a. 1545 per Coloniam transierat, Hiero-
nymum Verallura nuntium Bruxellas ad caesarem comitatus , et promiserat se in
reditu Coloniae aliquamdiu mansurum. V. supra p. 142.
" V. supra p. 139.
665 Monum. (coloniensia) 12. (26. lunii et 8. lulii 1545.)
Siniiles litterae, si historicis quibusilam credi potest, a Coloniensibus ad S. Igna-
tium datae sunt aut anno 1545 aut ineunte 1547 aut utroque anno •. Nunc vero
neque eiusmodi litterae neque Ignatii rescripta videntur superesse.
12.
26. Innii ct 8. Inlii 1545.
Ex excerptis Kritzmdti, de quibus supra monum. 9.
Etiam in codice parisiensi, de quo ibidem.
Apud Hartzhcim, Bibliotheca p. 267 „ex Lib. II. Actorum sacrae Facultatis
Theologicae pag. 56.", et apud Riess 1. c. p. 53 — 54 in adnot.
a) 1545*. Sub M. Euerardo Billik Decano Prouinciali FF. Carmelitarum
26 Junij indicta Congregatio. M. Tlieodoric. ab Halueren Pastor S. Petri
praesentauit ad lecturam Bibliae 2 Artium Magistros Ewaldum a Nouesio,
et Petrum Canisium Nouiomag. extra terapus et praeter consuetudinem ad-
niissi gratiose propter speni eruditionis quae in eis apparebat futura, denique
et cum M. Petro Canisio super aetate quam statuta Facultatis requirunt^
fuit dispensatum ''. Haec 26 Junij.
Hartzheim ex actis supra scriptis profert congregationem hanc faciiltatis theo-
logicae „in Conventu Fratrum Praedicatorum per Vice-Decanum" indictam esse.
Errat autem scribens id anno 1543 factum esse; nam , id quod et ipse Hartzheim
concedit, Everardo Billick decano id evenit; decani autem officium aunis 1543 et
1544 loannis Stempel fuisse et anno demum 1545 ad Everardum Billick delatum
esse et Kritzradt et Brewer ' ex actis facultatis theologicae excerpserunt.
Consulebant in ea congregatione de Ewaldo et Canisio ad baccalariatum „bib]i-
cum" admittendis. Baccalarii enim per aliquod tempus, uno vel pluribus „cursibus"
— ideo ,cursores" vocabantur — sacram Scripturam et deinde „sententias" Petri
Lombardi interpretari debebant, ut ^licentiati" theologiae fieri possent; propterea
baccalarii alii ^biblici", alii „sententiarii" appellabantur.
Canisius igitur, facultatis leges servans'', Theodoricum Hake ,ab Halveren"
magistrum sibi elegerat, „sub quo inciperet primum cursum , et alios actus con-
sequenter".
b) [154.5] 8 Julij exorsus est jam suam lectionem seu principium in
Biblia Magister Petrus Canisius'".
Haec ex „Annal. [facultatis theologicae coloniensis] II. fol. 56 p. 2" etiam ex-
cerpta sunt exeunte fere saeculo XVIII. a P. Nicolao Brewer 0. Er. S. Aug. •'
1645 Kritzradt.
Cod. jxiris. haec acta non tam ad verhnm reddit qiiam ad sententiam.
8 iulii Petrus Canisius exorsus est principium in Biblia cod. paris.
^ Orlandinus 1. c. 1. 4, n. 40. Sacchinus, Can. p. 35. Dorignij 1. c. p. 59 — 60.
Python 1. c. p. 46. Reiffenhery I. c. p. 24 — 25. Fositio super virtutibus [Canisii]
(Romae 1833) Summ. p. 77.
2 „Iuramenta coramunia a cursoribus, Biblicis et Sententiariis antequam pro-
nioveantur juranda: . . . Item quod attigerint vicesimum quintum annuni etatis."
. . . „Cursores antequam incipiant cursus suos per sex annos audiant theologiam,
. . . salvis privilegiis religiosorum" (Statuta facultatis theologicae coloniensis: Bianco
1. c. I, Anl. p. 37—38. 43). » Cf. infra, adnot. 5. ' Biatico 1. c. I, Anl. p. 38.
•' Cod. * „Annal. theol. 1388—1682" p. 70. Coloniae in archivo historico civi-
tatis, sign. „Univ. N. 14".
Monum. (colon.) 13. (Post 9. Oct. 1545.) 14. (Can. et Georg. Eder.) 667
Ascitus igitur est Canisius inter baccalarios sive cursores ^biblicos". Quibus
haec lex lata erat: ^Quilibet cursor pro quolibet cursu faciat collacionem pre-
ambulam sine questione ad recommendacionem sacre scripture" ^ Hanc quidem
scholam biblicam Canisius in auditorio theologico universitatis habebat ; in bursa autem
montana iam mense Septembri anni 1544 evangelium S. Matthaei explicare coeperat^
Quia vero ii soli, qui ^cursu" biblico absohito per ahquod tempus ^sententias"
exposuissent, baccalariatum plenum adipiscebantur sive ^baccalarii formati" fiebant,
Canisius, qui ante id tempus Colonia discessit, postea vere scribere potuit : ,In Theo-
logia nuHum Coloniae gradum consequutus sum." ^
13.
Poist 9. 0ctol)ri8 1545.
Ex cod. „Hist. gymn. tr. cor.'', parte priore, a P. lacoho BoijDian S. J. (1605
ad 1669) conscripta, f. 21, adnot. a.
[A. 1545] Post 9. Octobris inter Declamatores Quodlibetarios decimo
loco M. Petrus Canisius Theologiae Baccalaureus .AA. * Sicut et anno 1545.
Canisius iam Theologiae Baccalaureus antepenultimo loco dixit in ijsdem
disi^utationibus '". Catal. Prouincial ^.
14.
Canisius (Teor^ii Eder inagister et patronns ^.
a) Ex Ederi ,Catalogo Rectorum et Illustrium virorum archigymnasii Vien-
nensis" (Viennae Austriae 1559) p. 10.
In academia coloniensi, inquit Ederus, „me ad septennium fere Eleemosina
educatum, atque Magisterij gradum ope et patrocinio Episcopi cuiusdam Lundinen.
exulis, D. loan. Cochlaei'', Andreae Bartuuick, Mathiae Aquensis, lacobi Hochstrati
et Hermanni Schilderi S. Theologiae Licenciatorum , et D. Petri Canisij consecutum
esse gratitudinis causa perlibenter fateor et agnosco."
b) Ex Ederi opere : ,,Partitiones catechismi catholici" (Coloniae 1582) epist.
dedic. f. * A 4 ^
Cohlaei Eder.
' Statuta facultatis theologicae coloniensis: Bianco 1. c. I, Anl. p. 38.
2 V. supra p. 112.
3 In *epistula Friburgo Helvetiorum 3. lunii 1590 ad P. Arluinum Ma-
dium S. J. data.
* „AA." = ex Jibro Decanali Facultatis Artium" excerptum: Cod. „Hist.
gymn. tr. cor." f. 18''. ^ Cf. supra p. 665.
^ Id est: in „Catalogo Provincialium" [S. J. rhenauorum] eadem fere de Ca-
nisio referuntur, ac in ,libro Decanali".
" Georgius Eder (1523 — 1587) prope Frisingam natus, philosophiae et iuris
doctor, theologiae baccalarius , in academia viennensi ius tradidit et undecies rec-
toris munus administravit. Aulae caesareae consiliarius (^Reichshofrath") fuit et
Societati lesu amicissimum se prael)uit. Imprimis autem libris latinis et germanicis
egregie conscriptis de ecclesia catholica optime meritus est (A'. Werner, Geschichte
der apologetischen und polemischen Literatur der christlichen Theologie IV [Schaff-
hausen 1865], 580. 597 — 598. io.s\ v. A^chhach, Geschichte der AViener Universitat
III [Wien 1888], 166—179. N. Paulus, ,Reichshofrath Dr. Georg Eder" in ,Histo-
risch-politische Blatter" CXV [Munchen 1895], 13—28. 81—94).
668 Monum. (coloniensia) 15. 16. (1547. Sub initium Februarii 15-i4.)
Versionem germanicam catechismi romani ^iamdudum", inquit Ederus, „ab-
soluissem, nisi mibi a lide dignis relatum fuisset, eundem laborem ante me sibi
sumpsisse Reuerendum Patrem Dominum Petrum Canisium Theologum, olim apud
vos ' in Theologicis Praeceptorem meum et Patronum singularem : cui non lubens
tantum cessi, sed eo nomine plurimum etiam et mihi et toti gratulatus sum Ecclesiae."
c) Ex * epistula autographa, ab Edcro ad Everardum Mercurianum, praepositum
generalem S. J., data Vienna 26. Martii 1574. Cod. ,Epp. aerm. 1574" n. 227.
,Ab ineuute aetate plurimum semper debui sanctissimae societati [lesu], cuius
primi authores aliqui olim Coloniae optime fuerunt cogniti, vt Reuerendi Patres
D. Petrus Fabri -, D. Pobadilla *, Goudanus et alij a quib. tum in summa paupertate
mea plurima accepi beneficia, praesertim a Patre Canisio ^ Quorum omnium re-
cordatio michi pergrata est atque iucunda."
15.
Aliqui Canisii biographi ^ affirmant eum anno 1547 a coloniensi universitate,
quod ecclesiae coloniensi in discrimine illo wedano egregie profuisset, doctorem
theologiae nominatum esse. At hic error est. Nara: 1. Canisius autumno anni
1549 Bononiae examen subiit, ut theologiae doctor fieret; 2. lacobus Laynez,
praepositus generalis S. J. , quo facilius quidam de Societate munus theologiae tra-
dendae in Germania administrare possent, litteris publicis testatus est eos ,Laureara
Doctoratus in sacrae Theologiae facultate suscepisse" ; inter quos Petrura Canisium
recenset, qui Bononiae sit promotus; neque de colouiensi ,Iaurea" quicquam dicit*;
3. De eadem promotione acta facultatis theologicae colouiensis silent. Quod, etsi ipsa
illius temporis acta non iam exstare videntur, intellegitur ex iis, quae Kritzradt
saeculo XVII. ex iisdem actis excerpsit ". Hic enim diligenter adnotavit, quos
gradus academicos , quando , qua ratione Canisius Coloniae assecutus esset ; de illa
autem laurea ne verbum quidem scripsit. 4. Canisius ipse Friburgo Helvetiorum
3. lunii 1590 P. Arluino Madio S. J. scripsit: Jn Theologia nullum Coloniae gradum
consequutus sum." '^ Fieri quidera poterat, ut Canisius senex raultarum rerum obli-
visceretur, (luae ipsi iuveni Coloniae acciderant. Sed laureae doctoralis acceptae
esse oblitum quis crediderit l
b) Sccietas lesu per Canisium primum in Germania stabilita.
1548—1540.
1«.
Sub iiiitiaiii Februarii 1544.
Ex biographia Canisii , a P. lacoho Keller S. J. sub a. 1612 coraposita, quae
est in cod. raonac. „KeIIer, Can. 1.", f. 7»— 8''. Keller affirraat se ea ,ex ipsis
litteris, quae ad nianum illibatae supersunt", sumpsisse, et addit: „CoeIesti pectore
fusae sunt, pari calamo exceptae."
* Colonienses alloquitur Ederus.
2 Beatus Petrus Faber. ^ P. Nicolaus Bobadilla.
* Haud recte igitur Af<chbach (1. c. p. 167) asserit Ederum iam ante a. 1540
Colonia discessisse. Faber anno 1543, Bobadilla a. 1545 priraum Coloniam venerunt.
* Long. deijli Oddi , Vita di Canisio I. 1, c. 5, n. 5 (in ed. Taurini a. 1829
facta vol. I, p. 47). Seguin, Canisius p. 50. Boero, Canisio p. 48. L M. S. Danriijuac,
Canisius p. 58. Garcia, Pedro Canisio p. 116.
* *Litterae Lainii Romae 13. Augusti 1558 datae sunt. Quae in secundo
volmnine huius operis proponentur.
' V. supra p. 664. 666. « Cf. supra p. 667.
Monuin. (coloniensia) 16. (Sub initium Februarii 1544.) 669
Apograpba sunt etiam in codd. monac. ^Keller, Can. 2." et „Keller, Can. 3.",
et in apograpbo simili, quod apud nos est.
Epistula typis descripta est a Radero , Can. p. 26—29; qui (p. 25) scribit
banc esse ,partem longioris Epistolae", et (ex Radero) in ^Cartas del B. P. Pedro
Fahro" I, 376—377. 228—230; italice edita est a Boero, Fabro p. 155—157. Par-
ticulas liabent Sacchinus, Reiffenherg, Cornely, Riess etc.
Beatus Petrus Faber S. J. Wendelinae Canis , viduae et Petri
Canisii novercae, Colonia sub initium mensis Februarii a. 1544 litteras
misif", quibus se et Canisium contra eius querimonias defendif^: Se
non solum Petrum, Societatis novicium, sed et omnes eius cognatos sincere
diUgere. Eum a Christo vocatum esse. Eius sacra studia a se iuvari,
non pecunias appeti. Merito earum partem ab ipso in pios usus con-
versam esse. Quam autem secum avexerit „suj)eUectilem" , eam et apud
ipsum, et in ipsius esse potestate ^.
Sub idem tempus res aecidit, quae ad bas Fabri litteras illustrandas conferre
potest. De ea Faber ipse ad S. Franciscum Xaverium Colonia 10. Maii 1544 scribit:
,Maestro Pedro Canisio, en volviendo de la tierra donde nascio, trajo consigo tres
mancebos para enderezarlos en el servicio de Jesucristo Nuestro Senor, los cuales
venidos se confesaron conmigo ; los dos de ellos estan ya frailes en la Cartuja." *
Tertium iuvenem Societati lesu nomen dedisse Saccbinus affirmat *.
Eodem tempore Faber et Canisius decanum quendam '" aegrotantem nonnumquam
visitabant ; qui pravos mores, quibus offensionem fidelibus aflferebat, mutare serio statuit.
'^ Apographa monacensia ciim Radero in minufis tantum rehus discrepant. En
praecipuas lectiones rariantes: uelle et optare (velle et peroptare Rad.) ; charissima
domina (Christiana Domina Rad.) ; gloriam omnibus modis percupere (gloriari modis
omnibus percupere Rad.) ; facere nihil, quam unum (facere nihil quam illum Rad.) ;
parcis curae (paucis curae apogr. mon. 2. et 3. cum Rad.) ; ut ne scilicet statuere
quem (ut ne quidem statuere queam Rad.) ; quod scis omnibus (quod scis nobis
omnibus Rad.) ; auexit supellectilem (aduexit supellectilem Rad.) ; post verha : esse
potestate scito in trihus apographis monacensihus hacc sequuntur, quae Ruderus
omisit: Nostra enim Societas, cui ipse se deuouit quidem, sed nondum usquequaque
probauit niliil unquam receptura est quod fuerit M. Petri, aut cuiusquam [et cuius-
dam ajj. mon. i.] alterius qui ad professionem nostram per sedem Apostolicam ap-
probatara conuolarit; a nobis fides adhibenda (a vobis iis fides adhibenda Rad.).
1 Quid harum querimoniai-um occasionem dederit, v. supra p. 102. Optimam
mulierem Societati lesu brevi reconciliatam esse intellegitur ex iis, quae supra
posita sunt.
2 „Societas ipsa nullum omnino jus habet in bona eorum, qui ingrediuntur;
ipsos tamen certiores reddere de sua indigentia, quando in eo sunt, ut de bonis
suis disponant, neque adversatur spiritui religioso, neque est contra mentem Con-
stitutionum." Possunt ergo, si velint, bona sua Societati donare. Attaraen „omnium
quorum pars aliqua est in hoc negotio abdicandi applicandique bona, cura sit et
sollicitudo quam maxima , ut omnia cedant in aedificationem tum internorum tum
externorum." Ita vir instituti Societatis lesu peritissimus P. Augustinus Osu-ald S. J.,
Commentarius in decem partes Constitutionum Societatis lesu. Opus manuscriptum
(ed. 2., Brugis 1895) n. 634. 639. » Cartas del B. P. Pedro Fahro I, 238.
* De vita Canisii p. 30. Fortasse is fuit Henricus Dionysius noviomagensis,
qui Societatem paucis annis post ingressus est.
^ „Un dean , que cs el segundo despues del de la iglesia mayor" {Faher in
eadera epistula I. c. p. 237).
670 Moiiuni. (coloniensia) 17. (Anno 1544.)
17.
Anno 1544.
Ex cod.: ^Hist. gymn. tr. cor." f. 20''.
De domo , in qiia Canisiits ciim Sociis a. 1544 vifam communem agere coepif.
A. C. MDXLIV XI Kalendas Februarij cum Aemiliano Lojola,
et Lamberto Castrio Leodiensi .Theologiae Baccalaureo Faber Coloniam redit,
Aluarum Alphonsum incolumem reperit indubie studijs adhuc vacantem ....
ex aere liaereditario Canisij, domus conducta auif der Buz-gmaur, quam paulo
ante inhabitauerat Reuerendissimus I). Suffraganeus Quirinus de Wilych" Epi-
scopus Cyrenensis . 1537 . pridie S. Martini ' mortuus ^. AA.** et H. C. ^
Ifa, qui lianc parteni historiae gymnasii „fricoronati" scripsif, P. lacohus Boij-
man S. J. ^ Ad haec Kritzradt adnotavit:
anno 1654 ego lac. Kritzradt casu in S. Vincentio ^ fui. V. Anna Kramers
retulit se a Senioribus intellexisse , primos Nostros Patres habitasse auif der burg-
maur prope Lyssloch , postea in Mariae Horto ^ inquirens, cognoui im Lembgen vff
der burgmauren "^ esse monialem centenariam , quae procul dubio aliquid certi [ea
de re narrare posset]. adij 18 Augusti cum M. Packenio eius materteram Eeueren-
dam Dominam ludith Cremeriam ex Mercken, quae narrauit se ex ore vetulae, ante
4 annos defunctae centum et duos annos natae , in colloquio multa saepe antiqua
sponte narrantis audijsse, Primos Jesuitas babitasse in vicinia, nempe in magna
domo prope Lijsloch proximaque a dextris quando ascenditur ex vnctoria in plateam
Mariae horti, eamque inhabitasse Suffraganeum nomine Johannem Nopehum magnum
amicum et fautorem Societatis, cuius nomine habeaut hodieque Casulam. eas aedes
hodie duplices, fuisse tunc vnas cum Turri adiuncta. . . . primos Patres nostros per
contemptum vocatos die schwartze Meernuss ^ a quadratis [pileis, qui] tunc primum
in usu [erant].
Ita Kritzradt correxit ; scripfum eraf, ut videtur: Weslich vel WeyHch.
Krifzradt adnotavit: 1. 4.
* 10. Novembris.
2 At Hermannus de Weinsberg scribit se ab eodem a. 1535 minoribus ordi-
nibus initiatum esse „in sinem haus uff s. Maximinenstraissen, da er wonte" (Buch
Weinsberg I, 108).
' Id est: Ex Hbro „decanaH" quarto facultatis artium, et ex ^Historia coUegii
coloniensis".
* Ita et ipse Canisius Friburgo Helvetiorum 3. lunii 1590 Coloniam scripsit ad
P. Arhiinum Madium S. J. : [P. Petrus Faber] „divertit ad aedes conductitias , in
quibus autea Suffraganeus vitam egerat, non ita procul a summo templo. Cum illic
haeret, multi Belgae . . . praeter expectationem omnem accesserunt, quibus idem
pater M. Leonhardum Kessel praefecit, cum ipse jussus antwerpiam et PortugalHam
peteret."
* Conventus virginum tertiae rcgulae S. Fi-ancisci, haud ita procul a summo
templo ; cuius nunc vix vestigium cernitur.
® „St. Marien-Garten", monasterium virginum ordinis cisterciensis.
' Conventus ordinis S. Augustini; initio saeculi XIX. incendio destructus.
* „Trapa natans. L. Gemeine Wassernuss. Jesuitennuss. Wasserkastanie."
Quae etiam nunc in stagnis minoribusque lacubus Germaniae ah"quando reperiri
potest {loh. Leunis, Synopsis der Pflanzenkunde II [3. Aufl., bearb. von A. B. Frank,
Hannover 1885], 222. Ant. Kerner von Marialaun, Pflanzenleben I [Leipzig und
Wien 1890], 566. 576).
Monuni. (coloniensia) 18. (Anno 1544.) 671
Haec confirmantur magisque explicantur litteris Fobri Colonia 10. Maii 1544
ud Sanctum Franciscum Xaverium dafis, quae nuper primum inlucem emissae sunt^.
^Hemos tomado", inquit , ^una casa alquilada, en la cual estamos al presente ocho
personas, teniendo todo lo necesario para mantenernos en ella y hacernos la espesa.
De esto podeis colegir muchas buenas obras que por respeto nuestro hacen diversas
personas desta cibdad, contribuyendo por solo amor de Cristo Nuestro Sefior, quien
ajuares, quien panos, quien camas, quien otras cosas necesarias."
18.
Aimo 1544.
Ex adnotatione Canisii autographa , cod. „Scripta Can. X. A.", f. non sign.,
quod est 9. ante extrem.
Pecuniae expensae. Bibliotheca primorum Sociorum coloniensium.
In Maio anni 44.
Jtem pro coctione cereuisiae detli ex meis ^ aureum id est 8 marcas,
minus 2 albis^ reliquum jDrior exoluit^
Pro lignis dedi ex nieis 4 aureos in auro et dalerum ^ et 2 albos ".
Pro butijro et papijro VII albos
Catalogus libroruni Coloniae
G Augusti 1544^.
Paraphrasis Erasmi in nouum testamentum 2 uol.
Moralizatio super Bibliam * 1
Opus triuium notabilium praedicabilium *• 1
legenda aurea '° et Reuelationes Birgittae 1
Soliloquia Bonauenturae et alia in scripto libro
Proprietates rerum domini Bartholomei '• .1.
Annotatio notabilium dictorum in lib
1 Cartas del B. P. Pedro Fabro I, 235—238. ^ y, ^^^^y^ ^ 45,
* Hermannus de Weinsberg coloniensis ad a. 1521: „1 rader guldeu galt
24 albus, so vil galt der goltgulden auch." L. c. I, 29 *.
^ Gerardus Hamontanus, prior Carthusiae.
5 ^Thaler, je 7 bis 8 Mk. kohi., gold. Reichsth. 1572 = 7 Mk. 3 Alb." : HiJhh
baum, Buch Weinsberg II, 401.
® Albus, wysse Pennyng, Weissling, Weisspfennig (duplicis generis : communis,
et ^rotatus", ^Raderalbus", et hic longe maioris pretii) nunimus erat argenteus, isque
valde frequens. Circiter a. 1495 florenus (Gulden , aureus) novus rhenensis sivo
marca xantensis exaequabat 4 marcas colonienses vel 24 albos novos {Steph.
Bcissel S. J., Die Eaufiihrung des Mittelalters II [2. Aufi., Freiburg i. Br. 1889], 99).
■^ En primum catalogum primae, quam Societas lesu in Germania habuit,
bibliothecae !
^ Opus, in quo Scripturae sacrae verba et facta ad mores aptantur (C. Du Cange,
Glossarium mediae et infimae latiuitatis , ed. L. Favre V [Niort 1885], 515 in voce
„Moralizare"). Fortasse Nicolai Lyrani „Moralitates".
^ Nescio utrum liber philosophicus hic fuerit an opus aliquod tripertitum, in quod
^materiae praedicabiles" sive res orationibus sacris accommodatae fuerint congestae.
'° lacobi de Voragine 0. Pr., archiepiscopi genuensis: opus tunc usitatissimum.
" Bartholomaei de Glanvilla sive anglici, 0. Min. , „liber de proprietatibus
rerum" una erat ex „encyclopaediis" medii aevi; quae iam saeculo XV. com])luries
typis exscripta est.
672 Monum. (colon.) 19. (Ab exeunte lunio usque ad initium Augusti 1544.)
Libelli, quibus Canisius juvenis usus est , apud nos supersunt tres , e quibus
duo editi sunt ab Hermanno von dem Buscbe humanista (postea in ^lndice" posito),
qui etiam in universitate coloniensi aliquamdiu docuerat : a) ,.Hermanni Buscbii
Pasiphili Spiciligium. XXXV illustriiini philosophorum auctoritates , vtilesque sen-
tentias continens. Eiusdem de virtute Oda lyrica" '; b) „Dictata pro nominarijs, ab
Hermanno buschio coUecta ex Prouerbijs et Ecclesiastico" -. In hoc libello Canisius
adulescens vocabula multa (aliqua etiam in ^spiciligio") variasque formas sua manu
descripsit. Tertius libellus praecepta de valetudine tuenda continet.
19.
Ab exeuute laiiio iisqne ad initiam Augasti 1544.
Ex cod. ms. (2°): „F. Liber registrationum. Anno 41. 10 Junij biss 2* Julij 44",
f. 237 *> (in quo codice acta et decreta senatus coloniensis publica auctoritate de-
scripta sunt), et ex simili omnino cod. ms. , qui inscribitur „Anno 44. 4'' Julij biss
17 Septembris A" 46" f. P. 12. Coloniae, in archivo urbano.
Particulae a) et b) typis exscriptae sunt a Hansen I. c. p. 196 *. 196 ^.
Senatus coloniensis in Canisium eiusquc soclales inquirit iisque vita communi
interdicit.
a) Fridach XXVII Jimij [1544] 3.
Nachdeni vnder anderen eynem E. R. vur komen ist etzliche
sych beromen eyner Neuwer rehgion ist beuolhen beyden Hrnn Thorn-
meistern Costin van Lyskyrchen Godert Hittorp vnnd Johann Ryn-
dorp flyslich darna zu forschen" vnnd sulchs nae geschener Mohe
eynem Ehrs. Raedt anzusagen sich darna am fl^^slichsten zu ertzien *.
b) Anno domini millesimo quingentesimo cjuadragesimo quarto
. . . Veneris quarta Julii.
Vff dem selbigen dach liait man verzellong gedain: wes sich
M. Petrus Fabri sampt die andere dwylche dan eyn Conuentum ge-
macht haint, hauen laissen vernemen Als nemlich das Sy nichtz
Neuwes wyllens weren vurzunemen, dan sich der alder ChristHcher
Catholische Religion gemeiss zu halden Vnnd waes Sy vurnemen das
solchs auss ^ sonderlinger bewyllong pabschlicher liillicheit geschiege.
Derhalffen Sy begert haint Sy in yrem Christlichen vurnemen nith
zu verhynderen Sondern Jnhn ouch furdeniss breyff yrs gueden ley-
moitz mit zu deylen.
* froschen cod. col.
^ Sequitiir: alder Christl; sed linca inducta dcletum esf.
^4°; sine loco et anno; 12 ff. non signata. Hoc opus variasque eius editiones
•lescribit H. I. Liessem, Bibliographisches Verzeichniss der Schriften Hermanns von
dem Busche, Forts. (Progr. des Kaiser Wilhelm-Gymnasiums, Kciln 188S), p. 13—14.
'^ „Albertus Paffraed" typis descripsit anno 1526. Sine loco. 4"; 12 ff. non sigu.
^ Dialecto coloniensi haec scripta sunt.
* Cf. supra p. 103—111. 103=«.
Monum. (colon.) 20. (Initio Augusti 1544.) 21. (A. 1544 et 1545.) 673
c) Godestachi XXX. Julii. [1544.]
Wes dem Canis vurgehalten ist der versamelong halbe ist ouch
van dem hern Leemersheym vurgegeben vnnd eyn E. R. ^ hait es
darby gelaissen vnnd hern Loemersheym vnnd den anderen ferner
befel gedain Jm fael sy sich vngehorsamlich erzien Inhn als dan
darby die Stat Coelln ernstlich zu verbeden.
Cum his actis conferenda sunt, quae eadem de re Canisius ipse Colonia 27. Au-
gusti et 27. Septembris 1544 ad B. Petrum Fabrum rettulit; supra p. 103—112.
Goswinus de Lomersheim (Lommersum) , cuius liic fit mentio, per 50 annos
urbis coloniensis senator fuit ^ Die 24. Decembris 1543 ^Stimmeister" creatus erat *.
Ad hoc munus, quod a binis administrabatur, pertinebat etiam : mores ac discipUnam
in republica tueri, secretas societates tollere, civitatis statum, libertatem, leges
sustinere etc. *
20.
Initio mensis Augusti 1544.
Ex adnotatione autographa Hermanni Blanckfoii , rectoris imiversitatis colo-
niensis, in cod. ms.: ,Liber Actorum matriculae quartae Universitatis studii Colo-
niensis" f. 142*. Coloniae, in archivo studiorum fundatorum.
Etiam apud Beiffeiiheiy 1. c. p. 23, adnot. L et apud Hunsen L c. p. 197 ^.
Idem argumentum quod monum. 19.
[1544] Li principio Augusti voluit senatus quosdam proscribere
qui se appellabant Jesuitas, quod facerent conuenticula et niterentur
nouum quendam ordinem erigere ^. Sed quum supplicassent rectori,
eo quod essent studentes, obtinuerunt intercedente rectore, vt liceret
manere, dummodo habitent separatim et abstineant a conuenticulis.
Leonardus Kessel Colonia 18. lanuarii 1545 Beato Petro Fabro de ea separa-
tione scripsit: .Obedivimus, ne arguerent nos inobedientiae. Eramus omnes bono
animo (laus Deo) exspectantes carcerem vel flagella; tota Colonia loquebatur de
nobis; timebant nos alicujus novae sectae homines esse. Separati sunius non sine
detrimento studiorum." "^
21.
Annis 1544 et 1545.
Ex apographo, a P. /. Eufj. de Uriarte S. J. a. 1884 descripto ex autographo,
quod est in : ^Varia Historia" etc. (cf. supra p. 102) t. 1, f. 68.
Tota epistula edita est in ^Cartas del B. P. Pedro Fabro" I, 424 — 426.
' Die Mercurii. ^ Ehrsamer Raedt (senatus urbis).
3 Buch Weinsherg II, 114—115.
* Cod. colon. ^Ratsliste" etc. (v. supra p. 104').
'" L. Ennen, Geschichte der Stadt Koln. Auszug (Diisseldorf 1880) p. 137.
" Polancus: ,Quamvis civitas [coloniensis] catholica seniper publice fuerit, con-
stitutionem tamen quamdam habebat de novis congregationibus religiosorum non
admittendis" (Chronicon I, 155). Cf. supra p. 107^.
^ Cartas del B. P. Pedro Fabro I, 426.
B ra uusberger, Cauisii Epistulae et .\cta. I. 43
574 Monum. (coloniensia) 22. (11. lanuarii 1547.)
„Kaerhardus Qnestenburch" iuvenis coloniensis , litterarum stiidiosus ^ , Beato
Petro Fahro „de societate nominis lesu, incompardbili Tlieologo ajnid Colimhricenses'^ ,
Colonia 4. Februarii 1545: „Petri Kannegiesser , et Petri Kanisij salubri suasione"
se saepe peccata confiteri et ad sacrani communionem accedere coepisse et, quamvis
hominum ludihriis et diaboli tentationibus vexetur, tamen ceHum, sibi esse coeptis stare
et Dei servitio totum se dedere. Margaritam etiam Questenhurch , amitam suam,
Fabro in memoriam revocat, „quae non immerito gratifieari vohis multis modis studuit".
Denique licet „Kanisius", „quem fratris loco habere" coejyerit, „vhique multum con-
silij et consolationis" sibi trihuat , rogare se tamen , ut etiam Faber non solum pre-
cihus, sed etiam litteris se adiuvet.
c) Officia, quae Canisius arcWdioecesi coloniensi in apostasia
Hermanni Wedani archiepiscopi praestitit.
1547.
22.
Adolphus de Schaumburg,
administrator arcliidioecesi.s coloniensis ^,
Hieronymo Yerallo,
archiepiscopo rossanensi et nuntio apostolico apud Carolum V.
Colonia II. lanuarii 1547.
Ex apographo (eiusdem temporis) aut commentario (2°; p. 1), quod est Dussel-
dorpii in archivo regni borussici, Convol. : ,A. III. Churcohi I. Erzb. Herm.
V. Wied 5."
Canisium legatum suum commendat. Exemplum iuramenti summo pontifici
praestiti mittit eidenique ohoedientiam spondet.
Reuerendissime in Christo pater et Domine et amice colendissime,
Post obsequiorum nostrorum promptam et beneuolam oblationem,
mittimus praesentium latorem honorabilem et doctum nobis syncere
dilectum .M. Petrum Canisium sacrae theologiae candidatum et Re-
uerendissimae D. vestrae. vt intelhgimus, non vulgariter gratum-^
ob ardua quaedam et grauissima negotia Reuerendissimae D. vestrae
exponenda. Cui vt Reuerendissima D. vestra, plenariam fidem super
referendis, perinde atque nobis ipsis adhibere dignetur obnixe oramus.
1 Cf. supra p. 140. 144. 155. 157 etc.
2 De Adolpho de Schaumburg v. supra p. 234 ^ 237—244. De eodem scripse-
runt Mich. Morchens 0. Carth. , Conatus chronologicus ad Catalogum episcoporum
Coloniae (Coloniae 1745) p. 158—160, et E. Podleck, Geschichte der Erzdiozese
Koln (Mainz 1879) p. 376-385.
* loannes Cochlaeus Eystadio 2. Augusti 1545 Verallo scripsit: J. Hofmeisterus
Rev. Dominationi tuae et integerrimis doctissimisque viris, piissimisque in
S. Societate nominis lesu Christi fratribus, BobadiUa, Claudio laio ac Petro Cauisio,
qui cum R. D. tua familiarissime conversantur , ac Deo et proxirao omni charitatis
et pietatis officio famulantur, perquam familiariter notus factus est" {Nic. Paulus,
Der Augustinermonch Johannes Hotfraeister [Freiburg i. Br. 1891] p. 192 •).
Monum. (coloniensia) 23. (11. lanuarii 1547.) 675
qui inter caetera quoque Reuerendi.ssimae D. vestrae exemplar aus-
cultatum et collatum iuramentj nostrj Sanctissimo D. N. ratione
Pastoralis curae nobis iniunctae , [praestiti] ^ necnon acceptationis
eiusdem Pastoralis offitij et administrationis exhibebit. Quam vnice
oramus vt obedientiam, obseruantiamque nostram debitam, sanctissimo
domino nostro diligenter ac fideliter commendet, ac polliceatur, nos
confestim post elaboratum Sigillum nostrum , quod sculpitur , iura-
mentum idem in forma auctentica [sic] ad suam Sanctitatem trans-
missuros. Nos suae S, humilime commendando. Quod erga Reueren-
dissimam D. v. sedulis nostris ofiitijs et obsequijs promererj studebimus.
Datum Coloniae xj. Januarij Anno MDXLVII.
Eiusdem Reuerendissimae D. vestrae
Addictissimus
Adelphus [sic]
manu propria.
Reverendissimo D. Nuntio Apostolico etc.
Canisius, quid eflfecerit, ipse narrat supra p. 234 — 240.
23.
Adolphus de Schaumburg-,
administrator archidioecesis coloniensis,
P. Petro de Soto 0. Pr.,
confessario Caroli V. caesaris.
Colonia 11. laiinarii 1547.
Ex apographo (eiusdem temporis) aut commentario (2°; p. 1), quod est Dussel-
dorpii in archivo regio, loco supra p. 674 scripto.
Se, quae caesari rescripserit , eidem ])er Canisiiim mittere. Hiinc comniendat,
et Sotum rogat, ut causae stiae apud caesarem patrocinetur.
Reuerende in Christo pater, fautor et amice colende. Confisi de
paternitatis vestrae erga nos singularj fauore, etiam reipsa ostenso
et exhibito, mittimus ad Caesaream Maiestatem dominum nostrum
clementissimum honorabilem et doctum M. Petrum Canisium, sacrae
theologiae candidatum. vt suae Maiestati literas nostras responsi ^ [s/r]
ad suae Maiestatis rescriptum nobis praesentatum exhibeat, eiusdem-
que nostri responsi mentem et sententiam et quae inpraesentiarum
occurrunt paternitatj vestrae exponat, Quem vt beneuole audiat, eique
plenariam fidem in omnibus referendis perinde atque nobisipsis ad-
1 Varrentrapp asserit Adolphura paulo ante medium mensem Decembrem anni
1546 Leodii coram Georgio Austriaco episcopo in obsequium summi pontificis iurasse
(Hermann von Wied I, 272).
2 Haruni *litterarum, 11. lanuarii 1547 datarum, apographum aut commentarium
Dusseldorpii codem loco exstat, quo huius epistulae ad Sotum missae apographuni
servatur.
43*
576 MonuiTi. (coloniensia) 24. (Circiter 11. lanuarii 1547.)
hibeat, et quae causae grauitas et magnitudo, cuius foelix et prospera
expeditio in eius manu sita est postulat et requirit , nostrj immo
ecclesiae caussa apud Caesaream Maiestatem agere et curare non
grauetur, [obnixe oraraus ] ^ Quod erga pat : vestram quamprimum res
nostrae stabilitae fuerint, sic compensare studebimus, vt comperiat
quicquid id est offitij se non contulisse in ingratum, Quam deus bene
sospitet et incolumet ad communem vtilitatem. Datum Coloniae Die
xj. Januarij Anno 47,
Ad Confessorem etc. ^
Vide, quid Canisius de Soto ad Gropperura rettulerit, supra p. 237.
24.
tirciter 11. himiarii 1547.
In exemplo dusseldorpiensi litteraruin commendaticiarum , quae modo positae
sunt, sub vocabulis „Ad Confessorem etc." eadem raanu scriptum est:
Ad d. de Granuella
Ad ViceCancellarium Naues.
Haec patefaciunt Canisium etiam Nicolao Perrenot de Granvella, cancellario
imperii, et doctori loanni Naves, vicecancellario , ab Adolplio de Schaumburg per
epistulas commendatum esse.
Canisius, quid ab iis obtinuerit, ipse refert supra p. 235 — 240.
In domo probationis S. J. trunciniensi (Tronchiennes, in Belgio) pulchra imago,
a Fr. Quartier, Societatis lesu artifice belga, picta, asservatur, in qua Canisius re-
praesentatur cum Carolo V. et Ottone cardinali augustano agens ^.
Michael Strimck S. J. in annalibus paderbornensibus : ^Adolphus", inquit,
,literis potitus [quibus a Paulo III. 3. lulii 1546 administrator coloniensis consti-
tutus est] , ne quid temere et inconsulte faceret , consilii causa Petrum Canisium e
Societate lesu Colonia misit ad Caesarem, adhuc in comitiis agentem Ratisbonae."' *
In hac sententia quid verum sit, quid falsum, iam opus non est exponere *.
Colonienses laborum a Canisio pro se susceptorum eidem gratiam reddidisse
posterioribus huius operis voluminibus patefiet. Hic haec tantum notanda esse vi-
dentur: Canisii catechismus in ipsa urbe coloniensi plus quam quinquagies typis
descriptus est ; nnivcfsitas coJoniemis summo pontifici scripsit: se ^in venerabili
Patre Petro Canisio insignem e gremio suo athletam Societati Jesu , Germaniae et
toti Europae progenuisse se imprimis gloriari" ; cunctas itaque universitatis facul-
tates rogare, ut Canisius quamprimum catalogo beatorum inscriberetur ^. Ac Clemens
^ Haec vel similia supplenda esse et res ipsa et epistida ah Adolpho ad Veralhtm
missa (supra 2>- 674) ostendit.
1 Petrum de Soto tunc munus illud administrasse ex ipsis actis dusseldor-
piensibus supra memoratis intellegitur.
2 Prkis historiques XXXIIl '(Bruxelles 1884), 681.
^ Annalium Paderbornensium pars III (Paderbornae 1741), p. 280.
* Cf. etiam Konr. Alh. Lei/, Die Ktilnische Kirchengeschichte (Koln 1883) p. 478.
^ Hae litterae initio saeculi XVIII. datae esse videntur ; vulgatae sunt a
Bianco 1. c. I, 649—651.
Monura. (tridentiua) 25. (12. Februarii 1547.) 677
Augustus archiepiscopus et elector coloniensis in litteris, quas Bonna 25. Maii 1729
ad Benedictum XIII. dedit ', de rebus contra Hermannum Wedanum a Canisio gestis
disserens: ^Archiepiscopalem", inquit, „Coloniensem mitram Canisianis laboribus ac
sudoribus conservatam, et ad Orthodoxos Antistites propagatam esse profiteri cogor." ^
c.
MONUMEXTA TRIDENTIXA CANISII,
quae primum illius concilii tempus (1545-1549) spectantl
25.
Otto Truclisess de Waldburg-,
cardinalis et episcopus augustanus,
Adolpho de Scliauuiburg,
administratori et electo archiepiscopo coloniensi.
Ulma 12. Februarii 1547.
Ex archetypo (2"; pp. 2; in p. 4. inscr. et pars sig.) ; nomen subscriptum est
autographum. Dusseldorpii, in archivo regni borussici, „A. 111. Churcoln I. Erz-
bischofe: Herm. v. Wied." Particulam posuit Varrentrapp 1. c. II, 118, adnot. 1.
Adol])ho novani dignitatem gratulatur et operam suam offert. Se Canisii rogatu
ad summum pontificem de pallio et confirmatione concedendis scripsisse et Canisio
persuasisse, ut ad concilium tridentiniim venire statueret.
Hochwurdigster Furst, vnnser freundtlich Diennst, vnnd was wir
liebs vennugen zuuoran, besonnder lieber Herr vnnd freund, Das E. L.
auss verleihung Gottlicher gnaden, hieuor zu Coadiutorn dess Ertz-
stiffts Coln , vnnd yetzund zu Ordenlicher election , Bischoflicher
Dignitet geraten, Dess thuen wdr vnns hochlich erfrewen, winschen
auch E. L. von dem Almechtigen vil Glukhs, vnnd alles, so der-
selbigen vnnd Irem Stifft zu Ehren, nutzen, vnnd Wolfarth furstenndig
sein mochte mit dem Erpieten, warjnn E. L. vnnd dern Stift^t wir
wissten oder kundten angeneme diennst beweisen, Das wir solchs mit
willen zuthun bereit weren,
Zum Anndern, so haben wir auch auff dess wurdigen Andechtigen,
vnnsers lieben besonndern , Magister Peters Canisien anbringen , der
befurderung halber, so wir von wegen E. L. palio vnnd Confirmation,
bey der Bapstlichen Heihchheit thun solten , nicht vnnderlassen,
1 Exstant in „Positione super virtutibus" [Canisii] (Romae 1833) , Summ.
p. 285—286.
2 De rebus a Canisio Coloniae gestis cf. etiam pulchram commentationem a
K. A. Heiiscr (postea ecclesiae metropolitanae coloniensis canonico) scriptam : „Der
sel. Petrus Canisius in seinen Beziehungen zu Koln" in „Rheinische Volksblatter
fiir Haus, Familie und Handwerk, herausg. von Adolph Kolping" 11. Jahrg. (Koln
1864), p. 785-828.
' Secundae parti (1551 — 1552) Canisius non interfuit; quae in tertia (1561 ad
1563) egerit, simul cum epistulis eodem tempore a Canisio scriptis proponentur.
678 Monum. (tridentina) 25. (12. Februarii 1547.)
sonnder Derselben sclion , mit sollichem furpit vnnd befurderung
schrifftlichen erslossen, Das wir verhoffen, solchs sol E. L. zu gutera
vnnd gedeyen reiclien,
Nachdem auch mit dem Concilio zu Triend ymerzu furgeschritten
Avurdet, alda dann vil treffenlicher gelerter Menner verhanden, die
inn puncten vnnsers waren Christenhchen glaubens, Allerley hanndlen
vnd disputieren, bey welhem Christenlichem werkh wir disen Canisien,
als einen gelerten jungen Man, der auch Ime selbst zu gutem, vnnd
zu aufnung ', vnd pflantzung, vnnsers Heiligen glaubens. der Ennden
wol etwas begreiffen , schaffen , vnnd ausrichten mocht , vast gern
sehen vnnd darumb Jne dahin persuadiert vnnd vermugt, Das er sich
vff solHch Concilium gen Triend zuuerfuegen bewilligt. Freundtlich
bittend E. L. wolle Ine hierjnn. Das er seinen weg nit wider zu
derselben genommen, gnedigst entschuldiget halten, Ynnd das auss
erzelten Christlichen vrsachen, wollen wir vmb dieselben freundtlicher
Weiss beschulden, vnnd seyen E, L. zu angenemem gefallen, inn
allweg bereit.
Datum Vhn den XIj""' Februarij Anno MDXLVIj.
Otho Cardinal zu
Augspurg.
Dem Hochwurdigsten fursten , Herren , Adolpho , Erweltem zu
Ertzbischouen zu Coln , dess Heyligen Reichs durch Ytalien Ertz-
cantzlern, vnnd Churfursten, vnnserm besonnder lieben Herren vnnd
Freund.
Haec epistula, praesertim si eum litteris Gropperi supra (p. 242 — 245) allatis
componitur, errorem patefacit, in quo complures Canisii biographi ' atque etiam Reiffen-
berg versantur scribentes : Canisium anno 1547 ex aula caesaris Coloniam rediisse,
et Colonia ad concilium profectum esse. Ex his plerique (quod et Floriano Riess
accidit) legationem hanc suebicam Canisii cum itinere eiusdem vormatieusi (a. 1545)
vel cum duabus illis legationibus confundunt , quas Canisius Coloniensium rogatu
eodem anno Hermanni Wedani removendi gratia apud caesarem obivit Coloniae et
in Belgio ^
Quodsi Truchsessius scribit se Canisio ^persuasisse", ut Tridentum ad con-
cilium proficisci statueret, id fortasse haud facile componi potest cum iis, quae ab ali-
quibus Canisii biographis * affirmantur : Cardinalem Ottonem a S. Ignatio per litteras
impetrasse, ut Canisius Tridentum mitteretur. Raderus et Saccbinus, inter bio-
graphos anticiuissimi , nil ea de re dicunt, neque eiusdem vestigium exstare videtur
in epistulis ignatianis, quae hucusque editae sunt. Fortasse Otto anno 1545, quo
primum de laio et Canisio ad concilium mittendis cogitabat *, Ignatio ea de re
scripsit^; aut anno 1547 scripsit et rem impetravit, hac tamen condicione ab Ignatio
lata: Si Canisio ipsi id expedire videretur. Sic enim Ignatius, qua erat prudentia,
(juaestiones nonnumquam solvel)at.
Sic; foHasse legenditm: aufnemung.
' Dorigny, Python, Oddi, Alet, Garcia, Daurignac, Boero.
2 V. supra p. 158-159. 162. 164—165. ^ Oddi, Garcia. Boero, Dorigny.
* V. supra p. 159. ■" Cf. OrlandinKm 1. c. 1. 5, n. 40.
Monum. (tridentinaj 26. (16. Februarii 1547.) 679
Otto,
cardinalis augustanus,
loanni Mariae de Monte et Marcello Cervino,
cardinalibus, concilii tridentini praesidibus.
Dilinga 10. Febrnarii 1547.
Ex archetypo (2"; p. 1; in p. 4. inscr. et sig.) ; ultima epistulae verba (Delle
SS. W. — Augusta) ab Ottone ipso scripta sunt. Florentiae, in archivo regni
italici, cod. „Carte Cerviniane XIII. " f. 55.
Apographum saec. XVIII. vel XIX. confectum exstat Tridenti in bibliotheca
urbana, cod. 96 f. 100 -^
Camsium cardmalibiis legatis commendat.
Reuerendissimi et Illustrissimi Signori miei osseruandissirai.
Per liauer scritto con matiolo ^ quanto occorreua sin alhora , et
essendomi partito dopoi da la corte e venuto qua per passar al
viagio mio per il seruitio di soa maiesta come scrissi alle ss vv.
Reuerendissime non m' estendero ad altro clie di racomandar"" loro
il presente lator religioso dotto e ben acostumato qual come amico
e creato di maestro Claudio nostro ^ vene a star in compagnia soa
al concilio per questa quadragesima ^, liauendo pero expedito prima
a la corte cesarea quanto era venuto negociar per parte del signor
coadgiutor, liora fatto arciuescouo di colonia. E come esso religioso
maestro pietro canisio e persona da la qual se ne puo sperar per il
tempo, e per la qualita soa, qualche buon frutto, non ho potuto
tacerlo alle ss vv Reuerendissime anci di nouo raccomandarglilo , et
facendo fine bacio le loro sacre mani pregando a dio le Illustrissime
e Reuerendissime persone soe conserui e contenti come desiderano.
Da tilinga allj XVj di feuraro 1547,
Delle SS. W. Reuerendissime e Illustrissime
Humillimo Seruitor
Jl Cardinal d' Augusta.
t Allj Reuerendissimi et Illustrissimi signori mei osseruandissimi
li signori legati del concilio etc. A trento.
" raomandar archet.
* Petrus Andreas Matthiolus (1500—1577) medicus praeclarus erat {Const.
V. Wurzhach, Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich, 15. Theil (Wien
1866), p. 324.
2 P. Claudius laius S. J. mense Decembri anni 1545 Tridentum venerat, ut
Ottonis procuratorem ageret. Cf. supra p. 199". Canisius certe missus est theologus,
non procurator futurus.
^ Dies 16. Februarii, quo Otto litteras has dedit, eo anno dies cinerum sive
initium quadragesimae erat.
ggQ Momim. (bononiensia) 27. (Prolegomena.)
Haec epistula ostendit Boero (laio p. 112) contra teraporum rationem peccare, cum
de Canisii adventu tridentino scribit : ^Ai 13 di gennaio del 1547 si tenne la sesta
Sessione . . . In que' giorni medesimi arrivo iraproviso a Trento il B. Pietro Canisio."
Raderus (Can. p. 41) et post eum alii scripserunt Canisium ab Ottone cardinali
Tridentum missura esse una cura Wolfgango Rhem praeposito augustano. At hic
iara raense Dccembri anni 1545 cum P. Claudio laio eo venisse videtur ^ Neque
Otto in litteris modo positis de Rheraio tacuisset, si eum cura Canisio Tridentum
mittere voluisset.
D.
MOXUMEXTA BOXOXIENSIA CAXISII.
a) Prolegomena.
27.
FranciscKs Sacchiniis (Can. p. 40) scribit: ,,Quia Cardinales Concilij praesides
quaecunque Tridenti, ac Bononiae tractata de Sacraraentis erant, iusserant Lainium,
ac Salraeronera colligere, disputationesque inde pulcherriraas in ordinera, ac viam
ipsi redegerant," Canisius Bononiae „iis disputationibus stylo politiore complectendis,
exscribendisque (nam et characteribus scribebat cura quadara dignitate clarissirais)
plerumque temporis impendebat raaguo sane labore". Notura etiara semper fuit
Canisiura (quod suis ipse litteris testatus est ^) Bononiae inter theologos concilii sen-
tentiam suam dixisse. Quando autem dixerit, qua de re, quid, hucusque ignorabatur.
Antequara in hanc rem novi quid proferatur, haec quoque praenotanda esse videntur :
Quia, concilio tridentino ineunte a. 1547 Bononiam translato, hispani praesules
et alii quidam in Caroli V. eam translationem improbantis gratiam Tridenti sub-
stiterant, Bononiae nuUus a concilio de dogmatibus fidei aut de morum reforraatione
consessus habitus est. Attamen theologi diligenter ea discutere pergebant, quae
suis temporibus concilio definienda possent proponi, fiebantque congregationes tum
theologorum ^maiorum" sive praelatorum tum theologorura ^minorum" ^ tum gene-
rales. Si Augusfino TJieiner credimus, minorum theologorum conventus 58 fuerunt *.
De his conventibus aliqua, quae ad Canisiura aliquo modo pertinent, ex monumentis
hic ponentur, olim cougestis vel conscriptis ab Angelo Massarello, iuris utriusque
doctore et protonotario apostolico (postea episcopo telesino) , qui per totura fere
concilium ciusdem secretarius fuit. Theiner, cum acta concilii a Massarello scripta
in lucem emitteret, partem illara, quae Bononiara spectat, omisit. Neque ea, quae
ponentur, apud ceteros sunt, qui Massarelli acta tridentina (sive genuina, sive
pseudepigrapha) typis exscripserunt : Edm. Martene et Urs. Durand *, Frid. Eberh.
Rambach ^ lud. Le Plat ", Gen. Calenzio ^ Ign. Dollinger '. Quae signis in-
' PolancHs, Chronicon I, 154. 155. Sf. Pallavicino S. J. , Istoria del Concilio
di Trento I. 6, c. 2, n. 7. Boero, laio p. 96—97. • V. supra p. 47. 250.
^ De munere ^theologorum" tridentinorum v. loh. Stoz S. J., Relatio historica
de gestis in concilio Tridentino (Dilingae 1695) p. 80 — 82.
^ Acta genuina Concilii Tridentini I (Zagrabiae 1874), p. xii— xiii.
* Veterum scriptorum et monumentorura amplissiraa collectio, tom. VIII (Parisiis
1733), col. 1022—1218.
* In appendice tertio ad ^Christian August Saligs vollstandige Historie des
Tridentinischen Conciliums" 3. Theil (Halle 1745), p. 5—360 (ex Martene descripta).
■^ Monumentorura ad historiam concilii Tridentini potissimum illustrandam spec-
tantium amplissima coUectio, tom. VII, pars 2 (Lovanii 1787), p. 31 — 67.
* Documenti inediti e nuovi lavori letterarii sul Concilio di Trento (Roma 1874)
p. 295— .320.
'•* Ungedruckte Berichte und Tagebilcher zur Geschichte des Concils von Trient
1. Abth. (Nordlingen 1876), p. 39—326.
Monum. (bononiensia) 28. (A mense Aprili usque ad lunium 1547.) (381
cluduntur, ipsius Massarelli verba, cetera ex eius scriptis ab editore excerpta sunt.
Plura huius generis fortasse mox cognoscentur , cum Massarelli diarium privatum,
italice scriptum, et diarium Herculis Severoli typis exscripta einint '.
b) Acta synodalia.
28.
A nieiise Aprili usqne ad luninni 1547.
Ex diario gestorum in concilio tridentino, manu Angeli MassarelU scripto,
f. 16^ 217. 220— 236^ quod est (cod. ms. in 8«) in archivo vaticano.
De congregationihus generalihiis et particularihus , qnlbus Canisius interfuit.
Quando et qua ratione sententiam dixerit.
29. Martii 1547 ^. ,Hac die in nomine D. N. Jesu christi datiir principium
congregationibus Tbeologorum minorum, siue non praelatorum, quibus proponuntur
14. articulj super sacramento poenitentiae examinandi et disputandi ^ .etc. quorum
copia prius * eis exhibita fuerat : congregatio fit in aula magna palatij de Campegijs,
ubi hospitatur Reuerendissimus D. Cardinalis de Monte primus praesidens." *
Interfuere Marcellus cardinalis Cervinus , episcopi complures , theologi
plus quam 50 ; sex ex iis sententiani dixere ; post tres horas contio
dimissa est ^.
31. Martii iidem articuli per 4 horas discussi sunt a 4 theologis coram
episcopis comijluribus , theologis plus 50, multis ^doctoribus saecularibus",
500 fere „scholaribus" ''.
2. Aprilis idem factum per 4 horas a 3 theologis, praesidente cardinali
Cervino, cum cardinalis de Monte ex pedibus laboraret.
4. Aprilis idem , eodem praeside , per 3 horas a 3 theologis factum,
audientibus episcopis, theologis , plus quam 400 scholaribus , nobilibus bo-
noniensibus permultis.
15. Aprilis. Eodem praeside dixere 3, per 3 horas, coram 14 epi-
scopis etc.
18. Aprilis. Item 3, per 3 horas.
' V. Seh. Merkle, Hercules Severoli etc. , in „Historisches Jahrbuch" XVI
(Miinchen 1895), 749—776.
^ Canisius 12. Aprilis 1547 Patavio Bononiam profectus est (snpra p. 248. 2^^"^).
Sed haec praemittuntur. quo nielius intellegantur, quae ad Canisium proxime attinent.
* Hos 14 ,articulos haereticorum" typis exscripserunt Od. Raynaldus, Annales
ecclesiastici XXI ad a. 1547, n. 58, et ex Raynaldo Le Plat , Monumenta etc. III
(Lovanii 1783), 608-609.
* 25. Martii. Raynaldus 1. c.
'" In hoc palatium theologi minores etiam postea semper conveuisse videntur;
nam in actis sequentibus aliarum aedium non fit mentio; immo hic locus ^solitus"
dicitur.
" (juae sequuntur, congregationes sunt minorum theologorum, nisi aliud dicetur.
" A Bologna ^successivamente si esaminarono con diligentissimo studio tutte
le diffinizioni e molte delle riformazioni dipoi stabilite in Trento; e si raccolsero
intorno all' une ed all' altre esquisitamente i sommarj delle sentenze pronunziate
nelle congregazioni , i quali furono riportati negli atti autentici del concilio , e con-
tongono il miglior sugo dell' erudizione e delle ragioni che possono arrccarsi in
ciascuna delle materie" : Palluvicino 1. c. 1. 10, c. 2, n. 3.
682 ^lonuni. (bononiensia) 28. (A niense Aprili usque ad lunium 1547.)
19. et 20. Aprilis congregatio generalis habita est.
21. Aprilis sessio concilii oecumenici IX. habita est ',
23. Aprilis. „Hora. .20.^ fit congregatio Theologorum minorum
super cisdem articulis .14. de sacramento poenitentiae , de quibus
supra, loquutique sunt .5. videlicet Petrus Canisius societatis Jesu,
Germanus 3, frater Jo. antonius Delphinus Regens Paduanus, frater
Augustinus de Montecalcino , ordinis sancti Augustini , frater Pa-
duanus Barletanus, ord. sancti Fr. Conuentualis, Don Jacobus Laynes
societatis Jesu, qui cum hora esset iam 23. cum dimidia non potuit
perficere uotum suum, sed soluitur congregatio daturque ei locus in
futura congregatione. cui congregationi praefuit Reuerendissimus
D. Cardinalis sanctae Crucis, interfuerunt .26. praelati^, et multi
doctores et magistri."
25. ApriHs. Idem factum ; sententiam dixerunt tres , quorum primus
Lainius erat.
26. Aprilis. In congregatione generali Massarellus ^articulos Luthera-
norum circa tria illa sacramenta, quae examinanda sunf, legit; e quibus 2
erant de extrema unctione, 4 de ordine , 6 de matrimonio. Articulorum
illorum exempla singuhs praelatis ac theologis minoribus tradita sunt ^.
28. ApriHs 7 theologi , inter quos Alphonsus Salmeron S. J. erat . per
4 horas de sacramento paenitentiae dixerunt, sicque huius sacramenti dis-
cussio absoluta est.
29. Aprilis. De ^articuhs Lutheranorum" supra dictis 5 theologi per
4 horas disserunt coram cardinali Cervino praeside, 24 praelatis, plus quam
80 theologis et magistris.
30. Aprihs. Item. Dicunt 6 , inter quos Lainius , per 4 horas , audi-
entibus cardinali Cervino, 22 praelatis, phis quam 60 theologis.
2. Maii. Item, 5 per 3 '/2 horas.
4. Maii. Theologi 5, inter quos Alphonsus Sahneron S. J., per 4 horas
disputant.
5. Maii. Idem per 0V2 horas a G theologis coram 19 episcopis et
plurimis „patribus et magistris" factum.
„6. Maij. Vener. ^
Hora .10. '^ fit congregatio Theologorum supcr eisdem .3. sacra-
mentis, loquunturque hodie .V. videlicet Frater Maurus de Rauenna,
' In hac sessione concihum sanctiones, quae ex decreto sessionis VIII. ea die
de sacranientis et de reforraatione faciendae erant, ad diem 2. lunii distulit.
2 Itah lioras diei tunc ab 1 ad 24 nunierabant et numerationem incipiebant
pridie ad vesperum, cum sol occideret et canipanarum sonitu signum salutationis
angelicae daretur (^Ave"). Bononiae igitur eo anni tempore hora 20 erat fere eadeni
atque hora 3 pomeridiana nostrae numerationis.
■" Cf. infra p. 684.
* In „Actis conciHi" Massarelhis scribit 25 praelatos intei-fuisse.
'•" Hos articulos proponit Eaijnahlns 1. c. n. 64. De matrinionio quinque tantum
ponit. Similiter Le Plat 1. c. p. 624.
'' Die Veneris. "^ Sub horam 2' ., pomeridianam.
Monum. (bononiensia) 28. (A mense Aprili usque ad lunium 1547.) ggS
can. regul. Sancti Saliiatoris, Dominus Claudius laius Sabaudiensis
alias Tridenti procurator Reuerendissimi D. Otthonis Cardinalis Augu-
stensis^ Frater Jo. Baptista Moncaluius ord. sancti Franc, Conuen-
tualium. Frater Clemens de Florentia, eiusd. ord. Conuentualium et
Don Petrus Canisius , Germanus societatis Jesu ^. Deinde soluitur
hora .23. cui congregationi .18. episcopi, interfuerunt, multique Theo-
logi, praefuitque Reuerendissimus D. Cardinalis Sanctae Crucis^, etc."
7. Maii. 4 orationibus habitis , cum de tribus illis sacramentis nemo
iam dicere cuperet, ea discussio finita est. Praeerat cardinalis Cervinus, „qui
semper supradictis congregationibus praefuit".
[9. Maii]' congregatio generahs, per 1 '/2 horas, praesidentibus duobus
legatis. Intererant -i archiepiscopi , 23 episcopi. CardinaHs de Monte dixit
septem ^Canones de Sacramento Eucharistiae" conceptos esse, eosque modo a
secretario lectum et omnibus patribus traditum iri, ut de iis sententias aperirent.
„Qui canones", inquit cardinalis, „proponuntur non quasi sint om-
nibus numeris completi, sed ut patrum iudicio limentur, et aptentur. " ^
12., 13., 14. Maii. Congregationes generales de canonibus eucharisticis.
„15. Maij. Dominica. post prand. fui ad .dd. claud. Jac. et Alf.
societatis Jesu ^, quib. ostendi ^' censuras super canonib. de eucharistia,
quas censuras discussimus per .4. horas. id quod retuli Reuerendissimo
D, meo," ^
16. Maii. Congregatio generahs de canonibus eucharisticis.
18. Maii. Congregatio generahs; in qua de rebus fidei non agitur.
25., 28., 81. Maii. Congregationes generales de canonibus eucharisticis.
1. lunii. Congregatio generalis, sine discussionibus dogmaticis.
2. lunii. Sessio X. conciHi oecumenici ".
„.4. Junij. Sabb. in uigiHa Trinitatis Concipiuntur canones super
sacramento poenitentiae, examinandi pro futura sessione . quos ostendi
3. patribus refor. § DD. Alp. Jac. et claudio et fratri Fet. P.° Aretino
ord, praed," ^
In autographo seqititiir itenim : procurator. '' ostendidi Mass.
' Canisius de matrimonio sententiam dixit. De qua plura infra p. 684 — 685.
2 Marcellus Cervinus.
^ Hic, cum in archivo vaticano essem, oblitus sum diem ex diario transcribere.
Qui tamen exstat apud Bai/naldnm 1. c. n. 64.
* Canones hi nec a Raynaldo nec a Le Plat ponuntur.
^ Claudium laium, lacobum Lainium, Alphonsum Salmeronem.
® Cardinali Cervino, cui Massarellus tunc ab epistulis erat {DoUinyer 1. c. p. xxiii).
" Sessio vel definitio , quae de sacramentis et de reformatione tunc fieri de-
bebat, ad 15. Septembris prorogata est.
* Societatis sacerdotes initio saepe , etiam a pontificibus Paulo III. , lulio III.,
Paulo IV. „presbyteri reforinati" vocabantur {Orlandinns 1. c. L 15, n. 50).
" P. Fr. Petrus Paulus lanuarius 0. Pr. , arretinus , theologus concilii ei-at
{Martene-Durand 1. c. coL 1160).
(384 Monum. (bononieusia) 29. (23. Aprilis et 6. Maii 1547.)
6. lunii. Congregatio generalis. Canones de sacramento paenitentiae
concepti patribus traduntur.
10. lunii. Congregatio generalis de iisdem.
13. lunii. Idem fit, ,in loco solito domus Campegiorum'".
15. lunii. Iteni.
17. lunii. Congregatio praelatorum theologorum ; censurae de canonibus
paenitentiae latae discutiuntur.
23. Aprilis et 6. 31aii 1547.
Ex actis concilii tridentini, quae Angelus Massarellus sua manu scripsit (cod.
ms. in 2°: cui titulus: „Acta Sacrosancti Generalis Concilii Bononiensis sub Paulo
PP. III.": f. 20^ 29''; in archivo vaticano).
Canisius de sacramentis j^at^nitentiae et matriinonii disserit.
[23. Aprilis 1547 in congregatione theologorum minorum]
„Loquitur primus Don Petrus Canisius Germanus Societatis Jesu.
confessio probatur praeter alias auctoritates , in prodigo filio ^, qui
reuersus ad patrem, ait Peccaui in coelum et coram etc. cui
cum pepercisset pater, uitulus saginatus pro eo occiditur^,
id est, christus, et eius passio confitenti et poenitenti applicatur etc."
6. Maii 1547 in congregatione theologorum minorum disseruerunt :
1. Maurus Ravennas de sacramento ordinis, 2. Claudius laius de matrimonio,
3. loannes Baptista Moncalvius de eodem , 4. Clemens Florentinus de or-
dine '. Tandem
„Don Petrus Canisius , Germanus Societatis Jesu , dixit super
Sacramento matrimonij, super quo propositos articulos omnes haere-
ticos censet quia clandestina matrimonia dirimi non possunt *. Quae-
cunque enim sint raatrimonia dum contracta ^ sunt, dirimi non possunt
a quoquam, neque etiam ab ipsa Ecclesia, iuxta illud Christi, Quos
Deus coniunxit homo non separet^. Propterea Paulus dicebat,
muher quandiu uixerit, coniuncta erit uiro suo, etc. ^ vltimus articulus
1 Luc. 15, 11—32.
^ ,.Massarellius, concilii secretarius, solehat illa sumraaria, dum ipsae orationes
liabebantur, conficere vel saltem eo tempore animadversiones necessarias conscribere;
})rofecto id quidem non semper cum eadem attentione eodemque successu" : H. Grisar
S. J., lacobi Lainez disputationes Tridentinae II (Oeniponte 1886), 57*.
3 Cf. supra p. 682—683.
■* ,lmpedimentum dirimens clandestinitatis" a conciUo statutum est demum in
sessione XXIV., 11. Novembris 1568 habita. Ante hanc legem matrimonia clan-
destina per se valida erant.
* Intellege matrimonia Christianorum „rataet consummata". Ceterum vide
Bupra, adnot. 2. « Matth. 19, 6. Marc. 10, 9. (Quod ergo etc.)
' 1 Cor. 7, 39: „Mulier alligata est legi, quauto tempore vir eius vivit; quodsi
dormierit vir eius, liberata est: cui vult, nubat, tantum iu Domino." Rom. 7, 2:
,Quae sub viro est mulier, vivente viro, alligata est legi : si autem mortuus fuerit
vir eius, soluta est a lege viri."
Monum. (bononiensia) 30. (1549.) 685
etiam haereticus est, qiii de gradibus affinitatis et consanguinitatis *
loquitur, cum sint gradus obseruandi, quos Ecclesia Sancta obseruat,
et quosdam gradus etiam natura ipsa abhorret, ut primum, secundum
quod etiam Aristoteles ipse testatur ^ etc. aliquos etiam proliibuit lex
ciuilis, aliquos Euangelica . etc.''^"
c) Laurea theologica Canisio collata.
30.
1549.
Ex epistulis autographis, quae sunt Florentiae in archivo regio (,regio archivio
di stato"), cod. ,Carte Cerviniane XVIII. "
Canisium, laium, Salmeronem examen theologicmn suhiisse et valile probatos esse *.
Angehis Massarellus , secretarius concihi tridentini, Marcello cardinaU
Cervino (qui postea Marcelhis II. pontifex fuit), Bononia 18. Septembris 1549:
. . .,,Hiersera hebbi da Ferrara 1' alligata lettera di maestro
claudio ■*.... Credo ch' esso maestro Claudio sappia che don Pietro
Canisio e gia arriuato qua, et pero che ancor lui uogli uenir' a Bologna
per spedir il lor Dottorato , 1' ho molto caro , accioche possa farli
spedir auanti ch' occorra la mia partita" ....
Idem eidem, Bononia 2. Octobris 1549:
„Hoggi si e fatto 1' esamine delH .3. pretini^ in presentia d'alcuni
Maestri in Theologia. Et si sono portati come era 1' opinione che si
hauea di loro. Si faranno hora espedir nel resto."
PolancHs^: „Visum fuerat Patri Ignatio expedire, ut hi tres Patres, qui Theo-
logiani in Ingolstadiensi Academia professuri erant, gradum Doctoratus, in Germania
necessarium ad id munus exercendum, Bononiae susciperent. Erat autem tunc Tri-
denti " Cardinalis de Monte , qui brevi in Pontificem electus et Julius III vocatus
est. Is curam coramisit fratri Ambrosio Catharino , Episcopo Minorensi '', ut ad-
junctis duobus doctoribus ejusdem ordinis ^ eos examinaret ; et cum pridie puncta
^ consanguitatis Mass.
'' Sic prior scriptio. Posteriore autcm manii hoc summarium contractum et
ad melius orationis genus conformatum est , idque fortasse ea mentc , ut prelo suh-
ici posset.
" Sic; sed certe corrigendum est: Bononiae. V. supra p. 60—61 et infra p. 686.
^ Aristoteles, De animalibus historiae I. 9, c. 47. Canisius id hausisse videtur
ex Summa theologica .?. Thomae 2, 2, art. 154, qu. 9 ad 3.
- Paulo post aut ipso die 17. lunii Canisius cmn Lainio Florentiam discessit;
cf. supra p. 47*. 252.
' Cf. supra p. 60—62. * P. Claudium laium significat.
* PP. Alphonsi Salmeronis, Claudii Taii, Petri Canisii.
« Chronicon I, 491—492.
" Ambrosius Catharinus, episcopus Rheginae minoris (Minori) praeclarusque
theologus et canonista, ordinis erat Praedicatorum.
* Hoium nomina vide infra, p. C86, in diplomate Salmeronis.
686 Monum. (ingolstadiensia) 31. (1548.)
quaedani ad legendum et respondendum proposuisset, die sequenti examinati fuerunt ;
et cum tam Episcopus quam alii Doctores Cardinali retulissent quanta cum eruditione
ipsis esset satisfactum, die Sancto Francisco sacra ', ad doctoratum promoti fuerunt
et litterae, quae id testarentur confectae, ad eos in Germaniam , nec enim illas ex-
spectarunt, missae sunt."
Superest apographum antiqnum diplomatis , quo loannes Maria car-
dinalis de Monte, episcopus praenestinus ot apostolicae sedis legatus ,de
latere", Bononiae niense Octobri 1549 P. Alphonso Salmeroni (qui concilio
tridentino egregiam operam navaverit) in universitate bononiensi per Vin-
centium Villam placentinum, theologicae facultatis decanum, et Vincentium de
Quintiano, studii nregentem", praesentato et „rigoroso ac tremendo" examini
subiecto doctoris theologiae dignitatem et iura apostolica auctoritate tribuit ^.
Apographum quidem antiquum huius diplomatis habet Salmeronera 3. Octobris
doctorem creatum esse *. Sed cum Canisius clare affirmet se 4. Octobris lauream
illam accepisse * cumque verisimillimum sit tres illos Socios simul promotos esse,
existimo, „iiii Octobris" in archetypo Sahneronis diplomate fuisse et a hbrario parum
dihgenti in ,in Octobris" mutatum esse.
E.
.IIOXOIEXTA IN<i}OI.STADIEXSIA CAXISII.
a) Canisii et Sociorum eius missio, adventus, initia ingolstadiensia.
31.
1548.
Ex apographo, quod saec. XVIII. factum esse videtur et ex coUegio S. J.
monacensi provenire fertur. Cod. „V. A." n. 17.
De scholis a Canisio eiusque sociis hahendis.
In cafalogo lediommi, quem tiniversitas inyolstadiensis 1. Iiinii 1548" edidit,
liaec sunt:
Jn Sacris Literis.
D. Balthasar Fanemanus Sutfraganeus Hildesheimensis, uir doctissimus
ac facundissimus et fidei Catholicae acerrimus defensor, Procancellarius Uni-
uersitatis dignissimus, S.S. Theologiam ex ipsis fontibus petitam docebit: et
si quae sint inductae opinionum nubes sua diligentia discutiet.
Aderunt praeterea Theologi*tres ex Jtalia accersiti, qui uicissim atque
alternis operis noui et ueteris Testamenti scripta declarabunt. Disputationibus
etiam crebris, si qua uidebuntur dubia atque incerta, explicabunt.
" Sic. Dixerit qiiis mendnni librarii adesse , ciii scribendtnn fiterit 1549; nam
hoc demiini anno iatn exeunte Socictatis homines Ingolstadiiim advecti sunt. At
in catalogo nostro dicitiir IVolfgangum Hungcrum iiis traditurum ; qui toto anno
1549 ab academia abfuit, ad summum imjjerii tribunal anno 1548 translatus (Me-
derer l. c. I, 208).
' 4. Octobris.
- Cf. Sijnopsim Actorum S. Sedis in causa Societatis lesu 1540 — 1605 (Flo-
rentiae 1887) p. 10. » Ita et Sgnopsis 1. c. ■• Vide supra p. 61.
Monuni. (ingolst.) 32. (1549.) 33. (M. Aprili 1549.) 34. (M. Maio 1549.) 687
Quartus eiusdem ordinis et nationis lionio Philosophiam, artesque liberales
enarrabit, et multoruni errores, qui ingenuas discij^linas et Physica Sophistice
interpretati sunt, apertissime ostendet . . . . '
Guilielmus IV. Bavariae dux anno 1548 Societatis theologos petiverat, Leonardo
ab Eck Romam misso. Cf. infra, adnot. 2.
1549.
Ex commentario epistulae Guilielmi IV. , quod est Monachii in archivo regni
bavarici (Reichsarchiv), convol. „Iesuitica, Ingolst, fasc. 71, nr. 1357".
Guilielmus IV. Bavariae dux Alexandro cardinali Farnesio , S. B. E.
vicecancellario, MonacJdo 27. Martii 1549 scribens , conqtieritur , quod duo illi
theologi , quos pro universitate ingolstadiensi petierit"^, nondum missi sint, et
instat, ut statim mittantur, et ut inter eos sit P. Claudius laius S. J., qui iam
aliquamdiu Ingolstadii „summa cum laude nec minori fructu omnibus gratis-
simus Theologiam" sit ivofessus.
33.
Meuse Aprili 1549.
Ex epistula archetypa, a Farnesio ipso subscripta. Ibidem.
Farnesius duci rescribit Roma mense Aprili a. 1549 (die ignoto) ; ducis
pietatem nomine pontificis laudat; eiusdem iussu „propediem" ad ducem. „iter
maturaturum laiuni , simulque duos eiusdem ordinis et Collegii" , „qui et
Ignatij, et Claudij [laii] ipsius iudicio, probitate, et literis antecellunt" .
34.
Meuse Maio 1549.
Ex epistula autographa Schorichii. Cod. colon. „Epistt. ad Kessel. I" f. 55
et sq. non sign.
Petrus Schorich, Societatis novicius vel scholasticus, lioma 14. Maii 1549
ad P. Leonardum Kessel S. J. scribit:
Expectamus hic propediem Magistrum Petrum Canisium, qui iturus est
cum Reuerendo Patre Claudio et Sahnerone in Germaniam Superiorem, vbi
maximo cum desiderio expectantur a Duce Bauariae.
1 Haec ex parte saltem praestiterunt PP. laius, Sahneron, Canisius et Fr. Pe-
trus Schorich.
- Complures rerum bavaricarum scriptores, qui de Societate sunt, asserunt
GuiHelmum theologos illos a Paulo III. ct ab Ignatio petiisse litteris Romam missis
per ipsum Leonardum de Eck, intimum consiharium suum. Ita: Raderns , Can.
p. 44; Andr. Brminer, Excubiae tutehires etc. (Monachii 1637) p. 517; lo. Ver-
vaux S. J. (sub nomine lo. Adlzreitter) , Annales Boicae gentis (primum editae a.
1662) P. 2, 1. 10, n. 62 (in editione a Leibnitzio curata [Francofurti ad Moenum
1710] coL 259 — 260) ; Agricola 1. c. Dec. 1, n. 144; qui asserit id a. 1548 factum esse.
Neque dubiuni, quin Eckius in eadem legatione tres illas ^decumas" a clero Bavariae
praestandas petierit, de quibus supra p. 362 ' etc. Gothein asserit litteras illas ducis
6. Aprilis 1548 datas esse (1. c. p. 691. 794).
688 Monum. (ingolst.) 35. (lan. — lun.) 36. (24. lulii.) 37. (Aug. vel Sept. 1549.)
35.
Inter lannarinm et Inninni 1540.
Ex ^MonumciUis historicis Societatis lesu", Vita Ignatii etc. I, 372, adnot. 1;
p. 864, adnot. 1.
jyPolancus . . . Hieronymo Nafali [collrgii mcssanensis rectori] , dc lectoribus
Universifatis Messanensis, de alio , qui Canisio suhsfituafur, quacrendo , .5 Januarii
[1549]; . . . idem eidem, de duobus Ponfificis jussu in Gcrmaniam mittendis, 23 Fe-
hruarii [1549] ; . . . idem eidetn, de Canisio Romam remittendo, 20 Martii [1549] ;
Cardinalis Farnesius loanni de Vega [proregi Siciliae] , de Canisio , medio Martio
[1549] ; idem de eodem jnratis et civitati Messanensi , eodeni niense ; Polancus , cx
commissione [S. Ignatii], de iisdem Hieronymo Domenech [S. J.], 20 Martii [1549]. '^
„Polancus, ex commissionc, Natalem reprekendit qtiod Canisium secum retinere
voluerit, et poenam, quani Ljnatius injunxit, declarat, 11 Maii [1549] ; idem eidem,
ut statim Canisium Romam mitfaf , 18 Maii [1.549] ; idem eidem , de felici Canisii
adventu Romam, 22 lunii [1549]."
36.
24. lulii 1540.
Ex epistula arclietypa, a Farnesio ipso subscripta. Loco supra n. 32 scripto.
Cardinalis Farnesius Boma 24. lulii 1549 GuiUelmo IV. ducl: Pontifici
admodiim placere, quod dux „tam saepe, et tam accurate Theologos ad se mitti
e[flagitet" . Huius igitur mandato una cum P. Claudio laio „duo alij viri, et
sacrarum literarum intelligentia, et uitae probitate spectati" ad ducem destinati
sunt. „Eorum alter e Sicilia hactenus expectandus [uit.'^ „Sed cum ille iam
adiienerit , simul ac se calor , qui nunc uehementissimus est, fregeriV' , tres illi
in Bavariam se conferent.
37.
Augnsto vel Septenibri 1549.
