Skip to main content

Full text of "Beati Petri Canisii, Societatis Iesu, Epistulae et acta"

See other formats


^ 


'':^^M-WfP^K 


\f 


BEATI 

PETEI    CANISII, 

SOCIETATIS  lESU, 

EPISTULAE  ET  ACTA. 

VOL.  I. 


BEATI 

PETRI  CANISII. 

SOCIETATIS  lESU, 

EPISTULAE  ET  ACTA 


COLLEGIT   ET   ADNOTATIONIBUS   ILLUSTRAVIT 

OTTO  BRAUNSBERGER> 


EIUSDEM  .SOCIETATIS  SACERDOS. 


VOLUMEN    PRIMUM. 

1541—1556. 

CUM  EFFIGIE  BEATI  PETRI  CANISII. 

CUM  APPROBATIOXE  REYMI  ARCHIEP.  FRIBURG.  ET  SUPER.  ORDINIS. 


FRIBURGI  BRISGOVIAE. 
SUMPTIBUS     HERDER, 

TYPOGRAPHI  EDITORIS  POXTIFICII. 

MDCCCXCVI. 

EIUSDEM  LIBRARIAE  AEDES  SUNT  VIXDOBONAE,  ARGENTORATI,  MONACHII 
ATyUE  IN  URBE  S.  LUDOVICI  AMERICANA. 


amvfm^  c«tL»<*j8  liiskauy 
,imMm:MM9  hii,l,  mass. 


V,  I 

Cum  opus,  cui  titulus  est:  Beati  Petri  Caniaii,  Societatis  lesii,  Epistnlae  et  Acta. 
Collegit  et  adnotationihus  illnstravit  Otto  Braunsherger,  eiusdem  Societatis  sacerdos. 
Volumen  2^rinvnn.  Censores,  quibus  id  commissum  fuit,  recognoverint  et  edi  posse 
iudicaverint,  facultatem  concedimus,  ut  vulgetur,  si  ita  iis,  ad  quos  pertinet,  videbitur. 

In  quorum  tidem  has  litteras  manu  nostra  subscriptas  et  sigillo  muneris  nostn 
munitas  dedimus. 

Exaeten,  die  1.  lanuarii  1896. 

Henricus  Haaii  S.  J. 

(L.  S.) 

Praep.  Prov.  Germ. 

Protestatio  editoris. 

Ut  legibus  ab  Urbano  VIII.  summo  pontifice  13.  Martii  1625,  5.  lunii  1631  etc.  latis  ac  decretis 
Sacrae  Rituum  Congregationis  satisfiat,  editor  profitetur  quaecumque  in  hoc  volumine  narrantur  de 
bominum  illustrium  virtutibus,  miraculis,  revelationibus,  et  si  quae  alia  referuntur,  quae  naturae  vim 
et  coiidicioncm  excedere  videantur,  ita  se  velle  intellegi,  ut  a  privata  tantum  auctoritate  profecta  et 
humana  tantum  fide  digna  esse  censeantur,  nisi  a  sancta  ecclesia  diserte  approbata  sint. 


BOSTON  COLLEGE  LIBRARY 
CHESTNUT  HILL,  MASS. 

Salvo  iui-e  proprietatis  et  traiislationis 


Typis  Herderianis,  Friburgi  Brisgoviae. 


PRAEFATIO, 


Quae  Canisius  egerit  et  scripserit,  quicl  eius  epistulae  prosint 
tum  ad  res  illorum  temporum  cognoscendas  tum  ad  pietatem  augen- 
dam,  qua  ratione  nunc  tj^pis  describantur :  haec  omnia  in  prooemio 
generali  totius  huius  operis  et  in  specialibus  singulorum  voluminum 
prooemiis  copiose  enarrabuntur,     Ideo  pauca  hic  notare  satis  erit, 

Effigiem  Canisii ,  huic  volumini  additam ,  ex  maiore  imagine  ex- 
primendam  curavimus,  quam  clarissimus  vir  Eduardus  de  Steinle 
anno  1885  pinxit,  propositis  sibi  iraprimis  figuris  Canisii,  quas  initio 
saeculi  septimi  et  decimi  RaphaelSadeler  et  Dominicus  Custos,  chalco- 
graphi  haud  ignobiles,  in  aes  inciderant,  Qui  nostram  hanc  imaginem 
Canisii  cum  antiquis  illis  contulerit,  quae  pigmentis  oleatis  depictae 
Coloniae  et  Friburgi  Helvetiorum  atque  in  domibus  quibusdam  Socie- 
tatis  nostrae  supersunt,  Eduardum  de  Steinle  veram  Canisii  reddidisse 
imaginem  intelleget.  Nefas  certe  fuisset,  figuram  in  hoc  opere  non 
ponere ,  quam  vir  ille  catholica  pietate  insignis  et  de  arte  christiana 
optime  meritus  hoc  ipso  consilio,  ut  epistulis  canisianis  praefigeretur, 
paulo  ante  mortem  expressit  et  mihi  quasi  testamento  reliquit.  Quodsi 
quis  imaginem  quaeret,  quae  ex  ipsis  illis  picturis  antiquis  expressa 
sit,  biographiam  Canisii  figuris  illustratam  evolvat,  quam  hisce  diebus 
R.  P.  Ludovicus  Michel  S.  J.  gallico  sermone  evulgandam  parat. 

Grato  animo  recordor  in  p  r  i  m  i  h  u  i  u  s  v  o  1  u  m  i  n  i  s  epistulis 
colligendis  et  illustrandis  me  a  multis  adiutum  esse  opera,  consilio, 
hospitio,  codicibus  subministratis,  Horum  nonnullos  in  ipso  opere  suis 
locis  nominabo;  omnes  nominatim  recensere  longum  est,  Plurimum 
me  debere  profiteor  eminentissimo  cardinali  Andreae  Steinhuber  S,  J,, 
reverendissimo  P.  Henrico  Denifle  0.  Pr,,  archivi  vaticani  subpraefecto, 
excell.  D.  Alfredo  de  Arneth,  caesarei  archivi  vindobonensis  directori, 
D.  Doctori  Georgio  de  Laubmann,  regiae  bibliothecae  monacensis 
summo  moderatori,   reverendo  D.  Doctori  Francisco  Xaverio  Pfeifer, 


Exaeten  i^rope  Roermond  (iii  Hollandia),  die  4.  Aprilis 


1896. 


Editor 


VI  Praefatio.  , 

regiao   bibliothecae   dilinganae  praefecto,  D.  professori  K.  A.  Barack, 
praefecto    bibliothecae    argentoratensis.     E    Societate    quoque    nostra 

fraternam  operam  suam  mihi   commodaverunt   reverendi  PP.  loannes  j 

Baptista  van  Meurs,  Carolus  Sommervogel,  Hermannus  Allard,  loseph  ^ 

Eugenius  de  Uriarte,    Franciscus  Ehrle,    alii  multi.     Quibus  oninibus  ] 

summas  ago  gratias.  I 

Etsi    epistulas    canisianas    multis    locis    quaesivi ,    dubitare    non  \ 
possum,    quin   nonnullae   earum   hodie   quoque   in   bibliothecis  et  do- 

mibus  privatis  lateant.     Omnes  itaque  impense  rogo,    ut,  si  fortasse  ) 

eiusmodi  epistulam  vel  aliquid  aliud  ad  Canisium  quacumque   ratione  j 

spectans  deprehenderint,  mihi  significent.  ' 


CONSPECTUS 

totius  voluniiiiis  et  index  chronologieus  epistularuni  eius. 

Pa-. 

PRAEFATIO V 

I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistu- 

larum  in  eo  positarum vu 

II.  Prooemium  generale  totius  operis. 

1.  De  rebus  a  Canisio  gestis  et  scriptis xv 

2.  De  epistulis  Canisii  et  de  ratione  in  iis  edendis  servata      .      xxiii 

III.  Prooemium  speciale  voluminis  primi xxxiv 

IV.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii  1541  — 1556        .       .xxxvm 
V.  Catalogus  librorum,  ex  quibus  saepius  in  hoc  vohmiine  testi- 

monia  proferuntur xlvii 

VI.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum,  in  hoc  vohmiine  fre- 

quentius  adhibitorum lh 

VII.  Explicatio  notarum  (.,abbreviationum"')  saepius  occurren- 

tium  Lxii 

VIII.  Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

1.  Prolegomena  editoris 1 

2.  Confessionum  Canisii  hber  primus 5 

3.  Canisii  Testamentum  sacrum.     Pars  prior        .        .        .        .  31 

4.  Eehquiae  illarum  partium  ^Confessionum''    et  nTestamenti", 

quae  integrae  superesse  non  videntur 52 

IX.  Epi-stulae  a  Canisio  et  ad  Canisium  datae  1541 — 1556. 

1.  Canisius  Weiidelinae  Canis,  sorori,  Colonia  inemite  aut  exeunte  anno  1541  6S 

2.  Canisius  Wendelinae  van  Triest,  sorori,  Colonia  23.  Martii  1543    .         .  72 

3.  Vota  Deo  facta  a  Canisio,  Moguntiae  8.  Maii  1543         ....  74 

4.  Canisius  amico  cuidam,  Moguntia  m.  Maio  (die  8.  vel  paulo  post)  1543  76 

5.  Canisius  Fr.  Francisco  Stradae  S.  J.,  Colonia  m.  Maio  ['?]  1543     .         .  78 

6.  Canisius  Georgio  de  Skodborg,  archiepiscopo  lundensi,  Colonia  3.  lunii  1543  79 

7.  Beatus  Petrus  Faber  S.  J.  Canisio,  Moguntia  21.  lunii  1543          .         .  93 

8.  Canisius  Cornelio  Visbavaco,    saceUano   in   ecclesia  S.  Petri  lovaniensi, 

Colonia  m.  Septembri  1543  .........  95 

9.  Canisius  Nicolao  Escbio ,    pastori  Beginarum  distemensium ,    Colonia  m. 

Septembri  1543 1»7 

10.    Beatus   Petrus   Faber  S.  J.    Alvaro    Alfonso   et  Petro  Canisio,    noviciis 

V     S.  J.,  Lovanio  28.  Novembris  1543 98 


Yin       I-    Conspectus  totins  volnmlnis  et  index  chronologicus  epistularum  eius. 

Pag. 

11.  Beatus  Petrus  Faber  S.  J.  Canisio,  Colonia  exeunte  lannario  1544  101 

12.  Canisius  Wendelinae  Canis,  novercae,  Colonia  exeunte  lanuario  1544    .         102 

13.  Canisius  Beato  Petro  Fabro  S.  J. ,    Colonia  27.  Augusti   et  27.  Septem- 

bris  1544 102 

14.  M.  Hermes  Poen,  canonicus  lovaniensis  et  Societatis  lesu  novicius,  So- 

ciis  Coloniae  degentibus,  Conimbrica  19.  Decembris  1544    .  .  113 

15.  Canisius  Wendelinae  Canis,    novercae,    Colonia  27.  Decembris  1544  [Vj  116 

16.  Canisius  Beato  Petro  Fabro  S.  J.,  Colonia  30.  Decembris  1544      .         .  118 

17.  Sanctus  Ignatius  de  Loyola  Sociis  coloniensibus ,    Ronia   anno  1545  [in- 

eunte '?] 128 

18.  loannes  Pelletarius  S.  J.  Canisio  eiusque   sociis   coloniensibus ,    Parisiis 

m.  Februario  1545 130 

19.  Canisius  Oswaldo  II.,  comiti  montensi  et  romani  imperii  principi,  Colonia 

5.  Februarii  1545 133 

20.  Canisius  Beato  Petro  Fabro  S.  J.,  Colonia  initio  Februarii  et  12.  Martii 

1H5 137 

21.  Canisius  Friderico  Nauseae,  episcopo  viennensi,  Colonia  18.  Maii  1545  .         145 

22.  P.  Paulus  Antonius   de   Ackillis    S.    J.    Canisio   ceterisque    Sociis    colo- 

niensibus,  Parisiis  29.  lunii  1545  .......         149 

23.  Beatus  Petrus  Faber  S.  J.  Alvaro  Alfonso  et  Petro  Canisio  S.  J.,  Valli- 

soleto  9.  lulii  1545        ..........  154 

24.  Canisius  Beato  Petro  Fabro  S.  J.,  Colonia  12.  Augusti  1545           .         .  158 

25.  Canisius  Beato  Petro  Fabro  S.  J.,  Colonia  22.  Decembris  1545      .         .  164 

26.  Beatus  Petrus  Faber  S.  J.  Canisio,  Madrito  10.  Martii  1546  .         .         .  168 

27.  Canisius  Sebastiano  de  Heusenstamm,    archiepiscopo   moguntino    et    ro- 

mani  imperii  principi  electori,  Colonia  1.  Aprilis  1546         .         .         .         176 

28.  Canisius  candidatis  theologiae  coloniensibus,  Coloniae  5.  [?]  Aprilis  1546         182 

29.  Sanctus  Ignatius  de  Loyola  Canisio  eiusque  sociis  coloniensibus ,   Roma 

2.  lunii  1546 188 

30.  Petrus  Faber  (De  Smet)  S.  J.  Canisio  eiusque  sociis  coloniensibus,  Roma 

2.  lunii  1546 192 

31.  Sanctus    Ignatius    Patribus    Leonardo    Kessel    et    Petro    Canisio    S.    J., 

Roma  6.  lunii  1546 194 

32.  Petrus  Faber  (De  Smet)  S.  J.  Canisio,  Roma  9.  lunii  1-546  ...  197 

33.  Canisius  P.  Alvaro  Alfonso  S.  J.,  Colonia  13.  lunii  1546.       ...  199 

34.  Canisius  Friderico  Nauseae,  episcopo  viennensi,  Colonia  20.  lunii  1546  .  201 

35.  P.  Claudius  laius  S.  J. ,  Ottonis  cardinalis  augustani  in  concilio  triden- 

tino  procurator,  Canisio,  Tridento  m.  lunio  vel  lulio  1546  .         .         .         206 

36.  Canisius  Adriano  Adriani  S.  J.,  in  academia  lovaniensi  studiorum  causa 

versanti,  Colonia  2.  Augusti  1546 207 

37.  Canisius  Wendelinae  van  Triest,  sorori,  Colonia  8.  Augusti  1546  .         .         210 

38.  P.  Bartholomaeus  Ferronius  S.  J.  mandatu  Sancti  Ignatii  Canisio,  Roma 

14.  Augusti  1546 211 

39.  P.  Cornelius  Vishavaeus  S.  J. ,  Sociorum  lovaniensium  praepositus,  Ca- 

nisio,  Lovanio  22.  Augusti  1546 213 

40.  Canisius  loanni  Nopelio,  episcopo  cyrenensi  i.  p.  et  sutfraganeo  ac  vicario 

generali  coloniensi,  Colonia  10.  Septembris  1546  .         .                  .  215 

41.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Colonia  22.  Octobris  1546  ....  222 

42.  Canisius  Wendelinae  Canis,  novercae  suae,  Colonia  30.  Octobris  1546  .  224 

43.  Canisius  Stephano  de  Delen,    decano    arnhemiensis  ecclesiae  collegialis 

S.  Walburgis,  Colonia  circiter  30.  Octobris  1546  ....         226 

44.  Antonius  Vinck,    theologiae  studiosus  lovaniensis  et  novicius  Societatis 

lesu,  Petro  Canisio,    Leonardo  Kessel,  Adriano   Adriani,    Sociis   colo- 
niensibus,  Lovanio  29.  Novembris  1546 230 


Index  chronologicus  epistularuni. 


Canisius  P.  Leonardo  Kessel ,  Sociorum  coloniensium  praefecto ,    Leodio 

sub  finem  anni  1546      .......... 

Canisius  loanni  Groppero ,  canonico  ecclesiae  metropolitanae  coloniensis 

et  scholastico  ecclesiae  S.  Gereonis,  Geislinga  24.  lanuarii  1547 
Canisius  loanni  Groppero,  Ulma  28.  lanuarii  1547  .... 
Canisius    Gerardo    Hammontano,    priori    Carthusiae    coloniensis,     Ulma 

lanuario  exeunte  vel  Februario  (1.  — 12.)  1547     .... 
loannes  Gropper  Canisio,  Colonia  20.  Februarii  1547 
Canisius  Sociis  romanis,  Tridento  Februario  exeunte  vel  Martio  1547 
Canisius  Sociis  coloniensibus,  Patavio  12.  Aprilis  1547  . 
Canisius   P.    Leonardo   Kessel    ceterisque  Sociis  coloniensibus ,    Bononia 

17.  lunii  1547 

Canisius  Sociis  lovaniensibus,  Roma  15.  Novembris  1547 

Canisius   P.    Danieli   Paeybroeck  S.  J. ,    domus   lovaniensis    ^ministro" 

Roma  15.  Novembris  1547    ........ 

Canisius   Andreae    Sydereo ,    canonico   zutphaniensi ,    Roma   20.  Novem 

bris  1547 

Canisius  P.  Leonardo  Kessel  et  Fr.  Adriano  Adriani,  Sociis  coloniensibus 

Roma  2.  lanuarii  1548  ......... 

Canisius  nomine  S.  Ignatii  Ruardo  Tappero,  cancellario  universitatis  lo 

vaniensis  et  decano  ecclesiae    collegialis  S.  Petri,    Roma  10.  lanuari; 

1548 

Canisius  Sancto  Ignatio,  Roma  5.  Februarii  1548    .... 
Canisius  P.  Leonardo  Kessel  et  Fr.  Adriano  Adriani,  Sociis  coloniensibus 

Roma  8.  Februarii  1548 

Canisius  P.  Leonardo  Kessel  et  Fr.  Adriano  Adriani,  Sociis  coloniensibus 

Roma  28.  Februarii  1548       ........ 

Canisius  P.  Leonardo  Kessel  et  Fr.  Adriano  Adriani,  Sociis  coloniensibus 

Neapoli  24.  Martii  1548 

Canisius    Petro    Gillonio ,    Cornelio    Brogelmanno ,    Danieli    Paeybi-oeck 

ceterisque  Sociis  lovaniensibus,  Messana  23.  Aprilis  1548   . 
Canisius   lonae,    [litterarum   studioso    et   Societatis   candidato?]  Romae 

degenti,  Messana  m.  Aprili  vel  Maio  1548 

Canisius  Henrico  Baccelio,  Andreae  Sydereo,  Petro  Boio,  noviciis  S.  J 

Romae  degentibus,  Messana  27.  Maii  1548 

P.  loannes   de   Polanco ,    Societatis  lesu   secretarius,    nomine  S.  Ignati: 

Canisio,  Roma  2.  lunii  1548  ....... 

Canisius  Christophoro  Buscoducensi,  candidato  vel  novicio  Societatis  lesu 

Messana  aestate  anni  1548 

Canisius  P.  Leonardo  Kessel  et  Fr.  Adriano  Adriani,  Sociis  coloniensibus 

Messana  12.  Augusti  1548 

Gerardus  Hammontanus,    prior  Carthusiae  coloniensis,  Canisio,  Colonia 

aestate  vel  auturano  1548 

P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  Canisio,  Roma  13.  Octobris  1548 
Canisius  P.  Leonardo  Kessel,  Sociorum  coloniensium  praeposito,  Messana 

12.  Novembris  1548 

S.  Ignatius  Canisio,  Roma  circiter  19.  Martii  1549 

Canisius  Carthusianis  coloniensibus,  Messana  5.  lunii  1549     . 

P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  Canisio,  Roma  14.  Septembris  1549  . 

S.  Ignatius  Canisio,  Roma  21.  Septembris  1549       .... 

Canisius  P.  loanni   de  Polanco ,    Societatis  lesu    secretario,    Ingolstadio 

m.  Novembri  vel  Decembri   1549 

P.  loannes   de  Polanco  S.  J.    nomine    S.  Ignatii  Canisio,    Roma  18.  la 

nuarii  1550    ........... 


233 


I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologieus  epistularum 


77.  Canisius  P.  loanni  de  Polanco ,  secretario  Societatis  lesu ,    lugolstadio 

25.  lanuarii  1550 .         297 

78.  P.  loannes  de  Polanco  nomine  S.  Ignatii  Canisio,  Roma  1.  Februarii  1550         299 

79.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  uomine  S.  Ignatii  PP.  Alphonso  Salmeroni, 

Claudio  laio,  Petro  Canisio  S.  J.,  Ronia  14.  Februarii  1550      .         .         300 

80.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  nomine  S.  Ignatii  Canisio,  Roma  18.  Fe- 

bruarii  1550 300 

81.  Canisius  P.  Leonardo  Kessel,  Sociorum  coloniensium  praeposito,  Ingol- 

stadio  9.  Martii  1550 "     .         300 

82.  Canisius  P.  Leonardo  Kessel  ac  scholasticis  et  noviciis  Societatis  lesu 

coloniensibus,  Ingolstadio  19.  Martii  1550 302 

83.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  noniine  S.  Ignatii  PP.  Claudio  laio,  Aljjhonso 

Salmeroni,  Petro  Canisio  S.  J.,  Roma  28.  Martii  1550       .         .         .         305 

84.  Canisius  P.  loanni  de  Polanco,   secretario  Societatis  lesu,    Ingolstadio 

24.  Martii  1550 306 

85.  Aloysius  Lipomanus ,  episcopus  veronensis  et  nuutius  apostolicus ,  PP. 

Alphonso  Salmeroni,    Claudio  laio,    Petro  Cauisio  S.  J. ,    Salisburgo 

21.  Aprilis  1550 "  .         314 

86.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  28.  Maii  1550        ....         315 

87.  Canisius  Aloysio  Lipomano,  episcopo  veronensi  et  nuntio  apostolico,  In- 

golstadio  m.  Maio  vel  lunio  1550 320 

88.  Canisius   iussu  P.  Claudii  laii  S.  J.    P.  loanni    de  Polanco,   secretario 

Societatis  lesu,  Ingolstadio  3.  lunii  1550    .         .         .         .         .         .         321 

89.  PP.  Claudius  laius  et  Petrus  Canisius  Georgio  Stockhammer,  consiliario 

Alberti  Y.  Bavariae    ducis    et   curatori    universitatis   ingolstadiensis, 
Ingolstadio  10.  lunii  1550 322 

90.  Canisius  P.  Claudio  laio  S.  J.,  Ingolstadio  m.  lulio  vel  Augusto  1550         327 

91.  Canisius    P.    Claudio    laio  S.  J. ,    Ingolstadio    inter   mensem  lulium    et 

Septembrem  1550 328 

92.  P.  loannes  de  Polanco  uomine  S.  Ignatii  Canisio,  Roma  16.  Augusti  et 

16.  Septembris  1550 329 

93.  P.  Claudius  laius  S.  J.  P.  Petro  Cauisio,  P.  Nicolao  Goudano,  Fr.  Petro 

Schorichio,    Sociis  ingolstadiensibus,   Augusta  Yindelicorum  m.  Sep- 
tembri  1550 ^ 330 

94.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  29.  Septembris  1550      .         .         .         331 

95.  P.  loannes  de  Polanco  nomine  S.  Ignatii  Canisio,  Roma  m.  Octobri  1550         337 

96.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  2.  Novembris  1550        .         .         .         337 

97.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  nomine  S.  Ignatii  Canisio,    Roma  m.  No- 

vembri  1550 342 

98.  Canisius  Mauritio  de  Hutten,    episcopo  eystettensi  et  imperii   principi, 

Ingolstadio  m.  Novembri  vel  Decembri  1550      .....         342 

99.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  nomine    S.  Ignatii  Canisio,    Roma  6.  De- 

cembris  1550 342 

100.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  28.  Decembris  1550  .  343 

101.  Canisius  P.  lacobo  Lainio  S.  J.,  Ingolstadio  10.  Februarii  1551    .         .         347 

102.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  nomine  S.  Ignatii  Canisio,  Roma  11.  Martii  1551         349 

103.  Canisius  Mauritio  de  Hutten,  episcopo  eystettensi,  Ingolstadio  24.  Martii 

1551 349 

104.  P.  loannes   de  Polanco  S.  J.  nomine    S.    Ignatii  PP.  Petro  Canisio   et 

Nicolao  Goudano  S.  J.,  Roma  31.  Martii  et  2.  lunii  1551  .         .         351 

105.  Canisius  academiae  ingolstadiensis  adulescentibus  studiosis,  Ingolstadio 

5.  Aprilis  1551     .    " 352 

106.  Canisius  rector  et  senatus  academicus  adulescentibus  studiosis  univer- 

sitatis  ingolstadiensis,  Ingolstadio  15.  Aprilis  1551     ....         354 


Index  chroiiologicus  epistularuin. 


Pag. 


107.  Sebastianus  Pighinus.  archiepiscopus  sipontinus  et  nuntius  apostolicus, 

PP.  Petro  Canisio  et  Leonardo  Kessel  S.  J.,  Augusta  Vind.  19.  Aprilis 

1551 355 

108.  Carolus  V.  imperator  PP.  Petro  Canisio  et  Leonardo  Kessel  S.  J.,  Au- 

gusta  Vind.  circ.   19.  Aprilis  1551 357 

109.  P.  loanues    de  Polanco  S.  J.    nomine    S.  Ignatii  PP.  Petro  Canisio    et 

Nicolao  Goudano  S.  J..  Roma  22.  Aprih's  1551 357 

110.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  80.  Aprilis  1551    .         .         .         .         358 

111.  Canisius  Georgio  [CassandroV],  artium  niagistro,  Ingolstadio  30.  Aprilis 

1551     .        ". 365 

112.  Canisius  lulio  de  Pflug,  episcopo  naumburgensi,  Ingolstadio  m.  lunio  1551         369 

113.  P.  loannes   de  Polanco  S.  J.    nomine   S.  Ignatii   PP.  Petro  Canisio    et 

Nicolao  Goudano  S.  J.,  Roma  30.  lunii  1551 370 

114.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  20.  lulii  1551         ....         370 

115.  P.  loannes  de  Pohinco  S.  J.  noniine  S.  Ignatii  Canisio,  Roma  16.  Au- 

guisti  1551 " 378 

116.  P.  Claudius  laius  S.  J.  PP.  Petro  Canisio    et   Nicolao    Goudano  S.  J., 

V"ienna  aestate  vel  autumno  1551       .......         378 

117.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  31.  Augusti  1551  ....         379 

118.  Canisius  lulio  de  Pflug,    episcopo  naumburgensi ,    Ingolstadio  19.  Sep- 

tembris  1551 385 

119.  P.  loannes    de  Polanco   nomine    S.  Ignatii  Canisio,    Roma  17.  Novem- 

bris  1551 " 386' 

120.  Canisius  P.  Leonardo  Kessel ,  Sociorum  coloniensium  praefecto ,  lugol- 

stadio  14.  Decembris  1551 387 

121.  Canisius  Sancto  Ignatio,  IngoLstadio  2.  lanuarii  1552    ....         392 

122.  Sanctus  Ignatius  PP.  Petro  Canisio,  Claudio  laio.  Nicolao  Goudano  S.  J., 

Roma  12.  lanuarii  1552 397 

123.  Sanctus  Ignatius  PP.  Petro  Canisio    et  Nicolao  Goudano  S.  J. ,    Roma 

28.  lanuarii  1552 398 

124.  Canisius  Mauritio  de  Hutten,  episcopo  eystettensi,  Vienna  inter  Martium 

et  Novembrem  1552    .         .         .       " 398 

125.  Canisius   P.  Leonardo  Kessel   ceterisque    Sociis   colonieusibus ,   Vienna 

8.  Aprilis  1552 399 

126.  Canisius  P.  loanni  de  Polanco,  secretario  Societatis  lesu,  Vienna  7.  Au- 

gusti  1552 405 

127.  Ferdinandus  L,  Romanorum  rex,  Cauisio,  Graecio  initio  anni  1553       .         417 

128.  Theodoricus  Canisius ,  canonicus  xantensis ,  Petro  Canisio  ,  Noviomago 

9.  Martii  1553 417 

129.  Canisius  Andreae  Herll,  canonico  coloniensi,  Vienna  27.  Aprilis  1553  .         420 

130.  Canisius  Wiguleo  Hundt,  ducis  Bavariae  consiliario,  Vienna  27.  lunii  15-58        425 

131.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Vienna  m.  lunio  vel  lulio  1553       .         .         .         426 

132.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Vienna  sub  medium  annum  1553    .         .         .         427 

133.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  nomine  S.  Ignatii  Canisio,  Ronia  27.  lunii  1553         428 

134.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  iussu  S.  Ignatii  Canisio,  Roma  25.  lulii  1553        428 

135.  Sanctus  Ignatius  Canisio,  Roma  27.  [25.?]  lulii  1553    ....         430 

136.  P.  loannes   de  Polanco  S.  J.  nomine  S.  Ignatii  Canisio,    Roma  9.  Au- 

gusti  1553 430 

137.  Canisius  Wendelinae  Canis,  novercae  suae,  Vienna  20.  Augusti  1553  .         431 

138.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Vienna  24.  Augusti  1553         ....         433 

139.  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  nomine  S.  Ignatii  Canisio,  Ronia  19.  Sep- 

terabris  1553 " 434 

140.  Canisius  P.  loanni  de  Polanco,  Societatis  lesu  secretario,  Vieuna  12.  Oc- 

tobris  1553 4-35 


J.   Conspectus  totius  voliiminis  et  irnlex  chronologicus  epistularum  eius. 


141. 

142. 
143. 
144. 
145. 

146. 
147. 

148. 
149. 

150. 

151. 

152. 
153. 
154. 
155. 
156. 
157. 
158. 
159. 
160. 
161. 
162. 
163. 
164. 

165. 
166. 

167. 
168. 

169. 
170. 

171. 
172. 
173. 

174. 
175. 
176. 

177. 

178. 

179. 
180. 


P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  noniine  S.  Ignatii  Canisio ,  Roma  23.  No 

vembris  1553        .......... 

Sanctus  Ignatius  Canisio,  Roma  29.  Novembris  1553 
Sanctus  Ignatius  Canisio,  annis  1553  et  sequentibus      . 
Canisius  P.  loanni  de  Polanco  S.  .!.,  Vienna  5.  lanuarii  1554 
Henricus  Schvveicker,  Bavariae  ducis  secretarius,  Canisio,  Monachio  [? 

7.  Martii  1554 

Ferdinandus  L,  Romanorum  rex,  Canisio,  Posonio  16.  Martii  1554 
Canisius  Christophoro  Hillinger,  episcopi  passaviensis  officiali,  Vienna 

m.  Martio  vel  Aprili  1554 

Canisius  Sancto  Ignatio,  Vienna  16.  Aprilis  1554  .... 
Canisius  Nicolao  Politae,  philosophiae  professori  viennensi,  Vienna  sub 

medium  m.  Aprilem  1554 

Canisius  P.  Leonardo  Kessel,  Sociorum  coloniensium  praeposito,  Vienna 

30.  Aprilis  1554 

Canisius   supremo    regimini  Austriae    inferioris ,    Vienna  m.  Aprili   vel 

Maio  1554 

Canisius  Sancto  Ignatio,  Vienna  m.  Maio  exeunte  vel  lunio  1554 
Canisius  P.  loanni  de  Polanco  S.  J.,  Vienna  8.  lunii  1554  . 
Canisius  P.  loanni  de  Polanco  S.  J.,  Vienna  7.  lulii  1554    . 
Socii  quidam  romani  Canisio,  Roma  sub  medium  lulium  1554 
Canisius  P.  loanni  de  Polanco  S.  J.,  Vienna  16.  Augusti  1554     . 
Sanctus  Ignatius  Canisio,  Roma  18.  Augusti  1554 
Canisius  Ferdinando  L,  regi  Romanorum,  Vienna  autumno  anni  1554 
Canisius  Sancto  Ignatio,  Vienna  14.  Octobris  1554 
P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  Canisio,  Roma  15.  Octobris  1554.     . 
Canisius  P.  loanni  de  Polanco  S.  J.,  Vienna  26.  Octobris  1554    . 
P.  Petrus  Schorich  S.  J.  Canisio,  Roma  29.  Octobris  1554  . 
lulius  III.  pontifex  maximus  Canisio,  Roma  3.  Novembris  1554   . 
Canisius  ]\Iartino  Cromer,  regis  Poloniae  secretario,  Vienna  6.  Novem 

bris  1554 

Sanctus  Ignatius  Canisio,  Roraa  21.  Novembris  1554     . 

Canisius   Martino    Cromer,   secretario   regis  Poloniae,    Vienna  27.  De 

cembris  1554        .......... 

Canisius  Martino  Cromer,  Vienna  15.  lanuarii  1555 

Canisius  Wiguleo  Hundt,  curatori  universitatis  ingolstadiensis ,  Vienna 

14.  Martii  1555 

Canisius  Sancto  Ignatio,  Vienna  25.  Martii  1555  .... 
Canisius  PP.  Hieronymo  Natali  et  lacobo  Lainio  S.  J.,  Vienna  1.  Aprilis 

1555 

Canisius  Martino  Cromer,  Vienna  27.  Aprilis  1555 

StanisLaus  Hosius,  episcopus  varmiensis,  Canisio,  Hcilsberga  11.  Maii  1555 

Canisius    Wichmanno   van    den  Bergh ,    consuli  noviomagensi ,    Vienna 

23.  Maii  1555 

Canisius  Sancto  Ignatio,  Praga  15.  lulii  1555 

Canisius  Sancto  Ignatio,  Augusta  Vind.  3.  Augusti  1555 

Canisius  Erasmo    de  Limburg,    episcopo    argentinensi ,    Augusta   Vind. 

4.  Augusti  1555 

Fridericus  Staphylus,  scholae  nissensis  rector,  Canisio,  Nissa  Silesiorum 

31.  Augusti  1555 

Canisius  lacobo  lonae,  vicecancellario  Ferdinandi  L,  Praga  5.  Octobris 


439 
440 
441 
442 

452 
453 


455 
457 


15: 


Canisius  Sancto  Ignatio,  Monachio  26.  Octobris  1555    . 

Sanctus  Ignatius  Canisio,  Roma  inter  Octobrem  et  Decembrem  1555 


462 

405 

468 
469 
470 
477 
481 
482 
488 
494 
495 
500 
501 
505 
505 

509 
511 

513 

515 

516 
519 

530 
535 
538 

540 
544 
552 


557 

503 
503 

507 


Mouumenta  canisiana  etc.  XIII 

Pag. 

181.  Canisius  ^Viguleo  Hundt,  Ingolstadio  8.  Novembris  1555       .         .         .  667 

182.  Canisius  AViguleo  Hundt,   Simoni  Thaddaeo  Eck,  Christophoro  a  Rain- 

dorff,  Henrico  Schweicker,  Ingolstadio  27.  vel  28.  Novembris  1555  .  569 

183.  Canisius  Wiguleo  Hundt,  Simoni  Tliaddaeo  Eck.   Christophoro  a  Rain- 

dorff,  Henrico  Schweicker,  Ingolstadio  29.  vel  30.  Novembris  1555  .  573 

184.  Canisius  Wiguleo  Hundt,  Simoni  Thaddaeo  Eck,   Cliristophoro  a  Rain- 

dorff,  Henrico  Schweicker,  Ingolstadio  30.  Novembris  vel  1.  Decem- 

bris  1555 576 

185.  Canisius  Wiguleo  Hundt,  Simoni  Thaddaeo  Eck.  Christophoro  a  Rain- 

dorft",  Henrico  Schweicker,  Ingolstadio  2.  vel  3.  Decembris  1555       .  579 

186.  Canisius  Wiguleo  Hundt,  Simoni  Thaddaeo  Eck,  Christophoro  a  Rain- 

dorff,  Henrico  Schweicker,  Ingolstadio  sub  initium  m.  Decembris  1555  582 

187.  Henricus    Schweicker,    ducis    Bavariae   secretarius,  Canisio,  Monachio 

circ.  15.  Decembris  1555 585 

188.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  18.  Decembris  1555       .         .         .  585 

189.  Canisius  Henrico  Schweicker,  Ingolstadio  19.  Decembris  1555       .         .  587 

190.  Canisius  Henrico  Schweicker,  Ingolstadio  10.  lanuarii  1556  .                  .  590 

191.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Ingolstadio  17.  lanuarii  1556  ....  593 

192.  Canisius  Ottoni    cardinali  Truchsess,    episcopo   augustano.    Ingolstadio 

17.  lanuarii   1556 594 

193.  Canisius  Ferdinando  I.,  Romanorum  regi,  Vienna  1.  Februarii  1556      .  598 

194.  Canisius  Ferdinando  I.,  regi  Romanorum,  Vienna  m.  Februario  1556   .  598 

195.  Canisius    Henrico    Scribonio ,    administratori    archidioecesis    pragensis, 

Praga  inter  Februarium  et  luliura  1556      ......  599 

196.  Canisius  Henrico  Schweicker,  secretario  ducis  Bavariae,  Vienna  16.  Fe- 

bruarii  1556 600 

197.  Canisius  Saucto  Ignatio,  Vienna  [?]  17.  Martii  [?]  1556        .                 .  603 

198.  Canisius  Martino  Cromer,  secretario  regis  Poloniae,  Praga  9.  Aprilis  1556  606 

199.  Canisius  Henrico  Schweicker,  Bavariae  ducis  secretario,  Praga  25.  Aprilis 

1556 608 

200.  Martinus  Gotefridius  [?]  S.  J.  Canisio,  Vienna  11.  Maii  1556        .         .  610 

201.  Canisius   Henrico   Scribonio,    administratori   pragensi,    Praga  m.  Maio 

(ante  18)  1550 610 

202.  Canisius  Sancto  Ignatio.  Praga  17.  Maii  1556        .                           .  611 

203.  Sanctus  Ignatius  Canisio,  Roma  7.  lunii  1556        .....  622 

204.  Sanctus  Ignatius  Canisio,  Roma  7. — 9.  lunii  1556          ....  624 

205.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Praga  11.  lunii  1556       .....  624 

206.  Canisius    Henrico    Scribonio ,    administratori    archidioecesis    pragensis, 

Praga  m.  lunio  (post  10.)  vel  lulio  1556  ......  634 

207.  Fridericus  Staphyhis,  rector  scholae  nissensis,  Canisio.  Nissa  Silesiorum 

14.  lunii  1556 635 

208.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Praga  17.  lunii  1556 637 

209.  Martinus  Cromer,  secretarius  regis  Poloniae,  Canisio,  Vienna  9.  lulii  1556  642 

210.  Canisius  Sancto  Ignatio,  Praga  sub  medium  m.  lulium  1556         .         .  645 

211.  Canisius  Sociis  ingolstadiensibus,  Praga  sub  medium  m.  lulium  1556  .  646 

212.  Canisius  et  Henricus  Scribonius  Ferdinando  I.  regi,  Praga  m.  lulio  1556  647 
218.    P.   loannes   de  Polanco  S.  J.  nomine  S.  Ignatii  Canisio ,    Roma    circ. 

20.  lulii  1556 649 

214.    P.  loannes  de  PoLinco  S.  J.  nomine  S.  Ignatii  Canisio,  Roma  22.  lulii  1556  649 

X.  IMonumenta  canisiana. 

A.  Monumenta  moguntina  a.  1543 652 

Appendix  monumentorum  moguntinorum  1540—1555    .                  .  653 


XIV 


Monunionta  canisiana  etc. 


Pag. 


681 
685 


B.  ^Monumenta  coloniensia  a.  1506—1547. 

a)  Studia  litteraria  1536—1546 657 

b)  Societas  lesu  per  Canisium  in  (iermania    stabilita  154:3—1546         668 

c)  Officia,  quae  Canisius  archidioecesi  coloniensi  in  apostasia  Her- 
manni  Wedani  praestitit  1547 674 

C    Monumenta  triclentina,  quae  piiniuni  concilii  tempus  spectant, 

1547 *''7 

D.  Monumenta  bononiensia  1547.   1549. 

a)  Prolegomena ^oO 

b)  Acta  synodalia  1547  ...         •  ... 

c)  Laurea  theologica  Canisio  collata  1549      .... 

E.  Monumenta  ingolstadiensia  1548—1556. 

a)  Canisii  et  sociorum  eius  missio,  adventus  etc.  1548.  1549        .         686 

b)  Scholae   Ingolstadii   habitae    et  bonae   vitae  exempla  praebita 
1549-1552 692 

c)  Munus  rectoris  universitatis  a  Canisio  obituin  18.  Octobris  155U 

ad  24.  Aprilis  1551 '^98 

d)  Vicecancellarii  dignitas  a  Canisio  recusata  eiusque  munera  al) 

eo  suscepta  a  lulio  1551  usque  ad  Martium  1552    ...         709 

e)  CoUegium  Societatis  lesu  Canisii  opera  Ingolstadii  constitutum 
1551-1556 '^^ 

F.  Monumenta  viennensia  1551—1556. 

a)  Canisius  Viennam  evocatus  1551—1552 727 

b)  Quae  Canisius  in  universitate  viennensi  gesserit  1554—1555  .  729 

c)  Conatus  Viennae  et  aliis  Austriae  locis  ad  animas  iuvandas  a 
Canisio  suscepti:  contionibus  etc.  1552 — 1555  ....  741 

d)  Catechismi  Viennae  a  Canisio  conscripti  1552—1556        .         .  750 

e)  Episcopatus  viennensis  a  Canisio   ter  recusatus  et   aliquamdui 
administratus  1553— 1556  .         .         .^^ ^j^^ 

Appendix  monumentorum  viennensium  1554 761 

G.  Monumenta  pragensia  1554 — 1556. 

a)  Collegii  pragensis  prima  sementis  a  Canisio  facta  1554—1555         762 

b)  Collegium  pragense  a  Canisio  constitutum.    Causa  religioms  ab 
eodem  adiuta  1555—1557 

XI.  Index  alphabeticiis  eoriiin,  ad  quos  Canisius  scripsit        •       774 

XII.  Index  alphabeticus  eorum,  qui  ad  Canisium  seripserunt  .       776 

XIII.  Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  volumiuis    .       777 


766 


II. 
PROOEMIUM  GENERALE  TOTIUS  OPERIS. 

1.   De  rebus  a  Canisio  gestis  ac  seriptis. 

De  Petri  Canisii  vita  pliis  quani  40  diversi  editi  sunt  libri  libellique, 
iique  conscripti  linguis  non  solum  latina  et  germanica,  sed  etiam  anglica,  gallica, 
hispanica,  hollandica,  italica,  polonica,  ac  vel  ipsa  arabica;  ex  quibus  libris 
comphires  iterum  ac  saepius  prehmi  subierunt.  Itaque  opus  non  est,  multis 
hic  verbis  Canisii  vitam  narrare;  Hneamenta  tantum  ahqua  proponam. 

Patria  Canisio  fuit  Noviomagum  (Nijmegen)  Geldriae  urbs,  quae  nunc 
quidem  est  regni  neerlandici,  tunc  autem  erat  civitas  Hbera  imperii  germanici. 
Natus  est  Petrus  die  8.  Maii  anni  1521  patre  opulento  et  consulari. 
Sub  annum  1536  Coloniam  missus ,  in  gymnasio  montano  sub  disciphna 
Nicolai  Eschii  (van  Esche)  sacerdotis  vahle  pii  in  doctrina  et  pietate  muhum 
profecit,  famiharis  praeclaro  ilH  loanni  C4roppero  canonico  et  monachis 
carthusianis  atque  etiam  Laurentio  Surio ,  adulescenti  hibeccensi,  qui  postea 
et  ipse  Carthusianus  fuit.  Anno  1540  votum  perpetuae  castitatis  fecit  et  in 
academia  coloniensi  magister  philosophiae  creatus  est ;  atque  haud  multo  post 
Moguntiam  accurrit  ad  Beatum  Petrum  Fabrum  (Favre,  Lefevre),  primum 
S.  Ignatn  de  Loyola  sodalem,  quo  duce  ,exercitia  spirituaHa",  quae  dicuntur, 
peregit,  atque  8.  Maii  1543,  Germanorum  jDrimus,  Societati  lesu  modo 
natae  nomen  dedit.  Coloniam  dein  remissus  et  studia  theologica  prosecutus, 
anno  154B  sacerdotium  suscepit,  et  sub  idem  tempus  a  clero  et  universitate 
coloniensi  in  Belgium  et  in  Suebiam  ad  Carolum  V.  caesarem  et  Leodium  ad 
Georgium  Austriacum  episcopum  missus  est,  ut  suppetias  peteret  contra  Her- 
mannum  a  Weda  archiepiscopum,  protestantismum  Coloniae  intrudere  conantem. 
Ab  Ottone  autem  Truchsessio  cardinali  et  episcopo  augustano  initio  anni  1547 
socius  additus  est  P.  Claudio  laio  (Le  Jay)  S.  J. ,  quem  Otto  ad  triden- 
tinum  concilium  miserat,  procuratoris  sui  nomine  insignitum.  Atque  cum 
ipsa  synodo  Canisius  Bononiam  transmigravit ,  et  inde  paulo  post  Romam 
evocatus,  ab  ipso  Societatis  lesu  sancto  parente  per  quinque  menses  pietatis 
exercitationibus  excultus  est.  Mense  vero  ApriH  anni  1548  in  Siciliam 
advectus,  pueris  coUegii  messanensis  praecepta  artis  dicendi  tradidit ;  proximo 
anno  Romam  redire  iussus ,  die  4.  Septembris  coram  S.  I  g  n  a  t  i  o  sollemnia 
vota  nuncupavit.  Mense  Octobri  in  academia  bononiensi  doctor  theo- 
logiae  factus ,  Novembri  postulante  Guihelmo  IV.  Bavariae  duce  iubenteque 
S.  Ignatio  Ingolstadium  cum  PP.  Claudio  laio  et  Alphonso  Sahnerone 
venit  et  in  universitate  theologiam  docere  coepit;  anno  1550  ibidem  populum 
quoque  contionibus  et  catechesibus  erudiendum  suscepit  atcfue  academiae 
rector  electus  est.  Unde  Viennam  arcessitus  anno  1552,  theologiam  pro- 
fitetur  in  universitate ,   orationes  sacras  habet  et  in  aula  Ferdinandi  L,  Ro- 


XVI  li-    Prooemiuiii  geneiale  totius  opeiis. 

inanorum  regis  sibi  addictissimi,  et  in  ecclesia  cathedrali,  ac  contuberniu  prae- 
est  adulescentium  ,archiducali'".  Episcopatu  autem  viennensi  constanter  recu- 
sato,  3.  Novembris  1554  a  lulio  III.  pontifice  eandem  ecclesiam  per  annum 
administrare  iubetur,  atque  aliquot  niensibus  post  Pragae  et  Ingol- 
stadii  collegiorum  Societatis  lesu  prima  fundamenta  iacit.  Yere  anni  1555 
,.Sunimam  doctrinae  christianae'"  petente  Ferdinando  rege  a  se 
compositam  in  hiceni  emittit.  Primus  Societatis  lesu  per  Germaniam  supe- 
riorem  praepositus  provincialis  constituitur  a  S.  Ignatio  7.  lunii  1556. 
Eodeni  anno  Ratisbonani  concessit  ad  contiones  in  ecclesia  catliedraH 
habendas  proceresque  in  comitiis  congregatos  fulciendos.  In  colloquio  auteni 
loligionis  anno  1557  Vormatiae  habito  Canisius  catholicorum  fere  ante- 
signanus  Melanchthoni  protestantium  coryphaeo  acriter  obstitit.  Annus 
porro  1558  Canisium  vidit  Alsatiam  et  Suebiam  peragi-antera ,  Strau- 
bingae,  rogante  Alberto  V.  Bavariae  duce,  abducendo  ab  haeresi  populo 
incumbentem,  R  o  m  a  m  ad  congregationem  generalem  ordinis  sui  accurrentem, 
inde  iussu  Pauli  IV.  cum  Camillo  Mentuato  nuntio  apostolico  in  Poloniam 
ad  comitia  piotrcoviensia  proficiscentem.  E  Polonia  a  Ferdinando  Augustam 
Vindelicorum  revocatus  ad  conventum  imperii ,  ecclesiae  cathedralis 
augustanae  contionatorem  ordinarium  agere  coepit  anno  1559,  urgeute  ad- 
modum  ca])itulo,  atque  eo  in  munere  per  complures  annos  persistens,  multos 
protestantes  ad  ecclesiam  catholicam  reduxit  ac  catholicorum  animos  fer- 
voremque  paene  exstinctos  excitavit  atque  accendit ,  carus  praesertim  in- 
signibus  illis  familiis  Fuggerorum  et  Welserorum.  Simul  raagnam  operam  posuit 
in  condendis  Societatis  lesu  collegiis  M  o  n  a  c  h  i  i ,  0  e  n  i  p  o  n  t  e ,  D  i  1  i  n  g  a  e  ; 
cuius  quidem  civitatis  academiam,  ab  Ottone  cardinali  Truchsessio  consti- 
tutam,  nomiue  Societatis  lesu  anno  156-1  suscepit  regendara.  Atque  iara  auno 
1562  synodo  tridentinae,  ab  eiusdem  praesidibus  evocatus,  iterum  brevi 
tempore  interfuerat ;  eidem  concilio  haud  parum  profuit  auno  proxime  secuto, 
duni  Oeniponte  in  coetu  theologorura  a  Ferdinando  iraperatore  coacto 
sententiani  dicit  caesaremque  pi*ivatis  quoque  raonitis  et  jirecibus  a  sinistris 
consiliis  abstrahit.  Anno  1565  denuo  Romam  venit  ad  congi-Bgationem 
generaleni,  quae  S.  Francisco  Borgiae  supreraa  Societatis  lesu  gubernacula 
conmiisit.  Post  quae ,  anno  iam  ad  finera  yergente ,  a  Borgia  visitator  sui 
ordinis  per  provinciam  rhenanam  nominatus ,  et  a  Pio  IV.  pontifice  nuntii 
ajjostolici  munere  auctus ,  Herbipo.lim,  Moguntiara,  Coloniam, 
Cliviam,  Osnaburgum  adiit,.  ut  leges  tridentinas  ijromulgaret  obser- 
yandasque  curaret.  A  qua  legatione  Pii  IV.  morte  absolutus  est,  nec 
taraen  quieti  se  dedit.  Nara  anno  1566  inter  comitia  iniperii  augu- 
stana,  cum  cardinali  Coniraendono  Pii  V.  legato  una  cum  aliis  quibusdam 
a  consiliis  esset,  multum  fausteque  laboravit ,  ne  ,pax  religiouis'"  augu- 
^tana  a  summo  j^ontifice  tunc  cum  surarao  rei  catholicae  periculo  reiceretur. 
Eodem  anno  Udalrico  a  Helfenstein  dynastae  suebo  persuasit,  ut  a  Luthera- 
nismo  ad  fideui  catholicam  reverti  statueret.  Sequenti  autera  anno  Ottonem 
cardinaleni  augubtanum  in  synodo  Dilingae  celebranda  adiuvit ,  S.  Stani.'^- 
launi  Kostkani  Dilingae  recepit  Komamque  in  tirociniuni  Societatis  lesu 
transmisit,  Herbipoli  et  Spirao  ad  instituenda  eiusdem  Societatis  col- 
legia  operam  contulit,  ingolstadiensibus  philosopliiae  professoribus  pacis  arbiter 
fuit.  Officio  i^raepositi  proviucialis  tandem  anno  1569  liberatus  est,  quo 
lil)ei-ius  Dilingae  vacare  posset  refutationi  centuriaturum  magdeburgensium 


1.   De  rebiis  a  Canisio  gestis  ac  scriptis.  XVII 

a  S.  Pio  V.  sibi  impositae;  cuius  laboris  fructus  annis  1571  et  1577  nata 
simt  opera  De  S.  loanne  Baptista  ac  „De  Maria  Virgine  incompara- 
bili",  saepius  deinceps  edita.  Attaraen  Dilinga  Oenipontem  Canisio 
demigrandum  friit  ad  sermones  sacros  et  apud  populum  et  in  aula  Ferdi- 
nandi  II.  archiducis  habendos.  Magdalena  quoque  Ferdinandi  soror  Canisii 
consiliis  frequenter  utebatur,  cum  H  a  1  a  e  virginum  coUegium  quoddam  atque 
etiam  Societatis  lesu  scholas  condendas  curaret.  Eundem  Ferdinandum  et  Al- 
bertum  V.  Bavariae  ducem  Canisius  ad  negotia  religionis  tractanda  anno  1573 
auctoritate  Gregorii  XIII.  pontificis  convenit.  A  quo  E o m a m  quoque 
eodem  anno  accitus  et  de  causa  rehgionis  in  Germania  promovenda  con- 
sultus  est;  ubi  Canisius  inter  alia  collegium  germanicum,  quod  ab  eius  in- 
itiis  impense  foverat ,  pontificis  liberalitati  commendavit ,  eundemque ,  ut 
eiusmodi  seminaria  in  ipsa  etiam  Germania  conderet,  admonuit.  Cardinali 
autem  Morono  in  consilium  datus  est  Canisius  anno  1576,  cum  ille  in 
ratisbonensibus  comitiis  legatione  pontificis  frngeretur.  Ac  tandem 
Canisius,  cum  annis  1578  et  1579  per  sacrum  ieiunii  maioris  tempus  Landis- 
huti  coram  Guilielmo  duce  e  suggestu  dixisset,  exeunte  anno  1580  a  loanne 
Francisco  Bonhomio  episcopo  vercellensi  nuntioque  pontificis  deductus  est 
Friburgum  in  Helvetiam,  ibique  senex  et  decrepitus  scholas  aperuit, 
coUegii  fundamenta  iecit,  sodalitates  Beatissimae  Virginis  instituit,  contiones 
et  catecheses  habuit;  ibidem  vita  decessit  21.  Decerabris  1597,  raeritorura 
sane  plenissimus. 

Nam  praeter  orationes  sacras  et  catechismi  explicationes,  quibus  Bavariara, 
Austriam,  Alsatiam,  Franconiam,  Tirolim,  Bohemiam,  Helvetiam  variis  locis 
excoluerat,  praeter  consilia  ac  monita,  quibus  multos  primores  et  sacros  et 
civiles  munierat,  calamum  scriptorium  Canisius  inde  a  23.  suae  aetatis 
anno  ad  mortem  usque  numquam  deposuit. 

SS.  Cyrilli  Alexandrini  et  Leonis  Magni  opera  anno  1546  Coloniae  edidit, 
ibidemque  —  hoc  saltera  vero  simillimum  est  —  loannis  quoque  Tauleri,  decoris 
illius  dominicanae  familiae,  seripta  germanica  prelo  subiecit  ipso  anno  1543,  paulo 
postquam  Societati  lesu  nonien  dedit,  sicque  ceteris  omnibus,  qui  in  eadem  Societate 
libros  edidere,  longo  tempore  praecucurrit.  S.  Hieronymi  quoque  epistulas  in  usum 
scholarum  selegit  et  distinxit,  cuius  operis  circiter  40  editiones  hodie  notae  sunt. 
Libros  precationum  tum  germanica  lingua  tum  latina  contexuit  complures:  pro 
pueris,  aegrotis,  litterarum  studiosis,  principibus;  inter  quos  libros  „ManuaIe  Catho- 
licorum"  plus  quam  trigesies  variis  in  linguis  editum  est.  Contra  centuriatores 
quae  scripserit,  iam  dictum  est.  Lectiones  evangelicas  diebus  dominicis  et  festis  in 
ecclesia  recitari  solitas  duobus  magnis  voluminibus,  in  usum  maxime  sacerdotum, 
docte  ac  pie  explanavit.  Libris  germanicis  iisque  ad  populi  captum  accommodatis 
sanctorum  Helvetiae  patronorum  vitas  exposuit:  Beati,  Mauritii,  Ursi,  Fridolini, 
Iddae  Toggenburgensis,  B.  Nicolai  de  Rupe  (von  der  Flue).  Ac  praeter  ahos,  quos 
ipse  scripsit,  libellos,  aliorum  quoque  lucubrationes  aut  recognovit  aut  praefationibus 
ornavit  aut  denuo  in  lucem  emisit.  ut  catecbismi  romani  versionem  germanicam, 
martyrologium  romanum  germanice  editum,  Stanislai  Hosii  scriptum  Contra  Brentium, 
Petri  Busaei  opus  catechisticum,  Andreae  Vegae  0.  S.  Fr.  grandem  tractatum  ,De 
iustificatione",  ^Agendam"  archidioecesis  salisburgensis ,  Hannibahs  Codretti  S.  J. 
Grammaticam  latinam. 

Quod  vero  caput  est,  Lutheri  catechismo  per  Germaniam  usitatissimo 
Canisius  Catechismum  suum  opposuit  triplicem :  primo  quidem  Sumraara, 
quara  dixiraus ,  doctrinae  christianae ;  quara  eximius  quidam  nostrae  aetatis 
theologus  saeculo  XVI.  idera  fere  valuisse  putat,  quod  pro  medio  aevo  Petrus 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  b 


XVIII  ^^-   Piooemimn  generale  totius  operis. 

Lombardus  suis  ,Libris  sententiarum"  in"aestiterit ' ;  secundo  jDro  parvulis  ac 
rudibus  nminimum"  illum  e  Summa  sua  extraxit  catecliismum,  qui  posterioribus 
saeculis  simpliciter  ^Canisius"  seu  „Canisi"  dici  consuevit :  tertio  uberius 
quoddam  Summae  suae  compendium  conscripsit  pro  adulescentibus  litterarum 
studiosis,  illudque  „Parvum  catechismum  Catholicorum"  vel  etiam  „Institu- 
tiones  Christianae  pietatis*"  vocari  vohiit.  Minimus  catechismus  in  hicem  primo 
prodiit  latine  Ingolstadii  a.  1556,  germanice  (Dilingae  ?)  a.  L556  vel  1557,  parvus 
autem  latine  Coloniae,  ut  videtur,  sub  a.  1558,  germanice  Dilingae  a.  1560  ^ 
Opus  catechisticum  Canisii  Odoricus  Raynakhis  scribit  „catholicae  eru- 
ditionis  puritate  radiare"  ^,  et  Caesar  Cantii  inter  catechismos,  quos  post 
Lutheri  catechismum  catholici  scripserint,  (romanum  saltem  si  excipias)  censet 
esse  celeberrimum  ^  Quem  Andreas  Serraus  (Serrao)  „magno  ubique  doctorum 
et  procerum  plausu"  exceptum  esse  asserit  ^,  ac  Maximilianus  I.  Bavariae  dux 
imperiique  elector  summo  pontifici  de  eodem  libro  scribere  voluit:  ,Tota 
Europa  non  modo  legitur,  sed  explicatur;  a  juventute  ediscitur;  principes 
imperii  Eomani  hinc  fidei  et  religionis  initia  duxerunt ;  in  omnes  singularum 
nationum  linguas  vernaculas  liber  ille  translatus  est."  ®  Ac  sane  ipsis  illis 
42  annis ,  qui  inter  primam  eius  editionem  et  mortem  Canisii  intercessere, 
multo  phis  quam  ducenties  prelo  subiectus  et  e  latina  in  12  saltem  alias 
linguas  translatus  est ".  Proinde  haud  immerito  Paquot  affirmavit  infinita 
bona  ex  hoc  opere  in  ecclesiam  manasse  ^,  atque  inter  protestantes  etiam 
inveniuntur,  qui  illud  laudent  vel  admirentur  '. 


'  „Die  Summa  doctrinae  christianae  mit  ihren  reicheu  Belegeu  aus  der  heil. 
Schrift  und  den  Vatern  kann  als  das  den  Bediirfnissen  der  Zeit  entsprecliende  ,Sen- 
tenzenbuch'  betrachtet  Averden" :  Jos.  Scheehen,  Handbuch  der  kathohschen  Dogmatik 
I  (Freiburg  i.  Br.  1873),  §  1081,  p.  446. 

2  Non  anno  15G3,  quod  editor  in  Hbello  infra  memoraudo  affirmaverat.  Vide, 
quae  hac  de  re  disseruit  I.  B.  Beiser  in  „Theologisch-praktische  Monats-Schrift" 
V  (Passau  1895),  135—137,  et  in  ^Katholik"  75.  Jahrg.  I  (Mainz  1895),  189—192. 

'  Annales  ecclesiastici  tom.  XIV.  ad  a.  1555,  n.  52. 

*  Storia  universale  1.  15,  c.  20  (Torino  1857,  tom.  IX,  P.  I,  p.  512).  Simi- 
liter  Georgius  Wehcr,  Allgemeine  Weltgescbichte  XI  (2.  Aufl. ,  Leipzig  1886) ,  18. 
Ac  Fr.  X.  Schoberl  censet  inter  catechetas  Germaniae  Canisiura  certe  esse  illu- 
strissimum:  Lehrbucb  der  katholischen  Katecbetik  (Kempten  1890)  p.  210. 

^  De  claris  catecbistis  ad  Ferdinandum  IV.  Regem  libri  III  (Viennae  1777)  p.  167. 

®  Huius  epistulae  apograpbum  eodem  tempore  scriptum  aut  commentarium  est 
Monachii,  in  tabulario  regio  (Reicbsarcbiv) ,  lesuitica  in  genere  Fasc.  13,  No.  214. 
Cf.  etiam  Zeitschrift  fiir  kafholischc  Thcologie  14.  Jahrg.  (Innsbruck  1890),   p.  729. 

■^  Cf.  0.  Bratdisherger,  Entstebung  und  erste  Entwicklung  der  Katccbismen  des 
seligen  Petrus  Canisius  (Freiburg  i.  Br.  1893)  p.  169.  170.  Sorbonna  parisiensis,  lesuitis 
baud  ita  amica,  catecliismum  nostrum  ipso  saeculo  XVI.  ter  probavit.  Cf.  ibidem  p.  45. 
46.  134.  146.     Quid  summi  pontitices  de  eodem  senserint,  ibidem  p.  47 — 49.  133. 

^  „Le  Catecbisme  de  Canisius  .  .  .  a  fait  dos  biens  infinis  dans  TEglise" :  Me- 
moircs  pour  servir  a  rhistoire  litteraire  des  dix-sept  provinces  des  Pays-Bas  etc. 
tom.  III  (Louvain  1770),  136—139.  Martiniis  Philippsoti  scribit:  „Un  bon  cate- 
chisme,  court,  concis  et  pourtant  complet,  bien  fait  et  pourtant  compr(5bensible  aux 
intelligences  m(5diocros,  «itait  d'une  grande  necessite  pour  les  populations  qui  etaient 
encore  restdes  catboliques.  Canisius  lo  termina  en  peu  de  temps  et  avec  tant 
d'habilete,  que  son  petit  livre  est  devenu  un  des  ouvrages  typiqucs  de  ses  correligion- 
naires" :  La  Contre-r(5volution  roligieuse  au  XVI  •■  siecle  (Bruxclles  1884)  p.  87. 

"  Ita  v.  g.  Leopohlm   de  Ranke ,    Die   romisclien  Papste  II  (6.  Aufl. ,    Leipzig 


1.   De  rebus  a  Canisio  gestis  ac  scriptis.  XIX 

Haec  de  Canisii  vita  et  scriptis.  Plura  docebunt  ij^sius  nConfessiones" 
et  ^Testamentum",  quae  epistulis  praefigentur,  atque  etiam  tabula  vitae  eius, 
quae  diarii  seu  potius  itinerarii  instar  disponetur  ac  singulis  voluminibus 
inseretur  iis  pro  annis,  quibus  eorum  epistulae  scriptae  sunt. 

Auctoritate  Canisius  pollebat  haud  exigua.  Eum  Otto  Truchsessius 
et  Stanislaus  Hosius ,  inter  cardinales  tum  praecipui ,  sincera  amicitia  com- 
plectebantur ,  Beatus  Petrus  Faber,  Sancti  Ignatius  et  Franciscus  Borgias 
magni  faciebant  ^  S.  Carohis  Borromaeus  in  administrando  munere  pastorali 
sibi  adesse  vohiit  ^,  S.  Franciscus  Salesius  velut  magistrum  consuhiit  asse- 
ruitque  rebus  „pro  Christo  gestis ,  dictis,  scriptis  universis  Christi  fidehbus 
innotuisse."  ^  Quod  et  Caesar  cardinahs  Baronius  confirmavit*,  praeconiiun 
illud  apostoKcum  in  Canisiura  accommodans:  „Cuius  laus  est  in  Evangelio 
per  omnes  ecclesias."  ^  Atque  viventis  etiamtum  Canisii  laudem  hbris  con- 
signarunt  loannes  Cochlaeus  ^,  loannes  Fabri  0.  Pr.  "^,  Fridericus  Staphyhis  ^ 


1874),  23.  Wolfg.  Menzel ,  Allgemeiue  Weltgescbichte  VIT  (Stuttgart  1863),  176. 
lo.  Georg.  Walch,  Bibhotheca  theologica  selecta  I  (lenae  1757) ,  494.  „Lexicou  fiir 
Tbeologie  und  Kircbenwesen"  von  H.  Holfz»iann  und  B.  Zijpffel  (Leipzig  1882), 
in  V.  ^Canisins".  —  P.  Bonffef  scribit:  „Canisius  est  justement  c^lebre  par  son 
Catechisme,  veritable  arsenal  de  la  doctrine  romaine  .  .  .  Aucun  ouvrage  peut-gtre, 
la  Bible  exceptee,  n'a  eu  plus  de  reimpressions  et  de  traductions  dans  toutes  les 
langues  de  rEurope"  (Encyclopedie  des  sciences  religieuses  publiee  sous  la  direction 
de  F.  LicJifenberger,  Doyen  de  la  Faculte  protestante  de  Paris,  II  [Paris  1878],  576 
ad  577).  G.  Kaiverau :  „Die  Katecbismen",  inquit,  „des  Canisius  baben  fiir  die  Kirche 
der  Gegenreformation  sicher  eine  ebenso  grosse  Bedeutung,  wie  die  Luther's  fiir  die 
Kirche  der  Reformation"  (Theologiscbe  Literaturzeitung,  herausgegeben  von  A.  Har- 
nack  und  E.  ScMlrer,  19.  Jabrg.  [Leipzig  1894],  col.  84).  Iclem  alio  loco  de  ^Summa" 
Canisii:  „Obne  directe  Poleniik,  mit  zablreichen  Bibelstellen  und  Kirchenvater- 
zeugnissen,  besonders  aus  Augnstin,  und  in  khiger  Umgebung  der  Scbolastiker,  war 
hier  klar  und  bestimmt,  in  der  Form  mild  und  erbaulich,  die  katb.  Lebre  im  Gegen- 
satz  zu  allen  Neuerungen  vorgetrageu.  Ein  kleinster  (155(5)  und  dann  auch  ein 
reichbaltigerer  kleiner  Katecbismus  (1559)  —  lateinisch  und  deutsch  —  scbufen 
dem  kath.  Jugendunterricht  feste  Normen  und  macbten  Canisius  zum  wirk- 
samen  Lebrmeister  des  kath.  Deutschland"  (Lebrbuch  der  Kircbengeschichte  von 
Dr.  Wllh.  MoUer,  III.  Bd. ,  bearbeitet  von  Dr.  G.  Kcmerau  [Freiburg  i.  B.  und 
Leipzig  1894],  p.  340).  Atque  Gerhardus  de  Zezschuntz,  qui  Erlangae  in  protestan- 
tiura  academia  tbeologiara  docuit  et  complura  opera  composuit  catechetica,  cate- 
cbisrai  canisiani  sermonem  adeo  esse  perspicuura  fatetur  et  proprium,  ut  in  exemplum 
assumi  possit  (Die  Katechese  als  erotematischer  Religionsunterricbt  [Leipzig  1872] 
p.  87.  88.  Der  Katechismus  oder  der  kirchlich-katechetiscbe  Unterricht  nach  seinem 
Stoffe  [2.  Aufl.,  Leipzig  1872]  p.  295).        ^  Haec  ex  ipsis  eorum  epistulis  intellegentur. 

2  Gius.  Boero,  Vita  del  Beato  Pietro  Canisio  (Roma  1864),  p.  385.  Flor.  Biess, 
Der  selige  Petrus  Canisius  (Freiburg  i.  Br.  1865)  p.  482. 

»  Oeuvres  completes  de  Saint  Fran^ois  de  SaJes  VIII  (7*^  ed.,  Paris  1885),  72—77. 

*  Annales  ecclesiastici  tora.  I.  ad  a.  9,  n.  1. 
=  2  Cor.  8,  18. 

"  In  dedicatione  opusculi  „S.  Bernardi  tres  serraones  ac  novem  epistolae  (In- 
golstadii  1545)":  Nic.  Paidus,  Der  Augustinerraonch  Johannes  Hoffmeister  (Frei- 
burg  i.  Br.  1891)  p.  192'.  387. 

"'  Antwort  autf  das  .  .  .  geschwetz  Mathie  Flaccii  Jllyrici  (Dilingen  1558) ; 
V.  „Der  KafJioliJc"  72.  Jahrg.,  I  (Mainz  1892),  124. 

*  S.  Marcus  Anachoretes,  versus  ex  graeca  lingua  iu  latinam  (Nissae  Sile- 
siorum  1555)  fol.  A  2»— A  5\ 

b* 


XX  ^^-   Prooeniium  generale  totius  operis. 

Albertus  "Wimpinensis  ^  Guilielmus  Eisengrein  -,  loannes  Schwayger  ^,  Samuel 
Quiclielbergus  *,  Georgius  Eder  '",  Gaspar  Cardillus  de  Villalpando  *,  loannes 
Perellius '^,  Cornelius  Loos  ^  Yalentinus  Rotmar^,  Stanislaus  Rescius '",  lo- 
annes  Engerd  ^\  loannes  Molanus  '-,  e  protestantibus  Henricus  Pantaleon 
medicus  basileensis  'l  Mortuum  autem  Sebastianus  Verronius ,  ecclesiae 
S.  Nicolai  Friburgi  in  Helvetia  praepositus ,  anno  1599  appellavit  .toto 
Christiano  orbe  notissimum",  ,Ecclesiae  per  Helvetiam  patriarcliam,  fidei 
Catholicae  per  Germaniam  columnam''  '^;  Aubertus  Miraeus,  canonicus  ant- 
verpiensis,  anno  1602  affirmavit  eum  „saeculi  sui  Hieronjanum"  dictum  esse  '^; 
Laurentius  Beyerlink,  canonicus  item  antverpiensis,  anno  1611  ,alterum  sui 
saeculi  Augustinum"  '^,  Gallus  Alt,  abbas  monasterii  benedictini  sangallensis, 
anno  1658  „Ecclesiae  Doctorem"  eum  vocavit  '^,  atque  Paulus  etiam  Freherus 
protestans  norimbergensis  anno  1688  concessit  fuisse  „pietate  animi  et  can- 
dore  priscis  Patribus  comparandum"  'l  Cum  his  encomiis  concordant  illa, 
quae  eodem  saeculo  in  Canisium  congessit  Andreas  Saussagius  (du  Saussay) 
parisinus,  regis  Galliae  contionator  ac  postmodum  episcopus  tullensis  '". 


'  Bericht  von  der  Gesellschaft  Jesu  (Ingolstadt  1563)  fol.  54—55. 
-  Catalogus  testium  veritatis  (Dilingae  1565)  fol.  208—209. 
^  Divi  Aurelii  Augustini  Confessionum  libri  XIII  in  Epitomen  redacti  (Coloniae 
1569)  praef. 

■*  Apophthegmata  bibhca  (Coloniae  1571)  f.  A  2^ 

*  Partitiones  catechisnii  catholici  (Colouiae  1582)  epist.  nuncup.  f.  *A4a. 
®  Canonicus  is  erat  complutensis  atque  in  concilio  tridentino  ob  insignem  doc- 
trinam  theologus  summi  pontificis  nominatus  est.  Cardillus  in  versione  castiliana 
catechismi  canisiani  a  se  facta  Canisium  vocat  „varon  santo  y  doto"  hisque  verbis 
laudationem  Canisii  adiungit  longam  atque  eximiam:  Suma  de  doti-ina  Christiana, 
que  compuso  en  Latin  el  Dotor  Pedro  Canisio  etc.  (En  Alcala.  1576)  f.  3.  non  signato. 
Exemplum  huius  editionis  est  in  bihliotheca  escuriacensi  (Escorial)  21.  V.  28. 

■^  Ein  Gesprach  von  der  Jesuiter  lehr  vnd  wesen  (Ingolstadt  1576)  fol.  E  b^ — F2, 
^  Illustrium  Germaniae  Scriptorum  Catalogus  (Moguntiae  1581)  fol.  N-'' — N  4''. 
^  Annales  Ingolstadiensis  Academiae  (Ingolstadii  1580)  f.  116'' — 117*. 
'°  D.  Stanislai  Hosii  vita  1.  1,  c.  20  (edita  primum  latine  Roraae  1587,  deinde 
germanice  Ingolstadii  1591).  Vide  opus  ^Stanislai  Hosii  Epistolae,  Orationes,  Lega- 
tiones",  edd.  Fr.  Hipler  et  Vinc.  Zakrsewski,  I  (Cracoviae  1879),  p.  sxvn. 

"  AImaeIngoIstadiensisAcademiaeTomusprimus(Ingolstadii  1581)  f.  108'' — 110*. 
'^  Mortuus  a.  1585 :   „De  Canonicis  Lihri  tres"  (Lovanii  1670)  p.  239. 
'^  Prosopographia   heroum    atque    illustrium    virorum    totius    Germaniae    P.    3 
(Basileae  1566),  p.  501. 

"  Chronica  Ecclesiae  et  Monarchiarum  (Friburgi  in  Helvetia  1599)  p.  472. 
'^  Elogia   Illustrium   Belgii    Scriptorum  (Antverpiae  1602)    p.  84 — 86.     Similia 
sunt   in   eiusdem  „Bihliotheca  Ecclesiastica"  P.  2.,    ed.    ab    Auherto    mn   den   Eede 
(Antverpiae  1649),  p.  146—147. 

'^  Opus  Chronographicum  orbis  universi  ab  anno  M.D.LXXII.  ad  usque  M.DC.XI. 
II  (Antverpiae  1611),  224. 

"  Canisius  erat  —  sic  e  monasterio  S.  Galli  Kalendis  Octobribus  1658  ad  Ale- 
xandrum  VII.  scripsit  —  „Germaniae  splendidum  sidus,  proptor  doctissimos  libros, 
quos  edidit,  Ecclesiae  Doctor"  (Apographum  saec.  XVII.  aut  ineuntis  XVIII. ,  in 
„Actis  Bcatificationis  B.  Petri  Canisii  P.IV.  contin.",  X.  Hb',  A.23;  cf.  infra  p.  xxv). 
'^  Theatrum  virorum  eruditione  clarorum  (Noribergae  1688)  p.  303 — 304. 
'3  Martyrologium  Gallicanum  I  (Lutetiae  Parisiorum  1637),  p.  lxiv;  item  in 
opere  „Libri  de  Scriptoribus  Ecclesiasticis  Cardinalis  Bellarmini  Continuatio"  (Co- 
loniae  1684)  p.  38. 


1.    De  rebus  a  Canisio  gestis  ac  scriptis.  XXI 

Neque  posterioribus  saeculis  hic  canisiani  nominis  splendor  elanguit ', 
atque  e  recentioribus  etiam  protestantibus  complures  de  Canisio  verbis 
loquuntur  amplissirais,  veluti  loannes  Fabricius,  professor  et  abbas  lutheranus  ^, 
Ernestus  Salomon  Cyprianus,  protosynedrii  gothani  praeses  vicarius  ^  loannes 
Matthias  Schrockh,  historiae  professor  in  universitate  vitembergensi  *,  Ludo- 
vicus    Pliilippus    van    den   Bergh ,    regni   neerlandici    archivista    primarius ', 


1  Canisium  magiiis  laudibus  ornavit  etiam  Ignatius  Hijacinthus  Atnat  de 
Graveson  0.  Pr. ,  theologus  notissimus :  Historia  ecclesiastica  variis  coUoquiis 
digesta  VII  (Augusta  Vind.  et  Graecii  1726),  coll.  5,  p.  122.  Idem  praestitit  Natalis 
Alexander  0.  Pr.,  Historia  ecclesiastica,  saec.  XV.  et  XVI.,  art.  2,  n.  81  (ed.  C.  Ron- 
caglia,  IX  [Venetiis  1778],  154).  Atque  in  universitate  catholica  Friburgi  Helve- 
tiorura  sub  auspiciis  summi  pontificis  Leonis  XIII.  nuper  instituta  facultas  theo- 
logica,  praeter  communem  omnium  scholarum  patronum  Doctorem  Angelicum,  Beatum 
nostrum  Canisium  peculiarem  sibi  elegit  patronum  una  cum  Beato  Alberto  Magno  0.  Pr. ; 
quod  etiam  legibus  eiusdem  facultatis  insertum  est,  ab  eodem  summo  pontifice 
19.  lunii  1890  approbatis  (Statuta  facultatis  theologicae  Friburgens.  apud  Helvetios 
c.  1 ,  n.  2).  Qui  vero  reipublicae  friburgensis  historiam  conscripsit,  quanturavis 
falso  indulgeret  liberalismo,  fassus  tamenest:  „Jamais  vie  ne  fut  phis  utilement  et 
plus  laborieusement  remplie.  Elle  fut  constamment  marquee  au  coin  de  Tabnega- 
tion  la  plus  cbretienne.  Orateur  eloquent,  dcrivain  distingue,  negociateur  infatigable, 
le  P.  Canisius  joignait  au  zele  de  Fapotre  Thabilete  du  diplomate ,  rhumilite  d'un 
saint  et  Terudition  d'un  savant"  (Histoire  du  Canton  de  Fribourg,  par  le  Docteur 
Berchtold  [2"  partie,  Fribourg  en  Suisse  1845],  p.  271 — 273).  Canisium  de  Societate 
lesu  in  Germania  omnium  optime  meritum  esse  clarum  est  et  ab  omnibus  agno- 
scitur,  V.  g.  a  K.  Fr.  Eichhorn ,  Deutsche  Staats-  und  Rechtsgeschichte  4.  Thl. 
(4.  Aufl.,  Gottingen  1836),  p.  176°,  et  ab  Eberh.  Zirngiebl,  Studien  iiber  das  Institut 
der  Gesellschaft  Jesu  (Leipzig  1870)  p.  262. 

2  Historiae  bibliothecae  fabricianae  Pars  III  (Wolfenbuttehi  1719),  p.  866—367. 
^  „Et  eruditione  singulari  et  in  pontifices  Romanos  studio  obsequiove  et  labore 

incredibili  in  cathedra  cum  academica  tum  ecclesiastica  ac  itineribus  phirimis,  scri- 
bendis  etiam  catechesi  et  ahis  operibus  tolerato  suraraoque  haereticorura  odio  in 
tantam  apud  suos  claritudinem  pervenit  Canisius,  ut  Romae  omnibus  aetatis  iUius 
theologis  anteponeretur"  (Tabularium  ecclesiae  Romanae  seculi  decimi  sexti  [Franco- 
furti  et  Lipsiae  1743]  p.  33). 

*  ^Keiner  unter  seinen  Ordensgenossen  in  Deutschland  hat  mit  so  vielem  Eifer 
durch  Predigten,  Unterricht  der  Jugend,  Schriften  und  Einfluss  am  Hofe  die  An- 
zahl  der  Anhanger  der  evangehschen  Religion,  .  .  .  nicht  ohne  betrachtlichen  Erfolg, 
zu  vermindern  gesucht"  (ChristHche  Kirchengeschichte  seit  der  Reformation  3.  Thl. 
[Leipzig  1805]  p.  550). 

*  „Welk  eene  kerkelijke  rigting  men  ook  toegedaan  zij,  kan  men  niet  anders 
dan  met  bewondering  op  dezen  man  staren,  die  zijn  geheele  leven  en  alle  krachten 
van  ligchaam  en  ziel  toewijdde  aan  hetgeen  hij  voor  waar  en  regt  hield.  Een  der 
hechtste  steunpilaren  van  het  kathohcisme  in  die  stormachtige  eeuw,  rigtte  hij 
vooral  zijne  aandacht  op  den  verwaarloosden  staat  van  het  onderwijs  en  heeft  dit 
dan  ook,  schoon  geheel  in  kerkehjken  zin,  door  het  stichten  van  een  aantal  collegien 
en  door  eigen  leer  en  voorbeeld  krachtig  bevorderd.  .  .  .  Het  protestantisme  dat  hij 
zijn  geheele  leven  lang  bestreed ,  kan  hem  slechts  als  een  dapperen  vijand  be- 
schouwen,  maar  zal  ten  minste  aan  zijnen  onbezweken  ijver,  zijne  groote  bekwaam- 
heden  en  zijn  eervol  karakter  zijne  achting  niet  ontzeggen"  (Het  Nijmeegsche  Ge- 
slacht  Kanis,  in  „Bijdragen  voor  vaderlandsche  Geschiedenis  en  Oudheidkunde". 
Verzameld  en  uitgegeven  door  Mr.  Is.  An.  Nijhoff,  vervolgd  door  P.  Nijlioff'.  Nieuwe 
Reeks,  Vierde  Deel  [Arnhem  1866],  p.  160—161).  Separatim  quoque  haec  commen- 
tatio  edita  est. 


XXI 1  II-   rrooeraium  geuerale  totius  operis. 

Carolus  Augustus  Hase,  inter  spolemicos"  protestantes  nostrae  aetatis  in 
Germania  facile  princeps '.  loannes  Janssen  Canisium  inter  celeberrimos 
et  validissimos  reformatores  numerat,  quos  ecclesia  catholica  saeculo  XVI. 
habuerit  -.  Alii  Sancto  Bonifatio  eum  comparavere  ^  vel  in  numero  aposto- 
lorum  Germaniae  reposuere  \ 


*  Hase  Canisium  virum  fuisse  dicit,  qui  ^pnulenter  et  impigre"  hiboraverit,  qui- 
que,  „vertraut  mit  den  Kirchenviitern  wie  mit  dem  Sinn  und  Bediirfniss  des  Volks, 
in  Kijln,  Baiei'n,  Bohmen ,  Ostreich  und  iiberall  wo  seine  Kirche  bedroht  -war,  ein 
langes  Leben  durch  nur  diesem  einen  Gedanken  gelebt  hat,  mittels  einer  fronmten 
katholischen  Ghiubens-  und  Lebens-Ordnuug  den  Protestantismus  zuriickzudrangen" 
(Kirchengeschichte  [IL  Aufi.,  Leipzig  1886]  p.  479). 

-  Geschichte  des  deutschen  Volkes  TV  (13.  Aufl.,  Freiburg  i.  Br.  1890),  p.  390. 
Cf.  etiam  L.  Pastor,  Johannes  Janssen  (Freiburg  i.  Br.  1892)  p.  122. 

*  Ita  fortis  ille  fidei  confessor,  Hcrmannus  de  Vicari,  archiepiscopus  fribur- 
gensis,  Friburgo  Brisgoviae  25.  Martii  1859  Pio  IX.  scripsit:  „Vere  dici  potest 
Petrus  Canisius,  qui  in  mediis  haeresum  proceUis  religionem  et  sanam  doctrinam 
labescentem  in  Germania  stabiHvit,  dignus  S.  Bonifacii,  Germanorum  Apostoli,  aeinuhis 
et  comes,  siquidem  bonam  plantationem  jamjam  perituram  ab  interitu  vindicare  con- 
similis  laus  est,  quam  eamdem  primum  instituisse"  (Sacra  Rit.  Congr.  Lausanen. 
Beat.  et  Can.  Ven.  Servi  Dei  Petri  Canisii.  Positio  super  miracnUs  [Romae  1860] 
Summar.  addit.  p.  1 — 2).  Similiter  loannes  Bajjtista  Heinrich,  theologiae  professor 
et  ecclesiae  cathedralis  moguntinae  decanus ;  ex  cuius  sententia  „in  Wahrheit  nachst 
dem  heiL  Bonifacius  kein  Mensch  so  sehr  die  Dankbarkeit,  Verehrung  und  Liebe 
des  katholischen  Deutschlands  verdient,  als  unser  Petrus  Canisius"  (Der  seh'ge  Petrus 
Canisius.  Eine  Predigt  zur  Feier  seiner  Seligsprechung  gehalten  im  Miinster  zu 
Strassburg  [Mainz  1865]  p.  13). 

*  Ita  V.  g.  Henricus  de  Knoringen ,  episcopus  augustanus,  anno  1629  in  sua 
„Visitatione  Sacrorum  liminum  BB.  Apostolorum  Petri  et  Pauli"  de  Cauisio :  „Jam 
hi,"  inquit,  „jam  alii  ab  isto  zelosissimo  viro  errores  suos  dedocti  orthodoxae  veritati 
manus  dederunt,  ut  proinde  non  parum  Augusta  huic  Apostolo  debere  se  debeat  profiteri" 
(Ex  apographo  partis  huius  ^Visitationis"  circ.  a.  1864  a  P.  Flor.  Riess  S.  J.  facto). 
Ferdinandus  Maria,  Bavariae  elector,  in  litteris  Monachio  26.  lanuarii  1659  ad  Alex- 
andrum  VII.  summum  pontificem  datis  Canisium  „totius  quidem  Germaniae,  prae- 
sertim  uero  Bauariae  praeclarum  superiore  seculo  Apostolum"  fuisse  affirmat  (Ex 
apographo  saec.  XVII.  vel  XVIIL  scripto,  in  „Actis  Beatif."  1.  c.  A.  28).  Proximo 
autem  saeculo  Franciscus  Ludovicus  Schenk  de  Castell ,  episcopus  eystettensis, 
Benedicto  XIII.  pontifici  scripsit:  „Aequissimum  plane"  mihi  videtur,  „hunc,  ut  ita 
dicam,  Germaniae  Apostohun  .  .  .  Beatorum  honoribus  propius  admoveri"  (Epistula 
data  Eystadio  2.  lunii  1729  et  edita  in  „Pastoral-Blatt  des  Bisthums  Eichstatt"  VIII 
[Eichstiitt  1861],  206).  De  Helvetia  autem  catholica  Claudius  Antonius  Dudiny, 
episcopus  lausannensis ,  in  litteris  Friburgo  21.  Aprilis  1732  ad  Clementem  XII. 
missis  testatur:  [Canisium]  „tota  Helvetia,  quae  Catholica  est,  .  .  ut  Patrem  suura 
in  Christo  diligit,  ut  Apostolum  colit"  (Ex  apographo  eiusdera  fere  temporis,  in 
„Actis  Beatif."  1.  c.  A.  32).  Eodem  fere  tempore  protestans  etiam  „Bibliothecae 
universalis"  editor  testificatus  est  Canisium  tantam  apud  catholicos  gloriam  asse- 
cutura,  „dass  man  ihn  fiir  dem  zweiten  Apostel  Teutschlandes  hielte"  (VoL  III 
[Norimbergae  1739],  p.  162).  Neque  ab  his  dissonat  sententia  ipsius  ecclesiae  ca- 
tholicae:  [Canisius]  „Germaniae  apostolus  appellatus.  et  plane  dignus  habitus  est, 
qui  ad  tutandam  in  Germania  religionem  datus  divinitus  putaretur"  {Breciarium 
romanum.  Pars  verna.  Lectio  5  in  officio  B.  Petri  Canisii,  inter  festa  „ex  indulto"). 
Paulus  autem  Dreus,  minister  protestans,  fatetur:  „Man  muss  zugestehcn,  dass  er 
romischerseits  den  Namen  eines  Apostels  Deutschlands  verdient"  (Petrus  Canisius, 
der  erste  deutsche  Jesuit  [Halle  1892]  p.  103). 


2.   De  Canisii  epistulis  et  de  ratione  in  iis  edentlis  servata.  XXIII 

Tanta  Canisius  certe  non  praestitisset,  nisi  cum  eruditione  ac  facundia 
insignem  vitae  probitatem  coniunxisset  atque  imprimis  orationis  assi- 
duitatem,  animi  demissionem,  oboedientiam  erga  praepositos,  ardens  studium 
gloriae  divinae  et  salutis  animarum  promovendae.  Propter  has  virtutes 
ultimis  praesertim  vitae  annis  vir  sanctus  habebatur,  sepulcrum  ex  tempore 
mortis  eius  usque  in  praesens  pietatis  gratia  a  multis  visitabatur,  pleraque 
sanitatum  mira  beneficia  per  eum  impetrata  referebantur  '.  Annis  1625  et 
1626  Dilingae,  Frisingae,  Friburgi  Helvetiorum  episcopi  iuridice  de  Canisii 
vita  inquirere  coeperunt,  et  anno  1740  initium  factum  est  processui  beati- 
ficationis  apostolico ;  ad  quem,  temporum  iniuria  interruptum,  Gregorius  XVI. 
anno  1833  rediit.  Idem  pontifex  28.  lanuarii  1844  sollemniter  declaravit 
virtutes  in  Canisio  fuisse  heroicas.  Denique  Pius  IX.  17.  Aprilis  1864  quat- 
tuor  miracula  approbavit  eius  intercessione  patrata,  et  20.  Novembris  eiusdem 
anni  Beatorum  catalogo  Canisium  inscripsit  eiusque  festum  diem  quotannis 
die  27.  Aprilis  agi  concessit^ 

2.  De  Canisii  epistulis  et  de  ratioiie  iu  iis  edendis  servata. 

Canisius  ^semper",  inquit  Franciscus  Sacchinus  S.  J.,  „habuit  in  more  ab- 
sentibus  quoque  prodesse  per  literas,  quae  omnes  a  iuuene  licet  conditae, 
sanctara  quandani  Patrum  priscorum  antiquitatem,  et  grauitatem  spii-abant. "  ^ 

Tricesimum  annum  Canisius  vixdum  attigerat,  cum  iam  duae  eius  epi- 
stulae  typis  vulgatae  sunt  in  volumine  litterarum  ad  Fridei-icum  Nauseam, 
episcopmn  viennensem,  datarum*.  Paulo  autem  post  Beati  nostri  mortem 
aliquae  eius  epistulae  taraquam  sacrae  quaedam  reliquiae  coli  coeptae 
sunt».     Inter  quas  recensenda   est   illa,    quam   eruditus   ille   pariter  ac  pius 


*  Ita  v.  g.  visitatores  et  abbates  congregationis  helveticae  ordinis  Sancti  Bene- 
dicti  ^Feflcone"  7.  Octobris  1658  Alesandro  VIl.  papae  scripserunt:  Ad  Canisii 
canonizationem  petendam  se  adduci  ,eius  Viri  plane  Apostolici  heroicis  virtutibus, 
animarum  zelo  eximio,  et  frequenti  niiraculorum  gratia,  quibus  Germaniam  totam, 
et  cumprimis  Heluetiam  nostram  impleuit"  (Ex  apographo  saec.  XVII.  aut  ineuntis 
XVIIL,  in  „Acf;s  Beafif."  1.  c.  A.  24). 

2  Riess  1.  c.  p.  550—571.  Processus  apostolicus  beatificationis  Canisii  magna 
cum  diligentia  et,  saeculo  imprimis  XVIII. ,  cum  sancto  quodam  rigore  factus  est; 
quo  rigore  P.  Francisco  Xaverio  Fegeli  S.  J.,  qui  ex  anno  1740  eius  processus 
„procurator  substitutus"  fuit,  ahquando  haec  verba  excussa  sunt:  „Vere  dixit  quis- 
piam  Cardinahs :  ,Qui  vult  facere  sanctum  Confessorem ,  debet  fieri  Martyr,'  id  est, 
laboribus,  molestiis,  adversis"  (MS. :  „Succincta  Narratio  Eorum ,  quae  gesta  sunt 
circa  Processum  Apostohcum  ...  V.  P.  Petri  Canisii  S.  J.",  in  „Actis  Beatificationis 
B.  Petri  Canisii  P.  IV",  n.  21,  p.  21  [Ser.  X.  H^]). 

*  De  Vita  et  Rebus  gestis  P.  Petri  Canisii  (Ingolstadii  1616)  p.  45. 

*  Epistolarum  miscellanearum  ad  Fridericum  Nauseam  Blancicampianum  .  .  . 
libri  X  (Basileae  1550),  p.  373-375.  400—403. 

*  Ita  niemoriae  traditum  est  anuo  1618  mulierem  quandam  (lucernensis  ea 
fuisse  videtur)  in  vitae  periculum  vocatam  „thecam,  literas  P.  Petri  Canisii  manu 
exaratas  continentem"  corpori  admovisse  ,eo  invocato,  cujus  reliquiae  esseut",  ac 
paulo  post  periculo  esse  liberatam  {^SnppIeiiienfKm  Historiae  Collegii  Lucernensis" 
anno  1636  [ni  fallor]  scriptum  et  Roraam  ad  praepositum  Societatis  lesu  generalem 
missum,  ad  a.  1618).  Ac  Canisii  epistula  quaedam  etiam  Friburgi  Helvetiorum  im- 
posita  est  capiti  Elisabethae  Vonderweit  morbo  mortifero  laborantis,  ac  paulo  post 
idem  morbus  Canisii  intercessione  subito   perfecteque   sanatus    est;    quod   unum   ex 


XXIV  II'    Prooemium  generale  totius  operis. 

Hippolytus  Giiarinonius  medicus  et  historiaruni  scriptor  pectori  appensam 
portare  solebat ,  cum  annis  IGll  et  1634,  pestilentia  magnam  partem  comi- 
tatus  tirolensis  infestante,  aegrotos  visitaret;  qui  etiam  tabulis  15.  Maii  1650 
Halae  ad  Oenum  confectis  sancte  testatus  est  se  huic  epistulae  incolumitatem 
suam  acceptam  referre  '.  Proximo  saeculo ,  cum  Canisii  scripta  in  processu 
beatificationis  eius  de  more  recognoscerentur ,  etiam  80  fere  eiHstulae  cani- 
sianae  excussae  et  a  sacra  rituum  congregatione  probatae  sunt  ^. 

Centum  Canisii  epistulas  in  Helvetia  collegerant  Socii  collegii 
friburgensis,  prelo  subiciendas,  et  hodie  quoque  diploma  exstat,  quo  Christo- 
phorus  Schorrer,  Societatis  lesu  per  CTermaniam  superiorem  visitator  et  vice- 
provinciahs ,  Friburgi  Helvetiorum  12.  lanuarii  1662  centuriae  huius  typis 
exscribendae  potestatem  iis  tribuit  ^  At  ignotis  de  causis  exscripta  non  est. 
Aliquid  simile  accidit  P.  losepho  Boero  S.  J.,  viro  de  historia  ordinis  nostri 
optime  merito ;  editionem  is  parabat  omnium  Canisii  epistularum ,  et  multas 
iam  ipse  transcripserat ,  multas  transcribendas  curarat  *  •  sed  aliis  negotiis 
iisque  gravissimis  abstractus,  thesaurum  suum  provinciae  Societatis  lesu  ger- 
manicae  tradidit '",  auctore  (ni  faUor)  praecipuo  R.  P.  Antonio  Maria  Anderledy, 
qui  postea  totius  Societatis  summus  moderator  fuit  (f  18.  lanuarii  1892). 

Exstant  quidem  haud  paucae  Canisii  epistulae  per  diversos  libros  sparsae: 
imprimis  in  \atis  eiusdem  a  Radero ,  Sacchino ,  Pythone ,  Boero ,  Riess  con- 
scriptis,   in  historiis   tum  Societatis  lesu  universae   tum  singularum  provin- 


quattuor  ilHs  miracuHs  est,    quae  Pius  IX.  17.  Aprilis  1864  sollemniter   approbavit 
(Boero,  Canisio  p.  460—462.  487—490.    Biess  1.  c.  p.  546—547.  568—570). 

'  Epistula  haec  ab  ipso  Canisio  Friburgo  Helvetiorum  8.  Octobris  1595  missa 
erat  Dilingam  ad  Michaelem  Eberium  S.  J.  scholasticum.  Quae  suo  loco  proponetur. 
Relatio  autem  ab  ipso  Gi(arinonio  scripta  ipsiusque  sigillo  maiore  munita,  6  pa- 
ginas  in  2"  occupans,  apud  nos  exstat. 

*  Sacra  Rituum  Congregatione  .  .  Lausannen.  Beatificationis  et  Canonizationis 
Ven.  Servi  Dei  Petri  Canisii.  Positio  super  virtidibus  (Romae  1833)  Summar.  ad- 
dition.  p.  1—3. 

*  Archetypum  est  Monachii  in  archivo  regio  1.  c. 

*  Boero,  Canisio  p.  5.  6 ;  cf.  etiam  Riess  1.  c.  p.  viii. 

^  Boero  in  exscribendis  epistulis  canisianis,  salvis  rebus  ipsis,  sermonem,  ita- 
licum  imprimis,  ad  nostram  aetatem  accommodare  solebat  et  quaedam  etiam  omit- 
tebat,  quae  nimis  parva  vel  sicca  vel  aliis  de  causis  non  edenda  ipsi  quidem  vide- 
bantur.  Attamen  eius  apographa  postea  ab  aliis  correcta  et  suppleta  sunt.  Natus 
est  losephiis  Boero  (cuius  nomen  saepissime  in  hoc  opere  recurret)  Vintimelii  (Vinti- 
migha)  in  Itaha  superiore  15.  Augusti  1814,  Societatem  lesu  iugressus  6.  lanuarii 
1830,  in  diversis  postea  Italiae  collegns  grammaticam ,  litteras  humaniores,  rheto- 
ricam  professus.  Romae  autem  per  multos  annos  archivo  generali  ordinis  nostri 
praefuit  et  in  processibus  beatificationis  et  canonizationis  „postuktorem  causarum" 
egit,  eoque  postulante  etiam  processus  beatificationis  Canisii  nostri  ad  feHcem  exitum 
perductus  est.  Per  aHquot  etiam  annos  Boero  munus  „assistentis  ItaHae"  gessit 
sicque  reverendum  patrom  Petrum  Beckx,  Societatis  praepositum  generalem,  in  toto 
ordine  gubernando  adiuvit.  Inter  tot  negotia  Boero  80  fere  libros  et  libellos  aut 
ipse  elucubravit  aut  ab  aliis  compositos  prelo  subiecit;  atque  imprimis  vitas  con- 
scripsit  multorum  insignium  virorum  Societatis;  in  quibus  libris  multa  inveniuntur 
nova,  quae  auctor  ex  archivo  nostro  romano  (tunc  nondum  disperso)  deprompsit. 
Mortuus  est  Romae  8.  Februarii  1884.  Boeri  libri  recensentur  a  Carolo  Somnier- 
rogel  S.  J. ,  Bibliotheque  de  la  Compagnie  de  Jesus.  Bibliogr.  I  (Bruxelles-Paris 
1890),  col.  1571—1.584. 


2.    De  Canisii  epistulis  et  de  ratione  in  iis  edendis  servata.  xxv 

ciarum  eius,  in  libello  periodico  bruxellensi  „Collection  de  Precis  historiques"  ; 
quorum  librorum  index  alphabeticus  singulis  voluminibus  addetur.  Verum 
multae  epistulae  ibidem  mutilae  tantum  reperiuntur  aut  in  aliam  linguam 
conversae  aut  aliter  mutatae,  et  ex  ipsis  illis  libris  complures  rariores  sunt, 
quidam  etiam  rarissimi.  Accedit  quod  permultae  epistulae  Canisii  nmnquam 
editae  sunt,  neque  etiam  iudicia  quaedam  eiusdem,  quae  longa  sunt  et  magni 
momenti.  Haec  de  epistulis  a  Canisio  scriptis.  Earum  autem,  quae  ad  ipsum 
datae  sunt,  paucissimae  tantum  typis  descriptae  conspiciuntur ,  ac  multae 
omnino  periisse  videntur,  ita  v.  g.  illae,  de  quibus  P.  Georgius  Scherer  S.  J. 
—  Viennae  is  aliquamdiu  Canisii  socius  domesticus  fuerat  —  29.  Novembris  160-4 
Lentia  ad  P.  Perdinandum  Alberum,  collegii  viennensis  rectorem,  haec  scripsit : 
^lnveni  etiam  literas  multas  Caesaris  Ferdinandi,  quibus  ipsum  Canisium  in 
negotiis  gravissimis  consulebat,  imo  deferebat  ipsi  magna  instantia  Episco- 
patum  Viennensem,  nescio  an  etiam  Labacensem."  •  Attamen  feliciter  evenit, 
ut  multarum  eiusmodi  epistularum  adumbrationes  saltem  aut  apographa  eodem 
tempore  facta  conservarentur ,  earum  imprimis,  quas  ad  Canisium  dedere 
generales  praepositi  lacobus  Lainius,  S.  Franciscus  Borgias,  Everardus  Mer- 
curianus,  Claudius  Aquaviva. 

Ut  haec  omnia  colligerentur ,  atque  etiam  alia  sive  scripta  sive  libri 
rari,  qui  epistulis  ipsis  lucem  aspergere  possent,  invenirentur,  perlustrata  sunt 
plus  quam  260  tabularia  et  bibliothecae  —  eaque  maximam  partem 
ab  editore  ipso  —  in  Anglia ,  Austria ,  Belgio ,  Dania ,  Gallia ,  Germania, 
Helvetia,  Hispania,  Hollandia,  Italia,  Lusitania,  Suecia. 

Multa  reperta  sunt  in  archivis :  secreto  vaticano ,  regio  monacensi  ^  caesareo 
viennensi  ^  itemque  caesareo  oenipontano  *,  cantonali  friburgensi  in  Helvetia  etc. ;  in 
musaeis :  britannico ,  quod  est  Londini ,  et  plantiniano ,  quod  est  Antverpiae ;  in 
bibliothecis :  urbis  Romae  vaticana,  casanatensi,  nationali,  viennensibus  aulica  et 
academica,  monacensibus  regia  et  academica,  dihngensi  regia,  lovaniensi  academica, 
bruxellensibus  regia  et  patrum  Bollandistarum ;  denique  Friburgi  Helvetiorum  in 
bibliothecis  dioecesana  et  cantonali,  Friburgi  Brisgoviae  in  academica;  atque  etiam 
niultis  aliis  locis.     Quae  omnia  hic  enumerare  non  vacat. 

Singulis  autem  epistulis  nomen  archivi  vel  bibliothecae  ascribetur,  in 
qua  inventae  sunt  sive  archetypae  sive  transcriptae ,  et  praeterea  singulis 
voluminibus  conspectus  codicum  manu  scriptorum  praefigetur,  qui  ad  epistulas 
eius  voluminis  vel  exscribendas  vel  illustrandas  frequentius  adhibiti  sunt. 

Societatis  quoque  lesu  tabularia  et  bibliothecae  compluribus  in  terris 
pervestigatae  et  multa  in  iis  inventa  sunt;  longe  autem  plura  certe  inventa 
essent,  nisi  in  tempestatibus  saeculis  XVIII.  et  XIX.  contra  Societatem  exortis 
scripta  eius,  tam  bene  olim  disposita  et  conservata,  multis  modis  permixta, 
mutilata,  rapta,  ex  una  regione  in  alteram  transmissa,  ex  parte  etiam  destructa 
essent.  Atque  ex  iis  ipsis  epistulis  Canisii,  quae  apud  nos  supersunt,  com- 
plures  editor  non  vidit;  attamen  effecit,  ut  satis  accurata  earum  apographa 
sibi  mitterentur.  Quodsi  cui  scripto  aut  scripti  particulae  locus 
non  ascribitur,  in  quo  exstet,  eo  ipso  significatur  apud 
Societatem   lesu   esse. 


*  Autographum  est  in  tabulario  quodam  Societatis  nostrae. 
2  K.  Reichsarchiv.  *  K.  k.  Haus-,  Hof-  und  Staatsarchiv. 

■*  K.  k.  Statthalterei-Arcliiv. 


XXVI  II-    Prooemium  generale  totius  operis. 

Complures  Canisii  epistulae,  tanta  etiam  adhibita  diligentia,  deprehendi 
non  potuerunt;  v.  g.  illae ,  quas  ,ad  Episcopum  Mindensem  et  Ducem 
Brunswicensem"  missas  esse  academiae  ingolstadiensis  historiographus  quidam 
affirmat '.    Nec  tamen  messis  exigua  fuit. 

Spectanti  enim  epistulas  canisianas,  quae  aut  ex  omni  parte  aut  ex  aliqua  saltem 
supersunt,  apparebunt  inter  eos,  qui  litteras  a  Canisio  accepere  aut  ad  eum  dedere, 
Sancti  Franciscus  Salesius,  Carolus  Borromaeus,  Ignatius,  Franciscus  Borgias,  Beatus 
Petrus  FaLer ,  sunimi  pontifices  lulius  III. ,  Pius  IV. ,  Gregorius  XIII. ,  imperatores 
Ferdinandus  I.  et  Ferdinandus  II.,  Bavariae  principes  Albertus  V.,  Guilielmus  V., 
Maximilianus  I.,  archidux  Ferdinandus  II.  Tirolensis,  cardinales  Amulius,  Commen- 
donus,  Bartholomaeus  Gallus,  Hosius,  Philippus  Bavariae  dux,  Sirletus,  Truch- 
sessius,  nuntii  apostolici  loanues  Franciscus  Bonhomius,  loannes  Dolphinns,  Aloysius 
Lipomanus ,  Sebastianus  Pighinus ,  Bartholomaeus  comes  Purliliarum ;  antistites 
(episcopi,  administratores  etc.)  archidioecesium  et  dioecesium  argentoi-atensis,  basile- 
ensis,  brixinensis,  eystettensis ,  frisingensis ,  herbipolensis ,  lundensis,  moguntinae, 
raonasteriensis,  naumburgensis,  paderbornensis,  pragensis,  salisburgensis,  treverensis, 
varmiensis,  viennensis ;  Societatis  lesu  praepositi  generales  lacobus  Lainius,  Everardus 
jVIercurianus ,  Claudius  Aquaviva;  viri  illustres  permulti,  veluti  Petrus  Busaeus, 
Maternus  Cholinus,  Franciscus  Costei-us,  Martinus  Eisengrein,  Georgius  Fuggerus, 
loannes  Gropperus,  Wiguleus  Hundt,  Bartholoraaeus  Latomus,  Guiliehnus  Lindanus, 
Oliverius  Manareus ,  Hieronyraus  Natalis ,  loannes  Nopelius ,  Onufrius  Panvinius, 
loannes  Pistorius,  Christophorus  Plantinus,  Antonius  Possevinus,  Alphonsus  Sahneron, 
"Wolfgangus  Sedelius,  Petrus  Schnewly,  loannes  lacobus  a  Staal,  Fridericus  Staphylus, 
Laurentius  Surius,  Ruardus  Tapperus,  Guihelmus  Techtermann,  Sebastianus  Verro- 
nius,  Marcus  Welser  etc. 

Haec  ipsa  nomina  sufficient  ad  ostendendum  momentum,  quod  in  epistulis 
canisianis  situm  est  pro  historia  tum  sacra  tuni  civili  tum  litteraria.  Quod 
quidem  enucleatius  enarrabunt  prooemia  specialia  singulis  praefigenda  vohi- 
minibus.  Praeterea  singulis  epistulis  „summarium"  antecedit,  docens,  quid 
contineant. 

Epistulae  porro  a  Canisio  datae  vel  ad  eundem  missae  hic  ponentur 
omnes ,  sive  editae  iara  sunt  sive  non  sunt ;  itemque  i  u  d  i  c  i  a  Canisii ,  ac 
litterae  etiam  ^dedicatoriae",  a  Canisio  suis  aliorumve  libris  praefixae,  vel 
ab  aUis  scriptoribus  ad  Canisium  datae;  nam  in  his  quoque  nova  quaedam 
et  singularia  dicuntur  de  hominibus  rebusque  illorum  temporum,  aliaque  valde 
pulchra ;  ac  hbros  illos  ipsos  inspicere ,  nunc  saepe  haud  ita  facile  est  ^. 
Quodsi  alicuius  canisianae  epistulae  exemplum  quidem  ipsum  periit,  vestigia 
autem  quaedam  supersunt ,  e.  g.  in  epistula  tertii  cuiusdam ,  epistulae  illius 
canisianae  mentionem  facientis,  haec  in  formam  ^regesti''  redacta  typis,  quas 
dicunt,  cursivis  exscribuntur.  Ea  autem,  quae  dicta  sunt,  omnia  non  per 
tres  aut  quattuor  classes  distinguentur ,  sed  promiscue  ponentur,  temporum 
tantum  ordine  observato ;  secus  enim  nimiae  in  uno  eodemque  volumine 
orirentur  divisiones ;  et  epistulao  ad  Canisium  missae  saepe  responsiones  sunt 


'  /.  jV.  Mederer ,  Annales  Ingolstadiensis  Acadeniiae  P.  2  (Ingolstadii  1782), 
p.  151.  Episcopus  ille  fuisse  videtur  Georgius,  archiepiscopus  bremeusis  idenique 
episcopus  niindensis  et  adrainistrator  verdensis ,  qui  Henrici  iunioris,  ducis  bruns- 
vicensis,  frater  erat.  De  quo  E.  Reimaim,  Die  Sendung  des  Nuntius  Coraraendone  etc. 
in  ,Forschnngen  zur  deutschen  Geschichte"  VII  (Gottingen  1867),  266. 

-  Clarissinii  editores  epistuhirum  cardinalis  Hosii  epistulis  etiam  ^praefationes 
ad  lectorem"  adiungunt. 


B#STW  G®^i^»«fK  JUiDiVA»* 

^-^,*p>vr'r  HTLL,  MA8S. 

2.   De  Canisii  epistulis  et  de  ratione  in  iis  edendis  servata.  XXVII 

ad  praecedentes  epistulas  Canisii;  iudicia  quoque  Canisii  epistularum  instar 
utplurimum  certis  hominibus  destinata  sunt.  In  posteriore  autem  singulorum 
voluminum  parte  „monumenta  canisiana"  collocabuntur,  sive  ea  referentur, 
quae  alii  de  Canisio  scripserunt,  quaeque  Canisii  ipsius  vitam  et  epistulas 
illustrare  possunt.  Ad  historiae  auteni  perspicuitatem  et  lectorum  commodi- 
tatem  magis  collaturum  esse  videbatur,  si  monumenta  haec  primum  praecipuis 
locis,  quibus  Canisius  moratus  est,  et  deinde  rebus,  quae  singulis  locis  gessit, 
digererentur  (v.  g. :  monumenta  coloniensia ,  ingolstadiensia  etc. ;  in  ingol- 
stadiensibus :  moniunenta  quae  spectant  ad  Canisii  missionem  et  adventum,  ad 
eius  scholas  et  vitae  exempla ,  ad  munus  rectoris  ab  eo  gestum  etc.) ,  et 
deinde  singulorum  illorum  capitum  res  temporibus  dividerentur.  In  adnota- 
tionibus  quoque  historicis,  quae  post  „criticas"  sive  res  gramma- 
ticas  etc.  spectantes,  singulis  epistulis  subicientur,  haud  paucae  scriptorum 
particulae  ex  codicibus  aliisque  fontibus  nondum  editis  vel  rarioribus  pro- 
ferentur. 

Sicubi  igitur  signum*  in  adnotationibusetexplicationibus 
comparebit,  indicabit  editorem  fonte  uti  (quod  ipse  quidem 
sciat)  nondum  edito;  in  adnotationibus ,  dico,  id  fiet;  nam  ipsis  epi- 
stulis  Canisii,  vel  ad  eum  datis,  vel  „monumentis  canisianis"  hoc  signum 
numquam  apponetur;  si  quod  enim  huiusmodi  scriptum  nunc  primiun  in  lucem 
emittitur,  id  ex  hoc  ipso  intellegi  poterit,  quod  post  exemplum  manu  scriptum, 
ex  quo  typis  transcribitur,  liber  non  indicatur,  quo  iam  totum  vel  ex  parte 
vulgatum  sit. 

Abundare  his  in  rebus  magis  placet  quam  parciorem  esse.  Quod  enim 
uni  non  sapit,  alteri  fortasse  arridet.  Sunt  multa,  quae  ad  universalem  quidem 
historiam  non  attinent,  sed  valent  ad  melius  cognoscendam  historiam  singularis 
alicuius  urbis,  scholae,  artis,  ordinis  religiosi.  Verumtamen  ,sunt  certi  denique 
fines'" ;  ideoque  in  hoc  libro,  quas  Canisius  dedit,  epistulae,  cum  operis  huius 
praecipuam  partem  constituant,  generatim  proponentur  integrae,  nulla  re  mutata, 
nulla  decerpta.  Aliter  vero  de  litteris  fiet  ad  Canisium  missis.  Ex  iis  enim, 
quae  praepositi  generales  ad  eum  dederunt ,  multae  admodum  prolixae  sunt 
multaque  continent,  quae  hodie  fere  nullius  iam  sunt  momenti,  e.  g.  fratrem 
aliquem  laicum  Societatis  lesu  ex  culina  unius  collegii  in  culinam  alterius 
domus  transferendum  esse,  vel  aureos  aliquot,  qui  Romae  Socio  alicui  in 
Germaniam  profecturo  viatici  loco  dati  sint,  hac  vel  illa  ratione  romanis 
Sociis  restitui  posse.  Harum  igitur  quaedam  integrae  ponuntur;  in  aliis 
aliqua,  punctis  appositis ,  praeciduntur  ' ;  aliquae  in  „regesta"  contrahuntur. 
E  ^monumentis"  illa  ponuntur  integra,  quae  usque  adhuc  typis  descripta 
non  sunt ;  cetera ,  ne  huius  operis  pretium  et  volumina  nimis  augeantur, 
in  ^regesta",  una  tantum  alterave  sententia  ad  verbum  proposita,  contra- 
huntur,  nisi  specialis  ratio  aliud  suadeat,  v.  g.  quod  monumentum  vahle 
grave  vel  splendidum  sit,  vel  quod  tantum  in  libro  vakle  raro  vel  non  in- 
tegre  vel  sat  mendose  editura  sit. 

Cuncta  porro,  quantum  fieri  potest,  ea  lingua  proponuntur,  in  qua  primum 
scripta  sunt;   iis  autem,    quae  latina  non  sunt ,   latina   versio   minoribus 


^  Attamen  exempli  praebendi  causa  complures  saltem  huius  generis    epistulae 
integrae  proponentur.     Signo notatur,  in  ipso  fonte  aliquid  deesse. 


XXVIII  II-    Prooemium  generale  totius  operis. 

typis  additur  vel  potius  subiungitur ;  quod  superfluum  sane  atque  vituperatione 
dignum  foret ,  si  solis  historiographis  et  philologis  hoc  opus  destinaretur ; 
verum  etiam  piae  lectioni  et  salubri  nionitioni  omnium  Societatis  lesu  homi- 
nuni  ah'quatenus  inservire  debet;  qui,  per  totum  orbem  sparsi,  non  possunt 
singuK  tot  Htteras  commode  legere  et  interpretari  antiquo  illo  sermone  Ger- 
manorum  et  Italorum  conscriptas. 

In  eiusmodi  lectorum  gratiam  etiam  nonnuUae  adnotationes  adduntur, 
quas  pro  historicis  addere  certe  supervacaneum  erat ;  nec  tamen  ea  enarrare 
visum  est,  quae  ingeniis  excultis  sat  nota  sunt  vel  in  quoUbet  historiae 
compendio  facile  reperiri  possunt.  Supervacaneum  etiam  est  monere  ad- 
notationes  iUas  tantae  auctoritatis  non  esse,  quantae  ipsius  Canisii  epistulas, 
sed  eam  tantum  fidem  iis  haberi  posse,  qua  ipsi  libri  digni  sunt,  ex  quibus 
excerptae  esse  dicentur. 

Ante  singulas  autem  epistulas,  ex  quibus  haustae  sint  fontibus,  ita 
indicabitur,  ut  primo  loco  semper  codex  ille  scriptumve  ponatur,  in  quo 
ipsa  editio  quasi  nititur,  sequantur  alia  exempla  rainoris  valoris,  quibus- 
cum  primus  ille  fons  collatus  est,  ac  tandem  hbri,  in  quibus  forte  epistula 
illa  iam  edita  conspicitur.  Xeve  quisquam  miretur  nonnumquam  recentia  apo- 
grapha  antiquis  praelata  esse ;  praelata  sunt,  quia  constabat  ea  a  viris  omni 
fide  dignis  ex  ipsis  archetypis  descripta  esse ;  antiquiorum  autem  illorum 
exemplorum  scriptores  proximique  fontes  ignorabantur.  Ex  operibus  quoque 
typis  descriptis  lectiones  variantes,  quas  vocant,  nonnumquam  pro- 
ponentur;  harum  enim  aliae  ad  verba  Canisii  a  corruptelis  purganda  con- 
ferent ,  aliae  autem,  quara  parva  fides  editoribus  quibusdam  haberi  possit, 
declarabunt. 

Hoc  quoque  notandum  est  eas  epistulas ,  quas  auctor  (v.  g.  Canisius, 
Otto  Truchsessius)  sua  manu  scripsit,  ^autographas''  ab  editore  dici; 
illas  vero,  quas  auctore  dictante  vel  mandante  alius  scripsit,  ^archetypas'' ; 
si  qua  epistida  ab  alio  descripta  fuerit,  hoc  exemplum  „apographum"  vo- 
catur,  et  is,  qui  descripsit,  ^librarius"  ^;  illud  denique  scriptum,  quo  epistula 
ipsa  primum  praeparatur  sive  adumbratur  (Entwurf,  Concept,  brouillon,  minuta, 
sketch),  huius  operis  editor  cum  editoribus  epistularum  Stanislai  Hosii  „com- 
mentarium''  appellare  statuit. 

In  fine  cuiusque  epistulae  inscriptio  eius,  si  exstabit,  apponetur,  et  non- 
numquam  minoribus  typis  ea  ascribentur,  quae  non  tam  res  singulares  in 
ejnstula  relatas  spectant  (de  his  enim  adnotationes  in  marginibus  inferioribus 
singularum  paginarum  positas  consulere  oportet)  quam  totam  epistulam :  eius 
authenticitatem,  integritatem,  historiam,  tempus,  quo  data  est  etc. 

Cum  autem  Canisius  non  suis,  sed  ipsius  sacrae  Scripturae  verbis  loquitur, 
ea  verba  typis  latius  dispositis  describuntur,  idque  eo  consilio,  ut  in- 
tellegatur,  quam  familiariter  simul  ac  reverenter  catholicus  ille  saeculi  XYI.  vir 
Sacra  Scriptura  usus  sit,  quamque  firmiter  in  ea  sententia  steterit,  quam  ali- 
quando  in  libellum  quendam  suum  rettulerat:  ,Laudatissimum  et  Deo  gratissi- 
mum,  quod  oculis  homo  facere  queat,  sunt  amoris  lacrymae  et  sacrae  Scripturae 


'  Cum  igitur  epistula  aliqua  archetypa  uon  ab  editore  ipso,  sed  ab  aliquo 
eius  amico  sodalive  visa  et  descripta  est,  id  semper  diserte  patefiet.  Idem  vero  in 
locis  quoque  illis  facere ,  qui  in  adnotationibus  afferuntur,  operae  pretium  uon  est 
visum. 


2.   De  Canisii  epistulis  et  de  ratione  in  iis  edendis  servata.  XXIX 

jugis  lectio."  ^  Duo  tamen  hic  notari  opus  est.  Primum:  Canisius  saepe  locos 
Scripturae  memoriter  tantum  producit;  quod  etiam  sanctis  ecclesiae  patribus 
frequens  erat.  Secundum:  Vulgata  sacrae  Scriptui'ae  editio,  quam  dicunt 
„Sixti  V.",  anno  1590  in  lucem  emissa,  sed  brevi  post  retractata  est;  Cle- 
mens  VIII.  autem  Vulgatam  anno  1592  primum  edidit,  annis  1593  et  1598 
a  mendis  repurgavit,  sic  demum  repurgatam  exemplar  ac  typum  esse  voluit 
omnium  editionum  futurarum.  Ideo  mirum  esse  non  potest  Canisium  annis 
1541  — 1597  scribentem  a  vulgata  nostra  editione  nonnumquam  paululum 
discrepare  etiam  iis  locis,  quibus  Scripturam  ad  verbum  describere  vult. 

Editores  nostrae  aetatis  vexantur  hac  quaestione :  Quomodo  ipsa  veterum 
scriptorum  verba  tractanda  sint,  vel  quoniodo  scribenda  et  interpungenda '?  Omnia 
^modernizare"  —  liceat  mihi  ita  dicere  —  iam  exosum  est.  Cuncta  vero,  vel 
minima,  ad  amussim  intacta  relinquere,  qualia  in  ipsis  veterum  scriptis  habentur, 
nil  omnino  mutando,  addendo,  omittendo,  nimis  servile  foret  nimisque  molestum  et 
legentibus  et  iis ,  qui  opus  typis  describere  debent.  Si  quis  autem  palaeographiae 
studio  ductus  haec  omnia  videre  vellet,  codicem  ipsum  vel  photographiam  eius  in- 
spicere  posset.  ^Normalizare"  igitur  editoribiis  nostri  aevi  placet ,  sive  verba 
secundum  certam  normam  castigare ,  quo  commodius  legi  possint.  Atque  sunt,  qui 
exoptent,  ut  pro  uno  saltem  saeculo  et  pro  unius  linguae  vel  nationis  scriptis  una 
aliqua  ac  firma  eiusmodi  exsistat  norma.  At  reapse  suas  proprias  sibi  statuit  leges 
„institutum  historicum"  regni  borussici,  quod  Romae  studiis  operatur,  itemque  suas 
sibi  condiderunt  Austriaci,  qui  ibidem  simile  constituunt  ^institutum"  ;  suas  tulere 
AVurtembergenses,  alias  historici  germani,  qui  a.  1895  Francofurtum  ad  Moenum  con- 
venerant.  Atque  etiam  scriptores  particulares  non  pauci  suam  sibi  statuerunt  normam 
eamque  in  praefatione  libri  sui  exposuerunt  ^. 

Quorum  exemplum  huius  quoque  operis  editor  sequitur.  Caput  ei  erit  vetusta 
scripta  non  corrigere  neque  mutare,  nisi  cum  ratio  ipsa  aut  preli  typographici 
indoles  id  postulaverint ;  cetera  prudenti  lectori  ofiferre  talia,  qualia  ipsi  oblata 
sunt.     Itaque 

a)  Enodabuntur  et  communi  modo  scribentur  verborum  sigla  sive  compendia 
illa  difficiliora,  quae  plerumque  lineis  sive  rectis  sive  curvis  confecta  sunt,  v.  g.  ^.q" 
cum  lineola  subducta  pro  ^.quae",  ^qg"  pro  ,que"  vel  ,,quam",  ,mia"  cum  lineola 
superducta  pro  ^misericordia".  Simpliciora  autem  sigla  sive  in  quibus  litterae  tantum 
aliquot  omissae  sunt,  apposito  puncto,  relinquentur ,  v.  g.  „Reverend."  vel  „Rev." 
pro  ^Reverendus" ;  attamen  frequentius  occurrentium  eiusmodi  siglorum  index  alpha- 
beticus  et  explicatio  in  initio  singulorum  voluminum  ponentur. 

b)  Omittentur  generatim  apices  et  puncta  et  signa  similia,  super  litteris 
coUocata,  v.  g.  ,quam",  „und",  „nimc" ;  pro  germanico  „|i"  ponetur  ^ss" ;  ea  autem, 
quae  ipsum  sermonem  eiusve  genus  sive  dialectum  manifeste  et  quasi  necessario 
spectant,  relinquentur,  v.  g.  „giit",  „parl6". 

c)  Cum  patebit  scriptorem  ipsura,  si  paulo  attentius  scripsisset  aut  scriptura 
relegisset ,  fuisse  hoc  signura  interpunctionis  positurura ,  e.  g.  punctura  in  fine ,  hoc 
vocabulum  ita  scripturura,  correcturum,  completurum,  additurura:  hac  ipsa  ratione 
scriptura  eius  corrigetur;  attamen  quae  auctor  ipse  scripsit,  in  adnotationibus 
criticis  proponentur ,    et  litterae  verbave   suppleta   uncis    quadratis   semper  in- 


1  B.  Petri  Canisii  exhortationes  domesticae,  ed.  Georg.  Schlosser  S.  J.  (Rurae- 
mundae  1876)  p.  448. 

2  Ita  e.  g.  Franc.  Dittrich  in  „Nuntiaturberichte  Giovanni  Morones  vom  deut- 
schen  Konigshofe  1539.  1540"  (Paderborn  1892)  p.  vii.  viii.  Walter  Fricdenshurg 
a.  1893:  „Ist  doch",  inquit,  ^iiber  die  Behandlung  historischer  Texte  noch  so  wenig 
Einstimmigkeit  erzielt,  dass  im  Grunde  jeder  Forscher  sein  eigenes  System  hat" 
(Nuntiaturberichte  aus  Deutschland  1533—1559  III  [Gotha  1893],  Vorw.  p.  i). 


■v;^^^X  ^^-    Prooemium  generale  totius  operis. 

cludentur;  praeterea,  si  operae  pretium  erit,  mutationis  vel  additionis  illius  ratio 
copiosior  reddetur.  Similiter  agetur,  si  quid  ex  antiquo  exemplo  abscissum  est  vel 
in  eo  deletum  etc. 

Ac  semper,  si  quid  uncis  quadratis  [  ]  includetur,  eo  ipso  significabitur  ab 
editore  additum  esse. 

d)  In  reliquis  autem  rebus  scriptorem  editor  accurate  sequetur,  tum  in  pro- 
prietatibus  eius  grammaticis ,  etiamsi  mendosae  sint ,  tum  in  ea  versuum  incipien- 
dorum  ratioue,  quam  ^Alinea"  dicimus,  tum  in  orationis  interpunctione  sive  in  usu 
commatuni ,  uncorum  etc. ,  tum  in  numeris  pingendis  (v.  g.  ^vj"  pro  „^1",  ^MD" 
pro  .1600''),  tum  in  verbis  quibusdam  iungendis  vel  disiungendis  (e.  g.  „Gottes 
Haus'  pro  „Gotteshaus") ,  tum  in  verbis  ipsis  scribendis  per  has  vel  illas  litteras, 
maiusculas,  rainusculas,  ^consonantes"  vel  „vocales"  duplicatas  et  cumulatas  (v.  g. 
,.Ecclesia"  pro  ^ecclesia",  ,ocium"  pro  „otium",  „vnus"  pro  „unus",  „faelix"  pro 
pfelix",  „subijcio"  pro  ^subicio"  *,  ,,Vatter"  pro  ^Vater",  „nemmen"  pro  „nehmen"), 
tum  in  varianda  eorundem  verborum  scriptione,  v.  g.  in  eadem  epistula  modo 
^havere"  scribendo,  modo  „avere",  tum  in  praetermittendis  apicibus,  quos  „accentus" 
dicunt,  in  iis  verbis  italicis  vel  gallicis,  in  quibus  nunc  poni  solent  ^. 

e)  Lectionibus  miris  vel  singularibas  [s/c],  dubiis  [?]  apponetur,  et,  si  opus 
fuerit,  adnotatio  subiungetur. 

f)  Notum  est  saeculo  sexto  et  decimo  homines  doctos  nomina  sua  e  patrio  sermone 
in  latinum  vertere  consuevisse,  et  multa  eiusmodi  nomina  latina  adeo  in  usum 
litterarium  transiisse,  ut  patria  raro  tantum  usurpentur  (v.  g.  B.  Petri  Fabri  [Favre, 
Lefevre]  et  Friderici  Staphyli  [Stapellage]).  Haec  igitur  nomina  editor  quoque  in  suis 
adnotationibus  etc.  adhibebit;  nam  magis  communia  et  nota  atque  etiam  constantia 
sunt,  cum  patria  ab  aliis  —  immo  et  ab  eodem  aliis  temporibus  —  aliter  scribantur 
(v.  g.  Sacchini  —  Sacchino;  Peurle  —  Baiirle).  Attamen  patria  nomina  semel  vel 
etiam  pluries  latinis  adiungentur.  Cum  autem  nomina  propria  in  epistulis  et  quibus- 
cumque  aliorum  scriptis  occurrent,  ita  reddentur,  ut  ab  auctoribus  ipsis  scripta  sunt. 

Apparet  quidem  haud  omnes  editores  ita  agere.  Est  qui  in  ^autographis" 
clarorum  hominum  edendis  huiusmodi  scribendi  rationem  probet,  in  aliis  scriptis 
improbet ''.  Alii  in  nominibus  tantum  propriis  nil  immutandum  esse  senserunt  *.  Multi 
scribendi  genus  antiquum  plus  minusve  retinent,  interpunctionem  omnino  ad  tempus 
nostrum  accommodant  ^.    Nolunt  quidam  usum  litterarum  i  et  j  ad^aetatem  nostram 


'  In  libris  etiam,  imprimis  latinis,  typis  exscribendis  litteras  V  et  U,  v  et  u, 
I  et  J,  i  et  j  saeculis  XVI.  et  XVII.  modo  promiscue ,  modo  cum  certo  discrimine 
adhibitas  esse  atque  immo  nunc  quoque  Germaniae  typographos  et  viros  doctos  ea 
in  re  discrepare,  ostendit  E.  Horn  in  ^Centralblatt  fiir  Bibliothekswesen"  11.  Jahrg. 
(Leipzig  1894),  385-400. 

2  Hi  apices  eodem  modo  in  verbis  italicis  praetermittuntur  a  los.  Hansen, 
Nuntiaturberichte  aus  Deutschland  1572—1585:  Erster  Band.  Der  Kampf  um 
Kohi  1576—1584"  (Berlin  1892),  p.  viii  etc.  Ponuntur  a  Walt.  Fnedenshnnj,  Nun- 
tiaturberichte  aus  Deutschland  1533—1559  I  (Gotha  1892),  p.  xiii.  xiv  etc. 

'  Ita  Fel.  Stieve,  Die  Politik  Baierns  1591—1607.  Erste  Hiilfte  (Miinchen  1878), 
p.  XVI.  Qui  de  recentioribus  actis  germanice  scriptis  idem  tradit  in  „thesibus"  vel 
praeceptis  quae  a.  1894  et  1895  historicis  germanis  Lipsiae  et  Francofurti  congre- 
gatis  proposuit  (Deutsche  Zeitschrift  fiir  Geschichtswissenschaft  XI  [Freiburg  i.  B. 
und  Leipzig  1894],  200—201 ;  Bericht  iiber  die  dritte  Versammlung  deutscher  Histo- 
riker  etc.  [Leipzig  1895]  p.  21).  Friedenshurg  vero  noluit  exemplorum  a  librariis 
scriptorum  verba  minus  accurate  reddere  quam  archetyporum  (1.  c.  p.  xiii  etc). 

*  Sic  V.  g.  Fr.  Lud.  Bauniann,  Akten  zur  Geschichte  des  deutschen  Bauern- 
krieges  aus  Oberschwal^en  (Freiburg  i.  Br.  1877)  p.  xi.  Similiter  editores  epistu- 
larum  cardinalis  Hosii. 

*  Ita  e.  g.  Aug.  v.  Druffel,  Briefe  und  Akten  zur  Geschichte  des  sechzehnten 
Jahrhuuderts  I  (Munchen  1873),  p.  xviii— xix.    Similiter  P.  Ambr.  Gietl  0.  Pr.,  Die 


2.    De  Canisii  epistulis  et  de  ratione  in  iis  edendis  servata.  XXXI 

prorsus  conformare,  cum  tamen  litteris  u  et  v  nostro  modo  utantur,  relicto  antiquo '. 
Alii  ipsas  illas  litteras  v  et  u  iam  antiquo  more  ponunt,  iam  recente-. 


Sentenzen  Rolands,  nachmals  Papstes  Alexander  III.  (Freiburg  i.  Br.  1891),  p.  lxx. 
Item  editores  codicis  diplomatici  turicensis  {Escher  und  Schweitzer ,  Urkundenbuch 
der  Stadt  und  Landscbaft  Zuricb.  Bd.  I.  II.  Zuricb  1888.  1890).  At  contra  Jos. 
Fiedler  in  edendis  relationibus,  quas  legati  veneti  saeculo  XVI.  de  Germania  et 
Austria  scripserunt,  eorum  et  scriptionem  et  interpunctionem  retinuit :  „Die  grosste 
Sorgfalt  wurde  darauf  verwendet,  dass  der  Text  mit  den  in  jeder  der  Relationen 
zu  Tage  tretenden  Eigentbumlichkeiten  der  Schreib-  und  Ausdrucksweise  mijglichst 
getreu  wiedergegeben  werde.  Abweicbungen  vom  Originale  fanden  nur  in  der  Inter- 
punction  statt,  wo  es  das  Yerstandniss  unerlasslicb  erforderte"  (Fontes  rerum 
Austriacarum,  Abtb.  2,  XXX  [Wien  1870],  x).  In  interpungendis  „Monumentis  Ger- 
maniae  historicis"  diversos  editores  diversas  sibi  leges  statuisse  fatetur  G.  Waitz, 
Keues  Arcbiv  der  Gesellschaft  filr  iiltere  deutsche  Geschichtskunde  II  (Haunover 
1876—1877),  457,  n.  1. 

'  Ita  v.  g.  lo.  Frid.  Bohmer  in  „Actis  Conradi  I.  Regis"  (Frankfurt  a.  M. 
1859);  qui  e.  g.  p.  13  babet  ^divino",  ^iugiter".  Item  Fr.  X.  v.Wegele,  Geschichte 
der  Universitat  Wirzburg.  2.  Tb.  Urkundenbuch  (Wirzburg  1882) ;  qui  v.  g.  scribit 
quidem  ^civitas" ,  ^ubique" ,  sed  simul  ^ydoneus" ,  „iurisdiccio".  Atque  etiam 
]j.  Duchesne  v.  g. :  ,.amavit",  ^venit"  pro  „amauit",  „uenit"  ponit,  cum  taraen  re- 
tineat  v.  g.  ,eius" :  Le  Liber  Pontificalis  (Paris  1886.  1892).  P.  H.  S.  Denifie  0.  Pr. 
in  suo  „Chartulario  Universitatis  Parisiensis"  (v.  T.  I  [Parisiis  1889],  introd.)  litteris 
i,  j,  u,  v  non  tam  antiquo  more  quam  nostro  utitur;  reiiqua  autem  retinet,  atque 
etiam  v.  g.  „IIJ",  „VJ"  loco  nostrorum  „111",  „VI".  Rursum  Bohmer  suadet,  ut 
V.  g.  pro  „VJ"  ponatur  „VI",  et  loco  litterarum  versalium  (ut  „LI")  ad  numeros 
significandos  communes  illas  seu  parvas  poni  posse  censet  (ut  „li");  qui  tamen 
e  cum  5  supposito  vult  retineri :  „Ansichten  iiber  die  Wiedergabe  handschrift- 
licher  Geschichtsquellen  im  Druck",  in  ,.Joh.  Friedrich  Bohmer's  Leben,  Briefe  und 
kleinere  Schriften.  Durch  Johannes  Janssen"  III  (Freiburg  i.  B.  1868),  463.  Ita  et 
ipse  Joh.  Janssen  quadratos  annorum  numeros  in  parvos  mutavit :  Frankfurts  Reicbs- 
correspondenz  von  1376—1519  Bd.  I  (Freiburg  i.  Br.  1863) ;  cf.  v.  g.  p.  153.  155.  328. 

^  Ita  C.  Halm  in  edendis  operibus  Sulpicii  Severi  tenet  quidem  v.  g.  „uiden- 
tur",  „CLAVDIA",  sed  scribit  „ut",  „urbis"  loco  „vt",  „vrbis" :  Corpus  scriptorum 
ecclesiasticorum  latinorum  I  (Vindobonae  1866),  v.  g.  p.  223.  Litterarum  u  et  v  anti- 
quam  scriptionem  retinuit  v.  g.  libellus  periodicus,  editus  a  F.  J.  Mone ,  „Zeit- 
schrift  fiir  die  Gescbichte  des  Oberrheins"  (Karlsrube  1850  sqq.) :  item  P.  Isidor. 
Raab  0.  S.  B.  in  „Urkundenbucb  des  Stiftes  Seitenstetten"  (Fontes  rerum  Austria- 
carum  Bd.  XXXIII  (Wien  1870).  Baumann  quoque  (1.  c.)  retinet  v.  g.  „vnd",  „vrteilen*. 
Theod.  Sickel  in  edendis  diplomatibus  regum  et  imperatorum  Germaniae  pro  nominibus 
tantum  propi'iis  litteras  v  et  u  secundum  antiquam  scriptionem  poni  voluit:  Monu- 
menta  Germaniae  bistorica.  Diplomata  I  (Hannoverae  1879—1884) ,  vi.  Georgio 
autem  Wuitz  vebementer  displicet,  quod  quidam  litteras  i,  j,  u,  v  veterum  semper 
more  usurpent:  „Wie  soll  man  Urkunden  ediren?"  in  „Historiscbe  Zeitschrift, 
borausgegeben  von  Heinrich  von  Sybel",  IV  (Miincben  1860),  438 — 448.  Quos  contra 
Waitzium  defendit  K.  H-  Freih.  Roth  von  Schreckenstein :  „Wie  soll  man  Urkunden 
ediren?"  (Tiibingen  1864)  p.  20 — 21.  Atque  Ge.  Henr.  Petiz,  cum  in  „Monumentis 
Germaniae  bistoricis"  v.  g.  „raaiorem" ,  „ieiunio"  etc.  retineret,  „Noviomagura", 
rUxor"  nostro  more  poneret  (SS.  I,  195.  321),  in  speciraine,  quod  anno  1840  edidit, 
codicis  diplomatici  pro  Guelforum  terris  conficiendi,  litteras  „u"  et  „v"  aliter  ad- 
hibuit.  En  quanta  varietas !  Fateor  tamen  bic  complura  congesta  esse, 
quae  eandem  omnino  rationem  non  babent.  Maiorem  enim  in  retinenda 
priraa  scriptione  curam  exigunt  editiones,  quae  superiora  saecula  spectant  quam  quae 
posteriora;  item  quae  philologiae  potius  inservire  debent  quam  quae  bistoriae,  ac 
quae  ad  particularem  bistoriographiam  peiiinent  quam  quae  ad  universalem. 


XXXII  ^I-   Prooemium  generale  totius  operis. 

In  liac  etlitione  eam,  quae  modo  proposita  est,  rationem 
tenere  placuit,  quia  in  ea  vera  quaedam  inesse  videtur  sim- 
plicitas,  firmitas,  constantia  atque,  si  ita  loqui  fas  est,  ,ob- 
iectivitas".  Modernizemus  v.  g.  interpunctionem  antiquam !  Post  50  annos 
fortasse  iam  haec  ipsa  recens  interpunctio  erit  obsoleta '.  Coustituamus  in  antiquis 
verbis  germanicis  litteras  illas  consonantes  omittendas  esse,  quae  nunc  in  iis  non 
ponantur.  Sed  numquid  easdem  orthograpliiae  germanicae  leges  habent  Borussia 
atque  Austria?  Sunt,  ni  fallor,  etiam  typographiae,  quae  „orthographias  domesticas" 
sibi  condiderunt.  Et  quid,  quaeso,  post  20,  post  100  annos  erit?  Fluxa  haec  sunt 
et  incerta.  Multis  quidem  verbis  lulius  Weizsaecker  in  exordio  Actorum 
comitiorura  germanicorum  docet ,  quaeriam  in  actis  germanice  scriptis  antiquae 
scriptiones  retiuendae,  quae  mutandae  sint.  Sed  quam  subtiles  tandem  aliquando 
regulae  illae  evadunt,  quam  multiplices  et  difficiles-!  Ideoque  facile  quidem  in- 
veneris,  qui  profiteatur  se  generatim  et  summatim  Weizsaeckeri  leges  servasse ;  num 
vero  multi  singillatim  atque  accurate  eas  sequantur,  dubitari  potest '.  Certum  quidera 
est  saeculo  XVI.  verborum,  imprimis  germanicorum ,  scriptionem  haud  raro  valde 
incompositam  et  insulsam  ac  quasi  silvescentem  fuisse ,  idque  saepe  ex  inscitia  aut 
licentia  eorum,  qui  aliorum  mandatu  res  scribebant  vel  transcribebant.  Neque  tamen 
omnes  v.  g.  consonautium  cumulationes  mere  arbitrariae  sunt ;  multae  enim  dialectum 
illius  regionis  verborumque  prolationem  indicant,  ideoque  ad  linguae  germanicae 
historiam  cognoscendam  conferunt.  lam  vero  quam  difficile  saepe  est  discernere, 
quid  dialecti  sit  ideoque  tenendum ,  quid  licentiae  librariorum  ideoque  resecandum ! 
Nonne  praestat ,  quaecumque  commode  retineri  possunt ,  retinere  et  iis  diiudicanda 
permittere,  qui  linguae  germanicae  ex  professo  student,  quosque  ^germanistas" 
dicimus?  Propterea  doctus  quidam  nostrae  aetatis  vir:  ^Nos",  inquit,  „muIto  plus 
detrimenti  patimur  ex  scriptis  ad  certam  normam  castigatis,  quam  ex  iis,  quae 
quasi    silvescunt."  *     Accedit    etiam    hoc,    idque    valde    grave,    quod    multa    pro- 


^  P.  G.  M.  Pachtler  S.  J.  eam  rationem,  quae  cum  mea  fere  concordat,  secutus 
est,  cum  inter  ^Monumenta  Germaniae  Paedagogica"  „Rationem  studiorum  et  in- 
stitutiones  scholasticas  Societatis  lesu  per  Germaniam  olim  vigentes"  (voll.  4,  Berolini 
1887 — 1890)  in  lucem  emitteret,  nec  quisquam  eorum ,  qui  huius  operis  censuras 
scripserunt,  id  serio  reprehendisse  videtur. 

'  Deutsche  Reichstagsakten  I  (Munchen  1867),  Lxix — lxxx. 

3  Cf.  e.  g.  Historisches  Jahrbuch  IX  (Munchen  1888) ,  459—471.  Ita  etiam 
H.  de  Sybel  negat  AiKjHstum  KhicMiohn  in  actis  comitiorum  recentiorum  edendis 
praecepta  haec  Weizsaeckeri  omnia  secutum  esse:  Deutsche  Reichstagsakten  unter 
Kaiser  Karl  V.  Erster  Band,  bearb.  von  Aug.  Kluckhohn  (Gotha  1893),  Vorr.  p.  iii.  iv. 

*  „Wir  leiden  viel  mehr  unter  den  nornialisierten  Texten,  als  unter  denen 
mit  verwilderter  Schreibweise"  :  Fr.  Jostes,  Daniel  von  Soest.  Ein  westfiilischer 
Satiriker  des  16.  Jahrhunderts  (Paderborn  1888)  p.  391—392.  Qui  alio  in  libro 
testatur  in  iis,  quae  sermone  Germaniae  inferioris  conscripta  sint,  difficile  esse,  ea, 
quae  ex  neglegentia  tantum  sci"iptorum  seu  librariorum  irrepserint,  discernere  sicque 
pro  correctione  solidas  certasque  leges  condere.  „Die  Ansichten  iiber  die  philo- 
logische  Thatigkeit  bei  der  Wiedergabe  mittelniederdeutscher  Texte  sind  augenblick- 
lich  noch  in  der  Gahrung  begriffen.  Die  Reihen  derjenigen,  welche  hier  stark  con- 
servative  Grundsiitze  vertheidigen ,  verstarken  sich  zusehends"  (Die  Chroniken  der 
westfalischen  und  niederrheinischen  Stadte.  Bd.  II:  Soest  [Leipzig  1889],  p.  xliii. 
XLiv).  Atque,  ut  etiam  ex  adversariorum  fidei  catholicae  castris  exemplum  quale- 
cumque  depromatur,  J.  K.  V.  Knaahc  in  pracfatione  novae  illius  editionis  omnium 
operum  Luthcri  profitetur  se  in  vocabulis  germanicis  „silvam  illam  litterarum" 
,cum  sua  nodositate  et  curvitate"  („mit  seinen  Knorren  und  Kriimmen")  intactam 
relinquere  et  aliquos  tantum  ramos  avellere  (Dr.  Martin  Luthers  Werke.  Kri- 
tische   Gesammtausgabe  I   [Weimar    1883],   xix — xxi).    Censet   quidem   Fr.  Falk 


2.   De  Canisii  epistulis  et  de  ratione  in  iis  edendis  servata.         XXXIII 

ponenda  erunt  scripta  italica,  quae  cuni  lingua  italica  saeculi  nostri  multum  dis- 
crepant  et,  a  Hispanis  cum  scripta  sint,  hispanicismos  etiam  nonnumquam  adniixtos 
habere  videntur.  In  his  porro  epistulis  antiquum  Italorum  sermonem  a  mendis 
Hispanorum  et  a  librariorum  libidine  secernere,  germano  homini  difficilius  fuerit; 
Italis  haec  dirimenda  offeruntur.  Quibus  autem  germanicae  atque  italicae  orationes 
ita  conformatae  non  placebunt ,  versiones  latinas  legere  poterunt ,  iisdem ,  ut  supra 
dictura  est,  subiciendas.  Hoc  quoque  addi  potest:  In  viris  magnis  neque  hoc  in- 
iucundum  est,  videre,  quomodo  verba  singula  pinxerint,  parcentes  v.  g.  litteris  aut 
prodige  eas  cumulantes;  nam  hoc  quoque  ad  eorum  indolem  moresque  cognoscendos 
facere  potest. 

Verumtamen  haec  omnia  pace  multorum  virorum  doctissimorum  dicta 
sint,  qui  aliter  egerunt  vel  agunt.  Hoc  tantum  editor  petit,  ut  sua  sibi  con- 
stet  libertas. 


in  „Corpore  Catholicorum"  quod  conficiendum  proponit,  scripta  imprimis  germanica 
liberius  tractanda  esse ;  nec  tamen  infitiatur :  Si  liberius  agere  placet,  „so  lasst  sich 
nur  schwer  die  Linie  zeichnen,  welche  festzuhalten  sei"  (Katholik ,  71.  Jahrg.  I 
[Mainz  1891],  p.  440—463). 


lunsberger,  Cauisii  Epistulae  et  Acta.  I. 


m. 
PROOEMIUM  SPECIALE  PRIMI  VOLUMINIS. 

Volumen  hoc  tempore  quidem  cetera  antecedit;  sed,  si  rerum  novitas 
ac  gravitas  spectentur,  reliquis  fortasse  omnibus  inferius  est.  Magnam  enim 
eius  partem  tempus  illud  occupat,  quo  Canisius  litterarum  studiis  operam 
navabat  et  a  scholasticis  fere  sodalibus  htteras  accipiebat;  studiosi  autem 
adulescentes  ea  gerere  non  solent,  quae  valde  conspicua  sint  et  magna  in 
historia  faciant  vestigia.  Accedit  aliud:  Cum  in  posterioribus  vohmiinibus 
omnes  paene  epistulae  eaeque  sat  longae  et  graves  poni  possint,  quas  Socie- 
tatis  lesu  praepositi  generales  ad  Canisium  dederunt,  in  hoc  volumine  ali- 
quot  tantum  coUocari  possunt  ex  iis,  quas  eo  tempore  S.  Ignatius,  Societatis 
parens  et  primus  praepositus,  Canisio  misit. 

Neque  tamen  primum  hoc  vohmien  vacuum  nec  lectoribus  ingratum  erit. 
In  quo  haec  potissimum  praestabuntur : 

Primo  loco  Canisii  autobiographia  vel  potius  partes  illae,  quae  ex 
ea  supersunt,  ponuntur;  quae  nunc  primum  cunctae  collectae  sunt  et  in  ea 
lingua  eduntur,  qua  a  Canisio  sunt  scriptae.  Hac  autem  autobiographia  non 
sohmi  exterior  (si  ita  loqui  fas  est)  Canisii  vita,  in  prooemio  generali  ad- 
urabrata,  magis  explicatur  et  amplificatur ,  sed  etiam  —  id  quod  totius  rei 
caput  est  —  interior  eius  vita  aperitur  quasi  et  rechiditur:  cognoscitur,  quos 
ille  in  tot  laboribus  suscipiendis  fines  sibi  proposuerit,  quibus  de  causis  tot 
itinera  facere,  tot  contiones  habere,  tot  libros  conscribere  vohierit;  osten- 
ditur  summa  pietas,  qua  in  Deum  ferebatur,  animus  vere  apostolicus ,  quo 
Germaniam  suam  dihgebat,  generosa  caritas,  qua  inimicos  etiam  complecte- 
batur;  intellegitur,  quid  Canisius  senex  et  morti  proximus  de  Societate  lesu 
senserit,  cui  iuvenis  se  dederat  et  in  cuius  intimis  quasi  visceribus  per  tot 
annos  commoratus  erat,  Ignatii  discipuhis,  summis  Societatis  viris  amicus, 
magnae  Societatis  provinciae  diu  praepositus. 

Sequuntur  plus  quam  210  epistulae  et  summaria  epistularum,  quae 
ab  anno  1541  usque  ad  1556  (mensem  lul.)  a  Canisio  et  ad  Canisium  datae 
sunt,  et  125  monumenta  (saepe  in  summaria  contracta),  quae  ad  eosdem 
annos  pertinent.  Ex  epistulis  illis  a  Canisio  vcl  ad  eum  datis  50  fere 
(quod  equidem  sciam)  usque  adhuc  prehun  nullo  modo  subierunt;  sed  etiam 
ex  reliquis  multae  aliqua  ratione  novao  dici  possunt:  aut  enim  numquam 
integrae  in  lucem  prodierunt  aut  ea  lingua  non  sunt  vulgatae ,  qua  prirnitus 
scriptae  erant;  nonnullarum ,  quae  longae  et  valde  gravcs  sunt,  minimae 
tantum  quaedam  particulae  adhuc  cognitae  erant.  Praeterea  in  ea  voluminis 
parte,  cui  titulus  „Monumenta  canisiana",  atquo  in  adnotationibus ,  quae 
epistulis  ipsis  subiciuntur,   phis  quam  180  ponuntur   litterarum,    relationum. 


III.    Prooemiiun  speciale  prinii  voluminis.  XXX  Y 

catalogorum,  commentariorum  partes  et  nonnumquam  etiam  litterae  integrae, 
quae  ex  fontibus  nondum  editis  depromptae  sunt.  Neque  ea,  quae 
iam  antea  typis  exscripta  erant ,  solummodo  hic  iterantur :  haud  raro  falsae 
in  iis  lectiones  ex  archetypis  emendantur  vel  lectiones  variantes  subiuu' 
guntur,  ac  tum  in  his,  tum  in  rehquis  scriptis  varia  examinantur  et  patefiunt, 
quae  usque  adhuc  dubia  vel  ignota  erant.  Ita  v.  g.  epistula  illa  excutitur, 
qua  de  ratione  agitur  Sebastiani  Phauseri,  contionatoris  hitherani,  ab  aula 
Maximiliani  regis  removendi,  ac  quaeritur,  num  reapse  Canisii  sit  (de  qua 
re  dubitatum  est),  quando  data  sit  (in  qua  re  erratum  est),  quibus  inscripta 
sit  (quos  nemo  adliuc  cognovit);  v.  infra,  p.  530 — 535. 

Rebus  ipsis,  quae  in  epistulis  et  actis  Canisii  continentur,  imprimis 
Canisii  vitam  ilhistrari  per  se  patet.  Multa  quidem  et  pulchra  veteres 
illi  Canisii  biographi  (maxime  Raderus  et  Sacchinus)  et  Societatis  lesu  historio- 
graphi  rettulerunt ;  quae  tamen ,  quia  ipsos  relationum  suarum  fontes  pro 
ilIoi'um  temporum  more  saepe  reticebant,  infirmiora  sunt,  nostra  saltem  aetate 
critices  amantissima.  Confirmantur  autem  hae  relationes  epistulis  et  monu- 
nientis  canisianis,  in  quibus  testes  comparent  oculati.  Augetur  etiam  Canisii 
biographia  rebus  haud  paucis ,  quarum  nemo  eius  biographus ,  nemo  Socie- 
tatis  historiograi)hus  fecit  mentionem;  quae  res  potissimum  spectant  Canisii 
studia  coloniensia ,  gesta  in  conciho  tridentino  Bononiam  translato ,  iter  si- 
cuhmi  et  magistri  munus  Messanae  gestum,  officium  rectoris  a.  1550—1551 
in  universitate  ingolstadiensi  a  Canisio  administratum  etc. 

Canisius,  qua  erat  ingenii  facilitate  et  divinae  gloriae  procurandae  cu- 
piditate,  etiam,  priusquam  studia  litterarum  absolvisset,  in  certamen  descendit, 
„proelia  domini  proeliaturus".  Ex  qua  re  facile  intellegitur  scriptis  et  actis 
in  hoc  volumine  proponendis  historiam  ecclesiasticam  multis  modis 
iuvari  atque  augeri. 

Colonienses  Canisii  epistulae  a.  1541 — 1546  datae  litterarum 
studia  in  praeclara  illa  universitate  iam  languescentia  nobis  ostendunt;  at- 
tamen  etiam  in  illum  nos  quasi  introducunt  hominum  coloniensium  nobilem 
coetum,  in  quo  theologia  mystica  etiamtunc  florebat,  patrum  ecclesiae  opera 
diligenter  legebantur  et  vulgabantur,  consilia  conferebantur ,  quibus  ratio- 
nibus  falsus  ^humanismus"  et  religionis  catholicae  subvertendae  conatus 
ropelli  possent.  Ecclesia  coloniensis  in  ea  tempora  inciderat,  quibus  fortasse 
nuUum  umquam  gravius,  nullum  magis  erat  periculosum :  Hermannus  de  Weda, 
eius  archidioecesis  episcopus  simul  et  princeps,  Colonienses  a  fide  catholica 
ad  Lutheri  castra  abducere  omnibus  artibus  conabatur.  Canisium  iu  eo  dis- 
crimine  auxilii  impetrandi  causa  ad  Carolum  V.  a  clero  et  universitate  missum 
esse  iam  olim  notum  erat ;  at  semel  missum  esse  tradebant ;  ex  epistulis 
vero  nostris  cognoscitur  ter  fuisse  legatum:  mense  Augusto  anni  1545  ad 
imperatorem  per  Coloniam  transeuntem ;  ineunte  fere  mense  Decembri  eius- 
dem  anni  ad  eundem  in  Belgio  morantem  (ac  tunc  litteras  obtinuit,  quibus 
edicebatur,  ne  quicquam  archiepiscopus  vel  electoratus  coloniensis  ordines 
in  comitiis  bonnensibus  de  religione  constituerent) ;  ineunte  denique  anno 
1547  in  castra  Caroli  bellum  smalcaldicum  gerentis;  nec  solum  cleri  et 
universitatis  nomine  Canisius  in  ea  castra  profectus  est ,  sed  etiam  (quod 
biographos  latuit)  litteras  commendaticias  secum  ferebat,  ad  Granvellanum, 
Petrum  de  Soto,  Verallum  nuntium  apostolicum  datas  ab  Adolpho  de  Schaum- 
burg,  ecclesiae  coloniensis  administratore  (postea  archiepiscopo) ;  qui  Canisio 

c* 


XXXVI  III-    Prooeinium  speciale  primi  voluminis. 

mandavercat ,  ut  de  pallio  et  ^regalibus"  sibi  concedentlis  cum  proceribus 
illis  ageret. 

Haud  minoris  momenti  epistulae  esse  videntur,  quas  Canisius  a.  1549 
ad  1556  Ingolstadio,  Vienna,  Praga  dedit,  contionatorem  illic  et  professorem 
agens.  Copiosus  enini  et  diligens  est  in  condicione  Bavariae,  Austriae, 
Bohemiae  enarranda:  quo  loco  religio  sit,  quantus  officiorum  divinorum 
et  ieiuniorum  ecclesiasticorum  neglectus,  sacerdotum  et  religiosorum  ordinum 
contemptus,  quae  in  clero  miseriae,  quanta  in  laicis  calicis  sacri  extorquendi 
cupido,  quanta  in  principibus  catholicis  formido ;  quantopere  in  universitatibus 
niagistrorum  aninii  ad  lutheranismum  propensi ,  iuvenum  studiosorum  mores 
corrupti,  haereticorum  libri  divulgati  sint.  Summum  certe  tunc  erat  pericuhun, 
ne  iUae  quoque  Germaniae  partes,  quae  solae  fere  cathohcae  remanserant, 
Austria,  Bavaria,  Ehenus  inferior,  ab  ecclesia  deficerent. 

Unum  ex  praesidiis,  quae  Dei  providentia  labanti  ecclesiae  germanicae 
tunc  subministravit ,  Societas  lesu  erat.  Voluminis  huius  epistulae  eo 
ipso  tempore  datae  sunt,  quo  Societas  illa  G  e  r  m  a  n  i  a  m  i  n  t  r  a  v  i  t.  Videmus 
eam  a  Beato  Petro  Fabro,  Canisio  adiutore  praecipuo,  in  urbem  coloniensem 
inductam ,  a  senatu  urbis ,  Hermanno  Wedano  acriter  instigante ,  vexatam, 
magnam  inter  inopiam  et  multas  contradictiones  sensim  fii-matam  et  auctani. 
Ocuhs  subiciuntur  ortus  et  primi  progressus  trium  Societatis  collegiorum, 
quae  totidem  catholicae  restaurationis  centra  facta  sunt :  viennensis,  pragensis, 
ingolstadiensis.  Prima  quoque  cernimus  semina  aliorum  coUegiorum ,  quae 
posterioribus  demum  temporibus  condenda  erat:  oenipontani,  dihngani,  tyrna- 
viensis,  treverensis,  braunsbergensis,  molshemiensis. 

Insuper  ad  rem  scholasticam  Societatis  lesu  cognoscendam 
volumen  hoc  utile  est.  In  Htteris  v.  g.,  quas  Canisius  Messana  12.  Augusti 
1548  Sociis  coloniensibus  misit,  „lectionum  catalogus"  ponitur  antiquior  ceteris 
omnibus,  qui  a  Societatis  collegiis  in  vulgus  emissi  sunt,  vel  saltem  prior 
omnibus,  qui  usque  huc  typis  descripti  sunt.  Intellegitur  etiam,  quid 
Canisius  eiusque  Socii  praestiterint  in  Cicerone  rhetoricis,  Aristotele  philo- 
sophis ,  Sancto  Thoma  theologis  commendandis ,  iu  declamationvmi  et  dispu- 
tationum  usu  restituendo,  adulescentibus  ad  sacrae  confessionis  et  communionis 
frequentiam  adducendis ,  haereticorum  libris  arcendis ,  catholicis  libris  scri- 
bendis  et  disseminandis.  Atque  imprimis  quasi  oculis  conspicimus,  qua  ra- 
tione,  quibus  mandantibus ,  iuvantibus,  corrigentibus  praeclara  illa  „Summa 
doctrinae  christianae"  composita  et  typis  exscripta  atque  quomodo  primum 
oppugnata  sit.  Apparet  Canisium  non  solum  collegio  germanico  Komae 
tunc  instituto  patronum  se  praebuisse ,  sed  etiam  —  id  quod  paene  ignora- 
batur  —  magnam  operam  dedisse  seminario  georgiano  reformando,  quod  hodie 
quoque  Monachii  exstat. 

Necessarium  non  est  monere  permulta  in  his  Canisii  scriptis  occurrere, 
quibus  christiana  pietas  et  maxime  religiosae  vitac  amor  et  rehgiosae 
disciplinae  studium  augeantur ;  imprimis  oboedientiae  virtutem  Canisius  iterun» 
atque  iterum  eloquenter  commendat;  nil  vero  magis  sodalibus  suis  inculcat, 
quam  ut  Christum  diligant  et  imitentur,  in  eius  vulneribus  habitent,  in  eius 
cruce  glorientur.  Sacratissimi  cordis  lesu  cultum  150  fere  annis,  antequam 
Beata  Margaretha  Maria  Alacoque  eum  propagare  a  Christo  iuberetur,  Canisio 
notum  atque  carum  fuisso  cernimus.  Studium  quoque  illud ,  quod  in  Sancto 
Ignatio  summum   erat,   dignitatum   ecclesiasticarum  a  Societate  arcendarum, 


III.   Prooemium  speciale  primi  voluminis.  XXXVII 

in  certamine  de  Canisio  episcopo  ^dennensi  constituendo  ter  instituto  egregie 
fulget. 

Nec  desunt  res  novae,  quae  ad  coraplures  homines  illius  aetatis, 
qui  aut  praeclari  aut  famosi  nominis  sunt,  melius  cognoscendos  iuvent:  Maxi- 
niilianum  II.  caesarem,  Ruardum  Tapperum,  Nicolaum  Eschium,  lacobum  lonam, 
loannem  Albertum  Widmanstadium ,  Casparum  Bruschium ,  Guilielmum  Po- 
stellum,  Paulum  Scalichium,  Nicolaum  Politem  etc. 

Volumen  nostrum  aestate  anni  1556  terminatur,  eo  nimirum  tempore, 
quo  Canisii  vita  et  res  totius  Societatis  lesu  quasi  distinguuntur  atque  inter- 
punguntur:  7.  lunii  1556  Sanctus  Ignatius  in  Societate  provinciam  „Ger- 
nianiae  superioris"  constituit  ac  Canisium  primum  eius  „praepositum  pro- 
vincialem"  creavit;  31.  lulii  1556  Ignatius  ipse  ad  superos  evolavit. 

Canisius  amplissimum  munus  nactus  et  quasi  in  alto  candelabro  collo- 
catus  quaenam  praestiterit,  posterioribus  voluminibus  enarrabitur. 


IV. 


TABULAE  CHRONOLOGICAE  VITAE  CANISII 


a  meiise 

Qiiae  ad 

Signo  — 

exacto  numero 


1521 

1525-1546 
1526-1539 
j 
A,  1535  ex- 
eunte  vel  j 
1536  ineun. I 

Aba.  15361 
ad  1546 

1586 

1536 

1536—1540 

1536-43  (?) 
1538 

1538 
1539 

1540 
1540 


1543 

1543 

1543 

1543 
1543 


Maio  anni  1521  usque  ad  mensem  lulium  anni  1556. 

scripta  a  Canisio  et  aliis  edita  pertinent,  cursivis  litteris  descripta  sunt. 
duobus  temporibus  interposito  indicatur  tempus,  quo  aliquid  factum  sit, 
exprimi  non  posse,  sed  duobus  illis  temporibus  terminari. 


Maii 


lan.  18. 
Nov.  3. 


Febr.  21. 

Mart.  15. 
Apr.  21. 

Febr.  25. 
Maii  25. 


Apr. 
Maii  8. 

Maii 
lun.  3. 


Petrus  Canisius  Noviomagi  nascitur. 

Paulo  post  matre  orbatur. 

Boscoducuiii  et  Osterwicum  venit. 

Arnlieniii  a  sancta  quadam  vidua  de  novo  quodam  or- 

dine  instituendo  seque  eidem  aggregando  edocetur. 
Studiorum  causa  Coloniam   mittitur.     Bursam    mon- 

tanara  frequentat. 

In  universitate   coloniensi   litteris   dat  ope- 
ram. 

In  matriculam  universitatis  coloniensis  inscribitur. 

Baccalarius  in  artibus  creatur. 

Laurentius    Surius   Canisio    adiuvante    ex    lutherano 

catbolicus  fit  (ut  videtur). 
Canisius  Coloniae  aliquamdiu  ius  civile  discit. 
Ad    examen    pro    ^licentia    in    artibus"    subeundum 

admittitur. 
«Licentiatus  artium"  creatur. 
Lovanii  matriculae  universitatis  inscribitur,    iuri  ca- 

nonico  operam  daturus. 
Sponsa  repudiata  perfectam  castitatem  Deo  vovet. 
Coloniae  ^magister  artium"  sive  doctor  philosopbiae 

creatur. 

Editionem  germanicam   operum  loannis    Tauleri 

jiarat. 
Mognntiam  ad  B.  Petrum  Fabrum  S.  J.  proficiscitur 

eoque  duce  ^exercitia  spiritualia"  ingreditur. 

A  Fabro   in   tirocinium  Societatis  lesu   re- 

cipitur. 
Coloniam  redit  et  litterarum  studia  prosequitur. 

Editionem    Tauleri    a   se   curatam    archiejnscopo 
lundensl  dedicat. 


IV.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii.    1521  Maii  8.  —  1546  lun.    xxxix 


1543 
1543 

Oct.  31. 
Dec.  15.-20. 

1543 
1544 
1544 
1544 
1544 

Dec.  exeunte 

lan. 

sub  initium  Febi . 

Vere 
sub  initium  lul. 

1544 

lul.  18. 

1544 

lul.  28. 

1544 
1544 

lul.  exeunte,  vel 
Aug. 
Sept. 

1544 

Dec.  17.  (?) 

1544 

Dec.  20. 

1544 

Dec.  25. 

1545 

lan. 

1545 
1545 

lan.  vel  Febr. 
Febr. 

1545 

exeunte  Maio,  vel 
lun. 

1545 

lun.  26. 

1545 
1545 

lul.  8. 
lul.  et  Aug. 

1545 

1545 
1545 

1546 
1546 


Aug.  10. 

post  9.  Oct. 

exeunte  Nov. 

vel  ineunte 

Dec. 

Apr. 
Apr.  —  lun. 


In  auditorio  theologico  ad  clerum  latine  dicit. 

In   „disputationibus    quodlibeticis"    facultatis   artium 

^declamat". 
Noviomagnm  petit  et  patri  morienti  adest. 
Magnam  hereditatis  partem  pauperibus  distribuit. 
Coloniam  redit,  a  Fabro  arcessitus. 
Cum  Fabro  et  aliis  Sociis  communiter  habitare  incipit. 
Senatus  coloniensis   in  Socios  inquirit,    quod  novara 

sectam  instituere  dicantur. 
Canisius  in  auditorio  theologico   de    auctoritate  pon- 

tificis  romani  disputat. 
Canisius  cum  Sociis    a  senatu   urbe    cedere  iubetur; 

opem  petit  a  rectore  academiae. 
Socii  separatim  habitare  incipiunt. 

Persecutio  conquiescit ;  Canisius  contionatur  et  Mat- 

thaei  evangelium  interpretatur. 
In  schola  artiura    disputationem    ^quodlibeticam"    de 

paenitentia  habet. 
A    loanne    Nopelio    episcopo    suffraganeo    coloniensi 

diaconatu  initiatur. 
In  natali  Christi   prope  Coloniam   in  parochia   con- 

tionatur  et  protestantes  publice  refutat. 
Disteminm  et  Lovaniam  proficiscitur.    Lovanii  cuni 

Ruardo  Tappero  et  aliis  de  constitutione  coUegii  agit. 
Coloniae  iterum  cum  Sociis  una  habitare  incipit. 
Incipit  contionari  in  basilica  ,S.  Mariae  in  Capitolio" 

sabbatis  et  dominicis  diebus. 
Vormatiam,  tempore  comitiorum,  venit  ibique  com- 

mercio  Ottonis   cardinalis   augustani   et   PP.   laii 

et  Bobadillae,  S.  J.,  fruitur. 
Coloniae  ^baccalarius  biblicus"  a  facultate  theologica 

norainatur. 
In  schola   theologica   lectiones   suas  biblicas  incipit. 
Singulis  hebdomadibus  semel  disputat,  ter  epistulam 

ad  Timotheum  priorem  in  universitate  interpretatui-, 

festis  diebus  evangelium  S.  Matthaei  in  gymnasio 

montano  exponit. 

A  clero  et  universitate  ad  Carolum  V.  Co- 
loniae  commorantem  mittitur  ad  causam 
religionis  catliolicae  ei  commendandam. 

In  auditorio  philosophico  inter  „declaraatores  quod- 
libetarios"  dicit. 

A  clcro  et  universitate  in  Belgium  ad  Ca- 
rolum  V.  et  nuntium  apostolicum  missus, 
litteras  ad  damna  religionis  praecavenda 
impetrat  et  affert. 

Opera  S.  Cijrilli  Alexandrini  latine  versa  Colo- 

niae  edit. 
Xoviomagum   petit  ibique  hereditate   sua  oranino  se 

abdicat. 


XL 


IV.   Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii. 


1547 


1546 
1546 

lun. 
lun.  13. 

1546 

Sept. 

1546 

ineunte  Dec. 

1546 
1546 

Dec. 

12.  19.21.26.27. 

Dec.  25. 

A.  1546  ex- 

eunte  vel 

1547ineunte 

1547 

: 

1547 

post  10.  lan. 

1547 

lan.  23.  et  24. 

1547 

lan.  25. 

1547 

1547 

ExeunteFebr., 
vel  Martio 

Mart.    (post   11.) 

1547 

Apr.  12. 

1547 

Apr.,  Maio,  lun. 

Apr.  23. 


1547 
1547 

Maii  6. 
lunio  inclinato 

1547 

Sept.  ineunte 

1547 

sub  initium  Oct. 

1548 

— 

1548 

Mart. 

1548 

Mart.  18. 

1548 
1548 

Mart.  22.  vel  23 
Mart.  29. 

Coloiiiae  a  lo.  Nopclio  sacerdotio  initiatur. 

In  templo  monasterii  ^maioris  Nazareth"  primum 
Deo  sacrum  offert. 

Opera  S.  Leonis  Magtii  Coloniae  in  litcem  emittit. 

A  clero  Leodium  mittitur  ad  opem  contra 
Hermannum  Wedanum  impetrandam. 

Leodii  sermones  sacros  habet. 

Coram  Georgio  Austriaco  episcopo  et   principe    con- 

tionatur. 
Subsidiis  a  clero  leodiensi  impetratis  Coloiliam  redit. 

Operum  S.  Leonis  Magni  a  Canisio  editorum  jyars 
2)rior  iterum  editur  Coloniae. 

Canisius  ab  Adolpho  de  Schaumburg  admini- 

stratore  reliquoque  clero   ad  Carolum  V. 

et  nuntium  apostolicum  mittitur. 
Geislingaill   venit   et   a   cardinali    augustano,    Gran- 

vellano,  Petro  de  Soto  humaniter  excipitur. 
Una   cum    Carolo  V.  Ulmam   ingreditur  ibique    cleri 

negotia  procurat. 

Uhna  Tridentiim   ad  conciHum   a  cardinali 

augustano  mittitur. 
Cum  P.  laio  Pataviam  venit  ibique  P.  Salmeroni  S.  J. 

aegrotanti  adest. 
Cum  P.   Lainio    Bononlam   ad    synodum    eo    trans- 

latam  proficiscitur. 
Congregationibus   theologorum    minorum   interest  et 

Lainium,  Sahneronera,  laium  in  decretis  dogmaticis 

praeparandis  iuvat. 
In  congregatione  theologorum    de  sacraraento  paeni- 

tentiae  disserit. 
Apud  eosdem  de  matrimonio  disputat. 
Cum  Lainio  Bononia  Florentiam  proficiscitur. 

A  S.  Ignatio  evocatus  Romam  venit. 

Viginti  fere  dies  in  domo  primae  probationis  sepa 
ratim  commoratus,  ad  jtertiam"  Societatis  proba- 
tionem  admittitur. 

Operum  S.  Leonis  Magni  a  Canisio  editorum  pars 

altera  iterum  editur  Coloniae. 
Canisius  Paulum  III.  adit  cum  Sociis  in  Siciliam  de- 

stinatis  et  omnium  nomine  alloquitur. 

Cum  novern  Sociis  in  Siciliam  proficiscitur ; 
per  Mariiium  et  Velitras  transit. 

Neai»olim  equo  invehitur. 

Animarum  messe  collecta,  cmu  Sociis  navem  con- 
scendit  et  tempestate  agitatur. 


1546  lun. 


1550  Mart.  16. 


XLI 


1548 
1548 
A.  1549  in- 
eunte 
1549 


Mart.  30. 

Apr.  1. 

Apr.  2. 

Apr.  3.-6. 

Apr.  8. 
Apr.  9.  vel  10. 

Apr.  24. 
Apr. 


Apr.  vel  Maio 
initio  lun. 


lun. 
Sept.  2. 


Sept.  4. 


paulo 
Sept 
Oct 

ante 
19. 
2. 

Oct 

4. 

Oct 

Oct. 

Oct. 

Oct.- 

8. 
12. 
15. 
Nov. 

Nov. 
Nov. 

12. 
13. 

Nov. 
Nov. 

14. 
26. 

Nov. 

29. 

Dec. 

6. 

paulo  post 
Dec.  6. 

Dec. 

24. 

Mart.  16. 


Ad  Schaletam  Calabriae  vicum  navem  appellunt. 

Schaletae  pascha  celebrant. 

Navem  ad  Paulam  urbem  appelhmt. 

Paulae   contionantur ,   piam    societatem,    catechesim 

instituunt. 
Messanam  adveniunt. 
Canisius   in   templo  S.  Nicolai    coram  proceribus  de 

eloquentiae  studio  dicit. 
Rhetoricam  tradere  incipit. 
Latine  atque  italice  contionari  incipit. 
In  disputatione  a  Dominicanis  instituta  de  potestate 

ecclesiae  disserit. 
Duo  capita  sociarum  S.  Ursulae  magistratibus  messa- 

nensibus  tradit. 

A.  S.  Ignatio,  Guilielmi  IV.  Bavariae  ducis 
rogatu,  in  universitatem  ingolstadiensem 
evocatus,  Messana  discedit. 

Romam  advenit. 

Paulum  III.  alloquitur  eiusque  benedictionem  petit; 

in  aede  vaticana   sentit  se  Germaniae   apostolum 

constitui. 
Ante    professionem   suam    in  basilica  vaticana  videt 

sibi  ab  apostolis  benedici,   angelum  adiungi,    cor 

lesu  aperiri.   Eodem  die  in  templo  S.  Mariae 
de  Strata  coram  S.  Ignatio  quattuor  sol- 
lemnia  Societatis  vota  nuncupat. 
Bononiam  advenit. 

Examen  theologicimi  nrigorosum"  subit. 

Una   cum   PP.  laio   et   Salmerone   ^doctor 

theologiae"  creatur. 
Cum  iisdem  Bononia  discedit. 
Tridentuni  adveniunt;  episcopos  invisunt. 
Tridento  in  Bavariam  proficiscuntur. 
Dilingae  cardinalem  augustanum  et  postea  Monacliii 

Guiliehnum  IV.  Bavariae  ducem  salutant. 
Monachio  proficiscuntur. 
Ingolstadinm  ingrediuntur ;  a  professoribus  universi- 

tatis  sollemniter  excipiuntur. 
In  ^collegio  vetere"  habitare  incipiunt. 
Canisius  ^principium"  facit,   coram  academia  laudes 

theologiae  dicens. 
Cum  laio    et  Salmerone  Ejstadinm  vehitur   ad    epi- 

scopum  salutandum. 
Cum  iisdem  Ingolstadinm  revertitur. 

In  universitate  Petri  Lombardi  sententias 
exponere  incipit. 

In    templo    B.    Mariae    coram    universitate    latinam 

orationem  habet. 
In  ecclesia   parochiali    germanice    contionari    incipit. 


XLII 


IV.   Tabulae  chronolosicae  vitae  Canisii. 


1550 

1550 et 1551 

1550 

1550 
1550 

1550 
1550 
1550 

1550 


Mart.  24. 


Oct.  10. 

Oct.  18. 

Nov.  27. 

Nov.  vel  Dec. 
Dec.  4. 
Dec.  -11. 

Dec.  30. 


1551 

lan.  8. 

1551 

lan.  16. 

1551 

lan.  26. 

1551 

Febr.  19. 

1551 

Mart.  3. 

1551 

Apr. 

1551 

medio  fere  Apr. 

1551 

Apr.  24. 

1551 

lul.  18. 

1551 

lul. 

1551 

aestate 

1551 

aestate  vel  au- 

tumno 

1551 

Sept. 

1551   et 

Oct.  usque  ad 

1552 

Febr. 

1551 

Dec.  4. 

1552 

lan.  28.  et  29. 

1552 

Febr.  4. 

1552 

Febr.  5. 

1552 

Febr.  22. 

1552 

Febr.  23. 

1552 

Febr.  24. 

1552 

Febr.  28. 

luvenem    quendam    exercitiis   spiritualibus    excolere 

incipit. 
Sententias  Lorabardi  exponit.    In  coUegio    georgiano 

dominicis  diebus  latine  contionatur. 
Canisius   matriculae   universitatis  ingolstadiensis  in- 

scribitur. 

Rector  universitatis  eligitur. 

Senatimi    acaderaicum    habet.      Scholasticos    aliquot 

relegat. 
Sociorum  ingolstadiensium  superior  constituitur. 
Senatum  academicum  habet. 
In  senatu  academico    duos   professores   inter   se    re- 

conciliat ;  statuitur,  ut  Lutheranorum  libri  ab  aca- 

demia  repellantur. 
Senatum   habet.     Decernitur   Casparo    Bruschio    do- 

cendi  munus  non  esse  tribuendum. 
Senatum  habet. 
Senatura  habet. 
Senatus  acaderaicus.     Canisius   raagistrum  quendam 

punit. 
Canisius  senatum  habet. 

Senatum  habet.     Duos  nobiles  inter  se  reconciliat. 
Carolus  V.  Canisio   mandat,   ut   sacras   reliquias   in 

Hispaniam  et  Indias  mittat. 
Senatus.    Canisius  nobilem  Saxonem  carceri  mandat; 

scholasticis  interdicit,    ne  ^bombardas"  emittant. 

Rectoratus  officio  liberatur. 

Una  cum  aliis  litem  inter  duos  academicos  exortam 

componit. 
A  duce  et  academia  ad  officium  vicecancellarii  susci- 

piendum  urgetur. 
In  academia  evangelium  S.  loannis  explicare  incipit. 

Germanice  contionatur.   A  contionatore  lacessitus, 

ab  omnibus  defenditur. 
A  lulio  Pflugio    episcopo   nauraburgensi  in  auxilium 

vocatur. 
A  capitulo  cathedrali  argentoratensi  rogatur,  ut  apud 

eos  contionetur. 

In  universitate  vicecancellarii  partes  supplet. 

Ferdinandus  I.  Romanorum  rex  Canisium  ab  Ignatio 

petit. 
Canisius    loannis    Fabri    0.    Pr.    theologico    interest 

examini. 
Eundem  doctorem  theologiae  creat. 
Eandem  dignitatem  Petro  Vahe  confert. 
Deus  Canisio  sacrura  facienti  summas  gratias  offert 

et  immensam  promittit  progeniera. 
Canisius  litteras  S.  Ignatii  accipit,    quibus  Viennam 

proficisci  iubetur. 
Albertum  V.  ducem  adit  valedicendi  gratia. 
Populo  ingolstadiensi  post  contionem  valedicit. 


1550  Mart.  24.  —  1554. 


1552 

paulo  post 
Febr.  28. 

1552 

Mart.  9. 

1552 

Mart.  25. 

1552  ad 

1555 
1552.  1553 
1552.  1553 

a  vere  vel  aest. 
usque  ad  Apr. 

1552 
1552 

Aug.  7.  vel  8. 

1552-54 
(1555?) 

A.  1552  ex- 
eunte,  vel 

1553ineunte 
1552 

exeunte  Dec. 

1553 

— 

1553 

lan.  15. 

1553 


1553 
1553 
1553 


1553 


1553 
1553 


1553  ad 
1556 


1554 
1554 

1554 


Febr.  et  Mart. 


Maii  22. 

Maii  23. 

sub  lulium 


Oct.  (ut  videtur) 
exeunte  anno 


lussu  lulii  III.   et  S.  Ignatii  Viennam  pro- 

ficiscitur. 
Vieiinani  advenit.    In  universitate  docere,  carceribus 

inclusos  curare  incipit. 
Viennae  primam  habet  contionem,  in  templo  S.  lacobi. 

„Summam    doctrinae    christianae"    conscrihlt    et 

tijpis  describendam  curat. 
Domi  inferiores  scholas  regit. 
Contionatur    in    templis    S.  lacobi  et  S.   Hieronymi, 

in  „S.  Maria  Rotunda",  „S.  Maria  ad  ripam". 
Mulierem  obsessam  ad  sanitatem  revocat. 
In  templo  S.  Nicolai  inter  exsequias  P.  laii  de  eius- 

dem  laude  dicit. 

Compendium  quoddam  tlieologiae  et  Novum 

Testamentum  in  academia  exponit. 
Capitis  damnato  adest. 


Per  ferias  natalitias  in  pago  frequenti  parochi  partes 
supplet. 

Operum  S.  Leonis  a  Canisio  editorum  pars  prior 

vtdgatur  Venetiis. 
Canisius  in  templo  monasterii  Scotorum,  Lanoio  col- 

legii  rectore  vota  sollemnia  nuncupante,  sacrum 

facit. 
Multa  Austriae  inferioris  loca  pastoribus  destituta 

evangelizans  peragrat. 

Dicendi  coram  aula  facit  initium. 

Iterum  (ac  saepe  deinceps)    coram  rege  contionatur. 

A  Ferdinando  I.   rege   iussus   cum   aliis   per  3  heb- 

domades  universitati  viennensi    ^visitandae"    ope- 

ram  dat. 

A  rege  et  nuntio  apostolico,  ut  episcopatum 
viennensem  acciperet  expostulatus,  abnuit. 

Facultatis  theologicae  decanus  creatur. 

In    palatio    regio    Paulum    Fabricium    mathematices 

professorem    de   fide   interrogat.     Ibidem    de  uni- 

versitate  reformanda  cum  aliis  diu  consultat. 
Multis  epistulis  de  collegiis  Ingolstadii,  Coloniae,  Neo- 

magi,  Pragae,  Oeniponte,  in  Borussia  et  Hungaria 

condendis  agit. 

Lihro  [suo?]  „De  consolandis  aegrotis"  Viennae 
edito  2^>'ciefatione7n  addit. 

Bullam  iuhilaei  Mariae  Bohemiae  reginae  concessi 
germanice  versam  typis  exscribendam  et  per 
urhem  Viennam  evulgandam  curat. 

Contionibus  coram  rege  habitis  indulgentianim  vim 
et  usum  explicat. 


lY.    Tabulae  cbronologicae  vitae  Canisii. 


1554 

1554  vel 

1555 
A.  1554,  vel 
1555ineunte 

1555 


1.554 

— 

1554 

lan.  — Mart. 

1554 

Mart.  vel  Apr. 

1554 

vere  (Apr.  Maio) 

1554 

Apr.  —  Mai. 

1554 

lun. 

1554 

lun. 

1554 
1554 

1554 

lun.  vel  lul. 

lunio  exeunte 

(26?) 

lul. 

1554 

ineunte  Aug. 

1554 

Aug.  14. 

1554 

Oct.  14. 

1554 

Nov.  3. 

Initio 


1555 

Apr.  14.— 16. 

1555 

Apr. 

1555 

sub  initium  Maii 

1556 

Maii  11. 

1555 

— 

1555 

Maii  11. 

1555 

lun.  9. 

1555 

aestate 

In    ecclesia    catliedrali    S.    Stephani    contionatorem 

agit. 
luvenes  complures  Romam  in  collegium  germanicum 

mittit. 
Andream  Cupicium,  ministrum  lutheranum,  convertere 

frustra  conatur. 
In  coUegio  archiducali  ^parentem"  agit. 

De  insfitutione  pastorali  salishurgensi  sententiam 

dicit. 
Aegrotat. 

Priorem    „Summae"  partem   Romam    mittit    re- 

cognoscendam. 
E  collegio  archiducali  ad  sodales  suos  revertitur. 
Nicolao  Politae  professori  a  Lutheranismo  reducendo 

frustra  dat  operam. 
Ferdinandi  I.    iussu    de    religione    instauranda    cum 

P.  Lanoio  et  duobus  consiliariis  consulit. 
Ferdinandus  iterum  instat,  ut  episcopatus  viennensis 

Canisio  imponatur. 

Ferdinandus  I.  edicit,  ut  Canisii  catechismus  solus 
in  ijrovinciis  Austriae  inferioris  adhibeatur. 

Canisius  cum  Ferdinando  rege  de  collegio  Pragae 
condendo  agit. 

Canisius  a  lulio  III.  dioecesis  viennensis  ad- 

ministrator  ad  annum  constituitur. 
A  novatoribus  pasquillis  et  dicteriis  lacessitur. 
Catechismum  germanicum  ex  parte  conscribit. 

Cum  Sebastiano  Phausero,  Maximiliani  regis  contio- 

natore  lutherano,  disputat. 
Ferdinandum    regem    litteris    monet    Maximilianum 

regem  ad  Lutheranisraum  propensum  esse. 
In  ecclesia  cathedrali    de  communione  „sub  utraque 

specie"  e  suggestu  dicit. 
Efficit,   ut  Phauserus    contiouator   Vienna   discedere 

cogatur. 

Canisii  „Summa"  Viennae  primum  in  lucem  emit- 

titur. 
„Dialogus   contra   impii  Petri    Canisii   dogmata"    ad 

portam  ecclesiae  cathedralis  affigitur. 

Idem  dialogus  tgpis  exscrihitur. 

Stanislaus  Hosius   scripta   quaedam   sua    Canisio 

recognoscenda  mittif. 
Canisius  Societatis  quattuor  vota  sollemnia   renovat 

iisque  primum  addit  vota   simplicia   professorum. 

A  P.  Natali  visitatore  lihros  honos  componere  et 
disseminare  iuhetur. 


1554 


1556  Martio. 


XLV 


1555 
1555 

1555 

1555 

1555 
1555 

1555 
1555 
1555 
1555 

1555 
1555 
1555 

1555 

1555 et 1556 

1556 


1556 


aestate 
lun.  (post  9.) 

exeunte  lun.   vel 

ineunte  lul. 

lul. 

lul.  16. 
exeunte  lul.  et 
ineunte  Aug. 

Aug.  8. 

Aiig. 
Aug.  16. 
Aug.  31. 


Oct.  14. 
Oct.  26. 

Nov.  27.  usque 
ad  Dec.  7. 

ineunte  Dec. 
Dec.  et  lan. 

initio 


initio 


1556 

— 

1556 

— 

1556 

— 

1556 

lan.  17. 

1556 

exeunte  lan. 

1556 

Febr.  1. 

1556 

Febr. 

1556 

circiter  20.  Febr. 

1556 

Febr.  exeunte,  et 

Mart. 

1556 

Martio 

Canisii  ^Suinma"  iteritm  Viennae  editur. 
Canisius   Augnstaiu   Vindelicornui   ad    Ferdinanduni 

regem  proficiscitur. 
Yiennam   redit   et   inde  Pragani   abit  ad   collegium 

praeparandum. 
Pragae   in  ecclesia   metropolitana  sermonem  sacrum 

habet. 
Angustam  petit,  coUegii  causam  apud  regem  acturus 
Augusta  Viennam  et  inde  Pragaui  redit. 

Ferdinandus  I.  litteras  Romam  mittit,  quibus  Canisium 
episcopura  viennensem  nominat. 

Canisius  catechismum  suum  germanicum   (incom- 

pletum)  italice  vertendum  curat. 
Cum    Ferdinando    archiduce  Pragae    de    coUegio   in- 

stituendo  agit. 

Fridericiis  Staphylus  lihrmn  „S.  Marciis  Anacho- 
retes"  Canisio  auctore  a  se  editum  eidem  de- 
dicat. 

Canisius  e  voluntate  Ferdinandi  regis  et  Alberti  ducis 
3Ionacllium  petit,  de  coUegio  ingolstadiensi  acturus. 

Ingolstadium  proficiscitur. 

De  collegio  Ingolstadii  condendo  cum  con- 
siliariis  ducis  deliberat. 

De  universitate    et   seminario  georgiano  reformandis 

sententiam  scripto  profert. 
In  universitate  curam  pastoralem  docet ;  festis  diebus 

bis  in  die  contionatur;    collegio  necessaria  parat. 

Hannibalis  Codretti  S.  J.  „Principia  Grammatices'' 
[latinae]  Inf/olstadii  typis  descrihenda  curat  iis- 
qiie  catechismi  sui  minimi  editionem  principem 
adiimgit. 

loannes  Wigandus  superintendens  lutheranus  contra 
Canisii  „Summam"  lihrum  germanicum  Magde- 
hurgi  evidgat. 

Canisii  „Summa'''  Lovanii  primtim  typis  descrihitur. 

„Summa^'  Viennae  tertio  prelum  suhit. 

Canisius  dioecesis  viennensis  administratione  et  digni- 

tatis  episcopalis  suscipiendae  timore  levatur. 
Ottoni   cardinali    augustano   remedia  Germaniae   iu- 

vandae  idonea  pcr  litteras  suggerit. 
Augustae  ^indelicorum   per   breve  tempus  moratur. 
Viennam  pervenit. 
Coram  Ferdinando  rege  contionatur. 
Pragam  proficiscitur. 
Per  singulas  quadragesimae  hebdomadas  aliquotiens 

ad  Ferdinandum  archiducem  e  suggestu  dicit. 
Monasterium  Ovl)in  invisit. 


XLVI      I^-  Tabulae  chronologicae  vitae  Cauisii.  1556  Apr.  2. 


1556,  exeunte  lul. 


1556 

Apr.  2. 

1556 

Apr. 

1556 

Apr.  23. 

1556 

Apr.  21. 

1556 
1556 

Maii  10. 
Maii  14. 

1556 

sub  finem  Maii 

1556 

post  m.  Mai. 

1556 

lun.   7. 

1556 
1556 
1556 

lun.  11. 
lun.  et  lul. 
exeunte  lul. 

Pragae  in  ^Coena  Domini"  latine  contionatur. 

Canisii  „Lectiones  et  precationes  ecclesiasticae" 
Ingolstadii  2>^'ii^^wn  in  lucem  emitttmtur. 

Ferdinandus  I.  altero  edicto  catechisnmm  Canisii 
commendat. 

Canisius  primos  duodecim  Socios  in  collegium 
pragense  inducit. 

Sacrum  faciens,  lapide  petitur  per  fenestram  iniecto. 
Festo     ascensionis    domini    coram    Ferdinando    rege 

contionatur. 
Monasteriura  Oybin   adit   et   de  eius  administratione 

Zittaviensibus  committenda  agit. 

Canisii  „Summa"  germaniee  versa  Viennae  in 
lucem  emittitur. 

Canisius  a  S.  Ignatio  praepositus  pro\ancialis 
Societatis  per  Germaniam  superiorem  con- 
stituitur. 

Ex  monasterio  Oybin  Pragam  redit. 
Nobilium  puerorum  contubernium  parat. 
In^olstadiiiin   proficiscitur   ad   sodales   novi   coUegii 
iuvandos. 


V. 

CATALOGUS  LIBRORUM, 

ex  quibus  saepius  in  hoc  Aolumine  testinionia  proferuntur. 

Librij  qui  ima  tanfum  alterave  vice  adhibiti  sunt,  suis  locis  indica- 
buntur. 

Libri,  qni  operiim  manu  scriptorum  instar  neque  ajmd  Ubliopolas  venales  sunt, 
praejiosito  signo  f  notantur. 

Kumeris  maiorihus  in  ipso  hoc  opere  titulo  lihri  vel  nomini  auctoris  adiciendis 
non  capnta  nec  paragraphi  significabuntur,  sed  paginae  vel  columnae ;  cumautembini 
numeri  commate  distinguentur ,  priore  volumina  sive  paiies  operis,  altero  significa- 
huntar  paginae  vel  cohtmnae.    Minoribns  numeris  et  litteris  adnotationes  indicabuntur. 

Acta  Sanctorum  lulii.    Tom.  VII.    Antverpiae  1731  '. 

Acta  Sanctorum  lulii.    Tom.  VII.    Parisiis  et  Romae  1868. 

Agricola ,  Ignatius ,  S.  J. ,  Historia  Provinciae  Societatis  Jesu  Germaniae  Superioris 

quinque    primas    annorum    complexa    decades    [Tom.    I].     Augusta    Vindeli- 

corum  1727. 
Alet,  V.,  S.  J.,  Le  Bienheureux  Canisius  ou  1' Apotre  de  1'  Allemagne  au  XVI «  siecle. 

Paris  1865. 
Aschbach,  Joseph  v.,  Geschichte  der  Wiener  Universitat.  3  Bde.  Wien  1865.  1877. 1888. 

Backer,  Augustin  de,  S.  J.,  Bibliotheque  des  ecrivaius  de  la  Compagnie  de  Jesus.  Nou- 

velle  (5dition.  Tome  I,  Liege-Paris  1869 ;  Tome  II,  Liege-Lyon  1872 ;  Tome  III, 

Louvaiu-Lvon  1876. 
Bahlmann,  P.,  Deutschlands  katholische  Katechismen  bis  zum  Ende  des  sechzehnteu 

Jahrhunderts.     Miinster  1894. 
Bartoli,  Daniello,  S.  J.,  Opere.    Dell' Italia.    Libri  4.    Firenze  1830. 
Bianco,  Franz  Joseph  v.,  Die  alte  Universitat  Koln  und  die  spatern  Gelehrten-Schulen 

dieser  Stadt.    1.  Theil.    Koln  1855. 
Boero,  Giuseppe,  S.  J.,  Vita  del  Beato  Pietro  Canisio  deUa  Compagnia  di  Gesii  detto 

r  Apostolo  della  Germania.     Roma  1864. 
Boero,  Giuseppe,  S.  J.,  Vita  del  Servo  di  Dio  P.  Nicolo  Bobadiglia  della  Compagnia 

di  Gesii.     Firenze  1879. 
Boero,  Giuseppe,  S.  J.,  Vita  del  Beato  Pietro  Fabro  della  Compagnia  di  Gesii  primo 

compagno  di  S.  Ignazio  di  Loiola.     Roma  1873. 
Boero,  Giuseppe,  S.  J. ,  Vita  del  Servo  di  Dio  P.  Claudio  laio  della  Compagnia  di 

Gesii.     Firenze  1878. 
Boero,  Giuseppe,  S.  J.,  Vita  del  Servo  di  Dio  P.  Giacomo  Lainez,  secondo  Generale 

della  Compagnia  di  Gesii.     Firenze  1880. 


'  Quia  princeps  haec  editio  editori  semper  praesto  non  erat,  nonnumquam  eius 
loco  nova  illa  adhibenda  erat,  quae  hic  proxime  pouitur. 


XLVIII  ^-    Catalogus  librorum, 

Boero,  Giuseppe,  S.  J.,  Vita  del  Servo  tli  Dio  P.  Alfonso  Salmerone  della  Compagnia 

di  Gesii.     Firenze  1880. 
t  [Bongaerts,  Paul ,  S.  J.,]  Stamlijst  van  de  Familie  Canis  en  de  daaraan  verwante 

Geslachten  ['s  Gravenhage  1865].     Cf.  etiam  infra  p.  7  ^. 
Braunsberger,  Otto,  S.  J. ,  Entstehung  und  erste  Entwicklung  der  Katechismen  des 

seligen  Petrus  Canisius  aus  der  Gesellschaft  Jesu.     Freiburg  i.  Br.  1893. 
Bucholtz,  F.  B.  V.,  Geschichte  der  Regierung  Ferdinands  des  Ersten.   9  Bde.   Wien 

1831.  1831.  1882.  1883.  1834.  1835.  1836.  1838.  1888. 

[Ciaconius-Oldoinus]  Vitae,   et  res   gestae  Pontificum  Ronianorum  et  S.  R.  E.  Car- 

dinalium,  Alphonsi  Ciaconii  0.  Pr.  et  aliorum  opera  descriptae,  ab  Augustino 

Oldoino  S.  J.  recognitae.     Tomus  tertius.     Romae  1677. 
t  Constitutiones  Societatis  Jesu   latinae    et   hispanicae    cum   earum    declarationibus. 

Matriti  1892. 
Cordara,  Julius,  S.  J.,  Collegii  Germanici  et  Hungarici  historia  Libris  IV  comprehensa. 

Romae  1770. 
Cornely,  Rudolf,  S.  J.,  Leben  des  seligen  Petrus  Faber,  ersten  Priesters  der  Gesell- 

schaft  Jesu.     Freiburg  i.  Br.  1873. 

[Delplace,  L.,  S.  J.,]  L'  etablissement  de  la  Compagnie  de  Jesus  dans  les  Pays-Bas  et 
la  mission  du  Pere  Ribadeneyra  a  Bruxelles  en  1556  d' apres  des  documents 
inedits.     Extrait  des  ^Precis  historiques"  1886—1887.     Bruxelles  1887. 

Denis,  Michael,  Wiens  Buchdruckergeschicht  bis  M.  D.  LX.    Wien  1782. 

[Dorigny,  Jean,  S.  J.],  La  Vie  du  Reverend  Pere  Pierre  Canisius,  de  la  Compagnie 
de  Jesus.     A  Paris  1707. 

Drews,  Paul,  Petrus  Canisius,  der  erste  deutsche  Jesuit.  Halle  1892  (Schriften  des 
Vereins  fiir  Reformationsgeschichte  Nr.  88). 

Druffel,  August  v.,  Beitrage  zur  Reichsgeschichte  1546—1551.  (Briefe  und  Akten  zur 
Geschichte  des  sechzehnten  Jahrhunderts  mit  besonderer  Riicksicht  auf  Bayerns 
Furstenhaus.    Bd.  L)     Miinchen  1873. 

Eichhorn,  Ant.,  Der  ermlandische  Bischof  und  Cardinal  StanisLaus  Hosius.     2  Bde. 

Mainz  1854.  1855. 
Ennen ,  L. ,  Neuere  Geschichte  der  Stadt  Koln ,  Bd.  I  (Geschichte  der  Stadt  Koeln, 

meist  aus  den  Quellen  des  Stadt-Archivs,  Bd.  IV).    Koln  und  Neuss  1875. 

[B.  Faber,  Petrus,  S.  J.]  Cartas  y  otros  escritos  del  B.  P.  Pedro  Fabro  de  la  Compania 

de  Jesus,  primer  compaiiero  de  San  Ignacio  de  Loyola.  Tomo  I.  Bilbao  1894. 
t  [B.  Faber,  Petrus,  S.  J.]  Memoriale  Beati  Petri  Fabri  primi  S.  Ignatii  de  Loyola 

alumni   nunc   primum    in  lucem  editura  a  P.  Marcello  Bouix  S.  J.     Lutetiae 

Parisiorum  1873  (editum  in  12 <>  et  in  8"). 
Freyberg,   Maximilian  Freiherr  von ,  Pragmatische  Geschichte  der  bayerischeu  Ge- 

setzgebung    und    Staatsverwaltung   seit    den   Zeiten   Maximilians  I.     Bd.  Ili. 

Leipzig  1838. 

(iarcia,  Ramon ,  S.  J.,  Vida  del  Beato  Pedro  Canisio,  sacerdote  profeso  de  la  Coin- 

pania  de  Jesus.     Madrid  1865. 
Gelenius ,  Aegidius ,  De  admiranda ,   sacra ,    et  civili  magnitudine  Coloniae  Claudiae 

Agrippinensis  Augustae  Ubiorum  urbis.   Libri  IV.    Coloniae  Agrippinae  1645. 
(jenelli,  Christoph,  S.  J.,  Das  Leben  des  heiligen  Ignatius  von  Loyola,  Stifters  der 

Gesellschaft  Jesu.     Innsbruck  1848. 
(iermanus,  Constantin,  Reformatorenbikler.     Freiburg  i.  Br.  1883. 

Uammer-Purgstall,  Joseph  v.,  Geschichto  des  osmanischen  Reiches.  2.  Aufl.  Neue  Aus- 
gabe.    4  Bde.    Pesth  1840. 


ex  quibus  saepius  in  hoc  volumine  testimonia  proferuntur.  XLIX 

Hartl,  Wenzel,  und  Schrauf,  Karl,  Nachtrage  zum  dritten  Bande  von  Joseph  Ritter 
von  Aschbach's  Geschichte  der  Wiener  Universitat.  1.  Abtheihmg.   Wien  1893. 

Hartzheim,  Josephus,  S.  J.,  Bibliotheca  Coloniensis.     Coloniae  1747. 

Hirn,  Joseph,  Erzherzog  Ferdinand  H.  von  Tirol.  Geschichte  seiner  Regierung  und 
seiner  Lander.    2  Bde.    Innsbruck  1885.  1887. 

Hohlbaum  vide  nWeinsberg". 

[Hosius,  Stan.]  Stanislai  Hosii  S.  R.  E.  Cardinalis  Maioris  Poenitentiarii  Episcopi 
Varmiensis  (1504—1579)  et  quae  ad  eum  scriptae  sunt  Epistolae  tum  etiam 
eius  Orationes,  Legationes.  Tom.L  1525—1550.  Editionem  curaverunt  Dr.  Fran- 
ciscus  Hipler  et  Dr.  Vincentius  Zakrzewski.  Cracoviae  1879.  Tom.  H.  1551 
ad  1558.  Edd.  Hipler  et  Zakrzewski,  Cracoviae  1886.  1888.  (Acta  historica 
res  gestas  Poloniae  illustrantia  ab  anno  1507  ad  annum  1795.   Tom.  IV  et  IX.) 

Huber,  Alfons,  Geschichte  Osterreichs,  IV.  Bd.     Gotha  1892. 

[S.  Ignatius]  Cartas  de  San  Ignacio  de  Loyola  Fundador  de  la  Compania  de  Jesus 
Tomos  VL     Madrid  1874.  1875.  1877.  1887.  1889.  1889. 

[S.  Ignatius]  Epistolae  S.  Ignatii  Loiolae  Societatis  lesu  fundatoris  libris  quatuor 
distributae  [per  Rochum  Menchaca].     Bononiae  1837. 

Imago  primi  saeculi  Societatis  lesu  a  provincia  Flandro-Belgica  eiusdem  Societatis 
repraesentata.     Antverpiae  1640. 

t  Institutum  Societatis  lesu.    3  voll.    Florentiae  1892.  1893.  1893. 

Janssen,  Johannes,  Geschichte  des  deutschen  Volkes  seit  dem  Ausgang  des  Mittelalters 
Freiburg  i.  Br.:  L  Bd.,  15.  Aufl.  1890;  IL  Bd.,  15.  Aufl.  1889;  IIL  Bd.  15  4ufl' 
1891;  IV.  Bd.,  13.  Aufl.  1890;  V.  Bd. ,  13.  und  14.  Aufl.  1893;  VL  Bd., 
1. — 12.  Aufl.  1888;  VIL  Bd.,  erganzt  und  herausgegeben  von  Ludwig  Pastor, 
1.— 12.  Aufl.  1893;  VIIL  Bd.,  erg.  u.  herausg.  v.  L.  Pastor,  1.— 12.  Aufl.  1894! 

Kink,  Rud.,  Geschichte  der  kaiserlichen  Universitaet  zu  Wien.    2  Bde,   Wien  1854. 

[Kirchenlexikon]  Wetzer  und  Welte's  Kirchenlexikon  oder  Encyklopadie  der  katho- 
lischen  Theologie  und  ihrer  Hulfswissenschaften.  2.  Aufl.,  begonnen  von 
Joseph  Cardinal  Hergenrother ,  fortgesetzt  von  Dr.  Franz  Kaulen.  Freiburo- 
i.  Br.  1882  ff.  * 

Knopfler,  Alois,  DieKelchbewegung  in  Bayern  unter  Herzog  Albrecht  V.  Miinchen  1891. 

Lipowsky,  Felix  Joseph,  Geschichte  der  Jesuiten  in  Baiern.    2  Th.    Miinchen  1816. 
Litterae    quadrimestres   ex   universis   praeter  Indiam    et  Brasiliam   locis   in    quibus 

aliqui   de  Societate  Jesu  versabantur  Romam  missae.    T.  I.  IL    (1546—1552. 

1552—1554).  Matriti  1894.  1895.  (Monumenta  historicaS.  J. ;  v.  in  hoc  nomine.) 

t  Manareus,  Oliverius,  S.  J.,  De  rebus  Societatis  lesu  commentarius.    Florentiae  1886. 
Mayer,  Manfred,  Leben,  kleinere  Werke  und  Briefwechsel  des  Dr.  Wiguleus  Hundt 

Innsbruck  1892. 
Mederer,  loannes  Nepomucenus,  Annales  Ingolstadiensis  Academiae.  Partes  4    Ineol- 

stadii  1782.  " 

Menchaca  vide  ,S.  Ignatius". 
Meshovius,   Ai-noldus,    De   origine  et  progressu  defectionis  et  schismatis  Hermanni 

Comitis  de  AVeda  (Opus  typis  descriptum  una  cum  quattuor  libris  Michaelis 

ab  Isselt  „De  bello  Coloniensi").     Coloniae  1620. 
Migne,  L-P.,  Patrologiae  cursus  completus.     Series  latina,  tomi  221,  Parisiis  1844 

ad  1864;  series  graeca,  tomi  161,  Parisiis  1857—1866. 
Monumenta  historica  Societatis  Jesu  nunc  primum  edita  a  Patribus  ejusdem  Societatis. 

Annus  primus,  secundus,  tertius.     Matriti  1894.  1895.  1896. 
Moufang,    Christoph ,    Katholische   Katechismen    des   sechzehnten    Jahrhunderts   iu 

deutscher  Sprache.     Mainz  1881. 

Braunsberger,  Canisii  Epistnlao  et  Acta.   I.  (J 


j^  V.    Catalogus  librorum, 

0rlandinu3,  Nicolaus,  S.  J.,  Historiae  Societatis  lesu  prima  pars.     Romae  1615. 
Orlandinus,  Nicolaus,  S.  J.,  Forma  sacerdotis  apostolici,  expressa  in  exemplo  Petri 
Fabri.   Ed.  altera.   Dilingae  1647. 

Pachtler,  G.  M.,  S.  J.,  Ratio  Studiorum  et  Institutiones  Scholasticae  Societatis  Jesu 

per   Germaniam   olim   vigentes.     VoU.  IV.     Berlin    1887.    1887.    1890.    1894. 

(Monumenta    Germaniae    Paedagogica.      Schulordnungen ,    Schulbiicher    und 

padagogische  Miscellaneen  aus  den  Landen  deutscher  Zunge.    Herausgegeben 

von  Ka^rl  Kehrbach.     Bd.  II.  V.  IX.  XVI.) 
Pastor,  Ludwig,  Die  kirchlichen  Reunionsbestrebungen  wahrend  der  Regierung  Karls  V. 

Freiburg  i.  Br.  1879. 
Philippson,  Martin,  Westeuropa  im  Zeitalter  von  Philipp  II.,  Elisabeth  und  Heinrich  IV, 

Berlin  1882.     (Allgemeine  Geschichte  in  Einzeldarstellungen ,    herausgegeben 

von  Wilhelm  Oncken,  3.  Hauptabth.,  2.  Theil.) 
Polanco,  Joannes  Alphonsus  de,  S.  J.,  Vita  Ignatii  Loiolae  et  rerum  Societatis  Jesu 

historia  (Chronicon  S.  J.).  Tom.  I.  et  II.  Matriti  1894.  Tom.  HI.  Matriti  1895. 
Prantl,  Carl,  Geschichte  der  Ludwig-Maximilians-Universitat  in  Ingolstadt,  Landshut, 

Munchen.    2  Bde.    Munchen  1872. 
Prat,  J.-M.,  S.  J.,  Le  Pere  Claude  Le  Jay.     Lyon  1874. 
Python,  Petrus,  S.  J.,  Vita  R.  P.  Petri  Canisii  S.  J.    Gallico  idiomate  scripta  a  R.  P. 

Joanne  Dorigny,  nunc  latinitate  donata,  et  multarum  rerum  accessione  aucta. 

Monachii  1710. 

Raderus,  Matthaeus,  S.  J.,  De  vnta  Petri  Canisii  de  Societate  lesu,  Sociorum  e  Ger- 

mania  primi,  religiosissimi  et  doctissimi  viri,  bono  rei  Catholicae  nati,  libri 

tres.     Monachii  1614. 
Raderus,  Matthaeus,  S.  J.,  Bavaria  pia.     Monachii  1628. 
Raupach,  Bernhard,  Evangelisches  Oesterreich,  das  ist,  Historische  Nachricht  von 

den  vornehmsten  Schicksahlen  der  Evangelisch-Lutherischen  Kirchen  in  dem 

Ertz-Hertzogthum  Oesterreich.     Hamburg  1732. 
Raynaldus,  Odoricus,    Congreg.  Orator. ,    Annales  ecclesiastici  ab  Anno  quo  desinit 

Card.  Caes.  Baronius  M.  C.  XCVIII.  usque    ad  Annum  M.  D.  LXV.  continuati. 

Tom.  XXI.    Partes  2.    Coloniae  Agrippinae  1727. 
Reiffenbergius,  Fridericus,  S.  J.,  Historia  Societatis  Jesu  ad  Rhenum  inferiorem.  Tom.  I, 

Coloniae  Agrippinae  1764. 
Riess,  Florian,  S.  J.,  Der  selige  Petrus  Canisius  aus  der  Gesellschaft  Jesu.    Aus  den 

Quellen  dargestellt.     Freiburg  i.  Br.  1865  '. 

Sacchinus,  Franciscus,  S.  J.,  De  Vita  et  Rebus  gestis  P.  Petri  Cauisii,  de  Societate 

Jesu,  Commentarii.     Ingolstadii  1616. 
Schmidl,  loannes,  S.  J.,  Historiae  Societatis  Jesu  Provinciae  Bohemiae  pars  prima  ab 

anno  Christi  MDLV.  ad  annum  MDXCII.     Pragae  1747. 
Schrauf  v.  Hartl. 

Seguin,  Eugene,  S.  J.,  Vie  du  Bieulieureux  Pierre  Canisius.     Paris  1864. 
Socherus,  Antonius,  S.  J.,  Historia  Provinciae  Austriae  Societatis  Jesu.    Pars  prima. 

Viennae  Austriae  1740. 
Sommervogel,  Carlos,  S.  J.,  Bibliotheque  de  hi  Compagnie  de  Jesus.  Nouvelle  t^dition. 

Bibliographie.  T.  I.-VI.  Bruxelles-Paris  1890.  1891.  1892.  1893.  1894.  1895. 
Stalin,    Christoph  Fried. ,   Aufenthaltsorte   K.  Ferdinands   I.    1521— 1564,    in    „For- 

schungen  zur  deutschen  Geschichte"  I  (Gottingen  1862),  384—395. 

'  Bene  distinguendum  est  hoc  opus  a  libello,  queni  ex  eo  auctor  ipse  extraxit : 
,Da3  Leben  des  seligen  Petrus  Canisius  .  .  .  fiir  das  Volk  dargcstcllt."  Freiburg 
i.  Breisgau  1865. 


ex  quibus  saepius  in  lioc  volumine  testimonia  proferuntur.  H 

Steinhuber,  Andreas,  Cardinal,  S.  J. ,  Geschichte  des  Collegium  Germanicmn  Hun- 

garicum  in  Rom.    2  Bde.    Freiburg  i.  Br.  1895. 
t  Synopsis  Actorura  S.  Sedis   in  causa  Societatis  lesu  1.540—1605.     (Tora.  I.)    Flo- 

rentiae  1887. 

Tanner,  Mathias,  S.  J.,  Societas  Jesu  Apostolorum  imitatrix.    Pars  prima  Societatis 
lesu  Europaeae.     Pragae  1694. 

A'arrentrapp ,    C. ,    Hermann    von    Wied    und    sein    Reformationsversuch    in    Kijln. 

Leipzig  1878. 
Verdiere,  Ch.-H.,  S.  J.,  Histoire  de  1'  universite  d'  Tngolstadt,  des  Ducs,  ses  patrons, 

et  de  ses  Jesuites  jusqu'  a  la  paix  de  1624.    Tora.  I.  II.    Paris  1887. 

AVappler,  Anton,  Geschichte  der  theologischen  Facultat  der  k.  k.  Universitat  zu  Wien. 

Wien  1884. 
[Weinsberg,    Herraann   von]    Das  Buch  Weinsberg.     Kolner  Denkwurdigkeiten    aus 

dem  16.  Jahrhundert    bearbeitet  von  Konstantin  Hohlbaum.    2  Bde.    Leipzig 

1886.  1887. 
Wiedemann,  Theodor,  Geschichte  der  Reformation  und  Gegenreformation  ira  Lande 

unter  der  Enns.    I.  Bd.  Prag  1879;  IL  Bd.  Prag  1880;  III.  Bd.  Prag  1882; 

IV.  Bd.  Prag  und  Leipzig  1884:  V.  Bd.  Prag  und  Leipzig  1886. 


VI. 

DESCRIPTIO  CODICUM  MANU  SCRIPTORUM,  IN  HOC 
VOLUMINE  FREQUENTIUS  ADHIBITORUM  \ 

Praeter  codices,  qiU  infra  descrihentur ,  multi  alii  Jiuic  volumini 
componendo  sunt  adhibiti,  qiii  exstant  Bruxellis,  Dilingae,  Florentiae, 
t rihurgi  Helvetior^im,  Guelpherhgti,  Ingolstadii,  Parisiis,  Pragae,  Romae, 
Tiguri,  Tridenti,  Viennae  etc.  Sed  quia  hi  raro  tantum  adhihiti  siint, 
satis  esse  videhatur,  siio  quemque  loco  nominare  vel,  quantum  opus  esset, 
describere. 

Codices  omnes  chartacei  sunt  et  (exceptis  codicibus  Societatis 
lesu)  ab  urbibus  denominantur ,  in  quibus  nunc  asservantur.  In  de- 
scriptione  singulorum  codicum  verba  prima,  signis  „"  inclusa,  nomen 
sive^  notam  illam  significant,  quae  in  hoc  ipso  volumine,  post  nomen 
urbanum,  codici  designando  adhibetur. 

1.  Codex  bruxellensis. 

In  archivo  regio. 

„Hist.  Coll.  Lov."  Inscriptio  recens  in  tergo :  ,HISTORIA  COLLEGII 
1  SOCIETATIS  lESU  LOVANII  !  1542-1695."  Titulus  antiquus  in  f.  l^: 
,Historia  Collegij  Societatis  Iesv  Louanij."  2 «;  ff.  360  signata;  in  priore  parte 
Hbri  etiam  singulae  paginae  numeris  signatae  sunt. 

Prior  pars  conscripta  esse  videtur  ante  niedium  saecuUnn  XVII.  Auctor 
vel  auctores  ,veteribus  monuraentis"  collegii  lovaniensis  usi  sunt  (p.  3;  cf. 
p.  2);  quae  nonnumquam  etiam  integra  proponuntur;  v.  g.  p.  15.  16.  19. 
79—84.  97—98  etc. 

Dubium  non  est,  quin  hic  codex  usque  ad  a.  1773  collegii  Societatis  lesu 
lovaniensis  fuerit. 

2.  Codices  coloiiieiises. 

a)  In  archivo  ecclesiae  parochialis  Beatae  Mariae  Virginis  in  cae- 
lum  assumptae  (quae  usque  ad  a.  1773  collegii  Societatis  lesu  colo- 
niensis  fuit). 

„Hist.  COll.  Col."  Antiqua  inscriptio  in  tergo:  ,annv^  !  colleg  !  colon  '  ab 
1543  I  ad  1675.  i  Tomus  1."    Tituhis  in  f.  2.  non  signato:  „t  Liber  .1.  i  Histo- 

»  Aliquot  codices,  quorum  in  hoc  volumine  saepe  fit  mentio,  ideo  non  descn- 
buntur  hoc  loco,  quia  editor  eos  ipse  videre  non  potuit. 


2.    Codices  colonienses.  LIII 

EiJE  i  CoLLEGii  I  CoLONiENSis.  |  s.  J.  |  Ab  anno  1543  ad  1631.  |  et  deinceps.  [ 
imo  ad  1674  perducta.''  (Hic  titulus  usque  ad  ninio"  excl.  a  P.  lacobo  Kritz- 
radt  S.  J.  scriptus  est.)  2";  ff.  253  non  signata  (additis  iis,  quae  codici  postea 
inserta  sunt).  Praecedit  series  chronologica  rectorum  collegii  coloniensis,  a 
Kritzradt  usque  ad  a.  1668,  ab  altero  ad  1755  perducta,  et  series  chrono- 
logica  praepositorum  provinciae  Kheni  (inferioris).  Sequitur:  ^Historia  Collegii 
Coloniensis  de  primo  nostrorum  in  hanc  Yrbem  aduentu  et  consecuta  rerum 
Societatis  in  ea  progressione.  Quae  a  principio ,  hoc  est  ab  anno  Domini 
1542  usque  ad  annum  1625,  denuo  anno  1625  collecta  nunc  filo  perenni 
inde  ducitur."  In  ^praefatione"  exponitur,  anno  1621,  incendio  in  collegio 
coloniensi  exorto,  eiusdem  „rem  librariam"  et  „antiquos  fastos"  destructos 
esse,  ideoque  priorem  huius  historiae  partem  anno  1625  compositam  esse  „ex 
varijs  affectarum  tantum  historiarum  huius  Collegij  fragmentis  atque  indigestis 
ruderibus"  atque  ex  multis  litteris  eorundem  temporum,  quae  in  incendio 
illo  incolumes  mansissent.  Praeterea  codici  multae  litterae,  diplomata  etc. 
(magnam  saltem  partem  archetypa)  inserta  sunt ,  quibus  historia  collegii 
illustratur  et  augetur. 

Historiam  hanc  ab  a.  1542  ad  1621  perduxit  P.  Henricus  Simonis,  qui 
Mulhemii  ad  Ehenum  a.  1589  natus,  Coloniae  in  gymnasio  S.  J.  ntricoronato" 
institutus,  Societati  a.  1608  nomen  dedit,  Coloniae  ad  academicos  gymnasii 
tricoronati  iuvenes  sermones  sacros  latine  habuit,  postea  autem  Societatem 
deseruit '.  Secutus  est  hunc  et  fere  usque  ad  a.  1670  pervenit  P.  lacobus 
Kritzradt^  qui  a.  1602  in  oppido  Gangelt  natus,  a.  1623  Societatem  ingressus, 
postea  „superior  missionum"  et  „praefectus  scholarum"  fuit  et  a.  1672  in 
collegio  coloniensi  obiit,  de  historia  collegii  coloniensis  optime  meritus.  Re- 
liqua  quis  scripserit,  non  constat. 

Codex  usque  ad  a.  1773  collegii  Societatis  lesu  coloniensis  fuit.  Usus  est  eo 
Frid.  Reiffenberg  S.  J.  in  „Historia  S.  J.  ad  Rhenum  inferiorem"  scribenda. 

Alterius  cuiusdam  ^Historiae  CoUegii  Coloniensis  Societatis  lesu  ab  anno  1542 
.  .  .  usque  ad  annum  1631"  etc.  manu  scriptae  summarium  quoddam  germanico 
sermone  contractum  edidit  Franciscus  losephus  de  Bianco  ^. 

b)  In  archivo  studiorum  fundatorum  („Arclnv  des  Gymnasial-  und 
Studienstiftungsfonds" ). 

1.  „El)istt.  ad  Kessel.  I."  Inscriptio  in  tergo:  „EPISTOL.  ad  R.  P.  | 
L.  KESSELIUM.  |  L""  S.  J.  Rect.  Coloniae  |  Pars  1.=^  ab  |  1546  ad  1572." 
2".  Foliorum  signatio  accurata  non  est  et  in  f.  192  desinit;  tertia  codicis 
pars  foliis  non  signatis  constat. 


'  los.  HartzJieim  S.  J.,  Bibliotheca  Coloniensis  (Coloniae  1747)  p.  127.  J.  Hansen, 
Zur  iiltesten  Geschichte  des  Jesuitenordens  in  Deutschland,  in  „Mittheilungen  aus 
dem  Stadtarchiv  von  Koln"  VIII  (Koln  1893),  282—290. 

-  De  lacobo  Kritzradt  (Kritzraedt,  Kritzraet)  scripserunt  Hartzheim  1.  c.  p.  146 ; 
Aiig.  de  Backer  S.  J. ,  Bibliotheque  des  ^crivains  de  la  Compagnie  de  Jt5sus  II 
(Nonv.  ed.,  Liege-Lyon  1872),  528—529;  Carl.  Sommervogel  S.  J.,  Bibliotheque  de  la 
Compagnie  de  Jesus.  Nouv.  6d.  Bibliogr.  IV  (Bruxelles-Paris  1893),  1250;  G.  Eausclwn 
in  „Zeitschrift  des  Aachener  Geschichtsvereins"  XIII  (Aachen  1891),  181 — 190. 