Ex Genelli , Ignatius p. 493 — 495. Integra epistula est etiam in „Cartas de
San Ignacio" II, 417—419. 191—193.
S. Ignatius Guilielmo IV. Roma mense Augusto vel Scptembri ^ a. 1549:
lussu Pauli III. ^cum hac epistola" venire duos theologiae ntagistros 2»'o aca-
demia Ingolstadiensi promissos, Alphonsum Salmeronem et Petrum Canisium. Ambos
„cum vitae integritate ttim sacrarum litterarum peritia atque omni chrisiiano homine
digna etniditione" excellere. Mitti etiam ad temjms Claudium laium. „Hoc quidcm
fratrum collegitim omnia sttidia , omnes curas vigiliasque stias in id tinum conferet,
ut depravatos horum temporum morcs emendet, et cum vitae exemplis tum animarum
expiationibus, tum vero eo litferarum ac doctrinae genere, quod ptira sinceraque fidc
et sacrosanctis lesu Christi praeceptis nititur, a pernitiosis voluptatum illecebris ad
hene beateque vivendi rationem, a carne ad spiritum, a mundo ad Deum hominum
mentes avocet." Ducem optime meriturum , si per eos „seminarium" quoddam evan-
gelicorum „operariorum" instituat. Quae ut duci „praecipuae curae sint", „maiorem
in modum" rogare summum i)ontificem, „cui gratissimum et optatissimum futurum
esf intclligerc, fratres hos tres, doctissimos ac probissimos viros ab E. V. humanissime
ac benignissime fuisse tractatos" .
^ In apographo, ex quo e|)istula haec a iTenellio transcripta est, solus annus
adnotatur. Canisius iam ante 19 Septembris Roma Bononiam venerat, et 4. Oc-
tobris cum laio et Salmerone ibidem doctor theologiae creatus est. V. supra p. 685. 686.
Moniuu. (iDgolst.) 38. (Oct. 1549.) 39. (Ab Oct. usqiie ad Nov. 1549.) 689
38.
Octobri 1549.
Ex Boero, Salmerone p. 33—34 ; qui Salmeronis epistulam integram ex arche-
typo primus typis exscripsit.
P. Alphoyisits Sahneron S. Ignafio Tridenio 15. Octobri.-^ 1549 ' .•
. . . Nel termine di cinque giorni siamo arrivati qui a Trento sani e salvi. Ci
siamo trattenuti tre giorni , s\ per far riposare i cavalli cbe erano stanchi , si per
visitare questi revei-endissimi vescovi ^, come pure perche le strade erano ingom-
brate da molta gente .... Oggi pero continueremo il nostro viaggio. Questi vescovi
spagnuoli ci hanno accolto con amore e benevolenza, e si sono rallegrati della nostra
gita in Germania ^. . . .
39.
Ab ineante Octobri usque ad exeuntem Xovembrem 1549.
Ex ^Svmmario de rebvs CoUegij Jngolstadiensis dedicati Societati nominis
Jesv Dominj nostrj", anno 1563 vel prius in collegio eodem conscripto. Huius sum-
marii prima pars, quae collegii ingolstadiensis prima semina tractat (ab a. 1548
usque ad mensem Oct. a. 1555) ex apographo recente primum edita est a Ch.-H.
Verdiere S. J., Histoire de rUniversite d'Ingolstadt I (Paris 1887), 444—451. Nos
archetypum sequimur, quod est in cod. ,Antiqu. Ingolst." f. 1 — 12.
In adnotationibus nonnulla ex Polanco, Orlandino, Sacchino etc. subiunguntur,
quae ostendunt scriptoribus illis fontes praesto fuisse , qui nunc latent aut non
supersunt *.
. . . . Ex Bonoiiia uero praedicti Theologi et Doctores tres ■', iter
Augustam, inde Monachium et Jngolstadium ingressi sunt 8. die oct.
Anno domini M.D.XLIX. salutatis porro Dilingae Cardinale Augustano ^,
^ Quae sequuntur, omnes (((uos equidem novi) Canisii biographos fugerunt,
atque ipsi etiam Boero, cum Canisii vitam scriberet, ignota fuisse videntur; cf.
Boero, Canisio p. 66 — 67.
■ Hi ex tempore, quo Tridenti coucilium habebatur oecumenicum, ibi remanserant.
* Etiam ab ipso episcopo tridentino, Christophoro cardinali Madrutio , huma-
nissime excepti sunt {Polancns I. c. I, 413).
* Fr. de Loher, qui archivo regni bavarici diu praefuit, confessus est: quam
plurima quidem in eo archivo exstare acta „Iesuitica*, atque imprimis archivi pro-
vinciae Germaniae superioris partem maximam; neque tamen fieri posse, ut ex actis
illis conficeretur tale opus, quale Patres Agricola, Flotto, Kropf perfecissent, historiam
eius provinciae quinque voluminibus exponentes : ^Ueber handschriftliche Annalen
und Berichte der Jesuiten" in „Sitzungsberichte der philosophisch-philologi.schen und
historischen Klasse der k. b. Academie der Wissenschaften zu Miinchen, Jahrgang
1874, II (Munchen 1874), 155-184.
'" Salmeron, laius, Canisius.
« ^Dilingae Cardinalis Augustanus etiam cum lacrymis auimi sui affectum erga
nostros ostendit. Curaverat ille praeter Petrum de Soto . . . et Doctorem Martinum
de Olave . . ., qui suam operam ei navabant, aliquem ex nostra Societate a P. Ignatio,
et nominatim P. Canisium , obtinere , et litteris enixe admodum id contendebat , ut
Collegio, quod Dilingae instituebat ad scholasticos , qui ministri Ecclesiae postea
futuri essent, in litteris et pietate informandos , ille praeesset. Nondum enim de
erigendo Societatis Collegio . . . Cardinalis cogitaverat. Quamvis tamen ex tribus
nullum retinere apud se posset, omnem eis humanitatem cxhibuit, et eos Duci Ba-
variae Guilielmo officiose commendavit" : Polancns (I. c. 1 , 413). Harum rerum
Brauna ber ger, Cauisii Epistulae et Acta. I. 44
690 Monura. (ingolst.) 39. (Ab Octobri usque ad Nov. 1549.)
et Monachij Principe Guilielmo ^ Ingolstadium peruenerunt .XIII. no-
uembris, comitante D. Swickero ducali secretario eodemque die in
Hospitio Schoberi ^ coenarunt cum illis totius Gymnasij Professores ^
Rectore tunc D. D. Francisco Zoanetto , oratore autem Parocho et
Theologiae Baccaulario [sic] Georgio Theandro *, qui Gymnasij nomine
orationem ad illos gratulatoriam habuit: cui mox P. Canisius alijs
praesentibus pro se suisque collegis duobus respondit gratias agens
pro hac amica gratulatione et tractatione ^. Jamque idem P. Canisius
summam, ex Polanco (ni fallor) haustam, proponunt etiam Orlandinns 1. c. 1. 9, n. 52.
et Sacchinus, Can. p. 49. Cf. etiam Agricolam 1. c. tom. I, Dec. 1, n. 160.
' Dux „nostros Monacliii sunima charitatis et benignitatis significatione ex-
cepit, et amplexus est, ac suo primo Cancelhirio, Doctori Ecchio, ue quid ipsis de-
esset, soUicite commendavit" : Polancus (L c).
2 Etiam nunc Ingolstadii taberna quaedam exstat, in qnam Canisius dever-
tisse fertur.
' „Duodecima ergo die Novembris Mouachio profecti, duobus itiueris ducibus
adjunctis, Ingolstadium sequenti die pervenerunt, et magno cum honore ab Univer-
sitate (cui Dux Bavariae nostros serio commendaverat) excepti sunt. Universitatis
Cancellarius et idem Sacrae Scripturae lector, et Episcopus, ac omnes doctores et
professores eodem die quo nostri eo pervenerunt, ad diversorium, eos salutandi gratia,
venerunt, et unus eorum congratulatoriam apud eos orationem habuit, qua gratias
agebat Deo et Summo Pontifici ac Duci suo quod nostros ad suam Acaderaiam
venire curavissent, fuisse magno cura desiderio nostrorum adventum ab eis exspec-
tatum, et omnia se prospera optare. et alia hujusraodi. Patres autem nostri seniores
curara respondendi Patri Petro Canisio dederunt; qui, quamvis extemporanea , ele-
ganti tanien oratione eis respondit, nostrorura operam et diligentiam ad Universitatis
bonum promovendum offerens" : Polanciis (I. c. I, 414). Peccat autera Polancus in
eo , quod professorem illum saci"ae Scripturae , quera et episcopum fuisse asserit
(idem paulo post clarius dicit his verbis: „Primam [lectionem] ex evangelio Can-
cellarius et Episcopus erat praelecturus") , cancellariura quoque universitatis fuisse
affirmat ; hoc enira raunus propriura erat episcoporura eystettensiura, qui romani im-
perii principes erant neque in universitate docebant. Tunc autera Ingolstadii Bal-
thasar Fannemann 0. Pr. , episcopus misiensis i. p. , qui suffraganeus hildesiensis
fuerat, catbedrara theologicam et munus vicecancellarii adrainistrabat; cf. Mederer
1. c. p. 219 — 220. Mauritiura quoque de Hutten, episcopum eystettensem, Ingolstadii
tunc fuisse et ad Socios salutandos in hospitium processisse affirraant Saccliimis,
Orlamlinus , Raderus (Bavaria pia p. 124, nequaquam autem in Vita Canisii multo
ante edita), Agricola , Boero , Prat , S^guin, Verdiere. At falso id quidem; nam et
auctor „Summarii" nostri et Polancus, qui testes sunt antiquissimi, episcopi eystet-
tensis nullam faciunt mentionera; cuius nomen etiam Mcderer et Riess merito
oraittunt. Error ex eo ortus est, quod raunera cancellarii et vicecancellarii con-
fusa sunt.
■* Georgius Gotzniann vel Gottsniann (f 1570) , vulgo Theander, a. 1548 par-
ochiae B. Mariae Virginis praefectus est, a. 1553 vicecancellarii munus suscepit,
a. 1554 doctor et professor theologiae constitutus est, cum antea philosophiam tra-
didisset {Agricola I. c. Dec. 1, n. 163. 164. Mederer 1. c. p. 208. 212 etc). Scripta
eius recenset Prantl 1. c. II, 491; qui falso asserit Theandrum iam anno 1549.
cum Canisium salutaret, procancellariura fuisse (I. c. I, 222).
^ „Die sequenti nostros ad praecipuum Universitatis CoIIegium (quod vetus
vocant) conduxerunt et singulis percommodam habitationem assignarunt supellec-
tilibus et libris ac rebus omnibus necessariis instructissimam" : Polancus (I. c. I, 414).
Collegium vetus sub eodem quo publicae universitatis scholae tecto erat. Ex novo
Monum. (ingolst.) 40. (Nov. vel Dec. 1549.) 41. (Sub initium Dec. 1549.) 691
et deinde P. Alphonsus, post orationes siiie praefationes suas magna
cum laude recitatas , inchoarunt lectiones suas , Ille Magistri senten-
tiarum quartuni tractans, hic Pauknn ad Romanos explicans. . . .
40.
3Iense Xovembri vel Decembri 1549.
Ex PoJanci Chronico I, 415. Cf. etiam Canixii litteras 28. Maii 1550 datas,
supra p. 316.
Eadem habent : Orlandinus 1. c. 1. 9. n. 54 ; Badeyus, Bavaria pia p. 124 (ex
Orlandino) ; Agricola 1. c. Dec. 1, n. 167; Imago primi saeculi p. 670 (ex Radero) ;
Christ. Gomez S. J. , Elogia Societatis lesu (Antverpiae 1677) p. 380 (ex „Ima-
gine") ; recentes.
Academia ingolstadiensis paulo post Socionnn adrentiDn „his verhis judi-
cium suum cxpUcavit^' [quod typis quoque exscriptum ^ et calvis affixum est ^J :
„Nuper quantam laetitiam ceperimus omnes ex adventu trium theo-
logorum , sciHcet , Doctorum "^ Claudii Jaii , Alphonsi Salmeronis , ac ^ Petri
Canisii, vix dici potest; quorum praesentia non sohmi famam de ipsis exci-
tatam non minuit , sed auget " : quorum singularis in sacrosanctis studiis
scientia, tum in omnibus disciphnis exercitatio, postremo sanctimonia vitae
exspectationem omnium'' non solum aequat, sed superat^.*"
41.
-Sab initiinii Decembris 1549.
Ex Boero, laio p. 163; qui integram epistulam ponit et ex archetypo (,lettera
originale" ^; itahce scripta '?) transcriptam esse affirmat.
P. Claudius laius S. Ignatio Eijstadio 2. Decemhris 1540 de Sociefatis initiis
ingolstadiensibus haec, inter alia, so-ibit * :
.... ,Alli 26 di novembre . . . Maestro Pietro Canisio diede principio alle
sue lezioni . . , e fece una bella , elegante , e dotta orazione in lode della sacra
teologia esortando gli uditori allo studio di essa. Ebbe un bello e attento uditorio,
e per quanto ho inteso, satisfece niolto bene. Alli 29 . . . partimmo di lugolstad per
venire ad Eychstadt per baciare la mano a monsignor reverendissimo vescovo *,
che ci aveva mandato un carro a questo effetto. Sua Signoria reverendissima ci ha
fatto grande accoglienza, e mostra grande allegrezza della nostra venuta. Yuole che
stiamo qui con esso fino a Yenerdi ^.'' ...
* scilicet, Doctorum om. Orl. liad. '' et Orl. liad. etc.
" verum etiam auget Orl.; sed etiam Rad.
^ omnium earaque maximam 0/7. Rad. Agr.
* verum etiam superat Orl. Bad. Agr.
autem coUegio sive seminario georgiano bis cotidie cibos iis missos esse refert
Agricola 1. c. n. 165. 166. Cf. etiam Mederer 1. c. p. 214.
' Typis illud esse exscriptum Canisius ipse testatur (supra p. 316).
2 Yalvis illud affixum esse Agricola addit, idque facile credi potest; maiusculis
autem typis atque inscriptionis instar descriptum esse videtur. =* Cf. supra p. 328».
■* Ea, quae sequuntur, omnes Canisii biographi tacuerunt vel falso rettulerunt.
* Mauritium de Hutten dicit, universitatis ingolstadiensis cancellarium ; Ingol-
stadium etiamnunc ad dioecesim eystettensem pertinet.
* Proxima feria sexta eo anno in 6. Decembris incidebat.
44*
692 Monum. (ingolst ) 42. (Anno 1550.)
b) Scholae Ingolstadii habitae et bonae vitae exempla praebita.
1549—1552.
1550.
Ex cod. ^Scripta B. P. Canisii X. B." f. 1».
Canisius , cum anno 1550 Ingolstadii materias theologicas alpha-
hetico ordine ad usus academicos et homileticos in codice qiiodam col-
ligere inciperet, his verbis exorsus est, quae siia manu nitidissime scripsit:
lESVS CHRISTVS a et co. principium et finisi, filius
Dei et hominis^, Saluator mundi^, Rex coeli et terrae*,
primogenitus omnium creaturarum^, Dominus dominan-
tium, Rex Regum^, Deus deorum', Princeps pacis^,
Mediator Dei ethominum^, Caput Ecclesiae^o, Corona Sanc-
torum omnium 11, Agnus Dei^^, Pastor bonusi^, Propitiatio
propeccatisi*, Summus Pontifex ^^ Fons sapientiaei^, Pro-
pheta magnusi'' ac potens in opere et sermonei^ Mors
mortisi", Domitor inferni ^o, Victor Sathanae ^i, Antiquator ludaismi,
destructor Ethnicismi, Interfector Antichristi, ludex viuorum et
mortuorum-2^ Speciosus forma prae filijs hominum^s^ in
cuius vultum desiderant angeli prospicere^*, Via, veritas
et vita^B, lustitia^s, Redemptio^^, Resurrectio^s, Conso-
latio29, gaudium et voluptas nostra^^, Legifer noster^i, doctor
noster^^^ Refrigeriumanimarum nostrarum^a, Sanctus
Sanctorum^*, Diuus Diuorum, Doctor Doctorum, Secundus Adam ^^,
L a p i s a n g u 1 a r i s 36, Supremus apex sacri aedifitij, Cardo virtutum,
pulchritudo rerum, Reparator salutis aeternae ^"^, Monarcha visibilium et
inuisibilium 3s, quem adorant angeli^^ tremunt Diaboli **', praedicant
sancti, horrent impij, Lex confitetur *i, Prophetae nuntiant *-, Apostoli
1 Apoc. 1, 8; 21, 6; 22, 13. 2 Matth. 16, 16; 8, 20 et saepe.
3 lo. 4, 42. 1 lo. 4, 14. * Act. 17, 24. Phil. 2, 9—11. '-> Col. 1, 15.
« Apoc. 19, 16. 1 Tim. 6, 15. ^ Ps. 49. 1. « Is. 9, 6.
» 1 Tim. 2, 5. •« Eph. 1, 22; 5, 23. Col. 1, 18. " Cf. Apoc. 4, 4. 10.
>2 lo. 1, 29. .36. '3 lo. 10, 11. 14. » 1 lo. 2, 2 ; 4, 10.
'5 Hebr. 4, 14 et saepe. '« Bar. 3, 12. Cf. Col. 2, 3 : 1 Cor. 1, 30.
" Luc. 7, 16. >8 Luc. 24, 19. i" Os. 13, 14. Cf. 1 Cor. 15, 54—57.
2» Cf. Os. 13, 14; Apoc. 1, 18; Phil. 2. 9-11.
21 Cf. lo. 12, 31 ; Hebr. 2, 14 ; 1 lo. 3, 8 etc. -2 Act. 10, 42.
" Ps. 44, 3. f" 1 Petr. 1, 12. ^^ lo. 14, 6. ^6 1 Cor. 1, 30.
" 1 Cor. 1, 30. 28 lo. 11, 25. 29 cf 2 Thess. 2, 15; Phil. 2, 1.
3« Cf. Hab. 3, 18; lo. 15, 11 etc. ^i ig 33^ 22. =2 loel 2, 23.
" ler. 6, 16. Cf. Matth. 11, 29. " Dan. 9, 24.
'^ Cf. 1 Cor. 15, 47; Rom. 5, 11—21. ^e is. 28, 16. Eph. 2, 20. 1 Petr. 2, 6.
8" Cf. Hebr. 5, 9. «s cf. Col. 1. 16. ^9 pg. 96, 7. Hebr. 1, 6.
^« Cf. Matth. 8, 28. 29 etc. ■" Cf. Col. 2. 17; Hebr. 10, 1 etc.
^2 Cf. Matth. 17, 1—6 etc.
Monum (ingolst.) 43. (27. Februarii 1550.) 693-
demonstrant , Euangelia describunt, miracula comprobant^ Martyres
clamant, Virgines docent, Philosophi profitentur, Reges agnoscunt,
Mundus veneratur, Coelura ac terra testatur'-. Qui seipsum quidem
redimendis omnibus impendit ^, vultque saluos nos in vniuersum fieri ^ :
sed qui etiam in reuelatione iusti iuditij^ sui reddet vni-
cuique secundum opera eius*^: ijs quidem qui secundum
patientiam boni operis, gloriam et honorem et incor-
ruptionem quaerunt, vitam aeternam: ijs autem qui
sunt ex contentione, et qui non acquiescunt veritati,
credunt autem iniquitati, iram et indignationem*.
Rom. 2'. Ei autem qui potens est nos conseruare sine
peccato, et constituere ante conspectum gloriae suae;
immaculatos in exultatione, SOLI DEO SALVATORI
NOSTRO gloria et magnificentia, imperium et potestas
et nunc et in omnia saecula. AMEN^. 1550. f
Hac lesu Christi laudatione Canisius magisterium illud exorsus est et quasi
consecravit, quo per quadraginta fere annos in scholis et templis Germaniae et
Helvetiae functurus erat. Hoc autem loco haec ponuntur, quia complures eius tem-
poris Lutherani criminati sunt Canisium Christi ignarum vel adversarium esse. Ita
loannes Wigand: „Er kennet Christum nicht; das ist gewisslich war." ^ Flacius
IUyricus in libello contra catechismum Canisii edito: „Plenam perfectamque ab-
olitionem passionis , sanguinis , expiationis ac iustitiae Christi potest ac debet Chri-
stianus lector papistis, ut communem eorum religionem ac consensum obicere." '°
Ac Canisium eiusque socios saepe ^lesuwider" sive iuimicos lesu appellabant.
43.
27. Febrnarii 1550.
Ex epistula archetypa, a Guilielmo ipso subscripta.
Gullielmus IV. Bavariae dux MarceUo cardinaU Crescentio (Cres-
cenzi) Monachio 27. Februarii 1550:
„Tres nuper theologos societatis Ihesu Christi, uiros et
doctrina, et uitae integritate probatos Sanctissimus Dominus N. Paulus
tertius piae memoriae Pont: opt: maximus ad nos, vt in Jngolsta-
diensi [s/r] Ciuitatis nostrae Schola theologiam profiterentur, destinauit:
Hi postquam apud nos applicuerunt , non solum nobis satisfecerunt,
immo longe omnium expectationem uicerunt : Inde plurimum confidimus
CanisiHS scrij)serat: indignatio. Quod postea aiif ipse aut alius correxit.
1 Cf. lo. 3, 2 etc. 2 cf. Matth. 27, 45. 51 etc. ' Cf. 1 Tim. 2, 6.
^ Cf. 1 Tim. 2, 4. ^ Rom. 2, 5. « Matth. 16, 27. Rom. 2, 6.
^ Rom. 2, 7. 8. » ludae 24. 25.
' Verlegung aus Gottes wordt, des Catechismi der Jhesuiten (Magdeburgi 1556)
f. M3\
*° Ethnica lesvitarum doctrina de duobus praecipuis christianae fidei articulis,
nempe de expiatione remissioneque peccatorum : ac de iustificatione aut iustitia
Christi etc. Sine loco. 1564. 12°.
694 Monum. (ingolst.) 44. (5. Martii 1550.)
ipsorum praecepta, doctrinam, optimorumque morum exempla in re-
stituenda collapsa quasi in Germaniae plerisque prouintijs sacrosancta
religione, hominumque animis pie informandis, et confirmandis, ualde
salutaria fore: Quare etiamsi horum uere religiosorum ordo in Ger-
maniam nondum penetrauerit," sibi tamen deliheratum esse eorunclem
collegium, summi pontificis et cardinalis Crescentii ope, Ingolstadii cotidere,
atque eius etiam rei gratia se Henricum secretarium suum ad lulium III.
et Crescentium misisse et eundem cardinalem rogare, ut Ilenricuni sihi
commendatum habeat ^.
44.
5. Martii 1550.
Ex epistula archetypa, a Lipomano ipso subscripta. Florentiae in archivo regio
(archivio regio di stato), cod. „Carte Cerviniane, XVII" f. 39. 40.
Socios in universitate ingolstadiensi valde parimni habere auditorium idque fere
ineptum, ideoquc inde revocandos esse, excepto summuni Canisio.
Aloysius Lipomanus , episcopus veronensis et nuntius apostoUcus,
Marcello Cervino , ,,cardinali Sanctae Crucis" , Romam scrihit Dilinga
5. Martii 1550:
.... „Ho ueduto la Vniuersita de Jnghelstoc [sic] oue sono
maestro Chiudio , Don Alfonso ^. et maestro Pietro Canisio , li quali
certo perdono il tempo, perche loro tre con uno Episcopo Domeni-
cano 3 che leggono, non hanno XIIIj. scolari, de quali .X. non sanno
lettere, et uanno ad udirli per che ui sono mandati. Dio perdoni a
chi fu causa di leuare Don Alfonso da Verona doue faceua altro
frutto che non fa in Engelstoch [s/c] , sepolto in una stuffa , non
hauendo con chi parlare et conuersare, per non hauere la cognitione
della lingua. Prometto a V. S. Reuerendissima che questi homini qui
sono persi, et questa materia non e intesa. Senza la lengua Germana
non si fa frutto, oltra che sono fuori della loro uocatione. Et pure
quando se n' habbi a lasciare qualch' uno, basteria il Canisio, il quale
puo leggere , predicare , confessare , et far ogn' altro bene per essere
Todesco. Jo scriuo a S. Santita sia contenta farmi restituire maestro
Alfonso, prego V. S. Jllustrissima si degni prestarmi in questo anchora
il suo fauore, perche certo 1' harra mille benedittioni dal mio populo,
et sera di altra utilita che non e qui , Monsignor Reuerendissimo
d' Augusta aspetta gli sia mandato maestro Claudio, et dicemi hauerlo
ottenuto da S. Santita"
' Quae Henricus Schweicker mandata habuerit, vide supra p. 324.
2 Claudium laium et Alphonsum Salmeroneni dicit.
^ Balthasarem Fannemann dicit ; vide supra p. 690 *.
Momun. (ingolst.) 45. (28. Martii 1550.) 695
45.
28. Martii 1550.
Ex apographo litterarum Agricolae, saeculo XVIII. (1730—1740, ut videtur)
confecto, quod est Monachii in bibliotheca regia , cod. lat. 1623 (Annales Ingolstad.
Facult. Theolog.) f. 48.
laiuin, Sahneronem, Canisiwn Ingolstadii retinendos esse. Eos in docendo
doctore loanne JEccio non esse inferiores. Quid salarii iis praeberi possit.
loannes Agricola'^, universitatis ingolstadiensis professor et „came-
rarius" , epistula Ingolstadio 28. Martii 1550 Monachium missa Hen-
rictwi Schweickeruni, Alherti V. Bavariae ducis secretarium , rogat, nt
litteras a duce ad laiuni, Salmeronem, Canisium dandas curet, „damit
sie zue Tail animirt, und in die lenge bey seiner fiirstl: Gnaden uni-
versitet bleiben, dan sie etwas traurig und klainmittig sein worden
ex morte illustriss: Principis et domini Eckij ^ . weren aber docli
warlicli wol bey der universitet zuerhalten, wo sie ihe nit wolten in
die lenge hie verharren, das sie doch ain iar III oder IIII bliben .
dan in solcher Zeit mochten etlich sovill profitiern, das sie nachmals
Professores geben." GuUielmum IV. ducem diu theologiae professores
doctos quaesivisse eiusque rei gratia Parisios, Lovanium, ad alias uni-
versitafes litteras misisse , nec voti compotem factum esse , „bis das
Baptlich heiligkeit zu lezst das beste hat gethon welche seiner fiirst-
lichen Clnaden universitet disse III. gelerten Doctores zuegeschikcht
und verordnet hat, Dieweihi [?]' sie fiirwar treffliche Menner sein:
und nit ybler lesen, wie die gelerten halten, dann doctor hanns Eck
der allergelertist Theologus vor Zeiten gelesen hat, und mogen der
universitet ain gros ansehen machen . andere gelerte theologi lesen
nit gern, wollen heber werchtag und Pinguia beneficia haben, so [?] **
schwerlich zubekhomen in den lecturen." Ac lyrimo quidem anno
tribus illis Sociis aliquanto pjlus salarii dari posse, quam Eccio eiusque
socio datiim sit, „gewand und klaider halb, aber hinfiro achte ich, die
III Doctores sollen nit yber 300 f. ^ gesten iarlich , welche vnkosten
vnser gn. herr wol solte yber ain Theologum miiessen gehn lassen.
Vocahulum obsciire scrlptum. '' Obscure scriptum. Wie ?
* loannes Agricola (Ammonius, Peurle, Baiirle), ex Gunzenhausen, Franconiae
mediae pago, ortus, Ingolstadii a. 1515 graecarum litterarum, 1531 medicinae pro-
fessor constitutus est, quam usque ad mortem (f 6, Martii 1570) ibidem docuit.
Diu etiam academiae camerarius sive procurator fuit. Medicus erat suo tempore
celeberrimus. Naturae diligens erat observator et de re medica complura scripsit
{McdererX. c. I, 322—323. Fr. Seitz, ^Agricola lohann A." in „Biographisches Lexikon
der hervorragenden Aerzte aller Zeiten und Volker", herausgegeben von Dr. Aug.
Hirsch, I [Wien und Leipzig 1884], 70).
2 Guilielmi IV. et Leonardi ab Eck, summi consiliarii eius ; cf. supra p. 808 *.
' Florenos certe dicit rhenenses ; universum igitur trium Sociorum salarium
annuum (primo anno excepto) ex camerarii sententia esse debebat 520 fere marcarum
vel 650 francorum.
696 Monum. (ingolst.) 46. (1. Iimii 1550.) 47. (9. Iiilii 1550.)
der nit diser art were. dan sie wollen nimmer mit weniger begniiegt
sein." Iterum igitur cameranus Schweickerum rogat, ut parcam epistulam
a duce ad tres illos Societatis theologos mox dandam curet; neque vero
plura iisdem esse promittenda aut offerenda , qiiam quae nsque ad id
tempus acceperint.
46.
1. Innii 1550.
Ex commentario epistulae, quod est in cod. monac. ,Ies. Ing. 1359/1." f. 1 ante 1.
et sq. non sign. In extrema commentarii pagina scriptum est: ,Nihil% idque, ut
videtur, eadem manu, qua commentarium ipsum scriptum est. Quod si praeterea con-
feretur cum epistula Alberti V. 9. lulii 1550 ad lulium III. data (infra, monum. 47),
cum Druffel dici oportebit priorem hanc Romam non esse missam.
Epistulam integram edidit Drnffel, Briefe und Akten I, 443—445 K
Alheytus V. Bavarlae dux lulio III. pontifici Monachio 1. lunii 1550: Secre-
tarium suum [Henricum SclmeickerJ j)auIo ante ajmd j^ontificeni et cardinales quae-
dam jjro academia ingolstadiensi ^sollicitasse" . Ex scholarum corrujjtione totius
Germaniae miseriam exortam esse ; ideo pro ingolstadiensi universitate Guilielmum IV.
ducem t>-es ecclesiarum decumas a Paulo III imj^etravisse. ,Et ne necessarijs tantum
sumptibus scholae prouideretur : Imo ut eadem etiam^ doctissimis viris ornaretur:
Supradictus Paulus Pont: Max: '' . . . tres uiros societatis JHesu Christi summae
eruditionis et probitatis . . . ad dictum oppidum nostrum Ingolstadiense ^' ablegauit.
Qui quantum paruo hoc terapore (nondum enim elapsi sunt octo menses^ quod ap-
plicuerunt^) emolumenti attulerint, quae doctrinae Christianae semina iecerint, quos
fructus nascentes et indies emergentes iam videant, satis ego commendare non pos-
sum, et breui prouincia haec nostra cum summa gloria et laude testabitur." Ea de
re et de decumis illis Mauritium ejnscopu^n ei/stettensem et academiae cancellarium
pontifici scripturum esse. Tres ergo illos theologos rel aVtquem eorum pontifex ne
avocet IngoJstadio neve avocari patiatur. Se „in ipso iam opere" esse , „vt eiusdem
ordinis collegimn erigatur\ atque ad hanc rem lulium duci suam ^operam ef con-
firmationem" promisisse.
47.
\). Inlii 1550.
Ex commentario epistulae, quod est in cod. monac. Jes. Ing. 1359/1." f. 2
ante 1.
Ex eodem commentario integram epistulam typis exscripsit Druffel , Briefe
und Akten I, 441—443. Eadem in ,Cartas de San Ignacio'' II, 532—533 exscripta
est ex apographo, quod est in ,Varia Historia" tom. I, f. 171; sed omissa est
extrema pars commentarii monacensis , qua de decumis ecclesiarum agitur. In
eadem ,.Historia" f. 179 est antiqua versio castellana huius epistulae.
Alhertus V. Bavariae dux lulio III. j^apae Monachio 9. lulii 1550:
Paulum III. petente Guilielnio IV. Patres laiuni , Salmeronem, Canisinm
Ingolstadium misisse. „Hi excellenti eruditione et doctrina singulari prauis
" om. Druff. ^ Druff. falso: Paulus pontifex maximus optimus.
' Ingolstadiensem Druff. ^ Duo verba sequentia in margine addita sunf.
' Druff. non recte: applicuerant.
Gothein (1. c. p. 696) falso affirmat has litteras 1. lunii 1556 datas esse.
Monum. (ingolst.) 48. (A 16. Septembris ad 10. Octobris 1550.) 697
opinionibus conuellendis, optimorumque morum exemplis hominum animis ad
ecclesiae catholicae preceptorum obseruantiam instituendis summam de se
expectationem concitarunt , nec dubium est : quin abundantissimos ^ fructus
nascentes modo et jndies crescentes maturantesque tota'' haec prouincia
ipsorum opera sit collectura. Ea ' de causa a S. V. '^ humillime peto ne dictos
tres Theologos vel eorum aliquem ex Academia Ingolstadiensi S. V. auocet . . .
Accedit quod meditatum a parente meo coUegium Theologicum* eiusdem
ordinis iam iam ad' effectum deducere accinctus sum.''
48.
A 16. Septenil)ris usqae ad 10. Octobrls 1550.
Ex matricula universitatis ingolstadiensis („Matricvle Vniversit. .To. secvn-
dvs", codex membraneus in 2", cum foliis non signatis; in archivo universitatis
monacensis, sign. D V. 3).
Atino 1550, rectore Erasmo Wolf, regente collegii georgiani, matri-
culae universitatis ingolstadiensis inter alios inscripti sunt:
Bie 16. Septemhris:
„Nicolaus Gaudanus^ de societate lesu , Theologiae doctor et
professor ordinarius 0." ^
Die 17. Septembris, proxime a Goudano , inscriptus est Societatis
frater laicus, qui Canisii et Goudani res domesticas curabat:
„Ioannes Baptista Brancacius Neapolitanus .... 0" -
Die 10. Octobris:
„Petrus Canisius Nouiomagus theologus et ordinarius professor
.... 0."
Ad nomen Goudani antiqua manu in margine matriculae adnotatum est: „pri-
mus Jesuita in bac Vniuersitate'. Quod sic accipe: Goudanum omnium Sociorum
primum matriculae inscriptum esse. Antea autem Socii hospitum loco habiti esse
videntur. Nam ei Agricola universitatis camerarius ad annum 1550 notavit': „Item
dedi Zabelhaniero pro hospitibus'' in Conuiuio theologico loannis ante Portam VI fl." *
* In comm. correctum; scrq^tum erat : copiosissimos.
*> In comm. correctum ; prius scriptum erat: jndies emergentes tota.
■= Qua Cartas. ^ Cart. om. : a S. V.
* Vocabulum in margine additum. ^ ordinis iam ad Cart.
8 Sic; scribendum j)ofius erat : Goudanus. Vide supra p. 213'".
** pro duobus hospitibus scriptum fuit primitus ; sed postea duobus erasum
esse videtur.
1 Id est: pro inscriptione nihil solvit. Statuta universitatis ingolstadiensis
a. 1522 renovata: „A Doctore, Licentiato, vel Magistro alterius Umversitatis", cum
matriculae inscribuntur, ,.nihil recipiatur" {Medercr 1. c. IV, 196).
2 Ab ipsis universitatis ingolstadiensis principiis pauperes pro inscriptione nil
debebant solvere {Prantl 1. c. I, 64—65).
* * ^Codex Dati et Acceptj Facult. Theolog. ex Anno 1536" p. 38.
* Doctor loannes Eccius in libro quodam parochiae Marianae ingolstadiensis
sua manu scripsit: „Theologj et fraternitas [theologica] S. loannis. . . Commemora-
tionem animarum annuam agunt ipso die S. loannis ante portam latinam" [i. e. 6. Maii]
698 Momini. (ingolst.) 49. (18. lulii 1551.) 50. (Ab Oct. 1550 ad April. 1551.)
laius, Salmeron, Canisius ^hospites" hic dici videntur. Hoc quoque ante oculos
liabendum est: Nunc quidem academici ineunte anno vel semestri anni spatio ma-
triculae inscribi debent vel solent; tunc autem lugolstadii eae inscriptiones per totum
annum quasi distributae erant, ita ut singulis fere liebdomadibus aliqui inscriberentur '.
Neque mirari oportet loannem etiam Brancacci in album academicum relatum
esse *. IIIo enim tempore non solum typographi inscribebantur, sed etiam librorum
compactores, impuberes, famuli. Ita v. g. in ipsam illam ,secundam matriculam"
ingolstadiensem 2. Augusti 1547 una cum loanne Cochlaeo theologo doctissimo re-
latus est Michael Hermann schrobenhusanus , famulus eius; item 15. lanuarii 1549
,Petrus Wolffart vom Hof librorum conglutinator inscriptus totius Senatus nostrj
consensu." Quod eo animo fiebat, ut homines illi sub universitatis ius et iurisdic-
tionem reciperentur et privilegiis academicis uti possent.
49.
18. lulii 1551.
Ex cod. monac. ^Protocolla" f. 186".
18. lulii 1551 aliqui de nniversitate et de civibus „ad jnstantiam par-
cium" concenerunt, ut Italum quendam cum aliquo ex magistris reconciliarent,
qui in „conffictu atroci''' graviter ah illo in capite vidneratus erat; et ,fuit facta
Compositio" ; „domini arbitratores siue amicabiles compositores fuerunt Petrus
Canisius sacrae theologie. Nlcolaus Euerharilus Phrisius ^, Johannes Baptista
weber * vtriusque Juris, et Johannes Agricola '" medicine Doctores et ordinarij
Lectores Magister Johannes Lorichius poeta laureatus ^ et Sigismundus krantz
et Sebastianus Stahel."
c) Munus rectoris universitatis ingolstadiensis a Canisio obitum
IH. Oetohrls 1550 — 24. Aprilis 1551.
Actis, quae proxime sequuntur, ea explicantur et illustrantur , quae Canisius
sancto Ignatio scripsit Ingolstadio 2. Novembris 1550: Rectoris esse, debitores ad
aes alienum solvendum cogere, querelas audire, ebrios comprehendere etc. Et
30. Aprilis 1551 : Haereticorum libros notatos, scholasticos varie punitos esse.
50.
A iiiense Octobri 1550 usque ad Aprileui 1551.
Ex matricula secunda universitatis ingolstadiensis (v. supra p. 697), ad 18. Oc-
tobris 1550.
Canisiiis rector unirersitatis eligitur. Quot et qui iuvenes Canisio rectore nia-
triculae inscripti sint.
ANNO A NATIVITATE CHRISTI SALVAtoris nostri M. D. L.
Deciraoquarto Calendarum mensis Nouembris quae dies erat Saneti
(*Cod. : ^Pfarrbuech ab anno 1525: Von Hh: Doctor. Kkius beschriben'' f. 59''.
Ingolstadii in archivo ecclesiae parochialis B. Mariae Virginis).
' Prnntl I. c. I, 64. Idem olim in universitate coloniensi fiebat: H. Keussen,
Die Matrikel der Universitat Koln 1389 bis 1559. 1. Bd. 1. Hiilfte (Bonn 1892), xviii.
■ V. de eo supra p. 313. =* V. supra p. 339». 353.
* Cf. supra p. 339». '' Cf. supra p. 695». " Cf. supra p. 352».
Moniim. (ingolst.) 50. (Ab Octobri 1550 ad Aprilem 1551.) 699
Lucae Euangelistae sacrai ex [consensu]'' totius Senatorij ordinis
huius laudatissimi Ingolstadiensis Archigymnasij Electus fuit in Rec-
torem et moderatorem eximius et Clarissimus uir Dominus Petrus
Canisius Nouiomagus sacre Theologiae Doctor et eiusdem Ordinarius
Lector sub cuius laudabilj administratione Magistratus illius nomina
infra scriptorum in Cathalogum studiosorum sunt relata . numero
xcim."
Sequuntur nomina, quorum primum est (die 20. Octobris inscriptum) : ^Petrus
Scorichius, Magister artium Coloniensis studiosus Theologiae theatinus." ^
Die 27. Octobris hi patricii augustani et artium studiosi inscripti sunt:
„Christophorus Relinger, Hieronimus Welser, Emanuel Welser, Gulielmus Relinger" ;
qui singuli „1 florenum" solverunt. Ceteros a Canisio in universitatem receptos
nominatim recensere longuni est; 94 iuvenes ab eo inscriptos esse refert Valentinus
Rotmarus^. In eadem matricula legitur anno 1551, rectore Bartholomaeo Romuleo,
Canisii successore, 182 inscriptos esse . et ^.studiosorum" numerum excessisse 660,
„quod sane aliorum sub regimine minime contigisse liquido constat". Ex qua re
conieceris sub Canisio rectore Ingolstadii circiter 550—600 studiis deditos fuisse.
^Statuta" academica anno 1522 „renovata" praescribebant, ut rector bis quot-
annis, 24. Aprilis et 18. Octobris, eligeretur ab academico senatu sive ^cousilio",
cui interesse debebant ^Rector, Doctores, et Licentiati ordinarie in Theologia, Jure,
et Medicina legentes, Decanus Facultatis Artium cum tribus Magistris gravioribu3
per eandem Facultatem ex Consilio suo eligendis". Eligi autem non poterat reli-
giosus vel regularis quisquam, sive, ut statuta loquuntur, ^nullius Religionis factitie
professus" rector fieri poterat. Attamen Valentinus Rotmar universitatis ingol-
stadiensis historiographus anno 1580 testari potuit hac in re ^dispensatum quando-
que ab Academicis, et aliter institutum" esse *. Quod anno 1550 Canisio contigit.
Ipsis electionis diebus mane in aede B. Mariae Virginis sacrum soUemne ^de
spiritu sancto" coram universitate cantabatur '".
^Electus", habent statuta, ^majori ehgentium assensu offitium ipsum acceptare
tenetur infra spatium unius diei sub sex aureorum pena."
Rector iusiurandum dare ^ et „habitu quoque ab aliis secerni" debebat, ^capitii
scihcet ab extra trium digitorum fimbria ornati delatione, quod ipse suis expensis
in valore ad minus quinque florenorum sibi" comparare debebat.
^ Hoc vel simile (sententia, suffragiis) SHpplendtim est.
^ Hic numerus manu posteriore (attamen et ipsa antiqua) scriptus est.
* Festum S. Lucae 18. Octobris agitur. Labitur Agricola scribens Canisium
„mense Aprili" a. 1550 rectorem electum esse (Dec. 1, n. 181).
2 De hoc cf. supra p. 277 ". 329 ^ etc. Societas lesu initio saepe confunde-
batur sacro ordini ^Clericorum regularium", a loanne Petro Caratfa, archiepiscopo
theatino (postea Paulo IV.) aliisque sanctis viris instituto ; utraque enini religio
sub idem tempus apparuerat nec magno discrimine vestium distinguebatur.
* Annales Ingolstadiensis Academiae (Ingolstadii 1580) f. 16''; cf. etiam Mcderer
1. c. I, 214-215. A 24. Aprilis 1550 — 24. Aprilis 1551 inscripti sunt 234.
* Mederer 1. c. I, xxvn— xxviii. Cf. Verdiire 1. c. I, 243—244.
'• Doctor loannes Eccius in Hbro parochiaH : „Georgii . . . Hora sexta habetur
officium de spiritu sancto pro vniuersitate , cum ministrantibus in viridj. Datur
1 fl. . . . Lucae . . . post primam missam hora quasj septima canitur missa vniuer-
sitatis de sancto spiritu cum ministrantibus, prout Georgij" (* „Pfarrbuech ab anno
1525" [cf. supra p. 697^] f. 36»).
« Quod vide apud Mederer 1. c. I, 187—188.
700 Monum. (ingolst.) 51. (27. Novenibris 1550.)
Quamquam Societatis lesu liomines ab anno 1549 usque ad ordinis sui^pressio-
nem (a. 1773) fere contineuter in academia ingolstadiensi docuerunt, nemo tamen
eorum (quod equidem sciam) , praeter Canisium, rector universitatis constitutus est.
51.
27. Novembris 1550.
Ex cod. monac. ^Protocolla" * f. 181 -^; Monachii. in archivo universitatis.
Canisitis rector f<enatKm habet a^^ademicum ^. Duos scholasticos propter delicta
ah xiniversitate relegat.
Consilium vniuersitatis habitum vigesimoseptimo die Nouembris
Anno Domini 1550.
Actum est de duobus scholasticis, qui denuo accusati erant „tan-
quam grassatores et Jnuasores hominum nocturno tempore cum post
multa perpetrata mala et crebram admonitionem" non resipuerunt sed
in atrotia perseuerarunt", adeo ut vuhierarent „quendam scholarem
clericum in chorea pubhca et loco pubHco vbi deberet raaxime seruari
pax nempe vffm tantzhauss" ^, atque alter eorum „nunquam visitauit
lectiones, et accedit vltimo ad grauamen eorundem Criminum quod
in festo sancte katherine Martiris* Jnuaserunt armis quosdam nobiles
et alios studentes absque omnj causa." „Eapropter totum consiHum
vniuersitatis duxit, et decreuit eos omnino relegandos^ Et relegauit
eos ad biennium reseruata tamen eis fama, et ita iudicati sunt et
relegati Magistro ciuium et supremo Judicj Ciuitatis. Licet pro eis
interuenerunt preces et suppHcationes , tamen Domini non potuerunt
inclinari sed steterunt Decreto." '^
admonitionem monitionem cod.
* Haec ^protocolla" non esse conscripta a Canisio ipso ex sermonis barbarismo
intellegitur; a notario universitatis scripta esse videntur.
2 „Habeat autem Universitas Consilium, . . . penes quod sit omnimoda potestas
ordinandi , statuendi, decernendi et exequendi omnia et singula . . ., que ad hujus-
modi CoUegiorum Consilia pertinent." Rector tantum „ardua . . . et magna ad
Patres referat. . . Decernat autem Rector id , quod a majori parte Consilii percepit
decernendum, aut si paria vota concurrerint, in quam partem decliuandum decreverit,
ea potior habeatur" : Statuta anno 1522 reformata, de consilio universitatis {Mederer
1. c. IV, 185 — 186). Senatores quinam fuerint, v. supra p. 699.
' Domum dicit, in quam homines saltandi causa veniunt.
* 25. Novembris. S. Catharina virgo et martyr alexandrina facultatis artium
patrona erat {Mederer 1. c. I, xxxii).
* Scholasticis annis 1523, 1526, 1528 rursus interdictum erat, ne saltatum irent
neve anna tractarent [Prantl 1. c. I, 216).
* Infra (monum. 56) videbimus eos tandem patronorum precibus concessos esse.
Monum. (ingolst.) 52. (4. Decembris 1550.) 53. (11. Decembris 1550.) 701
52.
4. Decembris 1550.
Ex cod. nionac. ^Protocolla" f. 181 ^
,Consilium habitum quarta die mensis Decembris Anno 1550."
Doctores Nicolaus Everhardus , loannes Baptista Weber , loannes
Agricola referunt , parochos ingolstadienses a civibus incusari ; parochorum
alter se excusat '.
Georgius de ., Gumpenberg " vectigal 23 florenorum , quod universitati
quotannis solvere debet, redimere vult pretio in oppido suo persolvendo;
decernitur, Ingolstadii illud persolvendum esse.
53.
11. Decem1)rls 1550.
Ex cod. monac. .Protocolla" f. 181"— 183\
Senatus academicus. Professores aliqnl in gratiam reconciliantur. Universifas
Lutheranismi insimulata quomodo se defendere debeat. De salario quodam, Luthera-
norum lihris repellendis, logicae professore et parocho constituendis.
Consilium vniuersitatis habitum vndecimo die mensis Decembris
nunc currentis anni millesimi quingentesimj [quinquagesimi]. Oblata
est „supplicatio in causa Jniuriarum". Abbas enim quidam Ingol-
stadium ad aliquem ex medicinae professoribus , a quo curatus erat,
porcum misit; qui tamen „casualiter" in domum alterius medicinae
professoris ductus est. Ideo in consilio universitatis prior alteri dixit,
„quod sibi detinuerit porcum dolose", et hic ei respondit, „quod menti-
retur per Collum", atque ita inter se rixati sunt. „Domini perpen-
dendo negotium [decreuerunt] % quod huiusmodi rixe non sint sus-
tinende sed e medio tollende quia sint ambo de consilio, et ex eorum
allegatione comprehenderunt quod non processerunt huiusmodi Jniurie
ex Jniuriandj animo, sed pocius'' ex calore Jracundie et furore, et
detentione porcj, Jta domni decernendo sustulerunt inter ipsos huius-
modi Jniuriam putantes quemlibet ipsorum alterum lesisse, Jdeoque
compensauerunt huiusmodi Jniuriam inter ipsos absque vnius cuiusque
ipsorum praeiuditio et lesione fame mandantes eisdem sub pena viginti
florenorum districte ne vnus alterum de cetero Jniuria afficiat siue
molestet quod arabo stipulata manu in manus Rectoris ^ promiserunt
non attento quomodo conueniant inter se super porco."
Sequuntur ada et decreta in caiisa civili, quae agitabatur inter
" Hoc vel simile (iudicauerunt.^) supplendum esse res ipsa patefacif.
^ Haec duo vocabula in codice iteranfur.
1 Uterque parochus professor in universitate erat. Cum qua cives haud ita
raro aliquid contentionis habebant.
2 Petri Canisii.
702 Monum. (ingolst.) 58. (11. Decembris 1550.)
Doctoreni Hieromjmum Leuchf ef eius generum Lucam Miiller , civem
ingolstadiensem.
„Per istud Consilium tractatum fuit vt Notarius procuraret apud
Magistrum Ciuium et supremum Judicem Ciuitatis vt Relegatj ^ amplius
in Ciuitate non paterentur." ^
„Insuper etiam literae ad domnum Stockhamerum ^ mittende sunt
eidem jndicando quo modo vniuersitas diffamata sit de Lutheranissmo
quae tamen false diffamata | sit] consulendo eundem quomodo debeat se
apud sedis Apostolice nunctium ^ [s/c | et apud alios potentatos * excusare. ^*
„Jnsuper etiam de Authoris grammatice Salario constituendo con-
sulitur vt et pariter reuideatur." '
„Tipographus6 informetur quos Hbros in grammatica et alijs
scientijs ex franckfordia ^ [aduohere debeat] *" vt Lutheranorum [libri]
hic amplius non legantur. " ^
„ Jtem vt Magister petrus schorickius ^ praelegat Aristotelis
Logicam."
„Et precipue in isto Consilio decrete fuerunt literae ad Jllustris-
simum Principem , pro domino Regente ^^ ad nanciscendam ecclesiam
parrochialem' Sancti Mauricij hic Jngolstadij et literae doctoris Stock-
hameri illius in destinatione incluse [?]'^ et misse fuerunt absente
Principe ad Consiliarios Camere Ducahs." ^i
" potentatus Prot.
^ Hoc vel aUquid eiusdem sententiae supplendum esse Canisii epistulae pate-
faciunt; vide supra p. 345. 363. " ecclesiam parrochialem ecclesiam Prot.
^ Hoc vocabulum et tria, quae antecedunt, ohscurius seripta sunt.
' Scholastici significantur, qui 27. Novembris ex academia relegati erant.
* Civitatis ingolstadiensis senatus 29. Decembris 1550 decrevit: ^Ain student
ist relegirt oder excludirt, derhalb soll der aus der stat gepotten vnd gefuerht werden"
(*Cod. ,,Rats puech Anno .D. des funftzigisten lars", ad a. 1550, „an heut Montag
nach nativitas dominj". Ingolstadii, in archivo urbano).
' Georgius Stockhammer consiliarius Alberti V. ducis et curator universitatis erat.
* Sebastianus Pighinus, archiepiscopns sipontinus, a lulio III. ad Carolum Y.
missus, Augustae Vindelicorum morabatur, ubi comitia imperii habebantur; haud
procul igitur ab Ingolstadiensibus erat.
^ Anno 1551 auctuiu est stipendium annuum loannis Lorichii, hadamarii, poctae
laureati ac linguae graecae et artis dicendi professoris (Prantl 1. c. I, 327). De
eius grammatica latina v. supra p. 352^.
* Typographiam habebant Alexander et Samuel Weissenhorn, Alexandri senioris,
a. 1549 mortui, filii (Mederer 1. c. I, 214).
' Francofurtum ad Moenum significatur. Cf. supra p. 148^.
* Hoc ut decerneretur, Canisius et (loudanus potissimum effecerunt. V. supra
p. 345. 363. '■• Fr. Petrus Schorich S. J.
'" Erasmum Wolf, collegii georgiani regentem, dicit.
" Clemens VII. 6. lanuarii 1524 ecclesiam parochialem S. Mauritii universitati
adnexuerat et Bavariae principibus ius concesserat parochum ^nominandi", qui a
monasterio benedictino Altahae inferioris (Niederaltaich) episcopo ^praesentaretur"
(Litteras illas Clementis VII. vulgavit Mederer I. c. IV, 265—269).
Monum. (ingolst.) 54. (30. Decembris 1550.) 55. (8. lanuarii 1551.) 703
54.
30. Decembris 1550.
Ex cod. mouac. ^ProtocolIa" f. 183.
CaHtsius senatum habet. De uHiversitate in causa ^LHtheranismi" 2>i(>'</<^»d('-
Casparo Bruschio munus docendi non esse trihuendum. De duohus heneficiis ec-
ciesiasticis.
„Consilium habitum penultima Decembris Anno MDL."
„Primo propositum fuit quomodo scriptum fuit doraino et patrono
nostro Stockhamero vt in causa Lutherana in qua vniuersitas Jncusata
et diffamata esset consuleret vniuersitati quid in ea agendum. Jtem
ad Rescriptum domnj Stockhameri de Bruschio poete [sic] quod multum
sibi commendatus sit nomine^ vniuersitatis rescribendum vt js nequa-
quam in lectorem recipiatur quia sit homo rixosus et semper fuit
contra hanc Academiam." ^
„De beneficio Schopperj presbiterj apud omnes sanctos in Cimi-
terio S. mauricij vt census ilHus percipiantur quemadmodum Cetaerorum
benefitiorum sunt inuestiganda Registra apud quem possint reperirj
quemadmodum Magister Wolfgangus Gothart^ et Notarius missi sunt
ad ea perquirendum."
„De benefitio Domni Theandrj ^ quod habet apud sanctum Mau-
ritium, [decretum est,] quod propter zelum Dei et populi clamorem
vitandum'' singulis hebdomadibus faciat legi vel legat vnam missam."
55.
8. lanuarii 1551.
Ex cod. monac. ^Protocolla" f. 183''.
Senatus. De decmnis ludi magistro dehitis. Causa porci ab abbate dati dir-
imitur. Exclusus quidam iterum recipitur. Canisio scyp>hus datur.
„Consilium vniuersitatis habitum die Jouis octauo Januarij" [1551]:
Balthasar Fannemann vicecancellarius ad consiliarios de lite ret-
tulit, quae de decumis agrorum quorundam intra parochiam S. Mauritii
sitorum exigendis erat.
" Sic vel simili modo resolvendum erit sightm obscurum , quod lioc codicis loco
positum est. ^ clamarem vitandam Prot.
^ Caspar Brusch (f 1559), ex Schlackemvald, Bohemiae oppido, ortus, poeta
laureatus et historiarum episcopatuum et monasteriorum germanicorum scriptor, in
carminibus , quae assidue fundebat , ecclesiam catholicam modo hiudibus extollebat,
modo petulanter incusabat. Nullo loco diu considebat. Pettendorli tandem minister
lutheranus factus est. Cf. de eo Janssen ]. c. VII, 232 — 235. Monachii et Ingol-
stadii de Bruschio in cathedram academicam evehendo actum esse fugisse videtur
eius biographum, Adalb. Horawitz, Caspar Bruschius (Prag und Wien 1874) p. 122
ad 127. 2 pe hoc v. supra p. 352 3.
^ De Georgio Theandro v. supra p. 690*.
704 Momini. (ingolst.) 56. (16. lanuarii 1551.)
Idem de habitatione „Magistri Ludi literarij apud Sanctum Mau-
ricium" rettulit. Decretum est, ex pacto recente hanc ludi magistro
illi ab eiusdem ecclesiae parocho subministrandam esse.
Professori cuidam medicinae mandatum est, ut intra octo dies
collegae suo „satis faceret de porco" illo ab abbate misso *.
Placet, ut ..cooperator" 2 quidam per notarium ^ moneatur, ut
debitori intra quattuordecim dies satisfaciat.
Deliberatum est, quibus cum condicionibus unus ex scholasticis,
qui relegatus erat, „ad petitionem domni Doctoris Stochamer Patronj
iterum debeat recipj nempe quod quottidie ad minus duas Lectiones
complcret, Non portaret arma, septima esset in domo et maneret
ibidem et non visitaret tabernas sub paena reincidendae exclusionis
et hieme octaua semper sit et maneat in domo et non exeat
domum."
„Magister Lucas Guntzner dedit Rectori vnum Ciphum^ argenteum
pro pignore census monialium* vt expectet cum solutione ad festum
S. michaelis futurum." ^
50.
16. lanuarii 1551.
Ex cod. monac. ^Protocolla" f. 184.
Canisius senatum habet. De debitis poetae cuiusdatn „h(ureafi" et cuiusdam
doctoris. Tres relegatos , procerihus deprecatorihus , iterum recipiendos esse ; quae
condiciones iis ferendae.
„Consilium vniuersitatis habitum die veneris 16 Januarij Anno 155L "
Actum est cum creditoribus poetae cuiusdam laureati paulo ante
mortui.
„ Jtem Casparus kuefer pannicida conquestus fuit de debito 1 floreni
53 dl^ que debebantur a domno Christophoro Capffer Doctore pro
panno sibi credito, allegabat Magistra doctrix Capfferin quod com-
parauit pro filia quod non recepisset Capfferin dotem a socro jdeoque
non teneretur ad solutionem pro marito faciendam, et decreuerunt
domini eam non teneri ad solutionem pro marito.
Jnsuper etiam decretum fuit de tribus relegatis" quod ad peti-
tionem pro eis factam iterum reciperentur ad communionem et resti-
Sic ; corrigendum dixeris Sciphum reJ scyphum.
' De hac re v. supra p. 701.
* Parochi vicarinm vel capelhmuiu communiter ita vocant.
3 loannem Baptistam LochnerV [rranll 1. c. II, 188. 189).
* Ingolstadii tunc „ad S. loannem" virgines sacrae ordinis S. Francisci degebant
{Mederer 1. c. I, xxiii).
* 8. Maii (^apparitionis") vel 29. Septembris (^dedicationis").
* 53 crucigeros (Kreuzer) significari puto; 60 cruc. = 1 Horenus rhenanus.
" Duo ex his erant iidem, de quibus supra p. 700.
Moimra. (ingolst.) 57. (26. lanuarii 1551.) 58. (28. lanuarii 1551.) 705
tuerentur vnionj vniuersitatis." Pro uno enim ex iis Mauritius de
Hutten, episcopus eystettensis, intercesserat; pro altero doctor Georgius
.,Stockhomer", pro tertio „nobilis et validus vir, domnus Georgius de
hasslanggereut", „praefectus" ingolstadiensis i, Recepti igitur iterum
sunt, „istis tamen legibus et conditionibus quod quilibet det Chyro-
graphum quod velit singulis diebus audire duas lectiones et semper
tinito mense ferat testimonium de auditis huiusmodi lectionibus et
nullus eorum portabit arma, et de nocte non vagentur in plateis sed
contineant se hyeme post octauam in domibus eorum et se honeste
gerant alias debeant mox expellj iterum."
57.
26. lanuarii 1551.
Ex cod. monac. ^Protocolla" f. 184 *>.
„Anno domini 1551 die vero 26 mensis Januarij habitum con-
silium vniuersitatis Jngolstadiensis. "
Magistro cuidam de „noctiuagio et ebrietate" accusato impositum
est, „vt abstineret a vino per Carnisbriuium ^, et non vindicando se
de vigilibus et excubitoribus. "
58.
28. lanaarii 1551.
Ex cod. monac. ^Protocolla" f. 184''.
Canisins rector senatum hahet. Scholasiici pumimtur et sponsores quaerunt.
Ex tribus illis scholasticis, qui relegati primum, sed postea iterum
recepti erant, duo „fidem datam ad octo dies non seruauerunt Sed
in magnis delictis accusati fuerunt", unus per hospitem suum, „Stef-
fanum kneissel sartorem", „quod eum noctu Jnuaserat atrociter", alter
per alium quendam, „quod Jnuaserat vnum^ cum pugione admodum
attrociter intulissetque idem '' magnum damnum , nisi interuenissent
aliqui, illud malum auertendo. Et ita ambo confessi fuerunt quod
fecerunt contra eorum fidem et promissionem. Decreuerunt Domni
eis non esse confidendum et Mancipati [suntj carceribus quousque
darent fideiussores ne amplius velint contrauenire fidei date , Cum
autem conquesti fuerunt quod in carcere non possent Jnuenire fide-
Sic; sed verisimile est scribendum fuisse: euni.
Corrigendum fortasse: eidem.
' Praefectus (nPfleger") ille ducalis alias ,Jorg von Haslang" vel ^HasIinger"
vocabatur {Druffel, Briefe und Akten I, 563. 578. Prantl 1. c. II, 190).
^ Hoc vocabulo (rectius ^carnis priuium") dies Martis significari videtur, qui
dominicam „in Quinquagesima" sequitur et diem ^cinerum" proxime praecedit, ac
fortasse etiam ipsa illa dominica et dies Lunae , qui eam sequitur sive , quae
dicimus Saturnalia. Quae anno 1551 erant 8. — 10. Februarii.
Braiinsberger, Canisii Epistulao et Acta. I. 45
706 Mommi. (ingolst.) 59. (28. lan. 1551.) 60. 61. (15. et 19. Febr.. 3. Mart. 1551.)
iussoros, si dimitterentur ex carcere tunc statim velint jnuenire testes",
dimissi sunt, atque unus sponsores nactus est; alter vero „propter
perfidiam suam non potuit Jnuenire fideiussores Jdeoque oportuit eum
tamquam relegatum abire et recedere."
59.
28, lanuarii 1551.
Ex cod. ^Rats puech Anno .D. des funftzigisten Tars", ad a. 1551, ^Mitwocli
nach conuersionis paulj". Ingolstadii in archivo urbano.
De scholasticis, qtti Sattirtialitim tempore personam sibi aptare rel arnia te-
nere velint.
Ada a senafu urhis ingolstadiensis 28. lanuarii 1551:
„Ain ratli hat zu ainem rath der vniuers. geschigkht etc, das
verpotten werde das ain yeder der verputzt vnd vermumbt gen will
der soll kain wer tragen, der aber gen will verputzt, der soll gen
bej tag bis auf 6 vhr, welcher aber vnuermumbt get der meg ain
zumbliche wer tragen, vnd ain rath well ob den Irigen halten das
dj von der vniuer: ob den Irigen auch halten,"
Senatores urbis iam 28. Decembris 1550 de cive quodam vel incola statuerunt :
„Die weil der" ^vnzucht last treiben jn seinem Haus, vnd studenten bej jm halt,
soll Im vrlab geben werden." Ac 9. Februarii 1551 iisdem placuit: „Den wirten
zusagen das sy den studenten an beuellich jrer eltern oder preceptorn nit mer
porgen . dan man werde nit also schaffen '.
60.
15, Febniarii 1551.
Ex cod. „Matricvle Vniversit. .To. secvndvs" , ad a. 1551 mens. Febr. Mo-
nachii in archivo academico.
15. Fehruarli 1551 matriadae umversitatis inscriptus est „Andreas
Vuolfrum Menptliensis artium studiosus pauper, hic cum esset pauper et
grauiter infirmus tledit illi Rector j florenum ex pecunijs vniuersitatis.'"
01.
19, Februarii et .S. Martii 1551.
Ex cod. monac. „Protocolla" f. 185".
Canisius rector senatum hnbet. De aere alieno. Scholastici inter se reconciliantur.
In senatu 19. Fehruarii 1551 habito relatmn est convenisse patri scholastici
cuiusclam cum eiusclem creditoribus.
„Consilium habitum tertio die mensis Marcij Anno MDLj."
„Obtulit se altercatio" inter duos nobiles orta. Unus „conquestus
fuit quod" alter „ferme ad noctem et ebrius euocasset ex domo sua
' * „Rats puech" ad a. 1550, „Montag nach nativitas dominj", et ad a. 1551,
„Montag nach Herrn fastnacht".
Momim. (ingolst.) 62. (13. Aprilis 1551.) 707
et affecisset eum injuriosis verbis de quibus possit liabere copiosius
testimonium" ; alter vero „dixit se prius et antea ab eo Jniuria esse
lesum, nam mendacem vocasset et alijs plerisque Jniurijs affecisset
eum et concitasset ad Jniuriam quod etiam docere vellet sufficienter
petendo ex vtrisque partibus audirj testes. Domni interloquentes
[dixerunt] non dum esse locum ad audiendum testes quia non fuit
processum in causa vsque ad auditionem testium quia super actionem
Jniuriarum oportet procedere in scriptis, sed hic nihil adhuc horum
factum sit. Sed consuhierunt domni quod velint interponere partes
suas et eos amicabihter inter se componere et eam Jniuriam tollere
absque vniuscuiusque lesione fame. Jdque annuentibus partibus com-
positj sunt absque lesione fame Et mandata ilhs pax sub grauissimis
penis. "
62.
13. Ajtrilis l.-)51.
Ex cod. monac. ^Protocolla" f. 185".
Senatus. Canisius nohileni quendam carceri mandot. Scholastici r^omhardas"
emittere vetantur.
„Consilium habitum 13 die mensis Aprilis Anno MDLj.''
Actum est „de Bombardarijs qui de nocte in Dominica Miseri-
cordia Domini emiserunt Bombardas, et terruerunt homines, propterea
inuestigatio fuit facta, verum cum principales Jnuenirj non potuerint
propositum [sic] fuit Citatio sub pena exclusionis", atque in ea citatione
nomen nobilis cuiusdam expressum est; qui „comparuit coram Rectore
et confessus [est] facinus et ita seueriter punitus fuit carcere" ^.
«Decretum fuit deinde vt fieret mandatum vt decetero non sagi-
tarent cum Bombardis nec interdiu nec nocte quemadmodum man-
datum illud sepius pubHcatum fuit." ^
Simile scholasticorum quorundam delictum aliquot hebdomadibus ante delatum
erat ad Canisium. Die enim 28. Martii 1551 senatores urbis decreverunt: „Als an
der palmnacht sambstag naclit etlich studenten pis nach mitnacht auf der gassen
vnzucht ^ getriben vnd mit zwaien waidnern ^ vntter sich geworften . sollen fragen
■wer sy sein vnd alsdan der vniuer. anzaigen." ^
* Si quis haec cum iis, quae supra p. 355 posita sunt, contulerit, ante 15. Aprilis
nec nobilem illum corapamisse neque haec in ^Protocolla" a notario relata esse dicet.
2 Hoc mandatum vide supra p. 354 — 355.
2 Hoc vocabulum hic (ac fortasse etiam supra p. 706) non libidines significare
videtur, sed insolentiam nimiamque licentiam. „Mittelhochdeutsch und Althochdeutscb
die unzuht = zuchtwidriges Betragen, Gewaltthatigkcit , Ubermuth, Verstoss
gegen den Anstand" : Fr. L. K. Wciffand, Deutsches Worterbuch (4. Aufl., Giessen
1882), p. 980.
* ^Waidner" (Weidner) tum venatorem tum etiam cultrum venatorium (Hirsch-
fanger) significat (/. A. Schmeller , Bayerisches Worterbuch II [2. Aufl., Miinchen
1877], 853-854).
^ *Cod. „Rats puech Anno .D. des funftzigisten lars" ad a. 1551, ,an guet
Montag nach Palmarum". Ingolstadii in archivo urbano.
45*
708 Monum. (ingolst.) 63. (11. lulii 1552.)
03.
11. lalii 1552.
Ex cod. monac. ^Protocolla" f. 194.
Senaius acodemicm poenis deniintiatis scholasticos admonet , tit litteras serio
tractent, iisqiie interdicit, ne nimios convivas ad nnptias invitent neve officia divina
peiinrhent '.
Rector et Senatus inclyti Stiidij Ingolstadiensis.
Funesta illa et Tragica exempla horum temporum, quae summo
cum dolore conspicimus, cogunt nos, vt iterum eos qui boni sunt et
dicto audientes paterne admoneamus, aduersus alios qui praecepta
saluberrima contemnunt et leges optimas maximo suo malo trans-
grediuntur seuerius aliquid statuamus: Toties iam antea et ad fasti-
dium vsque uobis indicatum est, qua ratione vitare pericula possitis,
et quid in studiorum vestrorum curriculo praestare debeatis , Sed
surdis illa omnia et tantum surdis decantata esse apparet. Quapropter
ob hoc postremo loco ab vniuerso senatu Academico conclusum et
decretum est quod omnibus vobis notum esse volumus, quotquot hic
degunt qui inter scholasticos numerari volunt, praecipimus et man-
damus, vt officio suo et nomini satisfaciant , honeste viuant, audiant
lectiones sibi conuenientes , vt professorum testimonijs luculentis se
tueri possint, neue sic ociosi vagentur, aut pessimis rebus occupati
grassentur, vt non pauci hactenus fuerunt'\ Vnde atrox et inauditum
in hac schola facinus nuperrime est consecutum, Jnquiremus autem
diligenter et omnium mores graui censura notabimus, quicunque non
comprobarint et tales se ostenderint , quales studiosos esse decet,
exterminare et quam primum cum turpi infamiae nota, relegare con-
stituimus. Nec quisquam exemptum se arbitretur, quocunque loco et
ordine constitutus, nemo ex nobihtate sua aut opibus patrocinium ''
speret, Summos et infimos eodem loco habebimus, et pari iure cen-
sebimus, Optabihus est enim et vtilius, paucissimos habere frugi ac
honestos homines atque Gymnasij ahimnos, quam ingentem scelera-
torum hominum colluuiem. Hanc iaritur sentinam in Academia nostra
* Sic; sed foiiasse legendum: fecerunt. '' parocinium Prot.
' Quamquam haec ^reformatio" post Canisii et Goudani discessum promulgata
est , aliqua ex parte a Canisio universitatis rectore facta est. Hic enim , cum id
munus obiret, scripto, qui scholasticorum mores praecipue corrigendi essent, ex-
posuerat scriptumque universitatis capitibus tradiderat (v. supra p. 345. 368). Ac quod
in hac ^reformatione" statuitur de scholasticis pigris per „litteras negligentiae" ad
parentes deferendis, Canisius iam annis 1550 et 1551, cum universitatis rector esset,
facere solebat (v. supra p. 364). Notandum etiam , quod in senatu 9. Septembris
1551 habito decretum est: „Pariter de Corrigendis abusibus vniuersitatis et quomodo
emendandj sunt, hoc debet fieri cum bona deliberat. vt quilibet scribat propria vota
et postea eligendj sunt aliqiii domini ad corrie;endum illos'' (*Cod. ^Protocolla"
f. 187»).
Monum. (ingolst.) 64. (13. lulii 1551.) 709
haerentem exhauriemus et veluti strumas a sano corpore resecabimus,
cum leniori medicina nihil hactenus profectum sit, ad durissima remedia
necessario nobis est deueniendmn, Si quis ergo in hoc animaduertendi
genere, acerbitatis aliquid, aut inclementiae voluerit reprehendere,
Cogitet Reipub. causa, lusticiae amore, et tranquilKtatis communis
causa susceptum esse, saepe est consultatum, et nunc propositum* re
ipsa exequemur. Modum vero executionis praesentis Mandati ad-
hibemus sic. Intra octiduum proximum, et singulis mensibus in futurum
postea semper, singuli quatuor facultatum Decani in singulos suae
facultatis scholares, negiigentiae suspectos et sedulam facient inqui-
sitionem, et prout res illorum se habere offenderit [?] '', Rectori nostro
protinus significabunt , Qui quidem rector pro sua vigilantia semel,
vbi desidiae accusatos commonefecerit , neque" ad meliorem frugem,
illos quam primum redire viderit, Ad parentes, vel si opus fuerit ad
patriam illorum, Aut ad Collegium Canonicorum, si inde huc missi
fuerint, literas eorum negligentiae suo et totius nostri senatus nomine
dabit, Subinde relegationem a nostra schola vt dictum est poenae
nomine rependet, Datae sub Secreto vniuersitatis nostrae, Die .11.
Mensis lulij . 1.5.52
Volumus pariter et studentes vxores ducentes, seu Matrimonium
contrahentes , vt in solemnitatibus nuptiarum nuptijs ciuium se con-
forment, in inuitando non quatuor mensas excedant ^ nisi sint nobiles
et excellentes personae et quibus a domino Rectore et Senatu, per-
mittitur ex speciali gratia. Interdicimus etiam, illas obambulationes
in ecclesijs sub officijs diuinis sub grauissimis poenis, qui [sic] coeteros
pios homines et deuotos eorum strepitu et susurris interturbant -.
d) Vicecancellarii dignitas a Canisio recusata eiusque munera^
ad tempus ab eo suscepta.
A meiise lulio 1551 ns(|He ad Martinm 1552.
64.
i;i Inlii 1551.
Ex cod. monac. ^ProtocoUa" f. 186^.
Consilium vniuersitatis habitum in die S. Margarethe 13 die Julij
Anno [1551] in quo tractatum fuit cum Clarissimo viro Domino Petro
proponitur Prot. ^ Sic ; sed foiiasse leyendmn: ostenderit.
neque neque Prot.
• Anno 1549 hac de re praescriptum erat: ,Ne plures quam tribus quatuorve
mensis solitis recipi possint, quique numerum 32 non excedant, invitentur" {Prantl
1. c. II, 186).
- Simile interdictum etiam anno 1549 promulgatum erat {Prantl 1. c. II, 187).
» Cf. supra p. 3733.
710 Momim. (ingolst.) 65. (25. Iiilii 1551.) 66. (20. Septembris 1551.)
Canisio sacrae theologie Doctore de nouiomago vt acceptaret Vice
Cancellariatum. Licet renuit et recusauit [quod] hoc non possit nisi
de sententia superioris suj Rome Jgnacij sed conclusum fuit vt scri-
beretur Principi nostro Jllustrissimo vt intercederet apud superiorem
vt permitteret eum fterj Cancellarium vniuersitatis.
65.
25. lulii 1551.
Ex archetypo , quod apud nos est ; Albertus dux nec scripsit nec subscripsit.
Integra epistula est in ^Actis Sanctorum lulii'' VII (Antverpiae 1731), 501,
et in „Cartas de San Ignacio" II, 564—567.
Albertus V. Bavariae dux S. Ignatio Monachio 25. lulii 1551 : Vacantibus
offeio cicecanceUarii universitatis ingolstadiensis et canonicatu eystettensi , qnod
cum eo officio coniungi solet ', ,vestri ordinis etiam Dilecto nobis Magistro
Petro Cannisio [.s?V] confratrj : qui summa cimi laude nec minori fructu sacras
ibidem profitetur docetque literas, vtrumque offerri commisimus. . . . Verum
excusationi [sic^ suae rationes attulit obedientiam ac paupertatem." Cuni
auteni id officium honorem quidem habeat^ non vero labores aut peculiaria
eniolumenta, dux Ignatium rogat , ut eiusdem suscipiendi Canisio potestcdem
faciat; idem a tota universitate vehementer optari. Ac cum Societatis collegium
quam primum Ingolstadii constituendum sit , „alios duos vel tres viros doctos"
sibi mittendos esse. Petere se itaque ab Ignatio, ut quamprimum scribat, quot
et quales mittere possit ; se viaticum iis suppeditaturum.
66.
20. Septembris 1551.
Ex GeneUi, Ignatius p. 249, adnot. 9 ; qui commentarium hoc vel summarium "^
descripsit ex codice „Traslados de cartas , que scrivio nuestro S. Padre Ignacio",
tunc Romae in archivo domiis professae S. J. asservato.
Idem commentarium (ex Genelli, ut videtur, desumptnm) est in ,Cartas de San
Ignacio"' II, 469. Cf. ^Monmnenta historica S. J.", Vita Ignatii etc. II, 261,
adnot. 1.
-S'. Ignatius Alberto V. Boma 20. Septemhris 1551^: Se duci assentiri
non posse, ut Canisius vicecancellarius fiat. Ciiius rei has esse rationes:
1. honorem officio illi adiunctum; 2. eius „prouent\is et emolumenta
temporalia" ; 3. eius stahilitatem, qua Canisius academiae ingolstadiensi
affiyeretur. Ea omnia Societatis hominihus non convenire. Sacchinus, qui
huius epistulae apographum vel commentarium vidisse oninino videtur,
haec addit: „Id solum Duci largitus" est Ignatius , „vt (si qui forte
' Vide supra p. 375 -.
- Summarium quoddam hoc esse , non epistulam ipsam . tota scribendi ratio
ostendit. Ignatium duci „longam expositionem " misisse asseritur in „Monnmentis
historicis", loco supra commemorato.
^ Tempus commentario quidem ascriptum non est, sed ex „Moni(mentis histo-
ricis" 1. c. cognoscitur.
Monum. (ingolst.) 67. (lul. — Sept. 1551.) 68. (Ab 28. lan. ad 5. Febr. 1552.) 711
casiis orgerei) ad tres , quatuorue menses , citra hononim insignia, et
stipendia, Canisius eas i^artes suppleret." '^ Ac Canisium reapse vice-
canceUarium egisse monumenta proxime secutura prohabunt.
67.
A Ittlio ad Septeiubrem 1551.
Ex epistulis arclietypis, quae sunt in cod. monac. „Ingolst. Un. — Sachen"
f. 127—128. 133—134.
Epistulas integras edidit Pmntl 1. c. II, 236. 238—239.
Canisiits ah Alberto V. Bavariae duce ad canonicatKin ecclesiae ccdhedrcdis eijstet-
tensis ijraesentatitr.
Cum capitulum ecclesiae cathedraUs eystettensis 20. Septeinhris 1561 loanni
Agricolue, universitatis ingolstadiensis camerario, scrijysissef jwst doctores loannein
Eccium (f 1543) et Leonardum Marstaller (f 1546) vicecancellarios neminein
sibi praesentatum esse ad canonicatum cum eo munere coniumtuin , Agricola
Ingolstadio 30. Septemhris 1561 Simoni Thaddaeo Eck, Bavariae ducis cancellario,
scripsit: . . . ,Die lungen thombherrlen sein aller sach auch nit gar erfaren,
sondern irren sich selber so sie schreiben allain Euer Herrlickhait prueder
Doctor Johan Eckh seligen vnd d. Marstaller sein presentirt worden ad
Prebendam Canonicatus. So doch meine gn. flirst vnd herr Hertzog Wilhelm
hochloblicher gedechtnuss vnd mein gn. fiirst vnd herr Hertzog Albrecht,
haben Doctorem Canisium , Doctorem fanneman vnd Magistrum Erasmum
Wolffium auch praesentirt, darumb scripti consensus Reuerendissimi Episcopi
Mauritij seligen noch bei vnns verhanden" . . .
68.
Ab 28. lannarii ad 5. Februarii 1552.
Ex cod. : „Tomus I Matriculae Collegij Theologici in inclyta Academia Ingol-
stadiensi ab Anno Christi MCCCCLXXII. usque ad annum MDIXC. inclusive" f. 86*;
acta , quae hic sequuntur, a loaniie Inigartth notario scripta esse ex f. 89'* eius-
dem codicis intellegitur. Qui exstat Monachii, in archivo seminarii georgiani
III. 11.
loannes Fabri 0. Pr. et Petrus Vahe doctores theologiae creantur, Canisio vice-
cancellarii partes agenfe. Canisius theologicae facultatis decanus.