3  Die  alte  Universitat  Koln.  1.  Thl.  (Kiiln  1855),  p.  855—972.  Hanc  historiam 
a  nostra  diiferre  ipsa  inscriptio  prohat,  quam  Bianco  I.  c.  p.  855  ponit;  nunc  fortasse 
in  privata  domo  est. 


X,jy      Yl.  Descriptio  codicum  manu  scriptor.,  in  lioc  volum.  frequent.  adhibitorum. 

Continet  epistulas  acl  P.  Leonardum  Kessel ,  Sociorum  coloniensium 
primuni  praepositum  et  rectorem  datas  a.  1546 — 1572  a  B.  Petro  Canisio, 
PP.  ]S*icolao  Bobadilla,  Everardo  Mercuriano,  loanne  Polanco,  Andrea  Frusio, 
Petro  Ribadeneira,  Nicolao  Lanoio,  Theodorico  Canisio,  Paulo  Hoffaeo,  Gasparo 
Haiwodo  etc.  Epistulae  ordine  chronologico  dispositae  et  ferme  omnes  arche- 
typae  sunt. 

Codice  hoc  usi  sunt  Reiffenberg  '  in  conscribenda  historia  provinciae  S.  .T. 
Rheni  inferioris  et  G.  M.  Pachtler  S.  J.  in  opere  ,,Ratio  Studiorum  et  Institutiones 
Scholasticae  Societatis  Jesu  per  Germaniara  olim  vigentes"  ^. 

Usque  ad  annum  1773  collegii  Societatis  lesu  coloniensis  fuit. 

2.  „Lib.  fac.  Art.  quartus."  Inscriptus  est :  „Liber  facultatis  Arcium 
Studij  Coloniensis  jam  quartus  ^  inter  eos  qui  iam  sunt  apud  decanos."  2'^; 
ff.  334  numeris  signata. 

Complectitur  annos  1500—1565  et  continet  electiones  decanorum,  col- 
lationes  graduum  academicorum,  decreta  facultatis  etc. 

3.  „Litt.  Epistt.  var."  Inscriptio  in  tergo:  ,LITERAE  EPISTOL: 
S.  J.  Variorum  \  ad  nostros  PP.  COLONIEN.  I  ab  anno  C.  1543."  2«;  folio- 
rum  signatio  non  est  continua,  et  in  medio  fere  codice  (n.  194)  prorsus 
desinit. 

Continet  epistulas  a.  1543 — 1665  ad  Societatis  lesu  homines  Coloniae  de- 
gentes  datas  ac  multas  alias  litteras,  diplomata  etc.  ad  ea  tempora  spectantia. 
Quae  omnia  ordine  fere  chronologico  disposita  et  aut  autographa  sunt,  aut 
olim  ac  fere  ab  aequalibus  illorum  temporum  descripta:  epistulae  S.  Ignatii, 
B.  Petri  Fabri ,  B.  Petri  Canisii ,  PP.  Everardi  Mercuriani ,  loannis  de  Po- 
lanco ,  Bernardi  Oliverii ,  Hieronjmi  Natalis ,  Francisci  Turriani ,  Oliverii 
Manarei,  Laurentii  Forer,  loannis  Bollandi,  Andreae  Brunner  etc. 

Epistulas  hasce  congessisse  videtur  loseph  Hartzheim  S.  J.  historiographus 
coloniensis  (f  1763);  nam  Fridericus  Reiffenberg  inter  codices  manu  scriptos,  quibus 
ipse  usus  sit,  commemorat  ,,EpistoLis  primorum  Patrum,  maximam  partem ,  auto- 
graphas.     CoUegit  2.  Volum.  Jos.  Hartzheim  S.  J."  *. 

Codex  hic  usque  ad  annum  1773  coUegii  Societatis  lesu  coloniensis  fnit. 
Breviter  descriptus  est  a  losepho  Hansen». 

3.   Codex  cracovieusis. 

In  bibliotheca  universitatis  iagellonicae. 

„Cromeri  epistt."  Titulus  recens  in  pagina  altera  anterioris  partis 
involucri  positus:  „Martini  Cromeri  epistolae  aliquot,  et  Hosii  et  aliorum  ad 
eundem  litterae."  Sign. :  „Nr.  28,"  2**;  nec  paginae  nec  folia,  sed  epistuLae 
numeris  signatae  sunt. 


^  Historia  Societatis  lesu  ad  Rhenum  inferiorem  I  (Coloniae  1764),  v.  g.  p.  of*. 

*  Monumenta  Germaniae  Paedagogica,  ed.  K.  Kehrhach,  II  (Berhn  1887),  xxii 
ad  XXIII.  135—139. 

2  Sic  correctum  est;  antea  scriptum  erat:  ^Tertius". 

*  L.  c.  in  catalogo  codicum,  qui  in  initio  operis  positus  est.  Dolendum  cst 
ccrte  quam  maxime  multos  codices  manu  scriptos ,  quos  a  se  adhibitos  Reiffenberg 
in  hoc  catalogo  recenset,  nunc  latere  vel  prorsus  periisse. 

*  L.  c.  p.  286. 


3.    Codex  cracoviensis.     4.    Codices  monacenses.  LV 

Continet  epistulas  392,  annis  fere  1550 — 1585  datas;  quarum  aliquae 
Ci-omeri  sunt;  longe  autem  plurimae  ad  Cromerum  datae  sunt  a  B.  Petro 
Canisio,  Stanislao  cardinali  Hosio,  loanne  Coclilaeo,  Stanislao  Eescio,  Bonaven- 
tura  Thoma,  PP.  Petro  Scarga,  Laurentio  Magio,  Stanislao  Varsevicio,  S.  J.  etc. 
In  iis  disponendis  neque  auctorum  neque  temporum  ratio  liabita  est. 

Hoc  codice  etiam  usi  sunt  Franc.  Hipler  et  Vinc.  Zakrzewski  in  epistulis 
Hosii  edendis '. 

4.   Codices  monaceiises. 

a)  In  archivo  regni  bavarici  („Reichsarcliiv"). 

1.  „Ies.  Ing.  1359/1."  Inscriptio  in  tergo:  „Collegium  |  Soc:  Jesu  |  in 
Ingolstadt,  |  Pars  .1."  Signatura ,  ibidem:  ^Jesuitica  i  Ingolstadt  [  Fasc.  .  .  . 
No.  1359/1".  In  p.  1:  „De  anno  :1550:  usque  1572  Jngolstatt.  I  Die  Er- 
richt:  vnd  Fundierung  eines  Neuen  Collegij:  vnd  Schuelln  der  Societet 
Jesu:  vnd  das  fiir  solchen  Pau:  vnd  in  anderweg  an  ;  Vncossten  erloifen.  | 
Pars:  1"^*."  2":  tf.  7  non  signata  et  postea  327  signata. 

Continet  monumenta ,  maximam  partem  archetj^pa ,  quae  ad  initium  et 
progressum  collegii  S.  J.  ingolstadiensis  (1550 — 1573)  spectant;  litteras 
B.  Petri  Canisii,  Ferdinandi  I.  caesaris,  Alberti  V.  Bavariae  ducis,  Martini 
Eisengrein,  Simonis  Thaddaei  Eck,  P.  Pauli  Hoffaei  S.  J.  etc. 

Codice  hoc  usi  sunt  Florianus  Riess  ^  et  Augustus  de  Druffel  ^ 

2.  „Keller,  Cail.  2."  Involucrum,  titulus,  initium  opusculi  desunt. 
Incipit  f.  P:  ^primum,  dein  a  tuis,  ab  alijs  demum  inci-  i  pit".  Constituit 
partem  fasciculi ,  qui  signatus  est  „Jesuitica  in  genere  Fasc.  13  No  214". 
12";  ff.  signata  67,  et  postea  4  vacua.    Saeculo  XVII.  scriptus  esse  videtur. 

Continet  vitam  Canisii  a  P.  lacobo  Kellero  S.  J.  (1568 — 1631)  circ.  a. 
1612  scriptam  neque  adhuc  typis  descriptam;  cf.  infra  p.  lvi — lvii. 

3.  jjKeller,  Cail.  3."  Titulus  deest.  Incipit  f.  P:  „Patria  et  parentes  | 
Canisij.  |  Habuit  Petrus  noster  patriam  Nouio-  i  magum"  etc.  Constituit 
partem  fasciculi  „Jesuitica  in  genere  Fasc.  13  No  214".  2°;  ff.  signata  41 
(f.  36  vacuum  est). 

Continet  eandem  vitam  Canisii  a  P.  lacobo  Kellero  scriptam,  cum  quin- 
que  epistulis  Canisii ,  ab  ignoto  pulchre  transcinptam  et  ab  altero  quodam 
circiter  a.  1615  (ut  videtur)  correctam  et  auctam;  qui  idem  postea  miracula 
ascripsisse  videtur,  quae  annis  1630  et  1631  Canisii  precibus  a  Deo  pa- 
trata  essent.     Tertia  quoque  manu  aliqua  suppleta  sunt. 

Codex  antea  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotlieca  collegii  S.  J.  fuisse  videtur; 
ex  qua  fortasse  in  archivum  provinciae  S.  J.   ^Germaniae  superioris"  translatus  est. 

4.  „Scriptt.  COll.  lugoLst."  Inscriptio  in  dorso:  ^Scripturae  |  Veteres  1 
Coll.  Ingolstad.  |  ab  A.«  MDC."  Titulus:  ,SCRIPTVRAE  |  AD  |  COLL. 
INGOLSTADIANI  !  INITIA,  \  PROGRESSVS,  ;  IMPEDIMENTA,  1  FVN- 
DATIONEM  I  PERTINENTES.  I  AB  A.  M.  D.  L.      AD  M.  D.  XCIX."    Si- 


1  Stanislai  Hosii  .  .  Epistolae  etc.  T.  I.  H.  (Cracoviae  1879.  1886—1888); 
e.  g.  II,  1020-1021. 

-  Der  selige  Petrus  Canisius  (Freiburg  i.  Br.  1865)  v.  g.  p.  87—88. 

^  Briefe  und  Akten  zur  Geschichte  des  sechzehnten  Jahrhunderts  I  (Miinchen 
1873),  407—411. 


Lvi      ^'I-  Descriptio  codicum  manii  scriptor.,  in  hoc  volum.  frequent.  adliibitorimi. 

gnatura  recens:  „Jesuitica  N."  1357^'" ;  codex  antea,  cum  in  regia  bibliotheca 
nionacensi  esset,  signatus  erat  „Cod.  lat.  1742".  2°;  foliorum  signatio  con- 
tinua  non  est;  paenultimum  folium  liabet  num.  116. 

Continet  epistulas  aliaque  monumenta  multa,  quorum  magna  pars  arche- 
typa  est:  epistulas  S.  Ignatii  de  Loyola ,  Ferdinandi  I.  caesaris,  Alberti  V. 
Bavariae  ducis ,  Martini  Cromeri ,  Friderici  Staphyli ,  P.  Pauli  Hoffaei  etc, 
litteras  quadrimestres  collegii  ingolstadiensis  1560 — 1562,  acta  et  constituta 
cum  universitate,  episcopo  eystettensi  etc.  1550 — 1582,  litteras  ^fundationis" 
et  ^incorporationis"  collegio  datas  1563 — 1599. 

Usque  ad  a.  1773  in  coUegio  S.  J.  ingolstadiensi  fuisse  videtur. 

Eherhardus  Gotheni  •  affirmat  P.  Florktnioii  Eiess  S.  J. ,  cum  vitam  Canisii 
scriberet  (Der  selige  Petrus  Canisius  aus  der  Gesellschaft  Jesu.  Freiburg  i.  Br.  1865), 
regium  archivum  (Reichsarchiv)  monacense,  quod  summi  in  ea  re  raomenti  esset,  non 
adisse.  At  vel  primae  libri  a  Riess  conscripti  paginae  clare  ostendunt  eum  falso 
accusari.  Multa  certe  ipse  protulit  et  ex  archivi  illius  fasciculis  et  ex  codicibus 
manu  scriptis,  qui  aliis  urbis  monacensis  locis  asservantur;  vide  v.  g.  Riess  1.  c. 
p.  8—14.  67.  74—75.  88.  131  —  132.  136—139.  142—144.  158—163.  179—181.  183 
ad  194.  211—213  etc. 

b)  In  archivo  universitatis  monacensis. 

„Protocolla".  Titulus  in  tergo :  „Protocolla  '  seu  Acta  in  Consi- 
storio  I  PP.  Academicor.  |  de  Anno  1535  I  usque  1578."  Signatura  iu  tergo: 
^Univ.  Archiv  Stand  1870.  Littera  D.  Abtheilung  III  Fascikel  K  7."  2"; 
ff.  signata  295,  et  praeterea  2  vacua. 

Continet  acta  archetypa  senatus  sive  „consistoru"  universitatis  ingol- 
stadiensis,  26.  lan.  1535  ad  13.  lul.  1579.  Actis  senatus  inserta  sunt  multa 
exempla  litterarum  et  mandatorum  Alberti  V.  Bavariae  ducis,  rectorum  uni- 
versitatis  etc. ,  ac  diplomatum  et  litterarum,  quae  spectant  rem  pecuniariam 
tum  totius  corporis  academici,  tum  singularium  eius  membrorum,  mores  scho- 
lasticorum,  beneficia  ecclesiastica  etc. 

c)  In  archivo  provinciali  Bavariae  superioris  („Kreisarchiv  von 
Oberbayern " ,   „  Archiv-Conservatorium " ). 

„Iugolst.  Un.-Saclieil".  Titulus  in  tergo :  Jngolstadt  Universit.  Sachen,  | 
Anno  1555  bis  1584.  |  Tom.  IIL"     2»;  ff.  signata  306. 

Continet  monumenta,  eaque  aut  archetypa  aut  ab  aequalibus  descripta, 
quae  pertinent  ad  universitatem  ingolstadiensem  et  imprimis  ad  eius  „refor- 
mationem"  anno  1555  agitatam,  ad  academiae  facultates  et  i-editus,  biblio- 
thecam  et  bibliopolas,  ad  canonicatum  eystettensem,  qui  \-icecancellario  uni- 
versitatis  conferebatur,  seminarium  georgianum,  seminarium  „religiosorum", 
collegium  ingolstadiense  Societatis  lesu. 

Codice  hoc  usus  est  C.  Prantl  in  historia  universitatis  ingolstadionsis  et 
monacensis  conscribenda  ^. 

d)  In  bibliotheca  universitatis  monacensis. 

„Keller,  €ail.  1."  Signatura  recens,  in  tergo:  „Cod.  Ms.  320" ;  antiqua, 
ibidem:    „VITA  P.  Canisii.  B.  I.  74"  [24?].     Titulus   in  f.  V:   ,JHS  Mka  | 

'  Ignatius  von  Loyola  und  die  Gegenreformation  (Halle  1895)  p.  795. 
^  Geschichte   der  Ludwig-Maximilians-Universitaet    in  Ingolstadt,    Landshut, 
Miinchen.    2  Bde.    Munchen  1872;  v.  g.  II,  197—198. 


4.   Codices  monacenses.     5.   Codex  romanus.  LVII 

PETRYS  CANIiSIVS.  '  e  Societate  Iesv  !  Geemakorvm  pri  mvs  I  Duobiis 
Libris  |  enarratus  !  Ab  i  R.  P.  Jacobo  Keller.  \  Societatis  Iesv.  |  CIO-  10-  C-  XII-" 
Komen  lacobi  Keller  postea  (sive  eaclem  manu  sive  altera)  ijositum  est; 
prius  enim  eius  loco  scriptum  erat  „N.  JS".".  2°;  ff.  signata  59,  et  2  non  si- 
gnata  et  vacua.  Codex  valde  eleganter  scriptus  est,  et  si  cum  autographis 
praeclari  illius  P.  lacobi  Bidermann  S.  J.  confertur,  quae  in  codice  „lat. 
1610  *•  regiae  bibliothecae  monacensis  (f.  160 — 181)  exstant,  dubitari  vix 
potest,  quin  Bidermann  hunc  quoque  scripserit  codicem. 

Vita  Canisii  finitur  f.  b2^';  sequuntur  exempla  6  epistularum  Canisii 
totidem  Societatis  lesu  collegiis  inscriptarum.     Cf.  supra  p.  lv. 

Codex  usque  ad  a.  1773  in  bibliotheca  collegii  S.  J.  ingolstadiensis  fuisse  videtur. 
e)  In  bibliotlieca  regia  („Hof-  und  Staats-Bibliothek"). 

„Lat.  1606".  Signatura  recens,  in  tergo  et  in  p.  1.:  „Cod.  lat.  1606" 
(antea  signatus  erat  ,Cod.  bav.  606").  2«;  ff.  signata  230;  ff.  127—188 
minoris  formae  sunt. 

Continet:  1.  exempla  multarum  epistularum  canisianarum ,  a  diversis 
librariis  saeculis,  ut  videntur,  XVII.  et  XVIII.  scripta  (f.  2 — 189);  2.  monu- 
menta,  quae  ad  processum  apostolicum  beatificationis  Canisii,  Friburgi  Hel- 
vetiorum  saeculo  XVIII.  institutum,  spectant  (f.  191 — 225);  3.  conspectum 
chronologicum  vitae  Canisii  (f.  229 — 230). 

Epistulis  Canisii  praefixum  est  exemplum  litterarum  Ingolstadio  28.  la- 
nuarii  1782  Lipperto  (Lippert)  inscriptarum  a  loanne  Michaele  Sailer  (1751 
ad  1832),  qui  anno  1770  Landsbergae  Societatem  lesu  ingressus,  in  ea 
usque  ad  eius  suppressionem  mansit,  postea  autem  episcopus  ratisbonensis 
fuit  et  multos  libros  conscripsit;  ex  litteris  ilhs  Saileri  intellegitur  codicem 
hunc  (qui  certe  ohm  Societatis  lesu  fuit)  a  praeclaro  illo  contionatore  Se- 
Imstiano  Winkelhofer  (1743 — 1806;  1759  Societatem  lesu  ingresso)  servatum 
et  a  Sailero  a.  1782  ad  Lippertura  transmissum  esse  *. 

Ex  iis,  quae  in  hoc  volumine  exponentur,  clare  patebit  codicis  huius 
epistiilas  comphires  ex  archetypo  itahco  in  latinum  versas ,  ahas  nonnihil 
mutatas  vel  mutilatas  esse. 

Riess  hunc  codicem  „Munchenei-  Sammhmg"  („M.  Slg.")  vocavit  et  saepe 
adhibuit «. 

5.  Cotlex  romaims. 

In  archivo  collegii  germanici  et  hungarici. 

„A11.  coll.  germ."  Tituhis  antiquus:  ,NOMINA  I  ALVMNORVM  COL- 
LEGII  GERMANICI  |  ET.  HVNGARICI."  In  foHo  sequente  manu  antiqua 
notatum  est:  „Hic  hber  continet  Nomina  Alumnorum  ab  erecto  Collegio  Ger- 
manico  quantum  ex  diuersis  Catalogis  ordine  temporum  seruato  ColHgere 
licuit.  Confectus  est  autera  nunc  priraura  die  prirao  Januarij  1608  et  Ori- 
ginaHa  in  archiuio  reposita."  2"  mai. ;  pp.  signatae  874,  et  complures  non 
signatae;  additae  sunt  figurae  aeneae  complures,  et  indices  alphabetici. 


*  Codex  hic  sat  breviter  descriptus  est  in  ^Catalogo  Codicum  Latinorum  Bibho- 
thecae  Regiae  Monacensis"  ed.  a  Car.  Hcihn  et  G.  Laiihmann ,  tom.  I,  P.  1  (Mo- 
nachu  1868),  p.  216.  ■  V.  g.  1.  c.  p.  131—132.  136—139.  144. 


LVIII     ^'^-  Descriptio  codicum  manu  scriptor.,  in  hoc  volum.  frequent.  adbibitorum. 

Continet  nomina  alumnorum  ab  21.  Nov.  1552  —  13.  Dec.  1715  collegivnn 
ingressorum;  at  multa  nomina  deesse  videntur.  Nominibus  manibus  diversis 
(juaedam  adnotata  sunt,  quae  alumnorum  vitam  et  res  gestas  spectant. 

Codice  usus  est  emin.  Card.  Andreas  Steinhuber  S.  J.  in  conscribendo  libro 
,Geschichte  des  Collegium  Germanicum  Hungaricum  in  Rom"  (Freiburg  i.  Br.  1895). 

f>.   Codices  Societatis  lesu. 

Notanduni  est  codices  infra  describendos  et  ceteros,  quorum  per 
hoc  opus  mentio  fiet,  Societatis  lesu  codices,  fascicidos,  diplomata,  folia 
singidaria  etc.  nequaqiiam  uno  loco  collecta  esse,  sed  in  diversis  varia- 
rum  terrarum  archivis  et  bibliothecis  asservari. 

1.  .,Aniia1.  Viemi."  Titulus  antiquus  avulsus  esse  videtur.  Incipit 
f.  1.:  ,Professa  Domus  Viennensis  Societatis  le  su  principio  CoUegium  fuit 
ac  gymnasium  totius  Prouinciae;  primum!"  etc.  2°;  ff.  signata  212.  Codex 
a  compluribus  Sociis  fere  priore  parte  saeculi  XVII.  scriptus  esse  videtur. 
Res  saeculi  X^''^.  et  ineuntis  XVII.  ex  vetustioribus  annalibus  haustae, 
posteriores  autem  ab  aequalibus  eorum  teraporum  descriptae  esse  videntur. 

Continet  liistoriam  illius  domus  Societatis  lesu  viennensis ,  quae  anno 
1551  coepta,  usque  ad  annum  1625  collegium,  postea  autem  „domus  pro- 
fessa"  fuit;  quae  historia  usque  ad  a.  1650  perducitur. 

Antea  (usque  ad  a.  1773)   Viennae  in  domo  professa  S.  J.  fuit. 

2.  jjAlltiqu.  Illgolst."  Inscriptio  et  signatura  recens  in  tergo:  „Anti- 
quitates  Collegii  Ingolstadiensis.  XIII.  Ma."  Titulus  antiquus  in  f.  2.  non 
signato:  „ANTIQVITATES  1  SOCIETATIS  ET  COLLEGII  INGOL- 
STADIENSIS  I  COLLECT^  I  Anno  i  MDCLXIII."  2»;  ff.  110  signata 
(complura  ex  iis  vacua  sunt)  et  in  initio  3  non  signata. 

F.  1 — 12  exstat:  „Summarium  de  rebus  Collegij  Jngolstadiensis  de- 
dicati  Societati  nominis  Jesu  Dominj  nostrj.  De  Origine  huius  instituti  Col- 
legij."  Codex  terminatur  exemplo  epistulae  italicae,  a  P.  loanne  Polanco  S.  J. 
Roma  17.  Februarii  1570  missae.  Sohim  nSummarium"  ilhid  in  formam 
historiae  redactum  est,  annos  1548—1571  spectantis;  in  reliqua  parte  con- 
tinentur  epistulae  lacobi  Lainii  et  Francisci  Borgiae  praepositorum  gene- 
ralium  ac  Canisii  praepositi  provincialis  Germaniae  superioris,  praecepta,  in- 
structiones,  ordinationes  ab  iisdem  factae,  regulae  officiorum  Societatis,  aha 
usque  ad  a.  1570  in  Societate  acta  et  constituta;  quae  a  variis  collegii  in- 
golstadiensis  Sociis  transcripta  sunt. 

In  priore  codicis  parte,  qua  res  a.  1548 — 1563  gestae  referuntur  ',  com- 
phn-a  transcripta  sunt  manu  P.  Nicolai  Lanoii  (Delanoy),  belgae,  qui 
a.  1552 — 1558  collegii  viennensis  rector  fuit  et  postea  ingolstadiense  col- 
legium  rexit  usque  ad  a.  1563,  quo  in  Austriam  remissus  est,  primus  pro- 
vinciae  S.  J.  austriacae   praepositus  procinciahs   futurus  ^     Idem   sua   mann 


J  F.  1—86;  f.  l^-»  quaedam  scripta  sunt  ad  a.  1565—1571  pertinentia;  sed 
ea  posteriore  demum  manu  inserta  sunt. 

-  F.  21».  23».  60*— 63".  78"'.  79».  8Q^.  A  Lanoio  haec  scripta  esse  facile 
patet,    si    conferantur   cum   forma   professionis  sollemnis,    quam  Lanoius  sua  manu 


6.    Codices  Societatis  lesu.  X,IX 

conspectum  sive  indicem  scripsit  rerum,  quae  in  priore  illa  codicis  parte  com- 
prehenduntur.  Haec  ostendunt  codicem  liunc  ante  a.  1564  inceptum,  et 
calligraplium,  qui  eius  titulum  scripsit,  corrigendum  esse  ita,  ut  legatur  ,An- 
tiquitates  ....  collectae  Anno  MDLXIII".  Posterioi'a  autem  acta  (1564 
ad  1570)  statim  fere  atque  archetypa  Ingolstadium  allata  sunt,  in  hoc  codice 
descripta  esse  videntur  '. 

Codicem  breviter  descripsit  (1.  c.  I,  xxxix)  et  usurpavit  Pachtler ;  qui  cum  Lanoii 
autographa,  quibuscum  codicem  nostrum  conferret,  ante  oculos  non  haberet,  mendoso 
eius  titulo  credens  scripsit  anno  demum  1663  ^Antiquitates"  esse  in  hunc  librum 
congestas ,  licet  ex  ipsa  scribendi  ratione  conchiserit  multas  eius  partes  iam 
saeculo  XYI.  ac  fere  eodem  tempore  atque  archetypa  ipsa  scriptas  esse.  Simili 
ratione  factum  est,  ut  quaedam  codicis  verba  a  Canisio  ipso  scripta  esse  censeret, 
quae  a  librario  scripta  sunt. 

Dubium  non  est,  quin  hic  codex  usque  ad  Societatis  lesu  suppressionem  anno 
1773  factam  penes  Soeietatem  lesu  fuerit.  Anno  1865  baro  de  Aretiu  euni  habuisse 
videtur  ^. 

Prior  jAntiquitatum"  pars  (f.  1 — 12'')  circiter  annum  1572  ex  hoc  codice 
transcripta  esse  videtur  in  codicem  ^Historia  Collegij  Jngolstad.  S.  J.  Tom.  L", 
qui  nunc  Eystadii  in  archivo  curiae  episcopalis  asservatur;  plura  de  eo  scribentur 
in  secundo  huius  operis  volumine. 

Ex  apographo  recente,  quod  ex  codice  nostro  exscriptum  est,  prima  Antiqui- 
tatum  capita  (in  codice  f.  1 — 3^)  primum  in  lucem  emisit  P.  Ch.-H.  Verdiere  S.  J.  ^. 

Etiam  loannes  Nepomucenus  Mederer  in  „Annalibus  Ingolstadiensis  Aca- 
demiae"  conscribendis  hoc  codice  usus  esse  videtur;  nonnumquam  enim  eius  paene 
verba  repetit  ^.     Eundem  usurpavit  Riess  ^. 

3.  „Cjerm.  Sup.  C.lt.  1566.  1599."  Inscriptio  antiqua  in  tergo :  „Germ  | 
Sup  !  Catal  ;  1566  |  1599  Cat  I  brev."  Incipit  i.  V:  „Jhs  Catalogus  fratrum 
Jngolstadiensium.  Anno  1563.  31  Augustj."  Finitur:  „t  Supplementum  primi 
et  2.'"  Catalogi  Prouinciae  Superioris  Germaniae.  An.  1599."  2^  Maior 
quidem  foliorum  pars  numeris  signata  est,  sed  iis,  qui  ad  priorem  aliquem 
codicem  spectant,  ex  quo,  ordine  priore  neglecto,  translata  sunt. 

Codex  catalogos  hominum  et  officiorum  provinciae  S.  J.  Gernianiae  su- 
perioris  („catalogos  tertios")  continet,  qui  a.  1563 — 1600  Eomam  ad  prae- 
positos  generales  missi  sunt;  attamen  catalogi  annorum  1572 — 1588  et 
alii  desunt.  Accedunt  ^informationes"  aliquae  de  quorundam  Sociorum  in- 
genio  et  moribus,  epistulae  paucae  a  rectoribus  praeposito  generali  in- 
scriptae  etc. 

4.  „Hist.  gTlUU.  tr.  COr."  Titulus  antiquus :  ,Historia  |  gymnasij 
Novi  i  Trium  Coroxarum  I  SociETATis  Iesv  i  Colom^     Per  ANNOS  CHRISTI  I  DI- 


scripsit  in  codice  „Liber  Professionum"  (XIII.  Y)  f.  7^  et  cum  epistulis  eius  auto- 
graphis,  Vienna  17.  Maii  1560,  Ingolstadio  18.  Septembris  1561,  Augusta  Vindeli- 
corum  11.  Octobris  1561  datis,  quae  sunt  in  cod.  „Germania  1560 — 61"  f.  39». 
278.  31. 

^  Aliqua,  ni  fallor,  scripta  sunt  a  P.  Michaele  Mario  (f.  1 — 11.  54;  cf.  Librum 
Professionum,  de  quo  supra,  f  11''  non  sign.),  alia  a  P.  Henrico  Arboreo  (f.  67''  ad 
11'';  cf  Librum  Professionum  f.  7''). 

-  Vide  Riess  1.  c.  p.  87  '. 

3  Histoire  de  l'Universite  dlngolstadt  I  (Paris  1887),  444—451. 

*  Ita  I,  214.  217—218.  219.  226.  243.  *  L.  c,  e.  g.  p.  87. 


LX 


VI.  Descriptio  codicum  manii  scriptor.,  in  lioc  volum.  frequent.  adhibitorum. 


GESTA  i  Ab  Anno  I  1556."  2°;  ff.  signata  186  (1 — 12  nunc  desimt)  et  postea 
fere  totidem  non  signata. 

Continet  historiam  gymnasii  „trium  coronarum"  (cucani),  a.  1556  a  senatu 
coloniensi  hominibus  Societatis  traditi ;  quae  a  primis  gymnasii  initiis  (1536) 
usque  ad  a.  1585  per  annos  digesta  est;  addita  sunt,  ordine  temporum  ser- 
vato,  monumenta  varia  sive  archetypa  sive  transcripta  (epistulae,  catalogi 
lectionum,  Sociorum,  discipulorum ,  rationes  accepti  et  expensi  etc),  quae 
usque  ad  medium  saecuhim  XVII.  pertingunt  et  universitatem  quoque  colo- 
niensem,  scholam  S.  J.  traiectensem  etc.  spectant.  Accedit  historia  rerum, 
quae  annis  1652,  1654,  1655  in  gymnasio  ^tricoi^onato"  gestae  sint. 

Priorem  historiae  huius  partem  (usque  ad  a.  1579  incl.)  a  P.  lacobo 
Boyman  S.  J. ,  nluhate",  „ex  Poffendorf  jDrope  Geilenkirchen  oriundo",  Co- 
loniae  annis  1638  et  1639  conscriptam  esse  ',  in  ipso  codice  nostro  (f.  174'') 
testatur  P.  lacobus  Kritzradt  S.  J.  ^.  Atque  hic  tum  reliquam  historiae  partem 
actaque  conscripsit  et  collegit,  tum  priorem,  a  Boymano  compositam,  multis 
locis  correxit  vel  auxit.  Fontes  manu  scripti,  quibus  uterque  usus  est,  re- 
censentur  in  codice  f.  18'';  praecipui  sunt:  „Annales  Theologicae  Facultatis", 
„Libri  Decanales  Facultatis  Artium"  ,  „Ephemerides  Gymnasii"  ,  „Fasti 
Gymnasij",   „Historia  Collegij  Coloniensis". 

Codice  usi  sunt  Riess  (v.  g.  1.  c.  p.  53 — 54)  et  Pachtler  (1.  c.  I,  xxi — xxii  etc.) 
In  archivo  quodam  privato    prope  Coloniam  sito    altera   exstat  (manu  scripta) 

,.Historia  Gyumasij  noui  Trium  Coronarum  Soc.  J.  Coloniae  per  annos  Christi  Digesta", 

quam  descripsit  et  usurpavit  Pachtler  (I.  c.  p.  xxiv  etc). 

5.  „Scripta  Can.  X.  A."  Signatura  recens  in  tergo:  ^Scripta  B.  Petri 
Canisii.  X.  A."  Incipit  f.  ^^*:  „Petrus  Kannees  Nouiomagus  An.  1538. 
M.  Sept:";  quae  verba  Canisii  ipsius  nianu  scripta  sunt.  4";  ff.  250  signata 
et  47  non  signata.  In  fine  (ff.  4.  et  3.  ante  ultimum)  hynmus  „A  solis  ortus 
cardine",  et  post  eum:  „Laus  deo  scrijjta  anno  1535  Coloniae  kalefi.  ianua"^; 
sequuntur  quaedam  in  psahnos  adnotata  et  descripta  „ex  libro  scripto  Domini 
theodorici  bardwyck"  *.  Haec  quoque  omnia  fortasse  a  Canisio  ipso  scripta 
sunt.  Qui  omnino  maximam  totius  codicis  partem  sua  quidem  inanu  scripsit, 
sed  valde  diversis  temporibus,  alia  iuvenis,  alia  media  vitae  aetate,  alia  senex 
Friburgi  Helvetiorum  commorans.  Complures  alii  eum  scribendo  adiuvarunt, 
v.  g.  Antonius  Vinck  S.  J.  ^  Tres  etiam  libelli  typis  exscripti  in  codice  hoc 
continentur;  de  quibus  vide  infra,  p.  672. 

Codex  materias  theologicas  ex  iure  canonico ,  „Pagnino"  ,  loanne 
„Ekkio",  „Roffensi"  etc.  excerptas  et   alphabetico   ordine    digestas    continet, 


^  Hartzheim  affirmat  eum  ex  Ottweiler,  luliacensium  oppidulo,  anno  1605  ortum 
esse  (1.  c.  p.  142).  In  Societatem  lesu  a.  1626  admissus,  professor,  studiorum  prae- 
fectus ,  collegii  rector  fuit  Novesii ,  Monasterii  Eiffliaci ,  Aquisgrani.  Vita  cessit 
Aquisgrani  a.  1669  {Hartzhcim  1.  c).  De  eius  scriptis  cf.  SomtHcrvogcl  II,  73—75, 
et  ea,  quae  adnotavit  B.  Duhr  S.  J.  in  „Osterreichisches  Litteraturblatt",  heraus- 
gegeben  durch  die  Leo-Gesellschaft.  3.  Jahrg.  (Wien  1894),  p.  419. 

^  De  hoc  vide  supra  p.  liii-. 

3  Cf.  infra,  p.  658—659. 

*  Is  Coloniae  regens  bursae  ^montanae"  fuit  et  anno  1507  obiit. 

&  F.  207''— 208  ^  213.  240''— 241"  etc 


6.    Codices  Societatis  lesu.  Lxi 

quae    praecipue    ad   morum    doctrinam ,    sacram    litm'giam ,    ius    canonicum 
pertinent. 

Ab  exeunte  saeeulo  XVI.  usque  ad  medium  fere  saeculum  XIX.  codex  hic 
Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotbeca  vel  archivo  collegii  Societatis  lesu  servabatur. 
Die  7.  lulii  1741,  cum  Friburgi  processus  apostolicus  beatificationis  Canisii  fieret, 
in  eodem  collegio  una  cum  aliis  Canisii  codicibus  iudicibus  a  sancta  sede  constitutis 
ostensus  est  *. 

Omnium  codicum  canisianorum,  qui  nunc  supersunt,  hic  antiquissimus  est. 


1  *Cod.  „S.  R.  C.  Laus.  V.  S.  D.  Petri  Canisii  .  .  .  Pars  II.  Copia  Proces. 
super  virtutibus  et  miraculis  in  specie"  f.  1381. 


VII. 


EXPLICATIO 

uotaruiii  saepius  oecurrentiuin. 

Notae  quaedam  ad  eomplura  et  sat  diversa  vocabula  significanda 
adhibentur;  attamen  quid  singulis  locis  significent,  ex  contextu  ora- 
tionis  dignosci  potest.  Ex  eodem  intellegitur,  utrum  v.  g.  „P."  signi- 
ficet  „Pater"  an  „Patris",  „Patri"  etc. :  hic  verba  fere  casu  tantum 
recto  ponuntur. 


a.  =  annus. 

AA.  LL.  =  Artes  liberales. 

B.  —  Beatus,  Beata. 

B.  M.  V.  =  Beata  Maria  Virgo. 

c.  =  caput. 
cf.  =  confer. 
Const.  =  Constitutio. 

d.  =  die,  dominus. 

D.  =  Divus,  Doctor,  Dottore,  Dominus, 
Dorainatio. 

D.  s.  =  Dominatio  sua. 

e.  g.  =  exempli  gratia. 

E.  L.  =  Euere  Liebden. 
Ex.  =  Examen. 

f.  =  folium. 
ff.  =  folia. 

fl.  =  florenus,  florin. 

fl.  gn.  =  fiirstliche  gnaden. 

Fr.  =  Frater. 

inscr.  =  inscriptio. 

1.  =  liber. 

1.  c.  =  loco  citato. 

M.  =  Magister,  Maestro,  Maiestas. 

m.  =  mensis. 

Ma:  =  Maiestas. 

mai.  =  maior. 

min.  =  minor. 

ms.  =  manu  scriptus. 

n.  =  numerus. 

om.  =  omittit,  omittunt. 


]  0.  Min.  =  Ordinis  Minorum. 
i  0.  Pr.  =  Ordinis  Praedieatorum. 
0.  S.  B.  =  Ordinis  Sancti  Benedicti. 
P.  =  Pater,  Padre,  Pars. 
p.  =  pagina. 

P.  M.  =  Pontifex  maximus. 
p.  m.  =  piae  memoriae. 
jPP.  =  Patres,  Padri. 
pp.  =  paginae. 
PP.  gr.  =  Patres  graeci. 
PP.  LL.  =  Patres  latini. 
R.    =    Reverendus ,    Reverendo ,    Ro- 

manus. 
R.  M.  =  Regia  maiestas. 
R.  P.  =  Reverendus  pater,  Reverendo 

padre. 
R.  P.  V.  =  Reverenda  paternitas  vestra, 

Reverenda  paternita  vostra. 
RR.  =  Reverendi. 
RR.  PP.  =  Reverendi  patres ,    Reve- 

rendi  padri. 
R.  V.  =  Reverentia  vestra,  Reverenza 

vostra. 
S.  =  Sanctus,  Sancta,  Signore,  Sig- 

noria. 
S.  D.  =  Servus  Dei. 
S.   D.   N.    =    Sanctissimus    dominus 

noster. 
S.  J.  =  Societas  Tesu. 
sig.  =  sigiHum. 


VII.   Explicatio  notarum  saepius  occurrentium. 


LXIII 


sign.  =  signatus. 

S.  P.  =  Salutem  plurimara. 

S.   P.  D.    =    Salutem   plurimam   dico 

(dicit). 
S.  P.  N.  =  Sanctus  pater  noster. 
sq.  =  sequens. 
S.    E.    C.    =    Sacra    rituura    congre- 

gatio. 
S.  R.  E.  =  Sancta  romana  ecclesia. 
S.  V.  =  Sanctitas  vestra. 
T.  =  Tomus,  Tuus. 
t.  =  tomus,  tuus. 


V,  =  Venerabilis,  Vester,  Vide. 

V.  =  vide. 

Ven.  =  Venerabilis. 

V.  g.  =  verbi  gratia. 

V.  I.  =  Utriusque  iuris. 

Vol.  =  Volumen. 

V.  P.    =    Vestra   paternitas ,    Vostra 

paternita. 
V.   R.  =  Vestra   reverentia ,    Vostra 

reverenza. 
V.  R.  P.  =  Vestra  reverenda  paterni- 

tas,  Vostra  reverenda  paternita. 


VIII. 

CANISII  AUTOBIOaRAPHIA  SIVE  CONFESSIONES 
ET  TESTAMENTUM. 

1.    P  r  0  1  e  g-  0  m  e  n  a    e  d  i  t  o  r  i  s. 

In  apographis  antiquis  atque  etiani  in  libris  nonnullis  partes  quaedam ,  maiores, 
minores,  duorum  exstant  opusculorum,  quibus  Canisius  vitam  suam  ipse  enarrat. 
Uni  titulus:  ^Confessiones"  ^  alterum  dicitur  nTestamentum".  Duo  haec  ab  anti- 
quis  saepe  iunguntur  vel  etiam  confunduntur,  ideoque  uno  de  iis  praeambulo  agitur. 
Canisius  Friburgi  Helvetiorum  21.  Decembris  1597  vita  defunctus  est.  Duobus 
mensibus  post  Otto  Eisenreich,  Societatis  lesu  per  Germaniam  superiorem  tunc  prae- 
positus  provincialis  —  cui  quidem  et  friburgense  illud  collegium  suberat  — ,  Romam 
ad  ordinis  sui  moderatores  scripsit :  ^Repererunt  nostrj  Friburgenses  inter  scripta 
.P.  Canisij  p.  m.  ipsius  ut  ipse  uocat  testamentum,  in  quo  ad  modum  Confessionum 
D.  Augustinj  totam  suam  uitam  ualde  pie  et  grauj  stilo  describit.  Res  est  ualde 
iucunda  lectu  ijs  qui  hominem  nouerunt,  et  in  prouincia  diligenter  asseruabitur. 
poterit  praeterea  etiam  aliquando  multum  seruire  pro  Societatis  historia."  -  Haec 
qua  ratione  Eisenreich  cognoverit,  P.  Martinus  Licius  exponit ,  qui  Canisio  mortem 
obeunte  collegii  friburgensis  rector  erat;  hic  enim  anno  1609  P.  Ferdinando  Alber, 
praepositi  generalis  S.  J.  pro  Germania  ^assistenti",  haec  scripsit  de  Canisio:  „Scripsit 
venerabilis  senex ,  per  modum  precationis ,  omnem  fere  suam  vitam ,  non  diu  ante 
mortem,  P.  Sigismundo  Ilsungo  tunc  scriptore  vsus  ^.  est  libeUus  in  8°.  Scripsit 
et  vitam  iUius  R.  D.  Doctor  Werronius  Ecclesiastes  Friburgensis.     Utrumque   trac- 


'  Bene  distinguere  oportet  has  ^Confessiones"  a  brevi  iUa  „Confessione",  quam 
Canisius  primum  anno  1571  inserendam  curavit  suae  „Summae  doctrinae  Christianae", 
DiHngae  tunc  denuo  editae ,  atque  etiam  suo  „Commentariorum  de  Verbi  Dei  cor- 
ruptelis  libro  primo",  ibidem  tunc  in  lucem  emisso.  Quae  postea  saepissime  variis 
Canisii  libris  adiecta  est  continetque  soUemnem  professionem  fidei  et  oboedientiae 
erga  sedem  apostolicam.  De  qua  cf.  Braunsherger,  Katechismen  des  seligen  Petrus 
Canisius  p.  94—96. 

2  *  Epistula  autographa,  data  Hala  25.  Februarii  1598.  Cod.  „Germ.  1596%  f.  103. 

*  P.  Sigismundus  Ilsung  erat  ^ErbHngensis  Austriacus"  ;  mortuus  est  1.  lanuarii 
1631  Friburgi  Helvetiorum  anno  aetatis  76.,  vitae  in  S.  J.  peractae  54.,  „potissimam 
aetatem  in  CoUegiorura  ministerijs,  procurandaque  familiari  re  . . .  uersatus".  *  „Elogla 
Hominuni  lUustrium,  qiii  in  Pronincia  Superioris  Germaniae  vixerunt"  p.  82 — 83 
(Cod.  saeculo  XVII.  scriptus,  Monachii  in  archivo  regni  bavarici  lesuit.  Fasc.  11, 
No  196V2)-  Hic  13.  Maii  1582  Oeniponte  in  ecclesia  coUegii  S.  J.  adstante  Fer- 
dinando  II.  archiduce  primum  Deo  sacrum  obtulerat.  *  Cod.  ^Jnitium  et  progressus 
CoUegiJ  Societatis  Jesv  Oenipontanj'^  p.  34.  Cuius  nomen  in  omnibus ,  quos  vidi, 
eius  temporis  catalogis  annuis  est,  quibus  coUegii  illius  friburgensis  socii  recen- 
sentur:  ann.  1589.  1592.  1593.  1594.  1595.  1596.  1597.  *  Cod.  „Germ.  Sup.  Cat. 
1566.  1599". 

Brannsberger,  Canisii  Kpistiilae  et  Acta.  I.  1 


2  VIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testanientiini. 

tatuui  Augustam  misi  ad  P.  Othonem  p.  m.  sicut  ille  iusserat."  '  Atque  sententiae 
complures  ,ex  Coufessionibus  P.  Canisii"  allatae  sunt  tum  anno  1611  a  P.  Matthaeo 
Radero  S.  J.  in  biographia  illa  canisiana,  quae  tantum  manu  scripta  exstat  -.  tuni 
anno  1612  a  P.  lacobo  Keller  S.  J.  in  vita  Canisii,  quae  ne  ipsa  quidem  umquam 
typis  exscripta  est  ^.  Raderus  vero,  cum  vitani  illam  canisianam  nonnihil  recognitam 
vel,  si  sic  dicere  placet ,  alteram  quandam  a  priore  aliquid  ditferentem  anno  1614 
Monachii  et  anno  1615  Antverpiae  in  lucem  emitteret,  longe  etiam  plura  ei  inseruit 
ex  Canisii  „libro  confessionum^  —  verba  Raderi  haec  sunt  — ,  ^quem  e  Land.s- 
pergensi  domo,  cui  illum  dedicauit,  accepi"  ^.  Tirocinium  autem  Raderus  significat. 
quod  Societas  lesu  pro  provincia  Gernianiae  superioris  Landsbergae  in  Bavaria  nacta 
erat.  Romam  quoque  Canisii  autobiographiam  brevi  pervenisse  vita  ea  ostendit. 
quam  praeclarus  ille  societatis  universae  historicus,  Franciscus  Sacchinus,  ibidem 
conscripsit  et  anno  1616  Ingolstadii  edidit;  complura  enim  in  ea  ex  Canisii  ,.iam 
seuis  affirmatione  chirographoque"  ^  proponuntur ,  quae  etiam  nuuc  in  „Con- 
fessionibus"  eiusdem  aut  ,,Testamento"  leguntur.  Alia  ex  ^Confessionibus"  in  suum 
^Alphabetum  Christi"  transtulit  anno  1618  P.  loannes  Niess  S.  J.  Atque  anno 
1626,  cum  Fi-isingae  in  Bavaria  ex  auctoritate  episcopi  frisingensis  „processus" 
iuridicus  de  sanctitate  Canisii  institutus  esset,  Sebastianus  Strang,  Societatis  lesu 
^coadiutor  temporalis"  sive  frater  laicus,  qui  Canisio  aegrotanti  ultimis  novem 
mensibus  vitae  eius  praesto  fuerat,  inter  testes  secundo  loco  progressus  loanni 
Georgio  Puecher,  ecclesiae  cathedralis  decano  illiusque  causae  iudici,  obtulit  .Testa- 
menti  seu  libri  Confessionum.  quem  ad  Sancti  Augustini  imitationem  scripsit  de  se 
ipso"  Canisius,  ,.partem  ab  alio  quidem  scriptani,  sed  ipsiusmet  Patris  Canisij  manu 
correctam  et  auctam" ;  simulque  idem  frater  ad  demonstrandas  Canisii  virtutes  non- 
nullas  attulit  sententias,  quarum  aliae  in  „Testamento"  inveniuntur,  aliae  in  ,.Con- 
fessionibus"  *.  Similiter  ex  utroque  opusculo  aliqua  posita  sunt  in  libello,  qui  anno 
1656  Friburgi  Helvetiorum  editus  est '.  Utinam  autem  totus  ille  thesaurus  per  pi-elum 
cum  omnibus  tunc  communicatus  essetl  Verum  cum  ineunte  saeculo  XVIII.  P.  lo- 
annes  Dorigny  S.  J.  vitam  Canisii  gallica  lingua  exponendam  suscepisset  et  Fri- 
burgum  Helvetiorum  scripsisset,  ut  Socii  „Confessiones"  Landsberga  sibi  mittendas 
curarent  aliaque  sibi  subsidia  suppeditarent ,  ad  priorem  petitionis  illius  partem  nil 
ei  responsum  est,    et   ob   bellum   exortum   omnis  Confessionum  accipiendarum  spes 


1  *  Epistula  autographa,  data  Ingolstadii  17.  Decembris  1609. 

2  *  DE  VITA  1  PETRI  CANISII  DE  |  SOCIETATE  lESV.  |  Sociormn  e  Ger- 
mania,  prirai,  |  Religiosissimi  et  doctissimi  Viri,  Bono  !  Reip.  Catholicae  nati.  '  Libri 
tres  1  a  1  Mattaeo  Radero  ex  eadem  Societate  |  conscripti.  |  Augustae  Vindelicorum. 
A.  P.  C.  N.  CIO.  lOCXI.  2?  Pgg.  82  et  fol.  tit.  Opus  cum  biographia  canisiana 
a  P.  lacoho  Kellcr  S.  J.  composita  in  uno  codice  conglutinatum ,  qui  nunc  Romae 
in  bibliotheca  nationali  (Vittorio  Emmanuele)  servatur,  signatus  ,MSS.  Gesuit.  1355". 
Dubium  vix  est,  quin  utrumque  opus  ab  auctoribus  prelo  destinatum  fuerit,  quam- 
quam  neutrum  postea  oxcusum  est.     Alterum  alteri  simillimum  est. 

3  *  Huius  vitae  apographa  exstant  etiam  apud  nos  atque  Monachii  in  archivo 
regni  bavarici  et  in  bibliotheca  universitatis. 

*  De  vita  Petri  Canisii  (Monachii  1614)  p.  212  (in  editionc  antverpiensi  p.  213). 
Plura  de  his  iufra. 

=-  De  Vita  et  Rebus  ge.stis  P.  Petri  Canisii  (Ingolstadii  1616).  Alios  ex  Con- 
fessionibus  locos  atiert  Raderus,  alios  Sacchinus;  ex  qua  re  patet  hunc  sua  non 
hausisse  ex  illo.     Plura  infra. 

«  *Cod.  „.S'.  D.  Petri  Canisii  .  .  sKj^er  sunctitate  in  specie"  f.  713—714.  724'. 

'  R.  P.  JMnis  Canisius  Societatis  lesu  Theologus.  elogiis  magnorum  virorum 
mirifice  illustratus  (Friburgi  Helvetiorum  1056)  32^;  libellus  mire  parvusl  Quae  ex 
^Confessionibus"  liabot.  ex  Radero  desumpta  e.sse  vidontur.  quia  omnino  cum  eo 
concordant. 


1.    Prolegomena  editoris.  3 

evanuit  K  Yerimitamen  P.  Petrus  Pytlion  S.  J.,  Helvetius  Friburgo  ortus,  in  prae- 
fatione,  quam  anno  1710  operi  Dorignii,  latinitate  a  se  donato ,  praefixit,  haec 
asserere  potuit:  „Confessionum  P.  Canisii  librum  ...  et  complura  alia  ejusdem  Patris 
manu  scripta ,  aut  apographa  manu  scriptorum  exempla ,  ex  variis  hujus  nostrae 
Provinciae  tabulariis  accepi,  ex  quibus ,  voluntate  Praesidum ,  huic  historiae  multa 
accesserunt,  quae  uon  videbantur  notitiae  posterorum  subducenda."  ^  Ac  revera 
quidem  Python  ex  ^Confessionibus"  quaedam  protulit,  quae  neque  antea  a  quoquam 
typis  exscripta  erant,  neque  in  iis,  quae  supersunt,  ^libri  primi  Confessionum"  et 
^Testameuti"  apographis  contiuentur.  Qua  in  re  unum  dolendum  est:  Canisii  epi- 
stulas  archetypas  cum  libro  Pythonis  conferentibus  patet  eum,  salvis  ipsis  rebus. 
de  verbis  Cauisii  accurate  retinendis,  pro  more  sui  temporis,  minus  interdum  solli- 
citum  fuisse  ^. 

Secuti  sunt  150  anni,  quibus  Canisii  autobiographia  paene  sepulta  iacuit  ^. 
Nam  Romae  quidem  circiter  annum  1730  de  processu  beatificationis  eius  apostolico 
instituendo  agebatur,  ideoque  P.  Philippus  Stolzer,  „procurator  assistentiae  Ger- 
maniae",  Roma  Friburgum  Helvetiorum  scripsit,  ut  „Confessiones"  Canisii  et  ^Testa- 
mentum"  sibi  mitterentur;  demonstrandas  enim  esse  in  Canisio  virtutes  heroicas, 
et  scripta  eius  recognoscenda  ^.  Utrum  autem  duo  illa  opuscula  Friburgi  iam  reperta 
non  sint  an  inde  Romam  missa  quidem ,  sed  in  itinere  perdita ,  ignoratur ;  certe 
nulla  eorum  mentio  in  decreto  fit,  quo  Sacra  Rituum  Congregatio  22.  Martii  1732 
Canisii  scripta  probavit  *'.  Atque  urgente  fidei  promotore  („advocatum  diaboli" 
vulgus  appellat)  eadem  congregatio  13.  Aprilis  1734  Claudio  Antonio  Duding  epi- 
scopo  lausannensi  commisit,  ut  praeter  alia  ^Testamentum,  sive  librum  Confes- 
sionum"  Canisii  quaereret  Romamque  mitteret.  Qui  Friburgi  mandatum  illud  pro- 
mulgari  iussit,  archiva  et  bibliothecas  pervestigandas  curavit,  in  collegio  S.  J. 
27.  lulii  1734  ipse  quaestionem  instituit;  neque  vero  aliud  nactus  est  quam  partes 
duas  a  patribus  collegii  inventas,  easque  ,.alia  manu  scriptas" ;  cetera  autem  iam 
antea    Romam    transmissa    esse    socii     ^ominabantur"  ''.     Itaque    illa    res    explicari 


*  [I.  Dorignn  S.  J.]  La  vie  du  Reverend  Pere  Pierre  Canisius  (Paris  1707). 
Avertissement  f.  e* — i^  (in  nova  editione  Avenione  anno  1829  facta  p.  xi — xii) : 
vibi  Dorigny  addit :  ,.J'ay  ete  cependant  console  d'avoir  heureusement  recouvre  quel- 
ques  morceaux  de  cet  admirable  ecrit;  et  j'ay  cru  qu'un  des  meilleurs  moiens  de 
faire  revivre  Tesprit  de  Canisius ,  en  conservant  sa  memoire ,  c'etait  de  repandre. 
comme  je  Tay  fait,  ses  sentimens  int^rieurs  dans  les  differens  endroits  de  cet  Ouvrage." 

2  Vita  R.  P.  Petri  Canisii  S.  J.  (Monachii  1710)  fol.  b4^ 

3  Neque  tamen  certo  dici  potest  Pythonem  omnes  illos  Confessionum  locos, 
in  quibus  proponendis  et  cum  codice  Confessionum  manu  scripto ,  qui  nuuc  exstat, 
et  cum  Radero  discrepat,  privato  iudicio  ita  immutasse.  Certum  enim  est  Canisium 
ipsum  scripta  sua  saepe  multumque  mutasse,  delendo,  addendo,  corrigendo;  quod  et 
codices  ostendunt,  qui  supersunt,  eius  manu  scripti  et  posteriores  editiones  cate- 
chismi  eius.  Fieri  itaque  potuit,  ut  Python  posterius  eiusmodi  Confessionum 
exemplum  ad  manum  haberet. 

■*  De  integra  autobiographia  vel  maioribus  eius  partibus  loquor.  Parvae  enim 
particulae  haud  raro  actis  beatificationis  Canisii  insertae  sunt,  sive  iis,  quae  tantum 
manu  scripta  exstant,  sive  iis,  quae  sub  nomine  ^Positionum"  typis  descripta  sunt; 
harum  autem  Positionum  paucissima  tantum  exempla  ex  officina  typographica  pro- 
dierunt,  quae  nunc  tam  rara  fere  sunt  quam  codices  manu  scripti. 

°  *  Mcmorialia  autographa,  in  4";  alteri  inscriptum:  „De  caussa  V.  P.  Petri 
Canisij."     Monachii,  in  archivo  regni  bavarici,  les.  in  gen.  Fasc.  13,  No.  214. 

^  Sacra  Rituum  Congreg. :  .  .  .  Beatificationis  et  Canonizationis  Ven.  Servi  Dei 
Petri  Canisii  .  .  .  Positio  siiper  diibio:  An  et  quomodo  sit  signanda  Commissio  etc. 
(Romae  1734).     Summ.  sup.  sign.  Comm.  2 — 3. 

'  Haec  in  *  diplomate  referuntur,  quod  Frihurgi  11.  Augusti  1734  a  Petro  Si- 

1* 


4  VIII.    Canisii  autobiograpbia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

tunc  non  potiiit ,  et  anno  1833 ,  processu  canisiano  Romae  post  longam  intercape- 
dinem  denuo  suscepto,  Vergilius  Pescetelli  fidei  promotor  monuit:  Ex  decretis  Ur- 
bani  VIII.  ante  beatificationem  omnia  Canisii  scripta  probanda  esse,  ideoque  tum 
alia  tum  ^Testamentum"  et  ^Confessiones"  Congregationis  examini  subici  oportere  '. 
Quaesitum  igitur  est  iterum  non  minus  frustra.  Tandem  vero,  petente  P.  Augu- 
stino  de  la  Croix  S.  J. ,  causae  illius  ^postulatore",  Gregorius  XVI.,  „ut  omnino 
toUeretur  suspicio  quaevis  circa  ulteriora  examina  scriptorum*  Canisii .  20.  lunii 
1838  ndispensationem  ab  ulteriori  scriptorum  perquisitione"  concessit  ^. 

At  prorsus  desperata  res  non  fuit.  Nam  circa  annum  1862,  cum  P.  Florianus 
Riess  S.  J.  novam  Canisii  biographiam  pro  instanti  eius  beatificatione  praepararet, 
Monachii  in  bibliotheca  universitatis  et  in  archivo  regni  bavarici  ea,  quae  infra 
uberius  describentur,  libri  primi  Confessionum  et  maioris  partis  Testamenti  et  alterius 
particulae  eiusdem  Testamenti  exempla  invenit  ^ ;  e  quibus  comphira  in  germanicam 
linguam  conversa  operi  suo  inseruit.  Ac  paulo  post  integri  illius  „Confessionum 
libri  primi"',  ex  eodem  certe  fonte  deprompti  versio  gallica  prelum  subiit;  de  qua 
infra.  Sperabat  quidem  editor  per  tot  itinera  se  plura  inventurum;  sed  spes  eum 
fefellit,  nisi  quod  maioris  illius  partis  Testamenti  alterum  apographum,  idque  anti- 
quius  et  melius,  in  quodam  Societatis  lesu  tabulario  repperit. 

Quam  recte  veteres  Confessiones  et  Testamentum  pro  uno  opere  habuerint, 
lector  ipse  diiudicabit.  Unum  certe  atque  idem  in  utroque  scripto  Canisius  sibi 
proposuerat ,  exemplum  secutus  S.  Augustini  et  fortasse  magistri  sui ,  Beati  Petri 
Fabri  S.  J.,  qui  et  ipse  in  ^Memoriali"  vitam  suam  enarravit  ad  Dei  misericordiam 
celebrandam  suamque  propriam  vilitatem  declarandam  ^.  At  alio  modo  alioque  tem- 
pore  Canisius  id  praestitit  in  ^Confessionibus",  alio  in  ^Testamento" ;  illae  enim 
verbosius  conscriptae  sunt  magisque  ad  precationis  formam  accedunt  quam  Testa- 
mentum.  Concludit  Canisius  primum  illura  librum  Confessionum  narrans,  quid  anno 
1568  Anconae  divino  lumine  cognoverit  (nisi  forte  haec  ipsa  narratio  ex  posteriore 
aliquo  Confessionum  libro  a  librario  ad  primum  librum  ascripta  est) ,  nec  multo 
ante  finem  peccata  sua  deplorat,    ^quae  annis   pluribus    quadraginta    commisit" ;    si 


7mne  Fremiot  notario  apostolico  scriptum  est  et  ibidem  in  tabulario  episcopali  asser- 
vatur.     Cf.  etiam  Positionem  supra  scriptam ,    animadversiones  prom.  fidei  p.  4 — 5. 

'  Posifio  super  virfiifibits  (Romae  1883)  animadv.  fidei  prom.  p.  2—8.  Ibidem 
(Summar.  addit.  p.  1—3)  altera  approbatio  scriptorum  Canisii  sive  decretum  de- 
scriptum  est,  quo  Congregatio  Rituum  31.  lanuarii  1735  varia  probavit  MSS.  Cani- 
siana,  ab  episcopis  brixinensi  et  lausannensi  paulo  ante  sibi  transmissa;  inter  quae 
sunt  ^fragmenta"  aliqua  ex  ^Testamento". 

2  Novissima  Posifio  super  viiiufibus  (Romae  1843)  fact.  concord.  p.  5—6. 

'  Riess  p.  V.    De  particula  illa  vide  infra  4.  (Reliquiae  etc),  n.  9. 

*  Hoc  quoque  ^Memoriale"  per  tria  fere  saecula  in  codicibus  manu  scriptis 
latuit,  donec,  monente  P.  Nicolao  de  Mac-Carthy  insigni  Societatis  lesu  contionatore 
et  curante  P.  Sebastiano  Fouillot  S.  J.,  circa  medium  nostrum  saeculum  semel  atque 
iterum  autographico  prelo  subiectum ,  ac  tandem  a  P.  MarceUo  Bouix  S.  J.  anno 
1873  Parisiis  primum  t^-pis  exscriptum  est;  quod  postea  etiam  in  alias  linguas  con- 
versum  est,  mox  autem  emendatius  edetur  in  volumino  altero  operis  ^Cartas  y  otros 
escritos  del  B.  P.  Peclro  Fabro"  (T.  1,  Bilbao  1894).  Identidem  per  hoc  opus  piissimi 
illius  libelli  mentio  recurret.  Eodem  fere  tempore  similique  modo  ac  Canisius  duo 
Hispaniae  lumina  vitam  suam ,  Deo  afflante ,  et  ad  solam  Dei  gloriam  ex  parte 
enarrarunt:  Sanctissima  virgo  Theresia  et  decus  illud  ordinis  Eremitarum  S.  Augu- 
stini,  Beatus  Alphonsus  de  Orozco,  Philippi  II.  contionator  („Confesiones".  Valla- 
dolid  1601,  Madrid  1610.  1620.  1730  etc.  Vide  Th.  Cdmara  0.  S.  Aug. ,  Vida  y 
escritos  del  Beato  Alonso  de  Orozco  [Valladolid  1882]  p.  421—427).  Idem  postea 
fecere,  ut  de  aliis  taceam,  Venerabilis  Robertus  cardinalis  Bellarminus  S.  J.  ac  Beata 
Margarita  Maria  Alacoque,  eximia  illa  cultrix  cordis  lesu. 


1.    Prolegomena  editoris.     2.    Confessionimi  Canisii  liber  primus.  5 

quis  igitur  sumat  Canisium  quinto  sextove  aetatis  anno  ratione  potitum,  primum 
Confessionum  librum  circiter  annum  1570  scriptum  dixerit,  cum  Canisius,  a  munere 
praepositi  provincialis  anno  1569  absolutus,  Dilingae  vel  Oeniponte  otium  recupe- 
rasset  ^uarrandi''  —  sic  enim  Confessiones  incipit  —  „opera  Domini"  et  „scopandi 
spiritum  suum"  ^.  Testamentum  autem  Canisius  conscripsit  Friburgi  Helvetiorum, 
annos  natus  —  hoc  ipse  in  eiusdem  exordio  dicit  —  ^fere  septuaginta  quinque  vel 
sex"  ;  qui  est  annus  1596  aut  1597.  Quod  utrum  ante  mortem  perficere  potuerit 
necne,  incertum  est ;  exempla  certe,  quae  nunc  exstant,  opusculum  exhibent  aut  ab 
auctore  non  absolutum  aut  a  librario  mutilatum  aut,  quod  verisimillimum,  utraque 
ratione  mancum. 

Poteram  quidem  in  Confessionibus  et  Testamento  edendis  auctores  sequi  anti- 
quissimos,  Raderum  ac  Sacchinum,  ef  quae  in  eorum  operibus  non  afferuntur,  mino- 
ribus  typis  supplere  ex  apographis  illis  manu  scriptis,  quae  Radero  et  Sacchino 
recentiora  sunt  vel  saltera  esse  videntur  (similiter  fere  atque  in  ^Monumentis  histo- 
ricis  Gennaniae"  fit).  At  cum  omnes  isti  fontes  in  minutis  tantum  rebus  discrepent, 
cumque  constet  veteres  in  iis  scriptis,  quae  prelo  subicere  volebant,  nonnumquam 
sermonis  perpoliendi  studiosiores  fuisse  quam  eiusdem  fideliter  ad  verbum  reddendi : 
apographa  illa  quantumvis  recentiora  maiorem  auctoritatem  habere  merito  quis 
dixerit,  ideoque  haec  potius  describentur,  ceterorum  vero  lectiones  variae  in  ad- 
notationibus  ponentur. 

Post  librum  primum  Confessionum  et  Testamentum  particulae  illae  ponentur, 
quae  ad  ceteros  Confessionum  libros  vel  ad  posteriorem  Testamenti  partem  pertinere 
videntur,  sive  iara  antea  typis  descriptae  sunt,  sive  non  sunt.  Aliqua  ex  Floriani 
Riess  biographia  canisiana  transcribi  oportuit,  quia  exempla  manu  scripta,  ex 
quibus  ab  illo  hausta  sunt,  neque  ab  ipso  indicantur,  neque  ab  editore  reperta  sunt  ^. 

Ratio,  qua  Canisius  ad  haec  scribenda  perraovebatur,  illa  fuisse  videtur,  quam 
ipse  in  pio  quodam  commentariolo  suo  sic  eloquitur:  „Multum  refert  in  memoriam 
reducere  multitudinem  beneficiorum ,  et  rursus  multitudinem  nostrarum  ingratitu- 
dinum,  et  peccatorum  totius  auteactae  uitae,  cum  stupore  diuini  amoris  in  nos,  et 
cum  dolore  intimo  de  peccatis,  petendo  ueniam  et  gratiam,  ut  infundat  Deus  menti 
nostrae  uilitatis  nostrae  cognitionera  et  suj  amorem.  Jtem  ad  assequendam  tui 
cognitionem ,  et  Dei  dilectionem  conuenit  saepe  considerare ,  quid  Deus  nobiscum 
egit ,  et  quid  nos  uicissim  cum  ipso  agamus.  Hinc  enim  humilitas  ,  illinc  uero  Dej 
amor  orietur."  ^ 

2.  Coufessioimm  Canisii  liber  primus, 

circiter  annum  1570  Dilingae  vel  Oeniponte  compositus. 

Ex  apographo  ,  quod  saeculo  XVII.  exeunte  aut  XVIII.  ineunte  scriptum  esse 
videtur,  et  est  in  codice  bibliothecae  universitatis  monacensis  „442.  C.  M.  4°",  qui 
inscribitur  „Instructiones  ad  usum  sacerdotum",  f.  146—159.  Folio  146"  inscriptum 
est:  „CONFESSIONES  |  P.  Petrj  Canisij.  |  VV." ;  f.  147^  incipit:  „Liber  primus 
Confessionum.  |  Non  raoriar"  etc. 

Complures  partes  ediderunt:  M.  Raderus,  De  vita  Canisii  p.  7 — 12.  32.  210—212. 
Fr.  SacchinHS,  De  Vita  Canisii  p.  20—21.  256—259.   loan.  Niess  S.  J.,  Alphabetum 


^  Cf.  Riess  p.  V.  Landsbergensis  domus  S.  J.,  cui  opusculum  hoc  a  Canisio  dedi- 
catum  esse  Raderus  affirmat,  anno  1576  aedificari  et  anno  1578  a  noviciis  incoli 
coepta  est.  I(/n.  Agricola  S.  J.,  Historia  provinciae  S.  J.  Germaniae  Superioris  P.  I. 
D.  4,  n.  237.  312,  p.  175.  189. 

2  Ex  aliquo  de  multis  illis  codicibus  et  fasciculis  depromptae  esse  videntur, 
quae  ad  Canisii  beatificationem  spectant ;  sed  quia  partes  illae  paucae  sunt  et  parvae 
nec  multas  res  novas  continent,  maiore  inquisitione  opus  esse  non  videbatur. 

»  *  Cod.  ^Scripta  B.  P.  Canisii  X.  K."  p.  173.  174. 


(3  VIII.    Cauisii  autobiograpbia  sive  Confessiones  et  Testaraentuni. 

Christi  (ed.  6,  Dilingae  1627)  p.  343—348.  Petr.  Pijthon ,  Vita  Canisii  p,  6—7. 
12—14.  78.  257—260.  343.  363—364.  Flor.  liiess  p.  6.  8.  12.  /.  Jaiissm,  Geschicbte 
des  deutschen  Volkes  IV,  391.  Paiil.  Drews,  Petrus  Canisius  (Halle  1892)  p.  139. 
Complures  etiam  huiusmodi  partes  gallice  redditas  exhibent  /.  Doriijny  in  biogra- 
phia  Canisii  (cf.  supra  p.  8,  not.  1)  et  Enfj.  Seguin  S.  J. ,  Vie  du  Bienheureux 
Pierre  Canisius  (Paris  1864)  p.  21 — 22,  integrum  librum  in  eandem  linguani  trans- 
latum  y.  Alet  S.  J.,  Le  Bienheureux  Canisius  (Paris  1865)  p.  225—273. 

I.  '  Canisius  yratias  agit  pro  ortii  sito  et  haptismate  accepto.  Fumiliac  caiii- 
sianae  in  fide  catholica  constantia.  Quani  inater  moribunda  confirmat.  Pater  multis 
negotiis  periculisque  implicatus.  Canisium  P.  Petrus  Faber  Germanorum  primum 
Deo  regenerat  ad  vitam  religiosam  in  Societate  lesu  agendam. 

II.  Peccata  priinae  pueritiae ;  libido  indignandi  et  superbiendi ;  monita  bona 
reiecta.  Canisius,  Novioinagi  et  Coloniae  a  Deo  inundi  pericula  speciali  edoctus  lu- 
inine,  certum  vitae  salutiferae  genus  ab  eodem  anxie  petit.  Sacris  imaginibus  ritibusque 
delectatur. 

*  III.  In  praeceptoris  domiim  translatus  mala  discit  a  sodalibus.  Queritur  adulc- 
scentes  sui  temporis  ad  vitia  institui.  Pericula  pudicitiae  imminentia.  Ipse  Deo  vir- 
ginitatem  suam  voto  consecrat ;  sponsam  oblatam,  canonicatuin  propositum  spernit. 
Eos,  qui  negant  se  caelibatum  a  se  susceptum  ferre  posse,  reprehendit. 

IV.  Adulescentia  acta  Coloniae.  Magisterii  laurea;  sacri  ordines.  Nicolai 
Eschii  optima  disciplina:  victoria  sui;  ratio  conscientiae  cotidie  reddita;  lectio  evan- 
gelii  piorumque  lihrorum.  Deum  Canisius  obtestatur,  ut  adulescentibus  cunctis  bonos 
piosque  praeceptores  donet.  Ipse  nonnullarum  etiam  sacrarum  virginuin  verbis  exem- 
plisque  in  pietate  j^roficit. 

V.  Studia  iuris.  Amor  theologiae  mijsticae.  Cilicium;  stipis  largitio ;  abstinentia 
diebus  bacchanalibus  acta.  Attamen  a  veterum  severa  disciplina  multum  abesse  sibi 
videtur ;  quam  non  spernere,  sed  saltein  admirari  oportct.  Cum  iisdein  veteribus 
sandis  sua  et  aliorum  peccata  deplorare  cupit. 

VI.  Sanctos  quidem  aliquos  virtus  sua  cominendare  poterat.  Ipse  scinper  ingratus, 
piger,  caecus;  sed  in  divina  misericordia  spem  ponit  et  veniam  efflagitat,  in  meritis 
Christi  innixus  et  iustorum  etiam  operihus  iii  Christo  factis  confidens. 

VII.  Anconae  anno  1568  singulari  liimine  divino  in  omni  actione  inemor  esse 
vilitatis  suae  divinaeque  celsitudinis  constituit  nec  laudibus  suis  delectari. 

Liber  primns  Coiifessiomuu. 

N  0  n  m  0  r  i  a  r ,  s  e  d  u  i  u  a  m ,  e  t  n  a  r  r  a  b  o  o  p  e  r  a  D  o  m  i  n  i  - : 
Exercitabor  et  scopabo  spiritum  meum^:  0  Domine  bene 
prosperare-*.  Venite,  audite,  et  narrabo,  omnes  qui  ti- 
metis   Deum,    quanta   fecit   animae   meae^. 

Li-l 

Annus  erat  a  natiuitate  tua  JESU  CHRISTE  Conditor  et  Red- 
emptor  meus  benignissime ,  supra  sesquimillesimum  vicesimus  primus, 
quo  me  irae  filium^  et  peccati   seruum'^  in  hanc  mundi  lucem 


■  Divisionem  hanc  Alet  fecit.   Quae  hic  retinetur,  quia  bona  est,  et  quia  aliter 
dividendo  res  perturbarentur. 

-  Ps.  117,  7.  ^  Ps.  76,  7  (exercitabar  et  scopebam  etc). 

*  Ps.  117,  25.  ^  Ps.  65,  16.  «  Eph.  2,  3.  "  Rom.  0,  20. 


Confessionum  Canisii  liber  prinms  (c.  1570)   1.  7 

progredi  voluistii.  Parentem  quidem  Jacobum  et  Aegidiam^,  eosque 
Catholicos,  honestos  ac  diuites  satis  largitus  es.  Patriam  in  ditione 
Geldriensi  ciuitatem  Nouiomagensem  contulisti:  diem  uero  natiuitatis 
octauum  Maio  mense  tribuisti.  Neque  multo  post  sacro  me  baptismate 
purificasti,  ut  qui  in  peccatis  conceptus  et  natus^  eram,  la- 
uacro  regenerationis"'  et  spiritu  adoptionis^  accepto,  inter 
Dei  filios  renascerer,  tuaeque  iam  gratiae  particeps  factus,  cum  sanctis 
in  Ecclesia  sancta  mihtanti,  et  postea  triumphanti  tibi  perpetuo  in- 
seruirem,  Q  u  i  d  r  e  t  r  i  b  u  a  m  D  o  m  i  n  o  '^ ,  sic  me  praeter  omne 
meritum  gratiose  vocanti,  adoptanti,  iustificanti?  cum  neque  cuperem, 
neque  intelligerem  hoc  grande  beneficium,  quo  dignum  me  fecit 
in  partem  sortis  sanctorum  in  lumine,  et  ereptum  homun- 
cionem  de  potestate  tenebrarum  in  regnum  dilectionis 
suae  transtulit,  in  quo  habemus  redemptionem,  et  re- 
missionem  omnium  peccatorum^.  Benedictus  Dominus, 
quoniam  mirificauit  misericordiam  suam  mihi  in  ciui- 
tate  munitaS,  Benedictus  paterfamilias,  qui  me  primo  mane 
conduxit  et  adduxit  operarium  in  vineam  suam^.    Benedictus 


1  Falso  igitur  Martiaus  Philippson  asserit  Canisium  auno  1520  natum  esse, 
Westeuropa  im  Zeitalter  von  Philipp  II.,  Elisabeth  und  Heinrich  IV.  (Berlin  1882) 
p.  47.  Eodeni  errore  captus  est  C.  Prantl,  Geschichte  der  Ludwig-Maximilians- 
Universitat  II  (Miinchen  1872) ,  490.  Anno  1528  natum  esse  scribit  I.  W.  Sfaats 
Evers,  Nijmegen  (Arnhem  1891)  p.  101. 

-  Aegidiam  van  Houweningen ;  cf.  geuealogiam  familiae  canisianae,  quam 
P.  Paulas  Bongaerts  S.  J.  addidit  biographiae  canisianae  a  P.  Eugenio  Seguin  S.  J. 
gallice  compositae  („Vie  du  Bienheureux  Pierre  Canisius."  Paris  1864)  et  a  se  hol- 
landice  versae  („Leven  vau  den  gelukzaligen  Petrus  Canisius  .  .  .  Door  Pater  E.  Se- 
guin  S.  J.  In  't  hoUandsch  overgezet ,  vermeerderd  en  verbeterd"  ['S  Gravenhage 
1865]  p.  368 — 381).  Genealogia  haec  praestantior  est  quam  ea,  quam  P.  F.  Dey- 
noodt  S.  J.  in  appendice  editionis  alterius  biographiae  suae  canisianae  posuerat 
(„Esquisse  biographique  du  venerable  serviteur  de  Dieu  Pierre  Canisius''  [2.  ed., 
Paris  1865]  p.  73—105).  Bongaerts  genealogiam  iUam  etiam  separatim  eamque 
paulo  emendatius  edidit  (quae  tameu  editio  apud  bibliopolas  non  venit)  cum  hoc 
titulo:  ^Stamlijst  van  de  Familie  Canis  en  de  daaraan  verwante  Geslachten". 
'S  Gravenhage  1865.  Canisianam  genealogiam ,  praeter  antiquiores  quosdam,  vul- 
gavit  etiam  L.  Pk.  C.  vau  den  Bergh  in  appendice  commentationis  suae  ,Het 
Nijmeegsche  Geslacht  Kanis^  de  qua  supra.  Exstat  etiam  manu  scripta  genealogia 
canisiana,  quam  D.  B.  F.  W.  von  Britcken-Fock ,  iuris  doctor  et  societatis  litte- 
rarum  zelandicae  praeses,  copiose  et  accurate  conscripsit  et  anno  1893  mecum 
benigne  communicavit.  Ad  genealogiam  canisianam  spectant  etiam  quae  P.  H.  L 
Allard  S.  J.  edidit  in  libello  periodico  lioUandice  scripto  ^Studien  op  godsdienstig, 
wetenschappelijk  eu  letterkundig  gebied"  N.  Pi.  41,  2  (Utrecht  1893)  Bijlage.  Idem 
vir  historiae  neerlandicae  peritissimus  a  nova  genealogia  familiae  canisianae ,  quam 
ex  compluribus  annis  parat ,  typis  exscribenda  adhuc  quidem  impeditus  est ;  sed 
bona  est  spes  eam  post  aliquod  tempus  absolutum  et  alicui  ex  posterioribus  huius 
operis  voluminibus  insertum  iri. 

3  Ps.  50,  7.   lo.  9,  34.  '  Tit.  3,  5.  ^  Rom.  8,  15. 

«  Ps.  115,  12.  ■^  Col.  1,  12—14.  «  Ps.  30,  22. 

'■'  Matth.  20,  1. 


8  MII-    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

Spiritus  saiictus,  per  quem  charitas  Dej  diffusa  est  in 
corde  meo^,  cuius  ego  templum  factussum^,  et  a  quo  signatus 
sum  in  die  redemptionis^.  Tuam  agnosco  CHRISTE  gratiam, 
tuam  0  Deus  praedico  benignitatem ,  qui  animam  nunquam  inter- 
ituram  cum  mortali  corpore  mihi  conjunxisti,  qui  sanctum  Angelum 
perpetuum  mihi  custodem  adiunxisti,  qui  tot  mensibus  in  materno 
me  sinu  conseruasti,  et  statim  editum  inter  Christianos  Christianum 
effici  et  educari  uoluisti.  Vbi  neque  illud  in  gloriam  tuam  reticebo, 
quod  familiam  ipsumque  patrem  dederis  in  Catholica  religione  con- 
stantem ,  quem  et  Matris  pietas  confirmauit.  Haec  moritura  non 
minus  prudenter  quam  religiose  coniugem  monuit  de  nouitia  fide, 
quae  tum  apud  nostrates  pullulabat,  fugienda,  deque  Catholica  reli- 
gione  mordicus  retinenda.  Sed  per  summam  te  charitatem  tuam 
aeterne  DEVS  oro,  ut  parenti  utrique  peccatum  omne  condones,  quod 
in  illis  adhuc  fortasse  iustitia  tua  inuenit,  atque  castigat.  Patri  certe 
peccandi  non  defuit  occasio,  dum  saeculi  frequentibus  ornaretur  hono- 
ribus,  dum  varijs  detineretur  in  utroque  coniugio  *  voluptatibus,  dum 
grauibus  reipublicae,  magnatumque  negotijs"  saepe  ac  multum  im- 
plicaretur^  Vereor  Domine,  qui  solus  nosti  omnia^,  et  iusti- 
tias  iudicas'^,  vereor,  ne  huiusmodi  spinis  et  retibus  implicatus 
ille  multa  commiserit,  et  plura  omiserit  poenitenda,  et  in  his  viuendi 
finem  fecerit,  priusquam  bene  moriendi  artem  teneret^.  Tua  igitur 
Domine,  misericordia,  tua,  quae  semper  immensa  est,  bonitas,  quales- 
cunque  patris  et  matris  maculas   in  illo   saeculo   expiandas,    et  forte 


Drews  perperam :  gravibus  reipublicae  magnae  tuncriue  negotiis. 


>  Rom.  5,  5.  2  1  Cor.  3,  16;  6,  19. 

3  Eph.  4,  30. 

*■  lacobus  Canis  circiter  annum  1524  alteram  uxorem  duxit  Wendelinam  vau 
den  Bergh ;  cf.  Bongaerts,  Stamlijst  p.  4. 

^  Magister  lacobus  Canis,  iuris  licentiatus,  liberos  ducis  Lotharingiae  per 
quinque  annos  instituisse  et  in  patriam  reversus  perpetuum  paene  magistratum 
Neomagi  gessisse  fertur.  Eundem  a  civibus  ad  gravissima  negotia  tractanda  lectum 
esse  et  praecipuum  auctorem  fuisse  ferunt  pacis  anno  1543  inter  Carolum  Y.  im- 
peratorem  et  Guilielmum,  Cliviae  ducem,  Yenloae  sancitae.  In  Geldria  certe  plurimum 
poterat;  austriacae  factionis  caput  erat;  civitatis  neomagensis  libertatem  ac  privi- 
legia  acriter  defendebat.  L.  Ph.  C.  ran  den  Bergh  1.  c.  (ed.  separ.)  p.  5—7.  lac. 
Kok,  Vaderlandsch  Woordenboek.  Negende  Deel.  Tweede  Druk  (Te  Amsterdam 
1788)  p.  48—49.  los.  Hahets,  Limburgsche  Wijsdoramen  ("S  Gravenhage  1891) 
p.  375.  380. 

8  Cf.  3  Reg.  8,  39.   2  Par.  6,  30.  "  Ps.  9,  5. 

*  lacobus  Canis  graviter  decumbens ,  ubi  Petrum  filium  Colonia  evocatum  ad 
se  venientem  primum  vidit ,  repente ,  sive  laetitiae  impetu  sive  alio  percussus  ictu, 
animam  exhalavit  anno  1543,  mense  (ut  videtur)  Decembri,  sepultusque  est  in 
ecclesia  maiore  neomagensi,  S.  Stephano  dicata.  Sacchinus,  De  vita  Canisii  p.  29. 
Riess  1.  c.  p.  38—39.  Bongaerts,  Stamlijst  p.  4,  n.  2.  Van  den  Bcrgh  1.  c.  p.  6—9. 
lo.  Is.  Pontanus,  Historiae  Gelricae  libri  XIV  (Hardervici  Gelrorum  1639)  p.  831 
ad  833. 


Confessionum  Canisii  liber  primus  (c.  1570)  1.  9 

nondum   expurgatas,   per   sacrosanctum  Christi   sanguinem  clementer 
deleat,  rogoi. 

Fuit  et  illud  gratiae  tuae  munus  peculiare,  quod  eodem  die. 
quantum  memini,  hoc  est,  octauo  Mensis  Maij,  qui  propter  Archangeli 
sancti  Michaelis  apparitionem  est  celebrior^,  me  non  modo  nasci 
mundo,  sed  spu'ituaHter  etiam  post  baptisma  in  religione  sacra  re- 
nasci  postea  uoluisti.  Tunc  enim  peccatorem  me  genuit  mater  mea 
famula  tua,  quae  pro  pietate  sua  me  filium  suum  unicum,  tibi  saepe 
ut  audio,  et  sollicite  cum  lacrymis  commendauit.  Tunc  et  alter  pater 
meus  Petrus  Faber  seruus  vere  tuus,  in  quo  multi  glorificant 
nomen  tuum^,  non  sine  singulari  studio  sanctoque  labore,  me  sic 
tibi  Moguntiae  regenerauit,  ut  nouum  ueluti  membrum  primumque 
Germanum  offerret  ac  insereret  illi  Societati,  quam  sacratissimj  no- 
minis  tuj  auspicijs  condecorasti  *.  Jgitur  benedic  anima  mea 
Domino,  et  omnia  quae  intra  me  sunt,  nomini  sancto 
eius.  Benedic  anima  mea  Domino,  et  noli  obliuisci 
omnes  retributiones  eius^,  quas  praesertim  hoc  natalitio  die 
diuina  tibi  bonitas  demonstrauit,  et  suauiter  aliquoties  renouauit. 


*  Dreivs  ex  his  verbis  colligit  Canisium,  cum  patris  mortui  recordaretur,  serio 
veritum  esse,  ut  salutem  aeternam  is  assequeretur.  Certe  ipsa  Canisii  verba  osten- 
dunt  eum  sollicitum  fuisse  non  de  ulla  re  alia  nisi  de  eodem  ex  purgatorio  nondum 
liberato.  Raderus  anno  1614  scribit:  [Canisius,  cum  patri  morienti  adstitisset,] 
,noctem  illam  in  votis  et  lacrimis  absumpsit,  supplicesque  Deo  preces  strauit,  vti 
pacem  veniamque  patri  impertiretur.  Audiit  pios  filij  gemitus  pro  patre,  pater 
misericordiarum  Deus,  et  Canisio  aperuit,  non  patrem  tantum,  sed  matrem  etiam 
(Aegidia  illa  erat ,  prima  lacobi  vxor)  quae  iam  pridem  decesserat ,  caelo  re- 
ceptam.  Quo  diuino  responso  exhilaratus ,  quantas  potuit  mortalis ,  immortali  Deo 
gratias  egit,  cum  se  nouo  Dei  beneficio  obstrictum  grata  memoria  recognouisset, 
quod  ego  ex  Dilinganae  Academiae  Rectore  Christophoro  Grenzingo ,  ipse  ex  Theo- 
dorico  Canisio,  Canisij  fratre  accepit"  (De  vita  Canisii  p.  233 — 234).  Idem  forte 
etiam  Beatus  Petrus  Faber  significavit,  Colonia  24.  lanuarii  1544  P.  Cornelio  Wi- 
schaven  scribens:  „De  Magistro  autem  Petro  Canisio  jam  puto  te  plura  scire  ex 
litteris  suis  quam  me;  ipse  in  patriam  ivit  et  patrem  sepelivit,  non  mortuum  mor- 
tuus  sed  viventem  vivus"  (Cartas  y  otros  escritos  del  B.  P.  Pedro  Fahro.  T.  1 
(Bilbao  1894)  p.  374).  Idem  fere,  quod  Raderus  refert  (Canisium  cognovisse  pa- 
rentum  animas  salvas),  depictum  est  imagine  magna  (folio  maiore,  ut  dicunt)  et  per 
aeneam  laminam  expressa ,  quam  saeculo  XVII.  ^delineavit"  pictor  ille  Abraliam  a 
Diepenheke  buscoducensis,  qui  in  Petri  Pauli  Rubens  discipulis  numeratur,  et  „sculpsit" 
Pauliis  du  Pont  („Pontius")  antverpiensis ,  qui  fuit  chalcographus  Paulo  Rubens  et 
ipse  amicus;  Martinus  autem  van  den  Enden  imaginem  „excudit"  et  dedicavit 
,Georgio  Uwens ,  Equiti ,  Toparchae  S.  Laurentii  de  Berchem ,  et  in  supremo  Bra- 
bantiae  senatu  Consiliario  Regio" ;  cuius  „magnus  avunculus"  Petrus  Canisius  erat. 
Exemplum  huius  imaginis  in  provincia  Societatis  lesu  germanica  asservatur. 

2  Ecclesia  catholica  die  8.  mensis  Maii  festum  celebrat  ^Apparitionis  S.  Michaelis 
Archangeli"  in  Gargano  Apuliae  monte  factae. 

3  Ps.  85,  9.  12. 

*  Anno  1543  post  pascha  Canisius  Moguntiae  a  Beato  Petro  Fabro  spiritua- 
libus  exercitiis  S.  Ignatii  excultus  est,  atque  8.  Maii  1548  ibidem  voto,  quod  infra 
proponetur,  Societati  lesu  se  addixit. 

5  Ps.  102,  1.  2. 


1()  VIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testanientum. 

[11.] 

Quid  vero  dicam  de  primis  illis  annis  aetatis ,  quos  misera  et 
stulta  juuentus  absque  fructu,  imo  etiam  sine  judicio  et  intellectu 
solido  somniando  magis  quam  vigilando  traducit?  Non  possum  ven- 
dicare  mihi  quod  Thobiae  debetur  elogium,  ut  cum  junior  esset, 
reliquis  suae  tribus ,  nihil  tamen  puerile  gesserit^  Neque 
sum  Augustino  ulla  ex  parte  conferendus,  qui  cum  in  virum  eximie 
sanctum  evasisset,  suae  adhuc  infantiae  et  pueritiae  lapsus  agnoscit, 
atque  deplorat^.  Vere  multa  puer  cogitaui,  multa  concupiui,  multa 
protuli,  multa  designaui,  multa  praetermisi,  quae  Christianum  puerum 
dedecebant,  neque  tantum  repraehensionem ,  sed  seueram  quoque  ca- 
stigationem  persaepe  merebantur.  Habet  aetas  illa  suas  uirtutes, 
pudorem,  simplicitatem,  innocentiam,  de  quibus  non  est  meum  gioriari. 
Habet  vitia  quoque  sua  pecuHaria,  quibus  acceptam  abs  te  et  con- 
creditam  mihi  vestem  illam  nuptialem  tum  coepi  Domine  contaminare. 
Hej  mihj,  quam  infructuose  horas,  dies,  noctes,  hebdomadas,  menses 
annosque  consumpsi.  Quam  vanus,  inops,  stolidus  fuj,  qui  sine  timore 
et  amore  tuo  vitam  institui,  uelut  te  vitae  meae  authorem,  ducem  et 
conseruatorem  ignorarem.  Conterebam  bonam  temporis  partem  otio, 
lusibus,  nugis,  ineptijs,  uagationibus  et  nescio  quibus  curis  studijsque 
puerilibus:  his  loco  etiam  ac  tempore  sacro  delectabar.  Adhaerebant 
mihi  naturae  corruptae  varij  morbi,  et  licet  facultas  deesset,  tamen 
magis  magisque  prodebat  sese  voluntas  non  bona,  et  libido  male 
sana  indignandj,  irascendi,  obstrependi,  inuidendi,  superbiendi,  et  vin- 
dictam  non  solum  appetendi,  sed  etiam  pro  illius  aetatis  modulo 
exercendi.  Quoties  tunc  ego  nutrices,  parentes,  coetaneos  recteque 
monentes  ahos  aut  contempsi,  aut  offendi,  minusque  honorauj  ?  Tardus 
et  inuitus  reddebam  officium  saepe:  ad  uanitates  interim  et  nescio 
ad  quales  cupiditates  praeceps  ferebar,  uelut  indomitus  quidam  hin- 
nulus  aut  vituhis  lasciuiens^.  Illud  erat  grauius,  quod  paulatim  au- 
diebam  et  non  sequebar  bene  monentes,  quod  angeH  tui  et  conscien- 
tiae  meae  testimonium  refutabam,  et  quasi  cum  rationis  lege  pugnabam 
ut  quod  libebat  ob  effrenem  appetitum,  hoc  etiam  mihi  licere  uellem, 
ut  ne  re  male  concupita  carerem. 

Nunc  tuam  imploro  gratiam  Domine  JESU,  qui  dum  puer  esses, 
prae  pueris  omnibus  proficiebas  aetate,  sapientia  et  gratia 
apud  DEVM  et  homines*,  puer  omnino  sine  macula  conceptus, 
natus  et  educatus,  in  quo  pueri  omnes  benedicuntur.  Ne  memineris 
Domine,  qui  paruulos  etiam  peccantes  ad  te  uenire  gaudes  ^,  n  e  m  e- 
mineris   iniquitatum^   et   transgressionum  mearum,    quas  omnes 


•  Tob.  1,  4.  -  In  libro  primo  Confessionum  suaruni. 
3  Cf.  ler.  :31,  18.     Os.  4,  16.  *  Luc.  2,  52. 

*  Cf.  Matth.  19,  l:D— 15.     Marc.  10,  1:3—16.     Luc.  18,  15-17. 
«  Ps.  78,  8.     Is.  64,  9. 


Confessionum  Canisii  liber  prinius  (c.  1570)  2.  11 

non  possum  intelligere ,  neque  omnino  tamen  debeo  dissimulare. 
Delicta  juuentutis  meae  et  ignorantias  meas  ne  memi- 
neris^.  Delicta  enim  quis  intelligit?  ab  occultis  meis 
munda  me,  et  ab  alienis  parce  seruo  tuo^.  Cito  anti- 
cipent  me  tuae  misericordiae^,  quia  miser  et  miserabilis,  igno- 
rans  et  fragilis,  vanus  et  stultus  ego  sum  a  juuentute  mea*.  Vereor 
omnia  opera  mea,  sciens,  quia  non  parcis  delinquenti^ 
ac  illi  praesertim,  qui  in  peccatis  excusare  ^  se  potius  quam  accusare 
conatur.  Tu  justus  es  Domine '^,  et  justitias  non  modo  diligis^, 
sed  etiam  requiris^  et  judicasi^  in  omnj  aetate  ac  tempore.  Tan- 
tum  hoc  mihi  largiaris  DEVS  juuentutis  meae,  ut  qui  charitatem 
primam  reliquiii,  et  innocentiae  vestem  candidam  commaculauj, 
recogitem  tibi  omnes  annos  meos  in  amaritudine  animae 
meae^^.  Quid  enim  possum  pro  primis  illis  annis,  qui  aetatis  lubricae 
lapsus  infinitos  continent,  quid  possum  aliud  offerre  tibi,  nisi  quo  lubenter 
placaris,  sacrificium  contriti  cordis,  et  spiritus  humiliatj?^^. 
Eram^  puer^  cum  in  templo  Nouiomagensi ,  quod  B.  Stephano 
protomartyri  sacrum  est*,  aliquando  precarer,  et  tuum  sacrosanctum 
Corpus  Domine  prope  summum  altare^^   supplex    adorarem.    obliuisci 


*  Quae  sequuiitur  usque  ad  ,a  sapientibus  cernitur  atque  comprobatur"  sunt 
etiam  ajnul  Eaderum  (p.  210 — 212);  cuius  lectiones  rariae  singiUatim  ponentur. 
Pi/thon  (p.  6 — 7)  scrihit :  [Canisius]  ,in  suis  confessionibus  sic  cum  Deo  loquitur: 
,Annis  infans ,  sed  supra  aetatem  maturus ,  ex  singulari  tua  misericordia ,  mi  Deus, 
satis  intelligebam,  quod  in  rebus,  ad  animae  meae  salutem  spectantibus ,  Tu  mihi 
consulendus  eras.  Nunquam  animo  excidit  favor  ille .  quem  Noviomagi  in  templo 
S.  Stephani  oranti,  et  Te  in  Eucharistia  adoranti  exhibuisti.  Quantum  enim  recordor, 
ancipiti  cogitationum  aestu  jactatus,  perfusus  lachrymis,  invocabam  sanctum  nomen 
tuum,  tibi  desideria  mea,  et  solicitudines  exponebam:  nam  angebar  intimis  sensibus, 
mecum  reputans  gravissima  pericula,  quae  juventutem  circumvallant ,  vixque  decli- 
nari  possunt.  Orabam  te,  Deus  meus,  ut  meae  imbecillitati  prospiceres ,  usus  illis, 
ni  fallor ,  Prophetae  verbis :  ,Vias  tuas  demonstra  mihi ,  et  semitas  tuas  edoce  me. 
Hunc  Tu  timorem  in  me  excitabas  qui  me  adversus  blandam  voluptatem  obarmaret.'  "^ 
Eadem  fere  verba  fjaVico  sermone  posuit  Dorigni/  (p.  7 — 9),  nisi  quod  inter  ultimam 
sententiam  et  antecedentem  pauca  quaedam  in  Confessionibus  dici  fassus  est ,  quae 
ipse  omisisset.  Probabile  est,  puto,  et  Dorignium  et  Pythonetn  hanc  orationem  Canisii 
talem,  qualis  in  codice  monacensi  posita  est ,  ante  oculos  habuisse ,  sed  liberiore 
modo  contraxisse  atque  immutasse.  "^  Maturus  eram  puer  Rad. 

'  Ps.  24,  7.       2  Ps.  18,  13.  14.       »  Ps.  78,  8.        '  Cf.  Ps.  87,  16.       ^  lob  9,  28. 

«  Cf.  Ps.  140,  4.  ■  2  Esdr.  9,  33.     Tob.  3,  2.     Ps.  118,  137. 

8  Ps.  10,  8.  3  Cf.  Ps.  30,  24;  43,  22.  '»  Ps.  9,  5. 

"  Apoc.  2,  4.  '-  Is.  38,  15.  >»  Ps.  50,  19. 

"  Germanis  tunc  mos  erat  sanctissimam  eucharistiam  non  in  altari  ipso  asser- 
vare,  sed  in  „domuncula  sacramentaria"  (Sacramentshauschen) ,  quae  in  modum 
turriculae  ex  lapide  confecta  et  prope  summum  altare  ad  latus  evangelii  parieti 
apposita  erat.  Domuncula  illa  neomagensis  fortasse  tempore  ^reformationis"  destructa 
vel  amota  est;  ego  saltem  eam  anno  1892  in  ecclesia  S.  Stephani  non  vidi.  Temphim 
illud  Beatus  Albertus  Magnus  0.  Pr. ,  qui  episcopus  ratisbonensis  fuerat,  7.  Sep- 
tembris  1273  consecrasse  fertur  [lo.  Knippeitbergh ,  Histoi*ia  ecclesiastica  Ducatus 
Geldriae  [Bruxellis  1719]  p.  87).     Nunc  protestantibus  mancipatum  est. 


12  \lll.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testameutum. 

non  possum  gratiae,  qiiam  tum'  puero  tribuisti  mihi.  Nam  anxie 
quidem  et  non  sine  lachrymis,  ut  opinor,  te  inuocaham,  et  desiderium 
meum  aperiebam,  praeuidens  iam  tum,  nescio  quo  modo,  et  mundi 
vanitates  insaniasque  falsas^,  et  vitae  salutisque  meae  per- 
multa  pericula,  et  objectos  undique  laqueos  uenantium^,  ut  hinc 
pauci  effugere  possint. 

Igitur  ut  periclitanti  adesses,  orabam,  illudque  dicere  videbar: 
„vias  tuas  Domine  demonstra  mihi,  et  semitas  tuas  edoce 
me.  Dirige  me  in  veritate  tua,  et  doce  me,  quoniam  tu 
es  DEVS  Saluator  meus."''^  ^c  postea  cum  apud  aureos  Mar- 
tyres  Coloniae  degerem  *,  sensi  hoc  votum  in  me  saepius  renouari,  ut 
peterem  anxius  gratia  tua  Duce  certum  mihique  sahitiferum  vitae 
genus  demonstrari. 

Credo  certe,  hunc  spiritum  timoris^  piaeque  sollicitudinis  tu 
peperisti,  tu  conseruasti,  Domine,  ut  aetas  lubrica  et  ultro  lasciuiens 
timorem  ueluti"  paedagogum  atque  custodem  haberet,  ut^  ego  ad 
uias  prauas^  minus  delaberer.  Configebas  enim  timore  tuo 
carnes  meas,  ut  a  judicijs  tuis  inciperem  formidare'^. 

Atque  in  hac  ipsa  aetate  sum  expertus,  quod  haud  sine  angelo 
tuo  et'  custode  meo  factum  arbitror,  ut  rerum  sacrarum  imaginibus 
ac  templorum  caeremonijs  subinde  delectarer^.  Igitur  Sacrificantibus' 
alijs  Hbenter  inseruiebam  ^ ,  imo  Sacerdotis  personam  mihi  sumebam 
puer ,  et  illius  aemulabar  officium  cantando ,  sacrificando ,  precando : 
Exprimebam,  ut  poteram,  coram  aequahbus  ea  munia,  quae  sacris 
operantis  sunt  propria.  Videantur  haec  studia  prorsus  puerilia,  sed 
in  quibus  aliquando  tamen  apparet  futura  mentis  indoles,  et  mira- 
bihs  prouidentiae  tuae  ratio  a  sapientibus  cernitur,  atque  comprobatur. 
Nunc  uero  peius  cum  pueris  agitur,  quando  ea,  quae  puerili  pietati 
congruere  possunt,  ilH  subtrahuntur  aetati,  quae  paulatim  a  lacte 
ad  solidiorem  cibumi'^  erat  perducenda.  Non  intelHgunt  sapientes 
isti,  quot  modis  tu  summa  sapientia  te  tuosque  sermones  ad  captum 
infantiae  et  insipientiae  nostrae  accommodasti,  longeque  aHter  par- 
uuHs,  quam  viris  et  grandaeuis,  tuae  munificentiae  dona  connnunicari, 
quotidie  res  ipsa  testatur. 


tu  Bad.  ^  edoce  mc,  quia  tu  es  DEVS  Saluator  meus  Bad. 

om.  Rad.       ^  et  Rad.       ^  o»i.  Rad.       ^  SicRad.;  cod.  mon.  Sacrificationibus. 


'  Ps.  39,  5.  2  Ps.  90,  3;  123,  7.  «  Ps.  24,  4.  5. 

*  Canisius  tunc  prope  ecclesiam  celebrem  et  coUegialem  S.  Gereonis,  quae 
antiquitus  ob  auri  splendorem  ,ad  aureos  martyres"  dicebatur,  in  domo  Andreae 
Herll,  ciusdem  ecclesiae  canonici,  habitabat.  Ecclesiam  illam  descripsit  (praeter 
alios)  Aegidius  GeJenius ,  historicus  archiepiscopi  coloniensis ,  ,,De  admiranda,  sacra 
et  civili  magnitudine  Coloniae  Claudiae  Agrippinensis  Augustae  Ubiorum  Urbis"  (Co- 
loniae  1645)  p.  258—271. 

5  Is.  11,  3.  «  Eccli.  2,  16.     Ez.  18,  25.  29.  '  Ps.  118,  120. 

8  Vide  p.  11  notam  14.  »  Ps.  39,  5.  '"  Cf.  Hebr.  5,  12—14. 


Confassionum  Canisii  liber  primus  (c.  1570)  2.  3.  13 

Vtinam  uero  in  liac  puerili  simplicitate  mea  mens,  et  omnis 
puerilis  vitae  meae  ratio  perstitisset.  Sed  crescebat  cum  aetate  ma- 
litia,  peccandique  libido  maior  accedebat,  et  corruptelae  uariae  pectus 
inliciebant:  Peccabam,  neque  pro  peccato  existimabatur,  imo  et  laudi 
ducebatur  aliquando ,  quod  contra  puerilem  innocentiam  fuerat  de- 
signatum.  Erigebam  magis  ac  magis  cornua,  uidebar  ipse  mihi  sapere, 
contemnebam  prae  me  alios,  de  magnis  etiam  rebus  iudicare  uolebam, 
coecus,  ut  inquiunt,  de  coloribus  disputabam.  Neque  cedebam  facile, 
si  quando  aut  monerer,  aut  reprehenderer.  Tantus  inerat  tumor, 
ea  temeritas,  philautia,  stultitia,  petulantia  raentem  occupabat.  Quid 
uero  de  contentione,  ira,  inuidia,  simultate  dicam?  an  illud  fallendi 
mentiendique  studium  excusabo?  Secundum  misericordiam 
tuam,  et  non  juxta  peruersitatem  meam,  memento  mei  tu  prop- 
ter  bonitatem  tuam  Dominei;  Reminiscere  miseratio- 
num  tuarum,  et  misericordiarum  tuarum,  quae  a  saeculo 
sunt^.  Domine  ne  in  furore  tuo  arguas  me,  neque  in  ira 
tua  corripias  me^.  Quoniam  iniquitates  meae  super- 
gressae  sunt  caput  meum,  et  sicut  onus  graue  grauatae 
sunt   super   me^. 

[III.] 

Et  auxit  hos  mihi  morbos  mutatum  domicilium,  cum  ex  aedibus 
nempe  paternis  in  domum  praeceptoris  discendi  causa  transferrer  ^. 
Hic  in  tales  incidi  sodales  atque  commilitones,  qui  suis  tum  uerbis  tum 
exemplis  peccandi  docerent  et  augerent  licentiam,  quique  de  turpitu- 
dine  cogitare,  loqui  et  gloriari  pulchrum  existimarent.  Non  illos  in- 
cuso  Domine,  ut  meam  hinc  excusem  aut  tegam  iniquitatem.  Peccarunt 
illi,  nec  ego  a  peccatis  illis  immunis.  Digni  sunt  flagris,  et  his  ego 
simul  obnoxius.  Puderet  me  fateri,  quae  tunc  facere  non  pudebat. 
Misericordiam  peto,  quia  iudicium  reformido,  sciens  maioribus  peccatis 
maiora  supplicia  reseruari,  et  minoribus  etiam  poenas  apud  te  aliquas 
esse  constitutas.  Ergo  dum  tempus  est  miserendi,  vincat  potentia 
tua,  nostram  fragilitatem,  sapientia  tua  nostram  ignorantiam,  bonitas 
tua  nostram  malitiam  superet,  ut  nulli  nostrum  imputentur,  quae 
mala  contra  legem  tuam  uel  a  me  propter  illos  sodales,   uel  ab  illis 


1  Ps.  24,  7.  2  pg_  24,  6.  3  pg,  6,  2.  ••  Ps.  37,  5. 

'"  Noviomagus  tunc  habebat  scliolam  ^fratrum  vitae  communis",  quos  etiam 
^Hieronymianos''  vel  „Gregorianos''  vocabant,  quosque  Gerardus  Groote  daven- 
triensis  saeculo  XIV.  ad  iinem  vergente  instituerat.  Ac  praeter  eas,  quae  fortasse  in 
aliis  etiam  monasteriis  erant,  scholas  neomagenses,  parochialis  quoque  exstabat 
schola  prope  ecclesiam  S.  Stephani,  eaque  napostolica"  dicebatur,  eo  quod  capituhnn 
ecclesiae  coUegialis  SS.  Apostolorum  coloniensis  pro  iure  patronatus,  quod  in  eccle- 
siam  S.  Stephani  habebat,  eius  etiam  scholae  magistrum  nominabat.  Quae  paulo 
post  ,schola  latina"  facta  est,  et  nunc  est  gymnasium.  lo.  Smetius,  Chronijk  en 
Beschrijving  van  Nijmegen  (Nijmegen  1784)  p.  122.  Friedr.  Netfesheim,  Geschichte 
der  Schulen  im  alten  Herzogthum  Geldern  (Diisseldorf  1882)  p.  52—54.  96.  106. 


14  VIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

propter  me  clam,  palam  perpetrata  fuere.  Adiuua  nos  Deus  sa- 
lutaris  noster,  et  propter  gloriam  nominis  tuj  libera  nos, 
et  propitius  esto  peccatis  nostris  propter  nonien  tuum^. 
Peccauimus  pueri,  peccauimus  adolescentes ,  quibus  utinam  fuisset 
Tobias  aliquis  institutor  d  o  c  e  n  s  n  o  s  a  b  i  n  f  a  n  t  i  a  t  i  m  e  r  e  D  E  V  M, 
et  abstinere  ab  omnj  peccato^.  Miserere  nostrj  Domine,  et,  ut 
rectius  cum  alijs  agatur,  in  multis  eorum  excita  spiritum  Danielis  ac 
sociorum  eius,  qui  portent  iugum  tuum  ab  adolescentia  sua^, 
et  qui  Timotheum*  ac  Nicolaum  uere  pios  adolescentes  °  ardenti  pie- 
tatis  studio  imitentur. 

Ego  vero  ex  meis  et  alienis  malis,  quae  tunc  nimium  commit- 
tebantur,  liunc  fructum  nunc  colligo,  ut  magis  magisque  doleam  uicem 
bene  natorum  adolescentum.  Nam  hi  nostra  quidem  aetate  ita  cu- 
rantur  et  educantur,  ut  capitaliores  hostes  habere  non  uideantur, 
quam  suos  parentes,  paedagogos,  et  alios  uel  sanguine,  uel  consue- 
tudine  et  familiaritate  conjunctissimos.  Ab  his  aetas  illa  generosa 
multis  miserisque  modis  deprauatur,  nec  solum  a  pietatis  cultu  et 
studio  abducitur,  uerum  etiam  ad  superbiam,  luxum  et  lasciuiam  in- 
stituitur,  pessimisque  tum  institutis  tum  exemphs  domesticis  ad  pec- 
candum  prouocatur.  Si  corrumpunt  bonos  mores  colloquia 
praua''',  quae  tandem  pernicies  ex  perditis  maiorum  moribus  et  pu- 
dendis  domesticorum  exemplis  ad  juuenes  redit?  0  quam  graues 
poenas  dabunt,  quam  seuere  iudicabuntur  abs  te  omnes,  qui  uerbis, 
consihjs  et  factis  scandalizant  paruulos  tuos  Domine,  et  ad  te  uenientes, 
tibique  seruituros  rident,  auertunt  atque  impediunf^.  Vae  mundo, 
uae  juuentuti  a  scandalis^  et  mille  laqueis  passim  expansis  ad 
simplicium  animas  decipiendas.  Incitat  mundus ,  funesta  meretrix, 
suisque  praestigijs  innumeros  capit  et  perpetuo  cruciandos  Sathanae 
tradit.  Clamat  et  sapientia,  forisque  voce  constanti  praedicat,  sed 
paucis  est  cordi,  quod  praeclare  monet,  Memento  creatoris  tuj 
in  diebus  iuuentutis  tuae,  antequara  ueniat  dies  afflic- 
tionis  tuae,  et  appropinquent  anni,  de  quibus  dices,  Non 
mihi   placent''. 

Aperi  Domine  oculos  non  modo  coecis,  sed  stultis  etiam  paren- 
tibus,  et  formatoribus  Juuentutis,  ut  desinant  coeci  et  stulti  esse 
duces,  qui  coecos  et  stultos  juuenes  secum  abducant  in  foueam  per- 
ditionis   aeternaei^.     Agnoscant,    quid  quantumque   periculi   tum   sibi 


1  Ps.  78,  9.  2  T^b    i^  10.  »  Thren.  3,  27. 

*  Cf.  Act.  16,  1.  2.     2  Tim.  1,  5. 

^  S.  Nicolaum,  Myrae  cpiscopum,  a  pueritia  exemplar  fuisse  ferunt  innocentiae 
et  virtutis  ac  postea  pueris  ad  pietateni  instituendis  mire  esse  delectatum;  ideo  et 
puerorum  patronus  quidam  habetur,  et  in  multis  Germaniae  locis  die  6.  Dccembris, 
qui  S.  Nicolao  sacer  est,  pueris  poma  et  dulcia  donantur. 

«  1  Cor.  15,  33.  ■  Cf.  Matth.  18,  6;  19,  14.  «  Matth.  18,  7. 

»  Eccles.  12,  1.  '0  Cf.  Luc.  6,  39. 


Confessionum  Canisii  liber  primus  (c.  1570)  3.  15 

tum  concreditis  sibi  jimenibiis  accersant  hac  pessima  securitate.  Anim- 
aduertant,  procliuem  ad  mala  quaeque  adolescentiam  suapte  sponte 
ruere,  quae  sine  magna  ui  ad  uirtutum  officia  aegre  flecti  ac  perduci 
soleat.  Cogitent  florem  illum  virginitatis  in  hac  aetate  pulcherrimum, 
maximeque  commendandum :  sed  hoc  quidem  flore  nihil  fere  fragilius 
et  caducum  magis  esse,  qui  cum  decidit  semel,  virtus  perijt,  serus 
dolor  uenit,  jactura  est  irrecuperabihs.  Nam  amissa  semel  \irginitas 
restitui  nunquam  potest.  0  si  bona  sua  nossent  pudici  adolescentes, 
quanta  hi  cura  diHgentiaque  circumferrent ,  ac  tuerentur  thesaurum 
integrum  uereque  aureum  castitatis,  quam  acria  pro  illo  seruando 
proelia  sustinerent,  quam  accurate  hostem  domesticum,  qui  in  carne 
militat,  obseruarent,  ac  premerent.  Nunquam  committerent  sane,  ut 
sensu  tactuque  suo  uel  alieno  iniuriam  ullam  pudor  acciperet  ac 
sancta  castimonia  polkieretur,  sed  uek;t  expediti  armatique  miktes, 
et  sancta  ira  succensi  mox  hostem  peterent,  quando  iUe  primum  cum 
suis  prorumpit  illecebris,  et  blanda  kbidinum  irritamenta  ueluti  pekices 
et  Syrenes  immittit. 

IHud  mihi  sane  non  contigit,  ut  bona  conscientia  testari  possim, 
quod  sacra  virgo,  et  vere  carne  spirituque  uirgoi  dicebat:  Nun- 
quam  concupiui  uirum,  et  mundam  seruaui  animam  meam 
ab  omni  concupiscentia.  Nunquam  cum  ludentibus  mis- 
cui  me,  neque  cum  his,  qui  in  leuitate  ambulant,  parti- 
cipem  me  praebui^.  Etsi  uero  de  casto  corde  et  corpore  gloriari, 
ut  ika,  non  possum,  nec  debeo:  tamen  in  hoc  gratiam  tuam  mihi 
concessam  praedico,  et  pro  hoc  gratias  tibi  bonorum  omnium  authori 
singulares  ago,  agique  a  castis  mentibus  omnibus  cupio  uehementer, 
qui  liberasti  corpus  meum^  a  foedo  concubitu,  neque  permisisti 
cum  uUa  me  foemina  coinquinari.  Scio  interim  Domine,  quia  non 
possum  neque  potui  unquam  esse  continens,  nisi  te  largiente,  qui 
gratiae  tuae  torrente  ardentes  kbidinum  flammas  exstinguis,  et  uotum 
iugumque  castitatis,  quod  Euangekci  Spadones*  imponunt  sibi,  non 
solum  tolerabile,  uerum  etiam  expeditum,  moke  et  suaue  reddis^. 
Igitur  cum  annos  essem  natus,  ni  fakor,  novendecim,  hoc  etiam,  quod 
perfectius  erat,  inspirasti  atque  largitus  es,  ut  uirginitatem  meam 
sponte  dedicarem  tibi,  et  uirginitatis  amator  me  uoto  astringerem  ad 
perpetuum  coekbatum.  Cuius  rei  nuka  me  unquam  poenitudo  cepit'. 
Obtukt  quidem  pater  sponsam  commodam  et  opulentam:  Proposuit 
Sacerdotiura,  seu,  uti  vocant,  Canonicatum,  quem  Coloniae,  si  uellem, 
consequerer,  et  ad  honores  nescio  quos  saecuk  me  primogenitum 
euehere  cogitauit:  Sed  aderas  Domine,  et  amara  mihi  reddebas  haec 
fercula,  ut  cibis  salubrioribus  et  sokdioribus  pasceres  animam  meam, 


"  coepit  cod.  monac. 

^  Sara,  filia  Eaguelis,  in  Rages,  civitate  Medorum. 

2  Tob.  3,  16.  17.         3  Eccli.  51,  3.         '  Matth.  19,  12.         ■"  Mattli.  11.  30. 


1(3  Vlll.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

ut  in  te  gloriabundus ,  tuaeque  consolationis  rore  perfusus,  cantare 
potuissem:  In  Domino  speravi,  non  timebo,  quid  faciat 
mihi  caroi.  In  Deo  faciam  virtutem,  et  ipse  ad  nihilum 
deducet  inimicos  meos^.  Dominus  adiutor  meus  et  pro- 
tector  meus^:  In  ipso  sperauit  cor  meum,  et  adiutus 
suni'*.  Centenarum  virginum,  quae  et  nobilissimae  et  pulcherrimae 
fuerunt,  habemus  exempla :  ijs  pudicitiae,  quam  vitae  seruandae  maior 
ratio  habebatur.  Et  nos  viri  hoc  cum  carne  proelium  detractamus, 
templumque  polluimus  Spiritus  Sancti,  quem  in  corpore  glorifi- 
care  et  portare^  debemus?  Laudabit  usque  ad  mortem 
anima  meaDominum^,  quoniam  non  despicis  te  rogantes,  in  te 
confidentes,  de  te  praesumentes,  propter  te  militantes.  Confirma  hoc 
DEVS  quod  operatus  es  in  nobis'',  et  perfice  munus  tuum^, 
et  sacrificium  nostrum ,  quod  nobiscum  electae  virgines  et  viduae  de 
casta  carne  offerunt  tibi,  quemadmodum  virgo  mater  virginum  prin- 
ceps  ante  omnes  virgines  obtulit  et  consecrauit  creatori  suo  in 
odorem  suauitatis^.  Et  sunt  adhuc  Christianj ,  proh  dolor  et 
pudor,  qui  gratiam  tuam  aut  ignorantes  aut  blasphemantes,  in  carne 
sine  carne  se  uiuere  posse  desperant,  quantumvis  uouerint  se  castos 
esse  mansuros.  Jgnosce  illis  Domine,  qui  te  pudicitiae  amatorem, 
custodem  et  tutorem  nesciunt,  qui  naturae  suae  imbecillitatem  potius 
quam  ueritatem  promissionis  tuae  spectant,  et  post  acceptam  legem 
Spiritus  carnales  magis,  quam  spirituales  esse  contendunt  ^*^.  Hi  non 
assequuntur  quod  scriptum  est :  Qui  Christi  sunt,  carnem  suam 
crucifixerunt  cum  uitijs  et  concupiscentijs^^  Et  rursum: 
Qui  non  jungit  virginem  suam,  melius  facit^^^  Item,  volo 
omnes  esse,  sicut  meipsumi^.  Et  quod  viduis  post  emissum 
votum  incontinentibus ,  adeoque  perfidis  omnibus  uota  sua  tibi  et 
Ecclesiae  facta  uiolantibus  dictum  est:  Damnationem  habent, 
quia  primam  fidem  irritam  fecerunt^*.  Vae  uae  templa  Dej 
sancta  prophanantibus,  et  mentientibus  Spirituj  Sancto^^. 

[IV.] 

Annos  fortasse  decem,  aut  ijs  amplius,  Coloniae  vixi,  postquam 
aetatis  annum  decimum  quintum  essem  ingressus.  Nec  enim  aut 
tutum  aut  congruum  erat  mihi,  ut  arbitror,  diutius  in  patria  uersarj, 
et  inter  consanguineos  amicosque  fures  temporis,  mundi  retibus  im- 
plicari.     Itaque   patri  meo  lacobo  suggessisti  DEVS ,   qui   dies   meos 


1  Ps.  55,  5. 

2  Ps.  59.  14;  107,  14.  ^  pg.  32,  20;  39,  18.  *  Ps.  27,  7. 
^  1  Cor.  6,  19.  20.  «  Eccli.  51,  8.            "^  Ps.  67,  29. 

s  Cf.  Eccli.  50,  21.  9  Ex.  29,  41.     Lev.  8,  28.     Num.  15,  7  etc. 

'0  Cf.  1  Cor.  3,  1—3.  "  Gal.  5,  24.            ^^  j  Cor.  7,  38. 

'3  1   Cor.  7,  7.             •*  1  Tim.  5,  12.             >^  Act.  5,  3. 


Confessionum  Canisii  liber  primus  (c.  1570)  4.  17 

mirabiliter  ac  piouide  disposiiisti,  ut  is  rae  destinaret  Coloniami,  ubi 
maioribus  et  melioribus  studijs  traderer  imbuendus.  Illic  uero  sensi 
multiplicem  bonitatis  et  gratiae  in  nie  tuae  uirtutem,  pro  qua  sancti 
tui  nunc  mecum  nomini  tuo  sancto  benedicant^.  Parasti 
hospitem  liberalem  Andream  Barduick^,  eumque  Theologum  venera- 
bilem.  Patris  loco  dedisti  Nicolaum  Eschium''  sacerdotem  non  uul- 
gariter  pium,  de  quo  pkira  dicam  postea.  Hospitium  primis  annis  lar- 
gitus  es  non  minus  religiosum  quam  commodum  apud  aureos  Martyres, 
siue  ut  nunc  ioquuntur,  apud  D.  Gereonem.  Tum  ad  docendum  di- 
scendumque  locus  erat  aptus  Montanum  Gymnasium,  in  quo  liberaHbus 
disciplinis  me  operam  dare,  et  magisterij  lauream  consequi  voluisti*. 
Quod  si  amico  fideli  nulla  est  comparatio,  nec  digna  pon- 
deratio  auri  et  argenti^,  pro  magno  quidem  munere  id  abs  te 
mihi  concessum  debeo  existimare,  ut  Coloniae  compkires  amicos,  eos- 
que  sinceros  et  animae  meae  sakitem  amantes  assequerer''.  Ibidem 
primum  Sacra  docere,  et  concionari  coepi  tua  suffiiltus  gratia:  nec 
akbi  subdiaconus,  diaconus  et  presbyter  sum  factus,  nuUis  meis  quidem 
meritis  id  postulantibus,  sed  tua  duntaxat,  aeterne  Pontifex,  clementia 
concedente,  maiorumque  meorum  authoritate  intercedente ,  nimirum 
ut  per  ostium  ingrederer,  nuHumque  ministerium  pubkcum  in 
domo  tua  subirem,  nisi  aperiente  mihi  ostiario^  legitime  missus, 
et  per  eos  qui  gradum  tenent  Apostokcum,  in  Ecclesia  Cathokca 
ordinatus  essem. 

Caeterum''  ut  ad  praeceptorem,  imo  ef^  patrem  Eschium^  reuer- 
tar^   benedic  anima  mea  Domino,   et   noli  obliuisci  retri- 

*  Cod.  mon.  Esochium,  ciuod  falsum  esse  ex  aliis  fontibus  patet. 

*"  Sententiam,  quae  sequitur,  affert  etiam  Rad.  l.  c.  32  {usque  ad  verba  „pres- 
byter  sura  factus"  incl.). 

"  Quae  sequuntur,  a  Caeterum  usque  ad  gratificandum  et  obsequendum  est  (p.  20) 
afferuntur  a  Radero  p.  7 — 12,  et  a  P//t}tone  (Ut  ad  praeceptorem  usque  ad  ea,  quae 
infra  p.  18'^  ponentur)  p.  12 — li.     GalUce  ea  ponit  Dorigtuj  p.  16—18. 

^  ad  Bad.  *  immo  patrem  meum,  revertar  Pi/tit. 


^  Noviomagum  ad  archidioecesim  coloniensem  pertinebat,  donec  Paulus  IV. 
anno  1559  episcopatum  ruraemundensem  condidit,  cui  tunc  Noviomagum  quoque 
attributum  est.     Nunc  episcopo  boscoducensi  ('s  Hertogenbosch)  paret. 

2  Ps.  144,  10. 

^  Canisius  Andream  Herll  de  Bardwick  significat,  ex  Baardwijk  prope  Oister- 
wijk,  Brabantiae  vicum ,  ortum.  Qui  canonicus  ecclesiae  S.  Crereonis  et  theologiae 
licentiatus  erat  et  anno  1525  in  academia  coloniensi  rectoris  munus  gesserat. 
Fr.  J.  V.  Bianco,  Die  alte  Universitat  Koln  I  (Koln  1855),  832. 

*  De  his  et  de  iis,  quae  sequuntur,  vide  infra,  monum.  4—13. 

'  Eccli.  6,  15.  «  Cf.  lo.  10,  1-9. 

■^  Nicolaus  van  Esche  Osterwici  prope  Silvam  Ducis  auno  1507  natus  et 
Lovanii  gravioribus  disciplinis  excultus  est;  anno  1530  sacerdotio  initiatus  Coloniae 
domi  Andreae  Herll  munus  paedagogi  obibat.  Ferunt  eum ,  sacrarum  medita- 
tionum  aliorumque  pietatis  exercitiorum  studiosissimum ,  apud  Cartliusianos  colo- 
nienses  cellam  suam  habuisse;  libros  etiam  aliquot  pios  in  lucem  emisit,  e.  g.  ,Exer- 

B  r a-ansberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    ].  2 


18  YIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testameutuni. 

butiones"  eiusi,  qui  talem  tribuit  tibi  ad  pietatem  magistrum 
et  hortatorem  quotidianum,  ut  qui  non  mea,  sed  me  salutemque  meam 
amaret  et  curaret  sedulo''.  Hoc  ipso  Duce  displicebam  milii  paulatim, 
ut  rectius  placerem  tibi  DEVS,  quem  adhuc  parum  cognoscebam. 
minusque  timebam  in  illo  flore  juuentutis.  Illius  consilia ,  mores, 
exempla  nouam  ueluti  lucem  inferebant'  oculis  et  auribus  meis.  Illius 
authoritate  frangebam  et  comprimebam  praecipites  motus  ac'^  vanos 
ardores  adolescentiae :  illius  familiaritate  contentus,  reliquas  necessi- 
tudines  et  sodalitates*  facile  negligebam.  Nullus  (quod  sciam)  fuit 
mihi  tum  charior,  atque^  conjunctior,  tantumque  illius  iudicio  tribue- 
bam,  quantum  a  filio  pater  desideraret.  Neque  solum  in  confessione 
secreta-  me  totum  illi  et  saepe  quidem,  aperiebam,  verum  etiam, 
priusquam  nocte  cubitum  concederem  *",  exponebam  illi  familiari  collo- 
quio  (tanta  crat  fiducia)  lapsus,  ineptias,  et  sordes  animae  meae,  ut 
illi  iudici  rationem  erratorum ,  ac  transactae  diei  redderem ',  ac  si 
uellet  etiam.  peccatorum  aliquam  luerem  poenam-. 

Agnosco  et  reuerenter  laudo  misericordiam  tuam'',  quae  semper 
et  ubique  vias  meas  prosperabat ^ ,  o  custos  fidelis  hominum^ 
et  protector  vitae  meae°  DEVS '.  Hunc  virum  Coloniae  uekit 
alterum  Ananiam  ad  me  instituendum,  tibique  propius  adiungendum '" 
(ut  arbitror)  certa  prouidentiae  tuae  lege  destinasti^.  Igitur  ille  pro 
me  sollicitus  esse  pergebat,  precabatur,  flebat,  benedicebat,  prae- 
monebat ,  urgebat  atque  scribebat.  Et  cum  aliquando  ab  illo  ab- 
essem  diutius,  iamque  in  patria  mihi  pluscuknn  indulgerem,  ac  laxio- 
rem  uitam  amplexurus  uiderer,  per  illum  ipsum  ad  me  tum  uenien- 
tem,  ueluti  dormientem  filium  excitasti,  et  negh'gentem  corripuisti,  et 
lapsurum  erexistj,  et  imbecilkun  ad  te  reuocatum,  ilkus  cura  et  opera 
in  via  tua  confirmasti". 


*  omnes  retributiones  Ead.  Pi/th.  {Dorigivj  ses  boutes). 
•^  et  salutem  meam  quaereret  Piith.  '  inferebam  Rod. 

^  et  motus  et  Pijth.  ^  Eijth.  om.  et  sodalitates. 

'  ac  Bad.  Pi/th.  ^  sancta  PiftJi.  ''  discederem  Pad.  Pijth. 

'  ut  rationem  transactae  diei  redderem  Pjth.  ^  Pi/th.  addit  Deus. 

'  o»i.  Pi/th.  ■"  coniungendum  Bad.  Pijth. 

"  Pijthon  prosequitiir:  His  modis,  a  divina  tua  sapientia  adhibitis,  eo  paulatim 
deducebar,   ut   mundum   nec   amarem   blandientem,    neque   metuerem  adversantem. 


citia  pia,  spiritualia,  vere  divina"  (Antverpiae  1563  et  1569,  Augustae  Vindelicorum 
1718  et  1847,  Ratisbonae  1718).  Ac  cum  per  multos  aunos  Diesthemii  (Diest,  iu 
Belgio)  begiuagio  praefuisset,  ibidem  19.  lulii  1578  decessit.  Vitam  eius  enarravere 
Arnoldus  laussen  parochus  diesthemiensis  (f  1583),  Gilbertus  Gybels  (Leuwen  1713), 
P.  F.  X.  de  Ram  (Lovanii  1858).  Cf.  Hermes ,  ^Esch"  in  Wetzer  und  Welte's 
Kirchenlexikon  IV  (2.  Aufl.,  Freiburg  i.  Br.  1886),  col.  888—889.  Uartzheim.  Biblio- 
theca  coloniensis  p.  255—256.  '  Ps.  102,  2.  2  yide  p.  17,  notam  7. 

»  Cf.  Ps.  36,  7.     ler.  12,  1. '  "  lob  7,  20.  »  Ps.  26,  1. 

*  Ananiam  christianum  Damasci  ,.Dominus  misit  lesus"  ad  Paulum  couversum, 
ut  hic  „videret  et  impleretur  Spiritu  sancto"   (Act.  9,  10 — 18). 


Coufessionum  Canisii  liber  primus  (c.  1570)  4.  19 

Pungebas''  cor  meum,  cum  ex  illo  audirem  ac''  discerem  Imius- 
modi  sententias:  Seruire  Deo  regnare  est,  Sola  salus  seruire  Deo, 
sunt  caetera  fraudes.  Si  Christum  bene  scis,  satis  est,  si  caetera 
nescis.  Item'  prudenter  hoc  agebat,  ut  quotidie  caput  ex  4.  Euangelijs 
unum  legerem,  et  in  eo  sententiam  illustrem,  eod.  die  subinde  me- 
ditandam  excerperem,  memoriaque  tenerem.  Accedebat  et  alia  piorum 
auctorum"^  lectio,  per  quos  de  timore  et  amore  tuo  me  commonuisti, 
nec  minus  iuuabar  sanctorum  hominum  propositis  exemplis,  et  inspectis 
historijs,  in  quibus  saepe  uersabar,  Hinc  mea  fides  et  spes,  ad  me- 
liora  sectanda'  excitabatur:  Hinc  mundi  amor  et  timor  in  animo  meo 
magis  euilescebat:  Hinc  Euangelica  tum  praecepta  tum  consilia  mihi 
calcar  fortius  et  desyderium  impensius  adijciebant.  Praeuenisti  me 
Domine  misericordia  tua  ^ ,  multisque  modis ,  ne  peccarem  grauius, 
prohibuisti,  et  a  lata  via,  quae  mundi  amatores  ad  perditionem  ab- 
ducit,  pedes  meos  cohibuistj.  Tibi  gratias  pro  me'  dicant  omnes 
innocentes  et  sancti  tui,  qui^'  posueris  super  me  manum  tuam^, 
et  singularem  meae  salutis  vitaeque  curam  habueris  continenter,  illis 
praesertim  annis,  quibus  adolescentes  mundi  blandimentis ,  carnisque 
uoluptatibus  dediti,  dum  a  te,  et*"  lege  tua  discedunt,  seipsos'  per- 
ditum  eunt,  et  in  mille  Sathanae  laqueos  incidunt,  quamuis  imprudentes, 
morbosque  saepe  grauiores  contrahunt,  quam  quos  tota  deinde  vita 
superare  et  funditus  euellere  possint. 

Confiteor  nominj  tuo  Deus  lumen  et  virtus  animae  meae,  qui 
pascis  et  regis  me  ab  infantia''^,  et  cui  numerati  sunt  omnes 
capillj  capitis  mei*,  gratias  ago  tibi  de  donis  tuis,  quaecunque 
in  me,  per  me  et  propter  me  operari  dignatus  es,  Sub  umbra 
quidem  alarum  tuarum  die  ac  nocte  me'  protexisti^,  et 
quasi  pupillam  oculi  tui  me  custodiuisti^,  non  secus  quam "' 
aquila  prouocans  ad  uolandum  pullos  suos  et  super  eos 
uolitans,  quae  expandit  alas  suas,  et  assuraens  eos  por- 
tat  in  Iiumeris  suis'^.  Tu  omnes  vias  meas  praeuidisti^, 
possedisti    renes    meos,    suscepisti    me    de    utero    matris 


Magni  faciebam  praecepta  et  consilia ;  suaviter  illis  afficiebar,  et  ex  asse  tuus  asse 
[sic ;  leyendum:  essej  peroptabam.  Laudent  Te  aeternum  omnes  Sancti  tui  ob  curam, 
quam  suscepisti,  salutis  meae,  illis  annis,  quibus  tam  multi,  recedentes  a  Te,  viam 
perditionis  capessunt,  et  Diaboli  laqueis  irretiti  peraegre  inde  extricantur.  Omni>w 
simUin  gallico  sermone  jMSidf  Dori(jnij. 

"  Pungebat  Rad.  '^  et  Bad.  "^  idem  Rad.  ''  authorum  Bad. 

"  spectanda  Bad.  f  Rad.  om.  pro  me. 

^  quod  Rad.,  idqite  fortasse  meUns.  "'  Rad.  om.  te,  et. 

'  Sic  Rad.;  cod.  mon.  seipsum.  ^  infantia  mea  Rad. 

'  Rad.  om.  me.  ""  ac  Rad. 


Cf.  Ps.  58,  11.  2  ps.  138,  .5.  3  cf   Qen.  48,  15.     Ps.  22, 

Matth.  10,  30.  5  Ps.  16,  8.  «  Ps.  16,  8. 

Deut.  32,  11.  8  Ps.  138,  4. 

2* 


20  \IU.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

meae^,  super  iram^  inimicorum  meorum  extendisti  ma- 
num  tuam,  et  saluum  me  fecit  non  justitia  mea,  sed  dextera'' 
et  misericordia  tua^,  cui  sit  omnis  laus  et  gloria  in  secula 
seculorum^.  Precor  te  Domine  fidelissime  custos  et  amator  humani 
generis,  quam  tribuisti  gratiam  indigno  puero  mihi,  eam  multis  alijs 
infunde,  auge,  perfice,  ut  a  mundi  turbis  et  periculis  illis  mature 
semoti,  bonos  piosque  praeceptores  habeant,  quorum  praeceptis  et 
exemplis  adiuti  morum  vitia  potius,  quam  barbarismum  et  soloecis- 
mum°  fugiant*^,  ac  detestentur  *.  Discant  illi  salutaria  magis  quam 
vana,  firma  non  uaga  sectari  studia,  et  in  his  obseruent"  proprium 
scopum,  ut  suo  et  aliorum  commodo  doctrina  soHda  recte  et  con- 
uenienter  uti  ueHnt  et  possint,  primum  quidem  ad  nominis  tui  gloriam, 
cui  seruire  debent  omnia^,  deinde  vero  ad  profectum  Ecclesiae  tuae, 
cui  magis  quam  patriae,  amicis  et  parentibus  gratificandum  et  ob- 
sequendum  est^. 


*  viam  Rad.    Vulgata  Clementis  VIII.  iussu  edita  hic  Jiabet  iram. 

^  Pi/thon  (p.  343):  [Divina  beneficia  CanisiusJ  ^in  suis  Conf.  sic  enuraerat: 
,Omnes  sancti',  ait,  ,benedicant  Tibi,  Deus  meus  ,  qui  curam  gessisti  salutis  meae. 
Regeneratus  sum  in  Cbristo  per  baptismum ;  confortatus  in  fide  per  Sacramentum 
Confinnationis ;  coelesti  pane  in  Eucharistia  pastus,  receptusque  in  tuam  gratiam, 
beneficio  Clavium  Ecclesiae  tuae  concessarum.'  Dein,  quibusdam  interjectis,  exclamat 
cum  Regio  Vate :  ,Dominus  Firmamentum  meum ,  qui  pascis  me  a  juventute  mea : 
die  ac  nocte,  sub  umbra  alarum  tuarum  protexisti  me;  custodisti  me,  ut  pupillam 
oculi :  omnes  vias  meas  praevidisti.  Projectus  sum  in  Te  ex  utero :  extendisti  manum 
tuam  super  inimicos  meos,  et  dextra  tua  salvavit  me.' " 

'  Bad.  oin.  et  soloecisnium. 

^  Oro  Te ,  mi  Deus ,  custos  et  amator  hominum ,  concede  his  adolescentibus 
eam  gratiam,  quam  mihi  indigno  olim  contulisti,  cum  essem  in  aetate,  in  qua  nunc 
sunt.  Fac,  ut  a  periculis  liberati  pios  Praeceptores  nanciscantur ,  quorum  sermo- 
nibus  et  exemplis  incitati,  majori  studio,  morum  peccata  fugiant,  quam  Grammaticae 
Seloecismos.     Pi/th.  p.  78. 

^  et  mihi  obseruent  Pad. 

''  lis,  quae  praecesserunt  et  quae  sequuntiir,  utcumque  similia  sunt  quae  habet 
Pifthon  p.  363 — 364:  „Necessitudo,  quae  Canisio  cum  tot  egregiis  et  spectata  virtute 
viris  intercedebat ,  magna  ei  commoda  attulit,  ob  quae  singulares,  in  senectute. 
Deo  gratias  agebat.  ,Considerabam',  ait,  ,eam,  quam  mihi  indideras  propensionem 
cum  sanctis  animabus  agendi ,  pro  singulari  dono  Bonitatis  tuae.  Afficiebat  me 
piorum  consuetudo  prae  quam  familiaritas  cum  illo  gencre  hominum,  quos  non  tam 
virtus,  quam  naturae  dotes  et  fortunae  dona  commendant.     Sapieutibus  horum  pau- 


1  Ps.  138,  13.  2  Ps.  137,  7. 

»  Rom.  16,  27.    Gal.  1,  5.   Phil.  4,  20.    1  Tim.  1,  17. 

*  S.  Augustinus  de  se  ipso  in  ^Confessionibus"  (1.  1,  c.  18,  n.  28):  „Quid 
autem  mirum  quod  in  vanitates  ita  ferebar,  et  a  te,  Deus  meus,  ibam  foras,  quando 
mihi  imitandi.  proponebantur  homines,  qui  aliqua  facta  sna  non  mala,  si  cum  bar- 
barismo  aut  soloecismo  enuntiarent,  repi-ehensi  confundebantur ;  si  autem  libidines 
suas  integris  et  rite  consequentibus  verbis  copiose  ornateque  narrarent,  laudati  glo- 
riabantur?"  (Opera  tom.  I,  ed.  opera  monachorum  0.  S.  B.  e  Congregatione  S.  Mauri 
[Parisiis  1679],  p.  79.    Migne,  PP.  LL.  XXXII,  073.) 

^  Cf.  Ps.  118,  91. 


Confessionum  Canisii  liber  primus  (c,  1570)  4.  5.  21 

Neque''  possum  hic  obliuiscj  bonarum,  sanctarumque  meiitium, 
quas  puer  et  adolescens  ego  non  sine  consolatione  et  profectu  spiri- 
tuali  sum  frequenter  expertus'',  cum  apud  Arnliemenses  ^ ,  Nouio- 
magenses,  Busciducenses^,  Osterwickenses  ^,  Diestenses^,  Louanienses 
degerem. 

Laudo  et  extollo  Sanctum  nomen  tuum  in  sponsis  tuis,  ijsque 
virginibus  admirandae  ^irtutis,  et  antiquae  simplicitatis ,  et  probatae 
pietatis,  quarum  monitis  et  exemplis,  imo  et  vaticinijs^  me  saepius 
excitare,  terrere,  fouere  et  impellere  uoluisti,  ut  et  tibi  propior  fierem, 
et  mihi  notior,  et  alijs  utilior,  et  in  via  spiritus  vigilantior  essem. 
Credo  gratiae  tuae  donum  fuisse,  idque  mihi  profuisse  sensi',  cum  ego 
huiusmodj  seruis  et  ancillis  tuis*^  electis  adiungerer  saepe.  Illis  quam 
caeteris  opulentioribus  adesse  malebam^  illorum'^  hortationes,  consilia, 
preces  magnipendebam,  cum  illis  colloquia  pia  miscebam. 

[V.] 

Audiebam  quidem  Coloniae  principia  Juris  seu  Listitutiones 
Imperiales   aliquandiu:   Louanij   vero  luris   Canonici  iDublicis   aderam 


perum  Evangelicorum  consiliis ,  exemplis ,  et  communicata  eis  luce ,  dignatus  es, 
Domine,  me  instruere,  me  firmare,  et  salutari  judiciorum  tuorum  timore  carnes  meas 
coufigere,  meque  impellere,  ut  propius  ad  Te  accederem,  me  inspicerem,  et,  quo  aliis 
fructuosior  esse  possem,  in  rem  Spiritus  oculos  acrius  intenderem.'" 

*  Qme  sequuntur  usque  ctd  colloquia  pia  miscebam,  etiam  Sacchinus  proponit, 
hoc  prooemio  praemisso:  [Canisius]  ,et  haec  ipsa  iam  senior  literis  consignauit,  et 
de  profectu  ex  notitia  et  colloquiis  religiosarum  eiusmodi  foeminarum,  Deo  gratias 
agit  his  verbis.  Non  possum"  etc.  (De  rita  Canisii  p.  20 — 21).  Eadem,  usque  ad 
^adesse  malebam",  liahet  Riess  1.  c.  p.  12. 

•^  quas  puer  et  adolescens  sum  frequenter  expertus  non  sine  profectu  et  con- 
solatione  spirituali  Sacch. 

■=  Sacch.  om.  idque  mihi  profuisse  sensi. 

^  seruis  tuis  et  ancillis  Sacch.  *  mallebara  Cod.  mon. 

^  illarum  Sacch. 


1  Arnhem  (Romanorum  ^Arenacum"  ?)  per  aliquod  tempus  ducum  Geldriae 
sedes  erat;  nunc  caput  est  Geldriae,  proviuciae  neerlandicae.  Dicunt  aliqui  Ottonem 
Canis,  Petri  nostri  patruum,  Arnhemii  consulatum  gessisse.  Cf.  Bongaerts,  Stamlijst 
p.  6.  Certe  Otto  Canisius ,  Petri  frater ,  anno  1572  ibidem  consul  fuit.  Bonr/aerts 
1.  c.  p.  7.  *  Epistula  P.  loannis  Hasii  S.  J.  ad  P.  Matthaeum  Raderum  S.  J.  data 
Erabrica  11.  lanuarii  1614.  Autographum  est  Monachii  in  bibliotheca  regia,  Cod. 
lat.  1611,  n.  100. 

^  Boscoducum  sive  Silva  Ducis  ('s  Hertogenbosch ,  Bois-le-Duc)  anno  1559  et 
iterum  anno  1853  civitas  episcopalis  facta  est  et  nunc  caput  quoque  provinciae 
regni  neerlandici  est,  cui  nomen  est  Brabantia  septentrionalis. 

^  IUic  forte  etiam  piissimam  virginem  Mariam  de  Oisterwijk  primum  vidit, 
quae  postea  Coloniae  sacrarum  virginum  praeses  et  Societatis  lesu  illic  nascentis 
^.mater"  fuit.     De  qua  phira  infra. 

*  Vide  p.  17,  n.  7. 

^  Canisius  in  „Testamento"  vaticinium  eiusmodi  virgineum  exponit. 


22  \IU.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentuni. 

lectionibus,  cum  sic  pater  clesideraret  ^.  Caeterum  quae  ad  mysticara 
Theologiam,  et  Spiritualia  studia  pertinent,  magis  animo  adlucebant, 
in  his  maiorem  succum  et  sapidiorem  cibum  mens  mea  reperiebat. 
Xondum  agnoscebam,  quo  me  Spiritus  tuus  uelut  in  portum  adduc- 
turus  esset:  sed  secundos  tamen  uentos  immittebas,  meamque  naui- 
gationem  prosperabas,  ut  blandae  Syrenes,  et  vana  mundj  kidibria, 
ob  quae  plurimi  periclitantur,  meam  cymbam  nihil  commouerent. 

De  victus  parsimonia  et  vestitus  austeritate  libenter  alijs  gratulor, 
ipse  non  possum  gloriarj ,  si  uelim  maxime ,  quia  vias  illas  non  ex- 
quisiuj,  de  quibus  aiebat  ille,  Propter  uerba  labiorum  tuorum 
ego  custodiui  vias  duras^.  Vestis  interim  cilicinae  usum  saepe 
puer  assumpsi,  nec  iubente  aut  inuitante  tamen  ullo,  ut  arbitror:  et 
priusquam  grauem  in  carne  luctam  experirer.  Nec  mihi  displicebat 
tum  simphcitatis  et  paupertatis  studium  a  praeceptore  commendatum. 
Vnde  factum  puto,  ut  nonnunquam  bonam  librorum  partem  sacco  in- 
clusam  in  pauperes  distribuendam  ultro  darem.  Ad  uitam  religiosam, 
qualem  Carthusiani  profitentur,  quietis  et  contemplationis  amor  me 
saepius  inuitabat.  Aliquando  in  Bacchanalibus  festis,  quae  uocant, 
cum  inter  coenandum  alijs  assiderem,  a  vini  potu  me  abstinuisse  scio, 
quod  ueniret  in  mentem  summae  intemperantiae  et  communis  crapulae, 
qua  se  tunc  homines  insani  obruunt,  et  ingentem  Deo  interunt  con- 
tumeliam,  quandoquidem  pro  Deo  uentrem^  studiosissime  ac  petulan- 
tissime  colant.  Verum  haec  si  bona  fuerunt,  te  authore  et  Duce 
fiebant,  qui  praeuenisti  me  tua  misericordia ,  et  a  mundi  carnisque 
spiritu  abstraxisti  animam  meam,  ut  in  simplicitate  cordis*  va- 
carem  tibi,  et  me  ipsum  abnegarem.  Fateor  Domine  testis  et  iudex 
omnium,  fateor,  ab  illorum  me  virtute  procul  abesse,  qui  carnem 
suam   cum   uitijs   et   concupiscentijs  singulari  studio   cruci- 


'  „Liber  Intitulatonim"  sive  matricula  universitatis  lovaniensis,  annos  1528 
ad  1569  complectens,  in  anno  1539  liaec  liabet : 

„Anno  a  virgineo  partu  millesimo  quingentesimo  trigesimonono  mensis  Februarij 
die  vltima  in  congregatione  alme  vniuersitatis  studij  generalis  opidi  Louaniensis 
apud  Augustinenses  celebrata  electus  fuit  ex  facultate  iuris  ciuilis  in  rectorera 
eiusdera  vniuersitatis  Ghisbertus  Loyden  a  Buscoducis  Artium  magister  et  vtriusque 
iuris  Licentiatus.  Qui  prestitis  iuraraentis  consuetis  recepit  a  suo  predecessore 
sigiUura  libros  et  alia  rectoratus  insignia.  Sub  quo  sunt  intitulati  quoruni  nomina 
sequuntur 

[seqmmtur  nominaj 

Aprilis 

XXI    M.  Petrus  Canis  Nouiomagus."' 

Descripsi  ex  ipsa  raatricula,  quae  nunc  est  BruxelHs  in  archivo  regio  (Cod. 
chartac.  in  2°,  signatus  ,Universite  de  Louvain  Nr.  42'').  Eadem  a  PP.  Deynoodt 
et  Bongaerts  typis  exscripta  sunt. 

2  Ps.  16.  4.  '  Cf.  Phil.  3,  19. 

*  Gen.  20,  5.     3  Reg.  9,  4.     2  Cor.  1,  12  etc. 


Confessioumn  Canisii  liber  primus  (c.  1570)  5.  23 

fixeriuit^,  et  sibi  vitae  duriciem  indixerunt,  ut  cruce  suscepta  per 
viam  angustam^  Maiestati'  Tuae  deuotius  atque  securius  famulentur. 
Horum  institutum  in  loanne  Baptista  et  primis  Anachoretis  veneror, 
in  Hieronimo,  Francisco,  Dominico  alijsque  patribus  miror.  Illorum 
seuera  disciplina  sanctumque  propositum  utinam  tot  haberet  aemula- 
tores,  quot  passim  inuenit  impugnatores,  ut  quibus  lubet  fallaci  carnis 
licentiae  magis  quam  uerae  libertati  spiritus^  fauere  ac  patrocinarj. 
Tu  uero,  qui  laborem  et  dolorem  consideras*,  qui  et  reddis 
unicuique  secundum  eius  opera^,  et  magno  eos  honore  dignaris, 
qui  propter  te  tota  die"  mortificantur'^.  Fac  nos  et  candidos, 
et  aequos  aestimatores  fraternarum  Yirtutum ,  et  studiosos  earum 
sectatores  effice,  qui  Spiritu  tuo  Duce  et  impulsore  carnem  suam 
perfecte  subigunt  aut  vigilijs,  aut  ieiunijs  alijsque  sponte  assumptis 
afflictionibus  hostem  domesticum  persequuntur.  Quem  rigorem  vitae 
si  nos  delicati  milites  nolumus,  aut  non  possumus  imitari,  absit  tamen, 
0  Deus!  aemulatrix  invidia,  et  stulta  mordacitas.  Admiremur  potius 
aliorum  pro  te  pugnantium  et  in  te  vincentium  fortitudinem ,  teque 
gloriosum'^,  et  mirabilem  in  Sanctis  tuis^  praedicemus,  Vti- 
nam  ego  aliquam  gratiae  portionem  assequerer ,  quam  tu  Servis 
lustisque  tuis  Moysj,  Samuelj,  Davidj,  Hieremiae,  Danieli,  Nazareis, 
Rechabitibus  ^,  Anachoretis  abunde  donasti,  ut  essent  illi  sibi  severi, 
et  peccantibus  simul  alijs  compatientes ,  ut  malis  etiam  horum",  non 
secus,  quam  suis  deplorandis  et  vindicandis  studiose  vacarent. 

Hunc  kictum  et  zehmi  excita,  et  largire,  ut  mihi  meisque  pec- 
catis  minime  parcam,  ridentem  vero  mundum  deplorem,  et  pro  ini- 
m  i  c  i  s  C  r  u  c  i  s  i^ ,  ac  carnis  Amatoribus  lacrimas,  veri  amoris,  doloris- 
que  testes  frequenter  effundam.  Spiritum  rectum  innova  Domine 
in  visceribus  meisii,  ut  sciam  et  sentiam,  quam  sit  amarum'', 
te    fonte    aquae    vivae    relicto,    cisternas    fodere    dissi- 

*  Matri  cod.  mon. 

^  Quae  seqmmtur  iisque  acl  finem ,  aliis  iisque  paulo  minorihus  )iotis  in  codice 
monacensi  scripta  sunt,  ideoque  duhium,  eademne  manu  ac  priora. 
"  pro  horum  cod.  mon.  ^  amare  cod.  tnon. 


»  C4al.  5,  24.  2  cf.  Matth.  7,  13.  14.     Luc.  13,  24. 

^  Cf.  2  Cor.  3,  17.     Gal.  4,  31 ;  5,  13.  ^  Ps.  10  sec.  Hebr.,  14. 

^  Matth.  16,  27.    Rom.  2,  6.  «  Ps.  43,  22.     Rom.  8,  36. 

"  Dan.  3,  45.  52.  56.  »  Ps.  67,  36. 

^  Rechabitae  illi  leremiae  prophetae  affirmare  poterant:  ^Obedivimus  voci 
Jonadab,  filii  Rechab,  patris  nostri,  in  omnibus,  quae  praecepit  nobis,  ita  ut  non 
biberemus  vinum  cunctis  diebiis  nostris  .  .  . ,  et  non  aedificaremus  domos  ad  habi- 
tandum,  et  vineam  et  agrum  et  sementem  non  habuimus,  sed  habitavimus  in  taber- 
naculis."  Propterea  Deus  per  leremiam  eorum  Israelitis  exemplum  oboedientiae 
proposuit  et  singularem  iis  favorem  promisit  (ler.  35,  8 — 19).  S.  Hieronijmus  in 
iis  vitam  eremitarum  et  monachorum  christianorum  praeformatam  cernit  (Epistula 
ad  Paulinum  presbyterum  de  institutione  clericorum  n.  5  {Mignc,  PP.  LL.  XXII,  583). 

'"  Phil.  3,  18.  11  Ps.  50,  12. 


24  YIU.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testanientum. 

patas^,  et  praetermisso  coelesti  manna,  porcoriim  siliquis^  in- 
haerere ,  teque  contempto ,  vel  neglecto  summo  Bono ,  carni ,  mundo, 
Sathanae  hoc  est  perditissimis,  nocentissimisque  hostihus  ter  miseram 
sernre  servitutem^  Suspirat  cor  meum,  quia  ne  minima  quidem  ex 
parte  possum  meminisse,  quot  quantisque  modis  puer  et  adolescens 
coram,  et  contra  te  iteraverim  lapsus,  contraxerim  debita,  et  luendas 
peccatorum  poenas  de  anno  in  annum ,  de  die  in  diem  cumulaverim 
mihj,  Quod  si  graviora  etiam  non  designassem  peccata,  quae  lex 
tua  severe  prohibet,  ac  iustitia  tua  sempiternis  gehennae  supplicijs 
vindicanda  esse  decernit,  an  propterea  gloriabitur  cor  meum,  et  obli- 
viscar  illius  sententiae,  De  propitiato  peccato  noli  esse  sine 
metu^.  Longe  absum  a  viri  sancti  simplicitate,  atque  innocentia,  quem 
tu  Deus  aperte  commendasti,  et  qui  de  se  ipso  testatur,  E  t  i  a  m  s  i  h  a- 
buero  quippiam  iustum,  non  respondebo,  sed  meum  iudicem 
deprecabor.  Etiamsi  simplex  fuero,  hoc  ipsum  ignorabit 
anima  mea*.  Vere  scio,  quod  ita  sit,  quod  non  iustificetur 
homo  compositusDeo^;  et  rursum:  Yerebar  omnia  opera 
m  e  a ,  inquit,    s  c  i  e  n  s   q  u  o  d   n  o  n   p  a  r  c  e  r  e  s   d  e  1  i  n  q  u  e  n  t  i  '^. 

[VI.] 

Vereor  et  ego,  multoque  iustius,  quam  lob  ille  simplex, 
rectus  ac  timens  Deum,  recedens  ab  omni  malo",  et  in 
summis  etiam  afflictionibus  retinens  innocentiam^  verebatur. 
Audio  quidem  cantantem  prophetam,  Custodivit  anima  mea  te- 
stimonia  tua,  servavi  mandata  tua^,  in  toto  corde  ex- 
quisivi  te^^.  Retribuet  mihi  Dominus  secundum  iustitiam 
meamii.  Novi  et  regem  Ezechiam  bona  conscientia  coram  te  affir- 
mantem:  Memento  quaeso,  quomodo  ambulaverim  coram 
te  in  veritate,  et  in  corde  perfecto,  et  quod  bonum  est 
in  oculis  tuis  fecerimi^.  Neque  mentitus  est  sane  Doctor  veri- 
tatis,  ubi  de  se  loquitur,  Nihil  mihi  conscius  sum^^.  Bonum 
certamen  certavi,  cursum  consummavj,  fidem  servavi.  In 
reliquo  reposita  est  mihj  corona  iustitiae,  quam  reddet 
mihiDominus  in  die  illa  iustus  ludex^*,  Aciterum:  Gloria 
nostra  haec  est  testimonium  conscientiae  nostrae^^ 
Tantum  enim  fiduciae  pijs  praebet  pius  animus  et  vita  innocenter  acta, 


*  In  codice  monacensi  seqnitur  haec  sententia  Vnieis  postea  deleta  (Uhrarius 
ijise  delesse  videtur) :  „Pulvis  sum,  o  factor  et  Author  omniuml  et  in  pulverem 
redigar  brevj ,  qui  tanquam  flos  effloresco,  atque  depereo"  (Gen.  3,  19.  lob  14,  2. 
i%.  102,  13). 


»  ler.  2,  13.  19.  ^  Lue.  15,  16.  »  Eccli.  5,  5.  "  lob  9,  1-^  21. 

»  lob  9,  2.  «  lob  9,  28.  '  lob  1,  1;  2,  3.  »  lob  2,  3. 

9  Ps.  118,  167.  168.  1«  Ps.  118,  10.  »'  Ps.  17,  25. 

»2  4  Reg.  20,  3.  '^  1  Cor.  4,  4.  >^  2  Tim.  4,  7.  8.  ''  2  Cor.  1,  12. 


Confessiouum  Canisii  liber  primus  (c.  1570)  5.  6.  25 

ut  illi  in  te  Domino  sancte  gloriarji,  et  aliquando  suae  virtutis 
exemplum  alijs  imitandum  proponere ,  seque  ipsos  commendare  cum 
Deipara  Yirgine^  minime  reformident. 

Ego  vero  multorum  mibi  malorum  conscius,  et  pergravi  onere 
peccatorum,  quae  annis  pluribus  quadraginta  commisi,  pressus,  non 
unde  gaudeam,  vel  me  ipsum  commendem  babeo,  sed  quod  doleam, 
ac  deplorem  cumulatim  offendo.  Vere  non  sum  sicut  caeteri 
hominum^,  nempe  loannes  Baptista,  Hieremias  Propbeta,  et  similes, 
quos  in  utero  materno  tu  mirabiliter  sanctificasti.  Neque  sum  sicut 
illi,  quos  praepotentj  contra  peccatum  gratia  misericorditer  admodum 
instructos  confirmare  dignaris.  De  bis  forte  scriptum  est,  quod  non 
posuistj  poenitentiam  iustis*,  qui  tibi  Deo  lustorum  non  peccaverunt. 
Non  sum  etiam  sicuti  caeteri  hominum,  qui  post  admissum 
peccatum  fructus  poenitentiae  dignos  ediderunt^,  et  quia 
multa  illis  remissa  sunt  peccata,  multum  dilexerunt^ 
ut  charitas  peccatorum  multitudinem  operiref^.  Vae 
autem  ingrato,  misero,  ac  tepido  mibj,  quem  benignitas  tua  tot  annis 
deHnquentem  sustinet,  fugientem  exspectat,  surdum  vocat,  et  diligit 
immerentem.  Praeclara  sunt,  rara  sunt,  infinita  sunt  beneficia  tua, 
quibus  inde  ab  infantia  me  per  omnem  aetatem,  et  ubique  locorum 
es  prosecutus,  ut  ad  bene  beateque  vivendum  occasionem  feliciorem 
quam  plerisque  alijs  mihi  suppeditares.  Sed  quo  fuit  vberior  muni- 
ficentia,  et  clementia  in  me  tua  liberalior,  eo  certe  culpabilior,  foedior, 
damnabilior  est  iniquitas  mea,  quod  gratiosae  uisitationis  tem- 
pus^  acceptabile,  diesque  salutis^  et  annos  gratiae  parum 
agnovi,  amantem  Patrem  frigide  redamavj ,  gratiam  tuam  in 
vanum  saepius  recepii^,  in  cultu  tuo  piger  et  torpidus  vixi,  et 
tantum  non  contempsi  divitias  Bonitatis  et  patientiae 
et  longanimitatis  tuae^i  Domine  Deus  et  ludex  meus. 

Doleo  caecitatem  meam,  qui  post  tot  accepta  vuhiera',  neque 
te  solem  lustitiae^^,  neque  me  abyssum  miseriae  recta  possum 
intuerj.  Vere  tu  es  Deus  absconditusi^,  altissimus  creator 
omnium,  omnipotens,  et  Rex  potens,  et  metuendus  nimis, 
sedens  super  thronum,  et  dominans  Deus^*,  ut  scripsit  Ec- 
clesiasticus.  Qui  cum  lucem  habites  inaccessibilem,  a  nullo 
videri  potes^^  mortalium,  nisi  perobscure,  ac  velutj  per  specu- 
lum  in  aenigmate,  qui  postea  de  facie  ad  faciem^^  te  mundis 

*  Sic ;  munera? 


1  ler.  9,  23.  24.    1  Cor.  1,  31.    2  Cor.  10,  17.    Pliil.  3,  3. 

2  In  cantico  ^Magnificat'   (Luc.  1,  46—55).  "  Luc.  18,  11. 
*  Cf.  Luc.  5,  32;  15,  7.             *  Luc.  3,  8.             «  Luc.  7,  47. 

^  Prov.  10,  12.     1  Petr.  4,  8.  »  Luc.  19,  44.  »  2  Cor.  6,  2. 

^°  2  Cor.  6,  1  (.  .  .  .  exhortamur,  ne  in  vacuura  gratiam  Dei  recipiatis). 
»  Rom.  2,  4.  12  MaL  4,  2.  '^  ig.  45^  15. 

"  Eccli.  1,  8.  '■■  1  Tim.  6,  16.  '«  1  Cor.  13,  12. 


2(3  YIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testameutura. 

cordibus^  dabis  integre  et  felicissime  conspiciendiim.  Maior  autem 
haec  est  coecitas  cordis  mei,  quod,  cum  alia  multa  videre  et  cogno- 
scere  videar,  meipsum  tamen  [non]''  videam,  peccata  propria  non 
observem,  non  ponderem,  non  deplorem  atque  castigem.  Et  quoniam 
meipsum  non  iudico^  pessimus  ipse  mihi  magister,  et  Censor  supra 
moclum  indulgens,  grave  iudicium  meum  subsequi  necesse  est,  in  quo 
iustitias  etiam  ad  trutinam  aequitatis  tuae  revocabis,  in  quo  corda  et 
renes  hominum  scrutaberis^  et  ante  actae  villicationis  ratio- 
n  e  m  ■*  exactam  a  quovis  reposces.  Sane  me  quoque  tangit,  quam  tuus 
pronuntiavit  filius,  sententia:  Omni  cuj  multum  datum  est,  multum 
quaeretur  ab  eo:  et  cui  commendaverunt  multum,  plus  petent 
ab  eo^.  Tantoque  magis  reformido  iudicium,  quod  de  uno  latum,  in 
multos  competit,  cum  dicitur,  Inutilem  servum  eijcite  in  tene- 
bras  exteriores^.  Quid  igitur  faciam,  cum  surrexerit  ad 
iudicandum  Deus?  et  cum  quaesierit,  quid  respondebo?'^ 
Verumenimvero  Deus  et  Creator  meus,  vita  et  salus  mea^  es, 
tu  non  odisti"  quaecunque  eorum,  quae  fecisti,  sed 
diligis  omnia,  quae  sunt^,  et,  sicut  ipse  non  sine  iureiurando 
dixisti,  non  vis  mortem  peccatoris,  sed  magis,  ut  conver- 
tatur  et  vivat^*^;  propterea  respiro  in  miserationibus  tuis  multis 
et  magnis,  o  clementissime  Pater,  Pater  misericordiarumi^  qua- 
rum  neque  numerus ,  neque  modus ,  neque  finis  potest  excogitarj. 
Maior  est  misericordia  tua,  quam  potest  esse  iniquitas  mea.  Tu  es 
Dominus  (ut  vere  poenitentis  Regis  verbis  utar)  altissimus^^^  l3e_ 
nignus^^  longanimis  et  multum  misericors^*,  et  poenitens'  super 
malitias  hominumi".  TuDomine  secundum  multitudinem  [mise- 
ricordiae]'^  tuae^^  promisisti  poenitentiam  et  remissionem  ijs,  qui 
peccaverunt.  Ne  intres  igitur  in  iudicium  cum  servo  tuo^'^, 
quia  si  iniquitates  observaveris  Domine,  Domine,  quis 
non  desperabit  ?  quis  maledictionem  aeternam  effugiet  unquam  ?  q  u  i  s 
sustinebit?^^  Ne  despicias  opus  luteum  et  fragile  manuum 
tuarum^^,  quia  mendax  et  vanitas  [sicj  est  omnis  homo^O: 
omnis  caro  foenum,  et  revera  omnis  gloria  eius  quasi 
flos  agri^i;  nec  secundum  iustitiam  tuam  retribuas-^  mihj, 
quia  misericordia  tua  super  omnia  opera  tua^S;  sed  secun- 
dum  benignitatem  tuam  magnam  et  infinitam. 


om.  cod.  tnon.  ^  odis  cod.  nion. 

Sic  cod.  mon. ;  sed  videtnr  esse  legendnm  praestabilis ,  quod  hahet  loel  2,  13. 

secundum  multitudinis  tuae  cod.  mon. 


'  Matth.  5,  8.       2  cf.  1  Cor.  11,  31.       ^  Ps.  7,  10.  ler.  17,  10  etc.       *  Luc.  16,  2. 

'=•  Luc.  12,  48.  «  Matth.  25,  30.  "  lob  31,  14.  «  Ps.  26,  1.  »  Sap.  11,  25. 
'^'Ez.  33, 11.  "2Cor.  1,  3.  >2  Ps.  17,  14;  96,  9  etc.  i»Ps.  68,  17.  loel  2, 13. 
"  Ps.  102,  8.  '5  Cf.  loel  2,  13.  lon.  4,  2.  ^^  Ps.  105,  45.  '^  Ps.  142,  2. 
18  Ps.  129,  3.  "  Ps.  137,  8.  ^o  pg,  115^  n.  Rom.  3,  4.  Cf.  Ps.  61,  10. 
2'  Is.  40,  6.    1  Petr.  1,  24.        22  3  Re%.  8,  32.   2  Par.  6,  23.         -*  Ps.  144,  9. 


Confessionuni  Canisii  liber  primiis  (c.  loTO)  6.  27 

Exaiuli  me  Deus  salutaris  noster,  Spes  omnium  fi- 
nium  terrae^,  et  te  clementem  ostendas  poenitenti  mihj,  et  tuam 
imploranti  gratiam  in  tempore  adsis  oportuno^.  Miserere 
pupilli  tui,  Pater  pauperum^,  etDeus  dives  in  misericordia* 
manum  adiutricem  inopi  praebe,  ut  quod  mihi  deest  (deest  autem 
plurimum)  inexhausta  suppleat  pietas  tua,  cuius  hoc  est,  eritque 
semper  proprium,  a  terra  suscitare  inopem,  et  de  stercore 
pauperem  erigere,  ut  colloces  eum  cum  principibus,  cum 
p  r  i  n  c  i  p  i  b  u  s  p  o  p  u  1  i  t  u  j  ^.  Esto  medicus  aegroto  mihi ,  ut  sanes 
languores  omnes  animae  meae.  Ne  submergar  in  profundum'^ 
in  mari  longe''',  In  mari  turbulento  iactor,  Salva  me  Domine 
propter  nomen  tuum^,  et  succurre  in  tempore,  priusquam  nox 
irruat,  ut  salva  nave,  et  mercibus  ad  portum  securus  transvehar,  et 
cum  Sanctis  tuis  puram  perpetuamque  servitutem  serviam  tibj ,  qui 
me  a  d  i  m  a  g  i  n  e  m  e  t  s  i  m  i  1  i  t  u  d  i  n  e  m  t  u  a  m  '•  ultro  creasti ,  et 
creatum  paterne  hactenus  conservasti,  et  demum  ad  aeternam  beati- 
tudinem  tecum  possidendam  toties  invitasti. 

Domine  Deus  virtutum  converte  nos  et  ostende  fa- 
ciem  tuam  et  salvi  erimus^'^,  Tu  benignus  et  misericors, 
patiens  et  multae  misericordiae,  et  praestabilis  super 
malitia^i  semper  fuisti,  et  adhuc  esse  gaudes  humiliantibus  se,  et 
nomen  tuum  invocantibus.  Venio  ad  te  cum  grandi  peccatore  Manasse, 
et  eandem  confessionem  adfero,  quam  in  vinculis  ille  protulit,  non 
sine  Spiritu  verae  humihtatis,  et  cum  certo  fructu  suae  salutis  ac 
liberationis.  Peccavi  super  numerum  arenae  maris :  multiplicatae  sunt 
iniquitates  meae,  et  non  sum  dignus  intueri  et  aspicere  altitudinem 
coelj ,  prae  multitudine  iniquitatum  mearum.  Excitavi  iracundiam 
tuam  et  malum  coram  te  fecj,  non  feci  voluntatem  tuam,  et  man- 
data  tua  non  custodivj.  Et  nunc  flecto  genu  cordis  mei  precans  a 
te  bonitatem.  Peccavi  Domine,  peccavi ;  et  iniquitates  meas  agnosco, 
Quare  peto  rogans  te  remitte  mihj,  et  ne  simul  perdas  me  cum  ini- 
quitatibus  meis,  neque  in  aeternum  iratus  reserves  mala  mihj  i^, 

Cur  vero  diffidam  de  propitia  et  benigna  erga  me  voluntate  tua, 
qui,  ut  servum  redimeres,  Filium  tradidisti^^  et  in  mortem  Crucis 
acerbissimam  tradidisti.  Respicio  in  faciem  Christi  tuj^*,  in 
quo  iustificantur  et  salvantur,  qui  in  Adamo  primo  peccatores  effi- 
ciuntur  atque  condemnantur ^^ ;   hunc  immaculatumi^,  qui  toUit 

1  Ps.  64,  6.  2  ps.  31^  6.  3  lob  29,  16.  ^  Eph.  2,  4. 

5  Ps.  112,  7.  8.  «  Matth.  18,  6.  ^  Ps.  64,  6.  ^  pg_  io5,  8. 

9  Gen.  1,  26.  '»  Ps.  79,  4.  5.  ''  loel  2,  13. 

^-  Haec  ex  „apocrypha  oratione  Manassae,  regis  luda"  desumpta  sunt,  quae 
in  compluribus  Scripturae  editionibus  invenitur,  attamen  extra  seriem  librorum  cano- 
nicorum;  cf.  etiam  2  Par.  33,  11—18. 

'^  ,Ut  servum  redimeres,  Filium  tradidisti."  Ita  Ecclesia  Sabbato  sancto  in 
benedictione  cerei  paschalis  cantat. 

^'  Ps.  83,  10.  '^  Cf.  Rom.  5,  12-19.  i«  Hebr.  9,  14.     1  Petr.  1,  19. 


28  Vin.    Canisii  autobiographia  sive  Coufessiones  et  Testamentum. 

peccata  muiidi^  hunc  Pontificem-,  advocatum^,  intercessorem * 
et  m  e  d  i  a  1 0  r  e  m  ^  offero  tibi  Pater,  sicut  se  ipse  dilectus  et  unigenitus 
ille  tuus  in  ara  Crucis  obtulit  acceptabilem  hostiam'^,  ut  pro 
peccatis  nostris,  ac  totius  mundi  esset  propitiatio''. 
Nostram  ipse  sumpsit  humanitatem,  meam  ut  sanaret  infirmitatem, 
suamque  divinitatem  et  merita  omnia  nobis  largiretur.  Illius  mors 
mea  vita  sit :  illius  sanguis  et  vulnera  diluant  mala  mea,  sicut  caro 
mea  me  crebro  seduxit  ad  culpam ,  sic  caro  tam  dilecti  et  insontis 
filij  et  fratris  me  reducat  ad  veniam,  et  te  flectat  ad  misericordiam, 
ut  fructus  passionis  et  mortis  illius,  qui  Mundi  redemptor  est,  mihi 
tum  ad  peccatorum  omnium,  quae  unquam  designavi,  remissionem. 
tum  ad  donorum  Spiritualium ,  quibus  egeo,  consecutionem  et  aug- 
mentum  applicetur.  Credo  talem  tantumque  thesaurum  meritorum 
esse  Christi  Domini  mej,  ut  ob  illa,  quae  pro  nobis  ipse  gessit,  et 
pertulit  in  corpore  suo^  peccatorum  omnium  remissio  quotidie  per 
sacerdotes  abs  te  detur  et  a  poenitentibus  accipiatur  in  Ecclesia  tua. 
quae  sola  huius  amplissimi  thesauri  custos  est,  et  legitima  dispensatrix 
ad  finem  usque  mundi  permanebit.  Haec  fides,  haec  spes  et  certa 
exspectatio  reposita  est  in  sinu  meo^  et  omnium  Catholicorum. 
Neque  dubito  piorum  preces  et  beneficia ,  in  quibus  etiam 
Christus  ipse  per  fidem  habitat^^  ac  operatur,  multum  huc^ 
quoque  conferre,  ut  et  mala  praesentia,  vel  futura  facihus  nobis  amo- 
veantur,  et  dona  vere  salutaria  uberius  impetrentur  atque  confir- 
mentur.  Itaque  non  modo  Christi  capitisii,  qui  Sanctus  sanc- 
torumi2  existit'',  verum  etiam  praestantium  membrorum,  ac  totius 
corporis  eius,  quod  est  Ecclesia^^,  meritis  cupio  adiuvari. 
petoque  fulcirj,  ut  non  solum  in  genere,  sed  etiam  in  specie  parti- 
ceps  ego  sim  omnium  te  timentium,  et  mandata  tua  in 
coelo,  et  terra  c  u  s  t  o  d  i  e  n  t  i  u  m  !•*.  Qui  te  colunt,  Pater  omnis  Maie- 
statis,  pro  me  simul  colant,  precor,  pro  me  intercedant,  adorent. 
ament  atque  g  I  o  r  i  f  i  c  e  n  t  n  o  m  e  n  t  u  u  m  ^^  sanctum,  quod  in  exiguis 
etiam  creaturis  merito  praedicatur.  Magnificetur  hoc  nomeni^ 
in  electis  tuis,  quos  inde  ab  aeterno  praedestinasti,  et  dilexisti. 
ut  conformes  fierent  imagini  filij  tui,  qui  est,  eritque 
semper  primogenitus  ex  fratribus^^.  Et  hi  quaeso  cognoscant 
et  celebrent  in  me  n  o  m  e  n  h  o  c  t  u  u  m  e  x  c  e  1  s  u  m  ^^   et  adorandum. 


'  huic  cod.  mon. 

^  Sequmitur  verha  priraatum  tenens  in  omnibus,  quae  postea  lineis  delefa  sunt , 
llbrarius  ij)se  delevisse  videtur. 


'  lo.  1,  29.            2  Hebr.  2,  17  et  saepius.            ^  1  lo.  2,  1. 

*  Cf.  Rom.  8,  34.     Hebr.  7,  25.  ^  1  Tim.  2,  5.     Hebr.  8,  6  etc. 

«  Hebr.  10,  12.             •  1  lo.  2,  2.  «1  Petr.  2,  24. 

9  lob  19,  27.             '0  Eph.  3,  17.  ^'  1  Cor.  11,  3.   Eph.  1,  22  etc. 

'*  Dan.  9,  24.             '^  Eph.  1,  23.  '*  Ps.  118,  63.            '^  Ps.  85.  9.  12. 

"  2  Keg.  7,  26.     Apoc.  15,  4.  «^  Rom.  8,  29.            '^  Is.  12.  4. 


Confessioniim  Canisii  liber  primus  (c.  1570)  6.  7.  29 

pro  me  item  supplicent  gloriae  tuae,  et  in  charitate  non  ficta^ 
tuo  excitati  Spiritu  dicant,  et  repetant  saepe  SAXCTVS,  SAXCTVS, 
SANCTVS  Dominus  Deus  Sabaoth^.  Destruat  Deus  noster  in 
hac  infima  creatura  peccatum  ^,  et  exstruat  in  ea,  perficiatque  opus, 
quod  coepit  dextera  eius,  in  laudem  et  gloriam  hanc  dicti''  Nominis 
sui  sempiternam ''.     Amen.     Amen  *. 

Lvii.] 

Gratias  ago  tibi  ex  intimis  animae  meae  visceribus  clementissime 
Deus,  Creator,  salvator,  et  protector  meus,  vita,  refugium  et  salus 
mea  omnibus  diebus,  et  momentis,  quibus  in  hoc  mortalis  vitae  tem- 
pestuoso  marj  circumvagor,  varijsque  modis  ad  mala  et  bona  mira- 
biliter  impellor,  ut  nesciam  saepe,  quis  me  ventus  agitet,  quo  mea 
feratur  navicula,  quo  in  loco  haeream,  et  quomodo  cursum  meum  rite 
debeam  promovere.  Id  quod  etiam  experiebar  Anconae%  cum  illuc 
una  cum  Cardinali''  Augustano^  profectus  venissem  mense  lunio 
Anni  1568^.     Cum^  vero  ibidem  in  Cathedrali  Ecclesia   conscientiam 


*  Forlasse  legendmn  est :  gloriam  sanctissimi.  "^  sempiternum  cod.  mon. 

°  Narrationem ,  quae  hic  sequitur,  etiam  Sacchinus  p.  256 — 259  exhibet;  addit 
Canisium  ^adnotandam  eius  memoriam  scripto  censuisse"  ;  ex  quo  scripto  ad  verhum 
reddit  sententiam:  ,0  sanctum  hoc  studium  .  .  .  corruptionem ,  miseriam"  (p.  258 
ad  259;  vide  infra).  ^  Cardinale  cod.  mon. 

^  Pi/thon  (p.  256 — 260J :  „Hoc  in  itinere,  singulari  quodam  favore,  quem  in  libro 
Confessionum,  cum  Deo  suo  loquens  describit :  ,Cum,'  inquit,  .Anconae,  in  Cathedrali 
Ecclesia ,  conscientiam  examinarem,  aperuisti'"  etc.  Sequuntur  omnia,  quae  supra 
ponunfur,  usque  ad  finem  huius  capifis.  Dorigny  partem  tantum  huiiis  relationis  ad 
verhum  descripsit ;  cetera  hrevi  sermone  consfrinxit  p.  309.  439 — 442. 


1  2  Cor.  6,  6.  2  ig    6,  3.    Apoc.  4,  8.  ^  Cf.  Rom.  6,  6. 

*  Yel  hac  sola  sollemni  conclusione  fit  verisimile,  caput,  quod  sequitur,  ad 
posteriorem  aliquem  Confessionum  librum  pertinere,  licet  in  codice  monacensi  prorsus 
cum  primo  coniunctum  sit. 

^  Notissimus  certe  est  cardinalis  ille  Otto  Truchsess  de  Waldburg  (1514 — 1573), 
episcopus  augustanus  et  praepositus  elvangensis,  ecclesiae  catholicae  columna  et  So- 
cietatis  lesu  patronus.  Cuius  vita  enarratur  in :  „Vitae  et  res  gestae  Pontificum 
Romanorum  et  S.  R.  E.  Cardinaliura ,  Alph.  Ciaconii  0.  P.  et  aliorum  opera  de- 
scriptae,  ab  Aug.  Oldoino  S.  J.  recognitae"  III  (Romae  1677),  col.  692—698.  Plac. 
Braun,  Geschichte  der  Bischofe  von  Augsburg  III  (Augsburg  1814),  358 — 520. 
Bern.  Diihr  S.  J. ,  „Die  Quellen  zu  einer  Biographie  des  Kardinals  Otto  Truchsess 
von  Waldburg"  et  „Reformbestrebungen  des  Kardinals  Otto  Truchsess  von  Wald- 
burg",  in  .Historisches  Jahrbuch"  VII  (Munchen  1886),  177—209.  369—391.  Duhr 
ibidem  libros  etiara  recenset,  in  quibus  epistulae  Ottonis  haud  paucae  editae  sunt. 
Postea  Anf.  Weher  iterum  edidit  „Literas  a  Truchsesso  ad  Hosium  annis  1560  et 
1561  datas  (Ratisbonae  1892).  W.  E.  Schwarz  primum  edidit  „Vier  ungedruckte 
Gutachten  des  Kardinals  Otto  Truchsess"  in  „Romische  Quartalschrift  fiir  christliche 
Alterthumskunde  und  fiir  Kirchengeschichte"  4.  Jahrg.  (Rom  1890)  p.  25—43,  et 
alia  eiusdem  scripta  in  ,Zehn  Gutachten  iiber  die  Lage  der  katholischen  Kirche  in 
Deutschland"   (Paderborn  1891)  p.  1—19. 

®  Canisius  tunc  a  sodalibus  provinciae  Germaniae  superioris  „procurator" 
electus  Romam  ad  praepositum  Societatis  generalem  proficiscebatur. 


30  VIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentuni. 

examinarem,  aperuisti  oculos  mentis  meae.  o  Lumen  aeternum!  et 
illustrasti "  clementer  eum,  qui  iacebat  in  tenebris,  ut  se  ipsum  agno- 
sceret,  et  in  veritate  humiliaret  *"  spiritus  meus,  disceretque  novo  modo 
tibi  subijcj  et  inservire  Domine  Deus  sancte,  et  omne  bonum  omnis 
creaturae.  Lumen  autem  hoc,  quod  infundebas  animae  meae,  in  eo 
fuit,  ut  non  solum  tunc,  sed  ex  eo  tempore  postea  discerem  inten- 
tiones  et  actiones  meas  omnes'  super  verum  et  firmum  ponere  fun- 
damentum.  Hoc  autem  intelligebam ,  doctore  te,  esse  cognitionem 
suj,  quantum  ad  vilitatem  et  nihileitatem  ^  propriam,  ut  imprimis  me 
spectarem,  quam  nihil  sim,  sciam,  velim,  possim,  vel  habeani:  nihil 
inquam  bonj%  cum  in  te  solo  initium,  medium  et  finis  omnis  bonj 
consistat,  et  collocari  semper  debeat  ab  omni  rationali  creatura.  Do- 
cebas  me  perfecte  Magister,  impura  esse  multa  in  me,  quae  facerem  \ 
quia  hunc  velutj  fundum  negligerem,  parumque  considerarem,  quam 
ego  essem  nihilj,  et  quam  nudus  apparerem^  coram  maiestate  tua, 
quia  humanis  ocuhs  me  ef'  mea  spectarem  et  aestimarem  saepe*, 
neque  cum  loanne  dicerem,  Non  sum,  Non  sumi.  Vtinam  vero 
tuam  augeas  mihi  gratiam  in  hoc  novo  lumine  cum  Magis  sanctis- 
simis  ambulandj-,  meque  in  omnibus  vijs,  ita  ut  sum,  et  non  ut 
videor ,  intuendj ,  ut  ex  animo  dicere  possim ,  AbyssusAbyssum 
invocat^,  abyssus  inquam"  nihileitatis  meae,  secundum  quam  vere 
sum ,  ut  Abraham  de  seipso  fatebatur ,  p  u  1  v  i  s  e  t  c  i  n  i  s  *.  Haec 
abyssus  invocet  semper'  abyssum  superdignissimae  (ut  sic  dicam,  quia 
melius  dicere  non  possum) ""  celsitudinis,  Yirtutis  et  perfectionis  tuae, 
ex  qua  veluti  perenni  fonte  manat  singulis  momentis  mare  donorum 
omnium,  quae  omnibus  et  singulis  creaturis  in  coelo,  terra,  et  sub 
terra  conmiunicantur".  Cum  autem  non  modo  sis  principium  bonorum, 
quae  mirabihter  ex  te  semper  profluunt,  sed  etiam  finis  eorundem, 
ad  quem  referri  cuncta  debeant;  fateor  peccatum  meum  benignissime 
Pater,  quod  accepta  dona  tua  non  reddiderim  tibi,  sed  saepe  laudem 
ex  illis,  aut  ipse°  mihi  tribuerim,  aut  ab  alijs  tribuj  passus  [sim]"  li- 
benter,  non  ex  animo  dicens  et  faciens,  quod  propheta  solebat^  Non 
nobis    Domine,    non    nobis,    sed    nomini    tuo   da  gloriam°. 


*  illuminasti  Pi/fh.       ^  humiliaret  se  Pijfh.       "=  om.  Pi/fh.       ^  nihilitatem  Pt/th. 

*  quam  nihil  sim,  quara  nihil  sciam,  quam  nihil  velim,  possim  vel  habeam  boni  Pi/fh. 
'  Pi/tJi.  om.  quae  facereni. 

^  considerarem  quam  nudus  appaream  Pijfh.  Reliqua  aiifem  omiffif. 

*"  Pjjfh.  om.  me  et.  '  om.  Pi/fh.  ^  om.  Pi/fh. 

'  Pyth.  om.  Haec  abyssus  invocet  semper. 

"  P//^/'.  om.,  qitae  his  uncis  inch<sa  sunf. 

"  quae  creaturis  in  coelo  et  terra  communicantur  Pijfh. 

°  Pi/th.  om.  aut  ipse.  p  om.  cod.  mon. 

^"  non  dicens  ex  animo  cum  Propheta  Pi/fh. 


lo.  1,  20.  21.  2  Is.  60,  3.  3  jig.  41^  g. 

(ien.  18,  27.  *  Ps.  113  B,  1. 


Canisii  Testamentum  sacrum  (c.  1596).  31 

sed  constitiii  modo,  te  quidem  adiutore,  in  omnibus  rebus  fundamen- 
tum  hoc,  quod  dixi,  respicere,  et  novis  me  oculis  coram  te  intueri, 
simulque  ut  par  est,  in  humilitate,  et  simplicitate  cordis  ambuhire. 

0  sanctum  hoc  studium,  si  continuum,  aureae  simplicitatis,  ut 
humiliet  se  miser  et  vilis*  homo,  qui  mox  esca  vermium  et  putredo 
erit\  sub  potenti  manu  Dej^,  dans  illi  gloriam,  cui  soli  ea  de- 
betur,  et  sibi  servans,  quod  sokmi  apud  se  reperire  potest,  defec- 
tum,  corruptionem,  miseriam  omnemque  ex  parte  corporis  et  animae 
impuritatem,  fragilitatem,  et  ad  malum  proclivitatem.  Et  adhuc  su- 
perbis?  irasceris,  rides,  et  ludis  terra  et  cinis?^  quid  habes 
quod  non  accepisti?  si  autem  accepisti^,  cur  non  gratus 
agnoscis  authorem  muneris?  Cur  benefactori  non  reddis,  quod  re- 
quirit,  obsequium?  Cur  non  rependis,  quod  repetit  studium  fidae  dis- 
pensationis?  Non  quaeram  Domine,  quae  mea,  sed  quae  tua  sunt,  et 
cum  timore  donis  utar  tuis,  praesertim  quae  ab  alijs  praedicantur  in 
homine,  et  ob  quae  arrogat  sibi  nescio  quid  humanus  et  aeque  vanus'' 
animus,  si  in  humihtatis  fundamento  suam  domum  non  satis  exstruxit^. 
Sed  tu  Domine,  qui  sokis  amari,  et "  prae  omnibus  honorari  gaudes  \ 
extollentiam  oculorum  ne  dederis  mihj^,  neque  sinas  im- 
pinguarj  caput  meum  oleo  peccatorum^,  qui  dicunt  mihi, 
EugeEuge^.  Meliora  sunt  mihi'  vulnera  et  verbera  dili- 
gentis,  imo  et  odientis,  quam  falsa  oscula^,  et  decantata  en- 
comia'',  nimium  blandientis,  atque  mulcentis,  sive  sit  ille  domesticus 
sive  aUenus'. 

3.   Canisii  Testameiitiim  sacrum. 

Pars  prior. 
Friburgi  Helvetiorum  anno  1596  vel  1597  composita. 

Ex  apographo  (2  ° ;  ff.  5)  saeculo  XVII.  vel  fortasse  iam  exeunte  saeculo  XVI. 
scripto,  quod  penes  Societatem  lesu  est.  Cum  mendis  abundet,  ab  homine  linguae 
latinae  paene  iguaro  scriptum  esse  videtur,  qui  fortasse  Societatis  frater  laicus  erat. 
Hic  post  titulum  infra  ponendum  („Testamentum  .  .  .  exponit")  scripsit:  ^Descripta 
sunt  ex  autographo  ad  verbum :  vbi  notandum  omnia  quae  hic  colore  rubro  scripta, 
eadem  esse  in  autographo  manu  propria  R.  P.  Petri  Canisij."  Ac  reapse  librarius 
haud  pauca  verba  rubro  scripsit  colore ;  nec  tamen  ipsum  archetypum  ei  prae  ma- 
nibus  fuisse  videtur,  sed  aliquod  aliud  apographum,  in  quo  verba  Canisii  ipsius 
manu  scripta  eodem  colore  signabantur. 

Alterum  apographum  (libellus  in  4°,  non  conglutinatus ,  ff.  11)  est  Monachii 
in  archivo  regni  bavarici,  lesuitica  in  genere  fasc.  13,  no.  214.   Saeculo  XVII.  scriptum 

*  rudis  Pi/fh.  ^  Pijth.  oni.  qui  mox  xsque  ad  crit. 
<^  Pijth.  om.  et  aeque  vanus. 

^  Pijth.  si  non  in  fundamento  humilitatis  domum  suam  exstruxit. 

*  Pijth.  om.  amari  et.  '  Pjfh.  debes.  ^  P/jfh.  oni.  mihi. 
*■  Pijth.  quam  oscula  et  encomia.             '  externus  Piifh. 


1  1  Petr.  5,  6.  ^  Eccli.  10,  9.  ^  1  Cor.  4,  7.  "  Ecdi.  23,  5. 

'-  Ps.  140,  5.  «  Ps.  39,  16;  69,  4.  '  Prov.  27,  6. 


32  VIII.    Canisii  aiitobiographia  sive  Confessiones  et  Testamontuin. 

esse  videtur,  et  post  titulum  eandom  prorsus  adnotationem  babet  atque  apograpbum 
prius  (^Descripta  sunf  etc).  Neque  tamen  ^colore  rubro",  sed  nigris  lineis  sup- 
positis  hic  librarius  Canisii  verba  autograpba  denotavit ;  ideoquc  adnotationi  in  mar- 
gine  ascriptum  est:  „nunc  linea  subducta".  Lectiones  variantes  infra  ponendae 
ostendent  eum  pleraque  e  mendis  apographi  prioris  retinuisse  et  complura  iis 
addidisse.  Quae  omnia  suadent  eum  res  aut  ex  fonte,  qui  priori  librario  praesto 
erat,  bausisse  aut  ex  huius  scripto  transcripsisse. 

Parvas  aliquas  Testamenti  partes  ediderunt:  Raderus ,  Can.  p.  31 — 32.  232. 
Auctor  libelli  „K.  P.  PetrKS  Canlsius  elogils  iUnstratus"  (Friburgi  Helvet.  1656) 
f.  C  7b— C  8*.  Pijtlion  I.  c.  p.  7—8.  Boero ,  Canisio  p.  15.  Janssen  I.  c.  IV,  391. 
393;  V,  187. 

Prooeniium:  Quale  testamentum  facere  velit,  et  qua  de  causa.  —  1.'  Pro  haptismo, 
parentihus  in  fide  catholica  constantihus ,  institutione  cJiristiana  gratias  Deo  agit.  — 
II.  Varia  adminicula  a  Dco  praestita :  Sacramenta  (quorum  virtutem  Canisiiis  ex- 
toUit) ;  beneficia  coloniensia:  Nicolaus  Eschius praeceptor  egregius,  Laurentiiis  Surius 
Canisio  adiutore  catholicus  factus ;  lustus  Landshergius  Carthusianus ;  patrocinium 
S.  Gereonis  aliormnque  sanctorum ;  vaticinia  de  ortu  Societatis  lesu  fructuque  per 
Canisium  afferendo  facta ;  magisterium  philosophiae;  praeclari  theologi  variis  in 
locis  cogniti;  votum  castitatis  factum  et  perpetuo  servatum.  —  III.  Prior  vitae  pars 
nonnuUis  liherioris  vitae  maculis  aspersa.  —  IV.  Munera  divina  per  Societatem  lesii 
Canisio  coUata :  Laus  Societatis ;  quae  ipse  eius  parens  Canisio  praestiterit ;  Canisius 
B.  Petro  Fabro  duce  exercitia  spiritualia  peragit  et  Societati  nomen  dat ;  probra  in 
Societatem  iactata  eiusdem  amorem  in  Canisio  auxerunt ;  ipse  pro  adversariorum 
saliife  etiam  mori  paratus;  iUorum  eum  miseretur,  qut  disciplinam  religiosam  in- 
tolerahile  dicunt  iugum.  —  V.  Itinera :  Canisius  primo  sacro  facto  a  Coloniensihus 
ad  Leodienses  et  ad  Carolum  V.,  ab  Ottone  cardinali  augustano  ad  concilium  triden- 
finum  mittitur,  Romae  in  disciplina  Societatis  exercetur,  in  coUegio  messanensi  lahorat, 
Ingolsfadii  et  Viennae  in  cuthedras  et  sacros  suggestus  vocatiir,  coUoquio  religionis 
interest  Vormatiae,  Glareanum  invisif,  coUegium  pragense  instituit,  in  Poloniam  ciim 
nuntio  Pontificis  proficiscitur,  Augustae  contionatorem  agit  ecclesiae  cafhedralis,  Pii  IV. 
iussu  complures  Germaniae  principes  et  magistratus  adit,  non  sua  usquam  quaerens, 
sed  quae  Dei  sunt;  qiiicquid  obtinuit ,  piorum  precibiis  tribuit,  ipse  neglegentiae 
multiplicis  se  reum  facit.  —  VI.  Docendi  munus :  Catholici  doctores  quam  necessarii ; 
ipse  iam  puer  ad  contionandum  se  disponehat. 

Testamentum 
P.  Petri  Canisij  aiite  mortem  ab  eo  coiiscriptum : 

in  quo  iide  bona  vitae  suae  cursum 

Exponit. 

Notandum  est  additiones  et  emendafiones,  qiias  in  huius  „Testamcnfi"  archefgpo 
exemplo  Canisius  sua  manu  fecit ,  hic  binis  asteriscis  et  lineolis  notari  ita ,  ut  *  — 
ante  primum  verhum,  —  *  post  extremum  ponatur  -. 

Quandoquidem  summo  et  clementissimo  uisum  cst,  ad  sui  sancti 
nominis  gloriam,  et  ad  animae  meae  profectum  indigno  seruo  largiri, 

'  Divisio  haec  ab  editore  facta  est. 

^  Additiones  hae  et  emendationes  accuratius ,  quam  bic  fecimus ,  indicari  non 
possunt;  nam  archetypum  non  exstat,  neque  in  apographis  notatum  est  v.  g.,  quid 
iis  in  locis,  quos  Canisius  emendavit,  primum  scriptum  fuerit. 


Canisii  Testameutum  sacrum  (c.  1596)   1.  33 

ut  grauem  et  prouectam*  hanc  aetatem  attingerem,  annos  iam  natus 
fere  septuaginta  quinque  *  —  vel  sex  —  *,  res  ipsa  postulat,  ni  plane 
fallar,  ut  senex,  *  —  imo  Senior  inter  nostros  —  *,  sarcinas  ut  dici 
solet,  colligam,  ac  me  totum  ad  condendum  Testamentum  sub  mortem 
conuertam,  ne  prorsus  intestatus  ex  hac  uita  decedam.  Scio  enim 
quis  dixerit  ac  mandarit  fidelibus:  videte,  uigilate  et  orate: 
nescitis  enim  quando  dominus  ueniet^.  Non  quod  Sacros 
ueteris  Ecclesiae  Canones  transgredi  uehm  per  quos  Testamenti  con- 
dendi  facultas  mei  simiHbus,  id  est  religiosam  uitam  professis  iam 
pridem  sapienter  adempta  est.  Hi  quippe  mundo  ciuiliter  mortui, 
peculium  de  quo  testentur,  habere  nuHum  debent,  suntque  toti  in  po- 
testate  maiorum,  ut''  de  suis  rebus  uel  statuendi  uel  legandi  ius  ali- 
quod  usurpare  non  possint.  Ego  uero  diuinis  humanisque  legibus 
uim"  nullam  hoc  scripto  inferam,  sed  intra  meae  professionis  limites 
consistens,  eam  testamenti  formam  complectar,  quae  uelut  epitomen, 
uel  si  mauis,  memoriale  quoddam  de  singularibus  Dei  Opt.  Max.  bene- 
ficijs  acceptis,  deque  praecipuis  anteactae  uitae  meae  partibus  utcun- 
que  comprehendat.  Vnde  futurum  spero,  ut  de  me,  ac  uita  mea 
transacta  testimonium  certius  constet  ijs,  qui  siue  bono,  siue  maleuolo 
animo  de  rebus  nostris  fortasse  sciscitabuntur  aut  pronunciabunt. 
Accedit  *  —  notum  exemplum  —  *  de  illustrissimo  Hiponensi  Episcopo 
et  clarissimo  Ecclesiae  Doctore  Augustino,  qui  suum  et  ipse  Testa- 
mentum  condidit,  quando  libros'^  confessionum  insignes  ualdeque 
*  —  probatos  —  *  post  se  scriptos  reliquit  posteris :  Ita  enim  \dr  ille 
Christi  spiritu  plenus  se  ipsum  inprimis  auctori  gratum  ostendit,  ac 
deinde  lectores  ad  Dei  laudem  et  gloriam  bona  et  sua  mala  narrando 
excitauit  suoque  laudabili  exemplo  permultos  ad  meliorem  frugem 
adducere  procurauit.  Quod  si  dignum  et  iustum  esse  censemus,  ut 
rerum  omnium  principium  et  finis  non  sokmi  in  maximis,  uerum  in 
minimis  etiam  abiectissimisque  creaturis  praesens  agnoscatur  ac  prae- 
dicetur:  mihi  ut  spero  nulkis  prudens  uitio  dabit  si  in  hac  proposita 
Testamenti  ratione  progrediar,  per  quam  ille  perennis  bonorum  om- 
nium  fons  et  simul  malorum  me  quamuis  exiguum  uel   a   paucis    uel 

a  multis' [akjqua'^  ex  parte  cognosci  atque  laudari  possit. 

Valeat  autem  omnis  arrogantiae  et  philautiae'  spiritus,  qui  prorsus 
odiosum  reddit  omne  genus  phariseorum,  praesertim  in  ReHgiosis,  ut 
quos  mundo  mortuos  et  humiktate  tum  interiore,  tum  exteriore''  Christo 


*  profectam  utrumque  apogr.  (Soc.  et  Mon.). 

^  et  utrumqtie  apogr. ;  sic  correctum  est  propter  possint,  quod  scquitur. 
"  cum  Mon.  ^  libro  Mon. 

*  In  utroque  apograjiho  lacuna  est ;  lihrarii  in  maygine  scripserunt:  „quaedam 
verba  hic  desunt" .  ^  Sic  legendum  esse  videtnr;  qua  Soc.  Mon. 

^  philanthiae  Mon.  ^  exteriore  se  Soc.  Mon. ;  quod  ineptum  est. 


1  Marc.  13,  33.  35. 

iraun  sbergor,  Canisii  Epistulac  et  Acta.  I. 


34  VIII-    Canisii  autobiograpliia  sive  Confessiones  et  Testanientum. 

Crucifixo  quo  ad  eius  fieri  potest,  conformes  esse  conuenit.  Xon 
n  0  b  i  s  d  0  m  i  n  e  n  o  n  n  o  b  i  s ,  quia  sine  te  nihil  praeclare  facere  ^  sed 
nec  cogitare  quideni  possumus''^  *—  aut  JESY  nomen  proferre^ — *, 
sed  nomini  tuo  sacrosancto,  a  quo  et  per  quod  bona  cuncta  sub- 
sistunt''  atque  oriuntur,  solida  et  sempiterna  gloria*  in  Coelo  et  in 
terra  unice  tribuatur. 

[I.]  Primam  ergo  Testamenti  mei  partem  in  eo  colloco,  ut  com- 
plures',  ubicunque  uiuant,  meas  suppleant  uices  in  agendis  ex  animo 
gratijs  ter  sacrosanctae  ac  semper  adorandae  Trinitati.  Mecum  quaeso 
et  pro  me  confiteantur,  timeant,  ament,  celebrent  et  colant  Deum: 
Patrem  aeternum,  quo  nibil  grandius:  Deum  filium  vnigenitum,  quo 
nibil  sapientius,  et  Deum  Spiritum  sanctum  paracletum,  quo  nihil  be- 
nignius  ac  beneficentius  censeri  debet  ac  potest  excogitari.  Laudent 
et  superexultent '^  Electi  omnes,  quos  formauit  et  formabit  altissimus, 
hunc  meum  creatorem  redemptorem"  atque  glorificatorem  cuius  mera 
bonitate  * —  et  aeterna  praedestinatione  — *  factum  est,  ut  ego  in  pec- 
catis  conceptus  etnatus^  naturaque  siue  ut  S,  Augustinus  lo- 
quitur '',  originaliter  irae  filius'^  a  peccatoribus  procreatus :  in  JESV 
Christo  secundo  Adam^  noua  efficerer  creatura  gratiaeque  christianae 
*  —  qua  nihil  est  optabilius  —  * :  cum  renatis  alijs  particeps  redderer. 
* —  Sane  inter  mortales  — *  in  hunc  ego  mundum  prodij  cum  salutis  hu- 
manae  per  Christum  restitutae  annus  decurreret  M .  D  .  XXI .  sub  Leone 
Pont.  Max.  9  quando  imperabat  Carolus  V.  Caesar.  Et  alter  eiusdem 
nominis  Dux  postremus  Geldriam  ^  administrabat  ^°.  Natalem  diem  mensis 
Maius  mihi  tribuit  in  urbe  Nouiomago,  quae  prima  Geldrensis  est  di- 
tionisii.  Parentes  accepi  iuxta  seculum  honoratos  ac  diuites  satis,  quod- 
que  longe  praestantius  est,  ad  uitae  finem  usque  CathoKcos  et  ortho- 
doxos,   cum  iam   funesta''  Luteranae  doctrinae  pestis''  non  sine  mul- 


*  possimus  Soc.  ''  persistunt  Mo?i. 
"  quamplures  Mon. 

''  Sie  utrumque  apograplnim ;  corrigcndum  videtur :  superexaltent.  Cf.  canticum 
„frium  iiuerorHm",  in  quo  identidem :  „Laudate  et  superexaltate  eum  in  saecula" 
(Dan.  3,  52—90). 

*  Creatorem  ac  Redemptorem  Mon. 

f  Geldriae  Soc.  Mon.  °  funestae  Mon. 

^  funesta  lutlierana  pestis  Frib. 


1  Cf.  lo.  15,  5.  2  2  Cor.  3,  5.  '  1  Cor.  12,  3. 

*  Ps.  113  B,  1.  5  Ps.  50,  7.    lo.  9,  34. 

®  „Peccatum  quod  eos  [i.  e.  parvulos]  ex  Adam  dicinius  originaliter  trahere" 
(Retractationum  1.  1,  c.  15,  n.  2.  Opera  I  [ed.  maurin.,  Parisiis  1679],  col.  24.  Migne, 
PP.  LL.  XXXII,  col.  608). 

"  Eph.  2,  3.  8  1  Cor.  15,  45. 

9  Leo  X.  1.  Decembris  1521  mortuus  est. 

'"  Carolus  Egmondanus  dux  Geldriae  VIII.  idemque  uUimus. 

"  Domus,  in  qua  Canisius  natus  est,  Noviomagi  adliuc  cxstat;  est  domus  angu- 
laris  inter  vias,  quae  dicuntur  ^Broerstraat"  et  ^Bijnumsgas". 


Canisii  Testamentum  sacnim  (c.  159G)   1.  2.  35 

torum  pernicie  in  utraque  Germania  coepisset  prorumpere,  * —  et  per 
dulces  sermones  etiam  corda  seducere  innocentiumi,  — * 
Bene  sit  "■  meis  parentibus  simul  et  consanguineis,  benefactoribus  amicis 
et  praeceptoribus,  alijs''  omnibus,  qui  inde  a  prima  aetate  curam  cum 
corporis  tum  animi  mei  suscipere  dignati  sunt  suamque  caritatem  et 
fidam  operam  in  me  nutriendo,  educando,  atque  formando  quacunque 
ratione  declarauerunt.  Bene  inquam  sit  illis,  ut  singuli  pro  tempo- 
rarijs  benefactis  in  me  collatis  non  finienda  praemia  propitio'  Christo 
consequantur,  Retribuatur  illis,  quorum  meritis  ego  referre  gratiam 
nequeo,  et  in  resurrectione  iustorum  cum  iustis  illis  retri- 
buatur^.  Benedic  anima  mea  domino,  et  noli  obliuisci 
omnes  retributiones^,  aut  potius  gratuita  eius  beneficia,  qui 
tot  modis  commodisque  medijs  me  adiuuit  ac  protexit  infantem,  et 
inde  a  matris  vtero  in  laudem  suam  segregauit'  * — rudem  et 
ignorantem  —  * :  qui  praeterea  in  summis  saepe  periculis  uersantem 
conseruauit;  semperque  inter  Catholicos  educandum,  et  Catholicae 
fidei  lacte  fouendum  curauit:  ac  demum  *— immerentem  prorsus — * 
infinitis  beneficijs,  quae  nulla  oratione  mea  percenseri  possunt,  cumu- 
lare  uoluit,  nunquam  non  efficiens  ut  per  Angelos  ac  homines,  me 
pusilkmi  et  grandescentem,  domi  et  foris  die  ac  nocte  * — saluum — * 
custodiret.  Igitur  omnia  quae  intra  me,  et  iuxta  me,  et  supra 
me  sunt,  ter  Sancto  eius  nomini  benedicant^,  ex  quo,  per 
quem,  et  in  quo  omnia^,  quique  dat  mihi  et  omnibus,  vi- 
tam,  inspirationem  et  reliqua'^  quibus  mortales  indigemus 
uniuersa. 

[II.]  Vt  ad  alteram  Testamenti  partem  accedam,  peculiarem 
sapientissimi  Dei  erga  me  prouidentiam  agnosco,  et  a  multis  agnosci 
sed  et  laudari  percupio :  quandoquidem  cum  uerae  solidaeque  salutis, 
quae  animam  iustificat  ac  beat,  prorsus  essem'^  indignus,  per  illum 
ipsum  venerabiHum  Sacramentorum  gratia  mihi  communicata  est.  Haec 
quippe  diuina  sunt  infirmitatis  humanae  pharmaca,  quibus  impuri  Adae 
filij  in  spiritualem  uitam  traducimur;  sunt  et  organa''  coelestis  medi- 
cinae,  per  quam  in  ueram  aeternamque  animae  morbidae  sanitatem 
alimur,  conseruamur  atque  proficimus,  Cuiusmodi  magna  dei  munera*^, 
quae  satis  commendari  nequeunt,  ego  per  legitimos  Ecclesiae  mini- 
stros^  mihi  tradita  percepi,  ut  in  Christo  non  modo  regenerarer,  sed 
etiam  in  christiana  uocatione,  per  fortitudinem  Spiritus  Sancti,  con- 
firmarer,  pane  itidem ''  sancto  nutrirer,  per  claues  Ecclesiae  post  *  —  fre- 
quentem    —  *    lapsum    absoluerer ,    *  —   Deoque    reconciliarer   —  * ' : 


*  sit,  Devs  Frib.  ^  alijsque  Mon.  "  proposito  Mon. 

^  esse  Mon.  ^  origina  Soc.  Mon.  ^  Ejusmodi  munora  Frib. 

s  Dei  ministros  Frib.  "  ibidem  Frib.  '  reconsiliai-er  Mon.  Soc. 


Rom.  16,  18.  2  Luc.  14,  14.  ^  Ps.  102,  2.  "  Gal.  1,  15. 

Ps,  102,  1.  «  Rom.  11,  36.  '  Act.  17,  25. 


36  Ylll.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentuni. 

Et"  Sacris  ordinibus  ad  edificationem  Ecclesiae  per  Episcopum  initiarer, 
Laudo  igitur  et  benedico  te  Christe  Pontifex  Max:  et  secundum 
ordinem  Melchisedec  *  —  Sacerdos  aeterne  —  *i,  qui  per 
catholicos  et  legitimos  domus  tuae"  dispensatores  mihi  tuum  spiritum 
et  Sacramentorum  effectus  mirificos  contulisti,  ut  uel  inuitis  hostibus 
uerum  ac  uiuum  Ecclesiae  tuae  sanctae  membrum  esse  ac  simul  ma- 
nere,  * — tibique  et  alijs  inseruire  potuerim — *.  Quam  ergo  uene- 
rationem  quam  * —  gratitudinem  — *  pro  his  medicamentis,  tibi  uero 
Samaritano^  rependam,  qui  tam  sapienter  et  fideliter  sanas  contritos 
corde,  et  alligas  contritiones  eorum^  etc.  Laudationem 
Domini  loquatur  os  meum:  et  benedicat  omnis  caro  no- 
mini  eius*  qui  propitiatur  omnibus  iniquitatibus  tuis'^ 
*  —  et  medetur  innumeris  animi  morbis  [et] ''  imbecillitatibus  —  *. 
Vae  alioquin  misero  mihi,  praesertim  illa  molli  lubrica  atque  ad  malum 
omne  procliui  aetate,  si  te  duce  efficaci,  et  frequenti  Sacramentorum 
usu  caruissem,  ac  talibus  remedijs  * — destitutus — *  in  hac  tanta 
nostrac  carnis  fragilitate  * —  perinde  ac  iumentum  in  stercore  per- 
mansissem  — *,  Verum  et  illud  plurimum  per  te  prodesse  sensi,  quod 
postquam  nuces  reliqui,  *  —  et  annos  quindecim  aetatis  attigi  —  *  *^, 
adolescens  Coloniae  Agrippinae  tali  sum  traditus  Praeceptori,  qui  ut 
pius  erat  ac  religiosus  admodum  Nicolaus  nimirum  Eschius  * —  Pres- 
biter  Brabantinus,  me  uelut  efferuescentem  uitulum'^  bono  iugo  sub- 
iecit,  ac  pro  sua  in  me  charitate — *  quotidianis  suis  monitis  et  ex- 
emplis  ad  meliorem  disciplinam  reduxit.  Etenim  a  uarijs  studijs  et 
iuuenilibus  desiderijs  fiuctuantem  animum  auocauit,  atque  ut  saluti 
uiciniora  quaererem,  ardentiorem  Creatoris  mei^  cultum  ac  uirtutum 
amorem,  in  me  sapienter  excitauit  atque*^  prouexit.  Sub  eo  praecep- 
tore  uel  potius  doctore  spirituali^'  uixit  mecum  Laurentius  ille  Surius 
Lubecensis^,  ex  haeretico  Catholicus  * —  me  adiutore  — *  Coloniae 
factus,  cuius  doctrina  et  pietas,  quemadmodum  plerique  norunt,  postea 
inter  Carthusianos  eluxit,    et   qui   multum  sane  scriptis   suis   profuit 


*  demum  et  Frib. 

''  suae  Soc.  Mon.  "  suis  Mon.  ^  om.  Soc.  Mon. 

*  Creatori  meo  Mon.  ^  et  Mon.  *"  spirituale  Mon. 


•  Ps.  109,  4.     Hebr.  5,  6.  ^  l„c.  iq,  30—37.  »  Ps.  146,  3. 

'  Ps.  144,  21.  =  Ps.  102,  3. 

"  Canisius  (natus  8.  Maii  1521)  in  album  universitatis  coloniensis  relatus  est 
18.  lanuarii  1536.     Vide  infra,  mouum.  4. 

'  Cf.  ler.  81,  18. 

^  Laurentius  Surius  (1522 — 1578),  lubeccensis,  carthusiana  veste  23.  Februarii 
1540  Coloniae  indutus,  Tauleri,  Ruisbrochii,  Susonis,  loannis  Gropperi,  Friderici  Sta- 
phyli  etc.  opera  latine  reddidit,  sacra  concilia  in  quattuor  volumina  collegit  (Co- 
loniao  1567),  Sleidano  „Commentarium  brevem  rerum  in  orbe  gestarum"  (ab  a.  1500 
ad  a,  1568)  opposuit,  vitas  sanctorum  6  voluminibus  (2°,  Coloniae  1570 — 1575,  et 
saepius)  comprehendit.   Sunt,  qui  negent,  eum  haereticum  primis  annis  aetatis  fuisse. 


Canisii  Testamentum  sacrum  (c.  1596)  2.  37 

Ecclesiae  Dei.  Viuebat  tunc  etiam  Joannes  lustus  Landspergius, 
praeclarum  eiusdem  Ordinis  Carthusiani  decus^,  * — a  quo  multa  pia 
conscripta  sunt  —  *,  cuius  venerandi  patris ,  sicut  et  reliqui  sodalitij 
eius  pio  contubernio  nos  ambo  *  —  adolescentes  —  * ,  suauiter  in  do- 
mino  fruebamur.  luuabat  me  quoque  loci  sanctitas,  quod  Coloniae 
apud  aureos  Martyres,  siue  ut  nunc  loquuntur  apud  D.  Gereonem, 
habitarem,  nec  solum  SS.  Thebeorum  et''  Martyrum^,  sed  aliorum 
quoque  diuorum,  quibus  me  libenter  commendabam,  fida  patrocinia  ex- 
perirer,  ut  aduersus  mundi  pericula,  et  Satanae  tentationes,  promptius 
fortiusque  pugnarem.  Praeterea  praesens  mihi  ac  fructuosum  fuit 
commercium  cum  pijs  ac  doctis  hominibus  quibus  tum  Colonia  *  —  or- 
nabatur  —  * '' ,  Deo  nimirum  per  haec  sua  electa  organa  me  subinde 
instruente  atque  confortante,  immo  de  futuris  etiam  certaminibus, 
quae  postea  certus  comprobauit  euentus,  utiliter  admonente'.  Memini 
honestissimae  viduae*^,  quae  raram  pietatem  uita  et  morte  contestata 
est,  quum  Arnhemij  salutarem  amicos,  ea  diuinis  clara  illustrationibus 
inter  alia  ^  praemonuit  de  nouo  sacerdotum  ordine  *  —  prodituro  —  *, 
per  quos  licet  simplices  Deus  fidos  operarios  in  vineam  suam  breui 
extruderet^,  ac  illis  me  quoque  aggregandum  esse^'  praedixit^.   Atqui 


^  et  Mon.  Soc. ;  sed  supervacaneum  esse  videtur. 

^  Iii  Soc.  hoc  verbum  rubrum  est;  neque  vero  Unca  eidem  subsfrata  est  in  Mon. 

"  Quae  sequuntur,  usque  ad  „suo  tempore  profuturam"  (p.  38),  ])onuntur  etiam 
a  Pythone  p.  7—8,  dicente  ea  referri  a  Canisio  „in  suo,  quod  propria  manu  scripsit, 
testamento'^ . 

'^  feminae  PijtJt.  "  alea  Soc. 

*  Pi/th.  om.  licet  simplices  et  breui.  "  om.  Mon. 


1  Sanctissimi  huius  viri  virtutes  (f  1539)  enarraverunt  praeter  alios  Matth. 
Raderus  S.  J. ,  Bavaria  pia  (Monachii  1628)  p.  104—107,  et  P.  Dion.  M.  Tappert 
0.  Carth.,  Der  hl.  Bruno  (Luxemburg  1872)  p.  489—492.  De  eius  operibus  vide 
etiam  loh.  Janssen  (Geschichte  des  deutschen  Volkes  V,  214)  et  I.  Hartzheim  (Biblio- 
theca  coloniensis  p.  183 — 184).  At  notandum  est,  eius  „Enchiridion  militiae  chri- 
stianae"  Romae  ^prohibitum"  esse,  ^donec  corrigatur". 

^  Vetus  quaedam  traditio  coloniensis  haec  habet :  Legionis  thebaicae ,  cui 
S.  Mauritius  praeerat,  partem  quandam  eo  in  loco,  in  quo  teraplum  S.  Gereonis 
nunc  est,  circa  annum  287  una  cum  duce  suo  Gereone  martyrium  subiisse  ibidemque 
sepultam  esse.  In  eo  templo  altare  etiam  „S.  Mauritii"  erat.  Atque  medio  sae- 
culo  Xn.  Coloniae  exstructa  est  ecclesia  S.  Mauritio  dicata,  quae  a  templo  S.  Ge- 
reonis  haud  multum  distabat.  De  qua  cf.  Ad.  Tiiomas ,  Geschichte  der  Pfarre 
St.  Mauritius  zu  Koln  (Koln  1878)  p.  38—58. 

3  Canisius  cognato  suo  P.  loanni  Busaeo  (Buys)  S.  J. ,  noviomagensi  (qui 
per  20  fere  annos  philosophiam  et  theologiam  in  academia  moguntina  docuit  et 
libros  complures  tum  veterum  tum  suos  in  lucem  emisit) ,  Friburgo  Helvetiorum 
2.  lanuarii  1596  haec  scripsit  Moguntiam :  „Benedictus  Deus;  cujus  gratia  mihi 
videre  licuit  Sanctam  Arnhemii  viduam ;  qua  monente  didici  de  novo  Sacerdotum 
Ordine  ad  reformationem  Ecclcsiae  instituendo ;  cui  et  ego  adscribendus  essem." 
Haec  Frid.  Bviffcnbcrfj  S.  J.  (Historia  Societatis  lesu  ad  Rhenum  inferiorem  I  [Co- 
loniae  1764],  7)  ex  autographo  descripsit,  quod  in  collegio  Societatis  coloniensi 
exstabat.     Eadem  ex  eadem  epistula  transcripsit  Eaderus  (Can.  p.  231).     Ac  de  ea 


38  \Ul.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

nulla  tuiic  de  JESVitis,  quos  nunc  uocant,  memoria,  mentio  nulla  vel 
apud  Italos  vel  Gallos  uel  Gennanos  usquam  habebatur^  * — Fuit 
et  virgo  uere  pia  et  sapiens  apud  Brabantinos,  quae  diuino  spiritu 
erudita  commonefecit  praeter*'  alia,  meam  operam  et  scriptionem 
Ecclesiae  suo  tempore  profuturam.  Deum  testor  niliil  a  me  fingi, 
sed  ueritatem  ingenue  confirmari" — ■•  ^.  De  studiorum  meorum  or- 
dine  ac  progressu,  quum  Coloniae  in  Gymnasio  Montano  discipulum 
agerem,  hoc  solum  dicam,  quod  anno  aetatis  meae  decimo  sexto^, 
qui  Christi  domini  annus  erat  supra  sesquimillesimum  quadragesimus  "^ 
* —  ac  societati  nostrae  initium^  dedit  — *,  in  bonis  artibus  Magisterij 
lauream  fuerim  consecutus.  * —  Quam  recte  autem  ac  merito  praedi- 
care  non  possum  nec  debeo  — *.  In  eadem  Catholica  Vrbe  cuni  de- 
chimando  tum  docendo  sed  et  concionando  *  —  ut  alijs  gratificarer, 
subinde  me  tiro  — *  exercui,    licet   nondum  sacris   essem   initiatus^. 


"■  Qitae   sequuntur ,    usque   ad  ingenue  affiiinari  (confinnari)  ,    Jiabet   etiaiii  Ra- 
denis  (p.  232).  ^  inter  Pijth. 