Religiosus pater et Dominus Johannes fabri ab hailprunna Ordinis
Diuj dominicj Jamque per annos Annos [sic^ aliquot in Academijs appro-
batus et concionator summae ecclesiae Augustanae ^ promotus fuit in
' De vita Canisii p. 60.
* loannes Schmidt sive Cussius (1504 — 1558), vulgo Fabri , Coloniae et Fri-
burgi Brisgoviae theologiae operam dederat et a. 1551 in matriculam ingolstadiensem
inscriptus erat. Non minus libris, quos germanice et latine conscripsit, quam con-
tionibus Cohnariae , Sletstadii . Augustae habitis fidem egregie exposuit et defendit.
In sacro illo suggestu augustano Canisius ei successurus erat {N. Pauhis, lohann
Fabri, in «Kathohk" 72. Jahrg. [Mainz 1892], I, 17—36. 108—127. Fr. Ant. Vcith,
Bibliotheca Augustana I [Augustae Vindelicorum 1785], 62—73).
712 Monum. (ingolst.) 68. (Ab 28. lanuarii ad 5. Februarii 1552.)
Doctorem theologie, 28 die Januarij fuit tentatus ^ et 29 examinatus
Anno 1552, deinde tercio die februarij celebrauit actum vesperialem
vna cum disputatione '-, et die sequenti Licentiam recepit et fuit factus
Magister et Doctor Theologiae. Et huius modi Licentiam et Docto-
ream Coronam ^ recepit a Domino Petro Canisio Theologiae Doctore
et Procancellario vniuersitatis Jngolstadiensis.
Pariter ut " ante * Licentiam [recepit] Venerandus vir Magister Pe-
trus vahe presbiter Treuerensis ^ qui defendit vesperialem quaestionem '
praedicti Domini Joliannis fabri et promotus fuit per dominum petrum
Canisium Sacrae theologiae Doctorem et ordinarium Leetorem quinto
die februarij Anno praedicto' 1552*5.
De disputatione illa in ^*Annalibus Ingolstadiensis Facultatis Theologicae" "^
haec referuntur:
[Anno 1552] Mens: febr: habita est disp: an Eucharist: Sacrani: sub
utraque specie laicis sit necessarium "^ defendente pro consequendo Doctoratu
R: P. Joan: Fabri Cath: Ecclesiae Augustanae Concionatore.
Cum ad Socios, inquit Folancns (Chronicon II, 563), ex promotione hac „viginti
floreni pro more Universitatis redirent, eidem, prout ipsi solebant, restituerunt. Ut
enim, ne saeculares doctores conquererentur , admittere pecuniam cogebantur, ita,
ne a nostri instituti ratione recederent, eam restituebant."
„A»tiqiiifafes Ingolstadienses" (f. 2*) de Canisio vicecancellario haec habent:
„In hoc munere orationes habuit frequentes ad professores et studiosos Academiae
praesertim cum decemeretur ab eo munus conferendi , uel suscipiendi Doctoratum."
Atque hoc quidem constat: tempore, quod inter niensem Aprilem a. 1551 et eundem
mensem a. 1552 intercedit, doctorem medicinae creatum esse loannem Albinum,
silesium ex lohnsdorf ortum; eodem tempore iuris utriusque doctores facti esse
videntur loannes Roth naumburgensis , loannes Synapius ^Wismonensis", Nicolaus
" et Imgartfh. ^ quastionem Lwj. " praedicti Imy.
^ necessaria Ann.
' Id est : praevium quoddam examen subiit ; cf. supra p. 60 ^. 660 ^.
* In promotionibus academicis actum illum, qui doctoratus adeptionem proxime
antecedebat, ^vesperias" vocabant; qui pridie ipsius promotionis fieri solebat. Una
vel plures „quaestiones" explicabantur : dein iisdem de rebus disceptabatur.
' In aula ^omnibus congregatis cancellarius vel magister, sub quo vesperiatus
incipit [docere], birretum ei imponat in siguum magistralis status et honoris dicens
ei : ,Incipiatis in nomine patris et filii et spiritus sancti.' " Leges facultatis theo-
logicae ingolstadiensis, anno 1475 latae, ,De aula", apud Prantl 1. c. II, 70,
■• Id est : eodem modo, quo loannem Fabri licentiam recepisse antehac dictum est.
^ Petrus Vahe (Phae) parochus postea fuit ecclesiae boppardensis et ecclesiae
S. Gangolphi treverensis; contionatoris quoque munus Treveris administravit. Socie-
tatem lesu ingressus, Braunsbergam et Elbingam sacris sermonibus excoluit. Veneno
occisus esse fertur {Reiffenherg 1. c. p. 79. 86—87. Stu». Rostowski S. J., Lituani-
carum Societatis lesu Historiarum libri decem, recogn. /. Matiinov S. J, [Parisiis-
Bruxeliis 1877] p, 11. 32).
* Falso cod. „Antiqu. Ingolst." f. 2^ de Canisio : „Creauit in Rectoratu Doc-
torem Patrem loannem Fabrum Augustanum Catholicorum Ecclesiasten."
' Cod. lat. 1623 bibliothecae regiae raonacensis. f, primo post 50.
Monum. (ingolst.) 69. (Mense Februario 1552.) 70. (1. Octobris 1551.) 713
Keischner lialberstadiensis, Ludovicus Christophorus Reinher heidelbergensis, Gaspar
Marchardus vorniatiensis '. Philosophiae autem raagisterium quinam tunc assecuti
sint, equidem nescio.
Conferenda sunt etiara, quae Canisius ipse his de rebus narrat, supra p. 65. 395.
Index eorum , qui a. 1472 — 1599 incl. facultatis theologicae ingolstadiensis
decani fuerint, matriculae theologicae supra scriptae insertus, in anno 1552 Canisium
habet decanura; cuius rei (ut videtur) probandae causa indicis auctor lectorem ad
f. 86 eiusdem matriculae relegat, in quo doctorum Fabri et Vahe promotiones nar-
rantur. Atque cum annis 1549 — 1552 Ingolstadii perpauci theologiae professores fuerint,
omnino probabile est Canisium aliquaradiu decani munus tenuisse.
69.
3Iense Fehruario 1552.
Ex cod. ^Codex Dati et Acceptj Facult. Theolog. ex Anno 1536. vsque ad
Ann. 1574" p. 46 — 47. Monachii, in archivo seminarii georgiani.
In „Cemii Facultatis Theologicae Anno Domini MDLIP' loannes Agricola
medicinae ^^^'ofessm- et univei'sitatis camerarius haec adnofaf:
Jtem [dedi] D Vicecancellario Petro Canisio
XIIj fl.
Jtem domino Nicolao Gaudano
VIj fl
misi eis 20 fl per loann. filium quia petebant. - fugam adornabant ^* "\
In Valedictione Theologorum Theatinorum * [soluta sunt] 1 fl XVIIIj den. ^
Dubium non est, quin in ea ^valedictione" raagnum factum sit convivium.
Nam etiam anno 1550 discedente P. Sabnerone professores conviviura non vulgare
appararunt; ^solent enim", inquit ipse Canisius, „Gerraani hoc velut firraura araicitiae
symbolum adhibere quo nibil est illis antiquius ad fidei humanitatisque testifi-
cationem" ^.
Polancus (1. c. II, 565) affirmat Albertuni V. ducera Sociis „omnia necessaria
ad iter . . et praeterea centum florenos numerari in viaticura iussisse", idque, ne
dux offenderetur, ab iis acceptum esse.
e) Collegium Societatis lesu Canisii ope Ingolstadii institutum.
70.
1. Octobris 1551.
Ex apographo, circiter a. 1862 a P. Flor. Riess S. J. Monachii scripto ; arclie-
typum vel apographum antiquum ibidem in archivo regni bavarici (les. Ingolst. 1358)
' Hae duae enuntiationes (^misi etc. , et fugara etc.) a camerario postea mino-
ribus Utteris scriptae sunt inter xiu fl. et Jtera domino etc.
^ Verba, quae in codice sequuntur, adeo obscura sunt, ut legl non possint.
1 Mederer 1. c. I, 225—226.
^ Cf. ea quae refert Polancus, supra p. 712.
^ Viennam profecturi erant; v. supra p. 397. 39S.
* De nomine Theatinorum liominibus Societatis tunc tributo v. supra p. 699-.
5 Cf. supra p. 332.
714 Monum. (ingolst.) 71. (20. Maii 1554.)
esse videtur. Particulam edidit .1/. i\ Frci/boy 1. c. III, 225**. Epistula usus est
Gothein 1. c. p. 699.
Societatis homines laudantur ; Ingohtadii coUeginm esse condemlum.
Ferdinandus I. Bomanornm rex Vienna 1. Ocfohris 1551 Alberto V. Ba-
cariae duci:
Quoniam apud universitatem suam viennensem ipse Societati lesu collegium
constituit, „vnnd wir nit annderst befinden , dan das Sy sich in Jrer Leer
vnnd Leben cristlicli vnnd wol haltt vnnd dan in kheinen Zweifl stellen, dan
das Sy bei Deiner Lieb Vniversitaet zu Yngoklstat auch woll vnderzubringen
vnnd vill nutzes schaffen werde, wie dan auch derhalben Dein Lieb etlich
zu denen, so von vor" beruertter Societet zu Yngoldstat sein, hinauf zu
ferttigen, wie wir bericht, Jiingstlich selbs begert hat, mit vermeldung, das
die so vor oben sein bei taeglich wachsender anzall der Disciplen die be-
liarrlich Arbeit in die Lengg nit erschwingen werden mugen : So ist an Dein
Lieb vnnser freundtlichs vnnd genedigs ansynen vnnd vermanen, das Sy bei
beruertter L-er Vniversitet zu Yngoldstat auch ain Collegium de Societate
Jhesu aufrichten wolle." ....
71.
Albertus T. Bavariae dux
lulio III. poutiflci '.
Moiiacliio 20. 3Iaii 1554.
Ex apographo eiusdem teinporis (^^* mki., pp. 2), Romae scripto.
Commentarium (2 O; 2 pp. ; in p. 4. inscr.) est in cod. monac. „Ies. Ing. 1359/1."
f. 4. 5.
Epistula usus est Gothein 1. c. p. 700.
Ingolstadii Scdmeronem, Canisium, laium theologiam egregie docuisse, ac Cani-
sium et Goudanum magno cum fructu civibus contionatos esse. Haereses per Ger-
maniam horrendo modo grassari ; se cmtem fidem catholicam in ducatu suo diUgenter
conservaturum ideoque Ingolstadii collegium instituere coepisse et mox absoluturum;
rogare se igitur , ut Canisius et Goudanus Ingolstodium rcdeant et alii etiam de
Societate eodem mittantur.
Beatissime Pater, Domine Clementiss:
Cum foelicis memoriae Jllustrissimus princeps Wilielmus Bauariae
Dux etc. genitor et Dominus meus Charissimus ea pietate, quae prin-
cipem uere christianum et gloriae Dej et salutis animarum amatorem
decebat, a Summo Pont: Paulo IIj' foel: re^: duos de societate Jhesu
Theologos petijsset: fuit tunc istius ordinis Praeposito iniunctum vt
Magistrum Alfonsum Salmeronem et M: Petrum Canisium ad Jngol-
stadiensem Academiam destinaret, quod ita factum: illisque duobus
M. Claudius Jaius ad menses aliquot, vt Comes (quia" in Germaniae
» vor von Riess. '' (xuoniam comment. monac.
Cf. siipra p. 469—470. - Id est: Foelicis recordationis.
Monum. (ingolst.) 71. (20. Maii 1554.) 715
diuersis partibus fuerat diutius uersatus) adiunctus fuit , Quj per-
humaniter, vt dignj quidem erant exceptj pauculos aliquos menses
summa cum laude nec minorj fructu omnibus gratissimj Theologiam
sunt professj , Postea uero cum Sanctitati vestrae uisum fuisset,
M. Claudium Reuerendissimo Cardinalj Augustano amico nostro chariss:
ad aliquod tempus concedere, Js ipse Tillingam est profectus, .M.
uero Alfonsus Sahiieron statim' in Itaham reuocatus. Jn eius quidem
locum cum Magister Nicolaus Gaudanus non minus certe , ut ahj
jdoneus'' mitteretur, Tandem omnes ante biennium ad instantiam Ro:
Regiae Maiestatis Viennam Sedis Apostohcae praecepto recedere iussj
sunt, Quandoquidem igitur expertj eramus omnes, ipsos non solum
lectorum munere inter eruditos, Sed et Concionatorum ad populum
(quod vtrumque maximo uberrimoque cum fructu apud nos presti-
terunt) foehciter fungj , supra modum molestum graueque fuit tales
dimittere uiros, Sed fas non erat Sanctitatis Vestrae precepto nos
opponere, At me infoehcissimo calamitosissimoque isto seculo Ortho-
doxae fidej Rehgionisque nostrae et hbertatis ecclesiasticae in Ger-
mania prorsus fere" oppressarum cura quam maxime solhcitum reddit,
Video enim hanc unicam et summam foehcitatem a*^ nobis grauj*
heresum uirulentia erronearumque doctrinarum confusione, tam armis
quam sceleratissimorum et indoctissimorum heresiarcharum pestiferis
concionibus et ingentibus' vociferationibus^' propellj profiigarique. Vnde
nisj tanto malo iam iam obuiabitur misera iha et aeterna nox, luce
Christo Saluatore Opt: Max: sublato. irruet et horrenda mors in nos
jrrumpet'', Haec quoties mecum cogito, cogito autem sepissime, totus
horreo tremoque et non tam rationes colhgo, quibus statum et patriam
meam florentem incolumemque conseruem", quam anxie curo quibus
nam modis quod rehquum mansit fidej Rehgionis et hbertatis Eccle-
siasticae in Ducatu meo retineam et collapsa restituam , Scio enim
hoc me debere Deo a quo mihj quicquid contigit habeo, et fidej meae
a Dilectissimo Genitore et Clarissimis viris meis in ista famiha pre-
decessoribus imortalj'' cum gloria tradite et' accepte. A quo ego
proposito ne digitum quidem quoad uixero sum discessurus , Jussj
•'' In comm. mon. hoc vocabulum supra Uneam scriptum e><t.
'• In comm. mon. laiis haec Goudani (non minus — jdoneus) in margine
ascripta est.
■^ Sic comm. mon. ; apoyr. rom. hatid recte: uere.
■^ In comm. mon. supra lineam scriptum.
* Sic etiam in comm. mon. correctum est, loco cocahuli : tanta.
' In comm. mon. supra lineam scriptum.
» In comm. mon. sequitur : crebris, postea deletuin.
*> In comm. mon. prius scriptum erat : mors nos manet.
' conseruam apogr. rom. et comtn. mon.
^ In comm. mon. prius quidem scripfum crat: summa; postea uutem sic cor-
rectum est.
' In comiii. mon. haec duo verha supra liiwam scripta suiit.
716 ^ronuni. (ingolst.) 72, (27. Novembris — 8. Decembris 1555.)
igitur nuper apud dictam scholam meam Jngolstadianam fundum
compararj et nouum extruj Collegium, quod etiam annuis redditibus
dotarj curabo, Enixe igitur Sanctitatem vestram rogo, vt clementer
lioc concedere' uelit, quo liceat predictis magistris Petro Canisio et
Nicolao Gaudano ex Vienna ad me redire, Simulque ipsorum preposito
Jgnatio mandet, vt adhuc vnum vel duos Theologos'' et preterea
aliarum facultatum professores ad istud Collegium' destinare curef*.
Quibus uero ipsj opus habebunt, uel que dictus D. Prepositus Jgnatius
per me vlterius fierj uolet, Cupio ut cum Secretario meo* Henrico
Schuueykher, quem ea de causa ad vrbem et Sanctitatem vestram
ablegaui^ conferat et comunicet, Js mentem meam fusius exponet
quem vt sanctitas vestra benigne audiat, eique fidem adhibeat ualde
rogo, Ego Beatissime Pater cum et paternj Sanctitatis vestrae animj
et optime erga me voluntatis ea indicia habeam que habere semper
concupiuj, dabo profecto operam, idque meo, erga Beatitudinem vestram.
et istam Sanctam Sedem incredibilj amore, perpetuaque et singularj
obseruantia consequar, vt sanctitatem vestram hoc in me collocasse
beneficium nunquam peniteat, Cuj omnia foelicissima opto precorque,
Datum ex oppido meo' Monachio die'' vigesima mensis Maij Anno
Dominj M.D.LIIIj.'"'
Obsequentiss. filius
Albertus Bauariae Dux
per manum propriam.
Beatissimo in Christo patri et Domino Domino Julio III. S. R.
et vniuersaHs ecclesiae catholicae'' Pont: Opt. Max. Domino meo
clementiss.
27. Novembris — 8. Decembris 1555.
Ex commentario, quod Henricus Schweicker, Alberti Y. secretarius, scripsisse
videtur; in eo alia ab ipso scriptore correcta sunt, alia a Wiguleo Hundt, universi-
tatis ingolstadiensis cnratore. Cod. monac. „Ingolst. Un. — Sachen" f. 54* — 55*.
Quid consiUarii diicis Ingolstadii de collegio Societatis condendo cnm Canisio,
imiversitate , civitate egerint et constituerint : Consilio novi aedificii exstriiendi ob
2)eciiniae inopiam omisso , statutum esse nf hahitatio Sociia in donio iiniversitatis
* In comm. mon. j)rius scriptum erat: agere.
^ In comm. mon. hoc vocahulum in margine ascriptum est.
' In comm. mon. jyrius scriptum erat: ad nos.
^ Comm. mon. (quod notatu dignum est) in margine haec hahet verba , quae
post vocabulum CoUegium inserenda sint: quod absolui quam primum curabimus.
In ipsa igitur epistula haec omissa sunt.
* Nostro comni. mon. ' ablegauimus comm. mon.
* nostro comm. mon.
*" In comm. mon. sequitur: xmj Aprilis, linea inducta deletum.
' //( comm. mon. nomen subscriptum (Obsequentiss. etc.) deesf ; in apogr. rom.
inscriptio (Beatissimo etc.) non exstat.
^ Verba S. R. — catholicae supra lineam scripta siint.
Monum. (ingolst.) 72. (27. Novembris — 8. Decembris 1555.) 717
pararetur. In coUeyiuin georyianum 12 novos alumnos recipi oportere , quos dux
ex decumis alat. Canisium eos conquisiturum esse.
Relation
Was die von vnnserm gnedigen Fursten vnd herrn hertzog
xilbreehten etc. verordnete Rathe ^ ghen Inglstat, daselbs bey der
Vniuersitet, auch Burgermaister vnd Reth, vnd sonst, vom 27. No-
uembris an biss auf den achten decembris des 55*'" Jars mit vnder-
thenigem vleis furgenommen erfarn bedacht gehandelt vnd verricht,
das volgt von Articl zue Articl.
Erstlich ist von wegen aines newen Collegij Theologicj mit dem
Canisio abgehandelt vnd beschlossen worden , wie solHcher Abred
Articl, deren zwo gleichlautende Copeien gestellt, vnd gedachtem
Canisio aine mit der verordneten Rathe hanndt zaichen pro Con-
lirmatione vnderschriben gelassen, vnd die ander hergegen vom Canisio
vnderzaichnet, hie bei ligt mit .A. mit sich pringt \sk].
Gleich wol Ee man zue disem beschluss khommen ist, hatt man den
pawmaister Jorgen Stern ain visier stellen vnd abreissen lassen, mit. B. ^
Darbej seindt zwo verzaichnussen, die Ersten, was fur Inpew in
bemelttem Collegio ongeuerlich sein wurden. Die Ander wie weit
der pawcossten sich beyleuftig erstreckhen moge, mit C. vnd .^.
Es hatt auch obgedachter Stern den platz oder die grundt zue
sollichem Collegio in sonderhait abgemessen , vnd die heuser vnd
garten so man hierzue erkhauffen muesste, Jn den abrifs mit E. pracht.
Dieweil man aber auss disen obgemeltten verzaichnussen allen
befunden. das sollicher ansehlicher paw in kurtzer Zeit alls Inner-
halb zweyer dreiher vier vnd meer Jaren nit wol verricht mog werden,
zue dem das Er ain merckhliche grose Summa gelts gesteen werde,
welhche bey disen sorglichen schweren" Zeiten, vnd an dem ort alda
ain beuestigung 3, auffzewenden hoch bedenckhhch vnd zweiffehg'' sein
wollte, Jst mit meergemelltem Canisio auf obangeuerte Capitulation
gehandelt worden: deren Er sich nach vleissiger Erinnerung allerlai
hochwichtiger vrsachen wol benuegen lassen, Jnsonderhait nach dem
man Jme vertrostung than, wo sich mit der Zeit zuetragen wurde,
(wie es sich alberaith ietzt erzaiget) das der parfuesser Closter * sollte
6d vnd von dem Orden verlassen' werden: well man alls dan die
Vocabulum in margine additum.
Haec diio verba in margine addita sunf. —
Verba vnd von — verlassen in margine addita sunt.
^ Wiguleus Hundt; Simon Thaddacus Eck, cancellarius burghusanus; Christo-
phorus a Raindorff, camerae aulicae consiliarius ; Henricus Schweicker. Cf. supra
p. 569 2. 2 cf. supra p. 577.
* Ingolstadium urbs munita erat et nunc quoque est.
* Franciscanorum monasterium signiHcatur. De quo „Bavaria'^ I (Miinchen
1860), 789.
718 Monum. (ingolst.) 72. (27. Novembris — 8. Decembris 1555.)
lesuiten darein ziehen lassen vnd dasselb an statt aines Collegij
eingeben,
Vnd nacli dem die Jesuiten Jetzt Jm allten Collegio wonen sollen,
hatt man nach vleissiger besichtigung'^ dem Stern beuelh geben, ainen
anschlag zemachen , was noch fur Jnpew von noten . vnd mit was
vnncossten solliclie zuuerrichten "^ den selben alher zeschikhen, well
man alls dan daran sein das vnser gn. furst vnd herr guethe Yer-
ordnung thue, damit es am gellt nit erwende ^, noch disen winter die
stain, holtz' vnd andere Materialia herzuzepringen , vnd bei Erster
wetter zeit mit disem paw oder pesserung zeuerfarn, wie dan ge-
dachter Canisius vmb sollichen beuelh auch vndertheniglich vnd vleissig
gebetten, vnd dieweyl Stern hieuor vnd Jetz von der lesiten [sic]
wegen vil Mue ghabt auch gantz willig gwesen. sendt Jme zue verhand-
lenung [?] ^ dismals bey Hern Camerer 10 taler verschafft [?] worden^
Damit* aber die theologj professores vnd Jesuiten auditores et
scholares theologie habere, vnd wie die gross notturfft erfordert, ge-
schikht vnd tauglich Catholisch Prediger vnd seelsorger auffzogen
werden, haben die verordenete Rathe vndertheniglich bedacht, das
noch zwolff*^ Stipendiaten zue den andern Jn das new Collegium
gestifft, vnd wie die andern daselbs von der decimation ^ vnterhalten
wurden . welche vnser gnediger furst vnnd herr Jeder Zeit zu praesen-
tiern% auf' mass vnd weg, wie derhalben ain Concept ainer fundation
mag gestellt, vnd vnnserm gnedigen fursten vnd herrn furtragen
werden *.
Vnd ist darauff' vilgemellten Canisio beuelh geben, sich mitler
weil, die Er zue Jnglstat pleiben wurdet, vmb geschikhte vnd taug-
^* Haec tria verba in margine addita sunt.
^ Verba mit — zuuerrichten m margine addita snnt.
' Vocabnlum supra versum- scriptum.
^ Verba vnd dieweyl Stern — worden a Wiguleo Hundt addita sunt.
" Sic Hundt correxit ; scriptum erat: Das.
^ Sic , qui „relationem" scripsit , ipse correxit; antea scripserat: zwanitzig.
Hundt in margine: Nota di Numeros.
t' Ita (wie die andern etc.) Hundt correxit; j-jr/i^s scriptum erat: deren
Jedem des Jar dreissig gulden zue seiner vnderhalltung gegeben sollten werden;
postea „i'elationis" scriptor ea ita mutaverat , ut idtima verba essent: wol zegeben
reichen. '' Antea scripttum erat: doch auf.
' Ita Hundt correxit ; scriptum erat: Vnd hatt man dem.
' Erwende = mangle, ausgehe. ^ »Zue verhandlenung" ^ als Handlohn.
^ Decumae significantur , quas dux ex summi pontificis concessione a clero
Bavariae exigebat ; v. supra p. 362 '. 372 - etc.
* Prantl affirmat duci propositum esse, ut in collegio georgiano 12 — 20 So-
cietatis candidatis („fur 12 — 20 jesuitische Candidaten") nova stipendia constitueret
(1. c. I, 223 — 224). Sed hae consiliariorum litterae clare demonstrant stipendia illa
non iis danda fuisse, qui Societatem ingressuri essent, sed qui aliquando parochi
forent et contionatores.
Monum. (ingolst.) 73. (30. lanuarii 1556.) 74. (5. Maii 1556.) 719
liche Jungen zue disem Christlichen guethen werckh, vmb zesehen.
die auf vnsers gn. f. vnd hn. Ratification , zue sollichen Stipendien
gefurdert sollen werden ^.
73.
30. lannarii 1556.
Ex epistula arclietypa , quae Romae exstat in hibliotbeca barberiniana, cod.
LXI. 23.
Zacharios Delfinus , nuntius apostolicus a Paulo IV. ad FercUnanclum I.
missus, cardinali Caraffae Tridento 30. lanuarii 1556 scribit:
Licet theologus suus nondum advenerit ^, se recfa ria in Bavariam pro-
fecturum esse , „con animo poi di ualenni in Bauiera, fino al* arriuo del
Theologo , d' un Dottore de li Jesuiti , il quale ho inteso hoggi ch' e la
d' intorno."
Canisium significari ex eo patet, quod is mensibus Novembri et Decerabri
a. 1555 et lanuario a. 1556 Ingolstadii erat, nec quisqnam alius de Societate tunc in
Bavaria vel eius vieinia morabatur. Atque Cauisius ipse 10. lanuarii 1556 Schweickero
scripserat se adventum nuntii apostolici exspectare ^. Ceterum Canisius exeunte
lanuario Ingolstadio discessit, neque in posterioribus Delfini epistulis, quas codex
ille barberinianus continet, eius fit mentio.
74.
Albertus \. Bavariae diix
S. Ignatio.
3Ioiiacliio 5. 3Iaii 1556.
Ex arcbetypo, quod apud nos est.
Apographum antiquissimum quidem, sed ab archetj^po nonnihil differens est in
cod. „Antiqu. Ingolst." f. 4*^, atque eo fortasse usus est Mederer , cum epistulam
ederet 1. c. IV, 286 — 287 ; quamquam et ipse aliquibus locis suam propriam habet
lectionem. Ex Mederer epistula translata est iu F. I. Lipowskii „Geschichte der
Jesuiten in Baiern" I, 63—65, et in „Cartas de San Ignacio'^ VI, 627 — 629.
Pars epistulae , ex ipso arcbivo Societatis romano missa . est in Acti)^ Sanctonm
lulii VII (Parisiis et Romae 1868), 513.
Se pactionem de collegio ingolstadiensi faciendam amplius non ijosttdarc. Ca-
nisiiim Ingolstadium venire debere ad res collegii praej^arandas.
Litteras ab Ignatio (Jioma 20. lanuarii L556) datas sibi ,,gratissii)ias"
fuisse*. „Cum . . . que gratis accepistis, gratis omnino dare satagatis*: Jn
ea sumus sententia, ut sine utriusquc nostrum partis obligatione aut pactis:
Articuli tamen Uli de quibus conuenimus '"• obligationis instar ohseruentur :
gratis omnino satagatis Ant.; gratis omnino satagitis, Medcr. etc.
' Sequuntur ea, quae de legibus universitatis reformandis decreta sunt; cf.
supra p. 582—584.
^ Delfinus Bononia 11. lanuarii 1556 Caraffae scripserat se a magistro generali
ordinis Praedicatorum tbeologum petiisse. ^ Supra p. 591.
^ Cf. supra p. 600 '. ^ De his v. supra p. 585—586.
720 Monum, (ingolst.) 75. (16. lulii 1556.)
•Jta quod iios parati erimus quae in illis venerabili societati singulis annis
assignauimus praestare: vestros omni benignitate et gratia fouere ac tueri:
quamdiu se Reipub: vtiles exhibebunt: secundum in dictis articulis obiter
annotata: A quo si cessabunt aliquando: ne eos quidem redditus illi maneant:
Sed quemadmodum et* Reuerenda pat: tua recte et pie sentit'' in vtiliora
pietatis opera conuertantur." Se Sociis trecentos „coronatos aiireos''' assigna-
cisse itineri impendendos ; quos iis, guandocunque voluerint, Bomae „mercatores
Olgiati^ praesente Hieronymo Buslydio , „soUiritatore" suo , persoluturi sint.
,Jnterim Societatis vestrae Theologus Reuerendus pater Petrus Canisius:
Quod a Sereniss: Rom: Rege atque Domino Patre et socero nostro' clement:
iam obtinuimus breui Ingolstadium redibit: reliquaque necessaria ordinabit."
Se Ignatium rogare, ut de omnibus iis rehus summuin jmitipcem certiorem. faciat.
Albertus V. dux litteris Monachio 3. Maii 1556 datis Welsero commiserat, ut
per syngrapham (Wechsel) 300 coronatos aureos Ignatio solvendos curaret '.
Mederer scribit hanc epistulam 11. Maii 1556 datam esse; atque hunc se-
quuntur Lipowsky, Prantl, Verdiere, ^Cartas" etc. At epistulae archetypae ascriptus
est dies 5. Maii; quem etiam ^Acta Sanctorum" habent. Codex „Antiqu. Ingolst."
habet: „Die uero Maij 1556". Item in epistulae huius exemplo, quod in codice eystet-
tensi ,Historia CoIIegij Jngolstad." p. 6—7 (v. supra in descriptione codicis ,,Antiqu.
Ingolst.") cernitur, scriptum est: „Die uero Maij 1556." Suspicor Mederer vel libra-
rium eius „uero" illud in ,undecimo" transformasse, idque fortasse propterea , quod
putaret antiquum illum librarium ita scribere vel voluisse vel saltem, si sigla in
commentario epistulae posita recte resolvisset, scribere debuisse.
75.
Henricus Schweicker,
Alberti V. Bavariae ducis secretarius,
P. Thomae Lentulo,
rectori collegii ingolstadiensis '-.
Monachio 10. lalii 155«.
Ex apographo, quod circiter a. 1862 a librario ignoto Monachii in bibliotheca regia
aut in archivo regni bavarici scriptum et postea a P. FJor. Ricss S. J. recognitum
et emendatum est. Archetypum vel apographum antiquum, ex quo transcriptum est,
Monachii non vidi. At ex epistula ipsa facile constat eam suppositam non esse.
Se Ignatil et aliorum epistulas accepisse. Sociis et Bavariae gratulatur , quoii
Ingolstadlum venerint. Se ad officia iis praestanda paratissinnim esse. Fortiter esse
agendnm. Canisium Praga iam evocatum esse.
Salutem ab eo qui omnium est salus: lesus Christus, Dominus noster.
Accepi Reverende pater uno in fasciculo , quas vobiscum attulistis
Reverendissirai patris mei observandissimi D. praepositi Ignatii praepositi
* Ant. Med. etc. om. et. ^ .scribit Med. etc.
*= Rege etc. Domino et Socero nostro Ant.; Rege, Domino et Socero nostro
Med. Lip.; Rege, Domino ac socero nostro Caii.
^ Ex *litterarum illarum commentario, quod est in cod. monac. „les. Ing.
1359/1" f. 51».
"^ De hoc plura in secundo liuius operis volumine scribentur.
Monum. (iugolst.) 75. (16. lulii 1556.) 721
[sic] venerabilis istius societatis lesu: ac eiusdem secretarii hominis mibi
amicissimi chai-issimique loannis de Polanco binas ' : Nec non vestras literas,
pietatis, amoris candorisque vere Christiani et catholici plenas : Quibus nihil
potuisset accidere magis gratum aut jucundum. Gratulor nobis ' omnibus quam
plurimum quod sospites salui foeliciterque adveneritis. Gaudeo quod ista
provincia Dei opt. max. immensa benignitate digna sit adventus, magis autem
virtutis vestrae. Optoque et praecor divinam ac summam bonitatem, ut
nobis nostrisque omnibus gratiam suam affluenter communicet : ut quomodo
vos ipsius sanctissimam voluntatem recte docebitis verbo et exemplo : ita
nostri sane intelligant: et eandem perfecte exequi valeant. Porro quod in
me positum erit (qui certe parum aut nihil possum) persuasissimum habebitis
vos nulla apud vestri amantissiraum indigere alicuius commendatione : sed
mea sponte pro viribus promptum paratissimumque semper eum '' exhibiturum
quo cognoscatur, me vos vere et Christiane diligere : jubete imperate pro ut
libet , quicquid possum aut valeo praestabo : eandem invidiam , linguarum
impiarum maledicentiam, et persecutionem vobiscum patiar et subibo. Estote
modo infracti in eo qui vera est constantia et fortitudo : et vosmet rebus
servate vere secundis non istius mali , sed aeterni saeculi. Hec scribo non
consolator, qui a vobis consolationem expecto, non fortificator , qui experti
et scientes praesentia pericula, adversitates, persecutiones, fortissimi Christi
athletae advenistis : sed ut magis constet de animo meo , ut eum erga vos
apertius cognoscatis : Convenirem vos ut in praesentia hec declararem , sed
propter principis 111: mandata mihi obeunda commissa iam non licet: et heri per-
egre domum redii : Adhibebo tamen onmem diligentiam ut quanto citius" ad
vos veniam omnia coram tractem, ac si quid usui esse possum : una praestem.
De libris sollicitus ero, ut quam primum 111: princeps Ratispona huc redierit '-^,
quod brevi futurum est, puto infra biduum, ut vel cum sua Illustrissima
Excellentia vel cum D. Hundio de eo tractem quo voti compotes fiatis. De
aliis quibusdam scripsi ad D. Camerarium universitatis ^ qui sine mora curabit,
ne quid ad necessitatem desit , Reverendum Canisium qui ante Adventum
vestrum Praga fuit evocatus Ingolstadium, iam certe milii polliceor majorem
itineris partem confecisse : vel Ingolstadii vobis praesentem esse : sin diutius
tardaverit praeter omnem spem et opinionem, denuo vocabitur:
Si quid ^iliud est aut accidet in quo grata vobis sit opera mea, en
spondeo semper promptam et paratam meque vestris devotissimis orationibus
iterum iterumque commendo, onmes sigillatim ex intimo corde salutari meis
verbis valeque foeliciss: dici percupiens optansque.
.Alonachii XVj. lulii, M.D.LVj
Reverendae P. v. Deditiss: Amantiss: que
Henr: Schweyckher.
Reverendo in Christo Patri Thomae Noviomago: venerabilis societat:
lesu: Theologo: ac ejusdem Collegii: In Ingolstadio Rectori suo honorando.
* Fortasse legendum: vobis. *• Sic; fortasse legendum: me.
•= Ita Riess correxit ; quanto lihrarius; legendumne : quantocius.^
1 Utraque epistula (Ignatii latina, Polanci italica) ad Scliweickerum data erat
Roma 8. lunii 1556. V. supra p. 624'.
2 Albertus V. Ratisbonae 15. lulii 1556 Ferdinaiuli I. nomine comitiis impeiii
soUemni more praefatus erat. * loannem Agricolam.
Braunsberger, Canisii Epistulae et Acta. I. 46
722 Monum. (ingolst.) 76. (lunio, lulio, Augusto 1556.)
7«.
Mensibns Innio, Inlio, Angnsto 1550.
Relatio
de primoruni collegii ingolstadiensis Sociorum itinere et adventu al) aliquo ipsorum
conscripta Ingolstadii a. 1558—1562 ^.
Ex codice ^Antiqu. Ingolst." f. 7'- — 8^ in quem haec relatio Ingolstadii circiter
annum 1563 ab ignoto librario (S. J.) transcripta est.
Socii Romae Paiilum U^. et cardinales adeunt. Eorum viaticum, resfes, iter.
Ab universitate cum honore excipiuntur. Vinum honorarium. Collegii nondum in-
.ojructi incommoda. Magistrorum convivia. Canisii litterac et adventus.
Die ante digressum ex Vrbe tertio, ut aliquorum bonorum insigniunique
virorum, maxirae autem Summi Pontificis et Christi in terris Vicarij precibus
et benedictionibus adiuti propositum iter faeliciter institueremus, ac faelicius
perficeremus, 6." Junij anno Domini 1556 ad S. D. Papam Paulum quartum
accedere iussi sumus qui data post pedum oscula gemina benedictione , non
mediocri gaudio attectus nos Deo opt. max. deuotissime commendauit, offerens
similiter Viaticum. tametsi id Eeuerendus Pater Laynez et Pater Joannes
Polancus recusarent, dicerentque satis esse viae impensae [?] * ab Illustrissimo
Duce. Post suam Sanctitatem uisimus Reuerendissimos Patres et S. Ecclesiae
Principes Cardinalem de Carpo ^, Cardinalem de Acqueua''*, Cardinalem Moron. ■*
apud quos singularis cura tunc fuit, et ingens restaurandae Germaniae desi-
derium ^ quibus singulis reuerenter salutatis, post duos dies pedibus iter in-
gredimur, tantorum et praestantissimorum Virorum adiuti suffragijs. Vrbem
egressi sumus 9. Junij, induti nouis ac nigris longisque uestibus, quas Sottanas
Eomani appellant, hoc est tunicas inferiores (summae enim Coronatorum 300. *
detractum fuit quantum ad peregrinandum in Germaniam designatis pro uesti-
nientis opus erat, Reliquj uero ex dicta pecunia fuerunt 160. Coronati qui
conducendis fratribus Jngolstadium in jtinere pro expensis sufficerent). Primum
ergo Roma ac Laureto , deinde Marj | ?] " ', porro Patauio ubi [?] '' salutatis
'^ Sic; sed certe hoc mendum libt-arii est. Forfasse legendum: pecuniae impensum.
^ V. infra, adnot. 3. " Vocabulum obscure scriptum.
^ Sic; sed vocabulum ubi delendum esse videtur.
' Confer ^instructionem", quam S. Ignatius iis Roma profecturis dedit : Cartas
de San Ignacio VI, 500; Pachtler 1. c. III, 401-462.
2 Rodulphum Pium de Carpi, Societatis ^protectorem".
' Bartholomaeus de la Cueva (t Romae 1562), cardinalis ,,sanctae crucis", ex
familia ducum AUniquerquii ortus, S. Ignatio valde amicus erat eumque tamquam
patrem colebat (Ciaconius-Oldoinus I. c. III, 698—700. Cartas de San Ignacio VI,
409 — 410). ■* loannem Moronum.
* Fortasse hic cernitur initium quoddam .Congregationis germanicae", quae
anno 1568 a S. Pio V. instituta 6t anno 1573 a Gregorio XIII. restaurata est (cf.
W. E. Srhn-arz, Zehn Gutachten iiber die Lage der katholischen Kirche in Deutsch-
land [Paderborn 1891] p. x— xxii).
* Hanc pecuniam Albertus V. Bavariae dux miserat; v. supra p. 720.
' Fortasse Ancona navi vecti sunt Clodiam fossam (Chioggia) et inde Patavium:
cf. .instructionem" I. c.
Mouum. (ingolst.) 76. (lunio, lulio, Augusto 1556.) 723
biduo fratribus ', tandem terra quae post Tridentum Monachium versus est,
nullam in via perpessi calamitatem seu aduersitatem , omnes salui , sani et
incolumes .7. Julij Jngolstadium a])pulimus -. Quo eodem mense , hoc est
pridie Calend. Augustj Beatissimus Pater noster M. Jgnatius naturae debitum
exoluit et pone illum Doctor Martinus ollauius, et Doctor Andreas Frusius
Theologi clarissimj ac summae eruditionis virj *. Huc peruentis , cum in
Collegio ueterj * habitaturis sedes ac domicilium omnia denique rudia, inculta,
et imparata fere apparerent, in hospitio Schoberj paucos dies quibus neces-
saria pararentur placide quieteque transegimus. Post prinium aduentus nostri
ni fallor diem, Magnificus Doctor Baptista Weber Vniuersitatis Eector.
Doctor Franciscus Zoannettus, Italus. Doctor Joannes Agricola Camerarius.
Doctor Nicolaus Frysius humanissime in hospitio adhuc degentes, exceperunt
ac salutarunt. Decimo uero Julij, licet multa quae ad necessitatem et vsum
instituendae familiae et corporalem* spectant, desiderarentur, CoIIegium in-
gressi sumus a meridie. Quo exacto biduo Vniuersitas, quae praecipuam in
salutandis excipiendisque cum honore hospitibus nouis, laudem meretur, misit
quosdam ordinarios Professores utpote Doctorem Georgiimi Theandrum parochum
Beatae Mariae Virginis et procancellarium Vniuersitatis, Doctorem Michaelem '"
Pastorem S: Mauritij , Doctorem Zoannettum et Doctorem Agricolam Came-
rarium , qui totius Academiae nomine, cantharis aliquot vini praemissis *, de
Aduentu nostro honorifice nobis atque vniuersis congratularentur. Vice muneris
oratorij Doctor Theander fungebatur, cui paucissimis uerbis (ex improuiso
enim aderant , nec quid facturi essent , morum '' huius patriae ignaris prae-
nunciatum fuit) pro gratiarum actione respondit Doctor Cuuillonius ^ qui
demum apud nos relicto potu abierunt *. Praetereundum porro non est
nos' priusquam omnia in Collegio pro arbitrio nostro fierent ac necessaria
adhiberentur , saepe necessitate compulsos apud patronos solicitauisse , ut
"■ Sic qiiide»! lihrarius vefits; sed malini legere: commoditatem rel: commo-
ditatem corporalem. '' morem cod. " quod cod.
^ Patavii coUegium Societatis exsistebat.
- Bonis certe auspiciis Ingolstadium advenerunt. Dies enim 7. lulii sancto
Willibaldo , primo dioecesis eystettensis , in qua Ingolstadium situm est , episcopo.
sacra est.
* Et Olavius, et Frusius Romae mortui sunt, hic 26. Octobris, ille 17. Augusti
1556 {Orlandinus 1. c. 1. 16, n. 89. 90).
* Constitutum erat, ut Socii in ,,collegio veteri" sive domo universitatis habita-
rent, donec propria iis domus aediflcata esset ; cf. supra p. 586. Sed Ingolstadieuses
putabant eos ante autumnum vel hiemem adventuros non esse.
* Wagner; cf. supra p. 504 ^.
* Vinum ^honorarium" („Ehren\vein") id erat.
' De eo V. supra p. 646 ^.
* Orlandinus: ,Sexto Idus lunias [8. lunii] profecti sunt pedites , nisi quod
iumenta quaedam ad sarcinulas ferendas, et leuandos subinde fessos ducebant."
5. lulii ^Monachium peruenere : inde biduo Ingolstadium profecti. . . . Lecti, stan-
neumque instrumentum ex desorto S. Benedicti Monasterio quatuor Ingolstadio leucis
allatum est. . . Sacellum Academiae Diuae Catharinae sacruni assignatum est" (1. c.
1. 16, n. 23). Monasterium illud puto fuisse Bilmrgum (Biburg) , quod a. 1589
auctoritate pontificia totum collegio ingolstadiensi attributum est. Ceterum cf. quae
posita sunt supra p. 646 ^
46*
724 Monuni. (ingolst.) 77.
pactis atque promissis, quae literis expressa eraut, satisfacerent '. Quam
enim initio Collegium hoc male instructum fuit , exemplo ipso [sic'] esse
potest quod decem et octo diebus ex Collegio nouo - cibus huc deferretur,
multoque tempore deessent Vestes Superiores nostris conuenientes, et multa
alia quae partim precarie minutatimque a Camerario addita, partim aere
nostro, sed maiora et plura comparata fuerunt, primis mensibus duobus nihil
tentatum publice fuit in Scholis propter vacationes Caniculares , (luae in
Septembrim fere extrahi solent. Jnterim ad prandia publica , frequenter
uocati sumus , quibus et interfuiraus subinde . tum ad demerendum et con-
ciliandum nobis quorundam Professoruni animos erga Societatem parum syn-
ceros *, vt etiam Keuerendus Pater Canisius ex Praga per literas hortaretur
abstinendum esse ab illorum consortio donec ipse aduentu suo, de his omnibus
certiores faceret; tum ut illi congressus indicium^' aliquod , communis vitae
de nobis ferrent, ne aut religiosos ^ aut ixt-v.vilrjdJTTooc potius nos esse putarent;
Licet in tanta conuiuiorum quae hoc tempore promouendis Magistris et Doc-
toribus accidere solent frequentia singulis parere saepe recusaremus. Quae dum
ita gererentur aninio quandoque dubio et anxio, tandem diu expectatus adest
R. P. Canisius 4". Augusti ex Praga, ubi propter CoUegium recens erectum
diutius quam expectabamus manere debuit, qui opera sua et consiho, utpote
[qui] '' diu multumque ante in hoc Gymnasio sese aliosque in docendo exercuisset,
ac ita mores et consuetudinem huius prouinciae imbibisset, adiumento nobis
futurus esset, fecitque ut quae difficilia in exordio uidebantur suauj dej guber-
natione, ipsiusque in rebus gerendis dexteritate omnia faciha et iucunda
redderentur ■'.
77.
Valentinus Rotmar, qul a. 1565 Salisburgo IngolstacVmm venit ibiqiie
a. 1569 latinarum litterarum, a. 1571 poeseos, a. 1574 artis oratoriae
professor constitutiis est^, in siiis „Annalibus Ingolstadiensis Aca-
demiae'' " anno 1580 Ingolstadii evxdgatis Canisii ,,midtas et prae-
Sic legendum videtur ; iudicium cod. ^ Vel utpote cum.
' De litteris illis v. supra p. 586. Attamen inter Ignatiuin et Albertum V.
convenerat condiciones litteris ilHs expressas servatum quidem iri, sed absque pacto;
V. supra p. 600». 719—720.
- Georgiano.
^ De his noHnulla referentur in vohmiinibus posterioribus.
^ Scribendum erat: ,monachos"' ; nam etiam clerici regulares — ex his autem
homines Societatis sunt — in ^religiosorum" numero reponendi sunt.
^ Ignaiiits Agricola , provinciae S. J. Germaniae superioris historiographus :
,In proverbium'', inquit, ^apud nos abiit, ut Ingolstadiense Collegium S. Patriarchae
nostri Benjaniinum vocitemus: ultimum enim est, quod in senectute sua genuit,
. . . sed initium simul nostrae , quam . . . recentissime instituerat Provinciae"
(1. c. Dec. 2, n. 29).
*= Mederev 1. c. T, 296. 317. 330; II, 11. .".7.
" Annales Ingolstadiensis Acadeniiae, in aniplissima Boiorum Ducuni provincia
iam inde a centum annis in hunc vsque diem praechire florentis. Ingolstadii M.D.XXC.
lam anno 1763 Andr. Fel. Oefele asseruit hoc opus „summae raritatis" esse (Rerum
Boicarum Scriptores I [Augustae Vindelicorum 1763], 236*).
Monum. (ingolst.) 78. 79. 725
stantissimas virtutes'' et „opera et diserte et erudite, et Catholice hactenus
edita" magnis extoUit laudibus, inter alia scrihens: „Lumen est nostro
tempore inter Doctores Ecclesiae/' ^
Integra laudatio hic non ponitur, quia sat iam nota est; exstat enim apud
AgricoJaui 1. c. Dec. 1, n. 184; Medevev 1. c. I, 219; Lipowsky 1. c. I, 57—58 etc.
78.
lohannes Engerd sive Steunechton, neostadiensis, turingus, theologiae
haccalarius, qui Ingolstadii anno 1570 albo academico inscriptus, anno
autem 1572 artium magister et p>oeta laureatus creatus, anno 1572 — 1587
poeticam tradidit'^ ac poemata multa neque ignobilia et ipse in lucem
emisit^, „Almae Ingolstadiensis Academiae Tomo primo" a Val. Rotniaro
conscripto et post huius obitum a se suppleto et Ingolstadii a. 1581-
vulgato^ copiosam inseruit laudafionem „incomparahilis viri Petri
Canisii'' ; omne in eo virtutum genus esse, „quae Ecclesiasticos ornant
et commendant^' ; quantum libris suis ecclesiae profuerit, „totus pene
Christianus nouit orbis" ; „rir est diuini propemodum ingenij, et eru-
ditionis incomparahilis, . . . Iheologus profundus , et lectionis inpnitae,
. . . Orator valde eloquens, Ecclesiastes pariter grauis et iucundus, . . .
Lumen Doctorum Ecclesiasticorum amplissimum et clarissimum" etc.
Pulchre quidem haec dicta suut; attamen notandum est ab eo dicta esse, qui
artis poeticae magister esset, ac tempus, quo diceret, laudationibus (quae hereditas
erat a posteriore ^humanismo" accepta) abundasse ; laudabant et laudabantur.
Integram Engerdi laudationem iterum vulgavit Mederer 1. c. I, 226 — 229, fere
integram Raderns , Canisius p. 47, et M. Tanner , Societas lesu Apostolorum imi-
tatrix p. 288.
Monachii in templo S. Michaelis, quod olim Societatis lesu erat, antiqua imago
pigmentis oleatis picta exstat (in pariete sacelli SS. Cosmae et Damiani suspensa),.
quae Canisium repraesentare traditur rectorem universitatis ingolstadiensis. Equidem
opinor eam Ingolstadio Monachium translatam esse initio huius nostri saeculi , cuni
universitas ingolstadiensis Landishutum et dein Monachium transferretur.
70.
Ex cod. „Tomus I Matriculae CoUegij Theologici" etc. (cf. supra p. 711) , in
appendice P. 1, n. XX; quae appeudix saeculo XYII. scripta esse videtur. Edidit
Mederer I. c. II, 150—151.
Idem, quod codex noster, epitaphium proponit Raderus, Can. p. 272—273, sed
nonnihil id amplificatum. Quod fortasse sic explicari potest : Longiorem hanc formulam
primum quidem a theologica facultate conscriptam . postea autem , cum in pariete
auditorii pingenda esset, iu augustum coactam esse, ne nimium spatium occuparet.
Eaderum secutus est Sacchinus, Can. p. 63, atque, paucis verbis fere exceptis, Seha-
> Annales f. 116'— 117 ^
^ Engerd a protestantismo ad ecclesiam redierat {Mederer 1. c. I, 319 — 320.
Prantl 1. c. I, 334—335).
^ A'. V. lieinhardstuttner in ^.Jahrbuch fiir Miiuchner Geschichte" 4. Jahrg.
(Bamberg 1890), p. 59. 94. 105—106. 157.
* F. 108'' — 110*; boc quoque opus valde rarum est [Oefele 1. c).
726 Moiiiim. (ingolst.) 79.
stianiis Strang S. .!., in apographo, qiiod a. 1626 in processu beatificationis Canisii ab
episcopo frisingensi instituto proposuit; cuius exemplum, ante a. 1656 scriptum, est in
,*Actis beatificationis Canisii" P. I, X. E*", fasc. I, 3 a. Typis descriptuui est in
^Positione super virtutibus" Summ. p. 71.
IngolstacUi in auditorio theologico laudes insignium eius facultatis pro-
fessoruni descriptae vel potius depictae erant K Inter quas haec erat Canisii
laudatio :
PETRUS CANISIUS S. J.-^
Neomagensis e Geldria, 88. Theologiae Doctor, primus e Germanis
Societatis lESV Religiosus^: ob insignem animi moderationem, constantiam,
ac prudentiam ", a Summis ad summa non raro missus, vocatus, postulatus:
a Guilielmo IV. Bavariae'^ Duce ad hanc Academiam, in qua Professoris
Theologi , Procancellarij , et Rectoris " munere functus ; ab Othone Cardinale
et Episcopo^ Augustano ad S.^ Concilium Tridentinum, a Carolo V. Impera-
tore in causa Religionis Wormatiam , ab Imperatore Ferdinando Augustam,
atque ad Episcopatum Viennensem, quem recusavit, a Pio IV. Pontifice Maximo
ad Fidem in Germania Poloniaque "^ ^ propugnandam*, non'' tantum concionibus
assiduis , sed variis etiam libris pro Fide , et pietate editis ubique rem Ca-
tholicam promovit. Tandem admirabilem Sanctitatis opinionem consecutus
Friburgi Helvetiorum innocentem animam Deo reddidit anno 1597. aetatis 77.
Anno 1729 uuiversitatem ingolstadiensem a Benedicto XIII. petiisse, ut Cani-
sius albo Beatorum inscriberetur , testatur Mederer 1. c. II, 151. Litterae Eystadio
2. lunii 1729 datae, quibus Franciscus Ludovicus Scbenk de Castell, episcopus eystet-
tensis, idem praestitit, editae sunt in ,Pastoral-Blatt des Bisthums Eichstatt" VIII
* Racl. Proc. fris. Mecl. om. S. J.
■^ religiosis uere germanus Proc. fris. Apucl Eaderion haec sequunfnr: ac
deinde eidem Societati in Germania primus Prouincialis Praepositus, ab ipso B. Patre
Ignatio ob insignem etc. Eadein sunt in Proc. fris., nisi quod scriptum est : ab ipso
B. P. Ignatio datus.
" constantiam, prudentiam Rad. Proc. fris.
^ vtriusque Bauariae Rad. Proc. fris.
* Professoris Theologiae et Rectoris Proc. fris.
^ Cardinali, Episcopo Rad. ; Cardinali Episcopo Proc. fris.
^ SS. Proc. fris. *■ Germania ac Polonia Rad. Proc. fris.
' propagandam etc. Rcul.; propugnandam propagandam etc. Proc. fris.
'^ Raderus: Dum et sacris concionibus, etiam apud Imperatores et Duces assidue
habitis, et variis libris pro fide, pro pietato editis, rem CathoHcam mirifice iuuisset.
promouisset, et perpetuam vitae innocentiam, et summam in omni virtute praestan-
tiam, admirabilem sanctitatis opinionem consecutus esset, tandem Friburgi Heluetiorum
sanctam animam Deo reddidit die festo S. Thomae Apostoli. Anno CIO.IO.XCVII.
Vixit annos LXXVI. Menses VII. dies XIII. Eadem sunt in Proc. fris., exceptis
his Jectionibus i^uriantibus : Cum et sacris — ob perpetuam — consecutus, tandem
— in die — aetatis suae LXXVII. et haec rerba postrema sunt.
' ^Monumenta" illa sive „epitaphia" picta esse (saltem saeculo XVI.) ex
rationibus pecuniarum a facultate theologica a. 1536 — 1574 erogatarum cognoscitur
(*,Codex Dati et Acceptj" etc. [ut supra p. 713] p. 16 et in a. 1570). In appendice
supra scripta 22 eiusmodi ,epitaphia" collecta sunt professorum, qui saeculo XVI.
theologiam Ingolstadii tradiderunt.
- In Poloniam Canisius missus est nou a Pio IV., sed a Paulo IV.
Monum. (viemiensia) 80. (Ineunte anno 1552.) 81. (12. lanuarii 1552.) 727
(Eichstatt 1861), 206. Idem a Pio IX. efflagitavit Gregorius de Sclierr 0. S. B.,
archiepiscopus monacensis, litteris Monachio 22. Februarii 1859 datis, quae typis
exscriptae sunt in ,Positione super miraculis" (Romae 1860), Summ. add. p. 1. Utn-
(Xue etiam dioecesi a sancta sede concessum est, ut Canisii festmn quotannis ageret '.
F.
MONOIEXTA VIEXXEXSIA CAl^ISII.
a) Canisius Viennam evocatus.
1551—1552.
80.
Ineunte anno 1552.
Ex Actls Sanctorum lulii VII (Antverpiae 1731), 496. Ex ^Actis" integra
epistula transcripta est a I.-M. Prat S. J., Le Pere Claude Le Jay (Lyon 1874) p. 479
ad 480 et in „Cartas de San Ignacio* III, 475—476.
Ferdinandus I. Romanorum rex S. Ignatio scrihit Vienna 4. Dccemhris 1551:
Sihi „ostensum^ esse Patres Claudium lainm ct Nicolaum Lanoium „satis magnos istos
lahores, qui ipsis incumhunt, tam puhlice privatimqne Jegendo, quum summam quam-
dam christianae doctrinae, quae in lucem edita nostrae aefafis hominihus cum magna
Htilitate proponi queat , componendo , vix ferre" posse. Ideo se vehementer cupere
„adhuc unnm aut alterum ejusmodi doctiim et piiim . . . Societatis theologum" in
collegium Societatis Viennae a se institutum adsciscere. Et iam se audivisse „duos
tales insignes theologos ejusdem Societatis . . . et Germanicae nationis in academia
Ingolstadiensi esse", „quos tamen" Ignatius „alio transferre" decrevisset. Licet autem
ipse Alherto V. consanguineo suo praeiiidicium inferre nolit, rogare se tamen, ut, si
eos avocare omnino sit deliheratum, Ignatius sihi eos concedat.
Socios viennenses Ferdinando suggessisse, ut Canisium et Goudanum peteret,
Polancus testatur ^.
Didacus * de Lasso, Ferdinandi procurator, Roma 3. lanuarii 1552 eidem scripsit
se ea de re cum Ignatio nondum potuisse loqui, locuturum autem proxime. Idem
eidem Roma 7. lanuarii 1552 scripsit: „Yo he hablado con maestre liiigo de Loyola
por los letrados que V. M. pide para el colegio que se ha comengado en Viena , y
a el se le haze dificultad sacar a quellos de Inglestat, para havellos llevado alli el
Senor duque de Baviera, por hazer otro colegio. Ha se dado un medio con el con-
sejo del Reverendisirao de S. Cruz \ que su S. mande, que entre tanto que el Seiior
duque no haze el colegio, que vayan adonde V. M. mande. Yo hablare a su S. en
ello y negociare que se haga asi. Por aca desta compafiia de lesus no paresce
que ay cosa tan al proposito como esos." ^
81.
12. lanuarii 1552.
Ex Genelli, Ignatius p. 502—503 ; qui epistulam integram edidit ex cod. ,Tras-
lados" etc. (cf. supra p. 710). Eadem est in „Cartas de San Ignacio" III, 389. 31—32.
1 In dioecesi eystettensi 16. Februarii agitur; cf. Pasforal-BIaft XII (Eichstatt
1865), 109. 2 Chronicon II, 564.
2 Alii eum Jacobum" vocant. Hispanicum nomen «Diego" erat.
* Marcellum cardinalem Cervinum dicit.
5 Druffel, Briefe und Akten II, 9. 18.
728 Monuiii. (viennensia) 82. (12. lanuarii 1552.) 83. (13. lanuarii 1552.)
■S. Ljnatim Bo»ia 12. lannarii 1552 Fcrdinando I. Ronianonim retji :
Acceptis regis litteris se ei ohtemperare quam maxime cupivisse: „Cum autetn
summus Pontifex aliunde non p,osse" regis „vohmtati satisfieri intelligeret, et de duobus
nostris theologis Ingolstadium ad Collegii institutionem missis in mentem renissef
i)lacuit ejus Sanctitati , nt hi Viennam dum erectio IngoJsfadiensis collegii dijferfur
se confcrrenf." Se Canisio ef Goudano sfatim id ^^erscri^^sisse, ac sperare eosdcm mox
affufuro^.
82.
12. laiiuarii 1552.
Ex Genelli, Ignatius p. 508—504; qui epistulam integram edidit ex cod. .Tras-
lados" etc. Ex Genellio eam transcripsit Prat , Le Jay p. 480—481. Apogra-
phum epistulae antiquuni est Monacliii in arcbivo regni bavarici, cod. ^Jesuitica
N? 1357""' f. 4.
Eadem epistula est in ^Cartas de San Ignacio" III, 889—390. 82—33.
S. Ignatius Roma 12. lanuarii 1552 Alberto V. Bavariae duci : Se Romanorum
regi duos Societatis fheologos ^Jetenti, respondisse, nuUos sibi supj^efereK At summo
jiontifici 2)lacuisse, nf Canisius et Goudanus Ingolsfadio Viennam mifterenfur, idque
„per unum ex Cardinalibus" sibi „significatum" esse. „Significando tamen , quod
nostri theologi Ingolstadium missi essenf, nt collegii inibi erigendi fundamenta iacerent,
obtinui ut quasi mutuo a T. Ex. socero ad tempus concessi , redifuri nimirum cum
collegium esset inchoandum, mitterenfur."
.Quamvis^ inquit Polancus (1. c. II, 564), „ipse P. Ignatius omnino Ingol-
stadio removere nostros cuperet, donec CoUegium integrum eo mitteretur, sine offen-
sione Ducis Bavariae id fieri cupiebat, et ideo ab ipsius socero, Imperatore, eos
postulari voluerat. Quia tanien charitas exigebat ut auferretur alicujus ofFeusionis
occasio, etiam inter generum et socerum, hanc rationem inivit, ut Romae a Summo
Pontifice nomine Regis romanorum duo theologi nostrae Societatis peterentur, non
Ingolstadienses nominando ; et, cum Pontifex satisfieri Regi vellet, suggeri fecit
Pontifici non esse alios idoneos quam duos illos Ingolstadienses , qui tamen Duci
Bavariae ad inchoandum ibi Collegium missi erant, sed posse Suam Sanctitatem prae-
cipere ut mutuo donarentur Imperatori , interim dum Collegium illud Ingolstadiense
fiebat."
83.
13. laimarii 1552.
Ex epistula archetypa, quae est Viennae in archivo caesareo (K. K. Haus-.
Hof- und Staatsarchiv), Romana, fasc. 6 (1552), n. 2. Eadeni edidit Druffel, Briefe
und Akten II, 27—28.
Didacus de Lasso, Ferdinandi regis orafor romanus, eidem scribit Roma 13. la-
Jiuarii 1552: ,Yo hable a su santidad para que mandasse, fuessen aquellos dos
letrados que tiene el Senor Duque de Bauiera en Jnglestat, adonde v. magestad
los quiere, y assi su santidad le ha mandado, y mastre Jnacio selo scriue aqui,
hame parescido embiar las cartas a v. magestad porque de ay se podra embiar
porellos." Nil aliud occurrere scribendum^.
^ Regis procuratori ita responderat; v. supra p. 727.
^ Die 23. Februarii 1552 Ingolstadium cum Ignatii litteris advenit quidam a
Ferdinando rege missus, ut Socios Viennam deduceret {Polancus 1. c. II, 564).
Monum. (viennensia) S-i. (9. Februarii 1552.) 85. (17. lanuarii 1554.) 729
84.
9. Febniarii 1552.
Ex archetj-po hispanico, quod apud nos est. Integra epistula ex apographo,
quod est in ^Yaria Historia" t. I, f. 288, edita est in ,Cartas de San Ignacio" III,
476—477.
Ferdinandus I. S. Ignatio Vienna 9. Febriiarii 1552: Se gaudere , quod
Canisius et Gotidanus ad tempus Viennam venturi sint. Socios universitatem,
immo et Austriam totam multum adiuturos esse. Se Societatem lesti diligere
ab eaque Deo commendari cupere.
b) Quae Canisius in universitate viennensi gesserit.
1554-1555.
85.
17. lannarii 1554.
Ex cod. „Ferd. I. Privilegia 1548 — 1558 n. 7." f. 336'— 337''; qui Viennae in
archivo aulae caesareae exstat.
Decretum Ferdinandi iutegrum edidit E. Kink , Geschichte der kaiserlichen
Universitaet zu Wien Ib (Wien 1854), 164—167.
Salaria, quae Ferdinandus I. Canisio et Goudano unirersitatis viennensis lyro-
fessoribus dari volehat.
Ferdinandus rex decreto 17. Icmuarii 1554 facto edixit , qiios in
miiversitate riennensi professores esse et quae singulis salaria trihui
rellet. In eo decreto haec statuunfur:
THEOLOGI.
Primarius .D. Leonhardus Yillinus ^ liabeat Centum et Septua-
ginta florenos.
Secundus .D. Petrus Canisius Centum Quadraginta.
Tertius .D. Nicolaus^ Centum et Quadraginta.
IVRECONSVLTL
Ordinarius S. Canonum Professor D. Laurentius Kirchamer haheat
Centum et Septuaginta.
Primarius luris Ciuilis professor . . .
Ferdinandus I. in „reformatione nova", quam 1. Tanuarii 1554 universitati
viennensi dedit, constituit, ut facultas theologica tres ^ordinarios" haberet profes-
sores. ^Primus nempe Optimos ac praecipuos quoslibet Veteris Testamenti, tam
Moisi quam Prophetarum libros aestate hora sexta matutina, Secundus nouum testa-
mentum ex ordine hora octaua, Tertius auteni Methodum ex Magistri Sententianmi
1 Leonardus Villinus (Hofler; apud Polancum 1. c. III, 253: Felinus), styrus,
canonicus ecclesiae cathedralis viennen.sis, postea (1557) etiam custos eiusdem et
officialis episcopi passaviensis, professor Scripturae sacrae veteris Testamenti, f 1567
{AscJdmch 1. c. III, 290-291. Wappler 1. c. p. 376).
2 P. Nicolaus Goudanus theologiam scholasticam tradebat {Wappler 1. c. p. 877) ;
cf. supra p. 410 '.
730 Mommi. (viennensia) 86. (21. Octobris 1554.)
libris extrahendam, et in his quae per eundem forsan praetermissa ac pro praesentis
temporis conditione haeresiumque extirpatione commoda visa fuerint, supplendam
locupletandamque hora duodecima pomeridiana, in Auditorio Archiducalis Collegij
singulis diebus solitis publice praelegat." '
Canisium et Goudanum sahiria sua accipere abnuisse litterae proxime subiun-
gendae patefacient.
Ante octo fere annos Monachii venalis erat codex in 4° (152 ff.) saeculo XVI.
scriptus, qui continere dicebatur Petri Canisii „Commentaria in epistolam B. Pauli
apostoli ad Romanos" et Alpheurii „Excerpta dogmatica"' atque in bibliotheca Car-
thusiae ^Buxheim" (in Suebia bavarica) antea asservabatur ^. Quodsi commentaria
illa reapse Canisii sunt, probabile est eum Viennae exeunte a. 1552, cum P. Nicolaus
Goudanus graviter aegrotaret ^, eius loco eam epistulam in universitate explicandam
suscepisse *.
Magistrum lacobum Flandrum (Aldenardum) novicium eodem terapore logicam
Aristotelis in universitate interpretatum esse asserit Soclier (1. c. p. 28) ; sed fortasse
lacobus id praestitit domi.
86.
Ferdinaiidus I.
loauni Alberto Widmanstadio,
universitatis vienuensis ^superintendenti", Austriae inferioris cancellario,
consiliario suo.
Vienna 21. Octobris 1554.
Ex apographo eiusdem temporis (2"; p. 1), a Sociis viennensibus ad S. Igna-
tium misso; in cuius pagina altera Canisius scripsit: „Copia literarum Regis ad
Superintendentem Vniuersitatis Viennensis de salarijs debitis Societati JESV."
Cum Canisius et Goudanus salaria pro scholis academicis et contionibus sibi
debita accipere abnuant, eas pecunias a superintendente colliyendas et ex iis libros,
et si quue alia iisdem necessaria sint, emenda, reliqua autem libcralis donationis nomine
collegio viennensi tribuenda esse.
Ferdinandus Dei Gratia Romanorum Hungariae et Bohemiae etc:
Rex etc:
Honorabilis, Docte, Fidelis, Dilecte, Cum habita status et ordinis
sui ratione Religiosi uenerabilis societatis Jesu uiri, ad conciones et
lectiones publicas habendas, communi more, certa mercede et dicto
salario conduci se non patiantur, et niliilominus D. Canisius ad D.
Stephanum hic Viennae concionando cooperetur et Ecclesiae suam
operam nauet atque vna cum alijs eiusdem societatis fratribus aliquot
publicas etiam in Academia nostra Viennensi lectiones habeat, quarum
salaria a nobis hactenus expendi consueuerunt, Operae precium nobis
facturi visi sumus, si vtriusque et eius quod ad D. Stephanum concio-
natori pendi solet, et eius quod publicis Academiae professoribus de
' Kink 1. c. II, 376.
* Catalogue XLI de la Librairie — ancienne de Ludwig Rosenthal a Munich,
117. * De ea aegritudine cf. Polanci Chronicon II, 581.
* PoJancus affirmat laio in hac epistula exponenda Goudanum successisse
c. p. 573).
Monum. (viennensia) 87. (Aestate anni 1554.) 731
nostro tribuitur salarij summam quam ipsam suis concionibus atque
lectionibus eius societatis Religiosi nunc promerentur, a te nostrae
Academiae Superintendente recipi atque colligi, ac dictis personis si
quando librorum vel etiam aliarum rerum comparandarum necessitas
exegerit , vtiliter et qua fieri poterit commodita#6 ministrari et si quid
porro residui fuerit, in rem et vsum Collegij Societatis illius expendi
cures [?]% Dabis ergo operam tuam nobis, et Concionatoris supra
nominatae Ecclesiae salarium, itemque lectionum publicarum mercedem
ad te recipies, et inde doctori Canisio ac alijs societatis eius pro-
fessoribus libros, et alia quibus necesse habebunt comparabis, ac si
quid residui fuerit, praeposito Religiosorum illorum, muneris et libera-
litatis loco, nostro nomine totum tribues atque numerabis. vt hac
ratione idipsum in rem et vsum communem Collegij cedat, hoc vno
fine principaliter spectato, vt nihil omnino in hac re illis fraudi sit,
sed sine scrupulo '', et ullo suae Regulae praeiudicio hoc totum accipere
ac debito laboris sui praemio hoc praesertim tempore vel in communi
promouenda sua sustentatione hac saltem via et occasione frui atque
gaudere possint. Feceris in hac re voluntatem nostram. Datae in
ciuitate nostra Vienna XXI die Octobris anno domini MDLIIII Regnorura
nostrorum Romani XXIIII aliorum vero XXVIII
Ferdinandus
Jonas D. Ad mandatum dominj
Vicecancellarius. Regis proprium.
87.
Aestate anni 1554.
Ex commentariis autographis Gasparis a Nydpruck, qui Viennae sunt in biblio-
theca aulae caesareae (Hofbibliothek), cod. 9737' f. 123. 125.
Disputatio a Canisio Jiabita.
Doctor Gaspar „a Nydpruck'% regis Romanortim ac regis Bohemiae
consiliariiis aulicus ^, cryptolutheranus, Vienna 23. Augusti 1554 Christo-
pjhoro a Carloivitz , Augiisti Saxoniae principis electoris consiliario
lutheranOj scribit :
. . . Mitto .... propositiones quasdam a Jesuitarum Chorago et
Rabi disputatas. Tu ex vngue Leonem iudicato, et si commode licet
ei ad quem literas inclusas habes, communicato ....
Idem eodem die Nicolao Gallo (Han), Lutheranorum „superinten-
denti" ratisbonensi :
Sic; curaremus? '' Sic Canisius correxil ; scvipttim crat : molestia.
* Nydpruck (Nidbruck) loannis Sleidani historiographi aftinis erat {Henn.
Baumgarten, Sleidans Briefwechsel [Strassburg 1881] p. 277). Cf. etiam supra
p. 489 ^
732 Monum. (viennensia) 87. (Aestate anni 1554.)
.... Propositiones hic disputatas^ a Jesuitarum patroiio perlege
et ex vngue judica leonem . . .
Asciibach: „Peter Canisins", inquit, „trat aucli in offentlichen Disputationen
auf. Er liess sich durch seinen P]ifer in der Weise hinreissen, dass bald Heftigkeit
und Geziinke in den Yordergrund traten, und veranlasste, dass die Gegner in gleicher
Weise leidenschaftlich auftraten, so dass Gefahr drohte, es konue von Worten zu
handgreiflichen Conflicten kommen." ^ Atque haec asserit quidem ille, sed nullo
modo probat.
Fortasse de thesibus illis Nydpruckii collatum est in disputatione, de qua Se-
bastianus Phauser, Maximiliani regis contionator lutheranus, 13. Martii 1555 Viennae
narravit Blahoslao, fratnim bohemorum ministro. Qui : „In publica", inquit, „dispu-
tatione cum Canisio de invocatione sanctorum hanc toUendam esse velut abusum
volebat Sebastianus Fauserus. Citatus est locus Augustini multorum corpora siue
rehquias veneramur in terris, quorum anime sunt apud inferos-, negavit Canisius
Augustini esse dictum, sed suppositiimi." ^
Canisius autem Phauserum ad alteram disputationem provocasse videtur. Nam
Sacchinus, postquam rettulit P. Hieronymum Natalem 1. Maii 1555 Viennam ad-
vectum esse collegii visitatorem, haec addit: „Plurimum acer ille verae laudis aesti-
mator delectatus est virtute, industriaque Canisij ; quem beato Ignatio dilaudans,
eius praecipue factum laboribus per eos ipsos dies, et concionibus narrat", ut „prae-
nobilis, et gratiosus concionator, qui et prouocatus ad disputationem erat, non ausus
congredi, repentina fuga se eriperet ; vnde et magno Vienna periculo liberata erat" *.
Atque Orlandinus de eodem Natali scribit: „Quo die Viennam attigit, eo die nobilis
quidam concionator abscessit, qui et suis, et alienis fultus opibus praua dogmata
libere, impuneque disseminabat." ^ Notandum est Natalem Augusta venisse, ubi
Ferdinandus rex tunc morabatur, de Phausero graviter indignatus ^. De eodem Natali
P. loannes de Polanco, Societatis secretarius, S. Ignatii iussu P. Emmanueli Lopez,
collegii S. J. complutensis rectori, Roma 17. lunii 1555 scripsit: „En Viena se ha
hecho una cosa por su medio, que en gran manera nos ha consolado (aunque no
tenemos letras del mesmo, pero el Cardenal de Augusta las tiene de dos partes),
y es que el Rey Maximiliano tenia un predicador, a quien mucho favorecia; y era
luterano, y predicaba publicamente la doctrina tal. . . . Ahora entendemos que se ha
habido de tal manera el P. Mtro Nadal, que el predicador ha ido huyendo y con
peligro de su vida." '^
•^ disputatae cod. vienn.
' Geschichte der Wiener Universitiit HI, 97—98.
2 Alii hunc locum his verbis conceperunt: ^MuItorum corpora honorantur in
terris, quorum animae torquentur in gehenna". Bellarminns: „Respondeo", inquit,
^locum hunc fortasse non esse Augustini: nusquam enim in eius operibus eum re-
perire potui : praeterea intelligi posse de impijs, qui honorantur superbissimis se-
pulcris, cum tamen animae torqueantur in Gehenna: vel de corporibus Sanctorum
non canonizatorum : vel de corporibus fraude aliqua suppositis pro corporibus Sanc-
torum: vel denique de Martyribus Donatistarum , qui honorabantur ab haereticis vt
Martyres, cum eorum animae reuera torquerentur in inferno" (De controversiis chri-
stianae fidei t. JI, contr. 4, I. 1, c. 9 [Coloniae Agrippinae 1619], p. 720).
^ Blahoslaus scribit Phauserum haec subiunxisse : „Item cum D. Nicolao Gau-
dano in convivio multis contuli et disputavi de Ceremoniis et abusibus in ecclesia"
(Fontes rerura austriacarum 2. Abth., XIX [Wien 1859], 134).
* De vita Canisii p. 100.
* Historiae Societatia lesu prima pars, 1. 15, n. 28.
« V. supra p. 523. 529. ' Cartas de San Ignacio V, 224.
ilonum. (viennensia) 88. (A mense Aprili iisque ad lulium 1554.)
733
88.
A mense Aprili usque ad Inliuiii 1554.
Ex apographo nuper descripto ex actis Politae, quae in arcliivo urbis cuiusdam
germanicae asservantur; v. supra p. 462.
Qiiaestiones dc relkjione a senatii („regimine") Austriae inferioris Nicolao Politae,
artiiim professori riennensi , propositae , ciim eius resjjonsis K Canisitts Politem a
LutJieranismo ml fulcm catholicam reducere frusira conatur. Fahricius.
Articuli examinatorij circa fidem adiunctis responsorijs in margine
.XVI.
[Quaestiones regiminis austriaci.]
Circa articulum de ecclesia.
An credat hanc solam ueram esse ca-
tholicam ecclesiam in qua est vnanimis
et communis professio doctrinae Euange-
licae et Apostolicae secundum intellectum
et expositionem sanctorum patrum et di-
iudicationem et determinationem genera-
lium conciliorum ab ecclesia receptorum
et in qua est administratio Sacramentorum
secundum catholicam traditionem in ec-
clesia occidentali hactenus pie et lauda-
biliter obseruata, et quae'' non in angulo
aliquo orbis terrarum conclusa sed in uni-
tate doctrinae et Sacramentorum commu-
nione in uinculo pacis diffusa est et pro-
pagata per totum orbem. Psal: 15 ^.
De obedientia Romanae ecclesiae.
An ^ credat in hac ecclesia catholica nos
omnesque alios [esse] qui in hac concordia
communione et pace sub obedientia unius
summi pontificis et sanctae sedis Aposto-
licae uiuimus.
An credat praeter Christum esse caput
vicarium uniuersalis ecclesiae et ideni esse
Romanum ' pontificem.
iResponsa PolitaeJ
Credo ecclesiam per totum terrarum
orbem diftusam esse, non solum in occi-
dente. patribus '^ plurimum tribuo. concilijs
similiter "= : sic tamen , vt diligens sepe
habendum discrimen putem '^ ex scriptura-
rum coliatione.
Meum non est iudicare, credo omnes
uera raembra ecclesiae esse, qui et pro-
pitiatorem confitentur Christum esse [et] *■
filium Dej, eos confitebitur Christus cui
iudicium datum est coram patre suo cae-
lesti.
Omnes sacerdotes vicarios Christi in
administratione Sacramentorum et uerae
i [fidei] promulgatione credo , unum caput
1 uicarium non credo.
^" qua et libr. rec, quem in ipsis actis antiquis (cf. supra p. 462) non ea tantum,
quae ipse diserte, signis additis, menda notavit, sed etiam reliqua, quae in eius apo-
grapho sunf, omnia vel fere omnia repperisse opinor.
^ patris lihr. rec. " tribuo conciliis. similiter: libr. rec.
^' puto libr. rec. " Ac ajwgr. antiquum.
*■ Hoc fortasse supplendum. " Romanam ap. ant.
1 Verisimillimum est quaestiones hasce a Canisio conceptas esse. Eas Politae
sub 18. Aprilis 1554 propositas esse ex actis eruitur. Cf. supra p. 462 '. 465.
2 Cf. Ps. 15, 4: „Non congregabo conventicula eornm^ etc.
734 Monum. (viennensia) 88. (A mense Aprili usque ad lulium 1554.)
[Quacstiones regiminis ausfriari.]
De ecclesia sectariorum.
An credat ecclesiam esse Lutheranos
seu Butzeranos seu similes horum sectarios
qui ecclesiam quam nos ut Apostolicam
et Catholicam agnoscimus execrantur atque
adeo non Christi sed Antechristi regnum
uocare non'' uerentur.
• De iustificatione.
An credat iustificationem hominis con-
stare ea sola fide qua quis credit sihi non
imputari peccata propter Christum an
nohiscum credat iustificationem esse com-
municationem iusticiae Christi, non solum
eius imputationem , sed actualem regene-
rationem et renouationem mentis per spi-
ritum charitatis quo demum per fidem
accepto ex iniustis iusti efficimur et quae
iusta et sancta sunt operamur peccatis
Christi merito condonatis.
De peccato originali.
An credat concupiscentiam quae in re-
natis post baptismum manet re uera pec-
catum esse cuius gratia homo damnatione
dignus sit.
De libero'' arbitrio.
An credat liberum hominis arbitrium
a Deo excitatum et per gratiam eius prae-
uentum etadiutum*^ concurrere tanquam par-
tiale agens ad merita et legis impletionem.
De peccato damnante hominem.
An credat damnationem sequi quod-
libet peccatum mortale etiara si non fiat
contra conscientiam aut verbum Dei sed
contra mandatum ecclesiae '.
De ceremonijs baptismi?.
An credat in administratione '' Bap-
tismi adhibendas esse solemnes orationes
et ceremonias ecclesiasticas quales sunt
exorcizatio et exufflatio Diaboli, crebra
crucis impressio et quid sentiat de huius
modj ceremonijs.
[Responsa PoIitae.J
Credo multos qui hoc nomine appel-
lantur esse ecclesiae membra, conuicia '' et
contumelias semper detestatus sum , cum
his uelim repetita esse quae ad .2. arti-
culum respondi.
Hominis iustificationem credo constare
fide per non imputationem peccati et im-
putationem iustitiae Christi atque hanc
imputationem non esse^^ communicationem
iusticiae Christi, charitatem et bona opera
ab hac fide non segregari sed semper in-
dissolubilium fructuum*^ instar eidem ad-
pendere ita ut si hi non appareant aut
sequantur fidem nullam esse putem.
Credo re uera pecatum esse et quod
ad hominem pertinet damnatione dignum,
sed misericordia Dei per Baptismum dam-
nationera sustulit, concupiscentiam interim
peccatum originale intelligo.
Esse agens non credo.
Orane peccatum daranationem nieretur.
Credo non necessarias esse has cere-
raonias , si tamen accedant nihilominus
Baptismum esse ut in prima confessioue
protuli.
" suo libr. rec. ^ couicia lihr. rec.
" hanc imputationera non imputationem esse lihr. rec. <' fructus lihr. rec.
^ libro libr. rec. ^ adiunctum lihr. rec. s babtissrai ap. ant.
'■ administrationem libr. rec.
' Ex eo quod conscientia hic verbo Dei et mandatis ecclesiae opponitur. con-
scientiam naturalem, sive quae legem naturae manifestat, significari patet.
Monuni. (viennensia) 88. (A mense Aprili usque ad lulium 1554.) 735
[Qnaestiones regiminis austriaci.']
De transsubstantiatione.
An credat in consecratione Sacramenti
Eucharistiae substantiam panis et uini
niutari in corpus et sanguinem Domini
uirtute uerborum Cbristi an simul cum
corpore domini ^ substantiam panis manere.
An credat aut sentiat Eucharistiam
adorandam esse.
De sectarijs consecrationibus.
Circa sectarios consecrantes Sacramen-
tum primo interrogetur quos intelligat
rainistros ecclesiae an etiani eos qui non
sunt legitime consecrati ab Episcopis. Se-
cundo an credat Lutheranos et Buzeranos
sacerdotes ministros esse ecclesiae. Tertio
an credat posse fieri consecrationem cor-
poris et sanguinis domini. sine'' forma
consecrationis in canone missae expressa ".
Et quid de ipso canone missae sentiat an
possit^ omitti.
De indissolubilitate matrimonij.
An ex scriptura sacra credat matri-
monium etiam superueniente fornicatione ^
indissolubile esse. An uero ex sola hone-
statis ratione.
De iuuocatione sanctorum.
An credat sanctos in coelo cum Christo
regnantes rite a Catholicis inuocari.
De miraculis sanctorum.
An neget miracula facta esse apud
monumenta sanctorum et quid de illis mi-
raculis sentiat.
De ieiunijs ct abstinentia a oaruibus.
An credat ieiunia ab ecclesia indicta
obligare hominem in conscientia etiam non
concurrente mandato magistratus secularis
et item de abstinentia a carnibus.
De uotis monasticis.
An credat uota monastica ex arbitrio
uouentis posse rescindi dum presertim
ipsius conscientia dictat causam subesse
rescindendi.
[Responsa Politae.J
Non intelligo mysterium Sacramenti
huius aut alterius et permaneo in prima
mea confessione et ijs quae in meis reliquis
scriptis addidi.
Jdem respondeo quod ad praecedentera
articulum.
Ministros ecclesiae intelligo sacerdotes,
sacerdotes intelhgo eos esse qui ab Epi-
scopis ordinati sunt, quosdam etiara qui
ab aliqua particulari ecclesia communi
consensu ad rainisterium sub Dej reue-
rentia ex piorum et doctorum consilio sunt
uocati , credo extra missae celebrationem
corpus Christi consecrari posse et canonem
omitti
esse super-
Credo indissolubile [?] '
ueniente fornicatione '.
Quod ad me pertinet non inuoco, re-
liquos [non] dijudico''.
Non nego facta esse praecipue in pri-
raitiua' ecclesia'' ad confirniationera fidei
imbecillium, saepe tamen Diabohis simili-
bus se admiscuit.
Non credo.
Credo.
" dominis ap. ant. '' sint Ubr. rcr. ' expressae libr. rer.
'^ posse ap. ant. " formatione libr. rec
' indissolubilem libr. rec; dissolubile .*- - formatine libr. rer.
'' reliquas dijudico libr. rer. ' primitura "/-. "/'/.
^ ecclesiae libr. rec.
736 Monum. (viennensia) 88. (A mense Aprili nsqne ad lulium 1554.)
[Quaesfioneg recihnlnis amtriaci.] [Res/jonsa PolitaeJ
Circa dignitatem status coniugalis et Mihi et naturae meae status coniugalis
uirginalis explicet utruni credat prestan- [magis conuenit ,] ^' si quis peculiariter a
tiorem esse. Deo priuatus est stimulo carnis '' ad uerbi
Domini proraulgationem longe praestantior
est uirginitas.
An sentiat recte facere magistratus Nescio , magistratus interim suum of-
hereticos puniendo corporalibus poenis. ficium nouit, puniendi certe sunt qui se-
ditiosi.
De ecclesia.
Postremo an'^ sentiat idem iudicium Non sentio.
esse de ecclesia uniuersali et particularj.
[Polifes haec suhiungit:] Haec habui Magnifici atque Amplissimi uiri quae ad
raandatum Sacratissimae Regiae Maiestatis super praecedentibus articulis respon-
derem, confirmationem eorum quae respondeo quia addere non licuit, relinquo in
eo scripto quod ex scripturis contexui. Comraendo me cum omni reuerentia Magi-
stratus mei omnibus et singulis supplicans humilime ut preciosa sit anima raea in
conspectu uestro. Quod adhuc scripturis ef^ ijs solis inhereara faciunt tumultuosa
tempora quibus natus sum. Cum enim uiderem tot sectarum diuersitates ^ putaui
nusquara tutius me posse requiescere K
Sacrae Romanorum Hung: Boh: etc. Regie Maiestatis in Austria inferiori Re-
gentes uigilantissimi uiri et Dominj Magnifici atque Araplissirai.
Ex sacrae Regiae maiestatis mandato iusserunt vestrae Magnificae Araplitu-
dines ut ad articulos postrerao raihi oblatos^' responderem non per scripturarum con-
textum sed simpliciter per haec uerba. Credo , non credo , non intelligo , dubito.
feci id quatenus articulorum uarie saepe intricatorum natura passa est. Supplico
vestris'' Magnificis Amplitudinibus ut dignentur hoc' pro sufficientj obedientia quod
ex animo praestare admissus sum suscipere. Dorainus Deus sit omnibus et singuh's
adiutor et pater.
2.
Relatio <le congressione , quam Canisiiis aJiiqae nniversitafis viennensis profes-
sores cxeunte lunio a. 1554 cum Polite in carcere incluso habuerunt.
Reuerendi illustres Magnifici atque Clarissimi Domini Sacrae Regiae Maiestatis
consiliarij amplissimi , de consilio Regirainis Austriaci Doraini Cleraentissinii. Con-
uenerunt heri ' sicut iniunxerunt M. V. ^ et causam M. Nicolai Politae plenius et
de nouo tractarunt Reuerendi D. Doctores una cura duobus de facultate artiuni de-
putatis ^ quj omnes quatuor ut sequitur : Cura ad Politara ingressi essent, secundum
formam sibi praescriptam negotium inchoarunt. Et primo Reuerendus D. Doctor
Petrus Canisius interponere cepit adhortationera, ut consideraret Polites, ut ['?] quam
pie ac sedulo admonendura curaret Regia Maiestas per excelsura regiracn, quantique
Hoc vel simile supplendum esse, ea, quae sequuntur, pafefaciunf.
carceris libr. rec. " aut libr. rec. ^ ut libr. rec.
diuersitatis libr. rec ^ exquiescere libr. rec.
oblato ap. ant. "' uiris «/>. ant. ' haec libr. rec.
* 26. lunii convenisse videntur. Nam in actis paulo ante has litteras scriptum
est: ^Processus causam Politae continens. Postrema adraonitio ut conuerterer.
26. lunij 54"." Quae ad ipsas has litteras, licet in actis quaedara interiecta sint,
pertinere videntur. ^ Magnificentiae Vestrae.
^ Andreas Dadius et Georgius Muschler significantur ; v. infra p. 737. 738.
Monum. (viennensia) 88. (A mense Aprili usque ad lulium 1554.) 737
referret relictis erroribus , et damnatis olim haeresibus in uiam redire ^* , doctrinani
amplecti ecclesiae , se ac suos seruare , uxori et liberis prospicere , neque in illa
manere pertinatia, quam priores ipsius confessiones ostendant, neque facile negli-
gere '^ Regiae Maiestatis authoritatem , et doctorura hominum iudicium , atque con-
sentientes patrum sententias, nec defuisse tempus et ocium, tot mensibus ut de-
liberare non potuerit de suis confessionibus.
Ad quam cohortationem D. Doctoris Canisij M: Polita respondit.
•I- Miror me haereticum et schismaticum damnatum esse (videlicet de mandato
Regiae maiestatis intelligens) "■.
•II- Magnum pondus apud me Regia maiestas habet, et maius quam quisque
putet,jvxor etiam mihi chara, liberos Deus"^ abstulit quos dederat, nutritios quinque alo.
•III- Nullius peruicatiae mihi conscius sum, sed quicquid dico, dico salua
conscientia.
•IIII- Doctoruni hominum iudicium nunquam subterfugi, Dominus DEVS auteni
promouebit [?] ^ istos doctos, secundum id quod in prioribus meis confessionibus dixi.
Judicaturum illum qui habet iudicium a Deo patre.
•V- Quale spacium temporis mihi relictum sit ad responsiones meas, quae
commoditates, nouit Deus , cum caruerim libris ', uinctus fuerim , neque semper ad
praefixum tempus ea mihi ^ tradita sjnt , quibus poteram causam meam promouere
et iuuare. His ita praemissis atque responsis per Politam tandem etiam D. Doctor
Canisius ad alios se conuertens , mouuit ac rogauit omnes ut secundum dominorum
de regimine mandatum suas singuli adhortationes adferrent, et pio christianae cha-
ritatis officio M: Politem ad melius reuocarent. Vnde cepit D. Doctor Nicolaus
Lanoy proponere et adhortari similiter, ut rediret ad uiam ueritatis neque ex-
pectaret alios doctores qui vieritatis uiam ipsi Politae aperirent. Quos alioqui ex
superioribus eius dictis apparet illum praestolari et exoptare. Cum alioqui isti
quatuor censendi sint ad id officij sufficere , ut pote uia ordinaria et omnino regia
ad hoc ipsum destinati. Quibus proinde potius deberet fidem adhibere , quam suo
solius iudicio. Nisi autem resipisceret et hanc uiam sequeretur, merito et corpus
et animum snmmo periculo exponeret et praeterea uxorem ac suos in calamitates
conijceret, meritasque peruicaciae poenas daret.
Ciii respondit Polites.
•!• Quod ad me, uxorem, liberos pertinet, et salutem animae, doctos, peruica-
tiam, respondeo idem quod superius.
•II^ Christum ego expecto examinatorem causae meae, sinon hic, tempore oportuno,
idque, ut puto, tanquam nomine [et re ?] - Christianus et non Anabaptistico spiritu.
Quo facto deinde rursus admonuit D. Doctor Canisius M: Andream Dadium ^
ut pio suo etiam officio in admonendo [fungeretur. Qui D. Canisio respondit: Non
habeo,] ^ quod dicam quia Theologus non sum. Ad quae eius uerba respondit iterum
■"^ rediret libr. rcc. ^ negligeret lihr. rer.
" Apographum untiqnum in margine: Parenthesim iusserunt lesuitae addi.
^ Deos libr. rec. * Sic ; prouidebit.^ ^ nihil libr. rec.
^ Haec ex Politae mente supplenda esse videntur.
^ Haec vel similia sujypJeri oportet. Lihrarius antiquus integrxm arclwtijpi
cersum videtur omisisse.
1 Ex actis supra scriptis cognoscitur Politae haec duo opera in carcerem missa
esse: a) Libros tres priores Institutionis christianae a Petro de Soto 0. Pr. con-
scriptae, iussu Ottonis cardinalis augustani editos ; b) Antonii Florebelli (Fiorabelli,
Fiordibello) modenen.sis opus De auctoritate ecclesiae, cardinali Sadoleto dedicatum.
- /. Asclihach, universitatis viennensis historiographus, Andream Dadium, philo-
sophiae et postea medicinae profe.ssorem , protestantibus adnumerat (1. c. III, 369).
Dadius a mense Aprili usque ad Octobrem anni 1554 dccanus facultatis artium erat
{Aschbach 1. c. III, 387).
Braunsbei-ger, Canisii Epistulae et Acta. I. 47
738 Monum. (viennensia) 88. (A mense Aprili ad luliiim 15-54.)
D. Doctor Nicolaus. Omnium esse'' admonere fratres etiam ancillarum. Cui ille
iterum respondit. Se non intelligere causam , nec posse de istis rebus disputare.
Sed libenter se interesse ut audiret eorum admonitiones. Subiunxerunt Theologi.
Verum id quidem esse. Sed cuiuslibet hominis et praesertim Christiani esse, ad-
monere fratrem erroris sui. Quod minime in hac causa detractandum iiideretur.
Jubente praesertim excelso regimine. Nihil autem deinde ille in medium protulit.
Deinde rursum D. Canisius a Muslero ' petijt, ut saltem ipse secundum com-
missionem acceptam . cum M: Polite ^" ageret ", illumque moneret Christiane '^. Qui
respondit. Ego libenter aberrantem a uia reducere uellem , si exacte uel causam
cognoscerem uel a principio interfuissem , et meae professionis esset , sed quoniam
Polites fatetur, se destitutum fuisse, et libris et occasione, idcirco si sibi alicuius
erroris aut lapsus esset conscius , in uiam ueritatis , in qua non est error , rediret,
admonuit. Respondit Polites.
Quod ad libros et occasionem pertinet non multum modo laboro «. quando-
quidem res eo [V] ^ peruenit tam longo temporis spatio, permaneo adhuc in prioribus
meis confessionibus, et protestatione de obseruantia ei'ga magistratum. Erroris mihi
nuUius sum conscius.
His absolutis dedit Doctor Canisius articulos confessiouis ultimae quam Polites
aedidit , praelegendos Notario , monens ipsum quoque Politam , ut secundum " donii-
norum de Regimine uoluntatem ad singulos articulos bona fide respouderet.
Liberum enim adhuc esse eosdem uel retractare, [uel] addere uel adimere
ijsdem. Jlle uero suam confessionem scriptam, in manus ultro capiens, non uoluit,
ut uel unus articulus prelegeretur, addens cxpressis uerbis. Quod nihil omnino '' mu-
tare uellet in omnibus et singulis, nisi quod circa .14. articulura, de inuocatione
sanctorum , in confessione germanice traducta, uoluit' ut haec uerba adderentur,
Venerabilem esse memoriam sanctorum apud se.
Quare his ita finitis dominis uisum est omuibus cum illo latius agendum non
esse, circa lectionem dictorum articulorum.
Postremo autem Polites raonuit in scriptis addi posse, quod cum ipso actum
esset humaniter, et proinde etiam gratias dominis discedentibus egit.
Notarius subscripsit.
3.
PoUtes ex Amtria eximhm.
Paiicis (Uehus post sic statutum est a Ferdinando rege :
Regia Maiestas etc. mandat Regimini etc. : Quandoquidem Nicolaus Polites per-
manet in haereticis suis opinionibus a Theologis hic damnatis ut eidem haec de-
nunciet dictum Regimen. Quanquam sua Regia maiestas bono iure posset grauio-
ribus poenis aduersus eum procedere memor tamen suae clementiae maluit mitiorem
[partem] sequi, mandatque per Regimen ut post octo dies discedat ex onmibus regnis
et ditionibus Regis nunquam rursus ingressurus sub poena capitali siue corporali et
nunquam duabus noctibus eodem in loco permaneat.
•'' rem ap. ant. ^ Polites Uhr. rec. " argeret ap. ant.
^ Christianae Ubr. rec. * labore lihr. rec.
f Sic fortasse legendum ; Uhr. rec: ei. » secundare ap. ant.
^ omino ap. ant.
' Sic corrigendum esse omnino videtttr; Ubr. rec: noluit.
' Georgius Muschler (Musler) ex Oettingen, Suebiae oppido ortus, Viennae
per plus quam 20 annos dialecticam tradidit et aliquamdiu etiam scholae ,.ad
S. Stephanum" praufuit. Qui etiam filios Maximiliani II. instituit. Eum tunc Lutheri
dogmata haud improbasse ferunt ; postea autem ad fidem catholicam rediisse videtur
{Aschharh 1. c. III, 238—240. Bncholtz 1. c. VIII, 223).
Monum. (viennensia) 89. (Ab anno 1553 ad 1555.) 739
CiiiH auteui PoJitae uxor Fcrdijiando snpplica^set , ut ad negotia componendo
longius tempus concederet , „rege/ifes" auslriaci 3. Mii 1554 Polifae resrripserunt
regem in sua voluntate permanere, ^vnnd ist der Regierung ernstlicher Befelch, das
er Polites, wo er vor dem bestimbten achtesten tag sich von dannen erheben wolt,
den selben der Regierung vnnd auch weliche strass er ziechen welle anzaige, vnnd
mittler Zeyt weder ausgehe, noch khainen zw Jme einlasse".
Polites 4. lulii rescripsit, se sabbato (qui dies erat 7. lulii) curru Cremsiuin ef
deinde navi per Danuvhim rectum iri ; ,quo ulterius me res raeae deducent nouit Deus".
4.
Exeunte anno 1553 Pauhis Fabricius saxo, mathematicus et astronomus. Vien-
nam evocatus, in palatio regio coram Canisio et Postello tentatus, approbatus, uni-
versitatis professor et aulae regiae mathematicus a Ferdinando I. constitutus est.
Quae Fabricius ipse testatus est anno 1587 in libello supplici, qui Viennae in biblio-
theca aulae caesareae superest ^ Canisius, cum eo tempore facultatis theologicae
decanus esset, de fide ac religione eum interrogasse videtur. Fabricius postea Luthera-
nismum fere aperte professus est.
89.
A1) auno 1553 ad 1555.
Alia quaedam a Canisio universitatis viennensis professore gesta.
Plura, quam ea, quae protuli, de rebus a Canisio universitatis viennensis pro-
fessore gestis in fontibus non inveni. Inter acta facultatis theologicae nil superest,
quod ad annos 1550 — 1566 pertineat: ex tertio actorum vohunine, quod hoc tempus
spectat, septem folia exsecta sunt -.
Sequuntur aliqua ex aliis libris excerpta:
a) De Sociis in universitatem viennensem receptis haec refert Polancus (1. c.
III, 247. 264. 256):
^lnvitati fuerant nostri ut in gremium Universitatis se admitti paterentur: et
quamvis recusabant, non taraen evadere id potuerunt, nam Regis voluntate ad id
quodammodo compulsi fuerunt." S. Ignatius autem, antequam id permitteret, „dis-
cere voluit an utilitas magna spiritualis inde rediret, et demum, si ea [i. e. univer-
sitas] invitaret, concessit" Socios admitti ita, „ut nec curam Rectoris nec Can-
cellarii susciperent". Admissi igitur sunt, „nihil tamen promittentes , quod ad ob-
servationera statutorura attinebat, nisi salva obedientia sui Superioris" ^.
b) Ut Polancus (1. c. p. 247—248. 256) narrat, Canisius anno 1553 in univer-
sitate viennensi (praeter vel post epistulara priorem ad Corinthios [vide supra p. 421])
„evangelium secundum Matthaeum mane intei-pretabatur". Sed auditores ei ^quin-
decim aut sexdecim ad summum erant, aliquando sex vel septem tantum". CJuibus
accedebant, numeri augendi gratia, schoUistici Societatis ; qui tamen „vix inter au-
d.itores theologiae computari debebant, cum eodem tempore in coUegio nostro in
philosophico cursu exercerentur".
c) Sacchinus (Can. p. 86—87) haec adnotat anno 1554, quae tamen potius
ad annum 1553 referenda esse videntur:
„Hoc tempore" Canisius ^Decanus Academiae legitur ^ cum in eius corpus
anno superiore cura Gaudano , atque Nicolao Lanoio cooptatus esset. Eodem tera-
1 Schrauf, Nachtriige etc. I, 142. 2 Schrauf I. c. I, 135.
3 Hanc quoque condicionera ab ipso Ignatio positam esse ostendunt eius litterae
27. lulii 1553 ad Lanoium datae {Monumenta historica S. J., Vita Ign. etc. III, 247-).
* Canisius raense Octobri a. 1553 decanus facultatis theologicae constitutus
esse videtur OVappAer 1. c. p. 475). Lanoius anno 1551, Canisius et Goudanus
anno 1553/54 in album universitatis relati sunt (cf. supra p. 414—415).
47*
74:0 Monum. (viennensia) 89. (Ab anno 1553 ad 1555.)
pore, et Academiae corrigendae, et discentium recognoscendis , emendandisque con-
tubernijs (Bursas vocant) iussu Regis occupabatur. Qua in re nulla maior diffi-
cultas incidebat, quam ex administrorum idoneorum inopia, qui, quae prudenter
decernebantur, ad vsum mox, et in mores sedulo revocarent".
Posteriores quoque affirmant Canisio siib id tempus a i'ege commissum esse,
ut universitati viennensi reformandae operam daret '. Atque hoc constat : Ferdi-
nandus paulo postquam Canisius post medium a. 1553 cum aliquot aliis universi-
tatem ^visitavit" -, et eodem exeunte de eiusdem ^instauratione" una cum praecipuis
eius viris ,in Aula Regia" ,.diu consultavit" et „in eo negotio vel totos saepe ex-
pendit dies" ^ eidem academiae 1. lanuarii 1554 „novam reformationem" suam dedit*.
Sed quaenam in ea ^reformatione" Canisio suasore statuta sint, quaenam sine eius
consilio ac fortasse etiam contra eius voluntatem, difficile fuerit definire ^. Haud recte
Boevo de Canisio scribit (ad a. 1553) : „Valendosi acconciamente della grazia e del
favore che godeva presso il re Ferdinando , ottenne da lui , che si stabilisse per
legge che chiunque volesse in avvenire essere proraosso a gradi e a cattedre, do-
vesse prima soggiacere a rigoroso esame, e dar prove non dubbie di sana e catto-
lica dottrina." "^ Nam anno quidem 15-i6 universitati a rege interdictum erat, ne
quem absque eiusmodi tentamine in professorum collegium cooptaret; sed anno 1554
ipsa illa ^reformatione nova" statutum est, satis esse , quod quis sine iureiurando
confirmaret , se orthodoxum et catholicum esse '' , sicque professoribus lutheranis
porta universitatis magis etiam aperta est quam antea ^
Quod autem ad nbursas" universitatis attinet, iam vidimus Canisium ipsum
,coIIegio archiducali" reformando operam navasse : neque absque Canisii opera
factum esse videtur, ut anno 1555, episcopi labacensis admonitu, Societas prae-
fecturam bursae „aurei montis" („Goldberg") susciperet, quae scholasticis pauperibus
atque imprimis theologiae studiosis destinata erat *.
d) Inde a medio fere saeculo XVII. universitas viennensis quotannis Canisii
sollemnem faciebat mentionem initio mensis Novembris, cum in templo cathedrali
S. Stephani funebria anniversaria pro academicis mortuis ageret; in iis enim ^multa
aurium suavitate" (ut anno 1725 P. Sebastianus Mitterdorffer S. J. scribit) „hymnus
gradualis" ille, dimetris iambicis conceptus, cantabatur, in quo universitas prae-
clarorum virorum suorum memoriam recolebat ; atque hic ita incipiebatur :
„Rudolphus quartus Archidux fundator Athenaei,
Triumphet cum exercitu coelestis aciei.
^ A. Socher S. J. , Historia Provinciae Austriae S. J. P. I (Viennae 1740),
p. 52. los. Othin. carcl. Ranscher, Der selige Petrus Canisius (Wien 1865) p. 42.
R. Perkmann , Die Jesuiten und die Wiener Universitat, 2. Ausg. (Leipzig 1866)
p. 106. Dretvs 1. c. p. 40—41. ^ y. supra p. 434—435.
^ Ita Erardus Arantianiis S. J. S. Ignatio Vienna 30. lanuarii 1553 (Litterae
quadrimestres II, 490).
* Typis exscripta est a R. Kinh 1. c. II, 373—401. De ea v. Seb. Mittei--
dorfjer S. J. , Conspectus Historiae Universitatis Viennensis (Viennae 1724) p. 191
ad 192.
'■" Canisio hortante fortasse facta sunt v. g. praecepta nn. 17. et 18: ^de visi-
tatione contuberniorum" et „de bibliopolis et librorum pretio".
8 Canisio p. 98. •» Aschbach 1. c. III, 92—93.
* Ceterum vide, quae supra scripta sunt de Polita ob haeresim ex universitate
atque ex omni Austria eiecto (p. 738. 739). Schrauf: „Die Behauptung Aschbachs
(L c. III, 267), Canisius habe sich vom Konige Ferdinand den Auftrag ertheilen lassen,
die protestantischen Elemente von der Universitiit zu entfernen, lasst sich durchaus
nicht beweisen" (Nachtrage I, 138").
'■> Mitterdorffer, Conspectus p. 196—197. Aschbarh I. c. III, 55—56. Burholtz
1. c. VIII. 188.
Monum. (viennensia) 90. (30. lulii 1552.) 741
0 ita post hunc praecipuus immaculatae Matris
Assertor, laetus videat vultum aeterni Patris.
Sic Thomas Haselpachius, et Doctor Argentinas,
lajus, Petrus Canisius, et anima Becani." '
c) Conatus Viennae et aliis Austriae locis ad animas iuvandas a Canisio
suscepti: contionibus, sacramentorum administratione etc.
1552-1555.
90.
30. Ittlii 1552.
Ex Gottl. Friedlaender, Beitrage zur Reformationsgeschichte (Berlin 1837)
p. 275 — 276; qui affirmat epistulam archetypam Berolini esse in bibliotheca regia
^Mspt. lat. fol. 239. fol. 50". Eadem ex apographo typis exscripta est a Menchaca,
(Epistolae S. Ignatii p. 460 — 461), et ex Menchaca in ^Cartas de San Ignacio" (III,
395 — 396) translata. In alias quoque liuguas versa est.
A Sociis viennensihus , pmeseiiiin laio et Canisio , idoneos invenes gernianos
in collegium germanicum Romae institutum mittendos esse.
S. Ignatius P. Claudio laio Roma 30. lulii 1552: Collegium ger-
manicum modo conditum esse Romae, ad iuvenes germatios in honis
moribus et omni doctrina Societatis ciira instituendos eosdemque postea
Germaniae subsidio mittendos. Qiiare visum esse cardinalibus collegii
protectoribus et maxime augustano , ut laio „simid cum D. Canisio et
aliis fratribus charissimis de societate nostra qui Vienae sunt, scri-
beretur, ut primo quoque tempore aliquos Germaniae" nationis et linguae
juvenes Romam" mitterent ; in quibus quaerendis et mittendis eam dili-
gentiam idque studium adhihenda esse, quae „in re maximi momenti
ad Dei gloriam et proximorum salutem" ^ adhiberefur.
laius iam e vita excesserat, cuni haec epistula in collegium viennense in-
ferretur. Epistula huius simillima a S. Ignatio eodem die data est ad P. Leonardum
Kessel coloniensem. Fere autem certum est Viennensibus ab Ignatio simul etiam
exemplum litterarum missum esse, quas 31. lulii ad Colonienses dedit. doceus, quot
iuvenes mittendi essent, et quales, ac quibus condicionibus. Quae epistula ex codice
quodam rhenano transcripta ac primura a me edita est in „Zeitschrift flxr katholische
Theologie" 9. Jahrg. (Innsbruck 1885), p. 315—316.
Sic Friedlaender ; sed corrigendum videtur : Gemnanicae.
Ita Mench. ; Friedl. : in re maximo . . . et proximorum sahitem.
1 Hymnus integer typis descriptus est a Mitterdorffer 1. c. p. 250—251 , et
iterum ab Ern. Apfaltrer S. J. , Scriptores antiquissimae ac celeberrimae Universi-
tatis Viennensis P. 1 (Viennae Austriae 1740), p. 15—16.
742 Monum. (viennensia) 91. (6. lanuarii 1553.)
91.
Martinus Gotfridius (Stevordiaiiiis) S. J. '
Sociis romanis.
Vieiina C. laiinarii ^ 1553.
Ex „Litferis <juadrimestribus" II, 114 — 116; in quae tota epistula transcripta
est ex autographo.
Partem („Ab afflictis et desperatis" — ^Matronae nunc veniant confessurae")
edidit SaccJiinus, De vita Canisii p. 68—69. Usus est hac epistula Polancus in
scribendo Chronico II, 566—581.
Camsiits scholas regit ; curam agit eorum, qui in carceribus sunt ; capitis
damnato adest ; a sacris virginibus et a senatu urbis ad contionandum accersitur ;
jtarochiam pastore orbatam sacramentis et verbo divino recreat ; mulierem a daemone
obsessani ad sanitatem mentis et corporis revocat.
.... Addam de Reverendo Patre Canisio, qui, praeterquam quod inferiorum
classium est domi praefectus ^, curam etiam sedulam gerit incarceratorum. Hi, cum
vix toto quidem anno semel antea, nunc eidem saepius confitentur, quemadmodum et
alii ex plebe complures ■*. Nuper cum e vinculis quidam ad supplicium educeretur,
Pater idem fidus illi hortator et consolator adfuit, et sic adiuvit miserum in publico
morientem, ut spectanti undique populo non parvae fuerit aedificationi ; ubi concio-
natur, plures ad eum quam antea conveniunt auditores, bonaque nobis simul et aliis
spes est fore ut fructus inde redeat amplissimus : adeo ferventem Patris animum et
zelum indefessum erga proximi salutem admirari incipiunt modo germani ^. E mona-
steriis virginum hic duo sunt, et praecipua illa, quae P. Canisium asciverunt, et iam
receperunt patrem atque confessorem, eumdemque sibi cupiunt concionatorem ^. Sed
^ Martinus Gotfridius, vulgo Stevordianus , ex Stevoort (nunc regni belgici
vico) ortus, anno 1548 Coloniae Societatem ingressus, anno 1550 Romae votis se
obstrinxerat. Postea Monachii et Augustae Vindelicorum contionator fuit (* Catalogus
collegii monacensis in a. 1566. cod. ,Germ. Sup. Cat. 1566. 1599" f. 409''').
2 „Die festo Epiphaniae Domini". ^ De his scholis v. supra p. 415.
* P. Nicolaus Lanoius iam 24. Aprilis 1552 Vienna ad S. Ignatium de Canisio
scripserat: ,Complurium Germanorum audivit confessiones. In quo negotio cum
solus nostrum [i. e. inter sacerdotes nostros] calleat linguam germanicam, non parum
laboris insumpsit, praesertim apud incarceratos, quos magna animi sollicitudine . . .,
per confessionem praeparatos , ad participationem corporis Christi omnes simul per-
duxit" (Litterae quadrimestres I, 574).
* iy««Oi'HS in litteris supra memoratis : „Canisius coeptas nuper conciones apud
(Termanos, dominicis ac festis diebus prosequitur, quas numerosa multitudo, tum
nobilium tum popularium, quos continuo post se trahit, gratas sibi esse demonstrat.
Modus sane dicendi, ut gentis convenit ingenio, placidus [V] , gestus actioque pro
ratione regionis accommoda, et caetera quae ad germanicum pertinent ecclesiastem,
affatim videntur illi suppetere" (I. c).
* Ex actis „visitationis" 26. Maii 1554 in monasterio S. lacobi (St. lacob auf
der Hiilben) factae intellegitur Canisium monialium illarum tunc fuisse confessarium
{Wiedemann 1. c. II, 75). Alterum, quod hic scribitur, monasterium puto „sororum
poenitentium S. Mariae Magdalenae" fuisse, quod S. Hieronymo sacrum erat {^Viede-
mann 1. c. II, 35—86). In utraque ecclesia Canisius ctiam sermones sacros habuit
(v. supra p. 421 ^ et infra, p. 745). S. Ignatius in constitutionibus Societatis inter-
dixit, ne Socii huiusmodi mulierum confessiones ordinarie („por ordinario") exciperent
neve eas regendas susciperent (P. 6, c. 3, n. 5 : Constitutiones latinae et hispanicae
p. 199). Hae tamen Societatis constitutiones anno denique 1555 Viennae promul-
gatae sunt.
Monum. (viennensia) 91. (6. lanuarii 1553.) 743
senatus Viennensis rogavit et exoravit per consulem suum ut in alio templo, quod
in tota civitate mihi videtur esse post cathedrale divi Stephani commodissimum et
pulcherrimum , iam deinceps concionetur '. Die sancto Natalis Christi cum idem
Pater vix ante lucem sacrificasset (in quo sacro multos habuit communicantes
utriusque sexus homines), statim egressus e templo currum expectantem invenit, ut
in pagum quemdam et illic sacrificaturus et concionaturus sese conferret. Cum
enim multis abhinc mensibus nullum illic Pastorem habuissent-, enixe rogarunt ut e
nostris aliquem per Natalitias Christi ferias loco Pastoris haberent. Quo in loco laete
quidem acceptus et retentus est Pater, magnamque sibi messem comperit, tum in visi-
tandis et consolandis infirmis (quorum etiara confessiones audire, et animas Dominico
corpore communire curavit), partim iu docenda iuventute, quam in templo coUegerat,
et in admonendis illis rusticis, quos concione quotidiana ad pietatem exhortabatur.
Ingressus domum quamdam, reperit ibi senem, ac prorsus decrepitum nonagenarium,
qui et lachrymis et gestibus declarabat satis quam grata sibi esset Patris praesentia,
de cuius manu posset sacram synaxim suscipere. Diutius quidem illic , quam ma-
nere statuerat, detentus est. Abiens autem, vix eos compescere potuit, ut munera,
quae offerebant, sibi ipsi retinerent : multumque illi promiserunt pecuniarum, si festivis
redire diebus vellet ad concionandum. Viennae ab afflictis et desperatis idem Pater
iam coepit visitari '^ et accersiri, quod sparsus de eo rumor videatur, quo pacto quibus-
dam miserrimis, Christo favente, subvenerit. Ex quibus una, multo iam tempore
decumbens, omnem suae salutis spem amiserat, et neque a medicis curari, neque a
confessariis consolationem accipere potuit '', quia *= se a Deo relictam aiebat, magnis-
que signis comprobabat se correptam et obsessam a daemone, ut noster etiam medicus
de illa iudicavit. Hinc in terram saepe prosterni, et huc illuc violenter nocte dieque
detrudi, abripique videbatur ; propalabat aperte gravissima prioris vitae peccata, propter
quae iuste se damnatam , seque "^ daemoni traditam asseverabat. Quare cum pater
ad illam venisset (nullus enim confessorum ^ curam iUius habere voluit amplius 0, eo
permovit primum miserrimam , ut integre peccata totius vitae confiteretur ; deinde,
tum orationibus, tum adiurationibus et exorcismis, sic vires daemonis, illam corpo-
raliter affligentis, repressit, ut iam domo libere exeat, et quotidie Dei templum visitet,
atque uti sana domi suae laboret, et singulis mensibus Eucharistiae communicet, mag-
namque totius vitae mutationem cunctis exhibere possit. Quae res nihil mirum si magnae
sit multis aedificationi, ut eo plures etiam matronae nunc veniaut confessurae. Hoc
vero possumus affirmare, Societatis nostrae institutum magis magisque nunc in dies
inclarescere et ut nunquam antea, bonum de nostris odorem in Christo undequaque
spargi, ut nunc sentiant tandem non esse nos, uti existimabant prius, Gallos dum-
taxat, vel Italos Hispanosque. Auget hunc populi favorem nobis, quod munera
constanter a nobis videant refutari, quae sane nec raro nec exigua hic Patribus
obtruduntur. . . . ^
* Ab afflictis et desperatis Pater Canisius adiri iam coepit Sacch.
'' accipere vnquam poterat Sacch.
" Quare Sacch. ^ atque Sacch.
* confessariorum Sacch.
^ habere iam volebat amplius Sacch.
' Canisius a senatu rogatus ex ecclesia dominicana in templum S. Mariae ad
ripam transiit. Cf. supra p. 421^ et infra, p. 745. Haud recte Polancus: „Ro-
gavit eum Senatus Viennensis per consulem suum ut in templo D. Stephani, quod
post cathedrale commodissimum erat, deinceps concionaretur , quod et praestitit"
(1. c. II, 574). Ipsum templum D. Stephani cathedrale fuit et est.
2 Cf. supra p. 421.
* ^Quidam vitulum, qui a P. Canisio admissus non fuerat, pro foribus projecit
ac recessit; sed mox curatum est ut conductus bajulus ei, qui miserat vitulum, re-
744 Monum. (viennensia) 92. (1. Maii 1553.)
Quae Gotfridius refert de muliere illa ad sanitatem mentis et corporis per
Canisium revocata, eadem, etsi aliis verbis, narrantur a Petvo Schorich S. J. in litteris
qua,drimestribus collegii viennensis, 29. Augusti 1552 datis, quae partim quidem
typis exscriptae sunt a Sacchino (Can. p. 66—68) S integrae autem exstant in ^Lit-
teria quadrimestribus" I, 729 — 735. Ex quibus liaec tantum excerpo: Canisius audita
mulieris confessione hoc, praeter alia, effecit, ,,vt domo" illa ,post nonum quidem
mensem statim ad templum nostrum egrederetur, ibique sanctissimo Christi corpori
communicaret . . . Venit iam ■' diligenter ad conciones Patris Canisij mulier illa
vna cum Marito, et Matre, quae confessa quoque est eidem Patri Canisio, et com-
municauit in Ecclesia nostra ; elegantemque puerum offert societati filium, ni fallor.
suum, licet paulo iuniorem, quam qui possit admitti". In iisdem litteris -S't7/or/r7</i/s;
„P. Canisius", inquit, «pergit summo cum applauso [sir], et pari cum utilitate do-
cere ac explicare christianae doctrinae methodum illam quam Serenissiraus Rex
pridem a nostris petierat. Faxit Dominus Jesus Christus ut possit ita et provehere
et ad finem tandem perducere pulcherriraum hoc et restaurandae in Germania Ca-
tholicae Religioni plurimura adjuraenti allaturum opus, ad laudem sanctissimi norainis
sui. Amen. Redit igitur fructus ad studiosos non exiguus ex lectionibus Patrum :
sed non inde soluni ; nam et concionibus germanicis P. Canisii , ad quas illi prae-
cipue veniunt, non parum juvantur. Non enim ea tautum, quae ad morum correc-
tionem pertinent, vehementi spiritu ibi monet Pater, verum etiara, quae ad con-
futandas haereses faciunt, gravissime tractat. ... Ex studiosis saepe habuiraus
aliquot, qui domi nostrae et confiterentur et communicarent ; iramo etiam ex prirao
professorum ordine. Nuper, in festo D. Yirginis assumptae ad coelos, habuit P. Ca-
nisius messem mulierum Germanarum valde copiosam, ex quibus octo circiter, et
inter eas aliquot nobiles, nobiscum in templo nostro sanctissimae Eucharistiae Sacra-
mentum summa cum devotione receperunt."
»2.
Martinus Gotfridiiis (Stevordianiis) S. J.
Sociis romanis.
Vienna 1. 3Iaii 1553.
Ex apographo, sub a. 1884 a P. I. Eug. de Uriarte S. J. descripto ex apo-
grapho eiusdem temporis, quod est in „Yaria Historia" I, 314. Tota epistula in
„Litteris quadrimestribus" II, 248 — 251 edita est ex autographo (quod tamen cum
apographo illo ,ne uno quidem verbo" discrepare ,,Litterarum" editor testatur).
Viennae a P. Victoria Italos contionibns et catechesibus excoli , Canisium ad
Germanos e suggestu dicere. Hunc regis tnandatu Austriam inferiorem peragrasse.
. . . De contionibus PP. nostrorum nunc aliquid summatim dicam ....
Putarem non offensum iri hinc Y. P. quasi contra recens mandatum de bre-
vitate litterarum scribendarum observanda aliquid admitterem : sed esto duos
tantum habeamus , quorum alter Germanis , alter Italis diebus dominicis ac
festis contionetur (non enim praeter P. Canisium est quisquam sacerdotum
qui linguam sonet perfecte germanicam, neque praeter unum opus est Italis
Ita Litt. quadr.; Sacch.: igitur.
portaret; alii gallinas, confectiones et hujusmodi afferentes" repulsara tulerunt: Po-
Jancus (1. c. II, 578).
* Sacchinus et Socherus subdubitant, an Gotfridius et Schorichius de eadem
mulicre scribant; equidem dubitare non possura.
Monum. (viennensia) 93. (4. Novembris 1553.) 745
contionatore), uterque tameu aileo sollicite ac vigilanter verbo Dei suos instituit
auditores ut si fructum respiciamus multo plures duobus possimus asserere.
Dominus loannes a Victoria praeter contionandi officium festis quoque diebus
suos Italos in doctrina christiana erudit, sunt enim nunc postquam curia ' non
adest, fere eius auditores tegularii, lapicidae , fabri murarii et huius generis
homines, quorum summa est in fundamentis nostrae religionis ignorantia.
Deinde fratres aliqui designati eadem docent eos qui sunt iuniores. D. vero
Canisius suas contiones germanicas in templo B. Virginis - continuat, quam-
quam piae importunitati monialium diversorum coenobiorum aliquando in hoc
officio morem gerere cogitur ^. Boni et catholici illum libenter et sequuntur
et audiunt: pro maiori parte quadragesimae peragravit Austriam hanc in-
feriorem praedicationis ergo *, nam Sereniss. Rex ad nostrum Collegium misit
ex Graecio = (ubi tota se hieme continuit) exemplaria quatuor aut quinque
litterarum cum facultate contionandi et administrandi sacramenta praesertim
in iis locis ubi oves Christi pastoribus omnino sunt destitutae: sohis ipse
sacerdotum explere iussa potuit, qui (ut dixi) solus callet linguam germanicam.
Pii homines in iis locis in quibus fuit gavisi sunt de pio zelo Christianissimi
Regis nostri, et gavisi sunt tales esse qui ita zelose ac sincere Verbum Dei
praedicarent : dura etenim res huiuscemodi illis videbatur ista D. Canisii
peregrinatio in tanta nivium abundantia , in tanto gehi ac frigore ac , quod
maius est , in tanta hominum barbarorum atque haereticorum passim occur-
rentium petulantia ''....
03.
4. Novembris 1553.
Ex litteris archetypis, quae apud nos exstant neque in ,.C'artas de San Ignacio"
vulgatae sunt.
Ferdinandus 1. S. lynatio Vienna 4. Novemhris 1553: Se audi-
visse , quosdam Ignatio persuadere velle, ut „nonnullos et potiores'' ex
suis Vienna avocet et alio mittat"'. Se quidem i:>ro suo religionis et
iuventutis iuvandae studio id aegre laturum, „habita ratione optimi
fundamentj , quod iam CathoUci isti viri in hac vrhe nostra tum sana
et pna doctrina sua in suggestu et scholis, fum prohatae atque incul-
imtae vitae suae exemplo iecerunt". Eos nullibi fere plus prodesse
posse, quam Viennae. Se omne eis patrocinium praestiturum atque
. ' Aulam Ferdinandi 1. regis dicit.
2 Temphmi S. Mariae ad ripam dici videtur. Cf. supra p. 421 *.
^ In historia collegii viennensis refertur Canisium anno 1552 contionari coe-
pisse in ecclesiia S. lacobi et S. Hieronymi (cf. supra p. 421*). Utraque ecelesia
moniahum erat; vide supra p. 742 ^
* Vide, quae de apostolica hac peregrinatione Canisius ipse scribit, supra
p. 421—422. Cf. etiam supra p. 417. * Graz (Gratz), Styriae caput.
•^ Labitur itaque Segithi scribens Canisium parochias illas obiisse „avec quel-
ques-uns de ses Freres" (1. c. p. 78).
' Ferdinandus certe hoc potissimum timebat , ne Canisius et Goudanus , qui
Ingolstadio „ad tempus" Viennam venire iussi erant, inde Ingolstadiuni redire, Al-
berti V. rogatu, a pontifice et Ignatio iuberentur. Cf. supra p. 425*. 428.
746 Monum. (vienii.) 94. (4. Nov. 1553.) 95. (1553. 1554.)
(iiam ,,satis amplum monasteriiim" proxime traditurum esse. Ignatium
l>otius phires Socios mittere debere^ quam aliquos eorum avocare.
»4.
Ferdiiiaiidus I.
Didaeo de Lasso,
oratori suo romano.
Vieiiiia 4. Novembris 1553.
Ex commentario (2"; p. 1), quod Viennae est, in archivo aulae caesareae,
^Romana" 1558.
Cum Jgnatio solUcite agendum esse , ne Canisium aliosve Socios Vienna aiocet.
Ferdinandus etc,
Reuerende Deuote ac nobilis fidelis nobis dilecte. Cum nobis
demonstratum sit quosdam apud Praepositum generalem Societatis
nominis Jesu vehementer sollicitare et agere ut nonnullos et potiores
ex suis fratribus hic existentibus ^ auocet , nos equidem pro nostro
singulari iuuandae sanctae catholicae religionis nostrae studio operae
precium fore duximus , ad ipsum hac de re per adiunctas literas
diligenter scribere, sicutj ex adiecto quoque exemplo abunde cognosces,
Volumus itaque et committimus tibi ut redditis ei literis nostris ipse
quoque cum eo accurate agas ne quem ex Doctoribus et magistris
huius piae societatis suae fratribus ab ista nostra celeberrima urbe et
academia Viennensi tollat vel auovet, Quod sane ut eo facilius ipsi
persuadeas poteris tum rationibus nostris viua oratione tua maiorem
vim et efficaciam addere, tum alias etiam causas adducere, quas pro
tua prudentia huc loci opportunas et validas fore cognoueris, Proinde
nihil intentatum relinquas donec id quod nos tantopere velle iam
intelligis consequare, Quandoquidem facies ita benegratam et expressam
voluntatem nostram. Datum Viennae Quarta Nouembris 1553.
Lassum Ferdinandi mandatum exsecutum esse testatur Polancus 1. c. III, 18.
Ignatius Roma 23. Novembris 1553 Ferdinando rescripsit: Esse quidem, qiii aliquem
Socium (Canisium certe significat) Vienna avocari cuperent ; se autem neminem invito
rege avocaturum, atque immo Sociorum viennensium numerum suo tempore aucturuni.
Integra epistula est apud Genelli 1. c. p. 504 et in „Cartas de San Ignacio" III,
444—445. 339—340.
95.
Inter mediani annum 155)3 et niedium annum 1554.
Ex apographo, quod eiusdem fere temporis est. Cod. „Germania 1560— 61 " f. 5.
De freqiienti auditorio Socioruin VienHae contionantiioii , haereticoruiii tibri.t
suhlati.i, iiaereticis captis.
^ Canisium et Goadanum maxime significat ; cf. supra p. 425 ^
Monum. (viennensia) 95. (A medio anno 1553 ad medium 1554.) 747
Ex literis Yiennensis collegij de Societate Jesu Eomam niissis ' [vere
vel aestate anni 1554?].
.... Soli nos propeniodum suggestus occupamus Viennae ; vt quos antea
populus hic non audire solum, sed neque aequis oculis aspicere poterat, usque
adeo libenter nostros, eorumque conciones audit [?] ' modo, ut templa repleta
uideas quoties ex nostris quispiam est concionaturus. Habuit autem Reuerendus
Pater Canisius hactenus frequentes coram Rege totaque curia conciones, nunc
uero , Rege absente , in summo templo sumrao populi applausu concionatur.
Pater uero Gaudanus in templo beatissimae virginis maxima cum frequentia
Germanorum concionatur ^ Tantundem praestant tres alij fratres Magister
Martinus ^, Lambertus * et Dirsius *, qui suas ad populum habent non sine
maximo fructu conciones Omnes libri haereticorum , qui in tota vrbe
nundinarum tempore sunt reperti de dominorum nianibus erepti sunt^. . . .
Haereticorum autem . . . quinque in uinculis detinentur, quorum quatuor
acerrimi sed admodum perniciosi erant concionatores ", quintus est Polita
niagni nominis Viennensis professor, quem non ignoratis. . . .
Polites anno 1554 a mense Martio vel Aprili usque ad initium luUi in custodia
viennensi fuit. Hae igitur litterae vere vel aestate anni 1554 scriptae esse videntur.
Cf. Litteras quadrimestres II, 637 — 638. Labitur certe Gothein, cum scribit unum e
praecipuis professoribus (Politeu) et quattuor contionatores lutheranos anno 1556 in
carcerem inclusos esse (1. c. p. 730).
De Canisii contionibus, a. 1553 vel 1554 habitis, haec refert Polanciis (1. c.
III, 244): ^Pervenerat hac aestate [1553] Viennam jubiiaeum cum litteris Apostohcis
ad Reginam Bohemiae [Mariara , Maximihani II. uxorem ,] delatum , et cum eisdem
litteris ad collegium nostrum Roma missum fuerat ^. At P. Canisius Archipresbytero
et aliis, quorum ex officio interest apud populum pias promovere causas, exhiberi
et in germanica lingua typisque excudi , valvisque ecclesiarum et locorum aliorum
passim affigi curavit. Parochi igitur in suis ecclesiis huius sacri jubilaei indul-
gentias plebi suae indixerunt, et, ut rogati fuerant a nostris, satis diligenter populo
commendarunt ; quin et ipse P. Canisius, in concionibus coram Regia Majestate
habitis, praeclare de indulgentiarum utilitate atque usu disseruit, deplorans simul
negHgentiam et socordiam populi germanici, qui hanc et hujusmodi gratias, a divina
bonitate per Sedem ApostoHcam concessas , fere pro ludibrio habebat. Testabantur
autem plerique viri aetate graves numquam se de dignitate ac utiHtate indulgen-
Sic; audiat.?
^ Aliqua ex ilHs litteris ab antiquo librario excerpta hic omittuntur.
2 Templum „S. Mariae ad ripam" significari videtur, in quo Canisius antea
dixerat; cf. supra p. 745. ^ Gotfridius.
* Auer. * loannes Dyrsius.
* P. Laurentius Magius in historia coHegii viennensis circiter a. 1570 con-
scripta: Rex „gravissimo edicto sanxit, ne quid Viennam importaretur librorum
Haeresi aspersorum ; neu venales , qui importati essent , proponerentur : Canisioque
in mandatis dedit, Hbrariis tabernis omnibus singiHatim excussis, diligenti cura
ereptum iret populo quotquot ejusmodi pestilentes codices reperisset. " Apud So-
cherum 1. c. p. 49; cf. etiam supra p. 480 ^
' Complures archidioecesis salisburgensis parochi, qui uxores duxerant, eucha-
ristiam sub utraque specie ministrabant , Lutheri dogmata spargebant, anno 1551
Ferdinandi iussu Ernesto archiepiscopo traditi et ab eo in arce Hohensalzburg vin-
cuHs mandati sunt; anno 1554 fere omnes iHi suas haereses retractaverunt {Wiede-
mann 1. c. IV, 338. 389). « Cf. supra p. 442.
748 Monum. (viennensia) 96. (Anuo 1554.)
tiarum fuisse instructos; immo quid sibi vellent indulgentiae eatenus ignorasse.
Nonnulli etiam, dum haec praedicarentur a lacrymis se temperare nequibant . . . .
Et hac P. Canisii diligentia factum est, ut longe plures gernianici, quam alias soliti
erant, jubilaei praedicti gratiam promererentur, et ex eis copiosior in horrea Domini
fructus colligeretur."
Ferdinandui^ I. ipse in „litteris fundationis" collegii pragensis, Pragae 15. ^Martii
1562 datis, de primis hisce collegii viennensis annis scribit : Se „de Almae Societatis
lesu insigni pietate aliisque innumerabilibus virtutum meritis , nec non sedula et
incomparabili eorum in instituenda luventute tam moribus christianis. quam in bonis
omnis generis literis diligentia , in habendisque concionibus ad popuhim ipsum
assiduitate , multorum tide dignorum relatione atque experimentis exemplisque
Caesarei Collegii Societatis ejusdem" Viennae instituti „edoctum esse" '.
96.
Anno 1554.
Di' lihro in yratiam aeyrotorunt, Canisio iaranfe aitt aitctoi'e, edito.
Anno 1554 Viennae editus est liber-:
,DE CONSOLANDIS AEGROTIS, PRAESERTIM VBI DE VI- T/E PERI-
CVLO AGITVR, IN VSVM SACERDOTVM ET MINISTRORVM, QVI CIRCA
AEGROS VER- i santur in hospitali Regio Vienne Austriae salutaris formula.
[Sequitur figura ligno incisa et Samaritanum evangelicum repraesentans ; infra
eam :] Ctiram illitts hahe, et qiiodcanqtie sapereroyaiieris, eyo citm rediero, reddam
tibi. Ltirii' 10.'^^ In pagina altera folii paenultimi: „W\i Diont. S\.{)m. 9JlQt). gnab
tinb ^riuilegien. ®ebrucfl)t ju 2Bicnn in Dfterreid^ burtf) 5JUd)QeI ^twinerman , in
©. Slnna §of. im ^ax 1554." 4« min. ; ff. 40 non signata. F. AII: „Petri
Canisii Sacrae Theologiae Doctoris ad Christianum lectorem de hac formula praefatio" :
cui nec locus ascriptus est nec tempus. Canisius vehementer commendat, ut aegroti
atque imprimis eorum animae diligenter curentur. Opus a Michaele Khufringer,
valetudinarii superintendente (^Superintendent des Neuhofspitals der hl. Barmherzig-
keit zu Wien") , Martino Gusman, Ferdinandi I. cubiculario secreto et eiusdem
valetudinarii administratori, dedicatum est (f. AIIII. FIIII). Praecipuam libri partem
sermones breves ac saepe ipsis sacrae Scripturae verbis concepti constituunt, quibus
aegroti summa doctrinae christianae capita edoceantur et ad patientiam ac pietatem
instituantur , iique sermones tum latine proponuntur , tum italice et germanice.
Quibus complures considcrationes et preces ac figurae ligno incisae 19 additae sunt.
Michael Denis^ et Antonius Mayer^ censent Canisium totum opus composuisse.
Certe auctorem ipse multum adiuvit*.
1 Bttcholtz I. c. IX, 669.
^ Accuratius ab editore descriptus est in „Zeitschrift fiir katholische Theo-
logie" 14. Jahrg. (Innsbruck 1890) p. 727—729.
* ,P. Nicolaus Lanoyus singularem infirmorum in hospitali decumbentium
curam gerebat" : Fohmcus I. c. II, 575.
■* ,Ich zweifle nicht , dass diese ganze Arbeit aus der Feder des ehrwiirdigen
Canisius geflossen ist . . . Sie hat Aehnlichkeit mit den ersten Betrachtungen der
geistl. Exercizien des h. Ignatius de Loyola" (Wiens Buchdruckergeschicht [Wien
1782J p. 516—517).
* Wiens Buchdruckergeschichte I (Wien 1883), 70 — 71.
* In bibliographiam Societatis lesu hoc opus demum receptum est per P. Cttr.
Sommervoijrl 1. c. II. 618.
Monum. (viennensia) 97. (Ab anno 1553 ad 1556.) 749
»7.
Ab anno 1553 usque ad 1556.
Quae Canisias in causa calicis sacri Jaicis concedendi egerit 1553 — 1556^.
Mense Februario anni 1554 Ferdinandus rex severe interdixit, ne quis laicus
corpus et sanguinem domini sub utraque specie capesseret-. Atque Avantianus
eum Canisii contiouibus incitatum id edixisse asserit^. Hoc saltem probabile est
Cauisii quoque consilia et monitiones in ea re intercessisse ; ac Canisium signiiicare
voluisse videntur status Austriae superioris, cum Lincii 11. lunii 1554 mandatum
Ulud deprecarentur simulque eos incusarent*, „\velche Euer Majestat zu solchem
Mandat geursacht und daneben auch den angeregten Bericht gethan, — dieweil sie
zur Sattigimg ihres verbitterten Gemiiths wider die Lehre Christi und die , so sich
zu derselben bekennen, uns als Euer Majestat getreuen Unterthanen in annder Avege
nitt haben beikommen konnen" ^. Quaraquam rei actae modum fortasse excesserit
lacobus Focky S. J. , scribens Canisiura in contionibus coram rege et ad populum
habitis nihil maiore studio egisse, quam ut communionem sub utraque specie tolleret^.
Cum Canisius eiusmodi contionera anno 1555 festis diebus paschalibus in ecclesia
cathedrali S. Stephani habuisset, paulo post portae eiusdera ecclesiae dialogus affixus
est', typis etiam exscriptus cum hoc titulo :
^DIALOGVS CONTRA IMPIA PETRI CAz= NYSII DOGMATA DE SACRA-
MENTO j Eucharistia3 compositus, & Viennas Austriae in [ ualuis Templi sancti
Stephani | V. Idus Maij affixus. M. D. LV. I M. D. LV. Ad Petrum Canysium
lesuitarum & hy— pocrytarum Principem.
Quid tibi peruerse tribuis cognoraen lesu
Quum sua non spargas dogmata sed satanae?"
In extrema libelli parte: „Actvra in Aphannis terapore raobili, die securo mensis
sereni." 4**; if. 12, addito folio titulari. Ubi, quando, a quo opus typis exscriptum
sit, non indicatur. Micbael Denis non dubitat, quin Viennae id factum sit *. Dialogus
instituitur inter ^Canysiophilum", qui „comraunionera sub una specie" defendit, et
^Christophilum", qui calicem postulat. Sacerdotum superbia fieri hic ait, ut calix
^ Canisius posterioribus annis de sacro calice laicis concedendo saepe inter-
rogatus est et raulta dixit ac scripsit ; quod posteriora huius operis voluraina osten-
dent. Ideo haec quoque, quae quasi initia rerum postea ab eo gestarum sunt, accu-
ratius exponere placuit.
2 Bucholtz 1. c. VIII, 195. Hartl-Schrauf, Nachtriige I, 141.
^ Litteris 1. Maii 1554 Vienna Romam missis (Litterae quadrimestres II, 638).
* Hartl-Schrauf I. c. Bucholtz 1. c.
^ Schrauf: „Es war dies der gewohnliche Ton, in welchem die Gegner von
Canisius zu sprechen pflegten , sobald sie hinter einer neuen landesherrlichen Ver-
ordnung seinen Einfluss zu verspiiren glaubten; wussten sie ja doch, dass Konig
Ferdinand , wie er ja iiberhaupt dem neuen Orden herzlich zugethan war , Canisius
das vollste Vertrauen schenkte und auf dessen Urtheil in allen kirchlichen Fragen
das grosste Gewicht legte" (Nachtriige I, 141—142).
® In opere ,Scriptores antiquissimae ac celeberrimae Universitatis Viennensis"
etc. ; cf. Denis 1. c. p. 666.
'^ ICx dialogo illo (f. C 3'') conici potest contionem illam feria tertia paschali
habitam esse, qui tunc dies 16. Aprilis fuit. Eam occasionem fuisse „diaIogi" eius-
dera f. A 2" ostendit. Quodsi De Backer (I. c. I, 1064), Wiedemann (I. c. II, 69—70),
Sommervogel (I. c. II, 666) asserunt „diaIogum" primum esse librorum , qui contra
catechismuni Canisii editi sint, id deraonstrari vix potest. ^Sumraa doctrinae chri-
stianae" vere demum anni 1555, ac vix ante ineuntem Maium, in lucem eraissa est.
Cf. supra p. 522. 537.
* Buchdruckergeschicht p. 666.
750 Monuni. (viennensia) 98. (Autumno anni 1555.)
laicis negetur. Clerus valde vituperatur. „0 iniquam constitutionem , ubi Neroi-
zantib. (ut ita dicam) potius Cathedralibus consulitur, quam participationi sacramen-
torum Christi!" '
In ^Summa'' quoque Canisius de hac re diligenter disseruit atque ecclesiae usum
Scripturae sacrae, sanctorum patrum, conciliorum allatis testimoniis accurate defendit -.
Quam ob rem anno 1556 ab loanne Wigando Lutheranorum magdeburgensium ,super-
intendente" acriter vituperatus est. „So hat der Antichrist^ seinen bittern hass
wider Christum noch in diesem stiicke auch miissen beweysen vnd aussgiessen, das
er ein teil, nemlich den gebrauch des Kelchs oder bluts Christi den arraen Scheffleyn
Christi , Nemlich den Leyen , hat fiir dem maule hinweggerissen . vnd nur seinen
beschornen Plattenhengsten zugeschrieben . . . vnd wirdt solches alles in disem
nevven Catechismo verteidigt, denn der hundsmiinch hat jm einmal fiirgenommen,
allen Dreck vnd Grewel des Bapstes zu fressen, vnd schmecket jme wol als Zucker,
wolt den selben auch andern gerne einreden." *
d) Catechismi a Canisio Viennae conscripti
ir)r>2— ir);')!;.
»8.
Antumno anni 1555.
Ex apographo totius epistulae, anno 1884 a P. los. Eng. de Uriarte S. J.
descripto ex autographo, quod est in ,Varia Historia" tora. I, f. 353. Epistula
integra edita est in ^Cartas de San Ignacio"' VI, 639—641.
De Canisii itineribus aiigustano et pragensi ac parvo catechismo germanico
italice reddito.
P. lonas Adler S. J. ^, in coUegio viennensi magister, P. Hieroni/ino
Natali S. J. Romam scribit Vienna 1. Octobris 1555 ^:
. . . Cum ex Augusta rediens D. Canisius rursus pragani pro-
peraret, ut quae necessaria pro uenientibus fratribus essent, otyus
praepararet, inter alia etiam hoc mihi mandauit Reuerende in Christo
P. ut Cathechismum seu Doctrinam Christianam, quam in templo nostro
Scholastici recitare consueuerunt , in linguam Italicam transferrem,
eamque quam primum ad R. T. mitterem. Quod sane onus, quamuis
difficilc mihi utcunque imparque uiribus uideretur, . . . feci tamen quod
potui, partemque illam priorem, ceu fragmentum quoddam inchoati
operis in linguam Italicam transtuli (nam ita mutilatus nobis et imper-
fectus a P. Canisio relictus est liber iste). In qua quidem translatione,
* Dialogus f. C 2 ". Sacrhinus asserit Canisiura libellum hunc tunc primum
accepisse, cum Ingolstadii moraretur (Oct. 1555 ad lan. 1556): „Risit et ille . seu
potius defleuit coecitatem Scriptoris, et impudentiam" (De vita Canisii p. 104).
^ P. I, c. 4 de eucharistia ;' in editione principe f. 77 ' — 81''.
^ Summum pontificem Wigandus significat.
* Verlegung aus Gottes wordt, des Catechismi der Jhesuiten (Magdeburgk
1556) f. H 3''. 5 De hoc vide supra p. 415. 446.
* Autographura : ^Viennae Austriae , Kalendis Octobris. Raptim. 1554". Si
Adler haud ita ^raptim" scripsisset, certe 1555, non 1554, posuisset; nam quae
de Canisio scribit (euni Augustae fuisse et Pragam ad collegiuin parandum pro-
perasse), ea certe anno demum 1555 facta sunt. Cf. supra p. 545. 547.
Monum. (viennensia) 99. (14. Augusti 1554.) 751
hoc seruauj diligentius ut sensus sensui redderetur quam uerbum uerbo,
quod sit magna idiomatis nostri atque Italicj diuersitas, longeque alia
uerborum uis et proprietas, ut sepe paucis nos uerbis magnam Italicj
sermonis copiam complectamur, breuiores autem simus ubi illi longiores.
Mitto autem ad te illa tardius, quod ipse ut T. R. nouit sim tardus
Germanus, et scholae meae occupationibus interdum distractus ....
Haec clarissime ostendunt Adlerum non ^Summam doctrinae christianae"
latinam italice vertisse, sed germanicum aliquem catechismum a Canisio compositura.
Quod opus a ^Summa" diversum fuerit' ac, ni fallor, ipse ille catechismus ^minimus",
quem Canisius anno 1556 Ingolstadii primum typis exscribendum curavit. Yersio
ab Adlero facta numquam prelum subisse nec iam superesse videtur. Destinata
autem certe erat illis ^adolescentibus et pueris italicis, qui Viennae permulti erant",
atque pvix", inquit Polancus 1. c. II, 567 „in tanta multitudine, qui sciret orationem
dominicam recitare aut symbolum apostolorum inveniebatur ; praecepta Dei nullus
sciebat; quae ignorantia non tantuni in pueris sed in viris etiam erat".
Notanda sunt praeterea, quae Polancm (1. c. III, 251) in annum 1553 refert:
^Dictabat P. Canisius diebus veneris catecbismum pueris nostrarum scholarum, qui
latine sciebant ; infimae autem scholae idem magister Carolus Grim, qui ejus curam
habebat, praestabat."
99.
Edictum primum,
quo Ferdinandus I. Romanorum rex catechismum Canisii in scholis adhiberi iussit.
Viennae 14. Augnsti 1554.
Ex editione principe .Summae doctrinae christianae"' [Viennae 1555] f. a Ij-'
ad a VP.
Exemplum edicti, eodem tempore scriptura, superest Viennae in archivo aulae
caesareae (Haus-, Hof- und Staats-Archiv), cod. „Ferd. I. Privil. n. 7". f. 196'' ad
197''. Idera edictum in comphiribus editionibus ,Suramae" posterioribus exstat. Hic
ponitur, quia et in se gravissimum est et ad religionem catholicam in Germania
restaurandam plurimum contulit neque a recentioribus historicis catholicis typis
exscriptum est. Maximam partem germanice versum est in editoris „Katechismen"
p. 32 — 33. E protestantibus complures edictura hoc operibus suis inseruerunt :
Melchior Goldast^, Bernardus Raupach^, loannes Christophorus Koecher K
Edictura conscriptura esse a doctore lacobo lona, aulae Ferdinandi I. vice-
cancellario, iam supra (p. 483) vidiraus.
Collatum est cum edicto Ferdinandi I. Viennae 10. Decembris 1560 dato, quod
raagnam partem iisdem omnino verbis conceptum est ac primum illud, in quattuor
vero capitibus ab eo discrepat: 1. Ferdinandus catechismum hunc non aliquibus
tantum provinciis suis, sed omnibus praescribit; 2. a Canisio conscriptum esse
diserte enuntiat; 3. compendii quoque mentionem facit, quod ex ^Summa" ex-
trahendum curaverit ; 4. utriusque catechismi evulgandi privilegiura Materno Cholino
^ Si enim ,Sumraa" italice vertenda erat, cur non versa est ex hitino , qui
sermo italico multo similior est, quam germanicus? Et quid sibi tunc volunt que-
relae illae de ,rautilato" libro et ,imperfecto" ?
- Imperatorum ac Piegura S. Imperii Romano-Theutonici Recessus, Constitu-
tiones ... III (Francofurti ad Moenum 1713), 566—567.
^ Evangelisches Oesterreich (Hamburg 1732) Beil. 2, p. 10—12.
* Catechetische Geschichte der Paebstisclien Kirche (Jena 1753) p. 275—279.
752 Moiuim. (viennensia) 99. (14. Augusti 1554.)
coloniensi tribuit. Edicti huius loci illi, qui in edicto primo non sunt vel aliis verbis
concepti sunt, hic ponuntur; reliqua utrobique eadem sunt, rebus aliquot minimis
exceptis, v. g. quod a. 1560 Ferdinandus non iam „Komanorum Rex'' vocatur, sed
„electus Romanorum Imperator". Primum (quod equidem novi) typis exscriptum
est hoc edictum in editione ^Summae"', quae a. 1564 Antverpiae cura Amati Ta-
vernerii typographi et loannis Belleri bibliopolae in Incem emissa est (f. A 3'' ad
A 5''). Ego vero in eo proponendo secutus sum editionem „Summae"' a Canisio
ipso auctam et emendatam. quae a. 1566 Coloniae ex officina Materni Cholini prodiit
(f. 5» — 7''). Edicti exemplum, eodem fere tempore scriptum, Viennae exstat in eo,
quod supra nominavi, archivo, cod. ,,Ferd. I. Privil. 12." f. 210'' — 211''. Typis de-
scriptum est etiam a Reiffenberg, mant. 18 — 19, et a Boero, Can. p. 478—481.
Inter latina haec edicta medium est germanicum illud, quod a Ferdinando
Viennae 23. Aprilis 1556 datum et primum evulgatum est in versione ,.Summae"'
germanica: „Frag vnd antwurt Christlicher Leer", a. 1556 Viennae in lucem
emissa (f. % 2^ — 31 l^); in hoc edicto ea , quae a. 1554 latine enuntiata sunt,
germanice proferuntur, nec tamen praecipitur, ut hic catechismus solus , reiectis
ceteris, adhibeatur; cf. etiam supra p. 592 ^.
Religionem, firmissimiim illud reipnhUcae praesidi nm, ita oppugnari, ut maioribus
riribus ef fraudibus numquam antea oppugnata esse videatur ; atque ea in re satanam
inagnopere pravis iuvari libellis et maxime catechismis, qui summo cum iuventutis
periculo spargantur. Ideo se ortliodoxum catechismum conscribendum curasse et
eius evulgandi privilegium Michaeli Zimmermann tribuisse ac praecipere , ut hic
catechismus solus in provinciis Austriae inferioris adhibeatur.
FERDINANDVS Diuina fauente clementia Rom. Rex semper Augustus,
ac Germaniae , Hungariae , Bohemiae , Dalmatiae , Croatiae , Sclauoniae, etc.
Rex, Infans Hispaniarum, Archidux Austriae, Dux Burgundiae, etc. Marchio
Morauiae, etc. Comes Tyrolis, etc. Vniuersis et singulis fidelibus nostris, tam
Ecclesiasticis quam Secularibus, Praelatis, Comitibus, Baronibus, Dominis, Mili-
tibus, Clientibus, Cajiitaneis, Marschalcis, Prouinciarum Praesidibus, Vicedominis,
Praefectis , Burggrauijs , Officialibus , ludicibus , Burgimagistris , Consulibus,
et Communitatibus , omnibusque alijs et singulis subditis et fidelibus nostris
Inferiorum Prouinciarum nostrarum Au- ! [1560]
striacarum ', et Comitatus nostri Gori- prouinciarum nostrarum,
tiae Principalis,
cuiuscunque gradus, status . ordinis , conditionis et dignitatis extiterint, Gra-
tiam nostram Regiam et omne bonum. Magno cum animi nostri moerore
perpendimus et videmus , quibus hodie , quantisque motibus et periculis
orbis Christianus vndique concutiatur: Potissimum vero miserandus ille
status neglectae , adeoque contemptae passim Religionis saepe multumque
nos et pios oranes discruciat: Qua quidem Religione vt nihil est sanctius
in terris, ita praeclarius ac firmius Reipub. ornamentum ac robur esse
nullum potest. Atque idcirco malarum artium nefarius artifex , sanctae Ec-
clesiae , bonorumque omnium hostis atrocissimus Sathan , quantum humano
generi praesidij in vera Religione positum sit, minime ignarus, annis abhinc
multis causam Religionis passim oppugnat ac perturbat, ita vt maioribus
\nribus et copijs, frequentioribusque dolis et fraudibus, vno eoderaque tempore
ipsam antea nunquam oppugnasse videatur. Nec desinit adhuc Satellites
(piosdam et ministros suos , qui editis suis libellis omnia impietatis studia
foueant, disseminent ac propagent, subornare: partim vt, qui a Religione
' Vide supra p. 454 ^. 468=.
Moniini. (viennensia) 99. (14. Augusti 1544.) 753
orthodoxa semel defecere , in erroribu.s et sectis, quibus se addixerunt, cou-
firmentur: partim vt, qui etiamnum in tutissimis Ecclesiae Dei castris per-
durant , hinc seducti , factionum discipuli et Religionis nostrae Catholicae
desertores tiant. Inter hos autem libellos quorum ingens vbique prouentus
est, non parum virium ad Religionem euertendam habent Catechismi (sic
enim appellant) qui saepe tum breuitatis, tum verborum elegantia\ et methodi
specie commendati, egregie falkmt, et imperitam illam, nobilemque iuuentutem
veritatis synceritati natam grauiter vitiant atque corrumpunt. Dum enim ex
istorum libellorum lectione , venenum ipsa dulcedine blandum, simplicibus et
incautis sumendum praebetur, priusquam id sentiant, eorum animi nouis et
pestiferis opinionibus , quas euellere postea sit difficillimum , deprauantur.
Vnde fit, vt eo doctrinae fermento semel infecti, Catholicae fidei et sanctae
matris Ecclesiae dograata et instituta veneranda negligant, fastidiant, atque
nonnunquam etiam per contemptum oppugnent. Qua quidem in re, si quid
consilijs , monitis , iussis et Edictis publicis Rege Christiano dignis profici
potuit, Nos profecto, cum ad ista impietatis studia profliganda, tum ad sacro-
sanctae Religionis nostrae Catholicae iura retinenda , officio nostro minime
defuimus. Attamen grassatur indies magis ac magis haec foeda lues, nouique
subinde ac nouis illecebris infecti prodeunt Catechismi: sparguntur, leguntur,
proponuntur in scholis, maiore sane periculo, quam simplices pueri, et creduli
improuidique adolescentes, iniperitique homines, et plerique omnes istiusmodi
praeceptores sentire aut iudicare queant. Quod igitur in graui morbo boni
Medici , in exorta tempestate fidi naucleri faciunt, a nobis alienum non esse
existimauimus, vt praesentissima, nobisque ob oculos posita atque prospecta
longe grauissima pericula, ratione quadam aut depellamus omnino, aut saltem,
quoad DEVS potentem manum suam admouerit, mitigemus.
Quamobrem matura super his deliberatione habita, fidehbus nobis subiectis
populis saluberrimum fore duximus, si in tanta dogmatum et sectarum varietate
Catechisticae doctrinae librum, qui Orthodoxus sit, conscribi simul et fidelibus
nostris populis euulgari, commendarique
curaremus. Proinde ad huiusmodi Ca- [1560] vnice curaremus. Ad quod
tholicum opus conscribendum, non du- Catholicum opus conscribendum, inter
biae fidei et doctrinae viros delegimus, alios non dubiae fidei et doctrinae viros
conscriptumque eorum Honorabilem, religiosum, deuotum, no-
bis dilectum Petrum Canisium sacrae
Theologiae Doctorem delegimus, et cum
ab eo fuissetconscriptum, aliorura etiam,
quos non sohun sacrosanctae Theologiae scieutia, verum etiam vitae innocentia
et integritate perspicuos esse constat , iudicio et censurae subieciraus ' : quo
certiores essemus, ne authoritate nostra in hicem quicquam prodiret, quod
Euangelicae doctrinae et sanctae Catholicae Ecclesiae vUo modo aduersaretur.
Posteaquam igitur DEI OPT. MAX. [l')()0] Posteaquam vero Dei Optimi
gratia iam commeraoratus liber ita con- Maxirai gratia factuni est, vt commemo-
scriptus, magnoque Theologorum Ca- ratus liber magno vbique doctorum et
tholicorum consensu approbatus fuit, proceruraquoqueCatholicorumapplausu
* elegantiae ed. pHnc; elegantia ed. col. a. 1560.
' In prima hac editione nec Canisii nec Societatis lesu disertis verbis fit nientio.
Brauusberger, Canlsii Epistulae et Acta. I. 48
754 Mouum. (viennensia) 99. (14. Augiisti 1554.)
eum tideli nostro Michaeli Zimmer- j exceptus, in varias etiam linguas con-
manno comniisimus typis excudendum : uersus, saepeque apud exteros recusus,
expresse vetantes, atque Decreto no- et in Gymnasijs publicis simul ad do-
stro , praesentibus hisce literis, modo, cendum et discendum propositus fuerit,
via et forma, quibus fieri melius potest existimauimus nos non abs re facturos,
ac debet, interposito prohibentes, nequis si eundem Catechismum ab Authore
j.svV] Typographus aut Bibliopola in denuo recognitum, non solum rursus
sacro Romano imperio ac Regnis et typis euulgari curaremus, verum etiam
Dominijs nostris haereditarijs existens, pro rudiorum captu in quoddam com-
eundem Inmc librum a primae huius pendium redigi iuberemus ' : ac fidelibus
editionis die vsque ad exactum integrum nostris populis denuo autoritate nostra
decennium typis aemulari , recudere, commendaremus : ac insuper vtriusque
imprimere, vel alibi impressum venun- tam maioris quam minoris editionem
dare^.t/VJaudeat, quocunqueidcoloreaut nostro et sacri Imperii fideli, dilecto
praetextu fieri possit, Grauissimae in- Materno Cholino Typographo Colonien.
dignationis nostrae, et Decem Marcha- demandatam benigno nostro fauore et
rum auri puri , ac omniiun librorum priuilegio aduersus sinistras aemulorum
amissionis poena constituta. Cuius artes tuendam et fouendam suscipere-
mulctae dimidium Fisco nostro in- mus. Inhibendo, ne quis alius eundem
ferendum . residuum vero iam dicto hunc librum ante exactum integrum
Typographo firmiter decernimus statui- decennium imprimere , vel alibi im-
musque persohiendum. pressum vaenumdare^ audeat, sub poena
decem marcharum auri puri.