"  confirmare  Soc.  Mon.;  affirmari  Rad  ''  quadragesimum  Mon. 


vidua  ipse  lohannes  Biisaeus  ad  Raderum  scripsit:  „Erat  illa  vidua  cognata  ipsius, 
et  vt  puto  sanctiraonialis,  de  cuius  sanctitate  meo  tempore  apud  Nouiomagenses,  qui 
tantum  duobus  milliaribus  ab  Arnheimensibus  distant,  [magna  erat]  opinio.  Ulam 
conuenerat  P.  Canisius,  antequam  Societatem  nosset"  {Eaderus  1.  c).  A  P.  lacoho 
KeUer  S.  J.  eadem  dicitur  „vidua  Reiuolda  inclytae  sanctitatis  foemina,  et  xenodochio 
Arnheimensi  suo  viuentis  haeredj  memorabile  nomen"  (*  Vita  Canisii  [cf.  supra  p.  2] 
1.  2,  c.  ^Fatidica".  In  exemplo  a  P.  Lud.  Arano  S.  J.  scripto  [ser.  X,  fasc.  Va, 
n.  11]  p.  B8).  SaccJiinus  eam  sic  loquentem  inducit:  „Tu  fili  cooptaberis  in  novum 
quendam  Sacerdotum  Ordinem ,  quem  in  Ecclesia  sua  ad  reformationem  eius ,  ac 
multorum  salutem  parat  Deus.  Ego  eos  per  visum  vidi ,  et  te  ad  eos  adiungi. 
Graues  erunt  viri,  docti ,  modesti,  Deo  pleni,  et  animarum  caritate  praediti.  Bono 
igitur  fac  sis  animo,  et  spe  huiuscemodi  te  sustenta ;  nam  breui  a  Deo  potieris  hoc 
dono"  (De  vita  Canisii  p.  20).  Nescio  an  liaec  Sacchinus  deprompserit  ex  Nicolao 
Orlamlino  S.  J.,  qui  refert  Canisium  Neomagi  materteram  habuisse  egregie  piam, 
quae  illi  in  genere  vitae  deligendo  fluctuanti  ita  locuta  sit  (Historiae  Societatis 
lesu  prima  pars  1.  4,  n.  34  [Romae  1615],  p.  111).  Illustriora  „de  eadem"  vidua 
illa  arnhemiensi  narrat  Raderus  ex  litteris  acceptis  a  P.  lohaniie  Hasio  S.  J.,  bosco- 
ducensi,  qui  „ex  sororis  P.  Canisii  filia,  illaque  ex  matre  didicit:  Reinhardam  [Hasius 
ita ,  Raderus  etiam  Reinoldam  appellat]  assidue  domum  lacobi  Canisii ,  qui  Petri 
parens  erat,  interuenisse,  toti  familiae  perfamiliarem,  religiosissimam  fuisse  matronam, 
decem  et  octo  annis  nihil  e  macello,  nihil  e  piscina  in  mensam  intulisse;  ad  coe- 
lestem  Christi  mensam  ter  in  hebdomade  accubuisse"  (I.  c.  p.  231  —  232).  Hasius 
autem  ille  vir  fuit  gravissimus:  Herbipoli  per  novom  annos  Summam  theologicam 
S.  Thomae  explicavit;  collegium  embricense  instituit;  annis  1595—1598  provinciae 
S.  J.  rhenanae  praefuit.  Anno  1534  praedictionem  hanc  arnhemiensem  factam  esse 
Set/uin  quidem  affirmat  (1.  c.  p.  17 — 18) ;  sed  in  fontibus  antiquis  annus  non  indicatur ; 
facta  est  certe  ante  annum  1540,  quo  Societas  a  Paulo  III.  confirmata  est,  et  Beatus 
Petrus  Faber  S.  J.  in  Germaniam  venit. 

'  Haec  fuisse  videtur  Maria  de  Oisterwijk;  de  qua  complura  infra  scribentur. 

-  Scribendum  fuit  ^vicesimo"  ;  nam  Canisius  d.  25.  Maii  1540  Magister  artium 
creatus  est.     Vide  infra,  monum.  7. 

3  Paulus  III.  institutum  Societatis  lesu  27.  Septembris  1540  primum  approbavit. 

■*  Paulus  III.  3.  lunii  1545  concessit,  ut  Societatis  lesu  aluuini,  etiamsi  sacris 


Canisii  Testameutum  sacrum  (c.  1596)  2.  39 

Hic  milii  grata  occurrit  memoria  Theologorum,  quos  doctrina  et  uir- 
tute  praestantes  per  dei  gratiam  uarijs  in  locis  uel  audiui,  uel  con- 
spexi  atque  noui:  cum  plerisque  familiariter  etiam  collocutus,  et  in 
quibus  illa  quidem  aetate  fidei  Catholicae  tuendae  zelus  non  paruus 
* — resplenduit — *.  Loquor  de  Ruuardo  TapperoS  Jacobo  Latomo^ 
lodoco  Tiletano  ^,  Francisco  Sonnio  *,  Wilhehuo  Lindano  ^  Petro  Soto  ^, 
Stanislao  Hosio,  postea  Cardinali^  Michaeli  Merspurgensi  Episcopo^, 
Friderico  Staphylo  ^,  alijs  pluribus,  qui  pro  afflictae  Ecclesiae  Castris, 
egregie  dimicarunt,  et  nouas  errorum  tenebras  doctis  lucubrationibus 
profligare  conati  sunt.  Cum  porro  decimum  nonum  aetatis  annum 
attigissem,  ac  D.  Mathaei  [?]'  Apostoli  ferias  celebrarem,  uolens  et 
gaudens  * —  ut  pudicitiae  amatori  securius  inseruirem  — *,  virginalem 
castitatem,  perpetuo  mihi  seruandam  suscepi  ^^,  eiusque  voti  DEO  sancte 


*  Ita  iitnunqiie  apogmphum.  At  Radenis  p.  15:  „Ipso  die  S.  Matthiae ,  eum 
annurn  ageret  vndevicesimum  castimoniam  voto  signuuit.'^  Et  Saccliinus,  De  vita  Canisii 
p.  18—19:  „Quo  anno  [i.  e.  aetatis  vndeuiyesimo]  ipsa  heato  Matthiae  Apostolo  sacra 
luce  et  perpetuam  Deo  castimoniam  .  .  .  religione  voti  dedicauit :  et  Philosophiae  spatiis 
magna  nominis  sui  celehritate  in  Collegio  Montano  decursis,  in  codem  suprema  do- 
natus  est  laurea."  Atque  festo  S.  Matthiae  id  factum  esse  etiam  Dorignij ,  Boero, 
Riess  asserunt.     Quae  lectio  magis  probanda  atque  adeo  certa  esse  videtur. 


orclinibus  nondum  essent  initiati,  publice  contionarentur,  et  Gregorius  XIII.  20.  No- 
vembris  1584  declaravit  eos  per  concessionem  illam  ^praedicationis  munus  in  vim 
privilegii  buiusmodi  exercere  potuisse  et  posse". 

1  De  hoc  infra,  cum  de  epistula  10.  lan.  1548  a  Canisio  ad  eum  data  agetur. 

-  lacobus  Latomus  sive  Masson  (f  1544),  belga,  Lovanii  doctor  theologiae, 
rector  universitatis ,  inquisitor  fuit  ac  methodum  scholasticam  contra  humanistas 
aliquot,  fidem  catholicam  contra  Lutherum,  Oecolampadium,  Tindalum,  alios  scriptis 
suis  fortiter  defendit. 

*  lodocus  Ravesteyn  (f  1570),  tiletanus,  flander,  in  academia  lovaniensi 
theologiae  professor,  cum  Fraucisco  Sonnio  anno  1551  concilio  tridentino  et  anno 
1557  coUoquio  religionis  vormatiensi  interfuit;  contra  protestantes ,  praesertim 
Illyricum  et  Chemnitium,  complura  opera  edidit;    Baio  quoque  strenue  se  opposuit. 

*  Franciscus  Sonnius  sive  van  den  Yelde  (f  1576),  brabantinus,  theologus 
academiae  lovaniensis,  episcopus  boscoducensis  et  (ab  anno  1569)  antverpiensis 
fuit;  theologicas  etiam  elucubrationes  edidit. 

'"  De  eximio  iUo  theologo  Guilielmo  Damasi  Lindano  sive  van  der  Lindt  (t  1588), 
dordracensi,  qui  professor  dilinganus,  episcopus  ruraemundanus  et  gandavensis  fuit, 
phira  in  secundo  volumine  dicentur. 

^  Petrus  de  Soto,  cordubensis,  ordinis  Praedicatorum  ornamentum .  Caroli  V. 
consiliarius  et  confessarius  atque  academiae  dilinganae  firmissimum  fundamentum 
fuit.  A  Pio  IV.  theologus  pontificius  in  concilio  tridentino  constitutus,  ibidem  a.  1563 
vita  cessit,  compositis  libris  „de  institutione  christiani  hominis"  aliisque  operibus. 

"  Notissimus  est  hic  vir  (f  1579),  qui  episcopus  varmiensis ,  praeses  concilii 
tridentini,  theologus  summus  fuit. 

8  De  Michaele  Helding  (1506—1561),  vulgo  Sidonio,  suebo,  qui  Moguntiae 
parochus  ecclesiae  metropolitanae  et  dein  episcopus  auxiliaris  fuit  ac  postea  merse- 
burgensis  episcopus  factus  est ,  atque  de  eius  scriptis,  disseruit  N.  Paulus  in  ^Der 
Katholik"   (74.  Jahrg.,  Mainz  1894)  II,  410-430.  481—502. 

*  De  hoc  infra,  ad  epistulam  31.  Augusti  1555  ab  eodem  ad  Canisium  datam. 
'°  Si  Canisius   reapse   scripsit  ^Matthaei",    dicendum  erit   eum  21.  Septembris 


4()  YIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessioncs  et  Testamentuni. 

nuncupati",  me  postea  poenituit  nunquam;  quoniam  a  re  venerea  et 
uxorea  libenter  abstinui  ut  me  ipsum  castrarem  propter  re- 
gnum  coelorumi.  Non  quod  nieis  uiribus  fiderem,  sciens  neminem 
continentem  esse  posse,  nisi  DEO  gratiam,  homini  largiente :  sed  quod 
fiduciam  omnem  praestandi  coelibatus  in  illo  constituerem ,  qui  pre- 
cantes  et  sperantes  exaudit,  et  de  sua  infinita  misericordia  prae- 
sumentes  non  despicit^  quique  fideles  supra  suas  uires  tentari'' 
non  permittit^,  modo  illi  gratiae  tantum  oblatae  cooperatores  esse 
* —  et  carnem  crucifigere^ — *  cum  S.  Paulo  Apostolo  non  ne- 
gligant.  Clementer  sane  adfuit  pater  misericordiarum^,  in 
cuius  manibussortesmeae^  sunt,  ac  uarijs  me  praesidijs  multis- 
que  stimulis  * — torpidum  subinde  confortauit — *,  ut  in  carne  sine 
carne  uiuerem,  et  meliora  charismata  aemularer'^,  mundum 
uero  et  ea  quae  mundi  sunt  * —  propria  retia  magis  magisque  repu- 
diarem  — *. 

[III.]  Nunc  tertia  huius  Testamenti  pars  attingenda  est  quae 
uiginti  duos  fere  annos  hoc  est  totum  uitae  meae  spatium,  ante  socie- 
tatis  ingressum  decurrens  complectitur.  Quando  non  sohnn  in  patria, 
sed  etiam  Coloniae  et  Louanij  Hterarum  studijs  operam  dedi,  atque 
ita  uixi,  ut  florentem  illam  aetatem  nonnuUis  * —  liberioris  uitae  — * 
sordibus  conspurcarim.  Etenim  iugum  domini  sicut  par  erat,  non  in- 
offenso  pede  portaui,  et  adolescens  Tobiae  praeceptum  male  compleui. 
Omnibus  inquit  diebus  uitae  tuae  in  mente  habeto'  Deum, 
et  caue  ne  aliquando  peccato  consentias,  et  praeter- 
mittas  praecepta  domini  dei  nostri^.  Igitur  in  prima  et  se- 
cunda  aetate,  *  —  non  profuerunt ,  sed  obfuerunt  mihi  sodales  praui, 
quorum  famihari  contubernio  nimium  delectabar;  ut  discerem  una*^ 
cum  illis  bonas  horas  male  collocare,  uana  quaedam  appetere,  insulsa 
proloqui,  cornu  extollere,  nimiumque  mihi  sumerem  et  arrogarem  — *. 
Ynde  maioribus  aequa  postulantibus,  aduersabar,  cum  aequalibus  con- 
tendebam,  non  paucos  aspernabar  ac  deridebam  nimiumque  mihi  pla- 
cebam  et  ahjs  me  anteponebam ;  irasci  et  aemulari  noueram ,  crebro 
temere  gloriabundus  et  parum  uerecundus"  [?].  Neque  solum  corpori 
laute  nutriendo,  et  externis  quoque  sensibus  * —  oblectandis  — *  plus- 
culum    indulgebam^    uerum    etiam    seueriorem    disciplinam    iuuentuti 


"  nuncupari  Soc.  Mon.         ^  tentare  Soc  Mon.         "^  habete  Mon.  ''  oin.  Mon. 

"  Ita    legendunt    esse   ridetur,    nisi  forte  Canisiiis  scripsit    haud   parum   inuere- 
cundus.    Soc.  Mon.  inepte:  parum  inuerecundus.  ^  indigebam  Mon. 


1539  votum  castitatis  fecisse.  At  cum  omnino  logendum  esse  vidcatur  ^Matthiae" 
(vide  p.  39,  not.  a) ,  votum  illud  diei  25.  mensis  Februarii  1540  assignandum  est. 
Riess  et  Drews  24.  Februarii  factum  esse  scribunt;  sed  annis  bissextilibus  festum 
S.  Matthiae  25.  Februarii  agitur. 

'  Matth.  19,  12.  2  judith  9,  17.  ^  cf.  l  Cor.  10,  13. 

*  Gal.  5,  24.  '"  2  Cor.  1,  3.  «  Ps.  30,  16. 

'  1  Cor.  12,  30.  8  Tob.  4,  6. 


Canisii  Testamentum  sacrum  (c.  1596)  2.  3.  41 

necessariam,  ne  ex  dei  filijs,  filij  Belial^  efficiantur,  vel  impatienter, 
vel  fastidiose  sustinebam,  non  nunquam  et  abijciebam^  Eram  ut 
Propheta  loquitur ,  q  u  a  s  i  i  u  u  e  n  c  u  1  u  s  i  n  d  o  m  i  t  u  s  ^ ,  et  iuuenca 
quae  iugum  non  sustinuit,  ac  uelut  ouis  errans-^  diuini  timoris  ex- 
pers,  blanda,  dulcia  molliaque  puerili  more  consectans,  mascula,  sancta 
ac  falutaria  respuens,  in  ocio,  lusibus,  iocis,  salibus,  fabulis,  luxu, 
somno  et  crapula,  tempus  pretiosum  absumens,  ac  lioras  bonas  vane 
ac  friuole  conterens.  Excusent  alij  naeuos  et  uitia  puerorum,  quae 
vir  S.  Augustinus  in  se  ipso  iam  olim  reprehendit  "^,  ac  serio  deplo- 
rauit,  quaeque  non  humano,  sed  diuino  iudicio  aestimare  debemus: 
suas  etiam  poenas  haud  dubie  illa  promerentur,  praesertim  si  ex  ma- 
litia  et  petulantia  * — -  multoque  magis  — *  si  contra  honestatem  at- 
que''  conscientiam  in  tenera  illa  aetate  committantur  et  aliquam  cum 
turpitudine  cognationem  habeant.  Certe  pusillis  et  grandibus  non 
parcit  iustus  deus,  qui  solus  corda  scrutatur^,  etcuique  reddit 
secundum  opera  eius'';  acrius  tamen  puniturus  parentes  in  ob- 
seruandis  et  corripiendis  liberis  incurios,  quod  sint  instar  Heli  so- 
cordes'^,  et  guorum  * —  dormitantia '  — *  indulgentiaque  fieri  solet, 
ut  fenestra  iunioribus  *  —  domi  et  foris  — •  '^  ad  omnem  fere  nequi- 
tiam  aperta  relinquatur.  Equidem  confiteor  domine,  qui  iustitias 
iudicas^,  et  fortem  te  zelotem^  ad  iniquitatem  omnem  uindi- 
candam  exhibes,  me  scientem  ac**  nescientem  a  primis  annis  persaepe 
peccasse,  ut  neque  numerum  delictorum,  neque  modum  exprimere  pos- 
sim,  et  utriusque  tabulae  mandata  * —  (proh  dolor)  — *  temere  uio- 
laui,  tantoque  longius  a  luce  rationis  ac  intelligentiae,  omnique  inno- 
centia  discessi,  quanto  magis  iudicio  ualere  poteram,  et  uerum  a  falso 
discernere  debebam.  Certe  non  uiri,  non  adulti  tantum,  sed  iuniores 
etiam  indigent  diuina  misericordia  tua,  ut  meritas  uitiorum  suorum 
poenas*  effugiant,  pleneque  mundentur,  et  coram  facie  tua  uere  appa- 
reant  immaculati.  Reminiscere  miserationum  tuarum  do- 
mine,  et  mifericordiarum  tuarum  quae  a  seculo  sunt. 
Delicta  iuuentutis  meae  et  ignorantias  meas  ne  memi- 
neris^".  * — Delicta  quis  intelligit? — *  Ab  occultis  meis 
munda  me  domine,  et  ab  alienis  parce  seruotuo^^.  Nihil 
enim  sunt  anni,  menses,  et  dies  mei^^^  j^isi  secundum  clementiae 


*  obijciebam  Mon.  ^  et  Mon. 

'^  Sif  legendnm  mihi  esse  videttir.    Soc.  Mon.  dormitabuntia.    In  Soc.  hoc  verhuin 
rubrttm  est ;  neqiie  famen  in  Mon.  linea  ei  siihstrata  est. 
'^  et  Mon.  ^  poena  Mon. 


1  Cf.  Deut.  13,  13.     2  Cor.  6,  15  etc.  ■  ler.  81,  18. 

'  1  Petr.  2,  25.  ^  In  libro  primo  ^Confessionum". 

5  1  Par.  28,  9.     Ps.  7,  10  etc.  "  Matth.  16,  27.     Rom.  2,  6  etc. 

-<  1  Reg.  2,  12—36.  «  Ps.  9.  5.  »  Ex.  20,  5. 

•«  Ps.  24,  6.  7.  '1  Ps.  18,  13.  14.  ^^  joi,  7^  jg. 


4;_J  A'III.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentura. 

tuae  censuram  computentur,  et  sacro*  filij  tui  sanguine  * —  vetus 
h  0  m  0 1  —  *  ab  omni  corruptione  et  macula  repurgetur,  atque  sancti- 
ficetur, 

[IV.]  Quarta  nunc  sequitur  Testamenti  pars,  diuinae  gratiae  prae- 
clara  complectens  "^  munera,  quae  nec  mcus  nec  cuiusquam  animus 
satis  aestimare,  multoque  minus  pro  dignitate  laudare  unquam  possit: 
munera  inquam  per  societatem  et  in  societate  *  —  indigno  —  * '  mihi 
communicata,  et  annis  iam  quinquaginta  eoque  amplius  durantia.  An 
ego  prorsus  insulsus  ac*^  ingratus  non  essem,  si  fonti  bonorum  aeterno 
non  benedicerem,  qui  mirificauit  misericordiam  suam  in  ciui- 
tate  munita^,  ut  hoc  nomine  societatem  nostram  appellem,  eamque 
stabiliuit  praeclaris  legibus  Fundatoris  primique  patris  nostri  Jgnatij, 
* — cuius  memoria  in  benedictione  est^,  Accessit  et  publi- 
cum  *  —  Ecclesiae  cathol,  et  sedis  Apostol.  iudicium ,  neque  minus 
Concilii*  sacri  Tridentini  irrefutabilis  autoritas  *  —  hoc  institutum 
dilucide  — *  comprobauit^.  Non  potest  arbor  esse  mala,  tot  eximijs 
abundans  fructibus^,  quos  ex  illo  plurimi  decerpserunt,  ac  etiamnum^ 
haud  sine  incredibili  utilitate  ac  solida  uoluptate  decerpunt ''.  Prin- 
cipes''  et  Magistratus,  amici  et  aemuli,  Europa  et  Affrica  huic  prae- 
nobili  arbori ,  si  sit  opus  *  —  non  obscure  suffragantur  —  * ,  ut  uen- 
dibile  uinum,  nec  hedera  nec  precone,  ut  inquiunt,  egere  uideatur. 
Quod  ad  me  spectat,  flecto  equidem  genua  ad  patrem  domini 
nostri  JESV  Christi^,  et  quascunque  possum  illi  toto  pectore' 
gratias  ago,  et  a  sanctis  omnibus  agi  percupio,  quandoquidem  me 
indignum  siue  Germanum  siue  Belgam  benigne  uocauit,  et''  uocatum 
recepit  in  hanc  filij  sui  societatem'^  primo  adhuc  Praeposito 
* —  quem  dixi  — *,  superstite  ^.  *  —  Is  me  primum  Romae  amanter  am- 
plexus  est,  cum  primis  collegis  Messanam  Siciliae  urbem  destinauit,  ad 
solemnem  professionem  admisit,  duobus  Theologis  in  Bauaria  docturis 
adiunxit',  sed  et  primum  effecit — *  Praepositum  nostrorum '"  in  Ger- 
mania  Superiore ,  Austriam ,  Bohemiam  ac  Bauariam  tunc  complec- 
tente^:  fuit  et  illud  munus  diuinae  gratiae,  quod  puer  adhuc  de 
salutari ,  mihique  conuenienti  uitae  instituto  deligendo  *  —  solicitus 
essem,  ac  serio  deliberarem  deumque  mihi  propitium,  non  sine  pecu- 
liari  fiducia  imploraremio  —  *.  His  uotis  adfuit  sane  altissimus,  quo 
duce  Moguntiam  Colonia  relicta  solus  abij,  quum  ilhc  Archiepiscopus 

*  sacra  Soc.  ^  coraplectes  Soc  Mon. 

~  indignus  Soc.  Mon.  ^  et  Mon.  *  Consilii  Soc.  Mon. 


IIIUI^UUS    OWt'.    ^tiuil.  ct    ^uijn.  \juii3iin     <  "yi  .     aui/»i.. 

etiammon  Soc.  ^  decerpserunt  Soc.  Mon.  ^  Princeps  Mon. 

corpore  Mon.  ^  ut  Mon.  '  adiungit  Soc.  '"  nostrura  Mo 


Eph.  4,  22.     Col.  3,  9  etc.  -  Ps.  30,  22.  ^  Eccli.  45,  1. 

Sess.  25,  c.  16  de  ref.  reg.  *  Cf.  Matth.  7,  16-20  etc. 

Eph.  3,  14.        '  1  Cor.  1,  9.         "  S.  Ignatium  dicit.     Vide  supra  p.  9. 
Yide  huius  operis  prooemium  generale,  n.  1.  '"  Vide  supra  p.  11 — 12. 


Canisii  Testamentum  sacrum  (c.  1596)  4.  43 

et  Cardinalis  Albertus  Brandenburgensis ,  primusque  Elector  floreret. 
Huius  Tlieologus  ^  ex  vrbe  missus  ^,  mihique  iam  antea  commendatus  ^ 
erat  Petrus  Faber  Sabaudus,  qui  tum  psalmos  in  scholis  Moguntinis 
profitebatur,  unus  ex  decem  illis  primis  patribus,  qui  doctrina  et  pie- 
tate  nobiles,  * — paupertatis  autem  professores — *  tanquam  primariae 
columnae^  domum"  societatis  huius  potenter  sustentabant  *.  Ac  idem 
optimus  Faber  cum  ad  eum  uenissem  comiter  *  —  me  nondum  antea 
conspectum ,  —  *  statim  excipere ,  ac  in  suis  aedibus  *  —  ,quae  com- 
munes  erant  et  Parochi  apud  D.  Christophorum"  ^ — *,  alere  et  in- 
stituere  dignatus  est :  *  —  Ac  sapienter  mihi  persuasit,  ut  si  religiosam 
instructionem  peterem,  — *  et  conscientiae  meae  consultum  uellem, 
* —  ad  tempus  apud  se  manerem,  et  in  sacris  uersarer  Exercitijs 
probaturus  — *  Summi  dei  de  me  voluntatem  bonam  bene- 
placentem  atque  perfectam^.  Ego  cum  [?y  in  ea  probatione 
uersor,  ac  me  totum  excutio  diligenter,  in  spiritu  et  ueritate'^ 
Dominum  precari  didici,  simulque  cognoui  hoc  dictae  Societatis  Insti- 
tutura,  quod  satis  iam  explicatum  habebam,  ad  bene  beateque  uiuen- 
dum,  DEoque  seruiendum  mihi  commodissimum  et  aptissimum  fore. 
Quo  circa,  quoniam  uelut  in  telonio  sedens^,  *—  non  obscuram 
Dei  uocem  audiebam  — *,  uocanti  resistere  nec  uolui  nec  debui,  sed 
cum  Mathaeo  surrexi,  mundo  huic  immundo  remisi  nuncium^:  * —  illa 
rupi  uincula  —  *   quibus   eo   usque   non  parum  implicabar ,    *  —  uelut 


"  Columna  Soc.  Mon.  ^  donum  Soc.  "  Christopaura  Soc. 

^  Sic  Hfrumqiie  apographnnt ;  at  Canisius  scripsisse  videtur  dum. 


1  De  Beato  Petro  Fabro,  prirao  S.  Ignatii  in  Societate  lesu  instituenda  sodali, 
quem  S.  Franciscus  Salesius  summi  fecit,  cuiusque  publicum  cultum  Pius  IX.  5.  Sep- 
tembris  1872  confirmavit,  plura  infra  dicentur. 

2  Albertus  procuratorem  ad  concilium  trideutinum  mittere  volebat  Micbaelem 
Helding,  episcopum  suum  auxiliarem,  eique  theologum  adiungere  Fabrum  {Rad. 
Cornehj  S.  J.,  Leben  des  seligen  Petrus  Faber  [Freiburg  i.  Br.  1873]  p.  118). 

*  Canisio  Fabrum  primus  commendavit  Alvarus  Alfonsus ,  hispanus ,  sacerdos 
iuvenis,  qui,  aula  imperatricis  relicta,  Fabrum  e  Hispania  in  Germaniam  redeuntem 
secutus  ab  eoque  Coloniam  in  bursam  montanam  missus  erat.  Canisius  ipse  id 
refert;  vide  Reiffenherg  I.  c.  p.  8,  not.  o.  Philippson  falso  scribit  Canisium  Mo- 
guntiae  fortuito  (^zufallig")  Fabrum  cognovisse  (Westeuropa  etc.  p.  47). 

<  Erant  hi  S.  Ignatius  (f  Romae  1556) ;  B.  Petrus  Faber ,  allobrox ,  villare- 
tensis  (t  Romae  1546);  S.  Franciscus  Xaverius,  navarraeus  (f  in  Sanciano  insula 
1552);  lacobus  Laynez,  hispanus,  almazanensis  (t  Romae  1565);  Alphonsus  Sal- 
meron,  hispanus,  toletanus  (f  Neapoli  1585);  Simon  Rodriguez,  lusitanus,  visensis 
(t  Olissipone  1579);  Nicolaus  Bobadilla,  hispanus,  palentinus  (f  Laureti  1590); 
Claudius  laius,  allobrox,  gebennensis  (f  Viennae  Austriae  1552) ;  loannes  Codurius, 
gallus,  ebredunensis  (f  Romae  1541);  Paschasius  Broetus,  gallus,  ambianensis 
(t  Parisiis  1562).  Ita  P.  los.  luvencius,  Societatis  lesu  historicus,  Epitome  historiae 
Societatis  lesu  I  (Gandavi  1853),  282—283. 

^  Ecclesia  haec  et  parochia  etiamnunc  Moguntiae  exstat. 

«  Rom.  12,  2.  •^  lo.  4,  23.  24.  »  Matth.  9,  9. 

9  Cf.  Matth.  9,  9.   Marc.  2,  14.   Luc.  5,  27.  28. 


44  Yill.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentura. 

pluribus  et  contrarijs  dominis  inseruire  possem — *i.  Yna  et  prae- 
cipua  cura  esse  coepit,  Christum  dominum,  qui  clementer  me  respexerat, 
insequendi,  quemadmodum  ille  pauper  castus  et  obediens  in  uia  crucis 
praccesserat  2.  Huic  * —  parentibus  insalutatis  et  amicis  inscijs  me 
totum  addixi  — *  et  tradidi,  ut  qui  antea  meo  arbitratu  uixeram, 
ex''  nutu  et  praescripto  eius  penderem  inposterum,  penes''  quem  ius 
totum  esset,  uniuersam  Societatem  administrandi.  Hoc  ergo  Religiosae 
uitae  votum  non  solum  ardenter  * — Anno  Christi  1543,  primo  [P]^ 
die  Mai — *  Moguntiae  suscepi,  sed  et  postea  Romae  confirmaui,  ac 
plenius  reddidi,  Anno  domini  quadragesimo  nono,  cum  Reuerendus 
Pater  Jgnatius,  ex  gratia  sua  potius  quam  ex  merito  meo,  illorum 
[me]  numero  adscripsit,  qui  se  iuxta  consuetam  profitentium  formulam, 
totos  Christo  eiusque  Summo  in  terris  Vicario  ministros  offerunt,  ac 
prorsus  dedicant,  nimirum,  ut  ad  uineam  domini  excolendam,  in  pau- 
pertate  continentia  obedientiaque  perpetua  uiuentes  ubique  gentium 
*  —  sint  operarij  ^  —  *  expeditiores "  ^.  Laudo  et  illam  effusam  Dei  mei 
bonitatem,  qua  factum  est,  ut  promissionis^  huius  me''  nunquam  postea 
poenituerit,  quamlibet  multi  me  probris  affecerint,  adeoque  totum  hoc 
instituti  genus  pro  sua  libidine  clam  palamque  suggilarint,  et  diris  [?] ' 
quasi  deuouerint.  Jmmo  uero  istorum  * —  vexantium  — *  petulans 
insectatio,  mihi  adeo  non  obfuit,  ut  etiam  in  hoc  uocationis  studio 
currentem  reddiderit  alacriorem,  et  ego  me  foeliciorem  putarim,  quod 
dignus  haberer  propter  nomen  JESV  contumeliam  pati^, 
et  a  publicis  Ecclesiae  hostibus  *  —  mendaciter  accusari  atque  pro- 
scindi.  Horum  ego  salutem  utinam  procurare  ac  etiam  profuso 
sanguine  redimere  possem:  Id  sane  in  lucri  parte  ponerem,  ac  sin- 
cerum  charitatis  affectum  iuxta  praeceptum  domini'^,  declararem  — *. 
Est  lioc  religiosae  uocationis  beneficium,  quo  me  dignatus  est  Cln-istus, 
ut  ego  arbitror  inter  alia  in  terris  percepta  °  fere  maximum ,  quo 
semel  accepto,  pergrauem  et  molestam  temporalium  curarum  sarcinam 
laetus  abieci,  leue  autem  et  suaue  onus  domini^  non  sine  libera 


et  Mon.  ^  penus  Soc.  Mon.         "^  expeditores  3Ion.         ^  prossionis  Soc. 

niei  Soc  Mon.  ^  diris  Soc.  Mon.  [=  furiis?] ;  forktsse  legendnm  diis. 

praecepta  Soc.  Mon. 


>  Cf.  Matth.  6,  24.     Luc.  16,  13. 

2  De  exercitiis  his  moguntinis  confer  quae  Canisius  dicit  in  ^Confessionibus" 
(supra  p.  9)  et  in  epistula  mense  Aprili  vel  Maio  anni  1543  ad  aniicum  coki- 
niensem  data. 

^  Utrumque  apographum  Kalendas  Maias  habet.  Verum  hic  aut  librarii  mendum 
fecerunt,  aut  Canisius  ipse  memoria  hipsus  est;  nam  ipsum  votum  Canisii  manu 
scriptum,  quod  adhuc  apud  nos  est,  diem  8.  Maii  exhibet.  Vide  infra,  IX.  n.  8.  Simi- 
liter  Confessiones  Canisii ;  vide  supra  p.  9. 

*  Cf.  Matth.  20,  1—16. 

^  Professio  haec  Canisii  ponetur  infra,  monum.  3. 

6  Act.  5,  41.  '  Matth.  5,  44—46;  6,  14.  15  etc.  «  Mattli.  11,  30. 


Canisii  Testamentum  sacrum  (c.  1596)  4.  5.  45 

seruitute  portare  coepi ,  *  —  factisque  votis  —  *  ea  consecutus  sum 
praesidia,  ut  Deum  expeditius  colerem,  me  ipsum''  fortius  uincerem, 
animi  pacem  perfectius  obtinerem  iustiusque  cum  psalmographo  cantare 
possem,  laqueus''  contritus  est,  et  nos  liberati  sumus,  ad- 
iutorium  nostrum  in  nomine  domini^.  "^ — Eoque  iustius  me 
miseret  illorum  qui  — *  religiosam  disciplinam  tanquam  difficultatibus 
plenam  [et]  * — intollerabile  iugum — *  exhorrent,  quoniam  ex  inani 
ac  puerili  metu  erroris  sui  capiunt  occasionem ,  dum  adeo  defugiunt ' 
Euangelicae  paupertatis  incommoda,  quae  Apostoli  primique  Christiani  ^ 
hilariter  complexi  sunt.  Ad  haec  iugum  Religiosae  obedientiae,  quod 
uictimis  omnibus  praestat^  omnino  detrectant,  ac  suo  [?]''  iudicio  im- 
pediti ,  laboriosam  pugnam ,  *  —  quae  inter  spiritum  et  carnem  pijs 
est  necessaria  ^,  *  —  reformidant ;  quandoquidem  nullus  athleta  Christi 
uereque  * —  spiritualis  homo  sine  sudoribus  coronatur  — *.  [V.]  Addam 
nostras  profectiones,  quae  partem  Testamenti  quintam  sibi  uendicant 
et  Yocationis  nostrae  in  Christo  factae  "^ —  profectum  fortasse  — * 
aliquem  ad  dei  gioriam  demonstrabunt  ^  Cum  ex  Moguntia  Coloniam 
redijssem,  quemadmodum  obedientiae  lex  mihi  praescripserat  "^,  iamque 
Sacerdos  per  Catholicum  Episcopum  ordinatus  essem^,  * — primum 
uero  Sacrum  in  Coenobio  apud''  Nazareth^  obtuli  domino,  coepi  quos- 
dam  e  nostris  alere  — ^"^  Et  habitationem  cum  illis  habere  communem. 


""  ipsi  31on.  ^  laquius  Mon.  "  defugeunt  Soc. ;  defugerunt  Mon. 

^  Aiit  sic  legendum  esse  videtur,  aut  caeco ;  Soc.  et  Mon. :  loco. 

®  Sententimn,  quae  sequitur,  usque  ad  verba  ^e  nostris  alere"  incl.,  etiam  Sac- 
chinus  affert  e  „literis"  Canisii  (De  vita  Canisii  p.  31—32).  Huic  autem  alteram 
sententiam  ex  „Confessionibus"  dcpromptam  iungit. 

^  Rad.  om.  quemadmodum  usquc  ad  praescripserat  incl. 

^  in  coenobio  Nazareth  Bad. 


»  Ps.  123,  7.  8.  2  cf.  Matth.  19,  27.   Luc.  5,  11.   Act.  4,  32—37  etc. 

^  „Melior  est  enini  obedientia  quam  victimae"  (1  Reg.  15,  22).  Hanc  sen- 
tentiam  S.  Ignatius  commemorat  et  exponit  in  insigni  illa,  quae  saepissime  in  So- 
cietate  lesu  legitur,  epistula  „De  virtute  oboedientiae",  26.  Martii  1553  ad  socios 
lusitanos  data;  quae  saepe  typis  descripta  est,  accuratissime  autem  in  „Cartas  de 
San  Jgnacio  de  Loyola"  III  (Madrid  1877),  184—206. 

*  Cf.  Gal.  5,  17.    1  Cor.  9,  27. 

■''  Canisius  sacerdotio  initiatus  esse  videtur  per  loannem  Nopelium ,  episcopum 
cyrenensem  i.  p.,  et  suffraganeum  coloniensem  (vide  infra,  epistuhxm,  quam  Canisius 
10.  Septembris  1546  ad  eundem  dedit). 

*  In  manuscriptis  historiis  collegii  coloniensis  (ad  annum  1545)  et  gymnasii 
Trium  coronarum  coloniensis  (f.  21'')  asseritur  in  ecclesia  Beatae  Mariae  Virginis 
in  „maiore  Nazareth"  (Grossnazareth)  id  factum  esse :  monastcrium  illud,  in  platea 
S.  Gereonis  situm ,  virginum  erat  regularium  ordinis  S.  Augustini.  Exstabat  Co- 
loniae  etiam  conventus  „minori.s  Nazareth"  (Kleinnazareth) ,  in  platea  Sedecim  do- 
muum,  mulierum  ordinis  Cellitarum,  regulae  S.  Augustini  {Gelenius  1.  c.  p.  559.  560. 
598.   Erh.  a  Winheim  0.  Carth.,  Sacrarium  Agrippinae  [Coloniae  1736]  p.  201.  212). 

■^  Canisius  8.  Maii  1543  Deo  voverat,  „quod  per  divinam  gratiam  velim  etiara 
ex  nunc  actualem  assumere  paupertatem,  nisi  quatenus  et  quamdiu  Praepositus  dictae 


46  \Ul.    Canisii  autobiograpbia  sive  Confessiones  et  Testamentiun. 

Prodidit  interim  Archiepiscopus  Coloniensis  Hermannus  a  Weda,  [quodj" 
iam  pridem  in  animo  suo  texuisse  [?]''  uidebatur,  se  Luteranae  sectae 
fauentem  esse  patronum ,  qui  cuperet  in  sua  ditione  mutatam  *  —  et 
deletam  — *  esse  prorsus  ueterem  Religionem,  Quod  institutum  * —  ut 
aequitas  flagitabat  —  *  per  acerbe  tulit  clerus  Coloniensis  ^ ,  misitque 
Leodium  rogans  * —  Ecclesiasticos  ut  suo  consilio  et  auxilio  impedi- 
rent  conatus'  Hereticos,  nouum  ignem  extinguerent .  periculum  esse 
in  mora,  si  uigilante  Juda,  diutius  Catholici  dormirent  ^.  Mittor  igitur 
ego  Leodium,  causamque  difficilem  tracto  cum  Episcopo  et  clero 
Leodiensi,  ac  post  habitas  aliquot  declamationes ,  optatum  subsidium 
impetro^.  Cum  redijssem  Coloniam,  urgeor''  iterum  a  Clero  Catho- 
lico  —  *  ut  legatus  abeam  ad  Carolum  V.  Caesarem  in  Castris  occu- 
patum,  ut  rebellantes*  Luteranos  Principes  suae  subijceret  potestati, 
quos  et  manus  dare  coegit  *  —  capto  Principe  Saxoniae  — *.  Idem 
Caesar  Coloniensis  Cleri  uotis  * —  per  me  propositis  — *  annuit,  suam 
operam  * —  aduersus  Archiepiscopum  pie  promisit,  rem  totam  insigni 
uiro  Domino  Groppero  strenue  procurante^  Hunc  successum  diuina 
bonitas  tribuit,  quando  mihi  noua  contigit  familiaritas  cum  amplissimo 
Principe  * —  Domino  Othone  Truchses",  Cardinali''  et  Episcopo  Augu- 
stano  — *,  quem  postea  singularem  Patronum,  quoad  uixit  multis  in 
rebus  experti  sumus  *.  Idem  autor  mihi  fuit,  ut  ex  ditione  sua  profici- 
scens  ConciHum'  peterem  Tridentinum,  meque  suo  Theologo  R.  P.  Claudio 


*  om.  Soc.  Mon. 

''  Ifa  Soc.  Mon.;   secl  fortasse  legendum    est   texisse;    vel  tenuisse,    qnorJ  Bi'es<i 
(p.  44)  ponif.  '  conatos  Soc.  ^  urgor  Mon.  "  repellantes  Mon. 

^  cooperante  3Ion.  "  Trucbzes  Soc;  Tincbeus  Mon. 

^  Cardinale  Soc.  Mon.  '  consilium  3Ion. 


Societatis  [lesu]  aut  eius  loco  M.  Petrus  Faber  impedierit".  Hi  autem  voluerunt, 
Canisium  —  novicius  is  tunc  erat  —  bereditatem  accipere,  quae  ei  ex  patre  circa 
finem  anni  1543  mortuo  obveniebat;  cuius  unam  partem  Canisius  statim  in  pauperes 
distribuit,  alteram  sibi  sociisque  alendis  reservavit.  Societatis  constitutiones  tunc 
(1543 — 1547)  nondum  absolutae,  nedum  promulgatae  erant. 

'  De  hac  re  multa  dicentur  in  epistulis  a  Canisio  anno  1544 — 1547  datis. 

"-  Cf.  Matth.  26,  40—47  etc. 

'  Ad  appellationem,  quam  clerus  coloniensis  contra  Hermannum  ad  Paulum  IH. 
et  CaroUun  Y.  fecerat,  Georgius  Austriacus,  antistes  leodiensis,  iam  1.  Aprilis  1545 
se  aggregaverat ,  idemque  6.  Aprilis  capitulum  et  clerus  ecclesiae  leodiensis,  quae 
tunc  coloniensis  metropolis  erat  suffraganea ,  et  10.  Aprilis  academici  lovanienses 
fecerant.  Delegerant  eodem  anno,  qui  una  cum  delectis  coloniensibus  et  traiec- 
tensibus  Traiecti  eam  rem  Caesari  proponerent.  Periculo  autem  crescente  Canisius 
exeunte  anno  1546  Leodium  missus  est,  ac  22.  Decembris  capitulum  ecclesiae  cathe- 
dralis  200  fiorenos  „nionetae  brabantinae"  coloniensibus  auxilii  causa  mittere  statuit. 
Nec  dubium ,  quin  ipse  etiam  episcopus  iis  strenue  succurrerit.  Vide ,  quae  de  hac 
re  ex  arcbivo  illius  capituli  protulit  i?/>.s.s  (p.  65—66)  et,  quod  infra  ponetur,  re- 
gestum  epistulae  exeuntc  anno  1546  aut  ineunte  1547  a  Canisio  ad  Leonardum 
Kessel  missae.  Cf.  etiam  BarfhoJ.  Fisen  S.  J. ,  Sancta  Legia ,  Romanac  Ecclesiae 
filia,  P.  2  (Leodii  1696),  p.  345.  ■•  Cf.  supra  p.  29. 


Canisii  Testaraentum  sacrum  (c.  1596)  5.  47 

Jaio  * —  Sabauclo  — *i  adiungerem^;  Is  quippe  tum  Tridenti  cum  laude 
uersabatur,  * —  neque  multo  ante  Trigestinum  Episcopatum,  sibi  a  Fer- 
dinando  Rege  oblatum,  refutauerat  — *.  Inde  factum  fuit,  ut  ego  ex 
Germania  in  Jtaliam  commode  peruenirem,  et  ea  quae  ad  institutum 
societatis  propius  pertinebant,  rectius  quam  antea  cognoscere  et  certius 
probare  possem.  Tridento  Bononiam  ueni,  * —  ubi  meam  quoque 
sententiam  in  sacro  dixi  Concilio  — *3;  et  inde  Florentiam  Reue- 
rendum  Patrem  Jacobum  Lainez  comitatus  adij'*,  * — eundemque  per- 
doctum  et  exquisitum  Theologum  egregie  — *  concionantem  audiui. 
Exactis  porro  aestiuis  caloribus,  qui  molesti  satis  Jtalis  esse  solent, 
* —  vocatus  inuisi  Romam  Septembri  mense,  mihique  sum  gratulatus, 
quod  sanctam  illam  vrbem  diu  optatam''  ingrederer  — *,  quam  scirem 
tot  mille  Sanctorum  Martyrum  sanguine  consecratam,  et  in  Aposto- 
licae  Confessionis  Petra  fundatam,  sed  et  in  fidei  puritate  constantem 
ac  orbe  toto  terrarum  iure  percelebrem  esse.  Mansi  Romae  usque 
ad  sequentem  Februarium,  magnaque  cum  uoluptate  uixi  cum  patribus 
charissimis  simulque  sacris  meditationibus  et  ministerijs  instituti  nostri 
proprijs,  alacriter  operam  dedi-'.  Postea  sum  illis  adiunctus  * —  Fratri- 
bus  atque  Collegis''  — *,  qui  primum  in  Sicilia  Collegium  Messanae  con- 
stituerunt,  * —  ac  difficilem"  nauigationem  ad  eam  usque  Insulam  per- 
egerunt — ^'^^  sub  R.  P.  Natale  Rectore'^.    *—  Deo  gratia  qui  in  eo 

=*  optatum  Soc.        ^  Colegis  Soc.  Mon.        "  difficillem  Soc.       "^  perexerunt  Moji. 


1  Cf.  supra  p.  43,  not.  4. 

2  Canisius  Tridentum    profectus   est   medio   fere  mense   Februario    anni  1547. 
^  lo.  Dom.  Mansi   initio    concilii   bononiensis    vel   potius    tridentini    Bononiam 

translati  interfuisse  dicit  85  theologos,  „quorum  ultimi  a  Societate  lesu ,  qui  pres- 
byteri  reformati  dicebantur ,  fuere  viri  insignes,  Claudius  laius,  lacobus  Laynes, 
Alphonsus  Salmeron ,  socii  sancti  Ignatii ,  et  Petrus  Canisius  Germanus  eruditis 
operibus  clarissimus"  (Sanctorum  Conciliorum  et  decretorum  collectio  nova  Y  [Lucae 
1751],  587—590.     Plura  vide  infra,  monura.  27—29). 

*  P.  Laynez  „fere  raedio  mense  lunio  cum  Canisio  viae  comite  .  .  .  Florentiam 
pervenit".  Repudiata  hospitii  liberalitate ,  quam  complures  obtulerant,  Laynez  in 
valetudinariura  S.  Pauli,  suppeditantibus  ad  victuni  sumptus  Petro  de  Toledo  et  filia 
eius,  ducis  coniuge  Eleonora,  cura  Canisio  divertit.  In  ecclesia  cathedrali  per 
octavam  S.  loannis  Baptistae,  patroni  civitatis  [24.  vel  25.  Tunii  ad  1.  lulii]  „de 
regno  dei"  contionatus  est.  17.  lulii  in  eadem  ecclesia  primara  epistulam  S.  lo- 
annis  exponere  coepit;  tria  fere  hominum  milia  ad  eura  confluere  solebant.  4.  Sep- 
tembris  Florentia  discessit.  Liftcrae  qKadriinesfres  I  (Matriti  1894)  ,  45 — 46  (nunc 
primum  editae  in  libellis  periodicis  „Monuraenta  historica  Societatis  lesu").  loannes 
de  Polanco  S.  J.,  Chronicon  Societatis  lesu  (nunc  priraum  editum  in  iisdem  „Monu- 
mentis")  I  (Matriti  1894),  219—220. 

*  P.  loannes  de  Polanco  S.  J.  Roraa  13.  Noverabris  1547  sociis  lovaniensibus 
de  Cornelio  Wischaven  et  Antonio  Yinck  scripsit:  „Vterque  siraul  cum  D.  Canisio 
sedulo  in  huniilitatis  exercitijs  versantur,  solidum  iacientes  spiritualis  profectus 
fundamentum ,  cunique  edificatione  non  modica  nostrum  omnium  suis  funguntur 
ministerijs."  Ex  *  apographo  huius  epistulae,  a  Fr.  Petro  Kannegiesser  S.  J.  Lovanii 
statim  facto,    quod  est  in  cod.  colon.   „Litt.  Epistt.  var."  fol.  non  sign. ,  ante  f.  33. 

*  Hoc  iter  Canisius  describit  epistulis  24.  Martii  et  23.  Aprilis  1548  datis. 

■^  Hieronymus  Natalis  (Nadal)    ex   insula  Balearium   maxima  (Maiorca)    ortus, 


48  VIII.    Canisii  autobiograpliia  sive  Confessiones  et  Testaraentum. 

collegio  milii  tum  concionanti",  tum  Rehtoricam  protitenti^  adfuit, 
ubi  sacras  Vrsulanae  sodalitatis  reliquias  Colonia  transmissas  et  Mes- 
sanae  depositas  perlibenter  accepi  ^.  Visum  est  autem  R.  P.  Ignatio, 
me  Romam  e  Sicilia  reuocare  ut  ad  solennem — *  professionem  votorum, 
quae  mense  Septembri  facta'  fuit,  praepararer,  meaque  uota  * —  more 
nostro  ederem  publice  — *  nec  multo  post  mitterer  Bononiam  cum  Re- 
uerendis  Patribus  Claudio  Jaio,  et  Alphonso  Sahnerone'',  doctoralem 
laureum  consecuturus  ^  ^,  et  cum  eisdem  recta  in  Bauariam  profecturus. 
Etenim'^  satis  faciendum  erat  Catholico  in  primis  * — et  insigni — * 
principi  Domino  Guillhebno  utriusque  Bauariae  duci,  qui  post  clarissimi 
Doctoris  Joannis  Eckij  mortem,  a  Paulo  III  Pon.  Max.  et  R.  P.  N. 
Jgnatio,  multum  postularat,  ut  aliquot  e  nostris  Theologi  Sacra  Jngol- 
stadij  profiterentur,  et  scholam  ilHc  Theologicam ''  * —  non  nihil  con- 
cussam  — *,  instaurarent  ^,  Duobus  autem  alijs  Patribus  quos  dixi,  alio 
missis,  ego  non  solum  professorem  egi,  sed  et  Rectorem  illius  Aca- 
demiae  *  —  praebere  debui ,  et  partim  Latine  studiosis ,  partim  Ger- 
manice  — *  populo  sum  concionatus.  Venit  interim  Reuerendus  Pater 
Nicolaus  Gaudanus  Hollandus,  ut  patri  Salmeroni''  in  Jtaliam  reuocato 
* —  et  in  Tridentina  synodo  percelebri  — *,  succederet',  mihique  prae- 
staret  socium  atque  collegam,  quocum  ex  Bauaria  in  Austriam  deinde 
destinabar*.  Etenim  fundamenta  Viennensis  Collegij  confirmanda  et 
promouenda  erant,  quae  supra  dictus  Pater  Claudius  ac  P.  Nicolaus 
Lanoius''  Rector,  fauente  in  primis  Patrono  Ferdinando  Caesare  tantum 
utcunque  fuerant'  inchoata™  [sicj.  Voluit  autem  diuina  bonitas  me 
Viennae  non  solum  Theologiam  docere,  sed  etiam  tum  Caesari  a  sacris 
esse  Concionibus  ac  *  —  Austriacum  —  "^  praeterea  conscribere  Cate- 


"  concionandi  Soc.  •'  prouitenti  Soc.  "  facata  Soc. 

'^  Salmorone  Soc.  «  consecutus  Mon.  ^  Etinim  Soc. 

'  illinc  Theoloicam  Mon.  *■  Salmoroni  Soc. 

'  susscederet  Soc. ;  succederem  Mon.  ^  Laonius  Mon.  '  fuerat  Soc. 

™  Scribendiim  fuit  aut  quae   supra   dictus  Pater  Claudius   ac  P.  Nicolaus  .  .  . 
inclioaverant  aut  quae  per  supra  dictum  Patrem  .  .  .  fuerant  inclioata. 


ab  ipso  S.  Ignatio  in  gubernanda  tota  Societate  adiutor  adhibitus  est.  Quo  mortiio 
summis  in  Societate  muneribus  functus  est :  praepositus  provineialis,  assistens  prae- 
posito  generali,  commissarius,  vicarius  generalis  fuit.  Annis  15-55  et  1563  Germania 
eum  aliquamdiu  tenuit.  Mortuus  est  Eomae  3.  Aprilis  1580.  Eius  autem  „Adno- 
tationes  et  Meditationes  in  Evangelia"  anno  1594  Antverpiae  editas  tres  illi  Wierx 
et  duo  Collaert  153  magnis  ornarunt  figuris,  in  aes  incisis.  Cf.  C.  Sonunervogel  S.  J., 
Bibliotheque  de  la  Compagnie  de  Jesus.  Premiere  partie,  V  (Bruxelles-Paris  1894), 
1517—1520. 

'  Vide  epistulas,  quas  S.  Ignatius  ad  Canisium  mense  Martio  a.  1549  et  hic 
ad  Carthusianos  5.  lunii  1549  dederunt. 

-  De  hac  promotione  vide  infra,  monum.  30. 

^  Haec  et  quae  sequuntur,  usque  ad  finem  huius  „Testamenti'',  hic  copiosius 
non  exponuntur,  quia  ipsis  Canisii  epistulis  explicabuntur. 

*■  Canisius  9.  Martii  1552  Viennam  advenit. 


Caiiisii  Testanientum  sacrum  (c.  1596)  5.  49 

chysmumi,  ^e  qiio  dicam  postea.  Et  quoniam  Jmperij  decreto  san- 
citum  erat ,  ut  Colloquium  Tlieologicum  a  catliolicis  simul  et  prote- 
stantibus  Wormatiae  haberetur,  "^ —  fuit  is  annus  1557,  — *  uisum  est 
eidem  Caesari  uelut  suos  Theologos  P.  Gaudanum  et  me  illuc  mittere, 
iibi  et  Louanienses  quidam  Theologi  * —  magni  nominis  — * ,  nobis 
adfuerunt  ^.  Mihi  tunc  prouincia  contigit ,  ut  nomine  Catholicorum 
scripto  et  uiua  uoce,  responderem  aduersarjis  quorum  princeps  aderat 
Philipus  Melanchton  * —  iam  utcunque  senecta  confectus  — *.  Sed  noua 
Luteranorum  inter  se  altercantium  dissensio  * —  intercessit,  causamque 
praebuit  — *,  ut  hoc  Wormatiense  Colloquium  in  ipsis  etiam  primordijs 
abrumperetur,  cum  inter  Catholicos  * —  quidem  — *  optime  conueniret". 
Ego  Wormatia  Coloniam  excurri,  ac  deinde,  ut  Episcopo  gratificarer 
Argentoratum  adij,  simulque  Friburgum  Brisgoiae  obiter  inuisi,  * —  et 
Senem  Glareanum  amice  salutaui  — *  ^  Yerum  ex  Austria  rursus  in 
Bohemiam  proficisci  habui,  ut  Collegium  Pragense  apud  D.  Clementem, 
liberalitate  Regia  fundaretur  * :  quae  res  non  paucis  mensibus,  nec  sine 
labore  transacta  est,  me  interim  in  Cathedrali  Ecclesia,  cum  Caesar 
Ferdinandus  eiusque  filius  ipsi  cognominis^  praesto  essent,  concionante: 
Ac  saepius  quidem  Romam  euocatus,  iter  longum  absolui  et  ad  no- 
uum  Praepositum  Generalem  eligendum  accessi,  aliaque  * —  Prouintiae 
nostrae  -^*  negotia  expediui  ^.  Cum  porro  Pauhis  IIII  Pont.  Max :  prae- 
esset  Ecclesiae,  Reuerendus  Pater  Jgnatius  * —  a  me  iam  antea  nomina- 
tus  — *  e  uiuis  pie  decessit,  et  Pontificis  Legatus  * —  idemque  Episeopus 
Italus  — *"  ad  Poloniae  Regnum  destinatus  fuit,  * —  cui  uisum  est  me 
comitem  accipere,  quem  in  Poloniam  duceret  secum  — *.  Vnde  Cracoaiae 
coram  clero  Latine  uerba  feci.  Ex  Polonia  * —  post  paucos  menses  — * 
in  Germaniam  redij,  et  Augustam  concessi  tempore  comitiorum,  quum 


conuenirent  Moh. 


^  Cf.  supra,  prooemium  generale,  et  quae  infra  dicentur. 

2  lodocus  Tiletanus,  Franciscus  Sonnius  (de  his  cf.  p.  39),  Martinus  Balduiuus 
Kithovius,  qui  postea  episcopus  iprensis  fuit. 

^  Henricus  Loriti ,  ex  pago  helvetico  ^Glarus''  oriundus,  anno  1512  a  Maxi- 
miliano  I.  imperatore  laurea  poetarum  ornatus  est,  vir  antiquarum  litterarum  ,  geo- 
graphiae ,  musicae  peritissimus ,  quas  in  academiis  potissimum  basileensi  et  fribur- 
gensi  professus  est.  Hic  Luthero  quidem  et  Calvino  initio  multum  favebat,  postea 
vero ,  iis  melius  perspectis ,  tanto  apertius  et  fidelius  ecclesiam  catholicam  sectatus 
est,  mortuus  Friburgi  anno  1563. 

*  Annis  1555  et  1556. 

'=  Hic  appellari  solet  archidux  Ferdinandus  II.  tirolensis,  eratque  maritus  Phi- 
lippinae  Welserae  et  pater  Andreae  cardinalis  austriaci  et  episcopi  constantiensis ; 
Ferdinandus  Tirolim  et  Austriam  anticam  (Vorderosterreich)  postea  gubernavit, 
ecclesiam  catholicam  semper  diligenter  protexit.  Vitam  eius  enarravit  los.  Hirn, 
Erzherzog  Ferdinand  II.  von  TiroL  Geschichte  seiner  Regierung  und  seiner  Lander. 
2  voll.    Innsbruck  1885.  1887. 

*  Vide  supra,  prooemium  generale. 

■^  Camillus  Mentuatus  (Mentuati),  episcopus  Campaniae  et  Satriani. 

Erannsberger,  Cauisii  EiJistulae  et  Acta.    I.  4 


50  \IU.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentuni. 

Carolo  V  Caesari  a  Ferdinando  fratre  funebres  Exequiae  solenni  pompa 
celebrabantur  ^ :  Et  quoniam  Joannes  Faber  ^  Hailbrunensis  et  Domini- 
canus,  quem  antea  Doctorem  Jngolstadij  creaueram,  primarius  Augustae 
Ecclesiastes,  diem  extremum  clauserat,  placuit  Episcopo  *- —  et  eidem 
Cardinali  iam  antea  nominato  — *  ^,  in  locum  demortui  me  substituere 
ut  * —  ex  professo  — *  praeessem  cathedrae  Augustanae.  Nec  licuit 
mihi  huius  uoluntati  contra  dicere,  quod  secundus  Praepositus  noster 
R.  P.  Lainez  ex  vrbe  mandasset,  ut  nouum  hoc  onus  in  meos  humeros 
attollerem,  et  Catholicis  Augustae  fulciendis  operam  darem,  licet  aHoqui 
satis  grauarcr  veteri  munere  Prouincialis,  Etsi  uero  multis  annis  hoc 
saxum  Augustae "  uolui,  *  —  multorumque  gratiam  in  Euangelico  munere 
mihi  conciliaui  — *  ^  tamen  in  loca  uicina '  et  dissita  ^  subinde  proficisci 
debui,  quemadmodum  in  Bauariam,  Sueuiam,  Rhotiam,  Austriam,  Bo- 
hemiam,  Franconiam,  donec  tandem  Pius  IIII.  Pont.  Max.  hoc  mihi 
negotium  dedit  Romae,  praecipuos  Germaniae  Principes,  quibus  et 
ipse  scribebat,  coram  accederem  ac  eorum  animos  in  Religione  Catho- 
lica  promouenda  confirmarem.  Jgitur  in  Westphaliam  usque  peregri- 
nandum''  fuit,  ubi  et  Geldriam  penetraui,  et  satis  laboriosam  sensi 
profectionem,  comite  ex  nostris  unico  contentus^.  Quidquid  autem  in 
liis  itineribus,  quae  suis  periculis  non  caruerunt,  recte  ac  fideliter  a 
me  gestum  est,  praepotentis  dei  gratia  et  uirtute  singulari  gestum  esse 
*—  testor :  ego  mihi  ex  his  nihil  arrogo,  upote  s  e  r  u  u  s  i  n  u  t i  1  i  s  ^  qui 
tantum  — *  voluntatem  bonam,  et  promptum  maioribus  parendi  studium 
* —  adferre  potuit,  0  m  n  i  a  e  n  i  m  o  p  e  r  a  n  o  s  t  r  a ,  ut  Propheta  ait, 
operatus  es  domine^;  si  gloriari  oportet,  quae  infirmi- 
tatis  meae  sunt  gloriabor'^.  Scis  interim,  qui  arcanorum  es 
omnium  conscius  — * ,  tu  uirtus  et  salus  mea ,  quod  vocationis  meae 
simplicitate  contentus  * — nullius — *  aurum  et  argentum  con- 
cupiuerim^,  * —  nullumque  — *  pro  laboribus  meis  uel  appetiue- 
rim,  uel  perceperim '  emolumentum,  sicut  professionis  meae  ratio  et  pu- 
ritas  flagitabat^.    Absit  procul  ut  me  iustum  et  innocentem  praedicem 


Augusta  Mon.  ^  consiliaui  Soc.  Mon.  '^  uicinia  Soc.  Mon. 

dessita  Soc.  ^'  in  Wesphaliam  usque  perigrinandum  Soc 

praeceperim  Mon. 


'  Hae  in  ecclesia  cathedrali  augustana  24.  et  25.  Februarii  1559  factae  sunt 
{Fiunc.  Doni.  Haberlin,  Neueste  Teutsche  Reichs-Geschichte  IV  [Halle  1777],  2—3). 

^  Rectius :  Fabri ;  de  hoc  vide  infra,  monum.  67. 

"  Ottonem  Truchsessium  Canisius  dicit. 

••  Canisius  mensibus  Novembri  et  Decembri  auni  1565  et  ineunte  anno  1566 
hoc  iter  peregit.     Cf.  7iVc.s-.s-  1.  c.  p.  348—351.    Bocro  1.  c.  p.  285—294. 

•'  Luc.  17,  10.  «  Is.  26,  12.  ^  2  Cor.  11,  30.  «  Act.  20,  33. 

'••  S.  lynatiua  in  Constitutionibus  S.  J.  id  identideni  commendat  (P.  4,  c.  7,  n.  3 : 
r.  6,  c.  2,  n.  7;  P.  7,  c.  4,  n.  4;  P.  10,  n.  5;  Ex.  c.  1,  n.  3  et  c.  4,  n.  27).  Atque 
ultimo,  quem  dixi,  h)co  sanctus  parens  sic  loquitur  in  autographo  hispanico  Consti- 
tutionum  suarum,  quod  nuper  accurate  tj^pis  descriptuni  est:  ,La  nuestra  profesion 


Canisii  Testamentum  sacrum  (c.  1596)  5.  6.  51 

* —  cjui  cum  eximio  Apostolo  dicere  ueutiquam  possum,  nihil  milii 
conscius  sum^,  sed  cum  Propheta  confiteri  habeo,  si  iniquitates 
0  b  s  e  r  u  a  u  e  r  i  s  d  o  m  i  n  e  ^  etc.  — *  Hoc  unum  coram  Deo  et*  hominibus 
aperte  profiteor,  * —  quidquid  mihi  bene  cessit,  id  non  meis  meritis  — *, 
sed  bonorum,  ac  praesertim  Societatis  nostrae  precibus  pro  me  factis 
effectum  fuisse.  Diuina  gratia  * —  successum  omnem  impertiente  in  hoc 
quocunque'' ministerio.  Meum — *  esse  fateor,  ac  mihi  acceptum  ferri 
uolo,  quidquid  in  hoc  toto  peregrinandi  genere  peccatum  fuit,  * — et 
frequentissime  quidem  — *,  quando  multas  et  praeclaras'  bene  agendi 
* —  me  ipsum  custodiendi  — *,  et  alios  aedificandi  occasiones  imprudenter 
omisi,  ut  seruum  bonum  et  fidelem^  * — usquequaque — *  non  ex- 
hiberem.  * — Non  exercui  me  ipsum  ad  pietatem^,  quae  utilis 
est  ad  omnia^;  peccantes  coram  omnibus  non  argui'^, 
Exemplum  quale  oportuit''  uario  hominum  generi  non  praebui  in 
uerbO;  in  conuersatione  et  charitate'^,  quemadmodum  S.  Paulus 
flagitat  —  *.  Etsi  uero  quaedam  prima  fronte  bona  et  speciosa  sese 
nobis  inter  agendum  offerunt,  tamen  ea  humanae  mentis  est  imbecilitas 
et  inconstantia,  ut  multa  saepenumero  improuide  inchoemus,  inchoata 
uero  frigide  promoueamus,  neque  ad  felicem  terminum  eadem  per- 
ducamus.  [VI.]  Sexta'  Testamenti  nostri  pars  in  eo  consistit,  ut  de 
munere  docendi ,  quod  nostris  hominibus  est  summopere*^  familiare, 
nonnulla  subijciam.  Certe  si  unquam  antea,  nunc  uel  maxime  illis 
opus  est  doctoribus,  qui  magno  zelo  et  inuicta  constantia  fidem  catho- 
licam  profiteantur,  "^ —  ut  noxiae  curiositatis  cupido  uulgo  sanam  doc- 
trinam  inculcent  — "^.  Etenim  eo  tempore  uiuimus,  quo  sicut  Apostolus 
fore  praedixit,  sanam  doctrinam  homines  non  sustinent,  sed 
prurientes^  etc.  * — non  salutaria,  sed  placentia  proferentes  quique 
sectas  perditionis — *  inducant^  et  carnis  licentiam  * — ^  pro 
Euangelica  libertate  — *  tueantur  i^.  Eoque  magis  Deo  Summo  gratias 
ago,  qui  me  inter  societatis  nostrae  Doctores  acciuit,  neque  canenr  esse 
mutumii  uohiit,  * — sed  clamare  iussit  in  Cathedra  orthodoxa — *. 
Certe  illius  gratiae''  tribuo,  quod  adolescens  nescio  quam  natiuam  indolem 


^  ut  Mon.  ^  quodcunque  Soc.  Mo».  '^  praeclas  Soc. 

^  opotuit  Soc.  "  Sexto  Soc.  Mon.  ^  ualde  Mon. 

^  canere  Mon.  ^  glatiae  Soc. 


demanda  que  seamos  prevenidos  y  mucho  aparejados  para  quanto  y  para  quando 
nos  fuere  mandado  en  el  Sefior  nuestro,  sin  demandar  ni  esperar  premio  alguno  en 
esta  presente  y  transitoria  vida,  esperando  siempre  aquella  que  en  todo  es  eterna, 
por  la  suma  misericordia  divina"  (Constitutiones  Societatis  lesu  latinae  et  liispa- 
nicae  cum  earum  declarationibus  [Matriti  1892J  p.  25). 

1  1  Cor.  4,  4.  2  Ps.  129,  3.  =*  Matth.  25,  23.  •»  1  Tim.  4,  7. 

5  1  Tim.  4,  8.  «  1  Tim.  5,  20.  '  1  Tim.  4,  12. 

8  2  Tim.  4,  3.  ^  2  Petr.  2,  1.  '"  Cf.  Gal.  5,  13. 

''  Is.  56,  10.     Familiae  nomen  Canisius  his  verbis  designat,  atquo  ilhul,  quod 
adversarii  ei  dabant:  „canis  austriacus". 

4* 


52  VIII.    Canisii  autobiographia  sive  Coiifessiones  et  Testamentum. 

senserim,  ut  doctis  ac  pijs  homiiiibus  libenter  adessem,  ac  meipsum 
ad  docendum  et  praedicandum  Dei  uerbum  saepe  compararem.  Id 
quod  illi  quoque  confirmare  possunt,  qui  me  puerum  in  patria,  Coloniae, 
in  Osteruik  Brab[antiae  cognouerunt.]  "^ —  — 

4.  Reliquiae  illarum  partium  „Coiifessioiium"  et  „Testamenti", 
quae  integrae  superesse  non  yideiitur. 

I. 

Ex  Ptjihonc  (p.  52 — 54);  qui  sic  praefatur:  .De  tota  bac  missione  Canisium 
cimi  Deo  in  Confessionum  libro  loquentem  juvabit  audire." 

Qnomodo  Canisius  et  socii  Messanam  j^rofectxri  a  Paulo  III.  excepti  et  quam 
siugulariter  in  ipso  itinere  a  Deo  protecti  sint. 

Tu  scisi,  Domine,  qui  tuum  Spiritum  Ecclesiae  tuae  Capiti  potenter 
suggeris,  quantopere  nos  recrearit  paterna  haec  tui  in  terris  Vicarij 
commonitio.  Dederas  omnibus  ingens  desiderium  osculandi  pedes 
Beatissimi  Patris ,  et  benedictionem  Apostolicam  accipiendi :  quibus 
cum  inopinata  et  inusitata  exhortatio  accesserit ,  non  exiguam  spem 
fecisti,  fore,  ut  hisce  praesidijs  animati  servi  tui  non  infrugiferi  Sici- 
liam  peterent,  sed  illic,  uti  factum  est,  pro  tui  nominis  gloria,  feliciter 
fructificarent. 

Decimo  octavo  Martij,  ex  Societate  hac  tua,  fratres  decem  ex 
urbe  dimisisti,  et  Neapoli,  ad  sanctum  usque  diem  Coenae  Filij  tui^, 
navigandi  exspectatione  suspensos  custodisti,  bonum  illic  odorem  de 
servis  tuis  spargi  voluisti,  fi'uctumque  spiritualem  haud  contemnendum 
adjecisti,  ac  demum  corpore  et  animo  confirmatos  firmo  navigio  et 
experto  Nauclero  commisisti  ^.  Sed  et  inter  navigandum  stupenda 
virtutis  tuae  opera ,  plerisque  nostrum  ante  incognita  probavimus, 
interque  ventorum  injurias,  et  piratarum  metum  jactati,  tua  subinde 
gratia  respiravimus,  et,  quo  Tu  inopinantes  direxisti,  eo  miris  modis 


*  Soc.  finitur:  Brab.    Quae  sequuntur,  exstant  quidem  in  Mon. ;  scd  altera  manu 
antiqua  suppleta  sunt. 


'  S.  Ignatius  cum  ineunte  anno  1548  Messanae  in  Sicilia,  rogatu  loannis  de  Vega 
proregis  et  civitatis  ipsius,  collegium  condere  statuisset,  decem  socios  diversarum 
nationum  co  proficisci  iussit ;  inter  quos  erant  Hieronymus  Natalis,  Andreas  Frusius, 
Benedictus  Palmius,  Petrus  Canisius.  Atque  hos  omnes  Ignatius,  antequam  Roma 
discederent,  die  17.  Martii  ad  Paulum  III.  deducendos  curavit:  apud  quem  Ganisius 
omnium  nomine  „piam  admodum  orationem"  latine  habuit  {Polancus,  Chronioon 
I,  269).  Respondit  pontifex,  magnam  erga  socios  significans  indulgentiam  patcrnam 
et  acriter  eos  exhortans  ad  ecclesiam  adiuvandam.  Summain  liuius  orationis  pro- 
ponit  Xic.  Orlandinus,  Hist.  S.  J.  I,  1.  8,  n.  12. 

2  Haec  eo  anno  erat  dies  29.  Martii. 

^  Plura  de  hac  profectione  Canisius  narrat  in  epistula  Messana  23.  Aprilis  1548 
ad  socios  lovanienses  data. 


Quid  Confessionum  et  Testamenti  supersit  non  integrum  (1.  2.).  53 

appulimus ,  ad  duas  nimirum  Calabriae  civitates.  In  priorem  ^  vi 
tempestatis  acti  sumus,  tuae  tum  voluntatis  ignari,  qui  non  modo 
afflictam  quorundam  valetudinem,  quiete  data,  refocillasti ,  verum 
etiam  sanctum  Pascha  celebrandum  illis  commode  disposuisti.  Nam 
cum  navigandi  facultas  omnis  abesset,  nemo  fuit  fere  ex  con- 
na^^gantibus ,  qui  non,  sacramento  Poenitentiae  suscepto,  commune 
gaudium  adauxerit,  sumpto  de  mensa  tua  et  manibus  nostris  agno 
Paschali. 

Historicus  in-ovinciae  neapolitanae  Societatis  lesu  his  de  rebus,  ubi  provinciae 
initia  enarrat  -,  niliil  refert. 

II. 

Ex  exemplo,  quod  Riess  liausit  ex  apographo  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  facto, 
quod  est  in  cod.  monac.  „Lat.  1606'' ;  librarius  antiquus  praefatur:  „Iii  Diario  propria 
nianu  scripto  sequentia  refert."  ^ 

Haec  pars  ex  eodem  codice  germanice  versa  ponitur  a  Riess  p.  78. 

Se  Romae,  antequam  in  Germaniam  rediret,  insigne  animi  solacium  a  Deo 
cccepisse ,  ac  sanctos  apostolos  se  Germaniae  apostolum  constituentes  et  maxima  sibi 
■promittentes  sensisse. 

Eodem  anno  (1549")  Romae  accidit  in  castello  S.  Angeli  2  Septemb. 
ut  ego  cum  socio  itineris  f uturo  in  Germaniam  Baptista  Turen  *  atque 
cum  alijs  decem  fratribus  Panormum  mittendis  primus  Pontificem  ° 
alloquerer,  et  nomine  duorum  absentium  Patrum  qui  Grermaniam 
I^etituri  erant  ^  communem  acciperem  benedictionem  ad  osculandos 
tum  pedes  Beatissimi  provolutus.  Interea  vero  dum  ad  salutandos 
Cardinales  abirent  fratres,  placuit  immensae  bonitati  tuae  Sancte 
Pater  et  aeterne  Pontifex,  ut  illius  Apostolicae  benedictionis  effectum 
atque  confirmationem  sollicite  commendarem  Apostolis  tuis  qui  in 
Vaticano  visuntur  et  mirabilia  te  duce  operantur,  ubi  magnam  sensi 
consolationem  praesentemque  gratiam  tuam  quae  per  tales  interces- 
sores  mihi  dulciter  offerebatur.  Benedicebant  enim  et  illi,  missionem 
in  Germaniam  confirmabant,  suam  mihi  velut  Apostolo  Grermaniae  con- 


1649  exempl}im  nostrum. 


*  Haec  erat  Scalea,  altera  Paola.  Vide,  quae  epistulae  modo  memoratae  ad- 
notabuntur. 

2  Istoria  della  Compagnia  di  Giesu,  appartenente  al  Regno  di  Napoli,  descritta 
da  Francesco  Schinosi  S.  J.  Parte  1  (Napoli  1706)  p.  1—20. 

^  Scribendum  fortasse  erat:   ^propria  manu  correcto"  ;  cf.  supra  p.  31.  32. 

*  Ingolstadium  cum  Canisio  venit  „Iohannes  Baptista  Brancaccius,  Neapoli- 
tanus",  Societatis  ^coadiutor  temporalis"  sive  frater  laicus;  vide  infra,  epistulam 
Canisii,  24.  Martii  1550  ad  Polancum  datam.  Fortasse  Brancaccius  ex  oppido  Turi 
(Turres,  Turum),  prope  Barium  in  antiquo  regno  neapolitano  sito,  ortus  erat  ideoque 
Turenus  dicebatur.  ^  Paulum  III. 

^  PP.  Claudium  laium  et  Alphonsum  Salmeronem  dicit;  qui  aliquot  hebdo- 
raadibus  post  Bononiae  Canisio  iuncti  sunt,  ut  cum  eo  in  universitate  ingolstadiensi 
theologiam  traderent.     De  qua  re  cf.  supra  p.  48. 


54  AIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testaraentum. 

cedendani  benevolentiam  promittere  uidebantur.  Nosti  Domine  quanto- 
pere  et  quoties  illo  ipso  die  mihi  Germaniam  commisisti,  pro  qua  dein 
sollicitus  esse  pergerem,  pro  qua  sicut  Pater  ille  Faber  me  totum 
exhiberem,  pro  qua  vivere  morique  cuperem.  Atque  sic  Angelo  Ger- 
maniae  cooperarer  ^.  Abscondisti  parumper  indignitatis  meae  cumukmi 
immensum,  quando  in  te  et  per  te  fieri  omnia  commonstrabas ,  quae 
ne  dici  quidem  vulgo  solent  citra  arrogantiae  cujusdam  suspicionem, 
ut  si  quis  forte  audeat,  quod  sentit  humiliter,  pronuntiare  verecunde, 
86  vas  electionis  a  Deo  assumi,  ut  portet  nomen  Christi 
tui  coram  regibus  et  gentibus  et  populis^,  Ego  Pater 
summe  sokisque  laudabiHs  totus,  quanquam  gloriosa  quaedam  a  te 
mihi  promissa  et  oblata  saepe  fuerint,  non  ignoro  tamen  varios  esse 
sensus  taHum ,  neque  in  ilHs  unquam  conquiescendum.  Et  fragiHtas 
mea  requirit  forte  lac  parvulorum,  quia  s o  1  i d u m  p e r f e c t o r u m- 
que"  cibum^  sumere  ac  decoquere  necdum  scio. 

III. 

Particula  prima,  quae  terminatur  verbis  ^me  velles  instrui  et  adjuvari'',  et 
ea,  quae  sic  incipit:  ^Benedicebat  gloriosa  quoque  Mater  tua"  et  terminatur:  ^Pro- 
vinciam  conficerem  in  nomine  tuo  susceptam",  proponitur  ex  exemplo,  quod  Eiess 
hausit  ex  apographo  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scripto,  quod  est  in  cod.  monac- 
^Lat.  1606".  Antiquus  librarius  verbis,  quae  utrique  particulae  praemittit,  signiiicat 
Canisium  haec  referre  „in  Diario  propria  manu  scripto''  ;  cf.  supra  p.  53.  Keliqua, 
quoniam  in  codice  monacensi  desunt,  descripta  sunt  ex  Pi/fhonc  p.  56—60;  qui  sic 
praefatur:  [Canisius]  ,.haec  habet  in  suis  cum  Deo  colloquiis".  Ex  ^confessionibus" 
desumpta  esse  ipse  sermo  sive  scribendi  ratio  suadet.  Python  etiam  eorum,  quae 
cx  codice  monacensi  proponimus,  maiorem  partem  descripsit. 

Maiores  minoresve  huius  fragmenti  partes  ex  Pythone  desumptas  posuerunt 
Georgius  Schlosser  S.  J.,  Beati  Petri  Canisii  S.  J.  exhortationes  domesticae  (Rurae- 
mundae  1876)  p.  456—457 ;  Boero,  Can.  p.  60—62  (italice) ;  Seguin  1.  c.  p.  58—60  et 
Alcf  1.  c.  p.  72—75  (gallice) ;  Ramon  Garcia  S.  J.,  Vida  del  Beato  Pedro  Canisio  (Madrid 
1865)  p.  119—123  (hispanice) ;  Riessl.  c.  p.  79—80  et  Janssen  1.  c.  IV,  392  (germanice). 

Refert  Canisius  1.  ea  quae  sibi  ante  sollemnem  professionem  religiosain  visenti 
basilicam  vaticanam  contigerint :  benedictionem  ab  apostolis  datam  ;  angelum  adiunctum  ; 
ptropriam  indignitatem  viUtatemque  ostensam;  cor  lesu  miro  modo  apertum ;  2.  quae 
in  ipsa  professione :  favorem  Beafae  Mariae  Virginis;  lumen  mentis  animique  robur 
a  Deo  dafa. 

4'°  Septembris  quando  festum  Moyse  Prophetae,  et  octava  D.  Au- 
gustini  Episcopi  colitur,  quia  professurus  eram,  dedisti"  gratiam  Domine 


*  Potius  videtur  legendam  perfectorum. 

*"  Verha,  quae  hoc  vocabulum  praeccdnnt,  a  Pgthone  omiftuntur. 


'  „Romanum  imperium  germanicae  nationis"  sanctum  Michaelem  archangelum 
ut  singularom  suum  colebat  patronum.  Canisius  die  8.  Maii,  quae  .apparitioni" 
S.  Michaelis  sacra  est,  natus  a.  1521  erat  et  a.  1543  Societati  lesu  se  iunxcrat. 

-  De  Paulo  apostolo  haec  pronuntiavit  Christus  dominus.    Act.  9,  15. 

3  Hebr.  5,  12.  14. 


Quid  Confessionum  et  Testamenti  supersit  non  integrum  (2.  3.).  55 

ut  me  tamque  solennem  actmn  sanctissimis  Apostolis  in  Vaticano 
supplex  commendarem  ^,  et  illi  tunc  supplicationi  meae  annuere  visi 
sunt,  atque  Pontificia  auctoritate  comprobare  vota  mea,  quae  illis 
ordine  primum  offerebam.  Ago  certe  gratias  ut  debeo*  pro  bene- 
dictione  ab  illis  accepta ,  consolatus  utcumque  abij ,  quod  illis  faven- 
tibus  ad  functionem  Apostolicam  perventurus  eram,  Sed  ante  altare 
eorundem  Petri  et  Pauli  apostolorum  ^"  genua  flectenti,  etiam  hoc  novi 
muneris  elargitus  es,  ut  recens"  Angelum  jamjam  professuro  mihi 
deputares,  eoque  et  duce  et  custode  in  sublimioris  vitae  statu,  qui 
Professorum  est,  me  velles  instrui  et  adjuvari,  Quare,  eo  accepto 
jam  velut  socio,  ad  Sanctissimi  Corporis  tui  Sacramentum  pergebam^, 
et  in  eadem  illic  basilica,  novi  Angeli  officium  intelligebam.  Jacebat 
humi  anima  mea  deformis,  immunda,  pigra,  multisque  vitijs  et  pas- 
sionibus  infecta.  Tum  sanctus  Angelus  ad  Thronum  Majestatis  tuae 
conversus .  ostendebat  et  numerabat  indignitatis  et  vilitatis  meae 
magnitudinem  et  multitudinem ,  ut,  quam  indigne  ad  professionem 
accederem,  clare  viderem,  suamque  ille  quasi  difficultatem  in  me 
gubernando,  ducendoque  via  tam  ardua  et  perfecta  allegabat.  Unde'' 
Tu  tandem,  velut  aperto  mihi  corde  sanctissimi  Corporis  tui,  quod 
inspicere  coram  videbar,  ex  fonte  illo  ut  biberem  jussisti,  invitans, 
sciKcet  ad  hauriendas  aquas  salutis  meae  de  fontibus 
tuis,  Salvator  meus^.  Ego  vero  maxime  cupiebam,  ut  fluenta 
fidei,  spei,  caritatis  in  me  inde  derivarentur.  Sitiebam  paupertatem, 
castitatem,  obedientiam ;  lavari  a  Te  totus,  et  vestiri,  ornarique  postu- 

*  Pyth.  om.  ut  debeo. 

^'  eorundem  Apostolorimi  Petri  et  Pauli  Pyfh. 
"=  Pyfh.  om. 

^  Qiiae   sequnntiir,    usque    ad    tuam    successura    Incl.,    edidit   etiam   Schlosser 
l.  c.  p.  456 — 457. 


^  Aliunde  certo  constat  Canisium  lioc  ipso  die,  4.  Septembris  1549,  Romae  in 
ecclesia  Beatae  Mariae  Virginis  ,de  Strata"  dicta  coram  S.  Ignatio  quattuor  sollemnia 
Societatis  vota  fecisse  (vide  infra,  monum.  3).  Eodem  igitur  die  ante  lianc  soUemnem 
^professionem"   in  basilicam  vaticanam  ad  sepulcrum  apostolicum  accessit. 

-  Cum  igitur  Canisius  coram  altari  principali,  quod  super  crypta  apostolica 
erectum  est,  aliquamdiu  orasset,  ab  eodem  processit  ad  adorandum  corpus  Christi 
eucharisticum ;  hoc  enim  —  quod  etiam  nunc  in  ecclesiis  cathedralibus  fieri  debet  — 
non  in  altari  illo  principali  asservaliatur ,  sed  in  sacello  aliquo  vel  altari  a  hxtcre 
vel  a  tergo  eius  exstructo.  Riess  haud  male  vertit:  „Daher  schritt  ich  .  .  .  zum 
hl.  Sacramente  Deines  Frohnleichnams  vor."  Boero  autem :  „Mi  accostai  a  ricevere 
il  sacramento  del  vostro  santissimo  Corpo"  ;  et  Garcia:  „Me  acerque  li  recibir  vuestro 
sacratisimo  cuerpo."  Sed  serrao  hitinus  hanc  versionem  nequaquam  postulat;  ac 
Canisio  hoc  die  in  professione  ipsa  Christi  corpus  e  manu  S.  Ignatii  accipienduni 
erat;  id  enim  professionis  ritus  habebat.     Cf.  infra,  monum.  3. 

'  Is.  12,  3:  ^Haurietis  aquas  in  gaudio  de  fontibus  salvatoris."  Quae  verba 
ipsa  etiam  ecclesia  inseruit  missae  sanctissimi  cordis  lesu  (missa  „Miserebitur",  in 
epistula)  et  eiusdem  officio  canonico  (in  lectione  prima  nocturni  primi,  capitulo 
laudum,  versiculo  et  responsorio  vesperarum  secundarum). 


56  Xlll.    Canisii  autobiograpbia  sive  Confessiones  et  Testamentuni. 

labam.  Unde,  postquam  Cor  tuum  clulcissimum  attingere,  et  meam 
in  eo  sitim  recondere*  ausus  fueram,  vestem  mihi  contextam  tribus 
e  partibus  promittebas,  quae  nudam  protegere  animam  possent,  et 
ad  professionem  hanc  maxime  pertinerent,  erant  autem  pax,  amor,  et 
perseverantia,  Quo  salutari  indumento  munitus  confidebam,  nihil  mihi 
defuturum,  sed  omnia  in  gloriam  tuam  successura.  Initio  Missae^ 
quam,  in  praesentia  fratrum,  dicebat  primus  et  Reverendus  ille  nostrae 
Societatis  Pracpositus,  filiusque  tuus  Ignatius,  denudabas  rursum  mise- 
rabilem  turpitudinem  meam,  ex  cuius  conspectu  horrorem  et  despera- 
tionem  concipere  poteram.  Sed ,  circa  elevationem ,  consolatus  es 
miserum  Pater  misericordiarum^;  erexisti  spem;  dedisti  ani- 
mum;  promisisti  summa,  peccata  omnia  mihi  dimisisti,  atque,  ut  de- 
inceps  nova  creatura^  essem,  et  meam  conversionem *  ex  eo  tem- 
pore  auspicarer,  dulciter  invitasti.  Benedicebat  gioriosa  quoque"  Mater 
tua  his'  auspicijs  scilicet  per  Angelum  iUum  qui  ex  altari  DD,'^ 
Petri  et  Pauli  mihi  primum  additus  videbatur.  Is  monebat  ut  a 
dextris  locum  sibi''  concedere  assuescerem,  et  nihilo  minorem  sui 
quam  personae  honoratissimae  rationem  ubivis'  haberem.  Nimirum 
ad  firmandam  sic  memoriam  Angelicae  praesentiae,  cujus  contemplatio 
mirificG  conferf.  Redierunt  tunc  quoque  in  memoriam  quae  loca  vel 
ad  plangenda  peccata  vel  ad  singularem  animi  mei  contritionem  et 
devotionem  olim  profuerant.  In  ipsa  vero ''  Professione  fidem '  et  con- 
fidentiam  auxisti,  ne  dubitarem  quidquam'',  quin  per  te  Provinciam 
conficerem  in  nomine  tuo  susceptam.  Reputabam,  esse  Spiritum  pecu- 
liarem  Professis  reservatum,  ut  Apostolis  in  Pentecoste  contigit,  Ac 
proinde  dictum  ad  me   non  semel   existimo:   ecce   ego   mitto   vos 


*  Sic;  sed  pnto  Schlosser  recfe  correxlsse  restinguere.  Poterat  etiam  scribi 
reprimere. 

■^  quoque  gloriosissima  Pi/th. 

'^  AHspicia  seu  initiitm  „conversionis'^  snae  dicit.  Pi/fJion  in  lihro  ipso:  sui,  inter 
„corriyenda'^  autem:  suis;  cod.  mon.:  his. 

■*  SS.  Pijth.  «  ipsi  locum  Puth.  f  Pijth.  om. 

^  Sententia  seqiicns  (iisqiie  ad  profueraut  incl.)  a  Pijtlione  omiftifiir. 

'■  Pi/th.  om.  '  fidem,  domine  Pi/tii.  ^  ne  quicquam  ambigerem  Pi/th. 


'  Quae  sequuntur,  non  in  basilica  vaticana  facta  sunt,  sed  —  Canisius  ipse 
id  dicit  —  in  ,prima  nostrorum  domo"  sive  in  ecclesia,  quae  prope  domum  pro- 
fessorum  Societatis  erat,  „sanctae  Mariae  de  Strata^  sive  „sanctae  Mariae  de  Astallis" ; 
celebris  in  ea  erat  pictura  vel  iniago  „S.  Mariae  de  Strata"  ;  quae  nunc  quoque  in 
templo  sanctissimi  nominis  lesu,  prioris  illius  ecclesiae  loco  aedificata,  religiosissime 
colitur.  Exstat  adhuc  scriptum  Canisii ,  in  quo  affirmat  se  professiouem  fecisse 
Romae  ,in  templo  Societatis  apud  S.  Mariam  de  Strada".  Plura  infra ,  monum.  3. 
Imagincm  S.  Mariae  de  Strata  vide  in  „La  vie  de  Saint  Ignace  de  Loyohi  d'apres 
Pierre  Ribadeneira,  par  le  P.  Charles  Clair  S.  J."   (Paris  1891)  p.  331. 

2  2  Cor.  1,  3.  3  2  Cor.  5,  17.    Gal.  6,  15. 

■*  Verbum  .conversio"  iam  a  S.  Gregorio  Maguo  ad  professionem  vitae  reli- 
giosae  significandam  usurpabatur. 


Quid  Confessioiium  et  Testamenti  supersit  non  integrum  (3.)-  57 

in  medio  luporiimi:  ite,  praedicate  Evangelium  omni 
ereaturae^.  Paucis  haec  obtigit  gratia,  ut  vivo  Patre  Ignatio,  in 
Romana  urbe,  primaque  nostrorum  Domo,  et  sancta  congregatione 
profiteri  possent  hanc  vere  Apostolicam  tuam,  Domine  JESU  Socie- 
tatem.  Nec  fuit  exiguum,  quod  sensi,  robur  post  Professionem.  Spes 
firmior,  pax  integrior,  circumspectio  maior,  et  in  admonendo  liberior 
quaedam  facultas  et  gratia.  Tuum  est  hoc,  Doniine,  quicquid  est 
beneficii.  Confirma,  quod  operatus  es^;  innova  Spiritum 
rectum;  concede  principalem*.  Mors  pro  te  suscepta,  vita  con- 
tempta  recreent. 

Haec  Confessionum  pars  notatu  dignissima  est  propter  ea,  quae  Canisius  in  ea 
de  sanctissimo  corde  lesu  refert.  Specialis  quidem  ille  cultus,  qui  nunc  per  totam 
ecclesiam  catholicam  cordi  lesu,  symbolo,  throno,  organo  immensae  caritatis  Christi, 
tribuitur,  proxime  ex  revelationibus  ortus  est,  quae  multum  post  Canisii  mortem 
Beatae  Margaritae  Mariae  Alacoque,  moniali  ordinis  Yisitationis  Beatae  Mariae 
Virginis  (1647 — 1690),  Parodii  (Paraj-le-Monial)  in  Gallia  factae  sunt,  potissimum 
16.  lunii  1675,  cum  Margarita  corpus  Christi  in  altaris  sacramento  reconditum 
adoraret.  Sed  ipsam  Salvatoris  personam  qui  maiore  pietate  colunt,  facile  et  quasi 
sponte  ad  cor  eius  quacumque  demum  ratione  coleudum  perveniunt.  Praeterea  Deus, 
qui  ,disponit  omnia  suaviter"  (Sap.  8,  1),  priusquam  per  Beatam  Margaritam 
christianos  omnes  ad  cor  Christi  peculiariter  colendum  invitaret,  electis  quibusdam 
suis  amicis  eiusdem  cordis  divitias  copiosius  aperire  eosque  cultus  illius  universalis 
^praecursores"  quosdam  coustituere  voluit.  Inter  quos  Sancta  Gertrudis,  monialis  bene- 
dictina  conventus  helpediani,  excellit  ^.  Revelationes  eius  edidit  divulgavitque  prae- 
clarus  ille  loannes  lustus  Landspergius ,  carthusianus  coloniensis,  cuius  „pio  con- 
tubernio"  Canisius  adulescens  —  ipsius  verba  sunt  —  ^suaviter  in  Domiuo  fruebatur"  ®. 
Ac  Landspergius  et  ipse  cor  lesu  vehementer  amabat  et  inter  alia  haec  monebat: 
„Ad  venerationem  cordis  pijssimi  lesu,  amore  ac  misericordia  exuberantissimi,  studeas 
te  ipsum  excitare,  ac  sedula  deuotione  ipsum  frequentare,  illud  osculando,  et  mente 
introeundo  .  .  .  Itaque  figuram  aliquam  dominici  cordis,  aut  quinque  vulnerum,  aut 
cruentati  lesu,  vulneribus  ac  liuore  saucij,  ponas  in  loco  aliquo,  quem  saepius  transire 
habeas,  qua  saepius  exercitij  tui,  et  amoris  excitandi  in  Deum  admonearis.  Hanc 
intuens  memor  sis  exilij  miseraeque  captiuitatis  in  peccatis."  '  His  igitur  ducibus 
Canisius  iuvenis  propius  ad  cor  lesu  accessisse  videtur;  fortasse  laudibus  etiam 
movebatur,  quibus  cor  lesu  illustrabatur  in  piissimis  illis  ^exercitiis",  quae  sub 
nomine  loannis  Tauleri  circumferebantur  et  anno  1548  a  Laurentio  Surio,  Canisii 
amico ,  ex  germanico  sermone  in  latinum  conversa  sunt  ^.  Nec  mirum  esse  potest 
Salvatorem  Canisio  tandem  ipsi  cor  suuni  divinum  singulari  ratione  aperuisse ; 
hic  enim  inter  eius  ordinis  religiosi  primos  erat  socios ,  cui  postea  Dominus  noster 
—  id  quod  Beata  Margarita  iterum  atque  iterum  testata  est  —  „singulari  modo" 
mandare  voluit,   ,.ut  ceteris  pretium  et  utilitatem  liuius  ditissinii  thesauri  aperiret"  ^. 


1  Matth.  10,  16.  2  Marc.  16,  15.  ^  Ps.  67,  29.  "  Ps.  50,  12.  14. 

'"  Cf.  .S'.   Gerirtidis  Insinuationes  divinae  pietatis  1.  2,  c.  21  et  23  (in  editione 
a  Tilmanno  Bredenbach  [Coloniae  1588]  facta  p.  155.  167). 

*  Cf.  supra  p.  37. 

■^  Divini  anioris  pharetra.    Exercitium  ad  cor  lesu  (Coloniae  1590)  p.  68 — 70. 

*  De  vita  et  passione  salvatoris  nosti-i  lesu  Christi  piissima  exercitia  (Coloniae 
1548)  c.  53,  p.  287.     Nuuc  negant  hoc  opus  Tauleri  esse. 

^  Yie    et    a?uvres   de  la    Bienheureuse   Marguerife-Mctrie   Alacoque   II    (^d.  2, 
Paray-le-Monial  et  Paris  1876),  247.  261—262.  334;  cf.  etiam  Herm.  los.  Nix  S.  J., 


58  \ill.   Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

Hoc  «luoque  memorabile ,  cor  lesu  Canisio  tunc  singulariter  patefactum  esse ,  cum 
liic  sollemnia  Societatis  lesu  vota  coram  eiusdem  conditore  facturus  iisque  factis 
ilico  in  Germaniam  profecturus  esset  ad  catholicam  tidem  docendam  et  propugnandam. 
Canisius  per  totam  vitam  cordi  lesu  summopere  deditus  fuit.  Socios  monuit,  ut 
,suam  voluntatem  cum  cordc  lesu  unirent"  ';  in  septem  illis  meditationibus ,  quas 
,.de  virtutibus  Christi"  pro  singulis  hebdomadae  diebus  composuit,  quaeque  ex  anno 
1564  „catechismo  parvo"  additae  et  cum  eodem  saepissime  editae  sunt,  summam 
caritatem  cordis  lesu  demonstravit  ^  ac  suasit :  ,,Fugias  qualibet  tentatione  ingruente 
in  amabile  cor  Christi  eiusque  aperta  vulnera."  *  Apud  Societatem  nostram  codex 
exstat  manu  scriptus  *,  in  quo  Canisius  varias  easque  piissimas  preces  in  proprium 
usum  coUegit,  quemque  moribundus  in  manibus  tenuisse  fertur  ^ ;  pretiosus  hic  liber 
has  etiam  preces  continet  ®  manu  ipsius  Canisii  scriptas : 

Oratlo  inatutlna  ad  cor  Christi  salntandum.  Laudu,  benedico,  glorifico  et 
saluto  dulcissimum  et  benignissimum  Cor  Jesu  Christi  fidehssimi  amatoris  mei,  gratias 
agens  pro  fideli  custodia  qua  me  hac  nocte  protoxisti ,  et  pro  me  laudes  et  gra- 
tiarum  actiones  et  omnia  quae  ego  debebam  Deo  Patri  incessanter  persoluisti.  Et 
nunc  o  unice  aniator  meus  ofi^ero  tibi  cor  meum  velut  rosam  uernantissimam,  cuius 
amoenitas  tota  die  oculos  tuos  alliciat :  et  eius  fragrantia  diuinum  cor  tuum  delectet. 

Offero  etiam  tibi  cor  meum,  ut  eo  pro  scypho  utaris,  unde  tui  ipsius  dulce- 
dinem  bibas  cum  omni,  quam"  hac  die  in  me  dignaris  operari. 

Insuper  oftero  tibi  cor  meum ,  ut  optimi  saporis  malogranatum  in  tuo  regio 
condecens  conuiuio,  quod  comedendo  sic  traijcias  in  te,  ut  de  caetero  se  feliciter 
sentiat  intra  te,  orans  etiam,  ut  omnis  cogitatio,  loquutio,  operatio  et  voluntas  mea 
secundum  beneplacitum  tuae  benignissimae  uoluntatis  hodie  dirigatur." 

Ad  singula  opera,  quae  incipiuntur,  imprime  tibi  signum  crucis,  ita  dicens, 
In  nomine  Patris  et  Filij  et  Spiritus  sancti  Amen.  Pater  sancte  in  unione  amoris 
amantiss.  filij  tui  commendo  spiritum  meum. 

Dorniiturus  in  lecto  dicat, 

Oculi  somnum  capiant,  cor  ad  te  semper  uigilet:  dextera  tua  px'otegat  famulos  qui 
te  diligunt. 

Trabat  deinde  suspirium  quasi  ex  diuino  amore'\  dicens,  Jn  unione  laudis, 
quae  profluit  ex  te  Domine  Jesu  in  omnes  Sanctos ,  suscipe  hoc  suspirium  in  sup- 
pletionem  laudis,  qua  te  laudare  tenetur  omnis  creatura. 

Trahat  secundum  suspirium  dicens,  Jn  unione  illius  gratitudinis ,  quam  sancti 
a  corde  tuo  Jesu  bone  trahentes  gratias  tibi  agunt  pro  impensis  sibi  donis. 

Ad  tertium  suspirium  dicat :  Jn  unione  passionis  illius,  qua  tu  Jesu  bone  omnium 
delicta  tulisti,  pro  peccatis  meis  suspiro. 


quod  autogy. ;  omnibus,  quae  ScJilosser. 
Scquitnr  meo,  qnod  Canisius  ipse  postea  (Jelecit. 


SS.  Cordi  lesu  cur  sint  addicti  et  consecrati  Societatis  lesu  filii  (ed.  2,  Augustae 
Vindelicorum  1886)  p.  2—26. 

'  Schlosser  1.  c.  p.  181. 

^  V.  g.  Institutiones  christianae  pietatis,  seu  parvus  catcchismus  catholicorum 
(Dilingae  1572)  f.  62". 

*  Phira  de  hac  re  proponit  Scltlosser  1.  c.  p.  435 — 457. 

*  Est  in  12°,  quod  vocant,  et  signatus  „Scripta  B.  P.  Canisii  X.  K." 

*  *  Pag.  164  est  ^moriturae  Gertrudis  precatio  uel  oblatio",  Canisii  manu 
descrjpta. 

®  P.  134—135.  Typis  exscriptae  sunt  in  processu  beatificationis  Canisii,  ,,Positio 
supcr  rirtutibus"  (Romae  1833)  Summ.  p.  156.  Etiam  a  Schlosser  (1.  c.  p.  452—455) 
ponuntur,  sed  cum  verbis  autographi  paululum  discrepantes. 


Quid  Confessionum  et  Testamenti  supersit  non  integrum  (3.).  59 

Ad  quartum  ita:  Suspiro  in  affectu  et  desiderio  omnis  boni,  quo  indigent  ho- 
mines  ad  laudem  Dei  et  utilitatem  sui,  suspiro  etiam  in  unione  desiderij  tui  diuini, 
quod  bone  JESV  in  terris  pro  humana  sahite  habuisti. 

Ad  quintum,  Suspiro  in  unione  omnis  orationis,  quae  bone  JESV  ex  diuino 
corde  tuo  in  Sanctos  omnes  profluxit ,  et  pro  salute  omnium  tam  uiuorum  quam 
mortuorum;  desydero  etiam,  ut  omnem  mei  hac  nocte  dormientis  flatum,  tali  in- 
tentione  tractum ",  et  ad  te  factum  suscipias.  His  quinque  suspirijs  munitus,  feliciter 
obdormies,  et  qui  uotis  amantis  animae  nihil  negare  potest,  in  sua  diuina  uirtute 
complebit  illa  desideria." 

Subiungit  Canisius  hanc  considerationem  ' :  ,,Quid  minus  facere  homo  potest, 
quam  gemere  uel  suspirare '?  et  tamen  ubicunque  fuerit,  suis  suspirijs,  si  uelit  Deum 
sibi  quodammodo  intrahit.  Omnibus  rebus  communiorem  se  fecit  Deus.  Quid  minus 
aut  uilius  filo  uel  festuca?  quae  uohmtate  tamen  hominis  acquiri  non  potest.  At 
Deum  ipsum  homo  sola  uokmtate ,  ac  uno  gemitu  habere ,  et  ingemiscendo  sibi  in- 
trahere  potest.  Vnde  Psal.  11.  Propter  miseriam  inopum  et  gemitum 
p  a  u  p  e  r  u  m  n  u  n  c  e  x  u  r  g  a  m  ^.  Surgente  autem  Christo  annon  sancti  omnes  pariter 
surgimt,  offerentes  in  consolationem  gementis  animae  omne  seruitium,  quod  in  terris 
agendo  uel  patiendo  exhibuerunt '',  in  hiudem  aeternam  Deo,  ac  gratiam  illi  impetrantes, 
qui  in  paupertate  spiritus  ^  ad  Deum  ingemiscit.  Quod  si  gemitus  unus  tam  excellenter 
a  Deo  acceptatur,  ut  Christus  etiam  ipse  pro  anima  illa  Patri  laudes,  uel  quicquid 
desiderat,  offerat,   ac  pro  ea  suppleat,    quomodo  tristitia  pauperi'' ulla  remanebit?" 

Alibi  Canisius  haec  manu  sua  adnotavit'*:  _Cor  Jesu  tanto  erga  nos  flagrat 
amore,  ut  paratus  sit  ille  Dei  et  uirginis  filius,  immo  desideret  pro  te  solo  sustinere 
intus  et  foris  amara  omnia ,  quae  pro  toto  mundo  sustinuit ,  priusquam  tua  salus 
irapediretur,  uel  una  periret  aniraa,  et  a  Deo  perpetuo  separaretur." 

Inter  varias  tandem  preces,  quae  „ad  pulsum  horae,  uel  ad  initium  operis" 
recitari  possent,  Canisius  etiam  hanc  propria  manu  atque  in  proprium  usum  litteris 
mandavit '" : 

,,Laudo  et  glorifico  te  dulcissime  et  benignissime  Jesu  in"^  omnibus  et  pro 
omnibus  bonis,  quae  tua  gloriosissima  diuinitas,  et  beatissima  humanitas  operata  est  in 
nobis  per  nobilissimum  instrumentum  cordis  tui,  et  operabitur  in  secula  seculorura." 

Christus  Canisio  in  terris  quoque  speciale  aliquod  amoris  huius  praemium 
tribuisse  videtur.  Nam  cum  Friburgi  Helvetiorum  in  templo  S.  Michaelis,  in  cuius 
presbyterio  corpus  Canisii  anno  1625  sepultum  est,  cordi  lesu  peculiare  sacellum 
numquam  dicatum  esset ,  annis  tandem  1833  et  1834  (quo  tempore  ad  processum 
beatificationis  Canisii ,  diu  interruptum ,  reditum  est)  in  honorem  eiusdem  cordis  ex 
lapidibus  quadratis  exstructum  est  sacellum  sat  grande,  iuxta  ecclesiam  situm  cum 
eaque  coniunctum  atque  hemisphaerio  tectum  ®.  Anno  autem  1864,  cum  ob  instantem 
Canisii  beatificationem  corpus  eius  e  crypta  chori  extrahendum  et  sollemniore  loco 
collocandum  esset,  in  ipso  altari  cordis  lesu  reconditum  est,  atque  ita  sacellum  cordis 
lesu  factum  est  sacellura  canisianum. 


*  Sequitur  suscipias,  a  Caniaio  ij^so  pontea  deletuni. 
^  Canisius  correxit  exhibentes  ex  exhibuentes. 
'  A  Canisio  correctuni  ex  pauperis. 
^  A  Canisio  ipso  correctum  ex  Deus  pro. 


1  Cod.  „Scripta  B.  P.  Canisii  X.  K."  p.  135 ;  etiam  apud  Schlosser  p.  454—455, 
sed  nonnihil  immutata.    Pars  est  etiam  in  „Positione  super  viiiutibus"  1.  c. 

-  Ps.  11,  6.  ^  „Beati  pauperes  spiritu"  etc,  (Matth,  5,  3). 

*  *  Cod,   „Scripta  P,  Canisii  X,  I."  f.  73^.     ScMosser  haec  non  posuit. 

^  Cod.   ^Scripta  B.  P.  Canisii  X.  K."     Etiam  apiid  Schlosser. 

"  Dictionnaire  g^ographique ,  historique  et  coinmercial  du  Canfon  de  Fribounj 
(Fribourg  1886)  p.  183.  184. 


60  VIII.    Canisii  autobiographia  sive  Confessioues  et  Testamentura. 

IV. 

Ex  Pythone  (p.  63 — 66),  qui  praefatur :   ^De  hoc  Doctoratu  agens  cum  Deo  Ca- 
nisius  ita  loquitur,"    Scribendi  ratio  in  hac  parte  eadem  est  atque  in  Confessionibus. 
Maxima  pars  germanice  versa  est  a  Riess  p.  85 — 86. 

Canisiits  cum  sociis  Bononiae  ad  gradum  doctoris  theologiae  promotus ;  quaJes 
in  eo  tunc  fuerint  affectus  timoris  et  demissi  animi ,  ohoedientiae  et  confidentiae ; 
qiianti  momenti  meritiquc  id  docendi  munus  sit ;  Sancti  Petronius,  Dominicus,  Fran- 
ciscus ;  Cardinalis  de  Monte. 

Dum  ante  Doctoratum  ^  de  respondendo  solicitus  essem,  mihique 
timerem  ob  severitatem  futuri  examinis,  ostendisti,  Domine,  tenebras, 
quibus  cor  meum  tunc  offuscabatur,  et  lucem  serenitatemque  turbato 
animo  reddere  dignatus  es,  Nam  et  desiderium  adjecisti,  ut  igno- 
rantia  mea,  quam  detegi  nolebam  superbus,  in  eo  examine  cogno- 
sceretur,  neque  falsum  de  me  sentirent  homines,  sed  id  ipsum,  quod 
in  me  erat  clare  conspicerent :  atque  ita  ex  propalata  vihtate,  igno- 
rantia,  et  indignitate  mea  proficere  me  posse  et  debere  sentiebam,  id 
quod  tum  ad  humilitatis  conservationem,  tum  ad  veritatis  zelum  mihi 
conducere  videbatur.  Quare  magna  confidentia  me  tunc  examinandum 
praebui,  tuoque  Spiritu  consolatus  de  successu  ipso,  qui  post  non 
defuit,  dubitationem  et  solicitudinem  omnem  abieci^.  Deinde^  Festo 
S.  Francisci  Seraphici^,  ac  S.  Petronij  Bononiensis  Episcopi^  gratia 
tua,  Domine,  excitabat  me  et  praeparabat  ad  promotionem  Doctoratus, 


*  Patribus  Alphonso  Salmeroni ,  Petro  Canisio ,  Claudio  laio ,  quos  Ignatius  in 
academiam  ingolstadiensem  ad  theologiam  tradendam  mittebat,  necessarium  ad  id 
munus  erat ,  ut  doctores  theologiae  essent ,  ideoque  Ignatius  iis  raandavit ,  ut  eam 
dignitatem  sibi  compararent  Bononiae,  quae  universitas  per  totam  tunc  Europam 
laudibus  celebrabatur :  in  ea  etiam  sodalitas  „nationis  germanicae"  erat,  cui  annis 
1289 — 1562  4500  fere  legum  studiosi  ascripti  sunt  (Acta  nationis  Germanicae  uni- 
versitatis  Bononiensis  edd.  Ern.  Friedlaender  et  Car.  Malagola  [Berolini  1887J 
p.  XIV.  xxiii).  Acta  collegii  theologici  bononiensis,  quae  nunc  in  archivo  archi- 
episcopali  eius  urbis  asservantur,  ab  auno  demum  1600  incipiunt,  neque  ctiam  iu 
regio  archivo  bonouiensi  quicquara  hanc  Canisii  promotionem  spectans  inventum  est ; 
quod  Bononia  30.  lunii  1891  editori  scripsit  Carolus  Malagola  eiusdem  archivi  praeses, 
Quae  autem  alibi  reperta  sunt,  commodius  infra  ponentur;  vide  monum.  30. 

2  Canisius  eiusque  socii  die  2.  Octobris  examen  subierunt ;  vide  infra  1.  c. 

'  In  universitatibus  italicis  (bononiensi,  patavina,  perusina)  ante  proraotiones 
acaderaicas  (licentiam ,  doctoratum)  non  duo  examina  fiebant ,  sicut  in  Germania, 
sed  unum ,  idque  privatum  quidem .  sed  cancellarii  iussu ;  sequebatur  sollemnitas 
proraotionis,  in  qua  verum  examen  ulterius  non  habebatur  [G.  Kaufmann,  Die  Ge- 
schiclite  der  deutschen  Universitaten  I  [Stuttgart  1888],  363 — 364.  Leges  uni- 
versitatis  patavinae  anno  1331  factae,  ed.  Henr.  Denifle  0.  Pr.  in  ^Archiv  fiir 
Literatur-  und  Kirchengeschichte  des  Mittelalters",  herausgegeben  von  P.  H.  De- 
nifle  0.  Pr.  und  Fr.  Ehrle  S.  J.  Yl  [Freiburg  i.  Br.  1892],  431—440). 

*  Hoc  festura  die  4.  Octobris  agitur. 

*  S.  Petronius,  episcopus  bononiensis,  inter  patronos  principales  eius  civitatis 
colitur,  eiusque  festum  Bononiae  die  4.  Octobris  agitur,  maxime  in  magnifico  teraplo 
eidera  dedicato  (San  Petronio).  Sacra  igitur  hac  die  ipsa  soUeraiiis  promotio  cele- 
l)rata  est. 


Quid  Confessionum  et  Testamenti  supersit  non  integrum  (4.).  51 

quae,  licet  sola  praestandae  obedientiae  ratione,  mihi  proposita  esset, 
cum  alioquin  ab  ea  non  parum  ipse  abhorrerem ,  tamen ,  quod  ad 
promotionem  huiusmodi  spectat ,  intelligebam ,  sibi  quam  optime  con- 
sulturum,  Tibique  summopere  placiturum,  qui  gratiam  apud  Te  quae- 
reret  ad  bene  inchoandum,  ad  frugifere  administrandum,  et  perficien- 
dum  hoc  munus,  quod  in  Ecclesia  singularis  est  praemij  ac  meriti, 
cum  rite  peragitur.  Unde  sanctos  tuos  omnes  rogabam,  suo  ut  favore 
ac  praesidio  in  hac  mihi  promotione  succurrerent,  primum  quidem,  ne 
quicquam  ex  parte  indignae  ac  miserae  animae  meae  obsisteret,  quo 
minus  ad  statum  Doctorum  assumerer.  Deinde  ut  in  eo  felix  esset 
mihi  et  aliis  profectus,  illam  dispositionis  et  praeparationis  in  me 
gratiam  per  eosdem  sanctos,  et  merita  Christi  tui  desiderabam,  ut  in 
sanctis  olim  Doctoribus  fuisse  non  est  dubium.  Qua  in  re  consola- 
tionem  indignissimo  exhibuisti  praesertim  in  Ecclesia  S.  Petronij,  cujus 
tum  Festum  erat  illic  maximum,  et  coram  sacris  Reliquiis  S.  Domi- 
nici,  in  templo  Praedicatorum  ^ ,  ubi  praesens  etiam  mihi  visus  est 
tuus  et  vere  gloriosus  Franciscus  (nam  et  illius  Festum  colebatur) 
atque  ita  cum  a  singulis  benedictionem  expeterem,  ad  Doctoris  pro- 
fessionem  debite  suscipiendam ,  nescio  quid  fidei  et  spei  conceperim, 
veluti  pollicentibus  ilhs  fide  iussoribus,  et  quoad  meritum,  et  quoad 
successum  et  praemium  status  Doctoralis  spectaret.  Sicut  enim  ex 
ore  infantium  et  lactentium  divina  virtus  tua  laudem  sibi 
perficit^;  sic  ex  eorum  opera,  studijs,  et  desiderijs,  qui  ad  pro- 
fessionem  tam  necessariam  rite  promoventur,  ac  etiam  inviti  assu- 
muntur,  potest  sane  ac  vult  Bonitas  tua  glorificari,  et  ad  multorum 
salutem  in  Ecclesia  operari.  Tu  das  os  et  sapientiam^  irrefraga- 
bilem;  monstras  et  inspiras  viam  veritatis*,  cum  opus  est  Nomen 
sanctum  tuum  clarificare^,  Ecclesiam  defendere,  scripturas  ex- 
phcare.  Tibi  Pater  scientiarum*^  laus  aeterna,  quod  servulum 
tuum  ad  Doctoratum  evexeris  per  ipsum  Legatum  Concilij  Cardinalem 
de  Monte'^,  meque  Fratribus  M.  Claudio  et  M.  Salmeroni  parem,  in 
hac  conditione ,  feceris ,  nimirum  supra  omne  meritum  meum ,  et 
praeter  voluntatem  meam,  quam  Praeposito  tamen  subijcere  volui,  ut 
non  tam  honorem  hunc  susciperem,  quam,  per  honorem,  onus  ipsum 
adirem,  ut,  quae  nostri  essent  Instituti,  dignius  et  rectius,  per  hoc 
additamentum,  perficerem,  uti  per  Patrem  Ignatium  mihi  praecepisti. 
Quicquid  autem  ex  ea  promotione  commodi  sentiet  quisquam,  id  Tibi, 
bonorum  omnium  auctori,   tribuatur,   ac   gloriae   tuae  et  plurimorum 


^  S.  Dominicus  Bononiae  mortuus  et  in  templo  conventus  S.  Nicolai  sepultus 
est.     Eius  splendidum  mausoleum  etiam  nunc  ibidem  cernitur. 

2  Ps.  8,  3.  »  Luc.  21,  15.  ••  Ps.  118,  30.   Eccli.  84,  22. 

5  lo.  12,  28.   2  Thess.  1,  12.  «  1  Reg.  2,  3. 

■^  loannes  Maria  de  Monte  (postea  lulius  III.  papa)  tunc  legationem  bono- 
niensem,  quae  provincia  erat  status  ecclesiastici ,  administrabat  {Ciaconius-Ohloinus 
1.  c.  III,  600.  799). 


(52  VIII.    Canisii  autobiographia  sivc  Confessiones  et  Testamentum. 

vsaluti  serviat,  quos  indignissimus  ego  Doctor  instituam,  et  exercere, 
doccrequc  pergam.  Non  imprimatur  mihi  character  superbiae,  sed 
crescat  in  me  gravis  humilitas,  et  humilis  sinceritas,  et  accepti  talenti 
prudens  et  laboriosus  sim  erogator,  non  otiosus  consumptor,  aut  stultus 
profusor^  Semper  Angehis  tuus  hoc  instillet  auribus  meis:  Qui  non 
fecerit,  et  docuerit,  minimus  vocabitur  in  regno  coelorum'-, 
et,   cui  multum   datum   est  multum  repetetur  ab   eo^. 


Ex  Rietss  p.  90  ^  scribente  se  ex  Confessionibus  Canisii  bausisse;  cf.  supra  p.  5. 
De  aermonibus  sacris,  quos  Canisiiis  Ingolstadii  liahtdf. 

Postquam  ad  concionandi  munus  accessi,  ut  Germanice  loqui*  et 
loquendo  fructificare  discerem  in  vinea  Ingolstadiensi  ^ ,  visum  est 
immensae  gratiae  tuae,  ut  conatus  ille  communi  favore  et  laude  ho- 
minum  exciperetur.  Xam  quod  unus  et  alter  visus  est  obstrepere, 
mehorem  postea  et  commendatiorem  successum  attuHt,  ut  etiamsi 
voluissem  ab  hoc  concionandi  opere  non  facile  potuerim  supersedere  ^. 
Ita  confirmabar  magis  unius  contradictione ,  quae  hos  etiam  fructus 
retuHt,  ut  senatum  Acaderaicum  excitarit  mihique  faventem  maxime 
reddiderit,  orantibus  deinde  plurimis,  ne  ab  hoc  instituto  desisterem, 
et  licet  concionandi  mutarem  locum,  non  tamen  imminuebam  audi- 
torium,  quod  etiam  saeviente  bruma  frequens  adesse  voluit  et  hora 
quidem  incommoda.  Utinam  vero  sicuti  me  tua  juvit  in  Evangeli- 
zando  gratia,  sic  etiam  aliis  fructus  permaneat. 

VI. 

Ex  vita  Canisii ,  a  P.  lacoho  KeUer  S.  J.  scripta ,  quae  est  in  cod.  monac. 
^Keller,  Can.  1",  f.  15'' — 16''.  Ac  Kellcr  quidem  sic  proloquitur:  ^Audiamus  ipsum 
Canisiuni  e  confessionis  suae  tabulis"  ;  sed  si  quis  scribendi  genus  consideraverit,  potius 
dicet  particulam  hanc  ad  Tostamentum  pertinere ;  in  cuius  etiam  capite  quinto  (supra 
p.  4? — 49)  Canisius  promisit  se  de  Catechismo  suo  plura  postea  dicturum. 

Alterum  apographum  est  in  cod.  monac.  „Keller,  Can.  2"',  f.  15^ — 16",  tertium 
in  cod.  raonac.   „KelIer,  Can.  3",  f.  II'' — 12". 

Particulas  rdifor  typis  exscripsit  in  „Zeitschrift  fiir  katholische  Theologie" 
(14.  Jahrg.,  Innsbruck  1890)  p.  730  et  in  ^Katechismcn  des  scl.  P.  Canisius"  p.  15 
ad  16.  42—43.  100. 

„Suinma  doctrinae  christianae"  aucfore  Ferdinando ,  rege  piissimo,  a  Canisio 
fonscripta,  catholicis  pergrafa,  a  profesfantibus  impugnata ,  a  Tiletano  et  Busaeo 
propugnata;  Catechismus  minor  cf  minimus. 


•  Cf.  Matth.  25,  14-30.  "  Matth.  5,  19.  »  Luc.  12,  48. 

^  Dialectum  Germaniae  supcrioris  significat ;  ipse  e  Germania  inferiore  ortus  erat. 

*  Infra  ostendctur  Canisium  Ingolstadii  16.  Martii  1550    in  parochiali  quadam 
ecclesia  gcrmauice  concionari  coopisse. 

"  Ilacc  et  quae  sequuntur,  a  Canisio  in  cpistula,  ([uam  Ingolstadio  31.  Augusti 
1551  ad  S.  Ignatium  dedit,  magis  explicantur. 


Quid  Confessionum  et  Testamenti  supersit  non  integrum  (4.  5.  6.).  63 

Cum  apud  Caesarem  Ferdinandum  Viennae  agerem,  et  partim  in 
schola,  partim  in  templo  sacra  profiterer^,  uoluit  ille  me  non  solum 
uiua  uoce,  sed  etiam  arrepto  calamo  laborare,  ac  suis  austriacis  in 
Fide  corruptis  talem  conscribere  catecMsmum,  qui  leniter  lapsos  eri- 
gere,  ac  deuios  in  uiam  reuocare  per  DEI  gratiam  posset.  Parui 
tanto  principi  atque  patrono,  qui  nihil  habebat  antiquius,  quam  ut 
orthodoxam  fidem,  si  posset,  in  suis  ditionibus  integram  incorruptam- 
que  redderet,  aut  certe  uitiatam  et  afflictam  restitueret  ^.  Prodijt 
ergo  liber,  licet  sine  Auctoris  nomine,  et  huius  tantum  Principis 
au^ctoritate  commendatus  sub  hoc  titulo  SVMMA  DOCTEINAE  CHRI- 
STIANAE^,  nec  solum  in  Germanicam,  sed  aharum  etiam  nationum 
linguas  transfusus  circumferri,  et  Cathohcis  passim  usui  esse  coepit, 
doctis  uiris  ita  probatus,  ut  in  scholis  quoque  passim  praelectus  fuerit, 
quemadmodum  Parisijs,  Coloniae,  Louanij.  Idem  opus  Poloniam,  Hi- 
spanias,  Italiam  Siciliamque  peruasit;  displicuit  duntaxat  Protestan- 
tibus,  ex  quorum  numero  Melanchton ",  Vvigandus,  et  Illyricus  more 
suo,  id  est  in  odium  et  contemptum  Ecclesiae,  huic  Catechesi  Au- 
striacae  palam  oblatrarunt  *.    Etenim  noctuis  tenebras  amantibus  non 


Melanthon  Kcll.  Can.  2. 


1  Cf.  supra  p.  48-49. 

2  Canisius  „Summae  doctrinae  christianae"  componendae  et  typis  exscribendae 
operam  navaljat  fere  a  mense  Martio  anni  1552  usque  ad  Martium  anni  1555.  Vide 
editoris  ^Katechismen"  etc.  p.  14 — 27. 

'  Accuratius  tum  totus  titulus  huius  catechismi  tum  ea,  quae  ad  eius  composi- 
tionem  indolemque  spectant,  ex  epistulis  Canisii  earumque  adnotationibus  cogno- 
scentur.     De  titulo  cf.  .Katechismen"   etc.  p.  23.  28—33.  80 — 82. 

*  De  loanne  Wigand  et  Flacio  Illyrico  vide  ^Katechismen"  p.  56 — 59.  64—69. 
91 — 93,  et  phira  infra  in  epistulis  Canisii.  Philippus  Melanchthon  in  epistuhi,  qua  anno 
]  556  vohimen  octavum  operum  germanicorum  Lutheri  loanni  marchioni  brandenburgensi 
dedicavit,  ^Cynicum  Canisium"  iis  adnumeravit,  qui  contra  propriam  conscientiam 
veritatem  a  se  cognitam  fallacibus  ac  malitiosis  dicendi  artibus  persequerentur  (Der 
Achte  Teil  der  Biicher  des  Ehrnwirdigen  Herrn  D.  Martini  Liitheri  [Wittemberg 
1556]  f,  -j- iiij'').  In  academia  vitembergensi  circa  idem  tempus  (anno  1555,  ut 
videtur)  de  evangelico  illo  ^fermento  mixto  tribus  farinae  satis"  habita  est  oratio 
(a  Valentino  quidem  Trutigero  recitata,  sed  fortasse  a  Melanchthone  ipso  composita), 
in  qua  de  Summa  Canisii  haec  dicuntur :  ^Nuper  edita  est  Austriaca  Catechesis,  in 
qua  cum  alii  multi  errores  stabiliuntur,  tum  vero  renovatur  etiam  deliramentum  de 
Monachorum  votis.  Nominant  ibi  perfectionem  Evangelicam  simulationem  pauper- 
tatis  et  alios  quosdam  exteruos  gestus.  Impudentia  scriptoris  odio  digna  est,  qui 
scit  Evangelicam  perfectionem  esse  agnitionem  nostrae  infirmitatis  et  fiduciam  me- 
diatoris  et  praesentiam  Dei  in  cordibus  nostris  transformantis'  nos,  ut  fiamus  similes 
imaginis  Dei,  quae  ///^'og  aeterni  patris.  Haec  ne  illi  quidem  scriptori  ignotu  sunt. 
Sed  ut  sui  theatri  plausus  mereatur,  repetit  cantilenam  Monachorum,  seu  Cynicorum 
potius.  Nominat  perfectionem  illud  Diogenis  dolium,  et  mendicitatem  pugnantem 
cum  civilis  vitae  nervis  et  pulcherrimo  ordine  legis  divinae,  quae  distinctionem 
dominiorum  sapientissime  sanxit.  Scilicet  huic  praestigiatori  non  sunt  perfecti 
Abraham,  Joseph,  David ,  Josaphat ,  Ezechias,  qui  divitias  et  imperia  cum  tenerent, 
recte  invocaverant  Deum ,    et    custodes   doctrinae   fuerunt ,    et  invocationem  in  quo- 


f34  VUl.    Canisii  autobiographia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

potest  lux  iion  esse  odiosa,  ac  proprium  est  Sectariorum,  quacunque 
ratione  possunt  nobis  de  manibus  arma  eripere,  quibus  Veritatis  Ca- 
tholicae  praesidia  et  castra  propugnantur.  Sed  hostilem  ct  petulantem 
istorum  impetum  uiri  docti  retuderunt  maxime  Doctor  Tiletanus 
Louaniji,  multoque  magis  Coloniae  Petrus  Busaeus,  propositis  nimi- 
rum  in  medium  grauissimis  patribus,  quorum  testimonijs  grandi  uolu- 
mine  comprehensis ',  partes  eiusdem  libri  solide  stabiliuntur,  et  prae- 
clare  defenduntur  2.  Coactus  et  ego  sum  idem  opus  recognoscere, 
meumque  nomen  publice  profiteri,  ne  quis  amplius  de  auctore  dubi- 
taret.  Potest  hic  liber  maior  Catechismus  appellari,  ut  rectius  dis- 
cernatur  a  Minore,  imo  et  minimo^,  quos  ambos  libellos  in  gratiam 
rudiorum  postea  euulgaui*.  Vterque  tam''  gratus  Catholicis  contigit, 
ut  omnium  fere  Catechistarum  manibus  tereretur,  et  pro  lacte  pue- 
rorum  in  scholis  haberetur,  ac  simul  in  templis  doceretur,  ut  Catho- 
licae  pietatis  elementa  commodius  inde  perciperentur. 

^  comprensis  Kell.  Can.  2.  ''  iam  Kell.   Can.  2. 


tidianis  vitae  periculis  exercuerunt.  Interea  perfectum  nominat  Cynicum  illum, 
scilicet  qui  inter  caeteros  Philosophos  a  Demetrio  Phalerensi  ad  convivium  vocatus, 
cum  ei  lagena  plena  generosissimi  vini  proposita  esset ,  arreptam  higenam  impegit 
capiti  Demetrii,  inquiens :  Non  congruere  Cynico  delicias.  Talis  est  istius  Cynici 
perfectio.  Nam  et  scriptor  ille  nomen  a  Cane  habet."  Declamationum  D.  Philippi 
Melanthonis,  quae  ab  ipso  et  aliis  in  Academia  Yuitebergensi  recitatae  ac  editae 
sunt,  nunc  primum  in  gratiam  et  communem  studiosorum  utih'tatem,  ....  distinctae 
opera  et  studio  M.  Joannis  Richardii  J.  C.  et  Mathematici  Argentoratensis, 
Tom.  III.  Theologicus  (Argentorati,  excudebat  Theodosius  Rihelius,  sine  anno  [1570?]), 
210 — 211.  Oratio  haec  etiam  edita  est  Argentorati  anno  1559  {lo.  Christoph. 
Koccher,  Catechetische  Geschichte  der  Paebstischen  Kirche  [Jena  1753]  p.  67),  et 
rursus  in  ,Corpore  Reformatorum",  ed.  C.  G.  Bretschneider,  vol.  XII  (Halis  Sa- 
xonum  1844),  107—112. 

'  In  opere:  .CATHOLICAE  |  CONFVTATIONIS  |  PROPHANAE  ILLIVS  |  ET 
PESTILENTIS  CONFESSIONIS ,  i  (quam  Antuerpiensem  Coufessionem  appellant  | 
Pseudoministri  quidam)  contra  vanas  et  |  inanes  cauillationes  Mat.  Flacci  II-  |  lyrici, 
Apologia  seu  |  defensio.  |  Authore  IVDOCO  RAVESTEYN  Tile-  |  tano,  Doctore  Theo- 
logo  in  Acadeniia  |  LOVANIENSI.  |  LOVANII,  |  Apiid  Petrmn  Zangrinm  Tiletanum.  \ 
1568.  I  Cum  Gratia  et  Priuilegio  Reg.  Maiest.  |  Subsig.  Van  der  Aa."  (16°,  ff.  438 
et  in  fine  1  non  signat.)  f.  225''— 234*. 

-  P.  Petrus  Busaeus  (Buj-s)  S.  J.,  novioraagensis,  eos  scripturae,  patrum,  con- 
ciliorum  locos,  quos  Canisius  brevissime  tantum  (per  nomina  numerosque  librorum 
et  capitum)  in  margine  Catechismi  sui  indicaverat,  totos  protulit  et  e  fontibus  de- 
promptos  explicatosque  verbis  ^Summae"  adiecit.  Quod  opus  primo  cum  titulo 
,.Authoritatum  sacrae  scripturae  et  sanctorum  patrum"  etc.  (Coloniae  1569.  1570, 
4  voll.  in  4«;  Venetiis  1571,  3  voll.  in  4")  editum  est,  ac  postmodum  in  ununi 
grande  volumen  (in  2")  redactum.  quod  ,,Opus  catechisticum"  inscribitur  et  primum 
Coloniae  anno  1577  ac  deincops  ibidom,  Parisiis  etc.  saepius  in  lucem  emissum  est. 
Vide  Somnicrvof/cl ,  Bililiotheque  II,  col.  439—442,  et  cditoris  „Katechismen"  etc. 
p.  136—148. 

^  De  his  vidc  prooemium  generale  et  ediforis  ,Katechismen"  etc.   p.  98—135. 

•*  Canisium  alii  2  catechismos  conscripsisse  asserunt,  alii  3,  alii  4 ;  ox  lioc  loco 
ea  di.ssensio  componi  posse  videtur. 


Quid  Confessionum  et  Testanienti  supersit  non  integrum  (7.  8.)-  65 

VII. 

Ex  Riess,  p.  96,  significante  se  ex  Confessionibus  Canisii  hausisse ;  cf.  supra  p.  6. 

Canisius  de  mnneir  procanceUarii  acade»iici  InyoUtadii  a  se  administrato  quae- 
dam  refert  et  criicis  amorem  declarat. 

Denm  laudat ,  qicod  Ingolstadu  sibi  non  solum  finnam  valetudinem,  sed 
etiam  singularem  grafiam  dederit ,  qua  factum  sit,  ut  adversis  tempestatihus 
numquam  prosterneretur ,  immo  ne  in  tentationem  quide?n  adduceretur  '.  Deinde 
scrihit,  Deum  alloquens: 

Laudavi  multos  cum  crearem  licentiatos  Procancellarius  ^ ,  sed 
utinam  omnes  laude  dignos  et  virtute  conspicuos  laudassem  teque  magis 
quam  meipsum  et  alios  commendare  voluissem,  quia  summa  laudum  et 
virtutum  a  te,  et  ad  te  solum,  nobis  autem  confusio  faciei''^. 

Laudatus^  tunc  frequenter  et  ego,  ut  multi  norunt,  dum  susceptae 
conor  provinciae  respondere,  sed  videant  illi  quam  debite  laudibus 
effecerint  vere  contemtibilem '. 

Utinam  mihi  sapiat  crux  tua,  Rex  aeternae  gloriae,  utinam  de- 
sipiat  mundus  cum  suis  illecebris  et  fucis,  contra  quos  armari  debebam 
paupertate  sancta,  et  exemplo  martyrum  Patrumque  in  liac  Societate 
omnium,  qui  contemptu  gaudent,  et  omni  laborum  ac  tribulationum 
genere  exercitati,  non  nisi  submisse  de  se  sentiunt  et  loquuntur. 

VIII. 
Ex  Eiess,  p.  97—98,  scribente  haec  a  Canisio  ipso  in  ^Confessionibus"  narrari. 
Deus  Canisio  magnam  progeniem  spiritualem  promittit. 

Nach  Strafsburg  berufen*,  sollte  ich  mit  Nachstem,  so  schien  es, 
dahin  abgehen,  unter  der  Fiihrung  Deiner  Vorsehung,  o  Gott,  in 
dessen  Handen  alle  meine  Wege  sind,  der  Du  mein  Erbtheil^  und 
der  Anker  meiner  Hoffnung  bist;  aber  als  ich  mit  etwas  zu  angst- 
licher  Spannung  der  brieflichen  Weisung  zur  Abreise  entgegensah, 
hast   Du    die  Augen    meiner    Seele    geoffnet,    Du    wahres   Licht    der 


*  Ex  Riess  cognosci  non  potest,  num  in  Confessionihus  liuic  seiitentiae  et  ei, 
quae  hic  ei  suhiungitur,  aliae  sententiae  interpositae  sint. 

^  Supplendum  esse  videtur  sum. 

"  Foiiasse  huic  quoquc  sententiae  et  ei,  quae  subiungitur,  in  Confessionihus  ali- 
quid  interposituni  eraf. 


^  „Gott  verlieh  ihm  auch ,  wie  er  in  seinen  Bekenntnissen  anerkennt,  neben 
einer  anhaltenden  Gesundheit  die  besondere  Gnade,  dass  er  ,durch  keinen  widrigen 
Sturm  zu  Falle  oder  auch  nur  in  Versuchung  gebracht  worden  ■ware'"   {Riess  l.  c). 

2  Dignitatem  quidem  ac  sahu-ium  procancellarii  ingolstadiensis  Canisius  con- 
stanter  recusavit;  eius  autem  muneris  partes  ab  autumno  anni  1.551  usque  ad  pro- 
ximum  mensem  Februarium  supplevit.  Phira  de  hac  re  vide  infra  in  epistulis,  et 
in  monumentis  67 — 74.  *  Dan.  9,  7. 

*  Capituhun  ecclesiae  cathedralis  argentinensis  mense  Septembri  anni  1551 
Canisium  per  litteras  rogarat,  ut  apud  se  concionaretur.     Dc  qua  ro  phira  infra. 

^  Ps.  15,  5. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   I.  5 


66  VIII.   Canisii  autobiogritpliia  sive  Confessiones  et  Testamentum. 

Geister,  die  in  ihr  verborgenen  Finsternisse  enthiillt  und  die  Helle 
Deiner  Gnade  und  Deines  Friedens  in  ihr  angeziindet,  damit  ich  alle 
Sorge  abwiirfe  und  mit  starkmiithigem  Herzen  Dir  Alles  iibergabe 
und  anheimstellte  und  in  liuhe  und  Sicherheit  der  Abhangigkeit  von 
Dir  lebte.  Welche  Fiille  der  Barmlierzigkeit  sodann  Du  am  Tage, 
da  die  Kirche  Petri  Stuhlfeier  begeht^  mir  Deinem  Knechte  unmittel- 
bar  vor  der  Communion  gewahrt  hast,  ist  Dir  bekannt,  indem  Du 
mir  von  Dir  aus  unverhofft,  unter  Lossprechung  von  meinen  Siinden 
vollkommonen  Ablafs,  fiir  die  Heilung  meiner  Seelenwunden  wirksamste 
Arznci ,  beziiglich  der  Gaben  des  hl.  Geistes  die  reiclilichste  Ver- 
heifsung,  zur  Befestigung  und  Vollendung  in  meinen  Geliibden,  Wiin- 
schen  und  Vorsatzen  vollkommen  ausreichende  Gnade,  wie  mir  vor- 
kam,  anbotest.  0  wie  siifs  und  stark  war  Deine  Trostung,  die  kurz 
zuvor  empfangene  Hoffnung  vermehrtest  Du,  dafs  Du  mir  namlich, 
wie  dem  zuvor  kinderlosen  Abraham,  eine  uniibersehbare  Nachkom- 
menschaft  geben  wiirdest^,  die  in  Deinem  Hause  aufwiichse  und  be- 
harrte  bis  zum  Ende^  und  allezeit  durch  mich  Dich,  den  wahren 
lebendigen  Gott,  lobte  und  Deine  Herrlichkeit  verbreitete,  wie  das 
lil.  Geschlecht  Abrahams.  Es  war  eine  gute  Fiigung,  o  weisester 
Fiirsorger  und  Hiiter  meiner  Seele,  dafs  ich  wider  alles  Erwarten,  da 
ich  nach  Strafsburg  abgehen  zu  sollen  wahnte,  plotzhch  Befehl  nach 
Wien  erhielt*  und  jenem  neuen  Colleg  meiner  Briider,  das  der  romische 
Konig  errichtet,  zuriickgestellt  wurde^,  nachdem  ich  zu  lange  die 
Freiheit  zu  Ingolstadt  gekostet  hatte  und  wohl  nur  unter  Gefahren 
und  Schwierigkeiten  den  Hoffnungen  und  Erwartungen  derer  zu  Strafs- 
burg  entsprochen  hatte. 

IX. 

Ex  Riess,  p.  115,  scribente  se  ex  Canisii  Confessionibus  hausisse;  cf.  etiam 
supra  p.  5. 

CanfsiHS  ostendit,  quani  coinmode  sihi  acciderif,  nt  Viennam  wifterefiir. 

Viennam  mittor  et  novo  illic  fratrum  Collegio,  quod  Rex  Ro- 
manorum  erigit,  restituor,  qui  nimis  diu  libertate  usus  Ingolstadii 
manseram''*^  .  .  . 


indicare   videtnr   Iniic   sentenfiae   ef  sequenti  aliqiiid  inferpositinn  esse ; 
ceterum  cf.  hanc  sententiam  ciim  exfrema  parte  nr.  VIII. 


^  Riess:  ^also  am  18.  Januar".  Sed  co  tempore  festa  ^cathedrae  Petri  an- 
tiochenae"  et  ^cathedrae  Petri  romanae"  simul  fiobant  22.  Februarii.  Paulus  IV. 
anno  1558  cathedram  romanam  in  d.  18.  lanuarii  transtulit,  antiochenam  suo  loco 
reliquit  {A.  I.  Weidenbach,  Calendarium  historico-christianum  [Regcnsb.  1855]  p.  121). 

2  Cf.  Gen.  18,  18;  22,  17.  »  Matth.  24,  13. 

*  Ignatius  28.  lanuarii  1552  sociis  ingolstadiensibus  mandavit,  ut  intra  decem 
dies  post  acceptas  litteras  suas  Viennam  abirent.  Qui  ineunte  Martio  abierunt. 
Vide  infra.  **  Cf.  supra  p.  48. 

*  Ingolstadionse  collegium  tunc  nondum  exstabat. 


Quid  Confessiouum  et  Testamenti  supersit  non  integrum  (9.  10.  appendix).     67 

Viennae  autem  multiplex  mihi  causa  fuit  et  neeessaria  satis,  ut 
scliola  obedientiae  exercitaret  corpus  et  animam  meam,  ut  praesentia 
patrum  et  fratrum  admoneret  me  de  reformandis  omnibus,  quae  tum 
in  studiis,  tum  in  moribus  et  tentationibus  meis  oj^us  habebant  ali  [?]  '^ 
subsidio  et  patrocinio. 

X. 

Ex  apographo  saeculo  XYII.  vel  XVIII.  scripto,  quod  est  in  cod.  monac.  ,Lat. 
1606"  f.  204 "^.   Librarius  adnotat  Canisium  haec  in  ^diario"  „propria  manu"  scripsisse. 

Di'i(s  Infhcirniis  iratiis. 

Memini  Domine  cum  in  templo  Augustae  Cathedralj  oraremi, 
quam  iratus,  et  uere  terribilis^  appareres,  extensa  quodammodo 
dextera  iustitiae  tuae,  paratasque  sagittas  proferens,  quas  in  Luthe- 
ranos  conijcere  ^  velles  ^.  Nam  occurrebant  graues  in  illos  querelae 
tuae,  Accusabas  synagogam  Sathanae*,  quod  tuam  Ecclesiam 
hostiliter  persequeretur ,  quia  honorem  tuum,  cultum  tuum,  sacra- 
menta  tua  uiolarent,  ac  secum  in  eandem  perditionem  innumeros  in 
dies  pertraherent. 

Appendix  Confessionnin. 

a)  Ex  apographo,  sub  initium  saeculi  XVII.  Friburgi  Helvetiorum  (a  P.  Mar- 
tino  Licio,  collegii  rectore?)  scripto ,  quod  est  in  cod.  ^Scripta  de  vita  et  laudibus 
B.  Petri  Canisii"  X.  L''  (C.  47).  Librarius  praefatur:  „Ex  scheda  propria  manu 
[P.  Petri  Canisii]  scripta  nuper  inuenta.'' 

Puero  mihi  Coloniae,  ut  in  timore  DEj  fortior  essem,  hi  versiculi 
famihares  fuerunt,  quibus  meipsum  ad  pietatem  excitabam. 

Intus  uiue  DEO,  kimen'  venerare  propinquum, 
Totus  uiue  DEO,  totus  tibi  despice  mundum: 
Sit  labor  et  studium,  scopus  ac  intentio  sola 
Velle  placere  DEO,  uilem  contemnere  mundum. 

b)  Canisius  adulescens,  antequam  Societatem  lesu  ingrederetur,  hoc  sibi  verbum 
delegise  videtur,  quod  tamquam  signum  sequeretur: 

PERSEVERA. 
Num  hoc  verbum  eius   manu   maiusculis   litteris    depictum    cernitur   in   fronte 
codicis,  quo  Coloniae  anno  1538  primum  uti  coepit  ^,  et  P.  lacobus  Kritzradt  ^  de  eo 


Ita  Riess;  secl  legendnm  esse  omnino  videtitr  tali. 
lere  apogr.  "  Sic.   Legendunine  numen.^ 


1  Canisius  primum  mense  lunio  anno  1555  Augustam  Vindelicorum  (Augsburg) 
ad  breve  tempus  venit;  nisi  forte  iam  initio  anni  1547  ibidem  paulisper  moratus  est. 
Annis  1559 — 1566  ibidem  in  ecclesia  cathedrali  contionatoris  munus  administravit. 
Postea  quoque  saepe  Augustae  fuit,  ac  fortasse  etiani,  idque  postremum,  anno  1584. 

2  Ex.  15,  11.   2  Esd.  1,  5.   Ps.  46,  3  etc.  ^  Cf.  Ps.  7,  13-14. 

*  Apoc.  2,  9;  3,  9. 

*  Cod.  ^Scripta  Can.  X.  A."  folio  tertio,  quod  olim  erat  primum. 
^  De  eo  vide  supra,  in  descriptione  codicum. 


QQ  IX.   Epistulae  a  Canisio  et  ad  Canisium  datae  1541 — 1556. 

testatur:  ,in  Dionysio  Carthus.  Coloniae  apud  Quentel  1537  impresso  Collegio  in- 
scripto  fol.  *  scripsit  ante  et  retro  aliqua  sua  manu  1540  cum  lemmate  infra  scripto 
PERSEVERA."  ^ 


IX. 

EPISTULAE  A  CANISIO  ET  AD  CANISIUM  DATAE 
1541-1556. 

1. 

CANISIUS 
WEXDEIilXAE  CAXIS, 

sorori  ^. 
Colonia  iiieniite  ant  exeuiite  aiiiio  1541. 

Ex  opere:  „Men</cJi»ffcn  voor  Roomsch-Catltolijl-en'' ,  Tweede  Deel  (Te  Amster- 
dam  1808)  p.  131  —  133.  Editores  usi  sunt  exemplo  sibi  misso  ex  oppido  Rees,  ad 
provinciam  rhenanam  regni  borussici  nunc  pertinenti,  ab  Henrico  Gualterio  Eskes, 
ecclesiae  collegialis  illius  oppidi  canonico ;  qui  et  ibidem  15.  Februarii  1808  testatus 
est  exemplum  illud  omnino  congruere  cum  archetypo,  in  4",  quod  vocant,  scripto. 
Hoc  igitur  anno  1808  in  eo  oppido  exstitisse  videtur;  annis  1884  et  1885  frustra 
quaesitum  est  tum  ibidem  in  archivis  parochiali  et  oppidano ,  tum  Dusseldorpii  in 
archivo  regio,  in  quod  sublati  illius  capituli  reesensis  tabulae  translatae  sunt. 

Sororcm  rcprehendit,  qitod  in  Dci  servitio  neglcgcns  sit,  ac  monet,  iit  onines  rcs 
creatas  spernat  et  in  Deo  solo  delectetur. 

In  ^  allen  vue  leden  sije  een  vareclitige  stervende  leuen  to 
alle  tijden. 

Ghi  scriuet  lieue  Suijster,  men  sold  woor  v  bidden,  dat  ghi  des 
werlts  strijke  kust  ontgaen.  Nu  weetet,  dat  geen  Gebeden  woel  beete- 
rungh  aen  u  doin  konne,  vant  ghi  niet  bereijt  v  trachhaffte  [?] "  hart  ^ 

In  *  omnibus  membris  tuis  semper  sit  vita  vere  moriens. 

In  litteris  tuis ,  cara  soror ,  potis ,  ut  precationes  pro  te  fiant ,  quo  laqueos 
mundi  efiugere  possis.  Porro  scito  nullas  preces  plenam  in  te  emendationem 
efficere  posse ,  nisi  pigrum  cor  tuum  ^  ad  ea  comparaveris ,  quae  a  Deo  expetis ;    si 

*  trach  saffte  Mcng. 


'  Kritzradt  significare  vult  opus  illud  ,in  folio"  editum  ct  iam  bibliothecae 
collegii  coloniensis  attributum  esse. 

-  Cod.  „Hist.  coll.  Col."  in  anno  1542.    Kritzradt  haec  verl)a  margini  ascripsit. 

*  Wendelina  Godefrido  van  Triest  nupsit;  qui  consul  neomagensis  factus  est. 
Bongaerls  1.  c.  p.  4.  Van  den  Bergh  I.  c.  p.  10.  Complures  supersunt  epistulae, 
quas  Canisius  ad  piam  hanc  feminam  dedit. 

*  Prima  haec  Canisii  epistula  theologiam  illam  mysticam  sapit,  quam  Car- 
thusiani  colonienses  et  Nicolaus  Eschius  Canisii  praeceptor  diligenter  colebant. 

'  Editores  neerlandici  sic  vertunt:  „uw  traag  en  weeldrig  hart." 


1.    Canisius  "Wendelinae  Canis.     Ineunte  aut  exeunte  a.  1541.  (39 

daer  toe,  dat  gi  gern  hed  van  God.  Vant  ghi  soe  koeldelijch  on 
slappelijch  v  haldet  in  God  toe  dienen  —  on  deggelijks  aen  tast 
on  handeldt  versumehjch  dat  perk ,  dat  woort  -  aen  meer  en  meer 
aen  u  becleeue  werd,  ond  weijtlijch  u  periculoser  on  soergehjcher 
dagelijcks  werdet  beflekken,  on  onreijnichen.  En  om  deese  versume- 
lijche  trachheit  in  Goddes  oijffeninche ,  soe  en  smact  v  werstumde 
Harts  niet  woe  suijte  on  lijffehjche  God  sije\  en  woe  genuijchelijke 
doch  weere  die  eijncke  straten^,  die  ind  begind  bepaet  en  bespreijt 
sijn  mijt  neetelen,  mit  doornen,  on  mijt  distelen,  dae  doer  die  leutere 
Bruijt  gaen  moijt  mijt  bloete  woete,  en  mijt  nachte  wleijsch,  sal  sij 
anders  omhalsen  oeren  oijtverkoren  broideg-om  [?] " ,  weijlliche  sije 
moitet  werlaten  all  wat  God  niet  is,  om  [?]  ^  aen  irsten  all  Hoeverdije, 
all  Kostelheit,  Sijraet,  Pomperij,  Geneuijcht  on  Trost  in  eeniche  crea- 
tuijrliken  dijnclien.  Mer  wuer  moijt  sijch  God  werbermen,  die  Ghi 
suijcht  in  genuijchte  den  Geest,  onde  wuen  God  onder  waluijst  on 
sijnlijchheit.  Soe  bid  ich  dem  Heijlige  Geest  woor  v,  dat  hij  wer- 
lijchtet  vue  duijternifs  ^ ,  dae  Ghi  onweetelijch  en  versuijmelijch  sufs 
in  leeft,  En  ick  nemet  in  Danck  wue  rijdez,  Ende  bid  v  wijllt  deesen 
brieff  halde  ind  heijmelijch,  on  leert  v  sterven  in  allen  onvolkommen 
begherte  on  gedachnen. 

Gescreeven  woor  een  seelige  nijen  iaer  an  XLI  van  v  broider 
PETR  KANIJS. 

Aen  mijn  lieve  Suijster  WENDELL  KANIJS,  tzo  Nijmmegen. 

tam  frigide  et  neglegenter  in  Dei  servitio  te  geras  —  et  similiter,  quae  officii  tui 
sunt,  tanta  cum  neglegentia  aggrediaris  et  praestes;  —  quae  magis  magisque  tibi 
inhaerebit,  atque  in  dies  periculosius  et  gravius  te  raaculabis  ac  contaminabis.  Et 
quia  tam  neglegens  et  pigra  es  in  exercitiis  sacris,  sensu  carens  cor  tuum  non  gustat, 
quam  dulcis  et  amabilis  sit  Deus  \  et  quam  iucunda  foret  arta  illa  via  ^,  quae  initio 
urticis,  spinis,  carduis  consita  et  circumfusa  est ;  per  quos  sponsae  castae  cruentatis 
pedibus  et  nuda  carne  transeundum  est,  ut  electum  sponsum  suum  amplecti  queat; 
propter  quem  omnia  derelinquere  debet,  quae  non  sunt  Deus,  atque  imprimis  omnem 
superbiam,  omnes  apparatus  magnificos,  ornamenta,  pompas,  delectationes  et  solacia, 
quae  capiantur  ex  rebus  quibuslibet  creatis.  Sed  tui  misereatur  Deus  ,  quae  in  de- 
liciis  corporis  quaeris  spiritum,  et  Deum  tuum  inter  libidines  et  voluptates !  Itaque 
Spiritui  Sancto  pro  te  supplico,  ut  tenebras  tuas  illuminet ',  in  quibus  imprudenter  et 
neglegenter  tibi  indulges ;  et  gratias  ago  tibi  pro  iis,  quae  mihi  dixisti ,  et  rogo  te, 
ut  has  litteras  tibi  soli  niissas  putes ;  et  disce  tibi  ipsa  mori  in  omnibus  desideriis 
et  cogitationibus  vitiosis.  Haec  scripsi  in  proximum  annum  laeta  tibi  optans  omi- 
nansque,  anno  XLI.  Frater  tuus  Petrus  Kanijs. 

Carae  sorori  meae  Wendelinae  Kanijs,  Neomagi. 


*  Sic.  Videtur  e.^^sc  legendiim  broidegom,  om. 

^  Forfasse  libi^arins  vel  tijiioyrapJuis  rocabulum  „0^",  quod  in  autographo  ante 
^weijiliche"  scriptnm  erat,  iierperaiii  Iinr  transtitlit ;  nisi  ■weijUiche  sit  =  wijl  (omdat) 
et  om  aen  mntandiim  sif  in  on  aen  rel  on  aem. 


'  Cf.  Ps.  33,  9.    1  Petr.  2,  3.  ■  Cf.  Matth.  7,  14. 

3  Ps.  17,  29. 


70  1-    Canisius  Wendelinae  Canis. 

Ex  Canisii  verbis  haud  clare  intellegitur,  utruni  ante  an  post  initiuni  novi  anni, 
exeunte  an  incepto  tantum  anno  1541  scripserit;  sed  probabilius  est  exeunte  anno 
1541  eum  scripsisse.  Ecclesia  coloniensis  anno  1310  lege  synodali  constituerat  annum 
in  posterum  festo  nativitatis  domini  (25.  Decembris)  incipiendum  esse  ^. 

Epistiila  haec  memoratu  digna  est  etiam  propter  rationem,  qua  Canisius  nomen 
.snum  subscripsit.  Ad  quae  notare  iuvat  Canisiorum  noviomagensium  nomen  tunc 
variis  modis  scriptum  esse:  Kanys,  Kanisius,  Canis  etc.  Ita  v.  g.  liber  scabinorum 
neomagensium  (Schepenboek  van  Nijmegen)  de  patre  Petri  nostri  Canisii  ad  annum 
1519:  ^lacobus  Kanis  dedit  Egidie  uxori  suae"  etc. ;  ad  proxime  secutum  autem 
annum:  ,Mgr.  lacobus  Canis  [profitetur]  se  debere  lacobo  de  Rijs-vvick"  etc. ;  ad 
annum  1560:  „Theodericus  Canisius  et  Wendelina  uxor  ejus"  ;  ad  annum  1568:  „Otto 
Canis  senator  Arnhemensis  potentiavit  Gisbertmn  Kanis  ejus  fratrem."  Idem  ex 
aliis  quoque  scriptis  illius  temporis  intellegitur;  v.  g.  in  dipiomate  quodam, 
27.  lulii  1524  confecto,  ,.Iacob  Kanys"  nominatur;  in  alio,  16.  Maii  1576,  „6erardus 
Canisius" ;  in  alio,  20.  Aprilis  1586,  „Gerit  Kaniss".  „Gisbert  Kanijs"  anno  1574 
inter  magistros  (,meisteren")  confraternitatis  cuiusdam  comparet  (,Ellendige  Bruder- 
schap") ;  anno  1596  ,Michiel  Kanis"  uxori  suae  1000  florenos  dat^.  Apud  Societatem 
nostram  codex  exstat,  in  quo  Canisius  noster  ipse  scripsit:  ^Petrus  Kannees  Nouio- 
magus.  Anno  1538.  m.  Sept."  '  P.  loannes  Polancus,  Societatis  lesu  secretarius, 
aliquando  scripsit:  ^Petrus  chanisius."  * 

Quaeri  etiam  potest,  num  (quod  complures  dicunt)  verum  ac  proprium  Canisii 
nomen  fuerit  „De  Hondt"  sive  „De  Hond"  ^.  Asserunt  familiam  Canis  neomagensem 
ortam  esse  ex  „Doornik"  et  nomen  sibi  imposuisse  ex  vicino  quodam  praedio  suo, 
quod  „op  den  Hond"  vocabatur ;  asserunt,  inquam,  haec;  sed  non  probant  ^  Equidem 
in  monumentis  archetypis  saeculorum  XV.  et  XVI. ,  quae  ad  hanc  familiam  certo 
spectant,  nomen  „Hondt"  non  repperi,  neque  repertum  est  in  iisdem  a  Ludovico 
Philippo  van  den  Bergh,  tabularionmi  neerlandicorum  summo  olim  praefecto  ".  Anno 
quidem  1392  in  tabulis  capituli,  quod  tunc  Cliviae  exstabat,  ,Peter  Canis  dictus  de 
Hondt"    comparet  *,    et    ex   alio   quodam  monumento  antiquo  intellegitur  „Henricum 


*  los.  Hartzheim  S.  J.,  Concilia  Germaniae  IV  (Coloniae  1761),  125. 

-  L.  Ph.  van  den  Bergh ,  Het  Geslacht  Kanis  p.  9.  10.  I.  G.  Ch.  Joostiuc/, 
Inventaris  van  het  Oud-Archief  der  Nijmeegsche  Broederschappen  (Nijmegen  1891) 
p.  235.  308.  315.  496.  B.  F.  W.  von  BrHcken-Fock,  Het  Geslacht  Roukens,  Bijvoeg- 
selen  (Oisterwijk  1893)  p.  3. 

^  *  Cod.  „Scripta  B.  P.  Canisii  X.  a."  p.  4. 

*  Ita  Polancus  Canisii  nostri  nomen  conformavit  in  littei-is,  quas  iussu  S.  Ignatii 
Roma  7.  Februarii  1548  Coloniam  ad  Adrianum  Adriani  et  Leonardum  Kessel  misit; 
*  autographum  est  in  cod.  colon.   „Epistt.  ad  Kessel.  I."  f.  36. 

*  Ita  V.  g. :  „Petrus  Canisius,  der  urspriinglich  de  Hondt  hiess"  etc.  {los.  Ritter 
von  Aschbach,  Geschichte  der  Wiener  Universitat  III  [Wien  1888],  145).  ^Petrus 
Canisius,  uit  het  geslacht  Canis,  de  Hondt"  etc.  (/.  W.  Staats  Evers ,  Nijmegen 
[Arnhem  1891]  p.  101). 

*  Ita  lac.  Kol- ,  Vaderlandsch  Woordenboek.  Negende  Deel.  Tweede  Druck 
(Te  Amsterdam  1788)  p.  50.  Kok  de  Canisio  nostro  comphira  falso  affirmat:  obiisse 
Romae  27.  Decembris  1596  (obiit  Friburgi  Helvetiorum  21.  Decembris  1597),  prae- 
positum  generalem  Societatis  lesu  factum  esse  etc.  Kocium  in  noniine  Canisii  ex- 
plicando  secutus  esse  videtur  N.  C.  Kist  in  ^Nederlandsch  Archief  voor  kerkelijke 
Geschiedenis.   Door  N.  C.  Kist  en  H.  J.  Royaards"  IV  (Leiden  1844),  362. 

^  ^Nooit  toch  is  mij  zelfs  in  Nederduitsche  stukken  van  dien  tijd  de  naam  de 
Hondt  anders  dan  als  vertaling  voorgekomen ;  de  familie  noemt  zich  somtijds  Canis, 
maar  de  gewone  door  haar  gevolgde  schrijfwijs  is  Kanis  en  de  geleerden  onder  hen 
voegden  er  een  ius  achter  en  schreven  Canisius"   (1.  c.  p.  2). 

*  Van  den  Bergh  1.  c.  p.  3. 


Ineunte  aut  exeunte  a.  1541.  71 

Hont  de  Arnhem"  initio  saeculi  XV.  (1409—1416)  decanum  capituli  S.  Plechelmi  in 
Oldenzaal  fuisse^;  atque  loanni  „de  Hondt"  sive  ^Canio",  canonico  curtracensi, 
Erasmus  Roterodamus  annis  1524—1527  aliquot  epistulas  misit  ^.  Sed  hos  Hondios 
ad  familiam  ^Canis"  neomagensem  pertinuisse  certo  non  constat.  Multae  enim  olim 
in  Germania  exstabant  familiae,  quibus  nomen  „Hundt"  vel  simile  erat :  in  Tiroli, 
Carniola,  Franconia,  Saxonia,  Hassia,  Borussia  orientali  etc.  *  Wiguleus  Hundt,  ducis 
Bavariae  consiliarius,  Canisio  aequalis  et  amicus  erat.  Etiam  nunc  in  Bavaria  comites 
,Hundt  von  Lauterbach",  in  Borussia  liberi  barones  ,von  Hundt  und  Alten-Grottkau" 
et  domini  ^Hundt  von  HafTten"  exsistunt  *.  Nec  tamen  hos  cum  Canisiis  neomagen- 
sibus  cognatos  esse  compertum  est.  Attamen  hos  quoque  olim  nomen  ^Hundt"  vel 
potius  „Hondt"  habuisse  utcumque  verisimile  dicendum  est,  praesertim  cum  eorum 
insigne  praeter  alia  etiam  imaginem  canis  contineat  atque  idem  vel  fere  idem  sit 
atque  insigne  famihae  ,Hundt  von  Hafften"  ^  Saeculis  XVI.  et  XVII.  atque  ineunte 
XVIII.  praedium  „Neerhoven"  sive  „Nierven"  prope  vicum  Nuth  (nunc  provinciae 
limburgensis  regni  neerlandici)  situm  familiae  „Canisius"  erat,  quae  etiam  „Hundjens" 
vocabatur*'.  Exeunte  saeculo  XV.  etiam  in  Italia  familia  quaedam  ^Canis"  vel  ,de 
Canibus"  (Cani,  dei  Cani?)  exstabat.  Nam  loannes  lacobus  „Canis"  vel  „de  Canibus" 
eo  tempore  in  academia  patavina  ius  professus  est  et  annis  1476 ,  1479 ,  1488  etc. 
Patavii,  Venetiis,  Bononiae  opus  „De  modo  studendi  in  jure"  aliosque  libros  de  iure, 
carmina  etc.  in  lucem  emisit.  Ac  complures  Iiunc  ipsum  Petri  nostri  Canisii  patrem 
fuisse  asseruerunt '.  At  falso  id  quidem ;  nam  Petri  Canisii  patrem  in  Italia  pro- 
fessorem  fuisse  numquam  compertum  est ;  ac  patavinus  ille  iam  anno  1468  opusculuni 
conscripsit,  cui  titulus  :  „De  Inivriis  Et  Damno  Dato  Rvbrica"  ^;  sin  autem  libri  huius 
auctor  Petri  Canisii  pater  fuisset,  dicendum  esset  hunc  plus  quam  90  aetatis  annos 
attigisse ;  quos  si  attigisset,  id  certe  a  Petri  Canisii  biographis  atque  immo  a  Petro 
ipso  memoriae  traditum  esset. 


^  Archief  voor  de  Geschiedenis  mn  het  Aatishisdom  UfrecJit  III  (Utrecht  1876), 
288—290. 

2  Des.  Eras.  Boterod.  Epistolarum  opus  (Basileae  1558)  p.  635 — 636.  Magni 
Des.  Erasmi  vita;  acced.  epistolae  illustres  (Lugduni  Batavorum  1615)  p.  136 — 143. 

^  Manfr.  Mai/er,  Leben ,  kleinere  Werke  und  Briefwechsel  des  Dr.  Wiguleus 
Hundt  (Innsbruck  1892)  p.  9  ^. 

*  Medio  saeculo  XVIII.  Hagae  Comitis  ('s  Gravenhage)  bibliopola  degebat, 
cui  nomen  erat  ,P.  De  Hondt".  Cuius  complures  *  epistulae  autographae  ad  car- 
dinalem  Passionei  anno  1752  datae  nunc  in  bibliotheca  vaticana  exstant,  cod.  vat. 
lat.  9812  f.  337—859.  Anno  1878  Stutgardiae  editum  est  opusculum  „Abraham 
Lincoln.     Von  Dr.  Theodor  Canisius". 

'"  Similia  insignia,  in  quibus  tamen  canis  non  cernitur,  habent  familiae  Cha- 
tillon,  van  Haeften. 

*  los.  Habefs,  Beschrijving  der  voormalige  Heerlijkheid  Nuth  (Roermond  1880) 
p.  17-18. 

■^  Bongaerts  p.  4.  CoIIection  de  Precis  historiques  XXV  (Bruxelles  1876) ,  23. 
L.  H.  Chr.  Schutjes,  Geschiedenis  van  het  Bisdom  's  Hertogenbosch.  Vijfde  deel 
(St.  Michiels-Gestel  1876)  p.  267-.  Atque  hunc  editor  ipse  secutus  est  in  ,Zeit- 
schrift  fiir  katholische  Theologie",  14.  Jahrg.  (Innsbruck  1890),  p.  721. 

8  Lud.  Hain,  Repertorium  bibliographicum.  Vol.  1 ,  P.  2  (Stuttgartiae  et  Lu- 
tetiae  Parisiorum  1827),  n.  4321—4333.  /.  G.  Th.  Graesse,  Tresor  de  livres  rares 
et  precieux  II  (Dresde  1861),  35.  Bibliotheca  instituta  et  collecta  primum  a  Con- 
rado  Gesnero,  amplificata  per  lohannem  lacobum  Frisium  (Tiguri  1583)  p.  371.  459. 


72  2.    Canisius  Wendeliuae  van  Triest. 

2. 

CANISIUS 

WENDEIillS  AE  VAX  TRIEST, 

sorori. 
Coloiiiji  23.  Martii  1548. 

Ex  libello  periodico  ,Collection  de  Precis  liistoriques  .  .  .  sous  la  directiou  de 
losepJi  Broeckaert"  S.  J.  XXV  (Bruxelles  1876),  26 — 27.  Una  cum  bac  epistula  iu 
eodem  libello  primum  editae  sunt  litterae,  quas  Canisius  ad  cognatos  dedit  1544  [*?1 
Dec.  27.,  1546  Oct.  30.,  1553  Aug.  20.,  1574  Oct.  12.,  1579  Dec.  20.,  1585  lun.  16. 
(ibid.  p.  25 — 29.  77 — 84).  At  editor  anonymus  (aute  complures  annos  mortuus) 
solum  versiones  gallicas  barum  epistularum  proponit  a  se  confectas ;  Canisium  auteni 
ipsum  primas  quattuor  epistulas  lingua  vlamica  scripsisse  affirmat  cum  aliquot 
germanismis  mixta,  ceteras  germanica.  Arcbetypa  interpres  ipse  habuit;  sed  unde 
acceperit  vel  quo  miserit,  non  liquet.  Ego  annis  1892  et  1893  in  Belgio  et  Hollandia 
frustra  quaesivi;  in  domo  aliqua  privata  ea  latere  suspicor. 

Poterat  quidem  sola  versio  latina,  ex  gallica  deducta  poni,  omissa  ipsa  gallica ; 
sed  melius  visum  est  banc  quoque  lectoribus  ofterre,  quia  versionibus  quantumlibet 
accuratis  sententia  auctoris  aliquantulum  mutari  scriptique  color  quasi  diminui  solet. 

Epistula  usus  est  los.  Hansen,  Die  erste  Niederlassung  der  Jesuiten  in  Koln 
1542 — 1547,  in  „Beitrage  zur  Gescbicbte  vornebmlich  Kolns  und  der  Rheinlande" 
(Koln  1895)  p.  1741. 

Sorori  timorem  Dei  et  paenitentiam  commendat,  exemplo  honi  latronis  ijroposito. 
Superbia  mundi  fugienda,  maxime  in  vestibus  et  ornamentis.  Liberi  diligenter  custo- 
diendi.     De  baccis  iuniperi  emendoque  vino  quaedam  addit. 

Conformement  a  la  resurrection  du  Christ,  vivons  dans  la  nouveaute 
de  notre  vie,  de  sorte  que  nos  anciens  defauts  demeurent  morts  et 
ensevelis  avec  la  mort  et  Fensevelissement  de  Notre-Seigneur  i. 

Chere  soeur,  conservez-vous  forte  dans  la  foi  chretienne ,  et 
apprenez  ainsi  a  mepriser  la  vanite  du  monde  et  la  concupiscence 
de  la  chair.  Vous  n'arriverez  jamais  a  cela,  a  moins  que  vous  ne 
restiez  ferme  dans  la  crainte  de  Dieu  qui  est  le  commence- 
ment  de  la  sagesse^.  Cest  pourquoi  soyez  toujours  soigneuse 
sous  les  yeux  de  votre  Seigneur  et  juge  severe.  Les  jugements  de 
Dieu  sont  profonds  et  terribles  ^.  Par  sa  misericorde  nous  ferons  tou- 
jours  en  sorte  que  nous  nous  conformions  a  sa  justice.    Les  hommes 

Sicut  Christus  resurrexit,  ita  et  nos  in  novitate  vitae  nostrae  vivamus,  ut  vetera 
peccata  nostra  commortua  et  consepulta  maneant  morti  et  sepulturae  domini  nostri  '. 

Cara  soror,  serva  te  fortem  in  fide  cbristiana,  sicque  disce  vanitatem  nmndi 
et  concupiscentiam  carnis  spernere.  Ad  boc  autem  numquam  pervenies,  nisi  firmiter 
perstabis  in  t  i  m  o  r  e  D  e  i ,  qui  e  s  t  i  n  i  t  i  u  m  s  a  p  i  e  n  t  i  a  e  ^.  Propterea  semper 
sollicita  esto  in  conspectu  domini  tui  iudicisque  severi.  ludicia  domini  profunda 
sunt  et  terribilia  ^  Per  cuius  misericordiam  semper  ita  agemus ,  ut  ad  iustitiam 
eius   conformemur.     Ac   caeci    quidem   bomines    vana   seducuntur   fiducia ,    (luam  iu 


Cf.  Rom.  6,  4—6.     Canisius  secundo  ante  pascha  die  haec  scribebat. 
Ps.  110.  10.  =»  Cf.  Ps.  35,  7;  65,  3. 


23.   Martii  1543.  73 

aveugles  se  laissent  seduire  par  une  vaine  confiance  en  la  misericorde 
de  Notre-Seigneur ;  nous,  nous  considererons  le  profond  repentir  du 
bon  larroni  et  penserons  quelle  prudence  il  y  a  eu  en  lui.  Cest 
ainsi  qu'il  a  dit  avec  un  plein  abandon:  „Seigneur,  souvenez- 
vous  de  moi  dans  votre  royaume."^  Un  si  profond  repentir 
ne  nous  sera  pas  accorde,  si  nous  ne  nous  appliquons  pas  a  ecouter 
et  a  suivre  la  voix  de  Dieu  qui  nous  dicte  dans  notre  conscience  de 
faire  ou  de  laisser  ceci  ou  cela  par  amour  pour  lui.  Nous  faisons 
donc  bien  d'observer  si  nous  employons  notre  temps  pieusement  et 
utilement  et  de  nous  preserver  soigneusement  d'occasions  mauvaises 
et  de  soucis  inutiles.  Gardez-vous  surtout  de  rorgueil  du  monde, 
qui  maintenant  consiste  surtout  dans  les  ornements  usuels,  les  bijoux 
et  Telegance  [reprochable  dans  les  habits]\  Communement  les  gens 
sont  si  aveugles  et  si  enveloppes  par  cet  orgueil  qu'ils  n'y  voient 
pas  de  peche ;  mais,  a  la  fin  de  leur  vie,  ils  seront  autrement  eclaires 
et  alors  il  n'y  aura  plus  de  temps  pour  faire  penitence. 

Vous  parlez  comme  d'un  nouveau  fruit  (enfant^).  Vous  voulez 
conserver  cela  avec  vous  (garder  la-dessus  le  secret).  Les  meres 
ont  la  coutume  d'etre  tres-folles  de  leurs  premiers  enfants.  Tachez 
d'eviter  cela,  et  sachez  que  vous  devez  garder  soigneusement  vos 
enfants,  pour  qu'ils  puissent  conserver  leur  innocence  et  qu'ils  gran- 
dissent  dans  la  crainte  et  le  service  de  Dieu.  Aujourd'hui  on  ne 
fait   pas   attention   a   cela.     .Je   vous   remercie   du   genievre*   qui  me 

misericordia  domini  nostri  collocant;  nos  vero  paenitentiam  magnam  boni  latronis 
considerabimus  ^  ac  perpendemus,  quanta  in  eo  fuerit  prudentia.  Itaque  ille  animo 
plene  resignato:  ^Domine,"  inquit,  „memento  mei  iu  regno  tuo."  -  Tanta 
paenitentia  nobis  non  concedetur,  nisi  diligenter  audiemus  et  sequemur  vocem  Dei 
in  conscientia  nostra  nobis  dictantis,  ut  boc  illudve  pro  eius  amore  faciamus  vel 
omittamus.  Conveuit  igitur  attendere ,  num  pie  et  utiliter  tempus  nostrum  expen- 
damus,  et  occasiones  pravas  curasque  inutiles  diligenter  evitare.  Cave  tibi  imprimis 
a  superbia  mundi,  quae  nunc  potissimum  in  oruamentis  est  usitatis,  in  gemmis,  in 
cultu  [vestium  inepto].  Hac  superbia  homines  communiter  ita  occaecati  et  perturbati 
sunt,  ut  peccatum  in  ea  non  cernant ;  sed  in  fine  vitae  alia  edocebuntur,  et  tunc 
tempus  paenitentiae  agendae  iam  non  erit. 

Loqueris  quasi  progeniem  exspectans  ^.  Quam  rem  tacitam  tenere  vis.  Matres 
primarum  stirpium  suarum  insano  solent  amore  incendi.  Stude  ut  id  vites,  et  scito  liberos 
studiose  tibi  esse  custodiendos,  ut  innocentiam  conservare  queant  atque  in  Dei  timore  et 
servitio  succrescant.  Hoc  tempore  id  non  curatur.  Gratias  tibi  ago  pro  baccis  iuniperi  *, 

"  [irreprochable  dans  les  habitsj  cditor  hehja ;  sed  tofi(s  t<enno  confrariiim  2)osfiiIat. 


1  Edifor  helga:  ,Les  reflexions  que  le  bienheureux  fait  ici  sur  le  repentir 
sincere  du  bon  harron  sont  (5videmment  le  fruit  de  la  m^ditation  qu'il  avait  faite  le 
matin  meme  du  vendredi-saint.  ^  Luc.  23,  39 — 42. 

2  Inter  filios  Wendelinae  van  Triest  nominantur:  lacobus,  Everardus,  Gode- 
fridus  {Boiujaerfs  p.  4). 

^  Edifor  helrja  asserit  Canisium  scripsisse  ^.geinwerais".  Canisius  vinum  ex 
baccis  iuniperi  factum  (Genever,  Gin,  Wachholderbranntwein)  significare  vidotur;  quo 
homines  pro  medicina  tunc  utebantur. 


y^  3.   Yota  Deo  facta  a  Canisio. 

convient  bien  et  qui,  je  Tespere,    me   fortifiera.     Soyez  tous  recom- 
mandes  a  Dieu! 

Cologne,  Tannee  1543,  le  vendredi-saint 

Pierre  Kanijs,  votre  frere. 

Dites  a  votre  mari  que,  s'il  vient  ici,  il  trouvera  chez  le  beau- 
frere  de  M.  Everarts  ou  ailleurs  ici  en  ville  autant  de  bon  vin  a 
acheter  qu'il  en  a  besoin.  Ce  vin  est  meilleur  que  celui  que  nous 
avons  bu  chez  lui  et  qui  ne  sera  probablement  plus  a  trouver.  Mais 
cet  achat  ne  peut  pas  etre  en  dessous  de  quarante  iochbd  (?)V  Re- 
merciez  Immel^  de  ma  part.  II  n'etait  pas  necessaire  de  m'expedier 
ce  qu'elle  m'a  envoye,  et  il  n'y  a  rien  de  necessaire  ou  de  particulier 
que  j'aie  a  lui  ecrire. 

quae  bene  mihi  conveniunt  quibusque  valetudinem  meam  firmatum  iri  spero.    Omnes 
vos  Deo  commendo. 

Coloniae,  anno  1543,  die  per  Cbristi  moi'tem  sacrata. 

Petrus  Kanijs,  frater  tuus. 

Dic  marito  tuo,  eum,  cum  huc  venerit,  apud  affinem  [fratrem  uxoris  vel  ma- 
ritum  sororis]  Domini  Everarts  vel  alibi  in  hac  urbe  tantum  boni  vini  venale  inven- 
turum,  quantum  ei  necessarium  erit.  Vinum  illud  melius  est  eo,  quod  apud  eum  bibimus, 
quodque  putarim  iam  reperiri  non  posse.  Neque  tamen  baec  emptio  inferior  esse 
potest  ((uadraginta  .  .  .  [?]  ^  Immelae  [?]  -  meo  nomine  gratias  age.  Opus  non  erat 
ad  me  perferenda  curare ,  quae  ipsa  mibi  misit ,  neque  necessarium  quicquam  vel 
peculiare  habeo,  quod  ei  scribam. 

Nota :  Editor  belga  censet  Canisium  bic  eam  temporum  rationem  secutum  esse, 
qua  anni  festo  pascbali  incipiuntur,  ideoque  bas  litteras  11.  Aprilis  1544  datas  esse. 
Sed  si  Canisius  novum  anuum  tunc  censuisset  instare,  certe  eius  aliquam  mentionem 
fecisset,  laeta  optans  etc.  Medio  quidem  aevo  colonienses  annum  saepe  incipiebant 
sabbato  sancto  sive  vigilia  paschatis ;  sed  id  iam  saeculo  XIV.  ineunte  abolitum  est  ^. 
Anno  1543  ,,parasceve  domini"   23.  Martii  fiebat. 

Haec  epistula  et  praecedens  solae  supersunt  ex  iis,  quas  Canisius  misit,  ante- 
quam  Societatem  lesu  ingrederetur. 

:i. 

VOTA  DEO  FACTA 

A  CANISIO. 

Moffnntiae  8  Maii  1543. 

Ex  autographo  (4^  1  pag.),  quod  est  in  codice,  qui  inscribitur  „Vota  Simplicia" 
et  incipit  ^Omnipotente  et  sempiterno  Iddio,  lo  Joan  bolognes",  f.  353. 

'  Forte  ^ochshoofd",  nOxhoofd",  quae  mensura  erat  vinorum  et  liquoruiu 
acriorum  et  in  (lermania  3  amphoras  (Eimer)  vel  6  ^Anker"  aequabat.  An  ^iuchart" 
=  Jauchert  =  iugerum  (mensura  vinearum)?? 

-  Im,  Immetje  Batavis  erat  =  Emerentiana.  Magis  autem  mibi  probatur 
^lmmel"  esse  =  Himelina ;  sanctus  enim  Himelinus  (10.  Martii)  in  Brabantia  mor- 
tuus  est,  et  in  antiquiore  quodam  libro  liturgico  Neerlandiae  inter  „nomina  vernacula 
Frisiorum"  invenis.se  me  memini :  Ime  =  Himelinus. 

3  Annalen  des  historischen  Vereins  fiir  den  Niederrhein ,  21.  und  22.  Heft 
(Koln  1870),  p.  272—280. 


8.  Maii  1543.  75 

Sunt  etiam  in  vita  a  P.  lacobo  Keller  S.  J.  scripta;  qui  asserit  se  ea  ex 
Canisii  ^ipsius  tabulis  ab  obitu  relictis"  accurate  exscripsisse ;  v.  g.  cod.  monac. 
,Keller,  Can.  3"  f.  2. 

Edd.  Raderus,  Can.  p.  18—19.  Reiffenberff  1.  c.  p.  8—9.  Boero  1.  c.  p.  26—27 
(italice).   Riess  1.  c.  p.  33—34  (germanice).    S('(juin  1.  c.  p.  31  (gallice). 

Vovet  se  Societati  lesu  oboedientiam  praestiturum  et,  quantum  eiusdem  prae- 
sides  sfatuerint,  paupertatem  servaturum  ac  Romam  peregrinaturum  et ,  si  in  Socic- 
tatem  iion  recipiatur,  in  aliam  religionem  ingrcssurum. 

Ihesus 

In  nomine  domini  amen.  Anno  1543  die  apparitionis  S,  Micha- 
elis  aut  in  octaua  Maij,  quae  dies  mihi  natalis  est,  tribuens  initium 
anni  23  aetatis  meae ,  post  maturam  deliberationem  ^  ego  Petrus 
Kanisius,  Nouiomagensis  voueo  simpliciter^  DEO  omnipotenti,  B. 
virgini  Mariae  .S.  Michaeli  archangelo  et  omnibus  sanctis,  ex  nunc  me 
transiturum  ad  obedientiam  societatis  quae  dicitur  lESV  CHRISTI. 

Simihter  domino  DEO  et  sanctis  eis  [?] "  promitto  firmiter  et  voueo, 
quod  per  diuinam  gratiam  velim  etiam  exnunc  actualem  assumere 
paupertatem,  nisi  quatenus  et  quamdiu  Praepositus  dictae  societatis, 
aut  eius  loco  M.  Petrus  Faber  impedierit:  qui  nunc  dignatus  est  me 
in  probationem^  suae  societatis  recipere. 

Voueo  praeterea  peregrinationem  instituere  ad  limina  S.  Aposto- 
lorum  Petri  et  Pauli  Romae,  et  hoc  quamprimum,  si  non  aliter  de- 
terminauerit  idem  M.  Petrus.  Quod  si  in  ordinem  societatis  huius 
me  non  acceptari  contingat,  volo  me  tunc  statim  obligatum  esse  se- 
cundum  consilium  ipsorum  professorum  in  eadem  societate,  ad  accep- 
tandum  protinus  ordinem  alium  approbatum  in  vita  communi  et  ap- 
probatae  obedientiae. 

Atque  haec  omnia  dumtaxat  propter  honorem  et  amorem  lESV 
CHRISTI  domini  nostri ,  deinde  simul  ad  honorem  et  seruitium  Glo- 
riosae  Virginis  Mariae,  Sancti  quoque  Michaelis  acomnium  sanctorum: 
in  salutem  animae  meae.     amen. 

Sic  praesenti  manus  meae  subscriptione  sic  et  sumptione  sanctissimi 
corporis  Christi  perpetuo  contestatum  manere  volo. 


*  Sic ;   sed   valde  probabile   est    Canisium   scribere  voluisse:   eius.     Hoc   etiam 
Raderus  et  Reiffenberg  posuerunt. 


*  Vide  supra  p.  9.  43—44.  Canisius  B.  Petro  Fabro  12.  Aprilis  1543  ad  priorem 
Carthusiae  coloniensis  scribenti  iam  erat  perspectus  et  exeunte  Aprili  exercitia  spiri- 
tualia  nondum  absolverat  (vide  infra,  monuni.  1);  ex  qua  re  concludendum  est  eum 
exercitia  fecisse  integra;  quae  quattuor  hebdomadas  vel  „plus  minusve  triginta  dies" 
complectuntur  (Liber  exercitiorum,  adnotatio  4)  ct  ^electionem"  muneris  seu  ,status 
vitae"  capcssendi  (si  quis  eam  facere  velit)  hebdomada  secunda  incipi  iubent. 

-  Ita,  ut  haec  vota  non  sint  soUemnia  secundum  ius  canonicum.  Vide  infra, 
monum.  3.  ^  In  tirociniura  sive  noviciatum. 


76  4.    Canisius  amico  cuidam. 

Modis  omnibus  oro  simul  et  requiro,  vt  superiores  mei  me  com- 
moneant,  corripiant,  et  ad  haec  obseruanda  rigide  compellant,  si 
forte  (quod  absit)  contingat  me  conuerti  retro  et  meditari  suffugium 
et  excusationem  al)  omnium  horum  impletione^ 


CANISIUS 
AMICO  CUIDAM. 

Mo£:antia  mense  Maio  (die  8.  vel  paulo  post)  1543. 

Ex  apographo  P.  lacohi  Bidcnnann  S.  J.,  quod  est  iu  cod.  monac.  ,Keller, 
Can.  1"  f.  A^—b^ 

Alterum  apograplium  est  in  codice:  „Scripta  B.  P.  Canisii,  X.  V.  a.  11"  (p.  4), 
qui  biographiam  Canisii  a  P.  lacoho  Keller  compositam  et  a  P.  Ludovico  Arano  S.  J. 
(t  1652)  descriptam  continet;  tertium,  quartum  (saec.  XVII.),  quintum  (saec.  XVII. 
vel  XVIII.)  sunt  in  codd.  monac.  ^Keller,  Can.  3"  f.  2^—3^  et  ,Lat.  1606" 
ff.  70*  et  127^ 

Edd.  Raderus  1.  c.  p.  20 — 2L  Nic,  Orlandinns  S.  J. ,  Forma  sacerdotis  apo- 
stolici  expressa  in  exemplo  Petri  Fabri  (ed.  2,  Dilingae  1647)  p.  48 — 49.  Pi/thon 
1.  c.  p.  25—26.  Reiffenberg  1.  c.  p.  9.  Seguin  1.  c.  p.  31  (gallice).  Partem  epistulae 
proponit  Janssen  1.  c.  IV,  383. 

Petri  Fahri  doctrina  et  virtm.  Ab  eo  midti ,  inter  qiios  Cochlaeus,  instituti^ 
vudti  e  clero  reformati.  Canisins  ipse  exercitiis  spiritualibns  in  noviim  quasi  homineni 
transformatnK. 

Secundis  uentis  Moguntiam  ueni  '\  uirum  quem  quaesiui  -,  si  tamen 
uir  est,  et  non  potius  Angelus  Domini^  meo  magno  bono  reperi;  quo 
nec  uidi  nec  audiui  doctiorem  profundioremque  Theologum",  aut  tam 
illustris  eximiaeque  uirtutis  hominem.  Illi  nil  aeque  in  uotis  est,  ac 
Christo  cooperari  in  salute*^  animarum;  nullum  ex  illius  ore  uerbum 
siue  in  usu,  familiarique  congressione%  siue  dum  mensae  accumbit 
prodire  audio^,  nisi  quod  DEI  honorem  ac^  pietatem  sonet,  neque 
tamen  ob  facundiam''  audientibus  grauis  aut  molestus  est.  Auctori- 
tatem  tantam  habet',  ut  ei  se  spiritualiter  informandos  multi  religiosi, 


attigi  Pgth.  '"  Dei  Eeiffenher;;. 

doctiorem  profundiorem  Theologum  Aranus.  '^  salutem  Pgth.  Eeiff. 

sive  in  familiari  .  .  .  congressione  Reiff.  ^  prodit  Pgtii. 

et  ,Lat.  1606"  f.  70''  Orl,  Reiff.  ^  Pgth.  om.  ob  facundiam. 

habuit  utrumque  apogr.  in   ^Lat.  1606",  et  Rad. 


*  Sacchinus:  „Forte  quis  admiretur,  quod  nulla  in  his  votis  mentio  fiat  casti- 
tatis.  Causam  putarim ,  ([uod  virginitatem  iam  dudum  singulari  proprioque  voto 
dedicarat*  (De  vita  Canisii  p.  25—26;  cf.  supra  p.  39).  P.  loannes  de  Polanco: 
„lnter  caetera,  quae  .  .  .  sunt  a  Fabro  acta  ad  Dei  gloriam  et  Germaniae  utilitatem, 
id  fuit,  quod  Petrum  Canisinm,  jam  tunc  zelum  catholicae  religionis  contra  sectarios 
defendendae  et  propagandae,  cum  eruditione,  eloquentia  et  pietate  insigni,  conjunctum 
prae  se  ferentera,  per  spiritualia  Exercitia  Societati  genuit"  (Chronicon  Societ.  lesu 
I,  115).  2  Cf.  supra  p.  42-43. 


Mense  Maio  (die  8.  vel  paulo  post)  1543.  77 

miilti  Episcopi,  multi  Doctores  tradiderint  ^,  inter  quos  est' Cochlaeus 
ipse,  qui  pro  ipsius  instructione  gratias  se  reddere  pares  unquam  posse 
negat*'^.  multi  Sacerdotes  et  cuiusuis  ordinis  Ecclesiastici  uel  concu- 
binas  abiecerunt,  uel  saeculum  reiecerunt",  aut  a  grauioribus '  flagitijs 
ad  frugem  meliorem  eo  adnitente  adlaboranteque  se  se  receperunt  *  ^. 
Quod  ad  me  attinet,  dici  uix  potest^,  quemadmodum  exercitationibus 
illis  spiritualibus'  animum  meum  ac  sensus  immutari,  mentem  nouis 
coelestis  gratiae  radijs''  collustrari,  et  nouo  quodam  me'  uigore  affici 
senserim,  sic  ut''  et  in  corpus  redundante  diuinae  beneficentiae  copia 
totus  corroborari,  atque  in  alium  prorsus  hominem  transformari  uiderer'. 


*  et  Orl.  Reiff.  ^  nunquam  posse  affinnat  Pijth. 

"  reliquerunt  ^Laf.  1606"  f.  127" ;  vel  concubinas,  vel  saeculura  rejecerunt  Pi/th. 

■^  grauibus  iifntinque  a/wgr.  in  „Laf.  1606",   Orl.  Pijfh. ;  e  gravibus  Reiff. 

^  ad  frugera  meliorem  se  receperunt  Pijfh. 

^  non  possum  verbis  consequi  Pijth. 

-  quantum  illis  exercitationibus  Pijfh.  "^  fulgoribus  Pjfh. 

'  oiii.  Pjfh.  ^  sicut  Bidermanii. 

'  senserim,  ut  in  alium  prorsus  horainem  transformari  viderer  Pijth. ;  cefera  omiffif. 


'  Inter  hos  erant  Philippus  de  Flersheim,  episcopus  spirensis;  Georgius  Muss- 
bach,  eiusdem  vicarius  generalis;  loannes  Morone,  episcopus  mutinensis  et  nuntius 
apostolicus,  atque  etiam  abbas  imperialis  monasterii  campodunensis  (Kempten),  or- 
dinis  benedictini.  Exercitiis  spiritualibus  S.  Ignatii  Faber  anno  1542  Ottonem  Truch- 
sessium  de  Waldburg  Spirae  et  Michaelem  Helding,  auxiliarem  episcopum  mogun- 
tinum,  ac  lulium  Pflug,  electum  episcopum  naumburgensem,  Moguntiae  excoluerat. 
Anno  autem  1541  Ratisbonae  inter  comitia  imperii  compluribus  principibus  se  con- 
fessarium  praestitit.  „In  quibus  confessionibus,"  inquit  ipse  in  ^Memoriali"  suo, 
,factus  est  multus  fructus,  et  iactum  est  semen  in  alia  maiora,  quae  inde  sunt  orta ; 
in  Exercitiis  etiam  Magnatum  Hispanorum,  Italorum  et  Germanorum".  Cf.  Memoriale 
Beafi  Pefri  Fahri ,  ed.  P.  Marcellus  Bouix  S.  J.  (Lutetiae  Parisioi-um  1873)  p.  20 
(in  editione  maiore  p.  19).  Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  29.  45.  49.  91.  95.  139. 
143.  164.  166.  Polancm  I.  c.  I,  114—115.  Riess  1.  c.  p.  23—28.  Cornelijl.  c.^.lQ 
ad  87;  (Jius.  Boero  S.  J.,  Vita  del  Beato  Pietro  Fabro  (Roma  1873)  p.  74—79. 
112—116. 

-  De  loanne  Dobeneck,  vulgo  Cochlaeo  (1479—1552),  qui  rector  scholae  latinae 
norimbergensis,  dein  decanus  ecclesiae  Beatae  Mariae  Virginis  Francofurti  ad  Moenum, 
tandem  canonicus  eystettensis  et  vratislaviensis  fuit  ac  190  fere  scripta  ad  fidem 
catholicam  illustrandam  et  defendendam  edidit ,  Faber  Spira  23.  lanuarii  1541 
Romam  ad  S.  Ignatium  et  P.  Petrum  Codacium  scripsit:  ,Deo  profecto  laudes  tri- 
buendae,  de  extrema  qua  [Vormatiae]  Exercitia  aggrediebatur  voluptate.  Cum  ipsi 
de  discriraine  serraonem  habuissem  inter  scientiam  et  sensuni  spiritualem,  coelesti 
subridens  laetitia :  Gaudeo,  inquit,  quod  tandem  magistri  circa  affectus  inveniantur." 
Memoriale  p.  878  (ed.  mai.  p.  367—368).  Cochlaeus  postea  ,alios  atque  alios 
Germanos  vel  ad  Fabrum  exercendos  adducebat,  vel  ipsemet  exercebat"  {Polancus 
1.  c.  I,  93). 

*  Ita  V.  g.  Faber  Moguntia  22.  Decembris  1542  S.  Ignatio  scripsit  loanneni 
Aragonium  discipulum  suum  parocho  cuidam  moguntino  exercitia  tradere  coepisse, 
huncque  concubinam  iam  dimisisse ;  is  Conradus ,  parochus  ad  S.  Christophorum, 
fuisse  videtur,  cuius  hospitio  Faber  et  Canisius  utebantur.  Narrant  eum  carthu- 
sianum  ordinem  ingressura  esse  et  reliquura  vitae  religiosissime  exegisse  (Cartas 
del  B.  P.  Pedro  Fahro  I,  164.  166;  Reiffenhery  1.  c.  p.  6). 


78  5.   Canisius  Franc.  Stradae.    Mense  Maio  [?]  1543. 

Canisium  has  litteras  ad  aniicum  sive  familiarem  dedisse  Keller  et  Rader 
testantur.  Qui  Coloniae  degisse  videtur  et  fortasse  fuit  Laurentius  Surius  vel  Ge- 
rardus  Kalckbrenner,  prior  Carthusiae ;  hic  certe  Canisii  sive  litteris  sive  sermonibus 
edoctus  31.  Maii  1543  Colonia  ad  priorem  Carthusiae  treverensis  inter  alia  haec  de 
Fabro  scripsit:  ^Spero  quod  Dominus  dabit  mihi  videre  hominem  Dei,  singularem 
amicum  suum,  antequam  moriar,  ut  ab  eo  dirigar  ad  interiorem  hominis  reforma- 
tionem,  et  unionem  cum  Deo."  ' 

In  apographis  huius  epistulae  tempus,  quo  data  sit,  adnotatum  non  est.  Vidimus 
autem  Canisium  8.  Maii  1543  Moguntiae  Deo  votis  se  obstrinxisse.  Certum  etiam 
est  vota  illa  ex  exercitiis  spiritualibus  quasi  nata  esse ,  quibus  Canisius  Moguntiae 
operam  dedit,  ideoque  aut  inter  ipsa  exercitia  aut  in  eorum  fine  facta  esse.  Cum 
autem  S.  Ignatius  in  Libello  exercitiorum  (adnot.  20)  magnopere  suadeat,  ut  eo  tem- 
pore  a  suis  quisque  amicis  notisque  quam  maxime  se  segreget,  vix  credi  potest 
Canisium  hanc  epistulam  ante  8.  Maii  1543  scripsisse. 

Pulchra  certe  haec  epistula  est,  sive  res  spectantur  sive  verba;  quae  tamen 
verba  aliquid  ornamenti  fortasse  a  Kellero  acceperunt. 

In  memoriam  Petri  Fabri  et  Petri  Canisii,  qui  Societati  lesu  portas  Moguntiae 
quasi  aperuerant,  postea  ibidem  in  vestibulo  interiore  domus  probationis  S.  J.  saxeae 
eorum  statuae  positae  sunt,  ^quasi",  inquit  moguntinus  quidam  scriptor,  „e  lapide 
exprimant  illud  Isai.  6.    Attendite  ad  Petram,  unde  excisi  estis"  ^. 

5. 

CANISIUS 
FR.  FRAXCISCO  STRADAE  S.  J.  s 

Coloiiia  mense  Maio  [?]  1543. 

Ex  Sacchino,  De  vita  Canisii  p.  26—27. 

Idem  paulo  brevius  exponit  Orlandinus ,  Historiae  Societatis  lesu  prima  pars 
I.  4,  n.  34. 

Sacchinus:  „Communicmut  et  siium  gaudium  de  inita  Societate  Canisius 
cum  sociis ,  qui  Lovanij  versahantur ,  ac  nominatim  cum  Francisco  Strada. 
.  .  .  Qui  acceptam  a  Petro  epistolant  ad  Romanos  Socios  mittendam  censuit,  cum 
hoc  non  elogio  magis,  quam  oraculo.     ,Canisius',   inquit,    ,henedicfissima^  illa. 


'  eruditissima  Orl. 

1  Egregia   haec   cpistula   est  in  Actis  Sancfontm  lulii  VII  (Parisiis  et  Romae 
,   493   et    (cum   lectionibus    aliquot   variantibus)    in    „Cartas    del  B.  P.  Pedro 

Fabro"  I,  421—422. 

2  Vide  lo.  Seb.  Sevenon,  Moguntia  Ecclesiastica  hodierna  (Werthemii  1763)  p.  78. 
^  Franciscus  Strada  (d'Estrada)  hispanus  a  S.  Ignatio  in  Italia  Societati  additus 

et  ab  eodem  anno  1554  provinciae  S.  J.  aragonicae  praefectus  est ;  anno  1543  Lovanii 
studiorum  causa  morabatur;  obiit  Tolcti  anno  1584.  Quem  Sacchinits  „inter  prima 
Societatis  Columina  merito  numerandum"  dicit  additque:  '  „ExcelIuit  in  eo  donum 
Sacrae  praedicationis.  Adolescens  per  Italiam ,  iuuenis  in  Belgio ,  dein  per  omnem 
Hispaniam  matura  aetate,  et  facultate,  cum  singulari  grauitate,  vi  motuque  con- 
cionis  vbique  frequentissimae  auditus  est"  (Historiae  Societatis  lesu  pars  quinta  I 
[Komae  1661],  1.  4,  n.  124,  p.  197).  Cf.  etiam  Polanci  Chronicon  I,  192—197.  257. 
303 — 304  etc.  Stradae  vitam  copiosius  enarravit  Mathias  Tanner  S.  J.,  Societas 
Jesu  Apostolorum  imitatrix  (Pragae  1694)  p.  184 — 189. 


6.    Canisius  Georgio  cle  Skodborg.    3.  lunii  1543.  79 

ac  jnirissima  anima  literas  dedit^  ad  me,  qiias  mitto  in  l^bem,  rt  agatis  gratias 
Deo  tam  de  sincero  spiritu,  tamque  electo^ ,  et  eximio  Dei  famido,  quem  seruabat 
sibi  CJiristus  dbsconditum  tanquam  triticum  electum  in  magna  copia  jxdearum 
ad  magnam  laudeni ,  et  gloriam  tremendae  2Iaiestatis  suae ,  et  amabilis  bo- 
nitatis.' " " 

Canisium  ex  urbe  coloniensi  scripsisse  ex  toto  Sacchini  sermone  intellegitur. 
Orlandinus  affirmat  eum  Ignatio  scripsisse,  non  Stradae.  Fortasse  haec  epistula  et 
ea,  quae  proxime  praecessit,  una  eademque  est. 

6. 

CANISIUS 

GEOROIO  DE  NKODBORG, 

archiepiscopo  lundensi  et  primati  Daniae  et  Sueciae  ^ 
Colonia  3.  luiiii  1543. 

Ex  editione  germanica  operum  loannis  Tauleri  0.  Pr.,  facta  Coloniae  anno  1543 
(f.  2tii* — 3t  in'') ;  quae  inscribitur:  „S)e^  erleu(f)ten  ®.  ^ofifln  '  ni^  Sauleri ,  bon  et)m 
inaren  ®uangelij=  I  d^en  leben,  ©ijtlic^e  |  ^rebig,  j  Seteu,  i  (Spiftolen,  ©antilenen, 
5)3ropI)etten,  ;  2IIIe^  et^n  foftpar  (Seelenfcfia^,  in  olten  gef(f)rt)ben  Sii(f)ern  fiinben,  mb  nii 
erftmal^  in§  Iie(f)t  fommen.  Slud)  fel)nb  !^ier  be\)  bie  Dorgebrucfte  ^rebigen  3:f)auleri, 
tuolc^e  in  Dori  gen  ©jemplaren  bor^f)  al  tinb  jufa^ung,  gefur^t,  gelegt  t)nb  cer  bundelt 
maren,  auB  ben  felben  gefd^riben  ejemplaren  treiimli(f)  gefceffert.  2Bet)tern  inlialt  bife 
biKi^Q  ft)nbeftu  gur  anbern  fet)b  bifeS  SBIat^  angejei^iit.  ;  ©ebriicft  311  gotlen  im  jar 
aSnferg  §erren,  ;  M.  D.  xliij.  ben  tierten  tag  ^unij."  In  fine  libri  legitur:  „©ebru(it 
htt)  Safpar  »on  ©ennep"  (2°  fi".  CCCXLI)  ^. 


"  misit  Epistolam  Or?.    Ptito,  mutationern  factam  esse  a  Sacchino,  ne  bis  legeretitr 
vocabulum  ..mitfere".  ^  lecto  Orl.  '^  nltima  tria  verha  om.  OrJ. 


^  Lund  (Lunda  Gothorum,  Londinum  Scandinorum  sive  Danorum)  urbs  est  anti- 
quissima,  in  provincia  ^Schonen"  sita,  quae  olim  modo  Danis,  modo  Suecis  suberat, 
nunc  suecica  est.  Lundensem  episcopum  Hadrianus  IV.  metropolitam  Daniae  agnovit 
et  primatem  Daniae  et  Sueciae  appellari  vohiit.  Georgius  Skodborg  (Schotborch) 
secretarius  erat  Christiani  II.,  Daniae  regis.  Qui  anno  1620  capitulo  lundensi  auctor 
fuit,  ut  Georgium  archiepiscopum  eligeret.  At  cum  regi  bona  quaedam  ecclesiastica 
occupare  volenti  obsisteret,  is  eum  loco  movit.  Verum  Georgius  aliquot  annis  post 
in  dignitate  archiepiscopali  lundensi,  quam  etiam  tres  alii  sibi  vindicabant,  a  Cle- 
mente  VII.  confirmatus  est ,  consecrationem  episcopalem  accepit ,  exeunte  Mai"tio 
anno  1524  Roma  in  patriam  profectus  est.  Nec  tamen  umquam  archidioecesim  suam 
administrare  ei  contigit.  Coloniam  igitur  se  recepit  ibique  decanatum  ecclesiae 
collegialis  sanctorum  Apostolorum  et  canonicatum  aliquem  ecclesiae  S.  Gereonis 
assecutus  est.  Vivere  desiit  Coloniae  anno  1551.  Georgius  de  Skodborg  bene  distin- 
guendus  est  a  loanne  de  Weeze  (a  Vesa ,  Vesalio) ,  qui  anno  1522  pro  sede  hin- 
densi  ^po.stulatus"  est  et  saepe  „archiepiscopus  electus  lundensis"  dicitur.  Is  epis- 
copus  constantiensis  postea  factus  est  et  in  Germania  principum  legationes  et  similia 
officia  corapluries  administravit  {Neher,  ^Lund"  in  ^Kirchenlexikon"  VIII,  295—300. 
Annalen  des  historischen  Vereins  filr  den  Niederrhein  45.  Heft  [Kolu  1886],  p.  43. 
Lud.  Schmitt  S.  J. ,  Der  Karmeliter  Paulus  HeHa  [Freiburg  i.  Br.  1893]  p.  67—69. 
Hansen  1.  c.  p.  190—192). 

^  Index  libri  est  in  pagina  altera  folii  titularis,  epistula  nostra  in  duobus  foliis, 
quae   titulum   sequuntur.     Bibliographiae  S.  J.    a   PP.  De  Backer   et    Sommervogel 


30  6.    Canisius  Georgio  de  Skodborg. 

Dcdicat  ci  editioncm  opcrum  loannis  Taulcri.  Priores  editiones  calde  mendosae. 
Quomodo  hanc  cmendaverit ,  auxerit ,  disposuerit.  Tauleri  virtus;  summa  divinae, 
quam  docetj  sapientiac;  cur  Taulerus  interdum  ohscurus  sit ;  a  quibiis  soiis  intellegi 
possit ;  eum  )iequaquam  improhare  hona  opera,  recitationem  precum,  cultum  sanctorum. 
Dc  aliis  hominibus  sjiiritualibus ,  qui  Tauleri  aetate  floruerint.  Quac  Christinae 
Ehnerae  de  Taulero  et  Susone  revelata  sint.  Schothorchinm  Canisius  laudat.  Taulcri 
lersionem,  latinam  desiderat. 

Dem  hochwerdigen  in  Got  vatter  vnd  heren  heren  Georgio  von 
Schotborch,  Ertzbuschoff  zii  Londen,  Primat  von  Sweden,  Gebornen 
legat  etc.  wnnsch  ich  Petrus  Nouiomagus  ^,  Gnad  von  got,  mit  erbie- 
tung  meins  wiHigen  gehorsamen  diensts. 

Hochwirdigcr  here,  vnter  ander  gfiten  biichern,  die  vns  das  wort 
gots,  vmb  vnse  sele  inn  disem  jamerthall  zu  speisen,  reichhg  mit 
theylen,  haben  mir  allezeitt  fiirderlich  wol  angestanden,  die  Sermones 
oder  predig  des  erleuchten  D.  Johan.  Tauleri^,  als  eyn  kostpar  biich, 
das  vns  den  rechsten  kurtzsten  weg,  zii  vnsen  vrsprung,  das  Got  ist, 
mitt  klaren  worten  treiiwelig  entdeckt  vnd  weyset.  Aber  so  ich  mich 
in  den  selben,  an  etligen  orten,  da  der  sinne  scheinet  verdunckelt, 
verderbt,  oder  vngewarsam  aufsgetruckt,  in  den  vorgetruckten  exem- 
plaren   gestoffen^,    darumb   hab   ich   mit   fleifs   nach   den  waren   ge- 


Reverendo  in  Deo  patri  ac  doniino  doniino  Georgio  de  Schotborch,  archiepiscopo 
hmdensi,  primati  Sueciae,  legato  nato  etc.  ego  Petrus  Noviomagus  S  gratiam  precor 
a  Deo  promptumque  offero  obsequium. 

Reverende  domine,  inter  alios  bonos  libros,  qui  verbum  Dei  ad  animas  in  hac 
lacrimarum  valle  alendas  nobiscum  large  communicant,  semper  imprimis  mihi  con- 
venerunt  sennones  sive  contiones  illuminati  D.  loannis  Tauleri  ^ ;  hic  enim  pretiosus 
est  liber,  rectissimam  et  brevissimam  viam  ad  auctorem  nostrum  Deum  claris 
verbis  et  fideliter  nobis  patefaciens  et  commonstrans.  Sed  cuni  in  serraonibus  illis 
legendis  locos  nonnullos,  in  quibus  sententia  scriptoris  obscurata  vel  corrupta  vel 
minus  clare  enuntiata  esse  videretur,  in  exemplis  antehac  editis  oflfenderim  ^,  gerniana 


editae  titulum  huius  operis  non  habent.  Epistula  ipsa  ex  exemplo  descripta  est, 
quod  bibliotheca  urbana  coloniensis  possidet;  quod  cum  folio  tituLnri  spoliatum  sit, 
tituhis  Friburgi  Brisgoviae  suppletus  est  ex  exemplo ,  quod  in  bibliotheca  univer- 
sitatis  est.  Tertium  exemphim  rari  huius  operis  Monachii  (ni  fallor)  in  bibhotheca 
regia  est.  ^  Vide  adnotationem  post  hanc  epistulam  positam. 

2  loannem  Tauler  (f  1361),  ordinis  Praedicatorum ,  ^doctorem  illuminatura", 
a  Luthero  laudatum,  loannes  Eckius  acriter  reprehendit;  at  Lxdovicus  Blosiiis  0.  S.  B., 
abbas  laetiensis,  vir  piissimus  et  doctissiraus,  strenue  defendit,  inter  alia  scribens: 
,Taulerus  catholicae  fidei  cultor  integerrimus  est.  Ea  quae  scripsit,  sana  et  plane 
divina  sunt  ...  Ex  unius  Tauleri  scriptis  haereses,  quae  hisce  temporibus  enierse- 
runt ,  plenissime  confutari  possunt  .  .  .  Utinam  Taulerus  ubique  gentium  cognitus 
esset  atque  a  quampluribus  diligentissime  legeretur"  (Venerabilis  Patris  D.  Lndoviri 
Blosii  opera  [Antverpiae  1632]  p.  343—352.  De  Tauh>ri  doctrina  cf.  Hcinr.  Suso 
Denific  0.  Pr.,  Der  Gottesfreund  im  Oberlande  und  Nicolaus  von  Basel  [Miinchen 
187">J  p.  56—68.  Das  Buch  von  geistlicher  Arinuth,  herausgegeben  von  //.  .s'.  Dcnifle 
0.  Pr.  [Miinchen  1877]  p.  ix  -l).  Videnda  etiam  sunt,  quae  infra  post  epistulara 
ipsam  ponentur. 

'  Tauleri  sermones  editi  sunt  Lipsiae  anno  1498  dialecto  saxonica .  Augustae 
Vindelicorum  anno  1508  dialecto    augustana,    Basileae  annis  1521    et  1522    dialecto 


3.  lunii  1543.  81 

schreyben  exemplaren  zu  iiberkomen ,  vmbgefragt ,  vnd  zuleft  anno 
M .  D .  XLIJ  zu  S.  Gertruden  inn  Collen  i  (da  der  gedachte  doctor  zu 
wonen  vnd  das  wort  gots  zu  predigen  plach)  vnd  auch  an  anderen 
orten,  geschreiben  biicher  (so  alt  das  die  schrift  an  etlichen  orten  gar 
nach  verschliffenn  was)  gefunden,  Jn  welchen  vil  gute,  ja  die  beste 
Taulerus  predige,  lerunge,  epistolen,  vnd  cantilenen,  alles  von  eynem 
volkomen  christlichen  leben ,  wie  wir  vns  mit  got  vereynigen,  vnd 
eynn  geyst  mit  jm  werden  sollen,  gar  klarlich  geschreyben  steen,  die 
bifs  her  nye  getruckt  noch  offenbar  gewesen.  Aufs  welchen  alten 
biichern  befindet  sich  auch,  das  die  vorgetruckte  predige  Tauleri, 
durch  vnd  durch  (mit  ab  vnd  zusatzung  viler  worten,  auch  grosser 
stucken)  jemerlich  verkurtzet,  verlengert,  vnd  an  den  sinnen  ver- 
andert  vnnd  verdunckelt  waren,  mee  dan  ich  von  keynem  buch  ye 
gesehen  oder  gehort  hab\ 

Demnach  so  mir  vnbillich  gedochtt,  das  soliche  selenschatz  langer 

exempla  manu  scripta  diligenter  requisivi,  ac  demum  anno  1542  Coloniae  in  monasterio 
S.  Gertrudis  '  (in  quo  doctor  ille  habitare  et  verbum  dei  explicare  solebat)  et  aliis  etiam 
locis  libros  manu  scriptos  (qui  tam  vetusti  sunt,  ut  litterae  nonnullis  locis  paene 
evanuerint)  repperi,  in  quibus  multae  ac  bonae,  immo  et  optimae  Tauleri  orationes 
sacrae ,  institutiones ,  epistulae ,  cantilenae  (quae  omnia  de  perfecta  vita  christiana 
scripta  sunt,  quomodo  nimirum  Deo  nos  coniungere  et  unus  cum  eo  spiritus  fieri 
debeamus)  clarissime  scriptae  sunt,  quae  numquam  adhuc  typis  exscriptae  neque 
cognitae  sunt.  Ex  libris  illis  veteribus  hoc  quoque  intellegitur ,  Tauleri  orationes 
ante  editas  penitus  (praecisis  aut  adiectis  vocabulis  multis,  atque  etiam  magnis 
partibus)  ac  misere  decurtatas  productasque  esse ,  et  earum  sententias  mutatas  et 
obscuratas ,  idque  magis  quam  de  ullo  alio  h'bro  factum  esse  umquam  viderim  vel 
audiverim  ". 

Cum  igitur  parum   aequum   mihi   videretur,    huiusmodi    animarum   thesaurum 


*  Aliam  nunc  incipiendam  esse  huiiis  cpistnlae  jyartem  in  lihro  ipso  significatur 
signo  quodam  apposito;  Jiic  j^lacuit,  signo  illo  omisso,  novuni  versum  incipere.  Quod 
et  in  reliquis  epistulae  capitibus  fiet. 


Rheni  superioris,  Halberstadii  anno  1523  dialecto  Saxoniae  inferioris ;  84  ilHs  sermo- 
nibus  Tauleri,  quae  in  cditione  lipsiensi  exstant,  editor  basileensis  42  alios  sermones 
taulerianos  et  61  sermones  etc.  ab  aliis  magistris  scriptos  adiunxit.  Petrus  Novio- 
magus  praeter  126  illos  taulerianos  sermones  alios  25  posuit,  qui  antea  editi  non 
erant;  attamen  complures  eorum  Tauleri  esse  non  videntur;  insuper  editione  hac 
coloniensi  haec  opera  tauleriana  primum  in  lucem  emissa  sunt:  1)  Vaticinia,  2)  Epi- 
stulae  piae  fere  27,  quarum  maior  pars  ad  virgines  sacx'as  data  est,  3)  6  Poemata 
mystica,  4)  Tractatus  de  novem  statibus  vitae  christianae,  5)  ^Divinae  institutiones" 
sive  „Medu]la  animae".  Attamen  complura  ex  his  opusculis  vel  excerpta  tantum 
esse  videntur  ex  Tauleri  sermonibus  vel  ab  aliis  composita,  v.  g.  a  Rulmano  Mers- 
vino,  Susone,  Ruisbrochio,  Eccardis  {Carl  Schtnidt,  Johannes  Tauler  [Hamburg  1841) 
p.  68—78.  TT".  Preger,  Geschichte  der  deutschen  Mystik  im  Mittelalter,  3.  Thl. 
[Leipzig  1893]  p.  58—89). 

*  Templum  hoc  et  monasterium  erat  virginum  dominicanarum ,  in  foro  novo 
(Neumarkt).  Ineunte  fere  saeculo  XIX.  suppressum  et  destructum  est  {Geleniiisl.  c. 
p.  556—559.  F.  E.  Frcih.  von  Mering  und  L.  Reischert ,  Die  Bischofe  und  Erz- 
bischofe  von  Jioln  II  [Koln  1844],  57). 

Braunsberger,  Canisii  Ei)istulae  et  Acta.  I.  g 


82  6.    Canisius  Georgio  de  Skodborg. 

verborgen  bleiben  vnd  vergeen  solte,  hab  ich  die  vorgetruckte  pre- 
dige,  wa  der  sinne  geschedicht  was,  nach  den  alten  exemplaren 
treuwelich  helffen  befferen,  Vnd  alle  ander  noch  nye  getruckte  pre- 
dige  vnd  leren  obgemelt,  auch  da  bey  gefiigt^.  Es  sein  auch  hie 
niit  alle  sontag  durchs  jar,  vnd  etliche  festen  die  vor  ledig  stunden, 
mit  schonen  predigen  verziert,  vnnd  etliche  predig  die  vff  wercktage 
stunden  furderlich  in  der  fasten ,  den  sontagen  zii  verordnet  ^,  Vnd 
daffelb  haben  wir  darumb  fiir  gut  angesehen,  Wann  D.  Taulerus  in 
seynen  predigen,  den  text  des  hilgen  euangelij  oder  der  epistel  nit 
vil  aufslacht.  Aber  offtmal  alleinn  vfif  einem  thema,  oder  wort  eyn 
gantze  predig  gestift  hat,  welche  man  leichtlig  vil  sontagen  oder 
festen  des  jars  ziifiigen  kan.  Auch  darumb ,  wan  in  dem  elstenn 
exemplar,  das  in  D.  Tauleri  zeyten  geschreiben,  sein  deffelben  D. 
Thauleri  predige  keynem  tag  oder  fest  iiberal  ziigeschrieben  ^.  Wan 
sie  haben  gemeinlig  alles  eynen  titel  alfus  lautende  (Disen  sermon 
sprach  B.  Johan  thauler  zii  sant  Gertrut)  Auch  steen  alle  Thaulers 
predig  vnd  leren  in  rechter  Colnischer  sprachen  geschreiben,  vnd 
seint  nachmals  vffs  hoich  theutz  getzogen. 

Differ  doctor   ist  gewesen   ein    iibertreflig   hochgelerter   man   in 
der  heilger  schrifft,  vnd  in  menschlichen  kunsten,  auch  eyns  heilgen 


diutius  latere  et  perire,  ad  sermones  sacros  antea  editos  iis  locis,  in  quibus  a  mente 
auctoris  discessum  erat,  exemplis  vetustis  fideliter  emendandos  operam  contuli 
reliquasque  omnes  orationes  et  institutiones  addidi,  quas  supra  dixi  adhuc  numquam 
in  lucem  emissas '.  Sic  etiam  omnes ,  quotquot  per  annura  sunt ,  dominici  dies, 
atque  aliquot  festi,  qui  adhuc  sermonibus  carebant,  orationibus  pulchris  ornati  sunt, 
et  sermones  aliquot,  qui  in  ferialibus  diebus,  maioris  potissimum  ieiunii,  positi  erant, 
dominicis  destinati  sunt  -.  Quod  idcirco  ex  usu  esse  iudicavimus,  quod  D.  Taulerus 
in  sermonibus  suis  verba  sancti  evangelii  vel  epistulae  haud  multum  interpretans, 
saepe  in  una  propositione  unove  verbo  integrum  sermonem  constituit,  qui  facile 
in  multos  per  annum  dominicos  vel  festos  dies  accommodari  possit;  accedit  alia 
ratio :  in  vetustissimo  exemplo ,  quod  Tauleri  ipsius  aetate  scriptum  est ,  eiusdem 
sermones  certo  diei  certacve  sollomnitati  non  fere  destinati  sunt  ^.  Omnes  enim 
eundem  tituUim  habere  solent;  qui  est:  „Hunc  sermonem  B.  loannes  Taulerus  ad 
sanctae  Gertrudis  habuit."  Atque  Tauleri  orationes  institutionesque  cunctae  sincera 
lingua  coloniensi  conscriptae  reperiuntur,  et  postmodum  in  sermonem  Germaniae 
superioris  conversae  sunt. 

Hic  doctor  vir  erat   eximius   et   doctissimus   tum    iu    scriptura   sacra   tum    in 
artibus  humanis,  ac  sanctae  etiam  vitae.    Idem  a  Spiritu  sancto  tam  copiose  ilkimi- 


'  Canisius  editionem  basileensem  sequi  solet;  quam  tamen  alio  ex  fonte  non- 
numquam  supplet  vel  corrigit;  eum  bene  corrigere  etiam  Pregcr  affirmat  (1.  c. 
Ill,  64-67). 

2  Pro  compluribus  diebus  sacris  bini  vel  plures  sermones  ab  editore  positi  sunt. 

^  „Es  ist  moglich ,  dass  ,jenes  iilteste  Exemplar  das  in  D.  Tauleri  zeyten  ge- 
schreiben'  die  Sammlung  der  Taulerprcdigten  in  ihrer  ersten  Gestalt  repriisentierte. 
Dass  die  Sammlung  zu  Koln  entstanden  ist,  geht  daraus  hervor,  dass  sich  fiir  die 
meisten  Predigten  derselben  ....  die  Zeit  des  Jahres  1357  als  das  Jahr,  und  Koln 
als  der  Ort,  da  sie  gehalten  worden  sind,  ermitteln  lassen"  {Pregcr  1.  c.  III,  68 — 69). 


3.  lunii  1543.  83 

lebens.  Da  by  ist  er  von  dem  heilgen  geyst  so  reichlig  erleuchtet 
vnd  iiberformet  inn  gott,  das  er  durch  den  geyst  der  prophetien,  die 
groffe  plagen  vnd  irrung  im  heilgen  glauben  (die  nu  iiber  vns,  got 
erbarms  gefallen)  furgesehen,  vnd  mit  klaren  worten  beschreiben  hat. 
Die  meynung  seiner  leren  geet  furderlig  dar  vff,  das  wir  durch 
die  gnad  gots  vns  grunts  inwendig  sollen  warnemen,  alle  siind  vnd 
gebrechen  absterben,  allen  lust  vnd  liebe  zii  zeitlichen  creaturen  in 
vns  todten,  vnsen  eygen  wil  in  gots  liebsten  wil  aufsgeen,  verlaffen, 
vnd  verleugnen,  Christum  durch  alle  tugenten  nachfolgen,  vnd  vnse 
sele  mit  allen  krefften,  in  recliter  liebe,  mit  got  vereinigen,  vnd  eyn 
geyst  mit  got  werdeni.  Das  ist  das  wir  got  vfs  gantzem  hertzen, 
aufs  gantzer  selen,  aufs  gantzem  gemlit  vnd  allen  kreff- 
ten  liebhaben,  vnd  vnsen  nechsten  wie  vns  selbst^.  Her 
zii  seint  alle  christen  menschen  geladen  vnd  verplicht,  Wiewol  jrer 
vil  difs  grofs  ewige  giit  (das  sie  nu  lichtlig  iiberkommen  kunten)  mitt 
den  snoden  zergencklichen  dingen,  vnd  eigen  lieb  vnd  lust,  jemerHg 
versaumen,  Welch  sie  in  der  ewigkeyt  beschreien^  werden,  Dife 
gotliche  weyfsheit  trucket  D.  Taulerus  mit  klaren  worten  vnnd  gleich- 
niffen  so  offentlich  aufs,  das  sie  auch  slechte  giite  menschen  etliger 
maffen  begreiffen  mogen.  Wie  S.  Dionys^  Ariopagita,  vnd  etlige 
ander,    die  selbe  mit  dunckelen  worten  vormals  beschreiben  hatten*. 