Mandantes idcirco vobis praedictis omnibus et singulis, praecipue vero ijs, qui
nostro nomine et loco, iuris et iustitiae administrationem in Prouincijs nostris
Austriae inferioris et Goritiae Comi- \ [l')l!()] exercent
tatu exercent, 1
ac in magistratu constituti sunt, vt hunc Catechismum sohmi, nulhimque alium
per Ludimagistros, Praeceptores, ac Paedagogos pueris in scholis publice aut
priuatim proponi, praelegi, ediscendumque tradi magnopere curetis, atque
omnino efficiatis: quatenus cum vos, tum ipsi grauissimam indignationem
nostram , aliasque poenas delinquentibus , et huius Edicti nostri contempto-
ribus pro arbitrio nostro irrogandas vohieritis euitare. Haec enim est expressa
mens et vohmtas nostra. Datum in Ciuitate nostra Vienna, die
XIIII. mensis Augusti. Anno Domini [1500] X. mensis Decembris, Anno
M.D.LIIII. Regnorum nostrorum Ro- Domini 1560. Regnorum nostrorum
mani XXIIII. aliorum vero XXVIII •*. Rom. XXX. aliorum vero XXXIIIj.
In ^diario" quodam concilii tridentini , quod ab ignoto italice conscriptum
neque adbuc typis descriptum est, asseritur: „Ferdinando ordino un Catecbismo,
come douessero uiuere li suoi sudditi, il che dispiacque al Papa per essersi intro-
messo a far stampar libri di riforme [di Religione] senza Vescoui, ne Papa." ^ Haec
» vaenumdari ed. col.
' De compendio hoc in secundo huius operis voluniine multa diceutur. Cf.
editorls ^Katechi.smen" p. 113 — 126.
^ Labitur itaque Fr. von Krones, asserens bas Ferdinandi litteras 14. Augusti
1552 datas esse: Geschichte der Karl Franzens-Universitat in Graz (Graz 1886) p. 220.
' Cod. Ottob. 2656 bibliothecae vaticanae, f. 113^ cod. nis. 142 l)ibhothecae
url)is tridentinae, f. 37''.
Monum. (viennensia) 100. (Sub annum I006.) 755
transcripta et amplioribus verbis exornata esse videntur a Paulo Sarpi ' ; quem secuti
sunt Raupach, Koecher, Zezschwitz etc. At diarii illius auctorem magna fide dignum
non esse nec Canisii „Summam"' Viennae anno 1555 sine „approbatione ordinarii"
in lucem esse emissam, ab editore copiose probatum est in ^Katechismen" p. 49—55.
100.
Sub animm 1556.
Camiten prohrosum, stib a. 1556 iit Canisiuni eiiisque catechismnm facttim.
Ex apographo antiquo , quod est Guelpherbyti (Wolfenbixttel) in bibliotheca
ducum brunsvicensium , cod. „64. 11. Extr." f. 58''. Ex carmine ipso cognoscitur
compositum id esse Canisio vivo. Circiter annum 1556 scriptum esse ex eo conici
potest, quod pleraque, quae codex ille complectitur, eo anno composita sunt.
In Catechismum Canisii\
Forte canem genuit sub nigro Cerberus orco,
Per tria partitos qui facit ora sonos.
Forma cani similis rabido sed atrocior ille est.
Namque malum in superos virus ab ore vomit;
Et quod se poeni circumdat pelle leonis
Ac aquilae plumis ora canina tegit;
Sed non ulla datur latranti gioria monstro;
Nosco canem, quamvis pluma leoque tegit.
Affore sic cecinit postremo tempore David,
Provida quae Christus de cruce verba refert.
Namque canum rabida queritur se indagine cingi,
Quod ferus pandat morsibus ora leo,
Quodque sibi immineant cornu feriente [?]'' Monarchae
Qui praedam tetris dentibus oris agant.
0 si rex avium veniat, rex ille ferarum,
Si repetat pellem, caetera risus erunt,
Aut si quod proprium est venator ab arbore celsa
Strangulet eme.ritum, fune, quod opto, Canem.
* Ctim carmen hoc ante 12 fere annos ex codice ytielpherbijtano transcriberetur,
ad nostram scribendi rationem sive ^orthographiam" accommodattim est. Neque
operae pretium esse videbatur, veteris orthograph iae restitiiendae gratia codicem illum
iterum adire vel mittendum ciirare.
^ Vocabulum obscure scriptiim.
^ „Riusci questa ordinatione con molto disgusto della Corte Roniana" etc. :
Historia del Concilio Tridentino. Di Pietro Soave Polano (Londra 1619) 1. 5 ad
a. 1554, p. 377.
48*
756 Monum. (vienn.) 101. (23. Aug. 1553.) 102. (5. lan. 1554). 103. (22. Aug. 1554.)
e) Episcopatus viennensis a Canisio ter recusatus et aliquamdiu
administratus.
155:]— i5:iG.
101.
2)}. Anjjnsti 1553.
Ex ^Cartas cle San lynacio'^ III, 417—418. 280—283; ubi epistula integra babetur.
S. Ignatius Hierontjmo Martinengo apostolico niintio viennensi Roma 23. Angusti
1553 rescribit ad litteras de Canisio ad episcopatum. viennensem compellendo datas.
Societatis Jiominibus dignitates ecclesiasticas non convenire , ideoque et laium ab epi-
scopatu tergestino , et Borgiam a cardinalatu accipiendo exsolutos esse. ,E cosi in
questa cosa . . . mi persuado, non vorria sua Beatitudine sforzarci con obbedienza;
ma, senza venire a questa prova, supplico io uniihnente a Vostra Signoria Reveren-
dissima che sia contento di non procedere innanzi in questo negozio , anzi esserci
protettore ed ajutarci secondo 1' istituto nostro."' Cf. supra p. 426 — 427. 431. 436.
Martinengum Ignatio morem gessisse testatur Polancus (Chronicon III, 18).
103.
5. lanuarii 1554.
Ex commentario epistulae integrae, quod Viennae in archivo aulae caesareae
exstat, ^Romana 1555".
Ferdinandus 1. Didaco de Lasso, procuratori sno romano, Aiigusta
Vindelicorum 5. lanuarii 1554:
. . . Jn negocio autem Canisij ^ committimus tibi ut nihil amplius
agas donec aliam a nobis commissionem acceperis ....
103.
Didacus de Lasso
rerdiiiaiido I.
Ronia 22. Angusti 1554.
Ex litteris Lassi archetypis (2° min. ; l'/^ pp. ; in p. 4. insor. et sig.) ; Lassus
ipse nomen subscripsit. Asservantur Viennae in archivo supremi collegii, quod
imperatori a sacris est (Cultus-Ministerium).
Ignatium, ne Canisius episcopus viennensis fiat, summa vi obstiturum. Attamen
effedum iri, ut episcopatus administratio Canisio cominittatur.
t
S. C. K. Maiestas.
Die, XVj. praesentis Mensis accepi literas Vestrae Regiae Maie-
statis quibus iubet, ut summopere curem promotionem in Episcopum
Viennensem pro Magistro Canisio -. Quae res mihi admodum difficilis
' Id est: Cani.sii dignitate episcopali ornandi.
* Ignatio Lassus est ^ingenue confessus si rem ex Regis voto, animique sen-
tentia transegisset, promissam sibi satis vberem sui laboris mercedem" {Orlandinus
Monum. (viennensia) 103. (22. Augusti 1554.) 757
uidetiir, quam uis [sir] ipse Magister adeo" conueniens et dignus sit
eo munere. Scio enim aperte nullo modo ad id Superiorem suum^
licentiam daturum, quin potius omni qua poterif' repugnantia obsistet,
licet Sanctitas sua aliud sibi praecipiat ^. Nam hi religiosi huius
Societatis, et quod dudum " florere coeperit et quod adhuc pauci sint,
nollent exemplum dare, ut ab ipsis aliquem socium suum etiam pro
urgentissimis causis et honoribus separari patiantur*^. De qua re
habetur experientia iam semel quando Maiestas V. Regia nominauit
in Episcopum Triestensem Magistrum Claudium ex eadem societate
virum ^, quem et si Papa nimis serio et ex animo promouere cuperet,
nunquam tamen inducere* potuit eorum societatis Magistrum Ignatium,
sed omni et qua maxima potuit solertia recusauit et contradixit.
Atque ipse postea quadam die cum eum conuenirem, uisus est inter
loquendum habere adhuc in memoria se tunc euasisse liberum ex illa
uiolentia, quam sibi propterea inferri'^ uolebant. Sed his non obstan-
tibus, uidens hac uia nihil profici posse, cogitaram, ut per uiam Breuis
Apostolici, sibi demandaretur : prius tamen, visum fuit, id communi-
care cum Cardinali de Carpi huius Societatis Protectore, eidemque
dare literas vestrae Regiae Maiestatis. Quibus ipse intellectis easdem
mihi difficultates opposuit , quas ego putaram , viam tamen posse
reperiri, adiunxit, qua posset fere ad Episcopatum deuenire, illiusque
administrationi satisfacere, sine eo quod fieret Episcopus. Quae res
fiet communicata prius cum altero Cardinale, horum negotiorum ualde
intelhgenti *, atque etiam curabo, ut Breue suae Sanctitatis clam ex-
■'' a deo arcJiet. '' peterit archei. " Sic ; liaud dudum.?
^ Sic Lassits scribere voluisse vel corrcctiiriis fiiisse ridetnr, si Jias litferas dili-
gentiiis legisset ; arcJietypum: separetur.
* induci arcJiet. ^ Sic ; sed nialiin legere: inferre.
1. c. 1. 14, n. 44). Ac SaccJiinus asserit Lasso „consimilis honoris, vel etiam amplioris"
spem esse oblatam (De vita Canisii p. 82).
* S. Ignatium.
^ Ignatium obstiturum non fuisse, si pontifex sub peccato ei praecepisset, ipsae
Ignatii constitutiones ostendunt (P. 10, n. 6).
3 P. Claudium laium. Cf. supra p. 332. 408.
* lacobum cardinalem Puteum significare videtur, qui „iuris utriusque doctorum
sui temporis longe princeps" fuisse fertur [Ciaconius-Oldoinus 1. c. p. 773) ; qui et
diploma postea recognovit et approbavit, quo Canisius administrator creatus est.
Cf. supra p. 509. Marcellum quoque cardinalem Cervinum Lassus adiit. Huc enim
(non ad annum 1552, quem Acta Sanctorum habent) referri oportet, quae ex com-
mentariis Polanci et Ribadeneirae affert P. loannes Pinius : „Dixit Cardinalis sanctae
Crucis redux a Pontifice . . ., quod Dominus lacobus Lasso secnra fuerit locutus,
ut in primo consistorio episcopatum Viennensem pro M. Petro Canisio proponeret
dicendo, ut sua Sanctitas sine Societatis consensu, ex reverentia erga regem Roma-
norum , illum ei conferret ; et quod Cardinalis narraverit suae Sanctitati id , quod
sibi dixerat dominus lacobus" etc. {Acta Sanctoriim lulii , YII [Parisiis et Romae
1868], 497).
758 Monum. (viennensia) 104. (8. Augusti looo.)
pediatur^ forsan' et hoc proderit \sic~]. Quam Clnistus Opt. Max.
diutissime seruet, ex Roma XXIj Augusti. M. D. L. IIIj.
Caesareae Maiestatis V. Humilis Seruus
Don di Lasso,
t Sacrae Cesareae ac Kegiae Kom. Hungariae Boliemiae Maiestati
Domino nostro.
P. loannes de Folanco Roma 23. Novembris 1554 hac de re ad P. Franciscum
de Yillanueva scripsit^: „Don Diego Lasso . . . vase ^l mismo al Papa^, y poniendole
delante la devocion del Re}' y la necesitad de aquel obispado, como llego a suplicar
que S. S. mandase en obediencia al Dr. Canisio que le tomase, dicele el Papa: ,Eso
no lo queremos hacer, por no hacer este desplacer a la Compaiiia', y aiiadio (como
quien da razon) : ,De estos Padres tenemos necesitad : no los querriamos contristar ;
pero procurad el consenso del Preposito de ellos, y harase lo que pedis.' Dijole D.
Diego : ,Eso, Padre Santo, es tanto como no hacer nada ; que io se que el P. M. Ignacio
no consentira'. Finalmente no saco del Papa mas que lo dicho: y pidiendo a lo
menos que le mandase ser administrador , tampoco quiso hacerlo sin que Nuestro
Padre consintiese : y asi vino D. Diego a Nuestro Padre contandole toda su traicion
(que es muy amigo y devoto) : y por la grande necesitad de aquel obispado, y por
hacer algo de lo que el Rey deseaba , consintio Nuestro Padre en que por un ano
solamente tuviese el Dr. Canisio aquella administracion."
104.
rerdiiiaiKlus I.
loaiini Moroiio,
presbytero cardinali tituli S. Laurentii in Lucina.
Aag;asta Vindeliconuii 8. Augusti 1555.
Ex commentario (2"; ^'/j pp.), quod altera manu eiusdem temporis correctum et
ab ipso doctore lacobo lona, Ferdinandi vicecancellario, subscriptum est. Viennae in
archivo aulae caesareae, ,Romana 1555".
Ibidem est alterum commentarium, ea manu scriptum, qua prius correctum est ;
sed alterum hoc correctiones prioris non habet.
Gaudet xmitificem efficere velle , iit Canisius episcopatum viennensem suscipiat.
Diploma mittit, quo eundem ad eam sedeni praesentat. Quodsi pontifici aliter rideatur,
curet, ne ipse rex praesentationis ius amittat.
Reuerendissime pater Amice charissime. Accepimus literas Domi-
nationis vestrae Reuerendissimae, quas hisce diebus ad manus nostras
proprias ratione Episcopatus Yiennensis dedit *, Et lubenter sane in-
" forsam archet.
* At Ignatium ea res non fugit; cf. supra p. 500—501.
^ Haec epistula primum edita e.st in ^Cartas de San lynacio'^ IV, 376 — 379.
Summam rei etiam refert Petr. Ribadeneiru S. J. in „Vita Ignatii Loiolae" 1. 3, c. 15
(Ingolstadii 1590, p. 214—215).
* lulius III. tunc ecclesiam regebat.
* „Ferdinandus rex . . . per suum Legatum Marcum Comitem ab Arcu ma-
chinas nouas admouit, instititque vt [novus pontifex Paulus IV.] duobus, tribusue
Monum. (viennensia) 105. (31. Augusti 1555.) 759.
telleximus, quod Sanctissimus D. N. ratum gratumque habere uelit,
si Sanctitati eius honorabilem religiosum deuotum nobis dilectum
Petrum Canisium de societate nominis Jesu ad dictum Episcopatum
Yiennensem nominauerimus et presentauerimus, quin etiam Sanctitatem
eius effecturam esse, quod is Ecclesiae illius curam et administrationem
Episcopalem non obstantibus hijs [slc] , quae hactenus impedimento
esse uidentur, omnino suscipiat et gerat. Quo nomine Sanctitati eius
qua decet reuerentia gratias agimus , et propterea cum hijs [sic]
Dominationi vestrae Reuerendissimae literas nominationis ac praesen-
tationis pro eo transmittimus, quod Sanctitas eius desuper necessariam
confirmationem expedire easque rationes inire dignetur, ut praefatus
Canisius huiusmodi Episcopatum prorsus suscipiat, ita tamen, si forte
Sanctitatj eius aliter videretur et ipsa putaret rem istam ad effectum
deduci non debere'', quod nos propterea iure nostro patronatus non
priuati esse uideamur, sed liceat"' nobis tunc aliam idoneam et habilem
personam nominare ac praesentare, attento quod mora ista prouidendj
dictae Ecclesiae non ex inobedientia ahqua vel incuria, sed ex sin-
gulari quodam studio nanciscendi virum aliquem probum pium doctum
et ad hoc muneris aptum et idoneum proficiscatur". Eaque propter
Dominationem vestram Reuerendissimam amice et beneuole hortamur,
ne grauetur etiam in posterum operam suam in hoc negocio inter-
ponere, idque ad finem, quem iam diximus deducere, prout nobis de
Dominationis vestrae Reuerendissimae pietate ac praeclara in nos
voluntate pollicemur''. Jn quo Dominatio vestra Reuerendissima factura
est nobis rem gratissimam, beneuolentia nostra regia eideni repen-
dendam. Quam foeliciter valere optamus. Datum in nostra et Jm-
perij Ciuitate Augusta Vindelicorum Die VIIj mensis Augusti. Anno
Dominj M.D.LV. Regnorum nostrorum Romani XXV Aliorum uero XXIX.
I. lonas D.
vicecancellarius. M. Singkhmoser.
105.
31. Augnsti 1555.
Ex litteris archetypis, a Morono subscriptis, quae sunt Yiennae in archivo
aulae caesareae, „Romana 1655".
"• Sic comm. jjriits correctiim cst nianii altera ; prias scriptwm erat : si forte res
ista ad efFectum deduci non posset.
•^ licet comm. prius.
*= Verha attento — proficiscatur altera illa manu in marginc comm. prioris
addita sitnt.
^ Hic aliqua sequuntur, quae ad episcopum vacanti sedi gurcensi procidendum
spcctant ; sed ea in priore commentario lineis deleta sunt.
de Societate viris mandaret Episcopatus, et regionum illarum greges committeret"
Orlandinus (1. c. 1. 15, n. 9).
7(;0 Monum. (viennensia) 106. (1554 — 1556.)
loannes cardinaUs Moronus Ferdinando I. Bonia Sl. Aiigusfi ]555:
.... Quod ad promotionem domini Canisij ad Episcopatum Yien-
nensem [attinet] res iam pro confecta potest haberi. necesse erit
prouidere pro expediendis literis apostolicis qua de re dominus Didacus
laxus diligentius perscribet Maiestati Y
,Quo accepto nuntio", inquit SacchitiKs, ^lgnatius ad Cardinalem Carpensem,
quo tum Patrono societas vtebatur, aduolat. Cardinalis bono animo iussit esse.
Modo, inquit, Canisius ipse constans in renuendo perstet, in me recipio Pontificem
neutiquam vim allaturum invito. Scribat ad Pontiticem, quae pro sua caiisa habebit,
antequam niunus admittat: cetera mihi curae erunt. Quae cum significata essent
Canisio, et immobilem coustantiam obtineret, noluit summo iure vti Rex. Itaque
seculi eius anno quinquagesimo sexto lacobum Lassum admonuit, vt tandem, quando
de sententia dimoueri nullo modo Canisius posset, vrgendi eius negotij curam
omitteret. lacobus eas ipsas literas Ferdinandi, quas etiam num Labemus, Patribus
dedit." 1
106.
De Canisio episcopatus vieiineiisis administratore.
1554-1556.
Eorura, quae Canisius in administrando episcopatu vieunensi gessit -, vix aliqua
vestigia in archivis viennensibus superesse videntur. Equidem anno 1889 tum in
archivo cousistorii archiepiscopalis tum in compluribus archivis caesareis frustra
quaesivi. Neque in archivo capituli metropolitani quicquam eius generis exstare,
reverendissiraus D. Doctor Herraannus Zschokke, qui harum rerum peritissimus est,
mense Martio a. 1894 ad me scripsit. Paucula, quae sequuntur, a Theodoro Wiedemanu
ponuntur, qui ea vel eorum partem ex archivo supremae vectigalium curiae utriusque
Austriae (,Geraeinsaraes k. k. Finanzrainisterium") a se hausta esse significat^:
,Die VerAvaltung fiihrte der Official Freysleben ^*, Canisius selbst kiimmerte
sich wenig um die Angelegenheiten des Bisthumes [?], er lebte rein seiner Aufgabe
als Jesuit, dem Beichtstuhle und der Kanzel. Nur einmal trat er hervor und uuter-
stiitzte in seiner Eigenschaft als Bisthumsverweser am 1. Februar 1556 den Bruder
Gabriel, Quardian der Franciscaner bei St. Nicola . . . [Sequuntur ea , quae supra
2>. 598 2)osita suntj: 1556 trat Canisius zuriick. Die Administration der Temporalien
ubernahmen Nicolaus Engelhard, Leopold Ofner und Ulrich Hain. 1557 legten sie
Rechnung. Aus dieser Rechnung ergibt sich , dass die Verwandtcn des Bischofes
Wertwein mit 1200 Gulden abgefertiget , der Domprediger Wertwein jarlich mit
100 fl., 3 Mut Getreid und 4 Klafter Holz honorirt und das Bisthum jetzt schulden-
frei war. Am 26. September 1557 befahl Ferdinand mit dera Ueberschusse der
Bisthums-Gefalle die Jesuiten in Rom zu bezahlen." ^
Anno 1558 Antonius Brus episcopus viennensis constitutus est.
' De vita Canisii p. 84 — 85.
- Litteras lulii III., Roraa 3. Novembris 1554 datas, quibus ea administratio
Canisio ad annum imposita est , vide supra p. 506—509. Cf. etiam supra p. 443 ^.
Aschbach falso affirmat Canisium eam adrainistrationem a. 1553 suscepisse et soluni
usque ad 3. Novembris 1554 gessisse (I. c. III, 111 ^).
* Geschichte der Reformation und Gegenreformation im Lande unter der Enns
II (Prag 1880), 82.
* Doctor Christophorus Freysleben a 20. Augusti 1547 usque ad 26. Novembris
1558 ^officialis" episcopatus viennensis fuit {Wiedeniann 1. c. A'. 566 — 567).
' Emendandum igitur est, quod in ^Serie Episcoporum" scribitur: Cauisium
anno 1558 administrationem episcopatus resignasse (P. B. Ganis 0. S. B. , Series
Appendix monum. viennensium. 107. (vere 15o4.) 761
107.
Appendix monumentorum viennensium.
Theresia [i\ ' vau deii Berg^h, Canisii
matertera,
P. Leoiiardo Kessel,
Sociorum eoloniensium praeposito.
Xo^ioiuano vere anni 1554.
Ex autographo (16"; p. 1) Colonia vel Vienna Romam ad S. Ignatium misso.
Antiqua etiam harimi litterarum versio latina apud nos exstat.
Domuni suam Societati, pev quam Deus tanta efficiat, offert.
genade ende vrede geue ons die her doer syn ewyge guethyt amen
erwerdyge vader soe ic ser woel gelioert van die grote vruchten die
got die her doet doer die brudyschap ihesu as my m. kanys - ser
woel vertelt hef en ock m. derck kanys mynre suster soen soe is
myn hart ontsteken woerden om soe groete guet mededelechtych te
waerden en heb daer om m. deryck myn nef gebeden dat doch
" eruerdygen vaderen woelde te kenen geuen dat ic hed een
erlyke bequaem wonyge daer myn alden in geuoent hebben en my
nu allen toe hoert die ic nu tot die bruderschap gern woelde geuen
om die bruder in te voenen ^ en byd oetmoedelyck om die lefte
gudes dat u werden alsoedanyge woennyn uan my totter eren gudes
wylt ontfangen.
Inscriptio , subscriptio , locus , tempus neque in autographa epistula neque in
apographo antiquo comparent. Unde et quando litterae datae sint , ex Canisii
litteris eruitur^. In extrema paginae prioris parte a P. Leonardo Kessel (ita saltem
omnino videtur) scriptum est: ,Hanc petitionem scripsit Matertera M. Theodorici
Canisij, ante Mortem suam." Quae indicant litteras hasce ad Kesselium datas esse.
Qui etiam anno 1552 Noviomagi ^amicos" Canisii inviserat et anno 1554 eodem
rediit^. Quae de Kesselio a. 1554 Noviomagum profecto indeque senatus cousulto
excedere iusso refert Reiffenherg 1. c. 1. 2, c. 8, a Gothein (1. c. p. 754. 795) parum
diligenter lecta et ad Canisium perperam translata sunt. Certe epistulis a Canisio
a. 1548 — 1556 datis, quas supra posuimus, evincitur hunc eo tempore in Ger-
maniam inferiorem non venisse.
* Sequimtur verha aliquot obscure scripta. Vcrsio antiqua: quo hoc animi mei
consilium Reuerendiss. patribus aperiret.
Episcoporum Ecclesiae catholicae [Ratisbonae 1873] p. 321). Errat etiam PliiVqypson
scribens Canisium dioecesim viennensem per 48 menses administrasse (West-
europa p. 48).
' Huic virgini ^Theresiae" nomen fuisse asserit ran clen Bergh 1. c. p. 13;
unde autem id cognoverit, non indicat.
2 Versio antiqua: ^relatu sororis meae Canisiae".
^ Van den Bergh (1. c.) refert domum hanc angularem fuisse in via , quae
„Ridderstraat" vocatur. ■* Supra p. 475. 485.
^ Litferae quudrimestres I, 403. Orlondinus 1. c. 1. 14, n. 45.
762 Mon. (prag.) 108. 109. (20. Oct., 22. Nov. 1554.) 110. (28. Febr. 1555.)
0.
MOXIMEXTA PRAGEXSIA CAXISII.
15.V4-15.-iG.
a) Collegii pragensis prima sementis a Canisio facta.
l.j.")^— 15.Vj.
108.
20. Octobris 15.54.
Ex epistula Ferdinandi regis, qiiae integra exstat in .Jrf/.s Sanctonim lulii"
YII (Antverpiae 1731), 498, et in MencJwcae ^Epistolis S. Ignatli" p. 516—518,
atque in „Cartas de San Ignacio'^ IV, 532 — 533.
Ferdinandus I. S. IgnatlOf Vienna 20. Octohris 1554: Socios Viennae
et aliis vicinis locis contionibus , scholis , exemplis vitae ^^lurimum pro-
fuisse et in dies magis profiduros , „utpote qui numquam otiari, sed
dies noctesque in excolenda vinea Domini occupati esse videntur" . Ideo
se statuisse, Pragae quocpie coUegium Societatis instituere'^, et „in hunc
usum . . duodecim fratres , inter quos ad minimum duo sacrae theo-
logiae professores existant", ah Ignatio petere.
109.
22, Novemltris 15.54.
Ex epistula S. Ignatii, quae est in ^Cartas de San Ignacio'^ IV, 484 — 485.
S. Ignatius Ferdinando /., Boma 22. Xovemhris 1554: Se „intra
annum" Socios illos Pragam esse missurum.
110.
28. Febrnarii 1555.
Ex epistula Ferdinandi I. archetypa. Edita est in „Actis Sanctonim" I. c.
p. 498-499, et in Menchacae ^Epistolis S. Ignatii" p. 586—537.
Ferdinandus I. S. Ignatio, Augusta Vindelicorum 28. Fehruarii
1555: Societatem laudat; gaudet de Sociis Pragam mittendis. „Ad cuius
sane CoUegiJ erectionem, et necessariam sustentationem, quantos et qucdes
redditus, queue hona assignare et deputare decreuerimus, Nicolao
de Lanoi CoUegii Vienensis Rectori, ac Petro Canisio sacrae Theologiae
doctorihus, significauimus." Favorem Societati promittit.
' Ferdinandus ad lioc consilium capiendum etiam inductus vel in eo confirmatus
est a capitulo metropolitanae ecclesiae pragensis, quod eius rei causa Henricum
praepositum et loannem archidiaconum Viennam ad eum miserat {Thom. lo. Fes^ina,
Phosphorus septicornis [Pragae 1673] p. 318—822).
Monum. (pragensia) 111. (lulio 1555.) 763
111.
Mense lulio 1555.
Ex epistulis archetypis, quae sunt Viennae in archivo camerae aulicae (^Hof-
kammer-Archiv"), ,,Boehmen P. Fasc. V2 . Jesuiten".
Canisium monasterium S. Clementis elegisse Socicfatis sedeni. Eiits morcs et
doctrinam omnibtfs placere. Diutitis ei Fragae degendum esse.
a) Ferdinandtis archidu.r Ferdinando I. Romanornm regi et patri
suo^ Praga 15. lulii 1555:
. . . Zu uolzieliung e. khu. Maiestet beuelchs 1 hab jh baide Closster
alhie. als sannd Clemens. vnd Sannd Thomas, durch di vorigen Com-
missari ^^ dem abgesandten der Jesuiter, doctori Petro Canisio. weisen.
vnd jme derselben Closster ains zu jrer wonnung vnd vnderhaltung.
zuerwelen, furschlahen lassen Jme Canisio [will] das Closster
zu sannd Clemens darzue am annemblichisten vnd gelegnisten sein
welcher [Canisius] sich auch in diser handking vnd besichtigung
gantz emsiglich vnd vleissiglich bemueet vnd gehalten .... Gleicher-
weiss hab jh auch auf e. gnaden beuelch obgedachtem doctor Canisio
die renntt vnd einkhumen des Stiffts Oybin anzaigen vnd fuerhallten
lassen
b) Henricus Scrihonius , ecclesiae metropolitanae pragensis pjrae-
positus, et Antonius Brus, magister generalis ordinis Cruciferorum cum
rubea stella, ac Ludovicus Schradin, iuris tdriusque doctor, Ferdinando I.
regi, Praga 16. Iidii ^ 1555 :
.... Dieweill diesser Erwirdige Vatter Doctor Canisius nue allerley
berichtt erfahrenn, auch durch seine nehiste Predigk so er alhie jn
der Ertzkirchenn in grosser mennigk der Zuhorer gethann Ein gutten
grundttstein geleget hatt, Vnd dem Volck wolgefallenn , Ist vnser
vnnderthenigist guttbedunckenn, fur vns selbst gehorsamistes bittenn,
Euer Khonigkliche Khonigkliche [5?c] Mayestet woltten die handlunge
allergnedigist dahin richttenn auf das disser hochgelertte man, vnnd
andechtige Vatter, zu solchenn Christlichenn wercken hieher widerumb
verordentt, vnnd das angefangene loblich Christhch werck, desto
schleuniger jn voUzihunge gebrachtt werde, Als wie dan vnsers be-
' Cf. supra p. 545—547.
2 li erant Henricus Scribonius, Antonius Brus, Ludovlcus Schradin, loannes
de Rensberg. Qui cum vere anni 1555 regis iussu Societati domicilium quaererent,
in monasterio S. Clementis prior Dominicanorum initio dixit se Sociis monasterium
suum concedere non posse ; prioris provincialis vel magistri generalis esse , id per-
mittere; quodsi rex homines doctos habere cuperet, eos a magistro generali ordinis
Praedicatorum Roma mitti posse. Postea autem sub certis condicionibus paratum
se ostendit ad Socios recipiendos. Haec ^commissarii" illi ad regem rettulerunt
23. Martii 1555. Quorum *litterae in archivo camerae aulicae sunt (1. c).
^ ,Feria 111. post festum divisionis SS. Apostolorum" ; lioc autem festum
15. lulii agi solet, quae tunc feria II. erat.
764 Monuni. (prag.) 112. (1555-loo6.) 113. (80. Iiilii 1555.) 114. (2. Aug. 1555.)
denckens, soviell vormerckenn, Das er niitt seinen wandell vnnd lehr,
die alsbaltt nienniglich wolgefallenn hatt, jnn der heiligenn Religion
ettwas dapffers fur andern verrichten werde . . .
1555-155G.
Canisiiis CrucigerorHm praffeiisiiim liospitio utifiir.
Pragae antiqua et constans est memoria Canisium , cum coUegii pragensis
prima initia poneret, „Crucigerorum cum rubea stella" hospitio usum esse in vale-
tudinario prope antiquum et celel)rem Moldavae pontem sito, quod illius ordinis
hodie quoque sedes est principalis.
loannes Beckovski/ (1658 — 1725), eiusdem ordinis Cruciger pragensis , in
,.Chronico Bohemiae" bohemice scripto refert: Canisius anno 1555 Pragam venit et
„in valetudinario Crucigerorum cum rubea stella habitavit atque etiam victum accepit.
idque in parvo illo cubiculo, cuius locum nunc altare summmn ecclesiae Crucigerorum
occupat^ et in quo olim beata Agnes virgo, valetudinarii eiusdem conditrix, habi-
taverat. Illic igitur Canisius habitavit, donec ecclesiam et monasterium S. Clementis
accepit." -
Canisium eo tempore a Crucigeris „ad pedem pontis" hospitio exceptum esse
refert etiam P. Georgius Cruger (Kruger) S. J. (1608 — 1671), pragensis, in ultima
parte ^Sacrorum Pulverum", a P. Bohuslao Aloysio Balbino S. J. (1621 — 1688) aucta ^
Idem recentiores historiographi pragenses asserunt, v. g. lar. Schaller, Ord.
Schol. Piar. *, et lo. Nep. Zimmermann, Ord. Crucig. ^
Ex iisdem fontibus intellegitur cum Canisio alios quoque de Societate liberali
Crucigerorum hospitio usos esse : atque ex illo tempore Pragae Crucigeri et Societatis
homines peculiari inter se amicitia iuncti erant.
11».
30. Inlii 1555.
Ex epistula Ferdinandi L, quae est in „Actis Sanctorum'^ 1. c. p. 499, Menchacae
^EpistoIis S. Ignatii" p. 540—541, ,Cartas de San Ignacio" Y, 583—584.
Ferdinandus I. S. Ignatio, Augusta Vindelicormn 30. Inlii 1555:
Ignatio epistulam 28. Fehruarii a se missam, in memoriam revocat. „Cum itaque
nuper Canisius in regno Ulo . . . Bohemiae fuerit et praesens rationem ac modum
erigendi et snstentandi huiusmodi collegii viderit", se itermn ab Ignatio ^ietere , ut
duodecim illos Socios ante hiemem j)roficisci iiibeat. Viatici autem curam se „agenfi"
suo roniano committere, „sicuti D. Canisius ad fe ea de re latiiis perscrihet".
114.
2. Augttsti 1555.
Ex epistula Perdinandi, quae est in „Actis Sanctorum" 1. c. , Menchaco I. c.
p. 542-543; „Carfas" V, 584—585.
' Pulchra haec ecclesia (S. Francisci) a. 1680 — 1688 aediticata etiamnunc exstat.
2 Poselkyne starych piibehviv ceskych P. 2, Vol. 1, ed. Dr. Ant. Rezck (Pragae
1879), p. 201.
* Sacri pulveres mensis Decembris, ed. Mirh. Krammer S. J. (Pragae 1767) p. 105.
* Besclireibung der kiinigl. Haupt- und Residenzstadt Prag III (Prag 1796), 47.
' Historisches Verzeichniss aller in der k. Hauptstadt Prag aufgehobenen
Kloster, Kirchen u. Kapellen 2. Liefg. (sine anno: circ. a. 1830), p. 112.
Monum. (prag.) 115. (Aug.) 116. (28. Aug.) 117. (5. Sept.) 118. (30. Sept. 1555.) 765
Ferdinamhis J. S. Ignatio , Augmta 2. Augusti 1555: Se modo cardinalihus
loanni Morono, regnorum suorum protectori, et Otioni Truchsessio scrihere, ut Romae
„primo quoque tempore" duas dispensationes sihi a summo jiontifice impetrent: unam,
qua Pragae fratres Praedicatores monasterium S. Clementis Societati tradere ipsique
in monasterium B. Agnetis , ordinis S. Clarae , immigrare possint ; alteram, qua
Viennae monasteriam Beatae Mariae Virginis, ordinis Carmelitarum, in possessionem
Societatis tranaeat. Rogare se igitur, ut Ignatius quoque ei rei operam suam interjionat.
115.
Inennte Angnsto 1555.
Ex litteris Ferdinandi, quae sunt in „Actis Sancforum" 1. c. p. 499 — 500, et
in „Cartas" V, 586—588.
Ferdinandus I. cardinalihus Morono et Truchsessio, Augusta, ineunte Augusto
1555: Rationes exponit, ob quas duas illas dispensationes petat : Monasterium S. Cle-
mentis loco est iuventuti et populo commodissitno ; fratres valde paucos hahet, „et ex
illis concionatorem aut lectorem neminem: deinde ruinatn prae vetustate mitiatur in
aedificiis" ; fratres ipsi „cupiunt in hac parte suo loco et iuri cedere , quod certatn
spem concipiant, huiusmodi cessionem tum Pragae, tutti Bohemiae in fide et religione
valde profuturam" . Vident autem in motiasterio B. Agnetis, quod „iatn annis ahhinc
aliquot desertum" fuit, locum sibi „ampliorcm et atnoeniorem et spatiosiorem esse".
De altero monasterio v. supra p. 471'-.
110.
28, Angnsti 1555.
Ex epistnla S. Ignatii, quae est in „Cartas" V, 404—405. 298—299.
S. Ignatius Ferdinando 1. , Roma 28. Augusti 1555: Litteras , quibiis rex de
Sociis Pragam tttitteiidis et de dispetisationihus impetrandis egerit, ad se perlatas esse;
se de iisdetti cum regis procuratore cotituUsse et operaiti suatti ad otnnia obtulisse;
eutn copiosius cuncta relaturum esse.
117.
5. Septenihris 1555.
Ex commentario epistulae (nondum editae) Ferdinandi , quod est Viennae in
archivo aulae caesareae, ^Romana 1555".
Ferdinandits I. Paulo IV., Augusta 5. Septemhris 1555 : Refert se Pragae
collegiutn Societatis condere coepisse, et Ignatiutn duodecim sihi Socios proinisisse.
Ideo pontificein rogat, ut illos statim mittendos curet.
118.
30. Septenibris 1555.
Ex epistula S. Ignatii, primum edita in „Cartas" V, 414 — 415. 340—342.
S. Ignatius Ferdinando L, Rotna 30. Septembris 1555: . . . ,Heri me Summus
Pontifex, cui nudius tertius litterae M. Vestrae a D. Didaco Lasso de Castilla datae
fuerant accersiri iussit, et . . de duodecim collegialibus Pragam mittendis mecum egit . .
Consultius fore visum est ejus Sanctitati , si statim post Januarium isthinc [hinc r']
proficiscerentur, ut primo vere in Bohemiam pervenirent. Ne autem consolatione et
auxilio spirituali, quod a nostris exspectari potest, omnino Pragenses priventur,
videbatur eidem Sanctissimo D. N. interim, dum alii se conferunt Pragam, sub-
76G ^lon. (prag.) 119. (17. Aug.) 120. (7. Oct.) 121. (29.Nov. 1555.) 122. (1555—1557.)
sistenduni esse Doctori Canisio: et revera concionando et coUegialibus habitationem
et reliqua necessaria praeparando cum sociis, quos secum liabet, perutiliter ibi
occupari poterit."'
119.
17. Aiignsti 1555.
Ex epistula archiducis, quae est Yiennae in archivo camerae aulicae ,Boehmen
P. Fasc. ^2. Jesuiten''.
Ferdinandus archidiix Ferdinando I. regi, Vienna 17. Aiigusti
1555: Se, quae de domicilio Societati Pragae assignando rex 2. Augusti
mandasset et curatores proposuissent, pridie per Canisium accepisse ac
iam ea, quae sibi litteris illis proposita essent, constituisse et decrevisse.
120.
7. Octobris 1555.
£x litteris Pauli IV., quas edidit Rcuincddus in ,,Annalibus Ecclesiasticis"
t. XXI, a. 1555, n. 50.
Patdus W. Ferdinando L, Boma 7. Octobris 1555: Se quam maxime laetari,
quod rex Fragae collegium Sociefatis constituere velit. Sed quia duo ilU theologi „ex
longinquioribus locis accersendi sunt, et Injems iam subest, eorum missio in proximum
mensem Februarium dilata est" *.
m.
29. Xovembris 1555.
Ex epistuhi Ferdinandi L, quae est in „Actis Sanctorum" 1. c. p. 500, Menchnca
1. c. p. 549-550, „Catias" VI, 638—639.
Ferdinanclus I. S. Ignatio, Vienna 29. Novembris 1555: Quod ad Socios Pragam
mittendos attinet, „decet equidem nos Sanctitatis eius voluntati morem gerere et
acquiescere . . .; quin etiam consilii Sanctitatis eius, de retinendo interim Pragae
donec ceteri duodecim adveniant, doctore Canisio non obliviscemur".
b) Collegium pragense a Canisio constitutum.
Causa religionis ab eodem adiuta.
155.")— 1557.
12JJ.
Ab anno 1555 usquc a<l annum 1557.
Ex litteris archetypis, quae sunt Viennae in archivo camerae aulicae, ^Boehmen
P. Fasc. V2. Jesuiten^
De incommoditate aedificii, quod Pragae, Canisio roUegium praeparante, Sociis
exstructum erat, ac de ecclesiae S. Clementis tenuitate.
Quidam de Societate, Pragae degens (Ursmarus Goisson, coUegii
' Sernionem a Paulo IV. ad Socios Pragam profecturos habitum „ex Ursmari
[(loissonii rectoris] adversariis" a se descriptum ponit Schmidl (I. c. I, SQ).
Monum. (pragensia) 123. (Maio 1556.) 767
rector?) anno 1557^ ad Ferdinandum I. regem Jitteras dedit, in quihus,
praeter alia, haec de coUer/io Societafi Pra>jae aedifcato refert:
„Aedificium autem illud sic est incommodum ut Vestrae Maiestati
placere posse non arbitrarer, quod iudicio illorum sit in ea forma
erectum, qui parum nostrum institutum hoc ipso uidebantur intelligere,
quibus tunc temporis sese interponere Doctor Canisius consultum esse
non putauif^. Certus profecto sum ni meum me ingenium fallit, eos
qui tunc rem totam dirigebant, nihil animo iniquo fecisse. Yerum
nihil certe est in eo Collegio commoditatis pro infirmis, et nostri
socij uix extra refectorium locum ullum habent, in quo uel diuisj uel
simul omnes in hyeme possint studere, nisi in frigidissimis cubiculis
.... In tecto autem Dormitorij nec unam tabellam appositam esse
puto, unde sicut anno praeterito hyemis tempore inter niues et aquam ^,
et hoc etiam anno in eo loco ambulare Collegae nostri sunt parati
atque degere etiam sj peius aliquid et grauius sese offerat, quod res
huiusmodj (nisj forte infirmitatem inde aliquam contraherent) eius
conditionis non sit, quae commune spirituale bonum, quod magnopere
promoueri semper in melius optamus, impedire possit aut retardare.
.... Ecclesia uero praeterquam quod est parua nimis, multisque ex
causis incommoda atque obscura, est etiam formae inordinatae, et
quod peius est atque grauius, adeo ruinam minatur, ut sit timendum,
ne bona eius pars cum periculo non minimo eorum qui eo accedunt
proxima hyeme decidat."
Utraquista quidam prageusis
ainico cuidaui Lutherauo.
Praga inense Maio 155(J.
Ex apographo recente, descripto ex exemplo eiusdem temporis, quod inscriptum
est: „Ex PRAGA per Thanerium [?] professorem Mathem. 26. Maij 1556" * et exstat
fluelpherbyti in bibliotheca ducali, Cod. „64. 11. Extr." f. 39"^— 41^
lesuitas Pragac comidere. Canisiiim e siiggestii invectiini esse in eos , qiii
dicerent : „Christe ora pro me".
lesuitae apud nos subinde iam suos nidos extruunt, et bullas
indulgentiarum spargunt Nostri sacerdotes quidam acerrime
nunc pugnant de Christi intercessione, damnantes Arianismi eos omnes
quicumque dicunt, Christe ora seu intercede pro me apud patrem, ac
^ Quae de Canisio scribuntur, ad annum 1555 et priorem partem anni 1556
spectant, atque ideo in hoc volumine collocata sunt. Vide infra, adnot. 2.
^ Illa collegii clementini pars „a templo in occidentem paulum deflexa" signifi-
catur, quam postea ,Canisianum" vocarunt {Schmidl 1. c. I, 81). Canisius eo tem-
pore pecuniae inopia laborabat; cf. supra p. 599. 612. ' Cf. supra p. 609*.
^ Incertum, utrum dies significetur, quo epistula data, an, quo recepta sit, et
utrum professor ille epistulae auctor sit an tantum eam secum attulerit ei . cui in-
scripta erat.
768 Monum. (pragensia) 123. (Maio 15o6.)
se liisce tuentur auctoritatibus. \^Seguuntur variorum patrum et theo-
logorum sententiae.^ Ac Canisius nuper in die ascensionis Domini ^
coram rege ^, in concione gravissime invehebatur in illos , qui sic
Christum invocant, appellans eos erroneos et impios, eo quod naturas,
quae sunt in Christo dividant, peculiariterque [?]" velut hominem quen-
dam coram patre procumbentem invocent, cum iam cum patre aequali
potentia regnet, in quo duae naturae ita unitae sunt, ut seorsim altera
humana videlicet [? ] "' compellari non debeat, ut etiam Nicenum decre\it
concilium, inquiens. Quicunque dupliciter Christum adorat, maledictus
est^. Damnatus est ergo iam olim ille error, quem nunc quidam
refricant, non aliam ob causam, quam ut sanctorum invocationem e
medio tollant, quorum est proprie intercedere pro nobis apud patrem.
Haec sunt mi frater illorum fulcra quibus insistunt. Quomodo sub-
vertenda sint magnopere rogo propter Ecclesiam Dei, quaedam ad me
copiosius perscribas, ut illis aliquando respondere possim et colligas
aliquot testimonia veterum, qui Christe ora pro me dicere non sunt
veriti. Ego nuper unum in Cypriani oratione quae suis operibus in
line adiuncta est inveni. Te rogo plura conquiras et ad me transmittas ^.
Canisius, cum nollet audire „Christe ora pro nobis", S. Thomam secutus est,
scribentem: „Ideo non dicimus ,Christe ora pro nobis', quia Christus supponit
suppositum aeternum , cuius non est orare , sed adiuvare ; et ideo dicimus , ,Christe
audi nos', vel ,miserere nostri': ct in hoc etiam evitamus haeresim Arii et Nestorii." *
Alia vero quaestio est, utrum Canisius cum Ruperto Tuitiensi etc. senserit
Christum in caelo pro nobis orare tantum ^interpretative" per merita sua, quae in
conspectu Dei sunt , per cicatrices vulnerum etc. , an cum S. Thoma , Suaresio,
Toleto etc. censuerit eum etiam expressa oratione divinae pietatis subsidia nobis
petere. In libro, quem multo post S. Pii V. iussu de Beata Maria Virgine composuit,
haec de Christo scribit: ^Nullum agnoscimus alium communem omnium mediatorem
et intercessorem, qui plenam cum Deo reconciliationem sit promeritus, aut vnquam
promereri possit. Per hunc omnia sumus assecuti bona , quae a Deo nobis data
sunt, vel potius semper dantur, quique non verbis quibusdam et precibus, sicut
solent Legati, sed reipsa intercedit. . . Per hunc demum petenda et accipienda sunt
omnia, quae Pater aeternus tum Angelis, tum hominibus precantibus donat. Sancti
vero mediatores ad hunc ipsum Mediatorem , si ita loqui fas est , ab Ecclesia con-
stituuntur. " *
Obsciirius scrlptiim. ^ Ohscure scriptum.
* 14. Maii. ^ Ferdinando 1.
' Cf. concilii Nicaeni II., anno 787 habiti, actionem VI., t. 6.
^ In spuria „Oratione Beati Cypriani martyris, quam sub die passionis suae
dixit", hic Christum alloquitur: „Ego in tuo nomine peto, ut tu a patre petas, et
detur mihi.-' Ita quidem in editionibus Cypriani erasmiana (Basileae 1530; p. 505),
migniana etc. ; in harteliana vero haec verba omittuntur.
' In 4. dist. 15, q. 4, art. 6, q. 2 ad 1. Franc. Suarez S. J. has S. Thomae
rationes probat et confirmat; attamen existimat certa cum condicione posse nos
Christum rogare, ut suae orationis nos participes efficiat, orationem suam nostrae
coniungat etc. : In tertiam partem divi Thomae t. I, disp. 45, sect. 2 (Lugduni 1608),
p. 693.
* De Beata ]\Iaria Virgine incomparabili (Ingolstadii 1577) p. 659 — 660.
Monum. (pragensia) 124. (24. lulii 1556.) 7ggi
Philippum certe Melanchthonera illa Canisii contio pragensis magnopere
offendit. loanni enim Alberto , dnci megalopolitano (Mecklenburg) , Vitemberga
18. lunii 1556 scripsit:
„Mitto Celsitudini vestrae i^agellas ex quibus cognoscet nobis
inferri nova bella de invocatione Mediatoris. Magna contentione
pugnat Pragae cynicus, cuius nomen est Canusius [.s/c], filium Dei non
invocandum esse ut Mediatorem, cum tamen Cyprianus dicat: Inter-
pello te, fili dei, ut pro me apud patrem interpelles; sed de hac
controversia editurus sum, ipso filio dei invocante, refutationem cynici
deliramenti." ^
Idem Flacio lUyrico a Melanchthone relatum 4. Septembris 1556: ^Pragensis
(Jynicus non desinit vociferari , Christum non invocandum esse ut mediatorem." -
Ac paucis iam diebus post Melanchthon compluribus amicis significare potuit se
nScriptum" „in manibus habere" de invoeatione Christi mediatoris edendum contra
,cymcum Pragensem" ; sic enim Canisium appellare solebat ^. Illyricus quoque
censeljat ^Canisii clamores contra intercessionem filii Dei . . rem magni momenti
esse, dignamque quae refutetur. " •*
Quae autem criminatioues eadem de causa posterioribus annis contra Canisium
vulgatae sint, ab loanne Alberto L, duce megalopolitano, a Lutheranorum ministris
mansfeldensibus , Martino Chemnitio, Conrado Schlusselburg etc. , in sequentibus
huius operis voluminibus exponetur.
Canisii biographos haec fere fugerunt.
124.
Ferdiiiandus,
Austriae archidux et regni bohemici administrator,
Alberto T.,
Bavariae duci.
Praga 24. lulii 1556.
Ex commentario (2"; l^/a coll.), quod Oeniponte exstat in archivo praefecturae
caesareae („k. k. Statthalterei-Archiv"), ^lnnsbruck Jesuiten 1560 — 1624" AVI. 1.
* Phil. Melanchthonis epistolae, iudicia, consilia etc. (ed. Heiir. Ent. Bindseil,
Halis Saxonum 1874) p. 393.
2 Corpus Pieformatorum. Ed. Car. Gottl. Bretschneider. Vol. VIII. (Halis Sa-
xonum 1841) p. 848.
^ Melanchthon Alberto Hardenbergio , 7. Septembris 1556: „Cum in manibus
haberem duo scripta edenda, alterum T.zfn /.oyoo contra Lituanum, qui Serveticas
blasphemias revocat, alterum contra Cynicum Pragensem de invocatione mediatoris,
ecce adfertur" etc. Idem Hieronymo Besoldo, lutherano ministro norimbergensi,
10. Septembris 1556: „Iam serveticas blasphemias Lituanus quidam ex Italia attulit,
et non desinit vociferari Cynicus Pragensis. Horum scripta refutare decrevi, et
adiungam responsionem ad Placii scriptum." Atque eodem dic Hieronymo Baum-
gartnero, senatori norimbergensi : ^lnstitueram refutationes duas, alteram contra
Lituanum quendam, qui rursus spargit Serveticas blasphemias, alteram contra Cy-
nicum Pragensem. Sed intcrrupit hunc laborem Flacius." Item „Petro Vincentio,
gubei-nanti literarum studia in urbo Lubeca" : „Iam et Lithuano Conyzae, et Pra-
gensi Cynico et IUyrico simul respondebo" {Corpiis Beforiiutfonun VIII, 845 — 847).
* Melanchthonis epistolae (ed. Biiidseil) p. 579.
Br.aunsberger, Canisii Kpistnl.ae et Acta. I. 49
770 Monum. (pragensia) 125. (29. Augusti 1556.)
Canisium collegium pragense oiriime instittiisse. Petere se a diice , iit eiim in
ingolstadiensi collegio instituendo qiiam maxime iuvet.
Vnser freundlich willig dienst vnnd was wir mer liebs vnnd guts
vermugen seyn E. L. allzeit zuuor hochgeborner Furst frundtlicher
lieber vetter Schwager vnd Brueder. Wir geben .E. L. freundtHcli
zuuernemen. Nachdem der Ersani hochgelert vnser getrewer lieber
Petrus Canisius des Ordens Jesuiticj ' vnd der heyhgen schrifft doctor,
sich in ordenlicher aufrichtung aines Neuen Colegiumbs seines Ordens
dermassen arbeitsam vleissig vnnd Erbar verhallten dasselb in das
werch gepracht'' vnd ainen sollichen guten anfang gemacht. dardurch
sich Got zu Lob vnd Ehre vil Christhchs vnd guts ausszurichten ge-
wislichen zuuerhoffen ist, vnnd sich numeer zu E. L. Stat Ynglstat
zu aufrichtung aines sollichen Collegiums daselbsten hiemit verfuegen
thut. So haben wir Jne in ansehung desselben seines lobHchen vnd
Christlichen verhalltens gegen E. L. auch zu beruemen nit vnder-
lassen wellen. Dieselb E. L. freundtlich ersuechend das Sy Jr be-
mellten Doctor Canisium zum besten beuolhen sein lassen welle, Zweifls
one Er werde sich in ordenlicher aufiichtung solches Collegiumbs nit
weniger sonder dermassen verhallten das E. L. zu gantz genedigem
gefallen geraichen werde, wie wir dann E. L. also erkennen das Sy ain
soll [sic] Christlich loblich gut werch zubefiirdern an Jr nichts manglen
noch erwenden lassen werden, vnd wunsche E. L. dero wir freundt-
Hchen zudienen wiHig' allen gluckhlichen Zuestand, Datum Prag den
.24. JuHj . Anno etc. jm .56. ten
125.
Fr. Petrus Silvius S. J. '
Sociis romanis.
Pra^a 29. Angusti 1556 2.
Prior epistulae pars (usque ad ^tabernaculum, sibi persuaderepossunt") descripta
est ex Radero, ^De vita Petri Canisii" (Monachii 1614, p. 65—68) ; qui sic praefatur :
Jesutj comm. "^ J^erha dasselb — gepracbt in niargine addita sunf.
Sequuntur verha : vil gutte Zeit vnd, quae 2>ostea deJeta sunt.
' Magister Petrus Silvius (Sylvius, van den Bossche). circiter a. 1535 in pago
Hautem-Saint-Lievin (in regno belgico) natus, litteras humaniores, philosophiam.
theologiam in variis Italiae et Germaniae collegiis docuit. In pragensis collegii
initiis cum Fr. Horiano, italo, ^politiores et graecas litteras" tradidit (P. G. Variis
S. J. in ,*Historia fundationis Collegii Pragensis" ; cf. supra p. 618"). Anno 1567
Moguntiae in archiepiscopali Societatis collegio theologiae dogmaticae professor fuit :
ibidem 10. lulii 1571 mortuus est [Dcljilace, I/otablisscment etc. p. 3*. Dc Bacl-cr
1. c. ni. 793).
* Data quidem est liaec epistula eo tempore, quod ad secundum huius operis
volumen spectat: sed quae in ca de Canisio referuntur, antc mortem S. Ignatii gesta
deoque huic volumini inserenda sunt.
Monum. (pragensia) 125. (29. Augusti 1556.) 771
^ln annuis CoUegij Pragensis, Anno M. D. LVI. IV. Cal. Sept. a Petro Siluio Roniara
perscriptis in liaec verba lego." Altera pars, quae in libro Raderi non est, trans-
scripta est ex eiusdem operis exemplo manu scripto, quod vetustius („Augustae
Vindelicorum 1611") est ac multis locis a libro illo discrepat neque umquam typis
fxscriptum esse videtur; exstat nunc Romae in bibliotheca nationali (biblioteca
Vittorio Emmanuele) ,MSS. aesuit. 1355" (p. 21—23).
Lutheranos et Hmsitas collegium timere. Quas insidias Sociis parent. Hos ad
martyrium j^ci^afos esse. De Ferdinandorum , regis et archiducis, pietate. Quanti
Canisius ah omnibus , etiam non cathoJicis , fiat, et quae, eo auctore , ad Turcarum
furorem reprimendum instituta sint. Quomodo scholae collegii progrediantur.
Collegij nostri admoneo paucos esse vel niillos aduersarios, praeter
Lutheranos ' : qui nos timeant, esse plurimos ; quippe qui per nos suae sectae
auctoritatem niinuendam praesagiunt. lussit nobis indicari praepositus arcis
Pragensis -, quosdam Lutheranos nobis moliri insidias adeo vt non clam fassi
sint, se velle nos, cum contingeret pontem transgredi, in flumen praecipitare,
et statim aufugere^: sed noctu foris non versamur: interdiu vero negotia
obedientiae intrepidi obimus. Fuerunt et Doctori Henrico " paratae insidiae,
et Doctori Tilano \_skY, alteri domi, alteri foris: ahquando lapidibus CoUe-
gium impetitur. Sunt qui et incendium nobis minentur. — —
Archidux Ferdinandus, vt patris nomen sortitus est, ita virtutem imitatur.
Publice per pi-aecones proclamari iussit, ne quis huic Collegio vlla in re
nocere auderet. Nunc profectus est Chiliarcha in Vngariam^, et a nobis, vt
senior coronam ', ita et ipse Agnum Dei ^ accepit, quem secum tuHt. Vnice
nostris orationibus et sacrificiis se commendans. Qui etiam suggerente Patre
Canisio instituit, vt per totam Bohemiam innouaretur mos meridie pulsandi
contra Christi hostes, ac pro Christianae religionis prospero successu, reuerenter
' Haec si quis cum reliqua epistula contulerit, ita, ni fallor, explicabit: Ex
adverso coUegii nostri paucae vel nullae domus sitae sunt nisi Lutheranorum.
- Arcem regiam ^Hradschin" dicere videtur, quae trans Moldavam sita est.
* Scholae quidem in monasterio S. Clementis habebantur, quod cis Moldavam
prope lapideum illum pontem (^Karlsbriicke") situm erat, ex quo sanctus loannes
Nepomucenus ob servatum sacrae confessionis sigillum in flumen praecipitatus esse
traditur. Sociorum autem saltem aliquot trans flumen editiore aliquo Pragae minoris
(„Kleinseite") loco habitasse videntur, donec monasterium cleraentinum plene in-
structum esset.
* P. Henrico Blyssem ; qui theologiani dogmaticam et linguam hebraicam tra-
debat {*-Varu>i 1. c. ; cf. supra p. 770').
* P. lacobus Tilianus primura quidera philosophiam docebat ; sed quia auditores
iid eam idonei non suppetebant, paulo po.st epistulas Paulinas explicandas suscepit
(* Varus \. c).
« Ferdinandus archidux contra Turcas , quorum exercitus magnus irruperat et
urcem Szigetvar capere volebat, 3000 equites et totidem pedites paenultima mensis
Augusti hebdoraade prope Viennam collectos in Hungariam duxerat {Hirn I. c. I.
24—25).
" Ferdinandus I. rex a Sociis coronam Beatae Mariae Virginis sive rosarium
acceperat.
^ Agnus Dei = figura cerea, cui imago „agni Dei" impressa est; quae figurae
consuetudine vetere a summo pontifice ccrtis temporibus sollemniter sacrantur. Viennae
in bibliotheca caesarea brevis commentarius manu scriptus exstat, cui titulus est:
^Virtutes Agnorura Dei soluta oratione authore .P. Canisio Societatis lESV; de
quo in aliquo ex posterioribus voluminibus plura dicentur.
772 MonuDi. (pragensia) 125. (29. Augusti 1556.)
giatias agens Canisio, qui tam honesta petendo Principem Catholicum officij
sui admoneret '. Eflfectum est apud eum , vt probatae fidei virum conciona-
torem haberet in militia ", et curaret diehus Veneris in tota Bohemia pro-
cessionem fieri, et missam de sancta cruce cantari, et moneri popukun de
poenitentia et pietate^
Patrera nostrum Prouincialem Canisium mire hae regiones Aquilonares
venerantur, vt non sohim Catholici, sed etiam Hussitae et ahj haeretici, imo
et ludaei iUum diligant: quamuis doleant malorum artifices tam multa eius
consiho in vniuerso Germaniae statu fieri, (vt mihi a quibusdam indignantibus
dictum est) omnia scilicet eius consilio fieri, etc. Maximum de nobis rumorem
spargi apud Germanos , ac praesertim apud Marchionem Brandeburgensem *
et Ducem Saxoniae ^ retulit nobis D. Marschalcus *^ (a regia Maiestate defensor
nobis constitutus) vtinam omnium expectationi satisfacere liceat.
Nostrum collegium in Ciuitatis meditulho situm est loco sahiberrimo.
De persecutionibus breuiter et pauca perstrinxi; Fratres tam viuunt securi
ex maximis pericuHs, quasi iam in paradiso agerent. Nec mirum; cum iam
altero pede , nempe affectu ibi sint , et effectu esse sperent in dies assidue
domi , et extra domum martyrium expectantes ; praesertim cum ad Schohis
descendunt , vbi probabiliter secundum humanam rationem , nunquam se
redituros ad cubicuhnn, sed potius ad caeleste tabernacuhun, sibi persuadere
possunt '. — —
Classis Theologica, quotquot auditores habet, aedificatos domum remittit.
habet autem plurimos semper, sed pauciores assiduos. Verum inter hos
Franciscanos, Dominicanos et sacerdotes, qui sub utraque conununicant ^ ac
etiam duos haereticorum concionatores celeberrimos , qui a patre Henrico
edocti clare ad bonam mentem redire uidentur. Cum in frequentibus Picar-
' Ferdinandus archidux postea similes preces etiam Tirolensibus praescripsit
(Hirn 1. c. I, 173). — Supersunt Htterae, a metropohtano capitulo pragensi Praga
24. luhi 1556 ad clerum illius archidioecesis datae, quibus edicitur: Regem Roma-
norum et Ferdinandum arcbiducem velle, ut periculosis iis temporibus per totam
IJohemiam preces fiant, ideoque „renouetur tempore meridiano mos pulsandi per
campanam in nieraoriam Dominicae passionis", atque ita omnes coniunctim Deum
precentur, ut ecclesiae suae raisereatur et imperium romanum ex periculo turcico
eripiat. Simul praecipitur, ut campanae sonitu audito omnes , ubicumque exsistaiit,
genua flectant ac genibus nixi Deum precentur; quod si neglexerint, a magistratu
regio puniendos esse. Harum h'tterarum exemplum, typis exscriptura et ab Henric»
Scribonio praeposito capituli subscriptum , exstat Pragae in archivo capituli metro-
pohtani (XVH, 1).
2 Antonius Brus (de Mughtz), „Crucigerorum cum rubea stella" magister gene-
ralis, id munus administrabat simulque totius exercitus sacris praeerat.
' Haec quoque a capitulo pragensi in htteris 24. luhi 1556 datis praescri-
buntur ; in quibus etiam raagistratus civiles sacris ilhs caerinioniis interesse iubentur.
* loachira II., marchio brandenburgensis et imperii elector, ab ecclesia catho-
hca ad Lutherum defecerat. * Augustum, iniperii electorem.
® Ladishms Popel de Lobkowitz ; cf. supra p. 607 '.
■^ De coUegii pragensis initio et primo progressu confer dissertationera a P. Iok.
Svoboda S. J. bohemice scriptam „Pamatky kolleje Klementinske v Praze" (Historia
clementini collegii pragensis) in ^Casopis katoHckeho duchovenstva" (LibeHus peri-
odicus in usum cleri cathoHci) 1875, p. 1 — 16.
* «Communicant" hic = sacram eucharistiam laicis praebent.
Monum. (pragensia) 125. (29. Augusti 1556.) 773
ditarum et aliorum haereticorum conuentibus pristinis contraria eaque Ca-
tholica dogmata publice profiteantur
Gaspar Schh\uus ^ unus omnium linguam boemicam ita intelligit, ut infimos
puerorum ordines instruere ualeat, Germanicam opthne callet .... Centum
uiginti pueros habet .... Gaudent autem pueri discere Catechismum
nostrum ^.
Raderns haec subicit^: ^Hussitarum odium iu Canisium, quem maxime for-
midarunt, ostendit monostichon, quod in ilium jactarunt :
,Hinc procul esto canis: pro nobis excubat anser.'
Cuius hic est intellectus. Allusum est ad historiam veterem et Virgihanura carmen,
quo Gallorum ad Capitohum duce Brenno per noctis tenebras grassantium ab ansere,
sopitis canibus, proditas insidias canit, simulque in Dilogia nominum canis et
anseris vis posita est: cum per canem Canisium, per anserem infehcem Hussium
sectae suae architectum vellent intelhgi, Huss enim Bohemis anserem valet. Ne
ergo per subitum popuh aut improborum impetum Canisius opprimeretur, dum aulaih
Regis peteret, praesidio principis ducendus ac reducendus fuit." Sacchimis* ad-
notat fuisse, qui „operoso hexametro senarium pedestrem subscriberet" :
„At, qui Canem odere, haud oues sunt, sed lupi."
1 Caspar Conger Labaco (Laibach, Carniolae caput) ortus crat, in qua civitate
«tiamnunc plerique sunt Sloveni, ideoque hic ^SIavus" vocatur; cf. supra p. 619'.
2 Catechismum Canisii eumque (ut videtur) minimum; cf. supra p. 611. 635.
3 De vita Canisu p. 68—69. * De vita Canisii p. 108. , •
XI.
INDEX ALPHABETICUS EORUM,
quibus Cauisius seripsit.
Niiineri siint epistuldrnm, non paginarum.
Adriani, Adriano, S. J. 36. 51. 52. 56. 59.
60. 61. 67.
Alfonso, Alvaro, S. J. 33.
Amico cuidam 4.
Aiistriae inferioris supremo regimini 151.
Baccelio, Henrico, novicio S. J. 64.
Bardwick, vide ^Herll".
Bergh, vide „Van den Bergh''.
Boio, Petro, novicio S. J. 64.
Brogelmanno, Cornelio, S. J. 62.
Buscoducensi, Christophoro, candidato vel
novicio S. J, 66.
Canis, Wendelinae, novercae 12. 15.42. 137.
Canis, Wendelinae, sorori 1. 2. 37.
Carthusianis, v. ^Coloniensibus" etc.
[Cassandro '?], Georgio 111.
Coloniensibus Carthusianis 72; cf. etiam
^Hammontano".
Coloniensibus Sociis 51. 52. 82. 125; cf.
etiam ^Kessel".
Coloniensibus theologiae candidatis 28.
Cromer, Martino, secretario regis Poloniae
164. 166. 167. 171. 198.
Delen, Stephano de, decano arnhemiensi 43.
Eck, Simoni Thaddaeo, cancellario burg-
husano 182. 183. 184. 185. 186.
Eschio, Nicolao, pastori distemensi 9.
Pabro, Petro, Beato, S. J. 13. 16. 20. 24. 25.
Ferdinando I., Romanorum regi 158. 193.
194. 212.
(ieorgio, artium magistro 111.
(Tillonio, Petro, S. J. 62.
(4roppero, loanni, canonico ecclesiae metro-
politanae coloniensis 46. 47.
Hammontano(Kalckbrenner),Gerardo,priori
Carthusiae coloniensis 4 ('?). 48. 72.
Herll (de Bardwick) , Andreae , canonico
coloniensi 129.
Heusenstamm, Sebastiano de, archiepiscopo
moguntino 27.
Hillinger, Christoph., officiali passav. 147.
Hundt, Wiguleo, consiliario ducis Bavariae
130. 168. 181. 182. 183. 184. 185. 186.
Hutten, Mauritio de, episcopo eystettensi
98. 103. 124.
laio (Le Jay), Claudio, S. J. 90. 91.
Ignatio de Loyola, Sancto 41. 58. 86. 94.
96. 100. 110. 114. 117. 121. 131. 132.
138. 148. 152. 159. 169. 174. 175. 179.
188. 191. 194. 197. 202. 205. 208. 210.
Ingolstadiensis academiae adulescentibus
studiosis 105, 106.
Ingolstadiensibus Sociis 211.
lonae, lacobo, Ferdinandi I. regis vice-
cancellario 178.
lonae (candidato S. J.?) 63.
Kalckbrenner, vide ^Hammontano".
Kessel, Leonardo, S. J. 45. 51. 52. 56. 59.
60. 61. 67. 70. 81. 82. 120. 125. 150.
Lainio (Laynez), lacobo, S. J. 101. 170.
Limburg , Erasmo de , episcopo argento-
ratensi 176.
Liporaano, Aloysio, nuntio apostolico 87.
Lovaniensibus Sociis 53. 62.
Montensi comiti, vide ^Oswaldo".
' Natali, Hieronymo, S. J. 170.
Nauseae, Friderico, episcopo vienn. 21. 34.
, Nopelio, loanni, episcopo cyrenensi i. p. 40.
Index alphabeticus eorum, quibus Canisius scripsit.
775
Oswaldo II., coniiti montensi (,'s Heeren-
bergh") 19.
Paeybroeck, Danieli, S. J. 54. 62.
Pflug, lulio de, episcopo naumburgensi 112.
118.
Polanco, loanni de, S. J. 75. 77. 84. 88.
126. 140. 144. 153. 154. 156. 161.
Politae, Nicolao, philosophiae professori
viennensi 149.
Raindorff, Christophoro a, consiliario ducis
Bavariae 182. 183. 184. 185. 186.
Regimini etc, vide ^Austriae" etc.
Romanis Sociis 50.
Schorichio, Petro, S. J. v. ^Boio''.
Schweicker, Henrico, secretario ducis Ba-
variae 182. 188. 184. 185. 186. 189.
190. 196. 199.
Scribonio, Henrico, administratori archi-
episcopatus pragensis 195. 201. 206.
Skodborg, Georgio de, archiepiscopo lun-
densi 6.
Stockhammer, Georgio, universitatis in-
golstadiensis curatox-i 89.
Stradae, Francisco, S. J. 5.
Surio, Laurentio, 0. Carth. 4 ('?).
Sydereo, Andreae, canonico zutphaniensi,
postea novicio S. J. 55. 64.
Tappero, Ruardo, cancellario universitatis
lovaniensis 57.
Triest, vide ^Canis, Wendelinae, sorori'*.
Truchsess, cardinali Ottoni, episcopo au-
gustano 192.
Van den Bergh, Wichmanno, consuli no-
viomagensi 173.
Vishavaeo, Cornelio, sacellano lovaniensi,
postea S. J. 8.
Waldburg, v. ^Truchsess".
XII.
INDEX ALPHABETICUS EORUM,
qui Caiiisio scripseriiiit.
Niimen' snuf e^^isfulariini, non paginaritm.
Achilli.s, Paulus Antonius de, S. J. 22.
Canisius, Theodoricus, canonicus xantensis,
postea S. J. 128.
Carolus V. imperator 108.
Cromer, Martinus, secretarius regis Po-
loniae 209.
Faber, Petrus, Beatus, S. J. 7. 10. 11. 23. 26.
Faber de Halis (De Smet), Petrus, S. J.
30. 32.
Ferdinandus I., rex Romanorum 127. 146.
Ferronius, Bartholomaeus, S. J. 38.
Frusius, Andreas, S. J. 155.
(iotefridius (Stevordianus) , Martinus [?],
S. J. 200.
Gropperus , loannes , canonicus ecclesiae
metropolitanae coloniensis 49.
Hammontanus (Kalckbrenner) , Gerardus,
prior Carthusiae coloniensis 68. [172.
Hosius, Stanislaus, episcopus vanniensis
123. 133. 134. 185. 136. 139. 141. 142.
143. 157. 165. 180. 203. 204. 218. 214.
luliiis III. papa 163.
Kalckbrenner, vide ^Hammontanus".
Lipomanus, Aloysius, nuntiusapostolicus85.
Olavius, Martiuus, S. J. 155.
Pelletarius, loannes, S. J. 18. [107.
Pighinus, Sebastianus, nuntius apostolicus
Poen, Hermes, canonicus lovaniensis, postea
S. J. 14.
Polanco, loannes de, S. J. 65. 69. 73. 76.
78. 79. 80. 83. 92. 95. 97. 99. 102. 104.
109. 113. 115. 119. 133. 134. 136. 139.
141. 155. 160. 213. 214.
Romani quidam Socii 155.
Schorich, Petrus, S. J. 162.
Schweicker, Henricus, secretarius ducis
Bavariae 145. 187.
Staphylus, Fridericus, rector scholae nis-
sensis 177. 207.
laius (Le Jay), Claudius, S. J. 35. 93. 116.
Ignatius de Loyola, Sanctus 17. 29. 31.
38. 65. 71. 74. 76. 78. 79. 80. 83. 92. 95. Vinck, Antonius, novicius S. J. 44
97. 99. 102. 104. 109. 113. 115. 119. 122. Vishavaeus, Cornelius, S. J. 89.
XIII.
INDEX ALPHABETICUS NOMINUM ET RERUM
HUIUS VOLUMINIS.
Numeris rnaiorihus paginae, minoribus adiiofafiones significanfiir.
C. — Canisiiis.
Alessinia 294. 294 ^.
Aliraham patriarcha 30. 66.
Abstiuentia ciborum 218 ^
219 ; neglegitur in Ger-
mania 528. 595 8. 609 2.
735.
Achillis , Paulus Antonius
de, S. J. 149—154. 149 ^
Adalbertus , S. , episcopus
pragensis 553. 558^.
Adler, lonas, S. J. 277. 415.
446. 750—751.
Adriani (Adriaenssens),
Adrianus, S. J. 70 \ 140.
140 ', -. 207—210. 213.
223. 230—232. 248. 251.
257—259. 259 K 264 ad
272. 281-286.2822.288.
404. 467. 654«. 656.
Adrianus VI. v. Hadrianus.
Adrianus iuvenis lovanien-
sis 209. 214.
Aegidius Coloniensis 662.
— novicius S. J. viennen-
sis 415.
Aegroti v. Infirmi.
Aelianus, Claudius 561 *.
Aeschylus poeta 636°.
Aethiopia 113'. 294.
Africa, Socii 42. 347. 347 >.
Agatha, S. , templum eius
288 \
Agcnda salisburgensis xvii.
Agnes, Beata, Boheraiae
princeps 764 ; monaste-
rium eius v. Praga.
Agnus Dei (cerea figura sa-
crata) 771. 771*.
Agram v. Zagrabia.
Aaricola, Iguatius, S. J. 658.
^689*; errata 503 ^. 592«.
6t^0 ^ 699 K
Agricola, loannes, ^senior",
professor ingolstadiensis,
126.126^.163.321^3351.
5771 590. 591. 602. 695
ad 698. 695'. 701. 711.
71.3. 721. 723. 724.
— loannes, ^iunior" 713.
Agrigentum (Girgenti) 191.
193. 198; episcopus v.
Pius.
Agrippa, Cornelius 345 ^.
Alacoque, Margarita Maria,
Beata. 0. Vis. 4^ 57.
Alardi, Theodoricus 660.
Alber, Ferdinandus, S. J.
XXV. 1.
Albertistae 660.
Albertus L, Borussiae dux,
471'. 5511. 5571,
— Brandenburgeusis, car-
dinalis et archiepiscopus
moguntinus 42—43. 43 ^.
142 ^ 162.
— Alcibiades brandenbur-
gensis marchio 391 *. 422.
— Magnus, Beatus, 0. Pr.
XXI'. ll'*. 660.
Albertus III., Austriae ar-
chidux 466 ''.
Albertus V.. Bavariae dux
XVII. 322'. 353'. 36P,«.
862'. 373. 374. 376. 377.
383. 425 '.426. 453. 516*.
574 ». 577 2. 585. 595 ad
597. 600'. 647'. 702.
714. 721. 7212. 769 ad
770.
— et lulius III. 833. 398 '.
565. 714-716. 720.
— et S. Ignatius 325. -348.
362. 3x3—384. .397. 398 '.
469 — 470. 486«. 502.
564. 576. 585 3. .^gg ^^
.588.600—601.624.624'.
710. 716. 719—720. 728.
Albertus V. et collegium S.
J. ingolstadiense lv. lvi.
312. 817. 325. 327. 333.
340. .344. 348. 361—863.
372. 375—876. 383—384.
385. 385^395. 396'. 397.
3972. 398'. 425. 4251 453.
469—470. 486. 486 «.
502-503. 518. 549. 563
ad 566. 569—581. 577 '.
585 3. .586—591. 600 ad
603. 600 '. 601 ', 2. 624.
682. 689. 646 3. 695 ad
697. 710—722. 727. 728.
745". 746. 769—770.
— et universitas ingolsta-
diensis lvi. 582 — 585.
582'. 702. 710. 711.
— et protestantes xvi. 839.
595 — 596. 595«. 609%
624'. 640^
— et Taulerus 86 '.
Albertus Wimpinensis xx.
Albinus, loannes 712.
Albus ("Weisspfennig), va-
lor 671 \ «.
Alcala de Henares v. Com-
plutum.
Aldenardus (Aldenardensis,
Tsanntele), lacobus, S. J.
400 2. 414. 41.5. 730.
Aloncastro, loannes de, uo-
vicius S. J. 264 3.
Aleria (Corsica) 216 '. 221.
Alet, V., S. J. 6. 6 • ; errata
655. 678.
Alexander VII. papa xx ''.
XXII*. xxiii'. [xxi'.
Alexander, Natalis, 0. Pr.
778
Index alphabeticus nominum et rerum huius voluminis.
Alexander S. J. 113.
Alexandri duo, cognati Mar-
garitae QuestenburchieS.
173.
Alexandria, ecclesia 186.
219'^; episcopi v. Atha-
nasius, Cyrillus, Eulo-
gius.
Alfonsus (Alfonso) Alva-
rus S. J. 43 ^ 92. 98
ad 101. 98=. 103 2. jog.
112. 113— 116. 113«. 119.
121. 124. 125. 128 ad
129. 141. 143. 154 ad
157. 157 ",'2. 160. 161.
16P. 164. 168— 169.168'.
169'. 199—200. 670.
Ali Pascha 604 *.
Allard, H. I., S. J. vi. 7 ^.
Allegorica interpretatio S.
Scripturae 307. 307 '.
Almazanensis marchio 530 -.
Alpheurius 730.
Alphonsus de Orozco, Bea-
tus, 0. Er. S. Aug. 4*.
Alt, Gallus. 0. S. B. xx.
XX ".
Altaha inferior (Niederalt-
aich) , monasterium 0.
S. B. 702 ".
Altare portatile 251.
Alten, Guilielmus de, 0. Pr.
90.
Alvarez de Toledo, loannes,
0. Pr., cardinalis 286 ^.
Alvarus v. Alfonsus.
Alveirensis dux loannes I.
264 ^
Ambrosius , S. , episcopus
mediolanensis, laudatur
178; ^Confessio ambro-
siana" 215^.
Amerbach, Vitus 335 *. 345.
Amstelodamum (Amster-
dam) 89 2. 339'.
Amulius, Marcus Antonius,
cardinalis xxvi.
Anabaptistae 479. 518. 619.
Anacharsis 85. 85 '.
Anachoretae 23. 23».
Ancona 4. 29—30. 554;
Socii 722'.
Anderledy, Antonius Ma-
ria , S. J. , praepositus
generalis xxiv.
Andernacum (Andernach)
110 2. 243.
Andreas Austriacus, cardi-
nalis et episcopus con-
stantiensis 49 *.
— abbas henrichoviensis,
0. Cist. 562.
Andreas , loannes , episco-
pus aleriensis, 216 '. 221.
Angelus custos 8. 10. 12.
Anglia ad catholicam fidem
reducta 442. 442 '. 474*.
480.515-516.518.5252;
principes v. Henricus
VIII., Maria.