«atus  et  in  Deura  transformatus  est,  ut  per  spiritum  prophetiae  magnam  vexationem 
sanctaeque  fidei  dissensionem  (quae  nunc,  proli  dolor,  in  nos  irruerunt)  praeviderit 
clarisque  verbis  descripserit. 

Praeceptorum  eius  summa  haec  est :  nos  debere  per  gratiam  Dei  nosmet  ipsos 
penitus  cognoscere,  peccatis  et  vitiis  omnibus  mori,  omnem  rerum  creatarum  ex- 
ternarumque  cupiditatem  et  amorem  in  nobis  exstinguere,  voluntatem  nostram  tradere 
suavissimae  Dei  voluntati,  relinquere,  abnegare,  Christum  sequi  omnium  virtutum 
exercitio,  et  animos  nostros  viresque  omnes  caritate  vera  Deo  coniungere  unumque 
cum  Deo  spiritum  fieri  ^  Quod  idem  est  acDeum  diligere  ex  toto  corde  et 
extotaanimaetextotamenteetomnibus  viribus,  ac  proximum 
nostrum  sicut  nos  ipsos^.  Ad  hoc  christiani  omnes  vocantur  et  obligantur, 
quamquam  multi  ex  iis  magnum  illud  aeternumque  bonum  (quod  nunc  facile  consequi 
possunt)  vanarum  fluxarumque  rerum  gratia  et  sui  ipsorum  nimio  amore  ac  studio  misere 
amittunt ;  quod  quidem  in  altera  vita  lugebunt  ^.  Divinam  hanc  sapientiam  D.  Taulerus 
claris  verbis  et  similitudinibus  tam  aperte  exprimit,  ut  eam  probi  homines,  etiamsi 
rudiores  sint,  aliquo  niodo  capere  possint.  Quam  sapientiam  S.  Dionysius  Areo- 
pagita*  et  alii  nonnulli  obscuris  verbis  olim  descripserant.    Verum  homines  delicati 


Diony  editio  coloniensis 


1  Inter  ^epistulas"  huius  libri  una  est:  ,wie  man  die  gotlige  Lieb  anzund," 
altera:  „vom  Entsinken  in  den  Wundeu  Jcsu,"  tertia:  „wie  man  das  Kind  Jesus 
umbfange,"  quarta:  ,wie  man  ein  Himraels,  Engels-  und  gijttlicher  Mensch  worde." 

2  Matth.  22,  37—39.     Deut.  6,  5. 

^  Beschrien  =  beklagen,  beweinen  {Ant.  Birlinger,  Glossar,  in  „Die  Chroniken 
der  niederrheinischen  Stadte.  Coln"   III  [Leipzig  1877],  973). 

*  Canisius  praecipue  librum  „r/s/^«  Tfjq  /jjj(TTr/.rjg  '9soXo)'iag''''  significat,  qui  cen- 


84  6.    Canisius  Georgio  de  Skoclborg. 

Aber  vppigen  sinlichen  menschen  (die  nichtsmeckendasdem  geist 
gots  zugehortt^  wie  Pauhis  sagt)  bleibt  dise  gothche  Theologie  ver- 
borgen,  \Tid  sie  achtens  fiir  ein  irrung  oder  tliorheyt,  wie  hohe  sie 
sunst  geleret  seyn,  Darumb  sollen  sie  dyfs  biich  nit  geschwind  ver- 
achten,  wan  die  kostpar  perle  darumb  nit  geringer  seyn  das  sie  von 
den  schweynen  vertreden  werden. 

Das  aber  diser  heilge  doctor  an  etligen  orten  dunckel  vnd  zweyfel- 
liafftig  lautet  ist  da  von  herkomen,  das  seyner  predigen  vil,  nitt  durch 
jn  selbs,  sonder  durch  ander  leiite  aufs  seynem  mundt,  vff  der  cantzel 
(wie  wir  gnugsam  berichtet)  geschreiben  sein,  Jn  welchem  schrieben, 
kan  man  der  eyle  halben,  alle  wort  nit  so  volkomlich  antzeigen, 
noch  in  rechter  ordnung  aufstrucken,  wie  man  das  mit  reiffer  tich- 
tung  vnd  schreibung  selbs  bas  thun  kan.  Deshalben  hat  man  auch 
byweylen  mit  etligen  worten  den  sinne  miiffen  verfullen,  das  er  klar 
vnd  giit  sey.  Aber  was  er  etwan  dunckel  spricht,  das  trucket  er 
an  ein  ander  ort  klerhg  gnug  aufs.  Darumb  kan  niemant  D.  Tau- 
lerum  recht  versteen  er  hab  jn  den  vorhin  offtmal  gantz  durchlesen, 
vnd  das  ein  ort  mit  dem  anderen  vergleichet.  Er  miifs  auch  von 
sUntlichen  gebrechen  abgekert,  vnd  mit  demiitiger  gelaffenheyt  vnd 
anderen  tugenten  in  eyn  gut  innig^  leben  getreden  \Tid  geiibt  seyn, 
das  er  gesmeckt  habe  wie  siifs  der  here  ist^,  so  wirt  er  hie 
eynen  schatz  finden,  den  got  den  kleynen  offenbart,  vnd  den 

corporisque  voluptatibus  dediti  (qui  non  percipiunt  ea  quae  sunt  Spiritus 
D  e  i ',  ut  Paulus  dicit)  divinam  hanc  theologiam  non  cognoscunt  eamque  pro  errore 
vel  stultitia  habent,  quantumvis  ceteroqui  docti  sint.  Ne  igitur  facile  hunc  librum 
despiciant ;  pretiosae  enim  margaritae  non  sunt  viliores  eo,  quod  a  subus  conculcantur. 
Quod  autem  sancti  huius  doctoris  sermo  nonnullis  locis  obscurus  et  incertus  est. 
id  factum  est  ex  eo,  quod  multae  orationes  eius  non  per  ipsum,  sed  per  alios,  ipso 
e  suggestu  sacro  dicente  litteris  mandatae  sunt  (quod  sat  certo  rescivimus) ;  in  qua 
scriptione  propter  festinationem  non  potest  totus  sermo  tam  integre  reddi  neque 
tam  recto  ordine  servato  exprimi,  quam  si  orator  ipse  dih'genter  componat  scribatque 
sermonem.  Ideo  etiam  auctoris  sermonem  aliquando  vocabulis  aliquot  complere 
oportuit,  ut  eius  sententia  clara  bonaque  esset.  Sed  sicubi  ille  obscure  quid  dixit, 
eandem  rem  aho  loco  satis  clare  exprimit.  Propterea  nemo  D.  Taulerum  recte  in- 
tellegere  potest,  nisi  antea  saepe  integrum  perlegit  in  eoque  legendo  locos  cum 
locis  contulit.  Quem  etiam  oportet  animo  esse  a  vitiis  averso,  demisso,  a  per- 
turbationibus  libero  aliisque  virtutibus  ornato,  ac  vitam  inisse  bonam  et  spiri- 
tualem  -  in  eaque  se  exercuisse,  sicque  gustasse,  quam  suavis  sitdominus^ 
Ita  in  hoc  libro  thesaurum  inveniet,    quem  Deus  parvulis  revelat,  a  sapien- 


sebatur  esse  illius  S.  Dionysii,  quem  S.  Paukis  apostolus  discipulum  et  Athenienses 
primum  cpiscopum  habuerunt. 
'  1  Cor.  2,  14. 

2  ^lnnig"  seu  ^inwendig"  saepe  =  spiritualis;  .auswendig''  =  ad  corpus 
pertincns,  sensualis,  ^animalis"  (1  Cor.  2,  14).  H.  Dcnifle  0.  Pr.,  Das  geistliche  Leben. 
Eine  Blumenlese  aus  den  deutschen  Mystikem  des  14.  Jahrhunderts  (Graz  1873) 
p.   XXIII. 

3  Ps.  33,  9.    1  Petr.  2,  3. 


3.  lunii  1543.  85 

grossen  weltweyrenn  verbirgt^  Solclier  milter  leser  wii't  wol 
mircken  vnd  erkennen,  das  D.  Taulerus  kein  giitt  werck  verwirfft. 
Dan  wir  sollen  vns  on  vnterlafs  in  giiten  wercken  iiben,  weill  wir 
die  zeit  habenn^.  Aber  er  strafft  die  gleifsner  die  sich  allein 
von  jren  guten  wercken  erheben,  vnd  darumb  grofs  geacht  wollen 
sein  von  den  menschen,  als  weres  alles  da  mit  aufsgericht,  Vnd 
bleiben  inwendig  in  jren  suntlichen  gebrechen  vnd  eigen  willen 
vnerstorben,  vnd  ledig  aller  gothcher  Kebe  vnd  tugent,  vnd  sleiffen 
da  mit  got  aufs  jren  hertzen.  Darumb  treibt  D.  Taulerus  solche 
menschen  hefftich  vffwartz  das  sie  jres  gruntz  von  innen  warnemen  ^, 
alle  gebrechen  vnd  eigenwillen  absterben,  vnd  got  lauterHg  in  allen 
dingen  siichen  vnd  meinen,  vnd  nit  sich  selbs  in  keynen  dingen.  Da 
mit  werden  jre  werck  ziimal  giit  vnd  gotlich.  Aber  volkomen  got- 
liche  menschen  (sj^richt  D.  Taul.)  sollen  sich  inwendig  in  rauwe  vnd 
inn  lediger  blofsheit  halten,  das  got  alleyn  in  vnd  durch  sie  wircken 
moge,  Das  ist  aber  den  gemeinen  giiten  menschen  nit  gesacht,  Wan 
die  selb  miiffen  sich  fast  woll  iiben  in  fasten,  beden,  krancken  dienen, 
vnd  in  allen  guten  wercken  nach  jrer  magt,  vnd  alle  miiffigkeit 
scheuwen,  bis  sie  got  hoher  tziehe.  Doch  also,  das  sie  jre  giite  werck 
nit  grofs  achtenn,  noch  mitt  eygen  schafft  dar  vff  steen,  noch  jre 
haubt  vnd  sinne  durch  vnbescheidenn  harttigkeit  nitt  verdei-ben. 

Auch  spricht  D.  Taul.  das  eyn  inwendig  mensch  wen  er  in 
seinem  gebede  oder  gezeyten  in  got  mit  allen  krefften  vffgetzogenn 
wirt,   so  sol  er  das  gebet  lassen  fallen  vnd  gott  folgen,   bifs  das  er 

tibus  autem  ac  prudentibus  buius  temporis  abscondit^  Huiusmodi  pius 
lector  facile  auimadvertet  ac  cognoscet,  nullum  opus  bonum  a  D.  Taulero  improbari. 
Sine  intermissione  enim  (ut  ait)  in  operibus  bonis  nos  exercere  debemus ,  d  u  m 
tempus  habemus^.  Verum  simulatores  Taulerus  castigat ,  qui  solis  bonis  ope- 
ribus  suis  se  efferunt  et  propter  haec  ab  hominibus  magni  aestimari  volunt,  ac  si 
in  operibus  istis  omnis  virtus  sahisque  vertatur.  Atque  hi  vitia  in  animis  retinent 
neque  voluntatis  libidinem  exuunt,  atque  omni  caritate  divina  et  virtute  carent 
sicque  Deum  ab  animis  suis  excludunt.  Idcirco  D.  Taulerus  tales  homines  acriter 
incitat  ad  altiora ,  ut  se  ipsi  penitus  cognoscant  ^,  vitiis  omnibus  et  arbitrio  suo 
moriantur,  Deum  in  rebus  oranibus  sincere  quaerant  et  ament,  neve  in  ulla 
re  se  ipsos.  Hac  ratione  opera  eorum  simul  bona  evadunt  ac  divina.  Homines 
autem  prorsus  divini,  inquit  D.  Taulerus,  animos  tranquillos,  vacuos,  nudos  servare 
debent,  ut  Deus  solus  in  iis  et  per  eos  agat.  Haec  autem  non  dicuntur  bonis  ho- 
minibus,  qui  sunt  ex  genere  vulgari;  hos  enim  necesse  est  strenue  se  exercere  iu 
ieiuniis,  precationibus ,  curis  aegrorum  et  in  cunctis,  quae  facere  possunt,  operibus 
bonis  atque  omnem  desidiam  fugere,  donec  Deus  altius  eos  toUat,  ita  tamen  ut  bona 
opera  sua  magni  ne  faciant  vel  praefracte  iis  insistant  vel  capita  sensusque  immo- 
desta  soveritate  perdant. 

Dicit  etiam  D.  Taulerus,  hominem  spiritualem,  cum  inter  precationem  vel 
officium  divinum  recitandum  in  Deum  omnibus  viribus  eiferatur,    pi'ecatione  rellcta 


1  Matth.  11,  25.   Luc.  10,  21.  «  ^^1.  6,  10. 

*  „Grund:    Seelengrund,  dasjenige  was  wir  mit  dem  Innersten,  Innersten  des 
Herzens  bezeichnen"   {Denifle,  Das  geistliche  Leben  p.  xxiii). 


86  6.    Cauisius  Georgio  de  Skodborg. 

des  tzugs  verlaffen  werde.  Den  sol  er  das  selb  das  er  von  der 
h.  kirchen  oder  seins  standts  wegen  schuldig  ist  betzalcn,  vnd  alle 
giite  insatzungen  halten  noch  seynem  vermogen. 

Weyters  da  er  spricht  das  wir  vnse  gemut  blofs  vnd  ledig  sollen 
haben  von  allen  creaturen,  lebendich  oder  todt,  das  bedeutet  er  selbs 
offtmale  an  anderen  orten,  das  er  meyne,  Von  allen  creaturen  auffen 
gott,  der  got  nit  ein  ware  vrsach  ist,  vnd  da  got  nit  lauterlig  in 
gemeynet  wirt,  da  man  mit  eigen  lieb  vnd  liist  an  klebet,  Hie  mit 
meinet  er  die  werdige  miltter  gotz,  noch  die  liebe  heyligen  uberal 
nit,  Wan  so  wir  die  heilgen  in  got,  nit  auffen  got  anriiffen,  so  an- 
rufifen  wir  got  selbs.  Von  welchem  man  sie  nummer  kan  scheyden, 
wan  sie  mit  got  eyn  geyst,  vnd  vns  als  jren  mitghderen,  by  got, 
mit  jren  gebet  zii  helffen,  aufs  groffer  erbarmde  gotz  gegeben  seyn. 
Aber  wen  die  sele  mit  allen  krefften  sich  in  got  versencket,  oder 
das  sy  mit  sonderbar  gnaden  iiberschwungen  wirt  in  den  gotlichen 
abgrunt ,  denn  vergifset  sie  alle  heilgen  vnd  engelen ,  auch  sich 
selb,  vnd  al  ding  das  nit  iauter  got  ist,  so  lang  die  selige  stund 
weret,  Aufsgenommen  das  got  selbs  in  sie  leuchten,  vnd  jr  zu  kennen 
geben  woll.  Aber  solcher  heilger  menschen  die  dar  zu  kommen,  seyn 
gar  wenig.  Das  aber  difs  alles  D.  Johannis  Tauleri  meynung  vnd 
leer  sey,  vnd  das  keyn  falsche  leer  durch  jn  gestifftet  wirt,  kann 
man  leichtlich  beweren,  furderlich  aufs  den  alten  geschrieben,  vnd 
auch  neiiwen  exemplaren,    der   es  recht  siiechen  vnd  versteen  wb\U. 

Deum  sequi  debere,  donec  ita  ferri  desinat.  Deinde  ei  persolvenda  esse  ea  ipsa, 
quae  ex  ecclesiae  praecepto  vel  ex  officio  debeat,  ac  quaecumque  bene  statuta  sint, 
servanda,  quantum  fieri  possit. 

Porro  cum  dicit,  nos  animis  esse  debere  nudis  et  vacuis  ab  omnibus  rebus  creatis, 
sive  vivis,  sive  vita  expertibus,  ipse  saepe  aliis  locis  id  interpretatur,  ostendens  se 
omnes  res  creatas  dicere,  quae  extra  Deum  amentur,  quarum  [amandarum]  Deus  non 
sit  vera  causa,  in  quibus  Deus  non  sincere  quaeratur,  quibus  nos  agglutinemus  amore 
et  studio  nostri  ipsorum.  Quibus  verbis  nusquam  venerabilem  Dei  matrem  significat, 
neque  sanctos:  nam  si  sanctos  in  Deo.  non  extra  Deum  invocamus,  Deum  ipsum  in- 
vocamus,  a  quo  numquam  separari  possunt;  unus  enim  cum  Deo  spiritus  sunt,  et 
nobis  sodalibus  suis  ex  summa  Dei  misericordia  dati  sunt,  ut  precibus  suis  apud 
Deum  nos  adiuvent.  Sed  cum  aiiima  omnibus  viribus  in  Deum  se  submergit ,  vel 
cum  per  gratias  speciales  in  abyssum  divinam  transfertur,  omnium ,  dum  beata  illa 
adest  hora ,  obliviscitur  sanctorum  angelorumque  atque  etiam  sui  ipsius  et  omnis 
rei,  quae  non  est  ipse  solus  Deus,  praeter  ea  sola,  quae  Deus  lumine  suo  ei  manifesta 
facerc  velit.  Sed  paucissimi  tam  sancti  sunt,  ut  ad  haec  perveniant.  Haoc  autem 
D.  loannem  Taulerum  sentire  et  docere ,  nec  falsam  ab  eo  introduci  doctrinam ,  si 
quis  res  recte  examinare  et  intellegere  vult,  facile  probari  potest,  praecipue  ex 
vetustis  exemplis  manu  scriptis,  atque  etiam  ex  recentibus  '. 


'  Anno  1551  auctore  cardinali  Henrico  Lusitaniae  Infante  Conimbricae  in 
lucem  emissae  suut  versiones  hispanica  et  lusitanica  Jnstitutionum  Tauleri.  Al- 
bertus  V.  Bavariae  dux,  catholicae  religionis  studiosissimus,  anno  1509  monasteriis 
bavaricis  inter  opera,  quibus  bibliothecae  ornandae  essent.  etiani  Tauleri  scripta 
commendavit    {Fr.    Heinr.    Eeusch ,    Der    Index    der    verbotenen    Biicher    I    [Bonn 


3.  lunii  1543.  87 

Aucli  wareii  in  D.  Thaulers  zeiten  vil  inwendige  menschen  vnd 
freunde  gots  in  Teuchislant ,  vnd  sonderlich  zu  Cohi,  wie  vfs 
seynen  schrifften  wol  zu  mercken  ist.  Do  lebten  auch  zu  Coln 
D.  Eckard  von  Strafsburgi,   D.  Henricus  Seiiser^.     D.  Henricus  von 

Atque  cum  D.  Taulerus  in  vita  esset,  multi  homines  spirituales  Deique  amici 
in  Germania  erant,  et  maxime  Coloniae;  quod  ex  eius  scriptis  facile  cognoscitur. 
Tunc  enim  vivebant  Coloniae  D.  Eckardus  Argentinensis  \  D.  Henricus  Suso^  D.  Hen- 


1883],  466 — 469.  523).  Ac  5.  lanuarii  1577  ex  coUegio  dilingauo  (cuius  rector  erat 
Theodoricus  Canisius,  Petri  Canisii  frater  germanus)  P.  lulius  Priscianensis  S.  J. 
Everardo  Mercuriano ,  praeposito  generali ,  scripsit :  in  eo  collegio  tempore  ieiunii 
quadragesimalis  inter  epulas  Tauleri  librum  „De  passione"  legi  (*  Epistula  autographa, 
italice  scripta,  in  Cod.  „Epp.  Germ.  1577  A"  f.  113  [cf.  tamen  supra  p.  57®]).  At 
alii  cautius  agendum  esse  censuerunt.  In  ^appendice"  indicis  librorum  prohibi- 
torum  tridentini,  anno  1569  et  1570  iussu  Philippi  II.  Antverpiae  edita,  versiones 
Tauleri  hispanica  (^lnstituciones")  et  vlamica  (^Homilien")  prohibentur.  Easdem 
Gaspar  cardinalis  Quiroga,  archiepiscopus  toletanus  et  ,in  regnis  Hispaniarum"  in- 
quisitor  generalis ,  „apostolica  auctoritate"  prohibuit  in  „indice  prohibitorio",  quem 
anno  1583  Matriti  edidit;  qui  eadem  Tauleri  opera  aliis  etiam  linguis  edita  in- 
directe  prohibuisse  videtur  {Reusch  1.  c.  p.  405 — 406.  490.  523).  Atque  in  ^Novo 
Indice  librorum  prohibitorum  et  suspensorum"  amio  1580  (ab  inquisitore  parmensi, 
ut  videtur)  Parmae  edito  simpliciter  prohibetur  ^Jo.  Taulerus"  (Index,  gedruckt  zu 
Parma  1580,  herausgegeben  und  erlautert  von  Fr.  Heinr.  Reiisch  [Bonn  1889]  p.  10). 
Quirogam  autem  secutus  esse  videtur  Sixtus  V.,  cum  anno  1590  in  indice  suo 
romano  prohiberet  ,,Io.  Taulerii  Sermones  et  Institutionem  passionis  Domini  donec 
con-igantur " .  Sed  index  sixtinus  videtur  non  satis  esse  promulgatus  ideoque  plenam 
vim  legis  numquam  habuisse.  Clemens  YIII. ,  cum  anno  1596  novum  conderet  in- 
dicem,  Taulerum  eidem  inserere  noluit,  nec  postea  in  indicem  romanum  relatus  est. 
Attamen  ineunte  saeculo  XVII.  congregatio  indicis,  ut  videtur,  Tauleri  opera  emen- 
dare  et  emendata  approbare  volebat;  quod  numquam  effectum  esse  videtur  [Reusch, 
Der  Index  der  verbotenen  Biicher  1.  c.  p.  370.  501 — 503.  523).  Mirum  ergo  non  potest 
esse  Ereranhwi  Mcrcnrianum,  Societatis  lesu  praepositum  generalem  (1573 — 1580), 
iam  antequam  Sixtus  V.  indicem  suum  composuerat,  inter  auctores  „spirituales", 
,.qui  instituto  nostro  minus  congruunt",  quique  sociis  non  essent  „permittendi" 
„passim  ac  sine  delectu",  Taulerum  quoque  recensuisse  (Ordinationes  praepositorum 
generalium  c.  2,  n.  1.  Institutum  Societatis  lesu  auctum  et  recusum.  Vol.  2  [Pragae 
1757]  p.  243.  Institutum  Societatis  lesu.  Vol.  3  [Florentiae  1893],  p.  259).  Quae 
ordinatio  Robertum  Bellarminum  et  Antonium  Possevinum ,  filios  Societatis  lesu 
certe  oboedientissimos ,  non  impedivit,  quomiuus  Taulerum  a  suspicione  haeresis 
tuerentur  laudibusque  ornarent  (De  scriptoribus  ecclesiasticis  liber  unus,  Eohcrto 
Card.  Bellarmino  auctore  (Romae  1613)  p.  229.  Anton.  Possevinus  S.  J. ,  Appa- 
ratus  sacer  I  (Coloniae  1608),  942—943). 

'  In  scriptis  Magistri  Eccardi  (Eckhart ,  Eekard)  0.  Pr. ,  quem  Taulerus  et 
Suso  theologiae  mysticae  magistrum  habebant,  pantheismum  quendam  latere  negari 
non  poterit.  loannes  XXII.  anno  1329  sententias  eius  29  damnavit.  pjccardus  omnem 
suam  doctrinam  iudicio  sedis  apostolicae  plene  subiecit  (C.  Greith ,  Die  deutsche 
Mystik  im  Prediger-Orden  [Freiburg  i.  Br.  1861]  p.  60—69.  Jos.  Bach,  Meister  Eck- 
hart  [Wien  1864]  p.  51 — 64.  //.  Denific  in  „Archiv  fiir  Literatur-  und  Kirchen- 
geschichte  des  Mittelalters"  II  [Berlin  1886],  417—687;  V  [Freiburg  i.  Br.  1889J, 
349-364). 

2  Beati  Henrici  vom  Berg  (f  1365)  0.  Pr.  («Amaudus"  etiam  et  ex  matre  sua 
^Seuse"    vel  „Suso"    vocabatur)    cultum   ecclesiasticum    Gregorius  XVI.    anno  1831 


88  6.   Canisius  Georgio  de  Skodborg. 

Loueni.  D.  Eckardus  jimior  2.  D.  Johan  Ruifbruch  zu  Bruxel^.  D.  Ger- 
hardus  Groit,  zu  Diiuenter^,  vnd  mehe  ander  erleuchte  lerer,  die  nach 
den  prophetien  Johelis^,  vom  heilgen  geist  reichlig  ubergolTen  waren, 
vnd  auch  groffe  selen  frucht  theten  im  wyngart  des  herren,  Da  von 
auch  herkonnnen  (als  zu  gliiuben  ist)  das  etliche  jre  predig  vnd  leer, 
vnder  D.  Thauleri  name  vnd  bey  sein  leren  geschryben  seynd.  Aber 
weil  sie  vfs  eym  heilgenn  geist  kommen,  vnd  gleich  eynen  weg  zu 
got  weisen,  sol  mann  nicht  darnach  fragen  ob  sie  gleich  all  D.  Taulers 
stilum  vnd  gedicht  haben,  vnd  seyn  eyger  sein  oder  nit. 

Von  disem  heilgen  Doctor  fyndet  man  in  der  offenbarung  seliger 
Christine  Ebnerynn  (die  ein  aufserwelt  gemahel  Christi  was,  vnd  vil 
schoner  offenbarung  von  got  hat  in  jrem  leben)*^  das  jr  ein  mal  vff 
S.  Andreas  abenf^  verkundigt  wart,  das  eyn  Prediger  die  zeit  lebte, 
der  got  der  allerliebste  mensch  were,  der  er  vff  ertreich  eynen  hette, 

ricus  Lovaniensis  ',  D.  Eckardus  iunior  ^,  Bruxellis  D.  loannes  Ruisbruch  ^  Daventriae 
D.  Gerardus  Magnus  [Groote]  *,  compluresque  alii  magistri  illuminati ,  in  quos  ,  ut 
loel  vidit  proplieta  *,  spiritus  sanctus  large  ettusus  erat,  quique  raagnum  animarum 
fructum  in  vinea  domini  faciebant.  Quo  etiam  factum  esse  credendum  est,  ut 
nonnuUae  eorum  orationes  et  institutiones  D.  Tauleri  nomine  inscriberentur  eiusque 
institutionibus  ascriberentur.  Quae  quia  omnes  ex  eodem  Spiritu  sancto  proveniunt 
et  eandem  viam  ad  Deum  commonstrant ,  quaerendum  non  est,  num  in  omnibus 
D.  Tauleri  stilus  sit  et  corapositio,  et  utrum  omnes  ipsius  Tauleri  sint  necne. 

De  sancto  hoc  doctore  in  revelatione  beatae  Christinae  Ebnerae  (quae  electa 
Christi  sponsa  erat,  cuique  in  terris  viventi  Deus  multa  pulchraque  revelabat)  *  haec 
leguntur :  Vigilia  quadara  S.  Andreae  "^  eidem  patefactum  esse ,  praedicatorera  eo 
tempore   vivere,    quo   in   terris   nerao  Deo    carior  esset,    euraque  Tauleruni    vocari. 


coniirmavit  (Heinrich  Suso's,  genannt  Araandus,  Leben  und  Schriften.  Herausgegeben 
von  MelcJt.  Diepenbrock.  Mit  einer  Einleitung  von  /.  Gorres  [2.  Aufl. ,  Regensburg 
1837]  p.  III — cxxxvi).  Scriptorum  Susonis  germanicorum  editionem  criticam  incepit 
P.  Eeinr.  S.  Denifle  Monachii  1880. 

'  Henricus,  ex  familia  lovaniensi  „de  Calstris"  oriundus,  ordinis  praedicatoruni, 
Taulero  mentium  consuetudine  coniunctissimus  erat.   Vixit  saeculo  XIV. 

2  Dominicanus,  in  Germania  inferiore,  e  schola  magistri  Eccardi,  f  1337.  Pauca 
scripta  eius  supersunt. 

*  loannes  Ruisbroek  (1293—1381),  „doctor  ecstaticus",  ^doctor  divinus",  prior 
canonicorum  regularium  ordinis  S.  Augustini  in  monasterio  Viridis  Vallis  (Groenen- 
dael)  prope  Bruxellas  sito,  de  operibus  suis  germanicis,  sublimibus  quidera,  sed 
aliquanto  obscurioribus,  a  Gersone  et  Bossueto  impugnatus,  a  Dionysio  Carthusiauo, 
Sixto  Senensi  0.  Pr. ,  Leonardo  Lessio  S.  J. ,  aliis  defensus  est.  Nostro  saeculo 
archiepiscopus  mechliniensis  a  sede  apostolica  petiit,  ut  cultus  ecclesiasticus  in 
regione  Vallis  Viridis  ei  tribui  solitus  confirraaretur  et  amplificaretur  (Ofto  ScJunid, 
^Ruisbroek"  in  „AIIgemeine  deutsche  Biographie"  XXIX  [Leipzig  1889],  626—630). 

*  Gerardi  Groote  sive  Magni  (1340—1384),  „fratrum  vitae  coramunis"  parentis, 
vitam  scripsere  praecipue  TJiomas  a  Kempis,  et  Carolits  Gruhe,  Gerhard  Groot  und 
seine  Stiftungen,  Kiiln  1883.  ^  loel  2,  28.   Act.  2,  17. 

«  Christina  Ebner  (1277—1356),  patricia  norimbergeusls  et  monialis  domini- 
cana  in  „VaIIe  Angelorum"  (Engelthal)  prope  Norirabergani,  revelationes  suas  ger- 
raanico  serraone  ipsa  litteris  consignavit. 

"^  Die  29.  Novembris. 


3.  lunii  1543.  89 

vnd  hiefs  Thauler.  Furbafs  sprach  der  herre  viider  andern  worten, 
Etliche  haben  das  ertreich  entfengt  mit  jren  feiirigen  zungen.  Jn 
disem  stand  (sprach  der  herre  zu  diser  jungfrauwen)  steent  all  deyne 
geistliche  freunde  im  hochsten  grad,  Vnd  sagt  jr  von  zweyen  der 
namen  geschriben  wiiren  im  hymmel,  der  eyn  heischt  Thaulerus,  der 
ander  Henricus.  Bifsher  die  offenbarung.  Jch  ghiub  das  difs  sey 
Henricus  Seiifser,  Wann  er  ouch  mit  miraculen  vnd  gothchen  leren, 
vil  menschen  an  got  getzogen  hat.  Hiemit  haben  wir  den  giitwilHgen 
leser  kurtzKch  wollen  furkommen,  vmb  D.  Taulerum  bafs  zu  ver- 
stehen,  vnd  disen  vnsern  arbeit  E.  Gr.  zu  schreiben,  die  solche  gotliche 
ler  von  inwendigem  leben,  lange  zeit  in  sieh  selb  vnd  auch  in  andern 
menschen  gehebt,  vnd  durch  heb  vnd  leyt,  mit  iiberflussiger  verfolgung 
vnd  trubsal  fur  die  gerechtigkeit ,  in  sich  selb  versiicht  vnd  bewert 
hat.  W611  got  das  hier  nach  eyn  erleuchter  mensch  vomm  heilgen 
geist  gesalbt  (wann  keyn  ander  vermag  es)  disen  kostparen  selen- 
schatz  in  Latinsche  sprach  veran[dere,] "  i  vil  menschen  die  das  begeren 
(auch  frembden  nationen)  zu  trost,  das  sie  got  loben  von  seynen 
milten  gaben,  die  er  seinen  freunden  reichhg  rait  geteilt  hat^.     Dem 

Praeterea  dominus,  interalia:  ^Nonnulli",  inquit,  ^orbem  terrarum  linguis  suis  igneis 
incenderunt" .  ^ln  lioc  ordine",  inquit  dominus  virgini  illi,  ^omnes  amici  tui  spiri- 
tuales  summum  gradum  teuent",  ac  de  duobus,  quorum  nomina  in  caelo  scripta 
essent,  ei  dixit,  unum  Taulerum  vocax-i,  alterum  Henricum.  Haec  in  revelatione 
illa  sunt,  et  puto  equidem ,  Henricum  Susonem  significari;  quippe  qui  miraculis 
divinisque  institutionibus  multos  ad  Deum  traxit.  Haec  lectorem  benevolum  breviter 
praemonere  voluimus,  quo  D.  Taulerus  melius  intellegeretur  hocque  opus  nostrum 
tibi,  clementissime  vir,  dedicaretur.  Tu  enim  divinam  hanc,  quae  de  vita  spii-ituali 
est,  doctrinam,  diu  in  teipso  atque  etiam  in  aliis  amasti  et  per  amorem  iniuriamque, 
persecutionibus  et  aerumnis  pro  iustitia  abunde  exantlatis,  in  te  ipso  expertus  es 
ac  probasti.  Faxit  Deus,  ut  posthac  homo  aliquis  illuminatus  atque  a  Spiritu  sancto 
unctus  (nemo  enim  alius  id  facere  potest)  pretiosum  hunc  animarum  thesaurum  iu 
linguam  latinam  transferat ',  ut  multorum,  atque  etiam  nationum  exterarum,  postula- 
tionibus  satisfiat ,  utque  ab  iisdem  Deus  laudetur  pro  beneficiis ,  quibus  amicos 
suos  large  aff"ecit  ^.     Quem  omnes  res  creatae  laudent  et   revereantur  in   aeternum. 


*  Hae  litterae  in  exemplo  coloniensi  desunt. 


1  Mense  Martio  anni  1548  Tauleri  opera  Coloniae  ex  officina  loannis  Quentelii 
prodierunt  latine  primum  versa  a  Laurentio  Surio  carthusiano  et  Canisii  familiari; 
quae  Gerardus  Kalckbrenner,  Carthusiae  prior,  Adolpho  de  Schauenburg,  archiepiscopo 
coloniensi,  dedicavit,  scribens  carthusianos  Tauleri  opera  ex  codicibus  manu  scriptis 
emendasse,  „adeo  vt  nonnunquam  etiam  ab  vltima  illa  Coloniensi  editione,  quinto 
abhinc  anno  emissa,  quae  caeteris  correctior  est,  cuius  et  ordinem  pene  secuti  sumus, 
haec  nostra  Latina  dissentiat".  Haec  versio  suriana  iterum  edita  est  Coloniae  ab 
heredibus  lo.  Quentelii  anno  1553,  eaque  ab  ipso  interprete  recognita  et  aucta. 
TJtrumque  opus  (2")  Komae  exstat  in  bibliotheca  casanatensi. 

2  Ex  hac  Tauleri  editione  canisiana  ortae  csse  videntur  editiones  illae,  quae 
anno  1565  Francofurti  sermone  Germaniae  inferioris  et  anno  1588  Amstelodami 
sermone  biatavico  factae  sunt;  in  his  tamen  Tauleri  opera  a  protestantibus  mu- 
tilata  et  corrupta  esse  queritur  P.  loannes  de  Lixhona  0.  Pr.  in  editione  a  se  facta 


90  6.    Canisius  Georgio  de  Skodborg  (Appendix). 

all  lob  vnd  eer  von  allen  creaturen  erbotten  werd  in  ew^gkeit.  Der 
woll  auch  E.  G.  in  langweriger  gesuntheit  behalten.  Datum  zu  Coln 
des  IIJ.  tags  Junij,  Anno  M.D.XLIIJ. 


Idem  te,    vir  clementissime ,   diu   incolumem    servet.     Datum  Coloniae   die  3.  lunii, 
anno  1543. 

Xota:  Qui  hanc  Tauleri  editionem  curavit,  nomen  suum  nusquam  prodidit  nisi 
in  initio  epistulae  huius  dedicatoriae,  vocans  se  „Petrum  Noviomagum".  Hunc  vero 
Petrum  eundem  esse  ac  Petrum  Canisium  nec  Canisius  ipse  in  suis  libris  scriptisque 
(quae  supersunt)  fassus  est,  nec  ante  annum  1890  ullus  Societatis  lesu  bibliographus 
vel  historicus  (quod  equidem  sciam)  affirmavit.  Primus  hanc  hypothesim  pro- 
tulit  anno  1875  Augustus  Jundt,  professor  gymnasii  protestantium  argentinensis, 
eamque  rationibus  compluribus  munivit '.  Eas  rationes  anno  1890  ex  parte  corri- 
gere,  ex  parte  confirmare  et  augere  conatus  sum  - ;  easdem  hic  repetendas  iterumque 
augendas  et  magis  confirmandas  esse  puto. 

Loco  nominis  gentilis  illo  tempore  saepe  nomen  terrae  vel  urbis,  in  qua  quis 
ortus  erat,  usurpatum  esse  sat  notum  est.  Velut  Canisius  ipse  anno  1540  vel 
paulo  post  coloniensem  magistrum  suum  loannem  Bronchorst,  Noviomagi  ortum, 
^lohannem  Nouiomagum"  ^  appellavit. 

Difficultas  in  hoc  est,  quod  inter  litteras  apostolicas  Clementis  VII.  ^Breve" 
quoddam  exstat,  quo  pontifex  Romae  20.  lunii  1525  facultatem  lutheranos  ad  fidem 
catholicam  revertentes  absolvendi  tribuit  ^Andreae  Ungonis  provinciali  Germaniae 
inferioris  et  Petro  de  Novimagio  et  Guillehno  de  Alten*  ordinis  predicatorum" -^ 
Quid  mirum,  si  ille  „Petrus  de  Novimagio"  etiam  „Petrus  Noviomagus"  vocabatur 
et,  dominicanus  cum  esset,  opera  Tauleri  dominicani  edidit  eaque  potissimum 
ex  codicibus  monasterii  S.  Gertrudis  hausta,  quod  regulam  S.  Dominici  seque- 
batur?     At 

a)  editor  noster,  cum  in  praefatione  sua  tam  multa  dicat  in  laudem  Tauleri, 
atque  etiam  aliorum  praeclarorum  dominicanorum  mentionem  faciat,  numquam  dicit 
se  eiusdem  ordinis  sodalem  esse. 

b)  Qui  dominicani  ordinis  historiam  litterariam  admodum  erudite  conscripserunt, 
dominicani  patres  lacobus  Quetif  et  lacobus  Echard,  editionem  hanc  Tauleri  non 
ponunt ".  Idem  silentium  tenet  P.  Bernardus  de  longhe  0.  Pr. ,  qui  historiam  pro- 
vinciae  Germaniae  inferioris  fratrum  praedicatorum  conscripsit '. 


f^Gheestelyke  Sermoonen  ghemaeckt  door  den  hoogh-verlichten  Leeraer  loannes 
Taulerus"  [t 'Antverpen  1647]),  praef.  n.  11.  Si  C.  Schmidt  (1.  c.  p.  70—78)  cre- 
dimus,  Tauleri  editio  italice  versa  est  a  Gaspare  Sciotto  (Piacenza  1568),  atque 
in  germanicum  sermonem  reducta  non  solum  a  Carolo  ab  Anastasio  carmelita  (Co- 
loniae  1660  in  4",  et  saepius),  sed  etiam  a  protestantibus  (Francofurti  1621  in  4°; 
ibidem  1681  cum  praefatione  Speneri  etc). 

'  Histoire  du  Pantheisme  populaire  au  moyen  age  et  au  seizieme  siecle  (Paris 
1875)  p.  63—65. 

2  Zeitschrift  fiir  katholische  Theologie  (14.  Jahrg.,  Innsbruck  1890)  p.  721—724. 

*  *  Cod.:  „Scripta  B.  Petri  Canisii  X.  A."     Plura  vide  infra,  monum.  7. 

••  Guillermus  de  Alten  (f  1540)  monasterii  dominicanorum  calcariensis  fuit; 
lectoris  theologiae,  prioris,  provincialis,  inquisitoris  coloniensis  munera  administravit 
{Bern.  de  lonf/Jte  0.  Pr.,  Bclgium  Dominicanum  [Bruxellis  1719]  p.  324). 

^  Monumenta  saeculi  XVI.  historiam  illustrantia.  Ed.  riir.  Balan.  Vol.  I 
(Oeniponte  1885),  p.  158. 

*  Scriptores  Ordinis  Praedicatorum  1  (Lutetiae  Parisiorum  1719),  677 — 679; 
II  (il)idem  1721),  821. 

'  Cf.  supra,   adnot.  4.    De  editione  hac  etiam  silet  P.  A.   Touron  0.  Pr.  (de 


3.  luuii  1543.  91 

c)  ^Petrus  de  Novimagio"  ille ,  de  quo  modo  scripsimus,  idem  esse  ommno 
videtur  ac  „P.  Mag.  Petrus  Fabri  De  Novimagio",  quem  De  longhe  testatur  Novio- 
magi  natum  esse ,  ibidem  in  monasterio  dominicano  professionem  fecisse ,  Parisiis 
anno  1522  docuisse,  ibidem  anno  1514  ptertiam  partem  Summae  S.  Thomae  cum 
supplemento"  et  anno  1519  cardinalis  Caietani  ,.commentaria  in  secundam  secundae 
S.  Thomae"  evulgasse.  Mortuus  autem  est  Romae  23.  lulii  1525  '.  Huius  igitur 
^Petri  de  Novimagio"  editio  tauleriana  Coloniae  facta   anno  1543    esse   non    potest. 

d)  Canisius  ineunte  fere  anno  1536  Coloniam  in  gymnasium  montanum  ^ 
missus  et  18.  lanuarii  eiusdem  anni  in  matricula  universitatis  inscriptus  est  hoc 
nomine :  „Petrus  Canes  de  Nouimagio"  ^  Eodem  anno  in  libro  facultatis  philo- 
sophicae  inter  discipulos  gymnasii  montani ,  qui  die  2.  Novembris  „ad  baccalaurea- 
tum  in  artibus"  admissi  sint,  refertur  „Petrus  Nouiomagus"  ^.  Ac  „Petrus  nouio- 
magus  de  domo  montis"  in  eodem  libro  inter  eos  numeratur,  qui  die  3.  Februarii 
1538  „praesentati  sunt"  ad  ^tentamen"  pro  „licentiatu"  in  artibus  obtinendo^.  Porro 
die  25.  Maii  anni  1540  ^praesidente  Magistro  Johanne  Nouiomago"  magister  artium 
factus  est  „Petrus  Canisius  Nouiomagus"  ^.  Die  31.  Octobris  1543  in  schola  theo- 
logorum  „M.  Petrus  Canisius  a  Noviomago"  latinam  orationem  ad  clerum  habuit, 
et  die  18.  lulii  1544  ,M.  Petrus  Canisius  Noviomagensis  artium  liberalium  magister 
de  bursa  Montis"  de  summo  pontifice  disputavit".  Qui  in  tribus  epistulis  dedicatoriis, 
quas  anno  1546  editionibus  S.  Cyrilli  Alexandrini  et  S.  Leonis  Magni  a  se  curatis 
praeposuit^,  ^Petrum  Canisium  Nouiomagum"  se  dixit.  Nemo  suspicabitur  dominicanum 
illum  „Petrum  de  Novimagio",  qui  anno  1525  iam  sacerdos  erat  et  a  summo  pontifice 
imprimis  aptus  habebatur  ad  lutheranos  convertendos,  annis  1536—1544  Coloniae  in 
bursa  montana  cursum  institutionis  philosophicae  et  theologicae  peregisse.  Neque 
verisimile  est  eodem  tempore,  quo  Canisius  noster  Coloniae  ^Petrus  Noviomagus" 
vocabatur,   ibidem    alterum  aliquem  in  scripto  publico  idem  nomen  sibi  imposuisse. 

e)  Patribus  dominicanis,  qui  Coloniae  degebant,  Canisius  certe  notus  et  carus 
erat;  eminebat  enim  inter  studiosos,  quos  illi  in  scholis  universitatis  excolebant. 
Ad  B.  Petrum  Fabrum  Canisius  Colonia  12.  Augusti  1545  scribit:  Patrem  provin- 
cialem  et  patrem  priorem  praedicatorum  iubere  eum  salvum  esse. 

f)  „Petrus  Nouiomagus"  oims  suum  Georgio  de  Scodborg,  archiepiscopo  lun- 
densi,  dedicavit.  Certum  autem  est  hunc  Beato  Petro  Fabro,  Canisio,  primis  eorum 
sociis  coloniensibus  amicissimum  fuisse.  Faber  iam  anno  1542  Moguntiae  in  eius 
gratiam  venei-at^.  Sancto  Francisco  Xaverio  Colonia  10.  Maii  1544  scripsit  archi- 
episcopum  lundensem  sermones,  quos  de  rebus  sacris  latine  habeat,  semper  audire  '°. 


Tauleri  operibus  scribens) ,  Histoire  des  hommes  illustres  de  Tordre  de  Saint  Do- 
rainique  II  (Paris  1745),  334—364. 

^  B.  de  longhe  0.  Pr.,  Desolata  Batavia  Dominicana  (Gandavi  1717)  p.  130 — 131. 

2  Canisius  ipse  testatur  se  in  gymnasio  montano  liberalibus  disciplinis  operam 
dedisse.     Vide  supra  p.  17.  38. 

^  *  Cod. :  „MatricuIa  quarta  vniuersitatis  Studij  Coloniensis"  f.  147''.  Coloniae 
in  archivo  historico  urbis. 

*  Haud  recte  Jundt:  In  ipsa  matricula  scriptum  esse :  ^Petrus  Noviomagus", 
et  manu  posteriore  additum:  „Canisius". 

*  *  Cod.  colon.:  „Lib.  fac.  Art.  quartus"  f.  203b— 204^  208^  Utroque  loco 
postea  quidem,  sed,  ut  videtur,  manu  eiusdem  aetatis  vel  saltem  valde  antiqua  inter 
vocabula  „Petrus"  et  „Nouiomagus"  insertum  est:    „Canisius". 

"  Ibidem  f.  215'' — 216*.  In  iJlo  libro  decani  facultatis  artium  notabant ,  quae 
tempore  administrationis  suae  acciderant. 

"^  *  Acta  facultatis  theologicae  coloniensis,  in  codice  bibliothecae  nationalis 
parisiensis  ^Nouv.  acq.  lat.  2165"  f.  6''— 7*.     Plura  infra  ponentur. 

*  Hae  epistulae  infra  proponentur. 

9  Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro  I,  160.  345.  >«  Cartas  etc.  1.  c.  235. 


92  6.    Canisius  Georgio  de  Skodborg  (Appendix).    3.  lunii  1543. 

Erat  is,  si  losepho  Hartzheim '  credere  licet,  Canisii  et  Surii  ^contubernalis  et 
comniensalis''  apud  Andream  Herll ,  canonicum  ecclesiae  S.  Gereonis.  Certe  Petrus 
Faber  28.  Novembris  1543  ad  Canisium  et  Alvarum  Societatis  novicios  scribens 
(qui  tuuc  apud  Andream  Herll  habitabant)  eos  iubet  canonico  Andreae  „et  Reveren- 
dissimo  domino  londensi"  ^esse  obsequiosissimos  et  obedientes  in  domino".  Et 
Canisius  ipse  5.  Februarii  1545  Colonia  comiti  montensi  scribens  inter  patronos, 
quos  Societas  lesu  Coloniam  modo  introducta  ibidem  habeat,  „Georgium  a  Schotborg 
Archiepiscopum  Lundensem  Primatem  Sueciae"  primo  loco  nominat^. 

g)  Melchior  Canus  0.  Pr.  Vallisoleto  28.  Martii  [1556]  magistro  Venegas 
haec  scripsit  de  hominibus  Societatis:  ^Tambien  he  oido  decir  lo  que  Vmd.  que 
siguen  li  Juan  Thaulero  y  a  Henrique  Herp;  y  .  .  .  .  a  Fray  Baptista  de  Crema"  ^. 
Mirae  huius  sententiac  pars  illa,  quae  Harpliium  spectat,  eo  explicatur,  quod  eodem 
anno  carthusiani  colonienses  „Theologiae  mysticae  D.  Henrici  Harphii"  editionem 
novam  Coloniae  in  lucem  emiserunt  eamque  S.  Ignatio  totique  Societati  lesu  dedi- 
caverunt.  Quae  res  suadet,  ut  etiam  eorum,  quae  de  Taulero  scripta  sunt,  explica- 
tionem  Coloniae  quaeramus  et  dicamus  Taulerum  anno  1543  editum  esse  a  Canisio 
paulo  ante  Societatem  lesu  ingresso. 

h)  Canisius  eo  tempore  Coloniae  in  niedia  quasi  theologia  mystica  versabatur  *. 
Nicolaus  Eschius,  quem  in  vita  spirituali  magistrum  habebat  summeque  amabat, 
anno  1543  librum  „De  templo  animae"  primum  edidit,  eique  suam  ^isagogen  seu  intro- 
ductionem  ad  vitam  introversam  capessendam"  praeposuit ;  idem  anno  1545  Coloniae 
^Margaritam  Evangeh^cam"  e  germanica  lingua  in  latinam  a  se  translatam  edidit"; 
atque  anno  1548  a  Laurentio  Surio,  Canisii  amico,  Coloniae  una  cum  Tauleri  ,Exer- 
citiis  de  vita  et  passione  Salvatoris  nostri"  edita  sunt  ,eiusdem  fere  argumenti" 
^exercitia  quaedam  alia,  divina  prorsus,  et  quae  compendio  hominem  in  Deum 
transformare  queant,  Authore  D.  Nicolao  Eschio".  Atque  carthusiani  colonienses, 
quorum  „pio  contubernio"  Canisius  iuvenis,  ut  ipse  scribit,  „suauiter  in  domino 
fruebatur"  ",  toti  erant  in  libris  eiusmodi.  Tales  lustus  Landsbergius  et  Gerardus 
Kalckbrenner,  Carthusiae  prior,  eo  fere  tempore  composuerunt ;  Gertrudem  in  lucem 
emittendam  curavit  Landsbergius,  Harphium  Bruno  Loher,  versiones  latinas  Tauleri, 
Ruisbrochii ,  Susonis  (1548 — 1555)  Surius.  Canisius  autem  ipse  testatur  se  tunc  ad 
nil  magis  affectum  fuisse  quam  ad  ^mysticam  theologiam  et  spiritualia  studia"  ". 
Mirari  igitur  non  possumus  virum  illum  librorum  edendorum  per  totam  vitam 
studiosissimum  conferre  etiam  voluisse  ad  thcsaurum  monumentorum  mysticorum 
augendum.  Quod  autem  huius  suae  editionis  postmodum  uullam  vel  fere  nuUam  men- 
tionem  fecit,  id  ex  animi  eius  demissione  explicabis  vel  ])otius  ex  eo,  quod  videbat 
Taulerum  a  quibusdam  haeresum  vel  saltem  errorum  accusari  et  in  indicibus  libro- 
rum  prohibitorum  poni. 

De  hac  re  etiam  propter  rationes  bibliographicas  uberius  hic  disserere  placuit. 
Primi  libri  a  Societate  lesu  in  lucem  emissi  putabantur  esse  „Direetorium"  Polanci 
(1554),  Exercitia  spiritualia  S.  Ignatii  (1548) ,  Sermo  quidam  in  concilio  tridentino 
a  Salmerone  habitus  (1546).  Sed  ecce  Canisius  omnes,  quotquot  Societas  habuit 
scriptores,  tribus  annis  praevenit !  * 


'  Bibliotheca  coloniensis  p.  218  -219. 

^  Vide  epistulam  ipsam  infra  n.  19.  *  Cartas  de  San  Jgnacio  II,  498. 

*  Paulus  Drews ,  scriptor  protestans:  „Das  mufs  anerkannt  werden,  dafs  der 
Jiingling  [Canisius]  noch  unter  dcn  verhaltnismiifsig  besten  Einfliissen  der  katho- 
lisclien  Kirche  aufwuchs,  unter  den  Einfliissen  der  Mystik.  .  .  Er  erfuhr  den  Ein- 
flufs  eines  Kreises,  der  durch  die  .strenge  Mystik  dem  Jesuitenorden  geistesvorwandt 
war"  (Petrus  Canisius  p.  6 — 7). 

*  Unrtzheim  1.  c.  p.  255.  ®  Vide  supra  p.  37.  ''  Vide  supra  p.  22. 

*  Sommervofjel  1.  c.  II,  617.  A.  Jiindt,  cum  anno  1875  non  sine  dubitatione  quadam 
Canisium   editorem  Tauleri  dixisset,   postea   cum   certitudine    dixit  (La  grande  En- 


7.    B.  Petrus  Faber  Canisio.   21.  lunii  1543.  93 

Ceterum  grato  animo  profiteor  me  in  his,  quae  modo  proposui,  inveniendis  et 
stabiliendis  consilio  et  opera  reverendorum  Patrum  Henrici  Denifle  et  Pauli 
d  e  L  o  e ,  ordinis  praedicatorum,  adiutum  esse. 

7. 
BEATUS  PETRUS  FABER  S.  J. 

CANISIO. 

3Iognntia  21.  Innii  1543. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis,  quod  est  in  pagina  altera  epistulae  archetypae 
a  Fabro  ad  Alvarum  et  Canisium  28.  Novembris  1543  missae. 

Edita  in  ^Cartas  del  B.  Pedro  Fabro''  I,  355 — 356.  Usus  est  ea  Hansm  1.  c.  p.  175. 

De  exercitiis  spiritualihus  loannis  et  Danielis  sacerdotum  a  Canisio  niissorimi. 
Iiibet  Canisium  pro  iis  Deum  precari. 

Jliesus  1 

Charissime  in  Jesu  Christo  Frater. 

Gratia  Jesu  Christi  dominj  nostrj  et  pax  illa  quae  exuperat 
omnem  humanum  sensum  confortet  et  confirmet  cor  tuum  et 
intelligentiam   tuam^. 

Nuncius  hoc  sero  sese  mihi  certus  obtulit,  quem  nolo  abire  ad 
vos  vanum,  et  tam^n  nihil  nouj  habeo  quod  scribam,  nisi  quod  cupiam 
intelligere  sj  quid  nouj  apud  vos  est*. 

Duo  sacerdotes  quos  ad  me  impulistj  bene  habent,  et  maxime 
optant  vt  tu  memoriam  ipsorum  continuam  facias  in  tuis  orationibus  ^, 
absque  his  enim  alter  eorum  non  facile  sperat  se  posse  inuenire  eos 
affectus  quos  tu  maxime  coniectas,  alter  vero  timet  vt  non  possit 
inuenire  id  quod  nimio  affectu  optat,  Nolj  igitur  deesse  eis,  sed  ob- 
secra  dominum  vt  alterj  det  voluntatem  faciendi  id  quod  nouerit, 
alterj  vero  vt  det  potestatem  inueniendj  id  quod  vult,  sic  vellent 
fierj  ipsj  orationes  pro  se,  Ego  vero  cupio  vt  oretis  dominum  deum 
ipsorum  et  nostrum,  vt  dignetur  vtrique  aperire  voluntatem  suam 
bonam  beneplacentem  et  perfectam*  vt  eam  possint  exequj 
postquam  agnouerint  ^. 


''  Siijnum  sequitur,  quo  indicari  ridetur  in  autographo  novum  versum  iyicipert 
^  Sequitur  idem  signum,  quod  supra. 


cyclop^die.  Sous  la  direction  de  MM.  Berthelot ,  Derenhourg  etc.  IX  (Paris,  sine 
anno),  39—40. 

'  Ipse  quoque  S.  Ignatius  epistulas  suas  a  nomine  lesu  incipiebat  atque  etiam 
eodem  concludebat;  nam  in  sigillo  Societatis  idem  nomen  comparere  volebat.  Vide 
quae  hac  de  re  disputata  sunt  in  „Cartas  de  San  Ignacio'^   I,  416 — 421. 

2  Phil.  4,  7. 

*  Deliberasse  hi  videntur,  essetne  vita  religiosa  sibi  capessenda.  Utrumquo 
Societatem  lesu  ingressum  esse,  asseritur  in  *  cod.  „Hist.  gymn.  tr.  cor.",  f.  19b. 
Sed  vide  infra,  p.  94  adnot.  1.  2.  *  Rom.  12,  2. 


94  7-   B-  Petrus  Faber  Canisio.   21.  lunii  1543. 

Doniinus  Joannes^  esset  contentus  paueis  vt  cito  posset  redire 
ad  vos,  dominus  autem  DanieF  adeo  cupit  bona  finalia  et  ipsos 
fructus,  vt  nulla  media  ad  lucrum  deputet,  nondum  intelligit  quam 
bona  sit  acquisitio  spiritualis  aurj ,  Vtinam  ipse  posset  iuxta  deside- 
riorum  famem  et  sitim*. 

Habenda  autem  milij  est  ratio  aetatis  eius  quae  alioquj  nimium 
multis  exercicijs  est  aggrauata''. 

Commenda  me  domino  meo  et  patrj  et  fratrj  in  Christo  priorj 
Carthusiensium  coloniensium  ^,  et  domino  vicario  eiusdem  domus". 

Christus  Jesus  semper  sit  in  corde  tuo,  et  in  corpore  tuo  sen- 
ciatur  spiritus  eius. 

Moguntiae  XXI  die  Junij  1543. 

Tuus  in  Christo  frater  et  amicus  singularis 
Rescribe.  Petrus  Faber. 

t  Charissimo  in  Christo  fratri  et  singulari  amico  magistro  petro 
Kanisio  nouiomago  in  edibus  Mag.  Andree  Bardwick  licentiati  theo- 
logie  Canonici  ad  gereonis  Coloniae. 


Idem  signum  seqiiittir.  ^  Idem  signum  sequitur. 

Idem  signiim  seqmtnr. 


'  Sunt  qui  suspicentur  loannem  Covillonium  (Couvillon)  insulensem  signifi- 
cari,  qui  sub  id  tempus  in  Societatem  receptus  est,  vel  etiam  loannem  Ara- 
gonium  (Mosen  Juan  de  Aragon) ,  qui  Fabrum  ex  Hispania  in  Germaniam  comi- 
tatus  erat  et  aestate  anni  1542  Spira  Coloniam  ad  loca  sacra  visenda  venerat 
(Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  127—128.  150—162.  Fabri  Memoriale  p.  51—54. 
81 — 83).  Sed  Canisius  Colonia  12.  Augusti  1545  Fabro  de  monasterio  quodam 
ordinis  S.  Birgittae  scribit,  in  quod  ingressus  sit  „D.  loannes  Domini  Danielis  so- 
cius"  Moguntiae. 

^  In  *„Historia  gymnasii  trium  coronarum"  I.  c.  asseritur  eum  fuisse  Danielem 
Paeybroeck  denderamundanum ,  qui  Societati  nomen  dedit.  Sub  idem  tempus 
„M.  Daniel  Coloniensis"  Societatem  ingressus  esse  videtur  {OUv.  Manareus  S.  J., 
De  rebus  Societatis  lesu  commentarius  [Florentiae  1886]  p.  4).  Inter  amicos  et 
■discipulos,  qui  Fabrum  30.  Decembris  1544  per  Canisium  salutant,  ^Dominus  Daniel 
in  Carthusia"  comparet,  et  Fabcr  littoris  Vallisoleto  9.  lulii  1545  Coloniani  missis 
priorem  Carthusiae  „cura  toto  convcntu  et  D.  Daniele"  salutat.  Daniel  igitur  ille, 
qui  anno  1543  Moguntiae  cum  B.  Petro  Fabro  fuit,  non  Societatem  Icsu,  sed  Car- 
thusiam  coloniensem  ingressus  esse  videtur. 

^  Gerardo  Kalckbrenner  sive  Hammontano. 


8.   Canisius  Cornelio  Vishavaeo.     Mense  Septembri  1543. 


95 


8. 

CANISIUS 

CORXELIO  VISHAVAEO, 

sacellano  in  ecclesia  S.  Petri  lovaniensi '. 

Colonia  mense  Septembri  1543. 

Ex  libro  operis  manu  scripti  instar  edito  Ex   Radero ,    De   vita    Caui 

,De   rebus    Societatis  lesu   commentarius    ad  238. 
Oliverii  Mamirei"  (Flor.  1886)  p.  10—11. 

Fetrum  Fahrum  et  institutum  Societatis  lesu  ei  commendat. 


286 


P.  Oliverius  Manareus  S.  J.  -  circiter 
anmini  1600  inter  „puncta" ,  quae  iussu 
Claudii  Aquavivae  praepositl  generalis 
2>ro  historia  Societatis  collegit  et  Romam 
ad  F.  Nicolaum  Orlandinum  Societatis 
historicum    misit ,    haec  ponit    (c.    1, 

§  13): 

Primus  auteni  omnium  qui  Lovanii 
ad  Societatis  institidum  animuni  ad- 
iecerunt ,  fuit  P.  Cornelius  Wischaven, 
Mechliniensis,  in  aede  primaria  D.  Petri 
Sacellanus ,  et  Confessarius  ordinarius, 
vir  probatae  virtutis  ac  pietatis  '.  Ora- 
verat  diu  midtumque  vir  pius  Deum  et 


P.  Franciscus  Costerus  S.  J.  *  P. 
Matthaeo  Radero  S.  J.,  Bruxellis  24.  la- 
nuarii  1613: 

Accepi  hesterno  die,  quas  R.  V.  de- 
derat  5.  Idus  lanuarij,  ciim  initio  vitae 
B.  Menioriae^  P.  Petri  CanisiJ  quod 
initium  mihi  valde  probatur,  estque  con- 
forme  ctim  iis ,  quae  mihi  a  B.  M.  P. 
Cornelio  Wischouio  narrata  fuerunt,  eius 
condiscipido  apud  D.  Nicola.um  Eschium, 
qui  postea  praefuit  connentui  Beginarum 
Distemii  ^.  Addebat  bonus  P.  Cornelius 
ad  se  datas  ab  eo  ex  Germania  (Mo- 
I  guntia,  ni  fallor  ^)  literas  per  P.  Petrum 


Mariae  Rad. 


^  Bostenii  Rad. 


^  De  hoc  Vishavaeo  (Wischaven)  vide  infra,  adnot.  3;  nota  etiam,  quae  post 
hoc  regestum  de  altero  ,CorneIio  Wischaven"  ponuntur. 

2  Oliverius  Manareus  (Manare) ,  anno  1523  in  pago  Quincy  prope  Duacuni 
natus ,  studiis  in  universitate  lovaniensi  absolutis  et  sacerdotio  suscepto ,  in  Socie- 
tatem  lesu  receptus  est  Parisiis  anno  1551.  Qui  rector  fuit  coUegii  romani,  „com- 
missarius"  ordinis  sui  in  Gallia  et  Germania,  ^assistens"  et  nadmonitor"  Mercuriani, 
praepositi  generalis;  quo  mortuo  totius  Societatis  „vicarius  generalis"  constitutus  et 
a  Claudio  Aquaviva,  Mercuriani  successore,  in  Austriam.  Germaniam,  Belgium  ad 
visitandas  Societatis  provincias  missus  est;  in  provinciis  belgica  et  rhenana  (1587 
ad  1589)  etiam  praepositi  provincialis  munus  gessit;  mortuus  est  Tornaci  die  28.  No- 
vembris  1614. 

*  Piissimum  hunc  virum,  anno  1548  in  Societatem  lesu  admissum,  S.  Ignatius 
postea  Romam  evocavit  et  Messanam  in  Siciliam  misit ;  qui  in  utraque  urbe  praeter 
alia  etiani  raunus  magistri  noviciorum  gessit;  mortuum  esse  Laureti  ,in  brachiis, 
ut  dici  solet",  Manarei  (anno  ,  ut  videtur ,  1557)  Manureus  ipse  refert  1.  c.  p.  155. 
Huius  eximias  virtutes  enarrat  Matth.  Tanner  S.  J. ,  Societas  lesu  apostolorum 
iraitatrix  p.  70—76. 

*  Franciscus  Coster  (1532 — 1619),  raechliniensis,  in  Societatem  lesu  anno  1552 
admissus,  in  provincia  S.  J.  rhenana  semel  (1578—1585),  in  belgica  bis  praepositus 
provincialis  fuit;  40  fere  libros  edidit  asceticos,  polemicos,  catecheticos ,  qui  recen- 
sentur  a  Sommervogel  1.  c.  II.  col.  1510 — 1534,  p.  xiv. 

5  Vide  infra,  p.  96  adnot.  2. 


96 


S.    Canisius  Cornelio  Vishavaeo.     Mense  Septembri  1543. 


B.  Virginetn  nt  indicare  dignarentur, 
in  quo  ritae  genere  Deo  et  Ecclesiae 
ipsum  deservire  rellent.  Sensit  autem 
non  raro  obversantem  menti  suae  cogi- 
tationem^  quod  renturi  essent  aliquando 
boni  aliqui  Sacerdotes ,  quornm  studiis 
et  institutis  si  se  adiungeret ,  Deo  et 
Ecclesiae  recte  deserviret.  Dwn  Jioc 
animo  versat,  ecce  iUi  redduntur  per 
P.  Fahrum  et  Franciscum  Stradam  ' 
(quem  secum  Faber  assumpserat)  litterae 
datae  Moguntia  ^  a  P.  Petro  Canisio, 
qui  Exercitia  Spiritualia  Moguntiae, 
P.  Fabro  directore  persolverat  ....  Ac- 
cejJtis  litteris  P.  CorneUus  gratias  ipsis 
egit ,  ac  benigne  eos  dimisit,  antequam 
Utteras  reseraret.  Lectis  p)orro  Utteris 
bonus  pater  totus  confusus  est,  sensitque 
valde,  quod  viros  tam  jyraestantes,  sicut 
ex  Utteris  intelUgebat,  a  se  tam  rustice 
dimisisset,  non  dubitans  quin  ilU  essent, 
quos  illustratio  divina  assignaverat.  Xam 
Canisius  eum  liortabatur  ut  ipsis  se  ad- 
iungeret,  eos  esse  eius  instituti  ad  quod 
aspirabat.  Nescius  CorneUus  quid  ageret, 
continuo  ad  altare  B.  Virginis  se  supplex 
prosternit,  in  simpUcitate  cordis  dicens : 
0  beatissima  Virgo,  duo  ad  me  viri 
paido  ante  venerunt,  quos  iam  diu  de- 
sideravi  videre,  eos  autem  a  me  dimisi, 
nec  scio  quo  se  receperint,  et  ubi  eos 
invenire  piossim;  dirige  me ,  quaeso,  et 
doce  ubinam  eos  inveniam.  Finita  ora- 
tione  novo  lumine  illustratus,  visus  est 
videre  domum,  ad  quam  diverterant,  et 
continuo  ad  eam  concitato  gressu  se  con- 
fert:  pulsat  fores,  a  Francisco  Strada 


Fabrum,  quas  ei  Lovanium  [?]^  ad- 
ferebat  Franciscus  Strada  tunc  adole- 
scens.  Cumque  ei  non  esset  ocium  illas 
statim  legendi  propter  vespertinum  offi- 
cium,  ad  quod  in  Ecclesiam  S.  Petri 
properabat,  post  reditum,  vt  eas  aperuit, 
midta  inuenit  de  nostrae  Societatis  in- 
stituto,  quae  ipsum  ad  illud  non  medio- 
criter  permouebant :  sed  cum  ab  eo  Frati- 
ciscus  Strada  discessisset,  ipseque  igno- 
raret,  vbinam  Jil  duo  in  ciuitate  Jiospi- 
tium  Jiaherent ,  contuUt  se  postridie  in 
templum  fratrum  Praedicatorum ,  vbi 
ad  altare  B.  Virginis  precatus  [estj 
I B.  Virginem  pro  auxiUo  inueniendae 
j  Domus  illorum  ■  et  tunc  diuinitus  ei 
suggestum  est,  vt  portam  internae  ciui- 
tatis  iuxta  Monasterium  S.  Francisci 
egressus  ad  latus  sinistrum  ianuam 
cuiusdam  domusjndsaret^,  quod  vtfecit 
inuenit  ibi  vtrumque.  A  P.  Fabro  de 
instituto  Societatis  nostrae  instructus, 
deduxit  ambos  in  domum  suam  iuxta 
ParocJiialem  Ecclesiam  B.  MicJiaelis, 
quam  Sociefati  donavit ,  atque  ex  eo 
tempore  Societas  Lomnium  non  deseruit, 
ad  quam  concimiibus  praedicti  Fran- 
cisci  Strada  necdum  Sacerdotis,  mid- 
torum  mcigna  accessio  facta  est.  Haec 
ab  ipsomet  P.  CorneUo  WiscJiouio  au- 
diui .... 


*  Mendum  librarii  vel  typogra^jhi  id  esse  videtur  ac  le(/i  o^iorferc  Louann;  nam 
Strada  anno  1542  Lovanium  venit  (Orlandimis,  Hist.  S.  J.  P.  1,  l.  3,  n.  75),  nce 
quisquam  2>rodidit  cum  illo  vel  proximo  anno  Lovanio  Coloniam  venisse. 


*  De  lioc  vide  supra  p.  78  ^ 

2  Scribendum  fuit  ^Colonia".  Nam  Canisius  mense  Maio  vel  initio  lunii  Co- 
loniam  revertit.  Faber  autem  eodem  venit  mense  Augusto  vel  Septembri  {Cornehj 
1.  c.  p.  132.  Boero,  Fabro  p.  125),  atque  eodem  mense  Septembri  Lovanium  pro- 
fectus  est  {Fahri  Memoriale  p.  335;  ed.  mai.  p.  326.   Boero  1.  c.  p.  127). 

8  liadcrus  ex  relatione  anno  1600  a  Costero  facta:  ^Secundum  coenobiiim 
[S.  Francisci  ?]  iubetur  dextrum  viae  latus  ingredi,  tertiaeque  inde  domus  ad  sinistram 
fores  pulsare." 


9.    Canisius  Nicolao  Eschio.   Mense  Septembri  1543.  97 

hae  aperiuntur ;  accedit  et  evistigio  P. 
Faber:  se  mutuo  consalutant :  P.  Cor- 
nelius  enixe  rogat ,  ut  ad  siias  aedes 
licet  humiles  et  angustas  se  recipere  non 
gravarentur,  se  vero  non  jMSSuruni  ipsis 
quidquam  deesse  pro  siia  tenuitate.  — 
Haec  cum  ante  plurimos  annos  mihi 
narrata  essent  in  Urhe ,  et  nisi  fallat 
memoria,  etiam  alihi,  rursus  eadem  con- 
firmari  audivi  a  PP.  Bernardo  Oliverio 
iam  Praeposito  nostro  Provinciali  '^  ac 
Francisco  Costero. 

Eaderus  l.  c.  p.  234—236  testatur  Costerum  anno  1600,   „ad  conuentum 
Sociorum  p)uhlicum  inter  cdios  Bomam    vocatum^' ,   eadeni  fere   „in    itinere   ex- 


Claris  bisce  virorum  gravium  testimoniis  ea  refelli  videntur,  in  quibus  —  capite 
tamen  narrationis  servato  —  complures  Canisii  Fabrique  biograpbi  nobiscum  discre- 
pant  ^.  H.  P.  Vanderspeeten  S.  J.  censet  Canisium  non  Cornelio  Wiscbaven ,  sa- 
cellano  S.  Petri,  scripsisse,  sed  eius  nepoti,  qui  eiusdem  nominis  ac  cognominis  erat 
et  paulo  post  Societatem  et  ipse  ingressus  est;  buncque  Cornelium  Canisii  con- 
discipulum  fuisse,  atque  ita  nodum  omnem  dissolvi  posse  *. 

9. 

CANISIUS 

XICOIiAO  ESCHIO, 

pastori  Beginarum  distemensium  *. 

Coloiiia  lueiise  Septeinbri  1543. 

Ex  Sacchino,  De  vita  Canisii  p.  27 — 28,  scribente  „ex  eius  aetatis  commen- 
tariis"  deprompta  esse. 

„Degehat",  inquit  Sacchinus,  „Nicolaus  hoc  tempore  haud  Louanio  pyrocul 
in  oppido  Diestemio.  Igitur  literas  ad  eum  Canisius  dat ,  rogatque  vt  Fran- 
cisci  Stradae,  qui  redditurus  eas  literas  esset ,  ne  grauaretur  audire  consilia, 
et  quas  exercendae  mentis  vias  idem  ^proponeret ',  experiri.  Eas  literas  vhi 
Nicolaus  accepit ,  et  Stradam  vidit  hominem  tanto  se  aetate  inferiorem,  sihi 
uetusto  Magistro  superuacaneum  putauit  imberhis  pene  adolescentis  subire 
dictata"  ®. 


1  Bernardus  Oliverius  (Olivier)  anno  1556  Tornaci  mortuus  est. 

2  V.  g.  Sacchinus,  Can.  p.  27—28. 

'  „Corneille  Vishaven,  premier  Jesuite  belge"  in  ^Collection  de  Precis  Histo- 
riques"  XI  (Bruxelles  1862),  457—472. 

*  De  60  V.  supra  p.  17—19.  36.  92.  95. 

'  Exercitia  spiritualia  S.  Ignatii. 

®  Escbius  postea  Societati  amicissimus  fuit.    Quae  apud  Sacchinum  sequuntur, 
cum  iis  parum  convenire  videntur,  quae  Canisius  Fabro  12.  Martii  1545  scripsit. 
Braunsberger,  Cauisii  Epistulae  et  Acta.   I.  7 


98  10-    B.  Petrus  Faber  Alvaro  Alfonso  et  Petro  Caiiisio. 

10. 
BEATIIS  PETRUS  FABERi 

ALYARO  ALFOXSO-  ET  PETRO  CANISIO, 

noviciis  S.  J. 
Lovaiiio  28.  Xovemhris  1543. 

Ex  archetypo  (formae  romanae,  1  p.) ;  sola  subscriptio  (vester  etc.)  est  Fabri 
ipsius. 

Edita  in  ^Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro"  I,  360—362.  197—200.  Usus  est  ea 
Iloiifien  1.  c.  p.  180. 

De  (legyotatione  sua.  Nmn  sit  (quod  Poggius  Nuntius  et  Ererardus  BiUicl-  cujne- 
hant)  Coloniatn  redituriis.  Socios  monet ,  iit  valetudinem  et  studia  diligenter  curent, 
carthusianis  et  archiepiscopo  hindensi  ohsequantur.  De  Stempelio  et  Groppero  ad 
Caesarem  profectis  et  de  Stradae  orationihus  sacris. 

Jliesus 
Charissimj  in  christo  fratres. 
Gratia:  Et  pax:  clominj  nostri  Jesu  christi:  sit  semper  in  cordibus 
nostris:    literas  vestras  manu   magistri   petri^   ad   me  ,23  novembris 


'  Cum  Hermannus  de  Weda  [Wied],  arcbiepiscopus  coloniensis,  per  Bncerum, 
Melanchthonem  aliosque  lutheranos  gregem  suum  a  fide  catholica  avertere  conaretur, 
Faber  Moguntia  Coloniam  venit  mense  Augusto  vel  ineunte  Septembri  anni  1548, 
ibique  exercitiis  spiritualibus  tradendis  et  sermonibus  sacris  latine  habendis  operam 
dabat  (Cartas  del  B.  F.  Pedro  Fahro  I,  192—194.  352.  Acta  Sanctorum  lulii  VII 
[Parisiis  et  Romae  1868],  493  [ex  „Annalihus  Carthusiae  Coloniensis"]).  Sed  a  S.  Ignatio 
iussus  est  in  Lusitaniam  ad  loannem  III.  regem  proficisci:  ^Ad  profectionem",  inquit 
ipse,  ^ego  me  accinxi  in  mense  Septembri.  Veni  autem  Antuerpiam,  et  dum  non 
possem  navigare ,  rediens  Lovanium ,  incidi  in  febrem  tertianam  quae  me  detinuit 
duos  ferme  menses"  (Memoriale  p.  335  [ed.  mai.  p.  325]).  Notatu  dignum  est 
Fabrum  Coloniam  primum  venisse  Canisio  auctore;  hic  enim  *  Friburgo  Helvetiorum 
3.  lunii  1590  Coloniam  ad  P.  Arluinum  Madium  S.  J.  scripsit:  „R.  P.  meus  Faber 
cui  tam  multum  debemus,  non  venit  Coloniam  nisi  a  me  rogatus."  Sed  a  priore 
quoque  Carthusiae  rogatum  esse  ea  ostendunt;  quae  Faber  Moguntia  28.  Maii  1543 
Claudio  Perissin,  priori  Carthusiae  ,du  Reposoir",  scripsit:  „Le  Dom  Prieur  des 
Chartreux  de  la  citte  de  Cologne  .  .  .  m'hat  escript  ces  jours  passes ,  m'exhortant 
fort  et  d(5syrant  atfectueusement ,  afin  que  je  veulle  visiter  la  citte  de  Cologne  .  .  . 
La  necessite  est  grande ,  laquelle  le  faict  escrire :  et  pour  tant  je  hay  propose  d'i 
aller"  (Cartas  I,  352).  Hic  non  vacat  disputare,  a  quibusnam  aliis  Faber  Coloniam 
evocatus  sit,  num  archiepiscopum  accesserit  etc.  [Beiffenherg  1.  c.  p.  10—12. 
Han^en  1.  c.  p.  168—180). 

2  Alfonsus  Alvarus  (Alvaro  Alfonso)  et  loannes  Aragonius  (cf.  supra  p.  94'). 
sacfUani  aulici  Mariae  et  loannae,  Caroli  V.  filiarum .  anno  1542,  Fabri  virtute 
sancte  delectati ,  eum  ex  Hispania  in  Germaniam  comitati  sunt,  Spirae  exercitiis 
spiritualibus  ab  eo  exculti  sunt,  Societati  nomen  dederunt.  Aragonium  Faber  Mo- 
guntia  secum  Coloniam  et  inde  Lovanium  adduxisse  videtur,  ut  litterarum  studia 
prosequeretur.  Alvarus  mensibus  Augusto  et  Septembri  anni  1542  Treveros  et 
Coloniam  adierat,  ut  sepulcra  sanctorum  visitaret,  atqne  inde  Spiram  rcverterat: 
ineunte  mense  lanuario  anni  1543  iterum  Coloniae  fuit  (Memoriale  p.  31.  209. 
Cartas  etc.  I,  127—128.  140.  152.  161—165.  413—415). 

'  Canisium  significari  ex  inscriptione  huius  epistulao  intellegitur. 


28.  Novembris  1543.  99 

scriptas.  hoc  clie  recepi.  gratissimas  quidem  illas.  propterea  quod 
multas  res  (quarum"  tenebamur  desiderio)  nunciarent.  desiderio  in- 
quam  sciendi.  dolemus  quidem:  quod  multa  sint.  que  nos  non  possint 
consolari.  ea  videlicet  que  de  Religione  scribitis.  Jesus  christus  do- 
minus  noster:  cuius  res  agitur.  det  omnibus  saniorem  mentem.  Quidam 
tabellarius,  sese  nunc  nobis  obtulit:  qui  adeo  festinat.  vt  nobis  non 
detur  locus  respondendi  ad  singulas  partes  epistolae  magistri  Petri, 
Sed  et  infirmitas  mea  etsi  jam  satis  remissa  sit  non  permittit  me 
multa  scribere.  Dominus  Franciscus  ^  postea  respondebit  ampliter,  hoc 
igitur  tantum  scitote  ex  me.  longe  melius  habere  quam  hactenus 
quamvis  febris  nondum  omnino  sit  expulsa.  Sed  et  dominus  Johannes 
nondum  redijt  ad  pristinam  valetudinem  ^.  dimissus  est  tamen  a  febre, 
Rogate  igitur  dominum.  vt  jn  nobis  compleat  voluntatem  suam,  De 
meo  reditu  in  coloniam  nondum  scio  quid  futurum  est,  Nuncius  apo- 
stolicus  mihi  significavit :  se  habere  potestatem  a  summo  pontifice : 
jmpediendi  profectionem  meam  in  hyspaniam ,  oportebit  tamen  me 
videre  htteras.  vt  intelligam  si  sufficiant  ad  impediendam  priorem 
obedientiam  3.  Jam  scripsimus  ad  domnum  Alvarum^.  quemadmodum 
factor  5  regis  portugalHae  paratus  est  providere :  juxta  tenorem 
epistolae  domine  Leonorae  ^.  videat  igitur  et  sibi  caueat ,  de  sua 
culpa  ne  propter  malum  regimen  corporale,  incidat  in  aliquam  in- 
firmitatem.  non  mihi  admodum  probatur.  sic  dimissis  studijs  vestris 
vos  totos  detis  operibus  charitatis.  res  quidem  sancta  est  quod  pau- 
peres  recipiatis  hospitio^.  Sed  danda  est  opera:  vt  habeatis  aliquos: 
quos  substituatis  tali  ministerio.  id  quod  scribitis  de  primo  hospite 
meo^.   mihi  valde   displicet.    vtinam  deus  det  illi  mentem,    cum  ven- 


Sequitiir  vocabidum   ^singularum",  postea  deletum. 


'  Fr.  Franciscus  Strada  S.  J. ;  de  quo  supra  p.  78.  95 — 97. 

2  P.  loannem  Aragonium  tunc  aegrotasse  Lovanii  etiam  Polancm  testatur  I,  110. 

*  loannes  Poggius  (Poggio) ,  Nuntius  ad  Caesarem  missus  (postea  cardinalis), 
qui  Moguntiae  tunc  moratus  esse  videtur,  optabat,  ut  Faber  germanicam  ac  maxime 
coloniensem    ecclesiam   iuuare  pergeret   (cf.  Cartas  dei  B.  F.  Pedro  Fabro  I,  202). 

■*  Alfonsum  Alvarum,  de  quo  supra,  p.  98,  adnot.  2. 

^  Id  est:  procurator  vel  quaestor.  („Uxor  .  .  primarii  ministri  Ducis  [Factorem 
vocabant"]  etc.  Polancm  II,  495.) 

*  Nobilis  ac  pia  femina  Eleonora  de  Mascarenas  cum  Isabella,  sponsa  Caroli  V., 
in  Castiliam  venit  et  Philippum ,  „infantem  Hispaniae",  eiusque  sorores  ac  postea 
etiam  Carolum,  eius  filium  („Don  Carlos"),  educavit;  S.  Ignatium,  quem  virum 
sanctum  putabat,  eiusque  socios  tantopere  protegebat  et  adiuvabat,  ut  hic  eam 
„Madre  de  la  Compafiia"  dicere  soleret  (Cartas  de  Saii  Ignado  1 ,  205  ^.  Cartas 
del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  127.  M.  Gachard,  Don  Carlos  et  Philippe  II.  I  [Bruxelles 
1863],  6—8). 

"  S.  Ljnatin>i  inter  sex  experimenta  praecipua  noviciis  subeunda  recenset  ser- 
vire  in  uno  vel  pluribus  xenodochiis  per  mensem ,  et  in  variis  officiis  abiectis  et 
humilibus  se  exercere  (Constitutiones  Societatis  lesu,  Ex.  c.  4,  n.  9.  11.  13). 

*  Canisiits  in  epistula  anno  1590  Friburgo  Helvetiorum  Coloniam  missa  de 
Fal)ro  Coloniam  primum  advecto:    ^Hospitium  illi  obtinuimus  ,    apud  bonum  Civem, 


100     10-  B-  Petrus  Faber  Alvaro  Alfonso  et  Petro  Canisio.    2^.  Novembris  1543. 

(litione  omnium  rerum  suarum  extinguendi  litem  illam :  aut  si  nihil 
habet.  publice  cedendi  bonis^  Ego  vellem  vt  nulle  Httere  vestre  ad 
me  venirent.  absque  aliqua  mentione  commendationum  prioris  carthu- 
siensium.  et  fratrum  eius.  quos  maxime  et  omnibus  modis  salvos 
cupio  et  fortes  in  omnj  virtute^.  vos  autem  ipsis  esse  obsequiosissi- 
mos.  et  obedientes  in  domino.  Sicut  et  magistro  Andreae^  et  Reve- 
rendissimo  domino  londens  ^.  Animus  quem  Reverendus  dominus 
prouincialis  erga  me  habet^:  et  semper  habuit.  facit,  vt  ego  cupiam 
secundum  christum.  voluntatem  eius  fieri.  dico  voluntatem  eam:  qua 
ipse  desiderat  reditum  meum,  Jndispositio  corporis  non  me  sinjt  plura 
scribere,  precor  Jesum  christum  dominum  nostrum.  vt  nobis  omnibus 
det  gratiam  faciendi,  patiendi,  suam  voluntatem  bonam  bene- 
placentem  et  perfectam^ 

Lovanij.  28  novembris  1543.  vester  in  christo  Fratcr 

Petrus  Faber. 

Litterae  in  quibus  dicit  Magister  petrus  se  scripsisse,  ad  me  de 
omnibus  rebus.  et  eas  misisse  ad  .M.  Nicolaum''  ad  nos  nondum 
pervenerunt. 

Laurentius '''  apud  nos  est.  et  dominus  tilanus^  bruxellis  vbi  est 
cesar.  spero.  quod  cito  ad  vos  revertentur. 


Vocdbulum  suis,  quod  scquitur,  a  Fabro  ipso  delcfMni  esse  videtur. 


non  procul  a  templo  Apostolorum  habitantem"  {Beiffenherg  1.  c.  p.  11).  Ac  P.  lo- 
annes  Rethius  S.  J.,  regens  bursam  trium  coronarum  coloniensem,  in  snis  ^Ephemc- 
ridibus"  ad  annum  1558  haec  scribit  (f.  15^):  „8  Jdus  Januar.  venit  ad  nos  loaunes 
Spengius  Rector  scholae  et  concionator  in  Wroeden,  dioecesis  Monasteriensis  W., 
petens  aliquem  Societatis,  per  quem  ille  paulatim  in  ea  civitate  jaceret  fundamentum 
Collegii  societatis ;  sed  ob  paucitatem  personarum  nulhis  illi  adjungi  potuit.  primus 
hic  fuit  hospes  R.  P.  Fabri  Coloniae.  Huic  dedimus  catalogos  undecim,  quos  ille 
spargat  per  Westphaliam  et  inferiorem  Germaniam.  ille  in  sua  schola  leget  .  .  . 
utrumque  Canisii  Catechismum ,  Evangelia,  et  epistolas  cum  annotationibus  Canisii, 
et  nostras  selectas  epistolas  Ciceronis.  Curabit,  ut  iidem  hi  libri  in  aliis  quibusdam 
scholis  legantur"  (Ex  *  apographo  saeculo  XVII.  confecto ,  quod  est  Coloniae  in 
archivo  studiorum  fundatorum). 

*  Faber  carthusianos  colonienses,  ab  ipsis  rogatus,  sacris  S.  Ignatii  medita- 
tionibus  exercuerat,  eaque  exercitia  etiam  in  libeUum  sua  manu  relata  iis  reliquerat ; 
quorum  et  liospitio    aliquamdiu    usus    est  {Acta  Sanctorum  1.  c.    Beiffenberg  p.  12). 

-  Andreae  Herll  dc  Bardwick;  cf.  supra  p.  17.  94.         ^  Georgio  de  Skodborg. 

*  P.  lacobus  Kritzradt  S.  J.  (cf.  supra  p.  67)  super  verbum  ^prouincialis'' 
scripsit  „Carmelit.  Billichius".  Ac  dubitari  vix  potest,  quin  Faber  egregium  illum 
scriptorem  ot  fidei  propugnatorem  Evcrardum  Steinberger,  vulgo  Billick,  ordinis 
carmelitarum ,  significet,  qui  in  universitate  coloniensi  theologiam  tradebat  et  anno 
1542  ordinis  sui  provincialis  per  Germaniam  designatus  erat. 

^  Rom.  12.  2.  «  Nicolaum  Eschium  ? 

■^  ^Laurentius  famulus"  30.  Decembris  1544  et  12.  Augusti  1545,  Coloniae 
degens,  Fabrum  per  Canisium  salutat. 

*  Dominicani  huius  coloniensis  compluries  in  Canisii  litteris  fit  mentio.  In  actis 
facultatis  theologicae  coloniensis  (*  Excerpta  P.  lacobi  Kritzradt  S.  J.,  in  cod.  „Hist. 
gymn.  tr.  cor."    in   fine;   et  *Excerpta  P.  Nicolai  Brewer  0.  Er.  S.  Aug. ,    exeunte 


11.    B.  Petrus  Faber  Cani.sio.    Exeunte  lanuario  1544.  101 

Dominus  Gropperus^  hac  transijt.  et  iam  est  bruxellis.  Faxit 
Jesus  optimus  vt  ipsi  querant  diligenter :  et  jnvenjant  gratiam  apud 
cesarem.  in  vtilitatem  totius  germanje. 

Dominus  Franciscus  ~,  singulis  dominicis  pergit  in  predicationibus. 
idque  cum  admirabili  auditorio.  quod  ita  crescit  vt  iam  ter  opus  fuerit 
ei  mutare  locum. 

Jhesus. 
Charissimis  in  christo  fratribus  meis. 

Domino  Alvaro  Lusitano.  et  magistro  petro  Kanisio  in  domo 
dominj  hcenciati  Andreae  Barduich.  Canonici  sancti  Gereonis.  Apud 
eundem  sanctum  Gereonem.  Coloniae. 

Latorj  vnum  stuferum^  det. 

U. 
BEATUS  PETRrS  FABER  S.  J. 

CANISIO. 

Coloiiia  exeniite  lamiario  1544. 

Ex  Radero,  De  vita  Canisii  p.  24. 

Eadem  fere  narrat  Orlandinus  1.  c.  1.  4,  n.  86. 


saec.  XVIII.  facta,  in  archivo  urbano  coloniensi  [cod. :  Univ.  N.  14,  p.  7])  com- 
pluries  Johannes  Stemper  „a  Tyhi"  vel  ,.Tylanus"  comparet;  Thiel  oppidum  est 
Geldriae.  Annis  1542—1544  Coloniae  decanus  erat  facultatis  theologicae  (*  Acta 
facultatis  1.  c).  Exstat  epistula  archetypa  a  chro  coloniensl  Colonia  5.  Septembris 
1544  ad  loanuem  a  Naves,  Caroli  V.  vicecancellarium,  missa,  qua  eidem  commendant 
„venerandum  et  religiosum  patrem ,  fratrem  loannem  a  Tyla  dominicanum,  Sacrae 
Theologiae  professorem  et  studij  conuentus  predicatorum  Coloniae  regeutem  .  .  . 
virum  pari  doctrina  et  pietate  zeloque  domus  dei  non  vulgari  preditum"  (*  Cod. 
,Causa  Hermanni  de  Weda  1540—1546"  Litt.  A  Conv.  3,  n.  4).  Distinguendus  est 
loannes  hic  Tilanus  ab  „Iohanne  Pesselio  Belga  Tilae  in  Geldria  ad  Yahalim  nato", 
quem  Coloniae  ordinem  praedicatorum  ingressum  esse,  ibidem  aliquamdiu  theologiam 
tradidisse,  ^provinciae  Teutoniae"  ^priorem  provincialem"  fuisse,  circa  anmun  1549 
obisse  asserunt  Quetif  et  Echard  (Scriptores  Ordinis  Praedicatorum  II,  135)  et 
^Epitomen  operum  S.  Augustini"  anno  1539  Coloniae  vulgasse  scribit  Hartzheim 
1.  c.  p.  191.  In  necrologio  monasterii  dominicanorum  viennensis  „P.  Joannes  Tilanus 
Magst.  Provinc.  Teut."  Viennae  professor  universitatis  fuisse  et  7.  Octobris  1556 
obisse  traditur;  at  „Liber  de  Universitate  Viennensi",  qui  manu  scriptus  Viennae 
in  archivo  monasterii  dominicani  exstat,  asserit  eum  anno  1558  vita  cessisse  {Seh. 
Brunner,  Der  Predigerorden  in  Wien  und  Oesterreich  [Wien  1867]  p.  5.  15).  Simili 
ratione  loannes  Stempelius  noster  distinguendus  est  ab  illo  loanne  Stempelio ,  qui 
anno  1577  Coloniae  praefectus  Sodalitatis  marianae  (civium?)  erat,  cuni  antea  Goudae 
consulatum  administrasset.  De  quo  „Nuntiaturberichte  aus  Deutschland  1572—1585", 
Bd.  I,  bearbeitet  von  los.  Jlanscn  (Berlin  1892)  p.  138.  610  etc. 

'  loannes  Gropper,  canonicus  ecclesiae  metropolitanae  et  „scholasticus"  ad  S.  Ge- 
reonis,  praecipuum  ecclesiae  coloniensis  columen  in  tempestate  ab  Hermanno  Wedano 
excitata;  qua  in  causa  et  ipse,  et  Tilanus  Carolum  V.  adierant.  -  Strada. 

^  Stuferus  (Styver,  Stiiber)  —  9  centimes  (centesimi)  ~  7  fere  nummi  ger- 
manici  (Pfennig).   Pecunia  tunc  multo  maioris  pretii  (tripli,  quadrupli,  sextupli?)  erat. 


1{)-2  12.    Canisius  Weiulelinae  Canis.   P^xennte  lanuario  1j44. 

Ciiiilsiiis  versus  finetii  niensis  Decemhris  anni  1543  Xeo»iai/i  patri  inoriciiti 
adstitit  '  et  hereditatis  siiae  niaf/nain  partein  pauperihus  distribuit,  reliqua  sihi 
assunipta ,  qua  se  sociosqiie  Coloniae  sustentare  posset.  Faher  autein,  urgente 
Xuntio  Poggio ,  a  Paido  III.  et  Ignatio  Coloniam-  redire  iussus  est.  Qui ,  iit 
ipse  scrihit,  „post  festuin  Begum  kujus  anni''  ^  Qwst  diem  6.  lanuarii  1544) 
Loranio  ahiit  et  pcr  Leodiuin ,  Traiectuni ,  Aquisgranum  transiens  Coloniain 
adrenit  die  22.  lanuarii  cuin  duohus  Sociis:  Aeiniliano  de  Loyola ,  S.  Ignatii 
fratris  filio,  et  Lamherto  Castrio  [Duchdteaii]  leodiensi,  theologiae  haccalario  *. 
Canisiuin  Coloniae  non  invenit ;  nam  24.  lanuarii  Cornelio  Vishameo  de  eo 
scripsit:  „Ipse  in  jMtriam  ivit  et  patrem  sepelivit,  ....  reversurus  autem  ad 
])riinam  vocein,  quain  ex  nohis  receperit.^  *  „Postquam"  autein  —  haec  de  Fahro 
Raderus  refert —  [Canisium]  „Patri  futiehria  persoluere  didicit,  extemplo  ad  euin 
literas  amoris  et  officij  plenissimas  expediuit,  in  quarum  exordio,  eutn  de  inorte 
patris  aequo  animo  ferendo  solatus,  inonet,  vt  quampirimum  Coloniam  reuertatur.^ 

12. 

CANISIUS 

WENDELIXAE  CAXIS, 

novercae  suae. 

Coloiiia  exeiiiite  laiiujirict  1544. 

Ex  *  biographia  Canisii ,   a  P.  lac.  KcUer  S.  J.    composita  et  a  P.  lac.  Bider- 
mann  S.  J.  transcripta,  cod.  monac.  ,Kellei",  Can.  1"  f.  6''. 
Cf.  Raderum,  De  vita  Canisii  p.  25. 

Cum  Qinisius ,  Fahro  iiionente,  Xeomago  Coloniam  revertisset ,  e  vestigio 
litterae  novercae^  eum  secutae  sunt,  quihus  haec  graviter  querehaiur,  Petruin 
2)raei)ropere  Coloniam  redisse ,  futidos  paternos  alienis  erogasse ,  a  peregrino 
hotnine  (Fahrum  significahat)  per  specietn  religionis  oh  spetn  praedae  circutn- 
ventutn  ®.  Resptotidit  Canisius  lenihus  verhis  Fcchrutn  et  seipsuin  defetidens 
atque  exponens,  quare  Xeomaguin  redire  non  expediret  "^. 

13. 

CANISIUS 
BEATO  PETRO  FABRO  S.  J. 

Coloiiia  27.  Augiisti  ct  27.  Scptemljris  1544. 

Ex  apographo,  confecto  circiter  annum  1870  ex  autographo,  quod  est  in 
*  „Yaria  Historia  rerum  gestarum  a  Societate  lesu  intra  et  extra  Europam''  *  tom.  I, 
f.  63—64. 


»  Cf.  supra  p.  8.  «  Memoriale  p.  337  (ed.  mai.  p.  326—327). 

"  Memoriale  1.  c.    Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  212—213.  215.  372. 

*  Cartas  etc.  1.  c.  p.  374. 

*  ,.Quam    de   cetero   nihil   minus    quam    Nouercam    sibi   ipse   testatur    fuisse 
(5«cc7//;n(,s,  Can.  p.  30).  «  Cf.  Raderum  1.  c.  p.  24-25. 

■^  De  epistuhi,  qua  Faber  novercae  re.spondit,  vide  infra,  monum.  16. 

*  „Varia  Hi.storia"  tribus  tomis  manu  scriptis  constat;  olim  collegii  S.  J.  con 
plutensis  (Alcahi  de  Henares)  erat;  cf.  Cartas  de  San  Ignucio  I,  p.  vii. 


13.  Canisius  B.  Petro  Fabro.    27.  Augiisti  et  27.  Septembris  1544.         IQo 

Pars  epistulae,  italice  versa,  est  apud  Bocro,  Fabro  p.  183 — 186  *. 

Socii  colonienses  a  senatii  iirbe  ceclere  iubentur.  Canisii  respomum.  Rector 
universitatis  in  auxilium  vocatur.  Canisius  ad  Societatem  deserendam  vehementer 
soUicitatus,  in  ea  etiam  firmior  consisfif.  Eecfor  ab  universitafe  ad  consules  pla- 
candos  mittitur.  Socii  separatim  hahitare  incipiunt.  P.  Clandius  laius  ab  iis  con- 
sulitur,  et  Pogyii,  nunfii  apostolici,  auxilium  imploratur.  Hermaniius  archiepiscopus 
Socios  urbe  pelli  postulat.  Ipsi  in  aerumnis  gaudent.  Vexatio  augetur ;  intercedit 
Tilanus  dominicanus;  finis  turbarum.  Aliqui  Socii  Colonia  discedunt.  Canisius 
scholas  et  orationes  sacras  habet.     P.  Vishavaeus  Lovanii  mira  efficit. 

ihesus 

Reverencle  semper  in  Christo  pater  ac  domine  mi  FABER. 

Grratia  et  pax  Domini  Nostri  lesiichristi  semper  maneat  una  cum 
Dominatione  Yestra. 

Quocl  hactenus  nemo  nostrum  coepit  ut  ne  miserabilem  trag- 
oediam  imperfectam  narraremus^,  id  ego  nunc,  Deo  juvante,  c[ualecum- 
C[ue  est,  scribere  aggredior.  Neque  moror  amplius  ciuin  paternae  pro 
nobis  solicitudini  tuae  mirandam  filiorum  sortem  adaperiam^.  Igitur 
a  discessu  tuo  c^ui  fuit  XII  Julii  plane  fraterno  animo  nos  mutuo 
complectebamur,  studia  vero  cjuiete,  ut  numciuam  antea,  praecipuoque 
ardore   tractabamus.      In   suo    quisque  ^    officio    consistebat    quomodo 


quidquam  apogr. 


^  Boero   haud  recte  asserit  diebus  21.  Augusti    et  21.  Septembris  datam  esse. 

-  In  secunda  matricula  universitatis  coloniensis  (f.  168)  25.  lunii  1544  hi 
Societatis  lesu  vel  candidati  vel  tirones  vel  scholastici  inscripti  sunt:  „Mag.  Lam- 
bertus  de  Castro  juravit  ad  theologiam  et  est  baccalaureus,  Mag.  Petrus  Faber  juravit 
ad  theol.  et  est  baccalaureus ,  Dom.  Leonardus  Kessel  de  Lovanio  juravit  ad  artes, 
Mag.  Ambrosius  de  Lyra  juravit  ad  theoL,  Mag.  Daniel  Paeynbruck  de  Teneramunda 
juravit  ad  theol. ,  Mag.  Jacobus  Faber  Duacensis  juravit  ad  theol.,  Thomas  Bahach 
de  Thornaco  juravit  ad  artes,  Dom.  Alvarus  Lusitanus  juravit  ad  artes,  Mag.  Fran- 
ciscus  Calsa  ex  Balsalona  juravit  ad  theoL"  {Leon.  Ennen,  Geschichte  der  Stadt 
Koln  R'   [Koln  und  Neuss  1875],  498—499). 

*  Cum  B.  Petrus  Faber  mense  lanuario  anni  1544  Lovanio  Coloniam  revertisset, 
ex  Canisii  aere  hereditario  conducta  est  domus  ,auf  der  Burgmaur",  haud  longe  ab 
ecclesia  metropolitana,  in  qua  Faber  cum  Canisio  et  tribus  aliis  sociis  iuvenibus  (cf. 
supra  p.  98-.  102)  habitare  coepit;  quibus  mense  lunio  complures  alii  accesserunt 
Societatis  scholastici.  Hos  Faber  ad  pietatem  formabat,  et  praeter  alia,  ut  ipse  scribit, 
.latine  praedicavit ,  in  schola  artium  ,  omnibus  diebus  Dominicis ,  et  reliquis  festis, 
absque  extraordinariis  praedicationibus"  (Memoriale  p.  337;  ed.  mai.  p.  327).  Sed 
sub  finem  mensis  lunii  ad  senatum  urbis  delatum  est  advenas  illos  novum  ordinem 
religiosum  meditari.  Qui  senatoribus  ad  rem  cognoscendam  delectis  responderunt 
se  veterem  religionem  catholicam  tenere  et  vitam ,  quam  instituissent ,  ex  speciali 
facultate  summi  pontificis  instituisse.  Paucis  diebus  post  Faber  novum  a  S.  Ignatio 
mandatum  accepit,  quo  in  Portugalliam  ad  regem  proficisci  iubebatur,  et  12.  lulii 
Colonia  discessit  (Memoriale  I.  c).  Abiens  autem  Sociis  „M.  Leonhardum  Kessel 
praefecif.  Canisius  in  *  littei-is  3.  lunii  1590  ad  Madium  datis  (cf.  supra  p.  98'). 
Similiter  (temporum  tamen  ordine  nonnihil  neglecto)  idem  in  *  parte  nondum  vulgata 
epistulae  ad  P.  loannem  Busaeum  S.  J.  datae  Friburgo  Helvetiorum  2.  lanuarii  1596; 
apographum  est  in  cod.  colon.  ,Litt.  Epistt.  var."'  f.  11.  12.  Ceterum  vido  infra, 
monum.  17—20. 


104  13.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

abiens  constitueras;  et  exorta  per  Senatum  contra  nos  turbatio  rem 
nostram  stabilire  tacite  videbatur.  Yerum  XXYIII  die  lulii  praeter 
omnem  exspectationem  redit  ad  nostrum  hospitium  Consul  ille  qui 
prius  cum  liic  etiam  esses,  a  Senatu  missus  ad  nos  venerati;  nunc 
tamen  celebriori  quam  tunc  Senatorum  Caterva  stipatus.  Is  Magistrum 
Petrum  de  Hallis^  et  me  domi  offendit,  omniumque  Senatorum  Con- 
sedentium  nomine  sic  locutus  est:  Retulimus  ad  Senatum  quas  nuper 
instituti  ac  purgationis  vestrae  rationes  accepimus:  nunc  auctiorem 
reddi  numerum  vestrum  intelligimus.  Tum  hic  erant  plus  minus 
undecim.  Ego,  recte,  inquam,  nunc  tantum  novem^.  Ille,  nihil 
cunctatus ,  ut  ut  est  inquit,  Amplissimi  Senatus  nostri  sententiam  ac 
edictum  adfero.  Yobis  quotquot  hic  una  degitis  ex  nostra  civitate 
statim  demigrandum  erit,  quoquo  tandem  velitis,  nec  longius  hic 
nobis  eritis  ferendi.  Nullam  ad  haec  rationem  prorsus  allegarunt. 
Ego  itaque  sic  interloquebar :  Dominos  nostros  Senatores  tantum  ro- 
gamus  ut,  si  nobis  hinc  fuerit  cedendum,  relinquant  honestum  testi- 
monium  salvae  nobis  et  famae  et  innocentiae,  quo  probemus  ex- 
teris  nulla  flagitiorum  causa  nos  hinc  exturbatos ;  quod  multis  alioqui 
in  proclivi  erit  de  nobis  suspicari.  Rem  veluti  indignam  hanc  repu- 
diarunt.  Si,  inquiunt,  non  acciti,  neque  rogata  prius  nostra  sententia 
huc  accessistis,  neque  nunc  ullo  nostro  testimonio  comprobati  abs- 
cedetis.  Rursus  ego :  Si  vobis  est  pro  ratione  voluntas,  animadvertant, 
precor,  Domini,  quam  indigne  viros  innocuos  ejicere  cogitent,  ut  qu 
suis  tantum  sumptibus  literarum  studia  prosequuntur ;  adeoque  rectius 
expendite  qua  demum  purgatione  summo  Judici  Deo  tantum  his  illa- 
tam  injuriam  comprobetis.  Tum  illi  concitatiores  dixere:  et  tu  minaris 
nobis?  Placide  respondeo :  nihil  minarum  vobis  intento,  sed  de  ratione 
Judici  Deo  reddenda  vos  admoneo  quod  Dominis  innocentibus  gravis- 
simum  edictum  praescribatis.  Curate  vos,  inquit  Consul,  ut  ne  se- 
cundo  redeundum  nobis  huc  sit  ob  praeteritam  Senatus  hanc  senten- 
tiam:  octo  dies  concedimus  intra  quos  de  re  familiari  disponere 
liceat;  interim  ad  hinc  exeundum  accingimini.  Tandem  exeuntes  ita 
dimissi:  Deum  libentes'  precabimur  pro  vobis  omnibus  ubicumque  futuri 

*  libens  apogr. 


1  Goswinus  de  Lomersheim  is  erat  (vide  infra,  iiionum.  19<-)-  Qui  24.  Decem- 
bris  1543  senator  (ad  annum)  electus  est  sive  „intravit  consulatum".  *  Cod.  ^Rats- 
liste  1439  Weihn.  —  1622  Joh."  Coloniae  in  archivo  historico  civitatis. 

2  Petrus  Faber  (De  Smet) ,  natus  anno  1518  in  oppido  Hal  prope  Bruxellas, 
in  Societatem  admissus  Lovanii  ineunte  anno  1544,  inde  statim  cum  compluribus  aliis 
tironibus  a  Beato  Petro  Fabro  in  Lusitaniam  missus  et  a  P.  Simone  Rodericio  inde 
statim  in  Belgium  remissus,  obiit  rector  collegii  S.  J.  patavini  anno  1548.  ([L.  Dd- 
placc  S.  .J.]  L'etablissement  de  la  Compagnie  de  Jesus  dans  les  Pays-Bas  [Bruxelles 
1886]  p.  1*.  Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro  J,  210.  212.   Maiiareus,  Commentarius  p.  4). 

3  Faber  mense  Julio,  cum  ad  iter  lusitanum  se  accingeret,  Danielem  Paey- 
broeck  et  lacobum  Lhostium  Colonia  Romam  miserat  {Orlandinus  1.  c.  1.  4,  n.  104. 
Polancus,  Chronicon  I,  133). 


27.  Augusti  et  27.  Septembris  1544.  105 

sumusi.  Oh  nos  jam  felices  taiito  lionore  cohonestati  I  Cur  enim 
honor  non  est  tanta  severitate  dijudicari,  proscribi,  exterminari,  citra 
rationem  omneni,  praesertim  ubi  tam  atrox  injuria  praeter  demeritum 
infligitur,  non  a  scurris,  sed  a  viris  honoratis  ac  omnium  opinione 
prudentissimis,  atque  in  fide  per  omnem  Germaniam  longe  constantis- 
simis ;  quorum  concors  sententia  causam  facit  illustriorem  ^.  Hanc 
vero  sententiam  in  nos  editam  tota  pene  civitas  etiamnum  com- 
probat,  eo  quod  juste  factum  clamant  ut  sectae  novae  auctores  sub- 
moveantur.  Omnes  hominum  congressus  et  convivia  circa  nos  judi- 
candos  damnandosque  versantur.  Quin  volitant  passim  et  carmina 
de  Jesuitis,  bene  famosa.  Signum  sumus  cui  contradicitur,  ut 
?:evelentur  ex  multorum  cordibus  cogitationes^.  Prius 
auditum  est,  Boni;  nunc  vero,  Non,  sed  seducunt*  juvenes  quos 
ad  se  pelliciunt;  seducunt  matronas  etiam  quarum  nummis  gaudere 
norunt.  Sic  transimus  per  famam  bonam  et  ignominiam^ 
non  digni  fortasse,  qui  corporis  itidera  et  sanguinis  oblatione  confite- 
amur  et  glorificemus  Dominum  crucifixum.  Amicos  vero ,  quibus 
confidere  posse  videbamur,  fideliter  mutos  et  quietos  experti  sumus, 
aut  qui  saltem  privatis''  consihis  nos  juvare  contenti  fuere  potius 
quam  sese  pro  nobis  objicerent  Magistratui,  Quod  proculdubio  Prior 
Carthusiae  ^  non  detrectasset,  si  Dominus  pro  maiori  nostrum  proba- 
tione  tantum  amicum  non  voluisset  abesse  in  hunc  usque  diem.  Ego 
Senatorum  edictum  retuli  primum  ad  Reverendum  Dominum  Londen- 
sem  '^  et  Licentiatum  Magistrum  Andream  ^.  Hi  non  parendum  existi- 
mantes  jubent  audiri  Kectorem^.  Rector  in  coena  me  detinuit,  que- 
relas ,  nescio  quas ,  ut  satis  audivisti ,  repHcans ,  et  hoc  nostrum 
institutum  diuturnum  esse  non  posse  pro  suo  capite  contestans ,  me 
vero  magno  cum  fructu  putans  ad  communem  istorum  statum  divertere 
posse,    etc.     Nunquam  putaram  futuros  tantos  ac   [tam]   varios   qui. 


saltem  privatis  saltem  ajxxjy. 


^  Multa  ex  iis,  quae  in  hac  epistula  de  primorum  Socioruiu  coloniensium  vexa- 
tione  referuntur,  adliuc  ignota  fuerunt. 

2  Leo  X.  Coloniam  ^agri  domini  piissimam  et  religiosissimam  cultricem" 
appellavit  (L.  Enncn ,  Geschichte  der  Stadt  Koln  III,  781;  IV.  189).  Anno  1520 
Lutheri  scripta  Coloniae  sollemniter  concremata ;  ibidem  multi  contra  eum  eiusque 
sectatores  libri  compositi  suut.  Bucerus  30.  Martii  1542  Vadiano  scripsit:  Her- 
manno  de  Weda  ,,cum  maxima  cleri  parte  etiam  ipsa  civitas  in  causa  Christi 
[lutheranismi]  refragatur"  (apud  C.  Varrentmpp ,  Hermann  von  AVied  I  [Leipzig 
1878],  1202).  »  Luc.  2,  34.  "  lo.  7,  12.  ">  2  Cor.  6,  8. 

^  Gerardus  Kalckbrenner.  "  Georgium  de  Skodborg  dicit. 

^  Andream  Herll. 

^  Rector  universitatis  tunc  erat  Magister  Hermannus  Blanckfort  (Blankenforst) 
monasteriensis ,  pastor  ad  S.  Columbae,  quem  capitulum  nietropolitanum  anno  1542 
Hermanno  de  AVeda  raiserat  ad  orationes  in  feriis  natalitiis  habendas  Bucerumque 
ab  eius  aula  aixendum  {Varrentrapp  I.  c.  I,  134.  Fr.  I.  v.  Bianco ,  Die  alte  Uni- 
versitaet  Koeln  I  [Koeln  1855],  833). 


\Q^  13.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

ut  illi  feeere,  amanter  alio  me  vellent  abduxisse:  In  duobus  Gym- 
nasiis  me  jam  saepe  multumque  Lectorem  expetiverunt ,  etiam  illi 
penes  quos  Lectorem  instituendi  jus  manet.  In  Collegiatis  Ecclesiis 
duabus,  ut  in  summo  templo,  et  apud  Sanctum  Gerionem,  omnium 
Coloniae  clarissimis,  obtulerunt  mihi  praebendas ;  fucus  liic  erat.  Pri- 
mum  ingenii  mei  nobilitatem  aliquam  commendare  visi  sunt,  ita  ut, 
quum  possem,  jure  velle  quoque  deberem  id  quod  hoc  tempore  pluri- 
mum  illustraret  hic  gloriam  Christi,  quod  ad  communem  fructum  et 
aliorum  salutem  rectissime  spectaret,  et  quod  me  cumprimis  Deo 
gratum,  Coloniensibus  frugiferura,  piisque  omnibus  acceptum  redderet, 
nempe,  si,  non  alio  secedens,  quae  jam  coepissem  studia  absolverem, 
doccndi  vero  auctoritatem  doctorali  promotione  mihi  facerem  auctio- 
rem.  Id  quod  ut  commodius  assequerer,  ecclesiasticis  bonis  opus  esse 
in  hoc  ipsum  constitutis,  etiam  juxta  Christi  intentionem,  ut,  qui  deservit 
altari,  non  suis  militet  impensis  sed  vivat  de  Altarioi.  Quasi 
modo  praesumptuosum  sit  ad  vitam  redire  apostolicam  illam  quando 
ministris  sua  stipendia  constituta  non  erant  ^,  quae  etsi  [?] "  nunc  non 
essent  Apostolos  in  nuditate  imitandos  arbitrarentur.  Sed  quia,  in- 
quiunt,  patrimonium  tibi  obtigit  opimum  satis,  aut  hinc  pios  et  stu- 
diosos  tibi  fovondos  assume  ^,  aut  si  phine  vis  Evangelium  ut  tu  inter- 
pretaris,  imitari,  patrimonium  desere,  bonisque  pauperum  in  Ecclesia 
sustentare.  Nihil  hinc  amplius  tibi  permitte  [quam]  **  quod  ad  victum 
et  amictum  satis  est.  Reliquum  in  honestos  usus  ad  omnem  aedili- 
cationem  converte.  Tuum  est  pro  tuis  viribus  quas  firmabit  Deus, 
huic  afflictae  Ecclesiae  opem  adferre  vivendo  [?]^  legendo,  concionando. 
Ceterum  pudet  ista  longius  prosequi  ne  frigidorum  hominum  nugis, 
quas  facile  confutavi,  videar  ipse  mihi  conciliare*^  laudem,  quam  certe 
nullam  mereor.  Dominus  docet  manus  ad  praelium  et  digi- 
tos  ad  bellum*,  cum  eruit  servulum  suum  de  manu  filiorum 
alienorum,  quorum  os  loquutum  est  vanitatem^  Quidni? 
Promptuaria  eorum  plena,  utinam  adhuc  non  eructantia  ex 
hoc  in  illud*5,  etc.  Ego  quidem  istorum  insultu  firmior  factus  ad- 
huc  Deum  precor  pro  ipsis  ac  etiam  contra  ipsos  ut  in  concilium 
eorum  non  veniat  anima  mea  et  in  coetum"  illorum  non 
veniat  gloria  inea^.  Cumque  sit  mei  memoria  frequens,  ubicumque 
de  Jesuitis  incidit  sermo,  nihil  tamen  adeo  deplorant  quam  me.  Bonus  is 
est,  inquiunt,  et  hujus  ingenii  candore  simplici  abutuntur  ad  suae  sectae 
confirmationem ,   eumque   nobis   hinc   abstrahunt  et  abducunt  longius. 


si  ?         ^  Vcl  nisi.         '  Slc.  orando  .^         ''  couciliari  apoyr.         "  coetu  iqxxjr. 


'  1  Cor.  9,  4-1.5.     Cf.  Matth.  10,  10.     Luc.  10,  7.     1  Tim.  5,  IS. 
2  Act.  20,  33-35.     1  Cor.  9.  15.  18. 

'  Canisius  id  praestabat  tum  erga  eos,  (^ui  de  Societate  erant.    tuni  erga 
ternos,  v.  g.  Georgium  Ederum.     Cf.  supra  p.  45  et  infra,  nionuni.  14. 

*  l's.  143,  1.  '"  Ps.  14.3,  11.  «  Ps.  143,  13.  "  <4en.  49,  6. 


27.  Augusti  et  27.  Septembris  1544.  107 

Hoc  modo  cunctorum  calumniis  etiam  Ecclesiasticorum  obnoxii  sumus, 
Nunc  ad  Rectorem  redeo ,  cui  nescio  quid  imputant  amici  nostri. 
Consultum  fuit  ut  indignam  edicti  severitatem  Rectori  per  supplica- 
tionem  explicaremus ,  et  ad  ipsum  ceu  patrem  et  judicem  nostrum 
referrenms  causam  omnem  ac  totius  innocentiae  famaeque  defensio- 
nem  ^.  Id  a  me  factum  est.  Quae  supplicatio  omnibus  omnium  ca- 
lumniis  abunde  respondit  ac  Rectoris  erga  nos  curam  et  patrocinium 
de1)itum*  postulavit  in  tanto  Senatus  furore.  Placuit  supplicatio  tam 
Rectori  quam  Decanis  omnium  facultatum.  Rectori  tantum  ea  cura 
credita  fuit  ut  praecipuos  Consules  super  nostro  negotio  conveniret 
auditurus  cur  ita  censuissent  ^ ;  deinde  commodius  ab  Universitate 
supplicationem  pro  nobis  exhiberi  posse  judicatum  est.  At  Rector 
Consules  admodum  nobis  oifensos  invenit  partim  ob  speciem  conventi- 
culi  quam  prae  se  ferret  nostra  cohabitatio,  partim  ob  novae  Religionis 
quam  meditaremur  introductionem  ^  et  ad  quam  bonos  juvenes  pelli- 
ceremus  cum  parentum  injuria.  Hac  hebdomada  sibi  literas  a  Caesare 
missas  fuisse  testabantur  quibus  juberentur  e  civitate  pelli  nova- 
tores  omnes  aut  novae  sectae  vel  professionis  homines,  cujusmodi 
hic  manere  conquestus  esset  ipse  Caesar*.  Id  vero  pro  sua  pru- 
dentia  retorserunt  in  nos.  Respondi  Rectori  tantum  abesse  ut 
Caesar  suis  literis  nos  voluerit  notatos  ut  etiam  polliceamur  statim 
nos  exhibituros  longe  diversam  Caesaris  sententiam  quam  suis  ipse 
scriptis   comprobaturus  sit.     Consules   nullam  dilationem  recipiendam 


deditum  cqmjr. 


^  Urbanus  VI.,  cum  anno  1388  Coloniae  „Studium  Generale  ad  iustar  Studii 
Parisiensis"  institueret,  parisiensis  etiam  universitatis  privilegia  eidem  impertivit, 
V.  g.  „securitatem  viarum  et  portuum,  eimdo,  redeundo,  morando,  portando,  repor- 
tando".  Omnia  universitatis  ^supposita"'  immunitatibus  et  privilegiis  clericorum 
fruebantur  {Bianco  1.  c.  I,  75.  90;  Anlag.  1 — 3).  Ac  lacobiis  Middendorpius ,  qui 
et  ipse  saeculo  XVI.  rector  universitatis  coloniensis  fuit,  affirmat:  [Rector  huius 
academiae]  „in  omnibus  causis,  criminalibus  et  ciuilibus,  iurisdictionem  exercet.  .  . 
Solius  haeresis  cognitionem  non  vsurpat.  .  .  Est  huius  academiae  Rector,  praeter 
aliarum  quarundam  morem ,  priuilegiorum  quoque  conservator  et  iudex"  (Acade- 
miarum  orbis  Christiani  libri  duo  [Coloniae  1572]  p.  279).  Urbs  coloniensis  acade- 
miae  patrona  quaedam  erat:  academicorum  personas,  iura,  bona,  libertates  tuebatur, 
idque  potissimum  per  qiiattuor  ^provisores"  suos  praestabat  {H.  Keussen,  Die  Stadt 
Koln  als  Patronin  ihrer  Hochschule,  in  „Westdeutsche  Zeitschrift  fiir  Geschichte 
und  Kunst",  Jahrg.  9  [Trier  1890],  p.  344-404;  Jahrg.  10  [Trier  1891],  p.  62—104). 

^  „Sex  Coloniensis  Reipublicae  consules  habentur,  quorum  bini ,  per  vices, 
iutegro  anno  magistratum  gerunt:  quatuor  autem  seniores,  academiae  prouisores 
appellantur,  qui  nihil,  quod  ad  splendorem  eius  pertineat,  de  sua  diligentia  praeter- 
mittunf  [Middendorpius  I.  c.  p.  281 — 282).  Keussen  vero  affirmat  quattuor  illos 
provisores  ex  consilio  quidem  urbis  delectos  esse,  munus  autem  ^provisorum"  usque 
ad  mortem  retinuisse  (1.  c.  IX,  349 — 351). 

^  Quia  Coloniae  monasteria  iam  exstabant  multa  eaque  comphiribus  oneribus 
publicis  libera,  cives  nova  condi  nolebant. 

*  Nescio  an  litterae  Caroli  V.  significentur ,  quas  15.  Augusti  1543  [1544?] 
coram  senatu  urbis  lectas  esse  affirraat  Ennen  (I.  c.  IV,  454). 


1Q3  13.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

csse  putarunt,  sed  nec  Caesaris  quidem  literis  in  aliam  sententiam 
quam  quae  pronunciata  esset  se  permovendos  esse  testantur,  non 
dubitantes  quin  praesenti  Caesari  suae  sententiae  justam  dare  possint 
rationem.  Ista  cum  renunciasset  mihi  Eector,  parum  spei  nobis  reli- 
quum  feeit,  addens,  ita  pertinaciter  Consules  tueri  sententiam  suam,  ut 
praemonuissent  nulla  ratione  vel  opera  Universitatis  in  aliam  mentem 
deflecti  se  posse.  Quare  non  est,  inquit  Kector,  ut  frustra  tentemus 
quicquam  contra  Magistratus  quorum  favore  nobis  et  gratia  opus 
cst:  alios  velim  amicos  vobis  concilietis.  Tantum  hoc  remedii  super- 
est  ut  in  varia  hospitia  segregemini.  Quae  disjunctio  paulatim  pla- 
cabit  Senatus  furorem,  cui  nunc  patienter  cedendum  est  ad  tempus: 
facile  fuerit  postea  ad  mutuum  redire  consortium  ^.  In  hanc  sen- 
tentiam  amici,  quotquot  eonsulere  poteramus  convenerunt  nec  aliter 
mitigari  posse  Magistratum  testificati  sunt.  Non  tamen  acquievimus 
nisi  primuni  collatis  inter  nos  quoque  sententiis  judicassemus  ad  Do- 
minum  Chiudium^  haec  omnia  referri  oportere,  quomodo  nos  ipse 
praemonueras.  Tardius  enim  Roma  super  his  responsura  videbatur. 
Missimus^  igitur  Magistrum  Ambrosium  ^  Augustam  una  cum  Canonico 
Tornacensi  *.  Is  ex  auditu  quia  praeclaram  de  nostra  Societate  opi- 
nionem  conceperat,  clam  quaesivit  nos  Lovanii,  inde  Coloniam  nostra 
causa  petens.  Yir  hic  est  aetatis  provectae,  nuper  sacerdos,  et  ante 
annos  forte  sex  apud  Parisienses  Artium  Magister  effectus;  genere 
quidem  et  patrimonio  clarus  at  longe  clarior  eo  quod  insciis  parentibus 
fortiter  et  suos  et  sua  relinquere  constituerit  ob  nudum  Christum 
cui  soH,  vel  apud  nos,  si  permittatur,  vel  in  alia  Keligione  totum  se 
cupit  devovere,  Mirabilis  ac  plane  laudabilis  Deus  qui  tum  afflictos 
servos  suos  novo  fratre  dignatus  est  consolari  et  augere.  Confratrem 
jure  dixerim  qui  nobiscum  in  tribulationibus  gaudere  potuit^,  sed  et 
nobiscum,  si  opus  fuisset,  non  solum  in  carcerem,  verum  etiam  in 
crucem   et  mortem  duci  voluit*^.     Nos  tamen  ut  ne  saevientium  ani- 


"  Sic.     Ecidein  scrihendi  ratio  postea  quoqiie  coinjjJurws  recurret. 


'  Quid  rector  hac  de  re  in   „libro  Actorum"  notaverit,   vide  infra.  niununi.  20. 

2  P.  Claudium  Le  lay  S.  J.  (cf.  supra  p.  43^)  paucis  ante  mensibus  a  Paulo  III. 
et  ab  Hieronymo  Yerallo  Nuntio  sibi  obtinuerat  consiliarium  et  adiutoreni  Otto  Truch- 
sessius  de  Waldburg,  episcopus  augustanus  {Gius.  Boero  S.  J.,  Vita  del  Servo  di 
Dio  P.  Claudio  laio  [Firenze  1878]  \.  55—60). 

^  „Anibrosius  de  Lyra",  ^Belga"  (Lierre,  Lier.  urbs  prope  Antverpiam),  Gandiae 
in  collegio  a  S.  Francisco  Borgia  condito  auno  1546  magister  constitutus  et  proximo 
anno  mortuus  est  {Orlatidinus  1.  c.  1.  6,  n.  60;  1.  7,  n.  58).  De  eo  scribit  etiam  loh. 
Xadasi  S.  J.,  Annus  dierum  memorabilium  Societatis  lesu  (Antverpiae  1665)  p.  74. 
*  Is  erat  Quintinus  Cbarlat,  tbeologiae  licentiatus,  iu  pago  Baudour  (in  Belgio) 
naius.  Qui  anno  1553  primus  in  coliegio  roniano  casus  conscientiae  explicavit  et 
anno  1554  a  S.  Ignatio  Tornacum  ad  causam  fidei  fulciendam  missus  est;  mortuus 
ibidem  mense  lulio  anno  1556  {Orlandinus  I.  c.  1.  13,  n.  2;  1.  14,  n.  48.  L.  Del- 
place  S.  J. ,  Le  Protestantisme  et  la  Compagnie  de  Jesus  ii  Tournai  au  XVP  siecle 
[Bru.xelles  1891J  p.  16—25).  »  Cf.  2  Cor.  7,  4.  «  Cf.  Luc.  22,  33. 


27.  Augusti  et  27.  Septembris  1544.  109 

mos  aucto  jam  niimero  provocaremus  illico  dimissimus  Magistrum 
Ambrosium  et  ejus  comitem  hunc  ipsum  Canonicum.  Nunc  vero  quid 
Dominus  Claudius  sive  Chaius  de  nobis  statuet  rescire  percupimus, 
utrum  *  Romam,  an  Lovanium,  quod  plerique  malunt,  profecturi  simus. 
Magister  Lambertus  ^  et  Ego  a  Magistro  Andrea,  veteri  meo  hospite, 
vocati  sumus  et  excepti.  Magister  Petrus  de  Hallis  et  Magister 
Jacobus^  apud  Praedicatores :  Dominus  Alvarus  et  Magister  Franci- 
scus^  apud  Bursani'*  cubicula  sibi  conduxere.  Dominus  Leonardus' 
et  Thomas^  quotidie  Bursam  visitant,  etiamsi  victum  et  domicilium 
habeant  in  Carthusia'.  Sed  vivit  Dominus  qui  dispersiones  Is- 
raelis  congregabit^.  Corpore  disjunctos  ad  tempus,  idem  spiritus 
tirmiori  glutino  brevi  connectet  spero  quam  antehac  unquam.  Dei 
gratia  fit  ut  jam  in  suo  quisque  officio  contineatur  perinde  ac  dum 
congregatim  viveremus.  Domum  quam  in  annum  conduxeras  alteri 
tradere  cuperemus.  Quicquid  a  Domina  Margareta^  et  altera  vidua 
mutuo  sumpseramus  modo  restitutum  est.  Ut  primum  alio  ablegabimur, 
Deo  juvante  ad  iter  erimus  expediti;  quod  nec  mihi  difficilius  fore 
confido  prae  aliis,  tametsi  pluribus  adhuc  sarcinis  gravato.  Sed  ju- 
vabit  certe  ab  his  collum  excutere  tandem  ut  jugo  Christi  suscipiendo 
sim  aptior,  dum  nudus  nudum  Christum  et  hunc  crucifixum  specto, 
sequor,  disco,  et  teneo.  Quia  vero  Senatus  non  movebatur  literarum 
mentione  quas  a  Caesare  nos  impetraturos  promisseramus ,  idcirco 
Dominum  Poggium  Legatum  Apostolicum  urgere  super  his  noluimus, 
cum  partim  tuis  ad  ipsum  literis,  quas  missimus,  partim  Reveren- 
dissimi  Domini  Londensis  et  Magistri  Nostri  Tilani^'^  scriptis  haec 
omnia  sint  perscripta.  lunxit  tamen  et  Dominus  Alvarus  suas  ad 
illum  literas,  ut  certo  credamus  tantum  Patronum  vel  tua  causa  nobis 
adhuc  profuturum,  licet  ea  defensio  sera  forte  futura  sit.  Alirum  quam 
simus  odiosi  Archiepiscopo  nostro,  cujus  fides  apud  Catholicos  omnes 
tam  olet  sordideii.  Is  Consules  Colonienses  jam  saepe  monuit  coram 
ac  severiter,  ut  nos,  diabolicae  sectae  homines  et  Reipublicae  pestes 

"  an  utrum  apogr. 


'  De  Castro  (Castrius,  Duchateau)  ;  cf.  supra  p.  102. 

-  lacobus  Faber ,  duacensis ,  magister  artium ;  qui  theologiae  operam  dabat ; 
cf.  supra  p.  103 '^. 

^  Calza  (Calsa),  studiosus  theologiae,  de  quo  supra  p.  103 ^.  *  Montanam. 

'  Leonardus  Kessel,    lovaniensis ;    de  quo  supra  p.  103-.  103  ^  et  saepe  infra. 

*  Thomas  Balvich,  tornacensis,  artium  studiosus  (cf.  supra  p.  103-);  qui  idem 
esse  videtur  ac  Thomas  ille  Poghius,  de  quo  Orlandinus  1.  c.  1.  4,  n.  82.  104,  et 
Manareiis  1.  c.  p.  4;  cf.  B.  Petri  Fahri  Memoriale  p.  337. 

■^  His  verbis  refelluntur  Orlandinus,  Reiffenberg  etc,  scribentes  hanc  Sociorum 
separationem  factam  esse  anno  1545.  ®  Ps.  146,  2. 

*  Questenburch  seu  Questenberg ;  de  qua  plura  infra. 

'"  loannem  Stempel  0.  Pr.,  tilanum,  dicit;  cf.  supra  p.  100**. 

"  Faber  clero,  universitati,  civibus  in  iide  catholica  confirmandis  operam  dabat ; 
id  quoque  agebat,  ut  Caesaris  et  Nuntii  auxilium  contra  archiepiscopum  pcr  litteras 
imploraretur  (cf.  Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro  I,  194.  238.  378). 


\l()  13.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

iiiinime  ferrent,  sibi  nostros  conatus  jam  per.spectos  esse,  nec  alios 
quam  exploratores  hic  manei'e  nos,  liinc  sibi  cessandum  prius  non  esse 
quam  omnes  e  sua  Diocesi  comperiat  exturbatos  iri  ^.  Benedictus 
Deus  qui  tanto  potiores  haberi  nos  voluit  ipsis  Apostatis,  Haere.siar- 
chis,  ac  Monasteriorum  descrtoribus^  qui  non  modo  |non]  propelkmtur. 
sed  propositis  etiam  stipendiis  huc  undecumque  accersiuntur,  ac  splen- 
dide  foventur^.  Timent  quidam  impulsu  Archiepiscopi  nos  hic  ne 
segregatim  quidem  ferendos  esse  a  Senatu  quoad  a  Domino  Chaio-'^ 
responsum  detur.  Yerum,  quantula  vis  hominum  est  quamlibet  ma- 
lorum,  si  ea  non  divina  voluntate  fulciatur.  Ubi  proinde  sic  Deo 
visum  erit,  recte  nobiscum  agi  non  dubitabimus,  ac  eo  rectius,  quo 
phu-ium  saevitiam  experiemur.  Tyrocinium  hoc  est  ac  ludus  tantum. 
Utinam,  utinam  digni  simus  nonnumquam  quibus  pro  Christi  nomine 
legitima  certamina  decernantur,  ita  ut  nostra  sitis,  et  fames,  et  gloria, 
et  quies,  et  pax,  et  vita  omnis  in  cruce  sit  Domini  Nostri  Jesu 
Christi*,  Patris  totius  consolationis^  ac  spei.  Per  quem  summis 
votis  lieverendam  Paternitatem  Tuam  ac  fratres  nostros  qui  tecum  et 
circa  te  sunt,  obsecramus  hic  omnes  ut  orationibus  vestris  infirmitatem 
no.stram  adjuvetis  ^,  perpetuo  memores  nostri.  Sakitamus  denique  quot- 
quot  isthic  nobis  in  Christo  charissimi  fratres  agunt,  quos  et  ego  pe- 
cukariter  compellans  oro  et  obsecro ,  lacrimans  etiam ,  ut  peccatoris 
Kanisii  veknt  kbentes*  apud  Deum  semper  meminisse. 

Coloniae  27.'  Augusti. 

Reverendae  Dominationis  Vestrae 

Quem  in  Christo  genuisti  fikus  et  servus 
Petrus  Kanisius  Noviomagensis 

*  libens  apogr. 


^  Haec  (cf.  etiam  infra,  p.  111)  clare  ostendunt,  quam  non  recte  los.  Hansen  affir- 
met,  Societatis  lesu  historicos  fabulam  narrasse  et  sua  ipsorum  commenta  protulisse. 
cum  assererent,  Socios  ab  Hermanno  archiepiscopo  ad  consules  dehitos  esse  („Die  Ordens- 
litteratur  fabelt  von  einer  besondern  Anzeige  Hennanns  v.  Wied  an  den  Rat.  .  .  Die  An- 
7X'ige  gehih-t  in  den  oben  geschilderten  Marcbencomplex."  Die  erste  Niederlassuug  der 
Jesuiten  in  Koln  1542—1547.  Zugleich  ein  Beitrag  zur  Kritik  der  Litteratur  des  Ordens : 
in  ^Bcitriige  zur  Geschichte  vornehmlich  Kolns  u.  der  Rheinlande"  [Koln  1895]  p.  196  ^). 

2  Martinum  Bucerum,  ex  sacerdote  zwinglianum ,  anno  1542  secundis  nuptiis 
iunctum  Wibrandi  Rosenbh^tt.  Oecohampadii  et  postea  Capitonis  viduae,  Hermannus 
archiepiscopus  mense  Decembri  eiusdem  anni  contionatorem  constituit  in  summo 
templo  bonnensi;  quem  proximo  anno,  Hermanno  probante,  religionis  ^reformandae" 
gratia  convenerunt  Mehmchthon,  Pistorius,  Hedio,  ex  catholico  contionatore  mogun- 
tino  zAvinglianus  minister  apud  argentinenses.  ^Reformationem"  a  Bucero  et  Mehin- 
chthone  exaratam  Hermannus  anno  1544  omnibns  capitulorum  rusticorum  decanis 
misit.  Eodem  favente  „evangelium  pnrum"  promulgabatur  Andernaci  a  Sarcerio, 
et  Bonnae  a  loanne  Meinertzhagen ,  qui  ex  conventu  minoritarum  coloniensi  pro- 
fugns  pahun  uxorem  duxerat  .  .  [Binnco  1.  c.  I,  424.  Varrcntrapp  1.  c.  p.  123.  125. 
157—158.  178.  232.    T<in.  DrMingcr,  Die  Reformation  II  [Arnheim  1854],  22—23). 

»  Chiudium  laium  (Le  lay)  dicit.  '  CTal.  6,  14.  '^  Cf.  2  Cor.  1,  3. 

«  Cf.  Rom.  15.  30—33;  2  Cor.  1,  11. 

"  Ita  —  non  21  (Boero)  —   interiirotiui    o])ortet   signum ,    (luod    est    in    auto- 


27.  Augusti  et  27.  Septembris  1544.  JH 

pro  quo  Tua  Paternitas  orare  dignetur. 
Cum  ista  scripsisseni  ^,  adeo  non  refrixit  Senatus  aestuans  sae- 
vitia  ut  deinde  quotquot  nostrum  invenissent*  comprehendere  volu- 
erint  utut  jam  disjunctos.  Quod  certe  factum  fuisset  nisi  in  ipso 
quasi  momento  Magister  N.  Tielanus  occurrisset  duci  carnificum  qui 
nos  jamjam  in  carcerem  erant  abducturi.  Sed  nescio  an  potius  gau- 
dere  debeamus  quod  per  amicissimum  virum  Deus  id  a  nobis  tum 
averterit,  an  potius  dolere,  ut  mihi  videtur,  quod  tanta  gratia  fru- 
strati  simus.  Etenim  veram  gratiam  fore  putassem  dum  ejuscemodi 
beneficiis  pensantur  tua*"  erga  Colonienses  beneficia  nostrumque  omni- 
bus  gratificandi  studium.  Sed  et  optabile  mihi  videtur  vinculorum 
carcerisque  fructus  gustasse.  Paulo  jam  post  creati  sunt  novi  Con- 
sules  et  hi  nobis  addicti  ^,  praesertim  mihi,  quem,  veluti  ducem  fratrum 
maleficorum,  statuerant  prius  conjiciendum  esse  in  carcerem.  Sed 
brevi  post  deferbuit  furor,  nullumque  periculum  nobis  timendum  fuit. 
Conquievit  saeva  de  nobis  fama ;  coepitque  major  fieri  de  nobis  existi- 
matio.  Nisi  quod  Archiepiscopus  palam  testaretur  et  repeteret  se 
facturum  ut  hic  non  relinqueremur,  scilicet,  e  sua  Diocesi  profligare- 
mur.  Nunc  vero  Clerus  primarius  et  secundarius^  plane  concors 
liberrime  obsistit  conatibus  Archiepiscopi  sui  ut  is  facile  nos  dimis- 
surus  sit.  Responsum  Domini  Claudii  sic  habebat  ut  14  Septembris 
abiremus  hinc  Augustam  et  Romam  universi,  quod  fieri  non  potuit 
ob  languentem  Dominum  Lambertum  qui  nunc  mensem  febribus  affli- 
gitur  cum  vitae  suae  periculo  ut  etiamnum  una  cum  medico  metuimus. 
Dein  fratribus  visum  est  magis  ex  tua  sententia  futurum,  si,  ut  et 
praemonueras,  hinc  omnes  non  facile  discederemus,  nisi  tamen  Superi- 
oribus  ita  videretur.  Verum  Dominus  Alvarus  in  primis  literis  dum 
rem  omnem  retuHt  ad  Dominum  Claudium,  ait  se  non  prudenter  satis 
egisse,  quod  timidiuscule  scripsisset  ac  si  nullus  hic  omnino  locus  aut 


invissent  apogr.  ^  tum  cqiogv. 


grapho  (ir.  WaUenhach,  Anleituni;  zur  lateinischen  Palaeograpliie  [4.  Aufl..  Leipzig 
1886]  p.  102). 

'  Occasio  opportuna  has  litteras  ad  Fabrum  inittendi  Canisio  mense  Augusto 
non  videtur  esse  obhita. 

^  Quam  consulum  electionein  Canisius  hic  significet,  nescio.  Bis  singulis  annis 
altera  senatus  ^sedentis"  pars  officiuni  deponebat,  aliique  ad  annum  iis  substitue- 
bantur,  sive  ^senatuni"  vel  „consulatum  intrabant",  sub  festum  nativitatis  Domini  et 
sub  festum  nativitatis  S.  loannis  Baptistae  (24.  lunii) ,  atque  ex  publico  senatorum 
coloniensium  catologo  (^Ratsliste  1439"  etc. ;  cf.  supra  p.  104 ')  constat  dimidias  illas 
senatus  renovationes  pro  anno  1544  factas  esse  24.  Decembris  1543  et  23.  lunii 
1544.  Consules  rem  publicam  gerentes  (Biirgermeister)  a  23.  lunii  1544  —  24.  lunii 
1545  erant  Arnoldus  de  Siegen  et  Hermannus  Suderniann. 

*  „Clerus  primarius"  vocabatur  capitulum  metropolitanum ;  „secundarius"  ce- 
terorum  canonicoruin  collegia,  abbatiae,  nobilium  virginum  coenobia;  „tertiarius" 
pastores ,  monasteria ,  ceteri  conventus.  Hoc  eo  ipso  tempore  testatus  est  Caspar 
Gennep  typographus  coloniensis  {l^arrentrapp  1.  c.  p.  142"). 


112         13.    Canisins  B.  Petro  Fabro.    27.  Augiisti  et  27.  Septembris  1544. 

spes  manendi  superesset.  Unde  post  acceptum  a  Domino  Claudio 
responsum ,  quia  vidit  nullo  modo  verum  esse  quod  ipse  putarat, 
mutavit  sententiam,  dicens  sibi  dubium  non  esse,  quin  et  Domino 
Ignatio  et  Dominationi  Tuae  placeret  ut  saltem  per  hiemem  etiam 
omnes  maneremus  Coloniae,  nisi  major  habenda  esset  ratio  impen- 
sarum.  Quae  ut  satis  essent,  potius  mediam  partem  ad  Dominum 
Claudium  abire  oportere.  Profecto  apud  omnes  ego  multum  urgebam 
ut  ob  multas  vitae  meae  distractiones  ablegarer:  id  quod  diu  credidi 
certo  futurum.  Sed  re  tandem  omnium  votis  trutinata  nemo  non 
reclamavit,  et  me  cum  infirmo  relinquendum  decreverunt,  adjunctis 
etiam  Domino  Alvaro,  Domino  Francisco  ^  et  Domino  Leonardo  ^.  Ceteri 
iter  ingressi  sunt  Augustam  versus.  Unus  Thomas  in  hac  perturba- 
tione  sic  se  a  nobis  alienavit  ut  Carthusiam  adiens  ibi  recipi  con- 
stanter  petierit;  sed  quia  nos  non  audiebat  permissimus  eum  suo 
spiritu  duci.  Qui  Carthusiensibus  ipsis  postmodum  agnitus  prorsus 
improbabatur  nec  juvenem  sibi  convenii-e  dicebant.  Tandem  ad  nos 
rediens  Thomas,  flexis  genibus,  tentationem  illam  profitetur  et  in 
sodalitium  nostrum  restitui  rogat.  Quidam  recusarunt  prius,  at  Ma- 
gister  Petrus  jam  difficilem  hunc  expertus  in  peregrinando  ^  talem 
invenit  spiritum  ut  Thomam  qui  alioquin  Lovanium  fuerat  a  nobis 
remittendus  Romam  usque  secum  perduceret  etiam  solus*.  Alii  con- 
senserunt  ut  Dominus  Claudius  de  juvene  disponeret,  quem  non  con- 
stantiorem  fuisse  dolemus^.  Ego  denique  modo  Germanice  concionari 
coepi.  Lectionem  habeo  diebus  festis  in  Matthaeo.  Sic  enim  Re- 
gentes  Bursae  Montanae  postulaverunt  ^.  Et  cogor  jam  Diaconatum 
hic  suscipere.  Tanto  magis  Kanisii  velint  meminisse  fratres  quum 
orant.  Intra  mensem  centum  fere  Virgines  ad  Monasteria  transierunt 
opera  Domini  Cornelii^  qui  nunc  in  dies  apud  omnes  majoris  ducitur 
cum  etiam  Dominus  Licentiatus  ille  qui  contradixerat ,    graviter  poe- 


1  Calza. 

-  Leonardus  Kessel  B.  Petro  Fabro  Colonia  18.  lanuarii  1545 :  ^Consilio 
fratrum  ego  servivi  infirmo,  et  M.  Petrus  Kanisius  quotidie  visitavit  medicum  et 
curavit  alia  necessaria"   (Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro  I,  426—427). 

^  Petrus  Faber  halensis  et  Thonias  Poghius  ineunte  anno  1544  Lovanio  Conim- 
bricam  missi,  sed  inde  brevi  post  in  Belgium  remissi  erant  {Manarcus  1.  c.  p.  3.  4. 
OrlancUmis  1.  c.  1.  4,  n.  82.  103.  104). 

^  Id  est:  Thomae  Komam  perducendi  studio  incendebatur ,  idque  studium  a 
bono  spiritu  proficisci  censebat. 

'^  Kessel  in  litteris  su^^ra  allatis  Fabro  referro  potuit  Thomam  iam  Romae 
esse  apud  S.  Ignatium. 

*  Jn  bursa  montana  Evangelium  .  .  .  docui''  {Canisiiis  in  *litteris  ad  Madium 
datis ;  cf.  supra  p.  98'). 

'  Lovanii  haec  effecta  sunt  a  P.  Cornelio  Vishavaeo,  qui  etiam,  antequam  So- 
cietatem  noverat,  „monachorum  et  monialium  monasteria  replebat"  {Polancus  1.  o. 
I,  116).  Mirum  prorsus  sancto  huic  viro  inerat  charisma,  quo  taedium  rerum  hmna- 
narum  et  virginitatis  amorem  animis  inspiraret.  Imarjo  pritni  saeculi  Societatis 
Icsu  (Antverpiae  1640)  p.  865—866. 


14.    Hernies  Poen  Sociis  coloniensibus.    19.  Decembris  1544.  JJQ 

niteat.  Oretis  pro  Magistro  Lamberto  diligenter  qiii  nunc  morti  pro- 
pinquior  videtur  quam  vitae.  Salutabis  plurimum  venerandos  Dominos 
meos  Franciscum  de  Strada,  Andream^  AEmilianum^,  Alexandrum^ 
et  praesertim  Germanos  omnes. 

Propter  Dominum  Nostrum  velis  me  fratrum  omnium  precibus 
commendare.     1544  27 '^  Septembris.     Coloniae. 

ihesus 

Reverendo  plurimum  in  Christo  Patri  ac  Domino  meo  Magistro 

Petro  Fabro  de  Societate  nominis  lesu. 

Facile  patet  scribendi  et  interpungendi  rationem,  qua  Canisius  ipse  in  hac 
epistula  scribenda  usus  erat,  a  librario  ad  nostri  temporis  morem  accommodatam 
esse.  Qui  idem  in  ceteris  quoque  epistulis  Canisii  ad  Fabrum  datis  praestitit,  quas 
infra  ponemus.  Quomodo  autem  ipse  Canisius  scribere  consueverit,  ex  multis  aliis 
epistulis  facile  cognosci  poterit,  quas  ex  ipsis  autograpbis  descriptas  proponemus. 

Faber  Canisio  rescripsit  ValHsoleto  9.  lulii  1545. 

14. 
31.  HER1IE8  POEX  5, 

canonicus  lovaniensis  et  Societatis  lesu  novicius 

SOCIIS  COLONIAE  DEGENTIBUS^ 

Conimbrica '  19.  Decembris  1544. 

Ex  apographo  oiusdem  temporis  (2",  IV^  PP-)- 

Hortatur  eos,  tit  persecutionem  Coloniae  exortam  atque  aerumnas  quaslihet 
patienter  et  laete  perferant,  propositis  sibi  aeternis  praemiis  ac  Christi  doctrina 
et  exemplo. 


1  Andreas  Oviedus  (Oviedo)  S.  J.  toletanus  studiorum  causa  Parisios  et  Lo- 
vanium  et  inde  anno  1544  a  Fabro  cura  Strada,  loanne  Aragonio,  Hermete  Poen, 
loanne  Covillonio,  Maximiliano  Capella  (de  la  Chapelle),  Cornelio  Vishavaeo  iuniore, 
aliis  in  Lusitaniam  destinatus  est.  Qui  postea  episcopus  hierapolitanus  et  socius 
Nunnii,  Aethiopiae  patriarchae,  designatus  et  in  ea  terra  multa  pro  Christo  passus  est. 

^  De  Loyola;  cf.  supra  p.  102. 

^  „  Alexandrum"  in  actis  non  reperio  ;  fortasse  Canisius  seripsit  vel  scribere  voluit 
jMaximilianum"  [CapeHam];  vide  supra  adnot.  2. 

*  Idem  signum  in  autographo,  quod  supra  p.  110. 

=  Hermes  Poen  (Pijn,  Payneus) ,  ex  oppido  belgico  Renaix  oriundus,  Lovanii 
canonicus  erat  ecclesiae  S.  Petri  et  in  collegio  liliano  ethica  exphinabut,  cum  anno 
1544  a  Deo  in  Societatem  lesu  vocatus  et  a  Beato  Petro  Fabro  in  Lusitaniam  desti- 
natus  est.  Mortuus  est  Vallisoleti  in  Hispania  (Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro  T,  210. 
Polancus  1.  c.  I,  189.  Manareus  I.  c.  p.  4.  Orlandinus  1.  c.  1.  4,  n.  82.  84.  L.  Dcl- 
place,  L'etablissement  de  la  Compagnie  de  Jesus  dans  les  Pays-Bas  [Bruxelles 
1886]  p.  1  *). 

®  Cum  Canisio  Coloniae  tunc  erant  Alvarus  Alfonsus,  Leonardus  Kessel,  Lam- 
bertus  de  Castro,  Franciscus  de  Calza. 

■^  Conimbricae  (Coimbra)  loannes  III.,  Lusitaniae  rex,  Societatis  collegium 
liberalissime  condidit,   quod  valde  amplum  et  celebre  factum  est.    Vide  opus  multis 

Braunsbergor,  Cani.sii  Epistulae  et  At;ta.    I.  S 


114  14.    Hermes  Poen  Sociis  colonionsibus. 

Jesus 
Charitas  flamma  ardorque  amoris  Dominj  nostrj  Jesu  Christj  jnflammet 
atquc  exurat  corda  vestra  fratres  in  Ohristo  Jesu  Charissimj. 
Paucis  ab  hinc  mensibus  aliquorum  fratrum  schedas  non  minus 
gratas  quam  suaues  accepj ,  quibus  nonnihil  afflictionis  a  Coloniae 
jncolis  fratres  nostros  vrbe  explodere  conantibus  perpessos  cognouj, 
nunc  eorum  animos  vobis  placatos  Diuina  clementia  an  habeatis  et 
a  temerario  atque  iniquo  conatu  cessent,  nescio,  hoc  vnum  per  miseri- 
cordiae  viscera  vos  rogo,  vrbe  eijci  sj  contingat,  etiam  pulueres  cal- 
ceamentorum  excutitei  hostilem  f ugientes  ciuitatem  atque  vitae 
euangelicae  memores  cum  gaudio  omnia  sustinete,  patienter  ferte,  hila- 
riter  tolerate,  et  patientiam  habete  propter  eum  quj  extreme  patientiae 
exemplar  nobis  omnibus  fuit.  Terreno  oppido  excludj  sj  durum  videa- 
tur,  patriam  coelestem  vobis  patere  gaudete,  ab  hominibus  despicj, 
abijcj  et  deprimj  graue  sj  sit,  a  Deo  erigj,  suscipj  et  consolarj  magni- 
facite,  miseriam  et  paupertatem  patj  molestum  sj  judicetis,  aeternis 
fi^uj  delicijs  jucundum  esse  perpendite,  sj  denique  dolores,  merores, 
anxietates,  tribulationes ,  afflictiones,  persecutiones,  opprobria,  contu- 
melias,  iniurias,  irrisiones,  detractiones,  frigora,  calores,  famem,  sitim. 
jnfirmitates,  flagra,  verbera,  mortem  (inqua.m)  ipsam  ferre  difficile 
sit,  jn  memoriam  reuocate  vestram,  paulj  verba  consolationis  plena, 
non  sunt  condignae  passiones  huius  seculj  ad  futuram 
gloriam  quae  reuelabitur  in  nobis^,  hic  Christo  morj  lu- 
crum  est^.  Secundum  carnem  viuere  perire  est^.  Christo  moritur 
quj  Christo  patitur ,  Christo  patitur  quj  Christj  vestigia  sequitur^. 
Christj  vestigia  sequitur  quj  abnegat  semetipsum  (juxta  Dominj 
verbum)  et  tollit  crucem  suam*^  et  nudus  nudum  sequitur,  quo ? 
ad  crucis  supplicium,  ad  carnis  mortificationem,  ad  corporis  passiones, 
in  hiboribus,  in  sudoribus,  in  angustijs,  in  miserijs,  et  sanguinolentum 
Jesum  miserijs  plenum  in  terris  jmitetur  quem  regnantem  in  coelis  et 
triumphantem  assequj  sperat,  quippe  ad  Christj  gloriam  peruenire  quj 
studet,  Christj  ignominiam  ferat  ante  necesse  est.  Haec  enim  sola  via 
est  qua  itur  ad  superos.  Haec  sola  via  est  qua  nulla  breuior,  nulla 
commodior,  nulla  certior  coeleste  regnum  petentj  esse  poterit.  Huius 
viae  dux  imo  jpsa  via  est  Jesus  Christus  Dominus  noster  quj  se 
viam  nominat  quj  se  ducem  declarat,  dum  ait  Ego  sum  via  veri- 
tas  et  vita^,  quj  sequitur  me  non  ambulat  in  tenebris^. 
Sequaminj  igitur  illum  fratres  in  Christo  Jesu  Charissimj ,  in  humih- 
tate,   patientia,   longanimitate .   paupertate,   obedientia  et  charitate'' 


figuris    ornatum    ^Histoire   de   saint   Ignace   de   Loyola   par   le   P.    Daniel   Bartoli. 
Traduction  revue  et  annot^e,  par  le  P.  L.  Michel  S.  J.  (Bruges  1893)  p.  354. 

'  Matth.  10,  14.     Marc.  6,  11.     Luc.  9,  5. 

2  Rom.  S,  18.  »  Phil.  1,  21.  '  Cf.  Rom.  8,  12.  18. 

^  Cf.  1  Petr.  2,  21.  «  Matth.  16,  24.  "  lo.  14,  6.  "  io.  8.  12. 

'■•  Cf.  2  Cor.  (i,  6.     Col.  1,  11. 


19.  Decenibris  1544.  115 

semper  gaudentes,  sine  intermissione  orantes,  in  omnj 
re  gratias  agentesi  Domino  Deo  nostro  quj  bonorum  omnium 
remunerator  est'^  fidelissimus,  sj  quid  durj  aut  praeter  animj  senten- 
tiam  vobis  eueniat  imperturbato  (precor)  semper  feratis  animo,  fortique 
sustineatis  pectore,  ob  oculos  ponentes  Ducem  nostrum  Jesum  in  Cruce 
extrema  patientem,  vulneratum,  laniatum',  flagellatum,  laceratum, 
sanguine  madentem,  tabidum,  marcidum,  ianguidum,  pressum  denique 
mille  doloribus,  et  expirantem  animam  benedictam,  vt  spiritum  viui- 
ficantem  inspiraret  peccato  mortuis^,  quo  (vt  spero)  sj  viuatis,  iam 
vos  exoptare  Dej  filio  in  omnibus  conformes  fierj  non  dubito,  quem 
quj  propius  accedit  in  hoc  exilij  loco  proximiorem  se  fore  speret  in 
futura  gloria ,  seruus  Domino  quj  [?]  ^  adest  in  omnibus ,  seruus  cum 
Domino  patitur  in  omnibus,  seruus  cum  Domino  gaudet  in  omnibus ;  vt 
cum  Domino  miseriarum  particeps  est,  jta  cum  Domino  delicias  com- 
munes  habet.  0  foelix  ille  seruus  et  omnj  ex  parte  beatus,  quem  rex 
gioriae  in  seruum  assumpsit,  foelix  ille  seruus  quj  Dominatuum  Do- 
mino  seruire  meretur.  foelix  seruus  quj  nudum  Jesum  in  terris  sequj 
dignus  est.  quem  nudum  sequj  ditescere  est,  Cuj  seruire  regnare  est, 
cum  quo  morj  viuere  est.  Moriamur  fratres  Charissimj  cum  Christo 
vt  viuamus  cum  Christo,  sequamur  nudum,  vt  veste  regia  tegamur 
nudj,  seruiamus  humiKter  et  [?  ] '  triumphanter  regnemus.  atquj  Domino 
fideliter  vt  quis  seruiat,  paucula  verba  sunt  cordj  habenda,  Quicquid 
agat,  ad  Dominum  referat,  ab  illo  mercedem  petat,  quicquid  patitur, 
Domino  patiatur ' ,  cum  illo  patientiam  habeat ,  quicquid  querat ,  Do- 
minum  querat,  in  illo  inueniet,  cum  illo  dabuntur  omnia  quae  mens 
beata  desiderare  posset.  Conemur  igitur  viribus  omnibus  gratiam  im- 
plorando  illius",  imitarj  illum,  venarj'  illum,  curare  illum,  somniare 
illum ,  amare  illum ,  amplectj  illum ,  sperare  ad  illum ,  aspirare  ad 
illum  [,  ad]  Jesum  nudum ,  velut  ad  extremam  anchoram  confugere, 
a  quo  omnis  nostra  dependet  salus,  in  quo  vno  omnis  spes  sita  est, 
per  quem  solum  subsistimus,  viuimus,  morimur  ad  gloriam  quam  nobis 
tribuere  dignetur  quj  est  benedictus  in  secula*.  Vobis  omnibus 
fratres  in  Domino  amantissimj  salutem  exopto  plurimam,  singularique 
amplector  amore  P:  petrum  Fabrum^,  D.  Canisium,  FF.  Jacobum^ 
Duacensem,  Danielem  '^,  P :  Leonardum  ^  caeterosque  nobis  fraternitatis 


laneatum  aimjy.  ^  qui  omittcndum  esse  videtur.  "  vt  ? 

patitur  apogr.  "  illum  apogr.  ^  Venerari  ? 


1  1  Tliess.  5,  16—18.  ^  cf   Hebr.  11,  6. 

3  Cf.  Rom.  6,  2.    Eph.  2,  5.  ■•  2  Cor.  11,  31. 

^  Petrum  De  Smet  („Fabrum  de  Hallis")  significare  videtur.  Nam  Beatus 
Petrus  Faber  (Favre ,  Le-l*'evre) ,  S.  Ignatii  prinius  socius ,  ipse  in  ^Memoriali" 
(p.  338;  ed.  mai.  p.  328)  affirmat  se  24.  Augusti  1544  „appulisse  Ulissiponem"  : 
idque  Hermes  certe  comperit;  immo  haud  multo  post  Faber  conimbricenses  Socios 
invisit  {Orlandinus  1.  c.  1.  4,  n.  138).  "  Fabrum;  vide  supra  p.  109. 

"'  Paeybroeck?;  vide  supra  p.  103  ^.  104  ■'.  "^  Kessel. 

8* 


116  15.    Canisius  AVendelinae  Canis. 

vinciilo  iunctos  quornm  nomina  mihj  incognita  sunt.  Jubet  quoque 
ad  vnum  omnes  salutarj  Pater  andreas  ^.  bene  valete  in  Clu"isto. 
Conijmbrie  anno  1544:  14  Ca:  Janu. 

Vester  confrater  in  Domino  Hermes  pijn. 
Viro"   non   minus   docto    quam   pio   P:  Petro   Fabro   caeterisque 
Fratribus  in  Christo  Charissimis  Coloniae. 

15. 

CANISIUS 
WEXDELOAE  CAXIS, 

novercae  suae  ^. 

Colonia  27.  Decenibris  1544  [?]. 

Ex  versione  gallica  archetypi  flandrici,  ab  anonyiiio  confecta  et  edita  in  ^Col- 
lection  de  Pr^cis  historiques"  XXV,  25 — 26;  cf.  supra  p.  72. 

Mcmtam  novercam  consoJatur ,  proposita  iiiuigine  et  dolorihus  Beatae  Matris 
Dei ;  monet,  ut  sollicitudines  onmes  in  cordc  Mariac  dej)onat.  Liberorum  et  famu- 
lorum  curam  ei  coinineiidat ;  inatriinoniuin  novxni  dissiiadet. 

Que  Jesus-Christ  vous  conservel     Tres-Chere  Mere, 
Gisbert^  m'a  remis  votre   iettre.     Je  ne  puis  pas  Taider,   parce 
qu'il  n'a  pas  les  talents  necessaires  pour  etudier.    Je  vous  donne  pour 

lesus  Christus  te  incolumem  servet!  Mater  charissima, 

Gisbertus  ^  epistulam  tuara  mihi  tradidit.  Non  possum  eum  adiuvare ;  nam 
ingenium  ei  deest  ad  litterarum  studia  necessarium.   Imaginem  Mariae  tibi  do,  quae 


Haec  inscriptio  in  initio  ajiographi  a  librario  posita  est. 


'  Oviedus. 

-  Filia  fuisse  haec  fertur  Wichmanni  van  den  Bergh  consulis  et  Margaritae 
ZeUer  et  vita  cessisse  circiter  annum  1560  {Bongaertsl.  c.  p.  4^).  P.  loannes  Hasins 
S.  J.  Embrica  die  11.  lanuarii  1614  haec  de  ea  scripsit  Monachium  ad  P.  Matthaeum 
Raderum  S.  J.:  ,Intelligo  P.  Alberum  cupere  scire  nomen  nouercae  P.  Petri,  et  matris 
P.  Theodori  [sic  Hasius ;  at  Tlieodoricus  hic  vocabaiurj  Canisij,  secundae  vxoris  Jacobi 
patris  vtriusque,  vocata  fuit  ea  Wendelina  von  dem  Berg,  sive  de  Monte,  quae  fratrem 
habuit  R.  D.  Doctorem  Burchardum  von  dem  Berg,  qui  fuit  a  sacris  Imperatori 
Ferdinando  f.  r.  et  post  Decanus  aut  Praepositus  collegiatae  ecclesiae  Arnhemij : 
quae  Wendelina  Jacobo  Canisio  genuit  quatuor  filios ,  P.  Theodorum ,  D.  Gerar- 
dum  II.  Consulem  Neomagensem ,  patrem  P.  Jacobi  vestri  Canisij ;  Ottonem  Arn- 
hemiensem  Consulem,  et  Gisbertum.  Item  totidem  eidem  filias  procreauit,  Aegidiam 
matrem  nostrorum  PP.  Jacobi  p.  m.  et  Theodori  Riswichiorum ;  Elisabetham  matrom 
Domini  Jacobi  Uwens  exconsulis  Neomagensis,  cuius  filius  societatis  est  in  Flandria ; 
Claram  Abbatissam  Wameliae,  et  Jacobam  matrem  Domini  Reineri  Riswichij  LL. 
Licentiati,  et  Aduocati  in  Belgio.  familia  autem  illa  von  dem  Berg  Neomagij  fuit 
multo  tempore  Consularis"  (*Epistula  autographa,  in  Cod.  lat.  1611  bibliothecae  regiae 
monacensis,  n.  100).  Burchardus  van  den  Bergh,  po.stquam  ab  aula  Ferdinandi  recessit, 
Arnheniii  decanus  ecclesiae  collegialis  S.  Wall)urgis  fuit  (L.  //.  Chr.  Schnfjes,  Geschie- 
denis  van  het  Bi.sdom  's  Hertogenbosch.   Vijfde  deel  [St.  Michiels-Gestel  1873]  p.  266). 

^  Canisius  ccrte  fratrem  suum  ex  patre  Gi.sbertum,  Wendelinae  filium,  significat. 


27.  Decembris  1544  [V].  117 

gage  cVaffectueux  souvenir  une  image  de  Marie.  Qu'elle  vous  serve 
de  miroir  et  de  consolation  lorsque  la  tristesse  vous  accable !  La  sainte 
Mere  Marie  fut,  durant  toute  sa  vie,  en  mille  douleurs  et  anxietes 
a  cause  de  son  cher  Fils.  Car,  lorsque  le  Seigneur  etait  encore  jeune, 
elle  meditait  et  voyait  clairement,  grace  a  rillumination  de  son  esprit, 
tout  ce  que  les  tendres  membres  de  son  Enfant  avaient  encore  a 
souffrir.  Elle  couvrait  de  ses  pleurs  les  petites  mains  et  les  pieds 
a  travers  lesquels  on  devait  faire  passer  violemment  de  gros  clous, 
et  elle  baisait  la  tete  benie  qui  devait  etre  couronnee  d'epines. 
Ainsi,  Tres-Chere  Mere,  offrez  toute  votre  affliction  en  union  avec 
la  douleur  de  la  Sainte  Mere  de  Dieu.  Remettez  tous  vos  soins, 
toutes  vos  charges  dans  le  coeur  afflige  de  la  Reine  du  ciel,  qui 
peut  mieux  vous  proteger  que  tous  les  hommes^.  Ne  prenez  pas 
tant  a  coeur  ce  qui  ne  peut  etre  change.  Si  vous  avez  du  satisfaire 
par  des  versements  d'argent  M.  Vanden  Berghe^,  pensez  que  vous 
n'avez  pas  fait  assez  pour  les  pauvres.  Je  crains  que  vous  n'attachiez 
trop  d'importance  aux  deux  prebendes.  Malheur,  malheur  a  vous, 
si  vous  ne  faites  pas  dire  pour  les  deux  les  heures  prescrites  a  la 
place  de  [vos]  deux  [enfants  auxquels  vous  les  destinezj  et  si  vous 
ne  faites  pas  elever  ceux-ci  severement  ^.  Je  vous  prie  avec  instance 
au  nom  de  Dieu  que  vous  usiez  de  plus  d'autorite  et  de  severite 
envers   vos   enfants   et   votre   domesticite.     Vous   etes   accoutumee  a 

pignus  sit  gratae ,  quam  colo ,  tui  memoriae.  Haec  imago  speciili  instar  tibi  sit  et 
consoletur  te,  cum  tristitia  opprimeris.  Sancta  mater  Maria  per  totam  vitam  suam 
sexcentos  dolores  et  angores  capiebat  pro  dilecto  filio  suo.  Cum  enim  dominus 
noster  puer  esset,  ipsa  pro  intelligentia,  quam  a  Deo  acceperat,  omnia  considerabat 
et  clare  videbat,  quae  teneris  filii  sui  membris  perferenda  forent.  Lacrimis  parvas 
manus  pedesque  conspergebat ,  qui  maguis  clavis  atrociter  transfigendi  essent,  et 
beatum  caput  osculabatur,  quod  spinis  esset  coronandum,  Ita,  charissima  mater, 
omnes  aerumuas  tuas  Deo  oflfer,  coniunctas  cum  dolore  sanctae  illius  matris  Dei. 
Omnes  sollicitudines  omnesque  molestias  tuas  in  cor  maestum  reginae  caeli  conde, 
quae  melius  te  protegere  potest  quam  ceteri  homines  cuncti '.  Neve  tam  aegre 
feras  id,  quod  iufectum  fieri  non  potest.  Quodsi  pecuniis  solutis  Domino  Vanden 
Berghe  -  satisfacere  debuisti,  cogita,  te  pauperum  saluti  parum  consuluisse.  Timeo, 
ne  nimis  soUicita  sis  de  duabus  illis  praebendis.  Vae,  vae  tibi,  si  preces  horarias 
pro  ambabus  praescriptas  non  curaveris  loco  duorum ,  quibus  eas  praebendas  desti- 
nasti,  filiorum  ab  aliis  recitandas.  vel  filios  illos  diligenter  educandos  non  curaveris  *. 
Dei  nomine  enixe  te  rogo,  ut  gravius  et  severius  cum  liberis  et  famulis  agas.   Nimis 


^  En,  sicut  Canisius  inter  primos  cultores  cordis  losu  fuit,  ita  et  cultum 
quasi  praecurrit,  quem  ecclesia  nunc  cordi  beatae  matris  Dei  tribuit. 

^  Hic  cognatus  Wendelinae  fuisse  videtur. 

^  Wendelina  duobus  filiis  suis  (Theodorico  et  Gerardo  vel  Ottoni?)  comparare 
voluisse  videtur  beneficia  duo  ecclesiastica  ex  illis,  quae  ^simplicia"  vel  ,non  curata" 
dicuntur,  vel  similia,  ad  quae  lege  vel  testamento  onus  adiunctum  erat  liorarum 
Beatae  Mariae  Virginis  vel  maiorum  canonicarum  recitandarum.  Notandum  autem 
haec  agitata  esse  ante  reformationem,  quam  concilium  tridentinum  hisce  in  rebus 
instituit. 


1\Q  15.    Canisius  "VVenilelinae  Canis.   27.  Decembris  1544  [?]. 

etre  en  cela  trop  faible.  Je  desire  de  meme  que  vous  vous  debar- 
rassiez  de  beaucoup  d'imaginations  fantastiques  par  lesquelles  le  demon 
vous  empechera  de  prier  avec  ferveur  et  pourrait  vous  entrainer  a 
contracter  un  nouveau  mariage.  II  mo  semble  que  vous  suivriez  un 
bon  conseil  en  formant  le  ferme  propos  de  ne  pas  vous  marier  du 
moins  cette  annee:  vous  obtiendriez  ainsi  de  grandes  graces.  Je 
ne  vous  oublierai  pas,  non  plus  que  la  croix  [que  vous  portezj.  Cette 
croix  vous  ne  devez  pas  seulement  la  porter,  mais  encore  la  desirer, 
la  rechercher,  Taimer  et  y  rattacher  toute  votre  esperance,  meme 
si  tous  vos  amis  devaient  devenir  vos  ennemis  et  si  vous  ne  deviez 
recevoir  ni  de  moi,  ni  d'aucune  autre  creature  la  moindre  consolation. 
Dieu  daigne  vous  fortifier  et  vous  gouverner  par  sa  grace.  Amen. 
Cologne,  a  la  fete  de  saint  Jean^  1545  [?]. 

Pierre  Kanijs,  votre  fils, 
toujours  votre  serviteur  en  Dieu. 

enim  eis  indulgere  soles.  Opto  etiam,"  ut  a  multis  cogitationibus  ineptis  te  expedias, 
per  quas  diabolus  te  a  fervore  precationis  abducet  et  ad  novum  matrimonium  eon- 
trahendum  inducere  possit.  Bonum  consilium  secutura  esse  mihi  videris,  si  firmiter 
tibi  propones,  te  hoc  saltem  anno  nemini  uupturam :  sic  enim  magnas  gratias  a  Deo 
impetrabis.  Non  obliviscar  tui  nec  crucis,  quam  baiulas.  Hanc  crucem  non  solum 
ferre  debes,  sed  etiam  desiderare,  inquirere,  amare  et  omnem  spem  tuam  in  ea 
defigere,  etiamsi  omnes  amici  tui  iuimici  fierent,  et  si  neque  a  me  neque  ab  ulla 
alia  re  creata  vel  minimum  solatium  tibi  praeberetur.  Deus  gratia  sua  te  confirmare 
et  gubernare  dignetur.     Amen. 

Coloniae,  die  S.  loanni  sacra  ',  anno  1545  [V]. 

Petrus  Kanijs,  filius  tuus, 
qui  semper  servus  tuus  est  in  domino. 

Nota:  Editor  belga  in  fine  huius  epistulae  loco  anni  1545  ponit  annum  1543  et 
putat  Canisium  haec  scripsisse  27.  Decembris  1544  ^stili"  quem  dicunt  nostri ;  annum 
enim  ab  eo  incipi  stilo  tunc  communi,  sive  „stilo  aulico",  i.  e.  a  festo  paschali.  Verum 
incipi  a  festo  nativitatis  Christi  epistula  proxime  secutura  ostendit ,  quae  incipiendi 
ratio  tunc  Coloniae  recepta  erat^.  At  27.  Decembris  1543,  stili  coloniensis,  Wendelina 
nondum  erat  vidua  ^  Dicendum  igitur  esse  videtur  errore  vel  editoris  belgae  vel 
ipsius  Canisii  annum  1543  positum  esse  loco  anni  1545,  hasquo  litteras  datas  eo 
ipso,  quem  Belga  noster  dicit,  die  27.  Decembris  1544. 

16. 

CAXISTUS 
BEATO  PETRO  FABRO  S.  J. 

Coloiiia  30.  Deeeinhris  1544. 
Ex  apographo,  circitcr  anuum  1870  confecto  ex  autographo,  quod  est  in  „Varia 


Historia"  etc.  (cf.  supra  p.  102)  t.  I,  f.  79—80. 


'  Festum  S.  loannis  Baptistae  agitur  24.  lunii,  festum  S.  loannis  Evangelistae 
post  festum  nativitatis  Christi,  id  est  27.  Decembris ;  hoc  festo  Canisium  scripsisse, 
non  illo,  indicari  videtur  eo,  ([uod  novercae  infantem  lesum  considerandum  proponit. 

-  Cf.  supra  p.  70.  74.  ^  Vide  supra  p.  102. 


16.    Cauisins  B.  Petro  Fabro.   30.  Decembris  1544.  119 

Particula  italice  versa  est  apud  Boero,  Fabro  p.  216 — 217. 

Quam  strenue  Colonienses  et  Leodienses  religionem  cathoUcam  contra  Hcrmannum 
de  Weda  tiieantur.  Quid  pro  eadem  fecerint  archiepiscopus  saUshurgensis,  Cochlaeus, 
P.  Claudius  laius.  Canisius  concilium  agi  cupit.  Largitiones  Ottonis  Truchsessii  et 
Tfieodorici  Hezii.  Profectio  aliquot  Sociorum.  Fratris  Lamberti  de  Castro  mors, 
sepultura,  virtutes.  Conradus  moguntinus.  Fahri  „Dictata  iii  psalmos".  Canisius, 
diaconus  facttis,  in  templo  contra  protestantes  disputavit,  „dcclamationem  quodliheticam" 
magno  cum  splendore  habuit,  ad  theologiam  docendam  urgetur.  Petrus  Kannegiesser 
Societati  additus.  Prioris  Carthusiae  beneficentia.  Amici  alii.  Canisius  pro  subsidiis 
spiritualibus  suppUcat. 

iliesus. 
Reverende  pater  in  Christo  Domine  Faber. 

Gratia  et  pax  Domini  Nostri  Jesucliristi  sit  semper  cum  Domi- 
natione  vestra. 

Si  molestum  est  filio  patrem  non  videre,  non  salutare  coram,  bis 
molestum  erit  de  absente  nihil  audire  prorsus.  Ita  nobis  peracerbum 
fuit  et  plus  quam  mirum,  quando  paternis  saltem  literis  hucusque  frui 
non  potuimus.  Tot  nunc  mensibus  desiderabili  tuo  conspectu  frau- 
damur,  interim  neque  Roma  quicquam  ad  nos  missit  neque  Portugallia, 
nisi  quod  paucis  ante  diebus  accepimus  literas  Domini  Francisci  de 
Strada  scriptas  festo  Sancti  Lucae  ^ ;  priores  duas  de  quibus  meminit 
ac  indicas  ^  etiam  non  contigit  videre.  Tandem''  hae  postremae  nihil 
quoque  laetum  indicant  praeter  morbos  Dominationis  vestrae  et  AEnii- 
liani  ^,  necnon  Domini  Francisci  *.  Sunt  menses  fere  quatuor  quod 
etiam  Reverendus  Dominus  Claudius  ^  desideratis  suis  literis  nos  desiit 
convenire.  Dominus  Cornelius  ante  quatuor  menses  in  Flandriam  abiit  ^ ; 
hic  vivatne  hodie  nobis  non  constat;  totidem  anteactis  mensibus 
nihil  huc  denunciavit.  Intelligis  igitur,  Pater  charissime,  nos  hic  filios 
dici  posse  desolatos.  Reverendus  Dominus  Alvarus,  ut  nosti,  non  facile 
procedit  ad  scribendum  ita  ut  ob  nostrum  silentium  saepe  soleam  con- 
queri  apud  fratres.  In  summa,  nulla  non  ex  parte  justus  dolor  nobis 
ingravescit,  tam  nostra  quam  Patrum  absentium  ratione.    Si  vero  quae 


Tantum  apogr 


1  18.  Octobris. 

-  S.  Franciscns  Xaverins  einsque  socii  ex  Indiis  orientalibus  ad  socios  enro- 
paeos  scribebant  de  laboribns  et  trinmphis  suis  litteris  longis  ac  incundis,  quae  per 
omnes  Societatis  domos  legebantnr;  mnltae  adhuc  exstant  ct  typis  exscriptae  sunt 
a  PP.  Tursellino,  Possino,  Menchaca,  Coleridge,  de  Vos,  Delplace,  aliis.  Vide 
Aug.  de  Backer  S.  J.,  Bibliotiieque  des  ecrivains  de  la  Compagnie  de  J^sus.  Nouv. 
ed.    II  (Liege-Lyon  1872),  239—244;  III  (Louvain-Lyon  1876),  1602—1605. 

'  De  Loyola.  ■*  Stradae.  *  lains. 

®  Cornelius  Brogelmannus  (de  quo  infra)  ?  An  Cornelius  Vishavaeus  ^parvus", 
Cornelii  Vishavaei  sacerdotis  nepos ,  qni  a  Fabro  anno  1544  Lovanii  in  Societatem 
receptus  eiusque  permissu  in  Lnsitaniam  profectus  est?  An  patruus  eius,  P.  Cornelins 
Vishavaeus?  Hic  certe  a  Canisio  in  litteris  27.  Augusti  et  27.  Septembris  1544  ad 
Fabrum  datis  ,Dominus  Cornelius'*  vocatur. 


120  16.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

ante  ociilos  sunt  respiciamus,  non  sine  commiseratione  oceurrit  Archi- 
episcopus,  qui  saevire  non  desinit  in  suorum  animas,  dum  nihil  inter- 
mittit  quod  ad  suae  Reformationis  comprobationem  facere  videatur, 
Obsistit  tamen  Clerus  universus  per  appellationem  interpositam  et  apud 
Pontificem  et  [apud]  Caesarem^  Huic  appellationi  prosequendae  non 
desunt  et  Leodienses^,  quorum  zelum  utinam  et  Colonienses  ad  finem 
usque  retinerent.  Maximam  collocant  spem,  ut  solent,  in  Caesaris 
Majestate,  cujus  adventum  exspectamus  quotidie^.  Nam  Comitia  Wor- 
matiae  coepta  sunt  celebrari  *.  Putamus  in  his  adfuturos  Dominum 
Claudium  et  Dominum  Nicolaum^.  Inhibitum  est  Archiepiscopo  Salz- 
burgensi  ut  non  pergat  esse  sollicitus  de  Reformatione  adornanda,  pro 
qua  doctos  viros  ac  Dominum  Claudium  ad  se  adsciverat  ^.    Respondit 


'  Herraannus  mense  Decembri  anni  1544 ,  comitiis  electoratus  sui  Bonuae  in- 
stitutis,  ordines  ^saeculares".  ut  pro  sua  ^reformatione"  starent ,  permovit.  Clerus 
vero  et  universitas  coloniensis,  cum  libros  complures  („Sententia  delectorum  .  ."  1543, 
,Judicium  deputatorum  .  ."  1543,  ^Bericht  eines  Hochw.  Capittel  von  S.  Gereon  .  ." 
1544,  ,,Antididagma  .  ."  1544)  contra  novatores  edidissent  et  imperatorem,  electores 
omnes,  nuntios,  ipsum  Hermannum  ore  et  per  litteras  invocassent,  tandem  9.  Oc- 
tobris  1544  coram  Georgio,  duce  brunsvicensi  et  ecclesiae  cathedralis  praeposito,  ab 
Hermanno  provocarunt  ad  summum  pontificem  et  ad  caesarem,  atque  8.  Novembris 
eiusdem  anni  ii,  quos  totius  archidioecesis  clerus  delegerat,  provocationem  illam  secuti 
sunt  {Arnold.  Meshoiins,  ,De  origine  et  progressu  defectionis  et  schismatis  Hermanni 
Comitis  de  Weda",  opus  typis  descriptum  una  cum  quattuor  libris  MicJuiclis  ah 
Isselt  „De  bello  Coloniensi"  [Coloniae  1620],  p.  45—135.  Bianco  1.  c.  T,  426. 
VarrenU-app  1.  c.  p,  143—236.  Joh.  Christ.  Liinig ,  Dritte  Continuation  Spicilegii 
Ecclesiastici  des  Teutschen  Reichs-Archivs  [Leipzig  1721]  p.  560—568). 

^  Vide  supra  p.  46. 

^  Carolus  Y.  in  hac  re  nec  precibus  nec  minis  pepercerat ;  et  denuo ,  ne  quid 
novaretur,  Coloniam  scripsit  Bruxellis  12.  Octobris  1544  ac  rursus  14.  Novembris, 
quo  mense  etiam  Navium  vicecancellarium  Coloniam  misit  {Varrentrapp  1.  c.  p.  237. 
G.  DroHven ,  Die  Reformation  in  der  Kolnischen  Kirchenprovinz  zur  Zeit  des  Erz- 
bischofes  und  Kurfiirsten  Hermann  Y. ,  Graf  zu  Wied  [Neuss  und  Koln  1876] 
p.  152-209). 

*  Melius  dixeris  incepta  esse  mense  lanuario  anni  1545  per  Caesaris  legatos. 
Caesar,  podagra  afflictus,  16.  Maii  demum  ex  Neerlandia  Yormatiam  advenit  {Jnnssen 
1.  c.  III,  561.  565). 

*  P.  Claudius  laius  et  P.  Nicolaus  Bobadilla,  e  primis  S.  Ignatii  sociis,  ab 
anno  1541  Ratisbonae,  Viennae,  Ingolstadii,  in  dioecesibus  augustana  et  passaviensi  etc. 
contionibus,  exercitiis,  sacramentorum  administratione ,  monitionibus ,  consiliis  prin- 
cipes,  episcopos,  nuntios  apostolicos  adiuvabant. 

^  Ernestus,  Bavariae  princeps  et  archiepiscopus  salisburgensis,  sub  finem  anni 
1544  Salisburgi  synodum  provincialem  habuit,  ad  quam  invitati  etiam  Otto  Truchsess 
augustanus  et  Mauritius  Hutten  eystettensis  episcopi  conveuerunt.  Deliberatum  est. 
quid  respondendum  foret  imperii  ordinibus  Yormatiae  de  religioue  stabilienda  con- 
sultaturis.  Cui  deliberationi  P.  Ckudius  laius  publice  interesse  noluit,  sed  privatis 
consiliis  profuit  et  maxime  duabus  conscriptis  ^conchisionibus",  quibus  probabat 
episcopos  nullo  modo  laicis  indulgere  debere,  ut  res  fidei  decernerent  aut  dispu- 
tarent,  et  novatores,  etiamsi  in  ceteris  fidei  articulis  cum  catholicis  consentirent, 
nisi  simul  romanum  pontificem  Christi  vicarium  credereut,  haereticos  et  schisma- 
ticos  esse.  Quae  Ernesto  bene  phicuisse  videntur;  nam  probantibus  ceteris  ,decrevit, 
nec  suo   nec    suorum  Episcoporum    nomine   quicquam   injussu  Romani  Pontificis   de 


30.  Decembris  1544.  121 

Dominus  Cochleus  Regi  Ferdinando  frustra  cogitari  de  moderandis 
fidei  negotiis  absque  auctoritate  Vicarii  Christi^  Quam  sententiam 
Dominus  Claudius  tuetur  sedulo.  Quare,  nisi  Caesar  Concilium  indicat, 
nihil  de  asserenda  Religione  apud  Germanos  licet  sperare.  Quamquam 
forte  non  erit  inutile  tot  millia  Hispanorum  adduxisse  quae  non  longe 
hinc  castrametantur  2.  De  nobis  dicam  potius  qui  Jesuitae  dicimur. 
Quandoquidem  Coloniensium  furor  nos  exturbare  moliebatur,  consultus 
Dominus  Claudius  respondit  omnibus  abeundum  esse  Romam.  Interim 
Charissimus  frater  Magister  Lambertus  ^,  Deo  percutiente,  factus  aeger 
aliquot  nostrum  retinuit  secum,  rehquis  abeuntibus.  Ne  de  his  quidem 
postea  quicquam  intelleximus.  Verum  et  alias  dedimus  rationes  Do- 
mino  Claudio,  cur  praestare  videretur  ut  ex  tua  sententia  nonnulli 
remanerent  hoc  in  loco.  Nihil  ad  haec  respondit  hucusque  Dominus 
Claudius,  mensibus  anteactis  quatuor.  Xos  instamus  denuo  ut,  si 
propter  silentium  diuturnum  testatum  velit  sibi  displicere  quod  mane- 
mus,  ut,  inquam,  edicat  libere  suam  de  nobis  sententiam,  cum  e 
vestigio  cupiamus  abscedere  si  velit.  Sumus  tantum  quatuor,  duo 
Sacerdotes,  Dominus  Alvarus  et  Dominus  Leonardus  *.  Magister  Fran- 
ciscus  de  Calza  nunc  sua  sponte  parat  abitum  Parisios  usque°. 
Sumptus  non  desunt  partim  ex  50  aureis^  Reverendissimi  Domini 
Augustani,  partim  ex  12  Coronis^  Domini  Hezii^.  Liberahter  mihi 
solverunt  debitores  ut  vel  hinc  sustentandis  nobis  sit  satis.  Sed 
ecce^  Domine   quem   amabas    infirmaturi^  adeo  ut  infirmi- 


religione  iu  conventibus  civilibus  actum  iri"  [Marc.  Hansizim  S.  J.,  Germania  Sacra 
II  [Augustae  Yindel.  1729]  618—614.  Cf.  etiam  Polanci  Chronicon  I,  133—134, 
et  I.-M.  Prat  S.  J. ,  Le  Pere  Claude  Le  Jay  [Lyon  1874]  p.  166—169 ,  ac  litteras, 
quas  laius  hac  de  re  ad  S.  Ignatium  dedit,  apud  Boero,  laio  p.  61 — 63). 

1  Cf.  Vrh.  cle  Weldige-Cremer,  De  loaunis  Cochlaei  vita  et  scriptis  (Monasterii 
1865)  p.  45-46. 

2  Compluribus  iam  ex  annis  Pbilippus,  Hassiae  landgravius,  aliique  bellum 
moliebantur,  sive  ut  Ferdinandum,  Romanorum  regem,  perderent,  sive  ut  Lutheri  et 
Zwinglii  dogmata  propagarent ,  ad  quae  teneuda  in  ipsis  eorum  dicionibus  multi 
vi  tantum  ac  nietu  adigebantur. 

3  Lambertus  de  Castro,  Societatis  uovicius. 

*  Kessel. 

'"  Leonardus  Kessel  B.  Petro  Fabro  Colonia  18.  lanuarii  1545  de  eo  scribit 
,,ReIiquit  nos,  et  ivit  Antverpiam  pro  habendis  pecuniis  ad  studendum  in  aliqua 
Universitate,  ubi  studia  florerent^   (Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  427). 

®  Aureus  8  marcas  colonienses  paene  exaequasse  videtur. 

"^  ^Cron",  corona,  nummus  aureus  burguudicus,  exaequans  tunc  11  marcas  et 
4  albos  colonienses  (A'.  HoJilbaiDn,  Das  Buch  Weinsberg  II  [Leipzig  1887],  388). 

*  Theodoricus  Hezius  (Hesius,  van  Heeze)  Hadriano  VI.  a  secretis  et  a  sacris 
confessionibus  fuerat;  postea  fidei  inquisitor  et  capituli  leodiensis  prodecanus  factus 
est.  A  B.  Petro  Fabro  anno  1543  exercitiis  S.  Ignatii  informatus  totum  se  illi 
credidit  {Orlandiniis  I.  c.  I.  4,  n.  50.  Biess  I.  c.  p.  65—66.  //.  /.  Allard  S.  J.,  Dirk 
Adriansz  vau  Heeze,  in  libello  periodico  „Studien"  N.  R.  XXII  [Utrecht  1884], 
203-266). 

*  De  Lamberto  de  Castro  loquitur.  ^"  lo.  11,  3. 


J22  ^^'-   Canisius  B.  Petro  Fabro. 

tas  haec  ei  fuerit  ad  mortemi.  Yere  lugenda  mors,  licet  pre- 
tiosa  in  conspectu  Domini^,  mors  inquam  illius  qui  nobis  fratre 
carior  et  quovis  amico  major  erat.  Quid  vero  debuimus  facere  et 
non  fecimus  ut  is  qui  nobiscum  in  uno  spiritu  vivere  coeperat,  nobis- 
cum  superesset?  Quod  si  manus  Domini  sic  ordinavit,  resistere  non 
possumus  et  ne  quidem  debemus:  nam  sive  vivimus,  sive  mori- 
mur,  Domini  sumus^;  et  qui  moriuntur  in  Domino*  non 
tanget  hos  tormentum  malitiae^  Vivebat  Lambertus  Deo, 
vivebat  sibi,  vivebat  proximo,  sed  nunquam  atque  nunc  augustius, 
felicius,  illustrius,  ut  mori  vere  lucrum  illi  fuerit^.  Lucrum 
inaestimabile  dixerim  terrena  coelestibus,  caduca  aeternis  commutasse. 
Pauea  sibi  vendicavit*  qui  multa  possidere  potuit;  nihil  sibi  servavit 
qui  cuncta  contempsit;  reliquit  quae  habuit  et  ut  nihil  haberet  elegit, 
mundum  sibi  sufficere  non  putavit,  cujus  pretio  nudum  Christum  red- 
imeret.  Non  ei  grave  \dsum  est  propriam  odisse  carnem.  Parentes 
reliquit  etiam  senes,  Dulce  otium  fugit,  adeoque  Kterarium.  Doc- 
trinae  suae  gloria  sic  elatus  non  est,  ut  humilibus  consentiens^ 
discere  mallet  quam  docere,  servire  quam  imperare.  Si  quisquam  ejus 
operam  desideraret,  beneficium  accepisse  sibi  videretur  quum  bene- 
faceret,  potius  accurreret  expeditus  quam  faceret  rogatus,  non  causaret 
difficultatem ,  non  discuteret  praeceptum,  non  impatientiae  signum 
ederet,  non  in  opere  segnius  tardiusve  moraretur;  vel  propter  hoc  unum 
sibi  libebat  quod  aliis  placebat.  Si  quid  exigeretur  injustum  hic 
animo  praefracto  homines  offenderet  ut  Deum  non  offenderet.  Hoc 
modo  quia  vivere  didicit  mori  non  timuit  qui  se  moriturum  etiam 
praedixit.  Nam  tertio  ante  mortem  die,  quando  moriturus  esset  prae- 
signa\^t.  Nihil  sibi  reservavit  moriens  qui  totum  se  Christo  dedidit 
vivens.  Ad  extremum  usque  et  ingenii  et  linguae  vivacitate  pollebat, 
saepe  nos  exhortatus  et  pro  beneficio  ministerii  gratias  agens,  tandem 
et  suae  vohmtatis  arbitrium  in  aHum  transferens  ut  ne  quavis  ilhi- 
sione  falsus  in  extremis  probaret  ilHcitum.  Ubi  nunc  festivus  Cam- 
panarum  tinnitus  ad  vesperas  evocaret  eos  qui  Sanctorum  Angelorum 
festivitatem  celebrarent,  dulciter  obdormiens  ille  vivendi  pariter  ac 
moriendi  finem  tum  fecit  cum  Vesperarum  peteretur  exordium  ^.  FeHx 
anima  quae  jungenda  cum  AngeHs  Angelorum  excepit  festi\4tatem ; 
nec  infeHx  quoque  corpus  quod  multis  comitantibus''  elatum  honorifice 
nostro  quidem  cum  luctu,  sed  nec  sine  Carthusiensium  gaudio  meruit 
sepeHri.    Carthusienses  enim  (ut  sunt  nobis  addictissimi)  tam  singulare 


venditavit  apoyr.  ''  coniitatibus  apoyr. 


»  lo.  11,  A.  2  pg    ii5_  15.  3  Rom.  14,  8.  *  Apoc.  14,  13. 

*  Sap.  3,  1.  «  Phil.  1,  21.  '  Roni.  12,  16. 

*  Eum  Jn  festo  Sancti  Michaelis"  (29.  Septenibris)  obisse  scribit  Leonardus 
Kessel  in  litteris  Colonia  18.  lanuarii  1545  ad  Fabrum  datis  (Cartas  del  B.  P.  Fedro 
Fabro  I,  427). 


30.  Decembris  1544.  123 

pigniis  siii  erga  iios  amoris  retinere  gaudent,  et  quem  adhuc  vivum  sibi 
vendicare"  prorsus  non  potuere,  mortuum  servare  inter  fratrum  sepulcra 
voluere  ^.  Sed  nescio  utrum  liujus  fratris  vicem  dolere  debeamus  necne, 
hujus  inquam  qui  sancte  vixit,  sancte  mortuus  est,  nec  tam  hinc  excessit 
quam  nos  omnes  praecessit.  Ita  nimirum  ingratam  patriam  grato  fu- 
nere  cohonestavimus.  Furiant  quoad  velint,  exturbent  omnes.  Felix 
Colonia  intra  suae  sanctitatis  complexum  semper  ostentabit  Lamber- 
tum,  semper  tenebit  Socium,  eumque  nostris  ex  fratribus  non  minimum, 
Quid  autem  majus  esse  queat  [quam]  qui  commune  cum  Sanctis  regnum 
Christi  possidet  ac  proin  mundi  regnum  nec  vivus  nec  mortuus  tenet. 
Pauper  erat  ob  Christum,  dives  ergo  sit  oportet  in  Christo.  Crucis  mili- 
tiam  amplexus  erat,  Crucis  gloriam  et  Crucifixi  Domini  Majestatem  nunc 
felix  apud  felices  sibi  vendicat''.  Nec  dubium  quin  si  quicquam  pur- 
gandum  hinc  asportaverit,  hoc  ipsum  tuis  ac  fratrum  omnium"  precibus 
expiari  facile  possit.  Dabis  autem  veniam  Reverende  Pater,  quod 
Carissimi  tui  fihi  nostrique  Confratris  [obitum]  longe  verbis  prosequar, 
lacrimis  enim  digne  prosequi  non  possum,  sive  solum  obitum  ipsum, 
sive  ad  hunc'^  meipsum  contempler.  Quod  ad  nos  hic  superstites 
attinet,  valemus  recte  sic  satis.  Ego  rectius  valere  poteram,  et  cor- 
pore  et  animo,  ut  mei  praecipuam  curam  habere  debeatis  in  oratio- 
nibus  vestris  quemadmodum  Domino  Francisco^  pluribus  indicavi. 
Dominus  Chunradus  Carthusiensis  jam  statim  professionem  peraget^. 
Adfuit  hic  Dominus  Georgius  Yicarius  ille  Moguntinus  qui  partem 
exercitiorum  acceperat.  Cum  invisisset  hoc  loco  veterem  amicum 
suum  Dominum  Chunradum,  raptus  amore  loci  et  ordinis  petiit  et 
ipse  Carthusianorum  albo  adscribi,  multum  diuque  rogitans  ut  sese 
hic  manere  paterentur.  Id  quod  haud  recusassent  boni  Patres  nisi 
capitis  ac  naturae  perspecta  debilitate  consultius  illi  fore  videretur 
ad  alium  transire  ordinem.  Ita  coactus  est  Dominus  Georgius  inter- 
mittere  quod  sancte  moliebatur,    ac  Moguntiam  regressus  est.     Car- 


venditare  apogr.        ^  venditat  apogr.       •-'  omnibus  (ipogr.       "^  adhunc  apogy. 


^  Carthusiani,  priore  coloniensi  pi'aecipuo  auctore,  anno  1544  in  capitulo  suo 
generali  decreverunt  inter  suum  ordinem  et  Societatem  lesu  peculiarem  amicitiam 
sanciendam  thesaurosque  suos  spirituales  omnes  cum  ea  communicandos  esse.  Cuius 
confoederationis  litteras  exhibent:  Orlandiniis  1.  c.  1.  4,  n.  107.  Petr.  Ribadencira 
S.  J.,  Vita  Ignatii  Loiolae  1.  3,  c.  12  (Ingolstadii  1590),  p.  200—202.  Acta  Sanc- 
toriim  lulii  VII  (Parisiis  et  Romae  1868),  718—719. 

2  Stradae. 

^  Canisius  Chunradum  ilhim  dicere  videtur,  de  quo  ipse  2.  lanuarii  1596  Fri- 
burgo  Helvetiorum  P.  loanni  Busaeo  scripsit:  ^Reuerendus  Pater  meus  Faber  .  .  . 
Moguntiam  habitandi  causa  peruenit  anno  1542.  .  .  .  Vixit  idem  Moguntiae  in  aedibus 
D.  Chunradi  parochi  apud  D.  Christophorum ,  quem  ex  concubinario  Carthusianum 
efifecit,  idemque,  vt  puto,  in  Carthusia  Coloniensi  diem  clausit  extremum.  In  huius 
aedibus  versabar  et  ego,  quum  solus  ad  inuisendum  dictum  patrem  Fabrum  venissem 
Moguntiam"  [Nic.  Serarius  S.  J. ,  Rerum  Moguntiacarum  libri  quinque  [Moguntiae 
1604]  p.  894).     Cf.  supra  p.  77  ^ 


124  16.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

melita  Moguntinus  ^  cui  dictata  in  Psalmos  credideras  tandem  ad  nos 
eadem  transmissit  ^.  Benedictus  Deus  qui  tanto  paternoquo  thesauro 
filios  non  defraudavit  quem  nos  non  inmierito  asservabimus  diligenter, 
ut  si  Patrem  habere  non  possumus,  vivam  hanc  Patris  imaginem  in- 
spiciamus^,  Ad  meipsum  redeo  qui  pridie  Sancti  Thomae  Apostoli'* 
sum  institutus  Diaconus  ^,  urgente  sic  Domino  et  Patre  Domino  Alvaro, 
licet  alioqui  tot  nominibus  huic  tanto  gradui  non  respondeam,  ut 
etiam  neutiquam  ignorat  Dominatio  vestra.  Commode  tamen  oblata 
fuit  opportunitas  hujus  ordinis  jam  exercendi.  Non  longe  hinc  vaca- 
bat  Parochia  suo  Parocho,  qui  multis  in  locis  desideratur.  Acciti 
proinde  sumus  ad  eam  Parochiam  Dominus  Leonardus^  qui  sacra 
persolveret  ac  ego  qui  praedicarem  Evangelium.  Ita  factum  est  ut 
festum  hoc  Natalis  Christi  celebraverimus  foris,  cantando,  celebrando, 
et  praedicando.  Fuit  illic  mihi  res  cum  haereticis  quos  publice  in 
Ecclesia  confutavi,  quum  publice  obstreperent  doctrinae  Ecclesiae  de 
cultu  et  invocatione  Sanctorum.  Qui  meae  responsioni  interfuerunt 
abunde  responsum  judicabant,  adversarium  autem  non  sine  confusione 
dimiserunt.  Non  dubito  quin  Dominus  Leonardus  in  audiendis  con- 
fessionibus  multum  fructus  retulerit  et  non  parum  aedificatos  confido 
fuisse  agricolas  ad  quos  ipse  Suffraganeus  nos  miserat.  Li  oratione 
quam  habui  coram  auditorio  celeberrimo  de  poenitentia,  conatum  meum 
audio  multis  fuisse  salutarem  et  bene  gratum'^.  Adfuerunt  duo  Epi- 
scopi  illi^,  Dominus  Gropperus^,  tota  facultas  juris  et  Artium,  ac 
Theologorum  plurimi,  adeo  ut  schola  non  caperet  universos,  quidam 
etiam  abire  cogerenturi*\  lam  novies  rogor  ut  sinam  excipi  quae  tum 
proponebam  horis  plus  quam  duabus,  Nec  desinit  monere  Provincialis 
Carmelitarum ",  Dominus  Tielanus^^^  et  reliqui  Theologi  omnes,  prae- 


^  Faber  Moguntiae  ^in  monasterio  carmelitarum  quemdam  monachum  in  spiri- 
tualibus  exercuit,  et  ab  haeresi  revocavit  eum  Dominus"    {Polancits  1.  c.  T,  101). 

2  Canisius  iu  epistula  modo  dicta  de  Fabro  haec  scribit:  Anno  1543  ,,Psal- 
terium  Dauidicum  ab  eodem  patre  in  schola  Theologica  praelegebatur :  atque  vtinam 
scripti  ab  eo  commentarij  reperirentur ,  quos  Cai'melitanus  quidam  sic  satis  illi  fa- 
miliaris  exceperat"   {Seranus  1.  c.     Cf.  etiam  Testamentum  Canisii,  supra  p.  43). 

*  Dolendum  valde  hos  connnentarios  perisse. 

*  20.  Decembris. 

*  Inauguratus  esse  videtur  a  loaune  Nopelio,  episcopo  cyrenensi  i.  p.  et  suffra- 
ganeo  ac  vicario  generali  colonieusi.  Vide  epistulam  a  Canisio  ad  eum  datam  10.  Sep- 
tembris  1546.  *  Kessel. 

■^  Canisius  anno  1544  in  soUemnibus  illis  iucundisque  „disputationibus  quodli- 
beticis",  quas  facultas  artium  quotannis  post  diem  13.  Decembris  instituebat,  quinto 
loco  ^declamavit"  (*  Cod.  colon.  ,Lib.  fac.  Art.  quartus"  f.  232).  Plura  de  hac  re 
infra,  monum.  9—11. 

*  Georgius  de  Skodborg  et  loannes  Nopel.  *  loannes  Gropper. 

"^  In  „schola  artium",  anno  1420  a  senatu  colouiensi  exstructa,  atrium  exstabat, 
quod  600  homines  capere  poterat;  in  eo  etiam  ,disputationes  quodlibeticae"  habe- 
bantur  {Biamo  1.  c.  I,  169). 

"  Kverardus  Billick.  ''^  [oannes  Stempel  0.  Pr. 


30.  Decemlms  1544.  125 

sertim  Dominus  Licentiatiis  Magister  Andreas  ^  ut  statim  inter  Baccha- 
laureos  Theologiae  recipiar,  ac  per  hanc  occasionem  sacra  profitear^. 
Id  quod  multis  mensibus  a  me  nunc  efflagitatum  est  eodem  impellente 
nonnumquam  Domino  Alvaro.  Verum  soleo  me  tueri  auctoritate  Do- 
minationis  vestrae  cui  non  admodum  probabatur  ullius  in  me  promo- 
tionis  gradus  sublimior  eo  quod  probabile  sit  me  statim  hinc  evocan- 
dum  literis  Romanis.  Dicam  de  Petro  Kannegiesser  qui  cum  sit 
Coloniensis,  tamen  noster  est^.  Is,  ut  nunquam  antea  studet  dili- 
genter  et  affectu  crescit  in  his  in  dies  quae  nostrae  sunt  Societatis. 
Fidenti  animo  retulit  matri  se  totum  ex  nostris  esse  ac  futurum 
semper,  ita  ut  a  Societate  sejungi  nec  velit  nec  possit;  hoc  vitae 
genus  a  se  nullius  impulsu  susceptum,  sed  propriae  voluntatis  legitimis 
rationibus  delectum  fuisse.  Mater  haec  omnia  probavit  libens,  ilkid 
interim  amanter  taxans  quod  hactenus  ista  sibi  reticuisset,  a  quibus 
explendis  nulkim  filiorum  vellet  remorari:  adjecit  etiam  sibi  dolori 
nunc  esse  quod  Dominationem  Vestram  coram  non  convenisset,  imo 
se  posthac  omnia  libere  curaturam  quaecunque  posset  in  gratiam 
Societatis  nostrae,  quantumvis  alii  sint  nobis  infensi,  quibus  et  in- 
nocentiae  nostrae  rationem  dare  promissit.  Certe  Magistro  Lamberto 
aegrotanti  se  munificentissimam  matrem  declaravit,  et  quem  non  vi- 
derat  omnibus  humanitatis  offitijs  fovere  non  destitit.  Aliquando 
visitatur  a  me  \idua  et  Domina  Domini  lohannis  nunc  apud  Brigit- 
tanos  eremum  incolentis  *.  Haec  vidua  conckisit  tandem  ad  rekgionem 
se  transferre  una  cum  duabus  nobikssimis  virginibus,  cujuscemodi  plures. 


1  Heill. 

-  Baccalarii  theologici  Coloniae  per  cluos  fere  annos  Scriptnrara  sacram  et  dein 
^Sententias"  Petri  Lombardi  exponere  debebant  (baccalarii  ^biblici"  et  ,,sententiarii"'), 
ut  tandem  baccalarii  ^formati"  ac  deinceps  ^licentiati"  et  ^doctores"  sacrae  theo- 
logiae  fieri  possent. 

^  Is  Fabrum  in  litteris  sub  idem  tempus  Colonia  (9.  lanuarii  1545?)  ad  eum 
datis  ,confessorem"  suum  vocat.  Ac  de  eo  Faber  Colonia  10.  Maii  1544  S.  Fran- 
cisco  Xaverio  scribere  videtur:  „En  los  exercicios  entro  un  mancebo,  hijo  de  una 
principal  viuda  de  esta  ciudad ,  ei  cual  de  tal  manera  se  lia  aprovechado ,  que  no 
ha  parado  hasta  resolverse  muy  clara  y  distintamente  para  ser  de  nuestra  Com- 
pania"  (Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  236.  428).  Petrus  Kannegiesser  2.  No- 
vembris  1543  ex  gymnasio  montano  admissus  est  ad  examen  baccalariatus  in  artibus 
subeundum  (*  Cod.  „Hist.  gymn.  tr.  cor."  f.  20").  Familia  eius  Coloniae  consularis 
erat.  ,Petrus  Kannegisser  a  Colonia,  u.  j.  Doct.",  anno  1545  universitatis  colo- 
niensis  rector,  Henricus  Kannegiesser  (f  1571)  bis  consul  eius  urbis  fuit;  etiam  inter 
„presbyteros  canonicos"  ecclesiae  metropolitanae  coloniensis  tunc  erat  ,,Petrus  Kannen- 
giesser"  {Bianco  I.  c.  I,  833.  Das  Buch  Weinsberg,  bearbeitet  von  Konst.  Hohlbaum, 
II  [Leipzig  1887],  168.  226.    Varrentraiip  1.  c.  p.  129—130). 

■»  Cf.  supra  p.  94.  Hic  a  Canisio  in  htteris  22.  Decembris  1545  ad  Fabrum 
datis  ^illius  Dominae  Capellanus"  vocatur.  Coloniae  monasterium  ordinis  S.  Bir- 
gittae  sive  S.  Salvatoris  tunc  nondum  exstitisse  videtur.  loannes  fortasse  in  ^Foresto 
Beatae  Mariae  Virginis"  (Marienforst)  prope  Godesbergam  sito  degebat.  De  quo 
C.  Fr.  W.  V.  Netfelbla,  Vorlaiifige  .  .  .  Nachricht  von  einigen  Klostern  der  H.  Schwe- 
dischen  Birgitte  (Frankfurt  und  Ulm  1766)  p.  52—59. 


226  16.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

ut  spero,  me  urgente  luerabitur  Christo  ^  Carthusienses  valent  recte. 
Prior-,  ut  est  humillimus,  totum  sese  fratrum  omnium  precibus  isthic 
commendat ,  praesertim  Dominationis  Vestrae.  Didicit  brevi  longo 
majori  confidentia  uti  erga  Dominum  deplorans  jam  intime  quod  ob 
teraporum  malitiam  eleemosynas  erogare  detrectaverit.  Orate  pro 
illo  diligenter  ad  amovendam  gravem  turbationem  quam  tenaces  qui- 
dam  in  eum  conceperunt  ubi  sentiunt  tot  centenorum  aureorum  elee- 
mosynam  hactenus  clam  a  Priore  dispensatam  fuisse,  ut  nec  infitiatur 
Prior.  Salutat  Dominationem  Vestram  imprimis  Reverendissimus 
Dominus  Archiepiscopus  Londensis ,  Provincialis  Carmelitarum ,  In- 
quisitor  haereticae  pravitatis  Prior  Praedicatorum  ^,  Dominus  Tielanus, 
Magister  Andreas  hospes  meus,  et  Pater  Sancti  Maximini'^,  ambo 
Theologiae  Licentiati ,  Dominus  Philippus  Bacchalaureus ;  Dominus 
Daniel  in  Carthusia^;  Magister  lohannes  apud  Apostolos'',  lohannes 
Cochlaei   nepos'',   et  socius  hujus  Georgius^  una  cum  Laurentio  fa- 


1  Haec  ea  vidua  esse  videtur,  de  qua  B.  Petrus  Faber  Colonia  10.  Maii  1544 
S.  Francisco  Xaverio  scripsit:  ,,Una  senora  principal  de  esta  ciudad ,  viuda,  esta 
niuy  movida  para  entrar  en  religion  y  me  ha  pedido  consejo,  aunque  todos  sus 
conocidos,  doctores  y  confesores  la  disuaden  que  no  lo  liaga,  y  no  puede  hallar 
paz  en  el  consejo  de  la  multitud ,  teniendo  dentro  claras  inspiraciones  del  espiritu 
bueno  para  la  religion.  Rogad  a  Dios  Nuestro  Sefior  por  ella,  porque  tambien  le 
debemos  muchas  buenas  obras  que  ella  nos  ha  hecho  y  hace."  Faber  ad  eam  aliosque, 
qui  linguae  Litinae  ignari  erant,  aliquoties  „per  interpretem"  dixerat  (Cartas  del 
B.  P.  Pedro  Fahro  I,  237).  ^  Gerardus  Hammontanus. 

^  Georgiiis  Eder  inter  eos,  a  quibus  eo  ipso  tempore  Coloniae  beneficiis  affectus 
sit,  laudat  „Tilmannum  Sibergeusem  Priorem  Dominicanorum  tum  haereticae  pra- 
vitatis  Inquisitorem"  (Partitiones  Catechismi  cathoh'ci  etc.  [Coloniae  1571]  in  epi- 
stula  dedicatoria).  Kritzradt  eundem  „Sigeburgensem"  (Siegburg)  appellat.  Gentili- 
cimn  nomen  ^Smeling"  erat.    De   sacramentis  egregie,  scripsit. 

*  Is  erat  loannes  Volsius,  ex  Liinen,  Westphaliae  oppido,  ortus :  de  quo  Hartz- 
heim:  „Rector",  inquit,  „primum  fuit  scholae  Ludgerianac  post  Joannem  Murmellium. 
postmodum  factus  est  Rector  Monialium  ad  sanctum  Maximinum  Coloniae"  (Bil)]io- 
tbeca  Coloniensis  p.  207).  Moniales  maximinianae  regulam  S.  Augustini  seque- 
bantur  et  illae  esse  videntur,  de  quibus  B.  Petrus  Faber  SS.  Ignatio  et  Francisco 
Xaverio  scripsit:  Plus  quam  60  esse;  se  bis  latine  ad  eas  dixisse;  nam  20—30  ex 
iis  latine  scire ;  ceteris  sermones  suos  a  confessario  monasterii  germanice  versas 
esse ;  hunc  etiam  omnia  pectoris  secreta  sibi  aperuisse  (Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro 
I,  193—194.  236).  ■'  Cf.  supra  p.  94. 

*  Canonicus  vel  vicarius  ecclesiae  sanctorum  Apostolorum,  quae  nunc  quoque 
exstat,  is  fuisse  videtur. 

■^  Inter  nepotes  praeclari  illius  loannis  Cochlaei  menioratur  loannes  Agricola 
(Bauer) ,  e  Wendelstein  oriundus,  clericus  dioecesis  eystettensis ,  qui  avunculo  Mo- 
guntiae  successit  in  canonicatu  ecclesiae  S.  Victoris  et  mortuus  est  eiusdem  ecclesiae 
decanus  4.  Novembris  1569  (C.  Ofto ,  lohannes  Cochlaeus  der  Humanist  [Breslau 
1874]  p.  189). 

"  Georgium  Eder  significari  puto,  qui  postea  universitatis  viennensis  rector  et 
ecclesiae  catholicae  fortis  propugnator  fuit.  Hic  enim  eo  tempore  in  academia  co- 
loniensi  studiorum  causa  versabatur  et  postea  testatus  est  se  in  iis  complurium 
vironim  coloniensium  ^opera  et  commendatione  plurimum  adiutum  esse",  „adeo  ut 
illonun    testimonio    et   pietate   permotus   insignis   Theologus   Reverend.    D.    loannes 


30.  Decembris  1544.  127 

mulo  1  salutant  inquam  Dominationem  vestram  cujus  precibus  bonisque 
desideriis  vellent  se  commendatum  iri.  Quanto  studiosius  id  nobis  facien- 
dum  erit  qui  tuo  magisterio  instituti  Christi  partem^  accepinms  in  hac 
filiorum  Dei  sancta  societate?  Superest  igitur  Reverende  Pater  ut 
quos  jam  Christo  non  infaeliciter  genuisti  precibus  tuis  apud  Christum 
provehas  ac  benedicas.  Videmur  quidem  filii  desolati,  sed  egregie 
consolati  putabimur  ubi  nostrae  imbecillitatis  causam  defenderis  apud 
Deum  et  Sanctos  ejus.  Quod  si  filios  agnoscis  qui  semper  nos  te 
Patrem  fatebimur,  agnosce  nunc  singulos  in  terra  prostratos,  agnosce 
complosas  manus,  demissum  corpus,  humidas  genas,  lacrimabilem  vocem, 
tantum  ut  patenia  viscera  solitum  commisserationis  affectum  exhibeant, 
praesertim  filiis  pauperibus  et  orphanis  in  quorum  domibus''  nec 
panis  nec  vestimentum  sit^.  Sed  cur  his  panem  postulo  quibus 
adhuc  lacte  opus  est,  ut  posteaquam  adoleverint  tum  cibo  so- 
lido  vescantur?^  Forte  autem  fallit  me  judicium,  ut  quos  ego 
mei  similes  existimo,  hi  etiam  in  domo  Patris  abundent  pani- 
bus*  utpote  plus  quam  mercenarii.  Saltem  hoc  vere  profiteri  possum, 
cur  perit  fame^  Kanisius  dum  nullus  est  qui  fere  misereatur  ejus 
inopiae  nisi  tu  Pater  et  adjutor  fortis^  in  cujus  manibus 
sortes  meae".  Respice  igitur  in  adjutorium  mihi^,  et  laeti- 
fica  animam  servi  tui^  ut  dicas  animae  meae,  Salus  tua 
Deus  est^^:  confide  fili  et  noli  timerei^:  sit  benedictio  et  pax 
super  Caput  tuum^^  in  die  et  nocte:  Semper  ego  tecumi^  in  omnibus 
viis  tuis.  Ita,  pater  mi,  semper  tu  a  dexteris  meis  ne  commo- 
vear^*.  Fiducia  mihi  magna  et  spes  valida  si  benedixerit  mihi  potentia 
tua  per  nomen  Dei  virtutumi^^  per  merita  Sanctorum,  pcr  caritatem, 
per  simplicitatem ,  per  patientiam,  et  fortitudinem  et  salutem  omnem 
quae  est  in  Christo  Jesu  Domino  Nostro  ^^.  Is  nos  hic  et  isthic  erudiat, 
augeat,  finnet,  purget,  perpetuetque  in  omne  opus  bonum  usque  ad 
plenitudinem  Sanctorunii''  et  aetatis  Christi^^.     Amen. 

Coloniae  30  Decembris  15451-'. 

Fratres  nostros  et  filios  tuos  qui  sunt  tecum  toto  affectu  salutatos 
cupimus.     Parce,   parce,  Pater,  filio  loquaci,    quamquam  nullus  esse 


Patrem  apogr.  ''  domus  apoyr. 


Cochlaeus  coeperit  me  beneficiis  et  sumptibus  ad  studia  necessariis  juvarc  et  pro- 
sequi  etiam  non  visum"   (Partitioues  Catechismi  1.  c).     Phira  infra,  monum.  14. 

'  Cf.  supra  p.  100. 

2  Canisium  panem  et  vestimentum  mentium ,  non  corporum  dicere  sententiae 
sequentes  patefaciunt. 

»  Hebr.  5,  12.  *  Luc.  15,  17.  ^  ibidem.  «  Ps.  70,  7. 

■  Ps.  30,  16.  «  Ps.  34,  2.  9  Ps.  85,  4.  '»  Ps.  34.  3. 

"  Marc.  6,  50.  '^  cf.  Prov.  11,  26.  >*  Ps.  72.  23. 

"  Ps.  15,  8.    Act.  2,  25.  ''"  Ps.  58,  6;  88,  9  etc. 

1«  Cf.  Eph.  3,  19.   2  Thess.  3,  6.   Act.  4,  12.  "  Eccli.  24.  16. 

'*  Eph.  4,  13.  "'  Vide,  quae  post  hanc  epistulam  notantur. 


128  l"^-    S.  Ignatius  de  Loyola  Sociis  coloniensibus. 

modiis   debet,    ubi   filius   totum   se  statuit  effundere   ut   nullum  apud 
Patrem  offieium  praetermisisse "  videatur. 

Reverendae  Paternitatis  Tuae 

Filius  et  servus  infimus  Petrus  Kanisius 
quem  Christo  genuisti. 
ihesus 
Reverendo  Patri  meo  et  Domino  Magistro  Petro  Fabro  Theologo, 
de  societate  nominis  Jesu  Colimbriae^. 

Epistulae  huic  dies  30.  Decembris  1545  adscripta  est.  Sed  si  Canisius  nostrani 
temporum  rationem  secutus  esset.  scripsisset:  ^30.  Decembris  1544".  Stilo  enira,  ut 
dicunt,  coloniensi  annus  tunc  a  nativitate  Christi  sive  a  die  25.  Decembris  incipiebatur  •. 
Hoc  aiitem  stilo  Caiiisium  usum  esse  clare  patet.  Nam  aliter  epistula  haec  plena 
esset  anachronismis  et  absurda  contineret;  quod  facile  patet,  si  cum  epistulis  illis 
comparatur,  quas  Canisius  ad  Fabrum  dedit  Colonia  12.  Martii,  12.  Augusti,  22.  De- 
cembris  1545.  Quamquam  hoc  unum  omnem  scrupuhim  tollit,  quod  Canisius  in  hac 
epistula  inter  nova  iUa ,  quae  Fabro  affert,  provocationem  ponit  a  clero  et  univer- 
sitate  contra  Hermannum  Wedanum  ad  papam  et  oaesarem  factam :  haec  autem 
exeunte  anno  1545  minime  iam  nova  erat;  nam  mense  Octobri  anni  1544  factam 
esse  certissime  constat. 

Faber  ad  hanc  epistulam  respondit  ValHsoleto  9.  luhi  1545. 

17. 
SAXCTUS  IGXATIUS  DE  LOYOIiA 

SOCIIS  COLONIENSIBUS  2. 

Roiiia  anno  1545  [inennte?]. 

Ex  -Historiae  Societatis  lesu  prima  parte",  auctare  jN7c.  Orlandino  S.  J.  (Romae 
1615)  1.  5,  n.  37,  p.  154. 

Etiara  in  ^Cartas  de  San  Irjnaclo"  I,  392—393.  193. 

CoHsolafur  eos  et  ad  animontm  unionem  hortatur. 

Orlandinus  ad  annuin  1545  haec  refert:  Socios  colonienses ,  qaan/  jiro- 
cella  adcersHS  eos  exorta  esset ,  decrevisse  urbe  non  excedere ,  sed  j)otius  rifa 
communi  relicta  sejMratis  in  aedibus  habitare.  „Nec  alia  fuit",  inquit  Orlan- 
dinus,  y,cmt  Ignatij  inVrbe  sententia,  aut  in  Hispania  Fabri:  qui  segregationem 
illam  eodem  quasi  clucti  sjnritu  ita  colhudarunt ,  vt  ad  eam  constanter  reti- 
nendam  x>6>'  literas  hortarentur,  quarmn  haec  erat  fere  sententia. 

,Licet  inter  vos  tecto  sitis,  corpwibusque  seiuncti,  Diuina  tamen  ope  facile 
consequemini ,  vt  fraternis  inter  vos  animis  semper  esse,  versarique  videamini ; 
cum  et  in  voluntario  clisciplina)'um  studio,    et  in  vitae  proptosito,    susceptisque 


*  Praetermisse  aufof/rnphum. 

^  Inscripfioni  huic  alfera  (ut  vidcfur)  manu  anfiqua  adscriptum  esf:  Posterior 
[epistuhi  Canisii  ad  Fabrum  data]. 


'  Vide  supra  p.  70.  74. 

2  Ineunte   anno    1545   Coloniae   de   Societate   supererant  P.  Alvarus  Alfonsus 
P.  Leonardus  Kessel,  Fr.  Petrus  Canisius,  Petrus  Kannegiesser  novicius. 


[Ineiinte?]  anno  1545.  129 

rite  ootis  tain  orcfo  infer  vos  nexu  ad  lESV  Christi  (jloriam  i^ysi  vos  adstrin- 
xeritis.  Ctiitts  veluti  glntino  caritatis ,  totam  hanc  congltitinari  familiam ,  et 
copiilari  par  est.  Ceterum  dininae  tutelae  fuerit,  vt  cuins  cansa  ista  ijerfertis, 
is  (diquando  dispersiones  congreget  Israelis.'  * 

Haec  fere  illi  tametsi  alter  ah  altero  longe  distaret ,  vt  appareat  eodem 
spiritUj  vt  dicebamus,  illa  fuisse  dictata.''  - 

In  „Historl(i  CoUegii  CoJonieims  S.  J/  manu  scripta,  quae  Coloniae  in  archivo 
ecclesiae  Beatae  Mariae  Virginis  in  caelum  assumptae  exstat,  (f.  l^'')  pars  epistulae 
proponitur,  quam  S.  Ignatius  ^Romae  IX.  Cal.  .Junii  1545"  ad  socios  colonienses 
dederit^  Reiffenbcrg*  autem  dicit:  „Extant  in  Cod.  Ms.  Colleg.  Colon.  responsoriae 
S.  P.  Nri  ad  Danielem  Paybrock  .  .  .  scriptae  Roma  Coloniam  anno  1545.  28'*  Au- 
gusti"' ;  quarum  deinde  particulam  proponit^.  Atque  Aiigiistns  de  Druffel  scribit*' 
se  apograplium  (quod  ex  archetypo  transcriptum  esse  videatur)  habere  epistulae 
,9.  Calend.  lan.  LS^S"  a  S.  Ignatio  ad  Socios  colonienses  datae;  cuius  etiam  partem 
ponit,  a  duabus  illis,  quae  modo  descriptae  sunt,  diversam'^.  Alia  quaedam  nuper 
proposuit  Everardus  Gothein ,  quae  anno  1545  ab  Ignatio  ad  Socios  colonienses  de 
Societatis  privilegiis  scripta  essent  *. 

Harum  assertionum  aliae  verae  sunt,  aliae  falsae.  Est  apiid  nos  apographum 
antiquum  epistulae  integrae  a  S.  Ignatio  datae  ^Romae  9  Calend:  lanuarij  1545 ■*. 
Quae,  praeter  alia  multa,  etiam  omnia  illa,  quae  a  quattuor  iUis  historicis  ponuntur, 
continet.  Inscriptio  ipsius  epistulae  in  initio  apographi  nostri  coUocata  erat;  sed 
nunc,  ceteris  vocabulis  desectis  vel  erasis,  sola  ferme  haec  duo  apparent,  quae 
ex  ultimis  sunt :  ^Paybrock  Coloniam."'  Quicquid  autem  de  illis  sit,  ad  colo- 
nienses  Socios  epistula  illa  data  esse  non  videtur.  Nam  Ignatius  inter  alia  haec 
scribit:  ,Quod  censetis  idoneum  fore,  ut  vobis  praesit,  lacobum  Lhostium  de  Gel- 
donia ,  et  ego  sane  idem  censeo.  .  .  Daturum  me  operam  polliceor  vt  si  ille  non 
ijs  occupationibus  distinebitur,  quas  omittere  sine  dispendio  maiori  non  possit,  vos 
propediem  invisat."  Lhostius  autem  nou  a  coloniensibus,  sed  a  lovaniensibus  Sociis, 
ut  praeesset,  expetitus  et  tandem  anuo  1547  a  S.  Ignatio  iisdem  praeesse  iussus 
est^.  Ac  si  ad  Danielem  Paeybroeck  S.  Ignatius  litteras  nostras  misit,  Coloniam  non 
misit;  Daniel  enim  iam  anno  1544  Colonia  discesserat  ^°,  neque  anno  1545  eodem 
rediit  ^^.  Ex  Polanco  autem  cognoscitur  eum  anno  1547  Lovanii  fuisse,  et  eodem 
anno  Socios  lovanienses,  cum  antea  inter  se  locis  tectisque  discreti  fuissent,  in  unam 
eandemque  domum  esse  congregatos  *-. 


^  Ps.  146,  2.  -  Epistula  Fabri,  9.  lulii  1545  data,  infra  ponetur. 

^  Incipit :  „Distracta  habitatio  vestra  mihi  vehementer  probatur"  ;  finitur : 
„arrham  utique  non  vulgarem  aecepistis." 

*  Historia  Societatis  Jesu  ad  Rhenum  iuferiorem  (Coloniae  1764)  p.  23^. 

^  Incipit:  ,Binas  literas  tuas  accepimus  4  Non.  Martii" ;  finitur:  „omnium  sitis 
futuri."  ^  Ignatius  von  Loyola  an  der  romischen  Curie  (Miinchen  1879)  p.  40. 

■^  Incipit:  „Quod  mones  ergo  tum  de  cohabitatione  vestra"  ;  finitur:  „numero 
et  virtute." 

^  Ignatius  von  Loyola  imd  die  Gegenreformation  (Halle  1895)  p.  394.  Gothein 
scribit,  se  haec  ex  archivo  quodam  coloniensi  hausisse. 

3  De  eo  Polancns  l.  c.  I,  139.  236—238.  245.  OrlamUnns  I.  c.  I.  4,  n.  104;  I.  6, 
n.  10;  1.  8,  n.  27.  Imago  primi  saeculi  S.  J.  p.  735;  Emm.  Aguilera  S.  J. ,  Pro- 
vinciae  Siculae  Societatis  Jesu  ortus  et  res  gestae  ab  Anno  1546  ad  Annum  1611 
(Panormi  1737)  p.  1—4.  '"  Vide  supra  p.  103.  112. 

"  Vide  etiam  infra,  epistulam  2.  lunii  1546  a  S.  Ignatio  ad  Canisium  ceterosque 
Socios  colonienses  datam. 

12  L.  c.  I,  244.  Mirum  est  ab  historico  coUegii  coloniensis  {Ilenrico  Siinoiiis  S.  J.) 
Ignatium   dicentem    induci:    „Distracta  habitatio  vestra  mihi  vehementer  probatur." 

Branusberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  I.  9 


130  18.    loannes  Pelletarius  Canisio  ceterisque  Sociis  coloniensibus. 

Diceuduni  igitur  esse  videtur: 

Ignatium  (1.545 — 1547)  Sociis  lovaniensibus  scripsisse,  eiusque  epistulae  apc- 
graphum  ad  colonienses  pervenisse,  idque  fortasse  per  Danielem  Paeybroeck,  sive  is 
ipse  Coloniam  id  attulerit,  sive,  quod  verisimilius,  Lovanio  Coloniam  miserit.  Eiusmodi 
litterarum  mutuae  communicationes  frequentes  tunc  erant ,  et  hae  litterae  ea  con- 
tinebant,  quae  scire  coloniensium  quoque  Sociorum  maxime  intererat,  v.  g.  condiciones. 
sub  quibus  Ignatius  facultatum  spiritualium  a  pontifice  acceptarum  Socios  participes 
reddere  volebat '.  Epistula  ipsa  hic  non  ponitur ;  spes  enim  est  Socios  hispanos  in 
nova  serie  epistularum  S.  Ignatii,  quam  edituri  .sunt,  id  mox  praestituros. 

18. 
lOAXNES  PEI.I.ETARIIJS  S.  J.  2 

OANISIO  EIUSQUE  SOCIIS  COLONIENSIBUS.^ 

Parisiis  meiise  Febriiario  1545. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis,  quod  Coloniae  ex  autographo  exscriptum  est 
a  Petro  Kannegiesser ,  Societatis  novicio  (2^,  IV4  pp.)-  Cod.  colon. :  „Litt.  Epistt. 
var.%  f.  VP. 

Fro  Canitsii  litteris  ijratiag  u(jit.  CoJoniensibiiti  Sociiis  parisiensiu)n  fratriiin 
charitatem  testificatur.  Gaudet,  quod  a  Deo  in  Societatem  vocatus  sit.  Vitia  sua 
deplorat ,  proposita  aperit ,  preces  efftagitat ,  terrena  cuncta  spernif.  Fratres  monet, 
uf  unum   Christum  sequanfur  magnisque  animis  siih  arhore  rrucis  perstent. 

ihesus. 
loannes   pelletarius   dilectiss.   in  Christo  lesu  fratribus   suis  Coloniae. 
Grratia  et  pax  lesu  Christi  Domini  nostri  vobiscum.    Literae  vestro 
nomine   per  Kanisium   scriptae^,    ad   nos  (Deo  gratias)   peruenerunt, 


Contra  Iguatius  „de  cohabitatione"  Sociorum  scribit:  „mihi  vehementer  probatur". 
Deceptus  autem  ille  esse  videtur  verbis,  quae  paulo  post  sequuntur:  „cum  separati 
ab  alijs  habitatione  ac  vitae  forma  in  oculis  omnium  ac  linguis  sitis  futuri."  „Ab 
aliis"  igitur,  qui  Societatis  lesu  non  erant,  separati  erant,  inter  se  autem  et  habi- 
tatione  et  vivendi  ratione  iuncti. 

*  Cf.  epistulam  a  S.  Ignatio   ad  Kesselium   et  Canisium    datam  6.  lunii  1546. 

■^  loannes  Pelletarius  (Pelletier,  Lepelletier),  gallus,  postea  primus  rector  col- 
legii  romani  constitutus  est  a  S.  Ignatio,  qui  eum  „sanctum  rectorem"  appellabat. 
Dein  coUegium  ferrariense  rexit,  in  eaque  urbe  Herculi  duci  a  confessionibus  fuit 
eiusque  uxorem  Renatam,  Ludovici,  Galliarum  regis ,  filiam  et  protestantismi  secta- 
tricem  tenacissimam  induxit,  ut  ad  catholicos  ritus  reverteretur.  Tandem  in  Galliam 
remissus,  collegii  apamiensis  initia  egregie  iuvit;  Beatae  Mariae  Virginis  eximius 
cultor  et  laudator,  in  dioecesibiis  apamiensi,  tolo.sana,  ruthenensi,  cadurcensi  pev- 
multos  calvinistas  ad  fidem  catliolicam  reduxit,  pro  qua  et  vincula  tulit  et,  laboribus 
exhaustus  ac  fortasse  veneno  correptus  —  haec  fama  fuit  —  mortem  occubuit 
Tolo.sae  1.  lanuari  1564  (Cartas  de  San  Ignacio  III,  24«— 249.  409.  A.  v.  Druffel, 
Herzog  Hercuies  von  Ferrara  und  seine  Beziehungen  zu  dem  Kurfiirsten  Moritz  von 
Sachsen  und  zu  den  Jesuiten  [Miinchen  1878]  p.  39—45).  Pelletarii  gesta  post 
Manareum ,  Orlandinum ,  Sacchinum ,  luveucium ,  Bartolum  breviter  complexi  sunt 
Oius.  Ant.  Fatriijnani  S.  ,1.  (Menologio  di  pie  memorie  d'alcuni  religiosi  della 
Compagnia  di  (Jesu  [ed.  G.  Boero  S.  J.]  I  [Ronia  1859],  4—8)  et  Eleshan  de 
Gnilhermy  S.  J.  (Menologe  de  la  Compagnie  de  Jesus,  Assistance  de  France.  1.  partie 
[Paris  1892]  p.  1—5).  '  Hae  perisse  videntur. 


Mense  Februario  1545.  131 

adeo  concinnae,  vt  verbis  consequi,  thrjvazw''  saTt.  Ex  quibus  non 
mecliocrem  profecto  caepimus  voluptatem.  Quid  enim  vnquam  dul- 
cius,  quid  iucundius,  quid  vero  suauius  ad  amicorum  fratrumque  aures 
peruenire  poterat,  praeterquam  epistola  prosperae  valetudinis  eorum 
nuncia,  qui  vinculo  amoris  indissolubili  coniunguntur  ?  Ita  me  Deus 
bene  amet,  tam  iucunda  est  vestri  recordatio,  quam  iucunda  foret 
consuetudo.  Nec  tantum  forte  animos  Apostolorum  exhilarauit  ami- 
corum  praesens  conuictus  ^ ,  quantum  nostros  memoria  vestri  per 
epistolas  refricata''.  Mutuum  amorem  saepe  dissoluit  vel  minuit  cor- 
porum  disiunctio.  Vestris  literis  vestra  charitas  magis  illustratur  ac 
illucescit.  dum  radij  quos  in  vos  transfudit  consolator'  ille  Sanctis- 
simiis^,  etiam  ad  nos  vsque  penetrarunt.  Vtinam  apud  Dominum 
digni  habeamur,  vt  superabundantis  erga  nos  charitatis  vestrae,  par- 
ticipes  euadamus,  Quod  fieri  non  potest  sine  Dei  Opt.  Max,  inex- 
hausta  bonitate:  cui  vel  hoc  etiam  praecipue  debeo,  quod  me  vestro 
sodalitio,  vestrae  fraternitati  et  professioni  adiunxit,  ex  ipsis  mundi 
fluctibus  vix  tandem  emergentem.  Ac  vtinam  is  qui  sic  fecit  mi- 
sericordiam  suam^  cum  seruo  suo,  perficiat  quod  iam  coe- 
pif^^.  Sed  an  deneget  gratiam  Dominus?  Minime,  (vt  mihi  videtur) 
debite  quaerentibus.  Nam  dubio  procul,  qui  quaerit,  inuenit: 
qui  petit,  accipit:  et  pulsanti  aperietur^.  Ego  forte  quod 
quaero  et  peto,  propterea  non  accipio,  quia  nec  recte  nec  licite  peto  ^, 
et  instanter  non  quaero,  vtpote  terrenus,  carnalis,  animalis,  omnibus 
vitijs  obuolutus,  non  perspiciens*  quae  sunt  Spiritus^,  neque 
sapiens  quae  sursum,  sed  quae  super  terram^.  Confido 
tamen  in  omnibus  dilectissimi ,  per  vestras  apud  gratiarum  Datorem 
preces,  supplicationes  et  obsecrationes  assiduas,  animum  in  melius 
mihi  mutandum  esse,  vitia  corrigenda,  carnem  edomandam,  mundum 
per*^  me  fortissime  contemnendum,  mentem  purgandam,  satanam  con- 
terendum  esse.  Quibus  pactis  gratiam  abundantius  mihi  praesidio 
futuram,  dubitare  non  possum.  Id  tamen,  vt  citius  feliciusque  con- 
tingat,  ad  Dominum  clamare  cogor  cum  Regio  propheta,  Illumina 
oculos  meos,  ne  vnquam  obdormiam  in  morte*^.  Sed  prae- 
stat  vt  coecus  coelum"  sine  intermissione  spectem,  et  improbis  vocibus 
acclamem,  Domine  vt  videam^'^.  Nunc  interim  nunc  valeat  hoc 
seculum  infoelix,  valeant  amici  fures  temporis,  valeant  voluptates 
mellita  venena,  valeant  opes  irritamenta  malorum:  valeant  ambitio, 
fastus,  aemulatio,  valeant  aurae  seculares  mentis  carnificinae,  denique 


adwa-nv  apogr.         ^  refricta  apoijy.         "  consolatur  apo(/r.         ''  cepit  apoi/r 
Foiiasse  lefjendum:  pereipiens.  '  prae  upoijr.  ^  coecum  apoijr. 


1  Cf.  V.  g.  2  Cor.  7,  6.     3  lo.  3.  ^  Spii-itus  sanctus;  cf.  e.  g.  Act.  1>.  31. 

3  Ruth  \,  8  et  saepe.  ••  Phil.  1,  6.  ">  Matth.  7,  8.     Luc.  II,  'J. 

«  lac.  4,  3.  "^  1  Cor.  2,  14.  «  Col.  3,  2. 

9  Ps.  12,  4.  '«  Luc.  18,  41. 


132  15-    loannes  Pelletarius  Canisio  etc.   Mense  Februario  1545. 

valeaiit  iiiilii  terrena  omnia  vt  solus  mihi  incipiat  sapere  Christiis 
Dux  meus  et  Imp.  meus,  cui  seruire  dixi  regnare,  cui  miHtare  putaui 
imperare.  Desyderia  carnis  exuantur,  affectiones  proscindantur ,  vo- 
luntates  mortificentur.  vt  rectissime  Christo  crucifixo  conformemur  et 
adhaereamus.  Hunc  vnum  (qui  via  est^)  totis  animi  viribus  se- 
quamur  in  fame,  siti,  nuditate,  carceribus,  flagris,  quoad  crux  nobis 
vna  sit  vita  et  gloria.  Ille  nostrae  delitiae,  nostra  bona,  nostrae 
curae,  nostri  thesauri,  nostrae  spes,  ille  \tius  sit  nobis  omnia  in 
omnibus^  et  prosperis"  et  aduersis,  Vocem  eius  intentissime  sequa- 
mur.  Qui  non  renunciauerit  (inquit)  omnibus  quae  possi- 
det,  non  potest  meus  esse  discipulus^.  Et,  Qui  venit  ad 
me,  et  non  odit  patrem  suum  et  matrem,  uxorem  fra- 
tres  etc. ,  adhuc  autem  et  animam  suam,  non  potest  meus 
esse  discipulusl  Hoc  nobis  durum  videri  poterat,  nisi  idem  qui 
verbo  docuit,  opere  etiam  maiora  complesset  ob  magnitudinem  ergo 
nos  amoris  sui.  Non  enim  sat  erat,  si  regium  honorem  aspernaretur, 
et  pro  summis  infima,  pro  sublimibus  abiecta  eligeret,  sed  ne  loculum 
quidem  possideret,  iniurias  subiret,  contumelias  exciperet,  denique 
crucis  partem  vbique  sibi  vendicaret.  Et  nos  o  viri  fratres  hanc 
crucis  gloriam  expetamus,  hanc  arborem  excolamus,  quae  sola  solidos 
profert  fi-uctus,  per  cuius  virtutem  in  omnibus  (ne  dubitetis)  superiores 
estis  euasuri.  Sepeliant  interim  mortui  mortuos  suos^,  ride- 
ant,  qui  lugebunt  sed  sero,  contemnant  qui  poenitebunt  sed  non  ad 
salutem  forte*',  sint  iniurij  qui  vobis  obtrectabundum  [slc]  putarunt^ 
sed  tangunt  pupillam  oculi  Dei'^.  Nos  arbori  crucis  adhaerea- 
mus  et  configuremur  indies  magis  ac  magis.  Ego,  sicut  non  ignoro 
multum  [valere]  vel  vnius  iusti  deprecationem^,  ita  quam 
maxima  mihi  polliceor  in  Domino  de  vest  [ris]  precibus,  sacrificijsque. 
pius  ille  pater  et  misericors  Dominus,  qui  vos  vocauit  in  [ad- 
mira]bile  lumen  suum'^,  nos  prouehat,  augeat  perficiatque,  vt  in 
[sancto]  ipsius  seruitio  perduremus  foeliciter.  Amen.  Lutetiae  ex 
collegio  Longobardorum''!^  .  .  .     Februarij  1545. 

D.  Kanisio  et  caeteris  ipsius  in  Christo  fratribus.    Coloniae. 


putarit  apogr.  ^  Longebardorum  ctpofjy. 


1  lo.  14,  6.  2  Eph.  1,  23.  3  Luc.  14,  33. 

*  Luc.  14.  26.  ^  Matth.  8,  22.     Luc.  9,  60. 

«  Cf.  2  Cor.  7,  8—10. 

■  Zach.  2,  8.  8  lac.  5,  16.  ^  1  Petr.  2,  9. 

'"  In  hoc  universitatis  coUegiuni  iam  anno  1540  primi  parisienses  Socii  recepti 
sunt;  ac  cum  anno  1544  in  belli  trepidatione  paulisper  Parisiis  discessissent .  anno 
1545  iterum  in  idem  collegium  recepti  et  numero  aucti  sunt  {Polancus  1.  c.  I,  97.  156. 
OrlaiKlinHx  \.  c.  1.  2,  n.  97;  1.  4,  n.  119;  1.  5,  n.  42). 


19.    Canisius  Oswaldo  II.  coraiti  montensi.    5.  Februarii  1545.  133 

19. 

CANISIUS 
OSWALDO  II.  1, 

comiti  montensi  ^  et  romaui  imperii  principi. 
Colonia  5.  Februarii  1545. 

Ex  apographo,  circa  annum  1657  Embricae  confecto  (2'',  2  pp.),  in  cuius  fine 
altera  manu  scrii^tum  est :  ^Exacte  convenit  cum  autographo,  in  quo  agnosco  manum 
R.  P.  Petri  Kanisij  s.  mem.  Ita  testor  Embricae  20.  Maij  1659  Winandus  AVeiden- 
feld  Societatis  lesu."  Cod.  colon. :  „Litt.  Epistt.  var.",  fol.  non  signato,  inter 
f.  VI  et  VII  posito. 

Epistula  usi  sunt  Reiffenherg  1.  c.  p.  25"^  et  Hansen  1.  c.  p.  189.  197.  Par- 
ticulas  germanice  versas  posuit  E.  Gothein ,  Ignatius  von  Loyoh^  und  die  Gegen- 
reformation  (Halle  1895)  p.  285.  678. 

Comiti  gratias  agit,  quod  Sociis  coloniensibns  pe-rfugium  ohtulerit.  Quani  in- 
signes  patronos  hi  modo  nacti  sint.  De  nomine  „Iesuitarum'^ .  Socios  nil  quaerere 
nisi  salutem  animarum,  ceterarum  rerum  omnium  spem  in  Deo  x>onere,  in  cruce 
Christi  ferenda  gaudere.  De  ^^^^'secutione  contra  eos  Coloniae  mota  et  communi 
hahitatione  iterum  ab  iis  coepta.  Comitem  Canisius  ^jfff;-/*"  sui  memoria  excitat  et 
fratres  ei  commendaf. 

ihesus 

Illustris  admodum  et  reverende  Domine  Princeps  Clementiss. 

Gratia  domini  nostri  lESV  CHRISTI  et  pax  cum  C.  T.  sit  semper. 

Eam  Christianae  charitatis  vim  esse  sentio,  quae^  non  prae- 
sentes  modo  conglutinare  possit,  sed  absentes  etiam  atque  adeo  ignotos 
amicitiae  foedere   coniungat   copuletque.     Nam  ut  exempla  peregrina 

^"  Vel  ut;  apogr.:  ut  quae. 


^  Tertius  huius  nominis  inter  dynastas  montenses  hic  erat ,  secundus  inter 
comites. 

2  Erat  hic  ^Grave  van  "S  Heerenbergh"  (quod  oppidum  nunc  est  provinciae 
geldricae  regni  neerlandici) .  Oswaldus  L,  avus  eius,  a  Friderico  III.  comes  imperii 
creatus  erat.  Probe  igitur  distinguere  oportet  comitatum  hunc  montensem  non 
solum  ab  illo,  cuius  caput  erat  urbs  Belgii  (Hannoniae)  notissima  ^Mons"  sive 
„Bergen",  et  a  ducatu  montensi  (Berg,  nunc  regni  borussici),  sed  etiam  a  marchio- 
natu  montensi  sive  Bergis  ad  Somam  (Bergen  -  op  -  Zoom ,  nuuc  regni  neerlandici), 
cuius  dynasta  loannes  Glymaeus  (de  Glymes)  cum  uxore  Maria  de  Lannoy 
S.  Ignatio ,  Everardo  Mercuriano ,  collegio  lovaniensi  magnam  benevolentiam  prae- 
stitit  {Oliv.  Manareus  S.  J.  [1523 — 1614],  De  vita  et  moribus  Everardi  Mercuriani 
.[primura  ed.  Bruxellis  1882]  p.  25.  Fam.  Strada  S.  J.,  De  bello  Belgico  [Antverpiae 
1649]  I.  1,  p.  34.  DelpJace  1.  c.  p.  88.  E.  H.  Kneschl-e,  Neues  allgemeines  deutsches 
Adels-Lexikon  I  [Leipzig  1859],  331).  Oswaldus  ille,  cui  Canisius  scripsit,  natus 
esse  traditur  anno  1508,  mortuus  9.  Maii  1546;  uxorera  duxerat  Elisabethara  a  Dorth, 
loannis  Horstii  viduam.  Oswaldi  genealogiara  proponunt  Nic.  Rittershusius  (Genea- 
logiae  Imperatorum ,  Regum  etc.  [ed.  2,  Tubingae  1658])  sub  v.  Comites  Montium 
et  lust.  Christ.  Dith)narus  (in  Wernh.  Tescliounacheri  ^Annalibus  Cliviae,  luliae"  etc. 
denuo  editis  [Francofurti  et  Lipsiae  1721]  ad  p.  534).  Brevera  eius  historiam  texuit 
Ar.  van  Slichtenhorst,   Geldersse  Geschiedenissen  I  (fArnhem  1654),  83  —  84. 


134  l-^-    Canisius  Oswaldo  II.  comiti  mouteusi. 

volcns  praetermittam,  quae  sicut  quotidiana  ita  sunt  innumera,  liceat 
obsecro  prudentiam  tuam  hic  milii  testem  proferre.  Quid  enim  aliud 
praeterquam  charitatis  in  CHRISTVM  tuae  virtus  in  causa  fuit,  ut 
me  una  cum  his  qui  mecum  in  CHRISTO  sunt  fratribus,  diligas  ab- 
sentem,  foueas  immerentem,  et  quos  necdum  videris  fovere  cupia.s, 
tueri  gaudeas,  omnique  benevolentia  prosequaris,  nullis  etiam  offitiis 
provocatus?  Ego  vero  durn  incomparabilem  hanc  erga  nos  charitatem 
tuam  cogito,  certe  non  possum  non  admirari:  primum  quod  admira- 
bilem  illam  charitatis  energiam  a  D :  Apostolo  praescriptam ,  ad 
cor.  13 1  re  ipsa  comperio.  Deinde  quod  Dei  Opt:  Max:  et  filii  eius 
Domini  nostri  lESV  CHRISTI  effusissimam  erga  servos  suos  bonitatem 
contemplor.  Huius  enim  gratia  fit  proculdubio,  quod  praeter  meritum 
et  exspectationem  omnem  tanti  quotidie  Patroni  nobis  obveniant,  qui 
causam  instituti  nostri  provehere  et  velint  et  possint.  Ante  paucos 
menses  (mirum  dictu)  paterno  phine  affectu  complecti  nos  coeperunt 
Reverendissimi  in  CHRISTO  Patres,  Domini  nostri  clementiss:  D: 
Georgius  a  Skotborg'^  Archiepiscopus  Lundensis  Primas  Sueciae". 
D.  Hieronymus  Varallus  [s/c]  Archiepiscopus  Rossanensis "  ^.  D.  Jo- 
hannes  Poggius  Episcopus  Tropaeensis,  ambo  Legati  Apostolici.  D.  Ott(^ 
Truchses  Episcopus  Augustanus,  nunc  etiam  Cardinalis.  D.  Theodo- 
ricus  Hezius  Prothonotarius  Apostolicus,  idemque  Subdecanus  D.  Lam- 
berti  Leodiensis^.  Hisce  summis  viris  tu  nunc  annumerandus  es  vir 
summe,  qui  non  minori  virtutum  quam  stemmatis  ac  nominis  nobih- 
tate  apud  tuos  praecellis,  eo  tamen  maior,  quo  te  nobis  hoc  est  in- 
fimis  clementiorem  ostendis.  IUi  quos  commemoravi  praeter  amicos 
alios  bene  synceros,  non  aliter  profecto  ac  patres  suam  nobis  operam 
omnem,  quoties  vellemus,  humanissime  polliciti  sunt,  pro*^  interim  ad- 
monentes,  ut  in  hoc  nostro  instituto,  quod  CHRISTO  Duce  sumus 
amplexi ,  persisteremus  ac  promovereraus.  Facimus  ita  quidem, 
tametsi  non  sine  quorundam  invidia  simul  et  obtrectatione ,  quae 
nobis    etiam   lesuitae   nomen    dedit"^.     Absit    enim    procul    ut    sacro- 


Stotborg  apogr.         ^  Sueviae  apoyr.        '  Rossenensis  npotjr.        '^  pre  itpoyr. 


1  1  Cor.  13,  4-7. 

'^  Anno  1537,  cum  Hierouymus  Verallus,  romauus,  Veuetiis  legatioue  pouti- 
ficis  fungeretur,  Ignatius  eiusque  socii  vota  paupertatis  et  castitatis  coram  eo  reuo- 
vaveraut.  Eodem  fere  tempore  idem  publica  tabula  sauctitatem  et  doctrinam 
Ignatii  attestatus  erat.  Auno  1549  cardinalis  creatus  est  {lo.  Fetr.  Maffeins  S.  J., 
De  vita  et  morib.  Ignatii  Loiolae  [Duaci  1585]  I.  2,  c.  4,  p.  94.  Cf.  Ch.  Clair  S.  J., 
La  vie  de  saint  Ignace  [Paris  1891]  p.  200—201). 

*  Vide  supra  p.  121. 

*  Anno  1555  Sorbonnae  parisiensi  Martiuus  Olave  S.  J. ,  doctor  et  ipse  sor- 
bonnicus  et  concilii  tridentini  tlieologus,  de  institutione  Societatis  lesu  inter  alia 
hoc  asseveravit :  „Non  fuit  consilium ,  vt  qui  iu  bac  congregatione  essent ,  le- 
suitae  simplici  dictioue  vocareutur"  {Orlandiiius  1.  c.  I.  15,  n.  47).  De  eodem 
nomine  saeculo  XVII.  ineunte  Franciscus  Suarez  S.  J.  (1548— -1GI7) :  „Nomine  le- 
suitarum",  inquit,  „abutuntur  haeretici,  ut  bomines  Societatis  proscindant."     Quam- 


5.  Februarii  1545.  135 

sanctum  illud  nomen  ullatenus  usurpemus  nobis,  qui  CHRISTI  lESV 
vixdum  discipuli  vel  sane  tyrones  sumus,  adscripti  militiae  crucis 
eius^:  quam  contemptis  omnibus  unice  nobis  proposuimus,  et  passim 
apud  quosvis  exaltare  percupimus,  nec  sine  certo  quidem  foenore: 
nimirum  ut  aliorum  salutem  nostrum  et  lucrum  et  peculium  faciamus  ^. 
Hic  scopus  est  quem  studia  nunc  nostra  consectantur  * ,  huc  enitimur, 
huc  spectamus,  nihil  interim  ambigentes  de  adfuturo  nobis  Dei  Opt: 
Max:  praesidio,  qui  nos  ad  hoc  militiae  genus  clementer  evocavit, 
quique  certo  certius  promisit  fore ,  ut  p  r  i  m  u  m  q  u  a  e  r  e  n  t  i  b  u  s 
regnum  Dei,  et  iustitiam  eius  nihil  unquam  defuturum,  sed 
adiicienda  sint  caetera  omnia^,  quae  cum  terrestre  corpus, 
tum  coelestem  animam  nobis  foveant,  nutriant,  tueantur  ac  servent. 
Nec  ignoramus,  quin  imo  compertum  habemus,  in  crucis  CHRISTI 
militia  cum  piis  omnibus  communia  nobis  impendere  pericula,  incom- 
moda,  adversa :  praesertim  hoc  exulceratissimo  saeculo,  quod  pietatem 
omnem  contemptui  habet,  imo  superstitionem  vocat,  et  crucis  CHRISTI 
gloriam*  ducit  ignominiam.  At  eo  magis  nunc  animos  oblirmamus 
et  adversus  huius  vitae  mala  omnia  praemunimus,  ut  si  dominus 
vineae  nonnunquam  extrudere  dignetur  operarios  suos  in  messem^, 
operarios  habeat  idoneos,  atque  iuxta  D:  Pauli  sententiam,  in  omni- 
bus  praebeamus  exempla  bonorum  operum,  in  doctrina, 
in  integritate,  in  gravitate^:  ut  etiam  is  qui  ex  adverso 
est  revereatur  nihil  habens  malum  dicere  de  nobis^, 
Quamquam  non  video  quid  homini  Christiano  durum  molestumve  possit 
videri,  ut  cui  vexilla  crucis  debent  esse  ipsissimae  delitiae:  ut  sciat 
suae  militiae  trophaea  non  pompis,  sed  miseriis  reportari  oportere. 
Xec  enim  alia  Sanctorum  vita  fuit,    quam''   perpetua   quaedam   crux 


coniectant  apogr.  "  quae  apofiv. 


quam  „in  hoc  nomine  recte  interpretato  nihil  est  a  veritate  aut  pietate  alienum. 
Nihilominus  taraen,  ipsa  Societas  non  solet  hoc  nomine  suos  appellare"  (Tractatus 
de  religione  Societatis  lesu,  denuo  ed.  a  P.  P.  Gueaii  de  Reverseaux  S.  J.  (Bruxellis 
et  Parisiis  185,7)  1.  1,  c.  1 ,  n.  V.  VI,  p.  3.  4).  BoUandistae  quoque  nomen,  ^quo 
lesuitae  dicimur",  vocant  „adventitium,  vulgare  et  compendiosum"  (Acta  Sanetorum 
lulii,  VII  [Parisiis  et  Romae  1868]  p.  485.  Ac  lulius  Nigromis  S.  J.  affirmat  „hanc 
appellationem  a  nobis  minime  fuisse  excogitatam",  sed  ^fictam  esse  a  vulgo,  quod 
amat  compendia  sermonis"  (Regulae  communes  Societatis  lesu  commentariis  asceticis 
illustratae.    Ed.  3  [Coloniae  1617]  p.  108—104). 

*  P.  Petrus  Riladeneira  S.  J. ,  qui  S.  Ignatii  discipulus  erat  eoque  intime 
utebatur:  ^Animadvertendum  est",  inquit,  „nomen  Societatis  lesu  non  ita  esse  inter- 
pretandum ,  ut  congregationem  hominum  denotet ,  qui  lesu  Socii  sint ,  sed  cohortem 
veluti  militum,  qui  sub  Imperatore  lesu  stipendia  faciant;  vel,  si  melius  placet, 
familiam ,  quae  Christi  magni  Patrisfamilias  mores  induere ,  censumque  amplificare 
satagat  uberrima  animarum  fruge  coacervanda"  (De  ratione  instituti  Societatis  lesu ; 
ex  Hispano  vers.  a  P.  Laur.   CarJi  S.  J.,  Romae  1864)  c.  1,  p.  74). 

^  Constitutiones  Societatis  Jesu,  Ex.  c.  1,  n.  3;  c.  4,  n.  27. 

3  Matth.  fi,  83.   Luc.  12.  31.  "  Cf.  Gal.  6,  14. 

5  Matth.  9,  38;  20,  1—7.  «  Tit.  2,  7.  ^  Tit.  2,  8. 


136  19-    Canisius  Oswaldo  II.  coniiti  moutensi.    5.  Februarii  1545. 

et  quotidiana  mortificatio.  Quapropter  egentes,  angustiati, 
afflictii  per  patientiara  currebant  ad  propositum  sibi 
certamen,  aspicientes  in  autorem  fidei  et  consumma- 
torem  lESVM,  qui  proposito  sibi  gaudio  sustinuit  cru- 
cem  confusione  contempta-.  Nos  vero  qui  nondum  usque 
ad  sanguinem  restitimus^,  hanc  summam  felicitatem  ambire  pos- 
sumus,  quae  quidem  in  hac  vita  percipitur,  ut  ex  ipsis  Domini  fla- 
gellis  (quibus  filij  Dei  quum  castigantur,  simul  dignoscuntur)  nos  haud 
plane  spurios  esse  comprobemus,  Nam  per  mille  tril)ulationes  ad 
imitationem  crucis  CHRISTI  contendendum  est,  in  qua  omnis  gloriatio 
tandem  certissime  constituenda  venit"^.  Ac  proinde  qui  variis  nunc 
modis  nos  exercent,  nos  cruciant  palam  iniurii,  clam  detractores,  his 
magna  quidem  a  nobis  gratia  debetur:  cum  vel  nolentes  rebus  nostris 
non  tam  incommodent  quam  commodent,  non  tam  cursum  nostrum 
remorentur,  quam  promoveant.  De  Coloniensibus  nihil  dicam,  qui  si 
nobis  infesti  esse  voluerunt,  poterant  forte  quorundam  falsis  calum- 
niis  adversus  nos  non  perperam  exacerbari.  Ferebat  [fa]ma,  nos 
novae  sectae  homines  hic  mala  mente  consedisse.  Statim  extortum 
est  contra  nos  ed[ictum,]  ut  abscederemus  e  civitate.  Intercesserunt 
^iri  aequi  et  boni,  qui  concitatum  senatus  contra  nos  furorem  miti- 
garent,  ita  ut  disiunctim  hic  vivere  liceret.  Non  diu  post  bona  pars 
ex  nostris  concessit  Romam,  ubi  praecipui  de  Societate  nostra  Patres 
agunt  apud  Pont:  Max:  nonnulli  apud  Portugalenses  manent,  non 
sine  maximo  Kegis^  gaudio,  qui  centum  studiosis  huic  Societati  ad- 
dictis  collegium  exstruxit  ^.  Est  et  nostris  collegium  Parisijs,  Paduae, 
Walonzenis^,  Romae,  Colimbriae,  multisque  alijs  in  locis.  Vt  ad 
nos  redeam,  relicti  nunc  sumus  pauciores  Coloniae  quam  septem,  et 
in  easdem  aedes  commigravimus  ^.  Vn  [us]  est  CHRISTVS,  per  quem 
tuta  nobis  omnia  pollicemur,  et  in  cuius  manibus  non  tantum 
sortes  nostrae^,  sed  et  ipsa  R e g u m  c o r d a i"  diriguntur.  Caeterum 
ista  commemorandi  ra[tio]  propterea  mihi  suscipitur,  ut  non  igno- 
rares  eximie  Princeps,  quid  cmn  tuis  clientulis  ageretur:  quos  tanto 
favore    prosequeris,    vt    (sicut   amici   testantur:)    [vitae]    sumptus   et 


'  Hebr.  11,  37.  ^  Hebr.  12,  1.  2.  =*  Hebr.  12,  4. 

*  Cf.  Gal.  6,  14.  •'  loanues  III.  is  erat.  "  Conimbricae. 

■^  Scribendum  potius  fuit:  Yalentiae  (in  Hispania).  Quod  coUegium  vel  potius 
seminarium  inceptum  est  anno  1544.  Yalencenense  autem  collegium  (Valenciennes 
in  Gallia  septentrionali)  plus  quam  viginti  annis  post  institutum  est.  Cf.  Alfr. 
Hamij  S.  J. ,  Documents  pour  servir  a  Thistoire  des  domiciles  de  la  Corapagnie  de 
Jesus  (Paris  [1892])  p.  54. 

*  lam  tunc  factum  est,  quod  Kritzvadt,  ad  ^Histor.  Collegij  primam"  provocans, 
anno  1546  factum  affirmat,  cum  scribit:  ^Nostri  hoc  anno  ante  Praedicatores  iuxta 
aedes  D.  Proc.  Auerdunck  [Averdong]  e  regione  parui  ostij  Praepositurae  S.  Audreae" 
[habitare  coeperimtj  (*  Cod.  ,.Hist.  gymn.  tr.  cor."  f.  21 ''  adnot.  in  margiue.  Cf.  infra, 
inonum.  17.    Huius  rci  summam  etiam  narrat  Geleiiiti^  1.  c.  p.  504). 

■■'  Ps.  30,  IG.  «0  Prov.  21.  1. 


20.    Canisius  B.  Petro  Fabro.    luitio  Februarii  et  12.  I^Iartii  1545.  137 

vivencli  lociim  istic  nobis  polliceare.  Pro  qua  tam  rara  in  Deum 
pietate  et  singulari  tua  erga  nos  benevolentia  nihil  non  debemus, 
debemus  inquam  amp[lissi]mo  tui  nominis  splendori.  Quod  ad  nos 
attinet,  si  usquam  aut  voluntati  tuae,  aut  tuorum  de  nobis  expecta- 
tioni  respondere  possumus,  libentes''  ac  singulatim  operam  nostram  C.  T. 
pollicemur.  Cum  enim  publico  omnium  coramodo  nos  totos  devoveri- 
mus,  illi  tamen  in  omni  vita  nobis  plurimum  observandi  sunt  et  co- 
lendi,  qui  Reip:  gubernac  [ulis]  adhibiti  se  nobis  interim  exhibent 
Patronos,  et  in  curanda  gregis  Dominici  salute  comministros.  lam 
quia''  studiorum  nostrorum  ratio  sedes  mutare  non  sinit,  hoc  unum 
iterum  pollicemur  Comes  magnifice,  tui  memoriam  in  orationibus 
nostris  apud  D  [eum]  esse  duraturam.  Ego  vero  qui  fratrum  infimus 
plane  sum,  hanc  scribendi  provintiam  aliorum  nomine  suscej)i,  fretus 
praecipue  tua  singulari  humanitate  et  clementia,  qua  tot  annis  patrem 
meum  M.  lacobum  foel.  mem:  complecti  dignatus  es^.  Nec  dubito 
fore  quin  fratres  et  sorores  meas  ex  noverca,  perpetuo  sis  propugna- 
turus:  memor  quam  sit  salutaris  orphanorum,  pupillorum  ac  viduarum 
defensio.  Sed  p[uto  me]  modum  epistolarem  excessisse.  Tantum 
boni  consulas  precor  quod  ab  animo  C.  T.  deditiss.  proficiscitur.  Do- 
minum  lESVM  precor  ut  per  spiritum  suum'  D.  V.  conf[ortet] 
atque  corroboret  in  interiore  homine^,  ut  implearis  in 
omnem  plenitudinem  Dei^.  Coloniae^  V.  Februarij  1545. 
S.  Y. 

Servus  et  filius  in  Christo 
Petrus  Kanisius 

Xoviomagensis. 
Illustri  Domino   ac   Principi   magnifico   D.  Oswaldo  Comiti  Mon- 
tensi  etc,  Domino  meo  clementiss. 

20. 

CANI8IUS 
BEATO  PETRO  FABRO  S.  J. 

Colonia  initio  Februarii  et  12.  Martii  1545. 

Ex  apograplio,  circiter  annum  1870  confecto  ex  autographo,  quod  est  in  „Yaria 
Historia"  etc.  tora.  I,  f.  69-70. 

Particulam  italice  vertit  G.  Boero  S.  J.,  Yita  del  Servo  di  Dio  F.  Nicolo  Boba 
diglia  (Firenze  1879)  p.  31 ;  duae  latinae  sunt  in  ,Cartas  del  B.  P.  Fedro  Fahro"  I,  266^ 


*  libens  apogr.  ''  qui  apo(jr.  "  sum  apor/r. 


'  'S  Heerenbergh  haud  procul  abest  a  Neomago.  Atque  Os-\valdus  saepius, 
V.  g.  de  agro  -vvischensi,  egerat  cum  Carolo  Egmondano,  Geldriae  duce,  apud  quem 
lacobus  Canis  multum  valuerat  {loh.  /s.  Foiitanas^  Historia  Gelrica  [Hardervici 
Gelrorum  1639]  p.  762.  764.  767).  "-  Eph.  3,  16.  "  Eph.  3,  19. 

*  Falso  Beiffenherg  affirmat  hanc  epistuhim  scriptam  esse  Neomago  (1.  c). 


138  '^^-    Cauisius  B.  Petro  Fabro. 

Qoiisiiis  Dif!fi'niiiiiii  ct  Lovdniitm  profectns  ud  sfipeiii  EscJiio  et  P.  Conielio 
VisJiafoeo  afferendani.  EsrJiiuiii  Sociefati  conciliat  et  eo  adiiivante  Lovanii  cinn  Tap- 
pero  et  aliis  de  constitiitionc  collegii  ayit.  Statnitiir,  Canisio  Colonia  Lovaniinn 
transniiyrandnm  esse.  De  CorneJio  VisJiavaeo,  Adriano  Adriani,  Petro  Kannegiesser, 
aliis  Societafi  adiunctis  vel  adiinujendis.  De  Sociorinn  coloniensiinn  nova  Jiabitatione 
ct  de  victu  iis  parando.  Cornelins  VisJiavaeus  in  daemones  potens.  Quantuin  CoJoniae 
Socii  confirmati  sint  visitatione  P.  BobadiJlae  et  Nuntii  VeraJli.  Canisitis  in  Capifolio 
prosperrime  contionatur.  Optiniafes  suinmam  operam  dant  ei  CoJoniae  retinendo. 
Ipse  totus  ex  praepositis  pcndet.  Evcrardus  QuestcnburcJi  quam  dure  a  Sociefate 
proJiibeatur. 

ihesus 
Reverende  doniine  et  pater  in  CHRISTO. 

Gratia  Domini  Nostri  Jesuchristi  sit  semper  cum  Dominatione 
vestra. 

Seribam  de  profectione  mea  quam,  dirigente  Domino,  jam  confeci 
per  Brabantiam.  Profectionis  haec  fuit  causa.  Reverendus  ille  noster 
amicus,  imo  Pater,  Prior  Carthusiae  Coloniensis,  ut  est  in  erogandis 
eleemosynis  eflfusissimus ,  destinaverat  mittere  M.  Nicolao  Diestensii 
500  aureos  quibus  monialium  ipsius  penuria  sublevaretur.  lamque 
benignius  de  me  sentiebat  M.  Nicolaus,  clam  quoque  subindicans  ut 
ad  se  venirem^.  Eo  facilius  Prior  animum  meum  confirmavit  ut 
500  aureos  allaturus  ad  M.  Nicolaum  properarem.  Quam  ego  nactus 
occasionem  fidentius  apud  Priorem  intercessi  pro  venerabili  fi-atre 
Domino  Cornelio,  quem  tu  semper  dignissimum  judicasti,  ut  qui  tam 
indignis  debitorum  vinculis  exemptus,  quamprimum  ad  studia  rediret 
liber^.  Quod  ad  me  attinet,  hac  de  causa  potissimum  iter  hoc  in- 
gredi  volui,  acceptis  a  Priore  centum  adhuc  aureis  in  gratiam  D.  Cor- 
nelii,  cui  tantum  ego  adjeci  pecuniae'*  quantum  persolvendis  debitis 
omnibus  sat  erat,  ne  scilicet  prudentia  tua  suo  desiderio  et  exspec- 
tatione  diutius  fraudaretur.  Benedictus  Deus  qui  M.  Nicolaum  modis 
omnibus  affabilem ,  benignum ,  et  placidum  restituit  mihi ,  dum  per 
omnia  me  submisse  coram  illo  gererem,  sperans  humilitate  expugnari 
posse  quod  vi  rationum  hactenus  ab  eo  impetrari  non  potuit^,  Quin 
usque  adeo  benevolum  illum  mihi  reddidi,  ut  postero  statim  die  Lo- 
vanium  ierit  mecum,  nihil  tamen  intelligens  de  pecunia  D.  Corneho 
per  me  numeranda.     Sed  vide,  obsecro,  quam  ille  totus  nunc  noster 


'  Canisius  magistrum  suum  Nicolaum  Eschium  dicit,  qui  tuuc  Distemii  (Diest, 
in  Belgio)  beginagiuni  regebat. 

-  Fortasse  Eschius  idem,  quod  alii  quoque  viri  piissimi  eius  temporis,  timuerat: 
ne  nova  illa  Societas ,  cui  Canisius  se  addixerat ,  sub  specie  catholicae  pietatis 
catholicam  fidem  clam  impugnaret. 

*  P.  Cornelium  Vishavaeum ,  Societatis  novicium ,  dicit ;  cf.  supra  p.  95 — 97. 
Manareiis:  [Societas]  „aedes  proprias  Lovanii  anno  154:4  nullas  habebat,  .  .  .  sed 
pauci  degebant  in  eiusdem  P.  Cornelii  domo  secus  coemiterium  D.  Michaelis,  quam 
conductitiam  habebant"   (1.  c.  p.  13). 

■*  Ex  hereditate  paterna ;  cf.  supra  p.  45  ^. 

*  Ut  probaret  Societatis  institutum  Canisiique  consilium  in  ea  semper  vivendi. 


Initio  Februarii  et  12.  Martii  1545.  139 

sit,  prius  vix  aliqua  parte  noster,  praecipue,  quod  nosti,  Coloniae. 
Nam  ubi  M.  Nieolaus  liic  pauca  auclisset  quae  a  me  desiderari  dixe- 
ram  de  Collegio  nostrae  Societatis  apud  Lovanienses  instituendo,  statim 
hujus  rei  curam  in  se  vel  ultro  suscepit  ^.  Primum  igitur  ea  de  causa 
convenit  mecum  D.  Cancellarium  2,  dein  Magnificum  Rectorem,  Prae- 
sidentem  scilicet  Collegii  Pontificis  ^  D.  Tilmannum  ^  * ,  alios  itidem 
nonnullos.  Responderunt  omnes  hi  (quorum  et  favor  et  consilium 
expetebatur)  sibi  consultissimum  videri,  et  magnopere  proficuum  ut 
ex  nostris  aliqui  praesertim  studiosi  apud  se  considerent,  et  paulatim 
in  Collegii  formam  conjunctim  viverent;  quibus  favorem,  consilium, 
benevolentiam ,  amoremque  omnem  pollicebantur.  Ego  vero  tacite 
non  poteram  non  admirari  et  magnificare  Dominum,  qui  commodissi- 
mam  aperiebat  viam  nobis,  licet  insperatam,  ut  a  nobis  tandem  et 
Lovanii  Collegium  erigeretur.  Quod  eo  videri  debet  admirabilius  quo 
citius  impetratum  est,  praesertim  ab  eo  qui  videri  poterat  nostris 
infensissimus.  Est  enim  illa  speciosior  victoria,  cujus  causam  nobis 
praebent  ipsi  etiam  adversarii.  Breviter,  in  eam  sententiam  discessum 
est  ut  D.  Cornelius,  partim  ab  aemuh's,  partim  a  virginibus  nimium 
impeditus^,  quam  primum  contenderet  ad  studia  Coloniam;  Ego  vicis- 
sim,  dimissa  Colonia  Lovanium  commigrarem  in  locum  ac  domum 
D.  Cornehi,  habiturus  ilhc  mecum  sacerdotem  imprimis  quem  Dominus 
Cornehus  et  Christo  et  nobis  hicrifecit,  et  quos  idem  quotidie  lucri- 
facit,    cum  in  exercitiis  habuerit*^,    me  tum  praesente,   tres   egregios 

•'  Tiemannum  o.poijr. 


^  Eschius  postea  Societatem  lesu  sincere  amavit.  P.  Franciscits  Costcrus  S.  J. 
Lovanio  11.  lanuarii  1570  S.  Francisco  Borgiae,  praeposito  generali,  scripsit: 
Senatum  distemensem  et  abbatem  vicini  monasterii  everbodiensis  collegium  Socie- 
tatis  instanter  petere,  domum  et  600  florenos  annuos  oiFerentes,  simulque  promittere 
se  reditui  illi  augendo  diligenter  operam  daturos.  „Idem  mihi  promisit  dominus 
Nicolaus  escius  Pastor  Beginagij  Diestensis ,  patribus  societatis  notus,  et  ualde  ad- 
dictus,  qui  iam  augmentum  aliquod  centum  fortasse  florenorum  annuorum  videtur 
habere  paratum"  (ex*epistula  Costeri  archetypa,  quae  est  in  cod.  „Germ.  1569  sqq. 
11."  f.  493.  494). 

-  Is  erat  Ruardus  Tapperus,  magni  nominis  theologus,  quem  Franciscus  Strada 
induxerat,  ut  exercitia  spiritualia  S.  Ignatii  summa  cum  diligentia  faceret  {PoUincus 
1.  c.  I,  115).     De  eo  plura  infra. 

^  CoUegium  hoc  ab  Hadriano  YI. ,  olim  decano  ecclesiae  coUegialis  S.  Petri 
lovaniensi,  conditum  erat. 

*  Rector  universitatis  lovaniensis  tunc  erat  Tilmannus  Clerici,  geldropensis, 
theologiae  licentiatus;  cui  28.  Februarii  1545  lodocus  Ravesteyn  successit  \Valcr. 
Andreas,  Fasti  academici  studii  generalis  Lovaniensis  [ed.  2.,  Lovanii  1650]  p.  42). 

^  Hae  ei  peccata  confiteri  et  animas  regendas  tradere  volebant.    Cf.  supra  p.  112. 

"  S.  Ignatius  in  adnotatione  decima  quinta  libri  exercitiorum  sic  praecepit: 
,Ille.  ((ui  tradit  Exercitia,  non  debet  ea  accipientem  movere  magis  ad  paupertatem 
neque  ad  promissionem  (aliquam)  quam  ad  opposita;  neque  ad  unum  statum  vel 
modum  vivendi  [magis]  quam  ad  alium :  quia  licet ,  extra  Exercitia,  possimus  licite 
ac  meritorie  movere  omnes,  qui  probabiliter  idoneitatem  habeant,  ad  eligendam  con- 
tinentiam,  virginitatem,  religionem  et  omnem  modum  perfectionis  evangelicae:  tamen, 


140  20.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

juvenes,  et  post  istos  admissurus  sit  et  alios  in  hoc  praeparatos^ 
Ubi  Coloniam  in  Quadragesima  pervenerit,  adducet  secum  laudabilem 
juvenem  M.  Adrianum  Antuorpiensem ,  eumdemque  non  vulgarem 
Theologiae  Bacclialaureum,  sic  satis  divitem,  et  nobiscum  sua  sponte 
pauperem ,  nunc  plane  nostrum  et  nobiscum  ipsius  Christi  condisci- 
pulum ,  quo  suaviter  frui  poterit  D.  Cornelius  in  Domino  Colo- 
niae  non  sine  magno  suorum  studiorum  profectu^.  Praeter  Petrum 
Kannegiezer^  qui  mecum  abit  Lovanium,  habeo  et  alios  non  modo 
Lovanii,  sed  et  Coloniae  quos  per  Dei  gratiam  ausim  certo  nobis 
polhceri,  praecipue  vero  nepotem  amicissimae  nobis  Dominae  Mar- 
garethae^,  nepotem  inquam  ex  unico  suo  fratre,  convictorem  nunc 
M.  Andreae  °  hospitis  mei.  Is  nepos  a  Natali  Christi  coepit  sibi  totus 
displicere,  ita  ut  anteactae  solitaeque  vitae  pertaesus,  deinde  lacry- 
mabundus  incesserit",  et  varia  secum  reputarit  de  certo  vitae  ge- 
nere  amplectendo  dum  animus  illi  propendet  modo  ad  Carthusiensem 
ordinem,  modo  ad  Societatem  nostram,  adeo  tamen  fortiter,  ut  nec 
parentum  nec  opum  ratione  se  sinat  quicquam  abduci.  Propter  quae 
potuit  non  difficulter  ad  exercitia  perduci,  quae  duobus  jam  diebus 
non   sine   magno    fructn    coepit  tractare.     Propter   communem    nobis 

*  intercesserit  apotjr. 


in  talibus  exercitiis  spiritualibus ,  convenientius  est,  et  multo  melius,  quaerendo 
divinam  voluntatem,  ut  ipse  Creator  ac  Dominus  animae  suae  (sibi)  devotae  se 
communicet.  oam  amplexans  in  suura  amorem  ac  laudem,  eamque  disponens  ea  via, 
qua  melius  poterit  ei  deinceps  servire  (vel,  quae  inelius  poterit  ipsi  convenire  in 
posterum) ;  ita  ut  qui  tradit  Exercitia,  non  divertat,  nec  se  inclinet  ad  unam  neque 
ad  alteram  partem ;  sed  consistens  in  medio,  ad  instar  bilancis,  sinat  Creatorem  cum 
creatura,  et  creaturam  cum  suo  Creatore  ac  Domino  immediate  operari."  Ita  versio 
litteralis  a  R.  P.  lo.  RootJiaan  S.  J.  ex  autogi'apho  bispanico  facta,  Exercitia  spiri- 
tualia  S.  P.  lynatii  de  Loyola  (ed.  5.,  Romae  1854)  p.  12.  Nec  tamen  negari  potest 
ipsos,  qui  ab  Deo  ad  vitam  religiosam  vocati  sint,  in  sancta  exercitiorum  horum 
quiete  multo  facilius  quam  inter  sollicitudines  vitae  consuetae  hanc  Dei  vocationem 
posse  cognoscere  et,  quae  ei  obstant,  removere.  Ac  fortasse  nonnumquam  ipsa  haec 
vocatio  a  Deo  tamquam  praemium  quoddam  ei  tribuitur,  qui  pie  ac  fortiter  sacra 
haec  exercitia  obiit. 

1  Anno  1545  Lovanii  Societati  additi  esso  feruntur:  Nicolaus  Goudanus  (Floris), 
parochus  Bergae  ad  Somam ,  Rumoldus  Vishavaeus ,  Petrus  Gillonius  (Legillon), 
Adrianus  Adriaui  (Adriaenssens) ,  Antonins  Vinck,  Nicolaus  Lanoius  (Delanoy), 
Georgius  Colibrant  {Dclplace,  L'etablissement  etc.  p.  2*). 

*  Adrianus  Adriani ,  a  S.  Ignatio  ^angelus"  vocatus,  anno  1549—1558  Sociis 
lovaniensibus  praefuit;  calumnias  et  carceres  perpessus,  Lovanii  18.  Octobris  1581 
cum  opinione  sanctitatis  obiit.     De  eius  scriptis  vide  SommervogcJ  1.  c.  I,  57 — 59. 

3  Cf.  supra  p.  125. 

*  Margaretham  Questenburch  dicit,  amitam  Everardi  Questenburch,  qui  Societati 
nomen  dedit;  de  epistula,  qua  is  B.  Petrum  Fabrum  ea  de  re  certiorem  fecit ,  vide 
infra,  monum.  21.  Margaretham  Questenburch  Faber  significare  videtur,  Colonia 
10.  Maii  1544  S.  Francisco  Xaverio  scribens:  „Otra  senora  asimismo  hay,  la  cual 
mucho  nids  nos  ha  obligado  A  que  roguemos  por  ella,  por  las  muchas  obras  que 
ha  becho  en  nuestra  sustentacion  corporal"  (Cartas  del  B.  P.  Pcifro  Fahro  I,  237 
ad  238).  *  Herll. 


Initio  Februarii  et  12.  Martii  1545.  141 

Patrem  ac  Dominum  Jesum  velitis  tam  hujus  quam  alioruui  ac  nostrum 
omnium  perpetuam  liabere  memoriam  in  orationibus  vestris. 

Addam  et  de  nova  domo.  Nam  antea,  saeviente  contra  nos 
publico  paene  tumuitu,  certum  nobis  erat  emigrare  non  e  domo  tan- 
tum,  sed  etiam  ex  oppido.  Fecissemus''  id  quidem,  praesertim 
D.  Claudioi  nos  jam  Romam  ablegante,  nisi  afflicta  valetudo  M. 
Lamberti"  intercedens  quosdam  sibi  custodes  reservasset.  Cogitare 
audeo,  scribere  non  audeo,  tantum  beneficii  huic  ingratae  patriae  tum 
obtigisse  divino  quodam  consilio.  Interim  quamlibet  solicitis  nobis, 
ingravescens  morbus  potuit  carissimum  fratrem,  si  non  exstinguere, 
saltem  eripere ,  ut  grato  funere  ingratam  terram  cohonestaremus. 
Cumque  jam  Februarius  impenderet  ac  domus^  aliis  conducta"  foret, 
ne  plane  sine  tecto  maneremus,  conduxi  domum  priore  commodiorem^, 
siue  structuram  spectes,  siue  locum.  Est  enim  quinque  et  pluribus 
cubiculis  distincta,  est  horto  insignita,  est  Bursae  Montanae  propinqua, 
est  templo  Praedicatorum  contermina*,  nisi  quod  aureis  decem  elo- 
cetur.  Ego  pretium  numeravero,  Carthusienses  D.  Cornelio  sumptus 
pollicentur.  D.  Alvarus  habet  unde  vivat,  similiter  Lusitanus  quidam, 
Augustinus  nomine,  juvenis  ad  quidvis  paratus,  quocumque  tandem 
a  nobis  mittatur.  Si  quid  praeterea  horum  victui  deerit,  numquam 
committam  ut  a  quoquam  emendicasse  videantur  vel  quamminimum. 
Fortassis  et  pro  sua  pietate  succurret  magnifica  Portugallia,  vel  in- 
clyta  Hispania  ut  est  omnis  humanitatis  magistra^.  Poteram  forte 
justius  queri  de  sumptibus  Lovanii  necessariis;  sed,  juvante  Domino, 
quod  quorumdam  negat  tenuitas  meae  supplebunt  facultates,  maxime, 
si  Lovanium  commigraro.  Quamquam  Christi  servos  ab  omni  solicitudine 
decet  alienos  esse,  ut  paupertatem  expetant  potius  quam  fugiant.  Faxit 
Dominus  ut  novae  domus  inhabitatio  mentes  nobis  innovet  ac  studia, 
quae  fratribus  inhabitantibus  majori  quam  antehac  quiete  transigantur. 

Omitto  scribere  infinita  de  Domino  Cornelio  qui  tanto  nunc  ad- 
mirabilior  videri  potest  quanto  daemonibus  ipsis  terribilem   se    magis 


=*  Fecissent  apogr. 

^  Nicolai  apogr.;  sed  Latiihcrtus  de  Castro  aegrotavit;  cf.  supru  p.  111.  llk 

*=  Sic  legendum  esse  videtur ;  apogr.:  condicta. 


^'  Le  lay. 

-  Domum  significat,  in  qiia  Socii  antea  communiter  babitaverant,  „auf  der 
Burgmauer''  ;  cf.  supra  p.  103  ^. 

2  Gerardi  Hammontani,  prioris  Carthusiae,  aliorumque  amicorum  industria  ac 
precibus  eftectum  est,  ut  id  per  optimates  civitatis  iam  liceret.  Neque  tamen  (ut 
verbis  Reiffenbergii  vel  potius  Henrici  Simonis  utamur)  „coenobiticum  continuo  ad- 
optaverunt  una  habitandi  agendique  morem,  sed  academicum  potius  atque  aliis  quo((ue 
rei  litterariae  studiosis  communem"  {Reiffcnherg  1.  c.  p.  24).         ■*  Vide  supra  p.  130^. 

'"  S.  Ignatius  Romae,  B.  Petrus  Faljer  in  Hispania  identidem  corrogavit,  quae 
Coloniensibus  ad  domesticos  usus  submitteret,  atque  laius,  cum  comitiis  vorma- 
tiensibus  interesset,  ab  Alexandro  cardinali  Farnesio  stipem  iis  impetravit.  Nec  Boba- 
dilla  iis  defuit  [Eeiffenherg  1.  c.  p.  24). 


142  20.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

o.stendit.  Brevi  daemones  octo  propulsavit ,  et  eos  daemones  qui 
Sacerdotum  aliorum  exorcismis  non  moverentur.  Stupenda  profecto, 
si  quis  videat  coram :  alioqui,  nisi  interfuissem  et  ego,  citius  contem- 
nerem  quam  crederem.  Sed  ex  illius  literis  quas  mitto  rectius  intel- 
ligesi.  Heri  fuit  apud  nos  Reverendus  Pater  ac  Dominus  M.  Nico- 
laus  de  Bobadilla^  cui  consilia  nostra  de  studiis  ac  habitatione  tam 
Coloniensi  quam  Lovaniensi  perplacuerunt  ^.  Sed  vix  ullum  dabatur 
otium  de  singulis  pertractandi ,  eo  quod  hac  festinanter  transiret  ad 
Caesarem  Bruxellas  comitatus  Keverendissimum  D.  Hieronymum  Va- 
rallum  \slc\  Nuntium  Apostolicum  hactenus  apud  Ferdinandum  nunc 
vero  apud  Caesarem  qui  acturus  est  potissimum  de  celebrando  Con- 
cilio  Dominica  ipsa  Laetarc*.  Is  Reverendissimus  D.  Nuntius  plus 
quam  paterno  affectu  nos  liic  excepit,  convenit,  admonuit,  confirmavit, 
omnem  suam  operam  pollicitus  sive  quid  Romae,  sive  apud  Caesarem 
vellemus  expeditum  iri.  Ad  haec  diligenter  nos  commendavit  Domino 
Praeposito  Hoituijltero  ^,  commendaturus  nos  etiam  huic  Senatui  quam- 
primum  una  cum  Caesare  huc  redierit,  iturus  ad  Comitia^.  Caesar 
enim  podagra  detentus  hucusque  nihil  proraovet.  Ac  in  eo  reditu 
D.  Bobadilhi  nobis  magnam  de  se  spem  fecit,  ita,  ut  nobiscum  ali- 
quandiu  velit  hic  permanere.  Interim  se  curaturum  dixit  apud  D. 
CorneHum'^  Lovanii  quidquid  ad  Coloniensis  et  Lovaniensis  domus 
dispositionem  pertineret.  At  scribit  ad  nos  Reverendus  Pater  Do- 
minus  Claudius  Vormatia  se  nuper  ad  nos  misisse  literas  Romanas, 
quae  certum  quiddam  de  nobis  statuant^.  Nos  eas  literas  dolemus 
interceptas,  libenter  sequuturi  quidquid  a  nobis  postulassent.  Verum 
cuncta  referimus  ad  Reverendum  D.  Bobadilla  qui  nostrorum  quoque 


»  De  his  vide  ^Cartas  del  B.  F.  Pedro  Fabro"  I,  266'. 

2  P.  Nicolaus  de  Bobadilla  iussu  Pauli  III.  per  septem  annos  (1542 — 1548) 
cum  nuntiis  Morono,  Verallo,  Sfondrato  in  Gerraania  fuit,  ut  ipse  scriptum  reliquit 
{Boero,  Bobadiglia  p.  196). 

'  Cum  Canisius  ^initio  mensis  Februarii"  liaec  scripserit  (vide  infra  p.  143), 
Haiisen  haud  recte  asserit,  Bobadillam  primum  Coloniam  advenisse  11.  Martii  1545 
(1.  c.  p.  199'). 

*  Pace  inter  Carolum  V.  imperatorem  et  Franciscum  I.,  Galliae  regcm,  18.  Sep- 
tembris  1544  Crespii  composita  Paulus  III.  19.  Novembris  eiusdem  anni  concilium 
oecumenicum,  eo  usque  suspensum,  iterum  incipiendum  esse  edixit  15.  Martii  1545. 
quae  dies  tunc  futura  erat  dominica  ^Laetare". 

^  lodocus  Hoitfilter  (Hoetfilter) ,  iuris  canonici  doctur ,  praepositus  erat  lubec- 
ccnsis  et  ecclesiae  S.  Mariae  ad  gradus,  quae  Moguntiae  est,  canonicus  hildesiensis 
et  mindensis ,  consiliarius  Alberti ,  electoris  moguntini  (anno  1540) ,  nfamiliaris" 
Alexandri  cardinalis  Farnesii ,  canonicus  ecclesiae  metropolitanae  coloniensis  (anno 
1547) ;  a  Morono  „antiquo  curial  di  Roma"  dictus  et  valde  laudatus  est :  mortuus 
est  Komae  anno  1551  {Fr.  Diftrich,  Gasparo  Contarini  [Hraunsberg  1885]  p.  554. 
ir.  ScJiirarz,  Rijmische  Beitriige  zu  Joh.  Groppers  Leben  und  Wirken,  in  ,.Histori- 
sches  Jahrbuch  der  Gorres-Gesellschaft  VH  [Miinchen  1886],  395—407). 

*  Vormatiensia.  ^  P.  Cornelium  Vishavaeum. 

*  P.  Claudius  laius  ab  Ottone,  cardinali  aiigustano,  iussus  crat  Dilinga  Vor- 
matiam  veniro  {Jiocro,  laio  p.  74). 


Tnitio  Februarii  et  12.  Martii  1545.  143 

studiorum  impensas  pollicitus  est.  Pater  D.  Alvarus  atl  vos  properare 
voluisset  nisi  D.  Bobaclilla  dissuasisset  prorsus.  Probat  autem  meam 
ad  Lovanienses  commigrationem.  Haec  initio  mensis  Februarii  scri- 
bebam:  postea  nihil  addere  volui  quum  nulla  mihi  jam  spes  esset 
reliqua  quod  isthuc  pervenirent  literae  meae,  quas  Dominus  Alvarus, 
nescio  qua  de  causa,  detinet  quo  ad  suas  etiam  adjungat.  Tarditatem 
ejus  in  scribendo  (ut  verum  fatear)  indignissime  tuli,  nonnumquam  ut 
plorans^  eo  quod  mihi  nimis  crudele  videretur  paterna  tua  erga  nos 
viscera  tot  modis  cruciare,  quum  tot  mensibus  desideratissimam  filio- 
rum  salutem  ignorares,  nostraeque  negligentiae  culpa  esset  ut  ne 
tantillum  isthuc  mitteremus.  Sed  ne  sim  nimius,  reliqua  puto  nunc 
tandem  perscripta  esse  a  Reverendo  Domino  Alvaro,  sive  quod  ad 
Comitem  Montensem  spectat  (qui  nos  omnes  in  Geldriam  evocans 
cupit  studiorum  et  vitae  sumptus  illic  liberaliter  impartiri,  cui  proinde 
literis  meis  gratias  egi)  siue  quod  ad  meas  conciones  facit.  Nam 
per  D.  seniorem  Hardenraet  qui  paratum  cubiculum  obtulit  aliquando 
Paternitati  Tuae  solicitatus  sum  ad  suscipiendum^  concionandi  munus 
quod  ob'  concionatoris  defectum  aliquot  jam  annis  non  administrabatur  ^. 
Permovit  me  P.  Prioris'^  voluntas  ut  hac  in  re  conatum  meum  non 
denegaverim.  Ita  factum  est  ut  ex  fratrum  quoque  consilio  sabba- 
thinis  et  DomJnicis  diebus  in  Capitolio  Germanus  apud  Germanos 
sermociner,  Benedictus  Dominus  qui  majorem  dedit  successum  quam 
credi  facile  possit.  Auditorium  obtigit  celebrius  forte  quam  velis,  aut 
ego  cupiam.  De  Senatoribus,  Doctoribus,  Sacerdotibus.  praeter  pro- 
miscuam  hominum  multitudinem ,  dici  multa  possent.  Omnes  in  ma- 
gnam  spem  eriguntur  fore  putantes  ut  incredibilis  hinc  sequatur 
fi'uctus.  Ego  maxime  Momos^  desidero  dum  audio  mea  omnia  omni- 
bus  placere.  Tam  sunt  benevoli  et  candidi  auditores.  Interim  nescio 
quis  accesserit  favor  plurimorum  qui  dolent  ac  permoleste  ferunt  hinc 
me  discessurum.  Tota  Facultas  Theologorum  proprias  dedit  literas 
ad  Reverendum  D,  Bobadilla  Bruxellae  agentem,  ut  is  me  annis  ali- 
quot  hic  relinquendum  curet  atque  ad  promotionem  Theologicam  ex- 
hortetur*,     Dominus   Praepositus   Hoitfilter   eadem   de   causa   scripsit 


Sic ;  sed  legenrhtin  cidetnr  et  ploraus  rel  ut  plorarem. 
suscipiendi  apo(jr.  "  ad  fqjoi/r. 


'  Ecclesia  „Beatae  Mariae  Virginis  in  Capitolio"  (tunc  coUegialis,  nunc  paro- 
chialis)  ex  antiquissimis  est  et  pulcherrimis  templis  coloniensihus.  Huius  pars  est 
sacellum  S.  Salvatoris,  in  quo  magnifice  exornato  loannes  Hardenraet  civis  colo- 
niensis  eiusque  uxor  circiter  annum  1466  missam  cantandam  hiudesque  vespertinas 
iJeatae  Virginis  cotidio  faciendas  instituerunt,  ideoque  sacellum  iUud  etiam  „Har- 
denraits  capell"  vocabatur.  Idem  Hardenraet  apud  eandem  ecclesiam  ha))itationem 
pro  cantoribus  aedificavit  et  dotavit  {Chronica  KoeJhoffensii^  [1499]  denuo  edita  a 
IL  Cardaiins,  Die  Chroniken  der  niederrheinischen  Stadte:  Coln  II  [Leipzig  1876], 
392—393.     Biich  Weiiishern  II,  202.  ^  Gerardi  Hammontani. 

3  Reprehensores.  ■*  Has  litteras  vide  infra,  monum.  11. 


144         20.    Canisius  B.  Petro  Fabro.    Initio  Februai-ii  et  12.  Martii  1545. 

llevereiidissimo  Domiiio  Nuntio  Apostolico.  Scribit  et  Dominus  Grop- 
perusi,  et  P.  Prior,  et  M.  Andreas,  et  M.  N.  Prior  Praedicatorum^; 
qui  omnes  Domino  Tilano  Bruxellae  haerenti^  solicite  commendarunt 
Kanisium  ut  ne  hinc  ablegaretur.  Omitto  quibus  apud  me  solicita- 
tionibus  usi  sint.  Ego  qui  palam  reclamare  tantis  viris  non  debui, 
hoc  unum  respondi  praecipue  magis  consultum  iri  meis  studiis  in 
Academia  florentiori  quam  haec  -^  sit,  nihil  tamen  apud  me  discriminis 
esse,  sive  superiores  me  Coloniae  detineri  velint,  sive  alio  putent 
ablegandum  eum  qui  totus  ex  ipsorum  pendet  auctoritate  et  sententia. 
Sic  igitur  haeret  animus  in  dubio,  dum  hi  sibi  rapere  contendunt, 
superiores  vero  paulo  post  alio  me  destinaturi  sunt  ut  ex  literis  Do- 
mini  Bobadilla  intelligo.  Benedictus  Deus  qui  nostra  consilia  pro  sua 
vokmtate  et,  ut  spero,  gloria  commutat.  Nam  et  Dominus  Cornelius 
ita  totus  esse  debet  circa  obsessos  qui  quotidie  multiplicantur  ut 
Reverendus  D.  Bobadilla  non  audeat  illum  Lovaniensibus  ereptum 
dare  Coloniensibus  ^.  Sunt  modo  quiituor  Lovanii  qui  sese  Societati 
nostrae  devoverunt.  De  quibus  et  nobis  qui  hic  sumus  una  exspec- 
tatur  sententia  e  Roma.  Sed  satis  esse  nobis  debet  ubicumque  demum 
vivamus  si  Christo  Domino  et  ex  voluntate  superiorum  vivamus.  Eve- 
rardus  Dominae  Margarethae  nepos  (de  quo  supra  dixi)  suas  literas 
Paternitati  tuae  transmittit  ^.  Mirum  dictu  quanta  perpetiatur  hic 
bonus  juvenis  tam  apud  M.  Andream  quam  in  aedibus  paternis.  Lu- 
dibriorum  nulkmi  habet  finem_,  quae  gaudens  praeterit.  Nunc  singuks 
Dominicis  nobiscum  communicat.  Pater  et  apud  M.  Andream  et  apud 
fikum  diserte  cavit  ut  mihi  nunquam  locjueretur  fikus  et  hesterno 
die  graviter  cum  hoc  expostulavit  quod  nonnumquam  ad  meum  cubi- 
cukim  veniat,  prohibet  etiam  milii  seriosissime  Islc]  ne  ukum  cum  fiko 
cokoquium  misceam;  akoqui  se  curaturum  minatur  ut  hinc  a  Magi- 
stratu  ejiciar.  Sed  admonebo  hominem  per  P.  Priorem''  se  falso 
suspicari  quod  ad  Societatem  nostram  ikius  fikum  pertrahere  con- 
tendam,  nihil  mihi  magis  in  votis  esse  dicam  quam  quod  ipse  sibi 
suoque  fiko  quam  optime  prospiciat  caveatque  ne  sero  doleat  spiritum 
Dei  per  se  in  fiko  exstinctum  iri.  Confido  tamen  (ut  est  juvenis  in- 
victi  animi)   per  hanc  tribuhitionem  fikum  nihilo  deterius  habiturum. 


*  Joannes  Gropper.  ^  Tilmannus  Smeling. 

^  Ad  causam  religionis  contra  Hermannum  Wedanum  defendendam  mense  De- 
cenibri  a.  1544  ^missus  fuit"  ad  Carolura  V.  caesarem  „cum  litteris  credentialibus 
venerabUis  et  egregius  Magister  noster  lohannes  Stempelius  Tilanus  ordinis  Prae- 
dicatorum''   (Annales  universitatis  coloniensis  apud  Bianco  I,  429). 

••  Annis  1529 — 1543  singulis  albo  academiae  inscribebantur  86 — 99  homines. 
Anno  1546  pi-ofessores  conquerebantur ,  „dass  die  studia  an  dieser  loeblichen  Uni- 
versitaet  durch  Mangel  und  Gebrech  gutor  Professoren  schier  verfallen  sind,  be- 
sonders  in  facultate  theologica"   {Ennen  1.  c.  IV,  667 — 668). 

5  Cf.  supra  p.  139. 

®  De  hac  Everardi  Questenburch  epistuhi  vide  infra,  monuni.  21. 

^  Gerardum  Hammontanum. 


21.    Canisius  Friderico  Nauseae.    18.  Maii  1545.  145 

Nunc  tuam  Paternitatem  oro  et  moneo,  Reverende  Pater,  ut  meam  in 
scribendo  ineptitudinem  boni  consulas,  dein  pro  Kanisio  precari  Deum 
numquam  cesses;  ad  haec  mihi  meisque  in  Christo  fratribus  tuam 
benedictionem  impartias,  postremo  nos  omnes  Reverendis  in  Christo 
Patribus  et  fratribus  qui  sunt  isthic  solicite  commendatos  habeas  in 
Christo  Domino  Nostro.  Cuius  gratia  Paternitatem  Tuam  prosperet 
ac  servet. 

Amici  omnes  phu-imum  sakitant  Paternitatem  Yestram. 
Coloniae  1545.  12  Martii 

Reverendae  Paternitatis  Vestrae 
Petrus  Kanisius 

Noviomagensis 
servus  omnium  indignissimus  et  filius  in  Christo  vilissimus. 
ihesus. 
Reverendo   Domino   in   Chi-isto   Patri    et  Domino   meo   Magistro 
Petro  Fabro  Theologo  eximio  de  Societate  nominis  lesu 

in 

Spaniam  [?]\ 

Faber  ad  hanc  epistulam  (et  ad  eas,  quae  supra  nn.  13.  et  16.  positae  sunt) 
respondit  Vallisoleto  9.  lulii  1545. 

21. 

CANISIUS 
FRIDERICO  XAUSEAE, 

episcopo  viennensi '. 

Colonia  18.  Maji  1545. 

Ex  iibro:  .,Epistolarum  miscellanearum  ad  Fridericum  Nauseam  Blancicampia- 
num,  Episcopum  Viennensem,  etc.  singularium  personarum,  libri  X''  (Basileae  1550)  ^ 
p.  373 — 375.    Edidit  hunc  librum,  nomine  suo  tacito,  lacobus  Taurellus  (Oechslin) ', 


Sjxmid  apO(jr. ;  forfasse  legendmn  germanice :  Spanien. 


1  De  doctissimo  viro  Friderico  Grau  (1480 — 1552) ,  vulgo  Nausea,  waischen- 
feldensi ,  qui  tum  orationibus  sacris  in  ecclesia  cathedrali  moguntina  et  in  aula 
Ferdinandi  I.  regis  habitis,  tum  vero  maxime  scriptis  plurimis  ecclesiara  insigniter 
adiuvit,  vide  los.  Metzner ,  Friedrich  Nausea  (Regensburg  1884)  et  ,Zur  Nausea- 
Biographie"  in  ^Geschichtsblatter  fiir  die  mittelrheinischen  Bisthumer"  (2.  Jalu-g., 
1885)  p.  189—193. 

2  Iterum  hoc  opus  editum  esse  Basileae  anno  1553  asserit  CJirist.  Moufang, 
Die  Mainzer  Katechismen  (Mainz  1877)  p.  15. 

*  Mefzner,  Nausea  p.  7*.  Tanrelhis  in  praefatione  operis  asserit  se  ante  ali- 
quot  annos  ex  ^myriadibus"  epistularum  ad  Nauseam  datarum  hasce  (fere  700) 
elegisse  et  typis  descripsisse,  quod  al)  illusti-ibns  viris  scriptae  atque  imprimis  utiles 
pulchraeque  visae  essent.  Inter  quas  sunt  epistulae  Pauli  III. ,  Ferdinandi  I.  regis 
Romanorum ,  cardinalium  (xasparis  Contarini ,  loannis  Moroni ,  Marcelli  Cervini, 
doctoris  loannis  Eckii,  loannis  Cochlaei  etc. 

Braunsberger,  Canisii  Epistiilae  et  Acta.    I.  10 


146  ^^-    t,'aiiisius  Friderico  Nauseae. 

^Selestadinus,    Alsacius",    qui   anno   1551    ^comes   palatinus    apostolicus",    notarius, 
Nauseae  secretarius  erat '. 

Camsius  a  Bohadilla  ef  Hasenheiyio  dc  Xaiiseae  virtiife  eihctiis  iiiter  eiiis  clienfes 
recipi  cupit,  lirecihus  et  praeceiMs  iuvandus.  Hlustres  recenset patronos,  quos  iam  nacfus 
sit.  Societatem  lesu  commetidat.  Si  qnid  novi  Coloniae  acciderit,  id  Nauseae  referet. 
Nora  ihi  spes  religionis  conservandae  orta ;  clerus  fortissimus.  Novi  lihri  a  Groppero 
et  Billichio  contra  novatores  edendi.    Canisius  evangeUum  interpretatur  et  concionafur. 

PETRVS  KANISIVS  NOVIOMAGVS  REVERENDISSI- 

mo  in  Christo  Patri  ac  Domino,  D.  Friderico  Nauseae  Episcopo 

Viennen.  etc.  S.  P.  D.  ^ 

Gratia  Domini  nostri  lesu  Christi,  et  pax,  quae  exuperat 
omnem  sensum,  custodiat  te^.  Equidem  scio  parum  ciuile 
uideri,  quod  liomo  peregrinus,  obscurus,  et  ignotus  ego,  tantum  Epi- 
scopum  compellare  instituerim.  Est  quidem  apud  me  et  aequi  et 
honesti  ratio,  sed  forte  non  tam  anxia,  ut  amplifs.  Praesulem,  sed 
eundem  humanissimum  uirum,  interpellare ,  semper  alicui  uicio  uer- 
tendum  putem.  lamdudum  nosti  fide  dignos  illos  homines,  ac  perinde 
amicos  tuos,  meos  uero  dominos  iugiter  obseruandos,  D.  Nicolaum  de 
Bobadilla,  Reuerendifsimi  Domini  nuncij  ApostoHci  plane  colendum 
illum  Theologum*:  simul  et  D.  loannem  Hasenbergium ,  qui  diuino 
munere  datus  est  maximorum  in  Germania  principum  (siquidem  de 
iuuenibus  agatur)  dexterrimus  institutor^.  Ab  hisce  tam  praeclaris 
uiris  tua  uirtus  multis  hic  mihi  nominibus  commendata  fuit,  per  se 
aUoqui  nulli  non  probata:  ut  nihil  iam  dubitarem,  quin  si  quid  post- 
hac  uti  nominis  tui  studiosifs.  istuc  mittere  curarem,  gratiose  ad- 
mitteres,  fauorabiliter  exciperes,  et  quoties  filiorum  clientulorumque 
tuorum  album  introspiceres,  me  uel  in  postremis  haberes,  amaresque. 
Non  meriti,  sed  clementiae  fuit  officium,  quod  me  non  repulit  R.  D. 
Card.  idemque  Augustanus  episcopus '''.  Non  me  repulit,  quem  dixi. 
dignifs.  ille  nuncius  Verallus'''.  non  Poggius^:  non  repulit  etiam  doc- 


>  Micli.  Dcnis,  Wiens  liuclulruckergescliicht  bis  M.D.LX  (Wien  1782)  p.  471. 

-  Tota  liaec  epistula  ^lianianismum"  illins  temporis  sapit,  sive  genus  scribendi 
et  elocutionem  spectes  sive  studium  illud,  quo  proceres  ac  litterati  laudantur  eorum- 
que  amicitiae  et  patrocinia  quaeruntur.  ^  Phil.  4,  7. 

*  Cum  Hieronymo  Verallo  Nuntio  is  tunc  erat  Bruxellis  apud  Carolum  V. 
Octo  supersunt  epistiJae.  a  Bobadilla  ad  Nauseam  seriptae.  in  „Epistolis  ad  Nauseam" 
p.  369.  370.  372.  381.  394—397.  409. 

^  Magister  is  erat  Lipsiae  circiter  annum  152b.  Lutheri  nuptias  versibus  carpsit 
et  Catharinam  de  Bora  gravi  scripto  monuit;  cui  aspere  responsum  est  a  Luthero. 
Postea  praepositus  lithomericensis  constitutus  est  ac  praoceptor  liberorum  Ferdi- 
nandi  regis  fuit  {Christ.  Goftl.  loecher,  Gelehrten-Lexicon  II  [Leipzig  1750],  col.  1395. 
Epistolae  ad  Nauseam  172.  360.  376).  «  Otto  Truchsess  do  Waldburg. 

"^  Hieronymus  Veralhis  (Verallo)  nuntius  ordinarius  fuit  apud  Ferdinandum  1. 
a  mense  lunio  anni  1541  usque  ad  lanuarium  anni  1545,  et  apud  Carolum  V.  a 
mense  Februario  anni  1545  usque  ad  Septembrem  anni  1547  {A.  Piepcr,  Zur  Ent- 
stehungsgesdiiclite  der  stiindigen  Nuntiaturen  [Freiliurg  i.  Br.  1894]  p.  209.  213. 

*  loannes   Poggius ,    episcopus    tropaeensis ,    a    mense    Septemliri    anni    1541 


18.  Maii  1545.  147 

tifsimus  D.  Cochlaeus,  et  integerrimus  D.  Hezius^.  Quos,  ut  mittam 
caeteros,  ego  singulatim  omnes,  reuereor  tanquam  Patres,  audio  ut 
Dominos,  et  sentio  uti  Mecoenates,  Foelicior  ero,  si  tantis  uiris 
tantus  Episcopus  accedet,  idemque  Viennen.  ac  etiam  Nausea,  doctis 
iuxta  et  pijs  ubique  gratus:  qui  me  bonorum  omnium  praesidijs 
egentem,  in  suam  quoque  tutelam  et  fidem  beneuole  recipiat.  Non 
quod  honores  ullo  ambitu  appetam  Viennae,  qui  summam  gloriam  in 
ferenda  mihi  cruce,  licet  opprobriosifs.  pro  Christo  collocaui.  Non 
quod  munera  etiam  tua  uener,  aut  lucrum  spectem :  qui,  Deo  iuuante, 
sarcinas  opum  abijcere  malui,  quam  ut  hisce  degrauatus,  ad  obeundam 
crucis  Christi  mihciam'  segnior  efsem.  ut  enim  Christo  Domino,  qui 
seruos  petit  alacres  et  expeditos,  toto  pectore  militarem,  et  si  quid 
in  me  uirium  est,  proximos  ex  profefso  lucrifacerem,  in  illud  militiae 
genus  me  libenter  transtuli,  quod  non  sine  fructu  colit  pater  meus 
D.  Bobadilla,  et  a  lesu  nomen  habet.  iam  innotuit  in  orbe  noster 
conatus,  iam  in  India  nostrorum  opera,  Christi  religio  latifsime  pro- 
pagatur^.  lam  ita  probatum  tibi  puto  nostrum  institutum,  ut  licet 
ardua,  pia  tamen:  licet  molesta,  non  tamen  insahibria,  meditari  nos 
in  uinea  Christi,  facile  perspicias.  Verum  idcirco  me  bonorum  prae- 
sidijs  egentem  appellaram,  quod  uehiti  tenella  in  Christo  plantula,  ut 
foehciter  conualescam,  multis  multorum  precib.  et  doctrinis  firmari, 
fouerique  opus  habeam  miser.  Quare  nec  tu  mihi  praetereundus'' 
eras,  quo  minus  ueluti  pro  Christo  stipem  emendicaturus,  tuae  pietatis 
orationib.  me  totum  (ut  quam  maxime  cupio  et  obsecro)  solicite  com- 
mendarem.  Feceris  autem  proculdubio  rem  ut  a  meis  meritis  alienif- 
simam,  ita  profefsione'  clementiaque  tua  dignifsimam,  si  tuis  ali- 
quando  me  forte  labantem  scriptis''  sustinere,  cadentem  subleuare, 
respirantem  erigere,  dubium  confirmare,  et  ad  pietatem  omnem  co- 
hortari  dignaberis.  Non  senior  certe  sum,  sed  iunior,  annos  natus 
uixdum  XXIIII.  Argue  igitur  cum  omni  imperio,  qui  reuera  senior 
existis^.  Argue,  i n c r e p a ,  minare,  et  castiga.  Insta  opportune, 
importune*:  nimirum  sequutus  illius  opt.  max.  parentis  exemplum, 

"  maliciam  Taur.  ^  praetereundns  Taui\  '  profersionem  Taur. 

•*  scrptis  Tanr. 


usque  ad  Decembrera  anni  1544   nuntius  pontificis  ordinarius  apud  caesarem  fuerat 
{Pieper  1.  c.  p.  209). 

'  Theodoricus  van  Heeze,  prodecanus  capituli  leodiensis,  vide  supra  p.  121. 

^  S.  Franciscus  Xaverius  anno  1541  cuni  sociis  in  Indias  orientales  profectus 
erat.  Quae  illi  primis  illis  annis  ibidem  egerint,  narrant  lo.  Fetr.  Maffeius  S.  J.. 
(Historiarum  Indicarum  libri  XVI  [Coloniae  1593]  1.  12,  p.  228—235),  Dan.  Barfoli 
S.  J.  (Deir  istoria  della  Compagnia  di  Giesii  1'  Asia  P.  I  [ed.  3. ,  Roma  1667]  1.  1, 
p.  8 — 56),  /.  Cretineau-Joljj  (Histoire  de  la  Compagnie  de  Jcsus  I  [3.  ed.,  Paris-Lyon 
1851],  160—176),  Henni  lames  Colerich/e  S.  J.  (The  life  and  letters  of  St.  Francis 
Xavier  I  [New  ed.,  London  1881],  114—177). 

^  Obversantur  animo  Canisii,  quae  scribit  Paulus  1  Tim.  5.  1. 

*  2  Tim.  4,  2. 

10* 


148  -!•    Caiiisius  Priderico  Nauseae.    18.  Maii  1545. 

qui  quem  diligit,  castigat:  flagellat  autem  omnem  filium 
quem  recepit^,  ut  cum  tentatione  faciat  prouentum^. 
Habes  (quod  uelim  de  me  certo  tibi  pollicearis)  habes  inquam  Kani- 
sium  non  modo  filium,  sed  seruum,  sed  clientulum,  sed  mancipium 
pro  tua  uoluntate.  Si  quid  nouarum  hic  rerum  emergeret,  uoluit 
pater  ac  D.  Bobadilla  te  facerem  certiorem.  eo  fidentius  haec  mitto, 
quae  Colonien.  cleri  tot  modis  afflicti  causam  explicant.  neque  cef- 
sant  enim  quidam  omnem  mouere  lapidem,  ut  pro  luce  ueritatis  cali- 
ginem  haeresis  nobis  oflundant.  Sed  omnem  profecto  laudem  superat 
eleri  fortitudo.  Quas  hic  uias,  et  artes  non  tentauit,  ut  corruptos 
semel  animos  ad  pietatem  reuocaret?  taceo  laborum  magnitudinem, 
et  sumptuum  non  aestimandorum  copiam^.  Phn-imorum  iam  animi 
desperauerant  de  continenda  hic  rehgione:  sic  saeuiebant,  immifsis 
undique  lupis^,  ij  quos  nosti^.  Nunc  ubi  Caesar  pios  hic  omnes  ani- 
matos  uoluit^,  eaque  omnia  quae  mitto  annuens  confirmauit,  in  opti- 
mam  certe  spem  erecti  sumus,  fore  ut  difsimulata  nimirum  impietas, 
et  quorundam  proteruia  sic  insolescens,  cohibeatur  tandem,  retineatur 
autem  pietas.  Clarifs.  uir  D.  loannes  Gropperus,  V.  I.  Doctor,  quo 
fruor  perquam  familiariter ,  breui  suam  edet  responsionem  in  Buce- 
rum^.  Prouincialis  Carmelitarum,  qui  nundinis  exactis^  maximam  de  se 
fecit  expectationem  in  eo  opere,  quo  Philippos  ^,  Buceros,  Oldendorpios  ^^' 


»  Hebr.  12,  6.       -  1  Cor.  10,  13.       ^  cf.  supra  p.  101.  120.      *  Vide  supra  p.  110. 

»  Praeter  Hermannum  archiepiscopum  etiam  Philippus,  Hassiae  landgravius,  et 
alii  foederati  smalcaldici  per  litteras  ac  legatos  fidem  Colonieusium  aggrediebantur 
{Varrentrcqjp  1.  c.  p.  157.  204 — 208).  Connivebant  iis  etiam  aliqui  e  capitulo  metro- 
politano. 

®  Per  litteras  et  legatos  (cf.  supra  p.  120^)  ac  denique  coram;  nam  7. — 9.  Maii 
1545  Coloniae  comraoratus  est  [Ennen  1.  c.  IV,  487). 

"  Mense  Decembri  anno  1542  Martinus  Bucerus  ab  Hei"manno  accersitus  Bon- 
nae  in  templo  niaiore  contionari  coepit.  Obstitit  capitulum  coloniense  et  maxime 
loannes  Gropperus,  quem  una  cum  Bernardo  de  Hageu,  Hermanni  cancellario, 
catholicorum  caput  (^Leithammel")  tunc  fuisse  ipse  Bucerus  testatur.  Atque  inter 
alia  Gropperus  hoc  contra  Bucerum  coram  Hermanno  eiusque  ordinibus  proferebat, 
eum  alia  de  religione  docuisse  anno  1540  in  coUoquio  vormatiensi,  alia  anno  1541 
in  ratisbonensi,  alia  postea.  Bucerus  autem  eum  refellere  conatus  est,  libro  ad  imperii 
principes  scripto,  cui  titulus:  ,.Wie  leicht  und  fiiglich  christliche  Vergleichung  der 
Religion  bei  uns  Teutschen  zu  finden  sein  solt."  Respondit  Gropperus  libro,  quem 
inscripsit:  „An  die  Roemsche  Keyserliche  Maiestaet  vnsrn  Allergnedigsten  Herren. 
Warhafftige  Antwort  vnd  Gegenberichtung.  V.  Johann  Gropper.  .  .  .  Vlf  Martini 
Buceri  Frevenliche  clage  vnd  angeben  -wider  jm  D.  GrOpper,  in  eynem  jiingst  auss- 
gangen  Truck  beschehenn.  Im  jar  Jesu  Xi  1545."  In  hoc  opere  ambiguum  in- 
genium  Buceri  depingitur,  quem  ^nebulonem"  (^Windbeutel")  appellavit  Gerardus 
Veltwyck,  Caroli  V.  secretarius,  et  garrulum  (,KIappermaur)  Lutherus  {Varrentrapp 
1.  c.  p.  125—133.  143.  212.     Janssen  \.  c.  III,  541). 

*  Nundinas  paschales  dicit.  Francofurtum  ad  Aloenum  tmic  erat  quasi  forum,  in 
quo  libri  venales  exponebantur  {Friedr.  Kapp,  Geschichte  des  Deutschen  Buchhandels 
[Leipzig  1886]  p.  454—458).  '  Melanchthonem. 

'"  loannes  Oldendorp  (f  1576) ,  vir  iuris  valde  peritus,  Coloniae  „lectionem  in 
Jure  a  Senatu  acceperat"  ;   sed    „quia   factus  Bucerista  .  .  .  privatus   lectione  sua  a 


22.  Paiilus  Ant.  de  Achillis  Canisio  ceterisque  sociis  colon.  29.  lunii  1545.      149 

refellit :  modo  seciindam  parat  responsionis  partem  ^.  Ego ,  quia 
Mathaeum  Euangelistam  enarro  ^,  et  qualis  qualis  Diaconus  sum,  per- 
petuo  concionandi  munus  obeo ,  uix  poffum  esse  longior ,  nisi  tamen 
omnem  epistolae  modum  excefsi,  tuumque  animum  aequo  longius  a 
curis  Ecclesiae  tuae  auocaui.  Vale  in  Christo,  Reuerendifs.  Pater,  et 
hanc  interpellandi  scribendique  meam  libertatem,  ni  male  consulis, 
nouum  quaeso  chentulum  affume.  Coloniae,  apud  S.  Gerionem.  XVIII 
die  Maij,  Anno  salutis  M  .  D  .  XLV. 

P.  PAUI.US  AOTOXIUS  DE  ACHULUIS  S.  J.^ 

CANISIO  CETERISQUE  SOCIIS  COLONIEXSIBUS. 

Parisiis  29.  lunii  1545. 

Ex  autographo  (2"  min. ,  2^2  PP-) !  cod.  colon. :  ^Litt.  epistt.  var."  ff.  VIF 
et  7,  inter  quae  4  folia  iuterserta  sunt,  in  quibus  altera  est  epistula. 

Pro  liftcris  ColonioisiiiDi  gratias  agif.  Horiim  prndentiam  et  constantiam 
audat.  Eos  ad  amandnm  lesiim  excitat ,  qui  ad  colendam  viiieam  suam  omnes  in- 
vitet ,  tanta  promittens ,  tam  bonus  in  se  ijjso.  Monet,  ut  contra  novatores  (quorum 
impietatem  depingit)  fortiter  agere  pergant ,  divino  freti  auxilio.  Sociis  grattdatur, 
quod  Petrum  Fahrum  ^Jietatis  magistrum  liahuerint. 


Senatu,  jussus  exire  civitatem"  (Annales  universitatis  coloniensis,  Bianco  I,  422), 
Marburgi  ius  civile  professus  est  et  Philippo,  Hassiae  landgravio,  a  consiliis  fuit 
{Varrentrapp  \.  c.  p.  160—162.  Janssen  1.  c.  III,  332—335.  Hartzheim ,  Biblio- 
theca  Coloniensis  p.  190.  C.  Krafft ,  Briefe  Melanthons  etc.  in  ^Theologische 
Arbeiten  aus  dem  rheinischen  Avissenschaftlicheu  Prediger-Yerein"  II  [Elberfeld 
1874],  p.  67-69). 

1  Everardum  Billick  dicit.  Anuo  1543  is  edidit:  „Judicium  deputatorum  Universi- 
tatis  et  Cleri  secundarii  Coloniensis  de  doctrina  et  vocatione  M.  Buceri."  Respon- 
derunt  ei  Bucerus  („Die  ander  vertej-digung  und  erklerung  der  Christlichen  iehr"  etc.) 
et  Oldendorpius  (,De  scripto  quodam  cleri  secundarii  et  leguleiorum  Coloniensium 
plane  detestabili  adversus  Evangelii  doctrinam  et  ordines  Imperii  nuper  edito") 
atque  imprimis  Philippus  Melanchthon  in  „Responsione  ad  scriptum  quorundam 
delectorum  a  clero  secundario  Coloniae  Agrippinae"  germanice  etiam  edita,  cui 
Lutherus  praefatus  est.  Contra  hos  ergo  Billick  edidit  anno  1545  illum,  quem  Ca- 
nisius  hic  exspectare  videtur,  librum ;  quem  inscripsit :  Judicii  Universitatis  et  Cleri 
Coloniensis,  adversus  calumnias  Philippi  Melanchthonis,  Martini  Buceri,  Oldendorpii 
et  eorum  asseclarum ,  defensio ,  cum  diligenti  explicatione  materiarum  controversa- 
rum"  {Bianco  1.  c.  I,  366—367.  Varrentrapp  I.  c.  p.  165—171.  Ennen  1.  c.  IV, 
435—436). 

2  In  bursa  montana;  cf.  supra  p.  112. 

'  Paulus  de  Achillis  sive  Achilles,  sacerdos  parmensis,  sub  annuni  1540, 
aetatis  aunum  agens  25. ,  Parmae ,  ubi  tunc  Beatus  Petrus  Faber  iussu  Pauli  III. 
contionabatur  confessionesque  excipiebat ,  Societati  lesu  se  adiunxit.  Parisios ,  de- 
inde  in  Siciliam  missus ,  collegii  panormitani  primum  magister ,  dein ,  inde  ab  anno 
1551  ad  ultimos  fere  vitae  suae  annos  rector  fuit;  mortuus  est  ibidem  cum  singulari 
sanctitatis  fama  anno  1586  (Polancus  1.  c.  I,  82.  86.  156.  384;  II,  236  etc.  Orlan- 
diniis  I.  c.  1.  2,  n.  78;  I.  4,  n.  53  etc.  Franc.  Sacchinus  S.  J.,  Historiae  Societatis 
lesu  pars  quinta,  tom.  I  [Romae  1661]  1.  6,  n.  17,  p.  280). 


150  --■    Paulus  Ant.  de  Achillis  Canisio  ceterisque  sociis  colon. 

Jesus  et  Maria. 
In  christo  Jesu  fratres  perdileeti. 
Gratia  domini  nostri  Jesu  christi  nos  in  ipso  vniat,  foueat,  et  tandem 
cum  ipso  et  per  ipsum  et  in  ipso  regnare  faciat.  amen.  Ni  humanitati  ac 
charitati  uestrae  fratres  desideratissimi  deesse  (quod  certe  non  mediocri 
uitio  mihi  esset  ascribendum)  viderer  labia  comprimere,  quam  vos  a  dei 
agricultura  his  qualiacunque  sint  verbulis  auocare,  maluissem,  Verum 
eam  de  uobis  fratres  charissirai  existimationem  concepi,  vt  uos  omnia 
pro  vestro  erga  me  amore  aequi  bonique  consulturos  facile  mihi  per- 
suaserim,  ad  haec  literae  vestrae  quibus  nihil  optatius  jucundiusque 
obtingere  mihi  potuisset^,  animum  ad  scribendum  (ut  par  erat)  im- 
pulere,  quae  quidem  quantum  in  domino  delectarint,  non  est  quod 
multis  persuasionibus  argumentisque  ostendere  coner,  cum  ad  eos  qui 
non  applausum  sed  animi  candorem  atque  sinceritatem  (licet  nihil 
tale  in  me  comperiam)  exoptent,  sermonem  habeam:  caeterum  cum 
non  solum  charitas  ad  nos  ipsos  se  extendat,  sed  et  potissimum  ad 
proximum  nobis  uel  naturali  uinculo  uel  spirituali  quod  sincerius  et 
purius  hominum  ligat  voluntates  coniunctum,  ilhid  beati  Pauli  in  fructu 
vestro  spirituali  me  oblectans ,  proferam ,  me  inquam  p  r  o  v  o  b  i  s 
omnibus  domino  nostro  Jesu  christo  gratias  agere^,  cum 
omnium  vestrum  ea  sit  probitas  et  in  bono  opere  constantia,  in 
omnibus  denique  actionibus  [?]  uestris  tanta  prudentia,  ut  ne  dum 
germania  solum  verum  et  lusitania,  Italia  ac  galia  hunc  uestri  bonuni 
odorem  persenserit  ^ ,  dignetur  dominus  deus  (ut  credo)  hunc  odorem 
in  omnium  aromatum  suauitatem  odorari,  Ne  miremini  queso  fratres 
in  christo  Jesu  dulcissimo  jucundissimi  si  aliqua  ut  nos  inuicem  ad 
hunc  amorosum  Jesum  excitemus,  subiecero,  quid  enim  ad  dilectionem 
sui  ahquem  efficacius  trahere  potest,  quam  cum  diligens  omne  bonum 
in  dilecto  conclusum  esse  certe  sciat ,  cui  si  accesserit  certitudo 
amoris  huius  erga  illum  profecto  si  sit  rationis  compos  toto  conatu 
ad  illum  inquirendum  iste  dilectus  feretur,  Sed  de  bonitate  suauissimi 
Jesu  quis  dubitat?  quis  amorem  iUius  erga  se  ignorat?  et  cum  de 
ratione  boni  sit  ut  multis  sese  communicet  consideremus  quam  ex- 
cellenter  sese  nobis  donauerit,  quanta  nobis  promiserit,  magna  certe 
est  eius  poHcitatio  omnibus  eum  diligentibus  facta,  dicit  enim  si 
quis  diligit  me,  sermonem  [meum]  seruabit,  et  pater 
meus  diliget  eum,  et  ad  eum  ueniemus  et  mansionem 
apud  eum  faciemus*,  preterea  perpendamus  quantam  de  nostra 
salute  solicitudinem  ille  prouidus  pater  familias  habeat,  qui 
tertia,  sexta,  nona  et  undecima  hora  per  vicos,  perplateas^ 


'  Coloniensium   litteras  a  Canisio   scriptas    fuisse    ex    eo    conicere   licet ,   quod 
Achilles  hanc  epistulam  Canisio  nominatim  inscripsit. 

2  Rom.  1,  8.    1  Cor.  1,  4.   Eph.  1,  16.   Phil.  1,  3.  ^  Cf.  2  Cor.  2,  15. 

*  lo.  14,  23.  '^  Matth.  20,  1  —  10.     Luc.  14,  21. 


29.  Iimii  1545.  151 

atque  earum  angulos  si  quos  cultores  inueniat,  perambulat,  eosque 
in  vineam  suam  mittit  quibus  non  praemium  momentaneum  aut 
leue  sed  denarium  illum  in  se  omnia  bona  comprehendentem  pro- 
ponit,  faelices  vereque  felices  illi  coloni,  ab  omnibusque  tales  habendi, 
cum  ex  vnius  diei  labore  summam  et  perpetuam  quietem  a  tam 
liberali  patre  familias  accipiant,  o  negociatores  huius  seculi,  o  qui 
diuitijs  cito  citiusque  quam  credi  possit  perituris  inhiatis,  huc  huc 
properate,  manum  operi  admouete,  palmiti  tenello  paxillum  apponite 
(quod  facietis  si  infirmis  in  fide  bono  uitae  uestrae  exemplo  et  doc- 
trina  robur  atque  fidei  nostrae  christianae  non  verbo  solum  sed  facto 
argumentum  prebebitis),  sarmenta  illa  uetera  fructus  vbertatem 
praepedientia  falce  verbi  diuini  succidite,  Quis  mihi  dabit  ut  talium 
agricolarum  socius  uel  seruulus  effici"  possim?  sed  horum  maiorem 
faelicitatem  attendite,  quod  certe  et  mirabile  et  consideratione  dignum 
est,  quis  vnquam  uel  ex  scripturis  annalibusque  antiquorum  uel  a 
maioribus  nostris  tanquam  per  manus  traditum  accepit  tale  insigne 
liberalitatis  opus  quale  istud  est,  ubi  ipse  dominus  vniuersorum  et 
nos  operarios  conducit  et  nobiscum  operando  se  ipsum  in  premium 
donat,  0  mira  liberahtas  magnificentiaque ,  quis  igitur  huius  conduc- 
toris  operarius  brachia  sibi  ob  laborem  defatigari  conqueretur?  Cum 
haec  fratres  in  visceribus  Jesu  christi^  paulo  altius  sum  me- 
ditatus  (quod  uellem  frequentius  et  fecisse  et  facere)  illos  sanctos 
patres  desino  mirari,  qui  tanta  alacritate,  tamque  animo  feruido  hanc 
vineam  ingressi  sunt,  ut  potius  uitae  iacturam  subire,  quam  opus  tam 
preclarum,  tantumque  lucrum  afferens,  faehciter  inceptum  deserere, 
maluerint:  quid  ni?  cum  hanc  uitam  mortalem  in  perpetuam  eamque 
beatam  commutare  sperarent,  illudque  quod  eximio  illi  patriarchae '' 
et  omnibus  fidelibus  in  eo  intellectis  promissum  consecuturos  indubie 
crederent  [sic] ,  E r  o  inquit  dominus  deus  merces  tua  magna 
nimis^,  licet  non  primo  premium  intenderent,  sed  domino  deo 
omnium  bonorum   authori   ac   creatori   sese   omnino  deuouerint,    quis 

enim   abyssum   illam   bonitatis   ac   sapientiae    et ^  exacte   per- 

pendens  toto  pectore  in  ilHus  amorem  ferri  non  deberet  ?  ad  uos 
tandem  o  fratres  charissimi  deuenio,  quis  vos  in  talem  familiam  pro 
singulari  dei  optimi  erga  uos  gratia  ascriptos  non  amet,  veneretur, 
simul  et  beet?  et  ob  id  maxime  cum  panem  ociosi  non  com- 
e  d  a  t  i  s  ^ ,  sed  strenui  operam  in  munere  suscepto  nauatis  [slc] ,  et  ut 
inquit  apostohis  per  bona  opera  ut  uocationem  vestram  cer- 
tam   faciatis   satagitis^   contenditisque ,    qua   in   re  vobis   pluri- 

*  efficere  autogr.  Varionun,  quae  in  hac  epistHJa  sant,  inendornni  svriptor  ipse 
exciisationem  affert  in  fine  epistulae. 

**  Hic  itnuin  vel  diio  vocabula  tam  ohscure  .■icripta  sunt,  iit  legi  non  possint. 


1  Phil.  1,  8.  -  Abraham.  »  Gen.  15,  1. 

'  Prov.  .31,  27.  5  2  Petr.  1,  10. 


152  22.  Paidus  Aiit.  de  Acbillis  Canisio  cetemque  sociis  colou. 

mum  gratulor,  ct  mihi  gaudeo,  et  deo  optimo  a  quo  omne  bonum 
descenditi  gratias  quas  possum  ago,  eumque  rogo  ut  qui  tam  augu- 
stum  initium  operi  uestro  christianissimo  non  minus  his  nostris  tem- 
poribus  deploratissimis  necessario ,  quam  laudabili  dederit ,  finem 
faelicissimum  (vt  pro  sua  clementia  facere  solet)  eidem  largiri  digne- 
tur,  fortitudinem  animi  uestri  atque  constantiam  contra  insultus  homi- 
num  speciem  quidem  pietatis  preseferentium,  eam  tamen 
factis  negantium'-  adaugeat,  In  ijs  certe  illud  adimpletum  esse 
videtur,  In  nouissimis  (de  huiusmodi  hominibus  loquens  apostolus 
praedixit)  diebus  instabunt  tempora  periculosa,  et  erunt 
homines  se  ipsos  amantes,  cupidi,  elati,  superbi,  blas- 
phemi,  parentibus  non  obedientes^  quod  certe  hi  faciunt 
cum  omnino  a  nostris  ueteribus  sanctissimisque  patribus  per  quos 
Ecclesia  Christi  maximum  robur  suscepit  dissideant  et  quod  iniquius 
est  et  maxime  dolendum  eos  quos  summo  honore  prosequi  debuissent 
innumeris  contumelijs  afficiunt,  Ingrati,  crucis  inimici*,  volup- 
tatum  amatores^,  qui  iugum  sponse  christi  ab  eo  ualde  dilecte 
in  suis  libidinibus  paveant^,  atque  [?]  abijcientes,  in  captiuitatem 
diabolicam  se  se  dediderint  [sic],  quorum  uicem  doleo,  caeterum  hoc 
malo,  quod  tamen  maximum  est,  non  contenti,  sed  crimen  crimini 
addentes,  in  eam  sponsam  Ecclesiamque  romanam  ore  illo  impuris- 
simo  tot  blasphema  [s/c]  iaculant  ^  quo  fit  ut  dum  Christum  patrem  habere 
[gloriantur]  in  hoc  Judeos  gloriabundos  imitantes^,  in  eius  indigna- 
tionem  incurrant,  quis  enim  sponso  placere  potest  si  sponsam  prae- 
dilectam  tanto  odio  prosequatur,  sed  ignorant  quod  benignitas 
dei  ad  paenitentiam  eos  expectat^,  atque  inuitat,  in  quorum 
confusionem  nemini  dubium  esse  debet  psalmographum  de  ijs  pro- 
phetasse  dum  haec  spiritu  sancto  afflatus  enunciat,  Dixit  deus 
peccatori  quare  enaras  [sic]  Justitias  meas,  et  assumis  testa- 
mentum  meum  per  os  tuumi*^,  Enimuero  fratres,  non  sic  nos 
non  sic,  nam  impij  tanquam  puluis  quem  proijcit  uentus  a 
facie  terrae^i  dispergentur,  sed  cum  beato  apostolo  psalamus  [sic]  nos 
autem  gloriari  oportet  in  cruce  domini  nostri  Jesu  Christi^-, 


>  Cf.  lac.  1,  17.  2  2  Tim.  3,  5.  »  2  Tim.  3,  1—2. 

*  Phil.  3,  18.  5  2  Tim.  3,  4. 

®  Udalricus  Zwingli  e.  g.  morum  suorum  turpitudinem  ac  praesertim  fornica- 
tiones  ipse  confessus  est  (cf.  Janssen  1.  c.  III,  89 — 90). 

■^  Lutherus  papam  dicebat  esse  antichristum,  et  ecclesiam  in  captivitate  baby- 
louica  ver.sari.  Ipso  illo  anno  1545  librum  edidit  ^Wider  das  Bapstum  zu  Rom  vom 
Teuffel  gestiftt"  ;  in  quo  principes  ad  papam  et  cardinales  tx-ucidandos  bortabatur; 
eos  neque  Deum  esse  credere  neque  alteram  vitam  („Dr.  Martin  Luther's  refor- 
mations-bistoriscbe  deutsche  Schriften",  ed.  Joh.  Konr.  Irmischerlll  [Erlangen  1830], 
126-127.  155). 

*  ludaei  gloriabantur  se  Abraham  patrem  baberc  (Matth.  3 ,  9.  Luc.  3 ,  8. 
lo.  8,  33—53).  8  Rom.  2.  4.  ^"  Ps.  49,  16.  "  Ps.  1,  4. 

'2  Gal.  6,  14. 


29.  Iimii  1545.  153 

Exeamus  extra  castra  improperium  illius  portantesi, 
Exuamus  hunc  liominem  veterem  contumacem,  eumque  cruci  quantum 
fragilitas  nostra  patitur  affigamus^,  si  ponclus  vires  nostras  superare 
uidetur,  oculos  ad  montem  domini  leuemus^,  dicebat  Heliseus 
plures  pro  nobis  sunt  quam  contra  nos*,  Dominus  jussit 
Moisi  ut  Josue  confortaret,  quia  se  in  ducem  ei  dare  policebatur^,  si 
igitur  dominus  deus  populum  in  terram  promissionis  ingredientem 
tanta  custodia  protexit,  an  nos  sui  sanguine  vnigeniti  redemptos  in 
illamrequiem  ingredi^  desiderantes  in  medio  cursu  deseret  ?  absit 
a  corde  christiano  tam  impia  cogitatio,  non  est  deus  noster  sicut 
homo,  non  est  hodie  minus  quam  heri  potens,  cum  nullum  heri  illi 
sit,  sed  semper  hodie,  o  immensa  et  ineffabilis  bonitas,  o,  homo,  vnde, 
et  quo,  quis  sis,  et  quis  esse  possis  dihgenter  examina,  sed  ne  me 
praeceptorem  vobis  praebere  ^-idear,  cum  certe  neque  aptus  discipulus 
existam,  iam  iam  huic  nostrae  extremam  manum  imponere  liceat,  si 
\-num  tamen  prius  adiecero,  me  inquam  plurimum  gaudere  vos  talem 
patrem  et  in  via  domini  ducem  non  qualencunque  [.5/c]  sed  in  quouis  genere 
certaminis  peritissimum  Keuerendum  patrem  vestrum  atque  meum 
dominum  petrum  fabrum  mihi  multis  nominibus  semper  suspiciendum, 
nactos  fuisse,  sed  cordi  meo  magnus  dolor  est  quod  dum  cum  illo 
sex  aut  octo  menses  vixerim  "^  quantum  potuerim  proficere  ignorauerim, 
neque  animum  ad  id  quod  vitam  meam  reformare  poterat  unquam 
intenderim,  et  ita  factum  est  ut  in  perpetuis  tenebris  versatus  fuerim, 
a  quibus  tamen  diuino  auxilio  fretus  et  ilKus  simul  et  vestris  prae- 
cibus  adiutus  resurgere  spero ,  faxit  deus  pro  sua  erga  nos  miseri- 
cordia  ut  professioni  nostrae  opera  respondeant.  et  nauiculam  nostram 
aura  spiritus  sancti  impulsam  ad  stationem  fidam  perducere  queamus 
quod  nos  si  modo  iUud  vehemens  desiderium  de  quo  salutis  nostrae 
author^  loquitur  nimirum  beati  qui  esuriunt  et  sitiunt  justi- 
tiam^  habuerimus  facile  dei  gratia  interueniente  impetraturos  spero, 
Charissimo  et  multa  pietate  j^raedito  Doraino  francisco  Caleae  [?]  *  ^^ 
nomine  meo  pkirimam  in  domino  sakitem  dare  non  grauabimini '' ,  in 
vestrisque  orationibus  mei  et  omnium  nostrum  ac  uestrum  fratrum 
memoriam  seruare  dignabimini,  ilkid  idem  pro  uobis  prestare  poli- 
centes ,  exaudire  clementissimus  deus  nos  dignetur ,  et  nos  omnes 
in  viam  semper''  dirigere  velHt  [sic'],  Valete  parisijs  III  Cal.  Jul. 
M .  D  .  XXXX  .  Y.  Vester  in  christo  frater  minimus 

Paulus  Antonius  de  AchilHs. 

*  Vel  Calez.  ^  grauabini  autogr.  "  Sic ;  salutis  ? 


1  Hebr.  13,  13.  ^  cf.  Eph.  4,  22.    Col.  3,  9.   Rom.  6,  6.  ^  pg,  12O,  1. 

*  4  Reg.  6,  16.  ^  Cf.  Num.  27,  18.    Deut.  3,  21.  22  etc. 

«  Hebr.  4,  11.  '  Parmae ;  vide  supra  p.  149^  »  Hebr.  2,  10. 

9  Matth.  5,  6. 

^"  Magistrum  Franciscum  de  Calza,  Societatis  novicium,  significari  puto :  sed  is 
(nde  supra,  p.  121)  ineunte  anno  1545  Colonia  discesserat. 


154      '-^-  PiUilus  Ant.  (le  Acliillis  Canisio  ceterisque  sociis  colon.  29.  lunii  1545. 

Libenter  hanc  transcripsissem  sed  nimcius  me  premebat  ideo  me 
excusatnm  habetote  pro  uestra  singuLnri  pietate,  vel  saltem  negli- 
gentiae  aut  ignorantiae  meae,  si  quid  minus  apte  quam  par  fuisset 
scriptum  (ut  multa  esse  possunt)  inueneritis,  ascribatis  non  voluntati, 
que  certe  uobis  in  omnibus  obsaequi  prompta  est  sed  hoc  vnum  me 
consolatur  quod  ad  uos  qui  me  diligitis  scribam  valete. 

Charissimis  in  christo  fratribus  Domino  Petro  Kanisio  caeteris 
studentibus  Societatis  nominis  Jesu,  Coloniae. 

BEATUS  PETRUS  FABER  S.  J. 

ALVARO  ALFONSO  ET  PETKO  CANISIO  S.  J. 
Vallisoleto  '  9.  hilii  1545. 

Ex  „Cartas  del  B.  P.  Peclro  Fabro"  I,  386—388.  263—267;  in  quas  haec 
epistula  transcripta  est  ex  apographo  ab  amanuensi  P.  Oliverii  Manarei  facto, 
quod  antea  Romae  in  archivo  Societatis  asservabatur. 

Pars  (^Legimus  oranes"  —  ^alibi  bene  habere*)  posita  est  a  Sacchiiw,  De 
vita  Canisii  p.  33—35,  et  ab  Henrico  Simoiiis  in  cod.  colon.  „Hist.  coll.  Col." 
f.  12^' — 13*;  sed  hic  illa  verba  ex  ipso  Sacchino  descripsisse  et  nonnihil  mutasse 
videtur.     Eadem  fere  posuerunt  Orlandinus,  Reiffenherg,  Eiess  etc. 

Ostendit,  quam  immerito  Socii  a  Coloniensihm  vetiti  sint  in  eadem  domo  hahitare. 
Pro  suo  in  Colonienses  amore  eos  Coloniae  persistere  vult,  etiam  cum  studiorum  suoruin 
discrimine,  nisi  ohoedientia  aliud  iusserit.  Aegre  fert  P.  Cornelium  Vishavaeum  exor- 
cistam  agere.     Multos  amicos  nominatim  salutat. 

Jhesus. 
Charissimi  in  Christo  fratres. 

Gratia  et  pax  Salvatoris  nostri  sit  semper  in   cordibus   vestris. 

Aut  nunc  nihil  omnino  scribendum  mihi  est  ad  vos,  aut  paucis- 
simis  verbis  agendum,  Cursores  propter  novum  Principissae  Hispa- 
niarum  partum  festinant^,  et  ego  extra  propriam  habitationem ,  id 
est,  in  aedibus  Reverendissimi  D,  Nuncii  Poggii  aliud  acturus,  hac 
hora  invitor  ad  scribendum;  sed  malo  aliquid  quam  nihil  scribere,  ut 
saltem  discatis  me  et  D,  Licenciatum  Araoz  cum  quinque  aHis  instituti 
nostri  iuvenibus  bene  habere  et  bene  agere^.  Litterae  vestrae  ad 
manus  nostras  tandem  ahquando  pervenere  tam  gratae  illae  quam 
desideratae.     Accepimus  pi-imum  fascicuknn  illum,    qui  ternas  a  Ma- 


*  Vallisoleti  tunc  aula  Philippi,  Hispaniarum  principis  (postea  Philippi  II.  regis), 
et  cum  ea  loannes  Poggius,  nuntius  apostolicus,  morabantur;  cf.  Cartas  del  B.  P. 
Pedro  Fahro  I,  258. 

2  Maria,  Philippi  uxor,  8.  lulii  1545  Carolum  filium  pepererat. 

^  Faber  et  P.  Antonius  Araoz  (de  quo  infra)  paucis  mensibus  ante  advenerant 
Vallisoletum ,  ex  ea  regni  sede  aditum  Hispaniae  Societati  patefacturi  (Cartas  del 
B.  P.  Pedro  Fabro  I,  257—263.     Orlandinu.-i  1,  c.  I.  5,  n.  59—61). 


23.   B.  Petrus  Faber  Alv.  Alfouso  et  Canisio   9.  lulii  1545.  155 

gistro  Petro  latine  scriptasi,  et  biiias  a  D.  Alvaro  hispanice  compo- 
sitas  continebat.  Inibi  quoque  fuit  quaedam  epistola  carissimi  in 
Christo  amici  et  fratris  Everhardi^,  et  illa  ipsa,  quam  Petrus  olim 
noster,  nunc  vero  jam  non  suus  ad  me  scripsif^.  Legimus  omnes,  et 
relegimus  cum  maximo  animorum,  nescio  an  dicam,  moerore  an  gaudio. 
Quis  enim  non  lugeat,  quod  vobis,  qui  unum  estis,  istic  non  licuerit 
in  una  domo  habitare?  quis  non  fleat  quod  vos  soli  judicemini  in- 
digni  unum  corpus  dici  posse,  qui  unam  animam  et  unum  cor* 
habere  et  habuisse''  probati  estis?  Ridet  et  dolet  spiritus  meus,  cum 
video  vos  tolerari  separatos,  non  posse  autem  sustineri "  unitos ;  quasi 
meliores  sitis  divisi  quam  in  unum  collecti.  Lubens  dicerem  his  qui 
vos  conturbant:  aut  facite  arborem  bonam  et  fructus  ejus 
bonos,  aut  facite  eamdem  malam  et  fructus  ejus  itidem 
malos^.  Sed  locus  non  est  omni  veritati,  ubi  non  est  locus  unitati 
vestrae.  Sit  benedictus  Deus,  qui  vos  in  unum  habitare^  facit 
etiam  corpore  sejunctos,  cuique,  ut  bene  speratis  mecum,  curae  erit 
dispersiones  Israelis  congregare'^'^.  In  hoc  ego  gaudebo 
videre  constantiam  vestram,  et  gaudebo  videns  quod  Magister  Lam- 
bertus  isthinc  nulla  ratione  potuerit  avelli  sed  sua  morte  retinuerit 
quotquot  ex^  vobis  Coloniae  erant  necessarii^.  Recte  enim  tenetis  men- 
tem  meam  in  eo  esse  et  fuisse,  ut  nullo  modo  relinquamus  Coloniam, 
id  quod  optime  coniectaverunt '^  Decanus  ^  et  facultas  theologiae,  Ma- 
gistrum  Petrum^  in  aliquot  futuros  annos  retinendum  curantes^*^;  id 
autem  faciunt,  quia  cernunt  carneis  oculis  utilitatem  inde  proventuram. 
Utinam  atque  utinam  ipsi  quoque  cernerent  mentalibus  oculis  longe 
magis  necessarium  et  magis  utile  quod  plures  ejusdem  animi  et  spi- 
ritus,  cujus  est  Magister  Petrus'',  isthic  concrescerent  et  in  unum 
corpus  coalescerent.  Ego  jampridem  posthabui  studia  vestra  utilitati 
multarum  animarum,  sciens  multo  melius  proficere  posse  in  aliis  LTni- 


*  In  fasciculo ,  quem  misistis ,  fuit  quoque  epistola ,  quam  Petrus  olim  noster, 
nunc  vero  iam  non  suus  ad  me  scripsit  SaccJi.  In  fasciculo  [etc.,  sictit  Sacch.J 
Canisius  olim  meus,  nunc  vero  nec  suus  ad  me  scripsit  Cod.  colon. 

^  Sacck.  et  cod.  col.  om.  et  liabuisse. 

"  sustinere  Caii.;  in  versionc:  os  toleran  separados  y  no  os  pueden  sufrir 
unidos.  ^  congregaret  Cart.  "  in  Sacch.  cod.  col. 

^  coniectarunt  Sacch.  cod.  col.  "  Canisium  cod.  col.  ^  Canisius  cod.  col. 


^  Epistulas  dicit,  quas  Canisius  Coloniae  dederat  27.  Augusti,  27.  Septembris, 
30.  Decembris  1544;  vide  supra  nn.  13.  16. 

2  Everardi  Questenburch ;  cf.  supra  p.  140. 

^  Petrum  Kannegiesser  (non  Petrum  Canisium)  significat,  qui  Societati  nomen 
dederat,  et  illas  Kannegiesseri  litteras  (Colonia  9.  lanuarii  15[4o]  datas)  dicere 
videtur,  quae  editae  sunt  in  ^Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro"  I,  422 — 424. 

*  Act.  4,  32.  ^  Matth.  12,  33.  «  Ps.  132,  1. 

■^  Ps.  146,  2.  Faber,  cum  haec  scriberet,  nondum  cognoverat  Socios  colonienses 
habitationem  communem  iterum  incepisse;  cf.  supra  p.  136.  141. 

8  Cf.  supra  p.  112.  121.         »  loannes  Stempel  0.  Pr.         '«  Vide  supra  p.  143. 


156  23.    B.  Petrus  Faber  Alvaro  Alfonso  et  Canisio. 

versitatibus  quam  Coloniae  unumquemque  vestrum ;  sed  illa  fuit  virtus 
nimii  amoris  mei  erga  Coloniam,  ut  vos  periculis  exponerem,  et  mallem 
isthic  vos  indoctos  quam  alibi  doctissimos.  Utinam  vero  hic  zelus 
meus  sit  secundum  prudentiam  illius,  qui  filium  suum  Unigeni- 
tum  dedit^  in  manus  peccatorum.  Dominus  Alvarus  novit  hunc 
nimis  fortem  amorem  meum,  idque,  ut  ipse  aliquando  putare  videtur. 
suo  magno  iucommodo^:  sed  ut  jam  dixi,  sic  stat  sententia  animi 
mei,  quod  ut  libentius*  sum  auditurus  unumquemque  vestrum  (loquor 
maxime  de  Magistro  Petro''  et  de  D.  Alvaro)  mortuum  esse,  et  cum 
Magistro  Lamberto  sepultum,  quam  alibi  bene  habere.  Hoc  dixerim, 
nisi  obedientia  aliud  suaderet  neduni  praeciperet:  haec  enim  omni 
sacrificio  melior  est^.  Maxime  ego  gavisus  sum  audiens  corpus  Ma- 
gistri  Lamberti  in  monasterio  Patrum  nostrorum  et  fratrum  Carthu- 
siensium  reconditum  esse;  spero  quod  mercedem  suam  non  sint  per- 
dituri  in  resurrectione  in   novissimo   die*. 

Exercitium  illud  Magistri  Cornelii,  quod  est  in  expellendis  dae- 
monibus  ab  obsessis,  mihi  nullo  modo  probatur,  sed  velim  ipsum 
scire  multam  in  ea  re  deceptionem  reperiri.  Ejiciat  daemones  de 
animabus,  quod  est  officium  sacerdotum,  et  dimittat  exorcistis  suum 
implere  officium,  An  non  semel  expertus  est  Magister  Cornelius 
daemonum  illusiones?  Sane  expertus  est,  et  quidem  non  sine  peri- 
culo  suo^. 

Estote  importuni  Romanis  ut  frequenter  ad  vos  scribant,  Illud  non 
placet   quod   sciam   Magistrum   Nicolaum    et   Magistrum    [Claudium] ' 


'  Sic  Cart. ;  Sacch.  et  cod.  col. :  quocl  libentius.         ''  Magistro  Canisio  cod.  col. 

"  In  apograjiho,  quod  editori  opcris  „Cartas"  praesto  fuit,  ^iost  alterum  „Magi- 

i^trum"   nomen  projirium   positum    non   est.     Si   guis   hanc   epistulam   cum    epistulis 


1  lo.  3,  16. 

2  Hic  nimio  desiderio  Hispaniae  et  Lusitaniae  tenebatur  et  jiaulo  post,  suo 
arbitratu,  eo  rediit. 

^  Cf.  1  Reg.  15,  22.  Eccles.  4,  17.  S.  Ignatius  in  praeclara  illa  epistula  ^de 
oboedientia"  :  „Dice  la  Escriptura :  ,Quod  nielior  est  obedientia  quam  victimae'" 
(Cartas  de  San  Ignacio  III,  190).  *  lo.  11,  24. 

*  De  P.  Cornelio  Vishavaeo  P.  Oliverius  Manareus  15.  Martii  1604  P.  Nicolao 
Lancicio  scripsit:  ,Hic  autem  valde  facilis  erat  ad  credendum  similibus,  quia  totus 
bonus  et  simplex  erat."  Attamen  „vere  vir  optimus  fuit  et  per  eum  Deus  multa 
operatus  est"  {Manarei  commentarius ,  praefatio  editoris  p.  V).  Cum  anno  1570 
Canisius  ipse  ad  exorcismum  quendam  peragendum  paene  coactus  esset,  secre- 
tarius  Societatis  Roma  18.  Martii  1570  ei  scripsit:  ,,Tale  occupatione  .  .  .  non 
e  propria  del  nostro  instituto,  et  potrebbe  impedirne  altre  molto  migliori  et  piii 
utili  al  ben  commune."  Ex*  commentario  eiusdem  temporis,  in  cod.  „German. 
Gallia  1569—1572"  f.  75\  Canisius  autem  Augusta  Yindelicorum  8.  Aprilis  1570 
S.  Francisco  IJorgiae,  praeposito  generali ,  scripsit:  „IIlud  magnopcre  probo,  ut 
nostri  ad  hoc  munus  uix  unquam  a  Prouinciali  admittantur,  sicut  P.  T.  optare  mihi 
uidetur,  atque  ut  admissi  ab  omni  daemonum  caueant  illusione."  Ex*  apographo 
saeculi  XVII.,  quod  est  in  cod.  monac.  ,Lat.  1606"  f.  149^—150''.  Cf.  etiam  Riess 
1.  c.  p.  389—391. 


9.  Iiilii  1545.  157 

cum  illis  Reverendissimis  Dominis  nullam  vestri  curam  habere  ^. 
Haud  plura. 

lesus  Christus  sit  semper  vobiscum.  Spero  me  scripturum  brevi 
de  rebus  nostris  et  responsurum  sigillatim  [s/cj  ad  litteras  omnium 
vestrum,  Salutate  Dominos  meos  et  amicos  Patrem  Priorem^  cum 
toto  conventu  et  D.  Daniele,  R.  D.  Licentiatum  ^,  hospitem  et  refugium 
nostrum  singularissimum,  Reverendissimum  D.  Lodesien. "  ■*,  Reverendos 
Magistros  nostros,  Patrem  Tylanum°  et  Patrem  Priorem  Dominica- 
norum^,  Reverendum  P,  Provincialem  Carmelitarum  ^ ,  R.  Dominum 
Suffraganeum  8,  et  R.  D.  Rectorem,  protectorem  nostrum  semper  me- 
morandum^,  cum  reliquis,  quorum  nomina  sunt  in  libro  vitae^'^. 
Haud  plura. 

Datum  Yallisoleti  9  Julii  anno  1545, 

Yester  in  Christo  frater  et  conservus. 
Petrus  Faber. 

Secundus  fasciculus  literarum  pervenit  ad  nos  sub  festum  Yisi- 
tationis  Beatae  Mariaeii. 

t  Charissimis  in  Christo  fratribus,  D,  xllvaro  Lusitano  ^^  et  Magistro 
Petro  Canisio,  apud  Carthusienses,  aut  apud  D,  Licentiatum  Andream 
Barndhet'',  prope  S,  Gereonem, 

Ad  hanc  epistulam  Canisius  respondere  videtur  litteris,  quas  Colonia  22.  De- 
cembris  1545  Fabro  inscripsit. 

camsianis  nn.  13.  16.  contiilerit ,  Fatres  Xicolanin  Bobadillam  et  Claudiuni  lainm 
significari  dixerit. 

*  Sic  apogr.;  sed  Faher  Londen.  vel  Londiens.  scripsisse  videtur ;  certum  enim 
est  archiepiscopum  lundensem  ab  eo  significari. 

^  Sic  apogr.;  eundem  Manareus  (l.  c.  p.  o)  Barnedbet,  Orlandinus  (l.  c.  l.  5, 
n.  36)  Barndhet  vocat;  quod  librarii  potius  quam  Fahri  vitio  factum  esse  videtiir ; 
archetypa  enim  epistula,  quam  is  28.  Novembris  1543  ad  Socios  colonienses  dedit, 
inscripta  est  Alvaro  et  Canisio  ,in  domo  domini  licenciati  Andreae  Barduich"  ;  cf. 
supra  p.  101. 


'  P.  Nicolaus  Bobadilla  sub  id  tempus  cum  Wolfgango  de  Sahn,  episcopo 
passaviensi ,  et  cum  Hieronymo  Verallo ,  nuntio  apostolico ,  fuit ;  P.  Claudius  laius 
Ottonem  de  Truchsess,  episcopum  augustanum,  adiuvabat.  Uterque  postea  sociis 
coloniensibus  subvenit ;  cf.  supra  p.  141  ^. 

2  Priorem  Carthusiae.  -^  Andream  Herll  de  Bardwick. 

*  Georgium  de  Skodborg.  ■'  loannem  Stempel  0.  Pr. 

*'  Tilmannum  Smeling.  Hi  duo  ^Magistri  nostri"  vocantur,  quia  in  univor- 
sitate  ordinarios  theologiae  professores  agebant.  "  Everardum  BiUick. 

^  loannem  Nopelium;  qui  Coloniae  Fabrum  de  rebus  sacris  dicentem  nonnum- 
quam  audierat  (Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  235—236). 

'  Hermannum  Blanckfort ;  cf.  supra  p.  105^.  Sed  is  in  eo  munere  successorem 
acceperat,  antequam  Faber  haec  scriberet.    Cf.  Bianco  1.  c.  I,  838.         "*  Phil.  4,  3. 

"  Sub  diem  2.  lulii.  In  eo  fasciculo  erant  litterae  Canisii  initio  Februarii  ot 
12.  Martii  datae  (vide  supra  n.  20),  P.  Alvari  Alfonsi,  et  illae  quoque  (ut  videntur), 
quae  ab  Everardo  Questenburch  4.  Februarii  1545  ad  Fabrum  datae  et  in  „Cartas 
del  B.  P.  Pedro  Fabro"  I,  424—426  typis  descriptae  sunt. 

'2  Hansen  (1,  c.  p.  180)  minus  recte  hunc  dicit  Hispanum. 


158  24.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

24. 

CANISIUS 
BEATO  PETRO  FABRO  S.  J. 

Coloniii  12.  Augusti  1545. 

Ex  apographo,  circiter  annum  1870  confecto  ex  autographo,  quod  est  in  _\'uria 
Historia"  etc.  (cf.  supra  p.  102)  tom.  I,  f.  81—82. 

Pars  edita  est  a  Boero ,  laio  p.  225—226,  et  duae  particuh^e  in  „C'artas  del 
B.  P.  Pedro  Fabro"  I,  30P.  305«. 

Canisius  Vormatiam  tempore  comitionoii  adcectns  Patriim  Bobadillae  et  laii 
commercio  fruehatur.  Quorum  indolem  virtutesque  depingit.  Quantum  Carolo  V. 
et  Ferdinando  I.  laii  contiones  placuerint,  quantique  hic  a  cardinali  amjustano 
aestimetur.  De  Canisio  Trideiltum  mittendo  deliberatum.  Novatorum  contumacia ; 
bellum  necessarium.  An  Canisius  Parisios  transferendus?  Ipse,  baccalarius  „biblirus" 
factus,  jylegif^  cf  disputat.  Paratus  est  se  totum  saluti  Coloniensium  devovere.  luvenis 
quidam  LntJn  ri  (H^cipulus  Societati  se  adiunxit.  P.  Alvarus  Colonia  discessit.  Nobilis 
femina  moDu^fcrinm  ingressa.  BobadiUa  iuvenes  colligere  stafuit  2»'o  Germania 
refartnanda.  Canisius  CoJoniae  ad  caesarem  missus,  uf  auxilium  confra  Hermannum 
I  \  'eda  n  um  imploraret. 

ihesus 

Reverende  pater  in  CHRISTO  dilectissime. 

Gratia  Domini  nostri  lesu  Christi  sit  semper  cum  Dominatione 
Vestra. 

Quid  nobiscum  hic  actum  sit  in  adventum  usque  Caesaris  et 
Reverendi  Patris  Domini  Nicolai  Bobadilla  pridem  ex  literis  meis  in 
Majo  scriptis  intelligere  potuisti^.  Nunc  agam  de  profectione  mea- 
confecta,  quam  tum,  ut  nosti,  conficiendam  praemonueram,  ubi  primum 
ab  eodem  Patre  Vormatiam  accersirer  \sic\  ^.  Accersitus  igitm-  veni  serius 
quam  ut  Reverendissimum  Cardinalem  Farnesium  Pontificis  nepotem 
videre  potuerim :  jam  enim  exposita  suae  Legationis  causa  discesserat  *. 


•  Hae  perisse  videntur. 

2  Riess  et  Boero  itineris  huius  vormatiensis  non  faciunt  mentionem  in  hio- 
graphiis  suis  canisianis. 

^  Vormatiae  tunc  comitia  imperii  hahebantur  et  de  controversiis  religionis 
componendis  agebatur.  De  illis  comitiis  v. :  Lud.  Pastor,  Die  kirchlichen  Reunions- 
bestrebungen  wiihrend  der  Regierung  Karls  V.  (Freiburg  i.  Br.  1879)  p.  297 — 300. 
Janssen  1.  c.  HI,  561—566.  F.  B.  ron  BucJioltz,  Geschichte  der  Regiening  Fer- 
dinand  des  Erstcn  V  (Wien  1834),  40—68. 

*  Alexandro  Farnesio  de  bello  turcico  et  de  concilio  oecumenico  cum  Carolo  V. 
agendum  erat.  In  itinerario  Caroli  ab  eius  secretario  Vandenesse  conscripto  legitur 
eum  nocte  20.  Maii  profectum  esse  {WiJl.  Bradford,  Correspondence  of  the  emperor 
Charles  V.  and  his  ambassadors  etc.  [London  1850]  p.  552).  Sed  A.  v.  DruffeJ 
litteras  edidit  a  Farnesio  Vormatia  scriptas  22.  Maii;  idem  affirmat  Farnesium 
Vormatia  abisse  nocte  quae  erat  inter  27.  et  28.  Maii  (Kaiser  Karl  V.  und  die 
Hijmische  Curie  1544—1546  [Miinchen  1877.  1881.  1883]  Abth.  2,  p.  23.  57—59. 
P.  Kannengiesser,  Der  Reichstag  zu  "Worms  vom  Jahre  1545  [Strassburg  1891]  p.  55). 
Canisius  igitur  Vormatiam  certe  non  advenit  ante  28.  Maii. 


12.  Augusti  1545.  159 

Benedictus  autem  Pater  Deus  cujus  gratia  multis  diebus  experiri  licuit 
suavissimum  convictum  Reverendorum  Patrum  Domini  Bobadillae  et 
D.  Claudii  ^.  In  priore  singularis  ingenii  acrimonia ,  disserendi  et 
judicandi  vis,  animi  simplicitas,  morum  candor  et  grata  cunctis  affa- 
bilitas;  in  posteriore  nec  eadem  defuere,  nec  admirabilis  humilitas 
laude  caruit,  nec  eloquentia  desiderari,  nec  pietatis  fructus,  et  exer- 
citia  latere  potuerunt.  Mihi  certe  maximam  attulit  voluptatem  et 
conversatio  et  sermocinatio  Domini  Claudii  semper  pietatis  et  dulce- 
dinis  plena.  Neque  mihi  solum,  sed  Ferdinando  Regi,  sed  Caesari, 
sed  praestantissimis  quibusque  viris  adeo  placuere  D.  Claudii  con- 
ciones,  quas  diebus  festis  habet  italice,  ut  nullum  precandi  faciant 
finem,  quin  idem  quae  dixerit  in  scripta  redigat  ac  legenda  tradat. 
Dum  illic  adessem,  usus  est  mea  in  scribendo  opera,  ut  hoc  pro  certo 
queam  de  illo  pronuntiare  ^.  Parum  abfuit  quin  una  cum  ipso  sim 
profectus  ad  Concilium  Tridentinum;  sic  enim  statuerat  Reverendis- 
simus  Cardinalis  Augustanus ;  verum  idcirco  mutavit  sententiam,  quod, 
cum  Patris  ac  Praeceptoris  loco  habeat  D.  Claudium,  ut  ipse  mihi 
testatus  est,  putaret  hujus  consiHum  judiciumque  sibi  necessarium 
fore  si  res  cum  Lutheranis  esset.  Hactenus  nec  Lutheranorum ,  nec 
Germanorum  Principum  ulh  pene  comitiis  interesse  curaverunt.  Hae- 
retici  contempta  Caesaris  auctoritate  concilium  ferre  modis  omnibus 
recusant,  et  ne  nihil  agere  videantur,  in  parandis  armis  et  muniendis 
locis  suis  toti  sunt,  eo  quod  credibile  sit  aestate  proxima  Caesarem 
de  illorum  contemptu  se  vindicaturum ,  ut  maximi  quoque  testantur 
viri.  Proculdubio,  si  Grermanorum  licentia  non  tandem  vi  reprimatur  ^. 
clementi  Caesari  omnis  hic  perit  auctoritas.  Ut  de  nostris  rebus 
maxime  dicam,  utrique  Patrum  jam  dictorum  tam  meam  quam  fratrum 
conditionem  exposui*.  Responderunt  sibi  plane  consultum  videri  ut 
circa  Octobrem  Parisios  abirem  absokiturus  mea  studia,  quorum  pri- 
mam  praecipuamque  rationem  nunc  habendam  esse  duxerunt.  Fratres 
alios  non  facile  hic  relinquendos  propterea  putarunt,  quod  certi  non 
adessent  studiorum  ac  vitae  sumptus,  quando  hactenus  a  me  fuerint 
mensibus  aliquot   sustentandi.     Scripserunt  in  hanc  sententiam  Reve- 


1  P.  Nicolaum  Bobadillam  Verallus  Nuntius  Vormatiam  secum  adduxerat: 
P.  Claudium  laium  Otto  cardinalis  et  episcopus  augustanus  Dilinga  accersiverat 
{Boero,  Bobadiglia  p.  34). 

2  P.  Claudius  laius  ipse  ad  S.  Ignatium  rettulit  de  contionibus  Vormatiae  a 
se  habitis,  exercitiis  spiritualibus  traditis,  confessionibus  generalibus  exceptis ;  litteras 
eius  vide  apud  Boero,  laio  p.  76—80;  cf.  etiam  Polanci  Chronicon  I,  154.  laimn 
tunc  aegrotos  diligenter  curasse  et  exemplo  vitae  suae  multos  ad  ecclesiani  catho- 
licam  reduxisse  a.  1575  palam  testatus  est  etiam  L.  B.  Seibert,  minister  calvinianus, 
apud  Janssen  1.  c.  IV,  384. 

3  Id  reapse  factum  est  anno  1546  et  1547  in  bello  ^smalcaldico". 

^  Leonardus  Kessel  B.  Petro  Fabro  Colonia  18.  lanuarii  1545:  „Quomodo  studia 
Coloniensium  se  habeant,  puto  P.  v.  bene  scire.  Vellem  bene  magis  proficerc;  sed 
committo  me  totaliter  P.  v."   (Cartas  del  B.  P.  Peilro  Fcibro  I,  427). 


160  -4.   Canisius  B.  Petro  Fabro. 

rendo  P.  Praeposito^,  iit  brevi,  si  qiiid  ipsi  visum  esset,  de  iiobis 
statueret.  Interim  ad  Promotionem  Bacchalaureatus  me  progredi 
jusserunt.  Et  quando  amici  nostri  praecipui  multis  modis  eodem  me 
propellere  hactenus  non  cessarunt,  acquievi  tandem,  ut  debui,  sed 
gratissimum  erit  mihi  modo  Paternitas  Tua  hoc  facinus  comprobarit. 
Promotus  autem  rapior  ad  Lectionum  officium,  ita  ut  singuh's  hebdoma- 
dibus  tribus  diebus  mihi  docendum  sit  in  scholis  Theologorum  ^.  Habeo 
igitur  prae  manibus  vere  auream  illam  Beati  Pauli  Epistolam  ad 
Thimotheum^.  AHi  frequentiam  auditorum  admirantur.  In  dies  acce- 
dunt  plures,  quum  lectio  sit  publica.  Conciones  in  Capitolio  germanas 
hactenus  numquam  intermissi;  lectionem  in  Matthaeo  festis  itidem 
diebus  profiteor  in  Gymnasio  *.  Praeterea  singuhs  hebdomadibus  coram 
Magistris  nostris^  mihi  disputandum^  est.  Facile  judicatu  est  quan- 
tum  negotii  haec  facessant  Unius  ingeniolo.  Sed  mihi  dulce  videtur 
pro  proximis  quaniHbet  asperam  servire  servitutem,  praesertim  si 
Reverendo  Patri  meo  D.  Fabro,  qui  Christura  in  me  amat,  gratificari 
quoquo  modo  possim.  Haec  praesens  probares  et  in  his  me  confir- 
mares  opinor.  Nihil  igitur  mihi  durum,  vel  nimium  erit,  si  tuae 
voluntati  respondens  Colonienses  juvero.  Quantum  liis  tu  faveas, 
preceris,  et  prodesse  per  te  tuosque  cupias,  me  quidem  non  latet. 
Utinam  ea  mens  esset  Reverendo  Patri  Domino  Alvaro,  ut,  memor 
quoque  desideriorum  tuorum,  Coloniae  totam  vitam  et  quietem  suam 
conservaret.  Nunc  nihil  minus  facturus  nobis  videtur.  Quod  si  ob- 
edientia  me  non  hinc  abstrahat  (dicam  libere)  uni  sed  Sanctae  Coloniae 
tradam  hoc  corpusculum,  hanc  animulam,  omne  tempus,  sacra  studia, 
me  totum  denique  vivendo,  moriendo,  docendo,  vigilando  servatum 
putabo  Coloniensibus ;  quibus,  si  tu  tantum  boni  precaris,  ego  multo 
majora  debeo,  majora,  inquam,  quam  per  multos  etiam  reddere  juste 
possim.  Reddam,  vero,  ni  fallor,  tum  maxime,  si  commilitones  ah- 
quot  et  hujus  nostrae  Societatis  discipulos  congregare  licebit.     Bene- 


'  S.  Ignatio. 

-  Canisius  26.  lunii  1545  ^Baccalarius  biblicus"  factus  est  et  8.  lulii  1545 
scholas  biblicas  incepit.     Vitle  infra,  monum.  12. 

^  Epistulam  priorem  significare  videtur.  Ita  et  ad  comitem  montensem  scribit 
de  ^charitatis  energia  a  D:  Apostolo  praescripta  ad  cor.  13"  (supra  p.  134);  haec 
autem  praescribitur  in  capite  13.  prioris  epistulae  ad  Corinthios  datae. 

*  Montano. 

*  Id  est  (ni  fallor)  corani  theologiae  magistris  „actu  regentibus",  sive  qui 
,ordinarias  lectiones"  de  rebus  praecipuis  vel  necessariis  (^lectiones  formales") 
habebant. 

"  ^Ordinamus  quod  vacaciones  magno  estivales  sint  iuxta  ritum  Parisiensis 
Studii,  a  vigilia  Apostolorum  Petri  et  Pauli  usque  ad  crastinum  Exaltationis  sancte 
Crucis  inckisive.  Item  ordinamus  quod  in  vaeacionibus  magnis  fiant  disputationes 
per  Bacalarios  ad  modum  quo  Parisiis  fiunt  in  Collegio  de  Sarbona ;  scilicet  singulis 
sextis  feriis  de  mane  nisi  festum  impediat,  et  tunc  fiant  alia  die  ejusdem  septimane 
convenientiori"  (Statuta  facultatis  theologicae  coloniensis,  anno  1398  facta.  Bunico 
].  c.  I,  Anl.  p.  36—37). 


12.  Augusti  1545.  161 

(lictus  Dominus  qui  Notarium  Spirensem  annorum  viginti  nobis  addidit, 
juvenem  diu  Lutheranum  illum  ac  familiarem  Lutlieri  discipulum,  sed 
qui,  peractis  semel  exercitiis,  nemini  non  modo  mirabilis  videtur,  et 
conversatione  morum  usque  adeo  spectabilis,  ut  gaudeam  vehementer 
hunc  juvenem  ad  nos  accessisse^  Nec  dubito  quin  magno  cum  fructu 
peractis''  videlicet  semel  studiis  in  Societate  nostra  versabituri.  Ah, 
mi  Pater,  itane  D.  Alvarus  clam  a  nobis  discedere  debuit?^  et  ar- 
denter  rogatus  Antuerpiae  ut  redire  vel  paululum  dignaretur,  omnem 
nostri  curam  abjecisse  videtur,  rescribens  prout  ipsius  Hterae  con- 
junctae  testabuntur.  Sed,  quia  semper  hic  invitus  mansisse  videtur, 
nescio  an  illi  discessus  in  Hispanias  expediat;  certe  nobis  non  ex- 
pedit  3.  Addam  de  Domina  Domini  Johannis  vidua ,  scilicet ,  quae 
hospitam  aliquando  se  fecit  Paternitatis  Tuae.  Haec  paulo  post 
Pentecostem,  mirantibus  omnibus,  et  nullis  scientibus  ['?],  primum  con- 
stantissime  saeculum  repudiavit,  liberos  deseruit,  vitae  molHtiem  se- 
posuit,  et  tuum  sequuta  consilium  profiteri  coepit  institutum  B.  Bir- 
gittae  *  in  eodem  Monasterio  ad  quod  se  contulit  D.  Johannes  Domini 
DanieHs  socius  Moguntiae  ^.  Dici  non  potest  quot  promoverit  [?] '  exem- 
plum  hoc  matronae  nobilis  et  omnibus  probatae.  Vulgo  ferunt  me 
hujus  rei  auctorem  esse;  docti  factum  improbant,  plebaei  mirantur, 
pii  commendant,  mundani  vituperant.  Ego  bis  terve  profectus  ad 
monasterium ,    eam   ipsam    sedulo   confirmavi ,    et ,   quia  necesse   erat, 


*  accersisse  apogr.  ''  pactis  cipogr. 

"  Sic  apogr.;  sed  proptter  ea,  quae  sequuHtur,  malim  legere:  permoverit. 


'  De  hoc  Ererardus  Questenburch  B.  Petro  Fabro  Colonia  17.  Augusti  1545 
scribit:  .Per  tuos  hic  [est]  conversus  haereticus  juvenis,  isque  Spirensis.  Hic  quoque 
fecit  exercitia,  et  quantum  sibi  satis  est,  confecit  etiani.  Mirifica  quidem  haec  fuit 
conversio  illius  ut  ex  fero  mansuefactum  esse  dicas.  Ipse  se  miratur;  quomodo 
non  ipsum  nos  admirari  possemus.  Recensuit  ille  de  se  quae  quantaque  commiserit 
flagitia  haereticus  adhuc ,  Luthero  ipsi  Buceroque  familiarissimus ;  nunc  nonnisi 
nitidas  in  eo  conspicere  est  virtutes.  Sub  duce  in  bello  militavit;  belhiinam  (ut 
fere  fit)  ibi  duxit  vitam,  diripuit  Sanctorum  reliquias,  illas  canibus  pabuhim  porri- 
gens,  tempha  compilavit  despoliavitque  quae  potuit  omnia.  Nunc  autem  Christi  miles 
factus,  quae  hujus  sunt  militiae  non  oscitanter  perficit,  jam  se  acriter  hostibus 
opponens  ab  illis  vinci  non  potest,  tametsi  plurimos  fallendi  modos  attentent,  qui 
nihil  apud  ilkim  hactenus  profecerunt ;  hostium  excussa  sunt  tela,  ipse  salvus  nobis 
incolumisque  permansit''    (Cartas  del  B.   P.  Pedro  Faljro  I,  428—429). 

"  Maioribus  spatiis  interiectis  haec  epistula  a  Canisio  scripta  esse  videtur. 

'  Fabro  Alvari  ^adventus,  ut  minus  desideratus,  ita  et  minus  gratus  fuit, 
quam  ipsae  litterae",  quas  ei  attulit,  Gerardi,  Carthusiae  prioris.  Ita  Faber  in 
epistula  ad  Gerardum  data  Matrito  12.  Martii  1546,  quae  est  apud  Reiffenherg,  Mant. 
p.  12—13,  et  in  Cartas  etc.  I,  394—397. 

*  S.  Brigitta,  Ulphonis,  sueci  principis ,  vidua,  ordiuem  „S.  Salvatoris",  cuius 
regulam  a  Christo  ipso  accepisse  fertur,  ita  instituit,  ut  in  singulis  monasteriis 
essent  60  moniales,  13  sacerdotes,  4  diaconi,  8  fratres  laici.  Viri  habitationem 
habebant  omnino  seiunctam  a  mulieribus,  quas  ne  in  ecclesia  quidem  videbant. 

^  In  ,Foresto  Beatae  Mariae  Virginis",  ut  videtur.    Cf.  supra  p.  125. 
Braiinsborger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   I.  11 


152  24.    Canisius  B.  Petro  FaLro. 

consolatus  sum  vehementer,  Oremus  pro  re  tam  sacra,  ut  quod  recte 
coeptum  est  exeat  felicius  quam  hactenus  factum  est  variis  et  gra- 
vibus  tentationibus  impedientibus.  Hodie  porro  una  cum  Caesare  et 
Keverendissimo  Domino  Nuntio^  rediit  huc  e  Comitiis  Reverendus 
P.  Nicolaus  Bobadilla^  qui  Hcet  hac  de  re  non  scripserit  Romam, 
licet  etiam  invitus  id  ferat  Reverendissimus  Dominus  Nuntius,  liic 
hybernare  statuit  prorsus  nobiscum.  Colligere  sperat  juvenes  pro 
reformanda  Germania,  hcet  ii  non  sint  etiam  nostrae  Societatis^. 
Venatur  •  impensas  a  Reverendissimo  Moguntino  *  et  Trevirensi  ^  Archi- 
episcopis,  et  locum  ipse  sibi  seu  diversorium  quaerit  separatum,  forte 
mansurus  apud  Carthusienses.  Dominus  illius  consilia  prosperet  con- 
firmetque.  Paulo  post  aget  literis  suis  ad  vos  datis.  Totus  in  stu- 
diis  versari  videtur.  Romani  tardant  respondere  mihi  Parisios  ituro; 
sed  nulla  nunc  mihi  spes  abitus  relinquitur,  quum  intelligam  transacto 
S.  Petri  festo^  quatuor  hominum  millia  simul  obiisse'^,  ut  etiam  nunc 
migrarint  alio  Studiosorum  Collegia.  Si  manendum  est ,  Domino  sic 
disponente,  commodum  videtur  ad  manum  habere  tam  Reverendum 
Patrem  Bobadillam.  Magister  noster  Tielanus  nunc  Pro\ancialis  est 
Ordinis  Praedicatorum.  Ante  paucos  dies  Legatum  me  missit  Uni- 
versalis  Clerus  et  Universitas  ad  Caesarem  et  Confessorem  ^ ,  ut  de 
rebus  fidei  nostrae  in  hac  diocesi  facerem  eos  certiores".  Nihil 
omittit^  Archiepiscopus  noster  quod  ad  Religionis  exstinctionem  con- 
ducit.  Sed  praesentia  Caesaris  nunc  pkirimum  nostra  confirmavit 
adversus  Arcliiepiscopum  i^,  qui  nunc  et  a  Pontifice  et  a  Caesare  citatus 
est  ad  respondendum  juridice  ad  propositam  querelam  Cleri  et  Uni- 
versitatis    hujus.      Triginta    Ducatos  i^    non   accepimus ,    et   nescio    si 


Nihil  non  omittit  apogr. 


^  Hieronymo  Verallo. 

2  Carolus  V.  nocte,  quae  erat  inter  9.  et  10.  Augusti  1545,  Coloniam  advenisse 
ibique  usque  ad  16.  Augusti  mansisse  fertur  {Enneii  1.  c.  IV,  502.  CJtr.  Fr.  StlUin,  Aufent- 
haltsorte  K.  Karls  V.,  in  „Forschung.  zur  deutsch.  CTeschichte"  V  [Gotting.  1865],  578). 

3  P.  Claudius  laius,  Ignatio  consilium  suggerente,  episcopis  aliquot,  ut  augu- 
stano,  persuaserat,  ut  seminaria  clericorum  instituerent  {Orlandinits  1.  c.  1.  5,  n.  31.  32). 

*  Is  erat  Albertus  cardinalis  brandenburgensis. 

.  '^  Is  erat  loannes  Ludovicus  de  Hagen.  ®  29.  lunii. 

■^  Ex  morbo  contagioso ;  nisi  malueris  dicere  Canisium  scribere  voluisse :  abiisse 
vano  hostium  timore ;  eiusmodi  timor  anno  1544  Parisienses  vexarat;  cf.  OrJan- 
(liniim  1.  c.  1.  4,  n.  119. 

*  Petrus  de  Soto  0.  Pr.  tunc  Carolo  a  sacris  confessionibus  erat.  (juam  bene 
Sotus  res  germanicas  noverit ,  patet  ex  „Parecer  del  confesor  sobre  la  empresa  de 
Alemania" ;  quod  ex  archivo  regio  simancensi  edidit  IT.  Maiirenhrcclicr,  Karl  V. 
und  die  deutschen  Protestanten  1545—1555  (Diisseldorf  1865)  p.  29*— 33*. 

'•*  Legatio  haec  Canisii  historicos  adhuc  usque  latuit. 

'"  Carolus  V.  iam  10.  Augusti  delectos  ex  senatu  coloniensi  graviter  cohortatus 
est  ad  fidem  catholicam  servandam  {Ennen  1.  c  IV,  502).  Ideo  puto  etiam  Cani- 
sium  10.  Augusti  Caesarem  adiisse. 

"  Carolus  V.    anno  1551  legem  nummariaui  tulit,    qua  ctiani  variorum   ,,duca- 


12.  Aiigusti  1545.  163 

sumus  accepturi.  Etiamsi  Reverendus  Bobaclilla  de  sumptibus  despe- 
raret,  stat  certa  mihi  sententia  praestare  ut  hic  maneamus  illius  freti 
praesidio  qui  dat  omnibus  affluenter^.  Sed  quia  mirum  in  mo- 
dum  properare  video  tabellarium,  non  jam  datur  otium  scriptis  Reve- 
rendae  Paternitatis  Tuae  respondendi.  Dabitur  autem  paulo  post, 
abeunte  nimirum  Reverendissimo  Nuntio  Antuerpiam.  Ego  nunquam 
in  vita  minus  otiose  vixi  quam  nunc,  praesertim  cum  publicae  lectiones 
omne  mihi  tempus  eripiant.  Quo  magis  ad  vestrarum  orationum 
praesidia  confugio,  et  meas  occupationes  omnes  vestra  pietate  adjuvari 
et  promoveri  supplex  oro,  Bene  valeat  Reverenda  P.  Tua,  nosque  filios 
amare  et  adjuvare  pergat.  Salutamus  unice  carissimos  in  Christro  Fra- 
tres,  quotquot  vel  tecum,  vel  Coimbriae,  vel  Salamanticae  existunt. 

Coloniae  12  Augusti  1545. 

Salutant  Paternitatem  Tuam  duo  Provinciales,  et  Carmelitarum  ^ 
et  Praedicatorum  ^ ,  duo  Priores,  Praedicatorum  *  et  Carthusiensium  ^, 
duo  Episcopi  Londensis*'  et  Suffraganeus'^,  duo  Licentiati,  Magister 
[Andreas]''^  et  Regens  Bursae  Montanae^,  insuper  Domina  Marga- 
rita^"  cum  duobus  Dominis  Alexandris  cognatis  ipsius,  D.  Danielii, 
D.  Johannes  ad  Apostolos^^  q^j  nunc  Ludimagistrum  agit  apud  Con- 
fluentinosi^,  item  Laurentius  Famulus,  et  Johannes  ac  Georgius  socii^*, 
multo  magis  autem  Everardus  ille  qui  feliciter  provehit  bene  coepta  i^, 
Rursus  bene  valeat  Reverenda  Paternitas  Tua, 

Reverendae  Paternitatis  Tuae 

Servus  et  filius  P,  Kanisius  filiorum  infimus 
idemque  indignissimus. 
ihesus, 

Reverendo  Domino  et  carissimo  Patri  Magistro  Petro  Fabro  de 
Societate  nominis  Jesu,  in  curia  Reverendissimi  Domini  Poggii  Epi- 
scopi  Tropeensis  etc. 

Faber  Canisio  rescripsit  10.  Martii  1546. 

^  Hoc  vocabulum  ex  „Cmias  del  B.  P.  Pedro  Fabro'^  I,  305^  sxpplefxDi  est ; 
apogr. :  Magister  et  Regens  Bursae  Montanae. 


torum"  valor  statuebatur;  ducati  cluplices  190  ferme  crucigeris  (Kreuzer),  simplices 
98  fere  crucigeris  exaequabantur.  Legem  illam  edidit  lo.  Christ.  Hirsch,  Des  Teut- 
schen  Reichs  Munz-Archiv.  1.  Thl.  (Niirnberg  1756)  p.  344—365. 

'  lac.  1,  5.  2  Everardus  Billick.  ^  loannes  Stempel. 

*  Tihnannus  Smeling.         '"  Gerardus  Kalckbrenner.        "  Georgius  de  Skodborg. 
■^  loannes  Nopel.  "  Andreas  Herll. 

*  Matthias  Cremerius  (Cremers)  sive  Aquensis,  Aquisgrano  ortus,  canonicus 
ecclesiae  S.  Andreae ;  de  quo  Bianco  1.  c.  I,  266—267.  Hartzlwim,  Bibliotheca  Colo- 
niensis  p.  241.  242.  '"^  Questenburch.  "  In  Carthusia. 

'^  Eius  ecclesiae  vicarius  vel  canonicus,  aut,  quod  fortasse  verisimilius,  loannes 
ille  Spengius  prope  illam  habitans,  de  quo  supra  p.  99 '. 
''  Koblenz. 

'♦  loannes  (Agricohx?),  Cochlaei  nepos,  et  Georgius  Eder;  cf.  supra  p.  126. 
'^  Everardus  Questenburch. 

11* 


164  25.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

35. 

CANISIUS 
BEATO  PETRO  FABRO  S.  J. 

Colonia  22.  Decembris  1545. 

Ex  apographo,  circiter  annum  1870  confecto  ex  autographo,  quod  est  in  ^Varia 
Historia"  etc.  (ut  supra  p.  102)  tom.  I,  f.  83—84. 

Particula,  italice  versa,  ponitur  a  Boero ,  laio  p.  85—86,  altera  in  .Cartas 
del  B.  P.  Pedro  Fabro"  I,  305». 

Canisius  orationem  qitodliheticam  hahuit.  A  Coloniensihns  in  Neerlandiam  ad 
caesarem  et  nuntittm  apostolicitm  missus  litteras  impetravit  attulitque,  quibus  damna 
ex  comitiis  bonnensibus  religioni  impendentia  praecaverentur.  Queritur  caesarem 
in  lite  Coloniensium  et  Hermanni  Wedani  dirimenda  tardare.  In  quantum  fidei 
discrimen  a  Wedano  Colonia  et  omnis  regio  Rheni  inferioris  iiiducantitr.  Qiiam 
audacter  protestantes  in  religionem  catholicam  invehantur.  De  Canisii  studiis  theo- 
logicis  et  contionibits  ac  de  Socioritm  coloniensium  inopia.  Quid  PP.  laiiis  et  Boba- 
dilla  agant.  De  fratribus  in  pietate  proficientihiis ,  litterarum  studiosis  sacramenta 
frequeiita)itibus,  aliis  exercitia  sjnritiialia  peractvris. 

ihesus 

Reverende  Pater  et  eximie  domine  Faber. 

Gratia  Domini  Nostri  lesu  Christi  et  pax  maneat  nobiscum. 

Quatuor  fere  menses  hic  degit  modo  Reverendus  P.  Bobadilla; 
interim  vix  ullas  ex  tuis  literas  accepimus  ^,  praesertim  quae  adventum 
Domini  Alvari  in  Lusitaniam  significarent.  De  rebus  nostris  abunde 
perscripsit  isthuc  semel  atque  iterum  D.  Bobadilla,  quocum  literas 
quoque  meas  scripsissem ,  nisi  negotiorum  magnitudo  praepedisset. 
Nam,  praeterquam  quod  oratio  quodlibetica  mihi  habenda  fuit  coram 
Universitate,  difficilem  quoque  profectionem  subii  seu  legationem  ad 
Caesarem  nomine  Cleri  et  Universitatis  ^.  Convocarat  noster  Archi- 
episcopus  ordines  totius  diocesis,  ut  subito  cum  his  concluderet  suas- 
que  vires  confirmaret  pro  invehendo  Lutheranismo.  Pergit  enim  ille, 
proh  dolor!  nihil  intermittere  quod  ad  stabiliendam  sectam  pertinere 
videatur,  jamque  nobiles  totius  Patriae,  necnon  civitates,  in  tantam 
impietatem  pertraxit^.  Datum  est  tamen  hoc  mihi  negotii,  ut  quam 
ocissime  profectus  ad  Caesarem ,  literas  impetrarem  et  a  Caesare  et 
a   Legato    Pontificis    Verallo    qui    caverent    edicerentque    ne    in    hoc 


'  Faber  12.  Martii  1546  priori  Carthusiae  coloniensis  scripsit  se  „ad  Magistrum 
Petrum  Canisium  plus  quam  quatuor  epistolas"  dedisse  {Eeiffenberg  1.  c.  Mant.  p.  12. 
Cartas  ctc.  I,  395). 

2  Haec  quoque  Canisii  legatio  in  eius  vitis  non  legitur.  Haud  recte  Segitin 
scribit  Canisium  ad  caesarem  missum  esse  „au  nom  de  TElectorat  de  Cologne"  ac 
Vormatiao  legationis  suae  causam  ei  exposuisse  (1.  c.  p.  48 — 49). 

'  Electoratus  coloniensis  „status  saeculares"  („Graven,  Ritterschaft,  Stette  uud 
gemeyne  Landschaft")  iam  in  comitiis  Coloniae  et  Bonnae  mensibus  Novoml)ri  et 
Decembri  anni  1544  habitis  cum  Hermanno  Wedano  steterant. 


22.  Decembris  1545.  165 

futuro  statuum  conventu  ^  quicquam  ab  Archiepiscopo  statueretur,  in- 
novaretur  et  acceptaretur  ante  futura  Comitia  Ratisbonae-,  Quamvis 
igitur  brevissimum  tempus  ad  rem  tantam  expediendam  praeberetur, 
Domino  tamen  meos  conatus  prosperante,  confeci,  impetravi,  attuli, 
quicquid  Clerus  desiderabat  ^.  Edixit  enim  Imperator  ut  ne  quidquam 
Archiepiscopus  vel  Ordines  in  eo  Conventu  congregrati  definirent  quod 
ad  causam  Religionis  ac  proinde  Cleri  enervandam  spectaret  *.  Tum 
Legatus  vehementer  confortavit  optimamque  spem  fecit  foelicis  even- 
tus.  Quod  autem  Caesar  in  causa  adversus  Archiepiscopum  pro  Clero 
tardet  pronuntiare,  supra  modum  angit  cruciatque  plurimos  et  in 
desperationem  fere  adducit,  quasi  non  cordi  sit  Caesari  tantum  neg- 
otium  quo  nullum  gravius  ac  infaelicius  etiam  toti  Germaniae  si  non 
pessimis  Archiepiscopi  conatibus  quamprimum  Caesar  occurrat.  Hac- 
tenus,  quum  Lutherani  conscriptum  haberent  militem  ob  ducem  Bruns- 
vicensem^,  habuit  forte  Caesar  quod  juste  causaretur.  Nunc  quum 
infirmus  apud  Buscumducis  haereat,  rursus  erit  extrahendi  sententiam 
occasio.  Pergit  interim ,  pergit  Archiepiscopus  quod  male  coepit, 
pejus  propagare,  ita  ut,  subversa  Diocesi  tota,  nunc  unam  Coloniam 
oppugnandam  evertendamque  sibi  proposuerit.  Et  hanc  velut  undi- 
que  succensam  et  ab  inimicis  circumvallatam  quis  tueri  queat?  Prae- 
sertim  in  Clero  et  Universitate  Senatuque  multis  hic  Archiepiscopo 
faventibus  et  consentientibus.  Unicum  superest  a  Deo  Opt.  Max.  ex- 
spectandum  praesidium  quod  certius  etiam  promittunt  tot  Sanctissi- 
morum  Martyrum  Virginumque  corpora  foelicem  Coloniam  illustrantia ; 
sed  non  paulo  plus  hac  in  re  profutura,  si  multorum  accederet  de- 
votio ,   si   preces   piorum  jungerentur   et   certatim   Dei   iram   quisque 


•  Wedanus  nova  comitia  9.  Decembris  1545  Bonnae  inchoanda  edixerat  {Van-eit- 
trapp  1.  c.  p.  261). 

^  Carolus  V.  4.  Augusti  1545  in  ^recessu"  comitiorum  vormatiensium  con- 
stituerat,  ut  6.  lanuarii  1546  Ratisbonae  nova  imperii  comitia  inciperentur  ad 
causam  religionis  transigendam.  Gothein  falso  asserit,  Canisium  illarum  litterarum 
impetrandarum  gratia  ad  comitia  imperii  vormatiensia  missa  esse  (Ignatius  p.  G77) ; 
liaec  enim  iam  dudum  absoluta  erant. 

^  Carolus  V.  18.  Noveml)ris  —  1.  Decembris  Antverpiae  moratus  est.  Ka- 
lendis  Decembribus  Verallus  Antverpia  legatis  concilii  tridentini  scripsit:  „Hoggi 
S.  M.  parte  per  la  volta  di  Utrecht."  Ac  4. — 27.  Decembris  caesar  Boscoduci 
('s  Hertogenbosch)  fuit  {Stalin  1.  c.  Druffel,  Kaiser  Karl  V.  und  die  romische  Curie. 
3.  Abth.  [Milnchen  1883]  p.  109).  Canisius  igitur  Antverpiae  apud  caesarem  et 
nuntium  fuisse  videtur;  certe  non  licet  dicere  cum  Hansen  (1.  c.  p.  199),  Canisium 
mense  Decembri  anni  1545  ad  caesarem  missum  esse  Vormatiam. 

*  Horum  edictorum  inentionem  faciunt  etiam  Varrentrapp  1.  c.  p.  263,  et  Theod. 
los.  Laconihlet ,  Urkundenbuch  fiir  die  Geschichte  des  Niederrheins  IV  (Diisseldorf 
1858),  690. 

^  Henricus  ille  dux  anno  1542  contra  ius  et  fas  a  confoederatis  smalcaldicis 
dicione  sua  spoliatus,  mense  Septembri  anni  1545  proprio  marte  eam  recuperare 
conatus  est.  Quare  illi  summa  vi  eum  denuo  aggressi  sunt  et  brevi  devicerunt 
ceperuntque  {.Tanssen  1.  c.  III,  516—532.  583—584). 


1(3(3  25.    Canisius  B.  Petro  Fabro. 

placare  vellet.  Id  qiiod  eo  mihi  scribitur  non  ut  scientem  ac  pru- 
denteni  admoneam,  sed  quo  tuas  potius  tuorumque  ac  nostrum  omnium 
in  Cln^isto  Fratrum  preces  expetam  pro  salute  Coloniensium ;  quos  pro- 
babile  est  nunquam  in  majori  discrimine  quam  nunc  versatos  fuisse. 
Parum  est  ex  Pastore  lupum,  ex  Episcopo  Haeresiarcham,  ex  Principe 
communis  Patriae  hostem  videre,  Parum  est  impune  spargi  venena, 
legi  ab  omnibus  haereticorum  scripta,  Lutheranorum  ferri'  consortia, 
audiri'"  colloquia ,  disimulari'  nefandas  blasphemias  in  Deum  ipsum, 
in  summam  Virginem,  in  quosvis  Sanctos,  in  adorandam  Eucharistiam, 
in  Sacramenta  praecipua.  De  reh'quis  quia  videntur  inferiora  volens 
taceo.  Si  parum  est  Deum  contempsisse,  parum  sit  Ecclesiam  dam- 
nasse,  profanasse,  conculcasse,  tot  modis  demum  in  omnibus  Ecclesiae 
membris  inhonorasse.  Cum  vero  et  horum  exstent  abominanda  ex- 
empla  Coloniae^  ubi  Lutheranismus  nulla  vi  pene  cohibetur,  vides 
profecto  quantopere  juvandi  simus  ope  aliorum  vestrisque  potissimum 
precibus  Deo  commendandi.  Una  Colonia  subversa  (quod  equidem 
non  speramus)  exitium  sequatur  necesse  est  et  Geldriae  et  luliae  et 
Cliviae  et  Brabantiae  et  Hollandiae.  Sed  longe  majora  pericula  certo 
certius  subsequutura  nihil  attinet  multis  hic  prosequi. 

De  nie  nihil  statuit  Reverendus  P.  Bobadilla,  num  alio  praesertim 
Parisios  abire  debeam  ad  studia  quae  hic  negliguntur  absolvenda,  an 
potius  ad  Coloniae  messem  curandam,  ut  mihi  a  Deo  praeparata  est, 
hic  me  manere  conveniat.  LTtrumque  mihi  non  potest  non  gratum 
videri  quia  majorum  auctoritati  cedo  libens.  Quamquam  animo  meo 
frequenter  obverset  [sic]  tua  sententia,  mens  et  intentio  quae  Colonien- 
sibus  me  servatum  semper  voluit.  Quod  si  majores  mihi  suppeterent 
impensae  ad  domum  familiamque  sustentandam ,  uti  suadet  Dominus 
Bobadilla,  certe  plurimum  aedificationis  video  subsequuturum.  Tanta 
est  et  tam  difficilis  rerum  omnium  annona,  quae  et  in  dies  augetur, 
ut  quae  ad  domus  nostrae  sustentationem  pertinent  nesciam  sane  an 
corrogare  possim  nisi  Deus  alicunde  sublevet  hanc  inopiam.  Sed  ista 
nec  Reverendo  D.  Bobadilla  nec  Domino  Leonardo^   ausim  exponere. 

Satis  est  Reverendam  Paternitatem  tuam  admonuisse Quod  ad 

triginta  scutatos  attinet  toties  promissos,  non  ignoras,  opinor,  nullum 
eorum  huc  pervenisse.  Vereor  ne  D.  Bobadilla  citius  hinc  me  curet 
ablegari  quum  intelliget  de  sumptibus  non  rectius  nobis  esse  provisum. 
At  vivit  Dominus  vere  dives  qui  non  deerit  quaerentibus  ipsum  in 
veritate  ^.  Consilium  vero  Paternitatis  tuae  lubens  audiam  et  ex- 
spectabo.  Scripsi  nuper  an  expediret  me  progredi  ad  susceptionem 
sacerdotii,  aetate  id  quidem  potius  quam  animi  qualitate  sufferente-*. 


ferre  apogr.  "^  aiulire  upo(jr.  "  disiimilare  apo(jr. 


'  Aliqua  eiusmodi  exempla  iiarrantur  al)  Enncn  1.  c.  IV,  493 — 496. 

2  Kessel.  »  Cf.  Kom.  10,  12. 

*  Clemens  V.   ,generalem  ecclesiae  observantiam"   confiniiaverat ,  ex  qiux  quis 


22.  Decera)3ris  1545.  167 

Cum  Reverendus  P.  Claudius  acerbissime  ferat  conditionem  suam  apud 
Cardinalem  Augustanum ,  sperat  se  facturum  D.  B.obadilla  ut  ille 
Coloniam  veniens  haereat  nobiscum.  Qua  re  nihil  optatius  esset, 
praesertim  cum  circa  Februarium  D.  Bobadilla  discessurus  sit  cum 
Reverendissimo  Nuntio  Ratisbonam  ul)i  nunc  inchoatum  est  Colloquium, 
praesentibus  illic  ex  parte  Catholicorum  Doctore  Malvenda,  D.  Julio 
Pfliig,  Pro^inciale  [slcl  nostro  Carmelitarum  aliisque  nonnullis  ^.  Frater 
meus  et  tuus  in  Christo  filius  Petrus  Cannegiezer  Coloniensis  non 
parum  et  in  spiritu  et  Kteris  promovet  apud  D.  Cornelium^  Lovanii. 
Everardus^  qui  nonnumquam  ad  Dominationem  vestram  scripsit,  in 
dies  augetur  et  ipse  in  Domino,  junctis  etiam  sibi  studiosis  aliis  qui 
frequenter  confiteri  simul  et  communicare  adsuescunt.  Magna  nobis 
et  Domino  Bobadillae  spes  est  fore  ut  brevi  permultos  hic  habeamus 
nostro  instituto  faventes.  Brevi  Leodiensis  quidam  et  insignis  juvenis 
ad  exercitia  sponte  accessit.  Post  Natalem  Christi  sequetur  Hollandus 
sacerdos ,  et  alius  Magister  promotus  qui  et  Geldriensis.  Quorum 
omnium  profectum  vestris  orationibus  adjuvare  velitis.  Et  quando 
sacratissima  celebritas  instat  Christi  nascituri,  paternam  erga  me 
caritatem  tuam  precor  et  humiliter  obtestor,  ut  Christi  -parvuli  vir- 
tutes  nascendo  simul  et  mihi  impetrare  digneris;  humilitatem  loquor, 
simplicitatem,  paupertatem,  obedientiam  et  innocentiam. 

Oratio  mea  coram  Universitate  habita  plurimos  habuit  commen- 
datores,  et,  ut  aiunt,  fructum  multiplicem.  Conciones  auditorium 
habent  frequens.  Sed  nisi  ipse  mihi  proficiam,  ac  tuis  precibus  etiam 
subinde  confirmer  parum  est  quo  aliis  prodesse  queam.  Similiter  con- 
fratribus  in  Christo  AEmiliano*,  Domino  de  Strada,  et  Domino  An- 
dreae^  salutem  meam  singulariter  velim  commendatam.  Salutant 
Dominationem  Vestram  Episcopi  Londensis  et  Suffraganeus,  Provin- 
cialis  Praedicatorum,  Prior  Carthusiensis,  qui  seipso  in  dies  fit  melior, 
Magister  Andreas  hospes  meus,  Licentiatus  Lunensis'^,  Dominus  Daniel, 
ac  Dominus  Johannes  illius  Dominae  Capellanus  quae  Birgittae  or- 
dinem  praeclare  profiteri  coepif^,  sed  oborta  tentatione  cito  desiit, 
conscientia  nunc  admodum  remordente.  Dominus  Jesus  Dominationem 
vestram  custodiat  ac  servet. 

Coloniae  22  Decembris  1545. 

Reverendae  Paternitatis  Vestrae 

Quem  in  Christo  genuisti  servus  et  filius 
Petrus  Kanisius  tuus. 

vigesimo  quinto  aetatis  suae  anno  sacerdotio  initiari  poterat.  Quae  anno  1563  iterum 
approbata  est  a  concilio  tridentino. 

•  Secundimi  boc  religionis  colloquium  ratisbonense  accurate  descriptum  est  a 
Lud.  Pastor,  Reunionsbestrebungen  p.  305 — 326.  Cf.  etiam,  quae  de  eodem  collo- 
quio  refert  Od.  Raynaldus  in  Annalibus  ecclesiasticis ,  tom.  XXI,  P.  1  ad  a.  1546, 
n.  88 — 93.  2  Visbavaeum.  ^  Questenburcb.  ^  De  Loyola.  ^  Oviedo. 

®  loannes  Volsius ;  cf.  supra  p.  126';  de  ceteris  cf.  supra  p.  126.  162. 

'  Cf.  supra  p.  125.  161—162. 


168  26.    B.  Petrus  Faber  Canisio. 

ihesus 
Keverendo  Domino  Magistro  Petro  Fabro  Theologo  de  Societate 
nominis  Jesu 

apud  Reverendissimum  Nuntium  Apostolioum. 

BEATUS  PETRIJS  FABER  S.  J. 

CANISIO. 
Madrito  10.  Martii  1546. 

Ex  autographo  (2°,  4  pp.).  In  suprema  parte  paginae  primae  manu  antiqua 
scriptum  est:  ^Manus  P.  Petri  Fabri  1546.  Madrito  10.  Martij."  Inscriptio  deest; 
sed  ex  ipsis  litteris  inteHegitur  Fabrum  per  eas  respondisse  ad  epistulam  12.  Au- 
gusti  1545  a  Canisio  sibi  missam;  qui  et  quaedam  sua  manu  in  marginibus  adnotavit. 

Edita  in  „Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro"  I,  299—308.  388—394. 

De  adventu  P.  Alvari  Alfonsi  et  de  molestiis,  qiias  patiatnr.  Canisium  eiusque 
socios  in  consilio  Coloniae  ^^('''tndnendi  confirmat.  De  Littherano  converso  gaudet. 
De  Sociis  Vattisoleti,  Valentiae,  Gandiae  agentihus.  De  praeclaris  contionihiis  aUisque 
lahoribus  Andreae  Oviedi,  Antonii  Araozii,  Aemiliani  Logolae,  Fahri  ipsius.  Araozio 
auctore  midtos  monasteria  ingredi.  Canisiiim  Faber  hortatur,  itt  paratus  sit  ire, 
qitocumqite  praefecti  iusserint.  Ex  litteris  indicis  S.  Francisci  Xaverii  narrat  de 
novis  ninrtijrihits  ac  de  plitrimorum  infidelium  conversione.  Canisium  corpora  quae- 
dam  sanctorum  suo  nomine  Coloniae  venerari  iubet.  Feminam  nohilem ,  ordinem 
S.  Birgittae  ingressam  et  in  decreto  suo  Jahantem ,  rariis  allatis  rationibus  stahilire 
conatur. 

Ihesus. 
Charissime  in  Christo  frater. 
Gratia  dominj  nostri  Jesu  christi  et  pax  sit  semper  tecum.  Lit- 
teras  quas  ad  me  dedisti  in  discessu  domini  iVIuari  recepi  die  ab 
hinc  septimo  et  Idem  dies  ipsum  dominum  Aluarum  nobis  reddidit. 
Mirare  igitur  frater  mi  quo  pacto  tieri  potuerit,  eum  cum  tanta  difficul- 
tate  huc  peruenisse,  qui  tam  facile  a  vobis  diuulsus  est,  ego  sane  non 
admodum  torquebar  desiderio  aduentus  eius  vnde  factum  est  me  minus 
moleste  tulisse  impedimenta  itinerum  ipsius,  quae  iam  pridem  aliunde 
mihi  nota  fuere^  nostri  enim  lusitanj  significauerant  nol)is  aduentum 
eius  in  portugalliam,  misericordia  domini  magna  cum  ipso  fuit  semper. 
singulariter  autem  in  hoc  apparuit,  quod  variis  spinis  sepiuisse  \_sic] 
videtur  viam  eius,  quia  via  eius  esset  ^,  et  quod  dico  de  via  verissime 
etiam  dicj  potest  de  quiete  quam  ipse  praetendebat,  leuior  enim  longe 
erat  futura  crux  illa  quam  ipse  fugit  quam  est  illa  quam  ipse  iam  sentit, 
vt  vere  dicj  possit:  cecidit  in  scyllam  cupiens  vitare  caripdim.     Ipse 


'  Eum  in  itinere  naufragia  passum  esse  ex  epistula  Fabri  Madrito  13.  lanuarii 
1546  ad  P.  loannem  Aragonium  data  satis  certe  conici  potest  (Cartas  del  B.  P. 
J'rdro  Fabro  I,  284). 

*  Ab  ipso  sibi  electa;  non  via  domiui,  quia  via  oboedientiae  uon  erat. 


10.  Martii  1546.  169 

agit  nunc  complutj  cum  aliis  ex  nostris  scholaribus  i.  Inibj  autem 
est  curia  filiarum  caesaris,  vnde  primum  auulsus  fuerat  vt  me  com- 
itaretur  in  GermaniamS.  Tu  iam  aliqua  ex  parte  nostj  quam  nobis 
inimicentur  nostri  domesticj  ^  si  nobiscum  conuersentur.  liinc  ergo  crux 
nostro  Aluaro  quoticliana  exoritur  longe  grauior  omni  cruciatu  quem 
Coloniae  sentire  poterat.  Alteras  litteras  tuas  quas  Kalendis  sep- 
tembribus  ad  me  dedisti'*  nescio  quis  tamdiu  detinuerit,  aut  quae 
causa  sit  quod  liic  martius  eas  sibi  reseruavit  nobis  reddendas.  forte 
factum  est  quia  oportuerit  me  eas  omnis  [sic]  recipere  cum  maiore 
indigerem  consolatione  id  est  lioc  tempore  cuiusdam  infirmitatis  meae 
corporalis  que  tribus  ferme  hepdomadibus  durauit  vt  durum  spiritum 
meum  nonnihil  decoqueret  ac  mollificaret  ad  salutem,  nunc  melius 
habeo  et  plane  valeo''  cum  intelligam  vos  tam  feliciter  in  domino 
valere,  Doleo  equidem  tuum  dolorem  qui  in  te  est  propterea  quod 
tam  paucj  Coloniae  relictj  sitis  sed  me  abunde  [consolatur]  ista  tua 
constantia  qua  sic  te  adstringis  Coloniensibus  propter  solum  Christum 
et  animarum  salutem  luxta  quod  nostj  refrigerare  posse  viscera  mea, 
gratia  dominj  nostri  lesu  Christj  in  omnibus  tecum  sit,  et  ipsa  eius- 
dem  presentia  vt  benedicaris  tu  cum  caeteris  fratribus  qui  istic  tecum 
sunt  et  tecum  idem  sentiunt  vt  fructum  afferatis  in  patientia^ 
vtque  edificemini  in  domos  spirituales^  ad  gloriam  totius 
sanctissimae  trinitatis  et  omnium  electorum  dej.  Ego  scribo  paucis 
ad  Reuerendum  patrem  priorem  respondens  ad  breuissimam  ipsius  ad 
me  datam  epistolam",  nunquam  possem  scriptis  explicare  quam  mihi 
sapiant  cuncta  que  de  germania  audire  possem  modo  ea  non  sint 
circa  lapsus  filiorum  subtractionisS  qui  semper  proficiunt  in 
perdendo,  hinc  est  factum  vt  maxime  gauisus  sim  audiens  et  legens 
reuersionem  ilHus  quem  spyrensem  cognominatis  ^,  benedictus  dominus 
et  pater  omnium  spirituum,  magna  sane  mutatio  fuit  transisse  ex 
sensu  lutheri  ad  sensum  huius  nostrae  societatis.  Id  quod  melius 
judicare  ahquando  poterit  qui  vtrumque  horum  extremorum  gustauit 
et  expertus  est,  det  ej  qui  refecit  eum,  agnoscere  gratiam  hanc, 
misericordiam  et  clementiam.  Multi  hic  legerunt  litteras  vestras  qui 
mirum  in  modum  edificatj  sunt  audientes  huiusmodi  opus  dej  omni- 
potentis.  Vtinam  per  ipsum  aliquando  trahi  possint  quamplurimj  qui 
in  eadem  perditione  viuentes   gloriantur  se  pugnare  aduersus  sanctos 


vale  autogr. 


'  „Casibus  conscientiae"  disceudis  operam  daturus  erat.  Cf.  Cartas  del  B.  F. 
Pedro  Fahro  I,  294. 

2  P.  Alfonsus  huius  aulae  capellanus  fuerat;  cf.  supra  p.  98-. 

'  ^lnimici  liominis  domestici  eius"   (Matth.  10,  36). 

*  Hae  perisse  videntur.  *  Luc.  8,  15.  *  1  Petr.  2,  5. 

■^  Epistuh^  haec,  12.  Martii  ad  Gerardum  Carthusiae  priorem  data,  proponitur 
a  Reiffenherg,  Mant.  p.  12—13,  et  in  ,Cartas  del  B.  F.  Fedro  Fahro"  I,  309—313. 
394-397.  «  Hebr.  10,  39.  »  Cf.  supra  p.  161. 


170  26.   B.  Petrus  Faber  Canisio. 

Ecclesiae  lesii  Christj.  Scribe  ad  Fetrum  Kanegesser''!  epistolam  eius 
ad  manus  meas  peruenisse  et  fuisse  gratissimam  gustui  meorum  visce- 
rum.  Idem  dixerim  de  ea  quam  ad  me  dedit  Charissimus  Euerardus '' -, 
Cuius  constantiam  plurimum  probat  (vt  spero)  omnium  caelestium 
ciuium  conuentus,  det  vtrique  dominus  in  omni  vii'tute  perseuerantiam 
ac  augmentum  Christo  Jesu  crucifixo  dignum.  Epistola  dominj  Leo- 
nardj  ^  non  potuit  non  esse  gratissima  animae  meae  prapter  singu- 
larem  dilectionem  qua  ipsum  prosequor  videns  quam  sit  tuus  in 
Chi'isto.  Ne  queso  defatigentur  istj  tres  ad  me  frequentius  scribere 
etiam  si  non  viderint  propria  rescripta  sibi  a  me  darj,  sat  sit  illis 
me  quotidie  ad  ipsos  scribere  et  rescribere  in  spiritu  amicissimi 
hominis.  Ecce  iam  defatigatus  sum  viribus  corporis  *  et  absoluj 
mensuram  iustae  epistolae.  Cum  tamen  nihil  de  me  et  de  his  que 
circa  nos  sunt  scripsi  in  quibus  sunt  multa  que  oportet  vos  scire. 
Hoc  tamen  non  esset  admodum  necessarium  siquidem  ad  vos  per- 
uenerint  litterae  quas  de  hisce  rebus  conscripsj  et  ad  vos  misj  per 
manus  Reuerendissimi  D.  nuncij  berallj  ^.  Inibi  dicebam  nos  reliquisse 
valesoleti  ^  tres  ex  nostris  vt  inibi  dent  operam  litteris  scholasticorum 
doctorum  inter  quos  nominabam  Magistrum  Hermetem''',  quem  nobis 
dedit  louaniensis  vniuersitas ,  et  alios  duos  theologos  complutenses  ^. 
Yalentia  habet  sex  et  dux  gandiae  ^  quinque,  ex  valentinis  vos  nemi- 
nem  nostis,  ex  illis  autem  qui  sunt  Gandiae  nostis  duos,  Magistrum 
Ambrosiumi"  videlicet  et  Magistrum  Andreami^  qui  aliquando  fuit 
hospes  Reuerendi  Andreaei^  postquam  scilicet  incidisset  in  latrones 
prope  duren '  ^^.  hic  perambulat  vias  et  castella  illius  optimi  ducis  ita 
vt  contingat  quatuor  conciones  vno  die  ipsum  habere  ad  diuersos 
populos.  Magister  Ambrosius  acceptissimus  est  et  videtur  breui  sci- 
turus  linguam  hispanicam.    Dominus  Licentiatus  Aaroz  i*  qui  vos  per- 


*  In  margine  nntnu  Canisii  ascriptnm  est :  Kanegiezer. 

•^  Canisius  in  margine:  Euerard. 

"  Canisins  in  margine  scripsit:  M.  Andre. 


'  Is  tunc  in  lovaniensi  academia  studiorum  causa  versabatur;  v.  siipra  p.  167. 

-  Questenburch ;  v.  supra  p.  125^.  161'.  ^  Kessel. 

^  Beatus  liic  vir  kalendis  Augustis  eiusdem  anni  Romae  mortuus  est. 

^  Hieronymum  Verallum  dicit;  epistula  liaec  periisse  videtur. 

«  Valladolid.  ^  Poen. 

'  P.  lacobus  Mendez  et  P.  lacobus  Gonzalez  de  Medinacoeli  significari  videntur. 
Cf.  ,Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro"  I,  282.  »  Sanctus  Franciscus  de  Borgia. 

'<>  De  Lyra;  de  quo  supra  p.  103^.  108.         "  Oviedum;  de  quo  supra  p.  113^. 

'-  Andreas  Herll,  canonicus  coloniensis,  significari  videtur. 

'^  Durcn,  Dura ,  Marcodurum ,  urbs  ad  Ruram  sita,  nunc  Diireu,  in  provincia 
rhenana  regni  borussici.  Is  anno  1-543  a  sociis  lovaniensibus  delectus  erat  ad  litteras 
S.  Ignatii  Fabro  afFerendas,  Coloniae  degenti  {Orlandinns  1.  c.  1.  4,  n.  36). 

'*  P.  Antonius  Araoz,  ex  Vergara,  Cantabriae  oppido,  ortus  et  S.  Ignatio  cogna- 
tione  iunctus,  prinius  Societatis  in  Hispania  praepositus  provincialis  fuit  (1547 — 156.5). 
Qui  Italiam ,  Lusitaniam ,  maxime  autem  Hispaniam  apostolicis  contionibus  excoluit, 


10.  Martii  1546.  171 

inde  atque  ego  diligit  nunc  apud  me  agit,  Ipse  habet  gratiam  verbi 
ita  vt  possit  etiam  Aulicis  hispaniensibus  optime  satisfacere,  et  alioqui 
duces  erga  contemptum  mundanae  gloriae  permouere  ad  Christum, 
multj  per  ipsum  relinquunt  seculum  et  sic  crescunt  omnium  ordinum 
filij.:  id  quod  mihi  valde  sapit  in  domino.  In  hoc  enim  cognoscitur 
Christj  verus  doctor  et  predicator  quod  ducat  multos  ad  christum 
nudum,  quod  per  ipsum  Impleantnr  monasteria,  quod  secularia  com- 
tempnantur  [sic]  ac  rehnquantur.  Interim  vero  non  minus  docentur 
caeteri  quo  pacto  viuere  recte  possint  in  minoribus  vocationibus.  Quid 
de  me  proprie  dicam  nescio,  nisj  quod  indies  in  hominem  inutilem  fortius 
pergo:  tantum  abest  vt  meHus  militem  meam  militiam,  aut  melius 
cursum  meum  curram  et  tamen  non  omitto  concionarj  loco  et  tempore 
oportuno,  neque  audire  confessiones ,  Trado  quoque  aliquam  partem 
mei  ilHs  qui  petunt  exercitia  qui  multj  sunt  ita  vt  nunc  habeamus 
tres  in  quibus  est  quidam  pastor  vir  magnae  expectationis ,  siquidem 
ipse  possit  (prout  iam  cepit  intelligere  ac  probare)  eHgere  meHora  ac 
sequi.  Vniversitas  compHitensis  optima  et  multa  vasa  nobis  poHice- 
tur^.  EmiHanus  quem  abunde  nostis  nondum  perfecte  restitutus  est 
ei  sanitati  quam  habebat  Louanij  et  Coloniae  et  tamen  cepit  praedicare 
in  patria  cum  maxima  omnium  edificatione.  Ipse  habet  locum  in  quem 
conueniunt  tria  miHa  hominum  quos  habet  attentissimos.  Mirum  dictu 
quantum  cupiat  scire  quecumque  ego  scio  de  vobis  et  quam  sit  de- 
uotus  Coloniensibus''^.  Benedictus  deus  qui  dat  hinc  [?]  ex  omnibus 
partibus  nostrae  societatis  muHos  vobis  coadiutores  quo  fit  vt  iam 
non  sim  solus  qui  videatur  totus  vester  esse  in  domino.  Quod  de 
abitu  ex  Colonia  nihil  cogites  et  nihil  sis  soUicitus  in  te  ipso  mihi 
sicut  sentis  perplacet.  sat  tibi  est  quod  sis  paratus  obtemperare  si  ob- 
edientia  aHquis  [sic]  volet  aHo  vocare,  in  eam  interim  transmitte  omnem 
propriam  voluntatem  ac  propriam  rationem,  iHi''  quos  te  contempto 
sequi  debes,  de  hoc  cogitent,  de  hoc  sint  soHicitj.  fierj  poterit  vt 
breuj  habeas  socios  aut  etiam  fiHos  in  quos  deo  dante  transfundere ' 
possis  tuum  sensum  quique  tuas  gerere  possint  vices  tanquam  alteri 
tuj  aut  Coloniensibus  vtiHores,  hoc  cum  fuerit  nos  Hberiores  erimus 
vt  consequamur  ea  que  nunc  bonum  est  noHe  etsi  optima  sunt.  Nolo 
longius   progredj  non  quod   timeam  videri   proHxus  (sicut  nec  vos  in 

*  Canisins  in  margine:  Emilianus.         ''  illis  antogr.  "  transfondere  autoyr. 


et  apud  Philippum  II.  aliosque  proceres  magna  gratia  floruit;  vivere  desiit  Madriti 
13.  lanuarii  1573. 

'  Dominus  de  Paulo:  ,Yas  electionis",  inquit,  „est  mihi  iste,  ut  portet  nomen 
meum  coram  gentihus  et  regihus"  etc.  (Act.  9, 15).  Cf.  etiara  Rom.  9,  23.  2  Tim.  2,  20.  21. 

-  Aemilianus  de  Loyola,  S.  Ignatii  nepos,  „dicendi  vsu  in  optimorum  concio- 
natorum  numerum  iam  peruenerat.  sed  .  .  nimijs  contentionihus  arteriam  fregit,  et 
sanguinem  excreauit,  vt  Araozij  iussu  cessandum  denique  ei  fuerit,  nec  multo  post 
[anno  1547]  in  flore  aetatis  .  .  .  excessit  e  vita"  {Orlandinun  ].  c.  1.  6,  n.  80;  cf.  Po- 
lancum  1.  c.  I,  188.  248. 


172  26.   B.  Petrus  Faber  Canisio. 

vestris  ad  ine  prolixj  esse  potestis)  sed  quia  tempus  iion  datur  plura 
dieendj,  hoc  tantum  addo :  Nos  misimus  ad  vos  litteras  indicas",  quas 
anno  superiore  recepimus  a  Magistro  francisco.  vtinam  ad  vos  per- 
uenerint  vt  consolemini  solida  consolatione  videntes  mirabilia  que 
operatur  Christus  in  iUis  populis.  Gaudet  magister  franciscus  quod 
suo  tempore  sexcentj  homines  in  illis  partibus  nouiter  baptizatj  mar- 
tyrium  receperint  qui  est  perfectissimorum  baptismusi.  Gaudeamus 
et  nos  propter  hoc  in  domino  nostro  Jesu  Christo,  Gaudet  Magister 
franciscus  quod  vno  mense  contigerit  et  datum  sit  ej  baptizare  decem 
milia  hominum.  Gaudeamus  et  nos  super  tam  copiosa  messe.  Gaudet 
Magister  franciscus  in  ea  spe  quam  ostendit  in  illis  suis  litteris 
dicens.  spero  in  domino  quod  hoc  anno  sim  baptizaturus  plusquam 
centum  miHa  hominum^.  Nolo  plura  commemorare  confidens  in  do- 
mino  quod  ad  vos  peruenerunt  ipsae  eiusdem  litterae  quas  latinas 
fecit  quidam  ex  coinbricensibus  nostris,  facile  est  credere  eum  fuisse 
Magistrum  loannem  insulanum  qui  est  de  louaniensibus  solus  rehctus 
conimbricae^,    Maximilianus  ^    enim   complutj    studet    et   hermes''    (vt 


*  Canisius  in  margine:  Indicae. 

^  Subter  vocabula  Maximilianus  ttsque  ad  hermes    linea    eaque,   vt   videtur ,    a 
Canisio  ipso  ducta  est. 


*  Similia  a  Fabro  Madrito  10.  Novembris  1545  P.  Simoni  Rodericio  S.  J.  scripta 
erant:  ^En  oyendo  hablar  de  los  seiscientos  martires  no  se  lo  que  siente  mi  anima 
en  Jesucristo"  etc.  (Cartas  I,  280). 

-  S.  Franciscus  Xaverius  27.  lanuarii  1545  Cocino  Romam  ad  socios  epistulam 
misit,  in  qua  haec  leguntur:  „In  hoc  Trauancoridis  regno,  vbi  versor  (vt  aliquid 
de  rebus  Indicis  scribam,  quarum  vos  auidissimos  esse  certe  scio)  phirimos  Deus 
ad  Christi  Filij  sui  adduxit  Fidem.  Mensis  quippe  vnius  spatio  amplius  decem 
hominum  millia  Christiana  feci.  .  .  .  Manaria  insula  hinc  abest  millia  passuum  cir- 
citer  CV.  eius  incolae  certos  ad  me  homines  ablegarunt  rogatum,  vt  quoniam  vellent 
fieri  Christiani,  ad  eos  baptizandos  proficisci  ne  grauarer.  Ego  cum  grauissimis 
negotiis,  maximeque  ad  rem  Christianam  pertineiitibus  distinerer,  ire  ipse  non  potui. 
Itaque  certum  exoraui  Sacerdotem,  vt  iret  meo  loco  quam  primum  ad  illos  Baptismo 
expiandos.  lamque  is  plurimos  baptizauerat ,  cum  Rex  lafanapataniae,  in  cuius 
ditione  insula  est ,  complures  Neophytos ,  quod  Christiani  facti  essent ,  crudelissime 
necauit.  Gratulandum  est  Christo  Domino ,  qui  ne  nostra  quidem  tempestate ,  sinit 
desiderari  martyres.  Et  quoniam  diuina  benignitate  atque  indulgentia  tam  paucos 
vti  videt  ad  salutem,  pro  sua  singulari  prouidcntia  permittit,  vt  per  humanam  cru- 
delitatem  impleantur  destinatae  sedes,  ac  numerus  beatorum.  .  .  .  Equidem  spero 
pro  huius  regionis  praeparatione,  et  quasi  segete,  me  hoc  anno  ad  centum  Christia- 
norum  millia  esse  facturum"  (S.  P.  Francisci  Xavcrii  e  Soc.  lesu  Epistolarum 
Libri  IV.  Ex  Hispano  in  Latinum  conuersi  ab  Horatio  Tursellino.  Ed.  noviss. 
[Antverpiae  1657]  p.  91—101.  Cf. :  S.  Francisci  Xaverii  Epistolarum  omnium  libri 
quatuor.  Opera  R.  M.  [Rochi  MenchacaeJ  Vol.  I  [Bononiae  1795],  p.  187—193.  Die 
Bricfe  des  heiligen  Franz  von  Xavier,  iibersetzt  und  erkliirt  von  Joscph  Buri/ ,  I 
[Kiiln  1836],  218 — 223.  Lettres  de  saint  Fran(;-ois-Xavier,  traduites  par  Leon  Pages, 
I  [Paris  1855],  172—177;  et  saepius). 

^  loannes  Covillonius  (Couvillon,  Covillon),  Insulis  (Lille)  circiter  annum  1520 
natus  {OrJandinus  1.  c.  1.  4,  n.  82.    Delplace  1.  c.  p.  2*). 

*  Maxiniilianus  Capella,  insulensis  et  ipse  {Orlandinus  1.  c.    Delplace  I.  c). 


10.  Martii  1546.  173 

iam  dixi)  Valesoletj  \  paruus  autem  Cornelius  ^  Vlisbonae  agit  breui  ad 
uos  (si  magister  Symon  ^  audierit  me)  huc  uenturus  vt  plus  ocij 
habeat  posthac  ad  studendum.  Non  satis  mii-arj  possum  quod  tam 
raras  a  te  recipiamus  litteras  (presertim  cum  habeas  viam  tam  facilem 
ad  Reuerendum  D.  Nuncium  berallum).  Vide  vt  singulis  mensibus 
aliquid  ad  nos  scribas^  Salutem  pete  nobis  per  Jntercessionem  ma- 
gorum^,  Vndecim  miHum  virginum*,  sanctj  Gereonis  et  sociorum  eius-^ 
sanctorumque  machabeorum  "^  ad  hoc  ipsum  singulorum  templa  meo 
nomine  visitando.  Dominos  Istos  Episcopos ,  Dominos  prouinciales, 
Dominos  priores,  dominos  licenciatos  quos  nominatim  sepius  legistj 
in  meis  literis  ^  resalutato  diligenter.  Jtem  dominam  Margaretam  ^, 
vtrumque  Alexandrum  et  ceteros  quos  tu  facihus  intelHgis  quam  ego 
scribere  valeam.  Domina  Magistri  Joannis  (quam  lubentius  brigittanam 
appeHassem)  mihi  commendatissima  est  et  semper  fuit  ex  quo  a  vobis 
recessj^,  doleo  autem  ipsam  vsque  adeo  solHcitari  ad  retrocessionem, 
faxit  deus  vt  non  praeualeant  qui  animae  ipsius  insidianturi*' 
quique  profectum  eius  tentant  impedire,  vtinam  atque  vtinam  mihi 
nunc  Hceret  ac  daretur  esse  apud  eam  vel  ad  horam,  habeo  enim 
quam  plurima  ad  conhortationem  et  ad  consolationem  eius  si  veHt 
auertere  sensus  ab  his  qui  maHgna  loquuntur  in  interitum  eiusi^, 
maxime  veHm  vt  meo  nomine  siquidem  praestat  ipsam  visites  dicasque 
ej  multam  salutem,  quid  minantur  inimicj  perseueraturae  ?  ^^  labores 
fortassis,   paupertatem,    opprobria,   subiectionem  et  caetera  id  genus 


Valesotj  atitogr.  ^  Canisius  in  margine:  singulis  mensibus. 


^  Cornelius  Vishavaeus,  nepos  P.  Cornelii  Vishavaei,  qui  Lovanii  degebat;  cf. 
supra  p.  113^ 

2  P.  Simon  Rodriguez  (Rodericius) ,  e  primis  S.  Ignatii  sociis ,  Societatem  iu 
Lusitania  egregie  propagabat  et  10.  Octobris  1546  a  S.  Ignatio  primus  Societatis  per 
Lusitaniam  praepositus  provincialis  nominatus  est. 

^  Ecclesia  metropolitana  coloniensis  in  nulla  fere  re  magis  gloriatur,  quam 
quod  tria  corpora  sanctorum  illorum  magorum  possideat,  quos  stella  ex  orienti  ad 
Christum  duxit  infantem. 

*  Ferebant  S.  Ursulam  et  S.  Pinnosam  una  cum  11  000  virginibus  britannicis 
pudicitiae  servandae  gratia  Coloniae  martyrium  subisse  sub  Maximino  Tbrace  (235 
ad  238).  SS.  Ursulae  et  sociarum  virginum  et  martyrum  sacra  ossa  et  reliquiae 
etiamnunc  Coloniae  et  maxime  in  basilica  S.  Ursulae  cohmtur. 

5  Cf.  supra  p.  872. 

®  Rainoldus  de  Dassel,  archiepiscopus  coloniensis,  post  medium  saeculum  XII. 
octo  corpora  illorum  veteris  Testamenti  (2  Mach.  7)  martyrum,  quos  Machabaeos 
dicimus ,  ex  Italia  Coloniam  attulit  et  in  ecclesia  monialium  benedictinarum  collo- 
care  statuit,  quae  in  ,agro  ursulano"  exstabat.  Nunc  in  templo  S.  Andreae  (atque  e 
vetere  memoria  Romae  quoque)  coluntur  {Gclenins  1.  c.  p.  537 — 539.  F.  E.  v.  Mering 
und  L.  Rcischerf,  Die  Bischofe  von  Koln  II,  88 — 46). 

■^  Cf.  supra  p.  157.  »  Questenburch.  »  De  hac  supra  p.  125.  161.  167. 

10  1  Reg.  24,  12;  28,  9.  "  2  Par.  22,  4. 

'-  Quae  sequuntur,  Faber  certe  non  pro  sola  illa  muliere  conscripsit,  sed  etiam, 
ac  fortasse  maximo ,  ad  confirmandos  in  propositis  suis  iuvenes  illos  colonienses, 
qui  Societati  se  addixerant. 


174  26.    B.  Petrus  Faber  Cauisio. 

ox  quibus  est  crux  quam  quotidie  tollere^  iubemur,  an  non  in 
liis  est  Christus  clare  ostensus  ?  Timeat  potius  ea  que  nobis  minantur 
propria  conscientia,  bonus  angelus  noster,  Jpsa  denique  veritas  quibus 
inimicarj  aut  non  obedire  tormentum  est  durissimum  et  intolerabile, 
0  sj  sciret  bona  ista  Domina  quid  ipsi  repromittat  dominus,  o  sj  sciret 
quam*  bona  ipsam  manent.  Meminerit  peccatorum  suorum  et  earum 
poenarum  que  repositae  sunt  peccatoribus  illis  videlicet  qui  poeni- 
tentiam  non  egerint,  meminerit  actiones  ac  labores  vitae  christj, 
beatae  Virginis  et  omnium  eorum  quos  certa  fide  scimus  vitam  aeter- 
nam  in  caelis  esse  consecutos,  meminerit  praeterea  earum  passionum 
quas  christus  passus  est  pro  se  et  pro  omnibus,  meminerit  denique 
et  cum  spe  firma  aspiciat  eam  gloriam  quae  ipsam  manet  in  celis. 
Si  dura  videtur  ipsi  conuersatio  suarum  sororum  sciat  se  promererj 
omnium  sanctorum  consortium,  Si  durus  est  panis  quem  nunc  comedit 
sciat  se  habituram  hac  via  panem  angelorum.  Si  displicet  habitatio 
monasterij  sumat  inde  occasionem  contemplandj  et  sperandj  habita- 
tionem  illam  non  manu  factam^  quae  est  domus  et  ciuitas 
sanctorum^,  Jdem  dixerim  de  inclusione*  per  quam  merebitur  liber- 
tatem  sanctorum  corporum,  et  de  laboribus  quos  imponit  obedientia. 
qui  via  sunt  ad  dominum  ^  sempiternum  et  ad  quietem  quam  promittit 
qui  dixit:  Jntra  in  Gaudium  dominj  tuj^  et  esto  supra 
q  u  i  n  q  u  e  c  i  u  i  t  a  t  e  s  ^,  sed  credo  nihil  horum  tam  ferventem  et  tam 
fortem  mulierem  deterrere  ab  semel  incepto  itinere.  Jpsa  enim  iam 
pridem  supputauerat  sumptus  ad  hoc  viaticum  necessarios,  decreuerat 
enim  renunciare  omnibus  quae  possidebaf^  et  nuda  Christum 
nudum  sequj,  hoc  namque  est  supputare  sumptus  necessarios  ad  pu- 
gnam  victoriamque  inimicorum  nostrorum  spirituahum  ac  carnalium 
et  ad  editicationem  spiritualis  turris^,  quod  si  bene  non  supputavit 
prius  (vt  forte  ipsi  viderj  potest)  institutum'  quod  ingressa  est,  in 
hoc  ipso  tum  versatur  id  est  in  exercitiis  abnegandj  omnia  et  se 
ipsum  quo  fit  vt  non  oporteat  redire  ad  seculum.  Quia  resumere 
seipsum  et  sua  nihil  aliud  esse  deprehenditur  quam  inchoatam  sup- 
putationem  necessariorum  sumptuum  omnino  derehnquere,  perdere  id 
ipsum  quod  iam  feceras  et  reducj  ad  periculum  veniendj  ad  diem 
[iudicij  1 ''  nulla  neque  bene  incepta  denuo  neque  perfecta  supputatione. 
Et  si  non  fuerit  facta  supputatio  ipsa  de  qua  loquimur  nonne  sequitur 
nullam  nos  de  inimicis  quj  terrent  incipientes  et  opprinmnt  insipientes 
victoriam   esse   reportaturos  ?     Nonne    etiam    sequitur   ipsam   turrim 


"  Foiiasse  legendum:  quanta. 

''  Sic ;  sed  jjrobabile  est  Fabntm  scribere  rohtisse :  dominium. 

'  institum  autofjr.  ''  Hoc  rel  simile  quid  sHpplendiim  esse  videtur. 


Luc.  9,  23.  2  2  Cor.  5,  1.  2.  »  Cf.  Eph.  2,  19. 

^Clausuram"  diccre  solemus.  *  Matth.  25,  21.  23. 

Luc.  19,  19.  ■>  Luc.  14,  33.  «  Cf.  Luc.  14,  26-30. 


10.  Martii  1546.  175 

(quam  tamen  editam''  esse  oportebit)  nullum  neque  finem  neque 
principium  suae  aedificationis  habituram  ?  Hinc  videtur  et  clare 
apparet  eorum  stultitia  atque  ignorantia  qui  ob  timorem  ne  non  per- 
ficere  possint  quod  optime  sciunt  inceptum  esse  desistunt  ab  inceptis, 
quid  enim  aliud  faciunt  quam  nolle  nee  principium  neque  consumma- 
tionem  suae  perfectionis ?  Ne  igitur  retrospiciamusi  nec  retro 
conuertamur  aratrum  sanctum  manibus  assecutj ,  ne  resumamus  ea 
quae  semel  deo  dante  euomuimus  de  animis  nostris^.  Si  iterum  sapit 
ac  placet  quod  semel  despeximus,  negleximus  ac  odio  habuimus  ne 
credamus  nos  parum  sapuisse  tunc  aut  non  bene  oculatos  fuisse  sed  red- 
eamus  ad  eosdem  sensus,  eundem  illum  spiritum  quaerentes  per  quem 
tale  iudicium  de  rebus  assequebamur  ^.  Si  mutantur  sensus  interiores 
et  exteriores  circa  id  quod  in  se  semper  vile  est  et  nihil,  Queramus 
semper  eum  statum  sensuum  in  quo  res  ipsae  vilescunt.  Paulus  dicit 
hoc  sentite  in  vobis  quod  et  in  Christo  Jesu  qui  cum  in 
formadej  esset  exinaniuit  semetipsum  formam  serui  ac- 
cipiens^.  Videat  quisque  in  qua  forma  est  et  cupiat  formam  serui 
vt  seruiat,  vt  laboret  vsque  ad  mortem  crucis  factus  ob- 
ediens^.  Hunc  Jesum  de  se  qui  non  habet  querat  ex  illo  qui  dat 
omnia,  qui  habet  ipsum  sequatur.  Multo  plura  subministrat  cupiditas 
salutis  eius  dominae  propter  quam  hec  scribo,  si  autem  sero  ad  ipsam 
peruenerint  mea  desideria  vos  ipsi  potestis  abunde  facere  vt  ne  hunc 
libellum  verius  quam  epistolam  prout  venerit  in  buccam  effuderim*'. 
Jesus  Christus  qui  est  et  venturus  est  iudicare  omnem  sensum  con- 
fortet  corda  vestra  in  omnj  bono  sensu  et  vestras  intel- 
ligentias^  in  omnj  recta  ac  vera  cognitione  Amen.  Ex  oppido 
madrit  vbi  est  principis  hyspaniae  curia  10  die  martij  Anno  1546. 
Tuus  in  Christo  frater  petrus  Faber. 


Sic;  sed  legendum  esse  videtiir :  edificatam.  ^  effimderim  antogy. 


1  Luc.  9,  62.  2  cf.  Prov.  26,  11.    2  Petr.  2,  22. 

^  Haec  pulchre  convenimit  cum  regulis,  quas  S.  Ignatins  in  ^Libro  exercitiorum" 
proposuit  ad  motus  animi  discernendos  (regulae  pro  1.  hebdom.,  n.  5 — 8). 
*  PhiL  2,  5—7.  5  pijji    2,  8. 

«  Phil.  4,  7. 


176  27.    Canisius  Sebastiaiio  de  Heusenstamm. 

27. 

CANISIUS 

SEBASTIAXO  DE  HElSEXSTA^ttM, 

arcbiepiscopo  nioguntino  et  roniani  impeiii  principi  electori  ' 
Colonia  1.  Aprilis  1546. 

Ex  opcre^:  ,DIYI  CYRILLI  AR  =  |  CHIEPISCOPl  ALEXANDRINI  OPE  r= 
rum  omnium,  (luibus  nunc  pra?ter  alia  complura  noua,  |  recens  acceffere  vndecim 
Libri  in  Gencsim,  I  nunquam  antea  in  lucem  *diti,  |  TOMYS  PRIMYS.  1  Onuiia  iam 
aununo  tum  stuilio,  tnni  laborc  integritati  siue  resti  =  \  tiita,  d"  a  mendis,  quihus  con- 
/piircata  erant,  repurgata.  Colonice  ex  officina  Melchioris  Nouesiani,  Anno  \  M.D.XLVI. 
Mense  Aprili."  (2",  if.  333,  et  praeterea  in  initio  ff.  8  non  signata).  Epistula  nostra 
duo  folia  occupat,  quae  sunt  proxima  a  titulari '. 

Epistula  usus  est  Riess  1.  c.  p.  57.   Partem  germanice  vertit  Dreivs  1.  c.  p.  17. 

Cur  hoc  rolunien  operum  S.  CijrilU  Ale.xandritu  Sebasfiano  dedicet.  Ad  Ci/rillum 
et  Sehastianum  transfert .  quae  veteres  dc  alcedine  finxerant.  Motus,  qiiibus  Ger- 
niania  niisere  concutiatur,  componendos  esse  pcr  episcopos.  Horum  officia  exponit. 
Athanasiis ,  Ambrosiis,  Cyrillis  opus  esse.  Sebastiani  virtutes  et  „cum  caesare  con- 
.•^ensuin'^  praedicat  eiusque  oculis  Cgrillum  proponit  ecclesiam  contra  haereses  suae 
aetatis  defendcntem.  Li  similia  et  peiora  prolapsuros,  qui  nil  nisi  sacram  Scriptnram 
sequi  relint.  Bafionem  reddit  huiiis  editionis.  Qiii  libri  nunc  ^jr//H»w  in  lucein 
emittantur.     Cupit  editiones  Cijrilli  magis  mdgisque  emendari. 