Auglicus , Bartholomaeus,
0. Min. 671.
Animarum salus quanti sit
320'.
Anna, Ferdinandi I. regis
uxor 599'.
Antiochia, ecclesia 186.
Antonius, clericus labacen-
sis 458.458'. 470—471.
Antverpia 39 ^ 89 2. 98'.
163. 165^361S;canonici
XX; iudex librorum pro-
hibitorimi 86 ' ; libri Ant-
verpiae vulgati 209 *.
752; Socii 2T 140. 161.
165 ^ 2321 619;. 670 ^
musaeum plantinianum
XXV.
Apollinaris haereticus 179.
Apologiae fidei scribendae
489 2.
Appamiae (Pamiers), Socii
etc. 1302.
Aquaviva, Claudius, S. J.
(praepositus generalis)
XXV. 95. 952. 267 3.
Aquensis v. Cremerius.
Aquileia, dioecesis 445 *.
Aquisgranum (Aachen) 102.
163 ^ 2412; gocii LX'.
Arabia, Socii in ea 304.
Arabica lingua xv. 449 ad
450. 450 '. 474 '.
Aragonia, Martinus de 357.
— provincia S. J. 78 ^.
Aragonius (de Aragon), lo-
annes, S. J. 77». 94'.
98 2. 99. 1131,
Aranus, Ludovicus, S. J. 76.
Araoz. Antonius, S. J. 154.
1543. 170—171. 170".
1712.
Arboreus, Henricus, S. J.
Lix '.
Arcesilaus philosophus 354'.
Archintus, Philippus, epi-
scopus Salutiarum 286*.
Arci comes, Scipio 5322.
Arcu, Marcus, comes ab
758 ^
Aretin, baro de lix.
Aretinus v. lanuarius.
Aretio, Stephanus de, S. J.
248 ".
Aretium (Arezzo) 683.
Argentoratum (Strassbur?)
90. 110 2. 238; capitulum
et ecclesia cathedralis
xxii». 65. 65^.386. 386 2, 3,
387. 395—396. 556; epi-
scopatus 49. 3862; epi-
scopi V. Limburg, Man-
derscheid; Socii 49. 65.
386 2, ^ .387. 388. 395.
396. 402. 402 ^ 556. 557.
556 ^ ; bibliotheca vi.
Argyropulos, loannes 663.
Aristoteles 344«. 415. 462'.
466«. 583 ^ 636 ^ 663.
663 \ «. 664. 685 ; a C.
commendatur 267. 583;
in S. J. eius libris stu-
dendum 267 ^ ; a Sociis
explicatur xxxvi. 339 ^.
344. 348. 393. 619«. 702.
730.
Arius et Ariani 179. 180.
182. 186. 187. 767. 768.
Arma gerunt litterarum
studiosi 584. 700. 700 ^
704. 705. 706.
Armentieres (urbs gallica)
260 '.
Armuzia (Ormuz) , insula
persica 304 **.
Arnetli, Alfredus de v.
Arnhemium (Arnhem) 21.
21'. 37. 37 ^ 71. 116-.
420'. 544; decani v.
Bergh (Burchardus van
den), Delen.
Arnoldus Mag. 467—468.
— Tongrensis 662 2.
Aschbach, los. von, errata
449 ^ 668 ■•. 740». 760 2.
Astronomia 663. 739.
Athanasius, S. , episcopus
alexandrinus 178.
Aubert, loannes 180*.
Audanus v. Udamus.
Auer, Lambertus, S. J., 312.
353. 362. 380. 380 «.382'.
389. 398 2. 414. 550 2.
747*.
Augusta Vindelicorum
(Augsburg) 80 ». 336.
340. 756. 759. 762. 764.
765; dioecesis 120^; ca-
pitulum cathedrale xvi,
et V. Rehm ; ecclesia ca-
thedralis xvi. 50. 50 '. 67.
469, et V. Fabri loannes ;
ecclesia et capitulum S.
Mauritii 309 2 ; episcopi v.
Truchsess Otto, Knorin-
gen ; libri editi 515 2 ; pa-
Alexander S. J. — Benedictini.
779
tricii 699; Socii xvi. 2.
2 2. 67. 67'. 108. 111.
327 3. 328. 329 3. 330.
332. .343. 359. 360. 408.
521. 5.35. 547. 551 ad
5.57. 689. 7421. 750.
Augusta Vindelicorum, co-
mitia imperii (a. 1550) j
3273. 332. .343. 346 ^ '
350.359.360.408. 638 2.
702^ ;(a. 1555) 502. 518 2.
521 \ 523. 524. .545 \ I
547. 553 — 554. -555 2.
594 >. 624 ';(a. 15.59) XVI.
49—50; (a. 1566) xvi;
^pax religionis" xvi.
Augustinianae moniales 45.
45«. 126 ^ 200'. 209*.
251. 2.58. 290. 391. 670.
Augustiniani Canonici v.
Canonici regulares.
Augustiniani Eremitae 4*.
221. 100«. 408 3. 526.
549. 549 \ 648. 666. 682. \
763 ; V. Hoffmeister, Pan- !
vinius. j
Augustinus,S.33. 54. 100 8.
518 2. 732. 732 2; Con- |
fessiones 1. 2. 4. 10. 20^ ,
33. 41 ; Retractationes }
34. .34 " ; opus suppositum
209. 209 1 ; de S. Cypriano \
184, 184 1; et C. xx; in j
catechismo C. xviii"; a ;
protestantibus parvi du-
citur 216 3. 218.
— Lusitanus S. J. 141.
Augustus, Saxoniae dux et
imperii elector 772.
Aureus (Gulden) , valor
6713, 6.
Austria 8^. 42; catechesis
537 1. 752 ; religio, mores
etc. xxxvi. 421—422.
443. 467. 478—480.481.
490. 490 3, ".504. 522. 523.
5242. 526—528. 5272.
.531—5.34.591.591'. 595
ad 597. 602. 604. 633.
752 — 755 ; religio quo-
modo restauranda 488 ad
494. 502. 751 ; principes
V. Carolus V. , Ferd. I.
et II. impp. , Ferd. II.
archidux, S. Leopoldus,
Max. I. et II. impp.
— inferior417.421.455S«.
456.468—469.480.480".
591 '. 640 ". 73.3—739.
745. 752. 754; cancella-
rius V. Widmanstadius.
— superior 749.
Austria provincia S. J. 95 2.
272'. 619 ^ 62.3. 624;
praepositus provincialis
V. Magius.
Autobiographiae 4. 4".
Avantianus (Dawant '?),
Erardus. S. J. 366 2. 404.
414. 4352. 4.38 2. 451.
451'. 528. 528 3. 740 3.
749.
Avellaneda, lacobus de, S. J.
530.
Averboden v. Everboden.
Averdunck (Averdong), lo-
annes 136«. 213. 2-52.
Avila, Ludovicus de, Bea-
tus 357.
Ayala, loannes de 533 2.
Baardwijk (Brabantiae vi-
cus) 173.
Baccalariatus 659 ». 660.
660 ^ 666. 667.
Baccelius (Baxel?), Henri-
cus, candidatus vel no-
vicius S. J. 248. 270.
277—280. 282. 287 '. 290.
305.
Bacchanalia festa 22. 363.
706.
Bacius (Batzen), eius valor
614 ^
Backer, Augustinus de, S. J.,
erratum 220*.
Balduinus v. Rithovius.
Balsalona (Barcelona ? Bar-
celonne?) 103 2.
Balsmann (Paltzmann), Na-
thanael 369. 369 '2. 385.
Balvich (Poghius?), Tho-
mas, S. J. novicius 103 2.
109. 109«. 112. 112 3, 5.
Banza - Congo (San - Salva-
dor), Congi caput 294'.
Baptismus, eius caerimoniae
734.
Barack, K. A. vi.
Barcino (Barcelona) , re-
formatiomonialium 1932;
Socii 191. 193. 270'.
Bardwick v. Herll.
Bardwyck, Theodoricus LX.
LX".
Barletanus, Paduanus, 0.
Min. Conv., 682.
Bames (Barner) , Gode-
fridus , candidatus S. J.
202 2. 366 3.
Baronius, Caesar, cardinalis
XIX. 2092.
Bartholomaeus pragensis
635.
Barzaeus (Berse) , Gaspar,
S. J. 304".
Basilea (Basel), capitulum
cathedrale 592 ' ; univer-
sitas 49 3 ; libri Basileae
editi 80 3. 82 '. 145. 145 2.
2042. 205". 510. 510 3.
5.37 3.
Basileense concilium (ge-
nerale) 552. 553 '.
Basilius, Magnus, S. 108.
108".
Baudour (pagus belgicus)
108".
Baumann, Fr. Lud. xxx".
XXXI 2.
Baumgartnerus , Hierony-
mus 769 3.
Bautersem (vicus belgicus)
230'. 233.
Bavaria, religio et mores
XXXVI. 86'. 208—211.
302—395. 453. 494. 503.
504. 58.3—584. 585^. 592.
592'. 595— 597. 595«. 604.
609. 609 2. 633. 696. 698.
715; principes v. Alber-
tus V., Ernestus, Ferdi-
nandus Maria , Guiliel-
mus IV. et V., Max. L,
Philippus, Richardus ; v.
etiam Decumae.
Beatus, S., Helvetiae apo-
stohis XVII.
Beaumont v. Bellomontium.
Becanus, Martinus, S. J.
741.
Beckovsky , loannes , 0.
Crucig. 764.
Beckx, Petrus, S. J. (prae-
positus general.) xxxiv *.
Beginae \1\ 95. 97. 138.
Behem , Franciscus 321 *.
540 '. 589 '. 643 \
— Melchior 321 K
Bellarminus, Robertus, car-
dinahs, S. J. 4". 86'.
559'.
Bellerus, loannes 752.
Bellini (Sbrandus), Isidorus,
S. J. 270'. 275 \ 291.
Bellomontium (Beaumont,
oppidum belgicum) 620 '.
Benedictinae moniales 57.
58''. 173«. 271'. 288".
Benedictini xx. xxin '. 77 '.
802. 187. 219 '.220^221.
244—245.361.3612.399.
404. 404 «.405. 469. 497'.
537'. 702". 723 8. iq^.^
V. Blosius, Oybin, Sede-
lius.
780
Iiulex alpliabeticus nomimira et rerum liuius voluminis.
Benedictus XIII. papa xxii*.
677. 726.
Benedictus XIV. papa 475 '.
Beueventum,dioecesis620 *.
Beri^ae ad Soninm (Bergen-
op-Zoom)133-'.213.213-'.
260—263.260 '; marchio-
nissa v. Croy.
Bergh, van den (N.?) 117.
— Burchardus vaa den,
canonicus etc. 116-. 209 '.
229. 427. 431. 482.
— Elisabeth van den 544.
544«.
— Ludovicus Philippus van
den, archivista xxi. xxi^
7 '-. 70 ; erratum 544.
— Theresia [?] van den,
B. Petri C. matertera
475.5412. 543. 761. 761 ^
— Wendelina van den v.
Canis,Wendelina,noverca
B. Petri C.
— Wichmannus van den,
maritus Elisabethae Ca-
nis 540—544.
— Wiclimannus van den,
pater novercae B. Petri
C. 116 2.
Bermudez, loannes lacobus
294».
Bernardus Claravallensis, S.
217.
Berolinum (Berlin), biblio-
theca regia 741.
Bertano, Petrus, 0. Pr., epi-
scopus fanensis 315. 446'.
Besoldus, Hieronymus 769 *.
Beyerlink , Laurentius xx.
Beza, Theodorus 462 '.
Bianco , Franz Joseph von
Liii; erratum 663"-.
^Biblici" 666. 667.
Bibliothecae antiquae : in
Bavaria 86 K 345; Leo-
nardi ab Eck 324 '. 579 ;
monasterii oibinensis 0.
Cael. 614. 614 ^ Socio-
rum : coloniensium liii.
671. 672; ingolstadien-
sium Lvi. Lvii. 579. 721 ;
messanensium 275; pra-
gensium 614. 614 3.618';
viennensium 410 ^. 731.
— ^visitandae" 597.
Bibona (Bivona, in Sicilia),
Socii 274-.
Biburg. monasterium 0. S.
B. , postea doinus S. J.
723 \
Bidermann, lucobus, S. J.
Lvii. 76.
Billick (Steinberger), Eve-
rardus, 0. Carm. 100.
100 ^ 124. 126. 148 ad
149. 149 '. 157. 163. 167.
173. 229. 2343. 424. 665 \
666.
Binero, Petrus a 330. 335.
335 '.
Biographie , Allgemeine
deutsche 661«.
Birgitta v. Brigitta.
Bischofteinitz (Bohemiae
oppidura) 599 '.
Blahoslaus, fratruni bohe-
raorura rainister 524 *.
5322. 732.
Blanckfort (Blankenforst),
Hermannus 105—108.
105-'. 157. 665 ^ 673.
Blissemius (Blyssem), Hen-
ricus, S. J.,619. 619 ^
620. 621. 771. 772.
Blitterswyk, Maria de 209 ^
Blosius, Ludovicus , abbas
laetiensis 0. S. B. 80-'.
399. 404. 404 '. 405. 405 '.
Blyssem v. Blissemius.
Bobadilla, Nicolaus, S. J. liv.
. 43. 43^ 120. 120M41^
142. 142 2, 3, 143, 144,
146. 146*. 147. 148. 156
ad 157. 157'. 158. 159.
159 '. 160. 162. 163. 164.
166. 167. 199. 199^203.
205. 212. 223. 249. 665.
668. 674 3.
Boccatius , Andreas , S. J.
662.
Bochum , Hermannus de,
abbas bruwilensis 0. S. B.
244«.
Boehraer , lo. Frid. xxxi '.
Boero, losephus, S. J. xxiv.
XXIV ^ 158-. 452; errata
103'. 110". 2332. 2713.
2731. 444\ 646. 652.
658. 668. 678. 680. 690 K
740;
Boethius philosophus 663.
Bohemi ^fratres" 498 '-.
524 ■'.551«; v. Blahoslaus.
Boheraia 546. 550; religio
XXXVI. 495. 498. 499. 545
ad 546. 546 ^ 549—554.
553'. 617— 619.622.629.
633. 648 ; Socii 42. 467.
472.495-500. 550 '.606.
607'. 623. 624; v. Au-
stria, Praga.
Boius, Petrus v. Schorichius.
Bollandistae xxv. 134*; v.
Buck, Pinius.
BoIIandus , loannes , S. J
LIV.
Borabardis uti litterarum
studiosi vetantur 354 ad
355. 707.
Bona ecclesiastica a laicis
usurpata 597. 648.
Bonaventura, S., 0. S. Fr.
410'-. 416. 671.
Bongaorts , Paulus , S. J.
7 2; erratum 71. 71 ".
Bonhoraius, loannes Fran-
ciscus, episcopus vercel-
lensis et nuntius aposto-
licus XVII. XXVI.
Bonifacius, S. , Germaniae
apostolus, et C. xxii.
XXII 3.
Bonifacius IX. papa 294 ■'.
Bonna (Bonn) 110 2. 120'.
148'. 164 3. 165. 165'.
243. 677 ; praepositus v.
Gropper, loannes; Socii
619 \
Bononia (Bologna) 61. 335 -.
471'. 719 2; Socii 60 ad
62. 601, 3. 190. 212.
2301.250—254.256.283-'.
306. 326. 685—686. 689 ;
legatus V. Monte , lo-
annes de ; concilium tri-
dentinura eo translatum
(Sociietc.) 47. 47 ^. 246.
248". 250-254. 252'.
408. 680-685; archiva,
archiepiscopale et regium
60'.
Boppardia (Boppard, pro-
vinciae rhenanae oppi-
dum) 712 ^
Bora, Catharina de 146 '.
Borgias v. Franciscus a B
Borkeloe, ludocus dominus
de 229.
Born, Hilgerus 661.
Borovy, Clemens 599. 610.
635.
Borromaeus v. Carolus.
Borussia 516 3 ; Socii 459
ad 460. 472. 509—511.
5092. 514. 515. 536. 538
ad 539 ; dux v. Albertus I.
Borzekowskv , Fridericus,
0. Pr. 616 ^
Boscoducum (Silva Ducis,
's Hertogenbosch) 17 '. ".
21. 21-2. 22'. 165. 165 '.
25 1 ; episcopus v. Son-
nius; Socii 414.
Bo3suetus,Iacobus Benignus
88 3.
Bouix, Marcellus, S. J. 4 \
Benedictus XIII. — Canis, Elisabeth.
'81
Boiirgeois v. Polites.
Boutersum v. Bautersem.
Boyman, lacobus, S. J. lx.
Lxi. 658. 667. 670.
Brancaccius, loannes Bap-
tista,S.J. 53^313.3132.
697-698.
Brandenburgenses princi-
pes V. Albertus, loannes,
loacbim.
Braunsberga (Braunsberg,
Borussiae orientalis urbs)
XXXVI. 712^.
Brauweiler , monasterium
benedictinum 244 — 245.
Breda, Adrianus de 661.
Brema (Bremen) , archi-
episcopus V. Georgius.
Brentius (Brenz) , loannes
XVII. 490 ^
Breviarium S. Crucis sive
quinonianum 196. 196-.
346. 458 ^
Bfevnov, monasterium 0.
S. B. 497 K
Brewer, Nicolaus, 0. Er.
S. Aug. 100 ^ 666.
Briamont, Otto, S. J. 400 -,
414. 415.
BrigittaSueca.S.iei^.e^l.
Brigittanus ordo (S. Sal-
vatoris) 94 ^. 125-126.
125*. 1261.161. 161', '\
167. 173-175.
Brixia (Brescia) 270'.
Brixiensis . Christophorus,
S. J. 415.
Brixinensis episcopus 4'.
Brochaeus (von dem Broch,
Brochens) , Guilielmus,
S. J. 619". 620.
Broetus (Broet, Brouet),
Paschasius, S. J. 43. 43^
2942. .347.
Brogelmannus (Broegel-
inans, Broghelmans), Cor-
nelius, S. J. 119«. 268 3.
272—276. 272 '. 618.
618^. 619.
Bronchorst v. Noviomagus,
loannes.
Brucken-Fock , B. F. W.
von 72.
Brugae (Bruges), Socii 213.
272 '.
Brunchorst v. Noviomagus.
loannes.
Brunckhorst, Judocus comes
de 229.
Brunner, Andreas, S. J. Liv.
Brunsvicum (Braunschw.),
urbs 534 ' ; ducatus, Socii
414 ; duces, v. Georgius,
Henricus.
Brus (de Muglitz) , Anto-
nius, 0. Crucig. , postea
episcopus viennensis497 '.
548^549 '.760. 768. 7632.
772 2. [703. 703'.
Bruschius , Caspar 522 ^.
Bruxellae 88. 88 ^ 100.
101. 120 3. 142. 143. 144.
420. 462 ' ; archivum re-
gium Lii.
biblio-
theca regia xxv ; PP. Bol-
landianorum xxv.
Bucerani 734. 735.
Bucerus , Martinus 98 '.
1052, 9. 1102. 148. 148", '0.
149'. 161'. 2153. 297'.
396.
Buck, Victor de, S. J., er-
rata 271'. 294 ^ 295.
Budbitium (Budvicum, Bud-
weis?) 4573.
Bulla ^CoenaeDomini" 196.
253. 2533. 309. 309 ^
310. 310 2. 311'. 319.
342. 594. 596 2.
Burckard, Franciscus 453 '.
Burghausen (Bavariae su-
perioris oppidum) 503 2.
Burgi(Burgos)286 3. 297 2;
Socii 389.
Bursae colonienses v. Colo-
nia ; viennenses 740. 740^
Busaeus (Biiys), Gerardus
544 '.
— (Buj^s), loannes, S. J.
37*. 1033. 123 ^ 5443.
— (Buys), Petrus, S. J.
XVII. XXVI. 544^; eius
,opus catechisticum" 64.
64 2. 4552
— (Buys), Theodorus, S. J.
5443. .567.
— (Buys),Wichmannus543
ad 544. 5443.
Buschers, Henricus 665 *.
Buschius (von dem Busche),
Hermannus 672. 672'.
Buscoducensis , Christo-
phorus , candidatus vel
novicius S. J. 250. 251.
253-256.258.265. 270.
281. 288.
Buslydius, Hieronymus 720.
Buxheim, Carthusia 730.
Bymelberch, consul novio-
magensis 544.
Caballistica 471. 471'.
Cadurcum (Cahors) , dioe-
cesis 130 2.
Caelibatus 218'. 219. 416.
644; a C. defenditur 15
ad 16. 40 ; V. Concubinae,
Sacerdotum matrimonia.
Caerimoniaesacrae 12. 644;
in Germania neglegnn-
tur 308-309. 317. 334.
709. 732*; in Polonia
impugnantur 607 *. 644.
Caesaraugusta (Zaragoza),
Socii 390=».
Caesarius, loannes 583 *.
Caietanus (deVio), Thomas,
cardinalis, 0. Pr. 91.
Calabria 53.
Calaris (Cagliari, in insula
Sardinia) , episcopus v.
Perragues.
Calcaria (Kalkar) 90*.
Calendariura 488.
Calsa (Calza), Franciscus,
novicius S. J. 103 2. 109.
112. 113— 116. 113«. 121.
12P. 153. 153 '0.
Calstris, Henricus de, 0. Pr.
872.
Calvinus, loannes 49 ^. 216 ^.
307'. 416. 462'.
Cameracum (Cambrai), epi-
scopus V. Croy.
Campanarum pulsatio meri-
diana 771— 772. 772'.
Campania, episcopus v.
Mentuatus.
Campegii (Campeggi , fa-
milia nobilis) 681. 684.
Campegius (Campeggio),
Laurentius, cardinalis et
legatus 597. 5972.
Campodunum (Kempten),
abbas monasterii bene-
dictini 77'.
CampoSancto, loachim 315.
331,
Candidus(deWitte), Adria-
nus, S. J. 232.
Canis, famiiia: genealogia
72; insigne 71; num sit
^ de Hondt 70—71;
ratio scribendi eius no-
minis 70 — 71.
— sive de Canibus , fa-
milia italica 71.
— Aegidia, mater B. Petri
C. 7. 72. 8. 9.. 9 '.19 -20.
34-35. :
— Aegidia, soror B. Petri
C. 1162.
— Clara, soror B. Petri C.
1162.
— Elisabeth, B. Petri C.
soror 1162.
78:
Index alphabeticus nomiuuin et rerum huius voluminis.
Canis , familia : Elisabeth,
filia Ottonis Canis 544.
544«.
— lacoba, soror B. Petri C.
1162.
— lacobus, B. Petri C. pater
7. 8. 8^ 8». 9«. 10. 15.
16. 17. 22. 34-35. 37 ^
44. 70. 71. 102. 116-.
137. 137'. 22.5—226.
— vel cle Canibus (Cani?),
loanues lacobus 71.
— Otto, B. Petri C. patruus
21 '. 544.
— dictus de Hondt, Petrus
(1392) 70.
— Wendelina, noverca B.
Petri C. 8^ 102. 102 ^
116— 118. 116'^ 137. 224
ad 226. 402. 418. 419.
420. 431—433. 669. 761.
— Wendelina,sororB.Petri
C. V. Triest.
Canisius sive Hundjens,
familia limburgensis 71.
— Gerardus, frater B. Petri
C. 70. 116-'. 117^.
— Gisbertus, B. Petri C.
frater 70. 116. 116-.
— lacobus, pater B. Petri
C. V. Canis lacobus.
— lacobus, S. J. 1162.
• — Michael 70.
— Otto, B. Petri C. frater
21'. 70. 1162. 1173 402.
419—420. 420 '. 431 ad
432. 438. 475.
Canisius, Petrus, B.,
1 a u d e s ei tributae xviii
ad XXIII. 63 — 64; quas
ei tribuerunt protestantes
XVIII *. XX — XXII. xxii^;
quas tribuerunt : loannes
Agricola, universitatis
ingolstadiensis professor [
et camerarius 695 ; Al- \
bertus V., Bavariae dux j
469.696—697. 710. 715; |
cardinalis Baronius xix;
Ludovicus Philippus van '
den Bergb , Neerlandiae
archivista primariusxxi-';
Laurentius Beyerlink xx ;
[\ Nicohuis Bobadilla
S. J. 205; Gaspar Car-
dillus de Villalpando XX * ;
loannes Cochlaeus 674^;
coloniensis universitas
()65. 676 ; Georgius Eder,
professor viennensis etc.
<i67— 66S; loannes En-
gerd, professor ingolsta- !
diensis 725; Beatus Pe-
trus Faber S. J. 652 ad
653; Ferdinandus Maria,
Bavariae elector xxii*;
Ferdinandus I., Roinano-
rum rex 472". 745. 748;
Ferdinandus II., Austriae
archidux 770; S. Fran-
ciscus Salesius xix ; Pau-
lus Freherus xx; I. H.
A. de Graveson 0. Pr.
XXI ' ; Guilielmus IV., Ba-
variae dux 693—694 ;
Carolus Augustus Hase
XXII ' ; Stanislaus Hosius,
episcopus varmiensis
538; Wiguleus Hundius
398'; S. Ignatius 688;
ingolstadiensis universi-
tas 691. 725—726; lulius
III. papa 507 ; Henricus
de Knoeringen, episcopus
augustanus xxii * ; Aloy-
sius Lipomanus, nuntius
apostolicus 315 ; Auber-
tus Miraeus xx; P. lo-
annes de Polanco S. J.
76'; Samuel Quichelber-
gus mediciis 361^; Va-
lentinus Rotmar, profes-
sor ingolstadiensis 724
ad 725 ; Henricus Scri-
bonius , archiepiscopatus
pragensis administrator,
et Antonius Brus, ma-
gister generalis Cruci-
gerorum 763—764; Fri-
dericus Staphylus 487 ad
488 ; Franciscus Strada
S. J. 78—79; Otto, car-
dinalis Truchsessius 678.
679 ; Sebastianus Verro-
nius, praepositus fribur-
gensis xx ; Hermaunus de
Vicari, archiepiscopus fri-
burgensis xxii^
Canisius, Petrus, B.,
loca, ubidegit: Al-
satia XVI ; Ancona 29 ad
30; Antverpia 165. 165»;
Argentoratum evocatur
49. 65. 386. 387. 388.
402. 402 ^. 412'; Arn-
hemium 37. 37 <; Au-
gusta Vindelicorum xvi.
XXII*. 49—50. 67. 67».
156--. 514. 552-557.564.
565. 599. 689. 726. 750 ;
Bononia 47. 48. 60—62.
246. 248'. 250—254.
252 '.296. 681— 686.689;
Clivia XVI; Colonia xv.
XVI. XXII '. 12. 12 ^ 16 ad
22. 36-40. 45-46. 49.
52.65.67—74.91.92.93.
94. 98—233. 103». 112«.
271 >. 466. 653. 657 ad
677 ; Cracovia 49 ; Dilinga
XVI. XVII. 5. 592 ^ 595.
689. 689": Distemium
138;J:ystadium691:FIo-
rentia47. 47*. 252^ 348;
Franconia 50 ; Fribur-
gum Brisgoviae 49 ; Fri-
burgum Helvetiorum
XVII. LX. 1. 5 ; Geislinga
234 — 237. 674 — 677;
Herbipolis xvi; in Hun-
gariam evocatur 476 ;
Ingolstadium xv. xvi.
xviii. XXII '. xxxvi. 42.
48. 50. 62. 65. 66. 29fi ad
400. 296 ',2. 469. 566.
569—598. 602. 621. 624.
632. 634. 638-639. 646.
661'. 686-713. 690».
690^716.720-729.770:
Landishutum xvii; Leo-
dium46.2.33— 234. 234«.
282-; Lovanium 21—22.
22'. 40. 138—140. 142:
Messana 42. 47—48. 263.
268.272—295.2802.687.
688; Moguntia xv. xvi.
9. 9*. 42—45. 74—78.
1233. 652—654; Mona-
chium XVI. 216'. 563 ad
567. 588. 689. 690. 690 '.
690 ^ Neapolis 52. 270
ad 273 ; Noviomagus 6
ad 16. 34—36. 52. 102.
201. 669; Oenipons xvi.
XVII. 5 ; Osnaburgum xvi :
Ostervvicum 52 ; mona-
sterium Oybin 614—615.
625—628 ; Patavium 246
ad 249. 249 ^:Praga XXII'.
xxxvi. 49. 545 — 552.
•563. 599. 602. 606—651.
661". 724.750.763— 773;
Ratisbona xvi. xvii ; Ro-
ma XV — XVII. 29 — 31.
29". 42. 44. 47. 47^49.
50.52—57.250.252.252*.
254^.257-270.273.279.
655. 656. 688 ; Spira xvi :
Straubinga xvi ; Triden-
tum XV. XVI. 46—47. 244
ad 246. 248. 249. 254.
595. 678—680. 689. 726 :
Ulma 237. 241-244.
595. 674—678 ; Venetiae
248 ; Vienna Austriae
XV— XVI. XXV. xxxvi. 48.
Canis, Elisabeth — Canisiiis, Petius, B. (varia).
783
63.66.67.201.397—545.
455«. 458'. 598—606.
655. 656 '
-760. 762 :
Vormatia xvi. 49. 158 ad
160. 158 ^ 595; West-
phalia 50.
Canisius, Petrus, B.,
scripta: xvii. xix.
XX ^^. XXI ', *. XXXIV. LX.
33.38.47M77'.416.588*.
592. 592«. 594. 725. 726.
730. 771*; a sacra con-
gregatione rituum pro-
bata 3—4. 4'.
— Autobiographia xxxiv.
1—67.
— Catechismus xvii ad
XVIII. XVIII *. ', ^ *. XXI ^.
33. 64 ^ 99«. 328. 416.
635. 676; in scholis ad-
hibetur 63. 64.
— Summa doctrinae chri-
stianaexvii-xviii.xviii'.
XXXVI. 1 '. 48—49. 63 ad
64. 411—413. 41 1^ 454
ad 455. 454'. 455^.467.
473— 474. 474'. 477.481
ad 483. 501—503. 521
ad 522. 522'. 537. 537'.
:5922. 604—606. 604-'.
605', ». 611. 611'. 633.
6332. 635. 636'. 640.
640*. 66 P. 693. 749'.
750—755.
— Catechismus minor
(,.parvus catholicorum")
XVIII. XVIII -, 8. 58. 64.
66P. 754.
— Catechismus minimus
xvm. XVIII». 64. 5922.
611. 611'635. 640^ 750
ad 751. 773.
— Catechismus germani-
cus 640. 640 ^. 751. 752.
— Opus catechisticum 64.
— Catechismi romani ver-
sio germanica recognita
668.
— Compendium theologi-
cum 402 ^ 412', 2. 744.
— Commentarii de verbi
Dei corruptelis xvi ad
x\ai. 1 '.
— Confessio 1 '.
• — Confessiones 1 — 31. 52
iid 67. [748.
— De consolandis aegrotis
— Editio Cyrilli Alex-
andrini 176—188. 205.
— Epistulae (generatim)
xxiii — xxxvii. xxiii ^.
XXIV '. LIV. LV. LVII.
Canisius, Petrus, B., I
scripta: ^Evangelia et I
Epistolae' 99«. 588*. '
592 2.
— Editio epistularum S.
Hieronymi xvii.
— lubilaei litterae 747.
— „Lectiones et Precatio-
nes" 588*. 592'-.
— EditioLeonisMagni205.
215—222.
— Manuale Catholicorum
XVII.
— ^Principia Grammati-
ces" (latinae) 592-.
— Editio Tauleri 79—92.
79'-. 803. 82'. 89', 2_ 92 s,
— Testamentum 1—5. 31
ad 67.
— Variae vitae Sanctorum
Helvetiae xvii. |
Canisius, Petrus, B., j
V a r i a : Biographiae v.
XV. XXXV. 1—4. 22. 95. j
467*^; imagines v. 9'. 78.
676. 725 : ratio scribendi
nomen eius 70 — 71 ; num
Canisius — de Hondt 70
ad 71; ortus 6 — 9. 34 ad
35. 34". 75, etcf. Canis,
lacobus etc. ; propinqui
9'. 10. 35. 37*. 44.211.
286. 305 , et cf. Canis !
Aegidia, Clara etc. : bap-
tismus 7-8. 34. 35 ;
sacramentum confirma-
tionis 35 ; pueritia 10 ad
21.34-35.42.67.209*;
prima institutio 13. 35 ;
ad pietatem instituitur v.
Eschius. I
— studia litteraria 36. 38.
40— 41. 284 3; himianiora
13. 17. 91. 657. 658. ;
672; philosophica 17. 38. '
91. 215 ^ 657-664. 667.
672; iuris 21—22. 22';
Coloniae theologiae stu-
det eamque docet 17.
99. 103. 106. 112. 124.
124'. 125. 137. 142 ad
144. 149. 155—156. 159
ad 160. 1602. 163. 164.
202. 203. 203«. 205.206.
223. 664—668. 673 ; ma-
gister artium creatur
662; doctor theologiae
creatur 48. 60-62. 61 '.
685—686.
— de vitae genere deli-
I gendo deliberat 9. 12.
I 22. 37*. 42. 75'. 653;
ingressus in Societatem
lesu et vota simplicia 9.
42—45. 74-79. 111.
220*. 653—654. 653**.
661«. 669; vaticinia de
hoc ingressu facta 21.
37—38. 37*. 209*; C.
sacris ordinil)us initiatur
17. 36. 45. 45''. 112.124.
1245. 166. 215»;primum
saerum 45. 45*^. 200.
206. 209*: ,tertia pro-
batio" in S. J. 47. 47"'.
254—269. 254=*; profes-
sio soUemnis 42. 44. 45.
48. 54—57. 55', K 56'.
58. 655—657. 656 ' ; Ger-
maniae superioris prae-
positus provincialis con-
stituitur XVI. lviii. 623.
623'.624. 645— 646.649.
Canisius, Petrus, B.,
varia: Fabrum Colo-
niam evocat 98 ' ; a Colo-
niensibus ad Carolum V.
caesarem mittitur xxxv
ad XXXVI. 46. 162. 162'".
164—165.668.674—679.
— concilio tridentino (Tri-
denti et Bononiae) inter-
est 46-47. 41 \ 677 ad
685. 6792. _
— rector universitatis in-
golstadiensis 299. 330.
337-339. 342. 343. 345
ad 348. 352—355. 357.
363—364. 661«. 698 ad
709. 725. 726;IngoIstadii
munus vicecancellarii ad-
ministrat 330. 357. 373
ad 374. 378. 383. 395.
709—713. 726.
— episcopatum viennensem
recusat xxv. 436. 478.
487. 500-501. 503. 520
536. 554. 568. 568 '. 602.
726. 756—760; admini-
strat eundem 500 — 501.
505— 509.5072.598.760;
C. et reformatio univer-
sitatis vienncnsis 434 ad
435. _ 740-741: ^C. et
Maximilianus H. 524 ad
527. 529-535.
— et ,pax religionis" au-
gustana xvi ; disputat
cum protestantibus 124.
731—732: a protestanti-
bus et aliis lacessitur 63
ad64.68*. 382— 383.467.
467«. 522.524. 524*. 525.
604—606.605^618.633.
784
Index alphabeticus nominum et reruni liuius voluminis.
636. 636 '. 639—640. 693.
731—732.749.749^750.
7oO'. 755. 768-773. 769 3.
Canisius, Petrus, B.,
varia: catecheses xvii.
XXI ^ 340.743. 744.751;
contionesxv— XVII. xxi ',
XXI ^*. XXII ■*. XXXIV.
XXXVI. 17. 3S— 39.46.48.
49. 51—52. 62. 63. 65 ^
91.112.124.143.149.160.
167. 203. 205. 206. 208.
209^233-2.34. 271 '.2802.
290". 2982. 305. 312 ad
313. 319. 329. 336. 340.
344. 345. 348. 352. 354.
361.361^374.3742.382.
3823. 3g8, 3gg2^ s. 387,
388.389.395.396. .398'.
403. 417. 421. 42P. 422".
437'. 438. 4.382. 467. 467«.
469. 472 ^ 524. 548. 589.
592. 602. 613. 642. 661«.
664. 715. 725. 726. 730
ad7.32. 742— 749.742\«.
760. 762. 76.3. 766. 768.
769.
— mors et sepulcrum xxiii,
58—59; reliquiae xxiii.
xxiii^; divinitus quae-
dam cognoscit 9 '. 11 ad
12 ; angelus ei adiungitur
55 — 57 ; apostohis Ger-
maniae constituitur et
appellatur xxii. xxii *.
xxiii '. 53—57. 58 ; „Doc-
tor Ecclesiae" ab aliqui-
bus dicitur xx. xx '". 725 ;
processus beatificationis
XX '". xxii *, ■•. xxiii.
XXIII ', 2. XXIV. XXIV '•".
Lvii. Lxi. 2. 3. 3^ 52.
59. 263. 517. 666'. 676
ad677.726-727;festum
eius xxiii. 727. 727'.
C a n i s i u s , P e t r u s , B.,
virtutes: xx. xxi ', ^.
XXII '. XXIII. xxiii ».
XXXIV. 2. 3. 263. 726.
726 K I
— abstinentia 22.
— amor: in Deum 56. 58
ad .59. 67. 75. 8.3. 109.
110; in Societatem lesu
9. .37—38 42—45. 47.
56—57. 75. 95- 97. 105
ad 106. 110. 127. 1-35.
294: in iuventutem 10.
12. 14-15. 19—20. 73.
334. 423, et v. .Canisius,
scripta" sub v.: Cate-
chismus, Principia Gram-
matices, Lectiones etc,
et ^Canisius, varia" sub
V. : catecheses ; in Bava-
riam 518. 576. 589; in
Borussiam 515 ; in Colo-
nienses 166. 169.171.466,
et V. ^Canibius, varia" ;
in Germaniam 53 — 57.
178-179. 181. 268.281.
282. 334. 427. 429; in
Poloniam 514; in Saxo-
niam 385 ; in protestantes
44-45.
Canisius, Petrus, B.,
virtutes: castitas 15
ad 16. 22. 39— 40.55.76';
cilicio utitur 22.
— demissio animi xxi'. 5.
6. 10. 11. 13. 22-31. .33
ad 35. 40—42. 50-51.
54—57. 60—62. 65. 66.
67. 105. 127. 128. 138.
143. 145. 146. 147. 148.
200. 201—203. 205. 208.
22.3. 227.254^.258.279.
280. 299. 3302. 348. 358.
373. 377. 379. .383. 387.
392. 395. 405—406. 423.
427. 436. 457. 478. 482.
487. 502. 503. 520. 522.
536. 548. 554. 568. 602.
612. 632—633. 645. 710.
— fides 1'. 28. 56.
— fiducia in Deum 26 ad
29. 40. 56—57. 59. 61.
65. 106. 110. 135. 163.
165. 166. 256. 269
— fortitudo animi 65. 67
ad 68. 105-111. 135 ad
136. 200. 269. 413. 522.
604. 606.
— gratitudo erga Deum 5.
7—9. 11—12. 16—22.
25. 27—29. 33-40. 42.
44. 50-51. 53—59. 66.
106. 108. 1.34.
— humilitas v. demissio
animi.
— misericordia: in carceri-
bus mancipatos 384. 403.
742. 742'; in pauperes
22. 102. 286; in pecca-
tores 23-24. 743-744.
— mysticae theologiae
amor 22. 68—69. 68^92.
— oboedientia leligiosa 33.
.55. 61. 66—67. 76. 102.
144. 166. 203—204. 223.
2043. 263. 268-269. 271.
280. 301. 371-373. 377.
395. .396. 413. 452. 477.
548. 632. 645. 710.
Canisius, Petrus, B.,
j V i r t u t e s : observantia
erga principes 137, et v.
„Ferdinandus I. et C. " etc.
: — orationis studium 19. 22.
42. 51. 53. 56—62. 66.
69. 84—88. 117—118.
! 147. 163. 225. 228. 251.
' 258. 265. 2^16. 269. 271.
j 280. 282. 285. 286. 290.
291. 294. 295. 296. 302.
305. 311. 319. 334. .339.
841. 347. .348. 349. 365.
377—378.387—388.391.
396. 403. 406. 410. 413.
427. 429. 438. 439. 452.
482. 487. 499. 502. 504.
522. 527. 528. 552. 553.
554. 604. 638. 634. (3^^.
— paenitentiae studium 5.
10. 11. 13. 18. 22-31.
40—42. 56. 58. 69.
— paupertatis amor 22.
50. 55. 65. 75. 102. 109.
141. 147. 201. .3.35. 364.
873. 377. 710. 712. 730
ad 731. 743. 743 ^
— pietas: erga cor Christi
55 — 59 (cor Christi ei
aperitur 55 — 56) ; erga
s. Eucharistiam 11. 12;
erga B. M. V. 56. 75. 86.
116—117; erga angelos
8. 12. 62. 75; erga Sanc-
tos 19. 28—29. 37. 53
ad 56. 58—59. 61. 65.
75. 86. 124. 165. 166.
265. 269. 271. 286. 288.
291. 295. 387—388. 423
ad 424; et oboedientia
erga ecclesiam 20. 28. 33.
35 — 36 ; erga sedem apo-
stolicam xxi^. 1 '. 44. 47.
52. 53. 55. 75. 518. 7-50 ;
erga propinquos 8 — 9. 9 '.
68—69.72—74.102. 116
ad 118. 137. 418. 419.
431—433. 438.
— studium divinae gloriae
28—31. 83—34. 54. 57.
61—62. 65—66. 69. 72
ad 73. 105. 135. 288.
742—745, et cf. ,Cani-
sius, scripta", et ,Cani-
sius, varia".
Canisius, Theodor (187S)
71'.
— Thcodoricus, S. J., Petri
C. frater ex patre Liv.
9'. 86'. 1162. 1173. 2.53.
276. 290.391. 402.416'.
417-420. 4172. 419'.
Cauisius, Petrus, B. (varia) — Chotovv, loaunes a.
785
465^66.4661.475.478.
487. 501. 504. 653^. 761.
Catiius (de Hondt), loan-
nes 71.
Canonici reformandi 193 ;
regulares 13'. 23. 36^803.
88. 88 3. 92. 682—684;
V. Cruciferi , • Kempis,
Praemonstratenses.
Cantiones sacrae 588*. 589.
589'. 740—741.
Cantii, Caesar xviii.
Cantus in S. J. 473. 473 ^
Canus, Melchior. 0. Pr. 92.
Capella, Maximilianus, S. J.
1131,3. 172.
Capffer, Christophorus 704.
Capito, Wolfgaugus 110-.
396.
Captivos curant Socii 374.
384. 403. 742. 742 ^
Caraffa, Carolus, cardinalis
719. 7192.
— loannes Petrus, archi-
episcopus theatinus (post-
ea Paulus IV) 699 ^.
Cardillus (Cardillo) de Vil-
lalpando, Gasparxx. xx^
Carlowitz, Christophorus de
3602, \ 731.
Carmelitae 4^ 892. 44^
446=*. 447. 448. 449. 648.
663; colonienses 100*.
665*, et V. BiUick; rao-
guntinil23— 124. 124',2;
viennenses 446 — 449.
446 3. 466. 471-^73.
4712. g5o-2_ 7g5_
Carmen probrosum in C.755.
Carmina a Sociis com-
posita 247. 275. 295.
Carnutum (Chartres) . ec-
clesia cathedralis 180".
248 ^
Carolus ab Anastasio, 0.
Carm. 892.
— Austriae archidux 599 \
— Borromaeus , S. , et C.
XIX. XXVI
— (Don Carlos), Phil. II.
Hisp. regis filius 99'-.
— Egmondanus, Geldriae
dux 34. 1871.
Carolus IV., imperator 496 2.
627.
Carolus V., imperator 8-'. 34.
50. 982.99-',«. 100. 100 \
101. 120*. 142. 146*, s^
148". 158. 158*. 162.
1622, 11 1652. .s 179
191. 330. 355. 359. 3862.
425». 427. 5152.
Carolus V., C. ad eum mis-
sus 46. 162. 162 '0. 164
ad 165. 1652,3. 234 ad
245. 675—676.
— confessarius eius 39^.
162«. 675.
■ — et protestantes 339.
533 2 ; cf. quae hic pro-
xime sequuntur.
— religionem catholicam
contra Hermannnm a
Weda tuetur 46. 463.
107. 1073. 109". 120.
120 S 3. 148. 148". 159.
162. 16210. 164—165.
165*. 199". 235—237. 1
239. 240. 241. 674—676. {
— reliquias Sanctorum
quaerit 357.
— in smalcaldico bello 234
ad 245. 318. 327 1.
— et Socii (praeter C. de
quo supra) 107. 159. 357.
3902.
— et tridentiuum conci-
lium 142. 158*. 232 \
2462. 2983.
Carolus, Stephanus (postea
s. j.) 4573.
Carpensis, cardinalis v. Pius.
Carte Cerviniane 679. 685.
694.
Carthago, episcopi v. Cy-
prianus, Liberatus.
Carthusiani 22. 77 3. 123 1.
3022.
— buxhemienses 730.
— colonienses 17^. 36—37.
68*. 89*. 92. 94. 94 2.
100. 1001. 109. 112. 122
ad 123. 1233. 126. 138.
141. 156. 157. 162. 209.
209*. 223*. 241. 2412.
249. 251—252. 251*.
252 1. 269. 286. 290. 293
ad 295. 305. 388. 391.
466. 6521. 669.
— ,du Reposoir" 98 1.
— treverenses 78.
— V. Dionysius, Hammon-
tanus, Loehr, Surius.
Caspar, litterarum studio-
sus viennensis 514.
Cassander, Georgius 365
ad 369.
Cassianus , loaunes, errata
187.
Castell v. Schenk.
Castilia 99''.
Castner,Iodocus, S. J. 398 2.
Castrius (de Castro, Du-
chateau), Lambertus, S.J.
Brauusbergcr, Canisii Epistulae et Acta. I.
102.1032.109.111.1122.
113—116. 113«. 121 ad
123. 125. 141. 155. 156.
257—258. 283. 288. 466.
670.
Catalaunia, reformatio mo-
nasteriorum 193 2.
Catalogus lectionum coUegii
S. J. messanensis (a.
1548/49) 284—285; col-
legii S. J. romani (a. 1553
ad 1554) 441 ; universita-
tis ingolstadiensis (a.
1551) 352—353.
Catana (Catania , Siciliae
urbs), Socii 230 1. 274 2.
Catechesis v. Doctrina chri-
stiana.
Catechismus ut scribatur,
C. petit 313. 349; Cate-
chismi: in Germania 348 ;
catholici 329 1. 503 ^, et
v. Canisius, Petrus; Grop-
peri 204—205. 205 1;
protestantium 328. 489 2.
490*. 753; cf. Doctrina
christiana.
— romanus 668.
Catharina Alexandrina. S.,
2323. .3091. 317. 700*. 723«.
— Poloniae regiua 460.
640*.
Catharinus, Ambrosius, 0.
Pr. 685. 686.
^Catonis" disticha (prae-
cepta raoralia) 558. 558 "'.
663.
Ceillier, Reray, 0. S. B.
219 1; erratum 220*.
Cellius, Erhardus 529.
Ceusura librorum iusti-
tuenda 492. 583. 597. 702,
et cf. Visitatio librorura;
in S. J. 474. 481. 501
ad 502. 522. 740 ^
Centuriae magdeburgenses
XVI— XVII. 489 3. 605 3.
Cervinus, Marcellus, cardi-
nalis (posteaMarcellusH.)
1453. 191. 245. 246', 2.
248^. 251. 3232. 679.
681—685.694.727.757*.
Charlat, Quintinus, S. J.
108. 108*. 109. 430.
Chemnitius, Martinus 769.
Chiesch , oppidum bohemi-
cum 648.
Cholinus , Matenius , typo-
graphus xxvi. 752. 754.
Choreae 700. 700 "•.
Chotovv, loannes a, 0.
Praem. 497».
50
786
Index alphabeticus nomiiium et rerum huius vohuninis.
^Christe, ora pro nobis"
num dici possit 767 — 769.
Christianus II., rex Daniae
79 '.
Christopborus , S., ecclesia
43. I
Christus v. Jesus.
Chrysostoraus v. loannes
Chr.
Cibo , loannes , archiepi-
scopus messanensis 29o '.
Cicero xxxvi. 99^ 265 •. 277.
277-'. 352 2. 403 2. .560.
560'.636^663;legendus
267. 282; in scholis S. J. I
2802. 284. 410«. 619'. |
Cilicio C. utitur 22. |
Cistercienses 562. 562^. |
648 ; moniales 232. 290 '. '
070.
Ciza (Zeitz) 369. 885.
Clarissae 547 ». 765; cf.
Praga, monasterium B.
Agnetis.
Claromons (Clermont), epi-
scopus V. Pi-ato ; colle-
gium S. J. (Parisiis con-
ditura) 190 ^ ,
Clausura religiosa commen-
datur 174.
Clemens Alexandrinus 562.
— Augustus, archiepisco-
pus coloniensis 676 — 677.
— I. Romanus 217 ; eccle-
sia et monasterium v.
Praga.
— Vll.,papa 79 '.90.702".
— VIII., papa XXIX; libri
ab eo prohibiti 86*. 25*.
— XII., papa XXII*.
-- de Florentia, 0. Min.
Conv. 683. 684.
Clenardus, Nicolaus, a Sociis
exponitur 410'"'. 619", "*.
Clerici regnlares (ordo re-
ligiosus) V. Theatini.
Clerici,Tilmannus 139. l^^''.
Clerus in Germania vilis
et malus 491. 523. 595 '•.
596.
Clichtoveus , ludocus 180.
180". 181.185. 185^416.
Clivia (Clove) 8\ 70; et C.
XVI ; duces V. Guilielmus.
Clodia fossa (Chioggia),
Coadiutores in S. J. : spiri-
tuales 253-; temporales
253-. 313. 3132. ^97
Cochlaeus (Dobeneck),Ioan-
nes XIX. Lv. 77. 77 2.
120—121. 126. 126", s.
1453. 146—147. 163'*.
321. 3422. 416. 667. 674 3.
698.
Codacius (Codacio), Petrus,
S. J. 306. 613.
Codrettus (du Codrt5, du
Coudrey), Hannibal, S. J.
193. 193'. 270'. 275=.
2802. 284 ^ 5922.
Codurius (Codure),Ioannes,
S. J. 43. 43*.
Coelestini v. Oybin.
Coenae Domini Bulla v.
Bulla.
Cognitio sui 30—31.
Colibrant, Georgius 140 ^
Collegia S. J. v. Funda-
tores ; sine pactorum obli-
gationibus condenda 600
ad 601. 600'. 001'. 719
ad 720.
CoUoquia pia quam utilia
21 ; religionis v. Ratis-
bona, Spira, Vormatia.
Colmaria (Alsatiae urbs)
7112.
Colonia (Koln) : archidioe-
cesis et electoratus xv.
XVI. XXXV. 17 '. 70. 98 '.
99». 110. 110 2. 111.
120. 120'. 124. 162.
164. 1643. 165. 199.
199 ^ ". 2359. 237. 2372.
238. 242. 676; archiepi-
scopi (episcopi) 239 ^.
357, et V. Clemens Aug.
Dassel, Schaumburg, S.
Severinus , Weda ; epi-
scopi auxiliares (suffi-a-
ganei) v. Nopelius, Wi-
lych ; vicarii generales
V. Nopelius, loannes se-
nior ; capitulum metro-
politanumi05s.lll.lll*.
125 M42 ^148 •', ". 199 ^
215^235». 238*. 239. 240.
240 -^ 0772, etv. Groppe-
rus, loannes; ecclesia me-
tropolitanal06.173».182.
182 2. 188. 2153. 238*, et
V. Magi; clerusxxxv. 91.
93—94. 100 ^ 1052. 107.
109". 111. 111*. 120.
120'. 143. 148. 149'.
162. 164. 165. 199—200.
220. 233. 236. 239 ••'. 240.
669; cf. „Colonia urbs"
sub V. iudicia.
— archiva et bibliothecae:
archivum ccclesiaeBeatae
Mariae A'irginis in cae-
lum assumptae lii. 129 ;
historicum urbis9P. lOO^
104'. 6.57. 666 •■'.672; stu-
diorum fundatorum Liii
ad Liv. 99 «. 405 '. 662 '-'.
673; bibliotheca seraina-
rii archiepiscopalis 176 2.
222; urbis 79-'. 176 2.
216'. 221; lempertziana
270.
Colonia (Koln) : ecclesiae
(et capitula , coUegia,
conventus etc.) : eccle-
sia et monasterium S.
Agathae 288 * ; ecclesia
et capitulura S. Andreae
1368. 163 «.173«; ecclesia
et capitulum SS. Aposto-
lorum 13^79 '.126. 163;
ecclesia parochialis S. Co-
lumbae 105 ^ ; ecclesia
et capitulum S. Gereonis
12. 12*. 17. 173. 37.
37 ^ 791. 92. 106. 120'.
173. 187. 187 \ 205', et
V. Gereon, Gropperus, lo-
annes, Herll, Thebaica le-
gio ; monasterium S. Ger-
trudis, 0. Pr. 81. 81'.
82. 82 3 : ecclesia et con-
ventus S. Ignatii, 0. S.
Fr. 290. 391; conventus
^Lembgen" 0. S. Ang.
670 ; ecclesia et colle-
gium virginum S. Mariae
in Capitolio 143. 143'.
160. 167. 271. 271'; con-
ventus „Mariae Hortus"
0. Cist. 670 ; ecclesia pa-
rochialisS. Martini665*;
ecclesia S. Mauritii 37 ^ ;
ecclesia et conventus
S. Maximini 0. S. Aug.
126. 126*. 290; ecclesia
et capitulum metropolit.
v. sub V. ,,Colonia, archi-
dioecesis" ; conventus
monialium maioris et mi-
noris Nazareth 0. S. Aue.
45. 45«. 200". 209*.
251. 258. 290. 391 ; ec-
clesia et monasterium
S. Pantaleonis, 0. S. B.
221 ; ecclesia parochialis
S. Pauli 662 2; ecclesia
parochialis S. Petri 665 * ;
ecclesia collegialis S. Se-
verini 265 ". 657 ; ecclesia
et collegium virginum
S. Ursulae 173*. 423 2,
et V. Ursula; conventus
S. Vincentii, 0. S. Fr. 670.
,Cliriste, ora pro nobis'' — Confessio Ambx-osiana.
787
Colonia (Koln) : ordincs |
religiosi (v. etiam: ^Co-
lonia, ecclesiae [et capi-
tula, collegia, conventus
etc.]'): Augustinianae
moniales 45. 45 *. 126 ■*.
200 ^ 209 ^ 251. 258.
290. 391. 670; Augu-
stiniani eremitae 100 ^.
666 ; Benedictinae mo-
uiales 173«. 288*; Car-
melitae 100*. 665*, et
cf. Billick ; Carthusiani
V. Carthusiani colonien-
ses ; Cistercienses mo-
niales 670 ; Cruciferi
216^; Dominicanae mo-
niales v. monasterium
S. Gertrudis; Dominicani
81. 82.82 3. 87. 88. 90*.
91. 100 ^: 109. 111.126.
126'. 136 s, 141. 144.
188. 666, et cf. Smeling,
Stempel ; Franciscanae
moniaies 290*. 391. 670;
Franciscani 110 ^.
— Socii XV. XVI. XVIII.
XXXVI. LII — LIV. Lix ad
Lx. 37 *. 45—46. 68. 92.
96\-'. 98-112. 103 ad
114. 103 2,==. 119-176.
1251 126. 140*. 1413, 5.
144. 145. 170^3 187 ad
192. 195. 197. 198—200.
203. 205. 208. 209. 209 *.
211.223.230—283.2412.
246—252. 247". 249^.
250—252. 251 *. 253. 257
ad 259. 264—272. 276.
280—286. 288. 300—305.
313. 320-321.326.333.
355—357. 366 3. 368 ad
369. 388—389. 399-404.
400 2. 4051. 414 417 2,
423.423^466. 652». 653».
654«. 656—657. 662.
662». 663. 664. 669 ad
674. 670*. 741. 742»;
vexatio contra eos orta
103—112. 121. 123. 128
ad 129. 132. 133—137.
141. 672-673.
— universitas xxxv. lx. 91.
9P. 1032. 105— 108. 107',
1072. 10911. 1201. 1253.
126». 143. 144*. 149'.
155-156. 162. 164. 165.
167. 184 3.200.200'. 203.
233.236'. 239.2393.2773.
365«. 657 -659. 660«. 664.
664*. 667. 673. 676. 698';
facultas theologica lx. 17.
17 3. 91. 911 100*. ^ 1032.
106.124—125.125 2.143.
144*. 155—156. 159*. 160.
160«. 163. 182— 187.200.
200*. 203. 324. 664—668.
664*. 665*. 666 2. 711-2.
facultas iuris 21. 124.
148*0. 235^236'. 244*.
252. 254. 661; facultas
artium liv. lx. 38. 91.
91^«. 1032. 124. 124^'o.
1253. 2153. 267. 658 ad
665. 6592. 660 2,3. 661».
662 2. ggge. 6g7. 699;
gymnasia sive bursae 106 .
423 ; bursa cucana (postea
trium coronarum) lix ad
LX. 366». 660«. 661;Iau-
rentiana 200. 249. 660.
661 ; montana lx *. 17. 38.
433. 91. 99«. 109. 112.
112«. 1253. 141.149. 160.
163 203.203^.248.277 3.
420.658-662.6612.664.
667, et cf. Cremerius.
olonia (Koln) : typogra-
phi et libri Coloniae
editi XVIII. 79. 89'. 92.
99«. 1008. 1052. 120'.
176. 176 2, 3 182. 182 2.
188. 205. 209*. 215^.
221. 252'. 329'. 361 ^
4552. 516 2. 664. 676.
752; V. Novesianus.
- urbs v. 15. 16—19. 17'.
36—39. 36«. 40— 41. 52.
64. 64 2. 67—68. 74. 79 '.
82 3. 892. 90*. 941. 98'.
99.99«. 105. 1052. 107', 2.
120.1203.162.1622.1643.
165.166. 171. 173*. 197.
199—200.2372.238.240.
242. 295. 313. 320 365 «.
399 3. 424 466. 652 '.662.
665.670— 674 673 «.676;
senatus urbis lx. 103 ad
112. 1033. 107 ',2, 3. 109
ad 111. 1113. 124'«. 12.5».
136.14P. 142. 143. 148'«.
162'«. 165.166.199— 200.
235—236. 2393. 294 ^
357. 423 2. 661 «. 672 ad
673; iudicia varia 239.
241. 243—244.
- varia : concilium pro-
vinciale a. 1536 habitum
205 ' ; congregatio ma-
riana 100 ^ Hermanno
Wedano protestantismum
sibi imponere conanti re-
sistit Colonia 46. 100
ad 101. 100«. 101'.
1052. 109". 111. 120.
120 '. 144. 144 3. 148 ad'
149. 162. 162 '».164— 165.
220. 233-245. 668. 674
ad 679; Mystici, qui Co-
loniae degebant 81. 82 3.
87 — 88 ; reliquiae colo-
nienses alio transferendae
321. 355—357. 388.
Coloniensis, Aegidius 662.
Comitia imperii v. Augusta
Vindelicorum, Ratisbona,
Spira, Vormatia; editio
actorum xxxii. xxxii ^.
Comitius,NicoIaus,0. Carth.
302 2.
Commendonus, loan. Fran-
ciscus, cardinalis et le-
gatus XVI. XXVI.
Communio sacra : animi dis-
positio necessaria, effec-
tus 209 ; octavo quoque
die facienda 208—209.
208 3. 209'; cotidiana
209 ' ; V. Eucharistia,
Sacramenta , Sacramen-
torum frequentia ; sub
utraque specie 393. 443.
480. 480*. 498. 539*.
540 2.546.551.552.553'.
591'. 595«. 596. 607 ^
609 2. 631. 631'. 636 3.
644. 712. 749 ._ 750.
Compactata iglaviensia
553 '.
Compendium tbeologicum a
Sociis componi coeptum
411—412.4113. 412', 2.
438—439.444—445.467.
472^473—4744731.485.
485 3. 493. 502. 727. 744.
Complutum (Alcala de He-
nares) 169; coIlesiumS. J.
102«. 169. 172. 191. 370.
371. 390 3. 732; uim^er-
sitas 170. 170«. 171; cf.
Cardillus.
Compostella 196 ■'.
Concilia: eorum auctoritas
562. 733 ; geueralia v. Ba-
sileense , Constantiense,
Ephesinum , Nicaenum,
Tridentinum ; provin-
cialia: Coloniense (1536)
205 ' ; muhldorfiense
(1553) 588*; loviciense
(1556) 644*; salisbur-
gense (1544) 120; v.
Synodi.
Concubinatus 77. 77 ». 123 3.
318.480. 526 3.527.630;
V. Sacerdotum matrim.
50*
788
Index alphabeticus nominum et rerum huius volununis.
Confessio Ambrosiana 215 *.
— Augustana 593. 593«.
595.
— peccatorura 217. 450 ^
684. 771^; annua (pa-
schalis) religiosis facta
574'; facultas confessio-
nes excipiendi 196. 308.
308 ' ; cf. Facultates ; con-
fessio frequens v. Sacra-
meutorum frenuentia ; ge-
neralisordinandorum265.
Confluentes (Koblenz) 163.
Confraternitas theologica
S. loannis Evang. 697-*.
Congense regnum (Congo)
293. 294.
Conger (Slavus) , Gaspar,
S. J. 619. 619«. 773«.
^Congregatio germanica"
cardinalium 722 ' ; In-
dicis 86 ' ; Rituum xxiv.
3-4. 4K
— helvetica 0. S. B. xxiii *.
— marianacoloniensislOO*;
friburgensis xvii.
Conimbrica (Coimbra), col-
legiura S. J. 112 3. 113
113'. 114. 115 ^ 116.
136. 163. 172. 190—191.
194. 293. 294 1; editiones
Tauleri 86».
Conradus, parochus mogun-
tinus, postea Carthusia-
nus 773. 123. 1233.
Conspeanus v. Cospaeanus.
Constantia ad lacum brigan-
tinum (Constanz) , dioe-
cesis 457 ^ ; episcopi v.
Andreas Austi-iacus, Mez-
ler; Socii 176-. 396; bi-
bliotheca lycei archidu-
calis 176 2.
Constantiense concilium ge-
nerale 495. 553^.
Constantinopolis , ecclesia
186 ; Socii 475 '.
Constantinus Magnus 178.
Constantius, iraperator 178.
Constitutiones Apostolicae
217 l
— S. J. 42. 2G7 ». 654. 657 ;
latina versio antiqua 601 '.
Contarinus, Gaspar, cardi-
nalis 145 •'.
Contiuentia viduarum 225
ad 226.
Contionandi facultas S. J.
concessa39'. 196. 196 ^*.
1972.
Contionatores multi et in-
signes constituendi 492.
493 ; quam necessarii 51 ;
rari in Germania 143.
289. 317.394.443^548.
Contiones in Germania
(saec. XVI.) 308—309;
domesticae in S. J. 289.
422.
Conversi a protestantismo
ad ecclesiam catholicam
XVI. XXI*. XXII*. 90.
130 2. 161. 1611. 169.
318. 369 '2. .389. 393. 395.
471'. 557'. 588 ^ 725 2 ;
cf. Haeretici, absolutio.
Convictus adulescentium
435. 435 \ 437. 437 '. 438.
493—494. 630—631 ; cf.
Georgianum , Seminaria,
Vienna (coUegium archi-
ducale).
Convivia in Germania 331.
332. 338. 376. 690. 697.
713. 724. 732 3; restricta
260=*. 709. 7091.
Conyza, Lithuanus 769 ^.
Cor lesu Canisio aperitur
55 — 56 ; eius pietas erga
illud XXXVI. 55—59.
Cordara, lulius, S. J. , er-
ratum 441.
Corona (Cron) , nummus
12n.
Corsica, insula 370 -.
Cortracum (Courtrai) , ca-
pitulum 71.
Corvinus (Antonius) 490 *.
Cospaeanus (Conspeanus),
loannes, S. J. 399. 404.
405.
Costerus, Franciscus, S. J.
XXVI. 95—96. 95*. 96 3.
97. 139'.
Coturnossius (Quackelbein),
Guiliehnus 466».
Couvillon V. Cuvillonius.
Covillonius v. Cuvillonius.
Cracovia 510-'. 642. 643;
canonici v. Cromer; epi-
scopus V. Zebrzydowski ;
libriediti510 3.511.5112.
516 2. 5372, 3; Socii 49.
460; bibliotheca univer-
sitatis iagellonicae liv.
Craeneus, Paulus 637. 637 2.
Crassus, P. 560.
Crates Thebanus, philo-
sophus 185. 202.
Cremeria, ludith, 0. S, Aug.
670.
Cremerius (Creraers, Aquen-
sis), Mathias 163. 163".
248. 424. 661. 664. 667.
Cremonensis, Gerardus 663j
Crerasa (Creraisium, Kreras,
in Austria inferiore) 739 ;
Socii 2771
Crescentius (Crescenzi),
Marcellus, cardinalis 693
ad 694.
Cretineau- Joly , J. , eiTata
3172. m\
Creuzburg (Borussiae orien-
talis oppidum) 471 '.
Croix, Augustinus de la,
S. J. 4.
Crombach,Hermannus, S. J.
2412. 293; errata 271».
295.
Cromer, Martinus (postea
episcopusvarmiensis) liv
ad Lvi. 458—460. 458 2.
461'. 509—511. 509-.
510^. 513—516. 516 2.
536—540. 5373. 606 ad
608. 642—644. 643 ^
Croy, lacoba de , marchio-
nissa bergensis 260 ».
— Robertns de, episcopus
cameracensis 359 3.
Cruciferi (Crucigeri , ordo
S. Crucis) colonienses
216'; pragenses 763.
764; V. Brus.
Cruciger, loannes 558. 558 '.
Crucis, S. , ecclesiae 314 '.
3742. .3952; missa 772.
Cueva , Bartholomaeus de
la, cardinalis 722. 722 ^.
Cupicius (Cupicz), Andreas
455«. 456.
Curimium (Kaufim , oppi-
dum bohemicum) 648.
^Cursores" 666.
Cussius, loannes v. Fabri.
Custos, Dominicus, chalco-
graphus v.
Cuvillonius (Couvillon), lo-
annes, S. J. 94'. 113'.
172. 172«. 646 ^ 723.
Cyprianus , S. , episcopus
carthaginiensis 218; lau-
datur 184. 184'; Lu-
therus de eo210«; scri-
ptum spurium 768. 768 '.
769.
— Ernestus Saloraon xxi.
Cyprus, insula, Socii 475 '.
Cyrene, episcopi i. p. v.
Nopelius, Wilych.
Cyrillus Alexandrinus, S..
virtutes 176 3. 177_179.
182—183. 186; opera eo-
nmique editiones 176 ad
183. 176 2, 3. 1802, '.181 2.
Confessio Ambrosiana — Drausendorf.
789
182 2. 185—188. 185 8.
187 >. 205. 205 ^
Czizkonecz, dominus 648.
Dachverliess v. Hemerulus.
Dadius (Kyeuboom) , An-
dreas 415. 466». 736 ad
738. 7372.
Dania 79. 79».
Daniel Coloniensis, S. J. 94-.
— propheta 14. 23.
— sacerdos 93—94. 161.
— sacerdos in Carthusia
coloniensi degeus 93 ad
94. 94 \ 2. 126. 157. 163.
167. 194. 198. 1981'. 305.
Danuvius (Danubius) 860 '.
398 '. 452 -K 739.
Dassel, Rainoldus de, archi-
episcopuscoloniensisl73*.
Daurignac, I. M. S., errata
668 ^ 678.
Daventria (Deventer) 88.
662.
•David, litterarum studiosus
viennensis 517. 517'.
— rex et propheta 23. 26.
228.
— III.,rexAbessiniae294'.
Dawant v. Avantianus.
Decalogus cotidie a pueris
recitandus 225.
Declamationes a Sociis in-
troductae 285. 375. 389.
394.
Decumae clero Bavariae
impositae 362 '. 372 2.
565.571.574.6872. 696.
712.
Dedicationes librorum 177.
177 '. 182. 216. 558. 748.
Delanoy v. Lanoius.
Delen , Stephanus de , de-
canus arnhemiensis 226
ad 229. 252.
Delfinus, loannes v. Dol-
phinus.
— Zacharias , episcopus
pharensis, nuntius 478.
478^483.487.514.552'.
591.591".603.719.719^
Delphensis, litterarum stu-
diosus coloniensis 248.
256.
Delphi (Delft) 248.
Delphinns, loannes Antonius
682.
Demitreus (Slavus) , Ste-
phanus, S. J. 414. 415.
Denderamunda (Dender-
monde, Termonde) 103'-.
214. 214-.
Denifle, Henricus, 0. Pr.
V. XXXI '. 60 3. 80 -. 84 -.
85 \ 87 ', 2. 93.
Despauterius, loann., gram-
maticus 451.
„De templo animae" liber
209 ^
Deynoodt, F., S. J. 7 ^.
Dhaun, Philippus de , ca-
nonicus coloniensis 240 ^.
Dialectica583^663.663*,\
738 ' ; in scholis S. J.
275». 285. 289. 362.
411 '; enchiridia 411 ^
5112.
Diaz, lacobus, S. J. 293 ^
Diepenbeke , Abraham a,
pictor 9 '.
Diest V. Distemium.
Dietenberger , loannes, 0.
Pr. 329'.
Dilinga xxiii. 639. 679. 689.
694 ; synodus dioecesana
(1567) XVI ; coUegium S.
Hieronymi 298 ». 304«.
689«; Socii xvi. xvii.
XVIII. XXIV '. XXXVI. 5.
86'. 142». 316. 327 ^
332. 360^. .3612. 415 ^
4172. 452 2. 592 2, 595,
65.p. 689. 689«. 715;
universitas 9 ', et v. Soto ;
libri editi xviii. 469.
592 2. 607 5. 640*. 643 ^
bibliotheca regia vi. xxv.
416.
Diogenes Cynicus 185. 202.
202 *.
— Laertius 185'.
Dionysius Areopagita, S. 83.
83*.
— (Denys), Henricus, S. J.
251-252. 256. 258. 268.
391.
— (Rickel) , Carthusianus
68. 88 K 252 '.
Dirschius, Dirsius v. Dyr-
sius.
Disputationes litterariae
160«. 291. 712; commen-
dantur et introducuntur
a C. et aliis Sociis 252.
267. 285. 289-290. 325.
336. 340. 344. 362. 366.
380«. 388'. 393. 415;
quodIibeticael24.124','».
164; disputant Socii 124.
160. 291-292. 339. 348.
359.415.451.664. 664 ^
686. 731—732.
Distemium (Diest) 17^. 21.
95. 97. 138. 139 '.
Dobeneck v. Cochlaeus.
Doctorum promotiones 48.
50. 60—62. 60 3. 65. 330.
335. 335'. 584. 584'.
662. 685—686. 711 ad
713. 724.
Doctrina christiana a S.
Ignatio commend. 489 2.
492 — 493; a Sociis pro-
mo vetur et exerceturxvii.
xviii*. 274*. 284. 285.
294'. 340. 382 ^ 571.
619 5. 657. 743. 744. 751.
773; doctrinaechristianae
expositio 469; in Italia
328; inGermania 63. 328 ;
apud protestantes 328.
Dogius, lacobus, S. J. 404.
405 '.
Dolphinus (Delfinus) , lo-
annes , nuntius aposto-
licus xxvi.
Dolhain - Limboui"g (oppi-
dum ducatus limbur-
gensis) 619 '.
Domazlice (oppidum bohe-
inicum) 648.
Domenech, Hieronymus,S. J.
190. 190 3. 265 2. 688.
Dominicanae moniales 88
ad 89. 88«.
Dominicani xxi '. xxx ^.
XXXI '. 11'*. 23. 36«.
50. 578. 61. 79— 93. 80^
81'. 87', 2. 88 2,3. 892.
90*. 96. 100«. 188.286*.
291—292. 329'. 386 2.
447.469.513.544 5. 6165.
651'. 660. 661«. 671.
683. 685. 686. 711—712.
7112. 719 2_ 722 5. 763 2_
765. 772; cf. Colonia,
Fabri , Fanuemann, Pius
V., Praga, Soto, Stem-
pelius, Thomas, Vienna.
Dominicus, S., institutor or-
dinis Praedicatorum 23.
61.
Domuncula sacramentaria
11. 11'*.
Donatistae 732 2.
Donatus, Aelius , gramma-
ticus 284. 663 2.
Doornik (in Neerlandia) 70.
Dorigny, loannes, S. J. 2
ad3. 11». 661«.;erratum
678.
Doroler, Gaspar, 0. Carm.
665 *.
Dorth, Elisabeth a, uxor co-
mitis montensis 133 2.
Drauseudorf (vicus) 630 *.
790
Iiulex alphabeticus nominum et reiiim liuius volumini
Dresda (Dresden), archivum
maximnm (Hauptstaats-
archiv) 530.
Drews, Paulus xxii *. 92 * ;
errata 8». 9'. 39 ". 534.
Driedo, loannes 416.
Druffel, Augustus de xxx *.
Lv;errata 129. 324^325*.
325 f, '.696 ^ 696 S «.
Drzewnow (civitas bohe-
mica) 648.
Duacum (Duai) 103 ^.
Ducati, eorum valor 162 ".
Duchateau v. Castrius.
Duchesne, L. xxxi '.
Duding, Claudius Antonius,
episcopus lausannensis
XXII ^ 3.
Diiren v. Marcodurum.
Duhr, Bernardus, S. J. 29«,
Duisburgum (Duisburg)
662 2.
Durschius, Dursius v. Dyr
sius.
Dusseldorpium (Diissel
dorf) , archivum regium
68. 234. 238. 241. 674
675. 677.
Dyrsius, loannes, S. J. 350
380«. 381. 398—399
398 ■'. 399 2. 415. 747 -■>.
Dzierzgowski , Nicolaus,
archiepiscopus gnesn
sis 510».
Eberius, Michael, S. J,
XXIV '.
Ebersberg (in Bavaria) 457*,
Ebionitae 180.
Ebner, Christina, 0. Pr. 88 «
88—89.
Ebora (Evora), Socii 389.
Eccardus(Eckhart, Eckard),
Magister, 0. Pr. 80 ^ 87
ad 88. 87 ^ 88 ^.
— iunior, 0. Pr. 80^ 88.
88'-^.
Eccius (Eckius, Mair), lo-
annesLX. 48. 80 ^. 145 2.
332.416. 519.569». 5922.
657 ^ 695. 697 ^ 699».
711.
Ecclesia catholica, eius
auctoritas 463. 465 ; dis-
pensatrix gratiarura 28.
36.
Ecclesiasticus(liberS.Scrip-
turac) 672.
Echard, lacobus, 0. Pr. 90.
Eck, loannes v. Eccius.
— Leonardu3ab2962. 308.
308». 311. 316. 316».
323—325. 324». 362».
453». 519. 579. 687 2.
690'. 695.
Eck, Simon Thaddaeus LV.
5032,». 519. 566'. 569
ad 586. 569 ', "-. 586 '.
592. 711. 717—719.
Eckius, David, S. J. 517 '.
Eckl, Martinus 457 ».
Ederus (Eder) , Georgius
106». 126. 126», 8. 163.
250—251. 258. 286. 667
ad 668. 667'.
Egcnolphus , Christianus
277 ^
Ehrhard, Albertus 187 ^.
Ehrle, Franciscus, S. J. vi.
Eisengrein v. Eysengrein.
Eisenreich, Otto, S. J. 1. 2.
Eistadium v. Eystadium.
Eitzing, von 526 2.
— Christoph Freiherr zu
Eitzine; und Schratten-
thal 526 2.
Ekius, David v. Eckius.
Elbing (Borussiae orientalis
urbs) 540. 540 2; Socii
712 ^
Elderen(Stevordianus),Gui-
lielmus,S.J. 414^527 2.
610 2.
Eleemosynae commendan-
tur 218. 228: v. Pau-
peres.
Eleonora, ducissa Floren-
tiae 47 ^
Elisabeth, Lovaniensis 232.
Eltvilla (Eltville) 176'.
Embrica (Emmerich) 229;
Socii 116 2. 133^ g^^.
Encj^clopaedia antiqua
671".
Enden, Martinus van den 9 '.
Endovianus, Petrus 304.
Engelhard, Nicolaus 760.
Engelhart, Valentinus 660.
Engelthal , conventus vir-
ginum 0. Pr. 88«.
Engerd, loanncs 725. 725 2.
Ennen , Leonardus , errata
294 ^ 658. 661. 661«.
Ephesinum concilium oecu-
menicum 186 — 188.
Ephesus, episcopus v. Me-
mnon.
Epiphanius , S. , episcopus
Constantiae 217.
Episcopi boni constituendi
492; episcopi in Ger-
mania 528. 596. 597.
5972; episcoporum offi-
cium 178.
Epistulae v. Litterae; ob-
scurorum virorum 184».
— canonicae, commentarii
251-252. 252'.
Equites aurati 587 ».
Erasmus, Desiderius (Rote-
rodamus) 71. 285 2. 277.
352 2. 3541. .364 \ 416.
592 2. 671
Eremitae v. Anachoretae.
Eremus B. M. V. (Ein-
siedeln) 457 ».
Erlanga (Erlangen), univer-
sitas XVIII ^.
Ernestus, Bavariae dux et
archiepiscopus salisbur-
gensis 120. 120«. 332.
468-^69.
Escher xxx^
Eschius (van Esche), Nico-
laus 17—19. 171 36.
68«. 92. 95. 97. 100.
1.38. 1.38 2. 139. 1.39'.
209 \ 405 1.
Escuriacense monasterium
0. Er. S. Aug. (Escorial),
bibliotheca xx «.
Eskes, Henr. Gualt. 68.
Estrada v. Strada.
Ethica663. 663«; docentur
Lovanii 113^; a Sociis
docentur 267 ». 275. 275 -^
285. 339 ». 344. 353. 362.
380. 380 2. 382'. 393.
Eucharistia 735. 749; eius
adoratio 11. 735; eius ad-
ministrandae facultates
S. J. datae 196. 196«.
1972. .308. .308'; eius
asservatioll. 11 '^ 217«;
in concilio tridentino de
ea agitur 683; v. Com-
munio , Missa , Sacra-
menta.
Euclides, mathomaticus
663.
Eulogius, episcopu.s alexan-
drinus 217 ''.
Eunomiuset Eunomiani 179.
180. 182. 186. 187.
Eutychiani 188.
Evangelicae lectiones die-
rum dominicorum et fe-
storum XVII. 592 2.
Evangelium a. C. puero
legitur 19; a catholicis
editum 592 2 ; explicatur
316»; a Lutheranis ger-
manice versum 588 * ;
versio syriaca 450 » ; v.
loannes, Matthaeus.
Everarts 74.
Dresda — Ferdinandus I.
791
Everboden(Averboden),nio-
nasteriumO.Praem. 139'.
Everhard, Nicolaus (Phry-
sius, Frisius) 339 '. 353.
698. 701. 723.
Ewaldus a Novesio 666.
Exaeten (prope Ruraemun-
dam), coUegium canisia-
num S. J. , bibliotheca
176 2.