'  Sebastianus  de  Heusenstamm,  iuris  utriusque  doctor,  20.  Octobris  1545  archi- 
episcopus  moguntinus  electus  est.  In  conventu,  mense  lanuario  anni  1546  Vesaliae 
ab  electoribus  rhenanis  habito,  cum  a  Palatino  urgeretur,  ut  pro  Hermanno  Wedano 
apud  caesarem  intercederet ,  constanter  abnuit.  Synodum  dioecesanam  habuit  anno 
1548,  provincialem  anno  1549 ;  annis  1551 — 1552  tridentino  concilio  interfuit.  Par- 
ochias  et  monasteria  dioecesis  suae  visitanda  et  inspicienda  curavit.  Magnos  bellorum 
tumultus  perpessus,  Eltvillae  mortuus  est  17.  Martii  1555  {Nic.  Serarius  S.  J., 
Moguntiacarum  reruni  libri  quinquc  [Moguutiae  1604]  p.  898 — 913.  lo.  Sleidanus, 
De  statu  religionis  et  reipublicae,  Carolo  Qninto  Caesare  [Argentorati  1566]  1.  16, 
f.  282».  Georg.  Christ.  loannis ,  Yolumen  priinuiii  rerum  Moguntiacarum  [Franco- 
furti  ad  Moenum  1722]  p.  847—861). 

2  Editio  Cyrilli  a  Canisio  facta  (3  tomi)  rarior  est.  In  ipsa  bibliotheca  regia  mona- 
censi,  quae  libris  theologicis  locupletissima  est,  frustra  aliquando  a  me  est  quaesita. 
Pauca  solum  novi  exempla:  unum  Constantiae  ad  Lacum  Brigantinum  cxstat,  in 
bibliotheca  lycaei  archiducalis  (provenit  ex  bibliotheca  collegii  S.  J.  constautiensis 
suppressi) ,  alterum  Friburgi  Brisgoviae  in  bibliotheca  universitatis ;  tertium  (deest 
pars  extrema)  Coloniae  in  seminario  archiepiscopali  (sign.  „Patt.  f.  120").  Est  et 
tomus  primus  in  collegio  nostro  exaetensi,  secundus  in  vicino  conventu  Patrum 
Franciscanorum  werthensi  (Weert).  Primum  habet  etiam  urbana  bibliothoca  colo- 
niensis  (sign.  ,G.  B.  IV.  2335"). 

^  In  titulo  operis  etiam  signum  typograpbicum  Novesiani  apj)aret:  sagitta 
pennata,  cui  aiiguis  circunivolvitur ;  inscriptio:  Festina  lente.  Dedicationem  sequitur 
index  verborum  et  rerum  alphabeticus  (5  pp.)  et  brevissima  Cyrilli  „vita"  cuni 
^operum  elencho"  (p.  1):  f.  333*  „errata"  corriguntur.  Ante  commentarios  in  Le- 
viticum  et  in  loannem  tituli  exstant  speciales  (=  ff.  40  et  94).  Charta  densa  est, 
typi  niagni  et  pulchelli.  In  initiis  capitum  complures  figurae  (litteras  initialcs 
dicimus)  ligno  incisae  sunt. 


1.  Aprilis  1546.  177 

REVERENDISSIMO 

IN  CHRISTO  PATRI  AC  DOMINO  D. 

Sebastiano  Archiepiscopo  Moguntinensi,  sacri  Imp.  Rom. 

per  Germaniam  Arcliicancellario,  Principi  Electori, 

etc.  Domino  suo  colendiss.  Petrus  Canisius 

Nouiomagus  gratiam  et  pacem  in 

Christo  perpetuam. 

PRodit  in  lucem  omni  luce  clarior  CYRILLVS,  et  quidem  faustis- 

simis  tuis   auspicijs  prodit  Antistes  Reuerendiss.  ^   scilicet ,   vt  Archi- 

episcopum  velut  postliminio  reuersum  Archiepiscopus  excipiat,  foueat, 

defendat  ac  seruet.     Poterat  sane  vir  Apostolicus,  qui  nunc  venit  in 

tuos  complexus,  vel  in  media  perfidorum  hostium  acie  tutus  incedere: 

poterat  se,  nomenque  suum  sine  patrono,  sine  vindice  tueri,  ne  prorsus 

alieno   niti  praesidio  videretur.     Fit  tamen,   nescio  quo  pacto,    prae- 

sertim    hac   aetate    nostra,    vt    quamuis   per   se    fulgeat   vel   autoris 

dignitas,  vel  operis  maiestas,  alicunde  viri  praecellentes  adhibeantur: 

qui,  qua  pollent  autoritate,  simul  et  fide  prudentiaque,  sibi  dedicatos 

libros  tura  illustrare,    tum   propugnare  non  minus  velint,    quam  pos- 

sint.     Hoc  igitur  iure,    quia  D.  CYRILLO  deligendus   erat  patronus, 

tu   cum   primis   occurristi,   tantae   autoritatis   vir,    quantae  vix  vllus 

apud  Germanos  alius,  quum  sis  vere  illis  Archicancellarius  ^ :  eius  fidei, 

qua  plurimi  non  antiquiorem  in  Archiepiscopo  desiderarent,  non  spec- 

tatiorem  in  Electore  acciperent:  denique  tam  exacti  iudicij,  et  (quod 

in  Germania   prodigio   simile  videtur)   tam   singularis   doctrinae  prin- 

ceps,   vt  in  hoc  exulceratissimo   seculo  magna  quaedam  spes  habeat 

animos  bonorum  omnium,   fore  vt  discussis  tempestatibus ,   per  tuam 

amplitudinem   serenitas   nobis ,    et  tranquillitas   Ecclesiae   restituatur. 

Ad  eam  rem  apte  conficiundam,  quodam  CYRILLO  nimirum  opus  est, 

vt  qui  reuera  sit  xoptXoQ.     Nam  ita  Graeci  masculum  vocant  halcyo- 

nem  ^,  auem  certe  non  parum  auspicatam,  et  laetis  effectibus  illustrem, 


1  Nunc  quidem  librorum  scriptoribus  a  bibliopolis  vel  librorum  redemptoribus 
pecunia  illa  datur,  quam  ^honorarium"  dicimus.  Tunc  autem  id  insolitum  erat; 
auctoribus  libri  aliquot  dabantur.  De  reliquo  hi  opus  suum  principi  alicui  vel  episcopo 
vel  urbis  senatui  dedicabant,  a  quo  se  nummos  vel  favorem  et  patrocinium  acceptui-os 
sperabant.  Hanc  suae  aetatis  consuetudinem  etiam  Canisius  in  plerisque  operibus 
suis  servavit  {Friedr.  Kapp,  Geschichte  des  Deutschen  Buchhandels  [Leipzig  1886J 
p.  312 — 319.   Braunsherger,  Katechismen  des  seligen  Petrus  Canisius  p.  160 — 166). 

-  Archiepiscopus  moguntinus  e  septem  illis  „principibus  electoribus"  erat,  qui 
ceteris  imperii  principibus  praestabant  specialibus  iuribus  et  privilegiis ;  ipse  imperii 
archicancellarius  erat  pro  Germania;  ipse  electores  convocabat  ad  „regem  Roma- 
norum"  eligendum ;  ipse  in  comitiis  imperii  „collegio  principum  electorum"  prae- 
sidebat. 

*  Alcedo  ispida  apud  Linnaeum,  alcyon  apud  poetas,  Eisvogel,  martin- 
pecheur;  apud  Graecos  zjyf,  y.rjh^;  alcyonum  mas  =  y.yjpuXnq,  atque,  ut  grammatici 
aliquot  veteres  opinabantur,  etiam  y.stp'')?.oq  (Hciir.  Stepliani  Thesaurus  graecae  lin- 
guae,  edd.  Hase  et  Dindorfii,  IV  [Parisiis  1841],  1517—1518). 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  I.  12 


178  27.    Canisius  Sebastiano  de  Heusenstanini. 

eo  quod  ouis  positis,  liyeme  licct,  cx  turbulento  mari  i^lacidum,  ex 
intractabili  reddat  nauigabile,  Cadunt  omnes  ventorum  procellae, 
flatus  aurarum  quiescunt,  ac  placidum  vcntis  stat  mare,  donec  oua 
fouet  halcyone  suai;  quo  magis  repentinae  placiditatis  solennitate, 
auis  huius  eluceret  gratia.  Sed  mirum  profecto,  si  mare  sternitur 
halcyonum  foeturae,  cur  non  et  hi  tanti,  tamque  diuturni,  et  semper 
in  peius  ghscentes  motus,  qui  Germanicum  orbem  concutiunt,  et  ex- 
tremae  calamitatis  diluuium  portendunt ,  quur  [sic] ,  inquam ,  non 
Immana  tandem  componantur  industria,  et  praesertim  illorum  vigi- 
lantia,  quos  a  speculandi  et  custodiendi  munere  Episcopos  appellamus. 
Hi  nimirum  Ecclesiae  Christianae  vindices,  hi  communis  salutis  custo- 
des,  afflictae  Reip.  subsidia,  et  sicut  Apostolormn  successores,  ita 
Christiani  nominis  conseruatores.  His  nulla  proinde  laus  dignior, 
nulhnn  peculiare  magis  officium,  quam  Christianum  orbem  rehgionis 
concordia  deuincire,  dissensionum  studia  sustollere,  nefaria  foedera  et 
consilia  liaereticorum  dissipare,  disciplinam  Ecclesiasticam  instaurare 
ct  augero,  postremo  dissentientes  omnes  voluntates,  et  disciplinas 
multiplices,  in  vnius  fidei  et  religionis  puritate  pro  viribus  vnire. 
Qualos  profecto  si  haberemus  Episcopos,  vti  priscorum  aetas  habuit 
Atlianasios,  Ambrosios  et  Cyrillos,  in  laetam  facile  certamque  spem 
veniremus,  fore  vt  Resp.  Germanica  maximis  turbinibus  et  fluctibus 
hactenus  agitata,  mutatis  rerum  vicibus,  salua  et  integra  velut  in 
portu  collocaretur.  Audiet,  mihi  crede,  populus  veri  Pastoris  vocem, 
nec  audiet  tantum,  scd  prompte  sequetur  Christi  vestigijs  praeeuntem : 
sequentur  et  Principes,  quos  ad  exemplum  Episcoporum  videas  breui 
Constantinos  ac  Theodosios  nobis  referre,  nulla  vero  ex  parte  Con- 
stantijs  atque  lulianis  amplius  respondere.  Quinetiam  improbissimi 
quique  non  grauatim  agnoscent  in  Episcopis  Apostolicam  potestatem, 
tantum  si  senserint  Apostolicam  imprimis  pietatem.  Quid  igitur? 
nullusne  CYRILLO  similis  exoritur,  vt  qui  non  minus  optimus  inte- 
gritate,  quam  maximus  autoritate,  miserandum  hunc  Germaniae  tu- 
multum  vertat  in  amabilem  fidei  concordiam,  et  concordem  animorum 
aequabiHtatem  ?  In  rebus  tam  afflictis  ne  desperemus,  plane  iuuat 
recreatquc  nos  tui  memoria  Reuerendiss.  Pater,  quem  ad  istud  nouae 


'  Halcyone,  Aeoli  filia  —  sic  veteres  — ,  nimio  amore  Ceycis,  mariti  sui,  qui 
naufragio  perierat,  in  mare  se  praecipitavit,  quos  ambos  luppiter  miseratus  mu- 
tavit  in  aves  maritimas  sui  nominis, 

nperque  dies  placidos,  hiberno  tempore,  septem 
Incubat  Halcyone  pendentibus  aequore  nidis. 
Tum  via  tuta  maris :  vcntos  custodit,  et  arcet 
Aeolus  egrossu,  praestatque  nepotibus  aequor. 

[OvvUm,  Metamorphoses  1.  11,  v.  745—749.) 

Atque  etiani  Pliniiia:  Halcedines,  inquit,  „fetificant  bruma ,  (jui  dies  halcyonides 
vocantur,  placido  mari  per  eos  et  navigabili,  siculo  maxinie"  (llistoria  naturalis,  ex 
rec.  /.  Uarihiini  1.  10,  n.  47).   Fabiilae  sunt. 


1.  Aprilis  1546.  179 

dignitatis  fastigium  non  ambitio,  sed  virtus,  non  fauor  humanus,  sed 
propitij  numinis  voluntas  euexit,  vt  esset,  cuius  prudentia,  ingenio  et 
autoritate,  iamdiu  concussus  Germaniae  status  tandem  recrearetur  atque 
confirmaretur.  Pollicentur  hoc  nobis,  quum  aliae  res  permultae,  tum 
eruditio  tua  non  vulgaris ,  deinde  morum  integritas ,  Ecclesiae  vindi- 
candae  propensus  amor,  haec  syncerae  fidei  tuae  constantia,  refor- 
mandi  tuos  ingens  studium,  et  summus  cum  Carolo  Caesare  consensus, 
cuius  autoritas  ac  potentia  hoc  praestabit,  vt  possis  etiam  efficere, 
multis  licet  repugnantibus ,  quod  optimum  esse  iudicabis.  Equidem 
laudes  virtutum  tuarum  celebrare  non  statui,  quae  vt  verae  essent, 
praedicatas  modestia  tua  credo  non  agnosceret  neque  comprobaret. 
Verum  quae  nostra  debet  esse  gratitudo,  laeti  gratulamur  Celsitudini 
tuae  dignitatem  istam,  cuius  apud  Germanos  prima  est  autoritas: 
gratuhimur  patriae  atque  etiam  dioecesi,  cui  nunc  talem  habere  con- 
tigit  Antistitem:  gratulamur  vtilitati  publicae,  vel  diuinae  bonitati 
gratamur  potius,  quae  Moguntinis  ac  nobis  omnibus  amplitudinem 
tuam  in  isto  fastigio  hac  tempestate  collocarit.  Ac  eo  iustius  (vt 
mea  fert  sententia)  nouum  hoc  opus  Archiepiscopi,  nouo  Archiepiscopo, 
sanctum  ac  Theologicum  opus,  insigni  Theologo  Antistiti"  dedicari 
promerebatur.  Habes  igitur  dignissime  vir ,  idemque  colendissime 
Pater,  habes  conatibus  tuis  respondentem  pulcherrime  D.  CYRILLVM. 
Qui  summus  olim  Alexandriae  Patriarcha  (nunc  Archiepiscopum  vo- 
cant)  nihil  sibi  laxamenti  a  curis,  nihil  ocij  a  laboribus,  nihil  cessa- 
tionis  a  periculis  indulsit,  quo  minus  autoritate,  exemplo,  scripto, 
verbo  gregem  suum  in  Ecclesiae  consortio  seruaret,  seditiosa  dogmata 
reprimeret,  clementia  mitigaret,  orbemque  Christianum  aeuo  suo  multis 
quoque  calamitatibus  oppressum  et  periculis  cinctum ,  consilij  celeri- 
tate  exphcaret,  ac  desperatis  pene  tum  rebus  Ecclesiae  subitum  auxi- 
lium  adferret.  Quippe  regnabant  eo  seculo  varia  haeresiarcharum 
portenta,  et  salutiferam  Euangelicae  doctrinae  segetem  vitiabant  in- 
spersa  zizaniai  Eunomij,  Arij,  Pauli  Samosateni,  Nestorij,  Apollinaris, 
Macedonij.  Aduersus  quae  monstra  totis  viribus  et  artibus  insurgit 
Christi  pugil,  vt  hostes  Ecclesiae  gladio  spiritus  confodiat  iuguletque. 
Tot  libris,  quorum  adhuc  multi  desiderantur ,  tanto  studio,  tantoque 
molimine,  tot  argumentis,  tot  sententijs,  tot  anathematis  cogit,  vt 
credamus  filium  et  spiritum  sanctum  esse  veruni  Deum,  eiusdem 
essentiae,  seu  (vt  aliquoties  loquitur  Hilarius^)  eiusdem  generis  aut 
naturac  cum  patre,  quod  Graeci  vocant  (>[j.o6(nov  [sic\,  potentia,  sa- 
pientia ,  bonitate ,  aeternitate ,  caeterisque  rebus  omnibus  parem. 
Nestorius  vero  (contra  quem  illi  praecipuum  certamen  instituitur) 
dum  in  Christo  substantias  distinguere  simulat,  duas  introducit  impie 


Antisti  tijpogr. 


1  Cf.  Matth.  13,  24-30. 

2  V.  g.  De  Syn.  n.  76;  De  Trin.  I.  3,  n.  23  {Micjm',  PP.  LL.  X,  530.  91-92). 

12* 


180  27.    Canisius  Sebastiauo  de  Heusenstamm. 

personas,  et  inaudito  scelere  duos  vult  esse  filios  Dei,  duos  (^hristos, 
vnum  Deum,  alterum  hominem:  vnum  qui  ex  patre,  alterum  qui  sit  gene- 
ratus  ex  matre.  Quo  fit,  vt  sacrosanctam  et  incomparabilem  virginem 
Mariam,  non  «^sotoxou  [s jc]  adserat,  sed  ypi.aroroy.ov  \sic\  esse  nuncupan- 
dam,  quod  ex  ea  non  ille  Christus  qui  Deus,  sed  qui  homo  erat, 
natus  videretur.  Nec  sane  dubito%  quin  et  in  similes  et  multo  per- 
nitiosiores  haereses  paulatim  illi  relapsuri  sint,  qui  nihil  nisi  scripturis 
diffinitum  recipiunt  probantue.  Sic  enim  pondus  et  fidem  Ecclesiae 
cum  semel  detraxerint,  ideo  sibi  cuncta  licere  putant,  quod  scripturas 
interpretandi  et  explanandi  munus  vendicent  sibi,  nec  vlla  sanctorum 
patrum  autoritate  vel  scriptis  refelli  velint  ^.  Ad  CYRILLVM  meum 
redeo.  Quur  enim  non  meum  appellem,  quem  absterso,  quantum 
licuit,  situ,  luci  restituimus,  et  integris  libris  recens  inuentis  auximus 
et  exornauimus  ?  2  Nam  qui  nunc  prodeunt  in  Genesim  Commentarij, 
nusquam  reperiuntur  ^.  Nec  tamen  sine  animi  moerore  fatebor,  mu- 
tilos  esse  CYRILLI  libros,  tam  in  Genesim  quam  Euangelium  loannis  ^. 
Commentarij  porro  in  Leuiticum  XVI  libris  digesti,  quum  antea  Ori- 
genis  haberentur  (scatent  enim  Origenicis  allegorijs),  nuper  autorem 
suum  CYRILLVM  apud  Parasinos  [s/c]  agnoscere  coeperunt.  Nec  esse 
vanam  eam  coniecturam,  intelligere  licet  ex  Dialogis  huius  autoris, 
vbi  agit  de  adoratione  in  spiritu^.  Enarrationem  Leuitici  sequuntur 
in  Euangelium  loannis  hypomnema",  siue  Commentariorum  libri  XII, 
in  quibus  peculiariter  aciem  stili  sui  defigit  in  Ebionitas,  Sabelliones, 
Arianos,  Eunomianos,  Macedonianos,  Nestorianos.  Interierunt  autem 
quatuor  intermedij,  pro  quibus  addidit  interpretationem  suam  ludocus 
ille  Clichtoueus  *>,  insignis  Parisiensium  Theologus  '^.  Videtur  certe  potis- 


*  Hoc  vocabulum  in  ipsa  oratione   contexta   deest ;   sed   inserendum  proponitur 
iii  adnotatione  post  indicem  verhorum  posita. 

^  Sic;  sed  scribendum  fuisse  videtur :  hypomnemata. 


'  Si  quis  expenderit,  (^uid  nostra  aetate  in  Germania  theologi  protestantes  haud 
ita  pauci  sentiant  doceantque  de  mysterio  sanctissimae  Trinitatis,  de  Christi  divini- 
tate,  incarnatione,  resurrectione,  de  symbolo  apostolico,  Canisium  falsum  prophetam 
fuisse  non  affirmabit. 

2  „Omnia  opera"  Cyrilli  primum  typis  exscripta  sunt  Parisiis  anuo  1508;  sed 
ea  editio  valde  manca  erat  et  vitiosa. 

'  Expositio  illa  Pentateuchi  a  Cyrillo  conscripta,  quae  „Ghiphyra"'  dicitur, 
13  commentarios  contiuet;  inter  quos  7  ad  Genesim  pertinent. 

*  Commentarii  in  loannem  libri  5.,  6.,  7. ,  8.  latuerunt  usque  ad  annuni  1638, 
quo  loannes  Aubert ,  ecclesiae  cathedralis  laudunensis  canonicus,  in  praeclara  sua 
editione  omnium  operum  Cyrilli  libros  quintum  et  sextum  integros  ac  septimi  et 
octavi  partes  graece  edidit. 

'-  Nuuc  negant  hos  commentarios  Cyrilli  esse,  neque  alieni  sunt  ab  iis  Ori- 
genis  nomini  addicendis  (cf.  los.  KopalUk ,  Cyrillus  von  Alexandrien  [Mainz  1881] 
p.  366—367). 

"  Cf.  KopaUik  1.  c.  p.  336—337. 

"  ludocus  Clichtoveus  sive  Clichtove  (f  1543),  fiander,    contionator  priinum  et 


1.  Aprilis  1546.  181 

simiim  sequutus  Chrysostomi  et  Augustini  sententias,  ideoque  nihil  ex 
Clichtoueo  praetermisimus.  Et  quia  secundo  tomo  praefationem  aliam 
reseruamus,  nunc  nihil  dicam  de  Synodicis  constitutionibus,  de  Apologe- 
tico,  de  Epistolis  et  Scholijs  ^  D.  CYRILLI :  quae  omnia  primum  hisce 
operibus  per  nos  accessere.  Alius  forte  (quod  ex  animo  velim)  plura 
nobis  pro  suo  candore  proferet,  ac  etiam  ex  Graecorum  fontibus  ea, 
quae  nos  damus,  reddet  magis  concinna,  tersa  et  emaculata,  Multum 
illis  debetur  gratiae,  qui  publicae  vtilitatis  gratia  CYRILLYM  effecerint 
multo,  quam  antehac,  emendatiorem  ^.  Caeterum  vt  in  picturis  quibus- 
dam  artis  exquisitae,  semper  oculis  contemplantium  offert  sese  noui 
quippiam,  quod  admirentur,  ita  in  emaculando  CYRILLO  versantibus, 
nunquam  defuturum  est,  quod  sarciendum  sit.  Taceo,  quod  inter- 
pretes  non  vbique  rerum,  quae  tractantur,  subtilitatem  assequuti  vide- 
antur,  vt  non  immerito  quis  rei  Theologicae  peritiam  in  illis  desideret. 
Atque  vt  fideles  forte  fuerint,  non  tamen  elegantes.  Tantum  abest, 
vt  eam  Romani  sermonis  expresserint  facultatem,  quae  Graecae  dic- 
tionis  gratiam  elegantiamque  referret.  Breuiter,  hoc  quicquid  est 
laboris  nostri,  tuae  Celsitudini  dicatum  esse  volui  Praesul  ornatissime, 
vt  esset  quod  testaretur  clientem  Canisium  optimi  patroni  memorem, 
amantem  et  obseruantem  esse.  Postremo  liceat  obtestari  quaeso  tuum 
istum  animum,  vt  quam  Archiepiscopatus  gloriam  vestri  maiores  tibi 
pulcherrimam  reliquerunt,  hanc  tua  virtute  et  diuina  prouidentia  sta- 
bilias  et  conserues ,  praeterea  Germaniam  vsque  raultis  calamitatibus 
oppressam  auxilij  opportunitate  sustentes,  et  (quod  praecipuum  est) 
Ecclesiae  tum  concordiam,  tum  dignitatem  vbique  spectes,  cum  primis 
vero  tueare.  Haec  syncere  conanti  precor  vt  aspiret  dominus  lesus 
pastorum  princeps^,  Amen^.  Ex  Agrippina  Colonia  ipsis  Ca- 
lendis  Aprilis.  Anno  a  restitutione  humani  generis  XLYI.  supra 
sesquimillesimum. 


magister  parisiensis,  dein  parochus  tornacensis  et  tandem  canonicus  ecclesiae  cathe- 
dralis  carnutensis  (Cbartres) ,  primus  inter  theologos  parisienses  Luthero  palam 
obstitit;  quamquam  primum  nonnihil  liberius  senserat. 

'  „Scholia  Cyrilli  de  incarnatione  vnigeniti". 

2  Omnes  editiones  operum  Cyrilli  recenset  Kopallik  1.  c.  p.  369—375. 

'  1  Petr.  5,  4. 

*  Fortasse  Canisius  ad  haec  monita  proponenda  etiam  rumoribus  quibusdam 
movebatur ,  qui  de  novo  archiepiscopo  mogLintino  exsistebant ;  timebatur  enim ,  ne 
protestantibus  ac  nominatim  Philippo,  Hassiae  landgravio  ,  manus  daret  {Ch.  Gotfh. 
Neudecker,  Merkwiirdige  Aktenstiicke  aus  dem  Zeitalter  der  Reformation  [Niirnberg 
1838]  p.  675—679.  H.  Laemmer,  Monumenta  Vaticana  [Friburgi  Brisgoviae  1861] 
p.  429 — 430.  Venetianische  Depeschen  vom  Kaiserhofe,  herausgegeben  vou  der  histo- 
rischen  Commission  der  kaiserlichen  Akademie  der  Wissenschaften  I  [Wien  1889], 
639—640). 


132  -5-    Canisius  canditlatis  theologicis  coloniensibus. 

28. 

CANISIUS 

CAXDIDATIS  THEOLOGICIS  COLONIENSIBtS. 

Coloiiiae  5.  [?J  Aprilis  1540. 

Ex  opere  ':  ^DIVI  CYRILLI  AR=  CHIEPISCOPI  ALEXANDRINI  OPERVM,  | 
in  quibus  pugnat  aduersus  varias  liseresiarcliarum  pestes,  |  vt  Arij ,  Eunomij,  Pauli 
Samosateni,  Macedo  =  1  nij,  Nestorij,  tum  contra  luliani  apo  =  |  statffi  blaspliemias,  [ 
TOMVS  SECVNDVS.  j  Nouo  labore  omnia  nitnc  exactius  multo  q;  tmquani  restituta 
d-  aucta,  atq;  ah  innumeris  mendis,  quihus  scatehant,  uindicata.  \  Coloniie  ex  officina 
Melchioris  Nouesiani,  Anno  31.  D.XLYL  !  Mense  Aprili.'^  (2",  fF.  303  et  praeterca 
in  initio  8  non  signata).  Epistula  nostra  est  in  duobus  foliis,  quae  a  titulari  pro- 
xima  sunt  ^. 

Cyrillus  Alexandrinus  summam  auctoritatem  cum  summa  mansuctudinc  con- 
iunxit  nec  verbortcm  ornatum  ostentavit.  Nunc  autem  lihri  ex  verhis ,  non  ex  rehus 
ponderantur,  haeresesque  sparguntur,  sermonis  melle  conditae.  Aliter  sacra  Scriptura, 
Tertullianus,  veteres  alii.  Temere  ob  orationis  simplicitaiem  contemnuntur,  quae  vere 
pieque  scripta  sunt.  Quod  et  Anacharsis  graecique  intellexerunt  philosophi.  Quam- 
quam  Cyrillo  neque  eloquentiae  laudem  defuisse  singula,  quae  hic  pionuntur ,  opera 
demonstrant.  Hic  Nestorium  lupum  agnovit  et  exjiugnavit  aliasque  sectas  profligavit, 
non  gladio  usus,  sed  verbo  Dei. 

ADOLESCENTIBVS 

THEOLOGIAE  CANDIDATIS  PETRVS 

Canisius  Nouiomagus  felicitatem. 

ETSI  noii  parum  multa  in  priorem  tomum  praefatus  sum,  nimi- 

rum  vt  apud  summum  Archiepiscopum  Germaniae,  summum  Graeciae 

Patriarcham  deponerem  Cyrinum,  qui  adhuc  haeret  in  manibus :  tamen 

vitio   mihi  vertendum   non   puto ,   si  tot  modis  commendabilem  Theo- 

logum,  vobis  etiam,  commilitones  optimi,  semel  atque  iterum  commen- 

dem.     Vt   enim  nihil  dicam  amplius,  insignem  Ecclesiae  doctorem  et 

gloriam  Episcoporum  excipitis,  quum  Cyrillum  excipitis,   hoc  est,   in 

Hbris  loquentem,   vobisque   spirantem  auditis.     Et  sane  spirant  illius 

scripta  priscum   illum  Euangelij  vigorem:   vt   hodie   nullum   inuenias, 

qui  pari  synceritate  tractet  sacras  litcras,   qui  cautius  vitet  suspecta 

dogmata,  qui  sic  vbique  gerat  Christianum  Episcopum,   qui  sic  spiret 

paterna  viscera,  qui  summam  praesuhs  autoritatem  cum  summa  man- 


^  Patribus  de  Backer  et  Sommcrvugel  aliisque  bibliograpbis  ob  immensam 
rerum  silvam  et  spatii  angustias  non  licuit  nec  licet  huiusmodi  opera  accuratius 
describere;  j^ropterea  hic  describuntur. 

-  Signum  typographicum  idem  est,  quod  jn  volumine  primo.  In  pagina  poste- 
riore  folii  titularis  index  est  librorum  huius  voluminis,  et  in  5  foliis,  quae  dedica- 
tioncm  sequuntur,  index  reruni  et  verborum.  Charta,  typi  etc.  eadem,  quac  in  vo- 
lumine  primo.  F.  803"  typographus  lectori  dicit  se  exemplis  mendosissimis  usum 
esse  et  ^mcndas  pene  infinitas"  prioris  editionis  expunxisse.  Quod  si  nonnuHae  relictae 
sint,  propterea  relictas  esse,  quod  non  viderentur  emendari  posse  sine  graecis  exeniplis ; 
ea  autera  non  suppetivisse. 


5.  [?]  Aprilis  1546.  183 

suetudine  coniungat.  Adeo  perpetuam  quandam  scriptis  omnibus  ad- 
hibet  moderationem,  quae  nec  in  redarguendis  haereticorum  erroribus 
obliuiscitur  Christianae  modestiae.  lam  non  modo  nihil  habet  acerbum 
scriptoris  huius  oratio,  verum  etiam  non  excurrit  vsquam  in  leuitatis 
aut  ostentationis  speciem,  etiam  si  tantus  esset  Cyrilhis,  tum  erudi- 
tione,  tum  eloquentia.  Priscis  enim  illis  Theologis  tantam  pietatis 
curam  ardor  spiritus  suggerebat,  vt  expoliendae  linguae  artificium 
negligerent,  nec  alia  sermonis  quaererent  lenocinia,  nisi  quae  pectus 
Euangelicum,  et  amore  Christi  flagrans,  vltro  ipsis  suppeditauisset. 
Nunc  (proh  pudor)  verborum  ornatum  sic  exquirimus,  vt  res  ipsas, 
quae  non  elaborate  conscribuntur,  nauseabundi  respuamus,  quinetiam 
scriptores  ipsos  in  pericuhnn  venire  sinamus.  Nemo  rem  veritate 
ponderat,  sed  ornatu.  Quid?  quod  plerique  nulkmi  pene  vitium  agno- 
scunt  foedius  et  damnant  grauius,  atque  barbariei?  Quae  res  mirum 
in  modum  auxit  haereticorum  licentiam,  et  eo  nunc  demum  adduxit, 
vt  pestifera  sua  dogmata  nouis  quotidie  hbris  non  cessent  proferre. 
Nam  incautos  animos,  vti  sperant,  facile  irretire  possunt  suauitate 
sermonisi,  et  carminum  dulci  modulatione  currentium.  Hac  arte  vel- 
uti  melle  circumKniunt  poculum ,  quod  propinant  lectoribus :  nimirum 
vt  possint  ab  imprudentibus  amara  remedia  sine  offensione  potari, 
dum  illiciens  prima  dulcedo,  acerbitatem  saporis  asperi  sub  praetextu 
suauitatis  occultat.  Et  haec  in  primis  causa  est,  si  Lactantio  cre- 
dimus^,  cur  apud  sapientes,  et  doctores,  et  principes  huius  se- 
culi^,  scriptura  sancta  fide  careat:  quod  Prophetae  communi  ac  sim- 
plici  sermone,  vt  ad  populum,  sunt  loquuti*.  Certe  Septimius  ille 
TertuUianus,  teste  Vincentio  Lirinense,  nostrorum  omnium  apud  Latinos 
facile  princeps  iudicandus  est^.  In  loquendo  tamen  parum  facilis,  et 
minus  comptus,  et  multum  obscurus  fuit.  Sic  enim  iudicat  Lactan- 
tius^:  aut  quod  indicat  Hieronymus  ad  Pauhnum  epistola:  TertuUia- 
nus  licet  densus  et  argutus  sit  in  sententijs,  sermo  tamen  difficilis 
est  et  obscuriis,    atque   etiam  incomptior '^.     Equidem   haud    scio,    an 


'  Cf.  Roni.  16,  18. 

^  Canisius  scriptorum,  quos  per  hanc  epistulam  citat,  libros  et  capita  fere  non 
indicat.  Locorum  autem  illorum  saltem  aliquos  inquirere  et  ascribere  placuit,  ut 
appareret,  qua  fide  veterum  illorum  testimonia  protulerit. 

3  1  Cor.  2,  6—8. 

*  Divinae  Institutiones  1.  6,  c.  21  {L.  Caeli  Flrmiani  Ladanti  opera  omnia 
P.  1.  rec.  Sam.  Bnuult  [Vindobonae  1890],  p.  562.    Migne,  PP.  LL.  VI,  713—714). 

'"  Tertiillianus  „apud  Latinos  nostrorum  omnium  facile  princeps  iudicandus  est"  : 
Vincentiiis  Lerinensis,  Commonitorium  I,  u.  18  {Migne  I.  c.  L,  664). 

^  Tertullianus  „in  eloquendo  j)arum  facilis  et  minus  comptus  et  multum  ob- 
scurus  fuit" :  Lactantius ,  Divin.  Instit.  I.  5,  c.  1  (Opora  omnia  1.  c.  p.  402.  Migne 
1.  c.  VI,  551). 

■^  S.  Hieroni/nuis  FanVmo  „De  institutioue  monachi"  n.  10  scribit:  „Tertullianus 
creber  est  in  sententiis,  sed  difficilis  in  loquendo.''  Ita  editio  Dominici  Vallarsii, 
S.  Hieronymi  operum  tom.  I,  P.  1  (ed.  2,  Venetiis  1766)  p.  326  (etiam  Mignc  1.  c. 
XXII,  585).    Sic  etiam  editio  erasmiana  (Opus  epistolarum  Divi  Hieronymi  .  .  .  vna 


184  28.    Canisius  candidatis  tbeologicis  coloniensiljus. 

quicquam  Aurelio  Augustino  praeclarius  habeat  Christianus  orbis.  Efc 
in  hoc  tanto  viro  subinde  lectorem  offendere  potest  perplexum  nescio 
quid,  et  impeditum  atque  obscurum:  quod  in  epistolis  illi  obijcit  et 
Hieronymus.  At  vterque  Cypriano  summas  eloquentiae  partes  tribuit  ^ 
Cyprianus  autem,  quem  admirari  satis  nequeas,  siue  ornatum  in  lo- 
quendo,  siue  facilitatem  in  explicando,  siue  potentiam  in  persuadendo 
spectes,  placere  vltra  verba  sacramentum  ignorantibus  non  potest, 
quoniam  mystica  sunt,  quae  loquutus  est,  et  ad  id  praeparata,  vt  a 
solis  ftdelibus  audiantur.  Nam  a  doctis  huius  seculi,  quibus  forte  scripta 
eius  innotuerunt,  derideri  solet,  atque  vel  Coprianus  vel  Caprianus  illis 
appellatur.  Quod  si  scriptoribus  Ecclesiasticis ,  qui  omnium  specta- 
tissimi  fuere,  non  contigit  Romanae  dictionis  germana  puritas,  quid 
tandem  putemus  accidere  ilhs,  quorum  sermo  ieiunus  est  et  ingratus: 
qui  neque  vim  persuadendi,  neque  subtilitatem  argumentandi ,  neque 
vllam  prorsus  acerbitatem  ad  reuincendum  habere  potuerunt  ?  2  Ergo 
rehnquuntur,  despiciuntur,  abijciuntur,  proteruntur.  Bonae,  inquiunt, 
literae  nunc  tandem  refloruere,    diuinum  illud  munus^.     Ideo  ne  pie- 

cum  scholijs  Des.  Emsmi  Roterodumi,  denuo  per  illum  .  .  .  recognitum  etc.  1  [Ba- 
sileae  1524],  106).  Nec  tamen  mirum,  si  in  codice  Canisii  aliter  legebatur;  nam 
opera  Hieronymi  etiam  nunc,  post  tot  editiones  et  correctiones,  emendatione  indigent. 

1  ^Beatus  Cyprianus  instar  fontis  purissimi  dulcis  incedit  et  placidus"  :  Hiero- 
nijmus ,  Epistula  ad  Paulinum  n.  10  {Vallarsins  1.  c.  p.  326.  Mi(/iie  1.  c).  —  ,Cy- 
prianus  vir  eloquentia  pollens  et  martyrio" :  Hieronymus,  Epistula  ad  magnum  Ora- 
torem  urbis  Romae  n.  3  {Vallarsius  1.  c.  p.  427.  Migne  1.  c.  p.  666).  —  „Nec  bonos 
facile  coaequamus  beato  Cypriano,  quem  inter  raros  et  paucos  excellentissimae 
gratiae  viros  numerat  pia  niater  Ecclesia" :  Augustinus,  De  baptismo  contra  Dona- 
tistas  1.  6 ,  c.  2  (Opera,  edita  a  monacbis  benedictinis  e  congr.  S.  Mauri ,  IX  [Pa- 
risiis  1688],  162.  Migne  1.  c.  XLIII,  198).  —  ^Beatissimi  Cypriani  .  .  .  linguam 
doctrinae  christianae  sanitas  ab  ista  redundantia"  revocavit  ,,et  ad  eloquentiam 
graviorem  modestioremque"  restrinxit:  Augustinus,  De  doctrina  cliristiana  1.  4,  c.  14 
(Opera,  ed.  maurina,  tom.  III,  P.  1  [Parisiis  1680]  p.  76.    Migne  1.  c.  XXXIA^  102). 

^  Cyprianus  ^placere  ultra  verba  sacramentum  ignoi-antibus  non  potest,  quoniam 
mystica  sunt  quae  locutus  est  et  ad  id  praeparata,  ut  a  solis  fidelibus  audiantur: 
denique  a  doctis  huius  saeculi,  quibus  forte  .scripta  eius  innotuerunt,  derideri  solet. 
Audivi  ego  quendam  hominem  sane  disertum ,  qui  eum  inmutata  uua  littera  Co- 
j)rianum  vocaret,  quasi  quod  elegans  ingcnium  et  melioribus  rebus  aptum  ad  aniles 
fabulas  contulisset.  Quodsi  accidit  hoc  ei  cuius  eloquentia  non  insuavis  est,  quid 
tandem  putemus  accidere  eis  quorum  sermo  ieiunus  est  et  ingratus  ?  qui  neque  vim 
persuadendi  neque  subtilitatem  argumentandi  ueque  ullam  prorsus  acerbitatem  ad 
revincendum  habere  potuerunt?"  :  Lactantius,  Diviu.  Instit.  1.  5,  c.  1  (L.  Caeli  Fir- 
miani  Lactanti  opera  omnia  P.  1.  rec.  Sam.  Branilt  [Vindobonae  1890]  p.  402 — 408. 
Mlgne  1.  c.  VI,  551 — 552).  Evidens  igitur  est  Canisium  ea,  quae  supra  scripsit, 
ex  Lactantio  transcripsisse.  Quod  si  forte  miremur  eum  Lactantii  nomen  reti- 
cuisse,  cousideranduni  est  veterum  conscientiara  ea  in  re  utcumque  latiorem 
fuisse  quam  nostram.  Magis  communia  illis  erant  boua  illa  litteraria.  —  Nomen 
autem  illud  ,.Coprianus"  significabat  stercorarium  vel  scurram  vel  foeda  et  vilia 
l.jqucntem.  Aliqui  autem  codices  lactantiani  non  ^Copriani"  habent,  sed  ^Capriani" 
{■/.dzfin^  -—  aper) :  Migne  I.  c.  p.  551  in  adnot.  7.  Hanc  ob  rem  Canisius  utrumque 
nomen  protulisse  videtur. 

'  Humanistarum  haud  paucoruni  rationem  Canisius  denotat  ac    fortasse    etiam 


5.  [•?]  Aprilis  1546.  185 

tatem  fas  sit  negligere?  simplicitatem  illiidere?  scripta  contemnere, 
quia  non  doctis  destinata,  nec  a  disertis  aedita,  sed  rationi  temporis 
accommodata  fuere?  Quo  pacto  negari  possit,  diserte  dici,  quod  pie 
dicitur?  Nemo  fastidiat  dictionis  simplicitatem,  sed  amplectatur  sen- 
tentiarum  pietatem.  Quid  porro  refert,  vos  obsecro,  ad  cognitionem 
rei  capessendam,  quam  polite,  quani  eleganter,  qua  lingua  quid  proferas, 
tantum  si  sensus  ad  bene  beateque  viuendum  percipi  queat  ?  cum  non 
res  propter  nomina,  sed  nomina  certe  propter  ipsas  res  adinuenirentur. 
En  Anacharsim  sordidae  Scytliiae  alumnum,  Scythice  loquentem:  neque 
propterea  contempsere  hominem,  Graeciae  sapientes,  sed  in  suum  rece- 
pere  consortium,  quia  sapientia  praeditum  ^.  Et  quidem  plurimi  philoso- 
phorum,  inter  quos  Anacharsis,  Crates,  Diogenes,  ita  philosophiae  studio 
se  totos  dedidere,  vt  illam  dicendi  peritiam  non  modo  negligerent, 
verum  etiam  turpem  philosopho  et  indecoram  esse  putarent.  Adeoque 
Socrates,  qui  vnus  grauitate,  sapientia,  nominisque  celebritate  caeteros 
longe  superauit,  quum  eloquentiae  studium  viris,  nedum  philosophis 
indignum  existimasset,  illud  consulto  praeterire  voluit.  Extat  eius  rei 
testimonium  in  oratione,  simplici  quidem  et  inculta,  quam  in  iudicium 
vocatus  habuit.  Nos  vero  (pudet  dicere)  nauseamus  ad  omnia,  quae 
carent  Ehetorum  condimentis  et  ornamentis:  nos  omne  studium  in 
paranda  dictionis  facultate  collocamus.  Ita  semper  in  Christo  par- 
uuli,  sapimus  vt  paruuli^:  non  nisi  lacte  contenti,  solidiorem 
cibum^  respuimus.  Impietas  non  paucis  placet,  quia  docte  commen- 
datur.  Et  non  placebit  pietas,  quia  simpliciter  enunciatur?  Vt  mihi 
videre  videor,  hodie  si  Paulus  doctor  gentium  in  fide  et  veri- 
t  a  t  e  *,  superesset,  apud  nos  inglorius  viueret,  ac  peius  fortassis  audiret, 
quam  ohm  apud  Corinthios,  hoc  solo  noraine,  quia  sermone  imperitus^. 
Atqui  regnuniDei  non  in  sermone  est,  sed  virtute*'.  Quan- 
quam  haec  non  eo  sane  mihi  dicuntur,  vt  ostendam  eloquentiae  doc- 
trinaeque  laudem  in  Cyrillo  posse  desiderari.  Testatur  ludocus  Clich- 
toueus,  insignis  ille  Parisiensium  Theologus'^,  in  hoc  autore  tantam 
esse  disserendi  subtilitatem  et  acrimoniam,  tantum  rationis  acumen 
et  robur,  tam  exuberantem  doctrinae  copiam,  denique  tantam  conuin- 
cendi  aduersarios  fidei  energiam,  vt  exemplum  hic  optimo  quidem 
iure  proponatur  omnibus ,  qui  sacris  de  rebus  diuinisque  mysterijs 
disserere   statuerint^.    Et   hanc  Clichtouei   verissimam  esse  censuram 


famosas  illas  ^Epistolas  obscurorum  virorum",  quae  coloniensem  quoque  academiam 
nefarie  criminabantur. 

1  Canisius  haec  hausisse  videtur  ex  Diogene  Laertio,  De  clarorum  philosophorum 
vitis,  dogmatibus  et  apophthegmatibus  1.  1,  c.  8 ;  vitiosa  forte  versio  latina  graeci  huius 
scriptoris  ei  praesto  erat.  De  Anacharsi  aliqua  etiam  narrant  Herodotus,  Histo- 
riarum  1.  4,  n.  46.  76.  77,  et  Plutarchns,  Vitae :  Solon  n.  5.  Quae  de  Crate  aliisque 
hic  scribuntur,  excutere  non  vacat.  -  1  Cor.  13,  11. 

3  Hebr.  5,  12—14.  '  1  Tim.  2,  7.  ^  Cf.  2  Cor.  10,  10. 

«  1  Cor.  4,  20.  ■^  Cf.  supra  p.  180'. 

8  lod.  Clichtoveus  haec  scripsit  in  cpistulis  dedicatoriis  ^Operis  insignis  beati 


180  '-S-    Canisius  candidatis  theologicis  coloniensibus. 

intelliget,  quisquis  non  libros  dicam  vniuersos,  secl  saltem  in  lulianum 
acditos  contempletur.  In  quibus  libris  ex  gentilibus  et  sacris  literis 
ita  nostram  adstruxit  fidem,  et  luliani  fatuitatem  ostendit,  vt  non 
iam  solum  Theologus,  sed  in  omnibus  quidem  disciplinis  exercitatis- 
simus  comprobetur.  Verum  praecedunt  Dialogorum  quoque  libri  sep- 
tem,  quos  de  sancta  consubstantialique  Trinitate  conscriptos,  eruditis- 
simo  fratri  suo  Nemessino  dedicauit  ^ ,  characterem  dicendi  seruans 
dialogeticum.  Introducit  enim  colloquentem  secum  Hermiam,  virum 
(vt  ipse  dicit)  et  doctissimum  et  aequissimum,  cuius  crebras  proponit 
interrogationes ,  vt  argumentum  modis  omnibus  obscurum,  ea  perso- 
narum  varietate ,  quam  fieri  possit  dilucidissime ,  nobis  efferret.  Ac- 
cedunt  quatuordecim  libri,  quos  Thesauri  nomine  aduersus  haereticos 
inscripsit.  Duodecim  prioribus  Arianos  et  Eunomianos  in  fihum  Dei 
oblatrantes  confutat :  postremis  duobus  Macedonianos  spiritum  sanctum 
creaturis  annumerantes  refellit.  Inciderat  enim  et  Cyrilkis  in  peri- 
culosissima  tempora,  quibus  totum  orbem  pestilentissimus  ille  Nestorius 
suis  blasphemis  commouerat  dogmatibus.  Nam  Antiochena  et  Con- 
stantinopolitana  Ecclesia  aliquandiu  Nestorio  fauebat,  et  Romana 
Alexandrinaque  et  Hierosolymitana,  imo  Catholica  diuexabatur.  Lupum 
igitur  fidei  infensum  in  tempore  agnouit  Cyrillus,  monuit,  totisque 
humeris  expugnauit^.  Vnde  apud  Catholicos  in  tanto  honore  fuit,  vt 
quum  labore  et  alacritate  omnes  praecelleret ,  prae  caeteris  etiam  in 
Ephesino  Conciho  autoritatem  obtineret.  Solus  enim  fere  hoc  nego- 
cium  confecit,  idque  non  sine  summis  periculis.  Nam  et  carceres 
cum  Memnone  Ephesiorum  praesule  expertus  est,  et  multis  conuicijs 
ab  aduersarijs  suis  aspersus,  et  a  calumniatoribus  apud  Imperatorem 
accusatus  fuit  ^.  Verum  adfuit  ei  dominus ,  et  militem  suum  subsidio 
non  destituit:  quin  potius  Ecclesiam  suam  per  illum  non  solum  tunc, 
sed  etiam  hodie  muniuit:  atque  adeo  licet  Nestorianos  multos  adhuc 
habeat  Oriens,  ^actos  tamen  scripturis  satis  superque  Cyrilli  opera 
testantur,  quacunque  tandem  pertinacia  haeresis  illa  radices  miserit. 
At  quam  optime  meritus  sit  de  re  Christiana  Cyrillus,  et  quod  vnus 
plus  reliquis  omnibus,  velut  alter  Paulus,  aetate  sua  laborarit*,  et 
Ecclesiarum  omnium  sollicitudinem^  solus  fere  portarit, 
nemo  rectius  intelliget,  quam  qui  acta  Concilij  Ephesini  perlegerit. 
Nos  igitur,  quae  ad  eam  rem  spectant,  magna  cura  conquisiuimus,  et 


patris  Cyrilli  patriarche  Alexandrini  in  cuangelium  loannis"  (ed.  2  [Parisiis  1520]), 
f.  2\  et  „Preclari  operis  Cyrilli  Alexandrini :  quod  Thesaurus  nuncupatur"  (Parisiis 
1514)  f.  a2'. 

^  Nemesinus  Cyrilli  amicus  et  in  episcopatu  collega  (^confrater")  fuisse  videtur. 

-  Coloniensium  haec  legentiura  animis  certe  Hermannus  quoque  Wedanus  ob- 
versari  debebat. 

*  Ilaec  omnia  accurate  narrantur  a  Car.  los.  von  Hcfcle ,  Conciliengeschichte 
11  (2.  Aufl.,  Freiburg  i.  Br.  1875),  149—285. 

^  Cf.  1  Cor.  15,  10.  *  2  Cor.  11,  28. 


5.  [•?]  Aprilis  1546.  187 

varias  diui  Cyrilli,  nec  non  aliorum  Episcoporum  epistolas  ad  finem 
liic  adijci  curauimus,  vt  noua  prorsus  aeditio  videri  possit  ^.  Sed  alia 
praefatione  super  his  lectorem  admonebimus,  instituti  nostri,  nouique 
operis  rationem  explicaturi  2.  lam  quum  in  Tertulliani ,  Origenis, 
Cassiani,  ac  multorum  veterum  libris  quaedam  admixta  sint,  quae 
aut  manifestum  liabent  errorem,  aut  suspecti  dogmatis  sunt,  hic  sic 
vbique  temperat  calamum,  vt  nihil  vsquam  comperias,  quod  vlli  hae- 
resi  sit  affine.  Arius  impietatis  autor,  tot  hominum  miha  corrupit, 
et  secum  ad  inferos  pertraxit.  Cyrillus  pietatis  adsertor,  talem  tan- 
tumque  populum  seruauit,  et  secum  ad  superos  euexit.  Eunomius, 
Macedonius,  Paulus  Samosatenus,  Nestorius,  tanquam  lupi  rapaces^ 
in  gregem  dominicum  saeuierunt.  Ynus  porro  CyriUus  tot  portenta, 
tot  sectarum  principes  multis  conflictibus  tandem  fudit,  profligauit, 
deleuit.  Praeter  hos  deiecit  luHanum ,  quamuis  Imperatorem,  autori- 
tate  quidem  potestateque  publica  formidabilem.  Et  ad  tantas  res 
conficiendas,  non  vi,  non  armis,  non  copijs  vsus  est,  sed  solo  gladio 
spiritus,  quod  est  verbum  Dei'^:  et  armis  apostolicis  tot  vic- 
torias,  tot  triumphos  parauit  Ecclesiae.  Superest,  vt  quemadmodum 
mihi  in  hoc  opere  versanti,  Lectoris  commodum  semper  ob  oculos 
versabatur,  ita  qui  haec  legere  dignabuntur,  in  suis  ad  Deum  precibus, 
Canisij  nolint  obliuisci.  Coloniae  ad  aureos  Martyres.  Nono  Calen- 
das  [slc]  Aprilis.     Anno  M .  D ,  XLVI. 

jColoniae  ad  aureos  Martyres"  Canisius  has  litteras  dedit.  Scripsisse  igitur 
videtur  domi  Andreae  Herll  canonici,  prope  „aureos  Martyres"  sive  templum 
S.  Gereonis  sitae  *,  in  qua  per  complures  annos  habitaverat.  Initio  anni  1545  sibi 
et  sociis  doraum  conduxerat  ab  illa  satis  remotam  ^.  Attamen  haec  ,apud  aureos 
raartyres"  scripsit,  sive  ut  suura  erga  eos  pietatis  studium  testaretur,  sive  ut  aemu- 
lorum  animos  a  comrauni  Sociorum  habitatione  diverteret ,  tiraens ,  ne  rursura  ea 
cedere  cogerentur.  Legitur  autem  in  extreraa  parte  harura  litterarum,  ^Nono  Ca- 
lendas  Aprilis"  datas  esse.  IX.  Cal.  Apr.  =  24.  Martii.  Epistulam  dedicatoriam 
prirai  torai  Canisius  scripsit  „Calendis  Aprilis"  eiusdera  anni.  Ac  fieri  potest,  iit 
operis  alicuius  tomus  posterior  ante  priorera  in  lucera  eraittatur;  quod  v.  g.  factum 
est  in  opere  docti  atque  eruditi  P.  Hieronymi  Lagoraarsini  S.  J.  „Iulii  Pogiani  Su- 
nensis  epistolae  et  orationes" ;  quaruni  priraura  voluraen  post  quartura  editum  est. 
At  vero  in  epistula  dedicatoria  prirai  torai  cyrilliani  Canisius  ipsis  verbis  dicit  se 
„secundo  tomo  praefationem  aliam  reservare",  et  in  dedicatione  huius  secundi  torai 


'  Hanc  quoque  Cyrilli  editionem  multis  numeris  mancam  et  vitiosam  esse  per 
se  patet.  Plenissiraa ,  quae  nunc  haberi  possit ,  Cyrilli  editio  est  in  „  Patrologia 
graeca"  raigniana  tora.  LXVIH— LXXVII.  Parisiis  1859.  „Eine  kritische  Gesamrat- 
ausgabe  steht  noch  aus" :  Alb.  Ehrhard,  Tiibinger  theologische  Quartalschrift  LXX 
(Tubingen  1888),  180. 

2  Vide  infra,  post  fineni  huius  dedicationis.  ^  Act.  20,  29. 

^  Eph.  6,  17. 

*  Cf.  supra  p.  101.  Quae  domus  olira  canonicorum  S.  Gereonis  fuerint,  conspici 
potest  in  „Delineatione  Jramunitatum  JUustris  Collegij  Sancti  Gereonis  Coloniae", 
quam  ex  exemplo  anno  1647  facto  denuo  delineandam  curavit  P.  Joerrcs,  Urkunden- 
Buch  des  Stiftes  St.  Gereon  zu  Kuln  (Bonn  1893),  in  fine,  sub  V  et  X. 

^  Cf.  supra  p.  141. 


1S8  29.    S.  Ignatius  de  Loyola  Canisio  eiusque  sociis  coloniensibus. 

scribit:  „Non  pariim  multa  in  priorem  tomum  praefatus  sum,  nimirum  vt  apud 
summuni  Arcliiepiscopum  CTermaniae  summum  Graeciae  Patriarcham  deponerem 
Cyrillum."  Haec  patefaciunt  dedicationem  secundi  tomi  post  Kalendas  Apriles  con- 
scriptam  esse,  et  cuni  eiusdem  tomi  folium  titulare  ostendat  eum  ipso  ,,mense  Aprili" 
in  lucem  esse  prolatum,  verba  „Nono  Calendas  Aprilis"  ex  errore  typographi  vel 
etiam  ipsius  Canisii  nata  esse  videntur,  qui  scribere  voluerit  ^Nono  Calendas  Maias" 
(=  23.  Apr.)  vel,  quod  etiam  magis  probatur,  ^Nonis  Aprilibus"  {—  5.  Apr.)  ;  prae- 
fatio  enim  tertii  tomi  data  est  „Idibus  Aprilis"  (=  13.  Apr.).  Hac  ergo  serie  prae- 
fationes  datas  esse  dixeris :  Kalendis,  Nonis,  Idibus  Aprilibus. 

Tomo  secundo  Cyrilli  Canisius  tertium  quendam  addidit:  ,D.  CYRILLI 
AR  =  1  CHIEPISCOPI  ALPIXANDRINI  EPISTO  =  \x  &  Synodica?  Coustitationes, 
praesertim  aduersus  Nestori  =  i  um  hajresiarcham :  quibus  &  alia  pleraq;  nunc  re- 
cens  !  adiecta,  suramoq;  studio  restituta  cohaerent,  quemadmodum  pagina  versa 
com  =  monstrabitur.  j  Colonice  ex  officina  Melchioris  Nouesiani,  Anno  |  ^f.D.XLYl. 
Mense  Aivili^  2";  ff.  106;  i^  pagina  altera  folii  titularis  «Index  hvivs  postremae 
partis  Operum  D.  Cyrilli"  ;  f.  2* — 3*  „In  Epistohis  et  Constitvtiones  Synodicas,  av- 
tore  D.  Cyrillo  Alexandrino  Archiepiscopo ,  quae  maxime  pertinent  ad  Concilium 
Ephcsinum,  Petri  Canisij  Nouiomagi  praefatio",  data  „Co]oniae  Idibus  Aprilis  Anno 
XLVI"  :  f.  106'''  admonitio  „ad  lectorem",  in  qua  dicitur  pro  parte  aliqua  eius 
tomi  unum  tantum  codicem  eumque  ^deprauatissime  scriptum"  praesto  fuisse.  Ce- 
terum  Canisius  de  iis,  quae  in  hoc  tomo  proponit:  „Sparsim",  inquit,  ,antea  et 
mutile,  nec  vno  in  loco,  sed  ne  paucissimis  quidem  visa,  nusquam  vero  Cyrilli  ope- 
ribus  adiuncta,  prodierant.  In  manu  scriptis  exemplaribus,  quae  nancisci  poteramus, 
non  parum  subsidij  nobis  contulit  doctissimus  vir,  idemque  pietatis  veteris  studio- 
.sissimus,  Henricus  Grauius  Dominicanus.  Et  maiusculis  quidem  characteribus  ea 
dedimus,  quae  ad  illustrandam  argumenti  rationera  transcripta  sunt  ex  Liberato, 
Ecclesiae  Cartbaginensis  Archidiacono  sanctissimo  iuxta  ac  eruditissimo :  cuius  extat 
hac  de  re,  quam  Cyrillus  tractat,  libellus  quidam  in  Tomis  Conciliorum,  hoc  est, 
de  Nestorianorum  et  Eutychianorum  historia."  .  .  „Ephesinae  Synodi  gesta  .  .  non 
extant."  .  .  Nonnulla  quidem  in  hoc  volumine  obscura  sunt;  sed  „nos  absque  aliorum 
exemplarium,  et  praesertim  Graecorum  praesidio  nihil  immutare  voluimus". 

29. 
SAXCTUS  lOXATIUS  DE  liOYOI. A  i 

CAXISTO  EIUSQUE  SOCIIS  COLONTENSIBUS -. 

Roma  2.  lunii  154G. 

Ex  archetypo  (2°  min. ;  IV2  PPO  scripto  ab  ignoto;  ultimos  duos  versus  Hie- 
ronymus  Natalis  scripsit.  Inscriptio  deest.  In  summa  parte  paginae  prioris  saeculo, 
ut  videtur,  XVIL  scriptum  est:  „P.  Canisio  Coloniae  1646.  [corrige:  1546.]  a  S.  P. 
Ignatio."  *    Cod.  colon.   „Litt.  Epistt.  var."  f.  XI". 

Epistuhi  usus  est  Hansen  I.  c.  p.  200. 

Socios  colonienses  laitdat  et  monet,  ut  officii  siii  partes  alacriter  expleant.  Se 
de  iis  statutiirum,  cum  Petrus  Faher  Bomam  advenerit.  Litterarum  suarum  rari- 
tatem  excusat.     Quantum  Societas  iam  propagata  sit.     De  collegiis  conditis   vel   con- 


'  Subscripsit  quidem  huic  epistulae  Hieronymus  Nadal ;  at  in  ipsa  epistula 
Ignatius  loquitur,  idque,  ut  dici  solet,  in  prima  persona. 

-  Cum  Canisio  tunc  Coloniae  tantum  P.  Leonardus  Kessel  et  Everardus  Questen- 
burch,  Societatis  sive  novicius  sive  candidatus,  fuisse  videntur. 

^  Hoc  ita  se  habere  et  ipsa  haec  epistuh\  ostendit  et  iUa,  quam  Ignatius  ad 
Canisium  et  Kesselium  dedit  6.  lunii  1546. 


2.  Iimii  1546.  189 

dendis  Patavii ,  Bononiae,  Parisiis,  Valenfiae ,  Conimbricae ,  Gandiae,  et  de  eorum 
vectigalibus.  De  missione  -indica.  Dioecesim  agrigentinam  a  lacobo  Lhostio  refor- 
mari.  Patres  Lainium  et  Salmeronem  a  concilii  tridentini  patribus  benigne  ex- 
ceptos  esse. 

Ihesus 

Gratia  et  pax  domini  nostri  Jhesu  Christi  sit  tecum  et  cum 
omnibus  nobis  Amen. 

Hoc  est  gaudium  meum  in  Christo  Jhesu,  vbi  nomen  domini,  vbi 
Ihesum  Clu-istum  omnibus  de  ecclesia  loquentem  in  sanguine  suo, 
video  in  quamphjrimis  fructificare,  atque  adolescere^.  Gratias  agimus 
deo  de  eius  ineffabili  misericordia,  et  pietate,  quam  explet  nobiscum 
propter  nomen  suum  gloriosum^.  Saepe  enim  ita  affectus  sum  vbi 
de  te  et  alijs  audio,  partim  video,  nostrae  societatis  vocatis  in  Christo 
Jhesu^.  Age,  age  vero  et  confortare  in  deo,  et  in  potentia 
virtutis  eius*  qui  est  Christus  Jhesus,  dominus  et  deus  noster. 
Ipse  propter  peccata  nostra  mortuus  est^  atque  adeo  re- 
surrexit  propter  iustificationem  nostram^.  Itaque  et  nos 
conresuscitauit  secum,  et  consedere  fecit  in  coelestibus^ 
in  deo.  Cognosce,  atque  explora  in  spiritu  tuo  vocationem,  et  gra- 
tiam  quae  data  est  tibi^  in  Christo,  illam  exerce,  illi  insiste,  ex 
illa  negotiare ,  nunquam  patiaris  in  te  ociosam ,  nunquam  subsistere, 
ipse  dominus  est,  qui  dat  nobis,  et  velle  et  perficere  pro  bona 
sua  voluntate^  et  in  se  et  per  se  infinita,  et  supergloriosa  et  in 
nos  inenarrabili i^  per  Christum  Jhesum.  Dabit  enim  tibi  spiritus 
Jhesu  in  omnibus,  et  intellectum^i,  et  fortitudinem ^^  vt  nomen 
dei  in  spem  melioris  vitae  in  Christo  Jhesu  per  te,  in  plurimos  fruc- 
tificet,  et  clarificetur  13.  Hoc  scribimus  tibi,  vt  currenti  calcaria  ad- 
damus  vt  dicitur.  Alioquin  tuos  nos  plane  fecisti  in  Christo,  de^  tua 
in  vinea  domini  alacritate,  et  in  magnam  spem  erexisti  quod  in  te 
Christus  Jhesus  glorificetur  ^*  in  finem.  lam  vero  quod  te  intellexi, 
et  D.  Leonardumis  desiderare  voluntatem  et  sententiam  meam  vobis 
vt  scribam,  ab  ea  vt  ne  discedatis,  agnosco  obedientiam  vestram  in 
Christo.  Id  in  praesentia  repraesentarem  [sic],  nisi  Magistrum  Petrum 
Fabrum  socium,  et  fratrem  nostrum  ex  Aula  principis  Hispaniarum 
in  his  15  aut  20  diebus''  expectarem.  Constituit  enim  summus  Pon- 
tifex  vt  ad  consilium  [s/c]  Tridentinum  veniret  ^^.    Eum  accepimus  ad 


Christo.   De  archet.  ^  duobus  arch. 


»  Cf.  Col.  1,  5.  6.  -  Cf.  Deut.  28,  58.    Dan.  3,  26. 

»  Cf.  1  Cor.  1,  9.    ludae  1.  "  Eph.  6,  10.  ^  1  Cor.  15,  3. 

«  Rom.  4,  25.  ^  Eph.  2,  6.  ^  ^^^    jg,  3.  **  Phil.  2.  13. 

Jo  Cf.  2  Cor.  9,  15.  "2  Tim.  2,  7.  ^^  cf.  Dan.  2,  23.   Mich.  3,  8  etc. 

"  Cf.  Col.  1,  6.   2  Thess.  1,  12.  "  Cf.  lo.  11,  4  etc.  ^^  Kessel. 

^®  Paulus  III.  tres  de  Societate  postulavit,  quos  ad  tridentinum  concilium  mit- 
teret  theologos  suos.  Ignatius  lacohum  Lainium ,  Alphonsum  Salmeronem  ,  Petrum 
Fabrum  ad  id  munus  elegit  {Boero,  Fabro  p.  197); 


190  29.    S.  Ignatius  Canisio  eiusque  sociis  coloniensibus. 

calendas  Maij  Yalentiam  in  citeriorem  Hispaniam  deuenisse.  Et 
scimus,  speramus  quidem  certe,  non  peruenturum  Tridentum*  nisi 
nos  primum  viserit.  E  re  igitur  vestra  arbitratus  sum  facturum  me 
in  Christo  (quandoquidem  et  mores  liabet  ille  exploratos,  et  rerum 
statum  istarum  regionum)  si  illum  in  consilium  adhibeam  cum  alijs 
fratribus,  vt  de  vobis  statuam  in  Christo  Jhesu  quod  ad  seruitium,  et 
gloriam  dei  attinere  existimemus. 

lam  si  literas  a  nobis  tam  crebro  non  accipietis ,  quam  vobis 
credo  iucundum  foret,  et  nos  a  vobis  expectare  debemus,  nil  est  quod 
miremini.  Quod  tametsi  conijcere  vos  arbitror,  tamen  paucis  accipite. 
Mihi  tanta  moles  negotiorum  in  Christo  Jhesu  incumbit,  ac  succrescit'' 
indies,  vt  vix  tandem  aliquando  me  explicare  possim,  vt  ad  rescriben- 
(kim  quibus  plurimi  interest  animum  diuertere  possim.  Ibi  vero  quasi 
agmine  concurrunt,  quibus  est  respondendum  vel  omnino  scribendum. 
In  tot  iam  regionibus  operatus  est  spiritus  Christi  ^  ad  amplificandam 
nostram  societatem  ad  gloidam  nominis  sui.  Habemus  enim  Paduae 
collegium  in  quod  nobilis  quidam  Yenetus  mille  ducatos  annui  redditus 
designauit^.  Tametsi  pro  vita  sua  alantur  illic  duodecim  e  nostris. 
Bononiae  his  diebus  spes  aliqua  habita  est  erigendi  collegij.  Nam  illuc 
misimus  Magistrum  leronimum  Dominec  ^  qui  cum  tribus  scholasticis 
interim  alatur.  Tridenti  praeterea  spes  noua  quaedam  effulsit  in- 
stituendi  collegium,  in  gloriam  Christi  copiosum,  ac  nobile  in  Aca- 
demia  Parisiorum,  in  qua  iam  aliquot  e  nostris  habemus*.  Yalentiae 
in  Hispania  coUegium  iam  inchoatum  est  atque  assignati  redditus 
300  ducatorum  vbi  etiam  alij  scholastici  nostri  degunt.  Gandie  in 
eadem  regione  a  duce^  collegium  aliud  est  designatum,  cum  redditu 
annuo  700  ducatorum.    In  collemo  Portugalliae  ^  80  c  nostris  aluntur. 


*  Tridendum  arcJi.  ^  succressit  areh. 


i  Cf.  1  Cor.  12,  4—11. 

-  Andreas  Liponianus  (Lippomano)  ,  patritius  venetus  et  „frater  hospitalis 
S.  loannis  Hierosolimitani",  a  prioratu,  quem  Venetiis  habebat,  vulgo  ^prior  S.  Trini- 
tatis"  appellatus,  alterius  prioratus,  quem  Patavii  possidebat  —  domus  B.  Maiiae 
Magdalenae  ea  vocabatur  et  ordinis  Beatae  Mariae  Theutonicorum  erat  —  reditum 
collegiis  Societatis  lesu  Patavii  et  Venetiis  sustentandis,  summo  pontitice  probante, 
destinavit  (Cartas  de  San  Ignacio  I,  240 — 241.  Polancns  1.  c.  I,  147.  Orlandinu.^ 
\.  c.  \.  10,  n.  96.  Sjjnopsis  Actorum  S.  Sedis  in  causa  Societatis  lesu  1540 — 1605 
[Florentiae  1887]  p.  5,  n.  16). 

'  P.  Hieronymus  Domeneccus  (Domenecli)  ecclesiae  metropolitanae  valentinae 
canonicus  erat,  cum  Parmae  consilium  cepit  Societatem  lesu  ingrediendi  {Polancns 
1.  c.  I,  82). 

'  Guilielmus  a  Prato,  episcopus  claramontanus,  in  concilio  tridentino,  cui  tunc 
etiam  P.  Chaudius  laius  Ottonis  cardinalis  augustani  nomine  intererat,  consilium  cepit 
Societati  magnum  coUegium  constitucndi  Parisiis ,  ubi  ecclesia  claramontana  aedes 
babebat.  Quod  ^claramontanum  coUegium"  postea  conditum  est.  Vide  epistulam 
laii  ad  Ignatium  datam  Tridento  10.  Martii  1546,  apud  Bocm ,  laio  p.  99—100, 
Manarei  commentarinm  p.  62 — 63  ac  Polanri  Chronicon  I,  182. 

*  Francisco  de  Borgia.  ®  Conimbricae  id  erat. 


2.  lunii  1546.  191 

Euiii  numerum  rex  ^  constituit  augere,-  vt  centum  sint  scholastici.  Et 
iam  illis  assignauit  redditus  bis  mille  ducatorum.  Et  omnia  praeterea 
tribuit  quae  illis  necessaria  sunt.  Ad  hec  sunt  alia  loca  permulta 
ad  quae  scribendum  est  Barsinonam^,  in  Aulam  Caesaris,  in  aulam 
principis  Hispaniarum ,  Louanium ,  ad  vos ,  Tridentum ,  in  Indiam,  de 
qua  uix  est  quod  ad  vos  scribamus:  praeterquam  quod  proxima  naui- 
gatione  eo  miserit  rex  ^  decem  *  ex  nostris :  tantus  est  fructus  nostrae 
societatis  in  illis  regionibus  in  Christo,  tanta  spes  futurae  messis. 
Omitto  Complutum  °,  Tolletum,  Vallisoletum  in  quibus  vel  scholasticos 
habemus  vel  qui  a  nobis  literas  desiderare  possunt.  Itaque  si  literas 
a  nobis  non  accipietis  frequentes,  id  boni  consuletis.  Curabimus  tamen, 
vt  nunquam  omittamus  scribere,  vbi  ad  Christi  gloriam  et  consolatio- 
nem  nostram  in  vobis^  res  digna  videatur  in  qua  tempus  insumamus. 
Vos  tamen  non  negligetis  ad  nos  frequentius  literas  dare.  Magistrum 
Jacobum  Losf^  a  Gheldonia  misimus  post  Paschalia  Agrigentum^  in 
Siciliam.  In  qua  ciuitate  Episcopus  est  reuerendissimus  Cardinalis 
Carpensis ''  nostrae  societatis  protector.  Cui  tota  societas  omnia 
debet  in  Christo.  Is  infinita  quadam  instantia  postulauit ,  vt  ali- 
quem  e  nostris  illi  gratificaremur,  qui  reformationi  Episcopatus  Agri- 
gentini  suo  nomine  operam  nauaret.  Commodissimum  putauimus  Ma- 
gistrum  Jacobum  mittere,  vt  eius  expectationi  ad  gloriam  Christi 
responderemus.  Speramus  paucis  mensibus  prouinciam  confecturum, 
atque  ad  nos  reuersurum  i^.  His  diebus  accepimus  Tridentum  per- 
uenisse  Magistrum  Jacobum  Laynez,  et  Magistrum  Alphonsum  Sal- 
raeron  socios,  et  fi^atres  nostros.  Quos  opinor  audieratis  in  concilium 
destinatos  a  summo  pontifice.  Fuerunt  gratissime  tum  ab  alijs  re- 
uerendissimis  legatis  Apostolicae  sedis  accepti  et  Episcopis  ahjs,  tum 
vero  a  reuerendissimo  legato  cardinali  sanctae  crucis  ^^  qui  iussit  omnia 
illis  suppeditari  quae  desiderare  possunt,  ad  victum  et  alia.  Speramus 
in  dei  misericordia  per  Christum  Jhesum  non  inanem  futurum  eorum 
aduentum,    Misimus  has  literas  per  Danielem  Paeijbrouch  ^^  flandrum 


'  loannes  III. 

2  Non  videtur  significari  Barcinona  illa  gallica"(Barcino  Nova,  Barcellonnette), 
sed  Barcino  vel  Barcinon  (Barcelona),  Hispaniae  urbs. 

*  loannes  III. 

*  Noraina  novem  Sociorum,  qui  8.  Aprilis  1546  in  Indiam  navigare  coeperunt, 
sunt  apud  Orlandinum  1.  6,  n.  87  et  in  „Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro"  I,  310 ^. 

^  Vulgo  Alcala  de  Henares. 

«  Cf.  2  Cor.  7,  7.  13.  '^  De  lacobo  Lhostio  vide  supra  p.  129. 

®  Vulgo  Girgenti. 

*  Rodulphus  Pius  (Pio),  ex  principibus  carpensibus. 

'"  Quae  Lhostius  in  Sicilia  praestiterit,  vide  in  Chronico  P.  loannis  de  Pohnico 
I,  198—199.  236-237. 

*'  Paulus  III.,  cum  Marcellum  Cerviuum  (Cervini)  cardinalem  presbyterum  crearet, 
eius  jtitulum"  voluit  esse  ecclesiam  romanam  ^sanctae  crucis  in  lerusalem",  ideoque 
,cardinalis  sanctae  crucis*  dicebatur.    Qui  postea  Marcellus  II.  summus  pontifex  fuit. 

»2  De  hoc  vide  supra  p.  103 «.  104^ 


192  30-    Petrus  Fabor  (de  Smet)  Canisio  eiusque  sociis  coloniensibus. 

dilectum  nobis  iii  Christo  qui  ex  obedientia  nostra  profectus  est,  illum 
vt  fratrem  recipietis  vt  eius  spiritus  in  vobis  reficiatur^  in 
domino. 

Reliquum  est  vt  deum,  et  patrem  domini  nostri  Jhesu 
Christi^  oremus,  atque  obsecremus  vt  suam  sanctissimam  voluntatem 
in  cordibus  nostris  aperire  dignetur,  et  vires  preterea  facere  vt  eam 
impleamus,  Gratia  domini  nostri  Jhesu  Christi  sit  uobis- 
cum    Amen^.     Romae  4  Nonas  Junij  1546. 

Ex  commissione  Reuerendi  patris  Magistri  ignatij 

Hieronymus  Natahs  nouitius  indignus  Societatis  Jesu*. 

SO. 
PETRUS  FABER  (DE  SMET)  S.  J.  ^ 

OANISIO  EIUSQUE  SOCIIS  OOLONIENSIBUS  ^ 
Roma  2.  lunii  1546. 

Ex  apographo ,  a  Canisio  ipso  confecto ;  cleest  folium  prius ;  superest  alterum 
(2'',  IV^  pp-)>  sine  inscriptione '^  (Canisius  fortasse  hanc  epistulam  transcripsit ,  ut 
autographum  Lovaniensibus  mittere  posset).     Cod.    colon.  „Litt.  Epistt.  var."  f.  12. 

Particulam  germanice  versam  posuit  Gothein  \.  c.  p.  376. 

Celehrem.  lllum  Postelliim,  doctores,  canonicos,  Societatem  ingressos  eximia  siib- 
missi  animi  aliarumqiie  virtutum  jjrae&ere  exempla.  Philippnm.  II.  in  monasteriis 
(jiiibusdam  reformandis  Ignatii  opera  uti.  De  Sociis  Tridentiim  destinatis,  Indis 
quamphirimis  ad  Christum  adductis ,  dioecesi  agrigentina,  collegiis  in  variis  terris 
conditis  vel  condendis,  modestissimis  epistulis  a  duce  Gandiae  et  a  rege  Lusitaniae 
ad  Ignatium  datis.     Romanos  Socios  optare,    ut  sanctis  coloniensibus  commendentur. 

— non  linguam  tantum  et  oculos,  sed  vtramque  manum, 

ambos  pedes,  totum  corpus,  et  omnem  animi  fidelitatem.  Cardinales 
quotidie  rogantur,  et  quotidianam  vini  panisque  portionem  nobis^ 
tribuunt.  Venit  huc  Doctiss.  uir  et  Mathematum  Regius  Professor 
apud  Parisienses  Guilhehnus  Postellus.  Is  optimus  Theologus  et  acu- 
tissimus  philosophus  vix  quemquam  sibi  parem  habere  hoc  saeculo 
exi.stimatur.  Sed  apud  nos  ad  culinariam  artem  se  submisit,  et  fu- 
turus  Christi  praedicator,  in  humillimis  quibusque  versari  negociolis 
habet  pro  voluptate^. 


1  2  Cor.  7,  13.  2  2  Cor.  1,  3.    1  Petr.  1,  3  etc.  =*  Apoc.  22,  21  etc. 

■•  De  eo  vide  supra  p.  47''.  ^  De  eo  vide  supra  p.  104-. 

"  Leonardo  Kessel,  Everardo  Questenburch ;  cf.  supra  p.  188-. 

'  Ad  Colonienses  hanc  epistulam  datam  esse  tum  eius  extrema  pars  ostendit, 
tum  epistuhi  a  Petro  de  Smet  ad  Canisium  missa  9.  lunii  1546. 

^  Sociis  in  collegio  romano  degentibus. 

'•*  Giiilielmus  Postel  egregie  quidem  litteratus  et  doctus  erat,  mathematicis 
potissimum  litteris  et  varietate  linguarum ;  sed  graves  etiam  errores  et  ridicula  plane 
somnia  sequebatur,  non  tam  voluntatis  pertinacia,  quam  magna  mentis  insania  ductus. 
Ignatius  hominem  brevi  perspexit  et  a  Societate  seci-evit  {Polancus  I.  c.  I,  148 
ad  149.     Orlandinus  1.  c.  1.  5,  n.  3.    Denis,    Wiens  Buchdruckergeschichte  p.  518 


2.  lunii  1546.  193 

Doctores  Theologiae  quidam  nostris  etiam  se  adiiinxere.  Humi- 
litatem  illorum  admirantur  omnes:  Doctrinam  dediscere,  paupertatem 
addiscere,  contemptum  sui  parare,  et  omnes  Christo  lucrifacere  velle 
videntur. 

Ex  Lombardia  iuuenes  duo  et  eruditi  et  mire  pij  accesserunt  ^, 
quorum  conuersatio  humiles  humiliare  et  sanctos  sanctificare  poterat. 
Ita  cunctis  eorum  praehicet  exemplum. 

Canonici  quidam  voluptate  omni  seposita  iugum  domini  sunt  apud 
nos  etiam  amplexi.  Dominus  tahum  canonicorum  affectus  plurimis 
canonicis  inspiret,  non  tam  vt  nostrum  augeant  numerum,  quam  ani- 
marum  suarum  fugiant  exitium. 

Princeps  Hispaniae  clarissimus,  Philippus  Caroli  Im.  vnigenitus 
breui  scripsit  et  ad  sanctiss.  Pontif.  et  ad  Praepositum  nostrum  de 
monasteriorum  Hispanicorum  reformatione.  Qua  in  re  nunc  diligenter 
sudatur,  vt  sanctissimum  Principis  institutum  promoueri  queat^. 

Reuerendus  P.  D.  Faber  authoritate  Pontificis  iam  ex  Hispanijs 
reuocatus  est,  licet  amplissimam  ilhc  messem  acceperit,  et  ad  con- 
cilium  Tridentinum  vna  cum  ahjs  duobus  Patribus  accedere  cogitur. 
Jamque  monasterium  3  vsibus  nostrorum  Tridenti  assignauit  Cardinalis 
Tridentinus  ^. 

Volens  omitto  Indicae  fidei  successum,  quam  nostri  in  nouis  illis 
Insulis  ita  propagare  pergunt,  vt  breui  tres  reges  baptizati  et  cum 
innumera  hominum  turba  Christo  consecrati  sint,  nostrosque  pro  suis 
Apostolis  obseruent. 

Cardinalis  Regni  Sicihae"^  postuhxuit  adiungi  sibi  ex  nostris  ali- 
quem ,  futurura  in  Episcopatu  administrando  Vicarium  suum,  Breui 
deligendum  arbitror,  qui  talem  subeat  prouinciam. 

Praepositus  S.  Trinitatis  apud  Venetos  insigne  collegium  nostris 
contulit  studiosis:  Idem  factum  est  Paduae*^,  rursus  et  Valentiae. 
fieditus   pro   studiosis   adolescentibus  ex  nostris,    iam   assignati   sunt 


ad  520.  I.-M.  Prcit  S.  J.,  Maldonat  et  rUniversite  de  Paris  au  XVP  siecle  [Paris 
1856]  p.  133.  541-548). 

'  Hannibal  Codrettus  (Codret,  du  Codre,  du  Coudrey)  gebenuensis  et  Bene- 
dictus  Palniius  (Palmio)  parmensis ;  horum  accessio  magno  ecclesiae  fuit  emolu- 
mento  {Polanciis  1.  c.  I,   169). 

-  Roma  ad  Philippum  missae  sunt  iitterae  apostolicae  pro  reformandis  conven- 
tibus  monialium  urbis  barcinonensis  anno  1546,  pro  reformandis  monasteriis  pio- 
vinciae  Catalauniae  anno  1548.  Qua  de  re  vide  epistulas  a  S.  Ignatio  ad  Philippum 
datas  {Clir.  Genelll  S.  J.,  Das  Leben  des  hl.  Ignatius  von  Loyola  [Innsbruck  1848J 
p.  457—458.  486—487.  Cartas  de  San  Ljnaclo  I,  312—313;  II,  101--102  etc.) 
et  alias  Ignatii  litteras  et  institutiones  in  ^Cartas"  I,  263—265. 

^  P.  CLaudius  laius  29.  Aprilis  1546  Tridento  ad  S.  Ignatium  scripsit:  „Ho 
trovato  una  camera  per  li  compagni  in  casa  di  un  cavaliero  di  Rodi ,  con  buona 
comodita  di  una  chiesa"    {Boero,  laio  p.   105 — 106). 

*  Christophorus  Madrutius  (Madrucci,  Madruzzi). 

''  Rodulphus  Pius ,  cardinalis  carpensis  et  episcopus  agrigentinns ;  vide  supra 
p.  191.  «  Vide  supra  p.  190*. 

Brauusberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    I.  13 


194  31  ■    ^-  Ign<itius  Leonardo  Kessel  et  Petro  Canisio. 

non   sine  Pontificis   confirmatione.     Nam  vt   dignos   habeat   operarios 
Ecclesia,  magnopere  in  pie  instituenda  iuuentute  lahorandum  est. 

Dux  illustrissimus  Gandiae^  apud  Hispanos  nouum  erigit  colle- 
gium  ad  eundem  finem^.  Kex  Portugaliae^  iam  diu  idem  liberalis- 
sime  prestitit^.  Vterque  suis  literis  ad  D.  Ignatium  datis  tantum 
lumiilitatis  prae  se  tulerunt,  vt  non  summos  Principes,  sed  modestis- 
simos  et  simplicissimos  monachos  referre  videantur.  Sed  nec  mei 
est  otij,  nec  ingenij,  singula  quaeque  complecti,  digna  quidem  quae 
ad  aedificationem  exponerentur ,  sed  prolixiora  quam  vt  his  literis 
comprehenderentur.  Scripsi  nuper  fusius,  vt  illa  quoque  vobis  re- 
petere  non  debeam^,  Sed  haec  tantum  eo  spectant  omnia  mi  frater, 
\i:  CHRISTVM  vere  longanimem  et  liberalem  patrem  agnoscas  etiam 
ex  nobis,  agnitum  glorifices  pro  nobis,  et  glorificatum  nouo  semper 
studio  sanctificandum  scias  in  nobis,  quoad  ex  seruis  peregrinantibus 
constituamur  filij  cum  ipso  patre  triumphantes  in  caeHs.  Illic  illic  \Tia 
iungat  nos  faelicitas,  quos  hactenus  in  vinculo  pacis^  eadem  stringit 
charitas  amen.  Patres  et  fratres  qui  sunt  hoc  loco,  plurimum  te  salu- 
tant  et  animam  tuam  orationibus  iuuant,  nihil  precantes  a  te  flagran- 
tius,  nisi  vt  \acissim  ipsorum  memineris,  praesertim  apud  S.  Magos. 
apud  S.  Thebeos,  apud  S.  Sodalitatem  Sanctarum  XI  M.  Virginum  et 
apud  S.  Machabeos ".  Meo  nomine  salutabis  qui  nos  amant  in  Christo 
amicos:  nominatim  autem  M.  Andream.  D.  Danielem  et  P.  Car- 
thusiae  priorem.  Denique  D.  noster  Praepositus  omnem  operam 
suam  offert  promittitque  tibi,  sicubi  paternae  ilHus  erga  te  dilectionis 
argumentum  desyderes.  Bene  vale  et  salue  in  CHRISTO  Domino 
nostro.  Cui  laus  et  honor  in  saecula  saeculorum  amen.  Iiomae 
raptim  II  Junij  1546, 

Petrus  de  Hallis  tuus 

indignus  frater  et  conseruus 

in  Christo  Jesu, 

31. 
SAXCTUS  IGXATITJS 

PATRIBUS  LEONARDO  KESSEL  ET  PETRO  CANISIO  S.  J. 

Roina  i).  lanii  154G, 

Ex  archetypo  (2",  1  p.).  Ignatius  ipse  scripsit  ultinia  verba  epistulae  (Romae 
—  Ignatiua)  eamque  inscripsit ;  cetera  a  P.  loanne  de  Polanco  ,  Ignatii  secretario, 
scripta  esse  videntur.  Ex  frequenti  huius  epistulae  cultu  usuque  (de  quo  infra, 
post  epistulam  ipsam ,  scribetur)  multa  eius  vocabula  oninino  aut  ex  parte  eva- 
nuerunt  aut  tam  obscura  reddita  .sunt,  ut  legi  iam  non  possint. 


'  Franciscus  Borgias.  ^  Gandiae.  *  loannes  [11. 

*  Conimbricae.  *  Haec  epistula  iam  non  exstare  videtur. 

«  Eph.  4.  8.  ■  Cf.  supra  p.  Sl\  11B\  m*.  173«. 


6.  lunii  1546.  195 

In  cod.  colon.  ,Litt.  Epistt.  var."  f.  14  non  sign.  apographum  huius  epistulae 
exstat,  quod  23.  Augusti  1657  in  collegio  colouiensi  scriptum  est ;  plura  de  eo  infra 
dicentur. 

In  opere  Xartas  de  San  Ignacio  de  Loyola"  (Madrid  1874—1889)  deest. 

Epistula  usus  est  Hanse»  1.  c.  p.  200. 

Facultates  sacras  antea  concessas  revocat.  Qua  ratione  modo  cmn  Sociis  colo- 
niensibus  factiltates  illas  communicare  velit ,  quas  Paulus  III.  Societati  trihuerat : 
ubique  libere  contionandi  et  sacramenta  atlministrandi  etc.  ' 

t 

Jesus 

Grratia  domini  nostri  Ihesu  Christi   sit  semper  nobiscum.     Amen. 

[Ex]*  commissione  nostra  scripsit  vobis  de  alijs  rebus  leronimus 
[Natajlis  noster^.  [Ho]c  tamen  p[raetere]a  volui  vos  intelligere^ 
Is°  di[eb]us  const  [itui]  sse  n[os,  ut]  nuUus '^  habeat  facultatem 
[illa]rum  gratiarum  de  quibus  scripsistis,  nisi  per  [nos]  immediate 
collatam.  Itaque  si  qui  sunt  qui  illam  facultatem  acceperint.  siue  per 
nos,  siue  per  ministerium  sociorum  nostrorum,  ea  cumprimum  has  literas 
receperint  pro  nihilo  habeatur.  Quandoquidem  [autem  te]  D.  Leonarde 
scimus  v[ota]  habere  castitatis  et  paupertatis  et  propositum  nostram 
ingrediendi  societatem^,  at[que]  alioqui  nobis  probatus  es  illam  tibi 
Apostolica  autoritate  viuae  vocis  oracul[o]  a  S.  D.  N.  PP.  Paulo  3*^ 
nobis  tradita*,  concedimus  ac  damus  in  Domino.  Quod  si  quis 
praeterea  inter  vos  fuerit ,  qui  eadem  [vo]  ta  habeat ,  et  propositum : 
et  t[ibi]  Leonardo  et  Petro  Canisio  probatus  fuerit,  mihi  [scri]betis 
per  literas,  nomen,  eius,  et  [c]ognomen  ut  quod  ad  gloriam  Dei  ex- 


*  Quaecumque  in  hac  epistuJa  uncis  quadratis  includtintur,  in  archetijpo  desunt 
aut  valde  obscura  sunt,  ideoque  ab  editore  sunt  suppleta. 

^  In  apographo  coloniensi  haud  recte ,  ut  videtur,  supplettim  est :  Haec  tamen 
particularia  volui  vos  intelligere.  JVam  etiam  Natalis  multa  particularia  scripserat  ,• 
praeter  quae  Ignatius  alia  Sociis  coloniensibus  nuntiare  volebat. 

"  Sic  arch.   Legendumne  His  ?        '^  Is  dicitur  constituisse  ne  vllus  apogr.  col. 


1  Cf.  Cartas  de  5-««  Ignacio  II,  55—59.  ^  vide  supra  p.  188-192. 

^  A  Sociis  lovaniensibus  S.  Ignatius  *epistula  circa  annum  1546  data  (vide 
supra  p.  129)  postulavit,    ut  „propositum  ingrediendi  societatem"    ^voto  firmarent". 

*  S.  Ignatius  Lovaniensibus  in  epistula  modo  prolata :  „Illud  interim  monendi 
estis,  quod  hasce  omnes  gratias,  quas  habituri  sunt,  qui  hanc  religionem  profitentur, 
donec  aliqui  non  sint  professi,  non  publice  possunt  suum  in  patrocinium  adducere, 
quia  vivae  vocis  oraculo,  non  per  diplomata  concessionem  hanc  habuimus  a  summo 
Pontifice,  pro  ijs  inquam  qui  societatem  non  professi  sunt.  Nam  professi  per  breve 
vel  diploma  publice  etiam  sua  poterunt  privilegia  ostendere,  nihilominus  in  foro  con- 
scientiae  perinde  est  vivae  vocis  oraculo  ea  obtinuisse,  ad  eius  qni  dispensat  securi- 
tatem,  et  eorum  qui  ijs  fruuntur  utilitatem."  Breve  sive  litterae  privilegiorum ,  de 
quibus  Ignatius  scribit,  a  Paulo  III.  Romae  3.  lunii  1545  datae  sunt.  Litteras  illas 
et  privilegia  in  iis  concessa  ad  scholasticos  quoque ,  immo  et  ad  novicios  Societatis 
ex  ipsis  ^regulis  iuris"  extendi  potuisse  nunc  quidem  omnes  affirmabunt:  tunc 
autem  id  nondum  adeo  manifestum  fuisse  videtur,  ideoque,  ut  omnia  in  tuto  essent, 
Ignatius  illud  ,vivae  vocis  oraculum"  a  summo  pontifice  videtur  obtinuisse. 

13* 


196  -^l-    S.  Ignatius  Loonardo  Kessel  et  Petro  Canisio.    6.  lunii  1546. 

istimemus  [proficere]'  possimus  [coucedjere'',  et  Idarep^.  Ut  autem 
sciatis  [quam  |  late  pateaut  illae  gratiae  id  subiungemus  breuiter. 

Est  facultas  recitandi  horas  Canonicas  secundum  vsum  noui  bre- 
uiarij'.  Est  praeterea  licentia  praedicandi  verbum  dei,  vbique^,  uul- 
lius  super  hoc  licentia  requisita.  Ita  vt  gaudeant  priuilegijs,  gratijs, 
facultatibus ,   indultis,    concessionibus   qnibus   praedicatores   verbi   doi 

gaudent   de   iure  vel  de  consuetudinc  ^ ^"  et  absolueudi  in 

foro  conscientiae  a  casibus  reseruatis,  et  c[onim|utandi  vota  reseruata 
sedi  Apostolicae:  exceptis  reseruatis  in  bulla  coenae  Domini"',  et  mi- 
nistrandi  sacramentum  Eucharistiae,  et  alia  sacramenta,  si[ne]  prae- 
iudicio  [culiusquam,  nullius  etiam  licentia  requisita.  Et  si  contigerit 
esse  occupatos  [ante]  meridiem  vel  in  audieudis  confessionibus ,  aut 
in  [procurandis  infirmis]%  vel  ius[tis]'  alijs  [impe]dimen[tis],  possint 
post  [meridiem  cele]brare^  [missam,]  et  [mlinistr[are  EJucharistiam^. 


*  praestare  ap.  coL;  lectio  duhia.  ''  Ita  ap.  col. 
"  decidere  «jj.  col. ;  lectio  duhia. 

■^  1)1  archett/2)0  seqiiitur  ver^us ,  qui  nitlla  niinc  ratione  legi  potest ,  cum  pauci 
tantnm  litterarum  apices  in  co  nppareant.  Atque  etiam  Uhrarius  coloniensis  eum 
omittit.  "^  aut  in  operibus  —  ap.  col.  *^  quibusuis  ap.  col. 

^  (;onsecrare  ap.  col. 

'  De  facultatibus  illis  S.  Igiiatiux  sic  scribit  ad  Socios  lovanienses:  ^Cum  hic 
thesaurus  gratiarum  mihi  a  summo  pontifice  sit  commissus  in  aedificationem  non 
in  destructionem,  ut  ipse,  prout  aptum  quemque  de  nostris  inuenerim,  et  prout  quis- 
que  opus  haberet ,  dispensarem ,  omnino  pedetentim  et  moderate  eo  uti  debeo ,  ut 
dispensatorem  me  non  dissipatorem  meminerim.  Adde  quod  multi,  dum  abutuntur 
concessis  sibi  privilegijs  (non  de  nostris  loquor ,  quibus  Dei  gratia  nec  abuti  quod 
sciam,  nec  privari  contigit)  his  diebus  privari  eisdem  promeruerunt.  Quod  ctiara  cau- 
tiores  nos  facere  debet,  ut  bene  ac  moderate  utendo,  ac  dispensando,  stabiliora  faciamus, 
quae  nobis  sunt  donata.  Quae  tam  rara  sunt,  ut  invidiae  etiam  reddere  nos  obnoxios 
possint,  nisi  facultatem  inoderatione  temperemus"   (In  *epistula  modo  memorata). 

^  Paulus  III.  in  litteris  illis  potestatem  Sociis  facit  ^horas  canonicas  diurnas 
pariter  et  nocturnas  secundum  usum  romanae  Ecclesiae  noviter  editum  dicendi  et 
recitandi,  ita  quod  ad  alium  usum  observandum  seu  officium  dicendum  minime 
teneamini".  Significatur  autem  breviarium  romanum  a  Francisco  cardinali  Quinonio 
(Quiiiones)  0.  Min.  reformatum  et  anno  1535  primum  oditum ;  quod  brevius  et 
simplicius  erat  quam  breviaria  pristina  (vide  Pierre  Batiffol,  Histoire  du  Breviaire 
romain  [Paris  1893]  p.  220—230,  et  Suith.  Baumer  0.  S.  B.,  Geschichte  des  Breviers 
[Freiburg  i.  Br.  1895]  p.  392—409).  Litterae  Pauli  III.  compluries  typis  exscriptae 
sunt,  V.  g.  in  opere  ,.Litterae  apostohcae  ....  Societatis  Jesu"  (Antverpiae  1635) 
p.  24 — 28  et  in  .Instituto  Societatis  Jesu"   vol.  I  (Pragae  1705)  p.  7—8. 

*  ,,In  quibusvis  ccclesiis  et  locis  ac  plateis  conmumibus  seu  publicis  et  alias 
ubique  locorum"   (Paulus  III.  in  litteris,  quas  supra  diximus). 

*  Facultates  et  exceptiones  dici  vidontur,  quae  spectant  ieiunium  ecclesiasticum, 
recitationem  officii  divini  etc. 

*  ,Vota  (luaecum^iue  .  .  .  (ultramarinis  [i.  e.  sepulcrum  domini  pie  adeundij, 
visitationi.s  liminum  Beatorum  Petri  et  Pauli  Apostolorum  de  Urbe  ac  Sancti  Ja- 
cobi  in  Compostella,  nec  non  religionis  et  castitatis  votis  dumtaxat  exceptis)  in  alia 
pietatis  opera  commutandi"   (Paulus  III.  1.  c). 

''  „Missas  ante  diem,  circa  tamcn  diurnam  hicem ,    et  etiam  infra  lioram  post 


32.    Petrus  Faber  (de  Sraet)  Canisio.   9.  lunii  1546.  197 

Ac  [etjiara  propter  legitimum'  im  [p]  edimen  [  tum  liabeantj  faculta- 
t[em  ant J eponendi "^  et  postponendii  horas  canonicas^.  Romae  6.  guni 
[slc\  1546.  Ignatius. 

Chariss.  in  Christo  Domino  Magistro  Leonardo  [KesseHo.  Co- 
loniae.J ' 

In  apographo  coloniensi  huius  epistulae ,  quod  supra  dixi ,  librarius  adnotavit : 
,,Autographum  est  in  Theca  argent.  deaurata  CoUegij  Coloniensis  pro  Puerperis".  .  . 
Hoc  apographum  ,Est  ex  Chirographo  altero  argent.  deaurato  S.  P.  N.  magis  nouo 
cum  effigie  magna  S.  P.  N.  et  inscriptione :  S.  PATER  IGNATI  ORA  PRO  NOBLS. 
sub  1630  inclusum,  apertum  et  exscriptum  1657  die  23.  Augusti"  [sic].  Haec  explicantur 
ab  Aegidio  Gelenio ,  canonico  coloniensi,  qui  eodem  fere  tempore  scribit:  In  templo 
Societatis  lesu  coloniensi  „sunt  quaterna  Chirographa  S.  Ignatij,  quorum  bina  in- 
clusa  thecis  inauratis  continuo  per  vrbem  circumferuntur  ad  parturientes  foeminas, 
quarum  in  ea  necessitate,  tam  frequens  est  patronus,  vt  dies  31.  lulij  pene  in  Festmn 
Ignatio  Sacrum  abierit  tacito  vsu  eorum  qui  beneficij  in  se  collati  memoriam  non 
deposuerunt"  ^ 

32. 
PETRUS  FABER  (DE  SMET)  S.  J. 

CANISIO. 

Roma  9.  Iiiiiii  1540. 

Ex  autographo  (2°  min. ;  1  p. ;  in  p.  2.  inscriptio  et  pars  sigilli).  Cod.  colon. 
,Litt.  Epistt.  var.",  fol.  non  signato,  quod  est  ante  f.  XI". 

Sociis  coloniensibus  lahores  pro  hominum  salufe  susceptos  gratulatur  et  patien- 
tiam  commendat.  De  dioecesi  agrigentina,  monasteriontm  his^xinicornnt  reformalione, 
Beato  Petro  Fabro,  aliis  Sociis. 

Gratia  domini  nostri  iesu  Christi  sit  semper  tecum ,  Chariss : 
frater,   ab   hinc   paucis   diebus   ad  vos  vnas  scripsi  literas.     Ceterum 

*  similia  ap.  col.  ''  interponendi  ap.  coJ. 

"  Haec  diio  vocahula  ex  apographo  coloniensi  deprompta  sunt. 


meridiem,  quando  et  quoties,  stante  legitimo  impedimento ,  moderno  et  pro  tempore 
existenti  praeposito  vestro  praefato  id  necessarium,  vel  alias  in  domino  expedire 
visum  fuerit,  celebrandi :  Et  post  seu  ante  illarum  celebrationem,  aut  alias,  Christi 
fidelibus  ipsis  Eucharistiae  et  alia  ecclesiastica  Sacramenta,  sine  alicuius  praeiudicio, 
ministrandi"   (Paulus  III.  I.  c). 

^  Potissimum  significari  videtur  facultas  officii  divini  missae  sacrificio  „post- 
ponendi".     Similis  potestas  Theatinis  iam  a  Clemente  VII.  facta  erat. 

^  Potestas  contionandi  et  sacramenta  administrandi ,  etiam  nuHa  ab  episcopis 
benedictione ,  licentia,  approbatione  petita  vel  accepta,  a  concilio  tridentino  multum 
restricta  et  temperata  est  (sessio  V.  de  ref.  c.  2;  sessio  XXIII.  de  ref.  c.  15).  In 
iis  autem,  quae  missae,  sacrae  communionis,  horarum  canonicarum  tempus  spectant, 
nunc  ipsa  consuetudo  et  theologorum  mitigata  doctrina  quaedam  permittunt,  quae 
olim  vetita  esse  censebantur,  nisi  specialis  praefectorum  dispensatio  praesto  easet 
(vide  e.  g.  S.  Alphonsi  de  Ligorio  Theologiam  moralem  1.  6 ,  n.  343.  344.  847 : 
1.  4,  n.  173). 

^  De  admiranda  magnitudinc  Coloniae  (Coloniac  1645)  p.  510. 


198  '^'^-    Petnis  Faber  (de  Smet)  Canisio.   9.  lunii  1546. 

per  discessum  M.  danilisi  obtulit  se  oceasio  alteris  literis  congratu- 
landi  vobis:  et  simul  vobiscum  laudem  dandi  diuinae  maiestati  que 
pro  sua  immensa  Clementia  vobis  vtitur  in  ijs  siquidem  [?]  quae  ad 
proximorum  salutem  promouendam  faciunt ,  b  o  n  o  r  u  m ,  fratres ,  1  a- 
borum  gloriosus  erit  fructus^:  itaque  patienter  sustinendum 
donec  aduenerit  quod  nunc  per  spem  expectamus:  hec  spes  Dei  ser- 
uos  in  omnibus  tribulationibus "  solatur  et  confortat  vt  non  fatigentur  -^ : 
Quod  attinet  ad  ea  quae  hic  aguntur  daniel  vobis  plura  referet:  ego 
hoc  addam :  Dominus  Jacobus  de  geldonia  *  discessit  a  nobis  VII  maij 
in  Ciciliam  ad  instantiam  cuiusdam  domini  Cardinalis^,  qui  in  regno 
Cicihae  habet  episcopatum  "^  in  quo  episcopatu  cupiuit  [?]  habere  ali- 
quem  de  societate  qui  ibidem  cum  fructu  maneret:  hac  intentione 
discessit  Dominus  Jacobus,  a  quo  nondum  Hteras  recepimus:  cuius 
fructus  dominus  per  vestras  orationes  multiplicet  ^* ,  Reuerendus  domi- 
nus  pater  noster  dominus  ignatius  occupatur  magnis  negocijs  pro 
animarum  salute,  Princeps  Hispanie  scripsit  ad  .s.  pontificem  super 
reformatione  quorundam  monasteriorum  in  Hispania  super  quo  negocio 
scripsit  quoque  ad  Dominum  ignatium*^,  Alij  patres  et  fratres  recte 
valent  exercentes  opera  Charitatis,  humilitatis,  et  obedientiae.  parti- 
cularia  daniel  vobis  latius  narrabit,  Ceterum  breui  expectamus  Domi- 
num  petrum  fabrum  qui  per  nos  ad  Concilium  est  iturus:  visum  est 
ita  .s.  pontifici  vt  ex  hispania  vocaretur  ad  Concihum,  M.  Ambrosius 
de  lyra  iam  manet  in  gandia,  in  nouo  Collegio  ducis  gandiae,  a  quo 
non  recepi  adhuc  literas ,  Salutant  vos  omnes  patres  et  fratres .  Si 
domini  Ignatij  Praepositi  nostri  operam  in  re  quapiam  postuhiueritis 
eam  vobis  non  denegabit,  Credo  quod  iussit  scribi  ad  vos,  Salutem 
opto  domino  M.  nostro  apud  Praedicatores '^  quem  salutabis  meo 
nomine  item  dominum  Andream  ^^,  Reuerendum  patrem  priorem  apud 
Carthusiam  et  dominum  danielemii,  aliosque  amicos,  Raptim  Romae 
9.  Junij  a.  1546. 

[Petrus  faber  de  Hallis]" 
tuus  in  Christo  indignus  Confrater. 


"■  tribulatione  autogr. 

*"  Fctri  nomen  )iubscriptum  harharus  quidam  homo  cultro  exsecuit ;  quod  tamen 
cx  aliis  Petri  de  Smet  epistuli^,  quae  in  codem  codice  sunt,  facile  suppleri  potuit. 


*  Danielem  Paeybroeck  dicit;  vide  supra  p.  191 — 192. 
2  Sap.  3,  15. 

*  Cf.  Hebr.  12,  3.  *  lacobus  Lhostius;  vide  supra  p.  191. 

*  Rodulphi  Pii.  "  Agrigentinum. 
■  Cf.  2  Esdr.  9,  37. 

*  Vide  supra  p.  193.  '■•  Tilmanno  Smeling  vel  loanni  Stempel. 
'0  Herll. 

"  Is  in  Carthusia  degebat ;  de  quo  Beatus  Petrus  Faber  in  epistula  ad  Hammon- 
tanum  12.  Martii  1546  data  {Reiffenben/  1.  c.  mant.  p.  13  et  Cartas  del  B.  P.  Pedro 
Fabro  I,  397;  cf.  etiam  supra  p.  126.  157). 


33.    Canisius  Alvaro  Alfonso.    13.  lunii  1546.  199 

De  felici  progressii  studiorum  domini  leonardi  ^  gauisus  sum 
euius  precibus  me  commendo. 

Charissimo  in  Christo  fratri  Magistro  petro  kanisio:  apud  pre- 
dicatores  ^,  Coloniae. 

CANISIUS 
P.  AliVARO  ALFOXSO  S.  J.  ^ 

Coloiiia  13.  Innii  1546. 

Ex  apographo,  circiter  annum  1870  descripto  ex  autographo,  quod  est  in  ,Varia 
Historia"   (cf.  supra  p.  102)  t.  I,  f.  97. 

De  PP.  BohmliUa  et  laio.  A  Luthemnis  extrema  timenda.  Hertnannus  de 
Weda  a  summo  pontifice  damnatus.  De  studiis  in  academia  coloniensi  reformandis. 
Qua  ratione  PP.  Kessel  et  Canisius  scholasticorum  salutem  aeternam  procurent.  De 
prima  missa  Canisii.  Patientiam  magnam  Sociis  coloniensibus  necessariam  esse,  citm 
adeo  a  ceteris  Sociis  neylegantur. 

Ihesus 
Reverende  Domine  et  Pater: 

Gratia  Domini  nostri  lesu  Christi  semper  nobiscum. 

Permoiestum  est  sane  tot  mensibus  nihil  de  vobis  intelligere. 
Nos  hic  in  Domino  sic  valemus,  ut  orationum  vestrarum  praesidio  vehe- 
menter  sit  opus.  Nosti  enim  orphanos  in  medio  Nationis  pravae^ 
et  adulterinae  \^sic\  hactenus  relictos  esse.  P.  Bobadilla,  qui  quinque 
mensibus  hic  hyemavit,  jam  Comitiis  adest  Ratisbonae  ^.  Ubi  ni  Caesar 
in  Lutheranos  vim  omnem  commoveat  deplorata  pene  fuerit  Germa- 
nia.  Sed  serio  agitur  pro  Religione  in  Concilio  Tridenti,  praesente 
illic  etiam  D.  Claudio,  Patre  Nostro^.  Sic  Coloniensis  Archiepiscopus 
resipiscit  ut  omnem  ipsius  resipiscentiae  spem  abjecerint  viri  sapientes. 
Romanus  Pontifex  adversus  illum  tulit  sententiam  "^ ;  sed  exsequutio 
penes  Caesarem  manet.     In  hac  Civitate  stat  utcumque  incolumis   ot 


^  Kessel. 

^  Prope  monasterium  Dominicanorum  habitanti;  cf.  supra  p.  136*.  141. 

3  De  60  vide  supra  p.  161.  168.  ••  Phil.  2,  15. 

*  BobadiUae  Colonia  discedenti  ,Coloniense  capitulum  litteras,  tribus  sigillis 
pro  ipsorum  more  impressas,  .  .  dederunt,  ut  ipsorum  nomine  Caesaream  Majestatem 
ejusque  Concilium  aUoqueretur.  Apud  Summum  Pontificem  etiam  Coloniensium  causam 
per  litteras  promovebat"   {Polancus  1.  c.  I,  183). 

•^  Otto,  cardinalis  et  episcopus  augustanus,  P.  Claudium  laium  et  Wolfgangum 
Andream  Kehm ,  canonicum  augustanum ,  in  concilio  tridentino  procuratores  suos 
esse  voluit.  laius  post  medium  mensem  Decembrem  anni  1545  Tridentum  advenit 
{Boero,  laio  p.  95—97.  Plac.  Braun,  Geschichte  der  Bischofe  von  Augsburg  III 
[Augsburg  1814],  377). 

'  Paulus  III.  16.  Aprilis  1546  Hermannum  de  Weda  excommunicavit,  ab  epi- 
scopatu  removit,  subiectos  fide  ei  data  liberavit.  Pontificis  sententiam  typis  ex- 
scripsit  Meshocius  I.  c.  p.  151 — 157. 


200  33.    Canisius  Alvaro  Alfonso.    13.  lunii  1546. 

Clerus  et  Senatus.  Proposita  est  optima  niethodus  reformandi  Studia 
Theologica  ^  et  singularum  facultatum.  Agitur  nunc  de  stipendiis  Pro- 
fessorum  quae  assignabantur  ex  bonis  Collegiorum  ^  et  Monasteriorum. 
Dominus  faxit  ut  quod  recte  coeptum  est  foeliciter  impleatur.  Ego 
una  cum  Domino  Leonardo  ^  sum  hic  solus  eisdem  in  aedibus,  fratrem 
liabens  Magistrum  Andream  Sutphaniensem  in  Bursa  Laurentiana, 
qui  se  nostrae  Societati  addixit  plane^.  Canonicus  quidam  meae  pa- 
triae  statuit  itidem  Christo  miHtare  nobiscum,  idemque  Magister  Lova- 
niensis  est  apprime  doctus.  Ex  scholasticis  plurimos  habet  D.  Leo- 
nardus  confitentes ,  ego  plures  me  subinde  visitantes ,  et  de  vita 
corrigenda  meditantes.  De  reliquis  ad  Reverendum  Dominum  Fabrum 
copiosius^.  Ipso  hoc  sacro  Pentecostes  die^  primitias  mei  Sacer- 
dotii  Deo  optimo  maximo  dedicavi''.  Roga  Dominum  ut  salutaris 
mihi  sit  suscepta  tanti  muneris  celsitudo.  Rogent  idem  velim  qui 
sunt  tecum  fratres.  E  Roma,  ut  solet,  nihil  huc  adfertur,  e  Ratis- 
bona  nihil  scribitur,  e  Portugallia  nihil  transmittitur.  Augeat  interim 
Spiritus  Sanctus  suam  in  nobis  virtutem,  ut,  etiamsi  humanum  de- 
stituat  nos  praesidium,  stemus  inmiobiles  et  in  desolationibus  patien- 
tes.  Deo  sic  nostram  causam  opinor  commendavimus,  ut  humanis  con- 
solationibus  foveri  et  temporariis  commodis  deliniri  [sic]  non  admodum 
cupiamus.  Quamquam  ea  sit  nostrorum  meritorum  tenuitas,  ut,  quic- 
quid  triste  ingeritur,  pro  demeritis  irrogari  fatendum  sit.  Sed  tamen 
peracerbum  est  filiis,  praesertim  orphanis  nihil  cum  patribus  et  fratri- 
bus  commune  videri. 

Vale  Pater  carissime  filiique  Kanisii  memoriam  in  sacrificiis  tuis 
perpetuam  serva. 

Coloniae  Sancta  die  Pentecostes  1546. 

Tuus  Petrus  Kanisius. 
ihesus 

Carissimo   Domino  Alvaro  Alphonso    de   Societate   nominis   ,Jesu. 
Patri  meo  in  Christo. 


'  Ab  anno  l.">25  usque  ad  saeculum  XVIII.  Colonienses-  saepe  de  universitate 
sua  reformanda  deliberabant.  Anno  1545  et  proxime  secutis  id  agebatur,  ut  sex 
theologiae  professores  constituerentur ,  pro  veteri  et  pro  novo  Testamento  bini,  pro 
linguis  hebraica  et  graeca  singuli  {Bkinco  1.  c.  I,  486). 

^  Ecclesiarum  coUegialium.  *  Kessel. 

*  Andream  Sydereum ,  canonicum  zutpLaniensem ,  significare  vidotur;  de  quo 
plura  infra. 

^  Dolendum  quam  maxime,  quod  epistula  haec  ad  Fabrum  data  non  iam  exstet. 

"  Is  tunc  erat  dies  13.  lunii. 

"  In  ecclesia  monastei"ii  Beatae  Mariae  Virginis  in  „maiore  Nazareth"  :  quod 
monasterium  virginum  ordinis  S.  Augustini  erat.     Vide  supra  p.  45. 


34.    Canisius  Friderico  Nauseae.   20.  lunii  1-546.  201 

34. 

CANISIUS 

FRIDERICO  XAISEAE, 

episcopo  viennensi. 

Colonia  20.  lunii  1546. 

Ex  libro  ^Epistolarura  miscellanearum  ad  Fridericum  Nauseam  .  .  .  iihri  X.'- 
(Basileae  1550)  p.  400—403.     Vide  supra  p.  145. 

Particulam  posuerunt  Bies>;  1.  c.  p.  56'  et  Hunsen  1.  c.  p.  200  ^ 

Canisius y  ^temporalium  honorum  sarcina"  modo  leoatus,  gratias  agit  Nauseae,^ 
luborum  et  opum  communionem  sibi  offerenti  et  Viennam  se  vocanti ;  se  plane  miserum 
et  Nauseae  amore  ac  sacro  suo  inunere  indignissimum  esse.  Libenter  se  Viennam 
renfurum,  cum  praefecti  id  permiserint.  Hormn  epistulas  mittit.  PostelU  librum  „De 
concordia"  laudat.  Hermannum  de  Weda  obstinatum  esse ,  Gropperum  praecipuum 
catholicorum  coloniensium  columen  et  sibi  familiarem.  Gropperi  catechismos  laudat 
et  ad  Nauseam  mittit.  Se  opera  Cijrilli  Alexandrini  et  Leonis  Magni  typis  ex- 
scribenda  curasse.     Leonis  editio  quam  difficilis  sit. 

PETRVS  KANISIVS  NOVIOMAGVS,  ETC. 

Beuerendiss.  patri  et  Domino  Friderico  Viennen.  Episcopo,  etc.  S. 

Gratia  Domini  nostri  lESV  CHRISTI  semper  assistat  C.  T.  et 
Viennen.  ecclesiam  conatibus  tuis  illustrare  pergat,  et  augere.  Quum 
his  diebus  ex  Geldrica  patria  Coloniam  redijssem,  ac  temporalium 
bonorum  illecebrosa  sarcina  me  non  sine  uoluptate  maxima  leuassem. 
commodum  sane  domi  literas  offendi  tuas,  hoc  est,  D.  Nausea  et  Epi- 
scopo  dignissimas.  At  illud  commodum  non  fuit,  eiuscemodi  scripta 
tot  mihi  mensibus  intercipi,  nec  ante  Maium  accipere,  quod  Nouember 
istic  augustissime  mihi  peperisset.  Igitur  serius  quam  uellem,  tuas 
literas  contemplari  licuit:  semel  autem  inspectae,  sic  mihi  pauerunt 
oculos  et  animum,  ut  hactenus  de  tanto  Patrono  et  Moecenate,  quem 
exhibent  amicissime ,  non  desinam  gratulari  mihi  laetissime.  Sed 
haud  modo  libet  expendere,  quid,  quale,  quantumque  sit,  inepti  ser- 
uuli  scriptum  ab  Episcopo ,  etiamsi  tu  is  non  esses ,  excipi  beneuole, 
exceptum  patienter  legi,  lectum  bene  [s/c]  consuli :  .sic  denique  uel  tuo 
ipsius  testimonio  responsoque  comprobari,  ut  longe  plus  impetrasse 
uidear,  quam  tenuitas  mea  .sperare  unquam  potuisset,  rogare  saltem 
non  sine  pudenda  praesumptionis  nota  debuisset.  Equidem  gratifi- 
candi  et  inseruiendi  amplitudini  tuae,  studium  meum  datis  literis  de- 
clarare  uohieram:  ratus  (quod  res  est)  mecum  praeclare  actuni  iri, 
niodo  in  Viennen.  Episcopi  quoque  noticiam  homuncionem  istum  in- 
sinuauissem,  et  ipsius  clientulorum  albo  adscribi  unus  promeruissem. 
Tu  contra,  (o  memorabilem  Episcopi  humanitatem)  non  te  socium  in- 
quis,  non  seruum,  non  cHentem,  non  mancipium,  sed  nostrorum  pro 
rep.  Christiana  studiorum  et  laborum  plane  collcgam  habituri  sumus, 
imo  et  nunc  habemus.     Taceo   interim,    quod   uiribus  et  rebus  et  fa- 


202  34.    Canisius  Friderico  Nauseae. 

cultatibus  tuis  per  quamlibet  occasioiiem  uti  et  abuti  me  iubeas, 
adeoque  bonorum  omnium  uelis  mutuam  inter  nos  esse  communionem. 
Xullum  autem  amantissimi  pectoris  argumentum  prodi  potuit  eui- 
dentius,  nullum  accipi  suauius,  atque  dum  ita  scribis:  Tu  noster  esto, 
in  aere  tuo  Nausea  est,  ac  erit  perpetuo :  Fac  tempore  quoque  primo 
nobiscum  compareas,  tuique  nobis  ita  conspiciendi  copiam  facias ,  uti 
dextram  dextrae  iungere  queamus,  ambabusque  ulnis  te  complecti 
ualeamus.  Agnoscis  haud  dubie  uerba  tua ,  uir  obseruandissime : 
quibus  lectis ,  mirum  ni  rubore  suffusus  exclamem ,  ut  qui  nihil  pro- 
meritus,  omnia  mihi  deberi,  et  maxima  proponi  tribuique  a  maximo 
uiro  persentiam.  Alius  fidenter  cristas  hic  erigat,  mirifice  sibi  placens, 
ac  blandiens  de  tantis  pollicitis.  Ego  uero,  qui  summorum  hominum 
ultronea  beneficentia  tantum  non  obruor,  hoc  etiam  ad  miseriarum 
mearum  cumulum  accedere  iudico,  quod  homo  futilis,  quem  oderint 
cuncti  iustissime,  sic  apud  multos  audiam  bene.  Quippe  si  uerum 
est ,  Conscientia  mille  testes  ^ :  quid  demum  in  me  tanta  liberali- 
tate  et  laude  tua  dignum  conspiciatur  ?  Ah,  dicam  ingenue,  tot 
animae  sordes  miser  circumueho:  neglecti  temporis  damna,  et  op- 
pugnatae  uirtutis  argumenta,  sic  mihi  uersantur  ob  oculos,  ut  bonorum 
fauorem  atque  munificentiam  experiri,  nec  aequum  milii  uideatur,  nec 
tutum ,  honestumque.  Pro  suo  quidem  merito  iuuandi  sunt  pij ,  ac 
pie  studiosi.  At  uide  obsecro,  nisi  forte  perfectionem  meditaris  Euan- 
gelicam^,  an  prudenter  satis  in  mei  similes  beneficia  tua  conferas. 
Eos  loquor,  qui  pietatem  multa  cognitione,  non  aflfectus  puritate: 
scientia  et  disserendi  copia,  non  sanctimonia  et  uiuendi  simplicitate 
metiuntur.  Haec  scilicet  mea  pietas  est,  patri  Deo  opt.  max.  fidem 
non  seruare,  ut  filij  solent  adulterini:  non  suum  cuique  fratrum  ius 
tribuere,  quod  inhumanitatis  inmiane  crimen  est:  agnitam  iusticiae 
uiam  non  persequi,  quod  B.  Petrus  par  facit  infidelitati  ^.  Caeterum 
ignaui  quoque  mihtes,  quietis  amantes,  haud  grauatim  deponunt  sar- 
cinas.  Tametsi  quid  referre  possit,  amicos  etiam  fures  temporis  de- 
serere,  ac  interim  a  Dei  amicitia  et  gratia  excidere  ?  Non  repudiatae 
opes    Cratem   Thebanum,   Diogenem   et   Cynicos   fecere   Christianos  *, 

'  ,Ea  quoque,  quae  vulgo  recepta  sunt,  boc  ipso,  quod  incertura  auctorem 
habent,  velut  omnium  fiunt:  quale  est  Ulii  ainici,  ibi  opes  et  ConKcientia  mille  testes" : 
M.  Fah.  Quintilianus,  De  institutione  oratoria  1.  o,  c.   11. 

2  Nisi  rebus  omnibus  venditis  et  in  pauperes  distributis  atque  episcopatu  ab- 
dicato  religiosum  ordinem  ingredi  statuas.  *  2  Petr.  2,  20 — 22. 

*  „Crates  ille  Thebanus,  proiecto  in  mari  non  parvo  auri  pondere,  ,Abite',  inquit, 
,pessum  malae  cupiditates :  ego  vos  mergam ,  ne  ipse  mergar  a  vobis'  *  :  S.  Hiero- 
nymus,  Adversus  lovinianum  1.  2,  n.  9.  Cf.  eiusdem  Epist.  LVIII.  [ad  Paulin.]  n.  2. 
(Opera  ed.  VaUarsius.  Ed.  2,  tora.  II,  P.  1  [Venetiis  1767],  p.  338;  tom.  I,  P.  1 
[Venetiis  1766],  p.  319.  Mifjne ,  PP.  LL.  XXIII,  298;  XXII,  580).  Idera  Hiero- 
nijmus  in  verba  domini  „Amen  dico  vobis,  quod  vos,  qui  secuti  estis  me,  in  regene- 
ratione"  etc:  „Non  dixit,  qui  reliquistis  omnia,  hoc  enim  et  Crates  fecit  Philosophus, 
tt  multi  alii  divitias  contemserunt ;    sed    qui   sequuti    estis   me:    quod  proprie  Apo- 


20.  lunii  1546.  208 

Quod  autem  sacra.s  literas  proiiteor,  et  munere  concionandi  fungor, 
nihilo  sit  in  me  laudabilius,  quam  aes  inani  strepitu  discindens  aerem, 
aut  cymbalum  inutili  tinnitu  aures  feriens  ^.  Nimium  enim  a  me  procul 
est  illud  eulogium,  proli  pudor,  quod  in  bonum  duntaxat  competit 
Ecclesiasten :  1 1 1  e ,  inquit ,  erat  lucerna  ardens  et  lucens^. 
Atque  adeo  nisi  uiuus  et  igneus  carbo  ex  altari  sumptus,  contactu 
me  suo  purget,  tantum  abest  ut  magnifica  Dei  mysteria  digne  lo- 
quar*^,  ut  etiam ,  quia  peccator  enarro  iusticias  Domini^, 
periculum  sit  repulsae  a  sacerdotio,  si  vere  comminatus  est  per  Pro- 
phetam  Deus^.  Haec  ut  saepius  non  sine  animi  concussione  animad- 
uerto,  sic  nunc,  praeter  decorum  licet,  ad  sapientiam  tuam  intrepide 
perscribo,  tum  ut  sanctis  precibus  tuis  caussam  meam  apud  Christum 
tueare,  tum  ut  horrore  quodam  affectum  sentias  Kanisium  tuum,  ex 
officiorum  quae  promittis  humanissima  commemoratione.  Pro  medio- 
cribus  beneficijs  agendae  sunt  gratiae:  hoc  longe  maius  est,  quam  ut 
conueniat  ullis  uerbis  aut  scriptis  gratias  agere.  Christum  Dominum 
nostrum  sedulo  precabor,  (nihil  enim  digne  possum  unquam  rependere) 
ut  sicut  gratuita  benignitate  iam  tua  me  pietas  prosequitur,  ita  quae 
uel  hanc  Viennen.  ecclesiam  decent,  uel  tuam  celsitudinem  Deo  com- 
mendant,  ea  semper  duce  Spiritu  sancto  facile  et  ubertim  assequare. 
Sed  utinam  ea  detur  mihi  foelicitas,  et  adsit  Christo  fauente  oppor- 
tunitas,  quae  nulla  se  mihi  nunc  aperit,  ut  secundum  uoluntatem  tuam, 
et  praeter  meritum  meum,  dexteras  ambo  iungamus.  Quam  liberet, 
si  quoquo  modo  liceret,  auscultare  sanctis  tuis  monitis,  mihi  quidem 
tyroni  et  paruulo  in  Christo*^  cumprimis  ut  opinor  necessarijs.  Quam 
uolupe,  talis  Episcopi  conspectu  frui,  consilijs  uti,  et  si  dicere  licet, 
illo  familiari  conuictu  indies  recreari?  Facile  tua  perspicit  sagacitas, 
nec  sine  amicorum  istorum  graui  offensione ,  nec  sine  superiorum 
meorum  permissione  mutari  sedes  a  me  posse:  praesertim  quum  ad 
Timotheum  epistolam  alteram  meis  auditoribus  enarrandam "' ,  et 
lectionem  in  Matthaei  Euangelio  perficiendam^  bona  fide  susceperim. 
Quod  si  tamen  perpetuo  mihi  uenerandus  ille  pater  D.  Bobadilla ,   si 


stolorum  est  atque  credentium"  (Commentarius  in  Evangelium  Matthaei  1.  3,  c.  19 ; 
Opera  ed.  VuUarsius.  Ed.  2,  tom.  VII,  P.  1  [Venetiis  1769],  p.  150—151.  Mi(/tie, 
PP.  LL.  XXVI,  138—139).  ^  Cf.  1  Cor.  13,  1. 

^  Ita  Christus  dominus  de  loanne  Baptista  (lo.  5,  35). 

*  Isaias:  ^VoIavit  ad  me",  inquit,  „imus  de  Seraphim,  et  in  manu  eius  cal- 
culus,  quem  forcipe  tulerat  de  altari.  Et  tetigit  os  meum"  (Is.  6,  6.  7).  Etiamnunc 
sacerdotes  et  diaconi,  antequam  in  missae  sacrificio  evangelium  legant  vel  cantent, 
hanc  orationem  recitant:  „Munda  cor  meum  ac  labia  mea ,  omnipotens  Deus,  qui 
labia  Isaiae  prophetae  calculo  mundasti  ignito"  etc.  {Missah  romanum,  in  ^Ordiue 
Missae"). 

^  Ps.  49,  16.  ^  Cf.  Mal.  6,  1—14.  «  1  Cor.  3,  1. 

"^  Canisius  id  praestabat  in  „schoIis  theologorum*  universitatis  coloniensis; 
cf.  supra  p.  160.  160^. 

*  In  gymnasio  montano  eiusdem  urbis;  cf.  supra  p.  112.  160. 


204  ^4.    Canisius  Friderico  Nauseae. 

praepositus  nostrae  societatis,  qui  Komae  est,  D.  Ignatius,  liinc  me 
curet  amandari,  et  ad  Celsitudinem  tuam  me  destinatum  uelit,  en 
ilico  sedes  moueo ,  Yiennam  contendo ,  me  totum  Reuerendissimae 
D.  V.  suppliciter  dedicaturus.  Quod  autem  ad  superiores,  siue  patres 
attinet ,  quorum  instituta  profectumque  in  Dei  uinea  scire  poposcisti, 
utinam  breui  quicquid  huc  pertinet,  expediri  a  me  posset.  Caeterum 
et  iudicio  tuo  gratius,  et  modestiae  meae  conuenientius  fore  putabam, 
ut  communicatis  eorumdem  literis,  quas  hisce  coniunxi,  quid  omnino 
meditarentur,  ipsis  etiam  testibus  inteUigeres.  Postellum  opinor  iam- 
dudum  nosti ,  mathematum  apud  Parisinos  Kegium  professorem ,  ut 
suis  ipse  literis  ostendit^  Extat  huius  autoris  illud  admirandum  ac 
plane  diuinum  opus,  De  totius  Christiani  orbis  concordia^,  sed  quod 
impurissimis  quidam  scholijs  foede  additis  contaminarunt  ^.  Hic  de 
nostro  Archiepiscopo*  fuerat  adijciendum,  si  non  obstinatum  senis 
animum  tacere  praestaret,  quam  uerbis  inuidiosis  exaggerare.  Sic  et 
senum  prudentes  olim  animos  protinus  haeresis  dementare,  et  ad 
omneni  pietatis  contemptum  adducere  potest.  Vnus  pene  D.  Grop- 
perus "''  caussam  Religionis  suis  ipse  humeris  fortiter  sustentat,  meque 
suorum  consiliorum  testem  familiariter  adhibet,  ut  patrem  eum  dili- 
gere,  D.  reuereri,  et  patrono  semper  gratiticari  debeam.  lubet  etiam- 
num  C.  T.  officiosissime  salutari,  suoque  nomine  quiduis  promitti, 
sicubi  pro  Viennen.  ecclesia  et  Reuerendissimo  D.  Nausea  recte  quic- 
quam  efficere  queat.  Vtilissimam  certe  nauauit  operam  in  ijs  libellis, 
quos  hic  ab  eo  coniunctos  accipies,  et  ad  pie  instituendam  iuuentutem 


^  De  hoc  Guilielmo  Postello  bareiitonio  vide  supra  p.  192. 

-  „De  orbis  terrae  concordia  libri  IV  erud.  multijuga  ac  pietate  referti,  quibus 
nihil  hoc  tam  perturbato  rerum  statu  vel  utilius  A^el  accommodatius  in  publicum  ed. 
quivis  aequus  lector  judicabit."  Sine  loco  et  tempore.  [Basileae,  apud  Oporinum, 
anno  1544]  2°,  pp.  466.  Hoc  Postelli  opus  tam  malum  non  est,  quam  cetera,  quae 
edidit.  ^Cet  ouvrage,  ^crit  dans  un  style  vraiment  hieroglyphique ,  est  le  seul, 
dans  lequel  on  ne  rencontre  pas  les  absiirdites  et  folies  ordinaires  de  son  auteur"  : 
/.  G.  TJi.  Graesse,  Tresor  de  livres  rares  et  precieux  V  (Dresde  1864),  423.  Vide 
vero  adnotationem  proximam. 

^  In  catalogo  librorum  prohibitorum  ^Lovaniensi"  ^a  professoribus  lovanien- 
sibus  annis  1546,  1550,  1558  edito)  prohibentur  etiam  ,.Annotationes  incerti  authoris 
in  Guil.  Postellum  de  orbis  terrae  concordia''.  Paulus  IV.  Postelli  opera  in  ^.Indice" 
proscripsit,  quera  anno  1559  evulgavit,  atque  etiam  in  ^lndice"  concilii  tridentini, 
a  Pio  IV.  anno  1564  edito,  Postellus  collocatus  est  in  „prima  classe".  quae  eorum 
erat,  ,qui  aut  haeretici,  aut  nota  haeresis  suspecti  fuerunt",  quorum  „scripta,  non 
edita  solum,  sed  edenda  etiam"  fideles  legere  vetantur.  PosteUus  postea  in  fide  ac 
pace  ecclesiae  mortuus  esse  fertur  (Cartas  de  San  Ignacio  I,  221.  Beusch ,  Der 
Index  I,  121.  122.   Prat,  Maldonat  p.  547—548). 

*  Hermannum  de  Weda  dicit. 

^  loanni  Groepper  sive  Gropper  (f  1559),  susatensi,  qui  Coloniae  scholasticus 
ecclesiae  S.  Gereonis  et  canonicus  ecclesiae  metropolitanae,  Bonnae  praepositus  eccle- 
siae  collegialis  fuit,  Paulus  IV.  ob  praeclara  merita  anno  1555  cardinalatum  obtulit. 
Gropperus  in  libris  quidem  suis  falsam  de  iustitia  christiana  doctrinam  proposuerat ; 
sed  concilio  tridentino  eam  proscribenti  omnino  se  subiecerat. 


20.  Iiinii  1546.  205 

pijssime  dexterrimeque  conscriptos  ^.  Prodijt  postremis  etiam  in  nun- 
dinis^  Alexandrinus  Arcliiepiscopus  ille  Diuus  Cyrillus,  nostro  studio 
sic  auctus  et  recognitus,  ut  nunquam  antea^.  Sed*  Coloniensis  editio 
uincit  (nostro  quidem  iudicio)  Heruagianam  operam:  licet  utraque 
editio  laude  sua  non  sit  indigna*.  Proxime  dabimus  magnum  illum 
Leonem,  qui  sententiarum  grauitate,  et  sermonis  puritate,  ac  animi 
pietate  nulli  ueterum  Theologorum  cedit^.  In  quo  sane  restituendo 
Herculei  labores  deuorandi  sunt:  adeo  corrupta,  mutila  et  lacera  di- 
gnissimi  Pontificis  monumenta,  quae  nunc  passim  extant,  et  uix  apud 
paucos  extant,  hactenus  asseruantur.  Sed  quo  calamus  procurrit 
intemperans  ?  Primum  loquacitati  ac  intempestiuae  prolixitati,  nec 
non  prolixae  balbutiei  meae  danda  est  uenia.  Tot  laboribus  et  curis 
premor,  ut  ad  scribendum  haud  satis  otij  et  quietis  inueniam.  Dein 
abunde  officio  meo  respondisse  uidebor,  modo  (quod  unice  cupio)  me 
tuis  indignum  beneficijs  habeas,  quum  ne  minima  quidem  ex  parte 
tuae  de  me  conceptae  expectationi  satisfacere  possim.  Aut  si  im- 
merentem  liberalitate  tua  prosequi  Kanisium  uoles ,  me  iam  omni 
fidelitate  et  obseruantia,  Viennae,  si  liceat,  ea  omnia  facturum  dixi, 
quae  tua  clienti  mihi  imperabit  autoritas.  Vale  in  Christo,  Keueren- 
dissime  pater.     Coloniae,  XX  lunij.   1546. 

Litteras  modo  positas  P.  Nicolaus  BobadiUa  S.  J.  significavit ,  cum  10.  lulii 
1546  Ratisbona  ad  Nauseam  scriberet:  ^Magister  noster  Kannisius,  mittit  modo 
literas  tibi.  Kst  ille  certe  iuuenis  optimae  spei,  legit,  concionatur  Coloniae,  et 
laborat  uti  bonus  lesu  Christi  miles."  "^ 

"  Sic;  fortasse  corriffendiDu :  (^uae. 


'  Gropper  anno  1537  Coloniae  decreta  concilii  provincialis  anno  1536  Coloniae 
habiti  una  cum  suo  ,Encheridio  Christianae  institutionis"  vulgavit.  Coloniae  quoque 
in  lucem  emisit  anno  1538  suam  „Institiitionem  compendiariara  doctrinae  christianae, 
in  concilio  provinciali  pollicitam"  et  anno  1546  sua  ^Capita  institutionis  ad  pietatem 
ex  sacris  scripturis  et  orthodoxa  catholicae  eccl.  doctrina  et  traditione  excerpta  in 
usum  pueritiae  apud  divum  Gereonem",  atque  eodem  anno  ^Libellum  piarum  precum 
ad  usum  puericiae  apud  D.  C4ereonem''  {Chrisf.  Moufancj ,  Katholische  Katechismen 
des  sechzehnten  .lahrhunderts  in  deutscher  Sprache  [Mainz  1881]  p.  243-.  P.  Bahl- 
inann,  Deutschlands  katholische  Katechismen  bis  zum  Ende  des  sechzehnten  Jahr- 
hunderts  [Miinster  1894]  p.  42—43).  Clemens  VIII.  prohibuit  ^Enchiridion  doctrinae 
Christianae  concilij  Coloniensis,  .  .  .  nisi  expurgetur"'  (Index  librorum  prohibitorum 
[Coloniae  1610]  p.'  64). 

-  In  lilu-orum  nundinis,  quae  Francofurti  ad  Moenum  ante  festum  paschale  (id 
eo  anno  d.  25.  Aprilis  agebatur)  habebantur. 

^  Vide  supra  p.  176—188. 

*  Anno  1546  opera  Cyrilli  Alexandrini ,  (juattuor  voluminibns  comprehensa, 
in  lucem  prodierunt  Basileae  ex  officina  loannis  Herwagen ,  qui  postea  (aut  eius 
tilius,  eiusdem  nominis,  aut  uterque)  in  „prima  classe''  indicis  tridentini  collo- 
catus  est. 

■'  Vide  infra,  epistulam  a  Canisio  ad  loannem  Nopolium  10.  Septembris  1546 
datam. 

"  Epistolae  ad  Nauseam  (Basiloae  1550)  p.  395. 


20G  35.    Claudius  laius  Canisio.   Mense  lunio  vel  lulio  1546. 

35. 
P.  CliAUDIUS  lAIUS  S.  J., 

Ottonis  cardinalis  augustani  in  concilio  tridentino  procurator, 

CANISIO. 

Tridento  mense  lunio  vel  lulio  1546. 

Ex  cod.  monac.  ,Keller,  Can.  1",  f.  9. 

Alterum  apographum  est  in  cod.  ,Scripta  B.  P.  Canisii,  X.  Y.  a.  11"  p.  9 — 10; 
tertium  in  cod.  monac.   ^Keller,  Can.  2",  f.  A'^ — 5'^. 

Eiusdem  epistulae  sumniaria  breviora  ponuntur  a  Radero,  Can.  p.  33 — 34,  et 
a  Sacchlno,  Can.  p.  37—38. 

Canisio  de  sacerdotio  accepio  (jratulatur  eumque  monet,  >ie  se  ita  dicendi  scri- 
bendique  labore  opprimi  patiatur ,  ut  precandi  otinm  desit.  Sancti  Thomae  Aqui- 
natis  eum  in  hac  re  oportere  seqiii  exemplum. 

Qnia  maioribus  in  dies  laiidihns  Canisii  dodrina  ef  concionandi 
ris  celehrabatur,  P.  Claudins  Le  lay  timere  coepit,  ne  qnid  superhiae  in 
eas  se  laudes  insinuaret,  neve  Canisius  —  verba,  quae  sequuntur, 
P.  lacobi  Keller  sunt  —  „doctior,  non  melior  euaderet.  .  .  Jaius  itaque 
ut  maturata  medicina ,  malum  anteuerteret,  epistolam  ad  Canisium  ex- 
pediuit,  ac  temperato  studio  gloriam  DEI  scopuni  fixit ,  ad  quem  sane 
Canisius  colUneasset,  nisi  iam  tetigisset.  Atque  utinam  litterae  extarent 
ipsae:  nunc  quaedam  alienis  asseruata  cJiartis  promere  cogimur ,  in- 
offenso  tamen  sensu.  Varietas  uerhis  est.  Affecit  me  haud  mediocriter 
nuntius  m.i  Petre,  qui  te  lyrimis  operatum  sacris  attulit,  cui  utinam  et 
mihi  cominus  assistere  licuisset,  ac  diuiniore  sensu  imhui,  quo  te  per- 
fusum  esse  nullus  amhigo.  Quis  enim  coelestia  haec  inter  arcana, 
quibus  inuitatu  humano  ipse  Dominus  interest,  et  tot  dona  coelitus  dis- 
pensat,  inanis  sit  gaudij?  magna  est  dignatio  Christi,  seu  uenire,  cum 
uocas,  quod  uelit;  seu  uocare,  ut  ueniat,  quod  possis.  Tute  autem  sic'' 
te  Numinis  fauore  dignum  exhihe,  ac  cogita ,  sublimiori  loco  iam  ^wsi- 
tum,  non  addecere  te  humilibus  adaequari :  si  dscendisti,  ut  descenderes, 
non  ascendisti^.  Atque  huius  e.go  te  eo"  magis  conmionefacio,  quod  ui- 
deam  te  agere  oculis  aperta,  ac  uulgo  honora ,  haud  semper  secura. 
Periculo  uicinus  nauigat,  qui  ad  auram  leniter  flantis  applausus  lembum 
ngit,  ferturque  ipso  blandimento  longius,  ac  portum  deserit,  deserendus 
ab  ipso.  In  te  igitur  mi  Petre  descende,  ac  cum  altissima  penetrasti 
sensa,  demisissime  senti.  Nec  libris  perpetim  haerescere  proharim,  aut 
alijs  nimium  distineri  negotijs.  Yt  enim  in^  corpore  anima  lahorum 
contentione  intercipitur,  ita  spiritus,  igtiisue  a  DEO  illatus  occupationum 
turhulentia  pedetentim  oppressus,  demum  extinguitur.    Quare  cessare  fe 


hic  cod.  „Scripta"-. 

Haec  ultima  sex  verba  in  cod.  monac.  „Keller,  Can.  2  "  desunt. 

Deest  in  „Keller,  Can.  2"'.  ^  Deest  in  cod.  „Scripta". 


86.    Canisius  Adriano  Adriani.   2.  Augusti  1546.  207 

aliquando  peruelim,  et  non  ad  concionem  tantum ,  sed  etiam  ad  te  di- 
cere ;  imo  dicentem  in  te  Deum  per  reclnsa  silentia  audire:  non  enini 
Ule  semper  plus  proficit,  qui  semper  in  libris  desudat.  Precum  ns- 
siduus,  discit  saepe,  cum  non  discit.  Exemplo  adsumere^  potes  lumen 
illud  Ecclesiae  Doctorem  Aquinatem,  qui  potiorem  ^nagisfrum  non  habuit, 
quam,  docentem  de  cruce  Christum.  Itaque  seu  dicenduni,  seu  commen- 
tandum  erat ,  ab  hoc  consilium  expetijt ,  et  inuenit.  Imitare  mi  Pefre, 
et  cogita,  tum  demum  docturum  te  opfima,  cum  fueris." 

laium  in  hac  epistula  Canisio  de  sacerdotio  accepto  gratulari  et  Kellerus  et 
Raderus  affirmant.  Ex  qua  re  intellegitur  Raderum  falso  dicere  Vormatiae  epi- 
stulam  hanc  scriptam  esse.  Nam  laius  Vormatia  profectus  est  anno  1545,  et  anno 
1546  Tridenti  degebat;    Canisius  autem  13.  lunii  1546  primum  Deo  sacrum  ohtulit. 

36. 

CANISIUS 

ADRIAXO  ADRIAXI  S.  J., 

in  academia  lovaniensi  studiorum  causa  versanti'. 
Colonia  2.  Augusti  1546. 

Ex  apographo,  ineunte  anno  1886  Romae  descripto  ex  autographo ,  quod  tunc 
erat  in  bibliotheca  L.  comitis  de  Paar,  imperatoris  Austriae  apud  sedem  aposto- 
licam  legati.  Inscriptio  deest ;  sed  altera  manu  antiqua  extremae  epistulae  ad- 
scriptum  est :  ^Lovanium.  nescio  cui." 

De  P.  Cornelio  Vishavaeo.  Fatetur  se ,  in  ceterorum  sahifem  immodico  studio 
incumhentem ,  suam  neglexisse.  Non  tam  ad  mulieres  sermones  sacros  esse  hahendos 
quam  ad  adulescentes,  hosque  inducendos  ad  corpus  Christi  singulis  hehdomadihus  per- 
cipiendmn.  Adriannm,  sacrae  communionis  frequentiam  vituperantem,  refellit.  Quaenam 
animi  dispositio  ad  eucharistiam  saepius  percipiendam  sufficiat.  Saluherrimos  sacrae 
communionis  effectus  recenset. 

Ihesus 
Chariss.  Domine  et  frater  praecipue 
Gratia  domini  nostri  JESU  CHRJSTI  semper  tecum.  Nisi  urgeret 
tabellarii  festinantia,  responderem  literis  tuis  fusius,  quas  huc  misisti 
non  ad  me  sed  fratrem  D.  Leonardum.  Graudeo  pecuniam  istuc  per- 
latam  esse  fideliter,  miror  autem  ac  doleo  D.  Cornelium^  ita  diu  abesse 
a  fructu  et  messe  sibi  Lovanii  praeparata.  Solicite  iUum  purgasti 
ratione  studiorum,  nec  dubito  quin  operando  plus  Christo  lucrifaciat. 
quam  vel  contemplando  vel  disputando  nunc  plerique  faciant.  Sed 
ego  in  meis  literis  aiio  recte  spectabam.  Aperis  tuorum  quoque  stu- 
diorum  rationem ,  ita  ut  dicas  te  sapientiae  studere  potius  quam 
scientiae.     Disputationes   non  negligis,    veteres  Theologos  cum  scrip- 


gumere  cod.  „Scripta". 


De  hoc  vide  supra  p.   140.  -  P.  Cornelium  Vishavaeum. 


2()8  36.    Canisius  Adriano  Adriani. 

turis  diligenter  componis,  virgines  ac  viduas  instituis,  multa  cum  doctis 
viris  conferre  pergis,  et  reliquis,  te  Baccalaureis  familiariter  adiungis. 
Hoc  tuum  studium  non  damno  mi  frater,  neque  sic  probo  ut  mihi 
sequendum  plane  putem.  Versatus  sum  et  ego  (Christo  gratia)  in 
publica  hominum  corona,  sive  docendo  sive  concionando  sive  argu- 
mentando,  sive  declamando,  sive  exhortando.  Sod  ah,  quam  malo 
cessit,  quod  non  male  instituebatur.  Aliis  hxborans  ipse  consumebar, 
ut  candelae  solent ;  ahis  multa  praescribendo  et  iniungendo,  mei  curam 
si  non  abieci,  certe  neglexi.  Jntellectus  curiositati  assuescebat,  sensus 
facilius  defluebant  tam  multis  intenti  et  immersi.  Animus  ferocior  et 
arrogantior  iieri  debuit ,  qui  pulchrum  ducebat ,  audacter  omnibus 
timorem  Domini  incutere.  Nunc  (o  singularem  Dei  misericordiam) 
ablatae  mihi  concionandi  praelegendique  occasiones  ^  docent  satis, 
quid  in  me,  dum  aliis  immature  intendo,  neglectum  sit,  quam  longe 
a  simplicitate  parvulorum  Christi^  deviatum  sit,  et  quanta  mentis 
immobiHtas,  puritas  ac  sanctitas  desyderanda  sit,  priusquam  Societatis 
nostrae  vel  membrum  infimum  aestimari  queam.  Probo  tamen  studia 
tua,  sed  sic  ut  lucrandis  potius  iuvenibus  intendas,  quam  Theologis 
magnisque  viris  tibi  demerendis.  Habes  scio  Reuerendum  D.  Corne- 
lium  qui  rectius  ista  discusserit  et  diligentius  iamdiu  probarit.  Ego 
fervorem  animi  tui  sic  temperatum  velim,  ut  quod  non  gravatim  vir- 
ginibus  viduisque  concionari ""  te  scribis ,  idem  bonis  adolescentibus  et 
saepius  et  gravius  et  maiori  quaesito  spiritu  subinde  proponas.  Esto, 
non  est  animus  multos  ad  Societatem  solicitandi,  (qualem  animum  in  me 
cupio  ardentissimum)  saltem  huc  spectent  egressus  tui  et  colloquia,  ut 
in  multis  studiosis  nascatur  felix  peccatorum  pudor  et  dolor,  accedat 
hebdomatim  [sir^  peccatorum  quoque  confessio,  frequens  commendetur 
communio  '^,  sitis  audiendi  sancta  inerescat,  synceritas  studia  dirigendi 
vigeat,  paupertas  placeat,  mundus  et  caro  vileat  [sic],  crux  et  iugum 
Christi  sapiat.  Quid  multis?  Quasi  tu  minus  atque  ego  ista  noris. 
Verum  displicet  tibi  passim  introductus  frequentius  communicantium 
usus.  Proponis  enim  pericula  hinc  emergentia,  citas  Basilium  de 
baptismate*.     Sed   nobis   de   iuvenibus   est  mentio,   qui   si  praecipue 


"  conari  autogr. 


'  Ablatas  dixeris  per  epistulam  6.  lunii  1546  a  S.  Tgnatio  Coloniam  missam, 
in  qua  Ignatius  facultates  sacras  revocavit,  quae  Sociis  antea  concessae  erant.  Vide 
supra  p.  195.  2  (jf   Matth.  11,  25;   18,  14.    Marc.  10,  15. 

^  .S'.  Iffnafiiis  inter  regulas,  quae  servandae  sint  .ad  sentiendum  vere,  sicut 
debemus,  in  ecclesia  militante",  hanc  proposuit :  „Laudare  [commendarej  confessionem 
[quae  fitj  sacerdoti,  et  susceptionem  sanctissimi  sacramenti  semel  in  anno.  et  multo 
magis  quovis  mense,  et  multo  melius  octavo  quoque  die,  cum  conditionibus  requi- 
sitis  ac  debitis"  (Liber  exercitiorum :  Regulae ,  ut  cum  ecclesia  sentiamus  n.  2  [ox 
versione  R.  P.  lo.  RoothaanJ.     Similia  dicit  in  eodem  libro,  ^adnotatione"   18). 

*  Adrianus  ex  libro  secundo  „Ihfn  /J«~«V«'^^s"  quaestioncm  tertiam  attulisse 
videtur,  quae  est:  „/:,7  uxi>'h>fji'  iari  //.5;  xai^^apzw^^-d  tiw.  u-<)  -a-^-:i>i  ;i.n/.-)<Tnn',  aair/S,q, 


2.  AugListi  1546.  209 

studiis  liabent  servire,  Christo  non  ineommode  servient  saepius  con- 
fitendo  et  communicando.  Nam  quaeso  te  per  Dominum  Jesum, 
ubi  certior  infirmis  praesto  est  medicina?  ubi  maius  calcar  adiicitur 
ad  pie  vivendum  ?  Ubi  studia  rectius  instituuntur  et  florent  pul- 
chrius  ?  Ubi  pigri  et  tepidi  facilius  accenduntur  ?  Ubi  etiam  saecu- 
lares  in  Dei  timore  et  obedientia  commodius  retinentur  ?  ubi  coniuges 
denique  ad  carnis  vincendam  libidinem  efficacius  adducuntur,  praeter- 
quam  ubi  sanctiss.  ille  communicandi  usus  quam  minime  negligitur. 
Sed  accedunt,  inquies,  non  probato  satis  homine  interiore,  Quid  nobis 
et  rei  sanctae  officiat  abutentium  perversitas?  Verum  vide,  obsecro, 
ne  nimium  requiras  a  fratre  qui  paulatim  liuius  divini  pabuli  sump- 
tione  et  sedula  instructione  ad  perfectiora  quaedam  adducendus  est. 
Augustinus  pronuntiat  decere  quemvis  Christianum,  omni  dominico 
die  ad  synaxim  accedere^:  id  quod  multis  annorum  centenariis  usur- 
patum  in  ecclesia  fuit.  Sed  satis  fuerit  ad  dignam  sacramenti  huius 
sumptionem,  ut  sim  brevior,  voluntatem  a  malo  avertisse,  et  in  Christi 
virtute  ad  boni  propositum  convertisse.  Quid  enim  respondeas  si  sic 
quaeram:  praestatne  a  communione  abstinere  humilitatis  gratia  an 
non  abstinere  ex  pia  erga  Deum  confidentia?  Quisquis  communicat 
corpori  et  sanguini  dominico,  lumine  novo  templum  cordis  illustrat, 
bene  operandi  virtutem  confirmat,  adversus  quaevis  mala  se  obfirmat, 
in  dilectione  syncera  se  solidat,  peccatorum  reliquias  enervat  aufert- 
que^.  Sed  quo  mihi  calamus  procurrit?  Parce  loquacitati  et  argue 
insipientiam  meam:  juvenis  de  quo  scribis  Adrianus  statim  huc  veniat^ 
per  nos  in  Carthusiam  facile  pervenerit^.  Bene  vale  et  ora  pro  me 
misero,  qui  quo  plus  eifutio,  ipinus  boni  contineo.  Raptissime  2  Au- 
gusti  1546  Coloniae  Tuus  Pet.  Kanisius. 

Proxime  respondebit  prior  Carth:  et  Maria  Oestruijch*. 

*  deniat  apogr. 


zal  7:>£'j/j.aTog  i(r>9csc'^  zu  crw/^a  rou  Ivjpiou.,  y.al  tzv^zvj  ro  alij.a^''  {Migne,  PP.  Gr.  XXXI, 
1583 — 1586).  Dubiuin  autem  est,  num  ,Libri  duo  de  baptismo"  revera  a  Basilio  con- 
scripti  sint. 

'  Dubium  esse  vix  potest,  quin  Canisii  animo  obversatus  sit  hic  locus  libri 
^De  ecclesiasticis  dogmatibus"  (cap.  53)  a  Gennadio  Massiliensi  compositi:  ^Quotidie 
eucbaristiae  communionem  percipere  uec  laudo,  nec  vitupero.  Omnibus  tamen  do- 
uiinicis  diebus  commuuicandum  suadeo  et  bortor,  si  tamen  mens  sine  affectu  pec- 
candi  sit"  {Migne ,  PP.  LL.  LVIII,  994).  Liber  „De  ecclesiasticis  dogmatibus"  a 
veteribus  aliquot  putabatur  esse  Augustini,  et  locus  modo  allatus  tamquam  seutentia 
AugListini  recitatur  in  Iure  cunonico ,  cap.  13,  dist.  2  de  consecr. ,  et  a  S.  Jgnatio 
in  epistulis  anno  1541  ad  civitatem  ^Azpeitia"  et  15.  Novembris  1543  ad  Theresiam 
Reiadella  datis  (Cartas  de  San  Ignacio  I,  95.  179). 

-  Sacramentorum  frequentiam  per  Ignatium  eiusque  socios  magnum  incrementLmi 
cepisse  etiam  praeclarus  ille  cardinalis  Baronius  confirmavit  (cf.  Petr.  Anf.  SpineNi  S.  .1., 
Maria  Deipara  throims  Dei.    Ed.  in  Germ.  L,  Coloniae  1619,  p.  526). 

^  Is  carthusianum  ordinem  ingredi  voluisse  videtur. 

•*  Maria  de  Oistervvijk  primos  Socios  colonienses  multis  magnisquo  beneficiis 
affecisse   videtur;    complLuies   onim    in  Sociorum    epistulis    ,mater   nostra"    dicitur. 

Bruunsbci-t;er,  Canisii  Epistiilao  et  Acta.    I.  14 


210  37.    Canisius  Wendelinae  van  Triest.   8.  Augusti  1546. 

Ex  ipsa  hac  epistula  facile  cognoscitur  eam  ad  aliquem  de  Societate  lesu 
Lovanii  studiis  litterarum  operam  navantem  esse  datam.  Ac  P.  Cornelius  Vishavaeus 
Lovanio  22.  Augusti  1546  Canisio  scrihit:  .Recepi  tuas  literas  ad  m.  Adrianum 
scriptas".  Ex  his  et  aliis  rebus,  qnac  in  illa  Cornelii  epistula  continentur,  omnino 
effici  videtur  Canisium  2.  Augusti  1546  Adriano  Adriani  scripsisse. 

37. 

CANTSTUS 
WEXDEI.IXAE  VAIV  TRIEST, 

sorori. 

Coloiiia  8.  Angusti  1546. 

Ex  ^Pr^cis  historiques"  XXV,  26 — 27 ;  vide  supra  p.  72. 

De  negotiis  domesticis  et  rebiis  sibi  missis. 

Qiii  in  ,,Freds"  epistulas  Canisii  edidit  (vide  siipra  p.  72) ,  scrihit : 
„Noi<s  avons  une  autre  lettre  dv  hienheureux  a  la  meme  [Wendelina  ran  Triest], 


Qui  epistulam  Canisii  12.  Aprilis  1547  scriptam  nuper  edidit,  asserit  Mariam  (quani 
Mariam  de  Blitterswyk  dicit ,  commutans,  ut  videtur,  hoc  nomen  cum  nomine  ^de 
Oisterwijk")  monasterio  Nazareth  maioris.  ordinis  sancti  Augustini,  praefuisse,  in 
cuius  templo  Canisius  primum  Deo  sacrificium  obtulerat  {Precis  historiques  XLII 
[Bruxelles  1893],  34).  Quod  licet  nusquam  reppererim,  nolo  tamen  improhare ; 
praesertim  quia  in  epistulis  Sociorum  coloniensium  compluries  cum  Maria  de  Oistcr 
wijk  „sorores  eius"  salutantur  vel  potius  rogantur,  ut  pro  Sociis  preces  faciant. 
Mariam  de  Oisterwijk  etiam  libros  composuisse  huc  usque.  ni  fallor,  ignotum  fuit. 
Sed  Petrus  Schorich  S.  J.  Roma  5.  Tunii  1548  P.  Leonardo  Ivcssel  scripsit:  ,Vidi 
aliquando  et  legi  in  aedibus  uestris  nouem  simplicitatis  gradus  Mariae  ab  Osteruuick 
matris  nostrae ,  translatos  a  Reuerendo  patre  Priore  CartRusianorum ,  illos  quam 
prinium  fieri  queat ,  huc  mittas  oro ;  Mittas  pariter  et  alia  illius  scripta ,  postremo 
potissimum  ab  ea  composita ;  usui  erunt  non  parum"  (Ex  *epistula  .S'c/ioriW//7  auto- 
grapha,  in  cod.  colon. :  „Epistt.  ad  Kessel  I.",  f.  43).  Idem  eidem  Roma  ,.apud 
S.  Marcum"  iterum  scripsit,  ut  ^scripta  Mariae  piae  memoriae"  mitteret.  Eam  anno 
1547  mortuam  esse  ^epistula  Canisii  2.  lanuarii  1548  data  ostendit.  Eandem  Mariam 
coniecto  auctorem  esse  libri  ,,De  templo  animae",  quem  Nicolaus  Eschius,  oster- 
wicensis  et  ipse  ac  Canisii  praeceptor,  anno  1543  in  luccm  emisit  (Antverpiae,  typis 
Coccii) ,  et  ^Margaritae  Evangejicae",  quae,  vlamice  scripta,  anno  1535  a  Theo- 
dorico  de  Stratis,  carthusiano  colonien.si,  Coloniae  edita  ac  postea  a  Laurentio  Surio, 
eiusdem  Carthusiao  monacho ,  latine  reddita  est.  Cui  editioni ,  anno  1545  Coloniao 
typis  Melchioris  Novesiani  factae,  Eschius  praefatus  est  ad  „M.  Burchardum  Mon- 
tanum  S.  T.  D."  ;  ita  I.  Hartzheim  (Bibliotheca  coloniensis  p.  219.  255).  Burchardus 
ille  idem  fuerit  ac  Burchardus  van  den  Bergh ,  Canisii  avunculus,  qui  canonicus 
fuit  viennensis  et  postea  decanus  arnhomiensis.  Idem  certe  Hartzheim  (I.  c.  p.  255) 
affirmat  ,.tenipluni  animae"  et  ,.margaritam"  eiusdeni  esse  auctoris;  Surius  auteni 
scribit  „margai  itam"  a  virgine  compositam  osse,  et  se  .quandoque  audiuisse"  illam, 
cum  Canisius  pueritiam  ageret,  .dixissc  missurum  Deum  in  Ecclesiam  suani  stre- 
nuos  Concionatores"  Canisioque  ipsi  „tum  praesenti  dixisse:  Et  tu  puer  nnus  eris 
ex  illis".  Ita  Suriiis  in  *epistula  ad  Canisium  data  18.  Martii  1576.  cuius  apogra- 
phum  est  in  Vita  canisiana  a  lac.  Keller  S.  J.  scripta  (cod.  nis.  320  bibl.  acad.  monac). 
Keller,  qui  archetypam  epistulam  legisse  videtur,  testatur  in  ea  virginem  illam  etiam 
„monialem"  a  Surio  dici.     Quae  suo  loco  uberius  proponentur. 


38.    Bartholomaeus  Ferronius  Canisio.    14.  Augusti  1546.  211 

dath  de  Cologne ,  le  8  aoni  1546.  Xous  Vomettons  parce  que  les  affaires  de 
famille  dont  il  s^agit  dans  cette  lettre  ni/  sont  2)as  suffisamment  expliqi(ees, 
pour  qu'il  soit  possihle  d't/  rien  entendre.  .  .  .  Dans  la  lettre  du  8  aoiit  1546, 
le  bienheureux  remercie  sa  soeur  d'nn  envoi  de  toile,  de  beurre  et  de  fronmge.^ 
Epistida  ipsa  certe  lingna  vlamica  scripta  est  (cf.  Precis  l.  c.  p.  22). 

38. 
P.  BARTH0I.01IAEUS  FERROXIUS  S.  J. 

mandatu  Saucti  Ignatii  ^ 

CANISIO. 

Roma  14.  Aiigusti  1546. 

Ex  archetypo  (2"  min. ;  2  pp.).  Ferronius  ipse  ultima  solum  verba  scripsit 
(,Ex  Commissione",  et  quae  sequuntur)  et  inscriptionem  posuit.  Cod.  colon.  ^Litt. . 
Epistt.  var."  f.  XIIIIIi^  et  17. 

Epistula  usus  est  Gothein  1.  c.  p.  678—679.  Particulam  posuit  Hanscn  1.  c.  p.  200-*. 

Respondet  ad  qnaestionem  a  Canisio  propositam:  Niim  Coloniae  sibi  manendnm 
sit.  Ignatium  cum  Fabro  ea  de  re  loqui  coepisse,  sed  decidere  non  potuisse.  Fabrum 
enim  mortuum  esse,  idque  admodum  sancte.  Ideo  Canisii  arbitrio  pernutti ,  ut  Co- 
loniae  mancat  vel  aliud  agat. 

Ihesus. 
Reuerende  frater  in  Christo. 

Gratia  et  amor  eternus,  CHristi  Domini  nostri  sit  nobiscum  semper. 
Amen. 

Cum  ad  te  saepius  scripserimus ,  et  juxta  votum  tuum ,  saepis- 
simeque  etiam  tuas  literas  receperimus,  miramur  cur  nostrae  ad 
vos  minime  allatae  sint.  Inter  alia  commisserat  ^"  Reuerendus  pater 
Dominus  Ignatius  respondere  tuae  petitioni,  videlicet  quid  de  statu 
tuo  agendum  esset,  relinquebatur  aduentui  patris  Fabri  (qui  ab  Hi- 
spanijs  hac  in  Concilium  abiturus  erat)  vt  qui  res  germanas  optime 
noscens,  sic  vtrinque  de  vestro  voto  ad  laudem  dei  certius  disponeret 
ac  satisfaceret  2 ,  quum  autem  Eomam  tandem  appulisset,  et  Pater 
Ignatius  de  tua  re  cum  eo  caepisset  loqui,  tangens  D.  Faber  neces- 
sitates  Germaniae  existimansque  diutius  ac  maturius  posse  colloqui, 
indeterminatam  rem  inter  ipsos  faelix  D.  Fabri  obdormitio  in  domino  ^, 

*  Sic;  cf.  supra  p.  108.  109.  112. 


^  S.  Ignatius,  antequam  anno  1547  loannem  Polancum  secretarium  constitueret, 
in  epistulis  exarandis  maxime  utebatur  opera  P.  Bartholomaei  Ferronii  (Ferron. 
Ferram,  Ferrao) ,  lusitani  nobilis  [Orlandinus  I.  c.  1.  7 ,  n.  6.  7.  Cf.  etiam  Elesb. 
de  Guilhermy  S.  J. ,  M^nologe  de  la  Compagnie  de  Jesus,  Assistance  de  Portugal, 
2.  P.  [Poitiers  1868]  p.  348—349,  et  W.  van  Nieutvenhoff  S.  J. ,  Leven  van  den 
H.  Ignatius  van  Loyola  II  [Amsterdam  1892].  152—153). 

^  Hae  litterae  Coloniam  pervenerunt,  sed  fortasse  tardius ;  cf.  supra  p.  188. 

*  Faber  octavo  post  adventum  die  duplici  febri  tertiana  correptus  est,  ex  eaque 

14* 


212  38.    Bartholomaeus  Feironius  Canisio.    14.  Augusti  154G. 

occupauit,  quemadmodum  latius  et  de  alijs  spiritualibus  nouis,  vnde- 
quaque  habitis,  ad  patrem  bouadillam  ^  scribimus  in  magnam  Iratrum 
onmium  in  Cliristo  consolationem  etc, "  -  quum  ergo  jam  nunc  illa  ex- 
pectationis  eausa  cesset,  felicis  fabri,  (qui  nos  omnes  nunc  magis 
juuabit  certo  quam  in  humanis  potuisset,  et  talis  spes  ac  letitia 
nostris  illapsa  est  animis  a  domino)  Reuerendus  D.  ignatius  non 
vestri  oblitus  sed  conferens  in  corde  suo^  singula.  jam  nunc 
per  me  indignum  rescribit  quod  sibi  est  [in|  animo  et  sentit^  vide- 
licet,  hoc  primum  attento  quod  Societas  quoquomodo  te  libentissime 
acceptabit,  siue  vt  nunc  edoctus  es,  siue  tibi  amplius  studendum  sit. 
Hoc  inquam  supposito,  quum  vltra,  tu  melius  de  rebus  germaniae 
noueris,  nostrum  est  te  de  exteris  informare  videlicet,  quum  ijs  jam 
temporibus  collegia  societatis  in  diuersis  Vniuersitatibus  sint  in  fieri, 
vt  est  Patauij  Bononiae  Parrisijs  Valentie  Gandie^  etc.''  persuademur 
cito  fore  vt  opus  sit  providere  de  personis,  siue  scolaribus  siue  lecto- 
ribus  siue  qui  habeant  gubernationem  collegiorum  etc. '  quibus  demum 
omnibus  suppositis  D.  Ig.  hoc  sentit  vt  circumspectis  per  te  singulis 
et  judicatis  in  domino  id  facias  quod  magis  senties  in  tua  conscientia 
ac  si  is  idem  esses  in  sua  gubernatione  (quae  est  jam  diu  eius  de  te 
expectatio  quod  videlicet  in  obsequium  Christi  evigiles  atque  labores) 
siue  te  manere  siue  ire  in  studia  siue  venire  liomam  etc. ''  Et  quod 
hic  per  te  erit  conclusum  domino  ignatio  erit  rectum  et  bonum  cen- 
sebit,  quod  nobis  quamprimum  etiam  indicabis  et  de  omnibus  et  quid 
statueris  certos  reddes.  Et  quum  ego  preoccupatus  sim  disperse  so- 
cietati  scribendo,  simul  fratrem  nostrum  Jacobum  duacensem  ^  conveni, 
vt  si  ocium  erit  sibi  piorum  operum  tuis  Hteris  sibi  missis  nuperime 
nomine  omnium  etiam  responderet,  quae  nobis  vt  solent  magnam 
attulere  consolationem,  Vidit  D.  Faber  et  tuas  ante  feHcissimum  suum 
discessum,  quem  orare  pro  nobis  magis  nobis  arridet,  quam  orare 
pro  ipso,  optime  vale,  et  consocijs  in  christo  nos  multum  in  domino 


"  Signum  aUquod  oOscurui»  hic  positum  ed ;    quod  id   fere   significarc   ridci, 
quod  iios  cxprimimus  scribendo :  etc. 

^  Idem  signum  quod  supra.  '^  Idem  signum  quod  supra. 

"^  Idem  signum  quod  supra. 


octavo  item  die,  quae  erant  Kalendae  Augustae,  inter  manus  S.  Ignatii  exspiravit 
{Orlandinus,  Forma  sacerdotis  apostolici  p.  97.     Boero,  Fabro  p.  208 — 209). 

'  Nicolaum  Bobadillam. 

^  Epistula  haec  typis  (quod  equidem  sciam)  nonduni  est  descripta.  Boero:  „Con- 
.servasi  una  copia  deUa  lettera  circolare,  che  sotto  il  d'i  7  di  Agosto  1546  si  mando 
alle  case  della  Compagnia.  Nel  margine  si  leggono  queste  precise  parole :  De  morte 
Sancti  Patris  Petri  Fabri'^   (Fabro  p.  214—215). 

•"*  Luc.  2,  19. 

'  Cf.  supra  p.  190—194. 

'••  lacobus  Faber,  artium  magister,  duacensis,  anno  1544  Coloniao  theologicis 
studiis  operam  dcderat.     Vide  supra  p.  103  ^.  109. 


39.    Cornelius  Yisliavaeus  Canisio.    22.  Augusti  1546.  213 

commencla,   lovamenses   qiioque   rogo   pro   hac  vice  de  his  participes 
reddas,  iterum  vale,  Rome  14.  Augusti  1546. 

Ex  Commissione  Domini  Ignatij. 
Yester  in  christo  f. 
Bartholomaeus  ferronus. 
frater   daniel^  sane  credo  uos  inuiserit,   ipse  hinc  plura  referet. 
Jacobus  cartusanus  juxta  nos  manet  egrotus  adhuc. 

t  Reuerendo  in  christo  patri  ac  fratri  D.  petro  kanisio  magistro 
theologo.  apud  conuentum  [praedicatorum  in  u]icinia  notarij  [Auer- 
dunck]^  Coloniae. 

Canisius  ad  hanc  epistulam  respondit  litteris  Colonia  22.  Octobris  1546  ad 
S.  Ignatium  datis. 

39. 
P.  CORXEIilUS  \  ISHAVAEUS  S.  J., 

Sociorum  lovaniensium  praepositus  ^, 

CANISIO. 

Lovaiiio  22.  Augusti  1540. 

Ex  autograplio  (2";  pp.  IV^;  in  p.  2.  iuscriptio  et  pars  sigilli).  Cod.  colon. 
,.Litt.  Epistt.  var."  f.  16. 

Quid  in  aj)ostoUca  quadam  cxciirsionc  effecerit.  Mulieres  aliquot  ad  castitatis 
votum  inductas;  frequentem  j^eccatorum  confessionem  esse  liromovendam.  Quam 
muJtis  modis  ho)no  o  Deo  ad  salutem  aetcrnam  capessendam  disponattir. 

Ihesus 
Gratia  domini  nostri  Jesu  christi  sit  semper  in  cordibus  nostris 
Amen.  confrater  chariss.  recepi  tuas  literas  ad  m.  Adrianum  ^  scriptas 
et  d.  Leonardi  ^  confratris  nostri.  quas  aperui  propter  absentiam  m. 
Adriani  qui  hactenus  adfuit  m.  nicolao^  bergis,  quid  vero  ibi  agat 
liabebis  satis  ex  literis  ipsius.  quas  ad  vos  mitto.  et  modo  est  brugis  ^. 
Caeterum  quantum  ad  me  attinet,  scias  me  reuersum  ante  festum 
laurentij"^.    de   fructu   vero  [quem]   in   mea  absentia  collegit  dominus 


Haec  suppleta  suiif  ex  iis,  quae  posita  suiit  supra  j).  136^.  141. 


1  Daniel  Paeybroeck  (cf.  supra  p.  191—192) ;  qui  Roma  Lovanium  missus, 
^ministrum"  domus  Societatis  ibi  agebat  {Manai-eus  1.  c.  p.  14). 

-  Virum  hunc  sanctum  et  simplicem  (de  quo  saepe  iam  dixi)  S.  Ignatius  litteris 
16.  Februarii  1545  datis  fratribus  Lovanii  degentibus   praefecerat  {Manareus  l.  c). 

*  Adrianum  Adriani  S.  J.  *  KesseL 

'  Nicolaum  Goudanum  (Gaudanus,  Fiorentii,  Floris)  significat,  circiter  annum 
1517  Goudae  in  HoUandia  natum.  Is,  cum  in  universitate  lovaniensi  ^primus"  inter 
philosophos  fuisset,  parochus  factus  est  Bergis  ad  Somam  et  postea  Societati  lesu 
nomen  dedit  eiusque  ornamentum  insigne  evasit;  quod  multis  huius  operis  epistulis 
patefiet.  "  Bruges,  in  Belgio.  '^  Ante  diem  10.  Augusti. 


214  39.    Cornelius  Visliavaeiis  Canisio.    22.  Aiigusti  1546. 

Deus  [haec  habe.J"  Iiiter  omnia  fuerunt  duae  viduae  quae  mo  prae- 
sente  vouerunt  eontinentiam ,  altera  venit  consulens  me  de  nuptijs 
tertijs  faciendis.  vir  habuit  bene  tricentas  libras  fiandricae  annuao. 
Inter  multa  respondi,  me  appellare  Christum,  qui  multo  ditior  est.  et 
ita  fuit  in  omnibus  conuicta ,  quod  vouerit  in  ipso  instanti ,  et  me 
praesente.  et  eius  ancilla  virgo  quinquagenaria  vouit  virginitatem, 
laus  deo,  orate  pro  eis,  exceptis  alijs  confessionibus  auditis  in  quibus 
frequentior  fui  quam  in  concionibus.  tamen  feci  ista  vice  bene  5  con- 
ciones.  Oro  vt  quanto  citius  remittas  nobis  m.  danielemi  qui  con- 
dixit  amicis  suis  12  diem  septembris  quo  conuenient  in  sua  patria-, 
qui  pkira  et  omnia  gesta  romana  poterit  vobis  pandere.  Mater  d. 
leonardi  exposcit  ab  eo  literas,  Mittimus  vobis  hunc  iuuenem  Adria- 
num;  vt  velis  ipsi  esse  praesidio  oro  apud  Reuerendum  patrem  priorem^; 
ignoro  an  iam  secundo  passurus  sim  repulsam,  spero  tamen  melius, 
tamen  ob  id  non  desistam  ad  vos,  neque  de  huiusmodi  scribere,  neque 
mittere  vel  solhcitare,  modo  extra  patriam  nostram  trahere  possem, 
sakita  nobis  mariam  ex  oersteruijk  * ,  et  alios  nobis  famihares.  Con- 
fratri  domino  leonardo  dicas,  vt  non  desistat  a  frequenti  confessione  ^ 
hcet  multi  reclamitent  quidem,  nam  tandem  euincet:  modo  ipsi  sint 
famelici,  sit  ipse  semper  liberalis  in  bonis  paternis,  et  christi  Jesu. 
Sufficit  mihi,  modo  promittant  emendam  [slr],  etiam  si  verisimihter  putem 
eos  sequenti  die  collapsuros  in  idem  peccatum  (non  postponendo  pro- 
bationes  semper  ad  anteriora) ''.  0  vtinam  possem  semel  tantum  prae- 
stare,  vt  impediam  vnum  peccatum  mortale,  viderer  mihi  mukum 
fecisse.  Interim  homo  disponitur  (ad  spacium  vnius  hore  credo)  bene 
in  statu  gratiae:  Jam  quis  scit,  an  tunc  ille  ita  bene  dispositus  sit 
illo  temporis  spacio  moriturus?  et  tum  omnia  sakia  erunt.  Sicut  in 
simih;  multae  potiones  in  egroto  praedisponunt  materiam  congestam, 
tandem  veniunt  purgatiuae''  pilkdae  quae  totum  feriunt.  Jta  muki 
iaculantur  anserem ;  tandem  venit  vnus  misellus  et  deijcit  ipsum.  Ita 
est  cum  homine;  cadendo  et  resurgendo  progreditur;  praedisponitur 
a  puero  varijs  medijs.  tum  per  parentes,  praeceptores,  conciones ;  tum 
per  kbros  pios,  inspirationes ,  exempla,  exhortationesque .  tandem 
vcnit  vnus  misellus  intrans  labores  akorum,  cuius  hortatu  conuertitur, 
moritur,    et  saluatur.    quis  omnium  praedictorum  fuit  autor?   nulkis; 


"  Haec  vel  similia  supplenda  esse  videntur. 

^  Sic   legendnm   esse   videtui;   quamquam  potius    dixeris    a    Cornclio    scriptum 
csse:  purae. 


'  Paeybroeck.  ^  Denderamundae  (Termonde,  Dendermonde)  in  Belgio. 

^  Gerardum,  Carthusiae  coloniensis  priorem,  dicit ;  vide  supra  p.  209. 

*  Vide  supra  p.  209''. 

*  Leonardum  monet,  ut  pergat  in  frequenti  confessione  comniendanda. 

*  Quomodo  haec  doctrina  intelligenda  et  restringenda  sit,  hic  exponere  non 
vacat;  quani  Vishavaeus  ipse  verbis,  quae  uncis  inchisit  (utinam  clariora  liaec  essent!) 
fortasse  voluit  restringere. 


40.    Canisius  loaiini  Nopelio.    10.  Septembris  1546.  215 

ergo  soli  Deo  honor  et  gloriai.  similia  exempla  prius  de  viduis 
scripsi.  his  vale  confrater.  Adhuc  vnum  verbum  oratum  velim.  Vt 
mei  memor  apud  deum  existas  quatenus  suggerat  nostro  superiori  id 
quod  est  sahitare  (de  me,  et  studio,  et  alijs  medijs  ad  ea  loquor.) 
tuas  aliorumque  querelas  [P]''^  non  seruo  apud  me,  sed  ostensum 
fuit  mihi  (ni  fallor)  quatenus  eo  res  deuenient;  sed  pillula  deo  nota 
est;  sic  nude  [?|  domino  deo  et  superiori  nostro.  Iterum  vale,  raptim 
louanij  22  aug.  a.  d.  1546 

CorneHus  Uisschaueus. 

confrater  hcet  indignus. 

Ihesus.     Reuerendo   in  christo   confratri  M.  Petro  kanisio  nouio- 
mago.     Coloniae. 

40. 

CANLSIUS 
lO AXXI  XOPEIilO  3, 

episcopo  cyrenensi  i.  p.  et  suffraganeo  ac  vicario  generali  coloniensi. 

Colonia  10.  Septembris  1546. 

Ex  libro:   ,D.  LEONIS  PAPAE      HVIVS  NOMINIS  PRIMI,  QVI  SVM-  1  mo 
iure  Magni  cognomentum  iam  olim  obtinet,      opera,   quae  quidem  extant,    omnia. 
Nunc  pflmH))i  hi  unu))i  uelutl  fuscem  collecta,  d-  \  ah  i')ifinifis  fmlisq;  nienclis  )-epur- 
gata.  \  Accessit  &  copiosus  Index  und  cmn  Sermonum,  Ho  =      miliarum  d-  Episto- 
larum  omnium  catalogo.  \  Colonice  ex  officina  Melchioris  Nouesiani,  An>io    M.D.XLVI. 


Aut  schedulas 


1  1  Tim.  1,  17.  2  cf.  supra  p.  207. 

*  loannes  Nopelius  (Nopel ,  Nopel) ,  ex  Lippstadt ,  Westphaliae  oppido,  ortus, 
Coloniae  erat  ^canonicus  presbyter"  ecclesiae  metropolitanae,  contionator  primarius, 
suffraganeus  et  vicarius  generalis  arcliiepiscopi.  Annis  1536  et  1538  ex  ^examina- 
toribus''  fuit,  cum  Canisius  in  universitate  colouiensi  ad  ^baccalaureatum"  et  ad 
^licentiam"  in  ^artibus"  promoveretur  (vide  infra,  monum.  5.  6) ;  ac  vix  dubium  est, 
quin  hic  sit  „catholicus  episcopus"  ille,  a  quo  sacris  se  ordinibus  Coloniae  initiatum 
esse  Canisius  affirmat  (cf.  supra  p.  17.  45).  Cum  Bucero  nil  commune  habere  voluit. 
nQuae  res",  inquit  Ar)iohlus  Meshovius ,  Jn  causa  fuit,  vt  salario,  quod  annuatim 
ab  Archiepiscopo  praebebatur,  subtracto,  grauiter  a  nouatoribus  affligeretur:  Qui 
constanter  pressuram  illam  ad  annos  aliquot  sustinuit,"  et  „cum  concionator  esset 
dissertissimus ,  ijsque  donis  exornatus,  quae  hominem  homini  gratiosum  reddunt, 
.  .  .  ad  extremum  vsque  concionando ,  .  .  .  populum  a  Buceri  incantationibus  de- 
terruit"  (Historia  defectionis  et  schismatis  Hermanni  p.  -84—37).  Nopelius  vivere 
desiit  6.  lulii  1556  sepultusque  est  in  summo  templo  coloniensi  (Electorum  Eccle- 
siasticorum  Catalogus,  opera  F.  Petri  Me>-ssaei  Cratepolii,  Minoritae  [Coloniae  1580J 
p.  131.  /.  H.  Heisfer,  Sutfraganei  Colonienses  [Coloniae  1641]  p.  107—109).  No- 
pelium  hunc  confundere  non  oportet  cum  loanne  Nopelio,  pariter  lippiensi,  qui  anno 
1580,  cura  esset  decanus  coUegii  S.  Swiberti  in  Eaiserswerth ,  „Confessionem  Am- 
brosianam"  Coloniae  in  lucem  emisit,  atque  anno  1602 — 1605  et  ipse  episcopus 
cyrenensis  i.  p.  et  suffraganeus  coloniensis  fuit  {F.  E.  con  Mering,  Die  hohen  Wiirdon- 
trager  der  Erzdiozese  Kijln  [Koln  1846]  p.  70). 


216  40.    Canisius  loanni  Nopclio. 

Mcn.-<r  Septemhri."  (2^;  fF.  162,  et  praeterea  in  initio  10  [incl.  fol.  titul.]  et  ia  fine 
iteni  10  ff.  non  signata).  Epistula  haec  dedicatoria  titulum  libri  proxime  sequitur 
et  tres  paginas  occupat  '. 

Nopelio  cditionem  Leonis  Mayni  a  se  curatam  dedicat.  Summum  malum ,  quo 
homines  sui  temporis  lahorent ,  nimiam  eorum  cujnditatem  esse.  Ex  hac  studium 
nasci  noros  in  dies  libros  conscrihcndi  novaque  dogmafa  eomminiscendi.  Sanctos 
patres  a  novatoribus  sperni,  ttisi  forte  vetcrum  dictis  novi  errores  fulciri  2)0sse  ride- 
antur.  Leonis  Magni  doctrinam  sententiis  protestantium  p>cr  omnia  contrariam  esse. 
Ah  iis  ipsam  etiam  Scnpturam  corrumpi  et  praecepta  ei  substitui  commoda  potius 
quam  vera.  His  Nopelium  Coloniae  fortiter  et  magno  cum  fructu  obsistere,  eo  prae- 
sertiin  quod  .saepe  orationcs  sacras  haheat  novatorumque  fraudes  detegat. 

REVERENDO  IN  CHRISTO  PATRI  AC  DOMINO,  D.  loanni 
Lippiensi,  Episcopo  Cyrenensi,  Suffraganeo  et  Ec-  j  clesiastae  primario 
Coloniensi,  Petrus  Canisi-  |  us  Nouiomagus  S.  P.  D.  : 

FVRIOSVM  est  lioc  seculum  reuerende  pater,  quod  adeo  diutinos 
tumultus  istos  componere  nescit,  vt  citius  quidem  nouos  excitet,  atque 
indies  in  peius  gliscentes  motus  longe  lateque  propaget.  Porro  qui 
tantorum  malorum  vestigant  origines ,  collectasque  sensim  vires  dis- 
ijcere  contendunt  (quo  tua  praecipue  spectat  pietas)  ij  vno  velut 
ore  immanem  philautiae  rabiem  incusant,  eumque  morbum,  vt  caete- 
rorum  omnium  et  caput  et  causam,  non  improbabiliter  insinuant.  Ex 
eodem  fonte  mihi  deriuari  videntur  studia  nouos  quoque  scribendi 
libros,  quod  perinde  ac  vanae  curiositatis  genus  redarguit  Ecclesiastes^. 
Atque  hinc  (quod  multo  pestilentius)  prodit  et  ambitiosa  doctrinae 
ostentatio,  et  praefracta  quaedam  sapientiae  praesumptio,  tum  effrenis 
illa  libido  comminiscendi  noua  dogmata,  quibus  vetera  fastidiri  simul 
et  antiquari  documenta  incipiant.  Per  hos  demum  ceu  gradus  omnis 
impietatis,  huc  iam  nunc  processit  humana  temeritas,  proh  dolor,  vt 
sanctissimorum  quorumque  pontificum  ac  spectatissimorum  veteris  Ec- 
clesiae  patrum  plerisque  contempta  sit  et  dignitas  et  autoritas^,  nisi 


'  In  titulo  signum  Ndvesiani  typographicum  apparet  (cf.  supra  p.  176^). 
Epistulam  Canisii  sequitur  index  rerum  alphabeticus  (5  pp.),  conspectus  totius  operis, 
Inevis  vita  Leonis  (quae  postea  etiam  „Actis  Sanctorum"  inserta  est),  epistula,  qua 
ioannes  Andreas,  episcopus  aleriensis,  editionem  Leonis  anno  1470  Komae  a  .se  cu- 
ratam  (quae  ^princeps"  est)  Paulo  II.  dicavit;  in  fine  libri  sunt  „Castigationes 
quaedam  et  Scholia  in  D.  Leonis  Epistolas  decretales"  et  „Serrao  D.  Leonis  de  Mar- 
tyribus".  Exemplum  huius  editionis,  quod  ex  bibliotheca  praeclari  illius  loannis 
Alberti  Widmanstadt  olim  in  collegium  Societatis  lesu  monacense  pervenerat .  nunc 
Monachii  in  bibliotheca  regia  est;  in  cuius  summa  pagina  titulari  manu  antiqua 
scriptum  est:  „Approbatus  a  R.  P.  Canisio  1578."  Alterum  exemplum  ibidem  e.st 
in  bibliotheca  universitatis ;  tertium  Friburgi  Brisgoviae  in  bibliotheca  universitatis 
vidi,  quartum,  quod  ex  bibliotheca  Cruciferorum  coloniensium  provenit,  Coloniae  iii 
bibliotheca  urbana  (G.  B.  IV.  8639). 

2  Cf.  Eccles.  1,  13—18;  8,  16.  17;  9,  1. 

'  Lutherus  10.  Decembris  1520  Vitembergae  libros  iuris  canonici  in  publico 
combussit.  Henrico  VIII.,  Angliae  regi,  missae  sacrificium  testimoniis  sanctorum 
patrum  tuenti  anno  1522  respondit:  „Dei  uerbum  est  super  omnia,  Diuina  maiestas 
mecum  facit,   ut  nihil  curem,   si   mille  Augustini ,    mille  Cypriani,    niille  Ecclesiae 


10.  Septembris  1546.  217 

liac  ipsa  forte  ad  confirmandos  ipsorum  errores  nouis  magistris  com- 
mode  liceat  abuti.  Nam  hactenus  illis  valet  Gennadius  de  communione 
et  transsubstantiatione  ^,  Clemens  de  Eucharistiae  reseruatione  ^,  Hila- 
rius  de  fidei  iustificatione^,  Epiphanius  de  sacrarum  imaginum  demo- 
litione'*,  Prosper  de  confessione  ^,  Gregorius  de  primatus  Ecclesiastici 
nuncupatione  ^ ,  Bernardus  de  dispensatione'^.     Sed   plusquam   rigidus, 


henricianae  contra  rae  starent"  (Opera,  tom.  H  [Ilienae  1557],  f.  56P).  In  editione 
germanica  huius  operis  Cypriani  nomen  omissum  est  (Der  Sechste  teil  der  Buchcr 
des  Ehrnwirdigen  Herrn  Doctoris  Martini  Lutheri  [Witteberg  1553]  f.  445'').  Simi- 
liter  Calvinus  in  praecipuo  suo  opere,  anno  1536  primum  edito:  „Parum  autem", 
inquit,  ,,me  mouent,  quae  in  veterum  scriptis  de  satisfactione  passim  occurrunt. 
Video  quidem  eorum  nonnullos,  dicam  simpliciter,  omnes  fere  ,  quorum  libri  extant, 
aut  hac  in  parte  lapsos  esse,  aut  nimis  aspere  ac  dure  loquutos"  (Institvtio  Chri- 
stianae  religionis.  lohanne  Caluino  authore  [Sine  loco,  1554]  c.  9,  n.  58,  p.  530. 
loannis  Calvini  institutio  religionis  christianae,  edd.  G.  Bainn,  E.  Cnnitz,  E.  Beuss. 
Ed.  2,  Vol.  1  [Brunsvigae  1859],  col.  729). 

'  Liber  de  ecclesiasticis  dogmatibus  c.  52.  53  {Mii/iie,  PP.  LL.  LVIII,  993.  994). 

-  Clementem  sive  Romanum  sive  Alexandrinum  hac  de  re  scripsisse  equideni 
non  novi.  Puto  autem  a  Canisio  ea  significari,  quae  in  „Constitutionibus  apostolicis" 
(I.  8,  c.  13)  praecipiuntur  de  eucharistia  post  lideliuni  communionem  in  sacrarium 
sive  sacristiam  [alg  zd  -atTrocxjpia)  inferenda.  Illae  enim  Constitutiones  olim  sub 
nomine  Cleraentis  Romani  circumferebantur  {Migne,  PP.  Gr.  I,  1109.  1110). 

•■*  Tractatus  in  Ps.  LIX,  n.  3,  et  in  Ps.  CXVIII,  litt.  1,  n.  12;  Commentarius 
in  Matthaeum  c.  8,  n.  6  et  c.  33,  n.  5  {S.  Hilarii,  Pictavorum  episcopi,  opera  studio 
monachorum  0.  S.  B. ,  e  congr.  S.  Maiiri  [Parisiis  1693]  col.  137.  249.  646.  749; 
cf.  Micjne,  PP.  LL.  IX,  385.  509.  961.  1074). 

*  Canisii  menti  obversata  esse  videntur  ea,  quae  S.  Epiphanins  de  origine 
idololatriae  dicit  et  de  diabolo,  qui  „humanas  effigies  artificiorum  varietate  per- 
politas  hominum  oculis"  obiecerit:  „Hpoc>d<TSi  ydp  dt/.aiou  dti  i}~ttadu'^urj  -rriy  did- 
'^otav  6  dtdiiokoq  rtjiv  av>?/><o-wv  TTjy  »9>5JT)^v  <puaiv  iS-zo-oiH)-^  dq  ixpySaXiJ.ohq  d'Apu>-oy^ 
d'jdpotixt?M  dydXpaTa  did  Tzoi/.tXiaq  rsyvwy  Stiypaipz'-'-  (Haeres.  1.  3,  tom.  2,  haer.  79, 
n.  4.  Epiphanii,  episcopi  Constantiae,  opera,  ed.  G.  Dindorfius  Vol.  3,  P.  1  [Lipsiae 
1"861],  p.  532.   Migne,  PP.  Gr.  XLII,  745.  746). 

5  Expositio  Psalmi  CX,  v.  1 ;  Ps.  CXVII,  v.  1 ;  Ps.  CXXXVII,  v.  1  etc.  {S.  Pro- 
sjjeri  Aquitani  opera  omnia  [Parisiis  1711]  col.  418.  431.  497.  Migne,  PP.  LL.  LI, 
321.  332.  393).  ®  Vide  adnotationem  sequentem. 

■^  Liber  de  praecepto  et  dispensatione  c.  2 — 4  {Sancti  Bernardi  .  .  .  Volumen  I. 
ed.  lo.  Mabillon  0.  S.  B.  [Parisiis  1690]  p.  501—504.  Migne ,  PP.  LL.  CLXXXII, 
864—865).  Haec  omnia  uberius  explicare  non  vacat.  Uno  igitur  Gregorii  exemplo 
explanare  conabor,  quid  Canisius  dicere  voluerit.  Gregorium  Magnum  certissimum 
fuisse  episcopum  romanum  totius  ecclesiae  primatem,  pastorem,  doctorem  esse 
omnis  eius  agendi  ratio  luculenter  demonstrat.  Sed  cum  animo  esset  valde  demisso 
et  pacis  magnopere  amans ,  Eulogium,  episcopum  alexandrinum ,  amice  reprehendit, 
quod  sibi  scripsisset  „iussistis"  et  nomen  ^universalis  papae"  sibi  tribuisset.  ,Loco", 
inquit,  „mihi  fratres  estis,  moribus  patres."  Qui  et  ^primus  omnium  so  in  principio 
epistolarum  suarum  servum  servorum  Dei  scribi  satis  humiliter  definivit"  {Gregorii  I. 
Papae  Registrum  Epistolarum  tom.  II,  P.  1.  Ed.  Lud.  Hartniann  in  „Monumentis 
Germaniae  historicis"  [Berolini  1893]  p.  31.  loannis  Diaconi  Vita  Gregorii  1.  2,  n.  1. 
[Migne,  PP.  LL.  LXXVII,  933;  LXXV,  87]).  Lutherus,  cum  romani  pontificis  pri- 
matum  impugnaret,  Gregorium  testem  et  patronum  sibi  constituit,  scribens:  „Das 
ist  gewifs,  wie  gesagt,  dafs  zu  St.  Gregorius  Zeiten  kein  Papst  ist  gcAvest,  und  er 
selbs  auch  sampt  seinen  Vorfahren    kein  Papst   hat   wollen   sein,    dazu   mit   vielen 


218  40.    Canisiu.s  loanni  Nopelio. 

adeoque  intolerabilis  videtur  Hieronymus,  niniirum,  quod  non  possit 
non  insuauis  esse  louiniani  et  Vigilantij  sectatoribus  ^,  Displicet  j)assim 
Cyprianus.  Nec  miruni,  quando  merita  operum  et  satisfactionis  vsum 
hisce  fidei  iactatoribus  haud  segniter  commendat,  vtpote  non  nomine, 
sed  re  ipsa  totus  Euangelicus '^.  Dissimulat,  inquiunt,  sui  temporis 
corruptos  mores  Augustinus,  quia  scilicet  receptam  Ecclesiae  disci- 
plinam  contemptoribus  istis  libenter  inculcat^.  lam  qui  pari  modestia 
tot  ac  tam  reuerenda  maiorum  placita,  leges  ac  instituta  contemnunt, 
an  hunc  quaeso  Leonem  audient,  quamuis  hic  rara  orationis  et  plane 
apostolica  maiestate  nusquam  non  detonet?  Num  suspicient  ponti- 
ficem  tot  nominibus  alioqui  suspiciendum?  et  dignitate,  et  grauitate 
et  sapientia  et  eloquentia,  vt  summo  iure  Magni  cognomen  acceperit. 
Imo  vel  ob  hoc  solum,  quia  dictus  est  Papa,  nec  minus  vniuersalis 
Ecclesiae  Episcopus,  quam  pontifex  Romanus,  vti  de  se  ipso  frequenter 
scribit,  etiam  sannis,  non  dubium,  risuque  Sardonico  virum  tantuni 
excipient.  Qua  vero  stomachi  patientia  ferent  vnquam,  ad  certorum 
dierum  ieiunationes,  ad  nocturnas  vigilias,  ad  designata  precandi  loca 
et  tempora  Dei  populum  relegari?  Legent  hic,  velint  nolint,  bene 
factis  coelestem  gratiam  promerendam  esse,  nec  fide,  sed  operum 
fideli  studio  Christianum  pectus  declarari.  Legent  identidem,  eleemo- 
synis  peccata  redimi,  dignis  poenitentiae  fructibus  Deum  phicari  offen- 
sum,  lachrymarum  vi  sordes  internas  ablui,  laboris  item  praesentis 
magnitudini  charitatisque  nostrae  feruori  futuram  a  Deo  mercedem 
attemperari.    Legent  quoque  priuatam  ieiuniorum  legem  communi  seu 


Schriften  das  Papstthum  verdarapt"  :  AVider  das  Bapstum  zu  Rom  vom  Teutfel  ge- 
stilft  (Dr.  Martin  Liifltef^s  reformations-historische  deutsche  Schriften,  bearbeitet  von 
/.  K.  Innischer,  III  [Erlangen  1830],  137 — 138).  Cum  autem  Gregorius  purgato- 
rium  et  niissae  sacrificium  et  alia  Luthero  ingrata  propouit,  ab  eodem  contemnitur 
et  increpitatur :  „Do  ist  S.  Gregorius  kommen,  der  hat  gar  viel  Aergernifs  mit  seinem 
Fegfeuer  und  Messe  gestiftet,  welches  die  Grundsuppen  ist  aller  der  Aergernifs,  so 
unter  dem  Pap.stthumb  gewesen."  ,,.Sankt  Gregorius,  der  Papst,  ist  freilich  ein 
heiliger  Mann  geweft,  seine  Predigt  aber  sind  nicht  eins  Hellers  werth"  (Dr.  Martin 
Liither's  exegetische  deutsche  Schriften ,  bearbeitet  von  /.  K.  Irmischer,  XII  [Er 
langen  1850],  37—38;  XIX  [Frankfurt  a.  M.  und  Erlangen  1852],  482). 

^  lovinianus  asseruerat  virginitatem  coniugio  non  esse  antepouendam ,  inter 
abstinentiam  ciborum  et  eorum  perceptionem  cum  gratiarum  actione  coniunctam  nil 
interesse ,  in  regno  caelorum  par  omnium  fore  praemiuin ,  qui  suum  baptisma  ser- 
vassent.  Vigilantius  autem  dixerat  sanctos  martyres  non  esse  invocandos  neque 
eorum  reliquias  colendas ,  vitam  monasticam  et  clericorum  continentiam  esse  dam- 
nandas.  Quos  errores  Hieronymus  refutavit  ,,Libris  duobus  contra  [ovinianum''  et 
-Libro  contra  Vigilantium". 

2  Cyprianus  saepe  id  facit,  v.  g.  in  libro  „De  lapsis"  c.  36  [S.  Thasci  Caecilii 
Cijpriani  opera,  rec.  Guil.  Hartel  [Vindobonae  1868]  p.  263—264.  Migne,  PP.  LL. 
IV,  494). 

^  V.  g.  in  libro  „De  fide  et  operibus''  c.  3  et  in  duobus  libris  vel  epistulis  (54 
et  55)  ,ad  inquisitiones  lanuarii"  {S.  Aiujustini  opera,  studio  monachorum  0.  S.  B.  e 
congr.  S.  Mauri,  VI  [Parisiis  1685],  167:  II  [Parisiis  1G79J,  123-143.  Mijue,  PP.  LL. 
XL,  200;  XXXIII,  199—223). 


10.  Septerabris  1546.  219 

publicae  postponi.  Legent  ciborum  delectum  et  Ecclesiasticae  ob- 
edientiae  iugum  pulchre  libertati  Christianae  congruere,  neque  cum 
superstitione  ludaica  quicquam  habere  commune.  Legent  pleraque 
sine  scripto  vel  ab  apostolis  vel  apostolicis  viris  ad  constituendum 
religionis  ordinem  promanauisse.  Legent  sanctorum  intercessione 
Christum  redemptionis  mediatorem ,  non  modo  nihil  nobis  obscurari, 
sed  vehementer  etiam  illustrari,  totamque  simul  iuuari  Christianam 
Ecclesiam.  Legent  denique  sacrosanctam  Missae  et  sacrificij  oblatio- 
nem  haud  sine  ratione  vel  in  eadem  basilica  quotidie  iterari.  De 
primatu  Petri  dicere  supersedeo.  Testimonia  sunt  passim  in  promptu, 
sacris  etiam  confirmata  literis,  ne  quid  addam  ampliusi.  Conuicti 
igitur  (belli  nempe  iudices)  tum  longissimi  temporis  inuiolabili  obser- 
uatione ,  tum  sanctissimi  pontificis  irrefutabili  autoritate ,  quantum 
quantuni  fert  illorum  libido,  papisticam  eiuscemodi  doctrinam  calum- 
nientur,  ac  iamdudum  explosam  a  se,  permittant  nobis  obsecro,  vt 
qui  matris  Ecclesiae  obseruantes  filij  videri  cupimus,  et  esse  non  de- 
sinimus.  Quanquam  non  admodum  difficile  sit  aduersus  obtrectatores 
istos  D.  Leonis  innocentiam  causamque  tueri.  Quid  enim  adferant 
quamuis  versuti,  quod  non  vnico  responso  huius  pontificis  ad  Mar- 
tianum  Augustum  iam  ilico  subuertatur  et  concidat?  Hic  docendi 
optimus,  inquit,  est  modus,  vt  paternorum  sensuum  linea,  plebis  et 
cleri  auribus  innotescat.  Ac  si  qui  sunt  (hoc  demum  aduersarij  no- 
tent)  qui  nostra  scripta  despiciunt,  illis  saltem,  qui  nobiscum  aposto- 
licis  sensibus  congruunt ,  acquiescant  ^.  Sed  nihil  sane  mirum ,  si 
virgam  in  Leonis  opera  censoriam  arrogent  sibi,  quos  adeo  nihil  pudet 
in  arcanas  etiam  diuinasque  literas  irrumpere,  his  locis  manifestam 
vim  inferre,  illos  prorsus  infringere,  alios  omnino  negare,  omnia 
propemodum  adulterare,  nimirum  nouis  et  hactenus  inauditis  inter- 
pretatiunculis.  Xam  vbi  tandem  Theologorum  extat  ahquis ,  qui  tot 
annorum  abhinc  centenarijs  vel  somniarit  vnquam,  qualia  nunc  isti 
nouo,  sed  non  diuino  spiritu  sibi  reuelata  produnt.  Produnt,  inquam, 
de  doctrina  daemoniorum,  de  fermento  pharisaeorum,  de  ossibus  mor- 
tuorum,  de  nuptijs  presbyterorum ,  de  prohibitione  votorum  et  im- 
probatione   ieiuniorum,   ad  haec  de  humanis  viribus,    de  regno  Anti- 


'  Testimonia  illa  hic  proferre  longum  est.  Doctrinam  S.  Leonis  (praeter  alios) 
exposuerunt:  D.  Remy  CeilUer  0.  S.  B. ,  Histoire  generale  des  auteurs  sacrt^s. 
V«  et  VP  siecles ,  chap.  11,  art.  2.  Nouv.  ed.  X  (Paris  1861),  178—274.  los. 
Fesslei;  Institutiones  Patrologiae  II  (Oeniponte  1851) ,  674 — 687.  H.  Grisar  S.  J., 
,Leo  I.',  in  Wetzer  und  Welte's  Kirchenlexikon  2.  Aufl.,  VII,  coL  1746—1767. 

-  Leo  haec  ad  Marcianum  imperatorem  10.  Martii  454  seripsit.  In  editione 
Leonis  Magni,  (luam  fratres  Ballrrinii  curavorunt,  quaeque  omnium  optima  est,  verba 
Leonis  haec  sunt:  ,Hic  docendi  optinnxs  modus  est,  ut  patcrnorum  sensuum  lineae 
Alexandrinae  plebis  et  Cleri  auribus  innotescant :  ac  si  qui  suut,  qui  nostra  scripta 
despiciant,  illis  saltem,  qui  nobiscum  apostolicis  sensibus  congruunt,  acquiescant." 
Lectio  vulgata  est:  „linea  .  .  .  innotescat"  (Sancti  Leonis  Magni  opera  I  [Venetiis 
1753],  col.  1258.   Cf.  etiam  Migne  PP.  LL.  LIV,  1079—1080). 


220  ■^^-    C'3"isins  loanni  Nopelio. 

ehristi,  Babylonae  gentiumque  simulachris.  Quam  vero  in  procliui 
ost  omnibus  plausibile  dogma  iustificantis  fidei  commendare,  Christianae 
libertatis  fucum  obtondere,  pro  liumanis  constitutiunculis  firma  Ec- 
clesiae  dogmata,  nec  non  traditiones  Apostolicas  conuellere,  Theoki- 
gorum  sententias  eludere ,  ad  solam  scripturam  iudicem ,  sed  mutam 
illam  prouocare,  postremo  damnatas  prius  opiniones  innouare,  Nam 
hinc  potissimum  incipiunt,  hac  pergunt,  hic  desinunt,  qui  nouoruni 
dogmatum  iactatione,  non  minus  periculosa,  quam  vana,  tantas  Ger- 
maniae  nostrae  cient  turbas,  nec  cessant  adhuc  (proh  nefas)  ex  huius- 
modi  fontibus  hanc  animorum  labem,  quae  plurimos  inficit,  totis  et 
viribus  et  artibus  deducere.  Quo  magis  tua  nobis  suspicienda  est 
pietas,  et  grato  semper  animo  rememoranda  isthaec  seduhtas  reuerendc 
pater,  vt  qui  tanquam  alter  et  idem  inuictus  Leo,  tot  iam  annis  ad- 
uersus  rapaces  istiusmodi  lupos^  te  totum  obijcis,  te  pro  domo 
Israel  murum  aggeremque  fortissimum  opponis^,  talem  denique 
Christi  gregem  in  hac  beata  Germaniae  totius  metropoH  sic  ipse 
gladio  spiritus^  propugnas  Ecclesiastes,  sic  custodis  et  curas  Epi- 
scopus,  vt  in  nullis  quidem  vicinis  oppidis  minorem  contagionem  religio 
acceperit,  aut  maiorem  hactenus  vigorem  Ecclesiastica  disciplina  con- 
seruarit.  Certe  facundia  tua  simul  et  orationis  vi  perinde  ac  viua 
Evangelij  tuba  percelHs  animos  et  imples  Christianas  aures,  idque 
tanto  efficacius,  quo  tua  synceritas  distat  longius  ab  omni  fastu,  amb- 
itione  et  pompa.  Sentit  quod  loquimur,  probatque  constanter  clerus 
liic  tam  insignis,  et  populus  neutiquam  effoeminatus.  Hinc  enim  ad  te 
pro  concione  dicentem  agminatim  vterque  confluit,  Hcet  hebdomadatim 
hoc  munus  et  sacpius  quidem  obeas:  hinc  et  communi  applausu  ex- 
cipit  singularem  iHam,  qua  mire  poHes,  in  detegendis  haereticorum 
fraudibus  industriam  vehementiamque.  Norunt  imbeciUes ,  norunt 
fortes  in  fide,  quantum  per  te  confirmata  fidei  integritas  efficiat.  Sed 
haec  missa  facere  pracstat,  ne  quid  tuam  onerem  modestiam,  prae- 
sertim  quod  vt  tu  vere  iuxta  ac  pie  nos  doces,  quicquid  sumus  aut 
possumus,  id  totum  munificentiae  diuinae  acceptum  ferre  oporteat. 
Proinde  Hbrum  hunc  autoritate  nominis  tui  decoratum  in  Hicem  emit- 
timus^,  pulcherrimum  iHud  sane  munus,  et  sicut  a  pijs  liactenus  de- 
sideratissimum,  ita  per  se  vtiHssimum,  maximeque  conuenicns  tum 
donanti  mihi  clerico  tuo,  tum  accipienti  tibi  Episcopo  meo^,  qui  ad- 


'  Matth.  7,  15.   Act.  20,  29.  ^  gz,  13^  5,  3  Kph.  6,  17. 

■•  Nauseae  Canisius  scripsit  se  ,Herculeos  labores  devorasse"  in  hoc  opere. 
Vide  supra  p.  205. 

^  His  verbis  Paschasius  Quesnel  adductus  csse  videtur,  ut  in  praefatione  generali 
operum  Leonis  scriberet  Canisium ,  cum  annis  1546  et  1547  Leonis  opera  in  luceni 
emitteret,  ^Clericum  Coloniensis  Dioecesis"  fuisse  et  „postea  Societati  lesu  nomen 
dedisse"  (Sancti  Leonis  Magni  Opera  omnia.  Ed.  2.  [cura  Pasch.  Quesneliij  I  [Lug- 
iluni  1700],  praef.  p.  v— vi).  Atque  etiam  Ceillier  asserit:  „11  etoit  alors  dans  le 
clcrge  de  cette  Eglise  [de  Cologne] ;   mais    depuis   il   entra  dans  la  societe   des  Je- 


10.  Septembris  1546.  221 

mirabili  quadani  facundia  et  amabili  vehementia  sic  pertractas  diuina 
dogmata,  vt  non  immerito,  si  libere  fatendum  sit,  alter  in  liac  Repu. 
Leo  et  dici  et  haberi  possis.  Caeterum  vitae  tenorem  et  eximias  D. 
Leonis  dotes  partim  ex  ijs,  quae  post  Lidicem  subijciuntur,  partim 
ex  ipsis  eius  operibus  non  minus  quam  leonem  (vt  aiunt)  ex  vnguibus 
cuique  licebit  cognoscere.  Quod  superest,  cum  pijs  omnibus  ex  animo 
precor,  vt  pastor  ille  pastorum  conatus  tuos  prosperet,  ac  non  solum 
huius  vrbis,  sed  cunctae  simul  Ecclesiae  commodis  valetudinem  tuam 
diu  seruet  incolumem.  Datum  apud  sanctam  Vbiorum  Coloniam,  quarto 
Tdus  Septembreis,  Anno  salutis  humanae  M.D.XLVP. 

Opus  hoc  canisianiim  catholicis  valde  placuit ;  brevibus  enim  temporibus  inter- 
iectis  iterum  atque  iterum  typis  exscriptum  est.  Quae  editiones  subiunguntur,  quia 
nusquam  recensitae  sunt  omnes,  aliquibus  nuper  demum  repertis. 

2.  a)  ,D.  LEO  =  NIS  PAPAE  HVIYS  !  NOMINIS  PRIMI,  QVl  SVM  -  mo 
iure  Magni  cognomentum  iam  olim  obtinet,  Sermones  &  Ho  -  j  miliae,  quse  quidem 
ex  -  tant  omnes.  Altera  iam  vice  summa  cum  diligen  -  tia  ad  antiquissima  exem- 
plaria  omnia  caftigata,  &  aucta.  Cum  duplici  Indice.  Colotike  ex  officina  Mel- 
chioris  Noiiesiani.  ir.D.XLVII."  Cum  signo  Novesiani  typographico  ;  8°  min. ;  S.  226, 
et  praeterea  in  initio  32  (incl.  fol.  tit.)  et  in  fine  25  fi'.  non  signata.  Titulum  se- 
quuntur  epistula  dedicatoria  Canisii,  vita  Leonis,  index  rerum  alphabeticus,  epistula 
episcopi  aleriensis.  In  fine  libri  est  libellus  „De  conflictu  vitiorum  atque  virtutum", 
cum  praefatione  quadam  editoris :  qui  ait  se  iam  iterum  opera  Leouis  „ad  incudem 
reuocasse",  ope  „adraodum  vetustorum  et  emendatissimorum  exemplariorum",  et 
inter  eum  laborem  libellum  de  .jConfiictu"  sibi  oblatum  esse,  qui  in  autiquis 
exemplaribus  constanter  operibus  Leonis  adnumeretur  [attamen  falso  adnumeratur]. 
PLxempla  huius  editionis  sunt  Coloniae  in  bibliotheca  urbana  [G.  B.  IV.  2568]  et 
Treveris  in  bibliotheca  civitatis. 

b)  ,D.  LEO-  NIS  PAPAE  HVIVS  :  NOMINIS  PRIMI,  QVI  MERI-  to  summo 
Magni  cognomen  iam  olim  '  obtinet,  Epi-stolae  decretales  ac  fa-  ;  miliares,  quae  quidem 
hacte-  I  nus  reperiri  potue-  runt  omnes.  Altera  iam  vice  summa  cum  prouidentia 
ad  antiquissima  exemplaria  correctse.  Colonice  ex  officina  Melckioris  Noitesiani. 
M.D.XLVIII."  8°min. ;  200  fi".  non  signata;  in  initio  vita  Leonis  et  indices.  Exem- 
pla  vidi  in  bibliotheca  monasterii  cuiusdam  tirolensis  ^  et  Coloniae  in  bibliotheca 
urbana  (G.  B.  IV.  1136,  ex  bibliotheca  bcnedictina  mona.sterii  coloniensis  S.  Pan- 
taleonis). 

3.  ,D.  LEONIS  VAPJE  HV-  IVS  NOMINIS  PRIMI,  ;  Qui  summo  iure  Magni 
cognomen-  |  tum  iam  olim  obtinet,  Sermo-  I  nes  &  Homilia?,  qua>  qui-  1  dem  extant 
omnes.  1  Eiusdem  de  conflictu  uitiorum  atq;  uirtu-  ^  tum  Libellus,  sumnia  cum  dili- 
gen-  tia  ad  antiquissima  exempla-  ria  omnia  castigata,  j  &  aucta.  Cum  duplici 
Indice.  Beatus  uir  cuiiis  e.<^f.  dominus  spes  eius  \  <&  non  respexit  iti  uanUates  d- 
insanias  falsas.  \  VENETIIS  IN  VICO  SANCTAE  !  Marue  Formosce  acl  Signum 
Spei.      MDLIII."     S»  min.;  ff'.  signata  230,    et  praeterea  in  initio  12  ff.  non  sign. 

"*  Parti  priori  editionis  secundae  huius  operis ,  quae  Coloniae  anno  1547  ex 
officina  eiusdem  Novesiani  ^irodiit  (vide  itifra  n.  2.  a),  cadcm  plane  epistula  dedica- 
toria  praefixa  est ,  nisi  quod  loco  antii  M.D.XLVI.  positus  est  M.D.XLVII.  Idetn 
antius  eidem  epistulae  adscriptus  cst  in  editione  Lovatni  antio  1566  facta. 


suites"    (1.  c.    art.  4,    p.  274).     Hos   et  ipse  P.  Amj.    dc   Backer  S.  J.    secutus  est 
(Bibliotheque  I,  1046). 

'  Cf.  „Zeitschrift  fiir  kathol.  Theologie",    14.  Jahrg.  (Innsbruck  1890)  p.  726. 


222  41.    Canisius  S.  Ignatio. 

(incl.  fol.  tit.) ;  titulum  sequuntur  brevissima  vita  Leonis  .ex  loannis  Spanliemensis 
libro  de  scriptoribus  Ecclesiasticis",  index  sermonum,  index  alphabeticus.  F.  223 
ad  230  vita  Lconis  ea ,  quam  Canisius  in  editione  anni  1546  posuit.  Exemplum 
vidi  Romae  in  bibliotheca  alexandrina. 

4.  a)  ,D.  LEONIS  PAPAE,  j  HVIVS  NOMINIS  PRIMI,  1  Qni  simnio  hire  Magni 
cognomentum  iam  olim  ohtinet ,  Sennones  d-  Homilice,  qiiae  qui~  \  dem  cxtant 
omnes.  Altera  iam  vice  summa  cum  diligen=  tia  ad  antiquissima  exemplaria 
omnia  ;  castigata,  &  aucta.  '  Cum  duplici  Indice.  LOVANII  ,  Apud  Hieronymum 
Wellfieum  ad  intersigne  Diamantis.  Anno  1506."  Cum  signo  typographico  Wellaei : 
venatore  cum  duobus  leporibus  et  hac  sententia  :  QVI  DVOS  INSECTATVR  LEPORES 
NEVTRVM  CAPIT.  160;  ff.  signata  221.  ac  praeterea  iu  initio  10  (addito  tit.)  et 
in  fine  12  ff.  non  signata.  Cum  epistula  Canisii  dedicatoria .  quae  supra  scripta 
est,  et  indice  rerum  alphabetico.  Coloniae  in  bibliotheca  seminarii  archiepiscopalis 
(Patt.  113). 

b)  ,D.  LEONIS  PAPAE ,  HVIVS  NOMINIS  PBIMI,  Qui  merito  summo 
Magni  cognomen  iam  olim  ob=  tinet ,  Epistolce  decretales  ac  famiJiarcs,  quce 
quidcm  hactenus  reperiri  jwfuerunt  omnes.  Altera  iam  vice  summa  cum  pro- 
uidentia  ;  ad  antiquissima  exemplaria  correct».  LOVANII  Apud  Hieroni/mum 
Wellceum  ;  ad  intersigne  Diamantis.  \  Anno  1566.''  16°:  ff.  signata  188,  ac  praeterea 
in  initio  et  in  fine  1  f.  non  sign.  Coloniae  ibidem. 

5.  ,D.  LEONIS  PAPAE  |  HVIVS  NOMINIS  ,  PRIMI,  QVI  SVMMO  IVRE 
MAGNI  cognomentum  iam  olim  obtinet,  Sermo-  |  nes  &  Homiliae,  qu£e  quidem 
extant  omnes.  EIVSDEM  DE  CONFLICTV  VITIO-  rmn  atquc  rirtutum  Li- 
heUus,  SVMMA  CVM  DILIGENTIA  !  ad  antiquiffima  exemplaria  omnia  castigata, 
it  aucta.  Cum  dupliri  Lidicc.  VENETIIS ,  Apiid  ChristojyJwrum  Zanettum. 
M.D.LXXIII.''  Cum  imaguncula  ligno  incisa,  quae  sanctissimam  Trinitatem  et  sub  ea 
papam,  episcopos  etc.  repraesentat ;  8"  min. :  ff.  signata  240,  et  praeterea  in  initio  12 
(addito  tit.)  ff.  non  sign.  Titulum  sequuntur  vita  brevissima  Leonis,  et  indices  sei"- 
monum  et  rerum  iidem  atque  in  editione  anni  1553 ;  f.  233'' — 240''  vita  Leonis  ca- 
nisiana.     Exemplum  vidi  Romae  in  bibliotheca  alexandrina. 

Canisii  opus  nequaquam  omnibus  numeris  absolutum  esse  Laurentius  Surius, 
Carthusianus  coloniensis  Canisiique  amicus,  anno  1561  palam  edixit,  cum  in  prae- 
fatione  sive  dedicatione  operum  Leonis  a  se  editorum  scriberet.  „exijffe  quideni  etiam 
antehac  Leonem  nonnihil  a  mendis  repurgatum,  sed  ita  tamen,  \i  locis  permultis 
adeo  obscurus,  vitiatus,  ac  deprauatus  permanserit,  vt  lectori  studioso  minime  poffit 
satisfacere,  imo  vero  etiam  taedium  ac  molestiam  adferat".  Attamen  addit:  „In- 
genue  fateor",  priorum  editorum  „laboribus  plurimum  me  adiutum  esse".  ,,Praestitere 
illi  quantum  licuit,  et  tamen  etiam  alijs  quaedam  castiganda  reliquere."  * 

41. 

CAXISIUS 
SAXCTO  IftXATIO. 

Colonia  22.  Octobris  1540. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2°  min.,  "2  p.) ;  inscriptio  deest,  et  sub- 
scriptio  cultro  exsecta  est ;  sed  a  quo  et  ad  quem  scriptuni  sit,  ex  epistula  ipsa 
patet.    Cod.  colon.   ,.Litt.  Epistt.  A-ar."   f.  17*. 

Epistula  usus  est  Gothein  1.  c.  p.  679. 

'  D.  Leonis  eius  nominis  I.  Romani  Pontificis  .  .  .  Opora,  quae  quidem  liaberi 
potuerunt ,  omnia  .  .  .  Coloniae  Agrippinae.  Apud  loannem  Birckmannum  iuniorem. 
M.D.LXL  (2"  min.;  ff.  194,  et  8  non  sign.). 


22.  Octobris  1546.  223 

Se ,  Ignatii  niandato  ohsecntum,  de  habitatione  detiberasse  et  stafuisse  Coloniae 
sibi  nianendtnn  esse.  De  stii.diis  suis  theoloi/icis.  De  Pefro  Fabro.  Sacras  quasdam 
res  ab  Ignatio  pefit. 

Ihesus 
Reuerende  Domine  et  Pater  praecipue  mihi  in  Christo. 
Gratia  Domini  nostri  Jesu  Christi  semper  sit  cum  Do.  V,  In- 
iunxistis  mihi  humanissime  vt  ex  mea  ipsius  conscientia  iudicarem  de 
loco  aliquo  hahitationis  mihi  deligendo  meamque  sententiam  istuc 
ihco  rescriberem,  et  a  vobis  tum  comprobatam  esse  putarem  ^.  Septem 
igitur  [diebus]*  deliberationi  datis ,  hoc  vnum  iudicare  potui,  et  cum 
meis  hic  fratribus  concludendum  duxi.  Idque  pro  praesentis  temporis 
ratione  in  hac  vrbe  germaniae,  nimirum  vt  in  praesentiarum  hinc 
ego  non  dimigrarem.  Et  quanquam  tanta  de  re  sapienter  iudicare 
non  mei  sit  ingenij,  magni  etiam  forte  paericuli.  Tamen  obedientiae 
praestande  gratia  liberius  hoc  scripserim,  quod  chariss.  frater  idemque 
l^accalaureus  theologiae  M.  Adrianus^  antuerpianus  huc  iam  e  Louanio 
accesserit.  Is  iuxta  consilium  Reuerendi  patris  Bobadillae  tractat 
mecum  studia  theologica  multis  quidem  horis  quotidie,  vt  antehac  nun- 
quam  vel  ilh  vel  mihi  maior  studiorum  et  commodior  ratio  habita 
fuerit.  Quod  si  Christi  munifica  gratia,  vt  iam  cepit  [^sic],  in  multis  pro- 
moueat,  et  ista  studiorum  conferendorum  maneat  nobis  occasio,  certe 
non  frustra  Coloniae  mansisse  videbimur.  Sed  ipsae  fratrum  literae 
quas  hisce  coniunxi.  plura  de  hoc  ipso  negotio  aperient.  Ne  quod 
soleo  pergam  ego  esse  prolixior  apud  Reuerendam  D.  Y.  Cuius  vo- 
luntati  et  qualicunque  iuditio  me  rudem  et  peccatorem  per  omnia  (vt 
aequum  est)  subiicio,  meis  nempe  viribus  prudentiaeque  diffisus  plane. 
Mortem  Reuerendi  patris  mei  D.  Fabri  per  se  non  deplorandam,  milii 
vero  peracerbam  esse  fateor,  ita  vt  hinc  quoque  tristes  querelas 
aedere  cogat  animi  mei  maeror.  Sed  infirmitatem  meam  adiuuate 
praecor  orationibus  vestris.  Sicut  ille  nunquam  obhuiscetur  spero 
suorum,  quos  in  Germania  diu  multumque  videre  semper  optare  solitus 
fuit.  De  aliis  rebus  ad  vestrum  commissarium  charissimum  fratrem^ 
scribo  fusius.  Bene  valeat  Reuerenda  P.  Y.  meque  fratrum  queso 
omnium  precibus  frequenter  commendet.  Saepe  iam  petij  atque  iterum 
peto  supplex  absoluendi  facultatem  illam  generalem  nec  non  signa  ex 
Rosariis  a  S.  D.  N.  benedictis*.  Coloniae  22  octobris  .1.546. 
Reuerendae  D.  Y. 

Seruus  et  fiHus  extremus 
[Petrus  Canisius.] 

*  Hoc  supplendum  esse  videtur ;  nisi  forte  Canisius  scripsit :  septem  horis. 


*  Ignatius  Canisio  id  mandaverat  in  cpistula,  quam  14.  Augusti  1546  ,.ex  eius 
commissione"   P.  Bartholomaeus  Ferronius  scripsit:  supra  p.  211. 

2  Fr.  Adrianus  Adriani.  ^  Bartholoniaeum  Ferronium. 

*  Ignatius    11.  lunii  1547  Roma    ad    priorem    Carthusiae    coloniensis    scripsit: 
,De  granis  illis  consecratis  a  Summo  Pontifice ,  donatis(|ue  eximiis  gratiarum  prae- 


224  42.    Canisius  Wondeliiiae  Canis. 

CANISIUS 
WENDELIXAE  CAXIS, 

novercae  suae. 

Colonia  30.  Octobris  1546. 

Ex  versione  gallica  archetypi  vlamici,  ab  anonymo  confecta  et  edita  in  ,Col- 
lection  de  Precis  historiques"  XXV  (Bruxelles  1876),  27—28.     Cf.  supra  p.  72. 

Morte  iHariti  aliisque  calaniitatibus  afffictam  solatur.  CalamUatibus  illis  j^afc- 
[ieri  lam  a  Christo,  sponso  suo,  vere  diligi.  Ex  malorum  toleratione  omnia  bona  ia 
homines  profluere.  Wendelinam  monet,  ut  Uberis  bonum  praebeat  exemjylum  eosque 
ad  precationem  tnane  et  vesperi.,  faciendam  diligenter  instituat. 

Chere  Mere.     Vous   devez   toujours   porter  patiemment  la  croix. 

J'ai  re^u  votre  lettre  sans  le  linge  qui  peut  facilement  arriver 
apres.  Je  me  rejouis  de  vos  souffrances,  parce  que  [j'y  vois  que]'' 
votre  fidele  epoux^  ne  vous  oublie  pas  quoique  vous  vous  oubliiez 
trop  vous-meme.  Souffrir  conduit  rhomme  a  tout  repos  et  paix; 
souffrir  nous  prepare  a  recevoir  les  graces  les  plus  elevees;   souftrir 


Cara  mater.     Oportet  te  semper  crucem  cum  patientia  ferre. 

Epistuh\m  tuam  accepi,  minime  vero  linteos,  qui  facile  posthac  afferri  possunt. 
Gaudeo  de  rebus,  quae  tibi  acciduut,  adversis ;  hae  enim  patefaciunt  ^  fidelem  sponsum  ^ 
tuum  non  oblivisci  tui,  etsi  tu  ipsa  nimis  tui  oblivisceris.  Malorum  toleratio  homines 
ad  omnem   tranquillitatem  et  pacem  perducit;    malorum    toleratio  ad   sublimissimas 

'  Sic  editor  beJga ;  sed  ptnto  scriptuDi  esse  IHS,  id  est  JHESUS. 
''  Haec  ab  editore  belga  explicationis  gratia  addita  sunt. 


rogativis ,  licet  ad  paucitatem  sint  redacta ,  aequuni  non  est  deesse  uos  devotioni 
vestrae  Paternitatis  et  carissimorum  fratrum,  qua  parte  possumus,  iuvandae.  Mitto 
igitur  septem  sphaerulas.  .  .  Quod  porro  exigere  solemus  ab  iis,  ({uibus  aliquam 
partem  donamus,  etiam  addam,  nimirum,  ut,  si  nunquam  universaliter  confessus  est, 
qui  eis  uti  vult,  confiteatur,  et  ad  sanctissima  sacraraenta  Confessionis  et  Com- 
munionis  singulis  certe  mensibus  aceedat."  Idem  eidem  Roma  28.  Martii  1549 
„duodecim  grana  benedicta"  misit  (Cartas  de  San  Jgnacio  I,  403 — 404;  II,  417). 
Quae  autem  gratiae  et  indulgentiae  (etiam  ad  animarum  in  purgatorio  versautium 
consolationem  et  liberationem  spectantes)  a  Paulo  III.  cum  granis  illis  coniunctac 
sint,  cognosci  potest  ex  epistula  S.  Ignatii  Roma  24.  lulii  1541  „a  hi  emparedada 
de  San  Juan  en  Salamanca"  datis  (Cartas  de  San  Ignacio  I,  104 — 106)  atque  etiam 
magis  ex  B.  Petri  Fabri  ^relatione"  27.  Aprilis  1542  ea  de  re  facta  (Cartas  del 
B.  r.  Pedro  Fabro  l,  146—149).  Nunc  quoque  summi  pontifices  magnas  quasdam 
gratias  cum  rebus  coniungere  sok'nt,  quibus  ipsi  ^benedicunt",  atque  imprimis  cuui 
nrosariis",  quae  japostolica"  dicuntur  (vide  Franc.  Beriiujer  S.  J.,  Dio  .Vbhisse,  ilir 
Wesen  und  Gebrauch  [10.  Auli.,  L^aderborn  1893]  p.  308-313). 

*  Wendehna  post  mortem  mariti,  Petri,  privigni  sui,  consilium  secuta  auinuim 
a  secundis  nuptiis  avcrterat  et  Christum  deinceps  sponsum  habore  constitucrat. 
Cf.  supra  p.  118. 


30.  Octobris  1546.  225 

purifie  rimpurete  clo  notre  coeur;  souffrir  ouvre  les  yeux  aveuglos  et 
fermes ;  souffrir  nous  preserve  de  tout  orgueil  et  vaine  gloire ;  souffrir 
nous  delivre  de  la  terrible  peine  du  Purgatoire;  souffrir  nous  rend 
soigneux  et  diligents.  En  un  mot,  aucune  veuve  n'a  pu  convenable- 
ment  servir  le  Seigneur,  si  ce  n'est  en  passant  par  le  chemin  des 
souffrances  et  des  tribulations.  Pensez,  Chere  Mere,  que  c'est  une 
vraie  marque  des  enfants  de  Dieu  que  d'etre  eprouves  et  dans  les 
souffrances.  Multae  tribulationes  justorum,  sed  de  omni- 
bus  his  liberabit  eos  Dominusi.  Quant  au  merite,  il  n'importe 
pas  si  nous  avons  merite  la  verge,  mais  si  nous  souffrons  patiemment 
les  coups.  Cest  pourquoi,  Ma  Chere  Mere,  combattez  bravement, 
n'ayant  pas  seulement  soin  des  enfants,  mais  ayant  soin  de  laisser 
aux  enfants  Texemple  d'une  mere  patiente,  douce  de  caractere,  qui 
considere  plus  le  sakit  de  ses  enfants  que  tous  les  biens  de  ce  monde. 
Conservez  donc  les  enfants  sous  forte  autorite.  Le  soir,  faites-leur 
dire  leurs  prieres,  avec  les  dix  commandements  et  quatre  Ave  Maria 
pour  les  quatre  fins  de  rhomme.  Quelquefois  faites-leur  dire  cinq 
Pater  noster,  les  bras  en  croix,  devant  leur  lit^.  II  convient  aussi 
que,  le  matin,  avant  le  dejeuner,  ils  remercient  Dieu  dans  leurs  prieres, 
et  vous  les  inviterez  par  des  presents  a  dire  toujours  quelques  nou- 
velles  prieres,  qu'ils  s'accoutumeront  a  dire  toute  leur  vie.  Laissez 
les  morts  ensevelir  les  morts^.  Ne  vous  contristez  pas  de  la 
mort  de  feu  mon  pere  qui  repose  dans  le  Seigneur  et  qui  vous  a 
mise  dans  une  condition  plus  parfaite  que  celle  dans  laquelle  il  vous 


gratias  accipiendas  nos  disponit;  malorum  toleratio  animorum  nostrorum  maculas 
abluit;  malorum  toleratio  oculos  caecos  et  clausos  aperit;  malorum  toleratio  ab 
omni  superbia  et  vana  gloria  nos  servat;  malorum  toleratio  horrenda  ignis  purgatorii 
poena  nos  liborat;  malorum  toleratio  nos  reddit  sollicitos  et  diligentes.  Quid  multa? 
Nulla  vidua  domino  debite  servire  potuit  nisi  per  viam  rerum  adversanim  et 
miserarum  graderetur.  Considera ,  cara  mater ,  hanc  esse  veram  quandam  notam 
filiorum  Dei,  quod  calamitates  et  miserias  experiantur.  Multae  tribulationes 
i  u  s  1 0  r  u  m ,  s  e  d  d  e  o  m  n  i  b  u  s  h  i  s  1  i  b  e  r  a  b  i  t  e  o  s  D  o  m  i  n  u  s  '.  Si  quaeritur, 
quid  meruerimus:  non  refert  uos  virgam  meritos  esse;  sed  huc  omnia  redeunt,  ut 
verbera  patienter  toleremus.  Ideo ,  cara  mater ,  fortiter  pugna ,  neve  solum  liberis 
consulas,  sed  hoc  quoque  tibi  curae  sit,  ut  filiis  exemplum  matris  relinquas  patientis, 
quae  lenis  sit  ingenii,  quaeque  magis  aeternam  liberorum  salutem  provideat  quam 
cuncta  bona  huius  vitae.  Severa  igitur  disciplina  filios  contine.  Cura,  ut  vesperi 
preces  suas  recitent  unaque  praecepta  decalogi  et  quaterna  Ave  Maria,  ad  „quattuor 
hominis  novissima"  in  memoriam  revocanda.  Aliquando  etiam  iube  eos  quina  Pater 
noster  brachiis  in  crucis  formam  redactis  ante  lectos  suos  i-ecitare  ^.  Ac  convenit 
etiam  eos  mane  ante  ientaculum  precationem  facere  ad  gratias  Dco  agendas,  et  tu 
praemiis  propositis  eos  invitabis,  ut  novas  ab"quas  in  dies  preces  recitent,  quibus 
per  totam  vitam  recitandis  assuescant.  Dimittemortuos  sepelire  mortuos^. 
Ne  maereas  morte  patris  mei,  qui  in  domino  roquiescit,  quique  in  eam  condicionem 


»  Ps.  33,  20. 

^  Sic  quinque  vuhicra  salvatoris  crucifixi  pie  coluntur. 

3  Matth.  8,  22. 

iraunsberger,  Canisii  Epistnlao  et  Acta.  1. 


226  43.    Canisius  Stephano  de  Deleu. 

a  jamais  possedee  ^.  II  vous  coiiservait  et  vous  protegeait  auparavant 
comme  un  bon  pere  de  famille ;  mais  maintenant  il  vous  a  accorde  un 
protecteur  eternel  et  tout-puissant,  qui  est  souverainement  fidele,  au- 
dessus  de  tous  les  enfants  des  hommes.  Chere  Mere,  conservez-vous 
vous-meme,  quant  a  lame  et  quant  au  corps,  avec  le  secours  de  Dieu, 
et  priez  toujours  pour  moi.    Amen. 

Cologne,  le  30  octobre  1546. 

Pierre  Kanijss,  votre  fils  aine. 

Chere  Mere,  envoyez  cette  lettre^  a  Arnhem  a  M.  Etienne^,  doyen 
de  Sainte-Walburge, 

A  ma  mere  Weyndel,  veuve  de  M.  Jacques  Kanis,  a  Nimegue. 

te  adduxit,  quae  perfectior  est  ea,  in  qua  umquam  te  possedit '.  Ipse  antea  te 
custodiebat  et  protegebat ,  bonus  quippe  paterfamilias ;  nunc  autem  protectorem 
aeternum  et  omnipotentem  tibi  comparavit,  qui  omnes  filios  bominum  fidelitate 
longissime  superat.  Cara  mater,  animam  serva  incolumem  et  corpus  validum,  Deo 
iuvante,  et  ^emper  pro  me  precare.     Amen. 

Coloniae,  3.  Kal.  Nov.  1546. 

Petrus  Kanijss,  filius  tuus  maximus  natu. 

Cara  mater,  mitte,  quaeso,  hanc  epistulam  ^  Arnhemium,  ad  M.  Stephanum  ^, 
decanura  ecclesiae  Sanctae  Walburgis. 

Matri  meae  Wendelinae,  viduae  M.  lacobi  Kanis,  Neomagi. 

43. 

CANISIUS 

STEPHAXO  DE  DEL.EX, 

decano  arnhemiensis  ecclesiae  collegialis  S.  Walburgis. 

Colonia  circiter  30.  Octohris  1546. 

Ex  apographo,  quod  saeculo  XVII.  scriptum  esse  videtur  (2<*,  pp.  2).  Librarius 
ei  superscripsit :  „P.  Canisius  ad  Decanum  quendam."  Alius  quidam  alia  adnotavit, 
et  inter  haec  annum  1559;  vide  quae  infra  post  ipsam  epistulam  dicentur.  Cod. 
colon.   „Litt.  Epistt.  var."  fol.  non  signato,  quod  est  ante  f.  82. 

Simiyliciter ,  non  affectate  esse  scribendmn.  Multis  sacrae  Scriptnrac  senfenfiis 
et  exemplis  ostendit :  Christnm  esse  ^^«««•w,  qni  soliis  animas  satief  ac  delectef ;  affanien 
in  hac  vita  etiam  „pane  doloris"  nos  vesci  oporfere,  in  lacrimis  jyaenifenfiac,  ieiunio, 
stipe  pauperiim ;  non  ctliena  fantum ,  sed  p^ofi^si^^num  p)ropria  vitia  corrijyienda  esse. 
Subditorum  curum  et  animi  fortitudincm  comtnendat  Chrisfumque  ducem  2)>'oponit. 


'  „Dico  autem  non  nuptis,  et  viduis:  Bonum  est  illis,  si  sic  permaneant,  sicut 
et  ego.  .  .  .  Mulier  alligata  est  legi ,  quanto  tempore  vir  eius  vivit ;  quodsi  dor- 
micrit  vir  eius,  liberata  est :  cui  vult,  nubat,  tantum  in  Domino.  Beatior  autem  erit, 
si  sic  i^ermanserit  secundum  meum  consilium :  puto  autem ,  quod  et  ego  Spiritum 
Dei  habeam"   (1  Cor.  7,  8.  89.  40). 

^  Alteram  quandam  epistulam  Canisius  dicere  videtur,  quam  epistuhie  ad  no- 
vercam  datae  adiunxerat:  eam,  quae  huic  proxime  subiungetur. 

^  Vide  epistulam  proxime  sequentem. 


Circiter  30.  Octobris  1546.  227 

R.  D.  Decane. 
Gratia    domini   nostri    Jesu    christi    semper   assistat   D.  V.    non 
possum  sane  non  agere  gratias  humanitati  tuae  quod  desideratissimis 
literis   tuis   aliquando   tandem   ad   nos   responsum   dederis,   sed  falso 
putas  me  cuiusquam  amici  barbarie  offendi  quam  ego  tamen  in  literis 
tuis  non  agnosco.   gratum  fuit  quod  libere  caussam  tui  silentij  signi- 
ficaueris,    gratum  vero  non  fuit  quod  anxiam  illam  in  loquendo  scri- 
bendoque  rationem  excuses,  ego  qui  nec  bene  loqui  didici  tacere  non 
possum,  quidquid  primum  occurrit  apud  amicos  effundere  soleo  ratus 
nihil  decere  christianam  simplicitatem  dum  affectate  verba  exquirimus, 
sententias  negligimus ,    et   curiositatis   potius   quam   pietatis   fructum 
referimusi.     Ergo  sic  omnino  de  me  tibi  persuadeas  rogo  nihil  apud 
me  referre  quoquo   pacto  scribas,   sive   germanice,   sive   latine,    sive 
barbare   modo   sensum   ullum   ex   scriptis   tuis  quae   mihi   magnopere 
probantur  percipiam,    sed   ais  tibi  opus  esse  spirituali  pabulo,    quod 
certe  solus  ille  dispensat ,    qui  factus  est  panis  de  coelo  descen- 
dens^,    unde   reficitur   promiscua  turba,    etiam  haerens  in  desertis^. 
Deserta   profecto    sunt    curae,    et   occupationes   huius   saeculi    quibus 
immersus   animus   gratiae   ubertatem   amittit ,    spiritus  foecunditatem 
suffocat,    et  vitiorum   germina   fovet  conservatque.     Sed  nec  ab  istis 
desertorum  amatoribus  abstinet  Christi  clementia  quae  cupit   omnes 
salvos   fieri   et   ad  agnitionem  veritatis   pervenire*.     Qui 
panis  Angelorum°  est,  frangit  suis  ipse  manibus  panem  quem  ad 
saeculi   consummationem   usque^  dispensandum ,   atque  distri- 
buendum  relinquit  suis  discipulis^.     Hi   sive  docent   in    sacris   literis, 
sive    admonent   viva   voce ,    sive    exemplis   incitant ,    veluti   p  a  n  e  m 
vitae^    quo    vegetantur    animi    nobis    proponunt.     Quare    suo    malo 
pereat,  qui  illatum  panem  fastidiosus  non  recipit,  paulo  post  in  per- 
petuum  futurus   famelicus,    quia   nostrum   panem   iustitiae  non  esurit 
cum  tamen  hic  solus  impinguet   animas,    confortet   vires,   et   saturet 
appetitum^.    Beati  vero  qui  esuriunt  et  sitiunt  iustitiam^^ 
(panem  habentem  omnedelectamentumii)  quoniam  ipsi  satu- 
rabuntur,    cum    apparuerit   gloria   tuai^   qui   solus   imples 
omne    animal    benedictionei^,     Quanquam    ut    p a n e m    i  1 1  u m 
manducemus   in   regno  Dei^*,  multum  refert  in  usu  etiam  nunc 
habere   panem   doloris^^,    et    cibum    angustiae  ^^.    nam    qui    dixit. 
Satiabor  cum  apparuerit  gloria  mea^',  idem  non  tacuit  illud. 

^  Canisius  pravam  illam  rationem   reprehendere   videtnr,    quam    jhumanistae" 
quidani  in  litteris  scribeudis  sequebantur. 

2  lo.  6,  50.  59.  ^  Cf.  Matth.  14,  13—21 :  15,  29—38.   lo.  6,  1—13  etc. 

*  1  Tim.  2,  4.  ^  Ps.  77,  25.  «  Matth.  28,  20. 

'  Cf.  lo.  6,  11.  25-66.   Matth.  26,  26—29.   Marc.  14,  22.   Luc.  22,  19.    1  Cor. 
11,  23—26.  8  lo.  6,  35.  48.  »  Cf.  Matth.  5,  6.  '"  Matth.  5,  6. 

"  Sap.  16,  20.  >2  ps.  16,  15.  13  p^.  144,  le.  n  Luc.  14,  15. 

»5  Ps.  126,  2.  iG  Cf.  lob  6,  7. 

"  Ps.  16,  15;  attamen  vulgata  editio  habet:  ,gloria  tua". 

15* 


228  43.    Canisiiis  Stephano  de  Delcn. 

Fuerunt  niihi  lachrymac  meao  panis  die  ac  nocte^  Ac 
rursus  panem  meum  cum  cinere  manducabam^.  Proinde 
quantum  in  delicijs  fuit,  et  glorificavit  se  homo.  ut  ipse 
|dominus]  in  Apocalypsi  [dicit],  tantum  dabitur  ei  tormentum 
ot  luctus^,  nisi  iudicaverit  modo  seipsum  ut  non  a  Domino  iudice- 
tur^  in  die  illa  quando  vix  iustus  salvabitur^.  Foelices  modo 
poenitentium  lachrymae,  quibus  flammae  aeternae  extinguuntur,  Foelix 
ieiunium  quod  coelesti  saturitate  pensatur.  Felix  Eleemosyna,  qua 
Ohristum  debitorem  reddis,  Foelix  poenitentia,  quae  gaudium  parat  in 
Spiritu  sancto,  ah,  miseros  nunc  homines  quibus  triste  videtur  in  luctu, 
et  amaritudine  animae  peccata  recogitare^.  Non  sic  rex 
nobilissimus  Ezechias'^,  non  regius  propheta  David,  qui  laborat  in 
gemitu  per  singulas  noctes,  et  stratum  in  lachrymis 
rigat^.  Momentaneum  cruciatum  refugimus  scilicet  ut  aeternum 
nobis  reservemus.  Libet  multis  horis  fabulari  et  tamen  non  libet 
paucis  horis  pro  peccatis  lachrymari,  non  pro  peccatoribus  precari. 
Dulce  est  inter  amicos  vivere,  novitates  intelligere,  census  sublevare. 
Dulce  autem  nobis  non  est  Sanctorum  sequi  vestigia,  pietatem,  et 
simplicitatem  amplecti,  devotioni  studere,  ut  nonnunquam  solitarij 
levemur  supra  nos^  et  conversationem  in  coelis  nostrami'^ 
faciamus.  in  Haereticos  clamare  pium  est,  in  nostra  vitia  saevire 
magis  fructuosum.  de  aliorum  defectibus  conqueri  zelus  appelhitur, 
sed  mortificare  carnem  nostram  cum  vitijs  et  concupiscen- 
tijs^^  revera  zelus  est  secundum  scientiam  sanctorumi^.  Con- 
descendere  hominum  imperfectioni  prudentia  est  ut  vocant,  sed  in 
omnibus  quaerere  solum  quae  ad  aedificationemi^  prudentia  est 
Evangelica.  Dissimuhire  abusus  subditorum  pro  discretione  censetur, 
sed  indiscretam  Praehitorum  indulgentiam  iudicabit  Dominus  prin- 
ceps  ille  pastorumi*.  Satis  est  communem  viam  ingredi  et  multi- 
tudinis  exemplo  tegitur  nostra  tepiditas.  Verum  crede  mihi  est,  qui 
non  secundum  faciem  iudicet  sed  iudicium  rectumi^  cui 
ne  culpa  minimae  quidem  cogitationis  indiscussa  relinquitur:  et  hoc 
dixerim  Venerande  Domine,  ut  quando  inter  Scorpiones  et  Colubros 
incedis  ^^  qui  semper  imminent  baculo  invictae  fortitudinis  innitare  nec 
facile  ad  dextram  vel  ad  sinistram  commoveare.  Semper  illius  me- 
mor,  qui  clamat  omnibus.  Ego  sum  via,  veritas,  et  vita^'^. 
Qui  sequitur  me  non  ambulat  in  tenebrisi^,  ]^unc  ducem, 
hunc   protectorem,   et  vindicem   assume,   propter   hunc   argue,   ob- 


'  Ps.  41,  4. 

•  Vulgata  nostra:  ^Cinerem  tanKiuani  pantMn  nianducabam"   (Ps.  101,  10). 

^  Apoc.  18,  7.  *  Cf.   1   Cor.   11,  '^\.             ^  1   Petr.  4,  18. 

«  Is.  38,  15.  ^  Ibicl.             '  Ps.  n,  7.             ■'  Thren.  3,  28. 

'"  Phil.  3,  20.  "  Gal.  5,  24.             '-  Rom.  10,  2.   8ap.  10,  10. 

'3  Rom.  14,  19.    1  Cor.  14.  •_'<;.             '^  1   Potr.  5,  4.             '•'  lo.  7,  24. 

'«  Cf.  Ez.  2,  6.   Luc.  10,  1'.».  '^  lo.  14,  6.             '^  lo.  8,  12. 


Circiter  30.  Octobris  1546.  229 

s  e  c  r  a ,  i  n  c  r  e  p  a  o  p  o  r  t  u  n  e  ,  i  m  p  o  r  t  u  n  e  ^  ut  fidelis  i  n  v  i  n  e  a 
ista  operarius^  habearis.  Porro  de  M.  N.  Buchardo  [sic]^  nihil 
aiiud  allatum  est  hactenus  non  sine  maxima  multorum  admiratione. 
P.  Priorem*,  et  Mariam^  ad  scribendum  D.  V.  impuli,  ut  in  eorum 
quoque  scriptis  consoletur  spiritus  tuus  et  cariss.  fratris.  Postremo 
utriusque  vestrum  precibus  me  totum  commendatum  iri  precor,  et  si 
quid  mea  vobis  efficiet  opera,  nuUum  refugio  laborem  molestiamque. 
Dominus  vos  cum  amicis  omnibus  tueatur  incokmies.    Coloniae. 

Canisium  liarum  litterarum  auctorem  esse  et  antiqui  librarii  testimonium  et 
litterae  ipsae  comprobant.  Inscriptio  in  apographo  non  comparet,  nec  tempus  quo 
litterae  datae  sint.  Nam  altera  quidem  manu  antiqua  annus  1559  apographo 
ascriptus  est,  sed  falso  ascriptus.  Colonia  eas  datas  esse  extremum  earum  verbum 
ostendit;  Canisius  autem  ineunte  anno  1547  Colonia  discessit  neque  eo  rediit  nisi 
multo  post  et  ad  brevissimum  tempus;  toto  anno  1559  Colonia  abfuit.  Cum  autem 
ex  epistula  ipsa  appareat  eam  ad  decanum  quendara  datam  esse ,  cumque  Canisius 
novercae  Noviomagi  moranti  Colonia  30.  Octobris  1546  scribat  se  aliam  adiungere 
epistulam  et  rogare ,  ut  Arnhemium  ad  M.  Stephanum,  decanum  ecclesiae  S.  "Wal- 
burgis,  mittatur  ^,  pronum  fuerit  dicere  epistulam  nostram  huic  ipsi  decano  circiter 
30.  Octobris  1546  inscriptam  esse.  Gentilicium  denique  „magistri  Stephani"  nomen 
editori  liberaliter  subministratum  est  a  claro  viro  /.  H.  Hofman ,  ecclesiae  S.  Wil- 
fridi  in  Schalkwijk  rectoris.  Qui  in  archivo  coraitum  monteusium  ('s  Heerenbergh ; 
cf.  supra  p.  138),  C.  VI,  n.  14,  partem  litterarum  repperit,  quas  ^Judocus  comes 
de  Brunckhorst  ac  dorainus  de  Borkeloe"  noraine  Guilielrai  IV. ,  coraitis  montensis 
(qui  anno  1546,  octo  annos  natus,  patre  orbatus  erat) ,  Embricara  ad  praepositum 
et  archidiaconura  ecclesiae  S.  Martini  dedit  de  clerico  aliquo  ^praesentando"  „ad 
vicariam,  in  parochiali  ecclesia  then  Berge  sitara  .  .  . ,  ad  presens  per  raortera  hono- 
rabilis  viri,  domini  Stephani  de  Delen,  decani  ecclesie  S.  Walburgis  in  Arnhem, 
ultimi  possessoris  ejusdem,  vacantem".  In  eodera  archivo  idera  R.  D.  Hofman  tabulas 
accepti  et  expensi  invenit.  a  vicariis  ecclesiae  illius  montensis  confectas;  ex  quibus 
cognoscitur  Stephanum  de  Deleu  a.  1550  unum  quidem  ex  septem  „senioribus 
vicariis"  eiusdera  ecclesiae  fuisse,  sed  alio  loco  sedem  habuisse.  Qui  tamen  ante 
a.  1553  obiisse  videtur;  nara  a.  1552  in  tabulis  illis  inter  septera  ^seniores  vicarios" 
recensetur  [loannes]   „Mascop  loco  Deelen". 


1  2  Tim.  4,  2.  2  Matth.  20,  1. 

^  Doctorem  Burchardura  van  den  Bergh  (de  Monte) ,  novercae  suae  fratrem, 
dicere  videtur.  De  quo  supra  p.  116-.  Is  cum  Concilio  tridentino  interfuisset,  auno 
1547  a  Ferdinando  I.  in  universitatem  viennenseni  ad  theologiara  tradendam  vocatus 
est,  et  propterea  (ni  fallar)  a  Cauisio  hic  „M.N."  =  magister  noster  vocatur  (/.  It. 
V.  Aschhuch ,  Geschichte  der  Wiener  Universitat  III  [Wien  1888] ,  89*).  Nisi 
forte  librarius  nomen  ^Burchardo"  falso  supposuit  nomini  „Euerhardo" ;  Everardus 
Billick,  theologiae  professor  coloniensis  et  provincialis  Carmclitarura,  collocutor  erat 
in  coUoquio  religionis,  quod  27.  lanuarii  1546  Ratisbonae  inchoatum  est. 

*  Gerardum  Hammontanum,  Carthusiae  coloniensis  priorem,  dicere  videtur ;  qui 
pietatera  diligenter  et  ipse  colebat  et  in  alios  diffundebat ;  cf.  supra  p.  78.  92.  209  *. 

^  Mariam  de  Osterwijk ;  vide  supra  p.  21.  38.  209.  209*. 

•^  Vide  supra  p.  226. 


230       •^■^-  Antonius  Vinck  Petro  Canisio,  Leonardo  Kessel,  Adriano  Adriani. 

44. 
ANTOXIUS  \  INCK, 

theologiae  studiosus  lovaniensis  et  novicius  Societatis  lesu  ', 

PETROCANLSIO,  LEONARDO  KESSEL,  ADRIANO  ADRIANL 

Sociis  coloniensibus. 

Lovaiiio  20.  Novemliris  1540. 

Ex  autographo  (2°,  2  pp.).     Cod.  colon.  ,Litt.  Epistt.  var."  f.  19. 

Mtnericordiam  Dei  laudat,  qiii  se  pigrum  et  tepidum  in  servitium  suu»i  vocarit. 
Se  pauperem  esse  et  a  patre  sene  veniam  discedendi  non  facile  impetraturum.  Socios 
lovanienscs  communem  velle  hahitationem  instituere.  Mentis  suae  pugnas  et  pia  aperit 
consiJia.     De  amicis  et  patronis  quaedam  refert. 

Honorandis  in  christo  dilectissimis  patribus  ac  fratribus.  G.  Leo- 
nardo  kessel  M.  petro  Kanisio  ac  M.  Adriano  adriani  Anthonius 
Vijnck  S.  p.  d. 

Gratia  domini  nostri  ihesu  christi  abundet  semper  in  cordibus 
nostris  amen. 

Nunquam  satis  admirari  possum  diuinam  erga  genus  humanum 
misericordiam  et  zelum  quo  peccatores  nititur  ipse  altissimus  super- 
benedictus  non  solum  vocare'^  sed  et  compellere  vt  intrent^,  e 
quorum  numero  me"  vnicum  et  supremum  conspicio,  iam  enim  in- 
numeris  admonitionibus  tum  externis  tum  internis  monitus  et  vocatus 
nokii  audire  nec  ob  [id]  reiecit  me  clementissimus ,  sed  et  per  alios 
etiam  de  facie  quidem  ignotos  non  desiuit  adhortari.  Ad  hec  vero 
mei  patres  et  fratres  in  christo  ihesu,  obmutesco,  et  quodammodo 
lectis  vestris  ad  me  missis  literis  attonitus  herebam  cogitans  quid 
hec  aessent  et  quid  erga  me  Deus  disponeret  meam  contra  animad- 
uertens  nimiam  tepiditatem.  mente  igitur  fateor  me  illi  optimo  maximo 
Deo  nunquam  posse  agere  sufficientes  gratias.  Latius  dispositionem 
meam   dcscriberem   nisi   putarem   vos   accepisse   literas   a   me   ad  M. 


Subter  tria  vocabHlu,  quae  sequuntur,  in  autographo  linca  ducta  est. 


>  Antonius  Vinck,  brabantius,  ex  Bauterseni,  vico  regni  belgici,  ortus,  a  Fran- 
cisco  Sacchino,  Societatis  historiographo,  appellatur  „magnorum  vir  meritorum:  quae 
triginta  annorum,  quos  fere  in  Societate  vixit,  intemallo  varijs  in  Prouincijs,  gra- 
uissimisque  muneribus ,  illibata  semper  fania ,  et  conimuni  approbationc  collegerat" 
(Historiae  Societatis  lesu  pars  tertia  [Romae  1649]  1.  4,  n.  76).  Vinck ,  cum 
Romae  aliquamdiu  ^ministri''  munus  obiisset,  in  Siciliam  missus  est  ibique  tlieo- 
logiam  moralem  docuit,  coilegia  mcssanense  et  catanense  rexit,  de  syracusano  bene 
meruit.  Postea  primus  treverense  collegium,  itemque  primus  rhenanam  Societatis 
provinciam  gubernavit.  Congregationibus  etiam  generalibus  duabus  interfuit  et  pro- 
vinciam  Societatis  lombardicam  visitavit.  Vivere  desiit  Bononiae  anno  1576.  Vide 
etiani,  quae  de  eo  infra  adnotabuntur  ad  epistulam  Tappero  missani  10.  lanuarii  1548. 

2  Matth.  9.  13.  s  Luc.  14.  23. 


29.  Novembris  1546.  231 

Adriaimm  scriptas  in  quibus  rem  meam  aliquatenus  pictorum  more 
carbone  delineaui ,  cecus  queso  quid  iudicare  potest  de  coloribus  ? 
palpantium  vero  more  cupiam  saltem  tandem  aliquid  mecum  efficien- 
dum  Domino  creatori  ac  redemptori  meo,  Sed  quidem  defectus  me 
obruunt,  implicatus  enim  sum  secularibus  negocijs  que  secundum  ex- 
teriorem  quidem  hominem  placent  et  dolerem  pro  parte  [?]  oblata 
nisi  occasio  daretur  habitandi  cum  confratribus,  quod  quando  tandem 
fiet  non  video  ex  parte  mea,  cum  non  tantum  habeam  quo  me  possum 
extra  collegium  alere  imo  nec  vix  quidem  in  collegioi.  Nihil  mihi 
patrimonij  est,  imo  pater  senex  fere  octuagenarius  oneri  est,  qui  ad- 
huc  ignorat  resignationem  meam  ad  societatem  uestram,  Premonui 
eum  aliquoties  ne  animum  suum  mee  praesentie  addiceret.  futurum 
fortassis  praedixi  quod  frustraretur ,  habuit  iam  aliquamdiu  imagina- 
tiones  et  quodam  modo  timuit  quod  ingrederer  religionem,  quod  tamen 
dixit  si  contingeret  gauderem  secundum  interiorem  hominem^, 
verum  multis  mihi  constaret  lachrimis,  tu  inquit  vnicus  baculus  senec- 
tutis  mee,  habeo  tamen  plures  et  fratres  et  sorores  superstites,  his  et 
similibus  senem  conor  paulatim  inducere  vt  si  fortassis  contingeret 
me  aliquo  vocari  seu  mitti,  aut  etiam  si  palam  fieret  quod  adhuc 
opertum  est  minus  miraretur  ac  leuius  ferret.  Imaginamur  nos  (si 
superioribus  placeret)  modum  aliquem  cohabitandi^  qui  procul  dubio 
esset  vtilissimus  sed  quomodo  succedet  nescio,  comitto  alijs,  quod 
autem  ad  personam  meam  attinet  quomodo  ageretur  qui  hic  enutritus 
circumdatus  [sum]  multis  et  varijs  consanguineis  et  notis  diuersis- 
sime  conditionis ,  committo  patribus  prudentioribus  me ,  si  ex  me 
interrogem''  non  satis  afficior,  mallem  remotius  ab  ipsis  et  ipsorum 
noticia'  agere  donec  saltem  aHquid  profecissem  in  via  dei  et  cor- 
rectione  mearum  concupiscentiarum  quibus  multis  in  modis  irretitum 
me  inuenio. 

hec  ad  vos  fratres  scribo  non  vt  historiam  tantum  cognoscatis 
verum  vt  ex  istis  perspecta  imperfectione  mea  deum  feruentius  simul 
et  frequentius  pro  me  oretis.  Scio  quidem  scientia  speculatiua  vt 
adhortamini  contemnenda  vihora  omnia  que  insanus  mundus  offert  vt 
liberius  christo  vacem ,  id  enim  apertissime  diuus  paukis  et  scriptis 
et  exemplis  profitetur^,  verum  manum  aratro  applicare  vt  aiunt*  quid 

*  cholialoitandi  autogr.  ''  Sic ;  fortasse  legendum:  interrogent. 

"  noticiam  autogr. 


^  Vinck  paulo  inferius  scribit  se  in  ^collegio  theologorum"  habitare;  quod 
etiam  „Sancti  Spiritus"  vocabatur,  et  inter  collegia  theologicae  facultatis  primum 
et  antiquissimum  erat :  anno  1561  vel  1562  quodam  modo  in  duo  coUegia  divisum  e>^t 
^Bursae''  eius  sive  annui  reditus  studiosis  destinati  eo  tempore  sat  tenues  erant 
[Analectes  pour  servir  ii  l'histoire  ecclesiastique  de  la  Belgique  I  [Louvain-Bruxelles 
1864],  146—147).  ^  Ro,„,  7^  22. 

^  V.  g. :  ^Omnia  detrimentum  feci,  et  arbitror  ut  stercora,  ut  Christum  lucri- 
faciam,  et  inveniar  in  illo"  .  .  .  (Phil.  3,  8.  9).  *  Cf.  Luc.  9,  62. 


232  44.  Aiitonius  Vinck  Petro  Canisio  etc.    29.  Novembris  1546. 

sit  nescio  '  .  .  .  .  p  e  1 1  i  s  p  i-  o  p  e  1 1  e  ^  petitur.  0  r  a  t  e  i  g  i  t  u  r  d  o- 
minum  messis^  vt  et  messem  simul  cum  operarijs  dirigat  in  sum- 
mum  dei  honorem  ac  christifidelium  salutem.  Ago  maximas  vobis 
gratias  qui  dignati  estis  tam  paterna  piotate  plenas  admonitiones  ad 
me  scribere.  Ago  et  consimiles  gratias  charissimo  meo  Adriano  qui  et 
absentis  frequenter  mei  memoriam  facit  in  conspectu  altissimi,  precor 
vos  benoceptis  [sic]  pergite,  spero  ego  cum  hoc  renouationis  seu  vt  alijs 
magis  placet  reuocationis  tempore  emendationem  et  renouationem -l 
Salutabitis  oro  meo  nomine  quotquot  ibi  sunt  fratres  et  amici  com- 
mendantes  me  eorum  orationibus.  Salutat  vos  Elisabeth  que  decumbit 
in  senodochio  [sic],  Salutant  vos  et  aliquot  sorores  ex  monasterio  sub 
castro'^  simiHter  et  alie  aliquot  virgines  cupientes  communicari  vestris 
orationibus.  Salutant  M.  Adrianum.  Magister  noster  Joannes  Hasselt  ^, 
praesides  nostri  collegij  simul  cum  omnibus  magistris  et  ancillis,  simi- 
liter  et  gertrudis  apud  magistras  sorores*^  salutat.  Salutat  et  vos 
M.  Adrianus''  qui  habitat  in  domo  helie  schor^.  Commendatum  me 
habete  in  domino  ac  semper  curate  vt  crescatis  et   fructum  afferatis 


Sequitiir  vocahulum  ohsciire  scripttu». 


1  lob  2,  4.  2  Matth.  9,  38.    Luc.  10,  2. 

*  ^Renovationeni  studiorum"  Vinckius  dicere  videtur,  quae  feriis  peractis  in- 
stitucbatur.  Haec  renovatio  illo  terapore  saepe  festo  S.  Catharinae  martyris ,  pa- 
tronae  philosophorum  (die  25.  Novembris) ,  agebatur.  Fortasse  autem  altera  illa 
.renovatio"  hic  significatur ,  quae  est  votorum  religiosorum.  Quae  hoc  ipso  anno 
1546  a  Sociis  lusitanis  fieri  coepta,  postea  a  S.  Itjnotio  omnibus ,  qui  ultima  vota 
nondum  nuncupassent ,  pracscripta  est  quotannis  facienda  in  festis  nativitatis  et 
rcsurrectionis  domini,  nisi  forte  iis  diebus  alii  a  rectore  substituerentur  (Constitu- 
tiones  S.  J.  P.  4,  c.  4,  n.  5  et  D.  Polaiiciis  1.  c.  I,  198.  Ant.  Franco  S.  J.,  Synopsis 
Annalium  Societatis  lesu  in  Lusitania  [Augustae  Vind.  et  Graecii  1726]  p.  19). 

*  Prioratus  monialium  cisterciensium  dici  videtur,  qui  vocabatur  „B.  Mariae 
in  Vinea",  „La  Vignette",  „De  Wyngaert" ;  hic  enim  in  via  mechliniensi  ac  ca.stro 
caesareo  fere  subiecta  erat  [Analccfcs  pour  servir  a  Thistoire  ecclesiastique  de  la 
Belgique  XI[  [Louvain-Bruxelles  1875],  136.  Tf.  Boonen,  Geschiedenis  van  Leuwen, 
ed.  Ed.  van  Even  [Leuven  1880]  p.  194). 

*  Leonardus  loannes  van  Hasselt  sive  Hasselinus,  theologiae  doctor  lova- 
niensis,  quem  cum  loanne  Hessels ,  theologo  lovaniensi  et  tridentino  (1522 — 1566), 
confundere  non  oportet,  clarum  edidit  opus  „De  Nectarii  Constantinopolitani  facto 
super  confessione"  et  anno  1551  a  Carolo  V.  Tridentum  ad  concilium  missus  est. 
Hic,  inquit  coUcgii  loranicnsi.s  Jii.^^toriciis,  „multa  in  societatis  commondationem  scripsit 
et  dixit  .  .  .  Theologus  insignis,  et  magni  apud  Brabantos  nominis,  missam  a  Deo 
societatem  omnique  fauore  dignissimam  iudicabat ,  nec  illos  modo  qui  in  ea  dege- 
rent,  sed  et  illos  qui  ex  eius  consilijs  vitam  instituerent ,  suam  salutem  in  tuto 
coUocare  affirmabat"  (*Cod.  bruxell.  „Hist.  CoU.  Lov."  p.  16.  Cf.  etiam  Manarci 
commentarium  p.  18—19).  "  Ursulinas?  Urbanistas? 

"  Fortasse  Adrianum  Candidum  (de  Witte) ,  antverpiensem,  dicit ,  qui  Parisiis 
anno  1550  in  Societatem  admissus  esse  fertur  et  Lovanii  anno  1557  in  eadem  mortuus 
est  (cf.  DeJptace  1.  c.  p.  3*). 

*  „Doctor  Elias  Schorius,  consiliarius  regius  in  concilio  Brabantiae,  vir  ad- 
modum  prudens  et  pius,  aedes  multo  ampliores  cum  hortis  .  .  .  Deo  inspirante,  dona- 
tione  perpetua  Societati  tradidit  anno  1556"   (Manareiis  1.  c.  p.  14). 


45.    Cauisius  Leouardo  Kessel.    Sub  finem  auni  1546.  233 

vberiorem  ^  quod  obsecro  in  nobis  dignetur  incipere  et  perficere  qui 
omnium  bonorum  est  autlior  in  secula  benedictus.  Literas  quaeso  vbi 
oportunitas  detur  ad  me  scribite. 

Louanij  in  collegio  Theologorum  29  nouemb.  1546. 

Anthonius   vynck    de    bouterssum 
ex  animo  seruus  et  confrater. 

45. 

CANLSIUS 
P.  L.EOXARDO  KESSEE,, 

Sociorum  coloniensium  in-aefecto. 

Leodio  siil)  finein  anni  1546. 

Ex  Badvro,  De  vita  Canisii  p.  36 — 37.  Eadem  narrat  Barth.  Fisen,  leodiensis, 
S.  J.,  Sancta  Legia  Romanae  Ecclesiae  tilia.    P.  2  (Leodii  1696)  p.  345. 

Dc  orationihits  sacris  Leodii  a  se  habitis  favoreque  episcopi. 

Cum  ex  defectione  Hermanni  Wedani  arckiepiscopi  poimlus  colo- 
niensis  in  magmm  haeresis  discrimen  venisset,  „Iohannes  Gropperus" , 
inquit  Raderus,  „cum  vniuerso  Coloniensis  Academiae  et  Cleri  concilio 
Canisium  ad  Leodiensem  Atitistitem  ^  aduersus  nascentem  sectae  flammam 
auxilium  petitum  leyauerunt^.  In  qua  functione  cum  diutius  cogeretur 
Leodij  propter  rei  grauitatem  haerere,  ne  honas  horas  otio  transmitferet^ 
more  Societatis  interim  Cathedras  procurauit,  et  festis  diebus  omnihus 
historiam  Euangelicam  frequentissima  concione  explicauit,  saepeque  eodem 
die  in  Episcopio,  paraeciaque  binas  conciones  habuit,  alias  etiam  Eccle- 
siasticos  a  Decano  citatos  ad  officij  munus  exequendmn  hortatus^.    Te- 


1  Cf.  Matth.  13,  8.    lo.  15,  1— 10. 

2  Georgium  Austriacum;  de  quo,  praeter  alios,  scripsit  loun.  Chapeavilhts, 
Qui  Gesta  Pontificum  Leodiensium  scripserunt  auctores  praecipui  III  (Leodii  1616), 
351 — 383.  Boero,  postquam  in  vita  Canisii  (p.  46)  recte  scripsit,  Canisium  anno  1546 
functmn  esse  hac  legatione,  eandem  in  vita  laii  (p.  85)  transtulit  in  annum  1545 
(ante  comitia  vormatiensia).     Quem  errorem  secutus  est  Gothein  1.  c.  p.  677. 

^  Capitulum  metropolitanum  coloniense  in  liis  angustiis  iam  anno  1544  a  ca- 
pitulo  cathedrali  leodiensi  per  litteras  opem  petierat  (Acta  leodiensia,  collecta  a 
//.  /.  Floss  m  „Annalen  des  historischen  Vereins  fiir  den  Niederrhein"  XXXVII 
[Kijln  1882],  144 — 176).  Canisius  in  ^Testamento"  asserit  se  „optatum  subsidium 
impetrasse" ;  vide  supra  p.  46  et  ea ,  quae  ex  archivo  capituli  leodiensis  affert 
Eiess  1.  c.  p.  65 — 66;  quae  ostendunt  in  conveutu  capituh"  de  subsidio  illo  actum 
esse  10.  et  22.  Decembris  1546.  Alia  monumenta  rerum  Leodii  a  Canisio  gestarum 
in  Belgio  non  superesse  cognosci  potest  ex  los.  Daris,  Ilistoire  du  Diocese  et  de  la 
Principaute  de  Liege  pendant  le  XVP  siecle  (Liege  1884)  p.  431. 

*  Decanus  capituli  cathedralis  S.  Lamberti  tunc  erat  Gerardus  de  Groisbeck 
(Groosbeeck),  qui  anno  1563  episcopus  leodiensis  nominatus  est  {lo.  Er.  Foidlon  S.  J., 
Hi.storia  leodiensis  tom.  II,  P.  1  [Leodii  1736],  p.  255—277.  /.  De  Thenx,  Le  Cha- 
pitre  de  saint  Lambert  a  Liege  III  [Bruxelles  1871],  52.  76). 


234  '^^-    Canisius  loanni  Groppero. 

stantur  llterae  Canisij  ad  Leonardum  Kesseliuni,  primum  Colon:  Collegij 
praesidem,  quibus  docet;  ipso  Xatali  Christi  coactum  ah  Episcopo,  qui 
fuit  Georgius  Austrius  Maximiliani  Romani  nominis  primi  filius ,  ex 
tempore  de  rebus  diuinis  apud  ipsum  et  aulicos  verba  facere;  singu- 
larique  amoris  significatione  tractatum,  ad  mensamque  adhibitum."  ^ 

46. 

CANISIUS 

lOAXXI  GROPPERO, 

canonico   ecclesiae  metropolitanae  coloniensis  et  scholastico  ecclesiae  S.  Gereonis  -. 
Geisliiiga  24.  lanuarii  1547. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2**;  3  pp.),  quod  est  Dusseldorpii  in  archivo 
regni  horussici,  convolut. :  „Geistliche  Sachen  n.  535  (Churculn)". 
Edidit  Varrentrapp  1.  c.  II,  112—114. 

De  legatione  ad  caesarem  religionis  caiisa  a  se  pro  Coloniensibus  suscepta.  De 
militiim  vitiis,  Ottonis  cardinalis  augustani  hospitalitate,  electoris  Palatini  paenitentia, 
fautoribus  quibusdam  Hermanni  Wedani  puniendis.  Coloniensem  clerum  in  aula 
caesaris  maxime  laudari.  Magno  animo  causam  ecclesiae  agendam  esse.  Quantos 
triumphos  caesar  in  bello  smalculdico  de  principibus  et  civitatibus  protestantibus 
egerit.     Petrum  de  Soto,  Granvellanum,  alios  Coloniensibus  patrocinari. 

Jliesus 

Reuerende  Domine  Groppere 

Gratia  domini  nostri  Jhesu  Christi  semper  dignitatem  tuam  custo- 

diat,  custodiuit  ea  me  quidem  hactenus,  vt  si  non  animo  (quod  ma- 

xime  vellem),    corpore   tamen  incolumis    ad   Caesarem    peruenerim^. 

Interea  vero  dum  preeuntem  Caesarem  assequi  conor,  phis  satis  didici 


'  ,Leodiensis  [Antistes]  Georgius  ab  Austria,  cuius  ante  nouam  episcopatuum 
in  hisce  partibus  distributionem ,  longe  lateque  per  Belgium  iurisdictio  patebat, 
publico  diplomate  ad  4.  Non.  Sept.  [1554]  dato,  liberam  fecit  societati  in  sua  dio- 
cesi,  munia  sua  iuxta  priuilegia  sibi  a  Pont.  Max.  indulta  obeundi  potestatem"  (*  Cod. 
bruxell.   „Hist.  Coll.  Lov."  p.  22).    Gf.  supra  p.  195—197. 

^  De  Groppero  vide  supra  p.  144.  204.  205. 

*  Paulus  III.  sententiae,  qua  Hermannum  Wedanum  ab  archiepiscopatu  colo- 
niensi  removerat,  exsecutioncm  Carolo  V.  caesari  commisit  et  litteris  Roma  3.  lulii 
1546  datis  Adolpho  de  Schaimiburg  (Schauenburg) ,  Hermanni  coadiutori,  admini- 
strationem  archidioecesis  tradidit.  Colonienses  itaque ,  quo  citius  ab  Hermanno  se 
liberarent,  sub  finem  anni  1546  ad  caesarem  loannem  de  Isenburg  et  Everardum 
Billick ,  ad  Leodienses  vero  Canisium  miserunt.  Hic ,  rebus  Leodii  feliciter  gestis, 
urgetur,  ut  ipse  ait  (supra  p.  46)  ^iterum  a  clero  catholico,  ut  legatus  abeat  ad 
Carolum  V.  caesarem ,  in  castris  occupatum ,  ut  rebellantes  lutheranos  principes 
suae  suhiiceret  potestati".  Ex  iis  autem,  quae  infra  (monum.  22—24)  primum  in 
lucem  edentur,  tabulis  patet  Canisium  non  solum  a  capitulo  coloniensi  mis.sum 
esse,  sed  etiam  ab  ipso  Adolpho  de  Schaumburg  administratore ;  qui,  praeter  alia, 
Carolo  V.  litteras,  Verallo  autem,  nuntio  apostolico,  exemplam  iuramenti  sunimo  pon- 
tifici  praestiti  per  Canisium  misit. 


24.  lamiarii  1547.  235 

verum  illud  esse  quod  vulgo  dicitur.  miseri  Miseri^  qui  castra  se- 
quuntur^  Et  illud  etiam  Multa  bellum  habet  inania^.  Quamquam 
vtinam  inania  duntaxat  vt  militia  non  simul  omnium  scelerum  foret 
sentina,  est  locus  hic  in  quo  biduum  egit  Cesar,  ab  incohs  Geiseling 
appellatur  et  miliaribus  tantum  tribus  ab  Vlma  distat^.  Vlmam'' 
processerat  Legatus  ille  Verallus'^  quum  heri  ante  prandium  huc  ac- 
cederem".  Sed  ilico  agnitum  me  vltro  excepit  Cardinalis  Augustanus  ^ 
meque  tum  in  hac  Ciuitate  tum  Vlme  sibi  perpetuo  adesse  iussit. 
Adeo  beneuolentiam  erga  me  suam  confirmatam  vult  heros  humanis- 
simus,  quam  Wormatiae  faustis  auspicijs  mihi  primum  ostendit  decla- 
rauitque.  In  huius  igitur  familia  dego.  quamdiu  inter  Caesareanos 
vestro  nomine  versari  cogor.  Et  vt  rem  ipsam  teneas  H.  Comes  e 
Weda  nuUos  ad  Cesarem  Legatos  misit.  quos  ad  palatinum  deflexisse 
mihi  fit  probabile,  Palatinus  autem  aegre  admodum  in  caesaris  gra- 
tiam  receptus^  nihil  sane  iam  consuluerit  quod  rebus  vestris  obfutu- 
rum  sit.  Presertim  cum  accepti  ab  Hermanno  illo  consilij  in  religione 
innouanda,  non  dubiam  paenitentiam  Cesari  comprobarit.  Granuelanus '^ 
audita  legationis  mee  causa  etiam  hoc  nobis  precatus  est  vt  Mander- 
scheidt^  Omphalius^  et  similis  farine  homines,  apud  Caesarem  sese 
conspiciendos  prebeant,  quod  sicut  ipsis  ea  temeritate  nihil  magis 
paenitendum ,  ita  vobis  digna  in  illos  seueritate  Cesaris  nihil  facilius 
impetrandum  esse  videatur.    Arguunt  hi  consiliarij  senatus  istius  con- 


*  Sic;  sed  alteriim  miseri  supervacaiieuDi  fiierit. 

^  Vbinam  apoyr.  "  Varrentrapp  falso:  accederer. 


'  Nulla  fides  pietasque  viris  qui  castra  sequuntur:  Lucanas,  Pliars.  1.  10,  v.  407. 

^  Canisius  hanc  sententiam  fortasse  mutuatus  est  ab  Erasmo  Roterodamo,  qui 
inter  ^adagia"  sua  hoc  habet:  „llo/J.d  zsva  toH  -okifj.ou.  Multa  belli  inania"  (Adagia 
chil.  2,  cent.  10,  n.  19;  in  editione  sub  ,oliva  Roberti  Stephani"  a.  1558  facta  col.  599). 

*  Geislingen  nunc  oppidum  est  regni  wurtembergici ;  tunc  in  Ulmensium 
dicione  erat.  Vandenesse,  Caroli  V.  secretarius,  in  actis  diurnis  itinerum  eius  scribit 
eum  21.  lanuarii  Geislingae  et  25.  lanuarii  in  itinere  ulmensi  fuisse  {Will.  Brad- 
ford,  Correspondence  of  the  Emperor  Charles  V.  [Londou  1850]  p.  559). 

*  Hieronymus  Verallus,  archiepiscopus  rossanensis  et  nuntius  apostolicus. 

*  Otto  Truchsess  de  Waldburg. 

"  Fridericus  II. ,  comes  palatinus  et  imperii  elector ,  qui  caesaris  propinquus 
cum  eoque  educatus  erat,  senex  cum  eius  hostibus  se  coniunxerat;  sed  mense  De- 
cembri  a.  1546  Halae  Suevorum  veniam  suppliciter  petiit  et  impetravit  {Laur. 
Surius  0.  Carth.,  Commentarius  brevis  rerum  in  orbe  gestarum  [Coloniae  1568]  p.  320). 

'  Nicolaus  Perrenot  de  Granvella,  cancellarius  imperii,  vir  potentissimus. 

*  Theodoricus  comes  de  Manderscheid,  Hermanni  Wedani  propinquus,  a.  1545 
in  comitiis  vormatiensibus  cum  Smalcaldensibus  de  coniunctione  inter  eos  et  Her- 
raannum  efficienda  egerat.  Attamen  mense  Februario  anni  1547  Hermanno  per- 
suasit,  ut  dignitatibus  suis  abscederet  {Varrentrapp  1.  c.  p.  86.  115 — 117.  246.  275). 

^  lacobus  Omphalius,  Hermanni  consiliarius ,  sub  initium  anni  1546  mandatu 
„statuura  saecularium"  electoratus  coloniensis  capitulum  metropolitanura  in  Hermanni 
partes  trahere  conatus  est.  Coloniae  ius  docebat  ibidemque  anno  1570  mortuus 
est  (/.  Doellinger ,  Die  Reformation  I  [Regensburg  1846],  541—543.  Varrentrapp 
I.  c.  p.  262.    M.  Lossen,  Der  Kolnische  Krieg,  Vorgeschichte  [Gotha  1882]  p.  646). 


236  "^6.    Canisius  loanni  Groppcro. 

niuentiam  quod  accepta  Caesaris  sententia  de  confiscatione  bonorum 
Doctoris  Siberti  pergat  etiam  illum  ciuem  istic  ferre  ^.  procedat  clerus 
inquiunt  ad  vlteriora.  nullus  enim  alius  in  tota  Germania  Caesari  com- 
mendatior  nullus  omnino  spectabilior,  et  publica  omnium  defensione 
dignior^.  Testantur"  id  porro  viri  vt  maximi  ita  fide  dignissimi,  vt  pro- 
inde  timorem  omncm  mittere  ac  in  sanctissimo  hoc  instituto  fortissimos 
animos  confirmare  debeatis.  (^ausa  non  tam  vestra  quam  ecclesiae 
agitur.  Et  proptcr  elhesum  Christum  agitur,  tanto  quidem  maiore 
vestrum  omnium  non  desitura  cum  gloria,  quo  minus  et  vestris  ]al)oril)us 
et  sumptibus  parcendum  arbitramini.  Quod  si  parum  est  summi  pon- 
tificis  ac  primarij  post  Christum  iudicis  aequissimam  obtinuisse  sen- 
tentiam,  eamque  pijssimorum  omnium  sufifragijs  ac  doctiss:  hominum 
iuditijs  nusquam  non  eximie  confirmari,  saltem  illud  vel  desperantes 
animos  in  certam  spem  erigeret  victorie  quod  augustiss:  Cesar  in- 
sperato  rerum  suaruin  omnium  successu  potiatur.  Gloriantur  feroces 
Franckfordiani,  et  Vlmenses  tumidi,  quod  vnius  Caroli  pedibus  accidere 
supplices  queant^,  Potens  Wirtenbergensis  dux  in  deditionem  venire 
sibi  gloriosum  estimat'*,  et  Augustensium  celsitudo  seruitute  maxima 
libertatem  (vt  somniabat'')  Euangelicam  commutat^.  Ciuitates  Ger- 
maniae  non  minus  populose  quam  florentes  ac  munitae  nunc  ad  vnam 


Testatur  aporjr.  ^  Vayvcntrapp:  somnieljat. 


'  Sibertus  Lowenberg  (Lamvenberch),  iuris  professor  in  universitate  coloniensi. 
eodera  tempore  tum  archiepiscopi  coloniensis  consiliarius  tum  procurator  erat  Philippi, 
Hassiae  landgravii  ct  capitis  pi-otestantium.  Cum  appellationi  ab  academia  contra 
Hermannum  factae  assentiri  nollet,  iure  redituque  academico  privatus  est;  taudem 
initio  anni  1547  ex  ipsa  etiam  urbe  coloniensi  sua  sponte  exiit.  Postea  in  caesaris 
gratiam  rediit  {Varrcntrairp  1.  c.  p.  93.  100.  250.   Enncn  1.  c.  IV,  557—558). 

-  Haec  Coloniensium  religio  exterorum  etiam  ac  posterorum  admirationem 
excitavit;  cuius  exemplum  est  in  opusculo  Bartholomaci  cardinalis  Pacca  ^De'  grandi 
meriti  verso  la  chiesa  cattolica  del  clero,  dell'  univcrsita  e  de'  magistrati  di  Colonia 
nel  secolo  XVL  (Roma  1840)  p.  3—56. 

^  Francofurtum  ad  Moenum  et  Ulma,  quae  civitates  tunc  liberae  vel  .im- 
{leriales"  erant,  omnium  fere  maxime  apud  confoederatos  Smalcaldenses  auxilium 
Hermanno  ferendum  agitaverant.  lam  vero  Francofurtensium  legati  7.  lanuarii  1547 
Heilbronnae  magna  pecunia  caesaris  gratiam  obtinuerunt.  Ulmenses  centum  milia 
tiorenorum  aureorum  imperatori  tradere  et  peditum  eius  decem  turmas  excipere 
debuere  {Varrentrapp  1.  c.  p.  260.  Leop.  von  Rankc,  Deutsche  Geschichte  im  Zeit- 
alter  der  Reformation  IV  [4.  Aufl.,  Leipzig  1868],  338—340.  Janssen  1.  c.  III,  84 
ad  85.  234-236.  G22— 623). 

"*  Udalricus  dux  wurtembergensis  7.  lanuarii  1547  Heilbronnae  pactionem 
cum  Carolo  V.  fecit  et  4.  Martii  Ulmae  ipse  veniam  ab  eo  efflagitavit  {Jani^sen  L  c. 
111,  G24 — 625.  Correspondenz  des  Kaisers  Karl  V.,  mitgetheilt  von  K.  Lanz ,  II 
fLeipzig  1845],  517-528). 

*  Augusta  Vindelicorum,  urbs  imperialis,  quae  per  Sebastianum  Schaertlin  de 
Burtenbach,  militum  suorum  ducem,  ab  oppido  faucensi  (Fttssen)  usque  ad  Augustam 
ecclesias  et  monasteria  rapinis  ac  sceleribus  repleverat,  centum  et  quinquaginta 
milia  florenorura  solvere  et  prae.sidium  imperiale  excipere  debuit,  Schaertlino  pro- 
fugiente  {Janssen  1.  c.  HI,  599—601.  625). 


2-1.  lamiarii  1547.  237 

omnes,  gratiara  illius  ambiimt,  quem  pertinacibus  profecto  studijs  ac 
impijs  federibus  inter  se  initis  velut  Tirannum  quendam  insectabantur  % 
Et  unus  adhuc  Episcopus  qui  senilibus  membris  prudentiam  senilem 
excussit  aduersus  vos  et  authoritatem  omnium  maiorum  sese  tueri 
sufficiet?  facile  fuerit  psitaci  vel  pauonis  tumidam  effigiem  sibi  vin- 
dicare.  Sed  quid  horum  animalculorum  tenuitas  ad  inuictam  lateque 
spargentem  alas  aquilampi  Caesarem  Vhnae''  adibo  et  rem  omnem 
apud  D.  Yerallum  illic  expediam.  Si  Deus  opt.  maximus  mihi 
fauere  pergat  Ibidem  responsorias  ad  archiepiscopum  nostrum  literas 
a  Cesare  diligenter  petam.  Consiliariorum  vna  hec  sententia  est,  ex- 
pectandum  esse  responsum%  Statuum  et  Comitiorum  istorum  succes- 
sum  2.  post  vero  plurimum  referre  vt  que  ad  regalia  ^  spectant  aliaque 
similia  nouus  Archiepiscopus  coram  expetat  a  Caesare  potissimum  si 
(quod  credunt  omnes)  tandem  confectis  rebus  Spiram  caesar  sese 
recipiat.  Ego  si  conditionem  "^  rerum  istic  vestrarum  nossem  presertim 
que  hodie  tractate  sunt,  maiorem  fortasse  ex  hac  profectione  fructum 
referrem.  Ita  spero  meum  perspexistis  animum  vt  meam  vobis  com- 
mendare  diligentiam  nihil  sit  opus.  Quum"  ad  castra  hec  faelicissima 
scribitis ,  est  cur  Cardinalis  Augustani  fidem  et  operam  imploretis. 
Confessor  vere  Christi  confessor  quem  nostis^,  et  Obernburger  cui 
munus  illud  promissum  est  ^  dein  Granuelanus  et  Nauius  ^  amicis- 
simos  mihi  vobisque  onmibus  exhibent  sese,  Dominus  conseruet  tuam 
dignitatem,  et  Reuerendissimum  vna  cum  toto  Clero*^  incolumem,  ex 
Keyselingen  24  Januarij  1547. 

Seruus  tuus  P,  Kanisius 

*  insectabant  Varre^Uyupp.  **  Vlmam  ctpogr. 

"  Fortanse  legendum:  ante  responsiim.  ''  Varreittrapp  falso:  conditionuin. 

"  Varrentrapp  perperain :  Quid.  '   cum  tota  clero  Varrenfrapp. 


'  Insigne  generis  wedani  (quod  uuuc  principale  est)  pavones  continet ;  im- 
peratoris  signum  aquila  erat  biceps  alasque  expandens. 

-  Imperator  21.  Decembris  1546  ordinibus  electoratus  coloniensis  mandaverat,  ut 
24.  lanuarii  Coloniam  convenirent;  huius  conventus  praesides  commissarios  suos 
Philippum  Lalaing,  Geldriae  praefectum,  et  Viglium  van  Zwichem  designaverat.  Quibus 
22.  lanuarii  Coloniam  advectis  multum  laborandum  fuit,  ut  „saeculares  status", 
Wedano  devotos,  ad  officium  reducerent  {Varrentrap^p  1.  c.  p.  272 — 274.  Fr.  Ec. 
V.  Merimj  und  L.  Reisdiert ,  Zur  Geschichte  der  Stadt  Kijln  am  Rhein  III  [Kohi 
1839],  127—142). 

^  lura  quaedam  dicit,  vekit  vectigal  exigendi ,  ius  dicendi,  similia,  quae  epi- 
scopis  germanis  ab  imperatoribus  deferebantur. 

*  Carolo  V.  a  sacris  confessionibus  tunc  erat  P.  Petrus  de  Soto  0.  Pr.  Huic 
Canisius  litteras  commendaticias  tradere  potuit,  ab  Adolpho  archiepiscopo  acceptas. 
Quas  vide  infra,  monum.  23. 

*  loannes  Obernburger  e  caesaris  secretariis  erat  {Fastor,  Reunionsbestrebungen 
p.  30.  306). 

^  Doctor  loannes  Naves,  luxemburgensis,  vicecanceHarius  imperii  erat.  Canisius 
tum  huic,  tum  Granvellano  ab  Adolpho  per  litteras  conmiendatus  erat.  \'ide  infra, 
monum.  24. 


238  47.    Canisius  loanni  Groppero. 

An  den  hochgelertenn  Envirdigen  Hercn  lohan  Gropper  Doctor 
vnnd  Scholaster  zu  S.  Gereon  bynnen  CoUen. 

Gropper  Canisio  rescripsit  Colonia  20.  Februarii  1547. 

47. 

CANISIUS 
lOAlVXI  GROPPERO. 

Ulma  28.  lannarii  1547. 

Ex  apographo  antiquo ,  quod  est  Dusseklorpii  in  archivo  regni  borussici,  Con- 
volut. :   ,.Geistliche  Sachen  n.  535  (Churcoln).'' 

Ex  eodem  apographo  hanc  epistulam  primus  in  lucem  emisit  Varrentrapp  1.  c. 
II,   114—116. 

Se  ciim  caesare  Vhnam  ingressuni  esse.  De  caesaris  victoriis  incruenti^.  Ec- 
clesiae  trinmphiim  ex  concilio  tridentino  sperandmn  esse.  Se  in  aitla  id  effecisse, 
itt  lioinam  scriheretiir  ad  pallium  aliaque  pro  novo  archiepiscopo  ohtinenda ,  atque 
itt  indiiltum  quoddam  iudiciale  eidem  concederetur.  De  lite  in  canonicos  qitosdam 
colonienses  illafa ,  „regalihns'^  in  arcJiiepiscopum  conferendis ,  cardinaJis  aitgustaiii 
humanifate. 

Jhesus. 
Reuerende  Domine  Groppere. 
Gratia  domini  nostri  Jesu  Christi  et  pax  tecum  perpetuo.  Scripsi 
iam  istuc  sepenumero,  ne  quid  mearum  rerum  ignoraretis.  At  25.  Ja- 
nuarij  vna  cum  Caesare  et  Cardinale  Augustano  Vlmam  ingressus 
sum,  Ciuitatem  illam  certe  nobilem,  diuitem  ac  Imperiali  nomine 
dignam,  nisi  haeretica  lues  primum  eam  ab  Opt:  Max:  Deo,  tum  ab 
Imperatore  fidissimo  alienauisset.  Dedit  autem  nunc  intellectum 
vexatioi,  vt  licet  spiritualibus  oculis  Catholicae  fidei  splendorem, 
necdum  recipiat,  quia  tetra  errorum  caligo  praepedit.  nihil  tamen 
ol)scure  iam  intelligat,  quae  ad  externam  politiam  pacemque  publicam 
spectant^.  Faxit  pax  nostra  Christus^,  vt  sicut  onmes  Germa- 
niae  ciuitates,  praeter  Argentinam,  sese  voluntati  Cesaris  per  omnia 
dediderunt  ita  demum  Religionis  nostrae  primoribus  Episcopis  dent 
manus  onmes  Ecclesiae  hostes  ac  aemuli.  Primum  (.Deo  sic  volente.) 
effecit  incruenta  non  minus  ac  insperata  Caesaris  victoria:  alterum 
atque  id  longo  prestantius  efficiet  spero  (duce  Christo.)  praedicanda 
.S.  Patrum  apud  Tridentum  Synodus ,  quae  quidem  in  densissima 
errorum  hac  caliginc  Germanis ,  vti  certissimum  presidium ,  aff^ulget. 
Nunc  si  rerum  nostrarum  statum  percunctaberis ,  primum  sic  liabe 
prudentissiine  vir:  expoctari  hic  anxie  vestrorum  Comitiorum  qualem- 
cunque  progressum,  ita  vt  nisi  Cesar  quid  istic  actum  sit,  norit,  ad 
Reuerendissiraum    Archiepiscopum    rescripturus    esse    non    videatur'^. 

»  Is.  28,  19.  2  Cf.  Janssen  1.  c.  III,  572.  "  Eph.  2,  14. 

*  ^Status  saeculares"  electoratus  coloniensis  31.  lanuarii  1547  imperio  Adolphi 
de  Schaumburg   se   subiecerunt.     Adolphus  24.  lanuarii   a   capitulo   ritu   usitato  ad 


28.  lanuarii  1547.  239 

Proinde  mihi  tantisper  hic  morandum  suadent  (.sed  non  sine  summo 
meo  incommodo.)  donec  rerum  vestrarum  accepto  nuncio.  quid  apud 
Cesarem  vestro  nomine  procurandum  sit,  certius  fiat.  Interim  hoc 
apud  Reuerendissimum  Cardinalem  Augustanum  effectum  est,  necnon 
apud  Reuerendissimum  Nuncium  et  Cesaris  Consiliarios,  vt  tum  ad 
Cardinales ,  tum  ad  pontificem  de  gratis  concedendo  pallio  i  et  Bullis 
expediendis^  perscripturi  sint.  Quod  ad  Breue  apostolicum  attinet, 
frustra  vobis  expectatur,  quia  Romam  nuper  a  D.  Nuncio  remissum 
est^.  Hoc  grauiter  ferunt  etiam  amici  vestri,  promissum  ante  annum 
esse  mandatum  Capitulj  et  Vniuersitatis,  quod  hactenus  ad  Concilium 
haud  peruenerit  ^.  Quare  quod  me  istinc  abeunte  hac  in  re  consultari 
coepit,  exequendum  curabitis.  Integerrimus  vir  Obernburger,  qui  pro- 
raissos  aureos  difficulter  accepturus  mihi  videtur^,  huc  ilico  mitti 
postulat  formam''  indulti,  quod  olim  Hermannus  obtinuit  ad  deputan- 
dum  Commissarium  ante  suam  intronizationem ,  ad  audiendas  causas 
appellationis  ex  alto  secularj  iuditio^.     Quapropter  et   illius  et  meam 

*  Varrentmpp  liaitd  recfe:  formulam. 


arara    maximam    summi    templi    deductus    et    sollemniter    pronuntiatus    erat    arclii- 
episcopus. 

*  Arcliiepiscopi  sub  poena  dignitatis  amittendae  intra  tres  menses  a  consecra- 
tione  vel,  si  iam  antea  episcopi  fuerint,  a  confirmatione  sua  computandos  a  romano 
pontifice  pallium  petere  debent,  neque  .pontificalia"  neque  iurisdictionis  integram 
pote.statem  exercere  possunt,  antequam  vestem  illam  sacram  acceperint ,  cuius  usus 
antiquissimus  est,  quaeque  arcliiepiscopos  fere  ab  episcopis  distinguit  ac  cum  summo 
pontifice  speciali  modo  iunctos  declarat. 

^  lure  canonico  sancitum  est,  ut  episcopi  et  archiepiscopi  electi  vel  nominati 
intra  tres  menses,  a  die  electionis  acceptae  vel  nominationis  computandos,  confirma- 
tionem  a  sede  apostolica  petant.  Bullae  confirmationis  aliae  addi  solent,  quae  varia 
episcoporum  iura,  bona  etc.  spectant. 

^  Litterae  dici  videntur  3.  lulii  1546  Romae  a  Paulo  III.  datae,  quibus  Adolphus 
de  Schaumburg  administrator  archidioecesis  coloniensis  nuncupatus  est ;  typis  de- 
scriptae  sunt  a  Meshorio  1.  c.  p.  157—159  et  a  Theod.  los.  Lacotnhlct ,  Urkunden- 
buch  fur  die  Geschichte  des  Niederrheins  IV  (Diisseldorf  1858) ,  691.  Eodem  die 
Paulus  Adolphum  clero ,  senatui ,  universitati  coloniensi  per  litteras  commendavit ; 
quae  a  Eaynaldo  insertae  sunt  Annalibus  ecclesiasticis  tom.  XXI,  P.  1  ad  a.  1546, 
n.  104.  ■*  Quodnam  mandatum  a  Canisio  dicatur,  nescio. 

*  Huiusmodi  pecuniani  (quae  „Verehrung",  ^Abrichtung'',  ..Handsalbe"  voca- 
batur)  tunc  haud  raro  accipiebant;  e.  g.  Granvellanus  cancellarius  paulo  ante  a 
Francofurtiensibus  gratiam  petentibus  poculum  argenteum  auroque  obductum  acce- 
perat,  in  quo  mille  aurei  erant  {Janssen  1.  c.  III,  623). 

"  Quamquam  Colonia  libera  erat  civitas,  intra  eius  moenia  archiepiscopi  colo- 
nienses  a  saeculo  XIII.  usque  ad  XVIII.  iudicium  scabinatum  („Schdffengerieht'") 
habebant,  quod  ^altum  iudicium  saeculare"  vocabatur;  ad  hoc  praeter  causas  civilea 
etiam  graviores  causae  criminales  defei-ebantur.  Cum  quis  autem  a  iudicio  illo  ad 
archiepiscopum  appcllasset,  is  consiliariis  quibusdam  suis  colonieusibus  eam  causam 
diiudicandam  committebat,  donec  anno  1653  proprium  tribunal  pro  appellationibus 
constitueretur  (F.  E.  v.  Mering ,  Beitrage  zur  Geschichte  der  ehemaligen  Chur- 
kolnischen  und  Alt-Stadtkolnischen  Verfassung  [Koln  1830]  p.  9 — 48.  F.  A.  Ratjen, 
tjberblick  iiber  die  Verfassung  und  den  Sitz  der  Gerichte  in  KiJln  bis  zum  Jahre 
1798,  in  libello  „XXI.  deutscher  Juristentag"   [Koln  1891]  p.  103—137). 


240  •i'^-    Canisius  loanni  (Troppero.    28.  lanuarii  1547. 

hic  expectationem  vestra  non  frustret  diligentia.  Si  praeterea  sculp- 
tum  sit  sigillum  Archiepiscopi  nouum,  huc  mittendum  erit  exemphir 
acceptationis  ac  iuramenti  ^  .r.  ^  Processus  contra  Decanum  et  huius 
complices  dupHci  de  causa  differtur^:  tum  quod  Secretarius  Reueren- 
dissimi  Nuncij  queratur,  ad  manum  sibi  non  esse  suos  libellos  et 
formuhiria:  tum  quod  frequens  haec  peregrinandi  necessitas,  con- 
tinuusque  motus  non  sinat  Processum  iuris  videri  satis  legitimum 
atque  probatum.  Vbi  vero  primum  alicubi  conquiescet  Cesar,  posito 
mihtari  strepitu  et  apparatu  (.id  quod  forte  Augustae  continget.), 
arbitror  equidem  dictum  Secretarium  suo  neutiquam  officio  defuturum, 
vt  mihi  sancte  interim  polHcitus  est.  Quod  ad  RegaHa,  ceteraquc 
Archiepiscopi  nostri  priuilegia  pertinet,  haec  suo  ipse  conspectu  im- 
petrarit  ac  expedierit  facilHme.  Nam  presentj  taHa  concedi  testantur. 
De  me  postremo  nihil  dicam  aHud,  nisi  corporis  mei  curam  Augustano 
Cardinalj  praecipuam  esse,  qui  nullam  mihi  humanitatem  non  clemen- 
tissime  impertit.  Vtinam  et  animae  custos  adsit  perpetuus,  qui  in 
hisce  turbis  ac  aulae  strepitu  me  subinde  mihi  ipsi  restituat  ad- 
moneatque.  Nouit  dominus,  quanto  vestro  desyderio  tenear  in  hac 
Babylone-,  tametsi  quotidie  mihi  apud  impios^  sacrificare  phas  sit, 
Non  mereor  profecto,  si  meipsum  recta  inspiciam,  vt  vestrae  Sanctiss. 
Ciuitatis,  vestrae  constantissimae  pietatis  et  spectator  adsim  et  maneam 
cultor.  Sperabo  tamen  (.presertim  vestris  ac  spectatissimi  Clerj  pre- 
cibus  adiutus.)  breui  fore,  vt  expeditis  pro  vestra  voluntate  omnibus 
vestro  conuictu  gaudeam,  et  tranquinitati  sue  sensus  vagantes  ac 
tumultuantes  restituam.  Dominus  qui  excitatos  ventos  ac  fluctus 
verbo  suo  tranquiHat  "^ ,  nos  omnes  hisce  tempestatibus  concussos  ad 
eterne  glorie  portum  perducat.  Amen.  VHnae  28  Januarij  1.5.47. 
Seruus  tuus  Pet:  Kanisius  Nouiomagensis. 

Comes  a  Weda  nihil  hactenus  apud  Cesarem  tentare  coepit. 

Reuerendo  Domino-  Doctori  Joanni  Groppero   apud   .S.  Gereonem 
Scholastico.  etc,  domino  precipuo. 


'  Ex  tempore  sancti  Bonifacii,  Germaniae  apostoli,  consuetudo  invaluit  et  lex 
statuta  est,  ut  metropolitae ,  antequam  pallium  reciperent,  sumnio  pontifici  obedien- 
tiam  sponderent.  ^  Id  est:  et  reliqua. 

^  Henricus  de  Stolberg,  capituli  metropolitani  coloniensis  decanus,  et  cimi  eo 
Fridericus  Wedanus,  Christophorus  de  Oldenburg,  lacobus  comes  Khenanus,  eiusdem 
capituli  canonici,  quod  Hermanni  Wedani  partes  sequerentur,  8.  lanuarii  1546  a 
Verallo  nuntio  apostolico  suspensione  puniti  erant;  qui  28.  lulii  1546  Richardo  duci 
Bavariae  et  Philippo  de  Dhaun,  corum  coUegis  et  amicis,  eandem  poenam  irrogavit. 
Suspensi  autem  illi  mense  Augusto  eiusdem  anni  ad  concilium  in  Germania  ba- 
bendum  appeUarunt.  Verum  anno  proximo  beneficiis  privati  sunt,  et  anno  1557 
Stolberg  Elisabetham  de  Gleichen  uxorem  duxit  {Laconihlft  1.  c.  p.  691.  Vdrrpiifrajtj) 
1.  c.  p.  203—276.  L.  Eniwn ,  Geschichte  der  Reformation  im  Bereiche  der  alten 
Erzdioecese  Koeln  [Koeln  und  Neuss  1849]  p.  146).  ■*  Cf.  1  Petr.  5,  1,3. 

'■"  \'ide  quae  Conradus  Sam,  princeps  Uhnensium  ^reformator",  duobus  annis 
post  ^reformationem"  peractam  (1531)  de  moribus  aequahum  scripsit,  apud  Jafi.^sen 
UI,  236.  e  Cf.  Matth.  8,  23—26.   Marc.  4,  37—39.   Lnc.  8,  23-25. 


48.  Canisius  Gerardo  Hamniontano.    lan.  exeunte  vel  Febr.  (1. — 12  )  1547.     241 

loannes  Gropper  hanc  Oanisii  epistulam  13.  Februarii  accepit.  Nam  14.  Fe- 
bruarii  1-547  Adolpho  archiepiscopo  scripsit  ' :  ^Gesteren  zu  abendt  hab  ych  abermals 
ein  neuwes  scbreiben  vss  Vlm  von  herrn  Canisio  entfangen,  das  ych  E.  Ch.  Gnaden 
verschlossen  zuschicke.  Daruss  Dieselbige  vermirken,  das  er  uff  die  lustruction  die 
ych  ym  mitgeben ,  miiglich  fleiss  gethon  het ,  vmb  die  keyserlicher  Majestet  fur- 
schrifft  an  die  paebstliche  heiligkeit  vnd  an  das  Collegium  Cardinalium  zuerlangen, 
vnd  dass  er  daruff  zusagung  bekommen,  dessgleichen  das  er  das  Indultum  nemlich 
das  E.  Ch.  G.  die  caussas  appellationis  ab  alto  saeculari  judicio  vnd  sonst  alles 
anderes  handelen  lassen  mochten,  gleich  obe  sie  ingefiirt  weren,  ouch  erholten  hette. 
Wan  man  nur  Ime  hette  ein  Copey  des  Indulti  wie  es  mein  alter  Horr  gehabt,  rait- 
geben  vnd  nachsenden  mogen,  welchs  doch  nit  hat  geschehen  mijgen,  weill  myr  die 
Copey  nit  hat  werden  mogen.  .  .  Vnd  diweill  dan  vonnotten  sein  will  das  her 
Canisius  beantwort  werde,  weill  er  daruff,  nit  on  vffwendung  grosser  vncoste  wartet. 
vnd  sonderlich  nochmals  geschrieben  werde  vmb  forderliche  Expedition  vnd  ab- 
fertigung  der  keyserlichen  vorschrifft  an  die  paebstliche  heiligkeit  vnd  das  Collegium 
Cardinalium,  so  haben  E.  Ch.  G.  zubedenken,  obe  dieselbige  den  botf  etc.  Epistula 
canisiana,  de  qua  Gropperus  scribit,  posterior  esse  non  potest  ea,  quae  modo  posita 
est;  nam  Gropperus  20.  Februarii  Canisio  scribit  se  duas  tantum  epistulas  ab  eo 
accepisse,  unam  24.,  alteram  28.  lanuarii  datam. 

Gropperus  Canisio  20.  Februarii  1547  rescripsit. 

48. 

CANISIUS 

OERARDO  HAMHOXTAXO, 

priori  Carthusiae  coloniensis  -. 
Uliiia  laiinario  exennte  vel  Febrnario  (1.— 12.)  1547  ^ 

Ex  „Historia  Societatis  lesu  ad  Rhenum  inferiorem",  conscripta  a  P.  Frid. 
Reiffenherg  S.  J.  (Coloniae  1764),  p.  63.  Qui  praefatur:  „In  suis  ad  Gerardum  Ham- 
montanum  questus  erat  Canisius."  In  fine :  ^Haec",  inquit,  „et  plura  id  genus  de 
Ulmensibus  Canisius."  Et  in  adnotatione :  ^Extant  [hae  litterae]  in  tabul.  Cartus. 
Colon.  unde  eas  mihi  descripsit  R.  P.  Harzheim,  ibidem  professus." 

Quam  misere  Ulmae  sacra  oniiiia  ac  virtufis  sfudia  iaceant. 

Omnia  fere  pietatis  vestigia  in  universum  sublata  mihi  videre 
videor  .  .  .     Templa   olim    omnis   pietatis ,    et   sacri    cultus  officinae 


*  Ex  *autographo,  quod  est  Dusseldorpii  in  archivo  regio,  ^Geistliche  Sachen 
n.  535  (Churcoln)." 

-  Gerardus  Kalckbrenner  sive  Calcificis  (f  1566),  vulgo  Hammontanus,  ex  Ha- 
inont,  Belgii  pago,  ortus,  Aquisgrani  causidicus  et  notarius  publicus  fuerat.  Car- 
thusiae  coloniensi  per  30  annos  magna  cum  pietate  et  prudentia  praefuisse  tra- 
ditur;  „literatorum  quoque",  inquit  Harfzheim  (I.  c.  p.  94),  „Mecoenas  munificus, 
et  imprimis  Laurentii  Surii ;  cui  author  ad  scribendum ,  adjutor  ad  perficiendum 
fuit."  Societati  lesu  maxime  patronum ,  S.  Ignatio  amicum  familiarem  se  prae- 
stitit.  P.  Hermannus  Cromharh  S.  J. ,  rerum  coloniensium  valde  gnarus,  litteris 
Colonia  22.  lunii  1664  ad  ignotum  saccrdotem  datis  affiriiiat  Canisium  Colonia  ab- 
sentem  ^crebras"  ad  Gerardum  litteras  dcdisse  (Acta  Sanctorum  lulii  tom.  VII  [Ant- 
verpiae  1731],  483).  Quae  nunc  latent  aut  perierunt.  Hammontani  vita  „ex  Ma- 
nuscripto  Carthusiae  Coloniensis"  ad  verbum  descripta  est  a  Leone  Le  Vassenr 
0.  Carth.  (Ephemerides  Ordinis  Cartusiensis  III  [Monstrolii  1891],  5-10). 

2  Vide  supra  p.  238  et  infra  p.  245  et  monum.  25. 
Br aunsberger,  C.auisii  Epistul.ie  et  Acta.   I.  16 


242  49-   loannes  Gropper  Canisio. 

celeberrimae  nunc  sacris  imaginibus,  nunc  sacris  altaribus,  reliquiis,  et 
Sacramentis  omnibus  exuta  jacent.  Ecclesiasticorum  census,  nescio 
quo  justo  Dei  judicio  in  profanissimos  usus  traducti  sunt ;  monasteria 
nullos  habent  sibi  cultores  religiosos:  at  sacrilegis  amplexibus,  et  incestis 
nuptiis  habitacula  praebent  .  .  .  Tota  et  amplissima  Civitas  unum 
ferre  Sacerdotem  non  potest,  ut  sacrosancto  illo  Sacrificio  immensa 
communium  criminum  enormitas  expietur.  Sic  juventus  instruitur.  sic 
docetur  populus,  ut  summa  cuique  nianeat  quidvis  agendi,  vivendique 
licentia;  nimirum  sine  confitendi  pudore ,  sine  orandi  consuetudine, 
sine  poenitendi,  et  jejunandi  necessitate. 

49. 
lOAXXES  GROPPER 

CANI8I0. 

Colonia  20.  Febrnarii  1547. 

Ex  autographo  (2";  pp.  3;  in  p.  4  inscr.  et  pars  sig.),  quod  est  Viennae  in 
archivo  aulae  caesareae  (k.  k.  Haus-,  Hof-  und  Staats-Arehiv) ,  „Religionsacten 
fasc.  1.  b". 

Ex  eodem  autographo  epistulam  edidit  Yorrcntvupp  1.  c.  p.  116—119. 

De  concilii  fridentini  et  comitiorum  colomensium  successii  gaudet.  De  Adolphi 
archiepiscopi  ^irofectionibus :  andernacensi,  honnensi,  aliis.  Eiusdetn  nomine  Canisio 
gratias  agit  et  commendat,  ut  litteras  commendaticias  Romam  mitfendas  urgeat.  For- 
■mulam  proponit  „indulti  iudicialis"  archiepiscopo  concedendi.  Canisio  gratuJatur, 
quod  ad  concilium  tridenfinum  accedaf.  Eandem  rogat ,  ut  privilegium  quoddam 
ahhati  hruwilensi  transmittendum  curef. 

Salutem  in  Christo  Jesu.  Binas  abs  te  literas  accepi  Vnas  keyselinge 
.24,  Januarij,  alteras  Vlme  ,28.  eiusdem  mensis  datas.  Ex  quibus  mihi 
volupe  fuit  intelligere  cum  sospitatem  tuam  tum  Christianissimi  Cae- 
saris  speciosam  de  Ecclesie  hostibus  victoriam,  et  Oecumenici  Concihj 
Tridentini  optatissimum  et  foelicissimum  progressum  Confirmet  Deus 
que  cepit  in  potestatibus  a  se  ordinatis  ad  consolationem  piorum ,  et 
Ecclesie  sue  tamdiu  misere  jactate  tranquillationem  et  pacem  Eius 
quoque  manus  nobiscum  quoque  [s/V]  fuit,  sit  illi  gratia  et  gloria  in 
seculum  amen,  Nam  vt  Comitia  nostra  foelix  initium  foelitiorem  pro- 
gressum  et  foelicissimum  denique  finem  illo  bonorum  omnium  largis- 
simo  datore  annuente  habuerint  S  intellexisti  haud  dubium  jampridem. 
jntelliges  vero  copiosius  ex  actorum  descriptione  praesentibus  apposita^. 
Post   que   et  illud  scies.     Reuerendissimum  jn  die  Jouis  proxime  de- 


»  Cf.  supra  p.  2.372.  238  ^ 

2  Gropper  ^descriptionem"  illara  dicere  videtur,  cuius  apographum  antiquum 
(eiusdem  temporis)  etiani  nunc  Yiennae  in  archivo  aulae  caesareae  exstat  et  typis 
exscriptum  est  a  F.  B.  roii  Biichoh: ,  Ferdinand  der  Erste,  Urkunden-Band  (Wien 
1838)  p.  389—393. 


20.  Februarii  1547.  243 

cursa^.  Andernacum-  contendisse  vbi  non  ambigo  illum  haud  aliter 
quam  Bonne  hoc  est  officiosissime  per  Senatum  et  populum  exceptum. 
Mittat  illi  Dominus  auxilium  de  sancto  et  de  Sion  tuea- 
tur  eum^,  Detque  ei  mentem  recta  et  que  illi  placita  sunt  et  nobis 
salutaria  cogitandj ,  e  t  o  m  n  e  c  o  n  s  i  1  i  u  m  e  i  u  s  jn  bono  c  o  n  f  i  r  m  e  t  *. 
Mihi  heri  relatum  est  antiquum  Dominum''  ab  eo  petisse  vt  illi  et 
diem  et  locum  congressus  et  colloquij  condiceret.  Quid  futurum  sit 
nondum  sat  scio,  Vehementer  cupit  ob  sua  Regalia,  et  alia  nonnulla 
Caesarem  accedere,  quod  et  facturus  est  statim,  vbi  subditos  jn  fidem 
receperit  rebus  aliquantulum  confirmatis,  Tibi  gratias  agit  non  vulgares 
quod  jam  apud  Reuerendissimum  Cardinalem  Augustanum  effeceris 
necnon  apud  Reuerendissimum  d.  Nunccium  et  Caesaris  Consiliarios 
vt  Caesaris  nomine  cum  ad  Cardinales,  tum  Pontificem  de  gratis  con- 
cedendo  pallio  et  Bullis  expediendis  scribendum  sit^,  Et  quando  .D. 
s.  Reuerendissima  jam  per  Bancum  vt  vocant"  Romam  scribit,  vbi 
Prepositum  HoitfelderS  habet  sua  negocia  curaturum,  te  orat  vt  me- 
moratas  literas  commendatitias,  quam  celerrime  fieri  poterit  expediri 
et  per  Bancum  Romam  mitti  cures  additis  literis  tuis  ad  Prepositum 
ipsum,  Quod  vero  scribis  frustra  expectari  Breue  quod  nuper  per 
Nuncium  Romam  remissum  est,  nihil  refert,  nam  nunc  eo  non  jn- 
digemus  amplius,  Optima  illa  et  promptissima  voluntas  Magnificj  Do- 
mini  Joannis  Obernburger  ^  De  Reuerendissimo  benemerendi  gratissima 
ei  fuit,  quod  et  quandoque  se  reipsa  comprobaturum  dixit.  Forma 
Jndultj  concessa  antiquo  domino  vt  ei  liceret  ante  Intronizationem 
suam  Caussas  appellationum  ex  alto  seculari  judicio  recipere  et  au- 
dire,  mitti  jmpraesentiarum  non  potest,  nam  adhuc  cum  multis  alijs 
Priuilegijs  et  Instrumentis  per  antiquum  dominum  asseruatur.  Quare 
si  nihilosetius  breue  aliquod  Indultum  impetrari  possit ,  effectus  sub- 
sequentis*,  jd  Reuerendissima  s.  D.  cuperet,  Sin  minus  reijcere  opor- 
tebit  et  hunc  articulum  cum  reliquis,  donec  Reuerendissimus  ipse  se 
Caesaris  aspectui  representet. 

Effectus 

Nachdem  mein  gnedigster  herr  vebuttig''  vnd  gemeint  ist  sich  in 
kurtzem   zu   der  keyserlichen   Majestet  vmb  Jre  Regalia   zuentfahen 


Varrentrapp  falso:  subsequentes.  ''  erbuttig  Varr. 


*  17.  Februarii. 

^  Andernach,  quod  oppiduni  ad  Rheuum  et  nunc  provinciac  rhenanae  regni 
borussici  est.  ^  Ps.  19,  3.  *  Ps.  19,  5.  ^  Hermannuni  de  Weda. 

"  Otto  cardinalis  Truclisess  12.  Februarii  1547  Adolpho  de  Schaumburg  gratu- 
latus  est  et  nuntiavit  se  Romam  de  pallio  concedendo  scripsisse.   V.  infra,  monum.  25. 

■^  Fortasse  mercatores  et  argentarii  augustani  suos  habebant  tabellarios,  per 
quos  litteras,  syngraphas,  pecunias  ad  mercatores  italos  cito  et  tuto  mittebant. 

*  De  hoc  vide  supra  p.  142^.  '■'  Vide  supra  p.  237.  239. 

16* 


244  -^9.    loannos  Gropper  Canisio.    20.  Februarii  1547. 

zubogiben',  wie  dan  sein  11.  gn,  solichs  yrer  Majestet  vnder  seinem 
siegel  angezeigt  hat,  das  darumb  Jre  keys.  Majestet  seiner  fl.  gn, 
verliehen  vnd  befelhen  wolle,  das  sie  mitler  Zeit  bemelt  jr  hohe  vnd 
andere  niderige  gerichten  binnen  jrer  Stat  Cohi  zu  bestelhi  vnd  alle 
appeUationsachen  daher  annemmen  vnd  befelhen  moege,  vnangesehen 
das  sein  fl,  gn,  jre  Regaha  noch  nicht  entfangen  vnd  jn  bmelte  stat 
noch  nicht  jngeritten,  Nicht  widderstehende  aller''  priuilegien  so  fil- 
Hcht  hiegegen  hiebeuor  vffbracht  vnd  gegeben  weren  von  keysern 
vnd  Romisclien  kunigen,     Jrer  Maiestet  vorfarn,  reHqua^, 

Vehementer  gaudeo  quod  jmpulsus  per  Reuerendissimum  D. 
Augustanum  constitueris  Tridentum  proficiscj  in  ConciHum,  Quod  sane 
si  feceris  et  tibi  et  nobis  multum  poteris  ilHc  commodare^,  Vbi 
Acta  ConciHj  prodierint  te  oro  ea  ad  nos  vt  mittas.  Vehementer 
enim  iUa  videre  desidero  presertim,  Decretum  de  justificatione  ho- 
minis  ^.  Deus  te  seruet  et  sospitet,  Commendabis  me  istic  ampHssimis 
Caesaris  consiHarijs.  Datum  prepropere  ipso  die  Dominico  Quinqua- 
gesime  Anno  sahitis  1547 

Tibi  addictissimus 

Joannes  Gropper  .d,' 

Frater  nieus  d,  Godefredus  Gropper*  jn  proximis  Comitijs  Spi- 
rensibus  -^  soUicitauit  expeditionem  cuiusdam  Caesarei  priuilegii  pro 
Abbate  et  Conuentu  jn  Bruweiler*'   apud  Magnificum   et  Spectabilem 


zu  begeben  Van:  ''  alter  TVov.  "^  !?/;•>•.  Ji((ii(l  recfe:  etc. 


^  Id  est:  Cum  clementissimo  domino  meo  propositum  sit,  ut  mox  ad  caesaream 
maiestatem  regalium  accipiendorum  gratia  accedat,  id  quod  clementissimus  princeps 
maiestati  suae  significavit  sigillo  suo  apposito ,  maiestas  caesarea  principi  clem. 
concedat  ac  mandet,  ut  interea  altum  aliaque  inferiora  iudicia  sua  in  civitate  sua 
coloniensi  possit  constituere  omnesque  appellationis  causas  inde  allatas  recipere  ac 
de  iis  decernere,  quamvis  clemeutia  sua  regalia  nondum  acceperit  neque  civitatem 
illam  equo  invecta  sit,  non  obstantibus  privilegiis  quibuscunque,  quae  fortasse  contra 
haec  antehac  obtenta  ac  data  sint  ab  imperatoribus  et  romanis  regibus,  maiestatis 
suae  decessoribus  etc. 

^  Cardinalis  augustanus  iam  anno  1545  inter  comitia  vormatiensia  de  Canisio 
Tridentum  mittendo  egerat.  12.  F^ebruarii  1547  Ulma  Adolpho  archiepiscopo  scribit 
se  Canisio  persuasisse,  ut  Tridontura  proficisci  statueret  atque  Adolphum  rogare, 
ut  ei  ad  se  non  revertenti  veniam  det.     Vide  infra,  monum.  25. 

^  Hoc  decretum  13.  lanuarii  1547,  in  sessione  sexta,  factum  erat.  Cf.  etiam 
supra  p.  204*.  205  >. 

*  Godefridus  Gropper  ,senior"  (f  1571),  laicus  .  in  universitate  coloniensi  ali- 
«[uamdiu  ius  canonicum  tradidit  et  archiepiscopis  coloniensibus  compluribus  ac 
(Tuilielmo  Cliviae  duci  a  consiliis  fuit  (//.  /.  Liessci» ,  .Tobaiin  (iroppers  Leben  und 
Wirken.  1.  Th.  [Kiiln  1876],  p.  6-8). 

'  Haec  anno  1544  habita  erant. 

"  Brauweiler  vicus  est  Borrussiae  rhenanae,  haud  procul  a  Colonia;  in  quo 
tunc  monasterium  ordinis  sancti  Benedicti  exstabat.    Catalogus  abbatum  eius,  quein 


50.    Canisius  Sociis  romanis.    Februario  fxeunte  vel  Martio  1547.  245 

d.  Joannem  Obernburger.  Et  quia  priuilegium  lioc  in  forma  petita 
vt  ex  ipso  Abbate  accepi  conce.ssum  est,  et  forsan  expeditum  jta 
quod  nihil  vt  puto  restet  quam  solutio  Taxe.  jdcirco  Abbatis  nomine 
te  valde  oro  vt  apud  memoratum  Mag.  D.  Obernburger  agas  quo 
priuilegium  expeditum  ad  manus  meas  veniat  cum  significatione  Taxe, 
quam  ego  (pro  quo  his  fidem  facio)  ipsi  d.  Obernburger  bona  fide 
exoluam  vel  hic,  cum  jusserit  numerabo,  antequam  priuilegium  manus 
meas  exeat.     jn  hoc  feceris  Abbatj  etc  longe  gratissimum. 

Doctrina  uirtute  ac  pietate  Ornatissimo  viro  Domino  Petro  Canisio 
Sacrae  Theologie  candidato  tamquam  fratri  charissimo  et  colendissimo. 

Jn  absentia  dentur  ad  manus  Mag.  et  Spectab.  Domini  Joannis 
Obernburger  jn  aula  Cesaris. 

Carolus  V.  Ulmae  mansit  usque  ad  4.  Martii;  5. — 21.  Martii  Nordlingae  fuit '. 
Fortasse  ex  eo,  quod  autograplium  hoc  in  archivo  caesareo  est,  conicefe  licet  Ca- 
nisium  eo  tempore,  quo  ad  aulam  allatum  est,  iam  in  profectione  tridentina  fuisse  ^, 
ideoque  Gropperi  scriptum  non  in  Canisii  manus  pervenisse ,  sed  seci"etario  Obern- 
burger  traditun;  ab  eo  postea  in  acta  pubhca  relatum  esse. 

50. 

CANISIUS 
SOCIIS  ROMAXIS^. 

Tridento  Fehriiario  exeunte  vel  Martio  1547. 

Ex  Chronico  Polanci  I,  214.  Polancus  praefatur:  „Scribit  P.  Canisius  haec 
verba."  Ex  Polanci  opere  (tunc  typis  nondum  descripto)  eadem  primus  edidit, 
italice  versa,  Boero  (Cani.sio  p.  49). 

Eadem  epistula  (sed  parcius)  usi  sunt  Orlamlinus  1.  7,  n.  23,  et  Barth.  Al- 
cazar  S.  J. ,  Chrono-Historia  de  \'A.  Compafiia  de  Jesus,  en  la  Provincia  de  Toledo. 
P.  1   (Madrid  1710)  p.  103. 

Omni  seposito  affectu,  sincere  testari  possum,  esse  multos  hic 
undecumque  doctissimos  theologos,  qui  acute,  diligenterque  et  sa- 
pienter  summis  de  rebus  judicent;  verum  intra  illos  omnes  duobus 
hisce,  Laynio  et  Salmerone,  gratiores  omnibus  atque  admirabiliores 
non  esse  alios.  Cum  horae  unius  spatium  paucis  ad  dicendum  ma- 
neat,  tres  horae  et  amplius,  opinor,  dicenti  Patri  Laynez,  ab  ipso 
Cardinali  praeside  tribuuntur*. 


Dr.  Norrenberg  in  .Pastoralbhitt"  (Koln  1892)  col.  396—397  edidit,  haec  habet: 
^34.  Johann  II.  von  Lunen  f  7.  April  1581 ;  35.  Hermann  von  Bochum  f  2.  Jan. 
[sine  annoj ;  36.  Andreas  Miinster  f  28.  Nov.  1579."  Andreas  regnare  coepit  anno 
1567  {Hohlhamn,  Buch  Weinsberg  II,  214). 

»  Bradford  1.  c.  p.  560.    Stalin  1.  c.  p.  579. 

-  Vide  infra,  nionum.  25. 

^  „Lo  escribio  a  Roma  el  P.  Pedro  Canisio"   {Alcazar  \.  c.  p.  103). 

*  Concilio  nomine  pontificis  eo  tempore  praeerant  cardinales  loannes  Maria  de 
Monte  et  Marcelhis  Cervinus. 


246  ^l-    Canisius  Sociis  coloniensibus. 

51. 

CANISIUS 
SOCHS  COI.OXIEXSIBIS. 

Patavio  12.  Aprilis  1547. 

Ex  autograpbo  (2^  pp.  2);  quod  anno  1892  Lovanii  in  conventu  RR.  PP.  Prae- 
dicatorum  fuit. 

Typis  exscripta  est  haec  epistula,  addita  descriptione  imagineque  litteraruin, 
quam  „facsimile"  dicimus  (ligno  incisa) ,  in  „Pr^cis  bistoriques"  XLII  (Bruxelles 
1893),  25 — 34,  ac  postea  iisdem  omnino  typis  una  cum  imagine  illa  separatim 
edita  est. 

Particulaiii  posuit  Bciffenhery  1.  c.  p.  26'. 

Se  sijnodum  sequi ,  Bononiam  translatam.  Quanta  in  coUegio  Societatis  pata- 
vino  floreat  concordia  fervorque  disciplinae ,  externus  licet  rigor  absif.  Gramma- 
ticoruni  et  Dialecticorum  multiplices  exercitationes  describit.  De  reditu  suo.  Societatis 
alumnos,  candidatos ,  patronos  in  eiusdem  sfudio  confirmaf.  Carmina  miftit.  Colo- 
niensinm  victum  providet.     De  epistulis  scripfis  scribendisque. 

ihesus 
Chariss.  fratres, 
Gratia  domini  nostri  .JESV  CHRLSTI  et  pax  nobiscuni  sit  per- 
petua.  Equiclem  adeo  nullam  vestrum  obliuionem  recipio,  vt  vnde- 
cunque  scribendi  ad  uos  occasionem  captare  non  desinam,  eo  quod 
solicite  formidem,  istuc  mea  scripta  forte  non  perferri.  Magna  certe 
locorum  intercapedine  disiuncti  sumus,  ego  in  Itaha  Deo  gratia,  vos 
in  (jrermaniae  ceu  vmbilico  vitam  ducitis.  Nam  posteaquam  Triden- 
tina  Synodus  ob  saeuientem  pestem  Bonnoniam  transferri  coepit  ^,  ab- 
euntibus  etiam  tum  Patribus  nostris  visum  fuit,  vt  Bononiam  vsque 
vna  cum  ipsis  Concilium  insequerer^.  Interea  vero,  quia  Reuerendus 
P.  Alphonsus  Salmeron^  (cuius  iam  Oratio  extat  longe  doctissima  in 

'  Haec  translatio  11.  Martii  1547  in  sessione  octava  decreta  est.  ^Patres 
Laynez  ac  Salmeron,  qui  Legatis  subditi  erant,  ab  iis  Tridento  14  Martii  Bononiam 
missi  sunt"   {Polancus  1.  c.  I,  215). 

^  S.  Ignatius  Micbaeli  dc  Torres  scripsit:  „Maestro  Lainez  y  Maestro  Salmeron 
son  venidos  a  Bolonia  con  los  llegados  del  Concilio;  los  otros  dos,  es  a  saber, 
Maestro  Claudio  .  .  .  y  Maestro  Pedro  Canisio  .  .  .  quedaron  en  Trento"  (Cartas  de 
.S'«;(  Ignacio  I,  331  -332).  laio  ^Cardinalis  Tridentinus,  nomine  Augustani,  ne  inde 
recederet",  significavit,  „exemjilum  in  hoc  sccutus  his])anoruui  Praelatoruni,  qui,  ut 
Imperatori  gratificarentur,  Concilium  ne  alio  transforretur  repugnabant.  Postmodum 
tamen  veniam  a  Cardinali  Tridentino  et  Augustano  obtinuit,  ut  obedientiae  satis- 
faceret  suorum  superiorum,  et  simul  cum  P.  Canisio  Patavium  veniret"  {Polancus 
1.  c.  I,  215). 

*  Alphonsus  Salmeron  toletanus  (1515—1585)  Parisiis  Ignatio  se  iunxerat. 
.Maximas  Italiae  civitates  contionibus  et  sacris  lectionibus  illustravit.  In  universitate 
ingolstadicnsi  aliquamdiu  sacras  litteras  professus  est.  In  Belgiuni,  Poloniam,  Hiber- 
niam  a  summis  pontificibus  missus  est  et  concilio  tridentino  sub  Paulo  III.,  lulio  III., 
Pio  IV.  sedis  apostolicae  nomine  interfuit.  Neapoli  a  protestantismo  defendendae 
maxime   operam    dedit   et   provinciam    Societatis   neapolitanam   primus    praepositus 


12.  Aprilis  1547.  247 

Concilio  dicta,  et  post  Romae  aedita  ^)  grauissimo  morbo  Patauij  cor- 
reptus  est,  ego  multis  diebus  hic  apud  fratres  nostros  maneo,  vt 
Reuerendum  P.  lacobum  Laynes  propediem  in  Concilium  abiturum 
expectem^.  Dici  satis  a  me,  scribique  non  potest,  quanta  cum  animi 
mei  voluptate  ac  aedificatione  fratres  istos  quotidie  contempler  ^. 
Ynus  idemque  omnibus  per  omnia  seruiendi  et  obediendi  conatus  est, 
eadem  animorum  ac  perpetua  quaedam  consensio,  sed  non  idem  hu- 
mihtatis  et  mortificationis  studium,  quia  nemo  hic  sibi  satisfacere, 
alius  ahud  in  sese  desyderare,  omnes  ex  animo  statum  suum  deplo- 
rare,  ac  noua  indies  ad  meliora  singuli  augmenta  facere  possunt. 
Mirus  et  periucundus  viuendi  ordo  seruatur,  vt  vix  existimem,  in 
paucis  bene  institutis  monasterijs  maiorem  vigere  disciplinara.  Neque 
tamen  adsunt  carceres,  non  ciliciorum  saeueritas,  non  ieiuniorum  di- 
strictio.  Malunt  omnes  charitatis  dulcedine  ac  obediendi  promptitu- 
dine  ad  quaeuis  munia  permoueri ,  quam  vllis  poenarum  comminatio- 
nibus  vel  praeceptorum  oneribus  impelli.  Sic  vero  pietatis  imperat 
affectus,  vt  studiorum  feruor  neutiquam  in  aliquo  refrigescat.  Quotidie 
dictantur,  componuntur,  redduntur  epistolae,  conficiuntur  et  carmina, 
lectiones  repetuntur,  et  in  disputationem  a  coena  referuntur.  De 
Grammaticis  potissimum  loquor,  siue  grammaticae  studiosis,  qui  tam 
splendide  hic  inter  fratres  perorare  iam  norunt,  vt  paucos  istic  artium 
magistros ,  qui  rectius  id  praestent ,  inuenias.  Dialecticorum  aha 
quaedam  habetur  ratio,  quae  potissimum  in  vsu  disputandi  constitui- 
tur.  Sed  vt  nostra  persequar,  et  alienis  prolixe  non  immorer,  nescio 
equidem,  ad  quem  mensem  reditum  vobis  polliceri  queam.  Dominum 
rogabitis  vt  vel  apud  exteros  hic  me  mori  foeliciter  sinat,  vel  in  Ger- 
mania  infoeliciter  victurum,  tempestiue  ex  hac  vita  euocet.   Vobiscum 

administravit.  Sacram  Scripturara  16  magnis  voluminibus  interpi-etatus  est,  quae 
compluries  prelum  subierunt. 

'  Romana  haec  editio  bibliographis  diu  ignota  erat.  De  Bachev  lianc  aifert: 
„Alphonsi  Salmeronis  Societ.  lesu  oratio  nuper  in  concilio  Tridentino  habita,  die 
festivitatis  D.  loannis  Evangelistae ,  in  qua  ad  exemplar  D.  loannis  Evangelistae, 
vera  Praelatorum  forma  describitur  (Lutetiae  Parisiorum ;  Nicolaus  Dives,  1547,  8°)". 
(Bibliotheque  III,  503.)     Ibidem  posteriores  eiusdem  orationis  editiones  recensentur. 

-  P.  Claudiiis  laitis  Christophoro  cardinali  Madrutio,  episcopo  tridentino,  21.  Martii 
1547  Patavio  scripsit:  „Arriuati  jn  padua  don  pietro  kanisio  et  jo ,  hauemo  trouato 
vno  nostro  fratello,  quello  che  jn  di,  de  Santo  giane  euangelista  fece  oratione  pre- 
sente  la  S.  V.  Riuerendissima  et  Altissima  jn  capella,  essere  molto  amalato  de  una 
febre,  per  la  quale  se  e,  trouato  jn  pericolo  de  morte,  fin  a  riceure  la  sancta  et 
extrema  vnctione:  onde  constretto  de  la  fraterna  et  christiana  charita  penso  non 
me  partire  de  questa  terra  ni  abandonar  lo  che  prima  mediante  la  gratia  de  dio 
non  sia  jnteramente  guarito:  Ilche  spero  jn  dio  sera  presto:  .Jn  questo  mezo  spero 
che  potero  jntendere  la  resolutione  a  circa  del  logho  nello  quale  se  ha  da  conclu- 
dere  et  finire  questo  sacro  concilio,  et  similmente  la  volunta  de  Monsignor  Riue- 
rendissimo  et  Jllustrissimo  Cardinal  de  Augusta  patrono  mio  obseruandissimo  a 
circa  de  perseuerare  jn  esso  concilio  jn  nome  de  sua  S.  Riuerendissima  o  non" 
(ex  *autographo,  quod  est  Tridenti  in  bibliotheca  urbana,  cod.  612,  n.  65). 

^  De  collegio  Societatis,  quod  Patavii  tunc  nascebatur,  vide  supra  p.  190. 


248  ^l-    Canisius  Sociis  coloniensibus. 

viuere,  vobiscum  mori  aeque  gratum  habeo ,  si  tamen  in  loco  sancto 
et  in  vestro  contubernio  inueniri  dignus  sum.  Expecto  igitur  D.  Prae- 
positi  nostrii  literas,  quibus  de  me  suam  edicat  sententiam,  an  diu 
in  Jtalia  morari  me  cupiat.  Quod  ad  literas  tuas  D.  Leonarde  spectat, 
in  Martio  scriptas,  in  Martio  eas  mira  Dei  dispositione  Tridenti  spec- 
tare  licuit,  et  magna  cum  voluptate  perlegere  libuit,  quod  multam 
laetamque  spem  de  bonis  adolescentibus  adferrent.  Eos  virtute  sui 
spiritus  corroboret  misericordiarum  pater^,  maxime  D.  Del- 
phensem  ^  et  Boium  *,  et  horum  sotios  in  Laurentiana  simul  et  Montana 
Bursa.  Scripsi  ante  paucos  dies  Kegcnti  Bursae  nostrae^,  quem  spero 
literas  meas  boni  consulturum.  Scribo  et  nunc  Reuerendissimo  D. 
Londensi^,  rogans  vt  vestras  literas  huc  disponendas  curet^  Hoc 
vnum  inprimis  rogo,  vt  ne  vllam  disponendi  ad  me  literas  occasionem 
praetermittatis.  Nunc  vero  hinc  Bononiam  abiturus,  confestim  vocor, 
vt  prolixius  agere  non  liceat'''.  Mitto  carmina  quaedam  nostri  fratris 
M.  Andreae  Frusij  ^,  quae  M.  Henrico  Baccelio  ^  et  D.  Delphensi  meo 
nomine  communicabitis.  Quod  si  forte  longius  opinione  abero,  velim 
amicissime  rogatum  chariss.  dominum  et  fratrem  M.  Adrianumi",  vt 
a  suis  pecuniam  ahquam ,  si  mei  nummi  non  sufficient ,  in  tempore 
mutuo  accipiat:  ego  Dei  gratia  quumprimum  istuc  rediero,  abunde 
resoluam.  Et  quia  Romanarum  literarum  fontem  ipsum  videre  cupijt. 
nolui  illum  sua  expectatione  defraudare.  Sunt  opinor  ex  nostris  hic 
fratribus,  qui  literas  quoque  suas  istuc  transmittent,  ijs  propterea  re- 
spondendum    a    vobis    erit   fideliteri^.     Scripsi  Yenetijs    ad    D,  Prae- 


Sic  Canisius  ijjse  correxit ;  scripserat  enim:  curaret. 


I  Ignatii.  ^  Eph.  3^  ig.    2  Cor.  1,  3. 

^  Delphi  sive  ^Delft"  urbs  est  HoUandiae  meridionalis. 

*  Petruni  Boium  (Scborich) ;  de  quo  infra  plura  scribentur. 

*  Matthiae  Cremerio,  regenti  bursae  montanae. 

«  Georgio  de  Skodborg,  archiepiscopo  lundensi,  de  quo  supra  p.  79.  134  etc. 

'  Salmeron  S.  Ignatio  Yenetiis  16.  Aprilis  1547  scripsit:  JI  Padre  maestro 
Lainez  parfi  [per  Bologna]  il  terzo  giorno  di  Pasqua  [i.  e.  12.  Aprilis]  con  maestro 
Pietro  Canisio  e  con  un  famigliare  del  cardinal  Santacroce"  [Marcello  Cervini]  {Gius. 
Boero  S.  J.,  Vita  del  Servo  di  Dio  P.  Alfonso  Salmerone  [Firenze  1880]  p.  22—23). 

*  Andreas  Frusius  (Frusi ,  Des  Freux) ,  carnotensis ,  cum  iam  parochus  esset, 
anno  1541  Romae  Societati  lesu  nomen  dedit  indequo  Patavium  recolendae  theo- 
logiae  gratia  missus  est.  Postea  in  collegio  Societatis  messanensi  graecam  linguam 
professus  et  Romae  sacram  Scripturam  interpretatus  est.  Sancto  Ignatio  aliquamdiu 
ab  epistulis  scribendis  fuit,  et  Romae  decessit  anno  1556,  cum  collegio  germanico 
praeesset.  ^Epigrammata"  eius  atque  etiam  Martialis  epigrammata ,  quae  ab  omni 
ipse  obscoenitate  expurgaverat ,  comphiries  typis  exscripta  sunt.  Yulgata  qiioque 
versio  latina  exercitiorum  spiritualium  S.  Ignatii  ex  hispanico  sermone  a  Irusio 
confecta  cst  (Nathcin.  Sotvellns  S.  J.,  Bibliotheca  scriptorum  Societatis  lesu  [Romae 
1676]  p.  50—51.    Sommervogel  1.  c.  III,  1046-1049). 

"  Baccelius  =  Baxel?  '°  Adrianum  Adriani :  vide  supra  p.  223. 

"  Stephanus  de  Aretio  S.  J.  Patavio  20.  Aprilis  1547  .admonitu  atque  suasu 
dumini  Petri  Canisij"  et  nomine  omnium  Sociorum  pataviensium  ad  Socios  colonienses 


12.  Aprilis  1547.  249 

positum  de  singulis  vobis,  quae  niihi  in  vniuersum  occurrere  potuerunt. 
Quicl  ille  tandem  responsurus  sit,  laetis  animis  expectate. 

Scripsi  ad  Priorem  Carthusiae ,  cum  Tridenti  agerem:  illius  ac 
fratrum  Carthusiensium  omnium  precibus,  inprimis  vero  matris  Mariae  i 
ac  sororum  eius  desyderijs  me  commendate.  Christus  ubique  nos 
tueatur,  et  in  suam  gloriam  nostra  omnia  conuertat.  Saluto  in  visce- 
ribus  Christi  M.  Sydereum  2,  et  vt  sedulo  studijs  incumbat,  oro.  Saluto 
per  vos  M.  Petrum  ^  in  Laurentiana  Bursa,  quem  vt  pro  me  Dominum 
saepe  oret,  perinde  ac  fratrem  compello.  Patauij  12  Aprilis  1547*. 
Vester  indignus  seruus 

Petrus  Kanisius 
Nouiomagus. 

Romam  ilico  scribendum  vobis  puto,  atque  illinc  literas  ad  me 
scribendas  accipiam  commodius,  quam  quauis  alia  via. 

Salutant  uos  plurimum  P.  Claudius^  P,  lacobus  L[aynes]  P.  Al- 
phonsus"^  D.  Faber'^  Fratresque  omnes. 

Henricus  ille  Traiectensis,  olim  Bedelli  scriptor^  et  a  D.  Bobadilla 
Eomam  missus  post  absoluta  istic  exercitia,  nunc  Societatem  nostram 
omnino  deseruit,  aut  desertus  est  ipse  potius,  quod  hinc  pro  suo  ar- 
bitratu  Romam  adierit,  ac  Roma  sine  accepto  responso  huc  redierit. 
Quare  quum  istuc  redire  paret,  non  est  cur  aliam  de  illo  fidem  habeatis, 
si  forte  causam  dabit  aliam. 


litteras  dedit,  quibus  Pataviensium  memoriam  dilectionemque  iis  significat,  eorum 
precibus  se  suosque  commendat,  „admonitorias ,  uel  si  magis  placet  consolatorias 
aliquas  literas"  ab  iis  petit  (Ex  *autographo,  quod  est  in  cod.  colon.  „Epistt.  ad 
Kessel.  I"  f.  27). 

*  Mariae  de  Oisterwijk;  de  qua  supra  p.  209.  229  et  infra  in  epistulis  17.  lunii 
1547  et  2.  lanuarii  1548  datis. 

^  M.  Andream  Sydereum  (Stern?),  canonicum  zutphaniensem;  de  quo  infra. 

^  Boium. 

■*  Ex  hac  epistula  patet,  Sacchinnni  falso  asserere,  Canisium  et  laium  12.  Aprilis 
Tridento  discessisse  (De  vita  Canisii  p.  40). 

"  laius.  «  Salmeron. 

'  Petrus  Faber  de  Hallis  (de  Smet)  Patavio  18.  Aprilis  1547  Sociis  colonien- 
sibus  scripsit:  „Adfuit  nobiscum  isthic  patauij  aliquot  diebus  frater  noster  dominus 
petrus  Canisius  cuius  praesentia  omnes  gauisi  sumus :  vno  die  septimanae  sapientem 
habuit  orationem  coram  tribus  patribus  nostris  qui  nobiscum  tunc  aderant  et  vene- 
rant  tridento  ituri  bononiam  ad  concilium ,  ipsis  vero  festis  Pasclialibus  discessit 
dominus  petrus  Canisius   bononiam    vna   cum  Domino    Jacobo   hiynis   patre   nostro: 

scio  fratres  vos  plurimum  desiderare  aduentum  domini  petrj Plures    literas 

ad  vos  scripsit  dominus  petrus  Canisius"  (Ex  *epistula  autographa,  quae  est  in  cod. 
colon.  ^Epistt.  ad  Kessel.  I"  f.  26). 


250  ^2.    Canisius  Leonardo  Kessel. 

CAXISIUS 
P.  LEO^ARDO  KESSEL 

ceterisqne  Sociis  coloniensibus. 

Bononia  17.  Innii  1547. 

Ex  autographo  (2°;  p.  1 ;  in  p.  2.  inscr.  et  pars  sig.).  Cod.  colon. :  ^Epistt. 
ad  Kessel.  I"   f.  29. 

De  qiiodant  ad  sacerdotium  aspirante.  De  reditii  siio  itiitei-eque  romano.  Quid 
Bononiae  ayat.  Ainicos  aliquos  ad  litterarum  et  pietatis  sttidia  excitat.  Pectiniae 
parsimoniain  Sociis  commendat ;  mendicandum  non  esse.  De  dispeiisationihus  pro 
Maria  de  Oisterivijk  et  p)recibiis  ah  eadein  ohtlnendis.     De  lihris  sihi  emendis. 

Cliarissimi  fratres  gratia  domini  nostri  vobiscum  amen. 

Heri  post  longissimam  expectationem  vestras  a  M.  Scoto  literas 
accepi.  Abijt  ille  Romam  cum  suo  sacerdotij  obtinendi  proposito,  non 
quidem  satis  idoneus,  vt  milii  videbatur,  quocum  tantum  et  operae 
et  sumtuum  insumeretis.  Video  equidem  non  hoc  modo  curandum  a 
nobis  esse,  vt  praeter  generalem  exhortandi  rationem  alijs  multum  et 
curae  et  temporis  tribuamus.  Ego  (Christo  gratia)  rectissime  valeo, 
et  haud  scio,  an  vnquam  in  Germania  magis  ex  animo.  De  reditu 
(vt  saepe  scripsi)  certum  ah"quid  promittere  non  possum,  maxime 
quum  in  Septembri  Romam  videre  mihi  iam  constitutum  sit.  Scri- 
berem  autem  de  varijs  rebus,  nisi  meliorem  literarum  disponendarum 
occasionem  breui  fore  putarem,  sperans  etiam  certiora  quaedam  istinc 
breui  [essc]  peruentura.  Cum  dictis  sae[pe]  Patribus  Reuerendis^ 
ago,  Italice  nonnihil  pronuntio,  disputationibus  Theologicis  intersum, 
meam  quoque  dicere  sententiam  coactus  ^.  Quod  ad  M.  Christophorum  ^ 
attinet  et  Petrum  Boium  *,  si  charissimus  frater  Daniel  ^  istac  Romam 
in  Augusto  petet,  ex  huius  consilio  prudentiaque  vobis  agendum  censeo. 
Sin  minus  veniet ,  confido  in  domino  lESV,  qui  Petro  nostro  vires 
addet  animumque  confirmabit,  quo  nimirum  Patroni  sui  sumptibus 
adiutus,  in  academia  vel  Louaniensi  vel  Italica  studiorum  suorum 
ordinem  absoluat,  et  secundum  datam  sibi  a  Domino  gra- 
tiam^  multis  nonnunquam  in  Germania  proficiat.  Si  verum  [est],  quod 
Georgium   illum'^  fore  Carthusianum    seribitis  non  possum  non  mirari 


*  lacoljo  Lainio,  Alphonso  Salmerone,  Chiiulio  laio. 

*  Quando  et  quibus  de  rebus  Canisius  in  congregationibus  theologorum  concilii 
sententiam  suam  di.xerit,  vide  infra,  monum.  27 — 29. 

^  Christophorum  Buscoducensem ;  cf.  infra  p.  253.  *  Vide  supra  p.  248. 

^  Daniel  Paei/hroecJc  (Paribrouch)  ad  S.  Ignatium  Lovanio  17.  Martii  1547 
scripsit :  Se  ex  romanis  litteris  cognovisse,  sibi  ,in  Octobri  Romam  intrare  esse  con- 
cessum'',  ideoque  se  „aut  in  principio  Augusti  aut  citius"  Lovanio  discessurum; 
discessit  vero  aliquanto  post  (Litterae  quadriraestres  I,  28.    Polancus  1.  c.  I,  294). 

«  1  Cor.  3,  10.  •»  Georgium  Eder?     Cf.  supra  p.  126. 


17.  Iimii  1547.  251 

mutationem  hic  dexterae  excelsii:  Tantmii  illi  meo  nomine 
dictum  velim,  vt  Kanisij  sui  fratris  in  domino  meminerit,  et  quod 
contra  mundi  Spiritum  instituit,  [sine]  mundi  Spiritu  et  cum  sui  con- 
temptu  strenue  promoueat,  nec  aliter  confici  posse  credat,  praeterquam 
in  sanctae  obedientiae  liberrima  simplicitate.  Quod  si  vobis  ita  vide- 
bitur,  non  improbarim  accedere  istuc  e  Buscoducis  Christophorum, 
cuius  literae  non  mihi  hic  soli  placuere.  Sed  illud  cauendum,  ne 
pater  illius  absentem  desyderans  filium,  aliquam  vobis  inuidiam  [Co- 
lonj  iae  augeat,  praesertim  quum  sat  obloquutorum  vos  vndique  exer- 
ceant.  De  sumptibus  etiam  augendis  nolim  vos  commonefacere,  quando 
nimium  habere  soli  quidem  non  potestis,  et  vestras  augere  fortunas 
praesens  temporis  ratio  minime  sinit.  Non  enim  hoc  mihi  refugium 
placet,  quod  proponit  frater  Adrianus,  vt  si  non  suppetant  facultates 
et  vobis  et  Louaniensibus,  iam  emendicare  nonnulla  (nescio  a  quibus) 
cogitet.  Laudanda  mentis  illa  promptitudo,  sed  haudquaquam  haec 
quaerendi  victus  ratio  nunc  ineunda  est.  Proinde  licet  optima  in  Deum 
fidutia  praeditos  esse  oporteat,  prouidos  tamen  et  hac  in  parte  soli- 
citos,  parcosque  persistere  nos  decet,  quamdiu  non  certa  vitae  du- 
cendae  ratio  offert  sese.  Qua  de  re  diligenter  agatis  quaeso  cum 
[fratre]  Daniele  ^,  qui  re  omni  perspecta  quid  certi  vobis  polliceamini, 
nobis  hic  denuntiet.  Scripsi  p.  Priori^,  et  de  sigillandis  literis  scribam 
amplius ,  nihil  vnquam  caussa  vestra  [recu]  saturus  *.  Heri  caussam 
Mariae  diligenter  apud  Cardinalem^  egi,  et  bona  spes  est  futurae 
dispensationis  de  altari  portatili,  non  autem  de  legendis  haereticorum 
libris,  [Qujantum  ego  hic  quotidie  sentiam  vestrarum  orationum  et 
praesertim  Mariae  fructum,  Deus  [perpetuo  benedictus  nouit  et  haec 
mihi  testis]  ^"  est  conscientia.  Rogo  illam  vti  matrem  fidissimam,  rogo 
charissimas  apud  eam  sorores,  et  vos  praecipue  fratres,  quo  insolitum 
hunc  mentis  meae  statum  communibus  frequenter  precibus  adiuuetis. 
Literas  vero  ex  ur[be]^  ad  me  perferri  curabitis.  M.  Henricus  Co- 
terraneus  meus ,  quem  pkn'imum  diligere  non  de  [sino,]  emat  quaeso 
[a]"  Carthusianis  Commentarios  in  Pauhmi  et  Canonicas  epistolas,  vt 


*  Haec  vel  similia  supplenda  sunt. 

**  Hoc  puto  supplendum  esse;  vide  infra  p.  252^ 


*  Ps.  76,  11.  -  Paeybroeck.  ^  Gerardo  Hammontano. 

*  Canisius,  cum  „exoneraret  se  suis  temporalibus  bonis",  „or(linaverat,  vt  Car- 
thusiani  annis  12  subleuarent  100  daleros,  quos  expenderent  in  vsum  eorum  qui  de 
societate  Coloniae  viuerent" :  Ita  Leonardus  Kessel  in  *relatione  autographa,  Romam 
missa  (Cod.  ,Germ.  Fundat.  I"  f.  175"). 

^  De  Monte  vel  Cervinum.  Mariam  de  Oisterwijk  hic  dici  ex  epistula  cogno- 
scitur,  quam  Canisius  2.  lanuarii  1548  ad  Socios  colonienses  dedit.  Maria,  ut  videtur, 
aegrotabat  ideoque  cupiebat,  ut  alicui  sacerdoti  facultas  daretur  missae  sacrificium 
in  cubiculo  aegrotae  super  „altari  portatili"  offerendi. 

®  Id  est:  Epistulas,  quas  ad  me  dabitis,  Romam  mittite. 


252  -53.  C'anisiu.s  Sociis  luvaiiiensibus.    15.  Isovenibris  1547. 

ligat|osyJ  a  me  accepit  M.  ille  Dionijsius  i.  Vnum  ligatum  etiam 
codicem  reddi  pro  sua  fide  curet  .  .  .  Literas  ad  eum  breui  mittam, 
fortassis  ad  Decanum  etiam^.  Vtrumque  mihi  salutate  diligenter,  et 
multo  amplius  nostrum  Sijdereum,  qui  superiorum  voluntati  faciet 
satis,  si  vel  hebdom  [  atim] "  vna  [lectjione  (sacra  scihcet)  contentus, 
totum  se  tradat  Juri,  et  in  disputando  saepius  exerceatur.  Spero 
illum  Zutphanij  inter  concanonicos  suos  maxime  aliquando  patriae 
profuturum,  ac  licet  saecularis  ipso  aspectu  habeatur,  affectu  tamen 
magis  ac  magis  spiritualem  fore^, 

Bene  valete  in  Christo  domino  nostro  fratres  dilectissimi.  Bo- 
noniae  17  Junij  1547. 

Salutat  vos  hic  singuhitim  omnes 

Vester  indignus  frater  Pet.  Kanisius. 
[Hon]  orando    Domino    M.    [Leon]  ardo    Louaniensi ,    in    [vicini]  a 
Joannis  Auerdonck  [apud]  Praedicatores  commoranti.     Coloniae. 

53. 

CANISIUS 

SOCIIS  liOVAXIEXSIBrS. 

Roma  *  15.  NoveiiiLris  1547. 
Ex  cod.  bruxell.  ^Hist.  Coll.  Lov."  p.  12. 

„Constat"j  inquit  historicvs  coUegii  lovaniensis  ,,eos  [P.  Cornelium 
Vishavaeum  et  Fr.  Antonium  Vinck  a  S.  Ignatio  Lovanio  Romam  venire 
iussosj  15  Noiiemhris  [1547]  Romae  ftiisse,  cjuo  die  Canisius  Patres 
Loiianienses ,  venturiim  aestate  proxima  toties  expetitum  P.  Lhostium 
virum,  vt  ipse  ait,  dic/nissimiim,  ex  vrhe  certiores  fecit."  ° 


Cf.  su^yra  p.  208:  Accedat  liebdomatim  .  .  .  confessio. 


'  Henricus  Dionysius  (Denys) ,  neomagensis ,  Societatem  postea  ingressus  est ; 
(jui  saepe  pcr  boc  opus  nobis  occurret.  Theodoricus  Loebr,  Cartbusianus  coloniensis 
(t  1554),  circiter  a.  1530  provinciam  susceperat  opera  celebris  illius  Dionysii  Rickel 
(vulgo  ^Dionysii  Cartbusiani")  in  lucem  emittendi ;  inter  quae  etiam  commentarii 
in  epistulas  paulinas  et  canonicas  erant.  His  autera  Canisius  (ut  videtur)  Bonouiae 
uti  volebat,  cura  ea  colligeret,  quae  ad  decreta  dogmatica  concilii  paranda  necessaria 
erant.     Dionysii  opera  Coloniae  apud  Quentelium  ,,in  folio"  edita  sunt. 

^  Stepbanum  dc  Delen?     Cf.  supra  p.  226—229. 

*  Zutpbania  (Zutpben ,  urbs  regni  neorlandici)  in  ecclesia  maiore  sive  templo 
S.  Walburgis  collegium  duodecim  canonicorum  babebat  {H.  Fr.  ran  Heusscn,  Historia 
episcopatuum    foederati  Belgii   [Lugduni  Batavorum  1719]  Ep.  Daventr.  p.  70—83). 

*  Canisius ,  postquam  menses  lulium  et  Augustum  cum  Lainio  Florentiae 
transegit ,  ineunte  Septembri ,  ab  Ignatio  evocatus,  Romam  vcnit.     Cf.  supra  p.  47. 

">  Cf.  supra  p.  129.  191. 


54.    Canisius  Danieli  Paeybroeck.    15.  Novembris  1547.  253 

54. 

CANISIUS 

P.  DAXIEIil  PAEYBROECK  S.  J., 

domus  lovaniensis   nmiuistro". 

Roiua  15.  i\oveml)ris  1547. 

Ex  apograplio  eiusdem  temporis,  a  Fr.  Petro  Kannegiesser  S.  J.  Lovanii  scripto 
et  Sociis  coloniensibus  misso  (2*'  min,  '/2  P-)-    Cod.  colon.  „Litt.  Epistt.  var."  f.  32''. 

De  Sociis  Romam  missis  et  mittendis,  fratribits  colomensibus  Lovaiiiiiin  trans- 
ferendis.  De  usu  quarundam  facultatum.  Theodoricum  fratrcm  commendat.  Epi- 
sttdas  Romain  non  mitfendas,  nisi  ah  aliis  etiam  prohatas. 

Chariss.  Domine  Daniel. 
Quod  temporis  angustia  longius  scribere  prohibeat ,  hoc  mihi 
dixisse  sat  erit,  missos  a  vobis  huc  fratres  multis  nominibus  domi 
gratos  hic  esse^  Quod  ad  Bullam  attinet  nuper  istuc  a  me  missam 
Bononia^,  monebis  nostros  vt  ne  quem  illius  ratione  absoluant  in 
casibus  illis  (vt  dicitur)  Bullae  coenae  Domini^.  praesertim  vero  ne 
vlla  ex  parte  ab  hoeresi  redeuntes  absoluant.  De  fratribus  Colonien- 
sibus  tuum  audire  iudicium  percupio.  Cum  in  literis  parum,  ac  minus 
etiam  in  spiritu  obedientiaque  exerceri  illic  queant,  fortasse  si  istuc 
Reuerendus  p.  de  Geldonia*  veniat,  Louanium  mittentur  et  ipsi  vo- 
luntate  p.  nostri  Reuerendi  M.  Ignatij.  Qui  meis  quoque  iam  literis 
recta  Coloniam  dispositis  huc  inuitari  voluit  M.  Andream  Sydereum. 
M.  petrum  Boium  et  M.  Christophorum  Buschiducen  ^.  De  quo  tamen 
silendum  vobis  existimarim.  Oro  vehementer,  commendatum  imprimis 
tibi  a  me  suscipias  fratrem  meum  Theodoricuni,  et  in  pietate  bonam 
eius  indolem  exerceas.  Nec  abs  re  fuerit,  si  literae  quae  istic  a 
fratribus  scribuntur,  non  nisi  lectae,  ac  alieno  simul  iudicio  probatae, 
praesertim  superioris,  huc  transmittantur  "^.  Orate  pro  me  Dominum, 
et  in  spiritu  eius  vos  mutuo  confortate.  Rhomae  15  Nouembris 
,154  [7.]^  Indignus  et  seruus  et  frater  tuus  petrus  Canisius. 

^*  Hic  numcrus  facile  supplerl  potest  ex  ipsa  epistula  et  ex  iis,  quae  dicta  sunt 
supra,  p.  47—48.  248—251. 


'  P.  Cornelium  Vishavaeum  et  Fr.  Antonium  Vinck;  vide  supra  p.  252. 

2  Significari  videntur  aut  litterae  Pauli  III.  Romae  3.  Funii  1545  datae,  quibus 
variae  facultates  Societati  conceduntur,  aut  (quod  magis  probatur)  litterae,  quibus 
idem  pontifex  Romae  5.  lunii  1546  Ignatio  permisit,  ut  „coadiutores,  tam  sacer- 
dotes  quam  personas  saeculares"  ad  Societatem  admitteret  et  viginti  ex  illis  sacer- 
dotibus  facultates  oorum  concederet,  qui  professionem  sollemnem  in  Societate  fecissent. 

■'  Haec  bulla  corpus  quoddam  erat  cxcommunicationum,  ([uas  sumnii  pontifices 
quotannis   „feria  quinta  in  Coena  Domini"   sollemnitcr  promulgabant. 

'  P.  lacobus  Lhostius,  ex  Geldria  ortus. 

*  Cur  Ignatius  hos  aliosque  Romam  evocarit,  Canisius  Ignatii  nomine  explicavit 
Ruardo  Tapper,  cancellario  lovaniensi,  littcris  10.  lanuarii  1548  datis. 

«  Institutum  S.  J.,  Ex.  c.  4,  n.  6;  Const.  P.  3,  c.  1.  13. 


254  55.    Canisius  Andreae  Sydereo. 

Huius  epistulae  inscriptio  deest ;  sed  ad  Danieleni  Paeybroeck  eam  datam 
esse  intellegitur ,  si  cum  iis  conferatur,  quae  supra  p.  250  dicta  suut.  Danielera 
Paeybroeck  sub  id  tempus  ^ministrum"  domus  fuisse,  testatur  Manareiis  1.  c.  p.  14. 

55. 

CANISIUS 
AXDREAE  SYDEREO, 

canonico  zutphaniensi. 

Koma  2(1.  Xovembris  1547. 

Ex  autographo  [2^  min. ;  IV^  pp. ;  in  p.  4.  inscriptio  et  pars  sigilli).  Cod.  colon. 
„Litt.  Epistt.  var."  f.  33  et  seq.  non  signato. 
Epistula  usus  est  Gothein  1.  c.  p.  679. 

In  sancta  ohoedientia  summmn  solacium  esse.  Se  S.  Ignatii  ceferorumque  So- 
ciorum  commercio  maxime  delectari  ef  libenfissime  in  schola  humilitatis  atque  omnium 
virtutum  exerceri  et  x»'ohari.  Si/dereum,  qui  Socictati  iam  se  devovernt ,  horlatur, 
ut,  fnnihus  cunctis  disrupfis ,  eidem  totum  se  det ,  ideoque  Igautii  nomine  ei  suadet, 
ut  Romam  veniat.  Alios  etiam  duos  iuvenes  ad  eam  profectionon  invitat.  Cautionem 
adhibendam  esse  in  litteris  cum  aliis  commnnicandis. 

ihesus 
Chariss.  frater  Andrea, 
Gratia  domini  nostri  JESV  CHRISTI  bona  in  nobis  desyderia  nutriat, 
nutrita  conseruet,  conseruata  perficiat  amen,  Quod  in  hac  tam  remota 
locorum  intercapedine  nos  inuicem  consoletur  absentes,  vnum  et  maxi- 
mum  illud  pulcherrimumque  fuerit,  simplex  nimirum  praestandae  ob- 
edientiae  ratio.  Hinc  procul  dubio  (neque  sine  vtriusque  nostrum 
ingenti  commodo)  efifectum  videmus,  vt  et  tu  istic  manens  hactenus, 
juris  studio  animum  quamuis  inuitum  applices,  et  ego  iam  nuper  Ita- 
Ham  ingressus,  tum  a  vestro  suauiss.  conuictu,  tum  a  tumultuantis 
Germaniae  patriaeque  conspectu  quam  saluberrime  quidem  prohibear, 
Atque  vtinam  (quod  ad  nie  spectat)  calamo  linguaue  tibi  faelicitatem 
meam  explicare  possem,  partim  quidem  vt  totius  profectionis  meae 
successum  amicissimus  intelligeres,  partim  vt  nouam  hanc  bene  beate- 
que  viuendi  occasionem  gratulabundus  ipse  in  domino  mihi  compro- 
bares.  Ah  quanto  esse  mihi  gaudio  credas,  post  conspectos  in  Con- 
cilio  tot  tantosque  viros,  post  agnitos  familiarissime  Patres  instituti 
nostri  praecipuos,  post  exploratos  et  hominum  et  regionum  mores 
admirandos,  nunc  daemum,  nunc  (inquam)  tot  selectis  hic  fratribus, 
dignissimoque  omnium  Praeposito  nostro  ^  sic  indies  adesse,  conuiuere-, 
adhaerere^.    Ahj  quaestus  et  Hterarum  gratia  aetatem,  operam  vitam- 

'  S.  Ignatio. 

"^  Donius  professorum,  haud  procul  a  templo  „S.  Mariae  de  Strata"  sita,  totam 
eo  tempore  Ignatii  familiam  continebat  {OrJandinus  1.  c.  1.  4,  n.  4.  76). 

^  S.  Ignatius  Canisium  ,.(id,  quod  cum  aliis  quoque,  qui  recepti  in  Prouinciis 
veniebant  in  Vrbem,  moris  habebat)  de  integro  interrogari  iussit,  ac  singillatim  ex- 


20.  Novembris  1547.  255 

que  omnem  consumunt  suam,  si  non  frugifere*,  haud  parum  tamen  labo- 
riose,  anxie,  periculose.  Hic  ego  in  sapientiae  domo,  in  humilitatis  officina, 
in  obedientiae  virtutumque  omnium  schola  vt  ditissima,  sic  ornatiss.  ver- 
sari  me  video,  et  exerceri  semper  cupio,  licet  nuUum  etiam  obedientiae 
ius  aut  vinculum  intercederet.  Hoc  vero  quandoquidem  sancte  iam  nos 
tenet  domino  obstrictos  ac  penitus  mancipatos,  quid  prius  quaeso,  quid 
vnquam  praestabilius  optabiliusque  putemus,  atque  totis  ea  viribus  tum 
aggredi,  tum  persequi,  quae  ad  institutum  hoc,  cui  nos  dedidimus,  quam 
maxime  proximeque  faciunti.  Qua  in  re  .mi  frater,  noui  satis  tua 
pijssima  desyderia  nec  deesse,  nec  Dei  gratia  defutura:  noui  quoti- 
diana  illa  suspiria ,  quibus  testaris ,  a  Societatis  nostrae  scopo  te 
summopere  abduci  primum  materni  quidem  affectus  lubricitate;  dein 
vulgari  illa,  si  non  et  sordida  cunctorum  de  te  amicorum  expectatione : 
postremo  studiorum  atque  sumptuum  non  modica  difficultate.  Cupiebam 
idcirco  iam  nuper  hisce  tuis  malis  occursum  iri,  quo  diruptis  semel 
retibus,  quod  per  Christi  spiritum  sancte  istic  conceperas,  libere  alibi 
matureque  pareres,  et  integre  quidem  huic  nouae  lESV  CHRISTI 
militiae,  cui  te  iam  deuoueras,  totus  et  expeditus  nobiscum  adhaereres. 
Quid  multis?  Comunicata  re  omni  cum  pijssimo  sapientissimoque 
Praeposito  nostro,  qui  suam  erga  te  beneuolentiam  nunc  etiam  auxit, 
illud  velut  optimi  remedij  loco  inuenisse  tibi  videor,  vt  coniecta  sci- 
licet  in  Deum  inprimis  omni  cura,  et  de  matre,  de  amicis  benefitioque 
tuo  reiecta  solicitudine,  Romam  petas,  teque  totum  in  ijs  quae  sanctae 
humilitatis  et  Apostolicae  obedientiae  sunt,  nobiscum  in  domino  hic 
exerceas.  Idque  M.  et  P.  ^  nostro  Ignatio  gratum  fore,  vt  ne  dicam 
consultum    videri ,    absque    omni    ambiguitate    firmiter    tibi    polliceri 


Sic ;  sed  ^iotiiis  legendum  esse  videtHr:  iufrugifere. 


plorari,  num  quibus  ab  ineunda  Societate  arceretur  impedimentis ;  quamiiue  ad  eam 
animi  praeparationem  afferret.  Cumque  percunctationibus  cumulate  satisfecisset, 
Decimo  Kalendas  Octobris  [i.  e.  22.  Septerabris]  .  .  .  post  viginti  circiter  dies  sepa- 
ratim  in  aedibus  primae  probationis  exactos,  ad  omnia  paratissimus  imperia,  idque 
acturus,  eo  Societatis  loco,  et  gradu,  quem  Praesides  decreuissent,  futurus,  ad  com- 
iiuinitatem  vitae  recipitur"  {SaccJiinits ^  Can.  p.  41).  Exercebatur  tunc  Cani.sius  in 
Sorictiitis  tirocinio  vel  probatione,  sive  ^secundam"  eam  dixeris,  sive  (quod  magis 
plucet)  ^tertiam",  vel  potius  similem  ei,  quae  nunc  „tertia  probatio"  dicitur.  Tunc 
enim,  Societatis  constitutionibus  uondum  conditis,  hae  probationes  ita  nondum  erant 
distinctae,  ut  nunc  sunt.  Audivimus  iam  supra  (p.  47^)  P.  loannem  de  Polanco 
litteris  Roma  13.  Novembris  1547  ad  Socios  lovanienses  datis  testantem ,  Canisiura 
una  cum  P.  Cornelio  Vishavaeo  et  Fr.  Antonio  Vinck  „sedulo  in  humilitatis  exer- 
citiis  versari"  et  „cura  aediticatione  non  modica"  Sociorum  ,,omnium  suis  fuugi 
ministeriis". 

'  Haec  qui  legerit,  niirabitur  certe,  quod  Everardm  Go*hein  asserere  potuerit, 
unam  ex  rebus,  quibus  Canisii  animus  in  domo  Societatis  roraana  et  in  schola  spiri- 
tuali  S.  Ignatii  imprimis  commotus  et  delectatus  sit,  fuisse  „der  Mangel  jeder 
Askese"   (Ignatius  von  Loyola  und  die  Gegenreformation  [Halle  1895]  p.  679). 

2  Magistro  et  Patri. 


250  •^5.    Canisius  Andreae  Sydereo.    20.  Novembris  1547. 

liabeo.  Nec  dubites  vclim  dc  absoluendis  aliquando  studijs  quae  tem- 
pore  post  suo  Reucrendus  in  Christo  Pater  noster  Praepositus  lubonter 
admodum  prouehet,  vtpote  nihil  praetermittens,  (^uod  ad  summam  Dei 
gloriam  et  praecipuam  suorum  salutem  spectat.  Animum  duntaxat 
promptum,  infractum  ct  simplicem  adferre  cogites.  Omnem  honorem, 
incolumitatem ,  famam ,  vtilitatemque  tuam  humili  obsequendi  studio 
metiare,  et  sancto  lESV  Christi  crucifixi  amorc  nihil  in  hac  vita 
durum  molcstumue  posse  vidcri  putes.  An  Dci  efficacem  erga  te  bo- 
nitatem  virtutemque  non  hucusque  tota  vita  sensisti  ?  Atque  aderit 
ille  etiamnum  suo  nominc  peregrinanti,  viae  tuae  dux  custosque  fidis- 
simus  vt  qui  suos  descrit  nunquam,  ctiamsi  ad  tempus  mundo  de- 
spectos  illos,  et  in  hac  breui  vita  beate  miseros.  Fcstina,  quaeso  te 
frater,  et  (vt  Hieronymus  monet)  haerentis  in  salo  nauiculae  funem 
magis  praescinde  quam  solue^.  Porro  de  alijs  ad  fratres  nostros 
vbcrius,  quorum  consilia  lubens  audi,  et  sequerc  magnanimus,  prac- 
sertim  quoad  profectionis  tuae  tempus.  Equidem  confido  in  domino, 
haud  defuturum  tibi  fidum  in  via  sodalitium ,  etiamsi  Christophorus 
illc"  ad  quem  ea  de  causa  scribo,  et  Pctrus  nostcr^  de  quo  sic  mihi 
persuadeo,  tantam  huc  perucnicndi  oportunitatcm  ncggligercnt  [slr']. 
Inucnies  fratres  nostros ,  ct  fidenter  conuenies  Paduae  (alij  Patauium 
uocant)  Bononiae  Florcntiacquc,  Vtinam  tuo  conspectu  in  domino  frui 
liceat  breui,  vt  et  tu  bonorum  quac  hic  nobis  affluunt,  participatione 
gaudcre  non  minus  quam  ditari  queas.  CHKISTVM  lESVM  oro,  vt 
fortitudincm  sui  Spiritus  in  te  augeat,  ac  faelicitcr  c  vinculis  ereptum, 
breui  te  nobis  libere  restituat,  et  amanter  osculandum  hic  praebeat. 
Amcn.  Salutant  tc  fratres  nostri,  praescrtim  qui  Gcrmani  nobiscum 
sunt  quattuor.  Romac  20  Nouembris  1547. 
Fratcr  tuus  in  domino 

Pct.  Kanisius  Nouiomagus. 

In  salutando  Delphensi'^  et  Henrico  conterranco^  chariss.  amicis 
nostris  fidelem  te  mihi,  vtilemquc  in  domino  praestes  rogo,  Vide 
tamen  etiam  atque  etiam ,  quibus  hasce  literas  tuto  communiccs. 
Multi  saepe  consultorcs,  rari  adiutores,  paucissimi  rerum  optimarum 
sectatores  nobis  obtingere  solent. 

ihesus.  Chariss.  in  Christo  lESV  fratri,  M.  Andreae  Sydcrco  Zut- 
phaniensi.     Coloniac. 


'  ^Haerentis  in  salo  iiaviculae  funem  magis  praecide,  quam  solve"  :  S.  Jliero- 
niimio^  ad  Paulinum  (ep.  53  [alias  103],  n.  10.    Migne,  PP.  LL.  XXIL  549). 
^  Buscoducensis;  vide  supra  p.  250.  253. 
^  Petrus  Schorich  (Boius) ;  vide  supra  p.  248.  250.  253. 
*  Van  Delft?;  vide  supra  p.  248. 
'•"  Henrico  Dionysio;  cf.  supra  p.  251. 


56.    Canisius  Leon.  Kessel  et  Adr,  Adriani.    2.  lanuarii  1548.  257 

50. 

CANISIUS 

P.  liEOXARDO  KESSEIi  ET  FR.  ADRIAXO  ADRIANI, 

Sociis  coloniensibus. 
Ronia  2,  lamiarii  1548. 

Ex  autographo  (^'^miu. ;  p.  1 ;  in  p.  2.  inscr.  et  pars  sig.).  Cod.  colon. :  ^Litt. 
Epistt.  var."  f.  34. 

Particula  (,Semen  aliquod  —  peccatorem  coramendate")  transcripta  est  in 
Cod.  colon. :  „Hist.  coU.  CoL"  f.  14'\ 

Gatidet  de  victu  iis  proviso.  Se  Sociortun  roinanorum  consuetudine  multum 
iuvari,  attamen  optare,  ut  aliqui  de  Societate  Coloniae  remaneant.  Valde  se  demittit 
et  fratrum  meritis  et  precibus  fulciri  cupit.  De  morte  Mariae  de  Oisterwijk.  Nomine 
S.  Ignatii,  Germanorum  salutem  sitientis,  iuvenes  quosdam  Societatis  cupidos  iterum 
invitat,  tit  eiusdem  tirocinium  Romae  ingrediantur. 

ihesus 
Chariss.  fratres, 
Gratia  domini  nostri  IHESV  CHRISTI  semper  in  cordibus  nostris 
augeatur.  Literas  vestras  in  Nouembri  scriptas  huc  fratres  Loua- 
nienses  transmisere.  Et  haud  scio ,  an  sex  prioribus  mensibus  quic- 
quam  scriptorum  vestrorum  huc  peruenerit.  Gaudeo  sane,  quod  vt- 
cumque  vobis  modo  de  vitae  sumptibus  prouisum  sit,  quia  literas  de 
daleris  illis  nunc  tandem  obsignatas  esse  significauistis  ^.  Vnde  futurum 
equidem  spero,  vt  istic  diutius  commorari  vos  sinat  Reuerendus  in 
Christo  pater  noster  Ignatius.  De  mutando  domicilio  pro  vestra  pru- 
dentia  agite,  De  reliquis  quoties  nascetur  quaestio,  Patrem  et  Prae- 
positum  qui  vos  amat,  literis  consulite.  Rationem  opinor  dedi  supe- 
rioribus  literis ,  cur  morari  hoc  me  in  loco  expediat.  Adeo  iuuor 
sancto  hoc  sanctae  societatis  contubernio,  vt  Germaniae  locorumque 
omnium*  terrae  obliuisci  merito  queam.  Quod  si  vobis  istic  manere 
contigerit  (vt  non  dubito,  etiamsi  M.  lacobus  ^  qui  Louanium  petiturus 
erat,  non  adeo  grauiter  hic  perpetuoque  laboraret)  maximo  semper  mihi 
gaudio  futurum  est,  meminisse  vestrarum  pro  me  orationum,  omnium- 
que  spiritualium  ft^uctuum,  quos  Dei  bonitas  per  vos  Coloniae  producet. 
Nam  semen  aliquod  benedictum^  istic  relinqui  spero,  ne  Reue- 
rendus  Pater,  cuius  inter  iustos  gloriosa  memoria  est,  M.  Faber  ex- 
pectatione  speque  sua  defraudetur  ^ ,  neue  chariss.  frater,  cuius  erga 
vos  charitas  non  excidit»,  sed  cum  sanctis  increscit,  M.  Lambertus^ 


Sequitur  meum,  a  Cnnisio  ipso  postea  deletum. 


1  Vide  supra  p.  251.  "  Lhostius.  ^  Tob.  9,  11. 

*  Vide  supra  p.  155-156.  169.  ^  1  Cor.  13,  8. 

"  M.  Lambertus  de  Castro,  novicius  S.  J.,  29.  Septembris  1544  Coloniae  mortuus 
et  in  Carthusia  coloniensi  sepultus  erat;  cf.  supra  p.  121—123. 

Br aunsberger,  Canisii  Epistulae  et  .\cta.   I.  17 


258  56.    Canisius  Leon.  Kessel  et  Adr.  Adriani.    2.  lanuarii  1548. 

istic  se  solum  conspicetur.  Ego  vtinam  vtinam  [sic]  ille  sim ,  qui 
velut  catellus  de  micis  fratrum  id  est ,  d o m i n o r u m  m e o r u m ^ 
pasci  merear,  nimirum  vt  qui  proprijs  meritis  laetari  nequeo,  vestro- 
rum  saltem  laborum,  studiorum  fructuumque  participatione  sustenter. 
Erit  profecto  perpetua  vestri  apud  me  memoria ,  vbicumque  tandem 
habebit  me  terra.  Vos,  qui  et  cum  Deo  familiarius  agitis,  et  Dei 
spiritum  dignius  subinde  gustatis,  inter  fratres  reliquos,  pro  quibus 
Deum  precamini,  vel  infimum  quaeso  mihi  locum  concedite,  et  aliorum 
simul  precibus  Kanisium  peccatorem  commendate.  Orbauit  uos  do- 
minus  matre  de  Oesterwick,  sed  orat  opinor  et  illa  pro  nobis  orphanis 
in  coelis.     Quare  nec  Bullam  illam  istuc  mitto^. 

Quod  prioribus  literis  ad  uos  scripsi  de  nostro  Sydereo,  Petro 
Boio  et  Christophoro  Busciducensi,  idem  breui  nunc  repeto,  sic  volente 
nimirum  Reuerendo  in  Christo  Patre  nostro  M.  Ignatio.  Qui  quum 
singularem  illorum  erga  Societatem  affectum  intelligat,  hoc  expedire 
arbitratur,  vt  si  probare  Societatis  institutum,  et  ad  illud  admitti 
cupiant,  quamprimum  huc  vna  se  conferant,  seque  in  his  quae  Socie- 
tatis  sunt,  nobiscum  exerceant.  Quare  quod  in  vobis  erit,  ad  in- 
grediendum  iter  illos  ipsos  animabitis,  omnique  cura  coniecta  in  Domi- 
num,  foelicia  illis  omnia  promittetis.  CHRISTVM  bonorum  conatuum 
confirmatorem  precor,  vt  si  non  cum  omnium  aedificatione  contingat 
illis  ea  profectio,  (nam  forte  obmurmurabunt  quidam)  forti  tamen 
Spiritus  gratia  sic  dirigatur,  vt  diligentibus  Deum  omnia  co- 
operentur  in  bonum^.  Rogo  praeterea  te  frater  chariss.  M.  Adriane, 
vt  literis  datis  ad  M.  Christophorum,  de  profectionis  tempore  certio- 
rem  illum  facias,  quatenus  vno  eodemque  tempore  coUecti  tres  illi 
Coloniae,  iter  ingrediantur  suum  ad  vrbem  vsque.  Quod  si  plures 
etiam  idonei  iuuenes  adiungerent  sese.  haud  dubium,  quin  gratis  oculis 
eos  ad  probationem  assumpturus  sit  noster  Praepositus,  qui  quantopere 
Germanorum  salutem  sitiat,  indies  quidem  clarius  experior.  Valete 
domini  et  fratres,  meque  totum  commendate  Reuerendissimo  D.  Archi- 
episcopo  Londensi^,  cui  nuper  scripsi,  M.  Andreae  hospiti^.  Priori 
Charthusiensium,  sororibus  Mariae'^,  amicis  omnibus,  praesertim  D.  Hen- 
rico  conterraneo"  et  Zutphaniensi  ^.  Miror  cur  de  Georgio-',  et  Gre- 
gorio  vestro  nihil  significetis.  Oro  breui  vestras  huc  hteras  disponatis. 
Valete  in  domino  IHESV  fortes  et  foelices  amen.  Romae  2^  lanuarij 
anno  1548. 

Vester  indignus  frater  Petrus  Kanisius  Nouiomagus. 


1  Matth.  15,  27.  2  (jf-   yiipra  p.  251. 

^  Rom.  8,  28. 

*  Georgio  de  Skodborg.  •'  Andreae  Herll. 

*  Mariae  de  Oisterwijk.  '  Henrico  Dionysio. 

*  Andreae  Sydereo. 

*  Georgio  Eder,  ut  videtur. 


57.    Canisius  nomiiie  S.  Ignatii  Ruardo  Tappero.    10.  lanuarii  1548.        259 

Quia  scribit  acl  vos  Reuerendus  P.  Polancus  nomine  Reuerendi  nostri 
P.  Praepositi,  reuerenter  eius  literas  accipite,  simulque  respondete. 

Honorabili  D.  Leonardo  Kessel  et  M.  Adriano  Antuerpiensi  Co- 
loniae  Apud  Praedicatores. 

57. 

CANISIUS 

nomine  S.  Ignatii 

RUARDO  TAPPERO, 

cancellario  universitatis  lovaniensis  et  decano  ecclesiae  collegialis  S.  Petri  *. 
Roiiia  10.  laimarii  1548. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2'^  min. ;  pp.  2;  inscriptio  deest) ;  quod  Socii 
lovanienses  coloniensibus  misisse  videntur ;  librarius  in  summa  pagina  priore  scripsit: 
,,Copia  literarum  D.  Petri  Kanisij  ad  D.  Cancellarium  Louaniensem  nomine  prae- 
positi  Ignatii."     Cod.  colon. :  „Litt.  Epistt.  var."  f.  35  et  sq.  non  signato. 

Epistula  usus  est  Gothein  1.  c.  p.  347.  741. 

Gratias  aglt,  quod  Societatl  aiii!cu»i  ct  patronitni  sunnnuni  se  praestet.  Exponit, 
ciir  quidani  Societatis  scholastici  ex  academia  lovaniensi  Romam  partim  iam  evocati 
sint,  paiiim  evocentur.  Universitatem  lovaniensem  laudat.  Nicolaum  Gondanuni 
commendat,  ut  Tapperi  ope  cura  ^^dstorali  liberetur  et  in  tirocinium  Societatis  et  ipse 
■venire  queat.  Virtutum  schola  quam  sit  Societatis  alumnis  necessaria.  Lovanienses 
qui  Romam  evocentur,  Germaniae  postea  redditum  iri. 

Jhesus 
Reuerende  plurimum  et  eximie  D.  cancellarie 
Gratia  et  pax  d.  nostri  Jhesu  Christi  nobis  continenter  assistat. 
in  nobis  efficaciter  agat,  et  ad  perfectiora  charismata  nos  indies  pro- 
uebat.  Amen.  Cumplures  sane  iam  anni  sunt,  quibus  me  quamuis 
immerentem,  et  fratres  in  Christo  meos,  et  omnem  demum  hanc  Jhesu 
societatem  impense  dihgit  R.  d.  t.  ^  suisque  multis  et  magnis  officijs  nos 
prosequi  necdum  desiuit:  amicus  nimirum  fidissimus  et  patronus  noster 
istic  maximus.  Quapropter  quotquot  hic  sumus  et  istic  erimus  aliquando. 
gratis  semper  animis  de  dignitate  tua  cogitabimus,  et  illi  quod  in 
nobis  erit,  ea  quae  vera,  summa  aeternaque  bona  sunt  a  deo  optimo 
maximo  precabimur.  Postquam  autem  incolumes  huc  duce  Christo 
venere  charissimi  fratres,  ijdemque  discipuli  tui,  M.  Cornelius  Uvis- 
schaueus  et  M.  Antonius  Bouterson^,  conceptam  nobis  iam  diu  opi- 
nionem   de   humanitate   et  beneuolentia ,    erga  nos  vestra  adauxerunt 


'  Quanto  studio  Ruardus  Tapper  (hollandus,  f  1559)  Societatem  lesu  pro- 
secutus  sit,  ostendunt  Manareus  1.  c.  p.  19,  Polancus  1.  c.  II,  87.  284—287,  Orlan- 
dinus  1.  c.  1.  11,  n.  43;  1.  14,  n.  49;  cf.  etiam,  quae  P.  Adrianus  Adriani  de  eo  ad 
S.  Ignatium  scripsit  Lovanio  23.  lunii  1551,  in  ^Litteris  quadrimestribus"  I  (Matriti 
1895),  341—344.  ^  Rguerenda  dominatio  tua. 

*  P.  Cornelius  Vishavaeus  et  Fr.  Antonius  Vinck,  ortus  ex  Bouterssem :  cf. 
supra  p.  230 '. 

17* 


260  57.    Canisius  nomine  S.  Ignatii  Ruardo  Tappero. 

qua  fretus  noster  in  Cbristo  Jhesu  pater  et  praepositus  D,  Ignatius 
tuae  d.  in  domino  iam  pridem  addictissimus ,  sua  quaedam  consilia 
per  meas  liasce  literas  conferenda  censuit.  Nam  cum  is  officio  suo 
respondere  (prout  par  est)  vehementer  satagat,  nimirum  vt  ad  sum- 
mam  summi  dei  gloriam  singula  societatis  huius  membra  quoad  fieri 
possit,  promoueantur  %  hoc  enixe  sibi  curandum  proposuit,  vt  quot- 
quot  Christo  inspirante  huic  nostro  instituto  se  dedunt,  ac  propter 
Christum  regendos  ipsi  se  totos  offerunt,  eorum  ingenia,  mores,  con- 
ditionesque  praenoscat,  id  vero  datis,  acceptisque  mutuo  literis  sohs 
perfici  minime  posse  experimento  didicit :  praesertim  si  longius  absint 
hi,  quos  omni  ex  parte  cognosci,  et  ad  professionem  hanc  minime  in 
vtramuis  partem  vulgarem  institui  soHde  congruit.  Qua  quidem  ratione 
domini''  illi  quos  commemoraui  istinc  in  vrbem  evocati  sunt,  iamque 
vocationis"  salutarem  valde  fructum  vna  mecum  capiunt.  Rursus  vero 
pari  de  causa  huc  iam  nunc  euocantur  M.  Petrus  ab  Armenteriai,  et 
M.  Daniei  de  Deneramunda  ^  fratres  in  domino  amantissimi  discipulique 
vestri.  quibus  et  iam  diu  in  votis  fuit  humilitatis,  obedientiaeque  officijs 
coram  hic  sese  nobiscum  magis  magisque  probatos  reddere.  Nec  ignora- 
mus  interim  vniuersitatis  vestrae  pientissimae  successum  et  studiorum 
in  ea  cultum  ac  vigorem,  vt  quem  et  exterae  nationes  praedicant, 
et  tam  multi  studiosi  summo  cum  fructu  suo  sentiunf^.  .  .  .  nonnullos 
etiam  ex  nostris  sic  probe  institutos  istic  esse  gaudemus,  sed  et  in 
posterum  multo  pkires  istic  institui  cupimus,  cum  non  modico  doctrinae 
fructu  id  fore  speramus  licet  in  praesentia  velut  e  medio  studiorum 
cursu  quidam  huc  reuocentur.  Hoc  enim  agitur  vt  illi  ipsi  aliquamdiu 
hic  aegredum  probati  et  post  foeliciter  istuc  reuersi,  cum  sibi  tum  alijs 
Louanij  pro  virili  parte  consulant,  et  si  quod  a  deo  talentum  ipsis 
erit  ad  hoc  concreditum  in  ciuitatum  germanicarum  aliquod  auxihum 
ex  professo  impendant.  Neque  dissimili  consilio  etiamnum  accersitur 
M.  Nicolaus  de  Gauda  Bergensis  pastor^,  non  solum  vt  diuturnis  in 
hoc  ipsius  desiderijs  satisfiat  tandem,  verum  etiam  vt  et  ipse  nobiscum 
hic  probatus  et  exercitatus,  et  Germaniae  suae  postea  redditus,  non 


promouehantur  cqmjr.  ^  domino  apoij)-. 

Sequltur  suae;  sed  a  librario  ipso  cleletum  est. 
Secpiitur  vox  obscurc  scripta. 


'  Petrus  Gillonius  (Legillon),  ortus  ex  Armeutieres,  Flandriae  urbe,  quae  olim 
comitis  Egmontani  erat,  nunc  in  gallica  dicione  est,  niortuus  a.  1565  {DcJjjIace 
1.  c.  p.  2*).  2  Daniel  Paeybroeck;  cf.  supra  p.  250 ^ 

^  Nicolaus  Goudanus,  parochus  in  Bergen-op-Zoom.  Hoc  plantante  et  ,Deo  in- 
crementum  dante"  „numero  frequonter  confitentium  et  communicantium  quamdam 
primitivae  Ecclesiae  faciem  Bergensis  ecclesia  prae  se"  ferebat;  „convivioruni  ex- 
cessus,  ac  vestium  pompae  rescindebantur ;  .  .  .  unde  Marchionissa  Bergensis,  Do- 
mina  Jacoba  de  Croy,  semel  et  iterum  hoc  ipso  anno  P.  Ignatio  scripsit  cives  suos 
ad  pietatem  niagis  pronos,  ac  sibi  multo  obsequentiores,  quam  solebant,  opera  Patris 
Nicohii  redditos"   {Poluncus  1.  c.  I,  295). 


10.  lanuarii  1548.  261 

minus  multis  in  domino  vtilem  se  prebeat,  atque  nunc  Bergensibus 
vtilis  esse  ^idetur  ^.  Quod  si  promissionibus  vllis  ad  pascendas  diutius 
illas  oues  obstringitur  non  dubito  quin  t.  d.  obedientiae  vinculum  fir- 
mius  esse  iudicatura  sit  quo  is  propter  Christum  huic  Christi  societati 
iam  poenitus  astrinxit  sese.  Magna  interim  nos  tenet  spes  fore  vt 
academia  vestra  probatis  viris  nunquam  destituta  talem  D.  Nicolao 
successorem  prebeat,  qui  coelesti  quoque  gratia  adiutus,  fide  bona, 
nec  dispari  successu  pastorale  munus  hoc  apud  Bergenses  obeat.  Ni- 
mirum  (si  verum  fateamur)  vtcunque  spectatur  ipsa  ecclesiae  edificatio 
tum  ab  illis  qui  pium  ^drum  in  officio  suscepto  retineri  fortasse  cupient, 
tum  a  nobis  huc  eum  euocantibus,  vt  quorum  ipse  vocationem,  et 
vltro  amplexus  est  et  sedulo  sequi  cogitat.  Hinc  et  summopere  in 
domino  speramus  haud  defuturam  in  posterum  iUi  gratiam  Christi 
efficacem ,  quando  propter  Christum  honestam  vitae  suae  rationem 
non  deserit,  sed  in  melius  vertit,  ratus  nunquam  defore,  qui  priorem 
vocationem  illam  praestare  parati  sint.  In  summa ,  quandoquidem 
et  suae  et  suorum  conscientiae  prospectum  maxime  cupit  noster  in 
Christo  pater  praepositus,  tres  illos  iam  supradictos  nouis  huc  literis 
euocat :  remittendos  quidem  istuc  fauente  deo,  et  forsan  maiore  quibus 
opus  erit,  doctrina  istic  imbuendos,  Sed  prius  tamen  in  grauissimo 
illo  spiritalis  vitae  certamine  preparandos.  Atque  prout  cuique  opus 
fore  videbitur,  in  eis  quae  fideles  crucis  Christi  sectatores  decent, 
multum  diuque  confirmandos,  Longa  enim  (vt  mihi  videtur)  et  ardua 
in  coelum  est  via :  tantis  nimirum  et  extirpandorum  vitiorum  sentibus 
consita,  et  superandorum  insidiatorum  laqueis  implexa,  vt  qui  syncere 
perfectionem  meditantur  Euangelicam  euangelicis  etiam  armis  et  opi- 
bus  instructos  esse  diligenter  oporteat.  Ergo  ne  sim  longior  habet 
iam  reueren.  d.  t,  expositam  vtramque  consiliorum  patris  in  Christo 
nostri  praepositi  rationem,  Partim  vt  si  quid  in  posterum  rectius 
ad  curandam  summi  dei  gloriam  statuendum  videatur,  pro  iudicio 
quidem  tuo  grauissimo  libere  nobis  pronuncies:  Partim  vt  authori- 
tate  simul  et  dignitate  tua  nos  istic  tueri  pergas:  ac  denique  solita 
reuerendorum  D.  Theologorum  istic  omnium  beneuolentia,  nostros  cum 
praesentes  tum  absentes  benigne  prosequendos  cures:  Quo  certe  cha- 
ritatis  officio  nos  sibi  totos  dignitas  tua  deuinciet.  quam  virtutis  omnis 
et  author  et  consummator  Jhesus  Christus  Dominus  noster  custodiat,  et 
in  pace  sancta  faeliciter  conseruet.  Amen.  Romae  10,  Januarij  anno  1548. 
Reuerendae  d,  v, 

Discipulus   ac   seruus   in   Christo 
Petrus  Kanisius  Nouiomagus. 

'  P,  Nicolaus  Goudanus  postea  in  universitatibus  ingolstadiensi  et  viennensi 
professor  et  in  colloquio,  anno  1557  Vormatiae  de  religione  habito,  ex  ^adiunctis" 
coUocutorum  catholicorum  fuit.  Mariam  etiam  Stuartam,  Scotiae  reginam,  Pii  IV. 
iussu  nuntius  invisit  (de  qua  re  vide  ^Sfliiniicii  aiis  Maria-Laach'^  XIX  [Freiburg 
i.  Br.  1880],  83—108). 


2(52  58.  Canisius  S.  Ignatio. 

Hanc  Canisii  epistulam  Folancus  significare  videtur  scribeus:  ,P.  Ignatius  .  .  . 
scribendum  .  .  .  Cancellario  Universitatis  [Lovaniensis]  curavit,  ne  aegre  ferret  ipse 
nostrorum  discessum,  et  ut  sua  auctoritate,  ne  alii  aegre  illud  ferrent,  efficeret. 
Cancellarius  autem,  praelectis  litteris,  sedulo  nostros  ad  obediendum,  perinde  atciue 
si  mandatum  ex  ore  Dei  suscepissent,  est  adhortatus;  egitque  .  .  .  ut  Patri  Nicolao 
bonus  successor  inveniretur."  ^ 

58. 

CANISIUS 

SAXCTO  IGXATIO  \ 

Roma  5.  Februarii  1548. 

Ex  autographo  (4°,  p.  1);  Cod. :  „Vota  simplicia,"  qui  incipit  .Omnipotente 
et  sempiterne  Iddio,  lo  Joan  bolognes"  f.  203. 

Apographum  a  P.  Petro  Hugo  S.  J.  scriptum  exstat  iu  cod.  monac.  „Lat. 
1606"  f.  Tt\ 


'  Chronicon  I,  294—295. 

-  Initio  anni  1548  Messanae  (Mamerti)  in  Sicilia  loannis  de  Vega  proregis  et 
ipsius  civitatis  rogatu  constituendum  erat  Societatis  collegium.  Pro  quo  ut  idoneus 
posset  haberi  delectus,  Ignatius  mandavit,  ut  domestici  singuli,  postquam  triduo  rem 
Deo  commendassent,  scripto  ad  capita  quaedam,  scripto  pariter  tradita,  responderent. 
„Primum  erat,  an  singuli  prompte  parati  essent  in  Siciliam  ire  vel  non  ire,  et  eam 
partem,  ut  sibi  cariorem,  amplecterentur,  quae  ipsis  a  Superiore,  quera  Christi  loco 
habebant,  esset  designata;  secundo  an,  qui  eo  mittendus  esset,  ad  quodvis  ministe- 
rium  externum  (si  litteris  careret),  si  autem  litteris  institutus  esset,  [ad]  quamlibet 
lectionem  quavis  in  facultate  interpretandam,  prout  ab  obedientia  ei  injungeretur, 
paratus  esset,  sive  Theologia  scholastica  ea  foret,  sive  Scriptura  Sacra,  sive  Philo- 
sophia,  sive  Litterae  humaniores  (nam  hae  quatuor  lectiones  erant  praelegendae) ; 
tertio,  an  qui  tamquam  scholasticus  mitteretur,  cuicumque  facultati  dare  operam, 
juxta  obedientiae  praescriptum,  vellet ;  quarto,  an  praeter  obedientiam  in  exsequendis 
quae  dicta  sunt,  id  essent  existimaturi  convenientius,  quod  ipsis  a  Superiore  demon- 
stratum  foret,  suum  judicium  et  voluntatem  sanctae  obedientiae  suhmittendo''  (sic 
FolancHS  1.  c.  I,  268—269).  Orlanclinus  secundum  et  tertium  caput  sic  proponit: 
^An  qui  eo  destinaretur ,  eadem  aequitate  animi  perrecturus  esset  siue  ad  ingenij, 
ac  literarum  munera,  siue  ad  manus,  et  operae  ministeria :  ita  vt  et  docti  in  labore 
manuum,  et  qui  nil  didicissent,  docere,  quantum  in  ipsis  esset,  parati  essent.  Ad 
haec  si  studiorum  caussa  mitterentur ,  num  parati  essent  vel  scholares  quauis  in 
disciplina ,  quocunque  sub  praeceptore  versari ;  vel  magistri  doctrinam  quamlibet 
tradere."  Idem  Orlandinus  haec  adnotat:  -Hisce  percunctationibus  aliqua  ex  parte 
seculi  iudicio  stultis ,  sed  in  Euangelicae  schola  Philosophiae  altissima  sapientia 
plenis  alumnorum  suorum  mentem  prudens  magister  ad  eximij  decus  obsequij  veterum 
Patrum  exemplo  formabat."  Dicta  igitur  die  ad  unum  omnes,  sex  circiter  et  tri- 
ginta  numero ,  quotquot  erant  domi ,  etiam  coquus ,  suas  tradiderunt  syngraphas : 
quibus  in  unam  eandemque  conveuiebant  sententiam.  Canisii  itaquo  scriptum  instar 
omnium  esse  potest  {Oylandlnns  1.  c.  1.  8,  n.  8.  9).  Autographa  illa  anno  1864  super- 
erant  {Bocro ,  Canisio  p.  54).  De  illo  homines  eligendi  vel  probandi  modo  Danicl 
Bartoli ,  Societatis  historiographus :  „Fu",  inquit,  „singolarmente  notabile,  e  quale, 
ne  prima,  ne  poscia  mai,  per  quanto  io  ne  sappia,  non  si  era  usato"  (DeU'  istoria 
della  Conipagnia  di  Gesu,  ritalia  II  [ed.  nova,  Torini  1825],  c.  12,  p.  123).  Vide 
epistulam  sequentem  et  Acta  Sanctorum  lulii  VII  (Parisiis  et  Romae  1868),  555 — 556. 


5.  Februarii  1548.  263 

Etiam  apud  Orkmdinum  1.  c.  1.  8,  n.  9 ;  Saccliiiiiini,  Cau.  p.  42 — 43;  Pi/thon 
1.  c.  p.  50 — 51 ;  Doriynij  1.  c.  p.  65 — 66  (gallice) ;  Segnin  1.  c.  p.  53 — 54  (gallice) ; 
I.  E.  Nieremherg  S.  J.  et  P.  cVOutreman  S.  J.,  La  Vie  du  Ven.  P.  Pierre  Canisius 
(Douay  1642)  p.  74  (gallice) ;  I.  E.  Nieremberg  S.  J. ,  Vida  divina  .  .  con  la  vida 
del  venerable  Padre  Pedro  Canisio  (Madrid  1633)  p.  321 — 823  (bispanice) ;  Garcia, 
Canisio  p.  62—63  (hispanice) ;  Giac.  Fuligatti  S.  J. ,  Vita  del  P.  Pietro  Canisio 
(Roma  1649)  p.  28—29  (italice) ;  Boero ,  Canisio  p.  54  (italice) ;  Riess  1.  c.  p.  76 
(germanice) ;  in  „Leben  defs  Ebrwiirdigen  Patris  Petri  Canisij  der  Societet  JESV 
Theologen.  Aufs  dem  Lateinischen  ins  Teutsch  versetzt"  (Dilingen  1621)  p.  29—30 
(gemianice)  etc. 

Profitetur  se  aeque  parafum  esse  ad  proficiscendum  quocumque  et  ad  obeundum 
quodlihet  mimus  atque  omnem  sui  curam  reUnquere  praeposito  suo. 

Habita  mecum  qualicmiique  deliberatione  super  iis,  quae  Reue- 
rendus  in  Christo  Pater  meus  et  Praepositus  M.  Ignatius  breui  pro- 
posuit^  primum  adiuuante  Domino ,  in  vtramuis  partem  aeque  per 
omnia  moueri  me  sentio :  siue  domi  hic  manere  perpetuo  iusserit,  siue 
in  Siciliam,  Jndiam,  aut  quouis  alio  transmiserit.  Tum  si  in  Siciliam 
abeundum  sit,  simpliciter  mihi  gratissimum  fore  profiteor,  quale  quale 
iniungatur  obeundum  illic  offitium  ministeriumue :  etiam  coqui,  hortu- 
lani,  ostiarij,  auditoris,  et  in  quauis  disciplina  licet  mihi  ignota  pro- 
fessoris.  Atque  ab  hoc  ipso  die ,  qui  est  quintus  Februarii ,  sancte 
voueo,  sine  omni  respectu  me  curaturum  nihil  in  posterum,  quod 
quidem  ad  habitationis,  missionis  similisque  commoditatis  meae  modum 
vllum  facere  posse  vnquam  videbitur,  rehcta  semel  ac  semper  eiusce- 
modi  cura  omnique  solicitudine  Patri  meo  in  Christo  Reuerendo  Prae- 
posito.  Cui  sane  tam  quoad  animi,  quam  corporis  gubernationem,  et 
intellectum  ipsum  et  voluntatem  meam  per  omnia  plene  subijcio,  hu- 
mihter  oflfero ,  fidenterque  commendo  in  lESY  CHRISTO  domino 
nostro.     1548. 

Mea  manu  scripsi 

Petrus  Kanisius  Nouiomagus. 

In  processu  beatificationis  Canisii  etiam  haec  eius  professio  producta  est '. 
Gregorius  XVL ,  cum  anno  1844  Canisii  virtutes  heroicas  fuisse  pronuntiasset, 
R.  P.  loanni  Roothaan,  Societatis  praeposito  generali.  pro  eo  decreto  gratias  agenti, 
affirmavit  se  ad  illud  faciendum  permotum  esse  potissimum  humili  illa  oboedientia, 
quam  Canisius  (concilii  tridentini  antea  theologus)  praestitisset  in  Siciliam  discedens 
ibique  rhetoricam  docens  -. 


Ignatius  proposuit  PgtJi 


^  Positio  super  virtutihus  (Romae  1883)  Summ.  p.  216  et  iterum  Expos.  virt. 
p.  218.  2  j>iess  1.  c.  p.  553 «. 


264  59.  Canisius  Leonardo  Kessel  et  Adriano  Adriani. 

59. 

CANISIUS 

P.  L.EOXARDO  KEI^SEIi  ET  FR.  ADRIAXO  ADRIAXI, 

Sociis  coloniensibus. 
Roma  8.  Februarii  1548. 

Ex  autographo  (2°;  p.  1 ;  in  p.  2.  inscr.  et  pars  sig.).  Cod.  colon. :  ^Epistt. 
ad  Kessel.  I"  f.  non  sign.,  niedio  inter  ff.  36  et  38. 

Duae  partes  (^Quotquot  hic"  —  ^personae  numerantur"  ;  „Quod  si  teraporaria" 
—  ^subijcit")  transcriptae  sunt  in  Cod.  colon. :    ,Hist.  coll.  Col."  f.  l^"". 

Epistula  usus  est  Gothein  1.  c.  p.  457.  458. 

Messauae  collegium  Societatis  i>wipi.  Quam  2}>'aeclant>n  oboedientiae  exe»iplu»t 
Socii  roma>ii  jjraebuerint.  Quanti  viri  et  quam  multa  coUegia  Societati  offeratitiir. 
Qua  ratione  Sicilia  a  Sociis  reformata  sit.  Rontae  ad  ordi>ies  reciinendos  neniinent 
adniitti  nisi  a  Sociis  examinatuni  et  confessione  peccatonon  generali  expiatum.  De 
Sociis  co>npluribus.     Preces  et  missas  jjetif. 

Ihesus 

Abierat  iiuntius,  quum  literas  prius  istas  ad  uos  mittere  studerem. 
Lite  [ras  uuper  ea]  conditione  Louaniensibus  misi,  vt  ad  vos  mittendas 
etiam  curarent.  Breui  hinc  decem  abibunt  in  Siciham,  vt  noui  collegij 
iaciant  fundamenta ;  4  professores,  et  sex  auditores :  pro  quibus  Dominum 
precari  conuenit.  de  personis  non  constat.  Quotquot  hic  agunt,  scriptis 
Reuerendo  P.  Preposito  datis  hoc  contestati  sunt,  se  in  \i:ramuis  partem 
aeque  moueri,  siue  vt  perpetuo  hic  maneant,  siue  vt  in  Siciliam,  In- 
diam  aut  quouis  alio  transmittantur.  Tum  si  ad  studium  illis  abeun- 
dum  sit,  nihil  se  curare,  qualequale  illis  offitium  iniungatur,  non  modo 
studendi  inquam,  sed  etiam  linguam  Arabicam  aut  quamuis  ignotam 
aliam  profitendi.  Ita  nimirum  vt  et  secundum  voluntatem,  et  secun- 
dum  intellectum  (quod  maius  est)  nemo  hic  expetat  vel  expectet 
aliud,   praeterquam   sine  omni  respectu  in  obedientia  mori  sibi  ipsi^. 

Plurima  huc  quotidie  adferuntur  noua  de  incredibili  quodam  So- 
cietatis  nostrae  profectu.  Plura  offeruntur  nostris  collegia,  si  Hispa- 
niam  spectemus,  quam  personae  numerantur.  Et  tamen  cum  sese 
ingerant  ^  praelati,  docti  et  egregij  viri,  ac  pro  summa  ducant  gratia, 
si  ad  culinae  offitia  recipiantur,  fortiter  adhuc  a  nostris  refutantur. 
Quae  res  maiorem  sitim  ingerit  animis  bene  dispositis.  Breui  nepos 
Regis  Portugahae  Societati  se  dedidit^.    Et  Ducum  filij  inter  nostros 


'  Canisius  his  verbis  ea  confirmat,  quae  supra  p.  262  ^  ex  Polanco,  Orlandino, 
Bartolo,  Boero  allata  sunt. 

^  Id  est:  Societatem  ingredi  cupiant. 

^  loannes  de  Alencastro,  loannis  L,  ducis  alveirensis,  filius,  anno  1547  Socie- 
tatis  tirocinium  ingressus  est;  at  postea  a  proposito  declinavit  [Polancus  1.  c.  I, 
257—258.  Ant.  F)-anco  S.  J.,  Synopsis  Annalium  Societatis  lesu  in  Lusitania  [Au- 
giistae  Vind.  et  Graecii  1726]  p.  19).  loaiinos  ille  prinms  filius  erat  Georgii  Lusi- 
taiii,  filii  loannis  IL,  regis  Lusitaniae. 


8.  Februarii  1548.  265 

modo  educantur,  Quod  si  temporaria  haec  vanaque  bona  spectarent 
Patres,  non  noua  quotidie  collegia  vltro  citrocjue  fundarentur.  Sed 
sicut  vera  gloria  sequitur  fugientemi,  sic  perfecta  paupertas  totum 
sibi  mundum  subijcit. 

Totum  Siciliae  regnum  per  nostros  modo  reformari  coepit.  Sub- 
latus  abusus  deambulantium  in  templis,  blaspliemantium ,  non  con- 
titentium  in  infirmitate  corporali^.  Eriguntur  hospitalia  pro  recipiendis 
orphanis :  quibus  et  optimi  magistri  praeficiuntur.  Captiui  aere  alieno 
liberantur  si  debitores  sint,  meretrices  conuertuntur ,  monasteria  re- 
formantur,  Clerus  emendatur,  populus  confitendo  et  communicando 
aedificatur  ^. 

Ex  multis  pauca  retuli,  quoniam  ad  species  et  particulares  circum- 
stantias  non  libet  nec  per  otium  licet  descendere.  Quid  autem  Romae  ? 
vbi  fi-atrum  augetur  sic  numerus,  vt  36  domi  in  summa  pace  et  or- 
dine  pulcherrimo  maneamus.  Magnum  sane  ad  reformationem  Ec- 
clesiae  patet  ostium ,  posteaquam  nostris  hic  iniunctum  est  illud 
muneris,  vt  Romae  nullus  ordinetur,  qui  non  prius  et  examinatus  a 
nostris  hic  fuerit,  et  generaUter  de  tota  vita  confessus,  et  sic  demum 
nostrorum  Patrum  consensu  admissus.  Sed  Deum  omnis  gratiae  fon- 
tem  et  consummatorem  precari  super  est,  vt  quod  ita  foeHciter  per 
eum  coepit,  eiusdem  gratia  indies  magis  magisque  confirmetur. 

Non  satis  noui,  num  de  morte  M.  Ambrosij  Lyrani  acceperitis  *. 

Veniet  ad  vos  M.  de  Halhs^,  qui  vt  vobiscum  maneret,  precanti 
mihi  concessum  est.  Cupio  enim  vos  illius  praesentia  recreari  et  con- 
firmari  in  domino^.  Expectamus  hic  M.  Sydereum,  Petrum  Boium  et 
Christophorum  Buscidensem  [sic]  de  quibus  saepe  iam  ante.  Rogo  vt 
ambo  S.  Magos  pro  me  visitetis,  S.  Gereonem,  S.  Vrsulam  et  D.  Seue- 
rinum"^.  Valete  semper  in  domino  lESV,  et  pro  me  dominum  orate. 
8.  februarij  1548  Romae.  Salutant  vos  maxime  fratres;  M.  CorneKus 
et  D.  Anthonius^.     Raptim. 

Indignus  frater  Pet.  Kanisius. 


*  „Gloria  .  .  virtutem  tamquam  umbra  sequitur" :  Ciccro,  Tusculanae  disputa- 
tiones  1.  1,  c.  45,  n.  109. 

2  Haec  effecta  sunt  a  P.  lacobo  Lhostio  et  praecipue  a  P.  Hieronymo  Do- 
menech,  qui  Panormi,  Messanae,  Monte  Regali  laboravit.  Is  a  prorege  impetravit, 
ut  per  totum  regnum  decretum  Innocentii  III.  promulgaretur ,  quod  est  de  non  ad- 
movenda  aegrotantium  corporibus  curatione  prius ,  quam  animis  medicina  sacrae 
confessionis  sit  admota  (in  Jure  canonico  cap.  13,  X.  V.  38). 

^  Haec  omnia  uberius  exponuntur  ab  Orlandino  I.  c.  1.  7 ,  n.  17 — 21 ,  et  a 
Dan.  Bartolo  1.  c.  1.  2,  c.  11,  p.  111  —  118.     Cf.  Litfcras  qnadrinmtres  I,    47—53. 

*  Is  a.  1544  Coloniae  fuit  et  a.  1547  in  collegio  gandiensi  in  Hispania  vita 
cessit;  cf.  supra  p.  103  ^.  108».  *  Petrus  Faber  (de  Smet). 

«  Ps.  70,  6. 

■^  Corpus  S.  Severini ,  episcopi  coloniensis ,  circiter  a.  403  mortui ,  Coloniae 
asservatur  in  ecclesia  parochiali  (tunc  etiam  coUegiali)  S.  Severini. 

*  Cornelius  Vishavaeus  et  Antonius  Vinck. 


2(30  60.    Canisius  Leonardo  Kessel  et  Adriano  Adriani. 

Charissime  frater  M.  Adriane,  quandoquidem  te  sacerdotem  breui 
fore  contido,  (id  quod  iam  iterum  apud  Reuerendum  p,  i  nostrum  egi, 
non  tuam  spectans  sed  Dei  in  te  gloriam)  lioc  vnum  precanti  quaeso 
mihi  largiaris,  vt  post  primas  illas  triginta  missas,  quas  forte  dic- 
turus  es,  ad  meam  intentionem  septem  celebres,  quibus  et  me  totum 
Deo  commendes.  Id  quod  mihi  quamuis  immerenti  non  deneges  precor. 
Sed  et  te  mi  pater  ac  frater  Leonarde  modis  omnibus  precor,  vt 
septem  alias  pro  me  dicere  non  graueris^,  qua  re  nihil  gratius 
prestare  potes  illi,  qui  semper  tuus  erit  in  Christo  totus,  Kanisio. 

Reuerendo  fratri  M.  Adriano  Antuerpiensi  et  D.  Leonardo  Kessel 
apud  Praedicatores  Coloniae, 

60. 

CANISIUS 

P.  I.EOXARDO  KESSEL.  ET  FR.  ADRIAXO  ADRIAXI, 

Sociis  coloniensibus. 
Roiiia  28.  Febriiarii  1548, 

Ex  autographo  (2°;  pp.  2;  in  p.  4.  inscr.  et  pars  sig.).  Cod.  colon. :  ,Epistt. 
ad  Kessel.  I"  f.  38. 

Complures  huius  epistulae  sententiae,  aliis  omissis,  insertae  sunt  codici  colon. : 
,Hist.  coll.  Col.",  ad  a.  1548,  f.  15 \ 

Partem  epistulae  (^Augeat  quod  in  vohis"  —  „non  minus  hic  literatis")  typis 
exscripsit  P.  2Iichael  Fachtlcr  S.  J. ,  Ratio  Studiorum  et  Institutiones  Scholasticae 
Societatis  lesu  per  Germaniam  olim  vigentes  I  (Berlin  1887),  135—136. 

Epistula  usus  est  Gothein  1.  c.  p.  386.  680. 

Gaudet  Coloniae  adulescenthim  peccata  confitentiiim  numeruni  augeri.  Sociis 
de  „renovatione  votorum"  gratulatur.  Eosdem  hortatur,  ut  adulescentes  ad  virtutis 
studium ,  Aristotelis  lectionem,  disputandi  fervorem  incitent.  Omnia  ad  charitatem 
Dei  referenda  esse.  Quanti  vel  una  anima  valeat.  Oboedientiam  praedicat ;  epistu- 
larum  frequentiam,  granimatica  exercitia ,  Ciceronem  commendat.  Multos  Romam 
mittendos;  quales  ii  csse  deheunt.  Germaniac  salutem  curatidam.  Se  mox  in  Sici- 
liam  abiturum,  Ignatio  atque  immo  Deo  volente ;  ac  vel  in  Indiam,  si  mitteretur, 
libentis^ime  profecturum ;  propter  Christum  enim  omnia  esse  spernenda.  A  Sociis  et 
Carthusianis  preces  et  missas  pro  se  offerri  cupit. 

Ihesus. 

Charissimi  fratres  in  domino, 

Gratia  domini  nostri  JESV  CHRISTI  semper  in  cordibus  nostris 

vigeat   et   augeatur.     Literas   vestras   in   fine   decembris  scriptas  ac- 

cepimus,  et  non  sine  communi  fratrum  gaudio  legimus,  quia  consola- 

tionis   et   aedificationis   caussas   maximas   adferebant.     Scribitis   enim 


'  Patrem,  id  est:  S.  Ignatium. 

^  Notandi  hic  esse  videntur  numeri  missarum :  tricenarius  et  septenarius ;  qui 
quidem  in  missis  quoque  ^Gregorianis"  servabantur  (cf.  Fr.  Beringcr  S.  J.,  Die  Ab- 
lasse  [11.  Aufl.,  Paderborn  1895]  p.  430—433). 


28.  Februarii  1548.  267 

(summa  Deo  aeterno  gioria)  messem  istic  foecimdam  praeparari,  mo- 
iieri  complurium  corda  salubriter,  augeri  confitentium  adolescentum 
numerum,  et  solito  maiorem  aliorum  erga  vos  beneuolentiam  esse. 
Neque  tantum  de  alienis  scribendo  agitis,  verum  et  ipsi  vestrum  in 
spiritu  profectum  declaratis,  dum  nouo  studio  quae  iam  olim  aedidistis 
societati  nostrae  vota,  et  comprobare  et  huc  transmittere  voluistisi. 
Augeat  igitur  quod  in  vobis  iam  coepit,  idem  misericordiarum 
pater^,  diffundat  lumen  suum,  inserat  charitatis  feruorem  cordibus 
nostris,  vt  non  modo  sanctae  vocationis  huius  offitia  cognoscamus, 
verum  etiam  agnita  fortissime  compleamus,  et  finem  spei  nostrae  citra 
errorem  atque  periculum  obtineamus. 

Interim  quod  optime  facitis ,  accedentium ,  ac  vos  inuisentium 
adolescentum  rationem  sedulam  habebitis,  a  mundo  ad  CHRISTVM, 
a  carne  ad  spiritum  eos  adducetis:  confitendi,  communicandi,  orandi, 
meditandi ,  plorandi  sanctum  illis  vsuni  amoremque  commendabitis, 
zehmi  animarum  et  perfectionis  studium  eorundem  animis  instillabitis, 
ad  Aristotehs  lectionem  etiam  repugnantes  prouocabitis  ^ ,  in  dispu- 
tandi  feruore  confirmabitis,  verum  studiorum  scopum  et  fructum  ilHs 
ad  charitatem  vnice  referetis.  Quod  si  vel  vni  quicquam  horum 
persuaderi  a  vobis  posset,  non  video,  cur  ob  id  sokun  non  libenter 
vitam  omnem  istic  transigere  vt  plurimum  desyderaretis.  Nam  vnius 
animae  prodesse  et  recte  consulere  posse,  totius  mundi  pretium  superat 
in  immensum.  Neque  tantum  charitatis  est,  quicquid  laboris  iuuandis 
alijs  tribuere  soletis,  verum  etiam  vt  duplicata  sint  vestris  benefactis 
praemia,  quod  charitas  aedificat^  ornat  simul  et  firmat  augetque 
vobis  sancta  obedientia.  De  qua  superioribus  quidem  literis  ad  vos 
perscribendum  curauit  Reuerendus  Pater  in  Christo  Praepositus  noster^, 
iubens  per  charissimum  Patrem  M.  loannem  Polancum,  vos  quiete 
istic  vitam  degere,  ac  saepius  vestris  de  rebus  huc  literas  dare.  Mihi 
commodum  facturi  sane  videmini,  quod  et  Praepositus  hic  noster  di- 
gnissimus  comprobat,  si  nonnunquam  in  exercendo  stilo  vestrum  stu- 
dium  collocetur,  praesertim  ad  epistolarum  Ciceronis  imitationem.  Ita 
D.  Cornelio^  accidit  charissimo  fratri  nostro,  vt  et  ipse  ad  Gramma- 


'  De  hac  ^renovatione  votorum"  vide  supra  p.  232  ^  et  infra  monuni.  3. 

2  2  Cor.  1,  3. 

^  .S'.  Ignatius  in  Constitutionibus  Societatis :  „En  la  Logica,  y  Filosofia  Natural 
y  Moral,  y  Metafisica,  seguirse  ha  la  doctrina  de  Aristoteles"  (P.  4,  c.  14,  n.  3). 
In  verbis  „constitutionum  Societatis"  ponendis  non  vulgatam  versionem  latinam 
(quamquam  haec  in  Societate  vim  legis  habet),  sed  S.  Ignatii  nautographum"  iUud 
hispanicum  hic  et  semper  sequimur,  quod  nunc  quoque  exstat ,  quodque  a.  1606, 
Claudio  Aquaviva  praeposito  generali ,  Romae  et  a.  1892  a  R.  P.  loanne  losepho 
de  la  Torre  Madriti  typis  exscriptum  est  cum  hoc  titulo:  „Constitutioncs  Societatis 
Jesu  latinae  et  hispanicae  cum  carum  dechirationibus."  ^Autographum"  ilkid  de- 
scribitur  ibidem  p.  VIII — IX.  XIII — XIV.  Latinae  constitutiones  sat  notae  sunt: 
Ignatius  tantum  hispanicas  scripsit. 

^  1  Cor.  8,  1.  ^  Ignatius.  "  Vishavaeo. 


268  60.   Canisius  Leouardo  Kessel  et  Adriano  Adriani. 

ticam  redire  iussus  sit:   ita   breui   futurum  arbitror  [mihi]^  vna  cum 
M.  Antonioi,  alijsque  non  minus  hic  literatis. 

Nunc  sextus  mensis  agitur,  quod  summa  cum  animi  mei  voluptate 
patribus  ac  fratribus  Romae  adfuerim,  ac  vt  nunquam  antea,  fructuose 
simul  conuixerim.  Idem  sane  certo  certius  procurabunt,  quotquot  a 
vobis  huc  mittentur.  Mitti  autem  satis  non  poterunt,  (vt  vestrum 
scrupulum  submoueam),  modo  corpore  firmo  seu  sana  valetudine  fue- 
rint,  ac  dociles,  aspectuque  non  deformes,  et  quod  praecipuum  est, 
ad  societatem  nostram  ex  animo  adspirantes.  Quattuor  hae  res  quum 
aderunt,  ad  mittendum  idoneos  iudicate,  et  si  qui  forsan  idonei  fuerint, 
in  aduentum  charissimi  fratris  nostri  Danielis  reseruate.  Xam  is 
contendens  vna  cum  Pastore  Bergensi  et  M.  Gillon  istuc  in  Augusto 
venturus  est^,  quando  simul  inter  vos  conferetis  et  illud,  expediatne 
M.  Petrum  de  Hallis,  qui  istic  breui  aderit,  vobiscum  persistere,  an 
duobus  Louanij  fratribus  reliquis^  adesse.  Reuerendo  Patri  nostro 
]\r.  Ignatio  non  displicebit,  vtrumuis  cum  statueritis  et  pro  Dei  pro- 
mouenda  in  vobis  gloria,  et  pro  M.  Petri  valetudine  rectius  curanda. 
Expectamus  modo  Sydereum  nostrum  vna  cum  suis  comitibus*,  quos 
vtinam  permul[tos]  hic  videam.  sic  Germanicae  patriae  salutem  sitio, 
et  vobis  istic  commendatissimam  esse  cupio.  Vtinam  vero  literis  ad 
M.  Henricum^  datis  efficax  Dei  spiritus  adspir[et.]  Quo  pacto  meam 
libertatem  in  scribendo  laturi  sint,  nescio.  Vos  euentum  omnem  per- 
scribite.  Scripsi  ad  amicos  etiam,  ne  vobis  vllo  pacto  desim,  vbi 
prodesse  possum.  Nescio  autem  quibus  primum  literis  vos  conuen- 
turus  sim  mi  [sir']  fratres,  posteaquam  hinc,  et  breui  quidem  in  Sici- 
liam  vna  cum  nouem  alijs  discessero.  Sic  enim  et  de  me,  et  de 
M.  Cornelio  Praepositi  nostri  statuit  auctoritas,  imo  per  Praepositum 
ita  dei  nostri  sanctissima  decreuit  voluntas*^.  Noui  in  Sicilia  collegij 
fundamenta  collocanda  sunt ' ,  et  ad  quattuor  eius  amplissimi  regni 
oppida  similis  fere  patet  accessus.    Sed  ideone  amicissimi  disiungentur 


Hoc  insertum  est,  qiiia  ipsa  sententia  id  postiilare  videtur. 


1  Vinck. 

2  Daniel  Paeybroeck,  Nicolaus  Goudanus,  Petrus  Gillonius  ,  Socii  lovanienses, 
a  Canisio  significantur  (de  quibus  vide  supra  p.  260). 

'  Unus  ex  iis  Cornelius  Broegelnians  fuisse  videtur  (cf.  Orlandinion  1.  c.  1.  7, 
n.  41).    Alter  fortasse  erat  Nicolaus  Lanoius  (Delanoy) ;  de  quo  DeJpIaee  1.  c.  p.  2*. 

■*  Petro  Boio  et  Cliristophoro  Buscoducensi ;  cf.  supra  p.  265. 

*  Henricum  Dionysium  dicit;  cf.  supra  p.  251 — 252.  256. 

^  Fortasse  sul)  lioc  tempus  Canisius  ex  ore  S.  Ignatii  excepit  illud  ,viaticuni 
quinque  puncta  memorabilia  exituris  [in  alias  partes]  continens",  quod  „ex  manu- 
scripto  K.  P.  Petri  Canisii"  (quod  tunc  in  archivo  romano  Societatis  lesu  asser- 
vabatur)  a  P.  Ignatio  Pinio  S.  J.  descriptum ,  P.  loannes  Pinins  S.  J.  in  ,Actis 
Sanctorum  lulii"  VII  (in  editione  nova  [Parisiis  et  Romae  1868]  p.  586)  latino  ser- 
mone  vulgavit,  quodque  postea  etiam  italice  editum  est  a  P.  Francisco  Mariani  S.  J. 
(Della  vita  di  S.  Ignazio  [Bologna  1741]  p.  216). 

■^  Messana  (Messiua)  collegium  Societatis  habitura  erat;  cf.  supra  p.  262-. 


28.  Februarii  1548.  269 

animi,  quia  mortalia  haec  corpuscula  ad  tempus  separat  obedientia, 
separat  Dei  prouidentia,  separat  vtilitas  puplica  [_sk],  cui  semper  et  soli 
debemus  omnia,  non  corporea  solum  liaec  vincula,  sed  totius  mundi 
daemum  praesidia  ?  Ego  sane,  si  vel  ad  Indias  iamiam  proficisci  iubear, 
quia  DEVM  ipsum  itineris  ducem  mihi  polliceor,  nec  animo  turbari 
possum,  nec  solicitudine  vlla  moueri  debeo,  certus  in  illo  vno  mihi  salua 
fore  omnia,  qui  propter  me  condidit  et  seruat  vniuersa.  Quare  quum 
e  celo  emissi,  et  caelum  repetituri  breui  sint  nostri  animi,  despiciamus 
fratres  charissimi,  despiciamus  inquam  huius  terrae  caducum  globuknn, 
atque  tetrum  omnino  carcerem,  cuius  tenebris  occupati,  luce  illa  prae- 
stanti^sima  aeternaque  destituimur,  et  mille  hic  errorum,  vanitatum, 
laqueorum,  cupiditatum  labyrinthis  inuoluimur,  rapimur,  concutimur, 
agitamur.  Hoc  solum  remedij,  hoc  solatij  relictum  est,  vt  pulcherrimo 
charitatis  nexu  inuicem  colligati,  iungamus  ac  firmemus  in  CHRISTO 
animos,  CHRISTO  libere  seruiamus,  CHRISTI  spiritum  hauriamus, 
CHRISTVM  daenique  morte  nostra,  miserijs  et  incommodis  nostris  plene 
lucrifaciamus  ^,  et  in  aeterna  vita  simul  foelicissime  possideamus.  Ulud 
addam  neutiquam  omittendum,  vt  per  charitatem  eam,  quam  CHRISTVS 
inter  nos  firmissimam  maximamque  intercedere  voluit,  perpetuam  mei 
memoriam  istic  retineatis,  pro  me,  pro  salute  mea  DEVM  et  Sanctos 
eius  fideliter  imploretis,  me  amicorum  simul  precibus  omnium  com- 
mendetis ,  me  Sanctis  Magis ,  S.  Gereoni ,  Thaebeis ,  Mauris  ac  toti 
B.  Vrsulae  castissimo  sodahtio  etiam  atque  etiam  ofiferatis^,  pro  me 
daenique  (si  tantum  petere  fas  est)  hebdomadatim  sacratissimum 
CHRISTI  corpus  Deo  patri  offerre  curetis.  Sane  P.  Priorem  Carthu- 
siae  amicissimum  deprecor,  vt  semel  sacrificantes  omnes  pro  suo 
Kanisio  celebrare  iubeat,  atque  ita  totius  conuentus  suorum  fratrum 
precibus  indignum  licet  filium ,  amicumque  prosequatur.  Sed  et  Re- 
uerendus  P.  Ignatius  vna  cum  hac  tota  lESV  societate  cumprimis  illi 
sese  commendat.  Hic  quamquam  inuitus  scribendi  finem  facio  mi 
fratres,  precandi  iterum  pro  me,  ac  hebdomadatim  celebrandi  munus 
obnixe  a  vobis  postulo,  certus  hanc  vestram  ditissimam  eleemozinam 
proficiscenti  egeno  mihi  commodissimum  viaticum  fore.  CHRISTVS 
lESVS  amore  suo  nos  inuicem  magis  magisque  coniungat,  vt  in  eius 
persistentes  gratia  consortes  gloriae  reddamur  sempiternae.  amen. 
Romae,  XXVIII  Februarij,  1548. 

Vester  in  Christo  conseruus  Petrus  Kanisius, 

Nouiomagus. 

Reuerendis  fratribus  in  Cluisto  M.  Leonardo  Kessel,  et  M.  Adri- 
ano  Antuerpiensi  apud  templum  Praedicatorum  Coloniae  Agrippinae. 
Coloniae. 


"  ^Omnia   detrimentum  feci,  et  arbitror  ut  stercora,  ut  Christum  lucrifaciam  •* 
(PhU.  3,  8).  -  Cf.  supra  p.  37^.  173».  173*. 


270  61-    t^anisius  Leonardo  Kessel  et  Adriano  Adriani. 

61. 

CANISIUS 

P.  liEOXARDO  KESSEL  ET  FR.  ADRIAXO  ADRIAlfl, 

Sociis  coloniensibus. 

Neapoli  24.  3Iartii  1548. 

Ex  autographo  (2";  p.  1;  in  p.  2.  inscr.).  Coloniae,  in  bibliotheca  domiiii 
H.  Lempertz  sen. 

Particulam  germanice  vertit  Gothein  \.  c.  p.  768. 

Adulescentes  germanos  Romam  mittendos  esse.  Socios  royaf,  itt  diio  sacra  capita 
sociarum  S.  Ursulae  collegio  Messanae  instituendo  mittctnt.  Se,  ohoedientiae  et  chu- 
ritatis  vinculis  Christo  iunctntn,  nihil  timere.  Preces  j^etit.  B.  Petri  Fahri  memo- 
riam  renovat. 

Ihesus 
Chariss.  fratres  in  Christo  lESV. 

Gratia  domini  nostri  JESV  CHRISTI  semper  in  cordibus  nostris 
abundet  amen.  Priusquam  decem  ex  vrbe  discessimus  ^ ,  quo  iamdiu 
desyderati  in  Siciliam  obedientia  duce  perueniremus,  abunde  satis  ad 
vos  variis  de  rebus  perscripsi ,  et  illa  praecipue  significaui ,  quae  ad 
M.  Siderei,  Boij  et  Christophori  profectionem  maturandam  pertinent, 
quaeque  ad  bonos  adolescentes  huic  societati  praeparandos,  et  a  vobis 
istic  sedulo  prouehendos  spectant.  Adiunxi  praeterea  literas  ad  M.  Sut- 
phaniensem^  et  Baccelium  meum^  scriptas,  ratus  libertatem  si  qua 
vsus  sum  in  scribendo,  illos  aequi  bonique  consulturos. 

Spero  in  domino,  et  cupio  equidem  vehementer  fore,  vt  quum  in 
Augusto  mense  fratres  Louanienses  istac  urbem  petierint,  vestro 
simul  studio  quidam  illis  adiungant  sese.  Et  praeterquam  quod  Re- 
uerendo  P.  Ignatio,  et  Patribus  fratribusque  omnibus  id  placiturum 
intelligo,  sane  si  paulatim  ita  Germani  iuuenes  a  nostris,  et  cum 
nostris  Romae  instituantur,  permagnam  hinc  vtilitatem  et  Dei  gloriam 
colligi  augerique  posse  putarim. 

Nunc  vel  ob  id  maxime  scribendum  mihi  videbatur  (quamuis  in  itinere 
hic  essem  et  quamprimum  mare  mediterraneum  ingressurus)  quando- 


^  Discesserunt  18.  Martii  (quae  tunc  erat  „dorainica  Passionis") ,  cnm  pridie 
eius  diei  Paulus  IIL  amantissime  iis  benedixisset  (cf.  supra  p.  52).  Eorum  quattuor 
erant  sacerdotes:  Hieronymus  Natalis,  quem,  ceteris  consentientibus,  Ignatius  prae- 
esse  iusserat,  Petrus  Canisius,  Cornelius  Vi.shavaeus,  Andreas  Frusius.  Reliqui. 
sacerdotio  paulo  post  ornandi ,  erant :  Benedictus  Palmius  (Palmio)  parmensis ,  Isi- 
dorus  Bellini  (Sbrandus)  Romae  parentibus  germanis  natus,  Hannibal  Codrettus  (du 
Coudrey,  du  Codre)  allobrox,  Martinus  Mare  galhis,  loanncs  Baptista  Passerini  bri- 
xianus,  Raphael  Riera  l)arcinonensis  {D.  BartoU ,  Italia  1.  2,  c.  12  [1.  c.  p.  124]. 
Liltvrac  quadrimestres  I,  91'.  Boero ,  Can.  p.  55.  Hic  [1.  c.  p.  56]  asserit  eos 
iter  neapolitanum  quinque  diebus  absolvisse).  Cf.  ea,  quae  unus  ex  iis  Neapoh' 
24.  Martii  1548  ad  S.  Ignatium  scripsit,  in  „Litteris  quadrimestribus"  I,  91—93. 
(^iae  etiam  ostendunt  eos  per  Marinum  (Marino)  et  Velitras  (Velletri)  transiisse. 

^  Andream  Sydereum.  ■'  Magistrum  Hem-icum  Baccelium ;  de  ({uo  infra. 


24.  Martii  1548.  271 

quidem  ex  coiisensu  Reuerendi  P.  in  Cliristo  Praepositi  magnopere 
desyderamus,  et  quotquot  modo  Siciliam  petimus,  a  vobis  obnixe  pre- 
camur,  vt  sancta  duo  capita  quae  Yirgines  Capitolij  tribuerunt,  Ro- 
mam  nobis  perferri  pro  vestra  fide  diligentiaque  curetis^.  Jllinc  enim 
in  Siciliam  facile  perferentur,  ac  nouo  quod  Messinae  erit  collegio 
non  minimum  (vt  spero)  praesidij  ac  ornamenti  dabunt^.  Mihi  sane 
consultum  videtur,  vt  chariss.  fratribus  Louaniensibus  Romam  adeunti- 
bus  hasce  sanctiss.  reliquias  commendetis  ^.  Cum  enim  et  Reuerendo 
P.  Jgnatio  ita  fieri  placeat,  haud  dubitare  possum,  quin  lubenter  ad- 
modum  sanctum  hoc  onus  deportaturi  sint,  cuius  meritis  et  ipsi  per- 
egrinando  iuuari  atque  consolari  queant.  Hoc  tantum  interea  cura- 
bitis,  vt  in  Augustum  sportula  quaedam,  et  opertoria  si  videbitur. 
istic  praeparentur  *, 

P.  et  frater  chariss.  Cornelius  qui  mecum  Siciliam  accedit,  pluri- 
mum  vos  in  domino  salutat.  Ego  quam  maxime  possum  vna  cum 
illo  me  vestris  orationibus  commendatum  iri  velim.  Dicunt,  inexpertis 
nauigationem  qualis  nunc  subeunda  nobis  est,  periculosam  esse  solere. 
Sed  animat  me  sanctae  obedientiae  ratio,  quae  siue  viuos  siue  mor- 
tuos  corpore  nos  inueniat,  CHRISTO  semper  praesentes  atque  gratos 
vbique  nos  facit.  Et  quis  exilij  sui  perpetuas  grauesque  miserias, 
aeterne  patriae  beata  immortalitate  commutari  statim  non  optet? 
Sane  siue  diu  in  hoc  tabernaculo  demoremur''  (quamquam  momenta- 
neuni  est  omne  quod  hic  viuitur)  siue  e  vestigio  dissoluatur  corporea 
ista  moles,  praeclare  nobiscum  agi  vtrinque  caensendum  est,  modo 
Christo  duci  et  principi  nostro  adhaerescamus ,  in  illius  gratia  per- 
sistamus,  illius  crucem  et  gloriam  diligamus,  illius  daemum  nomine 
superioribus  obedientiam,  et  charitatem  omnibus  exhibeamus.  Verum 
mei  memoriam  vestris  orationibus  quotidie  renouari ,  totus  exopto 
semper.  Qua  quidem  re  nihil  aut  maius,  aut  dignius  mihi  vnquam 
praestabitis  chariss.  fratres,  qui  vestris  etiam  in  domino  filijs  me  com- 
mendetis  precor,  et  amicis  demum  vniuersis.  Neapoli  24  Martij  1548. 
Valete   semper   in  visceribus  lESV  CHRISTI   pro   nobis  crucifixi,   et 


'  Plectrudis,  Pipini  Heristalli  uxor,  Coloniae  (ut  ferunt)  in  Capitolio  ecclesiam  et 
virginum  nobilium  coUegium  condidit,  quae  aliquamdiu  regulam  S.  Benedicti  obser- 
vabant.  Hae  Sociis  —  id  ex  proximis  epistulis  intellegetur  —  duo  capita  donaverunt 
sanctarum  ^Sociarum  S.  Ursulae"  virginis  et  martyris  (cf.  supra  p.  173*),  eaque 
fortasse  ad  gratiam  Canisio  referendam  pro  sacris  orationibus  in  templo  illo  habitis 
(cf.  supra  p.  143).  Errat  igitur  V.  de  Buck  S.  J.,  scribens  haec  duo  capita  Canisio 
,a  Carthusianis  patribus"  data  esse  (Acta  Sanctorum  Octobris  IX  [Parisiis  et  Romae 
1869],  252). 

-  Polancus  affirmat  civitatem  messanensem  haec  duo  capita  sacra  anno  1548 
.suis  litteris  a  S.  Ignatio  postuhxsse  (Chronicon  I,  366 — 367). 

'  Haud  recte  igitur  Crombach ,  Boero ,  S^guin ,  alii  scribunt  Canisium  ipsum 
sacra  iUa  capita  Colonia  Romam  attulisse. 

*  nReliquiarium",  quod  vocatur,  a  Canisio  significari  videtur. 

■^  Cf.  2  Cor.  5,  4.    2  Petr.  1.  13.  14. 


272     62.  Canisius  Petro  Gillonio,  Corn.  Brogelmanno,  Dan.  Paeybroeck,  aliis  Sociis. 

Reuerendi  P.   piae  memoriae  D.  Petri   Fabri   de  Coloniensibus  fidem, 
expectationem  desyderiaque  nunquam  non  ad  mentem  reuocate. 

Vester  indignus  et  frater  et  seruus  perpetuus  Petrus  Kanisius. 
Chariss.  fratribus  .D.  Leonardo  Kessel,  et  M.  Adriano  Antuerpiensi 
prope  templum  Praedicatorum  Coloniae.     Coloniae. 

CANISIUS 

PETRO  GLLLOXIO,  CORXELIO  BROCiEEMANAO  S 
DAXIEIil  PAEYBROECK 

ceterisque  Sociis  lovaniensibus. 

Messana  23.  Aprilis  1548. 

Ex  archetypo  (2°;  pp.  2;  in  p.  4.  inscr.  et  pars  sig.) ;  quod,  Canisio  dictante, 
P.  Cornelius  Vishavaeus  scripsit,  Canisius  correxit  nomenque  suum  subscripsit.  Cod. 
colon. :  jLitt.  Epistt.  var."  f.  signato  num.  „39",  per  quem  2  lineae  ductae  sunt. 