Examina ordinandorum 265.
620 ^; parochorum a S.Ig-
natio commendata 492;
in uni versitatibus 60 — 6 1 .
659—661. 659 3. m\
712.
Exercitia spiritualia S. Igna-
tiil39«.748*;aPauloIII.
approbata286;aB.Petro
Fabro scripta 100' ; versio
vulgata 248-; editiones
92; a B. Petro Fabro
tradita Canisio 9. 43—44.
75—78. 761. 652—653;
aliis compluribus 76 — 77.
771,2. 98 ',2. 1001. 121«.
1241. 1253. 171. 6521;
ab aliis Sociis tradita 77 ^
120M23. 139— 140.1392.
1592. 161. 1611. 167,
249.284.318.331.342 2.
346.361.3612.893—394.
404—405.467; a C. com-
mendata 97 ; tradita 312.
Exorcismi 734 ; peraguntur
a Sociis 142. 144. 156.
156 ^ 743. 744.
Eyndhoven (in Brabantia)
304«.
Eysengrein, Guilielmus xx.
— Martinus xxvi. lv.
Eystadium (Eichstatt) 350 ;
canonici lvi. 772. 375.
710. 711, et V. Dyrsius;
dioecesisl26". 5691. 586.
727. 727'; episcopi v.
Hutten , Schenk ; Socii
316.351.396.691;archi-
vum curiae episcopalis
Lix. 349 ; bibliotheca re-
gia 592 2.
Ezechias, rex 24. 228.
Faber, Georgius 457 ^
— lacobus, S. J. 1032. 109.
115. 212.
— lacobns, Stapulensis663*.
— loannes, episcopus vien-
nensis 416. 506'-.
— loannes, deWerdea663*.
— (Favre,Lefevre),Petrus,
Beatus, S. J.4.91. 43', 2,
43^*. 91. 92. 93—94. 982.
1042, 3. 125. 149 ^ 156.
1611. 223*; Ratisbonae
656 ; Moguntiae 9. 42 ad
43.75— 78.98'. 123M24.
1241, 2. 652—653. 6616;
et Colonienses xxxvi.
91. 962. 98 1_ 99_i02.
1001. 102. 103. 103 ^
109". 111. 1251 126', ^
140*. 143. 153. 157».
161. 170'3. 200. 257.
272. 313.387 5.466.652.
652'. 668—674; Cani-
sium sacris exercitiis ex-
cultura in S. J. admittit
9. 43—44. 75. 75'. 76'.
111. 652—653; Lovanii
96.962.97.98—101.98'.
102. 113'; in Lusita-
niam et Hispaniam pro-
ficiscitur ibique degit 98 '.
99. 103. 1033. 109. 115 ^
119. 14P. 154—157.
161 ^ 168—175. 172'.
189. 193; Tridentum ad
concilium ire iubetur 189.
193. 198. 211; eius vir-
tutes et praeclare gesta
9. 43. 76—78. 76'. 98'.
121 \ 127. 153. 169.171.
173. 212. 257. 283. 288.
313. 668. 669; Germa-
niam maxime amat 54.
155. 160; mors211.212.
223; Memoriale 4. 4*.
652—653; editiones 4^
Commentarii in Psahnos
124. 1242; epistulae Liv.
Faber (De Smet), Petrus, de
Hallis, S. J. 1032. 104.
1042. 109. 112. 112-^
115M16. 192—194. 197
ad 199. 249. 249'. 265.
268. 283.
Fabri (Schmidt, Cussius),
loannes, 0. Pr. xix. 50.
469. 661«. 711 — 712.
7112.
— Petrus, de Novimagio,
0. Pr. 90. 91.
Fabricius, loannes xxi.
— Paulus 739.
— Reinerius, S. J. 653-.
Facultates et privilegia,
abusus eorum 196' ; cum
moderatione adhibenda
196'; facultates variae
39'. 130. 195— 197. 195 ^
208'. 223. 2341. 253. 2532.
308.3081.310.3102.315.
319. 320. 341. 342. 355
ad 356. 404^. 417.4171.
475 ^ 528. 574*. 575.
5751, «. 594. 639— 640.
Falciana (Wels in Austria)
476=*.
Falk, Fr. xxxii*.
Famuli in matriculis uni-
versitatum inscripti 697
ad 698.
Fannemann , Balthasar, 0.
Pr. 312^. 330 3. .333. 3731.
686. 690». 694. 703. 711.
Fanum (Fano) , episcopus
V. Bertano.
Farnesius, Alexander, car-
dinalis 14P. 142 ^ 158.
158*. 567.5671.687.688.
Fasthang, Stephanus 4452.
452. 457 ^
Faucena (Fiissen) 236 ^
Fegeli , Franciscus Xave-
rius, S. J. xxiii2.
Feirabent (Feyrabent), Dio-
nysius (postea S. J.) 457 '.
Fendt, Erasmus 577 2.
Ferdinandus II., Austriae
archidux, princeps tiro-
lensis etc. xvii. xxvi. 1 ^.
49.490*. 547. 547 2. 548.
551. 551*. 612. 613.
619^763.766.769-772.
771«. 772'.
— L, Romanorum rex (po-
stea imperator ) ,et eius filii
146 5 ; et Maximilianus II.
525.526.529—535.5322.
5332. 536* : etcolloquimn
religionis Vormatiae a.
1557 habitum 49 ; et uni-
versitas viennensis 229 *.
41 P. 434. 4371. 449.
4501. 4621. 466—469.
466 ^ 477. 598—599. 729
ad 730. 739. 740; cate-
chismum scribi et in usum
induci iubet 63. 402*.
41 1^412 '.454— 455.473
ad 474. 4741. 482. 483.
522. 537. 5371. 605 3.
640*. 727. 751 — 755; F.
etS. Ignatius 472 ^ 473.
473*. 476. 476». 482.
487—494. 512.521.523.
523 ^ 6091.6502. 727 ad
729. 745—746. 758. 762.
764—766 ; et C. 494. 497.
525. 526. 529—530. 535.
547. 563. 564. 598—599.
602. 621. 633. 726. 747.
749. 749 " ; C. episcopum
viennensem constituere
conatur xxv. 427. 431.
^92
Index alphabeticus nominum et rerum huius volumiuis.
436. 478. 487. 500—501.
503. 507—509. 520. 536.
554. 568 K 726. 756—760.
7562. 757 ^ 758^ ;F.etP.
Claudius laius, S. J. 47.
159. 408; instituit: colie-
eium S. J. viennense 48.
66. 332. 343. 343 ^. 344.
378.396. 397 2. 398 '.400.
402*. 408. 417. 417 1.421.
438. 438 S 2. 441. 445*.
446. 447 1. 448. 466—469.
467«. 471. 4712. 472. 477.
484. 485. 485^.486. 487.
499. 502. 503. 504. 562.
570.620—621.650.6502.
714. 715. 727—731. 739
ad 740. 745—748. 762.
765 ; collegium S. J.
pragense 49. 496. 497.
502. 510. 521. 547—551.
553. 555. 562. 599. 604.
606. 609—622. 609 '.
616*. 625—630. 647 ad
648. 650. 6502, \ 651.
74S. 762— 768. 7632. 771
ad 772; collegium S. J.
oenipontanum 521 ; F. et
collegium S. J. ingolsta-
diense 624. 632. 714.
720. 727. 728; et Tur-
cae 391. 460. 591'; alia
XVI. XXV. IV. Lvi. 49.
50. 63. 1162. 1212.
145',». 146^. 332. 361.
365«. 417'. 420. 434.
436'. 443. 443*. 446 ^
449. 450 '.460. 464 '.467.
472. 478—480. 480 2, *.
483—486. 485 ^ 486«.
488. 489. 489». 494. 495.
4952.512.518. 518 '.523.
5242.-528.563. 566. 591'.
593. 595—599. 602. 603.
607. 6123.615. 621. 629.
630. 634. 635 '. 642. 643.
647— 648. 647'. 648'. 731.
732. 736—738. 745. 749.
760. 771; cf. Valetudi-
naria.
Ferdinandus II.. iniperator
XXVI. 534.
— Maria, Bavariae elector
XXII *.
Ferraria (Ferrara) 685; |
duces V. Hercules, Re-
nata; coUegimn S. J.
1302. 3^9. I
Ferronius (Ferrao), Bartho- '
lomaeus. S. J. 211—213.
223.
Fessler, losephus 219'. \
Fides 5582;iustificans 217.
218. 220. 734.
Fiedler, losephus xxx^.
Fisher (Roffensis), loannes,
Beatus lx.
Flacius, Mathias (Illyricus)
63—64. 64'. 489^490*.
605 3. 636. 636'. 693.
769. 7693.
Flaminius, C. 560.
Flander, lacobus v. Alde-
nardus.
Flemingus, Richardus, S. J.
653 ^
Flersheim , Philippus de.
episcopus spirensis 77',
Florebellus (Fiorabelli, Fior-
dibello), Antonius 737 '.
Florentia (Firenze)47. 339'.
349 '. 363 3 ; Eleonora du-
cissa 47*; ecclesia cathe-
dralis 47 * ; Socii 47. 256.
348. 389. 428'. 485 »;
valetudinarium S. Pauli
47 * ; archivum regium
679. 685. 694.
Florentia, Clemens de, 0.
Min. Conv. 683. 684.
Florenus(Gulden),eiusvaIor
671 3, «.
Floriauus Italus, S. J. 770 '.
Floris V. Goudanus.
Focky, lacobus, S. J. 749.
Forer, Laurentius, S. J. liv.
Forestum Beatae Mariae
Virginis v. Marienforst.
Forster, loannes 457 *.
Foscararius, Aegidius, O.Pr.
2863.
FouilIot,Sebastianus, S. J. 4*.
Franciscanae moniales 290*.
391. 5471. 670. 704*.
Franciscani 23. 60—61. 92.
1762. 1962. 273*. 409'.
4102. 416. 578. 581. 663.
671. 682. 683. 684. 717
ad 718. 760. 772.
Franciscus Assisias, S. 23.
60—61.
— Borgias, S., S. J., 139'.
156 •'. 756; virtutes 194.
391; S. J. ingreditur 390.
3902; et exercitia spiri-
tualia S. Ignatii 286;
contiones 390 — 391 ; et
coUegium S. J. gandiense
1082. 170. 190. 198;
praepositus generalis S. J.
XV. XIX. XXV. XLviii. 297 2.
601'.
— Salesius, S. , episcopus
genevensisxLX.xxvi. 43 '.
Franciscus Xaverius , S.,
S. J., 43. 43*. 91. 1192.
1253. 126',*. 140*. 1472.
172. 1722. 293 ^
Francofurtum (Frankfurt)
ad Moenum xxix. xxx 3.
772.892. 148. 148','^. 205.
2052. 236. 2395. 2773,'.
305. 702.
Franconia, C. in ea 50.
Fratres vitae communis 13^.
88. 88*.
Freherus, Paulus xx.
Fremiot, Petrus Simon, no-
tarius apostolicus S'^.
Freysleben , Christophorus
760*.
Friburgum Brisgoviae 49.
592 ' ; archiepiscopus v.
Vicari ; universitas 49 3.
485. 4902. 7112; Socii
661"; bibliotheca univer-
sitatis XXV. 792. 1752
216'. 537'.
— Helvetiorum v. xxiii^.
Lvii. Lxi. 2". 3. 3'. 3832;
Socii XVII. XX. xxiii. xxiv.
XXIV '. LV. LXI. 1. 13.
2-3.5. 31. 37*. 59. 98'.
998.1033.1233.352.354.
668. 670*. 726; univer-
sitas XXI ' ; archivum epi-
scopale 3 " ; reipublicae
XXV ; bibliotheca dioe-
cesana xxv; cantonalis
XXV.
Fricius (Frycz) , Andreas
510—511. 5103. 516.539
ad 540.539*. 540'. 607.
644.
Fridberga (Friedberg , Ba-
variae superioris oppi-
dum) 653 ^*.
Fridericus II. , palatiuus
elector 235.
— III., imperator 133 2.
Fridoltnus, S. xvii.
Friedensburg,Walterxxix2.
XXX 2, 3.
Frisinga (Freising) xxin. 2.
667'; dioecesis 457'*;
episcopus V. Palatinus ;
decanus ecclesiae cathe-
dralis 2.
Frisius v. Everhard.
Frusius (Des Freux), An-
dreas, S. J. liv. 52 '. 248.
24SS. 270'. 274. 275.
275^291.481—483.485.
4853. 486. 504. 723.
Fuggeri xvi.
Fuggerus, Georgius xx\^.
Ferdinandus I. — Goudanus, Nicolaus.
793
Fuligatti, lacobus, S. J., er-
ratum 655.
^Fundamentum aeternaefe-
licitatis" (catechismus)
3291.
Fundatores , quid Societas
iis praestet 601 K 604.
Furth (in Bavaria) 457=*.
Fu.sban,Guilielmus,S.J.440.
Gabriel, 0. Min. Obs. con-
ventus S. Nicolai vien-
nensis guardianus 598.
760.
Galli, S., monasterium, 0.
S. B. XX. XX i^.
Gallia v. Renata.
Gallus, Bartholomaeus, car-
dinalis xxvi.
— (Han), Nicolaus 731 ad
732.
— Thomas, S. J. 653«.
Gams, Pius Bonifacius, 0.
S. B., erratum 760 ^
Gandavum (Gent) , episco-
pus V. Lindanus.
Gandia (Hispaniae urbs),
coUegium S.J. lOS^. 170.
190. 194. 198. 212.
Gangelt (in Borussia rhe-
nana) liii.
Gangolphus, S. , ecclesia
712^
Garcia Ramon, S. J., errata
655. 668. 678.
Gasser (Gassarus), Achilles
Pirminius 614 ^
Gaudanus v. Goudanus.
Gebweiler, Protasius 386-.
Geldria (Gelria) 8=. 34. 50.
167; V. Montensis comi-
tatus, Noviomagus etc.
Geldrop (in Brabantia) 139-*.
Geltersheyra 660.
Genesis liber a Nic. Gou-
dano S. J. exponitur410*
commentarius S. Cyrilli
AIexandi'ini 180.
Geneva (Geneve) 193 ',
462 ' : episcopus v. Fran-
ciscus Salesius.
GeunadiusMassiliensis209'
217.
Gennep (Neerlandiae oppi
dum) 367".
— Gaspar de 79.
Gennepiensis, Aegidius(?),
S. J. 367".
Georgianum collegium (se-
minarium) ingolstadiense
(nunc monacense) xxxvi.
Lvi.309 2.317— 318. 335.
3402. 344—346. 361^.
383 ^ 394.573.578.580.
580 2, ^ 582 ^ 584. 5845.
589. 6012. 6905. 718. 718^
724; regens v. Wolf,
Erasmus ; archivum 335 '.
711. 713.
Georgius, dux brunsvicen-
sis, praepositus colonien-
sis, archiepiscopus bre-
mensis , episcopus min-
densis etc. xxvi. xxvi '.
120'.
— Austriacus, episcopus
leodiensis 46. 46 ^. 233
ad 234. 675'.
— litterarum studiosus co-
loniensis 250—251. 258.
286.
— magister coloniensis 365
ad 369.
— vicariusmoguntinusl23.
Gerardus Cremonensis 663.
Gereon, S., martyr colonien-
sis, eiusque templum co-
Ioniense37.37M73.265.
269. 388. 424. 466.
Germani ad institutura S. J.
capessendum non pro-
pensi 880-381.
Germania : religio et mores
(s. XVL), xxxvi. 12—16.
20—21. 45. 51. 67. 308
ad 311. 317. 319. 334.
365. 381. 422. 443. 467.
478—481.585^.607.633.
639. 696. 705. 706. 715.
747—748. 752—755, ety.
Austria,Bavaria; remedia
proposita a S. Ignatio
488—494 ; ab aliis Sociis
4892. 597. 597* ;atotaS.J.
sacrificia et preces pro
Germania offeruntur 427.
429 ; cf. Monumenta Ger-
maniae.
— superior, provincia S. J.
XXI '. XXIV. LV. LVIII. LIX.
1. P. 2. 3. 5. 29«. 42.
49. 50. 66. 95 \ 623. 624.
645. 646. 649. 655. 660.
689 ^ 7245.
Germanica lingua a Sociis
colitur XVII. xvui. 289.
340. 389. 394. 422.
Gerson, loannes 88^.
Gertner, Melchior 457^.
Gertrudis, S., 0. S. B., mo-
nialis helpediana 57. 585.
Gewarts v. Stevordianus.
Gietl, Arabrosius, 0. Pr.
XXX 5.
Gillonius (Legillon), Petrus,
S. J. 1401.260.268.272
ad 276. 288.
Glanvilla , Bartholomaeus
de, 0. Min. 671.
Glareanus (Loriti),Henricus
49. 49 ^
Gleichen, Elisabeth de 240^
Glen, Christianus 657.
Glymaeus (deGIymes),Ioan-
nes 1332.
Gnesna (Gnesen), provincia
ecclesiastica 644. 644*;
archiepiscopus v. Dzierz-
gowski.
Goa, Socii 293 ^.
Goedeke, Carolus, erratum
277 ^
Gogordanus, Pontius, S. J.
4.39.
Goisson, Ursmarus, S. J. 611.
620. 620'. 766. 766'.
Goldast, Melchior 751.
Gomez Rodeles, Caecilius
S. J. 314.
Gonzalez de Medinacoeli,
lacobus, S. J. 170. 1708.
Goritia (GiJrz) , Austriae
„comitatus principalis",
et catechismus Canisii
640*. 752. 754.
Gotefridius (Gotfridius) v.
Stevordianus.
Gotha, bibliotheca ducaUs
509.
Gothard, Wolfgangus 352^.
353. 703.
Gothart, Alcibiades 457*.
Gothein, Everardus, errata
Lvi. 129. 1652.2332.505.
514. 599'. 623. 6961. 747.
761.
Gottschalk, Balthasar, 0.
Coel. 635'.
Gottvica (Goettweig), mo-
nasteriumO. S. B. 640*;
bibliotheca 537'. 640*.
Gouda (urbs) 100**; v. Gou-
danus.
Goudanus (Gaudanus, FIo-
ris), Nicolaus, S. J. 48.
49. 140'. 213.260—262.
260 ^ 268. 288. 329—334.
3293.334^338-351.353.
357. 358. 361—384. 3802.
385*.386. 388.391— 400.
396'. 402*. 410. 410 ^.
412 '.415. 425=*. 502. 503.
588*. 621.621'. 668. 697.
713. 715. 716. 727-730.
7292. 732 3. 739. 745^.
746'. 747.
794
Index alpliabeticus nominum et rerum huius voluminis.
Gracchus. T. 560.
OJraeca lingua 200'. 340.
352 -■.353. 422. 425^450".
462'. 695'. 702*. 770»;
in S. J. 275. 275 ^ 285.
289. 340. 342'. 388*.
410", '. 425 ^ 451. 459.
550. 592«. 617 ^ 619«.
Graecia 285.
Graecium (Graz, Gratz, in
Styria) 417; Socii 619 •'.
Grammaticae (latinae) stu-
dia352 2. 353. 411 ^ 663.
6632.702;inS.J.xxxiv^
247.267—268.275^284.
289. 451. 45P. 459. 550.
Gran v. Strigonium.
Grana benedicta 223. 223^
Granata (Granada), regnum
330. .335'.
Granderath, Theodorus, S. J.
440.
Granvella, Nicolaus Perre-
not de 235. 237. 239 ^
243. 676.
Gratia divina necessaria
15. 558-. 559: eius vir-
tus 15—16. 131. 734.
Graii V. Nausea.
Graudentium (Graudenz in
Borussia) 516 ^.
's Gravenhage v. Haga Co-
mitis.
Graveson, I. H. A. de , 0.
Pr. XXI'.
Gravius , Henricus , 0. Pr.
188.
Gregoriani 13 ^
Gregorius Magnus, S. 217.
217'.
— Xni.. papa XVII. XXVI.
39 '. 475 ■. 722 '■>.
— XVI. , papa 87 - ; de
scriptis Canisii 4; de vir-
tutibus eius xxiii. 263.
— litterarum studiosus co-
loniensis 258.
Grenzingus, Christophorus,
S. J. 9'.
Grim, Carolus, S. J. 312.
380'>. 381.389. 3982.414.
751.
Grisar, Hartmannus, S. J.
219'.
Groenendael(ViridisVallis),
monastcrium canonico-
rum regularium S. Aug.
88 ^
Groisbeck (Groosbeeck),
Gerardus de (postea epi-
scopus loodicnsis) 233*.
Groote, Gerardus 88. 88*.
Gropperus, Gotefridus 244
— loannes, canonicus colo
niensis, praepositus bon
nensis etc. 36 ^ 46. 101
101'. 124. 144. 148. 148'
204. 204 ^ 205'. 233 ad
245. 329'. 416. 424. 466.
468.
Grube, Carolus 88*.
Guarinonius , Hippolytus,
medicus et historicus
XXIII— XXIV. XXIV '.
Guelpherbytum (Wolfen-
biittel) , bibliotheca du-
calis 530. 755. 767.
Guilielmus IV. , Bavariae
dux48. 296', 2. 297.301.
308. 308 ^ 311.312. 316
ad 317. 323. 323^. 324.
333. 362 '. 565. 576. 597 2.
687.6872. 688. 689«. 690.
690 ',^ 693—697. 711.
714. 715.
— V., Bavariae dux xvn.
XXVI. 425'. 5692.
— Cliviae dux 8''. 244*.
— IV. , comes montensis
('s Heerenbergh) 229.
Gumpenberg, Georgius de
701.
Guntzner, Lucas 704.
Gunzenbausen (Franconiae
mediae pagus) 695 '.
Gusmanus, Martinus 427.
748.
Guttenstein, dominus a 648.
Gybels, Gisbertus 17 '^.
Gymnasia 659 ' ; v. Bursae.
Haag, lacobus de 615. 615*.
625—626. 626'.
Hadamar (Nassoviae oppi-
dum) 277*. 352 2.
Hadamarius v. Lorichius.
Hadriani v. Adriani.
Hadrianus VI., papa 121*.
139 -^
Haereses in Germania pa-
rum puniuntur 311. 317.
339. 443. 479—480. 504.
591 '.
Haeretici (cf. Anabaptistae,
Husitae,Lutherani, Prote-
stantes etc.) , absolutio
eorum 253. 299'. 300.
315. 319. 341. 342. 346.
491. 639. et v. Conversi ;
coercendi et puniendi vel
puniti 489— 492.518.519.
736. 738—739. 747 ; mo-
destc et mansuete refu-
tandi 182—183.
Haga Comitis ('s Graven-
hage) 71 *.
Hagen, Bernardus de 148 ''.
— loannes Ludovicus de,
archiepiscopus treveren-
sis 162.
Hagenoa (Hagenau, in Al-
satia) 558*.
Hain, Ulrich 760.
Haiwodus, Gaspar, S. J.
LIV.
Hake, Theodorus 665*.
Hala (Hall , oppidum tiro-
lense) xvii. xxiv: Socii
XVII. 398-.
— Sueborum(Schwacbisch-
Hall) 235«.
Halberstadium (Halber-
stadt) 80 -^ 713.
Halbpaur, Hermes, S. J.
446.
Hales,Alexanderde, O.Min.
416.
Halifax (de Sacro Bosco),
loannes 663.
Hallae (Hal, oppidum belgi-
cum) 1042.
Halm, C. XXXI 2.
Hammontanus (Kalckbren-
ner), Gerardus, 0. Carth.
75'. 78. 89'. 92. 94. 98'.
100. 105. 123'. 126. 138.
14P. 14.3. 144. 157. 161».
163. 164'. 167. 169. 173.
194. 198. 209. 209*. 214.
223*. 229. 241. 249. 251.
258. 269. 287. 290. 313.
388. 391. 402. 403. 424.
468. 652. 652'. 671.
Hamont (pagus belgicus)
241 2.
Han V. Gallus.
Hansen, losephus xxx -. liv.
72. 79'. 93. 98. 100 \
110'. 133. 142=». 157 '2.
165». 188. 195.201. 211.
336*. 672. 673.
Hardenbergius, Albertus
769=».
Hardenraet. loannes 143'.
— ^senior^.coloniensisH^.
Harphius (Herp), Henricus,
0. Min. Obs. 92.
Hartzheim, losephus, S. J.
Liv. 209*; erratum 666.
Harzheim, Carthusianus co-
loniensis 241.
Hase . Carolus Augustus
XXII. XXII '.
Haselbachius, Thomas 741.
Hasenbergius (Hasenberg),
loannes 146. 146'.
CTracchiis, T. — Humanismus.
795
Hasius, loannes, S. J. 21'.
37*. 1162.
Hasselt (Hasselinus), Leo-
nardus loannes van 232.
3861.
Hassia (Hessen) , landgra-
vius V. Philippus.
Hasslanggereut , Georgius
de (alias : Georgius de
Haslang, Haslinger) 705.
Haupt. Petrus, S. J. 414.
Hautem — Saint — Lievin
(pagus belgicus) 770 ^
Hebraica lingua docetur
200'; aSociis275'. 285.
^^g.en-^.^isi. 619^771*.
Hedio, Caspar IIO^. 386'-.
396.
's Heerenbergh (montensis
comitatus et pagus) 92.
133—137. 143. 229.660;
comites v. Guilielmus,
Oswaldus ; archivum 229.
Heidelberga 657». 713.
Heidnecker v. Obsopaeus.
Heilbronna (Heilbronn, Sue-
biae oppidum) 236^ *.
7112.
Heilsberg (Varmiae oppi-
dum) 509-. 6103. 511. 538.
Heinrich, loannes Baptista
XXII 3.
Heinrichau v. Henrichovia.
Helding(Sidonius),Michael,
episcopus merseburgensis
39. 432. 771.3291. 3593.
Helfenstein, Udalricus co-
mes a xvi.
Hemerulus (Dachverliess) ,
Franciscus, S. J. 414.
Henrichovia (Heinrichau),
monasterium 0. Cist. 562.
562 \
Henricus II., dux bruns-
vicensisxxvii. 165. 165^
— Infans Lusitaniae, car-
dinalis 86 1.
— ■ Lovaniensis, 0. Pr. 87
ad 88. 87 2.
— Suso V. Suso.
— VIII., Angliae rex 216 ^.
Herbipolis (Wurzburg,
Wirzburg) 37^ ; episcopus
V. Zobel ; et C. xvi.
Hercules, dux ferrariensis
130 2.
Herennium , Auctor ad , a
Sociis exponitur 280 2.
619".
Heresbach, Christianus661.
Herll (de Bardwick), An-
dreas 12«. 17. 17 » \ 92.
94. 100. 101. 105. 109.
125. 126. 140. 144. 157.
157^ 163. 167. 170. 173.
187. 194. 198. 258. 290.
305. 366. 391. 402. 420
ad 424. 667.
Hermann , Christophorus
457 3.
— Michael 698.
Hermannus Monasteriensis
661.
Hermeneutica 416.
Hernath, Petrus, S. J. 653«.
Herp V. Harphius.
's Hertogenbosch v. Bosco-
ducura.
Herwagen , loannes , typo-
graphus basileensis 205*.
Herwigsdorf (vicus) 630 1.
Hesius V. Hezius.
Heusenstamm, Sebastianus
de,archiepiscopus mogun-
tinus 176—181. 1761.
181^.182.3322.3593.396.
Heuser, K. A. 677 2.
Hezius , Arnoldus , S. J.
276*. 302 2. 366 3, 338.
388 *._
— (Hesius, van Heeze),
Theodoricus 121. 121».
134. 147. 276.
Hibernia, Socii 246 ^. 653 ^
Hierapolis 113 1.
Hiei'onymiani 13*. 23.
Hieronymus, S. 23". 217 ad
218. 256 ; exemplar ri-
goris vitae 23; de Ter-
tulliano 183. 183". 184.
184 1 ; et C. xx ; eius epi-
stulae a C. editae xvii ;
templum 421 ^.
— Pragensis 395.
Hierosolyma 196 ^ ; ecclesia
186; Socii 475 1.
Hilarius, S., episcopus pic-
taviensis 179. 217.
Hildesium (Hildesheim)
142 * ; episcopus suffi-a-
ganeus v. Fannemann.
Hillebrant, Michael, 0. Min.
Obs. 562*.
Hillinger, Christophorus455
ad 456. 455*, «.
Himelinus. S. 74.
Hipler, Franciscus xx '°.
XXVI 2. XXX*. LV.
Hifowec, loannes 648'.
Hispani in Gerraania 121.
318. 319. 357. 415. 422.
427. 434. 472. 527. 527 *.
5332. 689. 748; cf. Victo-
Hispania 99«. 356—357;
a C. laudatur 141 ; et
^Summa" Canisiixx". 63;
monasteriorum reforma-
tio 193. 193-. 198; libri
prohibiti 86 1; Socii 170
ad 171. 170". 264. 304.
305. 326. 356—358, et cf.
Complutum , Franciscus
Borgias etc. ; principes v.
Carolus V., Philippus II.
Hispanica lingua a Sociis
colitur 422.
Hispanus , Petrus (postea
loannes XXI., papa) 663.
663*.
— Philippus, S. J. 415.
Hittorp (Hittorf), Godefri-
dus 672. 673.
Hochstratanus, lacobus 660.
667.
Hoefler v. Villinus.
Hoffaeus, Paulus, S. J. liv.
Lv. Lvi. 416. 546*. 655.
Hoffmeister, loannes, 0. Er,
S. Aug. 408 3. 674».
Hofman, I. H. 229.
Hoitfilter (Hoetfilter) , lo-
docus 142. 142 K 143 ad
144. 243.
Hollandia 167.
Hollandus v. Udamus.
Hond (Hondt,Hont), nomen
gentilicium 70 — 71; cf.
Canis, Hundt.
Hondt (Canius), loannes de
71.
— P. de, bibliopola 71 *.
— Petrus de (1392) 70.
Hont, Henricus 70—71.
Horatius poeta 561. 562;
a Sociis exponitur 619 ''.
Horstius, loannes 133 2.
Hosius, Stanislaus, cardi-
nalis et episcopus var-
miensis xvii. xix. lv. 39.
459—460.487-488.509,
510. 510 3. 511. 515. 516.
516 3. 536—540. 5372.
5401,2. ,592 2_ 607. 607 *,
640*. 643. 643^. 644.
Hospitalia v. Valetudinaria.
Houweningen, Aegidia van
7. 72. 8. 9. 91. 19—20.
34—35.
Huberti, loannes, S. J. 367».
Hubertus. ilag. , ludimagi-
ster labacensis 478.
Hugo, Petrus, S. J. 263. 278.
Huissen (in Geldria) 420 K
Humanismus a C. colitur
146 2; faisus ab eodem
796
Index alphabeticus nominum et rerum huius voluminis.
reprehenditur 183 — 185.
Humanistae 672.
Humilitatis virtus 206; v.
Canisius, demissio animi.
Hundjens sive Canisius, fa-
milia 71.
Hundt, nomen gentilicium
71.
— und Alten-Grottkau, 11-
beri barones de 71.
— von Hattten, domini de
71.
— von Lauterbach , co-
mites 71.
— Wiguleus 898 K 425
425 \ 8. 453. 453 ». 503 '
516-519. 516 ^ 565
566«. 568—586. 569 «
586 '. 589—593. 602. 608
632 ».639. 716— 719.721,
Hungaria 456 *. 460 ; synodi
476; communionem ,sub
iitraque" petit 443 ; a
Turcis vexata 381. 391.
403. 413. 422. 499. 502.
523. 591'. 604. 604 2,3.
771". 772. 772»; Socii
332. 449. 467. 472. 476.
476». 483. 502. 6538; re-
gina v. Maria.
Hungaricam linsruam Socii
colunt 422.
Hunger, Wolfgangus 686 ■'.
Hus et Husitae 495. 497.
498. 546. 546 \ 550. 550 '.
554. 614. 618. 619. 622.
631. 772—773.
Hutten, Mauritius de, epi-
scopus evstettensis 120*.
308.312.316.324^.342.
342 2. 34.54 349—351.
350», *. 359 ^ 362'. 363.
372. 372 2. 373. 375. 376.
382. 383. 385. 385 ♦. 395
ad 399. 396'. 690^691.
696. 705. 711.
lacobi (maioris), S., mona-
sterium et templum vien-
nense 421 '. 742 "; v. Com-
postella.
lacobu.s- ^cartusanus" 213.
— comes Rheuauus v. Rhe-
nanus.
lafanapataniae regnum
172 2.
laius (Le Jay) , Claudius,
S. J. 43. 43 ^ 48. 60 ad
61. 60'. 141. 162». 685.
686; Tridenti et Bono-
niae in concilio 46 — 47.
47». 190*. 193. 193».
199. 199«. 206 — 207.
246 2. 2472. 250. 679.
680. 683. 684; in Ger-
mania 48. 53. 108. 108 «.
109. 111. 112. 119. 120 ^
142«. 156—157. 157'.
159. 167. 296 ', 2. 298.
300-333. 327». 338 ad
351. 358—361. 370. 378.
380«. 397. 402*. 406
ad 409. 408». 411.411».
412'. 413-416. 437'.
447'. 452 2. 638. 674».
686— 698. 689 «.690 ',»,5.
712. 714. 715. 727. 741.
756. 757 ; Salisburgi
120. 120«. 121; Vorma-
tiael20. 141M42. 142».
159. 159', 2. 160. 638 2;
scripta eius 407. 411».
412'. 416.
Janssen, Arnoldus 17 '.
— loannes xxii. xxxi ' ;
erratum 444 ".
lanuarius, Petrus Paulus,
0. Pr. 683».
laponicum ^alphabetum"
450.
Idda Toggenburgensis , S.
XVII.
leiunium laudatur 218. 219.
228 ; in Germania negle-
gitur 346. 735.
Jena (Saxoniae urbs) 605 ».
leremias, propheta 23 ^. 25.
lesuitae v. Societas lesu.
„Iesuitarum" nomen 121.
134—135. 1.34«.
.Tesuitennuss 670 *.
lesus Christus a C. aliis-
que Sociis celebratur
XXXVI. 8. 10. 19. 27—28.
36. 42. 58—59. 61. 110.
114—115. 117. 132. 150
ad 151. 167. 228—229.
269. 271. 291. 403—404.
409. 692—693. 768 ; eius
divinitas a Cyrillo Ale-
xandrino propugnata 179.
186 ; V. Cor lesu.
Ignatius de Loyola, S. 50*.
75. 78. 79. 92. 93 '. 95 ».
98 '. 99 «, '. 102. 103 ».
108*. 112. 112*. 1332.
1342. 1.58 2. ie2». 170'*.
1712. 1732. 211 ',».223*.
232». 246». 281. 294.
297». 336. 366». 450*.
458'. 4732. 478'. 486. 503.
505. 5072. 509. 545'. 601'.
633'. 654. 655. 656.722».
723 ; et constitutiones S.
J. 267 ». 283, et cf. Consti-
tutiones; de monasteriis
aliorum ordinum a Sociis
haud facile admittendis
430. 441; de virtute
oboedientiae 45 ». 262 - ;
de sacramentis frequen-
tandis 208 ». 209 ', 2 ; eius
^viaticum" 268«; Igna-
tius et Argentinenses386.
387. 396. 402; et Ba-
varia 42. 48. 60 '. 296.
297. 298. 301. 305. 3232.
324. 325. 329 ».330. 3302.
331. 337—350. 357. 362.
370—372. 378. 385 *. 395.
397. 398. 426. 428. 429.
469^70. 486. 486 «.502.
564. 578. 581. 586. 600
ad 601. 600'. 601'. 608.
624. 624 '. 646 ». 685 ad
688.687 2.716.720—721.
724 \ 727 ; et C. 42. 44.
48. 56—58. 56 '. 254. 255.
292—293. 296—300. 429
ad 431. 436. 440—442.
481—482. 500—501. 512.
520. 567. 623. 624. 638.
645—646. 649. 655. 678.
685. 710. 756. 757. 760;
et Carthusiani colonien-
ses 92. 2412. 269. 271.
287 ; et Socii colonienses
128—129. 141 \ 142. 144.
159—160. 170 '». 188 ad
192. 188 '.194— 198.204.
211—213. 222—223. 248
ad 249. 253. 257—259.
266—270. 283. 302 2.
423 2. 656 ; et Germania
258. 260. 429. 488—494.
623; et Hispania 193.
194. 198 ; et Lovanienses
129—130. 140 2. 144.
170'». 195'. 196'. 215.
250 \ 253. 259—262. 268.
270.281.523»; et Messa-
nenses 52'. 292—293.
292«. 295»; et Novio-
magum 520. 520 ' ; et
Polonia 429. 510. 515;
et pragense collegium S.
J. 521. 549. 550. 554.
603 — 604. 609'. 615.
617*. 618'.''. 619'. 631 '.
651. 762. 765; et Socii
romani 130 2. 248». 262 2.
263. 272' ;etYeneti 1342;
et viennense coUegium
S. J. 66. 66*. 343. 371».
372 '.378. 397.398.411 2.
Humanistae — loannes Chrysostonius.
797
413. 4-27-430. 435. 440
ad 442. 727. 728. 746.
765; mors 49; reliquiae
197 ; epistulae manu
scriptae liv. lvi; dies
festus 197 ; cf. Albertus
V., Exercitia, Ferdinan-
dus L, Societas lesu.
Illyricus v. Flacius.
llsung, Sigismundus, S. J.
1. l^
Imagines sacrae 12. 56 ^
57. 220. 295.
Imgartth, loannes 711.
Imitatio Christi v. Kempis.
Immunitas ecclesiastica in
Austria violatur 479.
Index librorum prohibito-
rum 672 ; antverpiensis
(1569. 1570) 861; cie-
mentis VIII. 86 '. 205 ' ;
lovaniensis (1546. 1550.
1558) 204 ^ 510 ^ par-
mensis 86 ^ ; Fauli IV.
204*. 510*; cardinalis
Quirogae 86 » ; Sixti V.
86 1 ; tridentinus (Pii IV.)
86». 204 ^ 205*, et cf.
Censm-a, Libri ab haere-
ticis scripti ; Indicis con-
gregatio 86 '.
Indiae sacris reliquiis do-
natae 357; Soeii 119 ^.
147 2. 172. 1721,2 191
191 ^ 193. 263.269.293
ad 294. 304. 304*.
Indicae litterae 119. 119 «.
172. 172 2. 304. 304 2.
475. 475 l
Indifferentia in S. J. requi-
sita 254». 263.286. 291.
Indulgentiae 416*. 475 ''.
476 ^ 747—748. 767; a
Paulo III. granis adnexae
223 * ; V. lubilaea.
Infestationes nocturnae 318.
Infirmi, decretum Innocen-
tii IIL 265. 265 2; infii-
morum curam Socii ge-
runt99'. 1592. 265.2822.
347 1. 374. 421. 743. 748.
748 ^
Ingolstadium (Ingolstadt),
universitas lvi. 48. 50.
62. 65. 296 ', 2. 297. 298.
298 2. 299. 301. 307 ad
309. 316. 322 — 884.
392—400. 398'. 503».
504. 516*. 557'. 565.
566. 568. 571. 574». 575.
578. 586. 592. 604. 646.
661«. 686—720. 690».
702". 7031. 723. 723 s.
725. 726, et v. Agricola,
loannes, ^Canisius.varia"
(sub V. „rector univer-
sitatis ingolstadiensis" ;
„lngoIst. munus vicecan-
cellarii administraf), In-
scriptiones , Punitiones,
Vacationes ; universitatis
^reformatio" Lvi.580.582
ad 585. 582'; „superinteu-
dens" 582. 582*. 583,
et V. Staphylus ; facultas
artium (philosophica)xvi.
309'. 335*. 344«. 348.
361». 369 '2. .393. 504.
580. 583». 600'. 687.
690*. 699. 700*. 706.
724. 725 ; iuris 308. 339.
353. 362. 363». 425 1 ;
699. 712—713, et v. Zoa-
nettus ; medicinae 582 ■ ;
theoIogiae48. 261'.2962.
298. 301. 304. 307. 312.
316. 316». 317. 323. 325.
330. 330 ». 332. 335. 336.
340. 344. 348. 352. 353.
361.370. 3752. 376.380.
380 2. 381 '. 382. 382'.
383. 392. 393. 425 ». 504.
557 '. 570. 571. 575. 578.
580. 583. 584. 586. 589.
600'. 686—699. 690*.
695 '.697*. 699. 701. 704.
711—713.718.725—726.
726 ', et V. Georgianum ;
collegium albertinum (se-
minarium theologicum)
361— 362. 370. 486 «.566.
570. 571. 573. 574. 578.
Ingolstadium (Ingolstadt),
Socii xviii. XXXVI. lv
ad lix. 48. 50. 60». 62.
120 K 290 ». 296 ', 2. 298
ad 384. 360^. 388. 389.
392-^00. 398 ', \ 400 \
416. 4172. 425 — 426.
425». 428. 429. 453.
453 '. 469—470. 472. 486.
486«. 502— 504.518.521.
549. 564—566. 568 ad
597. -569 2. 577». 585».
586'. 600—604. 600'.
6012.608-610.621.624.
624«. 632. 634. 638 ad
639. 638*. 641. 642. 645.
646. 650. 651. 653 ^. 686
ad 729. 729 ^ 770.
— urbs, ecclesiae etc. 2. 48.
312—313. 327. 339. 355.
361.374. 374 2. .382. 382».
383. 395. 397. 398 >. 425.
425 ',2. 571. 574. 577.
589.592. 639. 651.690 2.
690*. 698. 699. 699*.
700—707. 702 2,". 704*.
717 — 719; urbis senatus
339'. 345». 354—355.
373'. 698—707. 708».
709 — 710; Franciscani
578. 581. 717— 718;Iibri
typis exscripti xviii. 345.
583. 592 2. 594 5_ 724.
724^. 725.
Ingolstadium (Ingolstadt),
archivum ecclesiae pa-
rochialis Beatae Mariae
Virginis 697*; S. Mau-
ritii 346''; archivum ur-
banura 702. 706. 707 5.
Innocentius III., papa v.
Infirmi.
Innsbruck v. Oenipous.
Inquisitionis officium iu
Germania non instituen-
dum 491.
Inscriptiones (immatricula-
tiones) in universitatibus
338.414—415.657.657».
657 ^ 658. 658'". 697.
697 ', 2. 698. 698 '. 699.
739.
Instructio pastoralis 472 *.
473. 473*. 485 ».493. 502.
Insulae (Lille) 646».
Intemperantiae vitium in
Germania 317. 334. 528.
633. 705. 706; cL Con-
vivia.
Interpunctionis ratio in
scriptis edendis xxx.
XXX ^. XXXII.
Joachim IL, marchio bran-
den))urgensis et elector
772.
loanna, tilia Caroli V. cae-
saris 98 2. 169.
loannes Baptista, S. xvii.
23. 25. 30. 47 * ; ecclesiae
eius 292. 314'. 410«; S.
loannis Hierosolymitani
ordo v. Milites hospitalis.
— Evangelista, S., episco-
porum exemplar 247 ' ;
eius evangelium a C.
exponitur 382 '. 393 ;
commentarius S. Cyrilli
Alexandrini 180. 180*.
185 ^*; eius epistula prima
a P. lacobo Lainio ex-
ponitur 47 * ; confrater-
nitas ei sacra 697 *.
— Chrysostomus, S.. 181.
537». 5572.
798
Index alphabetlcus noniinum et rerum huius voluminis.
loannes Nepomucenus, S.
771».
— XXI., papa V. Hispanus.
— XXIL, papa 87 ».
— Pragensis, archidiaconus
762 ^
— sacerdos 93 — 94.
— P.,O.SS.Salv.(S.Brig.)
94'. 125. 125 *. 161. 167.
173.
— marchio brandenburgen-
sis 63 ^
— III., Lusitaniae rex 98 '.
99. 113^. 186. 191. 194.
264. 298—294. 293 ^
294 2.
— Albertus L, dux mega-
lopolitanus (Mecklen-
burg) 769.
— Fridericus, Saxoniae
elector 384 2.
— Magister 126. 163.
lob. patriarcha 24.
Jucher, Chr. GottL , erra-
tum 277*.
Joerres, P. 187 ^
Johnsdorf (in Silesia) 712 ;
cf. Jonsdorf.
lonas, Societatis candidatus
vel novicius 276 — 277.
— lacobus 473. 473 '. 474.
478*. 483. 4881. 484.
485. 494. 503. 523. 562 2.
620. 621. 622. 629. 636.
731. 751. 758. 759.
Jonghe, Bernardus de, 0.
Pr. 90. 91.
Jonsdorf (vicus) 630»; cf.
Johnsdorf.
Jostes, Fr. xxxii*.
lovinianus, haereticus 218.
Isabella , uxor Caroli V.
caesaris 99®.
Lsenburg, loannes de 234 ».
— loannes de, archiepi-
scopus treverensis 332.
344. 350 K 359 ». 363. 396.
Isocrates a Sociis exponitur
410^.
Itali Viennae degentes 745.
748. 750. 751.
Italia, et Canisii catechis-
mus 63. 754 — 755 ; cate-
chesis 328; Socii 304,
et v. Bonouia, Florentia,
Roma etc.
lubilaea (indulgentiae etc.)
314. 3142. 359. 359'.
390. 440. 442. 442 '. 525.
r,25 2. 747—748.
ludaei in Bohemia 548. 619.
772; et C. 772.
luliacum (Julich) 583».
lulianus Apostata 178. 182.
186. 1S7.
lulius IIL, papa (antea lo-
annes Maria de Monte)
298'. 300.301.3142.315.
324. 338. 355—356. 359 '.
360*.471';etAIbertusV.,
Bavariae dux 358 '. 362.
362 '. 372 2. 426. 470. 565.
694—697.714—716.720;
et Argentinenses 886.387.
396; Canisium dioecesis
viennensis administrato-
rem constituit 500. 501.
505—509. 758; et Fer-
dinandus L 476. 476».
478». 512. 512',*. 523».
728. 754—755. 758; et
Polonia 539; et S. J.
305. 324. 329 ». 331. 343.
346 *. 348. 360. 389. 898.
423. 427. 431. 445. 447 '.
475 '.500-501. 510. 694
ad 697. 714—716. 720.
728. 756—758.
Jundt , Augustus 90. 91 ».
92».
luris canonici corpus 209 '.
2163.
lurisdictio ecclesiastica vio-
latur in Germania 479.
596. 597. 715; in Silesia
484; in Polonia 607».
lustificatio hominis xvii.
204^.217. 220.359. 407.
416.416^551 '.559.698.
693 '0. 734 : decreta tri-
dentina 204=. 244.
lustus, loannes v. Lands-
pergius.
luventus, eius pericula 19 ;
male educatur 12. 14. 73.
242. 437. 437 '. 438 : bene
instituenda 14. 20. 41.
73. 117—118. 225.
KaisersAvert (Borussia rhe-
nana) 215».
Kalckbrenner v. Hammon-
tanus.
Kannegiesser , Henricus
125 ».
— Petrus, S. J. 47 \ 125.
125». 130. 140. 155. 167.
170. 253. 288. 466. 674.
— mater Petri Kannegies-
ser S. J. 125.
— Petrus, canonicus colo-
niensis 125 ».
Kaufim (oppidum bohemi-
cum) 648.
Kawerau, G., de catechismo
C. xviii».
Kelheimium (Kelheiin, Ba-
variae oppidum) 569 -.
Keller, lacobus, S. J. lv ad
Lvii. 2. 78. 209*. 668.
Kempis, Thomas a 88*;
liber „De imitatione Chri-
sti" 275. 2751 618'.
Kempten v. Campodunum.
Kesselius, Leonardus. S. J.
Liii— Liv. 70 *. 103 2. ».
109. 1095. 112. 112 2.
113— 116.113«. 121.1215.
122M24. 128— 130.159*.
166. 170. 188. 188«. 189.
192«. 194— 197. 199.200.
207. 209*. 218. 214. 230.
283. 234. 248. 250-252.
251 *. 257—259. 264 ad
272.276—277.281—291.
300 — 805. 355 — 357.
367 ". 868. 387—892.
399—404. 400 2. 404*.
420.428 2.465-468.487.
500. 5272. .540. 5412. .5432.
544.6195.656— 657.6561
670*. 673. 687. 741. 761.
Kheysther, Colomannus
457».
Khlifringer, Michael 748.
Kirchamer, Laurentius 729.
Kirnberg (in Austria infe-
riore) 455*.
Kneissel, Stephanus 705.
Kneutlingen , loachim de
360 2, \
Knoeringen , Henricus de,
episcopus augustanus
XXII *.
Kobenzl , loannes (postea
S.J.) 445*. 470. 477. 478.
486.
Koecher, loannes Christo-
phorus 751. 755.
Koenigstein , monasterium
ord. Coelestinorum 630 '.
Koenretz, Asmus de 360 2.
860*.
Kok, lacobus, errata 70«.
543—544.
Koldewey, Fridericus 534 *.
Konger v. Conger.
Kramers, Anna, 0. S. Fr.
670.
Kramm, Franciscus 360 2. *.
Krantz, Sigismundus 698.
Krieger, Gaspar 457».
Kritzradt, lacobus, S. J. liii.
Llll2. LX. 67. 100*, ^
366 ». 420. 656. 664. 665 *.
666. 670; erratum 136«.
loannes Nepomucenus — Lincium.
799
Krones , Fr. von , errata
408*. lU-.
Kropf,Franc.X., S. J.689*.
Krumovia (Krumau in Bo-
hemia) 607 ''.
Kryski, Albertus 644».
Kuefer, Gaspar 704.
Kilenburg, Michael a, archi-
episcopus salisburgensis
508.
Kyenboom v. Dadius.
Labacum (Laibach) 458.
55 4"^. 619' ; dioecesis xxv.
4573. 458'. 47L 478;
episcopus V. Textor.
Lactantius , Caelius Fir-
mianus 183. 183 s. 184-.
Laetiae (Liessis), nionaste-
rium 0. S. B. 80-. 399.
404. 404«. 405.
Laetus, Pomponius 663-.
Lagomarsinus, Hieronymus,
S. J. 187.
Lainius (Laynez), lacobus,
S. J. (postea praepositus
generalis) 43. 43 ^ 722;
concilio tridentino (Tri-
denti et Bononiae) inter-
est 47 3. 191. 245. 246', -.
247. 248 '. 249. 2A9\ 250.
389. 555 3. 680. 682. 683 ;
Florentiaecontionatur 47.
47*. 252*;inAfrica347;
in comitiis imperii augu-
stanis(a.l555)521.5212.
523. 530— 535; etC. XXV.
47. 299. 347—349. 360.
412-413.472—473.478.
483. 503. 668; et cate-
chismus Canisii 481 ad
483; compendium theo-
logicum scribit412'.428.
438—439. 444. 485. 485=;
alia scripta 416; prae-
positus generalis xxv.
LViii. 50. 2972. 668.
Lalaing, Philippus 237-.
Lamormaini , Guilielmus,
S. J. 534—535.
Lancicius, Nicolaus, S. J.
156 ^
Landinus, Sylvester, S. J.
370. 371.
Landishutum (Landshut)
453. 518'. 5692; etC. XVII.
Landsberga (Landsberg)
309 - ; domus noviciorum
S. J. Lvii. 2. 5 '.
Landspergius , loannes lu-
stus, 0. Carth. 37. 37'.
57. 92.
Lang, K. H. von, erratum
317 2.
Lannoy, Maria de 133-.
Lanoius (Delanoy, Lanoy),
Nicolaus, S. J. liv. lviii
ad Lix. Lviii -. 48. 140 '.
268^ 288. 410—411.
411', -. 412'. 414. 415.
427. 435. 435 '. 437. 441.
446. 449.451.473.473-.
476. 478. 489. 494. 564.
616*. 617. 727. 737 ad
739. 739 K 742 *, \ 7481
762.
Lasso, Didacus de 476.
500. 501. 506. 727. 728.
746. 756—758. 756^. 757*.
760. 764. 765.
Latina lingua 353. 425 ^.
724 ; moniales illius gna-
rae 126 * ; a Sociis docetur
et colitur 267—268. 389.
394. 422; cf. Cicero,
Grammatica, Livius etc.
Latomus (Masson), Bartho-
lomaeus xxvi. 663 '".
— lacobus 39.
Latron [?], comes de 551.
Laubmann, Georgius de v.
Laudunum (Laon), ecclesia
cathedralis 180*.
Laudum (Lodi) 306 2.
Lauinga (Lauingen) 536 *.
Laurentius, S., martyr, ec-
clesia 314'.
— Lovanii cum Sociis de-
gens 100.
— famulus coloniensis 100'.
126. 163.
Lauretum (Loretto) , Socii
953. 619«. 722.
Lausannensis episcopus
3. 4 ', et V. Duding.
Laynez v. Lainius.
Legati v. Nuntii.
Legillon v. Gillonius.
Le Jay v. laius.
Leibenstain, Martinus, S. J.
414.
Leip , Bertholdus von der
607'.
Lempertz, H. 270.
Lentia v. Lincium.
Lentulus (van Lenth), Tho-
mas,S.J.646s.720— 721.
Leo Magnus , S. , virtutes
205. 216'. 218.221.222;
opera eorumque editiones
205. 215 — 216. 216'.
218. 220*. 221—222.
— X., papa34. 1052.575'.
— XIII., papa XXI '. 475".
Leodium 102. 167. 675';
et C. 46. 46 ^ 120. 233
ad 234; capitulum eccle-
siae cathedralis46^ 12P.
134. 233 3, *, et v. Picta-
via ; episcopi v. Georgius
Austriacus , Groisbeck ;
aliiSocii 234'. 366^.430.
430 '. 646 \ 653 «. 670, et
cf. Avantianus, Elderen
etc.
Leonsberg, Lucretia de 562^.
Leopoldus , S. , Austi-iae
marchio 476 ^.
Lesina v. Pharos.
Lessius, Leonardus, 8.^.88^.
Leucht , Hieronymus 582.
582'. 702.
Leviticus,liber,commentarii
S. Cyrilli Alexandrini 180.
Lhostius (L' Hoste, Lhost),
lacobus, S. J. 104». 129.
191. 198. 252. 253. 257.
265 2. 283.
Libelliprecum editia C. xvii.
5922; a Groppero 205'.
— etcarminafamosacontra
Socios scripta 529. 534.
605', 3. 755.
Liberatus , archidiaconus
carthaginiensis 188.
Libertas humana 734.
Libertini, secta 307 '.
Libri a C. distribuuntur 22 ;
scribendi pro ecclesia607 ;
pii, eorum lectio 19. 332 ;
ab haereticis scripti et
similes, eorum lectio 253.
297'. 299'. 309—311.
317.319. 342. 345.458'.
463— 464.464'. 480. 4892.
490*. 594.639—640.752
ad 753 ; libri pravi tollun-
tur vel probibentur 297.
297'. 310. 318. 319. 335.
345.3453. 346. 363. 480 3.
490.490^491. 597. 702.
747 ; v. Censura , Index,
Visitatio librorum.
Librorum conglutinatores in
matriculis universitatum
inscripti 698.
Licius, Martinus, S. J. 1.
Liessem, H. I. 665 ^. 672'.
Limburg, Erasmus de, epi-
scopus argentoratensis49.
3862. ,555— 557. 555', 2, 3.
Limburgius.Guilielmus, S. J.
619'. 620.
[ Lincium (Lentia, Linz, Au-
; striae superioris caput)
xxv. 485». 749.
800
Inilex alphabeticus nominum et rerum Imius voluminis.
Linilanus, Guilielmus, epi-
scopus ruraemundanus et
gandavensis xxvi. 39.
416.
Linden, van der v. Tilia.
Liphausen, Petrus, 0. Carth.
293.
Lipomanus (Lippomano),
Andreas 190. 190 ^ 193
ad 194.
— Aloysius, episcopus ve-
ronensis, nuntius 314 ad
315. 320-321. 331. 341.
346*. o52. 552-^. 593 ^.
606. G43'. 644. 694.
Lipowsky, Felix los., erra-
tum 720.
Lippert (loannesGasparde)
Lvn.
Lippstadt (in Westphalia)
215 ^
Lipsia (Leipzig) xxx '. 80 ^.
146 \ 217 \ 360 2.
List, Stephanus 457^.
Litaniae 394.
Litomericum (Leitmeritz),
capitulum 146 -'.
Litterae, earum scriptio in
S. J. 253. 304'^. 744;
quadrimestres et similes
in S. J. Lvi. 300. 306 ad
307. 313. 315—319. 331.
336—337. 343. 358. 370.
379. 392. 474.475^.742
ad 745. 747. 771—773.
— indicae v. Indicae.
Livius in scholis S. J. 285.
Lixbona, loannes de, 0. Pr.
89-^.
Lobkowiciorum familia607".
Lobkowicius, Ladislaus II.
Popel de 607'. 772.
Lochner, loannes Baptista
704 \
Lodron, Aloysius de 551 ''.
Loe, Paulus de, 0. Pr. 93.
Loeher, Fr. de 689*.
— (Loehr, a Stratis), Theo-
doricus, 0. Cartb. 209*.
252 ».
Loesch , Augustinus 453 ^
Loewenberg(Lauwenberch),
Sibertus 236.
Logica 008. 063 *. 664; a
Sociis docetur 348. 619 ^
702 ; cf. Dialectica.
Loher, Hruno, 0. Carth. 92.
Loiola v. Ignatius.
Lombardia 193; Socii 230'.
Lombardus , Pctrus xvni.
xviii'. 125-. 444''. 6G6.
667. 729. 730; a Sociis
exponitur296-. 316\317.
317-'. 34S. 411'. 691.
Lomersheim (Lommersum),
Goswinus de 104. 104 '.
673.
Londinum (London) , mu-
seum britannicura xxv.
537 '.
Longolius, Gisbertus 662.
Loos, Cornelius xx.
Lopez, Eramanuel, S. J.
732.
Lorichius , loannes 352 -.
353. 698. 702 ^
— (Hadamarius), Reinhar-
dus 277.
Loriti v. Glareanus.
Losenstein, de 456 '-'.
Lother, Melchior 605 '.
— Michael 605 '.
Lovaniensis v. Calstris.
Lovanium, universitas 17 '^.
21—22.22'. 39. 46'. 64.
783.95'M13\ 139.139*.
170. 200. 204''. 213*. 231.
232. 250. 260. 261. 290.
365«. 400 2. 415. 510«.
695, et V. Tapperus ; fa-
cultas theologica 261.
324. 386. 386 ' ; collegium
theologorura 231'; libri
editi 222. 504»; biblio-
theca universitatis 587' ;
— urbs etc. 21. 40—41 ;
103 - ; ecclesia S. Michae-
lis 96. 138 3; ecclesia
S. Petri 95. 96. 113 ^
139 ^ catechesis 63.
— Dominicani 96. 246 ; So-
cii Lii. 47 \ 78—79. 78 \
96—101. 98', "-. 104'^.
108. 109. 112. 112', \
113'. 129. 129''^. 133 ■•^.
188. 138 ^ 139. 139'. 140.
140'^. 141. 142. 144. 167.
170.170". 171. 172.191.
192. 195', •-'. 196'. 200.
207—210. 218— 215.213-'.
223. 230—233. 250=. 251
ad 254. 257. 259—262.
264. 268. 270—276. 272'.
283. 326. 333. 404r-405.
434. 523 ^ 620'. 653 \
654"; moniales B.Mariae
in Vinea, 0. Cist. 232.
Lovicium (Lowicz) , syn-
odus a. 1556 habita 644*.
Loyden, Gisbertus 22 '.
Loyola, Aemilianus de, S. J.
102. 113. 119. 167. 171.
1712. 670.
— Ignatius de, v. Ignatius.
Lubecca (Lubeck) 36 ^
142 ^ 769'.
Lucanus , poeta romanus
235'.
Lucerna (Luzem) xxiii ^.
417'^.
Lucianus 353.
Ludimagistri 704, et cf. Ma-
gistri, Scholae etc. ; eorum
seminaria 493.
Ludovicus , Bavariae dux
(1524) 597-'.
Luenen (oppidura West-
phaliae) 126*.
Lugduuum (Lyon) , libri
editi 663».
Lumraen (vicus belgicus)
366 *.
Lunda (Lund) , arcliiepi-
scopi v. Skodborg,Weeze.
Luneu, loannes de, 0. S. B.
244 '■'.
Lusatia superior v. Oybin.
Lusitania 104 - ; rex v. loau-
nes III. ; editiones Tau-
leri a card. Henrico factae
86'; Socii 104'-. 113','.
168. 170'*. 173 ••^. 200.
232 \ 289. 293. 304. 315.
326. 331. 655; v. Conim-
brica , Faber (Petrus,
Beatus).
Lutetia Parisiorum 91. 95 '-.
162; iraiversitas xviii'.
XXXI '. 107'. 108. 121.
121 •'. 132. 132 '0. 134*.
160". 162. 180. 180 M90.
192. 192«. 275 ^ 297-.
324. 594 •'. 663 *. 695, et
cf. Postellus.
— Socii 113'. 130—132.
132 '". 136. 149—154.
149 3. 1.59. 166.190.212.
232 \ 246 ^ 326. 654 ad
655 : catechesis 68.
— libri illic editi 180.
180'-, '.185^247'. 663*;
bibliothecanationalis 91'.
664. 666.
Lutberaui catholicos per-
sequuntur 67. 161 ^; P.
Claudio laio S. J. con-
ciliati 359 ; de sacramen-
tis 682—685; inAustria
523. 526. 591. 591 '. 596.
597.602.604; inBavaria
308. 311. 595«. 596. 597.
604;inBohemia498.553.
628. 771 ; Ingolstadii 504.
702. 703 ; in Polonia 536.
607. 607". 643; in Sile-
sia 636. 636»; Viennae,
Lindanus, Guilielraus — Mattliaev
801
praesertim iu universi-
tate 434. 435. 437'. 462
ad 465. 462 '. 480. 489 ^
517. 525. 526. 531. 610.
731—740. 737-^. 738'.
740«.
Lutlieranismus 105'-; eius
fructus ac sequelae 34
ad 35. 199. 334. 381;
propagatur 121 1 166.
317.339.443.453. 455«.
480. 489-^. 523. 526. 596.
597. G04. 628. 630 '. 753.
Lutherus , Martinus xvii.
XVIII. xvm 9. xxxu ■*. 49 '\
63^. 802. 1052. 146^ 148'.
149'. 152^. 161. 161'.
169. 180'. 216 3. 217"
2971. 309 3. 329'. 3933
416. 463 9.490^. 551' -
558 3. 588 3. 605'.
Lutwitz, Caspar 457 *.
Luxemburgum 237 •'.
Lyra (Lierre, Lier, in Bel
gio) 103 -\ 108 3.
Lyra, Ambrosius de, S. J,
1032. 108. 1083. 109. 170,
198. 265. 283.
Lyranus, Nicolaus 671 ».
Lyskirchen , Constantinus
de 672. 673.
3Iac-Carthy, Nicolaus de,
S. J. 4^
Macedonius et Macedoniaui
180. 182. 186. 187.
Machabaei martyres 173.
173«. 194. 286. 424.
Madius, Arluinus, S. J. 98 '.
1033. 112«. 668. 670*.
Madritum (Madrid) 86 '.
175; Socii 168. 170 '1
171. 175.
Madrutius (Madrucci, Ma-
druzzi) , Christophorus,
cardinaliset episcopustri-
dentinus 193. 193 ». 2462
2472. 3593. 360 2.
Maffaeus (Maffei), Bernardi-
nus, archiepiscopus thea-
tinus , cardinalis 323 -.
377. 386. 387. 396.
— (Maffei), Marcus Anto-
nius, archiepiscopus thea-
tinus 4592. 460. 510.
Magdalena, filia Ferdin. I.,
caesaris xvii. 399 2.
Magdeburgum 605', '. 636';
V. Centuriae.
Magi, sancti „tres reges"
173.1733. 194.265.269.
286.. 388. 424. 466.
Braunsberger, Cauisii Epistalae et Acta. I.
Magisterium philosophicum
662; theologicum 61; cf.
Doctorum promotiones.
Magistri iuventutem cor-
rumpunt 12. 14. 15. 437.
438; boni quam neces-
sarii 20. 51. 61.
Magius (Magio), Lauren-
tius, S. J. Lv. 3973.
Magnus (Groote), Gerardus
88. 88 \
Malagola, Carolus 60'.
Maltiz , loannes de , epi-
scopus misnensis 329 '.
Manareus, Oliverius, S. J.
XXVI. Liv. 95—97. 95 2, 3.
154. 156 5. 1.57''.
Manaria (insula Indiarum
orientalium) 172 2.
Manasses, rex ludae 27.
Mancianus [?] , Antonius
663 2.
Mancinellus, Antonius 663
663 2.
Manderscheid, Theodoricus
comes de 235.
Manderscheid - Blanken-
heim , loannes de , epi-
scopus argentoratensis
556 ^
Mansfeldenses ministri Lu-
theranorum 769.
Mantuanus (SpagnoIi),Ioan-
nes Baptista, 0. Carm
663.
Manutius, Aldus 663.
Marbaies v. Merbeyus.
Marburg, universitas 148'°
277 ^
Marca antiqua, valor 671 «.
Marcellus II., papa 523 3.
536; V. Cervinus.
Marchardus, Gaspar 713.
Marchia 36.
Marcianus, imperator 219.
Marcodurum (Diireu), Socii
170. 170 '3.
Marcour, Ed. 655.
Marcus, Eremita, S. 557 ad
559. 5572. 558 2,''. 559'.
Mare, Martinus, S. J. 270 '.
Margarita, S., monasterium
ei sacrum 497 '.
— Maria Alacoque, Beata,
0. Vis. 4'. 57.
— Austriaca 273 3.
— Evangelica (liber) 209*.
Maria, S. , mater Dei 25
96. 180. 654«. 656; prin-
ceps virginum 16 ; Cani-
sio benedicit 56 ; colenda
"'' 116—117. 741; cor
eius colendum 117; cul-
tores Mariae eximii 130^.
143 '; ecclesiae 56. 56'
290'. 312. 312'. 4213.
655 ; C. de ea scribit xvii.
Maria, S. , Angliae regina
474. 480. 5133. 518.
— Hungariae regina 434 \
— Maximiliani II. uxor
98 2. 169. 442'. 527*
5302. 5332. 747.
Philippi, Hispaniarum
principis, uxor 154. 154«.
Stuarta, Scotiae regina
261 '. "
— de Blitterswyk v. Blit-
terswyk.
— de Oisterwijk v. Oister-
wijk.
Manae Magdalenae, S., so-
rorum paenitentium mo-
nasterium 742«; priora-
tus ord. teut. 190 2.
Marienforst , monasterium
brigittanum 125 *. 161
ad 162.
Marinum (Mariuo) 270 '.
Marius, Michael, S. J. lix '.
Marliers, lulianus de, O.S.B
404«.
Marstaller, Leonardus 711.
Martialis poeta, a Frusio
expurgatus 248 ^
Martinengus , Hieronymus,
nuntius apostolicus 427
4332. 445. 445'. 447' 3
478 ^ 756.
Martinus, S., episcopus tu-
ronensis 406.
Martinutius, Georgius, car-
dinalis et episcopus wa-
radinensis 512 '.
Martyres indi 172. 172', -'.
Martyrologium romanum
XVII.
Mascarefias , Eleonora de
/, vicarius montensis
229.
Massarellus, Angelus 680
ad 685. 6842.
Masson v. Latomus.
Mathematica 663. 739; a
Sociis docetur 289. 619«.
Matrimonia clandestina 684
ad 685 ; academicorum
709 ; in concilio tridentino
de matrimonio agitur 682
ad 685. 682 %• eius ,in-
dissolubilitas" 735.
Matthaeus, S., apostolus 43 ;
evangelium a. C. exponi-
51
802
Index alphabeticus nominum et rerum huius vohiminis.
tur 112. 112«. 149. 160.
203. 667. 739.
]\Iatthiolus, Petrus Andreas
6791.
Mauritius, S., martyr xvii.
37 2; ecclesiae 37 2. 309 2.
312'. 3742.
— Saxoniae dux, elector
359—360. 391^. 422.
Maximilianus I. , Bavariae
dux et elector, et C.
XVIII. XVIII*. XXVI.
— I. , imperator 49 ^. 476.
476 ^
— II., Bohemiae, Romano-
rura rex , caesar 365 *.
472. 547 2 ; eius religio
524—530. 524 ^ 526 3.
532. 5332. 536 ^ 610.
644. 731—732. 738M et
C. 527. 529—530. 534.
Mayer, Sehaldus 469.
Mechlinia (Malines , Me-
cheln) 88 \ 95. 95^.
Mederer, loannes Nepomu-
cenus Lix. 346 '^; errata
398 2. 720.
Meerhoutanus, Coloniensis
282.
Meijer, G. A., 0. Pr. 544-'.
Meinertzhagen . loannes
1102.
Melanchthon, Philippusxvi.
49. 297 '. 345 «. 860. 444.
4621. 4904. 5571 55fi,i
588 3. 636. 657 ^ 769.
769 3; C. eiusque „Sum-
mam" impugnat 63 — 64.
63 * ; coloniensem archi-
dioecesim ad protestan-
tismum pertrahere cona-
tur 98'. 110 2. 149»;
scripta contra eum 148.
1491.
Memnon, episcopus ephesi-
nus 186.
Mendez, lacobus, S. .1. 170.
170«.
Menginus, Dominicu.s, S. .1.
414. 451.
Mentuatus (Mentuati), Ca-
millus , episcopus Cam-
paniae et Satriani ac
nuntius apo.stolicus 49.
Menzel, Wolfgangus xvm*.
Merbeyus (Marbaies? Mar-
batius?), loannes, S. J.
367 ".
Mercken (in provincia rlie-
nana) 670.
Mercurianus , Everardus,
S. J. fpraepositus gene-
ralis) xxv. liv. 86 K 95 ".
1332. 475'. 5092. 530.
668; de auctoribus „my-
sticis" 86'.
Meretrices a Sociis con-
versae 265.
Merita bonorum operum218.
Merseburgum, episcopus v.
Helding.
Mersvinus, Rulmanus 80 ^.
Messana (Messina) 48. 52'.
271 2. 273. 284. 290. 292.
294—295. 688 : summum
templum 284 2. 291 ; Do-
minicani 291 — 292; col-
legium S. J. 42. 47 ad
48. 52. 52'. 953. 230'.
2622. 263. 264. 265^. 268.
270-271.273.275-296.
299.326. 504'. 5922. 688;
archivum et bibliotheca
295.
Metaphysica 663.
Metimna Campensis (Me-
dina del Carapo) , Socii
389.
Mezler, Christophorus, epi-
scopus constantiensis
3593. 396.
Michael, archangelus 9. 92.
54. 54'. 75; ecclesia 725.
Michel, L., S. J. v. 113^.
Middendorpius , lacobus
107'.
Milites hospitalis S. loannis
Hierosolymitani 190 2.
410«.
Milz, Henricus 658.
Minda (Minden) 142^; epi-
scopus v. Georgius, dux
brunsvicensis.
Minimi, ordo reIigiosus648'^.
Miona , Emmanuel , S. J.
439.
Miracula , C. intercedente
patrata xxiii. xxiii ', '.
XXIV. LV.
Mirandula , loannes Picus
de 416.
Misna (Meissen), episcopus
V. Maltiz.
Missa216 3. 217'. 219.416.
539 •*. 735; neglegitur
et vilipenditur 309. 317.
383. 386 2. 528. 605 ^;
frequentatur 317. 374.
380. 383; cotidiana pro
litterarum studiosis 285.
631 ' ; missae pro de-
functis318; missae „gre-
gorianae" 2662; de sancta
cruce 772: de Spiritu
sancto 699. 699 '■; tem-
pus, facultates S. J. 196.
l^e^.ig^.l^^^.s^missae
audiendae lex in ecclesiis
religiosorum irapleri po-
test 575 '.
Missionarii in Austria con-
stituendi 492. 494.
Modrevius v. Fricius.
Moguntia 37*. 77'. 99 ».
110 2. 3215; archidioece-
sis 176 ' ; archiepiscopi v.
Albertus Brandenburgen-
sis , Heusenstaram ; epi-
scopi auxiliares 330 ^, et
V. Helding ; ecclesia et ca-
pituluin raetropolitanum
145'; synodi 176'; uni-
versitas 43. 124. 124 2;
sacerdotes 77. 77 ^. 123.
123 3; parochus ad S.
Christophorum 43. 77 ^;
ecclesia S. Mariae ad
gradus 142*; ecclesia et
capitulum S. Victoris
126 ■ ; Carmelitae 123 ad
124. 124 1, - ; C. et B. Pe-
trusFaberMoguntiaexvi.
9.9^42—45.74—78.91.
93—94. 1233. 652-653;
Socii alii 98 2. 396.619';
770 ' ; domus probationis
S. J. 78 ; libri Moguntiae
editi 587 3. 5401. sggs.
589 '. 643 \
Molanus, loannes xx.
Moldava (flumen) 771. 7713.
Molitor, Sebastianus 445 2.
452. 4573.
Molsheraium (MoIsheim,AI-
satiae urbs) 555 ; Socii
xxxvi. 556 5; archivum
parochiale 555.
Monachi v. Monasteria, Re-
ligiosi.
Monachium (Miinchen) 2.
322'. 325. 362'. 469.
518'. 595". 693. 696. 710.
716. 719. 727. 730;archi-
dioecesis (monaco - fri-
singensis) 727 ; archi-
episcopus V. Scherr ; tem-
plum S. Michaelis 725;
Sociixvi.216'. 316.4172.
653 8. 686. 689. 690.
690 '. 3. 723 ^ 725. 742 ».
— archiva et bibliothecae :
archivum regni bavarici
(Reichsarchiv) xviii «.
XXIV 3. XXV. LV LVI. 1 3.
2 3. 3^ 4. 31. 687. 688.
689 ^ 713. 720. 728;
Matthiolus, Petrus Andreas — Noviomagus.
803
archivum provinciae Ba- 1
variae superioris (Ober- I
bayrisches Kreisarchiv)
Lvi. .503-. 582; .univer-
sitatis Lvi. 697. 700. 706 ;
seminarii georgiani 335 '.
711. 713; bibliotheca re-
gia V. Lvi. Lvii. 21 '. 79 -.
116-'. 176 2. 216'. 640*.
695. 712^. 720: univer-
sitatis Lvi — Lvii. 2^. 4.
5. 209^216'. 3982.537'.
Monasteria in Germania de-
serta 324. 324 \ 476 \
493. 512. 5122. 523. 523^
553. 586 '. 614. 647 ad
648 ; 723 « ; eorum refor- .
matio: in Hispania 193. ;
193-. 198; in Sicilia 265.
Monasteriensis, Hermannus
661.
Monasterium Eiffiiacum
(Miinstereifel) lx '.
— Westphalorum (Miin-
ster) 105^; episcopus
471'.
Moncalvius, loannes Bapti-
sta, 0. Min. Conv. 683.
684.
Mons Eegalis (Monreale,
Siciliae urbs), Socii 2652.
Montanus v., Bergh van den.
Monte, Burchardus de v. '
Bergh, Burchardus van |
den. I
— (Terstegen) , Gerardus '
de 660.
— loannes Maria de, car-
dinalis (postea lulius III.,
papa) 61. 245. 246', 'l
251. 679. 681. 683. 685
ad 680; v. lulius HI.
Montecalcino , Augustinus
de, 0. Er. S. Aug. 682.
Montensis comitatus etc.
V. 's Heerenbergh.
— marchionatus (Bergen-
op-Zoom) 1332. j
Montibus, loannes de, S. J. ,
399 ■'.
Monumenta Germaniae hi-
storica xxx^ xxxi^
Moralis theologia a Sociis
traditur 230'. 617*.
Moronus (Morone),Ioannes,
episcopus mutinensis,
cardinalis xvii. 77 '. 1422.
142 ^ 145". 4712. 480 2.
521 2. 523. 535. 650. 722. \
758-760. 765. j
Mosellanus (Schade),Petrus
277. 277 ^ •'. 1
Mosham (Mosheim), Ruper-
tus 480. 480 2.
Moyses, propheta 23. 54.
Miiller, Lucas 702.
Miinster , Andreas , abbas
bruwilensis , 0. S. B.
244«.
Muhldorfium (Miihldorf),
synodus provincialis (a.
1553) .588*.
Mulhemium ad Rhenum
Llll.
Mulierum cura spiritualis
in S. J. 208.
Murmellius, loannes 126*.
Musaeus, Virilius (Trzycie-
skiego, Andreas) 510 ^.
Muschler, Georgius 736.
738. 738'.
Mussbach, Georgius 77 '.
Mutina (Modena) 737 '; epi-
scopus V. Moronus.
Mystica theologia xxxv. 22.
68*. 772. 78. 80—92. 557
ad 560. 559 ' ; v. Oister-
wijk (Maria de) , Tau-
lerus.
Natalis (Nadal) , Hierony-
mus, S. J. Liv. 47. 47^
52'. 188—192.195.270'
275^2842.291.2952.439
521.5212..523. 530— 535
5443.545. 545'. 5883. 615
645.646.655.656'. 688
732. 750—751.
Naumburgum 712; episco
patus 384. 385 ; episco
pus V. Pflug. ,
Nausea (Grau), Fridericus, '
episcopus viennensis
XXIII. 145— 149. 145 ',2, 3.
201—205. 444'. 506 2.
Navarrus(Azpilcueta), Mar-
tinus 416.
Naves, loannes lOO^ 120».
237. 676.
Nazaraei 23.
Neapolis (Napoli), Socii 52.
246 3. 273—274. 313 2.
378. 389 : provincia nea-
politana S. J. 246 3.
Nectarius, patriarcha con-
stantinopolitanus 232 •''.
Neerhoven (praedium hol-
landicum) 71.
Nellingen (Sucbiae pagus)
450 3. I
Nemesinus 186. 1
Neomagum v. Noviomagus. I
Neostadium (Neustadt) Tu-
riugiae 725. 1
Neostadium ( Wiener - Neu-
stadt) , dioecesis 445 2.
457 3 ; episcopus v. Wert-
wein.
Nestorius et Nestoriani 179
ad 180. 182. 186. 187.
188. 768.
Nicaenum concilium (gene-
rale) alterum 768.
Nicolaus, S., episcopus my-
rensis 14. 14 -^ ; ecclesiae
273 3. 292 ; monasterium
598.
— de Rupe (von derFIue),
Beatus xvii.
— (noviomagus?) 504.
Nierven (praedium hollan-
dicum) 71.
Niess, loannes, S. J. 2.
Nigronus, lulius, S. J. 134*.
Nijmegen v. Noviomagus.
Nissa (Neisse, Silesiaeurbs)
4573. .557. 557'. 558. 636.
636 3, et V. Staphylus;
Socii 484. 562.
Nopelius (Noepel, Nopel),
loannes, senior,episcopus
cyrenensis i. p. et suf-
fraganeus colonieusis etc.
45^ 124. 124'. 157. 157^
163. 167. 173. 215—221.
659. 660. 670.
— loannes, iunior, episco-
pus cyrenensis i. p. et
suffraganeus coloniensis
2153.
Nordlinga (Nijrdlingen) 245.
Norimberga (Niirnberg)88*'.
769 3; schola latina 77^.
Novesianus, Melchior 176.
176 3. 1S2. 188. 209*.
21.5—216. 216'. 221. 305.
Novesio, Ewaldus a 666.
Novesium (Neuss) 646 *.
Novicii et noviciatusdomus
in S. J. 195*. 2543. 260.
261.268.278—279.2892.
653. 653 3. 654 ; cf. Vota
devotionis.
Novimagio, Petrus de, O.Pr.
90. 91.
Novimola, Sebastiauus 6622.
Noviomagus (Nijmegen) xv.
7. 8.8 ^M7'. 21. 34. 52.
70. 91. 116-'. 2S6. 305.
418. 419. 431—433. 439.
446. 4G6. 475. 485-487;
ecclesia S. Stephani 8'\
11. 11'*. 13^; canonici
391. 501. 504; monaste-
rium dominicanum 91.
5445; Socii 102. 200.
51*
804
ludex alpliabeticus nomiuum et rerum huius voluminis.
252'. 475.485— 486.520.
.520«. 541—543. 541-, ».
542 ^ 646 ^ 761; scholae
13. 13 ^ consules 683.
116-. 520'. 540-544;
domus familiae cani.sia-
nae 34 " ; archivum urbis
544. 544 ^
Noviomagus (Bronchorst),
loannes 90. 91. 659. 661.
662. 663 ^
Nunnius (Nuuez) Barretus,
loannes. S.J. 113 '.294-^.
Nuntii et legati apostolici
XXVI ; V. Bertanus, Bon-
homius, Campegius, Del-
finus, Liponianus, Mar-
tinengus, Mentuatus, Mo-
ronus, Pighinus, Poggius,
Verallus.
Nuntius (legatus) apostoli-
cus in Germaniam mit-
teudus 597.
Nuth (Neerlandiae pagus)
71.
Nydpruck, Gaspar a 489 ^.
731—732. 731 '.
Oberburg (^Obernburg", in
Styria) 445 ^.
Oberuburger, loannes 237.
239. 243. 245.
Oberndorf (Oberdorf ? in Al-
govia) 414.
Oblationes a fidelibus inter
sacra faciendae 574. 574^.
Oboedientia religiosa com-
mendatur xxxvi. 33. 44.
45. 4b\ 1-56. 156 ^ 171.
174. 251. 254. 2-56. 267.
280. 283. 284. 286. 288.
291. 301. 303—304. 381.
400—402 ; oboedientia
intellectus 283.
Obsessi v. Exorcisnii.
Obsopaeus (Opsopaeus,
Heidnecker) , Vincentius
558. 558 ^ K 559 ^.
Oddi, Longarus degli, S. J.,
errata 655. 668. 678.
Oderwitz (vicus) 630'.
Oechslin, lacobus v. Tau-
rellus.
Oecolampadius , loannes
110-*. 490 ^
Oenipons (Innsbruck)476*;
Socii XVI. XVII. XXXVI.
P. 5. 399-. 510. 521. 634;
archivum praefecturae
caesareae (Statthalterei-
Archiv) xxv. 769 ; mu-
seum ferdinandeum 399 '-.
Oettingen (Suebiae oppi-
dum) 738'.
Officium divinum (brevia-
rium) 85—86. 272 ' ; ne-
glegitur in Germania
346; facultates S.J. 196.
196-, \ 197. 197', 2; cf.
Breviarium.
Ofner, Leopold 760.
Ognatum (Oiiate) , Socii
389.
Oisterwijk, Maria de 21*.
38. 38'. 209. 209^. 214.
229. 249. 251. 258.
Olahus , Nicolaus , archi-
episcopus strigoniensis
467 \ 476 '. 483.
Olavius, Martinus, S. J.
134^ 298. 298 ^ 409 ad
410. 412-413. 412'. 439.
481—483. 504. 594. 594».
689«. 723.
Olbersdorf (vicus) 630'.
Oldenburg , Christophorus
de, canonicus coloniensis
240 3.
Oldendorp , loannes 148.
148'«. 149 '._
Oldenzaal, capitulum 71.
Olgiati, mercatores romani
720.
Olissipo (Ulissipo, Lisboa),
Socii 115 ^ 173. 2942.
— bibliotheca nationalis
315. 331.
Oliverius (Olivier), Bernar-
dus, S. J. Liv. 97. 358. 623.
— Mauareus v. Manareus.
Olomucium (Olmutz), archi-
dioecesis 457 ^.
Omphalius, lacobus 235.
Onoldium (Ansbach) 558 ^.
Operabona 416. 5272. 558^.
559 ; eorum necessitas
85—86. 734.
Oporinus , loanues , typo-
graphus basileensis 204 ^
510. 510 ^ 537 ^
Opsopaeus v. Obsopaeus.
Optica 663.
„Oraculum vivae vocis"
650. 650 ^
Orationis (precum) usus in
Germania neglegitur 394.
395 ; commeudatur et re-
stauratur 207. 218. 225.
228. 394. 432. 433; cf.
Preces.
Ordinibus sacris initiandi
265 ; a Sociis praoparan-
tur 393; cf. PastoraUs
theologia.
Ordinis sacramentum 416^.
735; in concilio triden-
tino de eo agitur 682
ad 684.
Origenes 180. 180 '■> ; errores
187.
Orlandinus, Nicolaus, S. J.
95; errata 109". 157 \
690 ^
Ormuz (Ormus) v. Armuzia.
Orozco, Alphonsus de, Bea-
tus, 0. Er. S. Aug. 4'.
Orphanotrophia in Sicilia
condita 265.
Osiauder, Andreas 551 '.
Osiaudristae iuBohemia 551 .
Osmanica lingua 449.
Osnaburgum (Osnabriick)
XVI. 557 '.
Osorio. Eleonora 275.
Ossa, Melchior de 360-, \
Osterwicum (Oisterwijk)
17".21.52;v.Oisterwijk,
Maria de.
Oswald, Augustinus, S. J.
669 -^
OsAvaldus II. (III.) , comes
montensis ("s Heeren-
bergh) 133-137. 133', -'.
137'. 143.
Ottobeuren , monasterium
0. S. B. 361. .361 ■'.
Ottweiler (in provincia rhe-
nana) lx '.
Ovidius Naso 178 '.
Oviedus (Oviedo), Andreas
S.J. 113. 1131. 116.167.
170. 170'».
Oybin, monasterium 0.
Coel., postea domus S. J.
496. 496-. 497. 549.553.
613—615. 614 3. 621.625
ad 630. 626 '. 630 '. 635.
635'. 647. 650 2, K 651.
763.
Paar, L. comes de 207. 465.
Pacca, Bartholomaeus, car-
dinalis 236-.
Pachtler, G. M., S. J.
XXXI '. Liv. Lx ; errata Lix.
Packeuius, S. J. 670.
Paduauus Barletanus , 0.
Min. Conv. 682.
Paenitentia 416 '. 464 ; eius
opera necessaria 218. 227
ad 228 ; sacrameutum ubi
et quanti sit 28 ; iu cou-
cilio tridcntino de eo
agitur 681—684.
Paeybroeck , Daniel , S. J.
94-^. 103 ^ 104 ^ 115.
Novioraagus, loannes — Phauser, Sebastiauus.
805
129-130. 191. 192. 198.
213. 214. 250. 250 ^ 251.
258. 254. 260. 268. 272
ad 276. 288.
PafiPraed, Albertus 6722.
Pagninus, Sanctes, 0. Pr.
LX.
Palatinatus, elector v. Fri-
dericus 11.
Palatinus ad Rhenum, Hen-
ricus, episcopusfrisingen-
sis 3961.
Palmius (Palmio) , Bene-
dictus. S. J. 521. 193.
1931. 2701. 275 ^ 284 3.
439".
Panormum (Palermo), Socii
53. 149 \ 265 2. 299. 326.
Pantaleo, Henricus xx.
Panvinius, Onuphrius, 0.
Er. S. Aug. XXVI.
Parisii v. Lutetiae Pari-
siorum.
Parma. Socii 149 ^ 193 i.
2701.
Parochorum iura 574. 574 ^.
574". 5751.
Paschasius, monachus lae-
tiensis 0. S. B. 404«.
Passavium (Passau) , urbs
et dioecesis 455 ". 457 ^.
569 1 ; episcopus v. Salm ;
capitulum cathedrale
480 - ; officiales 729 \ et
V. Hillinger; Socii 120 ^
417. 417 '.
Passerini, loannes Baptista,
S.J. 2701. 27.5=.
Passionei, Domiuicus, car-
dinalis 71 *.
Passionis Christi cultus 772.
772 1.
Pastoralis theologia a C.
traditur 589. 592.
Patavium (Padova) 682;
universitas 71 ; prioratus
B. Mariae Magdalenae
190-; collegium S. J.
104M36. 190. 1902. 193
ad 194. 212. 246—250.
246 2.247 2,11.248^249^.
256. 283. 326. 722.
Patientia, eius utilitas et
necessitas 224—225. 291.
432. 498.
Patres ecclesiae xxxv ; ob-
servandi 328. 559—560.
733 ; et protestantes 216
ad 217. 216^.217'. 218.
463. 560—562; allegati
in Canisii ^Summa"
XVIII 1,9. 454. 4552.
Patruus, I. 643".
Patz, lacobus 457 ^
Paula (Paola , Calabriae
urbs),Socii53.274.274-.
274^1.
Paulus, S., apostolus 18«.
24—25. 40. 51. 54. 185.
231 ; Canisio benedicit
53 — 55 ; epistulae a Sociis
exponuntur 160. 160».
203.284.285.296 2.316=*.
317. 3172. 3391 348.
8821. 393. 3933. 4073.
410 5. 421. 619 5, 691.
780. 730^. 771 s; com-
mentarii in eas 251 ad
252. 252 1 ; ecclesia 814 •.
— II., papa 216 1. 3752.
— III., papa99. 145 M93.
1932. 298'. 309=*. 324.
362. 362 1 ; et concilium
tridentinum 142. 142";
contra Hermannum We-
danum 120. 120 1. 162.
199^ 2343. 236. 239. 239».
241. 243. 244. 674—678.
675 1 ; et S. J. 39 '. 52.
521.99. 102. 108 2. 142 2.
1493. 189. 191. 198. 195.
195". 1961,2,5. 223". 2532.
2701. 278. 278 2. 285".
286.2863.292.306.308'.
310 2. 316. 390 2. 5751,2.
727. 757 ; Socios Ingol-
stadium mittit 48. 53.
296 1. 6872. 688. 690 3.
698-696. 714.
— IV., papa 661. 595 1_
689; et Ferdinandus I.,
Romanorum rex 512 2.
5233. 5671. 591 n_ g.SO.
650 2,3,5. 719. 758—759.
758". 765. 766; et lo-
annes Gropperus 204 * ;
et Polonia 49. 598 2; ^t
S. J. 49. 5233. 5932.
594. 607 1. 638. 650. 722.
759. 760. 765. 766.7661;
index librorum pi-ohibi-
torum 2043. 510 3.
— Nicolaus 399. 640".
— Samosatenus eiusque
sectatores 179. 182. 187.
Paupertas religiosa com-
mendatur a C. 33. 44 ad
45. 265 ; cf. Societas lesu,
sub V. paupertas.
Pauporum curam Socii ge-
runt 99. 286. 883. 890.
647-648. 667. 668. 706.
740.
Peccatum originalc 4 16.734.
Peckham, loannes, 0. Min.
663.
Pegavia (Pegau) .384 2.
Pelletarius (Pelletier, Le-
pelletier), loannes, S. J.
180—182. 180 2.
Peltanus (van Pelt), Theo-
dorus, S. J. 302 2. 646 3.
Pentateuchus , commenta-
rius S. Cyrilli Alexan-
drini 180. 180 3.
Perchtolsdorf (prope Vien-
nam) 457 3.
Perellius, loannes xx.
Perfectio christiana 80 ad
86.
Perissin, Claudius, 0. Carth.
98'.
Perottus, Nicolaus 668.
Perragues et Castillejo, An-
tonius, 0. S. B., episco-
pus trigestinus et calari-
tanus 484.
Pertz, Ge. Henr. xxxi^.
Pescetelli, Vergilius 4.
Pesselius (Tilanus) , loan-
nes, 0. Pr. 100«.
Pessina , Thomas loannes
550 1.
Pestilentia (in Tiroli) xxiv.
Petronius, S., episcopus bo-
noniensis 60 — 61 ; eccle-
sia 60.
— Ottonis, cardinalisTruch-
sessii domesticus 452.
452 2.
Petrus, S., apostolus, Canisio
benedicit 58 — 55 ; sepul-
crum 58—55; festa „ca-
thedrae" eius 66. 66';
ecclesiae 53 — 57. 314 *.
666.
— Lombardus v. Lombar-
dus.
Pettendorfum (in Franco-
nia media V) 703 1.
Peurle v. Agricola (loan-
nes).
Pfaeffikon^.Fefico" inHel
vetia) XXXIV '.
Pfauser v. Phauser.
Pfeifer, Franciscus Xave-
rius V.
Pflug, lulius de, episcopus
naumburgensis 77 '. 167.
369-370.884.385-386.
Phae V. Vahe.
Pharos (Lesina), episcopus
V. Delfinus.
Phauser (Pfauser) , Seba-
stianus 524—527. 524".
526 3. 527 2, 3. 530—536.
806
Iiulex alphabeticus nominum et rerum huius volummis.
530». 532 2. 536*. 633.
633 2. 732. 732=».
Philelphus, Franciscus 663.
Philippson, Martinusxviii^;
errata7'.43l4112.760\
Philippus, baccalarius colo-
uiensis 126. 424.
— Bavariae dux, cardinalis
et episcopus ratisbonen-
sis XXVI.
— Hassiae landgravius
121-. 148 ^io. 181^236 1.
— II., Hisspaniae rex 99 *.
154. 154',-'. 175. 191.
193. 193-. 198. 359'.
515-. ^ 529; et Socii
170";librosprohibet86'.
— Hispanus, S. J. 415.
Philiuslaufer, Bartholo-
maeus 445 *. 470. 477 ad
478. 478 '. 486.
Philosophi graeci 185.
Philosophia 659». 663 ad
664: docetur a Sociis
267. 2671 275 ^ 285.
289. 339 ^ 342. 634; v.
Aristoteles , Dialectica,
Ethica, Logica, Schola-
stica etc.
Photius patriarcha 559 '.
Phrysius v. Everhard.
Physica (antiqua) 663. 664 ;
a Sociis docetur 285. 362.
687.
Picarditae 498. 551. 619.
772—773.
Pictavia, Guilielmus a 427.
4.30'. 434.
Picus V. Mirandula.
Pighinus, Sebastianus, nun-
tius apostolicus et archi-
episcopus sipontinus 340.
355—356. 702 ^
Pighius, Albertus 416.
Pikarski, loannes 643 '.
Pinius (Pien). loannes, S. J.
268«.287;erratum757*.
Pinnosa, S., virgo et mar-
tyr 173 ^
Piotrcovia (Petricovia), sy-
nodus(1551)510».537 2;
comitia (155-5) 607».
Pisae (Pisa), Socii 347 2.
Pisek v. Scribonius.
Pistorius, loannes, vicarius
generalis constantiensis
etc. XXVI.
— loannes, senior 110 2.
Pius IV., papa, et C. xvi.
XXVI. r,0. 726; et S. J.
261 ' ; index librorum
prohibitorum 204 ». 205*.
Pius V. , S., 0. Pr. , papa
XVI. XVII. 651». 722 ^
— IX., papa xxii*. XXIII.
XXIII \ 43 '. 727.
— (Pio), Rudolphus, car-
dinalis carpensis 191. 193.
198. .500. 722. 757. 760.
Placentia (Piacenza.^) 89"-.
686.
— (Placencia) 357.
Plantinus , Christophorus,
typographus xxvi ; cf.
Antverpia.
Plautus, Maccius 514 2.
Plectrudis, Pipini Heristalli
uxor 271 '.
Plinius senior 178'. 561 2,
Plocum (Plozk) 644 2.
Poen (Piju), Hermes, S. J.
113—116. 113', K 170.
172—173.
Poeniteutia v. Paenitentia.
Poetae laureati 49 ^. 353.
702 5. 7031. 704. 725.
Poetica docetur 724. 725.
Poggius (Poggio), loannes,
episcopus tropaeensis,
nuntius apostolicus (po-
stea cardinalis) 99. 99 ^
102. 109. 109". 134.
146. 146 ^ 154. 1541.
16.3.
Poghius, Thomas, novicius
S.J. 109. 109 «.112. 112 3.
112».
Polancus, loannes de, S. J.
Lvm. 194.2972.343.3.58.
379 a. 386. 509. 523».
546*. 601'. 624'. 688.
721. 722. 732.757*. 758;
etC.76'. 281.287.29Gad
300. 305—314. 329. 337.
342. 343. 349. 351. 370.
378.386.405—413.423 2.
428-431.434—452.457.
470—487. 500—504. 512.
649—650. 688; et cate-
chismus Canisii 481 ad
482 ; et Socii colonienses
Liv.259.267.656;etSocii
lovanienses 47 K 70 *. 281.
654*'; eius ^Directorium"
92. 4.50— 451.4.50-'. 478;
errata in eius ^Chroni-
co" 3612. .396'. 690 =».
743'.
Polites (Bourgeois) , Nico-
laus 462~i65. 462 '. 467.
479^80. 733—739. 747.
Polonia 460—461; religio
511.516.5.36.607. 607».
643. 644; et Canisii
^Summa" 63; Socii 49.
246 3. 429. 458—460.
459 2. 467. 472. 475. 509
ad 511. 5112. 514. 515.
538 — 539 ; reges v. Sigis-
mundus Augustus, Catha-
rina; v. etiam Cromer,
Hosius.
Polus, Reginaldus, cardi-
nalis 515 ».
Polycletus, statuarius 561.
Poutifex romanus, eius auc-
toritas 120—121. 120«.
217". 218. 219. 733; in-
fallibilitas 278.
Pontius (du Pont). Paulus
9'.
Poperinghe (urbs belgica),
334».
Porphyrius , philosophus
619«. 663.
Portia V. Purciliarum co-
mes.
Portugallia v. Lusitania.
^Positiones" in beatifica-
tionibus etc. 3*.
Posnania (Posen) 643 ''.
Posonium (Pozsony, Press-
burg) 455 ; Socii. synodi
476'.
Possevinus, Antonius, S. J.
XXVI. 86'.
Postellus, Guilielmus 192.
192». 204. 2042, 3. 449
ad 450. 450 '. 739.
Postilla componenda 469.
Praedicatores v. Contiona-
tores, Dominicani.
Praemia pueris proponenda
225.
Praemonstratenses 139 '.
497'. 537'.
Praeneste (Palestrina), epi
scopus 686.
„Praesentiae" 661 ^.
Praga 480 -. 484. 502. 545.
548— 5.50. 554. 611 '.613.
615. 618. 618». 6I95.
621. 748. 763. 770. 771 ;
archidioecesis457 ». 599 '.
647—648. 772', et v. Scri-
bonius ; episcopus v. Adal-
bertus ; capitulum metro-
politanum 618 ». 762 '.
772 ', etv. Scribonius; ec-
clesia metropolitana 49.
548. 619'. 763; univer-
sitas 490 2. 549—550.
553. 5.54. 618. 658 '^
Crucigeri 763. 764, et v.
Brus ; monasterium sio-
naeum 0. Praem. (Stra-
Philelplius, Franciscus — Rees.
807
hov) 497 1 ; monasterium
S. Clementis 0. Pr. (po-
stea collegiuin S. J.) 547
ad 548. 554. 564. 599 ^.
612^.616. 6162, 5. 6502, ^
651.651». 763—765. 7632.
767. 772 ; nionasterium
S. Thomae ap., 0. Er. S.
Aug. 549. 5491. 763 ; Fran-
ciscani 772; Socii xxxvi.
49. 272 1. 467. 495—500.
497 \ 502. 510. 521. 545
ad 555. 546*. 549^. 562 ad
566. 599. 599 \ -. 602 ad
606. 607 1, \ 609—622.
6091.616 2, *. 617*. 6181.
618^'. 6191,»,«,^. 6201.
625-639. 631 K 643. 647
ad648. 650. 650 2,5. 051,
6511. 661 «.724. 748. 750.
762—773. 7661. 770 1 ;
convictusnobiliura 630 ad
631 ; monasterium Beatae
Agnetis 0. S. Clarae 547.
5471. 554. 564. 612*.
616 ^ 765.
Praga archivum capituli
raetropolitani 599. 610.
635. 772 1 ; hibliotheca
universitatis 272 1. 618".
Prantl, Carolus lvi; errata
71. 3732. 6012. g46 3_
690*. 718*. 720.
Prat, I.-M., S. J., erratum
690 ^
Prato , Guilielmus a , epi-
scopus claramontanus
190*.
Preces , comraunes" ( „ Gebet
filr die ailgenieinen An-
liegen") 394 ; contra Tur-
cas fundendae 771 — 772.
772 1 ; cf. Oratio.
Precis historiques (libelli
periodici) 71. 71 ''. 72.
74. 118. 246.
Priscianensis, lulius, S. J.
861.
Privilegia v. Facultates.
— typographis concessa
754.
Probatio tertia in S. J. 254
ad 255.
Processiones sacrae in Bo-
hemia 772.
Procopius, S. , abbas 553.
553 \
Professio sollemnis in S. J.
55—57. 655—657. 656 ■.
Proninitz , Balthasar de,
episcopus vratislaviensis
483.484. 558 1.562. 636 ^
Proscotius, Angelus, S. J.
414.
Prosper, Aquitanus, S. 217.
Protestantes 8. 49. 152,
ISO. 1801. 183.242.491.
561 — 562 ; et veteres
Patres 216—218. 216 ^
217"; et Scriptura sacra
219. 463. 561—562; et
Taulerus 80 2. 83. 89 2 ;
V. Lutherani, Zwingliani.
Proverbia Salomonis 672.
Psalmi a B. Petro Fabro
expositi 43. 124. 124 2;
ab aliis Sociis exponun-
tur 296 2. 316 3. 817; ver-
siones lutheranae 588 ^, *;
psalmi catholici 589 1.
Psychologia 663. 664.
Pudicitia a C. commen-
datur 1.5—16.
Puecher, loannes Georg. 2.
Punitiones academicorum
ingolstadiensium 338.345.
346. 355. 364. 700—709.
702 2.
Purciliarum conies , Bar-
tholomaeus, nuntius apo-
stolicus XXVI.
Purgatorium et animae in
eo degentes 217''. 223*.
225. 318. 416. 416*.
Puteiis (dal PozzoV), laco-
bus, cardinalis 509. 509 1.
512. 512*. 523=». 539.
757*.
Python, Petrus, S. J. 3.
33. 11 a; erratum 678.
Quackelbeinv.Cotiirnossius.
Quartier, Fr., S. J. 676.
Quentelius, loannes, et he-
redes 89 1. 589/.
Quesnel, Paschasius, erra-
tiim 220*.
Questenburch (Questen-
berg) , Everardus , S. J.
140. 140*. 144. 155.
157». 161'. 163. 167.
170. 188. 1882. 192«. 674.
— pater Everardi Q. 144.
— (Questenberg) , Marga-
rita 109. 140. 140*. 144.
163. 173. 674.
Quetif, lacobus, 0. Pr. 90.
Quickeberg (Quichelber-
gus), Samuel de 361*.
Quincy (prope Duacum)
952.
Quinonius (Quinones), Fran-
ciscus, 0. Min., cardinalis
196 2.
Quintiano , Yincentius de
686.
Quintilianus, M. Fabius, in
scholis S. J. 284.
Quiroga, Gaspar, cardinalis
et archiepiscopus tole-
tanus 861.
Quodlibeticae orationes 124.
124'. 164; disputationes
V. Dispiitationes.
Raab, Isidorus, 0, S. B.
XXXI 2.
Raabs (Rabbs, in Austria
inferiore) 457 ^.
Raderus, Matthaens, S. J.
XXIV. XXXV. 2. 3 3. 5. 21 1.
37*. 95—96. 116 2.467«.
567; errata 207. 658.
662. 680. 6901
Raindorflf, Christophorus de
5661. 569—586. 569 2.
586 1. 589. 717—719.
Ram, P. F. X. de 17'.
Ranke, Leopoldus dexviii*.
Ratisbona 597. 597 2. 539.
dioecesis457^ 574 ^; epi-
scopi V. PhiHppus, Sailer ;
capitulum et ecclesia ca-
thedralis xvi. 450 * ; Socii
XVI. XVII. 120 ^ 656;
Lutherani 731 — 732 ; libri
iUic editi 522=*.
— imperii comitia: (a.
1541)771; (a. 1546) 165.
165 2; (a. 1556/57) xvi.
567. 567 1. 594. 594 1. 5^-8
ad 599. 602. 604 ^. 607.
615.621.638.6471.7213;
(a. 1576) XVII. 530; collo-
qiiia religionis: (a. 1541)
148"; (a. 1546) 167. 199.
1995. 200.
— bibliotheca provincialis
537 1.
Rattenberg (in Tiroh) 414.
Rauden (Rauderm? in Si-
lesia) 4573.
Raupach, Bernardus 751.
755.
Rauscher, loseph Othmarus,
cardinalis et archiepisco-
pus viennensis 508 1.
Ravenna, Maurus de, ca-
nonicus regularis S. Sal-
vatoris 682—684.
Ravesteyn v. Tiletanus.
Raynaldus, Odoricus xviii.
Rechabitae 23. 23».
Rechnchusanus , loannes
659. 660. [68.
Rees (in Borussia rhenana)
808
Index alphabeticus nominum et rerum liuius voluminis.
Regalia archiepiscoporum
colonicnsium 237. 240.
241. 243-244.
Reges, tres Magi v. Magi.
Regiomons (Kimigsberg)
471 '. 551 ». 557 '.
Rehlinger v. Relinger.
Rehra (Rhem) , Wolfgan-
gus Andreas, praepositus
et canonicus augustanus
199 ^ 680.
Reiffenberg, Fridericus, S. J.
LiTi. Liv. Liv *. 241 ; errata
109^. 129. 137 ^ 658.
665 b. 678.
Reinharda v. Reinolda.
Reinher , Ludovicus Chri-
stophonis 713.
Reinolda (Roinharda),vidua
arnhemiensis 37. 37 *.
Reischner, Nicolaus 712 ad
713.
Reiser, lohannes Baptista
xviii^. 382 ^ 592 2.
Reittmair, Stephanus 580 ^.
Religio, robur reipublicae
752.
Religiosi 76; a rectoratu
universitatis ingolsta-
diensis exclusi 699.
Religiosus status 218 ' ; in
Germania neglegitur 311.
319. 323. 334. 381; im-
pugnatur a Protestanti-
bus 63'. 219. 735; a
Beatis Petro Fabro et
Petro C. commendatur et
defenditur 23. 44—45.
171. 173—175. 367 ad
369. 381'. 401— 402; I
eius virtutes 33 — 34 ; re-
ligiosae vocationi cito '
et fortiter nos obsequi j
oportet 255—256 ; v. Se-
minaria.
Relinger (Rehlinger), Chri-
stophorus 699.
— (Rehlinger), Guilielmus
699.
Reliquiae sacrae colendae
218'. 295. 295 2; Pro-
testantes de iis 732. 732 ^.
735; cf. Colonia.
Remagnia (Remagen , in
Borussia rhenana) 367 ".
Henaix (oppidum ))elgicum)
113*.
Renata, uxor Herculis, ducis
ferrariensis 130 2.
Renovatio studiorum 232.
2.32". 284.
— votorum in S. J. 232.
232 ^ 267. 654. 655.
655 ', 2.
Rensberg (Ransberg?), lo-
annes de 549 '. 763 2.
Repetitiones in scholis S. J.
285. 290.
Rescius, Stanislaus xx. lv.
Reservati casus in Ger-
mania 310. 311». 346:
facultates 196. 253. 310 2.
341. 528.
Rethius (Rhetius , Reydt,
Ried), loannes, S. J. 991
366 2.
Retz , Franciscus , prae-
positus generalis S. J.
475 ".
Reutlinga (Reutlingen)
663 •'.
Rhegina minor (Minori),
episcopus 685 '.
Rhem v. Rehm.
Rhenana provincia S. J.
XVI. Liii. 95*. 230'; cf.
Reiffenberg.
Rhenanus, lacobus comes
240 3.
Rhetius v. Rethius.
Rhetorice3.52 2.4113. 462'.
51 r-'. 663. 664*. 724;
eius studium in collegio
patavinoS. J. 247. 702 ^;
a Sociis docetur xxiv^
275 \ 275 K 284. 289 ad
290. 375. 380. 389. 394.
4512. 619. 619^.
Ribadeneira, Petrus , S. J.
LTV. 135'. 757*.
Ribagorza (^Ribacorso"),
Martinus comes de 357.
Ribeyro , Christophorus,
S. J. 2933. 294'.
Richardus , dux Bavariae
2401
Rickel V. Dionysius Car-
thusianus.
Riera, Petrus, S. J. 292«.
— Raphael, S. J. 270'.
Riess, Florianus, S. J. xxii*.
XXIV. LV. LVI. LVII. LX.
4. 5. 158 2. 720; errata
39". 66'. 519. 593.645
ad 646. 652. 655. 678.
Rindorf (Ryndorp), loannes
672. 673.
Rion, Antonius, S. J. 633.
633'.
Riswichia (Ryswich , Rys-
wyck). Aegidia, soror B.
Petri C. 116 2.
— lacoba, soror B. Petri
C. 116 2.
RisAvichius (Rvswich) , la
cobus, S. J.' 116-'.
— Reinerus 116 2.
— Theodorus, S. J. 116 2.
Rithovius , Martinus Bal-
duinus 49 2.
Rituum Congregatio v. Con-
gregatio.
Rodericius (Rodrieuez). Si-
mon, S. J. 43. 43*. 104 2.
173. 1732. 6.55'. 2.
Rodez V. Ruthenae.
Roftensis dioecesis (Roche-
ster) 618'; episcopus v.
Fisher.
Rohr (in Bavaria?) 580 ^.
Roma 1. 2. 3. 4. 79 '. 91.
97. 196 \ 278. 607. 720.
727 ; a C. laudatur 47 ;
ecclesia S. Petri et pa-
latium vaticanum 53 ad
57. 196 ^ curia 142 =.
186.306 2.324.325.430.
587. 595'. 624'. 644.
644 2. 716. 754—755;
castellum S. Angeli 53 ;
Socii xvi. xvii. XXIV ^
78—79. 95'. 109. 111.
112. 112^ 119. 121.
136. 141. 141 ^ 192 ad
200. 212. 230 '. 249. 252.
254—256. 257. 258. 260.
262 2. 264. 265. 268.
272'. 2742. 276—280.
280 2. 288. 289. 297 2,
306. 370. 388. 389. 390.
398 2. 3992, 439. 449.
450. 450 ^ 458'. 466'.
470. 472 \ 474. 478. 481
ad 482. 485. 485 \ 487.
501. 502. 504. 505. 536.
588'. 601'. 606. 616*.
618'. 619«, '.620 '.653«.
662. 722. 723. 742. 742 '.
745. 760, et v. Canisius ;
domus professa S. J. et
ecclesia B. M. V. de
Strata 47. 47 ■\ 55 '. 56
ad 57. 56'. 254. 254 2.
255. 265. 633 '. 655 ; col-
legiuni S. J. romanum
952. 108*. 130 2. 136.
248«. 298'. 390 3. 429.
429 2.441.446.481; col-
legium austriacum 493 ;
collegium germanicum
XVII. XXXVI. LVII LVIII.
248 «. 422. 422 ''. 436 ad
437. 440—441. 445 ad
446. 445 2, *. 457. 457 \
458.470.475.475*. 477.
478'. 481. 486«. 493.
Resalia — Sclienk de Castell, Franc. Lud.
809
505. 514. 517. 517 1.
619^741, etcf.Frusius;
seminarium romanum
620 ' ; hospitale S. lacobi
282 2; ii)3i.i Romae editi
2161. 246—247. 267 ^.
450». 451. 6011.
Roma archiva et hibliothe-
cae : archivum vaticanum
V. XXV. 447». 681. 684;
collegii germanici lvii.
440;regium509-;biblio-
theca vaticana 71 *. 754 ^ ;
alexandrina 222 ; barberi-
niana 719: casanatensis
891; nationalis 2\ 771.
Romuleus , Bartholomaeus
839 1. 353. 363 \ 699.
Roothaan , loannes , prae-
positus generalis S. J.
263. 534.
Rosarium (corona) B. M. V.
409; a Sociis Ferdi-
nando I. regi datum 771 ;
rosarii grana benedicta
223. 223 ^
Rosenblatt, AVibrandis 110-.
Rossanum (Rossano), archi-
episcopus V. Verallus.
Rossis (Rosis ?), loannes de
349.
Rostochium (Rostock) 662.
Roth, loannes 712.
Rotmar, Valentinus 724 ad
725. 724'.
Rubens, Petrus Paulus 9 i.
Rudolphus IV. , Austriae
archidux 740.
Ruisbrochius (Ruisbroek,
Ruysbroeck) , loannes,
Can. reg. S. Aug. 36 ^
80 3. 88. 88 ^ 92.
Ruhnanus v. Mersvinus.
Rupe, Nicolaus de v. Nico-
laus.
Rupertus, novicius S. J.
viennensis 415.
— Tuitiensis, 0. S. B. 768.
Ruraemunda (Roermond)
17 1; episcopus v. Lin-
danus.
RuthenaeSagoduni (Rodez),
dioecesis 130-.
Sabelliani haeretici 180.
Sacchinus, Franciscus, S. J.,
xxiii. XXIV. XXXV. 2. 5 ;
errata 427. 453*. 655.
690 ^ 739.
Sacerdotes in Germania
rari 375. 383. 421. 422.
443. 443 \ 444. 459. 480.
596. 629. 630; sacerdo-
tum matrimonium 527.
539 ^ 588 3. 595 fi_ 530.
644; cf. Clerus.
Sacerdotium in Gerraania
neglegitur et ineptis con-
fertur 311. 317. 323.334.
381. 383. 393; sacerdotii
sublimitas 206 ; cf. Ordo.
Sacramenta 416; dignitas
et virtiis 35 — 36; in Ger-
mania negleguntur 334.
341 ; in concilio triden-
tino de iis agitur 680 ad
685. 6821. 683^; eorum
frequentia a Sociis pro-
movetur 144. 167. 200.
208.208 3.209.214.223*.
265. 267.273^274.284.
285. 290. 298. 308. 317.
319. 331. 334. 335. 341.
345. 346. 359. 374. 380.
389. 393. 394. 631 K 674.
742 — 744; administratio,
facultates 196. 196«. 1972;
cf. Communio , Eucha-
ristia, Paenitentia etc.
Sacrobusto (Sacro Bosco,
Halifax), loannes de415.
663.
Sadeler, Raphael v.
Sadoletus, lacobus, cardina-
lis 737 1.
Sailer , loannes Michael
(postea episcopus ratis-
bonensis) lvii.
Salisburgum (Salzburg)315.
724; archidioecesis 455*.
457^5062,^508;archi-
episcopi V. Ernestus,
Kiienburg ; synodi pro-
vinciales: (a. 1544) 120.
120*';(a.l553Muhldorfii)
588 * ; instructio pasto-
ralis 468—469; ,Agen-
da" XVII.
Salm, Wolfgangus de, epi-
scopus passaviensis 157.
1571. 36912. 4171. 456.
494. 5242.
Salmantica (Salamanca),
Socii 163.
Salmeron, Alphonsus, S. J.
XXVI. 43*. 473. 48.5.3.60
ad 61. 92. 191. 246 ad
247. 246 ', 2, 3. 247 1, 2.
248 ". 249. 250. 296 1, 2.
298.300—333.32913393.
348. 378. 389. 412—413.
555''. 593-594. 5932. 680.
682.683.685-698.689«.
6901 3, ••. 712—715.
Saltationes v. Choreae.
Salutiae, episcopus v. Ar-
chintus.
Salvatoris, S., canonici re-
gulares 683. 684.
— S. ordo v. Brigittanus
ordo.
Sam, Conradus 240 \
Samuel, propheta 23.
Sancti 23. 738. 768; nos
iuvant 28. 29. 219; ipse
Deus in iis colitur 86 ;
colendi et invocandi 218 1.
295. 295 2; protestantes
eos invocare nolunt 732.
735. 738. 768; v. Cani-
sius (pietas in Sanctos),
Reliquiae.
San-Salvador, Congi caput
294'.
Sara, filia Raguelis 15.
Sarcerius, Ei-asmus 110 2.
Sarpi, Paulus 755.
Satisfactio pro peccatis
praestanda 218 1.
Satrianum , episcopus v.
Mentuatus.
Saussagius (du Saussay),
Andreas (postea episco-
pus tuUensis) xx.
Saxonia 359—360. 370. 384.
385. 550; duces v. lo-
annes Fridericus, Mau-
ritius; Socii 359—360.
370.384.385—386.522;
cf. Pflug.
Sbrandus v. Bellini.
Scaevola, P. 560.
Scalichius , Paulus 458,
458'. 471. 4711.
Scalicium (Scalic, Scalice),
monasterium 0. Cist. 648.
Scarga, Petrus, S. J. lv.
Schade v. Mosellanus.
Schaertlin , Sebastianus de
236 \
Schaleta (La Scalea, Cala-
briae urbs) 53. 273*.
Scharftenberger, Marci, he-
redes 537 2.
Schaumburg (Schauen-
burg) , Adolphus de, archi-
episcopus coloniensis
XXXV— XXXVI. 891.2343.
237—240. 239 \ 241 ad
244. 674—679.
Schazgerus (Schatzgeyer),
Caspar, 0. S. Fr. 416.
Scheeben, losephus xvii ad
XVIII. xviiii.
Schenk de Castell, Fran-
ciscus Ludovicus , epi-
810
Index alphabeticus nominum et rerum huius vohiminis.
scopus eystettensisxxii^.
726.
Scherer, Georgius, S. J.
sxv,
Scherr, Gregorius de, 0. S.
B., archiepiscopus raona-
censis 727.
Schiklerus, Hermannus 667.
Schlackenwald (Bohemiae
oppidum) 703'.
Schlcupner , Sebastianus
636 ^
Schliisselburg , Conradus
769.
Schmidl, loannes, S. J., er-
ratum 616-.
Schmidt, loannes v. Fabri.
Schmitz, Guilielmus 658"'.
SchneAvly , Petrus, praepo-
situs friburgensis xxvi.
Schoberus 690. 723.
Schoberl, Franciscus Xave-
rius xvin^.
Schonkirchen, de 456 -.
Scholae puerorum 13 — 15.
704; a Sociis diriguntur
294 ' ; sunt spes ecclesiae
562; scholae catholicae
588^. 592 2; scholae Lu-
theranorum 328 ; scholae
corruptae 696 : scholae in
Austria 753. 754; cf.
Grammatica, Libelli pre-
cum, Philosophia etc.
Scholastica theologia etphi-
losophia xviii ». 620. 729
ad 730 ; in Germania neg
leguntur 307. 323. 410-
a C. et aliis Sociis do
centur et commendantur
285. 336. 339=». 366
6211. 729 2; ^^ ^risto
teles, Lombardus, Tho
mas.
Scholastici S. J., vota 195,
195'. 653—654. 653»
studia 247. 267—268,
289 ■^. 302. 303. 323
410«, \ 411. 411'. 415,
422. 451. 473. 478. 739
742; catechesis 489 ^;
facultates 39». 195*.
Schopperus, sacerdos 703.
Schor, Elias 232.
Schorichius, Georgius, S. J.
277 ".
— (Boius), Petrus, S. J.
209 '. 248. 249. 250. 253.
256. 258. 265. 270. 276
ad 2K0. 277 ". 2^2. 287 ».
329. 329 \ 330. 333. 340
ad 348. 342 '. 361. 366.
410. 4101 411-. 414.
4.39.439^446.471.504.
505. 550. 687. 699. 702.
744.
Schorrer, Christophorus, S.
J. xxiv.
Schotborch v. Skodborg.
Schottenius , Hermannus
659. 660.
Schrader, loannes, S. J. [?]
414.
Schradin, Ludovicus 548^.
549'. 763. 763 2.
Schrobenhausen (inBavaria
superiore) 698.
Schrockh, loannes Mathias
XXI. XXI ^
Schiitz, Joseph 580 ^.
Schutjes.L.H.Chr. 71.544.
Schwarz, W. E. 29«.
Schwarzenberg , Christo-
phorus de 453».
Schwayger, loannes xx.
Schweicker, Henricus 324.
325. 398 '.452— 453.470.
486.486«. 502.564.566».
569—586. 569 2. ^ge i.
587—593.600—603.600».
608-610. 624 '. 690. 694
ad 696. 716—721.
Schwenkfeld, Gaspar 551 -.
Schwenkfeldiani in Bohemia
551.
Sciottus, Gaspar 89 -.
Scotter (Schoter, Scotus?),
Rogerius,S.J.334\4002.
414. 415.
Scotus, Gualterus, S. J.
367".
— magister artium colo-
niensis 250 ; v. Scotter.
Scribendi ratio emendata et
polita a C. commendatur
181. 267. 282.
— ratio in monumentis hi-
storicis odendis xxix ad
XXXIII.
Scribonius (Pisek) , Hen-
ricus, administrator pra-
gensis, 497 '. 498. 548 \
549 '. 599. 599 ». 610 ad
611. 6181 634—635.
635 3. 647—648. 648'.
762». 763. 763 2. 772».
Scriptura sacra 183. 187.
410. 416. 510''; summi
facienda xxviii. 227; eius
studium 200 '. 240 ■■*. 308.
323. 666. 667. 671. 729;
eius interpretatio 125 2.
307. 307'. 733; inter-
pretatio privata 180. 561
ad 562 ; exponitur a So-
ciis 248 8. 666. 667. 686 ;
in catechismo Canisii
xviii », 9. 454. 455 2 ; editio
vulgata XXIX ; v. Evan-
gelium, Genesis, loannes,
Matthaeus, Paulus, Prote-
stantes etc.
Sebastianus , S. , ecclesia
314».
Seckendorf,Vitus Ludovicus
de, errata 623 ».
Sedelius (Seidl) , Wolf-
gangus, 0. S. B. xxvi.
469.
Seeiuin, Eugenius, S. J. 37 * ;
errata 164-. 271 ^ 652.
668. 690 ^ 745«.
Seibert, L. B. 159 2.
Seidl, loannes 457 ^.
— Wolfgangus v. Sedelius.
Seminaria clericorum xvii.
2983. 304«. 361. 362.370.
372. 486 «. 493. 494. 566.
570. 571. 573. 574. 578.
620'. 648". 689«, et cf.
Convictus , Georgianum
Roma (coUegium germa-
nicura, seminarium roma-
uum) ; ludimagistrorum
493 ; religiosorum lvi.
493.
Senensis v. Sixtus.
^Sententiarii" 666.
Sepultura catholica negata
662.
Seripandus , Hieronyraus,
0. Er. S. Aug. 408 s.
Serraus (Serrao), Andreas
XVIII.
Servetus (de Servede), Mi-
chael 462 ». 769 K
Severinus , S. , episcopus
coloniensis 265. 388.
Sfondratus (Sfondrato),
Franciscus, nuntius apo-
stolicus 142-'.
Sicilia, monasteria per So-
cios reformata 265 ; et
Canisii ^Summa" 63 ;
Socii 276. 285. 304. 307.
326. 360. 498. 654; v.
Messana, Panormum etc.
Sickel, Theodorus xxxi^
Sidonius v. Helding.
Siegen, Arnokius de 111 ^.
Sigetum (Szigetvar, Hun-
gariao urbs) 604 2.
Sigismundus, S. , Burgun-
diorum rex 553. 553*.
— Augustus, Poloniae rcx
458. 458 2. 460. 510.
Scherer, Georgius — Stevordianus, Martinus.
811
510^642.643.643^644.
644 2.
Silesia , religionis status
483—484; Socii 483 ad
484. 487 ; cf. Vratislavia.
Silva Dueis v. Boscoducum.
Silvius (van den Bossche),
Petrus, S. J. 770—773.
7701.
Simonis, Henricus, S. J.
Liii; errata 129. 129 i^.
Simplicitas sancta coramen-
datur 21. 22. 31. 227.
228. 301; „Simplicitatis
gradus novem* (liber)
209*.
Singkhmoser, M. 476 ^.
Sipontum (Siponto), archi-
episcopus V. Pighinus.
Sirletus, Guiliehnus, car-
dinalis xxvi.
Sixtus V. , Vulgata xxix ;
Index 86».
— Senensis 0. Pr. 88 ^.
Skodborg , Georgius de,
archiepiscopus lundensis
79—80. 79 \ 89. 91. 92.
100. 105. 109. 124. 126.
134. 157. 163. 167. 173.
248. 258. 290. 667.
Slavonicam linguam Socii
colunt 422.
Slavus (Schlavus) v. Con-
ger, Demitreus.
Sleidanus, loannes 731*.
Sletstadium (Schlettstadt
in Alsatia) 711 1
Sleupner v. Schleupner,
Smalcaldicum foedus et
belhim 148 ^ 159. 165.
165 ^ 234—245. 235».
236 \ 327 1.
Smeling, Tjlmannus, 0. Pr.
126. 126 ^ 144. 157. 163.
17.3. 198». 424. 665*.
Socher, Antonius, S. J. 397 =*.
Societas lesu, primi patres
43. 43*; nomina: ,Socie-
tas lesu" 9. 75. 93 K 134
ad 135. 135'. 314; Je-
suitae" 121. 134—135.
134*; ^presbyteri refor-
mati" 683; .Theatini'
699. 713 ; vaticinia de eius
ortu 21. 37—38. 37*. 96.
209*;festumtitulare475.
475"; praestantia et me-
rita 42. 44-45. 51. 55 ad
57. 65. 131—132. 151.
189. 232 ^ 279. 304. 316.
404 '.418. 487. 541-542.
668.729.761;finiseipro-
positus 135. 135 * ; quales
in eam admittendi 268;
paupertas 50 ». 330. 343.
423.6691730— 731; dig-
nitates a Sociis non ad-
mittendae 330. 357. 373.
378. 383. 427. 431. 436.
478. 500—501. 503. 509.
520. 536. 568. 710-711.
7.39. 756—760; Societas
et cor Jesu 56—59; et
munus exorcistarum 156.
156^; participatio bono-
rum spiritualium S. J.
485.603.503«.601i;S.J.
et Carthusiani 123 ', et cf.
Carthusiani colonienses ;
Socii in matriculas uni-
versitatum inscripti 103 -.
414—415.697. 698. 739;
Sociorum adversarii (Pro-
testantes etc.) 44. 92.
109—111. 132. 134*. 135
ad 136. 139. 308. 350 ».
367-369.426.4711.522.
522 3. 524—527. 524*.
529. 534. 541.594. 594 3.
604—606.613-614.6361.
646. 693. 721. 724. 749.
771—773; apologiae594.
594 3; historia xxxv. 1.
95. 1101; congregatio
generalis prima xvi. 654 ;
secunda xvi; v. Colle-
gia, Constitutiones , Ex-
ercitia, Facultates, Igna-
tius , Lainius , Novicii,
Scholastici, Vota etc.
Socrates, philosophus 185.
Sommervogel, Carolus, S. J.
VI. 748«.
Sonnius (van den Velde),
Franciscus, episcopus bo-
scoducensis et antverpi- j
ensis 39. 49 -. 386 i,
Sophocles, poeta 353.
Sorbonna v. Lutetia Pari-
siorum (universitas).
Soria, Dr. 494.
Soto, Petrus de, 0. Pr. 39.
162.162«. 237.318.3291.
410.675— 676. 689«. 7371.
Soveral,Iacobus,S.J.293^ '
294 1.
Spiitt, Wolfgangus 457 ^
Spagnoli v. Mantuanus.
Spangenl)erg, loannes 490 *.
511".
Spenerus, Philippus laco-
bus 892.
Spengius, loannes 99 '. 126.
163. 1631-'. j
Spira (Speyer) 237. 425 1 ;
dioecesis457 ^ ; episcopus
V. Flersheim ; vicarius
generalis v. Mussbach ;
Socii XVI. 771. 941. 98-.
408.
— comitiaimperii:(a.l542)
408.638-; (a. 1544) 244.
Spirensis notarius S. J. in-
gressus 161. 161 1. 169.
Spiritus Sancti divinitas a
Cyrillo Alexandrino pi"o-
pugnata 179. 186; missa
699. 699 3; monasterium
496 2.
Spreterus, loannes 394 ^.
Staal , loannes lacobus a
XXVI.
Staats Evers, I. W., erra-
tum 71.
Stahel, Sebastianus 698.
Stanislaus Ko.stka, S., S. J.
XVI.
Staphylus (Stapellage),Fri-
dericusLvi. 36^39.483«.
484. 487—488. 526 1.
538. 557—563. 557 1.
635-637. 640*.
Stapulensis (Faber), Jaco-
bus 663*.
Steinberger v. Billick.
Steinhuber, Andreas, car-
dinalis,S.J.v.Lviii.422*.
4573. 505.
Steinle, Eduardus de v.
Stella V. Stern.
Stempelius (Stempel) , lo-
annes (Tilanus) . 0. Pr,
100. 1001 1011. 109.
111. 124. 126. 144. 1443.
155. 157. 162. 163. 167
173.198^664-666.665*.
— loannes, consul gouda-
mis 100*.
Stephanus, S., protomartyr
ecclesiae 8*. 11. 11 1*.
443 ^
Stem (Stella) , Georgius
577 2.588.590—591.602.
717. 718.
Sterzing, oppidum tirolense
5273.
Steunechton v. Engerd.
Stevoort (in Belgio) 366 ^
414.
Stevordianus, Guilielmus v.
Elderen.
— (Gotefridius, Gotfridius,
Gewarts), Martinus, S. J.
302 2. 366 3. 451 _ 451 2_
5502.600.610.010 2.742
ad 745, 742 1.
81:
Index alphabeticus nominum et rerum huius voluminis.
Stieve, Felix xxx *.
Stockhammer. Georgius 322
ad 328. 333. 345*. 362.
372. 373. 425 2. 702 ad
705.
Stolberg, Henricus de, de-
canus capituli coloniensis
240. 240 3.
Stolzer, Philippus, S. J. 3.
Strada (d"Estrada) , Fran-
ciscus, S. J. 78—79. 78 \
96—97. 99. 101. 113.
1131. 119. 123. 1392.
167.
Strahov, canonia 0. Praem.
497 1 ; bibliotheca 537 K
Stralensis, Arnoldus 660.
Strang, Sebastianus, S. J.
2. 725—726.
Stratis v. Loeher.
Straubinga (Straubing), et
C. XVI.
Strigonium (Gran) , archi-
episcopus V. Olahus.
Strunck, Michael, S. J., er-
ratum 676.
Stugartia (Stuttgart) 580»;
archivum regium 531.
Stunnius, lacobus 396.
— loannes 402 •>.
Suarez, Franciscus, S. J.
134*. 768. 768 ^
Sudermann , Hermannus
1113.
Suecia 79. 79'.
Suetonius, historicus 285.
— (Italus), S. J. 451.
Sugenheim , S. , erratum
317 -\
Surianus (Suriano),Michael,
orator venetus 438 -. 526».
Surius, Laurentius, 0. Carth.
XXVI. 36. 36 \ 37. 57. 78.
89'. 92. 209^.222.2412.
Susatum (Soest in West-
phalia) 204 ^
Suso (Seuse , vom Berg,
Amandus),Henricus, Bea-
tus, 0. Pr. 36 8. 80 \ 87.
87 ', 2. 89.
Svoboda, loseph, S. J. 772 '.
Sydereus, Andreas, canoni-
cus zutphaniensis, postea
S. J. 200. 249. 252 ad
256. 258. 265. 268. 270.
277—280. 282. 287'.
Sylvius V. Silvius.
Syna])ius, loanncs 712.
Synodi ab opiscopis haben-
dae 401 ; synodus dioe-
cesana Dilingae a. 1567
habita xvi; cf. Concilia.
Syracusae, Socii 2-30 '. 274 2.
Syriaca versio Evangelio-
rum 450 ^.
Szigetvar, arx hungarica
771".
Tabernae publicae 690. 704.
706. 723.
Tachovia (Tachau, civitas
bohemica) 648.
Tacitus 354'.
Talerus (Thaler), eius valor
614''. 671=.
Tapperus, Ruardus 39. 139.
1392. 259—262. 259'.
276. 386'. 604».
Tataria 460-461. 460 =>.
461 1.
Taulerus, loannes, 0. Pr.
88'. 92; virtutes 82 ad
83. 88—89; doctrina 80
ad 89. 80 -. 87 ' ; opera
36 s. 57«. 79—92. 80=».
861. 89', 2. 30.5.
Taurellus (Oechslin) , la-
cobus 145—146. 145=*.
Taus (oppidura bohemicum)
648.
Tavernerius, Amatus 752.
Taxis, Mathias de 481.
481*.
Techtermanu , Guiliehnus
XXVI.
Tegernseense monasterium
0. S. B. 469.
Teinicense monasterium 0.
S. Clarae 547 '.
Tenionicze (monasterium)
648.
Tenovice (Tienowic) , mo-
nasterium ^Minimorum"
648 L
Tergeste (Trieste, Triest),
episcopatus 47. 332. 408 ;
episcopus v. Perragues.
Termonde v. Dendera-
munda.
Terstegen, Gerardus 660.
Tertullianus 183. 188 ^, «, ^ ;
errores 187.
Teutonicus ordo 190 2.
Textor (Weber), Urbanus,
episcopuslabacensis444'.
445. 445*. 447 '.448. 458.
458 '. 470—471. 477 ad
478. 478 '. 486. 494. 496.
502. 504. 505. 521. 526.
531. 535. 563. 740.
Thanerius [?] , professor
mathematices 767.
Theander(Gotzmann, Gotts-
mann) , Georgius 312'.
5042. 690. 690*. 703.
723.
Theate (Chieti) , archiepi-
scopi V. Caraffa, Maf-
Theatini (clerici regulares)
699. 699 2.
Thebaica legio 37. 37 ^. 194.
269. 286. 424. 466; v.
Gereon, Mauritius, Ursus.
Theodosius Magnus, impe-
rator 178.
Theologia in scholis S. J.
275 \ 285. 289. 336. 353 ;
cf. Moralis theologia,
PauIus,SchoIastica,Scrip-
tura etc. ; theologia bre-
vior 489 2; theologicum
magisterium quanti sit
meriti 61.
Theophilus, Vitus, O.Praem.
497'.
Theresia, S., 0. Carm. 4*.
Thiel (Geldriae oppidum)
100».
Thomas, S., apostolus, mo-
nasterium 549 '.
— Aquinas, S., 0. Pr., eius
opera91. 207. 410^.416.
660. 660 2. 664; a C.
commendantur 366 : in
S. J. XXXVI. 37*. 298«.
336. 339^660. 685 '.768.
— Bonaventura lv. 636 ^
640*.
— Pragensis 611. 635.
^Thomistae" et „AIber-
tistae" 660.
Thunium (Thuin in Belgio)
620 '.
Thyraeus, Hermannus, S. J.
646 \
Tienowic v. Tenovice.
Tigurum (Zurich),archivum
reipublicae 530.
Tilanus v. Pesselius, Stem-
pelius.
Tiletanus (Ravesteyn), lo-
docus 39. 49 2. 64. 64 '.
139*. 386'.
Tilia (Tilianus, van der
Linden), loannes de, S. J.
619. 619«. 620. 771. 77P.
Timotheus, S. Pauli disci-
pulus 14.
Tirolis xxiv. 490 *. 772 ' ;
princeps v. Ferdinandus
II. archidux; Socii v.
Auer, Grim, Oenipons.
Tobias ^senior", israelita
10. 14. 40.
Toledo V. Alvarez.
Stieve, Felix — Vacationes.
813
Toledo, Petrus de 47*.
Toletum (Toledo in Hispa
nia) 113'. 191; archi
episcopus V. Quiroga
Socii 246 3.
Toletus, Franciscus, cardi^
nalis, S. J. 768.
Tolosa (Toulouse) , dioecc'
sis 1.30 2.
Tongrensis, Arnoldus 662 ^
Tornacum (Tournai) 95 -
103 2. 108. 108 ^ 109«
180^.
Torre, loannes losephus de
la, S. J. 267 ^
Torres v. Turrianus.
Tostatus, Alphonsus 416.
Traditio apostolica 219.220,
Traiectensis, Henricus, no-
vicius S. J. 249.
Traiectum (Utrecht) 46'
102. 165 ^
Trainer, Martinus 517. 517^
Trapezuntius, Georgius663,
663 ^
Travancoridis regnum 172 ^,
Treveri(Trier)712»;archi
episcopi V. Hagen, Isen
burg; Socii xxxvi. 98 ^
230'. 344. 350.396.619^
bibliotheca urbana 221
Tridentum, urbs et dioece
sis 246. 719; episcopus
v. Madrutius ; Socii 689.
723; bibliotheca urbana
247 2. 679. 7543.
Tridentinum concilium ge-
nerale 142. 142 ^ 158*.
199. 385. 391. 394. 511.
596. 596'. 644. 678 ad
685 ; quam necessarium
et salubre 121. 238. 242.
334; decreta 197 2.204*.
244 ; et Protestantes 159 ;
praesides XVI. 314 ^ 679
ad 683 ; episcopi in con-
cilio 176'. 190*. 191.
385*. 386. 395. 396'. 555^
680—684. 689; procura-
tores432. 199.199«;C.in
concilio xv. xvi. 46 — 47.
244-245.678— 680, etcf.
Bononia; theologi (prae-
ter Socios) XX «. 39 •'. 432.
47". 134*. 199«. 2293.
232*. 245. 250. 254. 298 ^
886. 408 ^ 416*. 680 ad
^^S.^^P^Sociiinconcilio 1
43 2. 46—47. 47 ». 48.
92. 159. 189—190. 190*.
191. 193. 193 -^ 198. 199.
245. 246—247. 246 2, \ |
247 ', 2. 248 ". 250-252.
252 '.254. 385. 385*. 389.
395—396.408.408 3.416.
416*. 5553.^595. 678 ad
685. 681 ^. 726 ; concilii
promulgatio xvi.
Triest, Godefridus vau 68 '.
74.
— Wendelina van, soror
B. Petri Canisii 68—69.
72-74. 210-211.
Trinitas , SS. , prioratus
190-.
Tropaea(Tropea), episcopus
V. Poggius.
Truchsessius de Waldburg,
Guilielmus, Ottonis car-
dinalis pater 595 '.
— de Waldburg, Otto, car-
dinalis et episcopus au-
gustanus 162 3. 318. 331
ad 332. 342 2. 344.3,593
861. 4712. .595—598.
595 '. 638. 677—680. 68-3.
689. 732. 737 '.741. 765;
exercitia spiritualia S.
Ignatii 77'. 361. 3612;
itinera italica 29. 595 ' ;
in synodo salisburgensi
(a. 1544) 120« ; in comitiis
vormatiensibus (a. 1-545)
159. 235. 595; in bello
smalcaldico 235 — 239.
243 ; et collegium S. Hie-
ronymi dilinganum xvi.
298 3. 304«. 689«; et C.
XV. XVI. XIX. 29. 46 ad
47. 50. 121. 134. 146.
159. 235. 238-240. 243.
244. 452. 595—598. 638.
639.676—680.689.689«.
726. 741 ; et P. Claudius
laius S. J. 108 2. 142 8
157. 157 1. 159. 159 '. 167.
190. 199«. 246 2. 2472.
318.827 3.331. 332. 344.
860-361. 452 2. 638 2.
678. 683. 694. 715. 741 ;
Societatis benefactor et
patronus xvi. 46. 121.
L34. 316. 59.5. 689«;
synodus dilingana (1567)
xvi.
Trunciniensis (Tronchien-
nes) domus probationis
provinciae belgicae S. J.
676.
Trutiger, Valentinus 63*.
Tsanntele v. Aldenardus.
Tubinga (Tiibingen) 471 '.
Tullura (Toul) 414 ; episco-
pus V. Saussagius.
Tungri (Tongern) 665 *.
Turcae 772'; bella cum
Germanis et Hungaris
158*. 381. 391.403. 406.
413. 422. 499. 502. 523.
591'. 604. 604 2,3. 771 6_
772.
Turen , loannes Baptista,
S. J. 53.
Turgavia (Torgau) 369 '2.
Turrianus (Torres) , Fran-
ciscus, S. J. LIV.
Tusta V. Taus.
Tylanus v. Pesselius, Stem-
pelius.
Typographi matriculis uni-
versitatum inscripti 698.
Tyrnavia (Nagy-Szombat),
Socii xxxvi.
Udalricus, dux ■\vurteniber-
gensis 236.
Udamus (Audanus) , loa-
chim, S. J. 414. 415.
Ulissipo (Lisboa) v. Olis-
sipo.
UIma(UIm)285.2.353.286.
236*. 2.38-240. 241 ad
242. 245. 595. 677—678.
Unctionis extremae sacra-
mento Wigandus male-
dicit 605 3; jjj concilio
tridentino de eodem agi-
tur 682. 683.
Ungonis, Andreas, 0. Pr. 90.
Urbanus VI., papa 107 '.
— VIII., papa, de canoniza-
tione 4.
Uriarte, loseph Eugenius
^ de, S. J. VI. 673. 744. 750.
Ursmarus, procurator lae-
tiensis,O.S.B.404.404«.
Ursula, S., virgo et martyr
coloniensis eiusque so-
ciae et earum reliquiae
48. 16.5. 173. 178*. 194.
265. 269. 271. 286. 287.
288. 292. 294—295. 357.
387. 4232. 424. 466.
Ursus, S., martyr xvii.
Utraquistae 546. 551. 551',«.
552. 5.53'. 554. 631.631«.
772; V. Communio sub
utraque specie, Husitae.
Utrecht v. Traiectum.
Uwens, Elisabeth 116 2.
— Georgius 9 '.
— lacobus 116 2.
Vacationes in universitate
ingolstadiensi 583. 583 *.
724.
814
Index aliiliabeticus nomiuum et rerum huius volumiuis
Yacha (Vach, oppidum sa-
xonicum) 588 '.
Vahe, Petrus (postea S. J.)
712. 712*.
Yalentia (Hispaniae urbs),
eCclesiacathedralis 190^; |
collei-iumS. J. 136'. 170. I
190. 193. 212. :
Yalentia, lacobus de (0.
Er. S. Aug.) 416. !
Yalentianae(Valenciennes),
Socii 136. 136".
Valerius, P. 560.
Yaletudinaria a Ferdinando
I.condita 476 3. 512.5122.
523. 523 3. 748.
Yaletudo Sociis curanda 99.
Yalles Anicii 653 a.
Vallis Angelorum (Engel-
thal) , monasterium vir-
ginum 0. Pr. 88«.
Vallisoletum (Valladolid)
154'; Socii 113». 154 ad
157. 1543. 170. 173. 191.
Van den Bergh v. Bergh.
— den Bossche v. Silvius.
— den Yelde v. Sonnius.
Yandenesse, loannes de, se-
cretarius Caroli Y. 158 *.
235 \
Yanderspeeten, H. P., S. J.
97.
Yarmia (Ermland), dioece-
sis 459 ; episcopi v. Cro-
mer, Hosius; Socii 475.
514. 515. 536. 538-539.
Yarrentrapp , C. , errata
243".
Varsevicius, Stanislaus, S. J.
LV.
Varus (Ware) , Georgius,
S. J. 618^.
Yatablus, Franciscus 364 ^
Vaz, Georgius, S. J. 293».
294'.
Yega, Andreas, 0. S. Fr.
XVII.
— loannes de 52'. 262 2.
2652.273.275.2842.285.
347 ». 688.
Yelitrae (Yelletri) 270 '.
274 2.
Yeltwyck, Gerardus 148'.
Vonegas, niag. 92.
Yenetiae 190. 190 2. 3141
663, et V. Surianus ; nun-
tius apostolicus 134 2;
prioratus SS. Trinitatis
190 2. 103: Socii 134 2.
190-'. 248'. 348. 414; li-
briibioditi 221. 222. 2772.
Venloa (Venlo) 8\
Yeralhis (Yerallo) , Hiero-
nymus , archiepiscopus
rossanensis et nuntius
apostoh'cus 108 2. 134.
1342.142.1422.144.146.
146 ^^. 157. 157«. 159'.
162. 163. 164— 165. 165 ^
167. 168. 170. 173.234*.
235. 237. 239. 240. 240 \
243. 674—675. 474 ^
Vercellae, episcopus v. Bon-
homjus.
Yerda (Verden) xxvi'.
Verdiere, Ch.-H., S. J. lix.
689; errata 655. 690 ^
^720.
Vergara (Cantabriae oppi-
dum) 170 '^
Yergilius, poeta 295 *. 663.
778.
Verona, episcopus v. Lipo-
manus ; Socii 329 *. 332.
694. _
Yerronius (Werro) , Seba-
bastianus , praepositus
friburgensis xx. xxvi. 1.
Vesalia (Wesel) 176'.
Vesalius (a Yesa) v. Weeze.
Yesperae in universitate
ingolstadiensi 394.
Yestes, earum pompa re-
stricta 260 ^ ; academico-
rum 584. 699; vestes
Sociorum 722. 724.
Vicari, Hermannus de, ar-
chiepiscopus friburgensis
xxii ».
Yicelius (Wicelius, Witzel),
Georgius, ^senior" 329 '.
588. 588 3. 589'.
Victor, S., martyr, ecclesia
321 ^
Victoria (Yittoria), loannes
de, S. J. 410. 410". 414.
439. 439'. 016 ^ 745.
Yienna Austriae (Wien),
urbs421.421 3.4435.444.
462 '.467. 4802. 486. 5032.
506. 527. 527 2. 531. 535.
536. 566. 591. 602. 604.
610. 714. 727-732. 745
ad 752. 762. 762'. 766.
771 *>; senatus urbis 743.
— episcopatus 203. 204.
427.431.436.443 3.457».
506-509. 506 2, s. 508 '.
534. 554. 554 *. 568. 568 '.
760. 760 », et cf. Canisius ;
episcopi V. Faber, Nau-
sea, Rauscher, Wertwein ;
officialis episc. v. Freys-
leben ; capitulum et ec-
clesia cathedralis 209*.
443. 4433. 466». 467.
506 2. 508. 524. 524 2.
729 '. 730—731. 740. 747.
749 ; cf. Bergh, Burchar-
dus van den.
Yienna Austriae (Wien),
ecclesiae et monasteria:
490 * ; Benedictini (mo-
nasterium Scotorura)
XLiii; Carmelitae (mona-
sterium B. Mariae Yir-
ginis) 446-449. 446».
466.471—473.4712.6502.
765 ; Dominicani (S. Ma-
riae Rotundae) 100*.
421». 4.30. 438'. 447.
447 ', ». 448 ; Franciscani
409'. 598. 760; Socii
XXV. XXXVI. LVIII. 48.
63. 66. 67. 120 ^ 172'.
332. 337. 343. 360. 361.
370. 371». 372'. 378.
380«. 389.391.396. 397».
398. 398 2. .3992. 400.
400 2. 406—416. 410 2.
410«,'. 411', 2. 413 ad
416. 414'. 417. 417'.
421. 422. 422". 423.
425"». 427. 430. 4.S4. 435.
435 ',2. 3. 436— 442.445".
446 — 449. 447'. 451.
4512,5. 452 2. 4.57. 460.
466—473. 466'. 471 2.
472',». 4732. 478. 483
ad 485. 485 '. 487. 495.
499. 500. 502. 503. 509 K
517'. 524. 524*. 525.
528». 535. 545». 549.
550. 562. 565. 570. 572.
593. 593 2. 594. 598. 599.
602. 604. 609 '. 616. 620
ad 621. 6502.655.661«.
667'. 714. 715. 727 ad
732.739—751. 762. 765;
templum cathedrale (S.
Stephani) v. supra , sub
Vienna, episcopatus;
temphnn et conventus
S. Hieronymi 421 3. 742«.
745;S. Iacobi421».742«.
745 ; templum S. Mariae
ad ripam 421 ». 455 *.
743 '. 745. 747 ; S. Ni-
colai 409'. 598.
— universitas 126«. 332.
343. 343». 400'-. 402*.
407. 408. 409'. 411».
414— 415. 420 '.434. 435.
437. 442. 444. 444 '. 462 '.
466— 467. 471 '.478. 480.
Vacha — Weda, Hermanmis de.
815
490.509^517.582—584.
584«. 598 — 599. 667.
667^. 729—730. 739 ad
741. 740 ^«. 746, et cf.
Widmanstadius ; univer-
sitatis ^reformatio" (a.
1554) 484. 740; facultas
theologica 48. 63. 100».
229. 261». 343 ^ 402*.
407.407 3.408.410^411.
411«. 412 2. 414-416.
421. 421 ».434. 437 1.438.
442. 444. 444 '.456. 456 ^
467.468.471.472'. 485.
621'. 727. 729—731.7291.
738—745. 739 * : facultas
iuris 517 ^ 667'. 729;
facultas medicinae 415 ^.
415". 737-; facultas ar-
tium (philosophica) 369 '^.
415. 415 ^«. 462. 462'.
466 8. 467. 730. 733 ad
739. 737 "-. 738 ' ; colle-
gium ^archiducale" 466.
466 8. 475. 477. 487. 730 ;
couvictus nobilium 435.
435 3. 437. 438 ; semina-
rium clericormn 494. 570.
Yienna Austriae (Wien),
libri editi 450', ^. 471 1.
474'. 537'. 604 ^ 640.
640 ^ 748. 749. 752. 754.
— archiva et hibliothecae :
archivum consistorii ar-
chiepiscopalis 455. 494.
760; capituli meti'opoli-
tani 760; aulae caesa-
reae (Haus-, Hof- und
Staatsarchiv)v. 242. 2422.
445'. 476 ^ 478«. 563.
619'. 620'. 728. 729. 746.
751. 752. 756. 758. 759.
765; „ministerii cultus"
506. 756 ; camerae aulicae
(Hofkammer-Archiv, Ar-
chiv des gemeinsamen
k. k. Flnanzministeriums)
549'. 598. 647. 760. 763.
763 2. 76g. universitatis
400 2. 414 2; bibliotheca
aulica 4732. .558. 731.
739. 771 8; universitatis
469. 537 I. 640 *.
Viersz, Fridericus 544.
Vietor, Hieronymus 537 2.
Vigiliae sacrae 218.
Vigilantius, haereticus 218.
Villa, Vincentius 686.
Villa Dei, Alexander de,
0. Min. 663.
Villanueva, Franciscus de,
S. J. 758.
Villinus(Hofler),Leonardus !
729. _ _ j
Vilna, Lithuaniae caput I
640*. 642.
Vincentius , S. , templum
357; conventus ei sacer
670.
— Lerinensis.S., 183. 1835.
560. 5602,3.
— abbas henrichoviensis,
0. Cist. 562*.
— Petrus 769 ^
Vinck, Antonius, S. J. lx.
47 M40'. 230-233. 252.
253. 254 3. 259. 260. 265.
268. 282 2. 292.
Vintimelium (Vintimiglia)
XXIV *.
Vinum ^honorarium" 723.
Virgines sacrae C. ad pie-
tatem excitant 21.
Virginitas 736 ; cf. Caeli-
batus, Pudicitia.
Viridis Vallis (Groenen-
dael, canonia 0. S. Aug.)
88 3.
Vishavaeus (Wischaven),
Cornelius, senior, S. J.
9'. 475. 95—97. 953.
96M02. 112. 112^.119«.
138. 138M39-140.141.
142. 144. 156. 156 '. 167.
207. 208. 213—215. 252.
253.254 3.259.260. 265.
267. 268.270'. 271.272
ad 276. 291.
— (Wischaven),Cornelius,
iunior, S. J. 97. 113'.
119 6. i73_
— Rumoldus, S. J. 140'.
Visitatio librorum 345. 346.
490. 490*. 492.
Vitemberga (Wittenberg)
XXI. 63*. 216 3. 35912,
484. 490 3. 5.5.5 2_ 5,57 i_
605 1. 636. 769.
Vitoria , urbs Hispaniae
298 3.
Vitus, S., martyr 553. 553 *;
templum 548'. 553».
Vivonetus , Brictius, S. J.
414. 451.
Volsius, loannes 126. 126*.
167. 173. 424.
Vonderweit, Elisabetha
XXIII ^.
Voragine, lacobus de, 0. Pr.
671.
Vormatia (Worms) 77 2.
I — comitia imperii a. 1545
1 habita 120. 120*,«. 142.
142«. 158—159. 1583,*.
159 ',2. 162. 165 2. 235.
235^.408. 595. 6382; col-
loquia religionis : (anno
1540) 148 ^- (a. 1557)
XVI. 49. 261'. 726; cf.
Canisius.
Vota 219; facultas ea com-
mutandi 196. 196 *; cf.
Religiosus status.
— devotionis in S. J. 653.
653«. 654.
— scholasticorum S. J. 653.
6531 654. 654«; v. Re-
novatio.
— professorum S. J. 55 ad
57. 655—657. 656'.
Vratislavia (Breslau) 484;
dioecesis 457 3. 483 ad
484. 487 ; episcopus v.
Promnitz; canonici 772,
636 3. g37_ 637 2_
Vreden (in Westphalia) 99«.
Vulgata S. Scripturae editio
XXIX.
Wagner, Michael 504^. 723.
Waischenfeld (in Bavaria)
145 '.
Waitz, Georgius xxxi 2.
Walch , loannes Georgius
XVIII '■*.
Waldburg v. Truchsessius.
Waldenses in Bohemia 551.
Walt, Florianus 457 3.
Walter, Georgius 415.
Wamelia (Wamel, in Hol-
landia) 116 2.
Waradinum (Nagy-Vtirad),
episcopus V. Martinutius.
Weber, Antonius 29 ".
— loannes Baptista 339 '.
698. 701. 723.
— Urbanus v. Textor.
Weda (Wied) , Fridericus
de, canonicus coloniensis
240 3.
— (Wied), Hermannus de,
archiepiscopus colonien-
sis 243 ; protestantismum
dioecesi suae inculcare
conatur , catholicis ob-
sistentibus xxxv. xxxvi.
46. 46 3. 98'. 100—101.
100«. 101 '.1052, ••'.109".
110. 1102. 111 119 120.
120',-. 144. 1443. 148 ad
149. 148 ^ •','». 162. 164
ad 166. 164 3. 1651. 175 1.
186. 1862. 199. 199". 204.
204 ^ 2153. 233-245.
652 ' ; Societatem lesu
816
Index alphabeticus nominuin et rerum huius voluminis.
Colonia pcllere vult 109
ad 111.
Weert (in Hollandia), bib-
liotheca franciscana 176 -.
Weeze (Vesalius), loannes
de 79'.
Weidenfeld, Winandus, S. J.
133. 652.
Weinsberg, Herinannus de
357. 670-.
Weissenhorn , Alexander,
^senior" 345.
— Alex. , ^iunior" 592-.
702«.
— Samuel 592-. 702«.
Weissenkirchen (in Austria
inferiore) 455 «.
Weizsaecker, Julius xxxii.
XXXII ^.
Wellaeus, Hieronym., typo-
graphus lovaniensis 222.
Wels V. Falciana.
Welser, Emmanuel 699.
— Hieronymus 699.
— ^[arcus, iunior xxvi.
— Philippina 49 '".
— mercator augustanus
720.
Welsinger , Christophorus
555. 5552.
Wenceslaus, S., Bohemiae
dux 553. 553».
Wernerus, magister lova-
niensis 276. 420.
Werro v. Verronius.
Wertwein , Christophorus,
episcopus neostadiensis
et viennensis 426. 760.
— Mathias 524". 760.
Westphalia 99«; et C. 50.
Weydman , Nicolaus 457 ».
Widmanstadius (Widman-
stadt, Widmanstetter),
loannes Albertus 216 ^
447«. 448. 449 ^ 450.
450». 562 ^ 730—731.
AVied v. Weda.
Wigandus (Wigand) , lo-
annes, Canisium eiusque
nSummam" impugnat 63
ad 64. 604-606. 605 », ».
639—640. 693. 750.
Wildnperger, Bernardus
457 «.
Wildperger , Wolfgangus
457 ».
Wilich, Godefridus 366».
659; cf. Wilych.
Willibaldus , S. , episcopus
eystettensis 723 ^.
Wiltzing, Caspar 457».
Wilych, Quirinus 670. 670-.
Wimpinensis, Albertus xx.
Wimpheling, lacobus 344».
Winkelhofer , Sebastianus,
S. J. LVII.
Winghe, loannes de 604 ^
Wirceburgum v. Herbipolis.
AVischaven v. Vishavaeus.
Witte, de v. Candidiis.
AVittenbergav. Vitemberga.
Wittgendorf (vicus) 630 '.
Witzel (Wizel) v. Vicelius.
Wolf, Erasmus 309—310.
317—318.327—328.333.
335. 340 -.346. 346 '.36P.
383',». 697. 702". 711.
Wolfenbiittel v. Guelpher-
bytum.
Wolffart, Petrus 698.
Wolfgangus, adulescens lit-
terarum studiosus 328.
Wolfius, loannes 529.
Wolfrum, Andreas 706.
Wormatia (Worms) v. Vor-
matia.
Wiirzburg v. Herbipolis.
Wurtemberga, dux v. Udal-
Xanctensis, Henricus 659.
Xantus (Xanten) 290».
Zabelhamerus 697.
Zagabria (Agram) 471 '.
Zakrzewski , Vincentius
XX "^. XXVI -. XXX *. LV.
Zanelus, Petronius 452 '-.
Zanettus , Christophorus,
typographus venetus 222.
Zangrius, Petrus 64 •.
Zasius, Joachim 592. 592 '.
— Udah-icus 592 '.
Zebrzydowski , Andreas,
episcopus cracoviensis
510».
Zeller, Conradus 503 2.
— Margarita 116 ^.
Zezschwitz, Gerhardus de
755.
Zimmer , loannes (postea
S. J.) 457».
Zimmermann, loannes 515 '-.
— Michael 450 ', ». 474.
474'. 537'. 640*. 748.
754.
Zittavia (Zittau) 496 -. 614.
614 ^ 615. 626 — 628.
626'-^. 635. 647. 647'.^
Zoanettus, Pranciscus 335 -.
339'. 353. 377. 690.
723.
Zobel, Melchior, episcopus
herbipolensis 359 ».
Zschokke, Hermannus 700.
Ziirich v. Tigurum.
Zusmarshausen (Suebiaeba-
varicae pagus) 426.
Zutphaniensis , Henricus,
litterarum studiosus colo-
niensis 282.
Zutphanium (Zutphen) 252.
302'-; V. Sydereus.
Zwichem, Viglius de 237 -.
404^.
Zwingli, Udalricus 152«.
490 \
Zwingliani IIO^. 121 '.551.
619.
Date Due
- /
•
"^wK^
^p»' U-j-*-*-»- «'^^
)^^
r'l —
ii '
' 0
#■"
f
fD',^9-L
...«■II
y 9031 01236350^
Boston College Library
Chestnut Hill 67, Mass.
Books may be kept for two weeks unless a
shorter period is specified.
If you cannot find what you want, inquire at
tlie circulation desk for assistance.
r
k