QnantHin  solaciam  ex  Sociis  capiat,  quihuscuni  in  Italia  convcrsetur.  De  beni- 
(jnitate  Pauli  III.  sibi  comitibusque  fausta  precantis.  De  singulari  protectione  divina, 
peregrinantibus  inter  varios  casus  adversos  timoresque  concessa.  Contiones  habitas, 
nautas,  hospites,  alios  ad  sacramentorum  perceptionem  inductos,  stipem  largam  ac- 
ceptam  esse.  Socios  Messanae  coram  proceribus  latine  dixisse,  liberalissime  tractari, 
omnem  iucentutem  instituturos.     Quas  disciplinas  tradituri  sinf. 

Jesus. 
Cliarissimi  fratres  in  Domino. 
Gratia  Domini  nostri  Jesu  Christi  nobiscum  perseueret,  et  augeatur 
semper.     Amen. 

Quandoquidem  diuine  voluntati,  et  patribus  nostris  ita  visum  est, 
vt  primum  quidem  e  Grermania  in  Italiam,  tum  ex  Italia  in  Siciliam 
concederemus,  magnam  profecto  huius  omnis  profectionis  et  vtilitatem 
intelligimus,  et  voluptatem  quotidie  capimus.     Augetur  autem  eaipsa 


1  Cornelii  Brogelmanni  (Broegelmans ,  Broghelmans)  saepius  mentio  recurret. 
Brugis  (Bruges)  in  Belgio  natus  {Dclplace  1.  c.  p.  2*),  Lovanii  circiter  annmn  1545 
„cohabitabat  nostris,  suo  tamen  aere  et  nutu  victitans  spe  potiundae  Societatis" 
(*Cod.  bruxell.  ,Hist.  CoU.  Lov."  p.  11).  Societatem  ingressus  postea  Romae,  cum 
in  officio  divino  recitando  scrupulis  laboraret,  ab  ipso  S.  Ignatio  sanatus  est  {Pctr. 
Rihadeneira,  Vita  Ignatii  Loiolae  1.  5,  c.  10).  Initio  anni  1556  ab  Ignatio  Pragam 
cum  aliquot  Sociis  missus  est  ad  collegium  Societatis  instituendum,  ibique  ^minister" 
et  ,,confessarius  domus"  fuit  {Orlandinus  1.  c.  1.  16,  n.  19.  Georgius  Varus  S.  J.,  *Hi- 
storia  fundationis  CoUegii  Pragensis  [saec.  XVII.  scripta],  qui  est  cod.  „1  Al"  biblio- 
thecae  universitatis  pragensis,  f.  1).  Ineunte  anno  1561  in  coUegio  viennensi  „con- 
fessarius  domesticorum  et  praefectus  templi"  fuit.  A  provincia  Societatis  austriaca 
anno  1565  Romam  ad  congregationem  generalem  legatus,  vivere  desiit  Viennae 
a.  1578,  annos  natus  65,  e  quibus  32  in  Societate  transegerat  (*Cod.  „Annal.  Vienn." 
ad  a.  1561  f.  11'^— 12";  ad  a.  1565  f.  U*»;  ad  a.  1578  f.  28"). 


23.  Aprilis  1548.  273 

minim  iii  moclum ,  qimm  reuerendos  in  Christo  patres  charissimosque 
fratres  nostros  aspicimus,  aut  absentes  etiam  nobiscum  reputamus. 
Nam  cum  illi  virtutum  prerogatiuis,  ac  pietatis  omnis  excellentia  vere 
nobis  admirabiles,  iuxta  et  amabiles  videantur,  ad  horum  exempla, 
mores,  instituta  nobis  haud  immerito  respiciendum  est.  Quare  non 
modo  patienter  ferimus,  sed  libenter  etiam,  et  iucundissimis  animis 
videmus,  a  terrena  quidem  patria  seiunctos  nos  esse  procul,  illis 
autem  per  quam  famihariter  adiunctos,  qui  sapientia  plusquam  patres, 
charitate  plusquam  fratres,  et  amicorum  fide  superiores  exhibent  sese, 
nihil  intermittentes  paenitus,  quod  nobis  ad  bene  beateque  viuendum 
ab  illis  ipsis  expectandum  videretur.  Id  quod  praefari  nunc  libuit 
charissimi  fratres,  ut  quia  summi  beneficij  huius  magnitudinem  ne 
animo  quidem  concipere  possimus,  et  grati  tamen  bonorum  authori 
omnium  Deo  esse  cupimus,  fraterna  in  vobis  praesidia  sentiamus,  et 
vestrarum  pro  nobis  orationum  munera,  caelesti  regi  offeramus.  De 
totius  itineris  in  Siciliam  successu  pernuilta  scribi  poterant,  quae 
partim  consolationes  spiritus,  partim  afflictiones  corporis  comproba- 
rent.  Sed  vt  e  pkirimis  vel  pauca  obiter  attingamus,  equis  vecti 
Neapolim  peruenimus  \  posteaquam  a  summo  pontifice  2,  et  a  maximis 
quibusque  Cardinalibus  humanissime  dimissi  sumus^.  Nec  dubium,  quin 
istuc  copiose  perscriptum  iam  sit,  qua  beneuolentia  sanctissimus  ille 
pater  Paulus  tertius  nos  exceperit  decem,  qui  nouo  in  Sicilia  collegio 
destinati  fueramus,  postulante  ita  viro  clarissimo  Prorege,  et  Messana 
celeberrima  ciuitate.  Igitur  priusquam  Neapolim  uentum  est,  preter 
alia  incommoda  (sed  quae  spiritum  nutriebant)  in  summo  discrimine 
fuit  Cornelius  noster  in  Domino  frater  et  socius,  cui  vt  a  praecipitio 
liberaretur,  stupenda  Dei  virtus  adfuit,  et  equum  vna  cum  insessore 
ipso  seruauit.  Porro  simulatque  ingressi  mare  sumus,  ac  [cum]  pro- 
cul  iam  a  Neapoli  abessemus,  fractus''  repente  malus  in  ciuitatem 
redire   compulif^.     Hic   tum   inuenta   est   mulier,    quae  captiuum  de- 

*  Sic  Canisius  i2)se  (ut  videtur)  scribam  suum  correxit,  qui  scripserat:   fractci. 


1  Haud  recte  igitiir  Boero:  „Andavano  a  piedi''   (Can.  p.  56). 

2  Summam  orationis,  quam  Paulus  III.  tunc  (17.  Martii)  ad  Socios  habuit,  vide 
apud  Orlandinum  1.  c. ;  cf.  etiam  Boero ,  Canisio  p.  55.  De  sicula  Canisii  missione 
et  profectione  confer,  quae  scripsere  tum  Canisius  ipse  in  autobiographia  (supra 
p.  47.  52—53),  tum  P.  Nafalis  in  litteris  Messana  10.  Aprilis  1548  ad  S.  Ignatium 
datis  (Litterae  quadrimestres  1 ,  94—99) ,  tum  Emman.  Ayuilera  S.  J. ,  Provinciae 
Siculae  Societatis  lesu  ortus  et  res  gestae  ab  Anno  1546  ad  Annum  1611  (Panormi 
1737)  p.  7-13. 

^  Margaritam  etiam  Austriacam,  antequam  iter  ingrederentur ,  salutaverunt ; 
„quae  modesta  officia",  inquit  Orlandinus,  ,non  parum  in  rem  Societatis  publicam' 
valuere"   (1.  c.  1.  8,  u.  12). 

*  Mare  28.  Martii  ingressi,  sed  post  aliquot  horas  Neapolim  reversi,  29.  Martii, 
q.uae  erat  „feria  V.  in  coena  domini^  iterum  navem  ascenderunt;  30.  Martii  ad 
Schaletam  (la  Scalea)  Calabriae  vicum  appulenmt;  a  Franciscanis  prope  Schaletan 
habitantibus  hospitio  recepti  sunt ;  ubi  nautis  omnibus  persuaserunt,  ut  peccata  con 

Braunsberger,  Canisii  Kpistul.ie  et  Acta.  I.  18 


m\ 


274     62.  Canisius  Petro  Gillonio,  Corn.  Brogelmanno,  Dan.  Paeybroeck,  aliis  Sociis. 

plorabat  maritum,  ipsa  deploranda  potius,  quod  peccatorum  alligata 
vinculis,  totum  triennium  a  nullo  sacerdote  soluta  esset.  Tum  vero 
cum  a  nostris  pietatem  doceretur  (hospitam  enim  sese  exliibcbat  no- 
bis)  confiteri  M.  Andreae  nostro^  cepit,  et  consolationis  plurimum 
persensit.  Multis  profecto  visum  est,  ob  curandam  huius  salutem, 
praeteritae  nauigationis  incommodum  accidisse.  Sed  et  alibi  gratiam 
hanc  nostris  deus  contuht,  vt  [aliqui]*  licet  tabernis  publicis  prae- 
essent,  confitendo  tamen  sese  per  nostros  expurgauerint  ^.  Habitae 
sunt  et  conciones  publicae,  quibus  non  parum  fructus  collectos  esso'' 
Christo,  speramus,  alijque  testantur.  Vt  ad  nauigationem  redeam, 
in  qua  multum  fastidij ,  nauseaeque  pertulimus ,  satis  exagitauit  nos 
ventus,  et  antenas'  demum  disrupit,  prouidente  nimirum  ita  Christo, 
vt  ad  ciuitatem  proximam  declinaremus  ^.  Vbi  multis  haerere  diebus 
coacti,  tantum  spiritualis  fructus  nostri  compararunt,  vt  nobilissimi 
illic  viri  certis  inter  se  constitutis  legibus,  ad  frequentem  sacrae  con- 
fessionis  et  communionis  vsum  sese  astrinxerint ,  et  communi  populo 
verae  pietatis  exemplis  praelucere  statuerint*.  Quo  in  loco  cum  et 
nobis  et  nautis  ad  esum  vix  minimum  superesset,  vltro  ciues  illi  ne 
cognita  quidem  hac  necessitate  nostra,  liberalitate  summa  nos  pro- 
secuti  sunt.  Huc  accedit,  quod  in  ea  naui  qua  vehebamur,  nullus 
omnino  fuerit  (fuerunt  autem  permulti)  qui  non  confitendo  et  com- 
municando  magnam  nobis  laetitiam  attulerit,  ac  bonam  de  se  spem 
prebuerit,  Hoc  vere  testari  possum,  corporalem  non  minus  quam 
spiritualem  victum  nostrorum  opera  nautis  suppetiuisse.  Cogor  multa 
hic  praeterire,  quibus  explicandis  omnibus  otium  negatur,  Vt,  quod 
piratas  videre  visi  sumus ,  quod  nauis  cursum  nocturno  tempore  pe- 
destri  itinere  insequeremur ,  quod  per  aquas  reptandum  et  transeun- 
dum  fuit^.  Meminit  horum  exactius  puto  Magister  Cornelius*',  qui 
praesenti   semper    animo   tempestates    ac   iniurias   omnes   conspicatus 


Hoc  vel  simile  quid  hic  stq^plendum  esse  videtur. 

Sic ;  sed  pofius  scrihendum  erat :  non  paucos  fructus  collectos  esse. 

Sic ;  sed  melius  scrijisisset :  antennas  vel :  antemnas  (Segelstancjen,  saihjards). 


fiterentur  et  festo  paschali  sacram  eucharistiam  sumerent;  eodem  aut  postero  die 
mare  iterum  ingressi  sunt  {Natalis  in  litteris  10.  Aprilis  datis  1.  c.  p.  95—96). 

'  Andreae  Frusio. 

2  Ita  caupo  eiusque  servus  confessi  sunt  Velitris  {Litterae  quadrimestres  I, 
91 — 92).  Contiones  hahitae  sunt  Velitris  et  Paulae  (vide  infra  adnot.  3.  Litterae 
quadrimestres  I,  91.  96 — 97). 

^  Ad  Paiilam  (Paola)  Calabriae  citerioris  oppidnm  navem  appulerunt  2.  Aprilis, 
quo  ipso  die  ecclesia  festum  agit  ,S.  Francisci  a  Paula",  conditoris  ordinis  ,Mini- 
morum"   {Natalis  in  litteris  modo  allatis  1.  c.  p.  96). 

*  Praeterea  cum  capitaneo  et  archipresbytero  illius  regionis  constitutum  est, 
ut  bonus  quidam  sacerdos  catechista  pnerorum  crearetur,  et  statim  ab  aliquo  ex 
Sociis  „sanctum  hoc  opus"  inchoatum  est  {Nafalis  1.  c.  p.  97). 

*  Id  factum  est  d.  6.  Aprilis,  quo  Paula  profecti  snnt:  v.  litteras  Natalis  1.  c. 
p.  97—98.  "  Vishavaeus. 


23.  Aprilis  1548.  275 

est,  et  alijs  esse  potiiit  subsidio  atque  consolationi.  Si  molestum 
toleratu  fuit,  quicquid  experti  tum  sumus,  nunc  sane  iucundum  nobis 
est  meminisse,  vt  naufragantibus  et  periclitantibus  in  posterum  etiam 
libentius  compatiamur,  illis  et  charitatis  et  orationis  officia  prestemus. 
Igitur  qui  dominica  passionis  ex  vrbe  discessimus,  octauo  die 
paschaei  nauigationem  omnem  confecimus  Messanam  ingressi,  Ac 
statim  quidem  ad  vicereginam  admissi^,  magnoque  senatus  et  ciuium 
applausu  excepti  sumus,  Deinde  tertio  die  quinque  nostrum  orationes 
latme  habuerunt,  praesente  semper  Illustrissimo  principe  vicerege, 
astantibus  nobilissimis  viris ,  circumsedentibus  omnibus  magistratibusi 
et  audientibus  demum  plurimis  ornatissimo  in  loco»,  Benedictus 
dominus  pater  misericordiarumS  qui  nobis  ex  profectionis  la- 
boribus  vix  dum  satis  adhuc  respirantibus  adfuit,  et  ingentem  illorum 
conatuum  successum  nunc  palam  ostendit.  Extruitur  collegium  non 
modo  decem  nobis  praesentibus,  sed  triginta,  sumptus  magnifice  sup- 
peditantur.  Jamque  intra  dies  quatuordecim  quinquaginta  fere  coro- 
nati  aurei  in  libros  expenduntur.  Constitutum  nunc  est  et  publice  pro- 
mulgatum,  ne  quisquam  iuuentutem  hic  instituat,  cuius  docendae  cura 
nostris  iniuncta  est  penitus.  Quapropter  scholae  totius  gubernationem 
sustinemus,  et  crastino  quidem  die  lectionum  pubh'carum  initium  erit. 
Magnae  voluptati  nobis  esse  solet,  cum  in  omni  disciplinarum  genere 
exercitatos  hic  fratres  aspicimus,  eosque  summa  cum  voluntate  ad 
infima  etiam  studia  se  demittentes,  ut  ad  grammaticos  instituendos 
perhbenter  cuncti  appHcent  seses.  Sunt  interim  praelectiones  et  in 
Ethicis,  et  in  Theologia.  Sed  studiorum  omnium  rationem,  quae  per 
nostros  hic  instituuntur ,  ex  ipso  carmine,  quod  mittimus,  facile  ca- 
pietis6.  Author  carminis  Magister  Andreas  noster,  qui  grecus  hic 
professor  erit,  cepit  iam  libellum  de  imitatione  Christi  versibus  com- 
prehendere.  Tam  luculenter  hoc  opus  Deo  fauente  vertit,  vt  plurimum 
pijs   etiam   esse  placiturum   confidamus '^.     Ego   cum   ad    scribendum 

'  Die  8.  Aprilis. 

2  Eleonora  Osorio,  uxor  loannis  de  Vega,  tum  Romae  tum  in  Sicilia  suam  et 
hberorum  conscientias  patribus  Societatis  regendas  tradebat;  in  coUegiis  Messanae 
et  Panormi  condendis  multum  laboravit;  eius  filii  tria  alia  in  Sicilia  collegia  insti- 
tuerunt:  catanense,  syracusanum,  bibonense  (Cartas  de  San  Ignacio  II,  14  ^j. 

3  Id  in  templo  S.  Nicolai  factum  est,  quod  Messanenses  Societati  dedere.  Ca- 
msms  orationem  habuit  de  studio  eloquentiae  [Agmlera  1.  c),  nisi  fortasse  eam  ora- 
tionem  habuit  m  .renovatione  studiorum"  initio  Octobris  sollemniter  facta;  vide 
Polanci  Chronicon  I,  283.  ■»  2  Cor.  1,  3. 

5  Natalis  universitatis  parisiensis  morem  in  docendo  pedetontim  inducere  stu- 
<lebat.  C4rammaticae  classes  tres  instituit :  primac  Palmius  pracerat,  alteri  Codrettus 
tertiae  Passerinus.  Artem  dicendi  tradebat  Canisius ,  dialecticam  Beliinus,  graecas 
htteras  Frusuis,  hebraeas  Natalis.  Qui  .tamen  has  quoque  brevi  post  Frusio  reliquit  • 
ipse  autem  theologiam  mane,  ethicas  vel  morales  quaestiones  post  meridiem  expli! 
cabat  [Orlandinus  1.  c.  I.  8,  n.  18.  Agnilera  1.  c.  p.  16.  Boero,  Canisio  p  57  Po- 
lancus  1.  c.  I,  282).  «  Hoc  carmen  periisse  videtur. 

^  Hoc  quoque  opus  intercidisse  videtur.     Neque  enim  a  Societati^  Tesu  bibliu- 


276  63.    Canisius  loiiae.   Mense  Aprili  vel  Maio  1548. 

satis  compositus  non  essem,  humanitate  charissimi  fratris  M.  Cornelij 
vtendum  in  dictando  putaui.  Nec  ingratum  fuerit ,  si  Colonienses 
fratres  haec  ipsa  cognouerint ,  quae  varijs  describere  literis  ob  prae- 
legendi  munus  haud  mihi  vacabat.  Idem  de  se  testandum  inquit 
M.  Cornelius,  vt  ne  suas  modo  literas  desideretis.  Magnum  hic 
sane  ostium  apertumi  iri  non  est  dubium,  et  ex  felicissimis  initijs 
incrementa  maxima  speranda  nobis  breui  videntur.  Nunc  alijs  in 
Sicilia  collegijs,  quae  nostris  assignentur,  studiose  boni  viri  dant 
operam.  Christus  Jesus  in  suam  solius  gloriam  vertat  omnia,  nosque 
saluti  proximorum  vtiles  esse  concedat.  Fratrem  Theodoricum^  et 
praeceptorem  eius  Magistrum  Uernerum  [?],  inp[rimis]  autem  Reue- 
rendum  d.  et  Magistrum  Routtardum  Cancellarium  digniss.  ^  ex  nobis 
salute  plurima  impartiatis.  Fratres  qui  istic  agitis,  fraternam  precor 
operam  precando  Christum  nobis  impendite,  studijs  vt  facitis  diligenter 
incumbite,  et  felices  in  Christo  viuite.  Amen.  Reuerendum  dominum 
Hezium*,  eiusque  conuictorem  amicissimum  mihi  virum  D.  Scholasti- 
cum  officiose  vtriusque  nostrum  nomine  salutabitis.  Denique  Colo- 
niensibus  fratribus,  per  has  literas  me  purgatura  velim,  quod  sepa- 
ratim  ad  eos  nihil  perscripserim.  Breui  tamen  id  me  facturum  spero. 
Messanae  23  aprilis  anno  1548. 

Vester  indignus  et  frater  et  seruus  Petrus  Kanisius. 
Jesus.     Charissimis  in  Christo   fratribus   Domino  Petro  gillon  ab 
Armenteria,  D.  Cornelio  bruegelmans,  M.  Danieli  paeijbroech  a  den- 
deramunda    ceterisque    fratribus    agentibus    juxta    caemiterium    Diui 
Michaelis  de  societate  nominis  Jesu.     Louanij. 

63. 

CANISIUS 
lOXAE, 

[litterarum  studioso  et  Societatis  candidato  ?]  Romae  degenti. 

3Iessana  lueiise  Aprili  vel  Maio  1548. 

Ex  epistula  autographa  Petri  Scboricliii,    de  qua  infra.     Cod.  colon. :    „Epistt. 
ad  Kessel.  I"  f.  43. 

Lihros  scrrptaque  x><^tit)  quae  sibi  in  rhetorica  tradenda  usiii  sint. 

Petriis  Schorlchius ,  Socletatis  lesu  novicius  vel  scholasticus,  Boma 
5.  lunii  1548,  P.  Leonardo  Kessel  scribit:  „In  libris  quos  erjo  tibi  re- 


graphis  ulla  eius  fit  mentio,  neque  a  bibliographis  libelli  „De  imitatione  Christi"' 
(Essai  bibliographique  sur  le  livre  de  imitatione  Christi,  par  Augustin  dc  Bacl-er 
S.  J.  [Liege  1864]  p.  186—199.  252.  Catalogue  81.  de  L.  liosenthal:  Imitatio  Christi 
[Munich  1892]  p.  22—25).  »  1  Cor.  16,  9.    2  Cor.  2,  12. 

-  Canisium;  vide  supra  p.  lie^.  ^  Ruardum  Tapper. 

*  Theodoricum  van  Heeze  (supra  p.  121),  alium  ab  Arnoldo  Hezio  fde  quo  cf. 
iufra  p.  302-),  qui  a  sacerdotio  tunc  longe  aberat. 


64.    Canisius  Henr,  Baccelio,  Andi".  Sydereo,  Petro  Boio.    27.  Maii  1548.     277 

liqiii^  inuenies  ojms  de  conscrihendis  epistolis  Erasmi'^ ,  Officia  Cice- 
ronis,  de  amicitia,  de  Senectute,  et  Paradoxa,  oninia  uno  lihro,  corio 
ruhro  suhducto,  compraehensa ;  ex  ijs,  Bialogus  de  amicitia,  Dialectices 
et  Bhetorices  officio^,  in  margine  pulcherrinie  explicatus,  ut  nosti,  est, 
quae  quidem  Scholia  omnia  dUigenti  cura  et  ordine  a  loerito  aliquo  de- 
scrihi  postido,  et  huc  si  tion  quam  primum,  certe  cum  illis  qui  siih 
fifiem  aestatis  uenturi  sunt,  mitti.  Cogito  enim  ea  in  SyciUam  M.  Petro 
Kanisio  transferenda  daref,  cum  isj  petat  taflia  in  lijteris  ad  lonam 
[datisj;  fortassis  7ion  oherunt  et  alijs ;  et  mihi  uhi  ad  studia  rediero, 
seruient.  Inuenies  et  alium  lihellum  Schematum  Petri  Mosellani^ ,  ah 
Hadamario  Reinhardo ,  (nisi  memoria  fallat)  locupletatorum^ ;  a  me 
similiter  multis  scholijs  marginalihus  ex  diuersis,  auctorum,  quem  in 
eundem  finem   mittere  non  grauaheris." 

Nescio ,   num  lonas ,    cui  Canisius  scripsit ,    lonas  Adler  fuexit ,    de    quo   plura 
infra  dicentur. 

64. 

CANISIUS 

HEXRICO  BACCELIOs  AXDREAE  SYDEREO  % 
PETRO  BOIO', 

noviciis  S.  J.    Romae  degentilnis. 

3Iessana  27.  Maii  1548. 

Ex  apographo  rccenti,  quod  descriptum  est  ex  autographo,  posito  in  cod.  „Epi- 
stolae  B.  Petri  Canisii.  Vol.  I."  n.  1,  p.  450.     Partes   duae   huius  epistulae  (,.Quid 


^  Ab  Erasmo  Roterodamo  circiter  a.  1522  Basileae  compositum. 

2  Ciceronis  ^Laehus"  iam  saeculo  XY.  exeunte  et  initio  saeculi  XVI.  com- 
pluries  typis  descriptus  erat ,  v.  g.  anno  1498  Yenetiis  cum  expositione  Omniboni 
Leoniceni. 

3  Petrus  Schade,  vulgo  Mosellanus  (1493—1524)  ,  linguarum  professor  in  uni- 
versitate  lipsiensi ,  Lutheri  fere  studiosior  quam  romani  pontificis ,  proprietates 
linguae  latinae  per  indices  exposuerat  in  suis  ^Tabulis  de  schematibus  et  tropis", 
quae  primum  anno  1516  Francofurti  et  postea  saepe  typis  exscriptae  sunt.  Coloniae 
a.  1512 — 1514  civis  academicus  et  bursae  montanae  alumnus  fiierat  {K.  Krafft  und 
W.  Krafff,  Briefe  und  Documente  aus  der  Zeit  der  Reformation  ira  16.  Jahrhundert 
[Elberfeld  1876]  p.  183.  190). 

■*  Reinhardus  Lorichius,  ex  Hadamar,  Nassoviae  oppido,  ortus,  rhetorices  pro- 
fessor  in  universitate  marburgensi,  a.  1540  Francofurti  ad  Moenum  typis  Christiani 
Egenolphi  vulgavit  opus  ^TabvIae  Petri  Mosellani  de  schematibvs  et  tropis,  iam 
recens  compluribus  figuris  locupletatae,  uariisque  nouis  Autorum  optimorum  exemplis 
illustratae".  Quem  Chr.  Gottl.  lorher  et  Car.  Goedekc  lesuitam  fuisse  falso  dicunt; 
protestans  erat,  et  parochum  agebat  apud  protestantes,  cum  paulo  post  a.  1564  vita 
cederet  {X.  Putdus  in  ,Der  Katholik",  74.  Jahrg.,  I  [Mainz  1894],  528.  F.  W.  E.  Roth 
in  „CentraIbIatt  fiir  Bibliothekswesen",  11.  Jahrg.  [Leipzig  1894]  p.  375—377). 

^  Hic  paulo  post  Societatem  reliquit;  vide  infra  p.  290. 

«  De  hoc  vide  supra  p.  249.  252.  254. 

■^  Is  idem  esse  videtur  ac  Petrus  Schorichius,  de  quo  supra  p.  276;  hic  enim 
litteris  illis  sic  nomen  suum   subscribit:    ,.Petrus  Scorichius  Crembserius"   (Cremsa, 


278  64.    Canisius  Henrico  Baccelio,  Andreae  Sydereo»  Petro  Boio. 

enim  est"  —  ^expeditos  omnibus  provexit"  ;  ^Agite  vero"  —  ^preces  impertiatis") 
transcriptae  sunt  a  P.  Petro  Hxgo  S.  J.  in  cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  78";  alterum 
earundem  partium  apographum  est  ibidem  f.  129.  Sed  haec  omnia  ex  Sacchino 
descripta  esse  videntur. 

Eaedem  partes  sunt  apud  Sacchinum,  De  vita  Canisii  p.  45 — 47. 

Aliqua  etiam  sunt  apud  Pijthon  1.  c.  p.  55 ;  Ign.  Agricolam  S.  J.,  Historia  Pro- 
vinciae  Societatis  lesu  Germaniae  Superioris  P.  2  (Augustae  Vind.  1729),  Dec.  6,  n.  754. 
755,  p.  216;  liiess  1.  c.  p.  74—75  (germanice) ;  Boero,  Canisio  p.  52  (italice);  alios. 

Fratres  et  se  ipsum  consolatur,  qiiod  non  liceat  sihi  praescntibus  colloqui.  Con- 
gratulatur  iis  commorationem  romanant  et  Sociorum  romanorum  consuetudinem ,  ac 
monet,  ut  facultate  omnis  virtutis  addiscendae  diligenter  utantur.  Caelestibus  praemiis 
ob  oculos  p>ositis,  ad  pntiendnm  et  ohoediendum  eos  excitat.  Se  Rhetoricam  docere 
ac  preces  et  epistulas  desiderare. 

Chariss.  desyderatissimique  in  CHRISTO  fratres 
Gratia  Domini  nostri  lESV  CHRISTI  et  pax  in  nobis  sentiatur, 
per  nos  operetur,  et  nobiscum  permaneat.  Amen.  Quid  primum  ad 
vos  scribam ,  nescio ;  tam  multa  se  cumulatim  hic  offerunt  mihi ,  et 
ea  quidem  ipsa  tum  gaudii,  tum  doloris  haud  dissimiha.  Sicut  enim 
post  mutuos  illos  amplexus  mire  suavis  esse  solet  primus  conspectus, 
amicorumque  congressus ,  praesertim  quum  e  longinquis  regionibus 
longa  etiam  expectatio  et  desyderium  ardens  adfcrtur:  ita  moerorem 
quoque  (nescio  quem)  experiuntur  homines  vel  inuiti,  quando  iamdiu 
quaesita  firmandae  et  augendae  amicitiae  praesidia  non  sibi  deesse 
modo  ad  tempus,  verum  etiam  eripi  omnino  suspicantur,  Ad  hunc 
modum  sane  (ut  ego  arbitror)  communis  quaedam  et  saltem  leuis 
inter  nos  commotio  subnasci  potuit,  siue  quod  Kanisium  vestrum  vel 
unice  istic  notum,  et  amicum  veterem,  ita  subito  esse  sublatum  vobis, 
abductumque  procul  initio  acciperetis:  sive  quod  ego  tantopere  mihi 
desyderatos  fratres  eosque  primos  pene  in  hoc  instituto  nostro  Ger- 
manos  coram  salutare  non  potuerim,  praesertim  post  longam  et  ut 
credo,  laboriosam  profectionem  illam,  quae  vos  ab  amicis,  a  mundo, 
a  patria  semel  auulsos,  vobis  ipsis  tandem  reddidit;  nec  in  urbem 
solum  gloriae  imperiique  principem  foelices  adduxit,  sed  patres  etiam 
(uti  videtis)  optimos,  et  fratres  omnium  (ni  fallor)  fidissimos  vobis  in 
Christo  utendos  ac  fruendos  dedit.  Quae  profecto  mihi  tanta  ac  taha 
videntur  esse,  ut  infoeHcis  Germaniae  capere  nos  omnes  possit  obHuio, 
summusque  amor  succedere  debeat  urbis,  in  qua  praeter  inviohitam 
semper  Christi  Petrique  fidem,  noua  nobis  foehcitas  obtigit,  quae 
omnes  mundi  pompas,  omnes  carnis  dehtias  in  immensum  excellit. 
Quid  enim  est,   quid  valet  obsccro',    veros  et   exercitatos  in  Christo 


Quid  enim  valet  obsecro  Agric. 


Cremisium,  Krems,  oppidum  austriacum,  ad  Danubium  haud  procul  a  Bavaria  situm). 
Idem  in  matricula  ingolstadiensis  universitatis  (infra,  monum.  52)  dicitur  „Magister 
artium  Coloniensis",  et  frater  erat  Georgii  Schorichii  {Pohoicus  II,  581),  qui  postea 
Sociotatem  ingressus  et  insignis  contionator  factus  est.  —  Tres  hi  iuvenes  Romam 
paulo  ante  advecti  erant;  cf.  supra  p.  253.  255. 


27.  Maii  1548.  279 

patres  spectare,  illos  tibi  patres  iiitelligere  %  a  quorum  sententia  tutis- 
sime  totus  pendeas  malique  nihil  omnino  expectes,  sed  ea  solum,  si 
velis,  quotidie  accipias,  quae  nullis  mundi  praesidiis,  et  ne  maximo 
quidem  literarurn  studio  tibi  aliquando"  pares.  In  hac  schola  diues 
abunde  paupertas  discitur,  libera  vere  obedientia  percipitur,  gloriosa 
praecipue  humilitas,  et  nobilissimus  lESY  crucifixi  amor  solide  com- 
paratur  \  Ego  vero,  quum  pulcherrimam  illam  philosophandi  rationem, 
quae  istic  nemini  deest,  occasionemque  animo  mecum  reputo,  quid 
Romae  habuerim,  quid  reliquerim,  video:  sed  damnante  segnem  hunc 
animum  ipsa  mihi  conscientia,  doleo  certe,  parum  temporis,  minus 
vero  curae  et  studii  rebus  illis  praeclarissimis  a  me  datum  esse.  Quod 
fortasse  quum  non  sine  summo  dedecore  dicatur,  praeteriri  a  me 
nunc  poterat,  nisi  meo  exemplo  vestris  etiam  commodis  prospectum 
iri  desyderarem.  Quare  non  in  vacuum  quaeso  gratiam  hanc 
Dei  ampHssimam  accipite^  sed  praesente  bonitatis  divinae  munere 
sic  utendum  censete,  ut  sitis  et  ipsi  vobis  ^  omni  ex  parte  superiores, 
et  in  dies  singulos  conformiores  CHRISTO.  Non  quod  meis  exhorta- 
tionibus  ad  pietatis  vestrae  cursum  opus  sit ,  quin  potius  stimulis 
vestris  tarditas  mea  locum  aditumque  praebet:  sed  pro  mea  apud 
vos  libertate  solita  id  dixerim  fratres.  Benedictus  interim  pater 
ille  misericordiarum^  qui  terram  veluti  promissionis  alteram  vobis 
exhibiturus,  Pharaonem  submersit  cum  suis  Aegiptiacis  curribus^, 
atque  in  plenam  ut  libertatem  vos  assereret  sibi,  per  calcatas  mundi 
illecebras  huc  demum  vinculis  expeditos  omnibus  provexit.  Accedit 
insuper  hoc  singulare  commodum,  si  Dei  Opt.  Max.  probatissimam 
voluntatem  disquirimus,  nos  nimirum  ne  horulam  quidem  colloquiis 
famiharibus  consumere  sinimur,  ut  causam  inveniamus  optimam,  verum 
amicitiae  nostrae  proventum.  Is  non  corporum  coniunctione  (ut  vul- 
gus  hominum  praepostere  facit)  nobis  metiendus  est,  sed  animorum 
aequalitate,  ac  voluntatum  concordia  constat.  Proinde  quum  unus 
idemque  CHRISTO  serviendi  conatus  nec  dispar  cursus  nobis  obtigerit, 
afflante  nimirum  sacratissimo  ita  spiritu ,  quo  pacto  non  ubique  con- 
iuncti  sumus?  quae  locorum  intercapedo  nos  distrahet?  quando  invicem 
videre  et  colloqui  prohibemur?  Aut  si  perfectissimam  convivendi 
rationem  exquirimus,  quid  expectare  tandem,  aut  desyderare  possumus 
fratres,  nisi  post  brevissimum  huius  vitae  curriculum  ad  perbeatam 
illam  commigrare  patriam,  in  qua  nuUa  mortis  iniuria  nos  dirimat, 
nullus  malorum  impetus  frangat,  sed  immortalis  ille  pater  assistat, 
delitiis  nos  omnibus  expleat,  denique  charissimorum  fratrum  societas 
beatitudinem  augeat?    Tum  vero  (Deus  bone)  quam  vokiptuarium  erit 


*  veros  et  exercitatos  in  Christo  Patres  nancisci  Succh.,  cqmjiapha  uion.,  Afjric. 
^  In    autographo    hic    litterae   aliquac  deaunt.     Aliquando  habent  Sacch. ,    cod. 
monac,  Agric.  '^  coraparantur  Sacch.,  Agric.  ^  ut  sitis  vobis  Agric. 


2  Cor.  6,  1.  2  2  Cor.  1,  3.  ^  Cf.  Exod.  15,  1—20. 


280      64.    Canisius  Henr.  Baccelio,  Andr.  Sydereo,  Petro  Boio.   27.  Maii  1548. 

meminisse,  quid  CHRISTI  amore  perpessi,  quae  terrae  boiia  aspernati, 
quas  hominum  censuras  et  de  nobis  expectationes  abominati  sumus, 
si  tamen  id  omne  summo  in  nos  Dei  amori  vel  minima  ex  parte  satis 
esse  potest.  Agite  vero  mi  fratres  (hoc  enim  nomine  si  antehac 
unquam  nunc  mihi  maxime  utendum  puto)  fidentibus  quaeso  animis 
aggrediannir  ea  subire  omnia,  quae  sanctae  obedientiae  iugum  adfert, 
sed  leve  illud  non  minus  ac  suave  iugumi,  si  vel  paulum  assue- 
fecerimus".  De  me  quod  peculiariter  scribam  operae  pretium  non  est. 
Rationem  suscepti  in  Siciliam  itineris  haud  dubie  cognouistis.  Qui 
spirituaHbus  istic  rebus  operam  dare  amplius  eram  indignus,  ad  studia 
sed  certe  insipida  reuocatus  sum:  nisi  forte''  sapidum  esse  dicimus' 
quicquid  suum  ab  obedientia  condimentum  capit.  Rhetoricem  pro- 
fiteri  iussus  (a  qua  tamen  facultate  aHenus  sum)  in  instituendis  bonis 
adolescentibus  operam  meam  colloco ,  facturus  etiam  spero  duce 
CHRISTO  aliud  quiduis,  quod  vel  obedientia  praescriberet ,  vel  mea 
imbecillitas  ferret  ^.  Mirum  quantus  hoc  loco  fructus  per  nostros  Christo 
sit  collectus  3,  et  breui  quidem  tempore  maiora  his  accessura  speramus. 
Qua  in  re  vestras  etiam  nobis  preces  impertiatis,  Kanisii  vestri,  vestri 
dico  memoriam  augeatis,  et  cui  pene  universa  desunt,  quotidiani  mu- 
neris  loco  precationes  assiduas  (per  Christum  precor)  singillatim  tri- 
buatis.  Postremo  quia  de  fratrum  Coloniensium  rebus  ipsorum  literae 
parum  indicant  (vestris  enim  omnium  verbis  explicari  singula  spera- 
uerunt)  vellem  equidem  tum  de  illis,  tum  rebus  de  aliis,  quas  ad  me 
spectare  putabitis,  singuh  perscriberetis ,  maxime  vero  ilhid,  quos  in 
hisce  primordiis  aifectus,  quasve  molestias  maximas  fortasse  sentiatis. 
Dominus  lESVS  spiritu  suo  imbecillitatem  nostram  corroboret,  et  ger- 
manam  nobis  charitatis  suae  vim  in  dies  augeat.     Amen. 

Messanae  27  Maij  15  [48.] 

Yester  et  servus  et  fr.  in  Domino  minimus 
Petrus  Kanisius. 

Chariss.  in  domino  fratribus  M.  Henrico  BacceHo,  M.  Andreae 
Zutphaniensi  et  M.  Petro  Boio. 

In  autographo  annus,  quem  Cauisius  epistulae  adscripsit,  vel  potius  duae  ul- 
timae  eius  litterae  obscurae  fuisse  vel  excidisse  videntur.  Epistulam  anno  1548  datam 
e.sse  et  ipsae  res  ostendunt,  quae  in  ea  leguntur,  et  Saccliinus,  Boero,  Riess  tradunt. 

*  animos  assuefecerimus  Sacch. ;  cod.  monac. 

^  nisi  quod  Sacch.;  cod.  monac.  "  ducimus  Pijth. 


1  Matth.  11,  30. 

2  ^Canisius  Rhetoricorum  lil)ros  ad  Herennium  scriptos  coepit  interpretari, 
addita  ex  Ciceronis  orationihus  una."  Ita  HaiuuhaJ  Codrettiii< ,  Canisii  tunc  collega 
(cf.  supra  p.  275»),  in  historia  ms.  provinciae  S.  J.  siculae,  quam  in  messanensi 
Societatis  bibliotheca  asservari  scribit  Aijnilera  1.  c.  p.  3—4;  cf.  ibidem  p.  16.  Praeter 
docendi  niunus,  quod  Canisius  singulis  diebus  una  hora  ante  meridiem  administrabat  et 
una  post  meridiem,  latine  et  italice  contionabatur  {Agiiilera  1.  c.  p.  22—23.  Sacchiniis, 
Can.  p.  44—45).  ^  yjje  Aguihram  1.  c.  p.  17.  22.  29.  36—37  et  epistuUis  sequentes. 


65.  Polancus  Can.  2.  lunii  1548.    66.  Can.  Chr.  Buscoducensi  aestate  a.  1548.     281 

65. 
P.  lOAXXES  I>E  POIiAXCO, 

Societatis  lesu  secretarius, 
nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  2.  luiiii  1548. 

Ex  libello  periodico  „Monnmenta  Jtistorica  Societatis  lesu"  Ann.  1.  (Matriti 
1894),  Vita  Ignatii  p.  289'. 

„Ex  commissione" ,  itiquit  editor,  S.  Ignatii  Polancus  Canisium 
Jaudat  simulque  corripit,  quod  Germaniae  suae  tam  sit  memor". 

Spes  raagna  est  has  et  raultas  alias  litteras,  a  S.  Ignatio  vel  Polanco  (Ignatii 
nomine)  datas,  mox  typis  exscriptum  iri  in  „Nova  serie  litterarum  S.  P.  N.  Ignatii", 
ab  hispanis  nostrae  Societatis  patrihus  evulganda. 

66. 

CAXISIUS 

CHRISTOPHORO  BFSCODUCEXSI, 

candidato  vel  novicio  Societatis  lesu. 

3Iessana  aestate  anni  1548. 

Ex  apographo  (eiusdem  temporis)  epistulae  Polanci,  de  qua  infra.  Cod.  colon. : 
,Litt.  Epistt.  var."  f.  46. 

P.  loannes  de  Polanco  nomine  S.  Ignatii  Sociis  lovaniensibus  Roma 
28.  Augusti  1548,  praeter  alia,  haec  scribit:  „De  Christophoro  vero 
quid  actum  sit,  nescimus,  nec  enim  responderi  literis  ad  eiim  transmissis 
a  Domino  Canisio,  videmus,  si  quid  vobis  erit  compertiim,  nos  ad- 
monebitis." 

67. 

CANISIUS 

P.  I.EOXARDO  KESSEL  ET  FR.  ADRIAXO  ADRIAXI. 

Sociis  coloniensibus. 
3Iessaiia  12.  Augusti  1548. 

Ex  autographo  (2**;  pp.  3;  in  p.  4.  inscr.  et  pars  sig.).  Cod.  colon. :  „Epistt. 
ad  Kessel.  I"  f.  45  et  sq.  non  sign. 

Particulae  quaedam  transci-iptae  sunt  in  Cod.  colon. :  „Hist.  coll.  Col."  ad 
a.  1548  f.  15  a. 

De  atnicis  quibusdam.  Adriamun  cupit  esse  Ciceronianum.  Socios  ad  Germa- 
niam  iuvandam  excitat.  Tres  Socios  lovanienses  Romam  fauste  advenisse.  Adrianam 
monet,  ut  sacerdotium  suscipiat  et  Coloniae  lihcnti  animo  maneat  neve  ulla  specie  ab 
ohoedientia  recedat;   hanc  enim  in  Societate  summam  esse  oportere.     Eundem   repre- 


282  67.    Canisius  Leonardo  Kessel  et  Adriano  Adriani. 

hemlit,  qHod  in  litteris  inconsiderate  quacdam  scripscrit,  leges  ab  Ignatio  condendas 
deprecatus  sit  etc,  Quantum  apud  Socios  mcssanenses  oboedientia  fioreat.  Eius  urhis 
iuventutem  peccatorum  confessione  maxinie  cohiberi.  Quae  catecheses,  contiones,  exer- 
citia  pia  ibidem  fiant.  Indicem  pensorum  et  disciplinac  scholasticae  eius  collegii  pro- 
ponit.  Quanta  ab  eo  pro  ipsa  etiam  Graecia  sperentur.  Adulescentem  puuijerem 
Sociis  commendat  eosque  de  futuris  rebus  laborare  vetat. 

ihesus 
Chariss.  fratres  et  in  clomino  semper  desideratissuni. 

Gratia  domini  nostri  JESV  CHiilSTI  et  pax  vera  nostros  conatus 
dirigat,  et  ad  aeternam  gloriam  prouehat  amen,  Literas  vestras, 
quae  mihi  non  possunt  non  esse  pergratae,  easque  in  Aprili  subscriptas, 
post  Augusti  Kalendas  accepi.  Amo  vestrum  Meerhoutanum,  cuius  et 
epistolam  probo,  sed  voluntati  non  satisfacio  nimirum  tam  procul  ab 
vrbe  nunc  absens.  Quod  ad  D.  Henrici  Zutphaniensis  scripta  pertinet, 
quibus  mihi  respondet  amicissime,  sentio  facile,  quibus  impedimcntis 
cursum  in  pietate  suum  perturbet:  atque  vtinam  et  ipse  quam  sentit 
vere,  tam  corrigat  integre.  CHRISTVM  precemur  omnes,  vt  pro- 
fligata  omni  pusillanimitate  libertatem  spiritus  inueniat,  et  ad  hanc 
capessendam  ab  externis  etiam  rebus  perfecte  contemptis  viam  sibi 
patefaciat,  nec  sibi  citra  praesidem  aliquem  facile  credat.  Sane  per 
occupationes  ad  illum  mihi  chariss.  scribere  non  licet:  orationes  eius 
etiam  atque  etiam  pro  me  fundi  velim. 

Gaudeo  de  mutato  stilo  tuo  mi  frater  Adriane,  quem  ego  inter 
Ciceronianos  (quod  inter  nos  dictum  sit)  videre  cupio  excellentem. 
Gaudeo  itidem  de  singulari,  ac  diuinitus  data  tibi  fidutia,  quod  de 
Germaniae  tum  reformatione ,  tum  integritate  reddenda,  in  domino 
magnopere  confidas.  Augeat  hanc  vobis  fidutiam  qui  dedit,  eoque 
libentius  in  adiuuanda  istic  iuuentute  elaboratote:  permultum  vos 
commoueat  veh'm  speratae  salutis  ratio:  cuius  vt  participes  onmino 
sitis,  partim  in  orationibus  vestris  et  sacrifitijs,  partim  in  priuatis  ex- 
hortationibus  et  exemplis  pubplicis  \sic\  situm  est.  Hic  in  mentem 
venit  triplex  ille  funiculusi,  quem  per  uos  dei  charitas  ita  con- 
iunxit,  vt  sine  omni  ruptura  saluus  Romam  peruenerit^,  magnumque 
de  se  alijs  odorem  diffundere  iam  coeperit  ^.  Credo  ex  fratrum  illorum 
literis  vos  plura  intellecturos.    Dabit  spero  maiorem  indies  prouentum 


•  „Funiculus  triplex  difficile  rumpitur" :  Eccles.  4,  12. 

2  Magistri  Andreas  Sydereus,  Petrus  Schorichius,  Henricus  Baccelius ;  cf.  supra 
p.  277—280.  Qui  etiam  ab  Antonio  Vinck  S.  J.  significari  videntur  in  litteris 
a.  1548  Roma  Coloniam  ad  Adrianum  Adriani  S.  J.  missis;  in  quibus  haec  sunt: 
,Juuenis  quidam  cui  nomen  antonius  qui  cum  .D.  petro  Kanisio  leodium  protici- 
scebatur  cum  a  capitulo  colonicnsi  mitterotur,  ad  nos  venit  [ut  in  Societatem  recipe- 
retur]  quinque  aut  sex  diebus  (ni  fallor)  antequam  tres  fratres  reliqui  vonircnt,  qui 
benigne  susceptus  est  et  in  hospitali  sancti  Jacobi  incurabilium  viuis  christi  membris 
inseruit  feruentissime"   (Ex  *autographo.    Cod.  colon. :   Jjitt.  Epistt.  var."   f.  53). 

»  Cf.  2  Cor.  2,  14.  15. 


12.  Augusti  1548.  283 

dominus,  vt  non  frustra  cum  fratre  piae  mem.  M.  Lamberto  ^  istic  relicti 
videamini.  R.  P.  Jacobus  de  Geldonia  et  M.  Petrus  de  Hallis  magni 
haud  dubie  pro  nobis  patroni  apud  CHRISTVM  intercedunt  et  letissime 
Patri  Reuerendo  M.  Petro  Fabro,  M.  Ambrosio,  et  M.  Lamberto, 
alijsque  nostris  fratribus  nunquam  morituri  assistunt  ^.  Scribis  mi 
frater  Adriane:  Si  in  istis  partibus  mihi  manendum  foret  etc.  sacer- 
dotium  suscepissem ,  et  ad  CathoHcum  quendam  magnae  dignitatis 
virum  me  contulissem,  intrando  penitius  Germaniam.  etc.  Primum 
de  sacerdotio  vellem  plane,  et  velle  idem  Patrem  nostrum  Praepositum 
sensi,  et  vt  quamprimum  sacerdos  ad  nos  scribas,  per  CHRISTVM  te 
obsecro.  De  manendo  sic  habe:  Vbicumque  ex  R.  P.  Jgnatij  volun- 
tate  commoramur,  illic  toti  esse  tum  corpore  tum  animo,  ac  prorsus 
ita  quiescere  conuenit,  velut  nunquam  illinc  simus  emigraturi.  Quare 
spem  et  dubitationem  et  expectationem  futurorum  omnem  praescinda- 
mus,  et  qui  ne  crastinum  quidem  nobis  polliceri  possumus  ^,  de  ratione 
mutandae  vitae  nil  omnino  curae  admittamus,  sed  ab  obedientia  sim- 
plicissime  toti  pendeamus,  ne  intellectu  quidem  in  partem  aliquam 
deflectentes.  Alterum  illud  de  discenda  lingua  Germanica*  et  elo- 
quentia,  praesertim  apud  alienos  extra  Coloniam,  scio  quidem  R.  P. 
Jgnatio  id  minime  placiturum,  vt  mirer  admodum,  cur  ob  istam  falsi 
boni  spetiem  te  segregare  cogites  a  dilectiss.  patre  tuo  d.  Leonardo, 
ne  dicam  ab  obedientia  ipsa,  quae  omni  sermonis  gratiae  (ut  nosti) 
anteponenda  est.  Vbi  charitatis  ratio  me  valde  mouet,  vt  pauca  di- 
cam  familiarius.  Vellem  sane  mi  frater,  vt  non  quae  incidunt  statim, 
nobisue  sic  esse  videntur,  ea  literis  libere  mandarentur,  et  maxime 
ne  Romam  perscriberentur.  Quum  ante  annum  de  statu  fratrum  Lo- 
uaniensium  scriberes ,  admirati  sumus  haud  parum ,  presertim  quod 
rationibus  quibusdam  concludere  te  posse  sperares,  nunum  e  Societate 
nostra  Louanium  ex  urbe  mittendum  esse,  aut  certe  Patrem  de  Gel- 
donia  Louanij  parum  fuisse  profecturum.  Adde  quod  fratres  Loua- 
nienses  ita  praedicares,  qui  nulHs  constitutionibus ,  quas  promiserat 
tum  R.  P.  Ignatius,  coercendi  essent,  eo  quod  constitutiones  libertatem 
spiritus  impedirent.  In  quibus  multa  scio  tum  Romae  reprehensa 
sunt,  et  ego  tacita  omnino  vokiissem.  Quare  primum  orationibus  diu 
multumque  commendari  conuenit,  dein  cum  fratribus  communicari,  si 
quid  huiuscemodi  forte  scribendum  occurret,  Praeterea  quum  R.  Patri 
nostro  M.  Leonardo  commendatus  sis,  eique  per  omnia  non  secus  ac 
R.  P.  Jgnatio,  imo  CHRISTO  lESV  obedientiam,  reuerentiam  et  ob- 
seruantiam  omnem  debeas,  nihil  quaeso  nisi  per  illum  scribi  et  pro- 
poni  cures:  nisi  magna  scribendi  ratio  se  praebeat,  aut  ille  tibi  scri- 


1  De  Castro. 

^  lacobus  Lhostius  et  Petrus  Faber  (de  Smet)  paulo  ante  vita  decesserant, 
liic  in  collegio  patavino,  ille  Bononiae  {Orlandinus  1.  c.  1.  8,  n.  23.  27.  Polancus  1.  c. 
1,  284).  3  Cf.  Prov.  27,  1.   Luc.  12,  16—20.   lac.  4,  13.  14. 

*  Adriani  sermo  patrius  lingua  erat  vlamica;  antverpiensis  enim  erat. 


284  67.    Canisius  Leonardo  Kessel  et  Adriano  Adriani. 

))eiidum  qiiicquam  commandet^  Reuera  uiliil  in  hoc  nostro  instituto 
firmius,  niliil  vtilius  maiusque  reperias  atque  incomparabilem  quandam 
obediendi  promptitudinem,  et  sese  per  omnia  subijciendi  illi,  qui  pater 
nobis  ex  R.  P.  Jgnatij  voluntate  obtingit,  etiamsi  coquuus  uel  puer  is 
esset.  Quae  omnia  vt  a  me  sincero  animo  scripta  sunt ,  ita  l)oni 
aequique  consulas  precor,  et  me  vicissim  qui  nuiic  primum  obedire 
disco,  per  omnem  occasionem  admoneas  oro. 

Porro  praecipuus  obodientiae  fructus  est  ille,  quem  hic  quotidie  diuina 
bonitas  per  nostros  exhibet  successus.  Qui  maximi  e  fratril^us  videbantur, 
ad  infimam  puerorum  classem  ex  obedientia  ad  tempus  demittunt  sese, 
Donatumque  praelegunt^.  AHj  quum  in  studijs  maxime  feruent,  ilico 
curis  et  offitijs  administrandae  domus  onerantur;  quotidie  multi  tum 
ante  prandium,  tum  post  in  horto  laborant  sudantque,  contiones  ex  tem- 
pore  fieri  mandantur,    et  a  minimo    quoque  poenitentiae  iniunguntur. 

De  loci  huius  et  vrbis  dispositione  iam  alias  ad  uos  perscriptum 
est.  Ciues  et  magistratus  mira  quadam  beneuolentia  nos  prosequi 
pergunt,  omnemque  iuuentutem  nobis  gubernandam  committunt.  Ma- 
gnus  et  bonus  de  societate  sparsus  hic  odor  est  (CHRISTO  gratia) 
cum  publicum  profectum  ac  iuuentutis  emendationem  spectet.  Petu- 
hms  enini  aetas  et  nugarum  sequax  hoc  fraeno  niaxime  cohibetur,  si 
frequenter  peccatis  in  confessione  recitandis  immoretur.  Atqui  nullus 
est  uel  ex  minimis  adolescentulis,  qui  non  quouis  mense  ad  minimum 
semel  conscientiae  suae  consulat  confitendo.  Accedunt  et  lectiones 
singulis  hebdomadis  de  doctrina  Christiana,  lectiones  item  in  D.  Pauh' 
epistolas  publicae^,  confessiones  frequentes,  priuatae  exhortationes. 
Offerunt  iam  nunc  se  quattuordecim ,  quibus  exercitia  (vt  nostis) 
spiritualia  impertiamus.  Complures  tum  nobiles,  tum  plaebei  nobis 
commorari  exoptant,  et  ex  eis  breui  admittendos  esse  nonnullos 
audio.  Kalendis  Octobris  suum  repetent  feruorem  coepta  iamdudum 
studia ,  sed  ob  aestiuuni  feruorem  parumper  intermissa  ^.  Quorum 
sane  studiorum  variae  constitutae  sunt  iam  classes.  Vt  prima  teneat 
Grammaticis  elementis  imbuendos,  ac  rudiores  adolescentulos.  Pro- 
xinia  linguae  latinae  docebit  elegantiam,  et  grauiores  tractabit  auctores. 
Tertia  Rhetoricen   proponet   ex  Cicerone*  et  Fabio^,   addita  interim 


Sic,'  sed  legendiim  esse  vldetur:  comnieudet. 


'  Aelii  Donati,  grammatici  et  rlietoris  romani  (sub  a.  350),  magistri  S.  Hie- 
ronymi,  „Ars  minor"  grammatica,  ([ua  octo  partes  orationis  catechetice  exponuntur. 
per  medium  aevum  in  usu  erat  frequentissimo. 

2  Hae  a  P.  Hieronymo  Natali  „in  aede  maxima  maximoque  conuentu ,  nec 
sine  Vega  Prorege"   liabebantur  {Orlandinits  1.  c.  1.  8,  n.   13). 

^  Folatictts  Roma  4.  Augusti  1548  ,ex  commissione"  S.  Ignatii  scripserat  „de 
studiis  quibu.s  exerceri"  oporteret  „Petrum  Canisium,  Benedictum  Palmium  et  An- 
nibalem  Coudreto"   (Monumenta  historica  Societatis  lesu  I.  c.  p.  290'). 

*  Cf.  supra  p.  277  *. 

*  M.  Fabii  Qttintiliani  opus  ,.De  institutione  oratoria"  tunc  usitatissimum  erat 


12.  Aiigusti  1548.  285 

lectione  nobilis  historiographi,  vt  Liuij  uel  Suetonij.  Erit  et  Graecae 
linguae  classis  propria,  quemadmodum  et  Hebraeae^.  Tum  in  philo- 
sophia  peculiaris  habebitur  studiosorum  ratio,  vt  Dialectica  et  Phijsica 
percipiantur.  Nec  aethicae  suus  quidem  locus  et  honos  deerit.  Theo- 
logus  autem  professor  et  D.  Paulum  explicabit,  et  Scholasticam 
theologiam  non  obscure  tractabit.  Cui  adiungetur  opinor  et  alter, 
eximium  quiddam  e  sacris  literis  deprompturus.  Demum  certis  diebus 
in  doctrina  Christiana  praelectorem  sibi  habebit  quaeque  classis,  et 
ad  pietatem  singulari  opera  prouehetur.  Quotidie  sacrum  in  templo 
nostro  adstantibus  studiosis  omnibus  fiet:  quouis  mense  confessuri  et 
explicaturi  conscientiam  venient,  ac  sine  cessatione  disputationibus, 
quum  tempus  praescriptum  aderit ,  operam  dabunt.  In  scribendo, 
componendo,  declamando,  repetendo  iam  antea  sensimus  quid  quantum- 
que  fructus  sit  positum,  ac  proinde  nihil  istiusm[odi]  postea  negli- 
getur^.  Huius  igitur  vtilitatis  magnam  habere  rationem  volunt  nostri, 
praesertim  quum  liquido  perspiciant,  non  solum  huius  nobiliss.  Reip. 
ornamenta  augeri  sic  posse,  ex  probe  institutis  videlicet  bonorum  ad- 
olescentum  animis,  verum  etiam  totius  regni  Siciliensis  salutem  hinc 
non  minima  ex  parte  dependere.  Quod  vsque  adeo  iam  alijs  Sici  [liae] 
ciuitatibus  comprobatum  est,  vt  e  Societate  hac  nostra  mitti  ad  se 
quosdam  efflagitent.  Prorex,  cui  phu-imum  debemus,  vltro  citro,  longe 
lateque  literas  tijpis  excusas  misit  et  ad  studia  haec  Messanae  noua 
quosuis  inuitat  prouocatque.  Confidimus  in  domino,  breui  fore,  vt 
non  tam  studiorum  quae  (vt  dixi)  profitebimur,  quam  pietatis  in- 
crementa  successumque  maximum  lete  hoc  loco  aspiciamus,  Neque 
tantum  haeresibus  hoc  pacto  viam  occludere  licebit,  sed  etiam  (quod 
vehementer  cupimus)  ad  Graeciam  vsque  fidei  et  Ecclesiae  restituen- 
dam  hinc  patere  aditum  ianuamque  patefieri  posse  videmus^.  Quo 
magis  habenda  vobis  est  ratio  fratres,  vt  tum  in  orationibus,  tum  in 
sacrifitijs  vestris  perpetuam  nostri  memoriam  conseruetis.  Nam  et  breui 
plures  e  nostris  hic  expectamus,  quos  ex  vrbe  euocari  summi  homines 
amicique  nostri  curauerunt.  Datur  etiam  opera,  vt  auctoritate  Apostolica 
sit  Messanae  Vniuersitas  *.  Collegium  certe  nostris  commodissimum 
iam  prop[e]  perfectum  est,  sed  adiunctae  scholae  necdum  exaedifi- 
catae.  Quod  aedifitium  quanti  constet ,  nondum  certo  intelligitur. 
parum  abest,  quin  bis  mille  ducatos  in  istam  qualemcunque  structuram 


1  Cf.  siipra  p.  2755. 

-  En  indicem  pensorum  et  disciplinae  scholasticae ,  antiquioi'em  ceteris  omni- 
bus,  qui  ab  aliis  collegiis  Societatis  in  vulgus  emissi  sunt,  vel  saltem  priorem  iis 
omnibus ,  qui  hucusque  typis  exscripti  sunt.  Catalogum  quendam  messanensem 
anni  proxime  secuti  proponit  Polancus  in  Chronico  I,  371 — 372. 

^  De  pueris  graecis,  quos  S.  Ignatius  alendos  et  instituendos  suscepit,  vide 
eius  litteras  in  „Cartas  de  San  Ignacio"'  II,  144 — 145. 

*  Paulus  III.  id  quidem  Messanensibus  et  Societati  concessit;  sed  varias  ob 
difficultates  decreta  exitum  non  habuere  {Otiandinus  1.  c.  1.  8,  n.  14;  1.  9,  n.  19). 


286  67.  Canisius  Leonardo  Kessel  et  Adriano  Adriani.    12.  Augusti  1548. 

impenderint.  Sed  ne  sim  longior,  ad  amicos  Nouiomagenses  scribo, 
ne  per  illos  mora  sit,  quominus  in  Martio  daleri  Carthusiensibus 
numerentur^.  Qua  de  re,  sicut  et  de  occupationibus ,  studijs  incom- 
modisque  vestris  me  semper  quaeso  certiorem  facite.  Nam  ex  urbe 
literas  quauis  hebdomada  cum  vestris  accipere  possu  [mus.]  Georgium 
fouete,  charum  mihi  in  domino  et  magnae  spei  adolescentem  ^.  Mater 
eius  haud  dubie  vobis  oneris  nonnihil  adfert,  sed  vestra  in  illam  cha- 
ritas  minime  infructuosa  [est.]  Confido  equidem  vobis  euentura  foe- 
licius  omnia,  quamdiu  pauperem  eiusmodi  propter  CHRISTVM  ipsi 
pauperes  Hberaliter  aletis.  Quod  ad  me  attinet ,  vti  precari  soleam, 
nostis.  Quippe  vestris  mihi  precibus  esse  opus ,  facile  ac  grauiter 
saepiusque  experior.  Orate  igitur  chariss.  fratres  pro  Kanisio  vestro, 
qui  semper  istic  adesse  quidem  corpore  non  potest,  animo  tamen 
vobiscum  vnitus  perstare  tum  maxime  cupit,  quum  sanctiss.  Magos, 
Thaebeos,  Machabaeos,  et  S.  Vrsulae  sodalitium  inuisitis  ac  imploratis. 
faxit  sanctorum  author  D.  lESVS,  vt  non  priuatum  in  nobis  sequen- 
dum  esse  spiritum  putemus,  sed  communia  semper  ea  spectemus,  quae 
magis  ad  praestandam  simplicissime  obedientiam  faciunt.  Non  resideat 
vUus  in  nobis  affectus  aut  loca  mutandi,  aut  studia  praepropere  ab- 
soluendi :  Ex  Dei  nutu  enim  obedientiae  sanctae  dictamine  tota  nobis 
vita  pendeat,  nihilque  de  incertis  futurisue  soliciti,  tantum  quae  pro- 
posita  nobis  sunt  ac  praesentia,  humiliter  non  minus  ac  \ngilanter 
curemus  et  vrgeamus  oro.     Valete  in  domino  fratres  dulcissimi. 

Messanae  12  Augusti  1548. 

Vester  indignus  licet  frater  et  seruus 
Petrus  Kanisius. 
Exercitia  nostra  (quod  forte  intellexistis)    auctoritate  Apost.  ex- 
aminata  et  confirmata  sunt^.     Amicos   demum   omnes   nominatim  sa- 
lutate. 

ihesus.  Reuerendo  in  Christo  fratri,  domino  Leonardo  Louaniensi, 
et  M.  Adriano  Antuerpiensi ,  studiosis  Coloniae  prope  tempkim  Prae- 
dicatorum  j  Coloniae. 


'  Vide  supra  p.  251*.  257.  -  (leorgiuni  Eder?    Cf.  supra  p.  126.  163. 

^  Paulus  III.  litteris  apostolicis  Romae  31.  lulii  1548  datis,  petente  Francisco 
de  Borgia,  Gandiae  duce,  exercitia  spiritualia,  ab  Ignatio  ^composita"  et  a  loanne 
Alvarez  de  Toledo  0.  Pr.,  cardinali  S.  Clementis  et  episcopo  burgensi,  et  Philippo 
Archinto,  episcopo  Saluciarum  et  urbis  romanae  vicario  generali,  atque  Aegidio  Fos- 
carari  0.  Pr.,  magistro  sacri  palatii,  examinata,  approbavit  omnesque  hortatus  est, 
„ut  tam  piis  documentis  et  exercitiis  uti,  et  illis  instrui  devote  velint".  Quae  litterae 
baud  raro  typis  exscriptae  sunt.  maxime  in  editionibus  exercitiorum. 


68.  Hammontanus  Can.  aest.  vel  aut.  1548.    69.  Polancus  Can.  13.  Oct.  1548.     287 

68. 
GERARDUS  HAMMOXTAl^US, 

prior  Cartliusiae  coloniensis, 

CANISIO. 
Colonia  aestate  vel  autniimo  1548. 

Ex  Acfis  Sancforiim  lulii  VII  (Antverpiae  1731),   488 — 484;    in   nova  editione 
(Parisiis  et  Romae  1868)  p.  495, 

Opfat,  iit  Canisiiis  in  Germaniam  inferiorem  reveiiatur. 

P.  loannes  Pinius  (Pien)  S.  J.  l.  c.  ex  apogrcqjho,  quod  in  tdbulario 
Societatis  royyiano  ex  autographo  ipso  descriptiim  erat ,  typis  exscripsit  partem 
maiorem  epistulae  a  Gerardo  priore  ad  aliquem  de  Societate  Bomae  degentem 
datae  ^,  in  qua  Gerardus  Ignatium  eiusque  fratres  salutat  et  de  eorum  „sancta 
conversatione"  et  de  fructibus  ab  iis  collectis  vehementer  gaudet  ac  „in  spiritu 
coniungit  se  illis".  Deinde  sic  scribere  pergit:  „Saluto  singulariter  nostrum 
M.  Petrum  Canisium,  cui  literae  adjunctae  destinentur,  si  reverendo  D.  Prae- 
posito,  primum  illis  lectis,  visum  fuerit,  cui  etiam  humiliter  supplico,  ut  Ger- 
maniae  misereri,  et  succurrere  dignetur,  mittendo  Canisium  aut  aliquos  ex  suis 
saltem  ad  Coloniam  et  Lovanium ,  quia  Spiritus  sanctus  adhuc  operatur  in 
muUorum  cordibus,  maxime  in  inferiori  Germania".  .  .  . 

Litterae ,  quas  ad  Canisium  datas  esse  prior  Romam  scribit ,  eaedem  esse 
videntur  atque  illae,  de  quibus  Canisius  Messana  12.  Novembris  1548  Leonardo 
Kessel  scribit:  „Placuerunt  mihi  literae.  .  .  Prioris  Carthusiani."  Quae  Canisio 
allatae  esse  videntur  simul  cum  epistula  Kesselii,  ad  quam  Canisius  12.  Novembris 
1548  respondet;  itaque  aestate  vel  autumno  eius  anni  datas  esse  dixeris. 

69. 
P.  lOAraES  DE  POIiAXCO  S.  J. 

CANISIO. 

Roma  13.  Octobris  1548. 

Ex  ^Monumentis  historicis  Societatis  lesu"  Ann.  1,  Vita  Ign.  p.  290  adnot.  1. 
„De  Sanctorum  reliquiis^  et  earum  distributione." 
Vide  supra  p.  281. 


^  Datae  esse  videntur  ad  aliquem  ex  illis  Societatis  lesu  noviciis,  qui  paulo 
ante  Colonia  Romam  venerant:  Petrum  Schorichium,  Andream  Sydereum,  Henricum 
Baccelium. 

2  Potissimum  duo  illa  capita  sociarum  S.  Ursulae  significari  videntur :  cf.  supra 
p.  271. 


288  ''^-    Cauisius  Leonaido  Kessel. 

70. 

CANISIUS 
P.  liEOXARDO  KESSEL,, 

Sociorum  colonieusiuin  praeposito. 
Messaiia  12.  Noveiiiltris  1548. 

Ex  autographo  (2°;  pp.  2;  in  p.  4.  inscr.).  Cod.  colon. :  ,Epistt.  acl  Kessel.  I" 
f.  49  et  sq.  non  sign. 

Pars  miuor  epistulae  (,Scribis  .  .  .  plures  iuuenes  —  duce  Christo,  se  com- 
parabunt")  edita  est  a  P.   G.  M.  Pachtler,  Ratio  Studiorum  S.  J.  I,  136—137. 

Particulam  germanice  versam  posuit  Oofhein  I.  c.  p.  319. 

ReUquias  Hrsulanas  Bomam  allatas  esse.  KesseUo  de  iuvembus  aUisque  grutu- 
latur,  quos  ad  pietatem  doctrinamque  insfituat ;  eundem  de  Sociorum  morfe  consolatur. 
KesseUi  ahimnos  saepe  domi  contionari  debere  idque  germanice ;  aUquem  iis  correc- 
forem  constituendum  esse.  Hortatur  etiani,  ut  in  omnibus  discipUnis  dispufationes 
fiant.  De  quodam  Societafis  desertore  ac  de  Theodorico  Canisio  ad  eandem  ad- 
duceudo.  Quanfuni  Messanae  coJlegiuin  fiorcat  ac  sacramenta  frequententur.  Virtu- 
tum  et  maxime  ohoedienfiae  sfudium  commendat. 

lESVS. 

Chariss.  frater  et  domine  Leonarde. 
Gratia  domini  nostri  lESV  nos  in  omni  pace  et  studio  sanctae 
obedientiae  conseruet.  a[men.]  Diu  desyderatas  literas  vna  cum 
sanctis  illis  capitibus  ^  Romam  transmisisti ,  multorumque  tum  oculos 
tum  animos  admirabili  pignore  delectasti.  Faxit  dominus  lESVS,  vt 
sacra  huiusmodi  ossa  tam  istic  pie  colantur,  quam  a  nostris  alijsque 
magno  quidem  cum  fructu  quotidie  visuntur.  De  aduentu  Louanien- 
sium  fratrum  est  cur  Deo  gratias  ingentes  dicamus^.  Ego  certe 
M.  Adrianum  non  expectaram,  quem  venisse  tamen,  illi  tibique  gra- 
tulandum  est.  Nunc  solus  istic  relictus  videri  non  potes,  qui  tot  in 
Christo  filijs  auctus  es  pater,  ac  paternae  curae  tuae  successum  et 
opes  CHRISTO  duce  conspicis,  vt  etiam  expectationem  nostram  diuina 
per  te  gratia  superarit.  Age  mi  pater  et  frater,  dum  tempus  est, 
operemur  bonum,  praesertim  in  eiusmodi  ut  scribis,  dome- 
sticos^  t[uos,]  quorum  in  studijs  profectum,  et  ad  pietatem  affectum 
augeri  indies  opto.  Bonus  nimirum  dominus,  qui  sperantium  in  se 
vota  desyderiaque  perficit,  et  spu-ituali  lucro  etiam  tum  suos  recreat 
augetque ,  quum  desperationem  humana  iuditia  promittunt.  Nosti 
Patrem  vere,  perpetuoque  nobis  reuerendum  Fabrum,  nouimus  chariss. 
fratres  Lambertum   iHum  Leodiensem   et  Petrum  tuum  Coloniensem  *, 


'  Sociarum  S.  Ursulae ;  cf.  supra  p.  271. 

2  Roniam  veuerant  P.  Damcl  Paeybroeck,  P.  Nicolaus  Goudanus,  P.  Nicolaus 
Lanoius,  Adrianus  Adriani  ac  fortasse  etiam  Petrus  ('iillonius  et  Christophorus  (Busco- 
ducensis?)  {Polancus,  Chronicon  I,  295—296.  405.  416.  *  Cod.  bruxell.  ^Hist.  Coll. 
Lov."  p.  13).  ^  Gal.  6,  10. 

'  Fr.  Petrus  Kannegiesser  S.  J.,  patritius  coloniensis  (cf.  supra  p.  125.  167),  a. 
1548  Coloniae  decessit;  eius  corpus  ibidem  in  ecclesia  S.  Agathae,  quae  monialium 


12.  Novembris  1548.  289 

quorum  opera  videbatur  quidem  istic,  si  viuerent,  nostris  Christoque 
profutura  fuisse.  Nunc  foeliciter  commut[ato]  vitae  statu,  nunc  vbi 
perfecte  sibi  Deoque  viuere  et  regnare  coeperunt,  nunc  in[quam] 
etsi  nihil  nos  adiuuare  putentur,  plus  agunt  tamen,  plus  nostra  quam 
viui,  pro[mo|uent  ac  promouere  pergent.  Quare  quod  sepultos  istic 
e  fratribus  iam  duos  numerare  possim,  gaudeo  vehementer,  et  Christo 
gratias  ago,  Sanctisque  potissimum  ijs  qui  Coloniae  praesunt  et  pro- 
sunt.  Scribis  exolui  nummos  meo  nomine,  plures  etiam  iuuenes  breui 
ad  te  venturos,  contiones  itidem  Dominicis  a  te  diebus  haberi;  quae 
omnia  cum  e  diuina  bonitate  mihi  promanare  singulariter  videantur, 
etiamsi  fruc[tus]  alios  in  confessionibus  non  adiecisses,  erat  satis 
tamen,  quo  laudandum  et  admirabilem  usque  Patrem  Deum  intelligerem, 
intellectum  magis  amarem.  Video  facile  messem  istic  vberem,  nec 
dubito  futuros  etiam  messis  operarios:  tantum  vt  cepisti  mi  frater, 
insta  oportune  importunei,  vt  multorum  salutem  facias  lucrum 
animae  tuae,  et  cumulum  laetitiae  nostrae.  Quod  ad  tuos  qui  domi 
instituuntur  attinet,  laudo  quidem  studiorum  ad  me  scriptas  exercita- 
tiones.  Verum  hoc  etiam  adijci  velim,  vt  ex  tempore  aut  saltem  sine 
graui  studiorum  impedimento  saepe  domi  contionarentur,  idque  verbis 
germanicis,  veluti  cum  vulgo  res  ilhs  esset  in  suggestu.  Nam  ad 
hunc  finem,  recte  scilicet  contionandi,  praecipuus  illorum  et  nostrorum 
studiorum  fructus  est  referendus.  Vnum  interim  constitues,  qui  prae- 
cipue  gestus  obseruet,  qui  vocem  attendat,  et  cum  opus  erit  corrigat, 
quique  praecipua  concionatorum  ornamenta  quantum  Jicebit,  inculcet 
singulis  atque  commendet  -.  Sic  Romae,  sic  in  Portugalia,  sic  quotidie 
hic  factitant  nostri,  et  id  absque  studiorum  iactura,  quia  parum  tem- 
poris  ad  praemeditandum  datur.  Nosti  uero,  quanta  concionatorum 
penuria  Germani  praecipue  laborent.  iies  collegij  nostri  foelicissime 
habent,  breui  Academica  \sic\  publica  nominabitur:  sic  tractantur 
studia  Grammatica,  Dialectica,  Rhetorica,  Philosophica,  Mathematica, 
Graeca,  Haebraica,  Theologica,  vt  putem  sane,  quod  alij  facile  con- 
firmant,  nullibi  maiorem  in  instituendis  adolescentibus  diligentiam 
esse,  si  de  publicis  academijs  dicendum  sit.  Vellem  hoc  quoque 
vestris  in  vsum  verti,  quemadmodum  hic  nostris,  ut  certo  die  cuiusuis 
hebdomadae  disputaretur ,   non  de  logica  solum,   sed  de  Rhetorica  et 

lienedictinarum  erat,  tumulo  maiorum  eius  illntum  est.  *  Cod.  „Hist.  gymn.  tr.  cor." 
f.  21*  et  alio  non  sign.  '  2  Tim.  4,  2. 

2  Haec  paene  omnia  S.  Ignatias  postea  in  ^Constitutionibus"  Sociis  praescripsit. 
Ita  de  noviciis:  ,Es  bien",  inquit,  „que  se  ejerciten  todos  (si  alguno  no  e.ximiese 
el  Superior)  en  predicar  dentro  de  casa,  para  que  .  .  .  se  animen  y  tomen  algun 
uso  eerca  la  voz,  inodo,  y  lo  demas."  De  scholasticis  autem :  ,Se  ejercitanin  en  el 
predicar  y  leer  en  modo  conveniente  para  la  edificacion  del  pueblo ,  que  es  diverso 
del  escoliistico,  procurando  tomar  bien  la  lengua."  Expedit  etiam  „tener  l)uon  cor- 
rector  que  avise  de  las  faltas  en  lo  que  toca  ti  las  cosas  que  se  predican ,  a  la 
voz,  tonos,  gestos  y  meneos"  (Constitutiones  Societatis  lesu  P.  3.  r.  1 ,  n.  21: 
P.  4,  c.  8,  n.  3  et  C.     Constitutiones  latinae  et  hispanicae  p.  95.  137.  139). 

Brannsljerger,  Canisii  Epistnlae  et  Acta     I.  19 


290  ^O-    Canisius  Leonardo  Kessel. 

cacteris  quae  audiiintur  lectionibus.  Estque  maximo  probandus  feruor 
ille  disputantium.  Adhaec  in  docendo,  repetendo,  ediscendo  ea  quae 
lecta  forte  sunt,  operam  frugifere  suam  collocabunt.  Sic  domesticis 
adiuti  exercitationibus ,  reliqua  non  difficulter  sane  consequentur,  et 
ad  functiones  publicas  egregie  duce  CHRISTO  se  comparabunt  ^. 

Abijt,  vt  nosti,  Baccelius^,  non  tam  nobis,  quam  sibi  ipse  con- 
sulens  perperam.  Profectum  audio  in  Austriam,  sed  vtinam  ad  se 
redire,  ac  nostrorum  accepta  benefitia  intelligere,  spretamque  domini 
gratiam  expendere  posset.  Exemplo  est  nobis  frater,  vt  quid  prae 
alijs  diuina  bonitate  conseruemus,  gratis  semper  animis  agnoscamus, 
idque  ipsum  cura  et  studio  augeamus,  priusquam  male  collocati  talenti 
et  temporis  condemnemur. 

Scripsi  ad  germanum  fratrem  Theodoricum,  qui  Louanij  studijs 
cum  laude  incumbit.  Js  Canonicatus  sui  velut  pertaesus^,  animum 
inquit  suum  ad  coetum  et  societatem  religiosorum  iamdiu  multumque 
propendere.  luuabis  eum  igitur  tuis  aliorumque  precibus,  ego  literis 
ad  institutum  hoc  nostrum  euocaui.  Placuerunt  mihi  hterae  Archi- 
episcopi  Londensis,  Bardwick  Licentiati,  et  Prioris  Carthusiani.  Sin- 
gulis  respondere  non  sinunt  modo  lectiones  meae  quotidianae:  gratias 
autem  omnibus  agi  volo,  ^-ti  Patribus  et  viris  de  me  semper  optime 
meritis.  quos  absentes  videri  posse  non  puto,  si  debitum  illis  pre- 
candi  munus  apud  Christum  exoluero,  quoties  iure  illi  suo  repetere 
hoc  a  me  possunt.  Cures  interim,  vt  vicissim  pro  me  dominum  pre- 
centur ,  et  quos  nosti ,  reliquos  idem  rogo  enixe ,  praesertim  apud  D. 
.Jgnatium^,  in  Nazareth^,  apud  S.  Maximinum*^  et  in  Carthusia.  Quod 
ad  salutem  attinet  corporis,  mirum  quanta  Dei  benignitate  et  aeris 
salubritate  hic  vtamur.  Extructum  est  nunc  tandem  collegium\ 
Augetur  admodum  numerus  confitentium,  in  quibus  vberem  sane  pro- 
uentum  Dei  bonitas  euidenter  commonstrat.  Breui  accidit  vt  in  templo 
nostro,  quod  magnis  exornatur  sumptibus,   LXX  communicarentur''''. 


*  Sequitnr  brevis  sententia ,  qiiae  jw-i^tea  deleta  est ,  idqiie  a  Canixio  ipi<o ,  uf 
videtur,  et  ita,  ut  iam  legi  non  j)ossit. 

^  Sequitur  haec  sentenfia ,  quae  postea  (a  Canisio  ipso ,  uf  videtiir)  deleta  est : 
Ego  partim  confessionibus  audiendis,  partim  contionibus  Italice  habendis  festos  dies 
transigo. 

'  Confer  epistulas,  quas  ex  coUegio  messanensi  mensibus  Novembri  et  De- 
cembri  anni  154S  P.  Hieromjmus  Natalis  ad  S.  Ignatium  dedit,  in  ^Litteris  quadri- 
mestribus"  L  119.  125—128.  «  cf   suY»ra  p.  248.  277—278. 

^  In  *  ratalogo  collegii  S.  J.  ingolstadiensis,  circiter  annum  1565  fquo  Theo- 
doricus  illic  rectoris  munus  administrabat)  Romam  ad  praepositum  generalem  misso, 
asseritur  Theodoricum,  antequam  Societatcm  ingrederetur,  Xanti  (Xanten,  in  l)Orussi;> 
rhenana)  canonicum  ecclesiae  S.  Victoris  fuisse.  Cod. :  „Germ.  Suj).  Cat.  15()(). 
1599^  f.  373. 

^  Monasterium  S.  Ignatii,  cuius  nunc  vix  ulla  exstant  vestigia,  virginum  erat 
tertii  ordinis  S.  Francisci.  *  Vide  supra  p.  45.  209^.  "^  Vide  supra  p.  126. 

■  Nafalis  S.  Ignatio  m.  Deceml)ri  1548:  ,,Maestro  Canisio  predica  los  domingos" 


12.  Novembris  1548.  291 

Sanctos  Coloniae  Episcopos,  Martijres,  Yirgines  et  vos  omnes  obnixe 
precor,  quo  nieam  Christo  caussam  solicite  commendetis ,  ac  pro  me 
apud  Sanctos  etiam  ipsos  intercedatis.  Quidam  suis  me  literis  Colo- 
niam  reuocant:  vos  imbecillem  hunc  animum  precibus  ad  seipsum  et 
in  Deum  ipsum  reuocate.  Frustra  enim  agitur,  temere  instituitur, 
quod  coelesti  fauore,  rectaque  ratione  ac  animi  moderatione  caret. 
Quod  si  CHRISto  semel  nos  dedidimus,  nostraque  omnia  resignauimus, 
in  illius  voluntate  sanctissima  conquiescamus,  non  de  patria  repetenda 
soliciti,  non  in  studijs  continuandis  tepidi,  nullaque  aut  locorum  aut 
temporum  varietate  commoti.  Dux  et  autor  CHRISTVS,  prora  pup- 
pisque  salutis  humanae:  fidus  auriga,  et  quam  sequendo  falli  non 
possumus ,  amussis  recta  est  obedientia :  custos  inuictus  humilitas, 
coeli  ianitor  patientia  perseuerans ,  et  perseuerantia  patiens.  His 
veluti  satellitibus  omnium  fortissimis  stipati  vitae  huius  curriculum  tuto 
percurremus,  et  vbicunque  tandem  desyderanda  mors  exules  reperiet, 
ab  illo  tamen  abstrahi  diuellique  non  poterimus,  qui  solus  ex  mortuis 
viuos,  ex  miseris  beatos,  aeternique  regni  sui  participes  facit.  Ex 
ipso  omnia,  in  ipso  et  per  ipsum  omnia^,  qui  sui  semper 
dilectione  nos  renouet  atque  defendat  amen.  Messanae  12  Nouembris 
anno  1548.  Amicos  meo  nomine  salutatos  velim,  te  cum  primis  iubet 
saluere  P.  Cornelius^,  ac  reliqui  etiam  hoc  loco  fratres. 

Frater  tuus  P.  Kanisius. 

Chariss.  fratri  M.  Leonardo  Louaniensi,  Coloniae  apud  templum 
Praedicatorum.     Coloniae. 

Liceat  Jtic  ex  Chronico  P.  loannis  de  Polanco  nuper  primum  edito  locum 
transcrihere ,  quo  ea  de  Canisio  referuntiir ,  qnae  usque  adhuc  omnes  Canisii  bio- 
graphos  latuerunt ,  quaeque  ejnstulam  Canisii  modo  x)ropositam  magis  explicant  et 
quasi  amplificant:  ^Cum  [initio  anni  1549]  apiid  dominicanos  [messaneuses],  in  pro- 
vinciali  ipsorum  capitulo ,  pro  more ,  octo  diebus  publice  positiones  in  ipsorum  et 
cathedrali  templo  defenderentur ,  invitati  nostri  ad  disputandum  fuerunt.  P.  Hiero- 
nymus  Natalis  cum  Patribus  Canisio  et  Frusio  eo  se  contulit ;  aderat  etiam  magister 
Isidorus  [Bellini] ;  et  tam  prospere  successit  disputatio  (primo  autem  loco  vel  inter 
primos  disputarunt)  ut  Providentia  divina  id  factum  videatur ,  quae  et  vires  et 
gratiam  in  disputando  sic  dedit .  ut  Collegii  [messanensis]  existimatio ,  quod  ad 
litteras  attinet,  mirum  in  modum  apud  populum  immo  et  apud  insulam  promoveretur. 
Erant  enim  illi  religiosi  totius  ordinis  in  ea  provincia  celeberrimi ;  et  nihilominus 
cum  applausu,  tam  doctorum  quam  indoctorum  nostri  se  gessisse  visi  sunt,  et  nun- 
quam  melius  eo  functos  officio  fuisse,  quam  tunc,  ipse  P.  Natalis  profitetur.  Sed 
ilhxd   inter   caetera    animi    causa   dicatur,    quod    P.  Canisius    de  potestate  Ecclesiae 


(Litterae  quadrimestres  I,  125 — 126).  Polancus  ad  annum  1548:  „Pater  Canisius 
italice  diebus  etiam  dominicis  concionabatur"  (Chronicon  I,  285).  Nonnumquam 
autem  sermones  sacros  etiam  in  ecclesia  „S.  Maria  di  Montalto"  (vel  „S.  Maria 
deirAlto")  habebat,  quae  monialium  cisterciensium  erat.  Hae  a  Societate  petierant, 
ut  ea,  quae  ad  religiosam  perfectionem  pertinerent ,  edocerentur  (Cartas  de  San 
Ignacio  II,  215—217.  Polancus  1.  c.  I,  369.  Plac.  Sampieri  S.  J.,  Iconologia  della 
gloriosa  vergine  Madre  di  Dio  Maria,  Protettrice  di  Messina  [Messina  1644]  p.  397 
ad  399).  1  Rom.  11,  36.  -  Vishavaeus. 

19* 


292  "1-    ^-  Igiiatius  Canisio.    Circiter  19.  Martii  1549. 

taiii  eleganti  sernione  est  argumontatns,  ut  bonus  nionachus,  (jui  respondehat,  parum 
intelligere  ingenue  fa.ssus  est'':  unde  et  ulterius  progredi  desiit  cuni  auditorii 
applausu."  ' 

71. 
S.  IG]\  ATirS 

CANISIO. 
Roiiia  circiter  19.  3Iartii  1549. 

Ex  opere  posthumo  P.  Placidi  Sanqneri  S.  J.,  messanensis  (initio  saeculo  XVIL 
in  Societatem  recepti) ,  „Messana  S.  P.  Q.  R.  Regumque  decreto  nohilis  exemplaris 
et  regni  Siciliae  caput"  II  (Messanae  1742),  533—534. 

Eadem  fere  italico  sermone  narrantur  in  eiusdem  auctoris  ^lconologia"  etc. 
(vide  supra  p.  290")  p.  203—210. 

Canixio  maiulat ,  ut  reliqnias  iirsitJiouts  et  dijjJoinatn  pontificia  vKKjistratihit^ 
tradat. 

„Anno  1549  XIII.  Kcd.  Aprilis"  ^,  inquit  Sampieri,  „S.  P.  Ignatius 
Messanam  misit  P.  Antonium  Vinch  ^  cum  duplici  diplomate  impetratae 
a  Paulo  III.  Academiae,  et  Collecfii  Messanensis  ex  auctoritate  Pon- 
tificia  erectionis^,  nec  non  cnm  insicjni  dono  duorum  capitum  ex  so- 
ciahus  virgitiibtis ,  et  martyrihus  S.  Vrsulae  in  aurata  arca  reposito- 
rum  -^  Per  epistolam  ^  vero  P.  Petro  Canisio "'  puhlico  artis  Rhetoricae 
Professori  dedit  in  mandatis ,  ut  suo  nomine  Magistratum  conveniret, 
tliplomata ,  ac  dona  proferret,  quae  tanti  a  Magistratu  et  propter  se 
ipsa,  et  p>ropter  donatorem  habita  sunt,  id  e  templo  Diri  Joannis 
Baptistae,  uhi  deposita  fuerant  puhlica  omnium  ordinum,  et  populi 
supplicatione  decreta ,  solemni  cum  pompa  in  aedem  S.  Xicolai  Col- 
legii  Societatis  lesu  translata  sint.  Porro  diploma  alterum  novi  Col- 
legii  Societatis  lesu  fundationem  laudabat,  alterum  Academiae  publicae 
instituendae  potestatem  Senatui  P.  Q.  M.  his  conditionibus  conferebat, 
ut  Collegii  Societatis  Bector,  idem ,  et  novae  erigendae  Academiae  esset 
Cancellarius,  item  ut  a  Patribus  Societatis  Jesu,  quorum  doctrinae  pu- 
ritas  Pontifici  satis  fuerat  explorata,  regeretur,  et  ex  ipsis  scientiaruni, 


Sic;  sit? 


'  Monumenta  historica  Societatis  1 ,  370.  Pohuicus  haec  partim  desumpsit 
ex  litteris,  quas  Natalis  mense  Aprili  anni  1549  ad  S.  Ignatium  dedit;  cx  quihus 
multa  olim  excerpta  et  nunc  typis  exsci-ipta  sunt  in  .Litteris  quadrimestrihus"  ], 
152—154.  2  20.  Martii. 

3  Scrihendum  erat  Vinck  vel  Vynck.   De  quo  cf.  supra  p.  230-233.  252.  255=». 

*  Cf.  supra  p.  285.  •'  Vide  supra  p.  271. 

*  S.  Ignatius  19.  Martii  1549  ^Magistro  Antonio  Winck ,  .sacerdoti  Societatis 
lesu,  et  Petro  Riera,  scholastico  eiusdem  societatis"  litteras  dedit,  quihus  testal^atur 
eo8  ,ad  coniitanda  sancta  capita"  illa  et  ad  alia  oheunda  Messanam  destinari  (Cnrta^ 
dc  San  Ignaclo  II,  175—176.  416). 

"  Iconohjgia  p.  203:   „Con  una  lettera  a  P.  Pietro  Cani.sio"  etc. 


72.    Canisius  Cartbusianis  coloniensibus.    5.  hinii  1549.  293 

honarumque  artiiim  Profest^ores ,  et  Magistrl  eligereutur  vt  constat  ex 
diplomatihus  quae  cum  plausu  a  Senatu  prohata ,  acceptaque  tum 
fuerunt."'^ 

Epistulae  huius  non  fit  nientio  in  opere  ^Cartas  de  San  Tgnacio". 

CANISIUS 
CARTHUSIAXIS  COLOXIEXSIBUS. 

Messaiia  5,  lunii  1549. 

Ex  libro  „Vita  et  Martyrium  S.  Ui-sulae  et  Sociarum"  (p.  712 — 713),  Coloniae 
Agrippinae  anno  1647  edito  a  P.  Hermanno  Crombach  S.  J.  Qui  ibidem  scribit 
eam  epistulam  a  P.  Petro  Liphausen,  Cartbusiano  coloniensi,  sibi  traditam  esse. 

Ex  libro  Crombachii  P.  Mctor  De  Bitcl-  S.  J.  partem  epistulae  (.Addam  non- 
nihil  de  sacris"  —  ^non  imminuant")  transtulit  in  Acta  Sanctorum  Octobris  IX 
(Parisiis  et  Romae  1869),  252. 

In  regno  congensi  a  Sociis  multos  Afros  adultos  baptizari  2)uerosque  erudiri. 
loannem  III.  PortugaUiae  regem  fidei  propagandae  studiosissimum  esse.  Aliquem 
e  Sociis  in  Abessiniam  destinatum  esse.  Quanta  pompa  Messanenses  sacra  capita 
ursulana  in  templum  Societatis  transtulerint.  Deum  ijisum  in  sanctis  honorari. 
Coloniensibus  gratulatur,  quod  sacris  reliquiis  abundent ,  eosque  hortatur,  ut  easdem 
rite  colant. 

Tantus  est  Nostromm  vbique  profectus,  vt  in  hoc  pusillo 

grege^  excelsam  Dei  gratiam  nemo  non  agnoscere,  ac  iure  summo 
praedicare  possit. 

Non  diu  est ,  vti  nostis,  quod  India ,  nouus,  vti  aiunt,  orbis  Do- 
minum  CHRISTVM  profiteri  coepit ,  vbi  etiamnum  Nostri  strenue 
laborant,  atque  Deo  fauente  crescunt.  Nunc  in  Regno  Nubiae,  quod 
Africa  complectitur,  et  ab  AEthiopibus  incolitur,  noua  messis  accessit. 
Multa  illic  Ethnicorum  millia  fide  Christi  Baptismoque  donata  sunt. 
Postquam  e  nostris  quatuor  eo  destinauit  Rex  ille  sincerus  Lusita- 
norum^,  qui  pro  incredibili  sua  pietate  non  contentus  intra  suas  Pro- 
uincias  enutrire  nostros,  e  quibus  iam  haud  vulgaris  Doctorum  ho- 
minum  messis  emersit  ^ ,  in  exteras  etiam  regiones  mittit  Christi 
operarios,  vt  ex  feris,  barbarisque  Gentibus  magna  accessio  Ecclesiae 
fiat.  Atque  tam  sapienter  id  facit,  vt  omnem  fidei  propagationem  in 
iuuentute  bene  instituta  sitam  maxime  arbitretur^.    Vnus  est  in  dicta 


illi  Cromb. 


'  Diplomata  haec  typis  exscripta  sunt  in  Iconologia  p.  204 — 210. 
2  Luc.  12,  32. 

*  loannes  III.  in  regnum  congense  („Nubiam"  Canisius  dicit)  misit  Patres 
<Teorgium  Vaz,  Christophorum  Ribeyro,  lacobum  Diaz,  et  lacobum  Soveral  Societatis 
scholasticum  (cf.  Polonci  Chronicon  I,  331 — 338). 

*  Maxime  in  collegio  conimbricensi. 

*  loannes  III.  praeclarum  illud  seminarium  ^Sanctae  Fidei"  sive  „Sancti  Pauli", 


294  '^'^-    Canisins  Carthusianis  coloniensibus. 

iam  Africa  locus,  in  quo  Regia  liberalitas  pueros  alit  sexcentos,  datis 
etiam  probatissimis  e  Societate  nostra  Magistris  ^.  Quid  magis  quaeso 
Kegium?  quid  tam  augustum  et  efficax  ad  semina  fidei  nostrae  per 
ea  loca  spargenda?"  Hic  fructus,  haec  summa,  hic  scopus,  vt  ego 
censeo  studiorum,  hoc  Societatis  nostrae  proprium  institutum,  quod 
vtinam  recte  norint  vniuersi. 

Tum  in  ea  India,  cuius  Regem  vocamus  Presbyterum  loannem, 
expetitus  est  a  Romano  Pontifice  Patriarcha,  qui  Ecclesiae  nostrae 
iura,  ceremonias,  fidemque  suos  doceret  Indos.  Abijt  igitur  et  illuc 
vnus  e  Nostris  fide  publica  destinatus,  nec  dubium  vllum  arbitramur, 
quin  adiuuante  Domino  sit  augendum  Ecclesiae  regnum  in  istis  re- 
gionibus  vastissimis ,  ditissimis ,  florentissimis  ^.  Ita  precandus  est 
summus  ille  Pastor  Pastorum,  vt  fiat  vnum  ouile^  sub  vnius  Pastoris 
tugurio,  gentesque  efferatae  suauissimo  Christi  iugo  sua  colla  sub- 
mittant ;  Precandus  est  inquam,  pro  hac  etiam  Societate  nostra,  quam 
idem,  qui  voluntate  sua  instituit,  virtute  indies  augeat,  et  ad  Ec- 
clesiae  suae  fructum  magis,  magisque  confiniiet,  Amen. 

Addam  nonnihil  de  Sacris  Reliquijs  vndecim  millium  Virginum  et 
Martyrum  Coloniensium  ^ :  ex  his  capita  duo  mihi  iam  pridem  Coloniae 
data,  et  autoritate  Apostolica^  Romam  vti  postulaueram  sunt  depor- 
tata,    huc   denique   transmissa^.     Igitur   vt   in  nostrum  templum  de- 


*  spargendae  Croinb. 

Goae  pro  pueris  indis  institutum ,   S.  Francisco  Xaverio  elusque  sociis  procurandum 
tradiderat. 

^  Canisius  ante  oculos  habuisse  videtur  epistulas  ex  San-Salvador  sive  Banza- 
Congo,  Congi  capite,  1.  Augusti  1548  a  missionariis  Societatis  ad  fratres  suos 
europaeos  atque  imprimis  ad  conimbricenses  datas ;  in  quibus  v.  g.  referunt : 
Ribeyrum  a  die  18.  Martii  ad  30.  lulii  1700  adultos  instruxisse  et  baptizasse;  Geor- 
giuni  Vaz  in  urbe  locisque  propinquis  3000  fere  baptizasse  Afros :  a  Soveralio 
scholam  dirigi ,  in  qua  600  ferme  pueri  ad  christianam  fidem  et  ad  artes  legendi 
ac  scribendi  instruantur;  victum  et  magistris  et  discipulis  a  rege  congensi  praeberi 
(vide  Vict.  Baesten  S.  J. ,  Les  J^suites  au  Congo ,  in  „Precis  historiques".  Ser.  3, 
t.  II  [Bruxelles  1893],  60—74). 

2  David  III.,  Abessiniae  rex  (1508—1540),  compluribus  epistulis  ad  summum 
pontificem  et  ad  Lusitaniae  regem  raissis,  loannem  lacobum  Bermudez  obtinuerat 
patriarchara.  Abessinis  autem  postea  in  monophysitismum  relapsis  anno  1547 
S.  Ignatius,  petente  eodem  Lusitaniae  rege,  P.  Paschasium  Broet  destinavit  patri- 
archam.  Verum  re  dilata,  anno  demum  1555  Aethiopiae  patriarcha  consecratus  est 
foannes  Nufiez  Barretus  S.  J.  ac  cum  12  fere  Sociis  Olissipone  diraissus. 

3  lo.  10,  16.  *  Vide  supra  p.  173  ^ 

^  Bonifacius  IX.  pontifex  maximus,  senatus  coloniensis  rogatu,  sub  poena  ex- 
communicationis  sanxit,  ne  sacrae  reliquiae  Colonia  exportarentur  (Bonifacii  litteras 
posuerunt  Crombuch  in  ^Ursula"  p.  698;  Vict.  dc  Bnck  S.  J.  in  Actis  Sanctorum 
Octobris  IX  [Parisiis  et  Romae  1869],  251;  L.  Etwen  in  „Quellen  zur  Geschicbte 
der  Stadt  Kiiln"  VI  [Koln  1879],  114—115.  Cum  De  Buck  anno  1381,  Ennen  1392 
datas  esse  scripsissent ,  postea  cognitum  est  Roma  3.  Noverabris  1393  datas  esse. 
^Mitfheilungen  aus  dem  Stadtarchiv  von  Kiiln",    9.  Heft  [Kiiln  1886]  83,    n.  5083). 

«  Vide  supra  p.  271.  292. 


•5.  luuii  1549.  295 

ferrentur  solennis,  honestissimaque  habita  est  pompa,  totius  Ciuitatis 
Ordines  conuenerunt,  praecedebat  cum  Canonicis  Episcopusi,  comita- 
bantur  nobilissimi  Ciues ;  suum  tenebant  locum,  amplissimi  Magistratus. 
Quatuor,  vt  dicimus,  Ordinum,  et  Fratrum  aliorum  Sodalitates  aderant, 
concinebant  Musici,  clangebant  tubae,  Scholasticorum  cerei  colluce- 
bant  2.  Adhaec  sacris  Capitibus  parata  erat  sua  capsa ,  pulchris 
distincta  imaginibus,  certis  ornata  versibus,  vndique  auro  refulgens^. 
Sunt  haec  fateor  non  per  se  satis,  neque  ad  pietatem  prorsus  neces- 
saria,  sed  quae  tam  religiose  gesta  vidimus,  vt  vel  Impios  Germanos 
ad  pietatem  aliquam  excitare  potuerint.  Quasi  vero  Sanctus  ille 
Sanctorum*  idcirco  contemnatur,  quod  in  Sanctis  suis  praedicetur 
Martyribus,  quod  in  Diuorum  ReKquijs  agnoscatur,  aut  in  sacris  ima- 
ginibus  intelligatur.  Ego  felicem  sane  semper  Coloniam  putaui,  cum 
coelestibus  illis  Thesauris,  et  sacratissimis  pignoribus  affluat :  feliciorem 
vero  dixerim,  bona  si  sua  norit^,  vt  debito  cultu  scilicet,  ac  maiore 
indies  reuerentia  ditissimum  penum  Reliquiarum  prosequatur,  Deumque 
sic  laudet,  sic  veneretur  in  Sanctis  suis,  vt  etiam  exteri  hoc  exemplo 
pietatem  suam  augeant,  magisque  confirment,  aut  certe  quidem  non 
imminuant.  Verum  vt  scribendi  finem  faciam,  hoc  vnum  meae  ad 
vos  Hterae  semper  loquentur,  hoc  subinde  repetent  Venerandi  Patres, 
vt  mei  memoriam  inter  precandum  deponatis  nunquam ,  Christum 
lESVM  ex  animo  precor,  caritate  sua  nos  impleat,  et  in  interiore 
homine  vsquequaque  reformet,  ne  sanctissimae  eius  voluntati  quid- 
quam  repugnemus;  salutant  vos  in  Domino,  qui  mecum  sunt  Fratres, 
et  vestras  expetunt  preces.     Messanae,  5.  Junij,  Anno  1550.  \sic] 

Seruus  in  Christo  et  fiHus  vester 
Petrus  Canisius  Nouiomagus. 

Epistulae  huic  Crombach  annum  1550,  De  Buck  1551  adscripsit.  Sed  certum 
est  anno  1549  datam  esse.  Nam  Canisius  aestate  anni  1549  Messana  discessit  et 
ab  ipso  initio  anni  1550  Ingolstadii  fuit  neque  unquam  Messanam  rediit.  Itaque 
aut  erratimi  est,  aut  Messanenses  tunc  (interdum  saltem)  „caIculo  pisano"  utebantur, 
quo  annus  1550  25.  Martii  1549  incipiebatur. 

Haec  ultima  est,  quae  inveniri  potuit,  messanensis  epistula  Canisii.  Mense 
lunio  anni  1891  praefecti  et  bibliothecae  academicae  messanensis  et  archivi  provincialis 
eiusdem  urbis  editori  scripserunt  se  nihil  i-epperisse,  quod  Canisium  spectaret. 


'  Archiepiscopus  erat  loannes  Cibo.  Sed  ex  Chronico  Polanci  intellegitur  hic 
eius  vicarium  significari,  qui  episcopus  ,in  partil^us"  fuerit  (1.  c.  I,  367). 

2  Nafalis  S.  Ignatio  mensc  Aprili  1549  scribit  se  eodem  die  post  meridiem 
sermonem  ad  popuhim  habuisse  „de  la  veneracion  de  los  sanctos,  dandoles  a  entender 
que  no  buscaba  esta  Compaiiia  haber  limosnas  dellos  por  medio  dc  las  reliquias, 
mas  que  los  gloriosos  sanctos  fuesen  reverenciados  y  acatados,  y  los  herejes  con- 
fundidos"   (Litterae  quadrimestres  I,  152 — 153). 

^  ^Ornanda  curaverat  ea  capita  et  arcam,  in  qua  erant  includenda,  cum  magno 
decore  et  non  sine  sumptu  P.  Ignatius"  :  1'olaiicus  1.  c.  1,  367.  ■•  Dan.  9,  24. 

^  ^O  fortunatos  nimiiun,  sua  si  bona  norint, 

Agricolas!"  {Vergilius^  Georgicon  1.  2,  v.  458—459.) 


296     "^3.  74.  Polancus  ct  S.  Ign.  Can.  14.  21.  Sept.  1549.  75.  C.  Pol.  Nov.-Dec.1549. 

73. 
P.  lOAXXES  DE  POLAIVCO  S.  J. 

CANLSIO. 

Roma  14.  Septeiubris  1549. 

Ex  „MonHmentis  histoncis  Societatis  lesu",  Vita  Ignatii  etc.  tom.  1,  p.  413 
adnot.  1. 

,,Df'  eiiis  srrij^fis." 

Vide  supra  p.  281. 

74. 
S.  IC}]\  ATIUS 

CANISIO. 

Roma  21.  Septembris  1549. 

Ex  „Monumentis  historicis"^  1.  c. 

jjnstrnctio  Canisio  data  de  modo  se  in  Gerinania  gerendi,  Bononiam  ipsi 
missa,  21  Septembris"  [1549]  '. 

Vide  supra  p.  281. 

75. 

CANISIUS 

P.  lOAXXI  DE  POI.AXCO, 

Societatis  lesu  secretario. 
Ingolstadio  mense  Noveml»ri  vel  Decembri  1549. 

Ex  „Monumentts  hisforicis'^,  Vita  Ignatii  etc.  tom.  II,  p.  73,  adnot.  1. 

„Folancus,  ex  commissione  /S.  hjnatii],  sociis  Messanae  degentihus ,  quid 
de  Germania  scribat  Canisius  et  quam  enixe  iterum  iterumque  exposcat  ab 
omnibus  sociis  ut  pro  iUa  regione  preces  fundant."  ^ 

Ipsa  Canisii  epistula  periisse  videtur. 


'  (4uilielmus  IV.  Bavariae  dux  pro  ducatu  suo  in  iide  periclitante  a  Paulo  III. 
aliquos  de  Societate  petiit,  qui  in  universitate  ingolstadiensi  professores  essent. 
Delecti  sunt  igitur  ab  Ignatio  Patres  Alphonsus  Salmeron  et  Petrus  Canisius  iisquc 
ad  tempus  adesse  iussus  est  P.  Claudius  laius.  Canisius  autem ,  antequam  in  Ba- 
variam  proficisceretur,  Romae  4.  Septembris  1549  professionem  religiosam  sollemnem 
fecit  et  4.  Octobris  Bononiae  una  cum  laio  et  Salmerone  doctor  theologiae  creatus 
est  (cf.  supra  p.  48.  53 — 62  et  infra,  monum.  30—37). 

-  Canisius  eiusque  socii  13.  Novembris  1549  Ingolstadium  advenerunt.  Eodem 
mense  Salmcron  et  Canisius  scholas  habere  coepcrunt,  hic  de  quarto  libro  ^Senten- 
tiarum"  Petri  Lombardi,  ille  de  Epistula  paulina  ad  Romanos  data.  Taius  initio 
a.  1550  Psalmos  explicandos  suscepit.  Cum  autem  paulo  post  Leonardus  de  Eck. 
Guilielmi  consiliarius  potentissimus  et  universitatis  patronus,  Ingolstadium  advectus 
esset,  Socii  de  collegio  Societatis  ibidem  condendo  cum  eo  egerunt;    quod  ni  fieret. 


76.  Polancus  Canisio.    18.  lan.  1550.    77.  Canisius  Polanco.    25.  lan.  1550.     297 

76. 
P.  lOANNES  DE  POI.ANCO  S.  J. 

nomine  S.  Iguatii 

CANISIO. 

Roma  18.  lanu.irii  1550. 

Ex  ^Moinimeiifis  Jiisforicis"  1.  c.  tom.  II,  p.  71,  adnot.  1. 

„Polancus ,  ex  commissione ,  Petro  Canisio ,  de  lectione  librorum  haereti- 
contm  et  quomodo  Ducis  ope  et  Universitatis  auctoritate  malo  tanto  ohviam  iri 
possit,  18.  Janiiarii"  [1550]  ^. 

77. 

CANISIUS 

P.  lOAXNI  DE  POLAN€0, 

secretario  Societatis  lesu  ^. 

Ingolstadio  25.  lanuarii  1550. 

Ex  apographo  recenti,  quod  descriptum  est  ex  ipsa  epistula  autographa,  posita 
in  cod.   ^Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  n.  2,  p.  111. 

Bene  sperandum  esse  de  collegio  Societatis  Ingolstadii  condendo.  Sociornm 
primos   conatus  feliciter   successisse.     Se    iuvenmn    aHqiiot    conscientias    regere.     Po- 


adventum  suum  Bavariae  et  universitati  haud  valde  profuturum,  praesertim  cum 
theologica  facultas  tam  infrequens  esset  et  theologia  adeo  neglegeretur.  Cf. :  loJi. 
Nep.  Mederer,  Annales  Ingolstadiensis  Academiae  P.  1  (Ingolstadii  1782),  p.  213—214; 
Polanci  Chronicon  I,  413 — 416;  Ign.  Agricotam,  Historia  Provinciae  Societatis  lesu 
Germaniae  Superioris  P.  1  (Augustae  Vind.  1727),  Dec.  1,  n.  160—171,  p.  19—20; 
Orlandiniim  1.  c.  1.  9,  n.  52—54;  Boero ,  Canisio  p.  63—69;  Piess  I.  c.  p.  81—87: 
Genelli ,  Ignatius  p.  342—344  (in  editione  nova  et  emendata,  quam  P.  Vicfor  Kotli 
S.  J.  curavit  Viennae  1894,  p.  321—324)  ;  CJi.-H.  Verdicre  S.  J.,  Histoire  de  I'Uni- 
versite  d'Ingolstadt  I  (Paris  1887),  175—215.  —  Confer  etiam  quae  infra  ponentur 
de  epi.stula,  quam  Canisius  precum  pro  Germania  fundendarum  causa  anno  1553 
ad  Ignatium  dedit. 

'  „Ut  alliceret  homines  [litterarum  studiosos]  ad  rerum  spiritualium  pfofectum, 
aliquid  privatim  P.  Canisius  suo  in  cuhiculo  eis  praelegebat.  .  .  .  Attulerunt  hi  libros 
suos  a  Luthero ,  Bucero  et  Melanchtone  conscriptos ;  sed  .  .  .  non  pauci ,  peractis 
festis  [nativitatis  domini],  eos  repetebant"  :  Polancus  1.  c.  II,  70 — 71. 

2  loannes  de  Polanco,  Burgis  (Burgos)  in  Hi.spania  natus,  Parisiis  philosophia 
excultus,  Romae  anno  1541,  cum  „scriptor  apostolicus"  esset,  Societatem  lesu  in- 
gressus  et  ibidem  anno  1577  mortuus  est.  Sancti  Ignatii  per  novem  annos  in  So- 
cietate  regenda  praecipuus  minister,  adiutor,  secretarius  fuit.  Etiam  apud  prae- 
positos  generales  lacobum  Lainium  et  S.  Franciscum  Borgiam  publicus  Societatis 
secretarius  fuit  ac  sinml  per  longum  tempus  munus  procuratoris  generalis  et  sub 
Lainio  officium  ^assistentis  Hispaniae"  administravit.  S.  Francisco  Borgia  ex  vita 
egresso  Polancus  totius  Societatis  vicarius  generalis  fuit.  Complures  etiam  evulgavit 
libros  atque  imprimis  „Directorium"  pro  confessariis  et  confitentibus ,  plus  (niam 
tricies  editum,  et  „Methodum  ad  eos  adiuvandos,  qui  moriuntur". 


298  "^^-    Canisius  loanni  de  Polanco.     25.  lanuarii  1-550. 

lancum  rogat ,  ut  doctorcm  Olave  in  viani  perfectionis  chriatianae  adducere  conetur. 
Quanti  ipse  aestimet  Fohtncum;  a  quo  instrui  cupit.  Facultates ,  diplomata ,  epi- 
stulas  petit. 

Reuerende  Pater  Polanee 
Gratia  Domini  nostri  lESV  CHRTSTI,  et  pax  vera  nobiscum 
semper.  lam  inde  ab  Octobri  mense  (quis  credat?)  frustra  literas 
Romanas  expectamus,  nihil  de  Reuerendi  P.  Ignatii,  nihil  de  tua  et 
Patrum  fratrumque  salute  omnium  intelligimus.  Decies  opinor,  aut 
etiam  saepius  nostrae  istuc  literae  pervenerunt,  nisi  forte  fallunt  nos 
tabellarii.  Quamquam  hisce  diversis  usi  sumus,  ut  aliqua  saltem  via 
succederet,  quod  perferri  ad  vos  tuto  cupiebamus,  Equidem  semel 
atque  iterum  de  spe  optima  futuri  Collegii  Ingolstadiensis,  quod  nostris 
institueretur,  scripsi.  Quominus  urgeatur  sanctum  negotium,  nihil  in 
caussa  esse  video,  nisi  tardam  noui  Pontificis  electionem  i.  Ea  semel 
confecta  (foeliciter  autem  confectam  desideramus)  non  cessabunt  opinor 
ii,  quorum  erit  apud  Pontificem  instare,  et  P.  Ignatium  exorare  pro 
huius  collegii  institutione  et  constitutione.  Primi  singulorum  conatus 
eeciderunt  hoc  loco  foeliciter,  nunc  eadem  Dei  benignitate  adiuvamur, 
ut  quod  cum  aHorum  laude  coeptum  est,  neque  nobis  poenitendum 
modo  videatur  ^.  Itaque  lectiones  recte  habent,  fauent  multi,  et  quod 
sane  miror,  nullis  rebus  adversis  exercemur.  Privatim  ego  studiosos 
aliquot  instituo,  et  eo  quidem  lubentius ,  quod  suas  mihi  conscientias 
permittere  non  graventur,  bonae  spei  adolescentes.  Quod  si  CHRISTVS 
adspiret,  si  pietatis  uestrae  uota  suffragentur,  erit  aliquando,  et  breui 
quidem,  quum  sterilis  corruptaque  terra  fructum  edet,  si  non  fi-e- 
quentem  in  prima  ista  cultura,  non  aspernandum  tamen;  mihi  certe, 
ut  res  sunt  in  Germania,  proventus  qualiscumque  magni  etiam  mo- 
menti  esse  videatur.  Quum  vero  a  Theologo  Olave  plurimum  dili- 
gare,  non  abs  re  facturus  mihi  videberis,  si  literis  ad  illum  datis  de 
pietate  nonnihil  disseras.  Sancte  sibi  dispHcet  bonus  Doctor,  et  nescio 
quam  mihi  spem  praebet  fore,  ut  consiliis  et  (quod  maxime  velim) 
colloquiis  tuis  ad  optima  permoueatur  ^.    Sed  neque  Canisium  neglige, 

'  Paulus  III.  moituus  est  10.  Novembris  1549,  lulius  III.  electus  8.  Fe- 
bruarii  1550. 

^  In  Polanci  Chronico  (H,  71)  haec  narrantur,  Canisii  biographis  usque  adhuc 
ignota :  ,Cum  pro  more  ipsa  vigilia  Natalis  Domini  [a.  1549]  latina  oratio  habenda  esset, 
cum  is ,  cui  hoc  oneris  impositum  erat ,  non  inveniretur ,  P.  Canisio  est  impositum 
qui ,  ex  tempore  quidem ,  sed  per  Dei  gratiam  tara  luculentam  habuit  in  summo 
templo  [Beutae  Mariae  Virginis]  orationem,  praesente  Universitate ,  ut  ei  magnopere 
fuerit  satisfactum." 

^  Martinus  Olave,  e  Vitoria  Hispaniae  urbe  oriundus,  ex  Caroli  V.  commissione 
coucilio  tridentino  theologus  interfuit;  anno  1549  a  cardinali  Ottone  DiUngara  in 
collegium  S.  Hieronyrai  professor  accersitus  est;  Societati  lesu  a.  1552  noraen  dedit 
et  postea  in  collegio  romano  Summam  theologicam  S.  Thomae  explicavit  et  rectoria 
munu.s  administravit;  vita  cessit  17.  Augusti  1556.  Cf.  etiam  Monumenta  historica 
Socittatis  lesu  1.  c.  I,  413  ^. 


78.    loannes  de  Polanco  Canisio.    1.  Februarii  1550.  299 

pater,  sustenta  imbecillem  tuarum  precum  virtute,  consiliis  instrue, 
admonitionibus  impelle  rudem  ac  segnem,  Ego  tuae  in  me  charitatis 
oblivisei  nequeo :  manebis  usque  sic  fixus  et  insculptus  in  pectore  meo, 
ut  quamvis  nil  scribas  ad  immerentem,  quamvis  Polancum  ego  meum 
spectare  nunquam  possim  amplius,  tamen  absentem  etiam  non  possum* 
non  colere  et  adamare.  Vellem  autem  (quod  tuo  commodo  fiat)  ut 
praeilegiis  [sic]  hic  admodum  necessariis,  in  haeresis  presertim  ne- 
gotio  1,  adiuuaremur.  Mihi  ut  omnia  desunt ,  quae  perfectum  huius 
instituti  nostri  decent  professorem,  sic  etiam  non  suppetunt  ulla  diplo- 
mata  ^.  Tuae  sapientiae  atque  humanitatis  fuerit ,  de  his  ahisque 
nuper  scriptis  me  commonefacere,  obiurgare,  damnare;  nam  quo  sae- 
uies  liberius,  eo  me  tibi  chariorem  esse  cognoscam.  Vale  pater  in 
Christo,  et  cum  fratribus  aliis,  patribusque,  tum  vero  maxime  Prae- 
posito  nostro  habe  me  commendatum.     Ingolstadii  25.  lanuarii  1550. 

Societatis,  P.  Laijnez,  Messanen.,  Panormitanorum  fratrum,  tuique 
etiam,  ut  certiores  nos  ahquando  facias,  rogamus. 

Seruus  et  filius  in  Christo  tuus 
Petrus  Canisius. 

Reuerendo  Patri  Joanni  Polanco  de  Societate  lESV.     Romae. 
Polancus  nomine  S.  Ignatii  Canisio  rescripsit  18.  Februarii  1550. 

78. 
P.  lOAXlVES  DE  POIiAXCO 

noniine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  1.  Febrnarii  1550. 

Ex  „Moiiiimentis  historicis'^  1.  c.  tom.  II,  p.  70,  adnot.  1. 

„Polancus,   ex  commissione ,   Petro  Canisio ,    cur  Rectoris    in  Unicersitate 
officium  assumere  non  expediat,  1  Februarii"  [1550]  ^. 

Canisius  rescripsit  24.  Martii  1550. 


"  Sic ;  scribendum  erat  j^otiiix:  possini. 


*  Facultates  quasdam  dicit,  v.  g.  homines  a  crimine  haeresis  absolvendi,  libros 
haereticorum  legendi.     De  quibus  multa  infra  dicentur. 

-  (,2uae  fidem  faciant  de  iuribus  et  privilegiis  Societati  concessis  etc. 

^  Novus  rector  die  24.  Aprilis  eligendus  erat.  Ac  Canisius  dignitatem  illani 
tunc  quidem  effugit,  sed  18.  Octobris  1550  suscipere  debuit.     De  qua  re  infra. 


300     ''9-  Polancus  Can.  etc.    14.  Febr.  1550.    80.  Polancus  Can.    18.  Febr.  1550. 

79. 
P.  lOANXES  DE  POLANCO  S.  .T. 

nomine  S.  Ignatii 

PP.  ALPHOXSO  SALMERONI,  CLAUDIO  lAIO, 
PETRO  CANISIO  S.  J. 

Roma  14.  Febrnarii  1550. 

Ex  „Moni(mentis  historicis"  1.  c.  p.  66,  adnot.  2. 

„Polancus,  ex  commissione,  Patribui  Sahneroni,  Jayo  et  Canisio,  de  elecfo 
Pontifice  Julio  III,  qui  eos  fecit  Doctores  ^ ;  de  Cardinalihus  qui  apud  Ponti- 
ficem  plurimum  valeant ;  de  Collegio  Ingolstadiensi ;  de  quadrimestribus  litteris 
latine  scrihendis." 

Canisius  rescripsit  24.  Martii  1550. 

80. 
P.  lOAlVXES  DE  POLAXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  18.  Februarii  1550. 

Ex  „Monumentis  historicis"  I.  c.  p.  72,  adnot.  3. 

„Polancus,  ex  commissione,  Petro  Canisio,  ut  ab  Apostolico  Kuncio  farul- 
tatem  haereticos  resipiscentes  absolvendi  postidet ",  18  Februarii"  [1550]. 

Canisius  24.  Martii  1550  ad  lias  litteras  respondit. 

81. 

CANISIUS 
P.  LEOXARDO  KE88EL, 

Sociorum  coloniensium  praeposito. 
lu^olstadio  9.  Martii  1550. 

Ex  autographo  (2'';  p.  1 ;  in  p.  2.  inscr.  et  pars  sig.).  Cod.  Colon. :  ..Epistt. 
ad  Kesscl.  I"  f.  58. 

Particulas  duas  edidit  lieiffenberg  1.  c.  p.  31,  unam  (germanice)  Gothein  1.  c. 
p.  692,  integram  paene  epistulam  Pachtlcr,  Ratio  studiorum  S.  J.  I,  138 — 139. 

Kesselium  ad  novicios  et  scholasticos  Sociis  i ngolstadiensihus  subtnittendos  incitat. 
Ducem  apud  2}f>>ififieem  pro  collegio  Ingolstadii  instituendo  serio  instare.  Ignatio 
liraeposito  per  omnia  parendum  esse.  Kesseliunr  exhortatur ,  tit ,  quo!^  in  Christo 
filios  habeat,  magno  studio  nd  Christi  imitnfionem  inducnf.     Freces  efflngifnf. 


'  Cf.  supra  p.  61  et  infra,  monum.  30. 

-■  Canisium  postulasse  et  obtinuisse  infra  apparebit. 


81.    Canisius  Leouardo  Kessel.    9.  Martii  1550.  301 

lESVS 
Chariss,  Domine  ac  frater  Leonarde, 
Gratia  domini  nostri  lESV  CHRISTI  te,  fratresque  omnes  istic 
adiuuet.  Bis  iam,  aut  ter  Coloniam  literas  dedi,  quas  ad  te  perlatas 
arbitror,  ego  tuas  accepi  nunquam,  ex  quo  cum  hisce  duobus  Patribus 
in  Bauariam  veni.  Sum  valde  cupidus  de  tuis,  ac  fratrum  rebus 
intelligendi.  Nunc  daemum  opus  esse  \adeo,  vt  haec  lESV  societas 
apud  uos  etiam  augeatur".  Nos  nidum  inuenimus,  tuis  ac  pluribus 
auibus  recipiendis  aptum,  parata  est  quodammodo  cauea,  tantum  in- 
uolent  vndecunque  pulli,  quos  fouere  CHRISTO  et  uolucres  efficere 
commodas  Germaniae  aliquando  possimus.  Quod  vt  clarius  accipias, 
misit  in  vrbem  literas  dux  noster  Bauariensis  ^,  magnaque  contentione 
cum  apud  Cardinales,  tum  apud  nouum  Pontificem  ^  curat,  vt  societati 
nostrae  constet  hoc  loco  suum,  et  bene  instructum  collegium  ^.  Quare 
quid  Christiano  huic  principi  debeatur  a  nobis,  cogita,  qui  primus 
apud  Germaniam  rem  praeclaram  illam,  sed  difficilem  et  valde  raram 
aggreditur,  qui  primis  hisce  mensibus  tantum  fauoris  ac  humanitatis 
nobis  impertit^,  atque  adeo  de  tota  hac  lESV  societate  bene  mereri 
studet,  ratus  fortasse  (id  quod  res  est)  fore,  vt  nostrorum  praesenti 
opera  non  solum  hanc  academiam  et  Bauariam  suam,  sed  etiam  vicinas 
haereticorum  partes  possit  adiuuare  duce  CHRISTO.  Quid  vero  mirum, 
si  constitutis  collegij  fundamentis  huc  tui  accersantur  ?  certe  paratos 
esse  omnes  conuenit,  et  maiori  cum  fructu  quam  istic  sua  (ut  opinor) 
studia  promouebunt,  si  nobiscum,  vt  vellem,  habitaturi  sunt.  Dispiciet 
ea  quidem  de  re  Pater  et  Praepositus  noster  digniss.  cuius  dum  pa- 
remus  sententiae,  vitam  vbilibet  et  tutissimam  et  foelicissimam  agimus, 
De  nobis  idem  pene,  quod  antea  scripsi,  nunc  repetendum  videtur, 
siue  lectiones,  siue  auditores  et  fauorem  huius  in  nos  academiae 
spectes.  Admonet  me  temporis  huius  ratio,  vt  in  confessionibus  occu- 
patum  te  putem.  Perge  vero  mi  frater,  et  arundines  quassatos 
[sic]^  fulcire,  et  aquas  ex  istis  petris  deducere^.  Confirma 
quaeso  fratres  tuos^  ac  filios,  pasce  quamuis  exiguum  gregem^, 
oues  effice  prorsus  simplices ,  educ  eas  in ''  uitae  pascua  ubi  sentiant 

*  Quae  sequuntur,  usqiie  ad  pulli,    a  Reiffenbery  minus  acciirate  proponuntnr. 
^  educas  in  Reiff. 


'  Guilielmum  IV.  certe  Canisius  significavit,  neque  tunc  sciebat  eum  6.  Martii 
e  vita  excessisse.  Vide  epistulam  laii  et  Canisii  10.  lunii  1550  ad  Stockham- 
merum  datam.  -  lulium  III. 

'  Pars  epistulae,  quam  Guilielmus  IV.  hac  de  re  Monachio  27.  Fel)ruarii  1550 
ad  Marcellum  cardinalem  Crescentium  dedit,  ponetur  infra,  monum.  43. 

*  Provisum  etiam  esse  refert  Polanciis ,  ut  Socii  Ingolstadii  ,sine  germanicis 
conviviis,  more  religioso  atque  italico  vivere  possent"   (Chronicon  I,  414). 

^  Matth.  12,  20.  «  Num.  20,  8.   Ps.  77,  16.  "^  Luc.  22,  32. 

8  Cf.  Ez.  34,  3.    1  Petr.  5,  2. 


302  ''^2.    Canisius  Leonardo  Kessel. 

optiinain  iioceni  sunimi  Pastoris,  hanc  intelligant,  lianc  obseiuent,  liuic 
sese,  conatusque  suos,  et  voluntates  omnes  usque  submittant  et  de- 
dant.  Cum  uero  Domini  sui  uocem  intellexerint  ^,  occludant  protinus 
ambas  aures  insidianti  mundo,  amicis  blandientibus ,  et  aemulis  ob- 
trectantibus.  Respiciant  scopum,  despiciant  sese,  tum  mente  libera 
et  tranquilla  studijs  dent  operam,  et  ad  quotidianum  fructum  col- 
ligendum  augendumque  contendant.  Rogo  frequenter  ad  me  scribas, 
quem  tui  esse,  futurum  ac  fuisse  studiosiss.  non  iniuria  credas.  Ora- 
tionum  tuarum  opto  praesidia,  vt  semper  antehac.  Orent  pro  me 
fratres  etiam,  filijque  tui  et  amici  demum  omnes,  quos  meo  nomine 
salutabis.  Ingolstadij  9  Martij  1550.  Yale  in  domino  Jesu  frater  chariss. 

Petrus  tuus  Canisius. 
Chariss.   in   Christo   domino   ac   fratri,    D.  Leonardo  Louaniensi. 
Coloniae. 

82. 

CANISIUS 

P.  I.EOXARDO  KESSEL 

ac  scholasticis  et  noviciis  Societatis  lesu  coloniensibus  ^. 
Ingolstadio  19.  Martii  1550, 

Ex  autographo  (2";  2  pp. ;  in  p.  4.  inscr.  et  pars  sig.).  Cod.  colon. :  ,Epistt. 
ad  Kessel.  I"  f.  59,61  et  sq.  non  sign. 

Maiorem  partem  edidit  Reiffenberg  1.  c.  Mant.  p.  14—15;  omisit  ^Accepi  literas 
a  te"  —  ,.valeant  iu  Christo  precor".  Ex  Reiffenbergii  opere  gallice  vertit  TVrf//(V(; 
1.  c.  I,  477—480. 

Sociis  de  virtufum  studio  (jratuUttur.  Ohoedientia  quani  sit  in  Societate  ne- 
cessaria  qucimque  perfecta  in  eadem  esse  deheat.  Societatis  ohtrectatores  neglegendos 
esse.  Sociis  ejjistulas  mittit,  e  qtcibus  intellegant,  quam  suhlimia  Deus  per  Societatem 
uhique  efficiat.  De  ingolstadiensihiis  rebus  bene  sperandum  esse.  De  Taulero.  Quantum 
Canisius  debeaf  Carfhusianis  coloniensibus. 

lESVS 
Charissimi  fratres  in  Christo  Domino 
G ratia  Spiritus  sancti,  p  a  x  o  m  n  e  m  s  e  n  s  u  m  e  x  n  b  e  r  a  n  s  ^  [.s/r] 
et  obedientiae  fructus  perpetuae  vobiscum. 


'  Cf.  lo.  10,  1—14. 

2  ,.*Historia  Gymnasii  novi  trium  coronarum"  in  a.  1549  haec  habet,  ex  veteri 
„Historia  coUegii  Coloniensis"  hausta:  ^Kesselius  .  .  .  .  duodecim  Adolescentes  per- 
polit  studijs,  oranes,  vno  dempto  qui  Carthusiam  elegit,  Socictatem  amplexi.  Gode- 
fridi  Barner  Zutphaniensis ,  et  Arnoldi  Hezij  feruentes  literae  ad  P.  Ignatium  cum 
voto  Societatis  ineundae."  Item  ex  ,.Catalogo  Prouincialium" :  .Jnter  adolescentes 
a  P.  Kesselio  informatos  P.  Theodorus  Peltanus,  P.  Martinus  Herphordianus  fcorrige: 
Steuordianusf,  Nicolaus  Comitius,  postea  Prior  Carthusiac  Tuckelhusanae."  Et  ad 
annum  1550  (fonte  non  indicato) :  „Kesselius  praeest  Socijs  14  lectissimis"  (I.  c.  f.  22). 

'  Vulgata  nostra:  ,pax  Dei,  quae  exsuperat  omnem  sensum"   (Phil.  4,  7). 


19.  Martii  1550.  303 

Allatae  sunt  hoc  ipso  vespere,  quas  ad  me  scripsistis,  literae 
vestrae,  non  solum  diligentiae  profectusque  testes  in  literis,  verum 
etiam  charitatis  et  humanitatis  in  fratrem  vestrae  comprobatrices. 
Quid  vero  mihi,  nobisque  hic  omnibus  vel  auditu  iucundius,  vel  cogi- 
tatu  dignius  esse  possit,  quam  quod  aperte  docetis  magnum  in  mundo 
spernendo  contemptum,  ardentem  in  sustinendo  CHRISTi  iugo  con- 
sensum,  forte  in  praestandis  obedientiae  offitijs  propositum,  singularem 
daenique  tum  in  prosequendis  studijs.  tum  in  prouehendis  desiderijs. 
quae  CHRISTVS  inspirat  suis,  contentionem  ?  Quare  licet  mea  cohor- 
tatione,  quantum  intelligo,  non  sit  apud  vos  opus,  rogo  tamen,  atque 
per  Dominum  lEsum  obtestor  omnes,  vt  obedientiae  uobis  munus  et 
pulcherrimum  et  sanctiss.  retineatis,  ad  hoc  caetera,  quae  aut  in 
studijs,  aut  in  affectibus  sita  sunt,  omnino  referatis.  Nam  et  doctrina, 
et  parentes,  et  contiones,  et  preces,  omnesque  sacrae  exercitationes 
eatenus  locum  apud  vos"  habere  suum,  vigoremque  debent,  quatenus 
cum  obedientia  consentiunt:  a  qua  profecto  quicquid  vel  palam  nos 
abstrahit,  vel  secreto  reuocat,  id  uero  Dei  templum  prophanat,  id 
Spiritum  dei  contristat^,  id  araorem  Dei  profligat,  et  a  profeetu 
pietatis  omnis  abducit.  Positum  sit  ergo ,  quod  firmissimi  apud  vos 
fundamenti  esse  loco  velim,  vt  quotidie  Diuinam  hanc  vocationem 
intentis  oculis  adspiciatis,  quid  item  in  ea  vobis  praestandum'',  quid 
adijciendum,  vt  lESV  socij  vere  sitis,  et  haberi  merito  valeatis.  Qua 
in  re  quo  diligentius  versabimini,  eo  sublimius  esse,  quod  obedientia 
requirit,  intelligetis,  magisque  uos  ipsi  despicietis,  quod  neque  volun- 
tatis  motus  omnes,  neque  intellectus  apprehensiones  exueritis,  vt  nudi 
prorsus  ac  nitidi  tum  in  Dei  vestri  conspectu,  tum  in  superiorum 
praesentia  vos  tales  exhibeatis",  qui  nihil  in  vobis  esse  vestrum  aut 
proprium  re  ipsa  declaretis,  non  verbis  tantum  ac  gestibus  promittatis. 
Huc  iam  vocati,  huc  destinati  estis  fratres,  haec  obedientiae  simplex 
est  regula,  se  nimirum  alteri  per  omnia  pro  Christi  amore  dedere  ac 
resignare.  Quod  dum  facitis  (facere  autem  ex  diuino  et  humano  iure 
debetis)  tum  ex  lESV  societate  tyrones,  milites,  fratres,  discipulos 
existimate  uos ,  tum  laeta  vobis  esse  omnia  constituite .  quantumuis 
pauci  quod  institutum  coepistis,  comprobent,  atque  adeo  vt  maxime 
vos  cuncti  neghgant,  rideanf^,  despiciant,  execrentur.  Ita  enim  fir- 
miores  etiam  animos  res  aduersae  parant^  et  piorum  cursum  omnium 
promouent  acceptae  iniuriae,  perturbant  repulsae.  Sed  charitatis  ratio 
huc  me  prouexit,  vt  cum  alios  admoneo,  meipsum  doceam,  et  ad  com- 
munem  hunc  obedientiae  fructum  quem  quaerimus,  magis  magisque 
contendamus,   vocante  Christo,   flagitantibus  promissis,    oinni  ratione 

"  apud  hoc  Reiff.  ^  praestantiir  Reiff. 

'   Sic  ciim  Reiff.  correxi ;  aatogr.:  exerceatis.  ^  videant  Reiff. 

'  Eph.  4,  30. 


3(J4  S2-    Caiiisius  Leonardo  Kessel.    19.  Martii  1550. 

cogente.  Mitto  auteni  ad  uos,  ut  mihi  quidem  videtur,  pulclien-imos 
obedientiae  fructus,  quos  Dux  militiae  nostrae  D.  lESVS  collegit  e 
suis,  et  paucis  quidem  ab  hinc  mensibus,  vt  veri.ssimum  sit  illud: 
Manus  Domini  nondum  est  abbreuiatai.  Videbitis  nostrorum 
fortissima  illic  certamina,  Spiritum  ardentem,  labores  indefatigabiles, 
tidem  Apostolicam,  erga  proximos  vero  incredibilem  pene  charitatem. 
Sed  ex  obedientiae  fundamento  haec  omnia.  Mirabor  sane,  si  citra 
fructum  haec  tam  mira,  perfecta,  sancta  legeritis.  Ego  me  valde 
atfectum  ea  lectione  sensi,  ac  plane  mutatum,  praesertim  cum  ad 
spectatissima  tot  fratrum  exempla  meas  quoque  sordes  conferrem^. 
Orandus  est  nobis  clementiss.  pater,  vt  perpetuum  hoc  nobis  et  huic 
societati  velit  esse,  quod  a  primis  nostrorum  initijs  procedit  foelicissim^ 
vt  bonus  Christi  odor  propemodum  in  omni  iam  loco  simus^, 
non  in  Italia  tantum,  et  Sicilia,  sed  etiam  in  Hispanijs,  in  Lusitania, 
Arabia*,  India,  et  vbi  nomen  Dei  sanctum  hactenus  ignorabatur.  De 
Germania  dicere  nunc  non  attinet,  habet  et  illa  semen  e  nostris  ali- 
quod,  habebit  etiam,  ut  speramus,  indies  magis  ac  magis,  quemadmodum 
hoc  ipso  in  loco  multa  nobis  pollicentur,  defuncto  licet  Duce  Guil- 
hcdmo ''.  Nam  collegium  hic  nostris  designatum  est ,  quod  fortasse, 
cum  fauente  CHRISTO  extructum  videbitur,  vestris  etiam  commodis 
tribuetur.  Sed  precibus  adiuuate  labores  nostros,  qui  vt  exigui  sint 
in  sacra  profitendo,  tamen  inutiles  esse  non  possunt,  si  coeptis,  vt 
hactenus,  annuat  spes  nostra  CHRISTVS.  Accepi  literas  a  te  binas 
mi  Leonarde  frater,  alteras  per  M.  Endouianum  ^  huc  Telinga  '^  missas, 


•  Is.  59,  1. 

-  Canisius  litteras  imprimis  ^indicas"  niisisse  videtur  (cf.  supra  p.  172).  .S'.  Igna- 
tiiis  in  Constitutionibus  Societatis:  ^Ayudara,"  inquit,  „tambien  muy  especialmente 
la  comunicacion  de  letras  misivas  entre  los  inferiores  y  Superiores,  con  el  saber  a 
menudo  unos  de  otros,  y  entender  las  nuevas  y  informaciones,  que  de  unas,  y  otras 
partes  vienen ;  de  lo  cual  tendran  cargo  los  Superiores,  en  especial  el  (reneral  y  los 
Provinciales ,  dando  orden  como  en  cada  parte  se  pueda  saber  de  las  otras  lo  que 
es  para  consolacion  y  edificacion  mutua  en  el  Senor  Nuestro"  (P.  8,  c.  1 ,  n.  9. 
Constitutiones  latinae  et  hispanicae  p.  235.  237).  Eadem  iisdem  paeue  verbis  S.  Igna- 
tius  iam  proposuerat  in  primis  illis  Constitutionibus,  quas  anno  1550  absolvit  (1.  c. 
p.  390).  =•  2  Cor.  2,  14.  15. 

*  P.  Gaspar  Barzaeus  (Berse)  anno  1549  in  insula  Armuzia  (Hormouz,  Ormuz) 
Persiae  et  Arabiae  confini  consederat.  Epistulae  eodem  anno  de  laboribus  eius 
armuzianis  scriptae  exstant  in  libro  „Selectae  Indiarum  epistolae  nunc  primum 
editae"  (Florentiae  1887)  p.  77— 79.  88.  Cf.  etiam  PolaHci  Chronicon  II,  150-157; 
lY/c.  Trigatilt  S.  J. ,  Vita  Gasparis  Barzaei  (Coloniae  1611)  1.  1 ,  c.  15.  16;  1.  2. 
c.  1—25;  W.  V.  N.  S.  J. ,  Gaspar  Berse  of  de  Nederlandsche  Franciscus  Xaverius 
(Rotterdam  1870)  p.  100—277.  ^-  Cf.  supra  p.  301. 

®  Endhoven  (Eyndhoven)  urbs  est  Brabantiae  septentrionalis,  nunc  regni  neer- 
landici.  Raileriis  refert  „M.  Petrum  Endauianum"  a  cardinali  Ottone  Truchsessio 
praefectum  esse  contubernio  iuvcnum  ad  ecclesiasticum  ordinem  adspirantium,  (|uod 
a.   1549  Dilingae  institutum  est  (Can.  p.  115). 

'  Dilinga  (Dilingen,  Dillingcn)  oppidum  suebicum  ad  Damibinm  situm  scdes 
erat  episcoporum  augustanorum. 


83.    lo.  de  Polanco  Claud.  laio,  Alph.  Salmeroni,  Canisio.    23.  Martii  1550.     305 

verum  sine  scriptis   illis,    quae  adiunxeras,    venient   tamen  vt  audio, 
propediem :  Alteras  cum  Taulero  Latine  verso,  ""^     —     —     —     — 

Scripsi  ante  mensem  ad  amicos  Nouiomagenses,  literas  Louanium 
destinaui,  tum  ad  te  scriptum  adieci,  sicut  et  ante  hos  dies  Franc- 
fordiae  traditae  sunt  Melchiori  Nouesiano  ^  literae ,  quas  ad  te  istuc 
meo  perferret  nomine.  Ex  his  multa  nunc  mihi  non  repetenda  co- 
gnosces.  Quod  admones  de  M.  Henrico  ^,  nihil  compertum  habemus 
aliud,  quarn  ex  nostris  et  ilhus  in  vrbe  scriptis  ante  autumnum  missis 
intellexisti ,  Dubitant  adhuc  de  vita  hominis ,  et  ego  mortuum  esse 
suspicor.  Gratissima  fuit  quam  adscripsisti,  sahitatio  Patrum  meorum 
Carthusiae:  ijs  me  commendatum  vicissim  opto  maxime,  nec  vllam  de 
ipsis  bene  merendi  occasionem  rehnquam,  si  quid  tamen  ego  tantis 
Patribus  prodesse  possum  vnquam.  Certe  adiuuandus  magis  illorum 
precibus  est  Canisius,  quem  tot  annis  tam  benigne  ac  propense  com- 
plexi  sunt,  vt  consanguineis  omnibus  a  me  chariores  haberi  prome- 
reantur.  Vir  desideriorum  Daniel*  et  qui  diligit  nostram 
gentem^,  non  Synagogam,  amiciss.  D.  Andreas*^,  recte  valeant  in 
Christo  precor.  Bene  valete  fratres  dilectiss.  et  pro  nobis  orate  ut 
facitis,  diligenter,  vti  maxime  quidem  opus  esse  uidemus.  Ligolstadij 
19  Martij  1550. 

Petrus  Canisius  vester  in  Christo  seruus. 

Charissimo  fratri  D.  Leonardo  Kessel,  et  ipsius  in  Christo  fratri- 
bus  de  lESV  societate.    Coloniae. 

8.3. 
P.  lOAXXES  DE  POIiANCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

PP.  CLAUDIO  lAIO,  ALPHONSO  SALMERONI, 

PETRO  CANLSIO,  S.  J. 

Roma  23.  Martii  1550. 

Ex  ^Monumeiitis  Jiistoricis"  1.  c.  p.  76,  adnot.  1  et  p.  80,  adnot.  3. 

„Polancus^  ex  cominissime,  Patribus  Juio,  Salmeroni  et  Canisio,  (jiias  gra- 
fias  seic  facultates  ipsis  Summns  Pontifex  concesserit,  23.  Martii"  [1550]. 

„Polancus  [etc.  ut  siq)ra]  ^  ut  concionentur  latine ,  uhi  sint ,  qni  latinam 
Unguam  capiant,  aicditores,  23  Maiiii"  [1550]. 

'■"  Hic  quattuor  fere  versus  manu  aUerius  saeculo  (ut  ridetur)  XVIII.  ifa 
deleti  sunf,  ut  legi  iam  omnino  non  possint. 


'  De  liac  editione  vide  supra  p.  89 '. 

-  Bibliopola  hic  coloniensis  Francofurtum  ad  Moenum  venisse  videtur    propter 
librorum  nundinas,  qnae  tempore  ieiunii  quadragesimalis  ibi  fiebant. 

'  Henricum  Baccelium  dicere  videtur;  cf.  supra  p.  290. 

*  Dan.  9,  23;  10,  11.  19.    Canisius  significare  videtur  Danieleni  in  Carthusia 
degentem;  de  quo  supra  p.  126.  157  etc.  ^  Luc.  7,  5.  ^  Herll. 

Braun.sberger,  Canisii  Epistiilae  et  Acta.   I.  20 


oQ/j  84.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

84. 

CANISIUS 

P.  lOAlVXI  1>E  POIiANCO, 

secretario  Societatis  lesu. 
Ingolstadio  24.  Martii  1550. 

Ex  apographo,  scripto  a  P.  los.  Boero  S.  J.  et  a.  1891—1892  collato  cum 
epistula  Canisii  autographa,  posita  in  cod.:  ,Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  n.  3,  p.  112. 

Summam  quandara  huius  epistulae  (haud  ita  tanien  accurate)  proponit  Boero, 
Canisio  p.  69-71,  et  post  eum  Prat,  Le  lay  p.  319-321,  et  Verdih-e  1.  c.  I,  212 
ad  213.     Eadem  epistula  usus  est  Polancus  in  Chronico  II,  70—81. 

Gaudet  de  Societate  tani  fansta  nmitiari.  Incjohtadii  theologiae  candidatos 
esse  paitcos  et  fere  ineptos.  Parochum  de  iurium  suorum  tiolatione  qnestum  esse. 
Academicos  cives  complures  a  fide  errare  nec  corrigi  posse.  leiunium  et  missaesacrt- 
ficium  misere  neglegi.  Haereticorum  libros  etiam  a  piis  retineri ;  momtionem  hac  de 
re  cuidam  factam  secus  cecidisse.  Quihus  rationibus  defendant  legem  a  pontifice 
confra  libros  haereticorum  latam  in  ea  regione  non  vigere.  Bullam  „Coenae  non 
esse  promulgatam;  haereses  non  compesci.  Spem  collegii  condendi,  mortms  hcet  jHt- 
tronis,  superesse.  In  Societate  nil  sine  contradictionibus  succedere.  De  labortbus 
stiis  apostolicis  et  de  Sociis  coloniensibus  virtuttim  studiosissimis.  Conaha ,  cate- 
chismum,  j^ietMis  exercitia  petit. 

lESVS 
Reuerendo  padre  mio  et  osseruandissimo  nel  Signor 
La  gra,tia  e  pace  del  Segnor  nostro  lESY  CHRISTO  s'  augmenti 
sempre  nei  cuori  nostri  al  seruizio  della  sua  somma  Maiesta.  Circa 
li  14.  di  questo  Marzo  liauemo  receputo  3  diverse  litere  scritte  da 
V.  Reuerentia  in  Febbraro;  e  vi  erano  agiunte,  primo  le  grazie  con- 
cesse  dal  S.  N.  Papa  Paolo  di  fel.  mem.  i  clie  sia  in  gioria  con  il 
Reuerendo  P.  M.  Pietro  Codatio  2,  e  anchora  noue  alcune  scritte  della 
Compagnia  in  Bologna.     Benedetto   sia   il  Signor   eterno,    che   tanto 

lesus.  Pater  mi  reverende  et  in  domino  observandissime.  Gratia  et  pax  do- 
mini  nostri  lesu  Christi  in  animis  nostris  semper  augeantur,  quo  melius  summae 
eius  maiestati  serviamus.  Circiter  pridie  Idus  Martias  huius  anni  tres  epistulas 
diversas  accepimus  a  reverentia  vestra  mense  Februario  ad  nos  datas;  quibus  ad- 
iunctae  erant  tum  gratiae  a  domino  nostro  Paulo  papa  felieis  memoriae  concessae  ' 
(qui  sit  in  gloria  aeterna,  una  cum  reverendo  Patre  Magistro  Petro  Codacio^), 
tum  etiam  nova  quaedam,    quae    de  Sociis  Bononiae    degentibus   referebantur.     Do- 


'  Paulus  III.  litteris  apostolicis  Roma  18.  Octobris  1549  datis,  quae  iiicipiunt 
^Licet  debitum",  Societati  lesu  plurima  concesserat  privilegia,  exemptiones,  immuni- 
tates,  indulgentias ,  facultates ,  quae  eiusdem  gubernationeni  et  sacra  ministeria 
spectabant. 

2  Petrus  Codacius  (Codacio) ,  laudensis,  sacerdos  e  pontificis  fanuha  nobihs 
et  magnis  ecclesiae  opibus  et  facultatibus  praeditus,  primus  ex  Italis  Societati  se 
adiunxit  in  eaque  rei  familiaris  procurationem  strenue  et  prospere  per  decennium 
gessit;  .subito  exstinctus  est  men.se  Decembri  a.  1549  (Orlandinus  1.  c.  1.  2,  n.  66; 
1.  9,  n.  7—9.    Barloli,  L' Italia  I.  3,  c.  1,  p.  11—12). 


24.  Martii  1550.  3Q7 

ci  consola  per  il  frutto  ammirabile  delli  carissimi  fratelli  nostri  in 
Spagna  e  Sicilia.  Per  il  che  meritamente  aspettiamo  e  desideriamo 
vedere  anche  1'  altre  noue  d'  altri  luogi,  siccome  promette  Y.  Reuerentia. 
E  secondo  la  comissione  d'essa  gia  sono  mandate  quelle  medesime 
nuove  alli  fratelli  nostri  di  Colonia. 

Hora  per  esplicare  a  largo  il  nostro  stare  e  la  dispositione  di 
questa  terra,  perche  secondo  la  mia  liberalita'  non  soglio  dissimular, 
anchor  ch'  io  potesse,  a  V.  Reuerentia  principalmente.  Primo  quanto 
si  e  alle  nostre  lettioni,  bisogna  guardarci  di  non  citare  molto  i 
dottori  scholastici,  ne  usar  le  allegoriei,  se  uolemo  intertener  questi 
auditori,  alli  quali  quantunque  facciamo  le  carezze  di  non  essere  0 
troppo  sottih,  0  in  alcuna  parte  negligenti,  pure  cominciano  a  dimi- 
nuirsi.  Vogiia  Iddio  che  fra  tutti  siano  4  ouero  5,  delli  quali  potes- 
simo  sperar  frutto  delle  nostre  lettioni.  Certo  se  fussino  gl'  altri  nelle 
mani  del  Reuerendo  P.  Nostro  M.  Ignazio,  credo  che  senza  ogni  in- 
mria  potriano  essere  rimandati  alla  Grammatica  e  Dialettica.  Qui 
si  reputa  per  una  regola  generale,  che  nello  studio  Ingolstadiense 
gh   scholari,    ancor  che   siano   pochi,   non   si   fatichino  molto   per  le 

mino  aeterno  habenda  est  gratia,  quod  tantopere  nos  consolatur  fructibus  miris 
quos  fratres  nostri  carissimi  in  Hispania  et  in  Sicilia  colligunt.  Propterea  merito 
etiam  exspectamus  et  desideramus  videre  ea,  quae  aliis  ex  locis  perscripta  suut,  quae 
nos  accepturos  esse  R.  V.  promittit ;  et  iam,  prout  mandasti,  nova  illa  ad  fratres 
nostros  colonienses  missa  sunt. 

Fuse  nunc  exponam,  quomodo  liabeamus,  et  quomodo  terra  haec  disposita  sit ; 
pro  mea  enim  libertate  res,  etiamsi  possum,  dissimulare  non  soleo ,  praesertim' 
cum  R.  V.  scribo.  Ac  primum  quidem  in  lectionibus  nostris  a  doctoribus  scholasticis 
saepe  producendis  et  ab  allegoriis  proferendis  1  diligenter  oportet  abstinere,  si  audi- 
torium  hoc  tenere  volumus ;  in  cuius  gratiam  licet  nec  nimis  subtiles ,  nec  ulla  ex 
parte  neglegentes  esse  studeamus,  minui  tamen  iam  incipit.  Utinam  inter  illos 
quattuor  vel  quinque  sint,  quibus  lectiones  nostras  profuturas  sperare  possimus  • 
Ceteros  certe,  si  in  potestate  reverendi  patris  nostri  M.  Ignatii  essent.  sine  uUa  iu- 
luna  remitti  posse  puto  ad  grammaticam  et  dialecticam.  Hic  sic  fere  fieri  censent: 
a,cademiae  ingolstadiensis  auditores,  etiamsi  pauci  sint,  litterarum  ac  praesertim 
Scnpturae  sacrae,    studiis  operam  navare  haud  magnam.     Item,    cum    discipulorum 

"  Sic  apogra2)Jium  nostruw,  cum  autographo  collatum  ;  sed  volnit  fortasse  scrihere 
Canisius:  liberta. 


'  Expositionem  sacrae  Scripturae  ^allegoricam"  dicit,  quatenus  haec  a  ^litterali" 
differt.  Inter  ^reformatores"  hunc  „sensum  allegoricum"  imprimis  aversabatur  Cal- 
vinus.  Qui  v.  g.  Contra  Libertinos  (cap.  9)  scripsit:  .Combien  que  ceste  secte 
soit  bien  diverse  de  celle  des  Papistes ,  comme  elle  est  cent  fois  pire  et  plus  per- 
Tii..,v„cn.    neantmoins  tous  les  deux  ont    ce   principe   commun    cnsemble,    de   trans- 


nicieuse:    n( 


ligurer  I  Escnture  en  allegorie,  et  d'affecter  une  sagesse  meilleure  et  plus  parfaicte, 
que  celle  que  nous  y  avons.  Et  tous  deux  d'un  accord  prennent  pour  couleur 
ceste  sentence  de  sainct  Paul,  que  la  lettre  occist  (2  Cor  3,  6).  .  .  .  H  n'y  a  non 
plus  de  fermete  aux  allegories  qu"aux  bouteilles  d'eaue  que  font  les  petis  enfans 
avec  un  festu"  {loannis  Calvini  opera  edd.  G.  Baum.  Ed.  Cunitz,  Ed  Reuss  VII 
[Brunsvigae  1868],  174.  175). 

20* 


308  ^'^-    Canisius  loanni  de  l'olanci). 

lettere  e  massime  per  la  scrittura  sacra.  Item  luuiendomi  pigliato 
un  poco  di  cura  di  alcuni  scolari,  i  quali  si  confessarono  e  comuni- 
carono  con  meco  in  casa,  il  parrochiano  presto  si  resentette,  lamen- 
tandosi  con  altri,  che  li  Teologi  s'  intricavano  nella  cura  dell'  anime 
sue,  reputando  questo  per  detrimento  e  pregiuditio  delli  suoi  coope- 
ratori.  Dapoi  gli  abbiamo  fatto  saper  e  delli  privilegi  nostri  ^ ,  e 
della  commissione  speciale  a  noi  fatta  dal  suo  vescovo  e  Reueren- 
dissimo  nostro  Eistettense  ^.  Pur  non  ci  e  parso  bene  o  mostrare  li 
nostri  privilegi,  o  usarli  molto  in  questo  principio. 

E  per  dire  piii  chiaramente,  essendo  qui  un  concorso  di  scolari 
Tedeschi  e  principalmente  di  giure,  li  quali  sono  di  diverse  parti  di 
Alemagna,  no  puo  essere  manco,  che  non  abbiano  varie  opinioni  ed 
errori  nella  Sancta  fede.  Con  questo  Ji  principali  della  Universita  o 
non  possono,  ovvero  non  vogliono  contrariargli ,  vedendo  che  fin'  a 
qui  tutta  r  Universita  non  sta  tanto  nelle  loro  mani.  como  nel  gouerno 
del  Duca  e  del  dottore  Eck  speciale  governatore  del  predetto  studio  ^. 
II  Signor  nostro  clementissimo  conceda  la  sua  Sancta  pace  alle  lor 
due  anime.  Oltre  di  questo,  communemente  il  ze]o  de  la  religione 
non  bisogna  cercar  hora  nelli  Tedeschi*,  conciosiache  il  culto  divino 

aliquot  animos  paulum  coepissem  excolere  iisque  sacramenta  paenitentiae  et  eucha- 
ristiae  donii  nostrae  praebuissem,  parochus  statim  id  aegre  tulit  et  coram  aliis  con- 
({uestus  est,  quod  theologiae  professores  in  curam  animanim  suarum  se  ingererent, 
idquo  in  detrimentum  et  praeiudicium  cooperatorum  suorum  cedere  existimabat. 
Quem  postea  certiorem  reddidimus  tum  de  privilegiis  nostris  ^  tum  de  speciali  com- 
missione  a  reverendissimo  Eystettensi  ^  nobis  facta ,  qui  ipsius  et  noster  episcopus 
est.  Neque  tamen  nobis  visum  est  expedire  nos  privilegia  nostra  ei  ostendere  vel 
in  his  initiis  frequenter  iisdem  uti. 

Atque  ut  apertius  loquar,  cum  scholares  germani  et  imprimis  iuris  studiosi 
ex  variis  Germaniae  partibus  huc  confiuant,  fieri  non  potest,  quin  in  rebus  sanctae 
fidei  varias  habeant  opiniones  et  errores.  Accedit,  quod  universitatis  proceres  iis 
repugnare  aut  nequeunt  aut  nolunt ;  videbant  enim  totam  academiam  non  tam  in  sua 
esse  potestate  quam  in  dicione  ducis  et  doctoris  Eck ,  qui  studio  illi  peculiariter 
praefectus  erat '.  Dominus  noster  clementissimus  sanctam  pacem  suam  amborum 
illorum  animabus  concedat !  Praeterea ,  ut  in  universum  dicam ,  hoc  tempore  reli- 
gionis   studium  apud  Germanos   non   est   quaerendum  * ;    catholicorum    enim    cultu.s 


■  Paulus  III.  iam  3.  lunii  154.5  Sociis  facultatem  dederat  fidelium  quorum- 
cunque  confessiones  excipiendi  iisque  eucharistiam  ministrandi,  „Dioecesanorum  lo- 
corum,  Rectorum  parochialium  et  aliarum  ecclesiarum  aut  quorumvis  aliorum  liccntia 
desuper  minime  requisita".  Atque  18.  Octobris  1549  (vide  supra  p.  306')  idem 
pontifex  declaraverat  fideles  omnes  „Rectoris  sui  licentia  minime  requisita"  Sociis 
peccata  confiteri  ab  iisque  (paschatis  festo  et  mortis  articulo  exce)>tis)  eucharistiam 
accipere  posse.  ^  Mauritio  de  Hutten. 

'  Leonardus  ab  Eck,  Guilielmi  IV.  consiliarius  intimus,  per  triginta  fcre  annos 
academiae  ingolstadiensis  patronus  et  curator  fuerat.  Qui  ducem  suum ,  6.  Martii 
mortuum,  secutus  e.st  die  17.  eiusdem  mensis  (/.  J^^.  Mederer,  Annales  Ingolsta- 
diensis  Academiae  I,  216). 

*  Quam  malo  loco  religio  catholica  tunc  in  I^^avaria  et  regionibus  finitimis 
fuerit,  ostendit  Jonssen  1.  c.  IV,  106—122. 


24.  Martii  1550.  309 

delli  cattolici  gia  e  ridotto  quasi  a  una  fredda  predica  nelle  feste. 
Resta  solamente  il  nome  qui  della  quaresima ;  il  gieiunar  nori  si  tocca. 
Oli  quanto  e  raro  visitare  rechiese,  star  alle  messe,  o  mostrar'  alcun 
gusto  dell'  antica  religione.  E  questo  dico  delli  cattolici,  gii  quali 
con  il  nome  cosi  restano.  Onde  essendo  ogni  di  quasi  almeno  una 
messa  publica  in  la  nostra  cappella  ^ ,  la  quale  e  propinqua  a  tutti 
gii  scolari  e  in  mezo  quasi  della  citta,  anchoraclie  si  suona  con  due 
campane  alla  messa,  pur  tanta  e  la  pouerta  delle  persone  che  ven- 
gono,  che  quasi  con  denari  no  potreremo  comprare  doi  auditori. 
benche  ci  danno  assai  la  stima  della  dottrina  et  della  vita  buona, 

Item  hauendo  ci  qui  un  amico  piii  speciale  di  tutti,  Reggente 
d'  un  collegio  e  persona  delle  principali  dell'  Universita  ^,  il  quale  tanto 
con  gii  suoi  libri,  quanto  con  gli  fauori  et  adgiuti  si  e  portato  con 
noi  sempre  benissimo,  pur  lui  tenendo  (come  e  solito  quij  non  pochi 
libri  Lutherani ,  finahnente  gl'  hauemo  discoperto  il  gran  pericolo  di 
ritenere  tali  libri  contra  la  Bolla  de  Caena  Domini  ^,  e  siamo  entrato 

divinus  iam  ad  hoc  fere  redactus  est,  ut  festis  diebus  frigida  quaedam  habeatur 
contio.  leiunii  quadragesimalis  solum  hic  superest  nomen;  nihil  enim  ieiunant. 
0  quam  raro  fit,  ut  templa  adeant,  missis  iutersint,  aliquo  modo  patefaciant  se  veteri 
religione  delectari.  Atque  haec  de  catholicis  dico  sive  de  hominibus  illis,  qui  nomen 
retinent  catholicum.  Itaque  cum  singulis  paene  diebus  una  saltem  missa  publica 
in  sacello  ^  nostro  fiat,  quod  omnium  scholarium  aedibus  vicinum  et  quasi  in  centro 
urbis  situm  est,  licet  duarum  campanarum  sonitu  ad  missam  vocentur,  tam  pauci 
tamen  veniunt,  ut  neque  pecuniis  oblatis,  ut  ita  dicam,  homines  vel  duos  ad 
missam  audiendam  inducere  possimus;  quamquam  doctrinae  et  vitae  bonae  nomine 
sat  magnam  nobis  tribuimt  laudem. 

Item  vir  quidam  hic  degit  prae  ceteris  nobis  amicus ,  qui  collegium  quoddam 
regit  et  ex  primariis  huius  academiae  est  ^ ;  is  tum  libros  suos  nobis  commodavit, 
tum  favore  et  auxilio  semper  optime  nos  prosecutus  est.  Attamen  retinenti  illi, 
pro  huius  regionis  more,  libros  lutheranos  haud  paucos ,  tandem  aperuimus ,  quanto 
cum  periculo  eiusmodi  libri  retineantur,  qui  BuIIa  „De  Coena  Domini"  interdicantur  ^ ; 

'  ^Concessum"  Sociis  ,ad  sacras  functiones  Divae  Martyris  Catharinae  sacellum 
fuit,  ad  Academiae  portam ,  Facultatis  (ut  tum  appellabatur)  Artisticae ,  seu  Philo- 
sophicae  proprium"   {Agricola  1.  c.  Dec.  1,  n.  174,  p.  21). 

-  Erasmus  Wolf,  ex  Landsberg  Bavariae  oppido  oriundus,  philosophiae  pro- 
fessor  et  canonicus  ecclesiae  S.  Mauritii,  quae  Augustae  Vindelicorum  est,  Kalendis 
Maiis  a.  1544  ^regens"  collegii  georgiani  constitutus  est  idque  per  septera  fere 
aunos  gubernabat;  qui  et  universitatis  rector  fuit  a.  1543/44  et  1548/49  atque  hoc 
ipso  a.  1550  {Mederer  1.  c.  I,  182.  190.  206.  214.  235.  Andr.  Schmid ,  Oeschichte 
des  Georgianums  in  Munchen  [Regensburg  1894]  p.  38.  94).  Plura  de  Wolfio  infra 
dicentur. 

^  BuUa  ,in  Coena  Domini"  vel  ^Coenae"  (cf.  supra  p.  253^)  diversis  tempo- 
ribus  diversas  excommunicationes  continebat.  Canisius  autem  haud  dubie  Bullam 
illam  spectat,  prout  a  Paulo  III.  4.  lunii  1536  conformata  est;  in  cuius  §  1  haec 
dicuntur:  „Excommunicanms  et  anathematizamus  .  .  .  libros  ipsius  Martini  [Lutheri] 
iiut  quorumvis  aliorum  eiusdem  sectae,  sine  auctoritate  nostra  et  Sedis  Apostolicae, 
quomodolibet  legentes  aut  in  suis  domibus  tenentes"  {BuUuriHm  Bomaniim  VI 
[Augustae  Taurinorum  1860],  218 — 219.  Magnum  Bulhirium  Romanum  I  [Luxem- 
burgi  1742],  718). 


310  84.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

con  lui  spesso  in  ragionamenti  spirituali  per  adgiutarlo.  Or  costui 
per  il  nostro  avviso  tanto  si  e  turbato,  clie  non  sapremo  s'  era  meglio 
lassarle  star  come  inanzi,  o  di  hauerlo  posto  in  questa  miseria,  doue 
si  trova  ^  E  pure  esso  e  delli  migliori  e  piii  catholici  e  piii  versati 
nella  theologia,  q"  in  questo  luogo  si  trouano. 

Onde  si  puo  considerar  ex  parte,  quanta  difticolta  e  contra- 
ditione  a  noi  sarebbe,  se  manifestamente  cercassimo  di  levar  i  libri 
heretici  ad  ognuno.  Perche,  anchora  che  cosi  volesse  il  Duca,  non 
so  come  potrebbono  sostenere  molto  rigore  da  noi  peregrini,  principal- 
mente  essendo  gli  tanto  poco  fondati  sopra  1'  Echiesa  Romana.  E  per 
questo  raedesimo  piii  facihnente  ci  contentiamo  di  non  aver  sino  a 
qui,  (come  pur  anche  desideriamo)  la  podesta  Apostolica  di  assoluere  ^. 
Perche  certamente  non  pocho  si  richiede  di  fare  uno  qui  capace  della 
assoluzione.  Li  casi  riseruati  mai  sono  publicati  appresso  di  costoro, 
e  tanto  pocho  sono  guardati,  che  ci  merauighamo  assai,  como  sia 
possibile,  che  gli  pastori  e  frati  cosi  assoluono  la  gente.  Dicono, 
che  la  Bolla  in  Caena  domini  non  sia  stata  qui  pubhcata;  2?  che 
r  intenzione  del  Papa  non  se  per  iscomunicar  gli  dotti  cattolici  in 
queste  bande,  quando  essi  con  buona  intentione"  leggono  gli  libri 
lieretici,  e  voghono  confutar  esse  eresie  etc. :  3"  che  sin  aqui  essendo 


atque  eius  animi  iuvandi  causa  saepe  sermones  pios  cum  eo  orsi  sumus.  Is  autem 
monitione  nostra  tantopere  conturbatus  est,  ut  nesciamus,  an  praestiterit  eum  in 
condicione  sua  relinquere  quara  in  eam  conicere  miseriam ,  in  qua  nunc  est '.  Et 
hic  quidem  ex  optimis  est  et  maxime  catholicis  et  versatissimis  in  theologia,  qui 
hoc  loco  reperiantur. 

Ex  his  rebus  intellegi  potest,  quantae  nobis  uasciturae  essent  difficultates  et 
contradictiones,  si  libros  haereticos  ex  omnium  manibus  tollere  manifeste  conaremur. 
Nam  etiamsi  dux  mandatum  eiusmodi  daret,  nescio  an  in  eius  exsecutione  multum 
rigoris  a  uobis  qui  sumus  peregrini  possent  sustinere,  praesertim  cum  in  ecclesia  romana 
adeo  non  nitantur.  Et  hac  ipsa  de  causa  facilius  acquiescimus  eo,  quod  facultas  apo- 
stolica  ab  hisce  peccatis  absolvendi  adhuc  nobis  desit  -  (quamquam  eandem  accipere 
cupimus) ;  certo  enim  haud  pauca  requiruntur ,  ut  hic  absolutionis  quis  capax  red- 
datur.  Casus  reservati  hac  regione  numquam  promulgati  sunt  et  adeo  negleguntur, 
ut  satis  miremur ,  quod  fieri  possit ,  ut  pastores  auimarum  et  monachi  hos  homines 
absolvant.  Dicunt  Bullam  ,iu  Coena  Domini"  hic  promulgatam  non  esse ;  2°  summuni 
pontificem  non  habere  voluntatem  doctos  catholicos  huius  regionis  excommunicandi, 
cum  bonis  animis  libros  haereticos  legant  ipsasque  haereses  confutare  vclint  etc. ; 
3"  cuni  usque  adhuc  tot  homines  fuerint  docti  et  theologiae  periti  et  ecclesiae  studio- 


'  intententione  aiitoyr. 

'  Wolfium  paulo  post  ex  ea  „miseria"'  emersisse  ostendunt  Canisii  litterae 
28.  Maii  1550  ad  S.  Ignatium  datae. 

2  Paulus  III.  in  Bulla  Coenao  (§  19,  1.  c.  p.  223)  statuerat  a  casibus  illius 
Bullae  ,nullum,  per  alium  quam  per  Romanum  Pontificem,  nisi  in  mortis  articulo 
constitutuiii ,  absolvi  posse"'  ;  atque  a.  1545 ,  cum  Sociis  absolvendi  potestatem  tri- 
bueret  (cf.  .supra  p.  195),  casus  illos  nominatim  exceperat,  neque  a.  1549  (cf.  supra 
p.  306 ')  hanc  absolutionis  facultatem  iis  concesserat  nisi  pro  terris  infidelium  et 
jprovinciis  alias  remotissimis". 


24.  Martii  1550.  311 

stati  tanti  huomini  dotti,  teologi  e  zelatori  dell'  Echiesa,  non  s'  hanno 
curato  0  per  se,  ovvero  per  altri  di  guardare  da  questo  caso.  Im- 
peroche  preghiamo  V.  R.  che  scriua  il  suo  parere  sopra  tutto  questo 
e  delle  cose  similii.  Item  a  che  modo  potremo  mutare  le  pietre  in 
huominis,  id  est  hauere  delli  Tedesclu  persone  per  ki  Compagnia; 
conciosiache  abborriscano  i  voti  e  consigli  Euangelici  e  giii  quasi  in 
tutto  disusati  sono  della  semplicita  e  sincerita  della  fede,  che  pare 
certamente  un  stupor  a  considerarlo  debitamente.  Non  s' estirpano 
piu  le  heresie  ne  per  via  della  violentia,  ne  de  reformatione ;  e  an- 
chora  che  volessimo  [?]  ridurr'  in  tutto  la  fede  persa,  non  si  [?]  po- 
trebbono  per  mancamento  e  paucita  delle  persone  ecclesiastice. 

Tutto  questo  s'  e  detto  per  auisar  V.  R.  di  questo  luogho  ed  altri 
vicini,  et  2^  per  eccitarla  alla  charita  et  compassione,  mediante  la  quale 
giustamente  si  [?]  muouerete  a  pregar  il  Signor  eterno  e  per  noi  e  per 
la  comune  Alemagna,  siccome  per  altre  volte  anchora  pregai  V.  R. 
e  pregaro  sempre  per  essa  tutti  gli  Padri  e  fratelli  nostri  charissimi, 
ut  ubi  abundat  delictura,  abundet  aliquando  et  gratia^. 

Benedicto  pur  sia  il  padre  della  misericordia^  il  quale 
in  tutte  queste  difficolta  ci  consola,  et  da  continuamente  la  speranza  del 
futuro  collegio,  per  quod  reliquiae  Israelis  salvae  fiant^,  non 
ostante  la  morte  delli  duoi  Signori  e  Patroni  nostri,  che  siano  sempre 

sissimi,  eosdem  tamen  nec  cavisse,  ne  in  hunc  casum  ipsi  incurrerent,  nec  aliis 
cavendum  censuisse.  Idcirco  R.  V.  rogamus,  ut  nobis  scribat,  quid  de  omnibus  his 
rebus  et  de  similibus  sentiat  K  Item ,  qua  ratione  lapides  in  homines  convertere  ^ 
seu  ex  Germanis  homines  ad  Societatem  idoneos  nancisci  possimus;  a  votis  enim 
religiosis  et  a  consiliis  evangelicis  abhorrent,  iamque  omnem  paene  fidei  simplicitatem 
et  sinceritatem  exuerunt;  quod  recte  considerantes  stupore  certe  afficit.  Haereses 
iam  nec  vi  exstirpantur  nec  reformatione ,  atque  etiamsi  fidem  perditam  omnino 
restituere  vellemus,  non  tamen  possemus,  quia  ecclesiastici  desunt  vel  nimis  pauci  sunt. 

Haec  omnia  dixi,  ut  reverentiae  vestrae  huius  loci  aliorumque  vicinorum  con- 
dicionem  exponerem,  et  secundo,  ut  eiusdem  caritatem  et  misericordiam  concitarem, 
quibus  merito  movebimini  ad  dominum  aeternum  et  pro  nobis  et  pro  universa  Ger- 
mania  exorandum ;  quod  et  alias  a  R.  V.  petii,  et  per  eam  ab  omnibus  patribus  et 
fratribus  nostris  carissimis  semper  petam ,  ut ,  u  b  i  a  b  u  n  d  a  t  d  e  1  i  c  t  u  m ,  a  b- 
u  n  d  e  t  aliquando  et  g  r  a  t  i  a  *. 

Benedictus  tamen  sit  p  a t e r  m i s e r i c o  r  d i a r u m  *,  qui  in  omnibus  his 
difficultatibus  nos  consolatur  continuoque  spem  praebet  futuri  collegii,  per  quod 
reliquiae  Israelis   salvae    fiant^;   tametsi  duo  illi  domini  et  patroni  nostri 


'  Nunc  quidem  haec  diiudicare  canonum  peritis  haud  ita  difficile  est ;  in  illa 
autem  rerum  condicione  maior  certe  erat  obscuritas ,  ideoque  hac  Canisii  interroga- 
tione  sapientia  viri  ac  religio  illustrantur.  Ceterum  de  his  rebus  disserere  non 
vacat ;  hoc  unum  hic  adnotandum  esse  puto :  In  illa  rerum  perturbatione ,  etsi  eo 
pontificis  praescripto  etiam  Germaniam  adstrictam  fuisse  dixeris,  facile  tamen  sum- 
pseris  ibi  multos  ilhid  bona  fide  ignorasse  nec  proinde ,  in  lege  saltem  e  c  c  I  e- 
siastica,  peccasse  ac  multo  minus  in  excommunicationem  incurrisse;  immo  nec 
mireris  complures  tunc  existimasse  legem  iHam  in  Germania  non  vigere  vel  de- 
suetudine  evanuisse.  ^  Cf.  Matth.  3,  9.    Luc.  3,  8. 

3  Rom.  5,  20.  '  2  Cor.  1,  3.  *  Rom.  9,  27 ;  cf.  Is.  10,  21.  22. 


312  84.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

m  gloria  ^  Non  crediamo,  che  il  nuovo  Duca^  uorra  disfare  un 
opera  tanto  laudabile  e  comineiata  dal  suo  cattolicissimo  Padre,  et 
raccommandata  alli  Reuerendissimi  Cardinali:  anchora  ci  conforta  la 
fede  et  gli  pregeri  assidui  del  Reuerendo  nostro  Padre  e  di  tutta  la 
Compagnia.  Item  vedeno  chiaramente,  como  per  altra  via  non  possono 
qui  intertienire  la  facolta  theologica  etc.  Item  essendoci  domandati 
tanto  instantemente  da  Roma  per  mezzo  del  Reuerendissimo  Eystet- 
tense,  pensiamo  che  lui  medesimo  non  mancara  di  adgiutarci^,  Et 
credo  che  non  seria  stato  conforme  alle  cose  ehe  vanno  innanzi  nelhi 
compagnia,  se  questo  collegio  fusse  cosi  facilmente  fondato  e  concesso 
senza  contraditione.  II  Signor  si  degnera  eccercitarci  un  poco,  ut 
educat   nos   in   refrigerium*. 

In  questi  giorni  consolati  semo  [?J  per  un  bellissimo  giovene  To- 
descho,  che  parla  quasi  con  tutte  le  lingue,  ed  e  gia  risoluto  di  entrare 
in  una  religione  ^.  Hoggi  sono  io  entrato  con  lui  negli  esercizij,  e  tutti 
speriarao  di  vederlo  essere  della  Compagna.  Pregate  il  Signor,  che 
sua  Sancta  Maiesta  sia  servita  di  quest'  anima. 

Nella  domenica  Laetare  ^  e  parso  al  parrochiano  e  alli  Reuerendi 
Padri  ch'  io  predicassi  nella  chiesa  principale  in  Tedescho  ^.  Ringra- 
ziata  sia  sua  somma  Bonta  per  il  buon  successo ;  perche  sopra  1'  opi- 

decesserunt ;  qui  semper  sint  in  gloria  ^  Non  crediraus  novum  ducem  ^  opus  de- 
structurum  esse  tam  laudabile,  quodque  a  patre  eius  maxime  catholico  coeptum  est 
et  reverendissimis  cardinalibus  commendatum.  Praeterea  tide  assiduisque  precibus 
confirmamur  reverendi  patris  nostri  et  totius  Societatis.  Atque  etiam  clare  intel- 
legunt  alia  ratione  facultatem  theologicam  hic  conservari  nou  posse  etc.  Item  cuni 
per  reverendissimum  episcopum  eystettensem  tam  impense  pontificem,  ut  nos  mitteret, 
oraverint ,  illum  ipsum  episcopum  nos  non  esse  destituturum  existimaraus  *.  Ac  si 
coUegium  hoc  tam  facile  constitutum  et  sine  contradictione  concessum  esset,  id 
puto  discrepaturum  fuisse  a  rebus  illis ,  quae  in  Societate  prospere  succedunt.  Do- 
minus  paulura  nos  exercere  dignabitur,  ut  educat  nos  in  refrigerium  *. 

His  diebus  optimus  quidam  iuvenis  germanus  nos  consohitus  est,  oranium 
fere  sciens  linguarura,  cuique  iam  deliberatum  est  ordinem  aliquem  religiosum  in- 
gredi  *.  Quem  ego  hodie  exercitiis  spiritualibus  excolere  coepi,  omnesquc  speramus 
eum  Societati  nomen  daturum.  Dominum  rogate ,  ut  sancta  eius  raaiestas  hanc 
animam  in  famulatura  suum  recipiat. 

Dominica ,  quae  dicitur  Laetare  *,  parocho  et  reverendis  patribus  placuit ,  ut 
ego  in  ecclesia  primaria  germanice   concionarer  "^.     Deo   optimo   maximo   sit   gratia, 


*  Vide  supra  p.  308  ^  ^  Albertum  V.  dicit. 

*  Sociorum  ingolstadiensium  animos  tunc  aliquantum  demissos  tristesque  fuisse 
epistula  patefacit,  quam  universitatis  camerarius  28.  Martii  1550  ad  Schweickerum 
ducis  secretarium  dedit;  vide  infra,  monum.  45. 

*  Ps.  65,  12. 

^  Lambertus  Auer?  Carolus  Grim?  Vide  epistulam  Canisii  ad  S.  Ignatium 
datam  31.  Augusti  1551. 

^  Illo  anno  =  16.  Martii. 

"  Ecclesiam  parochialem  Beatae  Mariae  Virginis  dici  puto :  cui  tum  Georgius 
Theander  praeerat.  Alteram  urbis  parochiam,  S.  Mauritii  dictam,  Balthasar  Fanne- 
mann  regebat  {Mederer  1.  c.  I,  207.  219.  320—321). 


24.  Martii  1550.  313 

nione  di  tutti  sono  stato  inteso  per  quella  prima  volta  ^  e  vorrebono 
ch'  io  tornassi  e  seguitassi  1'  impresa  cominciata. 

Joan  Battista,  il  nostro  charissimo  fratello,  adiutase  molto,  e 
tanto  in  priuato,  quanto  in  publico  cerca  appresso  di  noi  et  in  casa 
di  mortificarse.  Credo  que  H  non  habbia  fatto  male  d'  esser  riuato 
in  Alemagna  ^,  e  massime  con  il  Reuerendo  Padre  nostro  Claudio  ^, 
il  qual  a  tutti  noi  da  qui  honor  e  frutto. 

Quanto  alli  charissimi  frateUi  nostri  di  Colonia,  siamo  molto  edi- 
ficati  per  le  loro  lettere,  intendendo  la  continua  fruttificatione* 
nel  Signor  del  Padre  Leonardo,  et  da  poi  delli  altri  fratelli  e  figiioli 
suoi,  che  virihnente  s'  eccercitano  nella  obedientia,  humilta  e  charita 
secondo  gH  diuersi  offitii  in  casa.  E  perche  tanta  contraditione  in 
Colonia  e  stata,  poi  ch'il  mio  Reuerendo  P.  M.  Piedro  Fabro  (che 
viue  senza  dubbio  in  gloria)  comincio  iui  a  fruttificare  ° ,  spero  che 
anche  per  1'  intercessione  sua  la  Compagnia  in  quello  santo  luogo  sara 
fondata  e  augmentata.  Prego  Y.  Reuerentia  humilmente,  che  mi 
perdoni  della  mia  soHta  prolixita  et  imperfetione  del  scriuere.  Item, 
che  qualche  uolte  auisi  il  suo  figholo  Canisio  del  modo  di  procedere 
con  questa  gente  et  prouedermi  anchora  di  un  Catechismo  per  li 
Todeschi.  Sic  multa,  qui  nil  promerebatur ,  orat  improbus.  Tutti 
ci  raccomandiamo  spetialissimamente  nelle  sancte  orationi  et  sacrifitii 


quod  res  fauste  evenerit;  praeter  omnium  enim  opiuionem  hunc  primum  sermonem 
meum  bene  perceperunt  '    cupiuntque  me  in  suggestum    redire    coeptaque    prosequi. 

loannes  Baptista,  carissimus  frater  noster,  multum  proficit  et  tum  secreto 
tum  palam  domi  nostrae  se  mortificare  studet,  neque  detrimento  ei  fuisse  puto,  quod 
in  Germaniam  venerit^,  praesertim  cum  eo  venerit  cum  reverendo  patre  nostro 
Claudio  ^  qui  nobis  omnibus  hic  honorem  affert  atque  utilitatem. 

Quod  ad  carissimos  fratres  nostros  colonienses  attinet,  eorum  epistulis  salu- 
berrime  monemur,  intellegentes  P.  Leonardum  et  post  eum  ceteros  fratres  filiosque 
eius  continuo  fructificare*  in  domino;  qui  quidem  in  oboedientia,  animorum 
demissione,  caritate,  pro  officiorum  domesticorum  diversitate,  viriliter  se  exercent. 
Et  quia  tantopere  quidam  nobis  obstiterunt,  cum  reverendus  pater  meus  M.  Petrus 
Faber  (qui  sine  dubio  vivit  in  gloria)  Coloniae  fructificare  ^  coepisset ,  spero  etiam 
eodem  deprecatore  Societatem  sancto  iJlo  loco  constituram  esse  atque  auctum  iri. 
A  reverentia  autem  vestra  veniam  suppliciter  peto ,  quod  prolixe  et  vitiose ,  pro 
more  meo ,  scripserim ,  simulque  eam  rogo ,  ut  filium  suum  Canisium  nonnumquam 
doceat,  quomodo  hi  homines  tractandi  sint,  atque  etiam  catechismum  Germanis  con- 
venientem  mihi  suppeditet.  Sic  multa,  qui  nil  promerebatur,  orat  improbus.  Omnes 
quam  maxime  sacris  precibus  et  sacrificiis  reverentiae   vestrae   et   omnium    patrum 


1  Canisius,  cum  in  inferiore  Germania  natus  et  educatus  esset,  illius  etiam 
dialecto  erat  assuetus. 

^  loannes  Baptista  Brancacci,  neapolitanus ,  Societatis  „coadiutor  temporalis" 
sive  frater  laicus,  Canisio  ceterisque  patribus  ministrabat.  Postea  remissus  in  Ita- 
liam  et  ex  Societate  dimissus  est  (Cod.  „Autiqu.  Ingolst."  f.  2^  [cf.  infra,  monum.  48]. 
Mederer  1.  c.  I,  217).  =*  laio.  ^  Marc.  4,  20.    Rom.  7,  4. 

5  Cf.  supra  p.  103—112. 


314  S5-    Lipomamis  Salmeroni,  laio,  Canisio.    21.  Aprilis  1550. 

di  V.  R.  e  de  tutti  li  Padri  e  fratelli.  II  Signor  ci  conserui  sempre 
et  c'augmenti  nella  sua  Sancta  gratia.  Ingolstadii  24.  martii  1550. 
Petrus  Canisius  filius  et  servus  tuus. 

Prego  V.  R.,  che  mi  faccia  un  di  casa  andar  alle  7  chiesie  ^  et 
pigliar  per  me  il  Sancto  Jubileo  ^. 

AI  Molto  R.  P.  mio  in  Cristo  Giovan  Polanco  Professo  della 
Compagnia  di  Gesii. 


et  fratrum  nos  commendamus.    Dominus  in  sancta  gratia  sua  conservet  nos  semper 
atque  adaugeat.     Ingolstadii  24.  Martii  1550. 

Petrus  Canisius  filius  et  servus  tuus. 

Curet,  quaeso  R.  V.,  ut  aliquis  e  nostris  meo  loco  septem  illas  ecclesias  adeat ' 
et  gratias  sancti  iubilaei  acquirat  -. 

Multum  reverendo  patri  meo  in  Christo  loanni  Polanco,  professo  Societatis  lesu. 

85. 
AI.OYSIUS  L.IPOMAXrS, 

episcopus  veronensis  et  nuntius  apostolicus  ^, 

PF.  ALPHONSO  8ALMER0NI,  CLAUDIO  lAIO, 
PETRO  CANISIO,  S.  J. 

Salisburgo  21.  Aprilis  1550. 

Ex  apographo,  anno  1890  a  P.  Caecilio  Gomez  RodeJes  S.  J.  descripto  ex  apo- 
grapho  antiquo  (eiusdem  temporis  ac  diploma  ipsum  esse  videtur),  quod  est  in  cod. 
^Brevia  et  Rescripta  antiquiora"  p.  47. 

Breve  suramarium  harum  litterarum  est  in  „Synopsi  actorum  S.  Sedis  in  causa 
Societatis  lesu  1540—1605"   (Florentiae  1887)  p.  11. 

Socios  laiidaf  iisque  licentiam  dat  absolvendi  homines  ah  haeresi. 

Aloysius  Lipomanus  Episcopus  Veronensis  S.  D.  N.  Papae  Eiusque 
Apostolicae  sedis  per  totam  Germaniam  nuncius  dilectis  nobis  in 
Christo  Claudio  laio,  Alfonso  de  Salmeron,  et  Petro  Canisio  praes- 
byteris  Congregationis  D.  N.  I.  C.  nuncupatae,  in  Theologia  magistris 
ac  tamen  [?]  nunc  in  Universitate  Ingolstadiensi  sacras  litteras  pro- 
fitentibus  salutem  in  Domino. 


'  Romae  vetus  piorum  mos  est,  ut  septem  primarias  urbis  ecclesias  obeant: 
S.  Petri  in  Vaticano,  S.  Mariae  maioris,  S.  Laurentii  extra  muros,  S.  Crucis  in  le- 
rusalem,  S.  loannis  in  Laterano,  S.  Sebastiani  extra  muros,  S.  Pauli. 

-  Cum  annus  1550  e  more  iubilaeus  esset,  lulius  III.  24.  Februarii  1550  „portam 
sanctam"  aperuerat  sicque  fideles  incitaverat,  ut  indulgentiam  plenariam  ceterosque 
iubilaei  sacros  thesauros  lucrarentur  {Raijnuldus ,  Annales  ecclesiastici  tom.  XXI, 
P.  2  ad  a.  1550,  n.  47). 

^  Vir  eximie  pius  Aloysius  Lippomano  (1500 — 1559),  vulgo  Lipomanus,  pa- 
tritius  venetus,  a.  1551  —  1552  unus  e  praesidibus  concilii  tridentini,  non  solum  lega- 
tionibus  in  Lusitania,  (iermania,  Polonia  obitis,  sed  et  libris  valde  doctis  ecclesiam 
adiuvit. 


86.   Caiiisius  S,  Ignatio.    28.  Maii  1550.  315 

Vestris  probis  moribus  et  sana  doctrina  ac  pietatis  zelo,  quo 
animas  a  recta  ficle  deviantes  ad  Deum  reducere  satagitis  permoti  ^, 
vobis  et  unicuique  vestrum  tenore  praesentium  Concedimus ,  omnibus 
et  singulis  facultatibus ,  indultis,  gratijs  et  privilegijs,  quae  super 
reconciliatione  haereticorum  ac  reductione  eorum  Vobis  a  Sede  aposto- 
lica  concessa  sunt,  uti,  fruj  et  gaudere  posse,  nec  non  vices  nostras 
agere  ac  juxta  tenorem  facultatum  impressarum,  quae  alias  nostris 
subditis  traditae  sunt,  quarum  exemplar  vobis  consignarj  fecimus, 
omnes  ad  vos  et  vestrum  quemlibet  recurrentes  absolvere  et  cum 
eisdem  dispensare  etc.  [?]  ^*  in  foro  Conscientiae  duntaxat  ^.  Et  hoc 
facimus  vigore  litterarum  S.  D.  N.  Domini  lulii  papae  tertii,  in  forma 
brevis  sub  die  17.  Mensis  Februarij  annj  praesentis  nobis  concessarum, 
nec  non  Htterarum  Reuerendissimi  in  Christo  P.  D.  Episcopj  Fanen.  ^ 
Collegae  nostri  apud  Caesaream  Majestatem  constituti  sub  die  21  mensis 
praeteriti  ad  nos  transmissarum  et  apud  nos  manentium,  in  contra- 
rium  facientibus  non  obstantibus  quibuscumque. 

Datum  Salisburgj  die  21  aprihs  anni  Domini  N.  I.  C.  1550. 
pontificatus  ejusdem  SS.  D.  N.  Papae  Anno  P. 

86. 

CANISIUS 
SAXCTO  W3JXATIO. 

Ingolstadio  28.  Maii  1550. 

Ex  apograplio,  quod  reverendus  P.  louchim  Camj^o  Sancto  exscribendum  cu- 
ravit  ex  exemplo ,  quod  ipso  anno  1550  Roma  ad  Socios  lusitanos  missum  esse 
videtur,  quodque  nunc  exstat  Olissipone  in  bibliotheca  nationali  (CoUec^ao  Pombalina, 
n.  490,  f.  134). 

Ex  hac  epistula  Polancus  complura  transcripsit  in  suum  Chronicon  II,  73 — 74. 

(Litterae  historkae  [qiiasi  „semestres"]  de  rehus  a  Sociis  IngoMadii  gestis.)  Socii 
a  summis  quibusdam  Germaniae  viris  humaniter  excepti,  ah  universitate  ingolstadiensi 
publico  testimonio  laudati.  Collegium  a  Guilielmo  IV.  duce  promissum.  Placet  So- 
ciorum  docfrina,  abstinentia,  diligentia.  Argumenta  rerum ,  quas  in  academia  ex- 
jionunt.  Academici  sacramenta  et  missae  sacrificium  frequentare  incijnunt.  In  Ger- 
mania  sacerdotes  rari  sunt,  haereses  non  puniuntur,  libri  haeretici  passim  leguntur. 
Primarius  quidam  professor  de  his  monitus  ac  fidei  Societatisque  studio  incensus. 
Sacerdos  ab  haeresi  et  concubinatu  ad  publicam  paenitentiam  traductus,  miles  exer- 
citiis  excultus ,  molestiae  nocturnae  sublatae.  'Canisius  contionatur  et  domi  quoque 
iuvenes  instituit.     Orandum  pro  Germania. 


Vel  at ;  vocabulum  obscure  scripfum 


'  Lipomanus  paulo  ante  Ingolstadii  Socios  inviserat ;  vide  infra,  monum.  44. 

-  jExemplar"  hoc  periisse  videtur.  Licentiam  haereticorum  absolvendorum  a 
Lipomano  significari  ex  epistulis  constat,  quas  Pohincus  18,  Februarii  1550  Canisio 
et  hic  2.  Novembris  1550  S.  Ignatio  miserunt. 

^  Petrum  Bertano,  episcopum  fanensem  (Fano),  dicit. 


31(5  86.    Canisius  S.  Iguatio. 

Ihesus. 

t 
Keverende  in  Christo  pater  praeposite. 

Gratia  domini  nostri  Jesu  Christi,  et  pax  nobiscum  perpetua. 

Ut  quemadmodum  iussi  sunms,  ea  breviter  explicemus,  quae  a 
nostro  in  Germaniam  adventu  domino  favente  hic  praecipua  contigerunt, 
non  prorsus  abs  re  fuerit,  a  loco  ipso  rem  omnem  auspicari.  Habet 
in  medio  paene  Germaniae  Catholicam  universitatem  suam  dux  illustris 
bavariae,  nimirum  Jngolstadiensem,  nec  eam  incelebrem  apud  Germanos. 
Ad  quam  dum  proficisceremur,  tres  missi  et  expetiti  professores  theo- 
logiae,  filii  tui,  in  eo  ipso  quidem  ad  Germaniam  ingressu  non  sine 
favore  singulari ,  seriaque  congratulatione  sumus  excepti :  primum 
certe  a  Reverendissimo  Cardinale  Augustano:  deinde  a  Reverendo 
episcopo  Eystettensi  ^,  hinc  [?J "  a  duce  ipso  cui  a  pontifice  Max.  iam 
diu  ante  promissi  fueramus ,  bavariense ,  postremo  a  tota  hac  Jngol- 
stadiensi  Academia^.  Ubi  cum  nobis  conciliata  fuisset  professorum 
benevolentia ,  et  suppeteret  abunde  quod  ad  vitae  spectat  commodi- 
tatem,  coepimus,  nec  uno  tamen  die,  lectiones  theologicas,  praesen- 
tibus  omnium  professionum  studiosis,  auspicari.  Qui  conatus  tam 
fehciter  cessit  singulis  ut  non  levi  argumento  divina  commonstraret 
bonitas  se  principiis  illis  adesse  velle^.  Publicus  favor,  pubhcum 
accessit  testimonium  etiam  typis  excussum  [sic],  novos  theologos  et 
ob  vitae  sinceritatem ,  et  ob  doctrinae  suae  praestantiam  eos  esse, 
qui  conceptam  de  se  omnium  expectationem  eamque  maximam  non 
aequarent  modo,  sed  superarent  ■*.  Unde  dux  bene  catholicus  Bavariae 
qui  tum  vivebat,  accepto  hoc  laeto  successu,  lectionum  sacrarum, 
quas  viri  maximi  coram  et  per  litteras  commendabant  per  summum'' 
consiliarium  suum  ^  fore  promisit ,  ut  Societatis  nostrae  coUegium  in 
hac  Academia  sua  constitueretur.  Nec  immerito  precari  bene  debet 
hoc  [?]''  tota  Societas   tali  principi,    quem  Christus   idem   qui   nobis 

*  tunc  ? 

*"  Sic  leyendmn  esse  omnino  videtur ;   suum  consiliarium  suum  apoffr.  nostnon. 

"  Sic  apogr.  nostrum ;  quod  corrigendum  esse  videtur:  liaec. 


'  Mauritio  de  Hutten. 

*  Quomodo  Socii  excepti  sint  Dilingae ,  Monacliii ,  Ingolstadii ,  Eystadii ,  vide 
infra,  monum.  39.  41. 

*  ^Scripserat  Cancellarius  Ecchius  Universitati  de  theologicis  lectionibus,  quae 
Ingolstadii  erant  praelegendae ;  erant  autem  prima  ex  evangeliis,  secunda  ex  Pauli 
epistolis,  tertia  ex  psalterio  Davidico,  quarta  ex  Magistro  sententiarum."  Canisius 
26.  Novemhris,  „in  studiorum  initio",  Sahiieron  29.  Novemhris  scholis  suis  praefati 
sunt.  „Multi  autem  cum  Doctore  Ecchio  Cancelhirio  eas  orationes  ut  typis  excussat- 
evulgarentur  petierunt.  Universitas  .  .  .  tota  praesens  fuerat"  :  Polancus  1.  c.  1, 
414 — 415.  Qui  et  refert  laium  initio  novi  anni  Psalmos  exponendos  suscepisse 
(1.  c.  p.  414.  Cf.  Orlandinum  1.  c.  1.  9,  n.  54;  Raderuni,  Can.  p.  45;  Agricolam  1.  c. 
n.  166,  p.  19 — 20 ;  Mederer  I.  c.  p.  214).      *  Hoc  testimonium  ponetur  infra,  monum.  40. 

'  Leonardum  Eckium;  cf.  supra  p.  308*. 


28.  Maii  1550.  317 

ipsiim  neqiie  infeliciter,  ut  speramus,  abstulit,  in  filio  praesentem  facit, 
ut  futuri  Collegii  spem  neutiquam  amittamus. 

Sed  praeter  hanc  doctrinae  confirmatam  nobis  existimationem, 
quae  apud  Germanos  inprimis  valet,  admirantur  etiam  ac  laudant 
nostram  in  vita  frugalitatem.  Nusquam  enim  exulare  magis,  quam 
in  Germania  videtur  sobrietas  abstinentiaque.  Tum  illud  magni  facere 
solent,  quod  gratis  doceamus,  nulla,  ut  reliqui,  salaria  expetentes, 
praesertim  cum  in  profitendo  diligentiam  cum  doctrina  solida  con- 
iunctam  animadvertant  ^, 

Reverendus  Pater  Claudius  in  psalterio  interpretando  versatur, 
P.  Alphonsus  epistolam  ad  Rom.  exponit,  ego  quartum  librum  doceo 
sententiarum  2.  Jllud,  ut  rarissimum  est  hoc  loco,  sic  admiratione 
dignum  censent,  quum  vident  novem  aut  decem  in  templo  nostro 
accipere  una  Eucharistiam.  Jnter  quos,  et  studiosos  illos  omnes, 
Rector  etiam  adfuit  universitatis ,  cum  Festum  Pentecostes  proxime 
celebraretur  3.  Vix  unus  aut  alter  antea,  nunc  multi  veniunt  ad 
sacrum  quotidie  audiendum  in  aede  nostra.  Alioquin  ut  frigent  in 
his  terris  pietas  et  templa  et  sacra  non  amant  fere  Germani,  Caere- 
monias  retineri  prohibet  tam  late  sparsa  doctrina  lutheri.  bonorum 
pastorum  adeoque  sacerdotum  niajor  fit  indies,  et  gravis  profecto 
raritas,  ut  si  maxime  vellent  in  ovili  se  continere  oves,  quae  Christi 
vicarium  et  Ecclesiam  paulatim  deserunt,  non  sint  tamen,  proh  dolor, 
qui  panem  orthodoxae  doctrinae  frangant  esurientibus  et  pereuntibus 
istis  fame  verbi  divini,  opitulentur.  Auget  hoc  makim  vere  deplo- 
randum  licentia ,  quum  impune  licet  catholicis  haeretica  legere ,  de 
sectis  et  controversiis  fidei  disputare,  nec  ullus  in  haereticos  poenae 
metus  proponitur,  nedum  supplicium  exerceatur. 

Ex  capitibus  universitatis  huius,  et  singularis  idem  amicus  noster  *, 
simul  atque  de  abjiciendis  haereticorum  libris'^  commonitus  a  nobis 
fuisset  (habebat  autem  istius  farinae  pkirima  volumina)  mukis  quidem 
diebus  admonitionem  graviter  tukt.   perturbato  prorsus  ob  id  animo. 


Verba  haereticorum  lihris  i)>  fxeniplo  antiquo  in  inanjine  adilita  siinf. 


'  Vide  infra,  monum.  43.  45.  46.  47. 

■"  Petrus  Lombardus,  „magister  sententiarunr',  in  libro  4.  Sententiarum  de 
sacramentis  et  de  ^novissimis",  quae  dicuntur,  agit.  Haud  recte  J.  Cretitteaii-Joly : 
,Canisius  commentait  saint  Thomas"  (Histoire  de  la  Compagnie  de  Jesus  t.  I, 
chap.  6  [Tournai  1846],  p.  108).  S.  Sugenheim:  ,Salmeron  [las]  iiber  die  Pauli- 
nischen  Bi-iefe  an  die  Romer"  [sic\  (Baierns  Kirchen-  und  Volks-Zustande  im  sechs- 
zehnten  Jahrhundert  [Giessen  1842]  p.  282).  K.  H.  Ritter  ron  Lang :  ^Salmeron 
[his]  iiber  die  Paulinischen  Briefe  an  die  Romer  und  Canisius  iiber  Lonibards  [sir] 
Magister  Sententiarum"   (Geschichte  der  Jesuiten  in  Baiern   [Niirnberg  1819]  p.  98). 

*  Die  25.  Maii.  Ex  verbis  supra  scriptis  suppleri  potest  verbum,  quod  inter- 
cidit  in  Polanci  Chronico  II,  73.  Universitatis  rector  tunc  erat  Ph-asmus  Wolf, 
collegii  georgiani  regens  {Mederer  1.  c.  I,  214). 

*  Erasmus  Wolf;  v.  supra  p.  309  ^ 


318  86.    Canisius  S.  Ignatio. 

Sed  adiuvaiite  Christo  fidis  tandem  consiliis  et  credidit,  et  paruit, 
jamque  confessus  est  non  semel,  purgavit  bibliothecam ,  rogavit  nos 
veniam,  et  hoc  ipso  pentecostes  festo  simul  et  confessionem  apud  nos 
aedidit  peccatorum,  simul  et  communionem  accepit  sacram,  tantoque 
post  resipiscentiam  coniunctior,  quanto  prius  alienior  factus  omnino 
nobis  videtur.  Probabile  est  admodum,  sanitatera  huius  ad  curandos 
multorum  morbos  valituram,  praestat  enim  caeteris  authoritate,  quam 
et  coepit  adversus  nonnullos  iam  exercere,  nobisque  promittit  se  nihil 
intermissurum,  quod  ad  zelum  attinet  fidei  declarandum. 

Sacerdos  quidam  Germanus  annorum  64,  quura*  a  lutheranis 
esset  male  persuasus  etiara  uxorem  duxit  senex  ante  annos  octo.  Is 
ad  cardinalera  venit  Augustanura,  sed  uti  postea  fassus  est,  coactus 
venit  minis  coramissarii  Caesaris  ut  ecclesiae  coraraunioni  restitue- 
retur.  Habet  enira  Iraperator  hispanos,  sed  paucos,  in  quibusdara 
adhuc  locis  coramissarios  quorura  fidei  propugnacula  quaedam  et  castra 
superiore  bello  ^  capta  dereliquit.  Cum  autera  non  raro  eveniat  ut 
syncerus  absit  in  iis  animus,  qui  a  lutheranismo  revertentes,  Ecclesiae 
cupiunt  reconciliationem,  data  fuit  a  Cardinali  provincia  istaec  p.  Claudio 
ut  senis  poenitentis  probaret  ingenium,  exploraret  conditionem.  Id 
quod  Christo  duce  sic  dextre  perfecit,  ut  in  primo  statim  colloquio 
fucus  deprehenderetur.  Nam  praeterquara  quod  senis  corrupta  fides 
proderetur  idem  uxorem  relinquere  quidera  simulabat,  concubinara 
vero  ex  uxore  facere  constituebat.  Unde  circa  fidera  atque  religionera 
inprirais  optirae  confirraavit  qui  illura  araanter  instituendura  susceperat 
p.  Claudius.  Et  quod  rairum  est,  oranes  ei  scrupulos  prorsus  exemit. 
Tum  quod  difficilius  erat  effectu  eo  senilem  permovit  aniraura,  ut 
coniugera  pariter  et  concubinara  sacerdos  ex  animo  detestaretur.  Hinc 
saepe  peccata  confiteri ,  hinc  revocare  et  damnare  suas  haereses, 
poenitentiam  publicara  agere,  corara  populo  reconciliari  ecclesiae 
(aderat  autera  et  ipse  Cardinalis  cura  solerani  porapa)  denique  pro- 
fusis  in  niediura  lacryrais  poenitentera  vere  aniraura  cunctis  com- 
probare. 

Miles  quidam  Germanus,  quera  inspirantibus  [?] ''  exercitiis  insti- 
tuendura  ad  nos  raiserat  Reverendus  Pater  Caes.  Mai.  confessarius  -  in 
illis  ita  profecit  paucis  apud  nos  diebus,  ut  non  solura  instituto  reli- 
gioso  se  devoverit,  sed  hactenus  etiam  exeraplo  suo  praehiceat  caeteris, 
et  a  viris  fide  dignis  apprime  comraendetur.  Quum  nonnulli  nocturnara 
a  spiritu  quodara  ferrent  molestiara,  creditura  est  quiete  data  recessisse 
omnino  defuncti  animam  illam,  quia  missae  sacrificio  per  nos  a  poenis 
fuerit  liberata. 


"  Sic  legendum  esse  censeo ;  exemj^lum  antiquum :  qui. 

''  Sic  exemplum  antiqtmm  ;  sed  malim  legere:  in  spiritualibus. 


'  Smalcaldico ;  cf.  supra  p.  2-36.  -  Petrus  de  Soto  0.  Pr. 


28.  Maii  1550.  319 

Quindecim  abhinc  milliaribus  hispani  dno  venerunt ,  ut  patri 
Alphonso  peccata  confiterentur  neque  id  factum  est  absque  ipsorum 
certo  profectu. 

Et  quoniam  de  me  tanquam  abortivoi  aliquid  etiam  dicere 
habeo  praeter  ordinarias  quidem  in  theologia  lectiones,  domi  audi- 
tores  mihi  quotidie  non  desunt.  Quae  quidem  docendi  occasio  praestat 
ut  in  litteris  et  in  pietate  iuxta  proficiant  quos  ad  sacrae  confessionis 
et  communionis  usum  paulatim  frequentem  adduco.  Diversi  (Christo 
gratia)  Lutheranos  nobis  attulere  libros  ac  se  illis  abdicarunt.  Verum 
quando  id  commune  in  Germania  vitium  cernitur  ut  haereticorum 
scripta  in  onmium  versentur  manibus  (nam  aut  non  satis  norunt  aut 
parum  digne  expendunt  bullam  Coenae  domini)  fuimus  quidem  hactenus 
ab  audiendis  multorum  confessionibus  impediti.  Nunc  vero  quidquid  ad 
absolvendos  pertinet  haereticos  post  multam  expectationem  impetratum 
habemus.  Ex  qua  concessione  lucrum  aliquod  speramus  in  Christo 
spirituale,  Tentavi  aliquoties  germanice  concionari  in  quo  munere 
ut  pergam,  suadent  desiderantque.  Nunc  quia  sic  patribus  visum 
est,  latinas  homelias  diebus  etiam  sacris  recito  studiosis,  promoveat 
christus  hosce  tam  exiguos  conatus ,  et  in  vinea  sua  nos  reddat 
fructuosos.  Quum  vero  superioribus  litteris  explicatum  sit  a  nobis 
quanta  sit  Germanicae  nationis"  olim  florentissimae  nunc  corruptis- 
simae  calamitas  (regnat  enim  hic  pro  fide  perfidia,  pro  Ecclesia  syn- 
agoga  satanae''^,  pro  obedientia  contumacia)  quumque  catholici  vix 
ferre  videantur,  aut  Evangelii  consilia  aut  ecclesiae  praecepta,  roga- 
mus  enixe  pietatem  tuam  Reverende  pater,  ut  pro  nobis,  pro  univer- 
sitate  hac,  totaque  germania  preces  tuas  ad  Christum  effundas  nosque 
filios  tuos.  totius  Societatis  fratribus  patribusque  commendes  in  christo 
[esu  domino  nostro.  Is  p.  t.  et  nos  in  pace  sua  sancta  conservet, 
augeatque  semper  amen.     Ingolstadii  28  Maii  1550. 

Claudius  Jaius 

Petrus  Canisius  filius  P.  T.  indignissimus. 

Licet  laius  priore  loco  subscripserit  hanc  epistulam ,  ex  ipsa  tamen  facile  in- 
tellegitur  a  Canisio  compositam  esse,  cum  de  Canisio  loquatur  in  prima  persona. 


Duo  verha  sequenfia  in  exew^jJo  antiqiio  adscriptu  sxnt  in  inargine. 


Ita  Paulus  de  se  1  Cor.  15, 
Apoc,  2,  9 ;  3,  9. 


320  -^-    Canisius  Aloysio  Lipomano.   Mense  Maio  vel  lunio  1550. 

87. 

CANISTUS 

AliOYSIO  L.IPOMAXO, 

episcopo  veronensi  et  nuntio  apostolico. 

In^olstadio  inense  3Iai(»  vol  Iiiiiio  1550. 

Ex  commentario  autographo  (2°;  1  p.) ,  quod  est  in  fascic.  ^Va  Ser.  X." ; 
extrema  pars  epistulae ,  inscriptio ,  adnotatio  loci  et  temporis  desunt  ' ;  vide ,  quae 
post  ipsam  epistulam  dicentur. 

Lipoinaiio  gmtias  agit  2>i'0  eii(^  in  Societatem  lesii  henevolentia  et  pectdiaritef 
pvo  facultate  ahsolvendi  sibi,  Salmeroni,  laio  concessa.  Dispensationem  petit  a  lege, 
(jna  cavebatur,  ne  sanctorum  reUqmae  Colonia  asportarentur. 

lESVS. 
Reuerendissime   in  CHRISTO  pater,    et  Domine  Legate  amplissime^. 

Gratia  Domini  nostri  JESV  CHRISTI  et  pax  uera,  quam  mundus 
aecipere  non  potest  ^,  vbique  nos  tueatur  et  servet.  Etsi  non  ignoro 
grauissimas  esse  res  atque  curas,  quae  sapientiam  tuam  huc  illuc 
distrahant,  vt  locus  esse  vix  possit  ad  humiliora  ista  respiciendi: 
tamen  ausus  sum  tandem  aliquid  scribere  occupatissimo ,  partim  ne 
tacendo  confiteri  viderer  uitium  foedum  ingratitudinis,  partim  vt  volun- 
tatem  de  nobis  benemerendi  tuam,  quam  esse  maximam  scio,  magis 
magisque  confirmarem.  Primum  certe,  nec  minimum  ilhid,  in  me 
contulit  benefitium  ampHtudo  tua,  vt  integra  mihi  constaret  absoluendi 
facultas,  quam  apud  Germanos  constat  vt  phirimum  desiderari  "^.  Et 
hac  in  parte  quanquam  non  merebar,  paria  feci  cum  R.  P.  et  Doc. 
Claudio  Jaio,  simul  et  Alphonso  Sahnerone,  qui  proinde  fatentur, 
semperque  testabuntur  dum  viuent  vna  niecum,  deberi  a  se  plurimum 
tuae  in  nos  beneuolentiae  ac  benignitati,  qua  totam  certe  societatem 
hanc  Domini  lESV,  etsi  exiguam  illam,  amantissime  tamen  complecti 
non  desinis.  Neque  nostro  in  precando  deerimus  offitio,  quin  tuae 
dignitatis  causam  illi  commendemus,  qui  solus  veram  pro  benefactis 
gratiam,  ac  gloriam  aeternam  rependit.  Nunc  aUud  se  offert,  quod 
rogare  humihter  cupimus  gratiam  tuam ,  sed  ea  lege ,  vt  repulsam 
feramus  ilhco,  si  res  impetratu  difficihs  uel  indigna  esse  videatur. 
Habet  praestantes  Diuorum  ac  Diuarum  rehquias  Colonia  Agrippina, 
quae  multis  annis  nostros  fouet,  nostrorumque  operas  in  Christo  sibi 


*  In  altera  pagina  coninientarii  Canisius  sententias  aliquot  germanice  scripsit, 
quae  ad  hanc  epistulam  non  pertinent ;  v.  g.  Ain  ainige  menschliche  seel  weit  vber- 
wigt  vnd  vbertrifft  alle  sch.ttz  vnd  giiter  diser  gantzen  welt". 

2  Jvipomanus  constitutus  erat  nuntius  ,cum  potestate  legatorum  a  latere". 
Montesa  iu  litteris  ad  Ferdinandun»  I.  datis,  Roma  10.  Septembris  1548,  apud  A.  c. 
iJruffel,  Briefe  und  Akten  zur  Geschichte  des  sechzehnten  .Jahrhunderts  I  (Miinchen 
1878),  155.  ^  Cf.  Jo.  14,  27. 

'  Facultatem  dicit  homines  ah  haeresi  absolvendi.    Vide  supra  p.  315. 


88.    Canisius  loanni  de  Polanco.    3.  lunii  1550.  321 

frugiferas  experitur.  Hic  offeruntur  igitur  nostris  id  genus  reliquiae 
vt  vocamus,  sacra  profecto  et  deo  dilecta,  pijsque  reuerenda  semper 
pignora:  sed  lioc  vnum  obstat,  quominus  vel  tradi  ab  alijs,  vel  a 
nostris  accipi  possint,  quod  spetiali  lege  Pontificis  summi  cautum  sit, 
addita  etiam  poena  excommunicationis,  ne  quis  scilicet  uel  donet,  vel 
accipiat ,  vel  transferat  alio  reliquias  illas  urbis  Coloniensis  ^.  Quod 
si  hanc  legem  nostris  relaxare  dignabitur  pietas  tua,  nihil  pene  gratius 
erit ,  efficiemusque  duce  CHRISTO ,  vt  non  sine  profectu  spirituali 
isthaec  fiat  dispensatio.  Ita  et  piorum  animos  magis  iuuat  ille  con- 
spectus  atque  contactus  reliquiarum;  excitant  non  raro  exteros,  vt 
pro  Germanis  precentur  Deum  ac  Diuos,  tum  honos  etiam  accedit  non 
inferior,  quam  Coloniae  illis  ipsis  exhiberetur. 

His  verbis  commentarium  nostrum  terminatur.  Quo  cum  ex  altera  parte  CanisimTi 
litteris  a  Lipomano  21.  Aprilis  1550  ad  Socios  ingolstadienses  datis  respondere  vo- 
luisse  constet,  ex  altera  parte  Canisius  scribat  Salraeronem  et  laium  „vivere  una 
secum",  laius  autem  Ingolstadio  abierit  26.  lunii  1550  et  Salmeron  mense  Augusto 
discesserit:  de  tempore  scriptionis  dubitari  nequit.  Utrum  autem  commentarium 
lioc  in  formam  epistulae  redactum  et  Lipomano  missum  sit,  necne,  dubium  manet, 
cum  19.  Aprilis  1551  Pighinus  nuntius  apostolicus  Canisio  et  Kesselio  reliquiarum 
coloniensium  asportandarum  licentiam  dederit. 

88. 
CANISIUS 

iussu  P.  Claudii  laii  S.  J. 

P.  lOAXNI  DE  POIiAXCO, 

secretario  Societatis  lesu. 

Ingolstadio  3.  Iimii  1550. 

Ex  apographo  recenti,  a.  1891 — 1892  collato  cum  epistula  autographa,  posita 
in  cod. :  ^PJpistt.  B.  Petri  Canisii  I."  n.  4,  p.  116. 

Coclilaeum  tJicologum  laudat  ciusque  >u'potem  commendat. 

Reuerende  Pater  in  Christo. 
Gratia  domini  nostri  lESV  CHRISTI  nobiscum  perpetuo. 
Scripsit  ad  P,  Claudium  ^  D.  D.  loan.  Cochlaeus  ^,  quo  nulhis  pene 
inter  Theologos  Germanos  exercitatior  est  alius  in  sectis  refellendis, 
quique  in  excudendos  libros  Catholicorum  sumptus  huc  usque  maximos 
fecit^  nec  sine  suarum  rerum  gravi  iactura :  scripsit,  inquam,  ut  non 
sine   literis   nostris   nepotem    hunc    suum    venire    isthuc    sineremus''. 


'  De  hac  lege  vide  supra  p.  294  ■'.  -  laium.  ^  Vide  supra  p.  77. 

*  Haec  verba  egregie  illustrantur  litteris  Cochlaei,  Vormatia  20.  Novembris  1540 
ad  Robertum  Wauchopium  archiepiscopum  armachanum  datis ,  quas  edidit  Alph. 
BcllesJieim,  Geschichte  der  katholischen  Kirche  in  Irland  II  (Mainz  1890),  692—693. 

'■>  Nepos  hic  fortasse  fuit  vel  loannes  Agricola  (Bauer) ,  de  quo  supra  p.  126, 
quique  tunc  Moguntiae  in  ecclesia  collegiali  S.  Victoris  beneficium  aliquod  hal)uisse 
Braunsberger,  Canisii  Epistulao  et  Acta.  I.  21 


322  89.    Claudius  laius  et  Petrus  Canisius  Georgio  Stockhamnier. 

Proinde  quod  coinmodo  tiio  liat,  mi  pater,  si  qulcquam  opera  vel 
consilio  tuo  queas  peregrinum  iuvare,  si  imperito  prodesse  adolescenti, 
valeat  haec  nostra  pro  charitate  commendatio.  De  rebus  nouis  literas 
hodie  misimus:  Vale,  pater  in  Christo  Carissime,  et  ora  pro  Canisio 
tuo.     Ingolstadii  3,  lunii  anno  1550. 

lussu  Reuerendi  Patris  M,  Claudii 
Petrus  tuus  Canisius. 

Reuerendo  patri  M.  Joanni  Polanco,  de  Sotietate  lESV  —  Apud 
S.  Marcum  Romae.    Romae  [sic]. 

80. 

PP.  CLAUDIUS  lAIUS  ET  PETRUS  CANISIUS 
GEOROIO  STOCKHAMMER, 

consiliario  Alberti  V.  Bavariae  ducis  et  curatori  universitatis  ingolstadiensis  ^ 
Ingolstadio  10.  lunii  1550. 

Ex  apographo,  circiter  a.  1862  descripto  ex  archetypo,  quod  est  in  cod.  monac. 
^les.  Ing.  1359  I."  f.  2.  ante  „1",  et  sq.  Tota  epistula  (etiam  verba  extrema  „Clau- 
dius  laius"  etc.)  a  Canisio  scripta  esse  videtur  -,  eamque  archetypam  esse  (non 
transcriptam  vel  adumbratam)  inscriptio  et  sigillum  probant. 

Epistula  usi  sunt  Biess  1.  c.  p.  87—88  et  Gothcln  I.  c.  p.  696 — 697.  Partem 
eius  vulgavit  Max  Fr.  r.  Freyherg ,  Pragmatische  Geschichte  der  hayerischeu  Ge- 
setzgebung  etc.  III  (Leipzig  1838),  p.  xx.  Integram  ediderunt:  Druffd,  Briefe  und 
Acten  1,  407—411;  Boero,  laio  p.  229—235;  Verdiere  1.  c.  II,  475—479. 

Proponit,  quae  ad  collegium  Societatis  Ingolstadii  condendiim  spectant.  Theo- 
logica  studia  restaurari  non  posse  sine  collegio,  in  qno  Societas  cx  ipsa  Bavaria  sibi 
colligat  alumnos  eosqne  ad  litteras  docendas  instituat.  Ideo  a  Guilielmo  IV.  duce 
eiusqne  cancellario  Eckio  collegium  pi-omissum  esse,  misso  Romam,  qui  desertorum 
monasteriorum  bona  eidem  ajjplicanda  curaret.  Similia  ab  Alherto  Guilielmi  suc- 
cessore  promissa  esse.  Modo  Stochhammeri  esse,  ea  exsequi.  Tunc  theologiae  ma- 
gistros  ac  discipulos  de  Societate  semp)er  praesto  fore,  eosque  hona  ceteris  exempla 
praehitnros,  ac  mnltos  e  collegio  p>rodituros  essc  apostolicos  operarios.  Neque  unquam 
Germanos  defufnros  esse,  qui  Societati  nomen  dare  velint ;  qnibus  si  exteri  misceantur, 
id  academiae  ornamento  fore;  charitate  Chrisii  omnes  conghitinari. 


videtur,  vel  Melchior,  filius  Francisci  Behem,  typographi  moguntini  et  mariti  sororis 
Cochlaei,  anno  1559  sacerdotio  initiatus  {Sim.  Widmann ,  Eine  Mainzer  Presse  der 
Reformationszeit  [Paderborn  1889]  p.  2—3.  25—26). 

1  Georgius  Stockhammer,  monacensis,  unus  e  primariis  Alberti  V.  consiliariis, 
Loonardo  ab  Eck  mortuo,  eius  loco  universitatis  curator  constitutus  est.  *  „Anti- 
quitatum  Ingolstadiensium"  auctor :  ^Minus",  iuquit,  „et  authoritate  et  erga  nos 
beneuolentia  ualebat"  (f.  V').  Mortuus  est  anno  1555  {Mederer  1.  c.  I,  90.  224. 
Manfr.  Maycr,  Leben,  kleinere  Werke  uud  Briefwechsel  des  Dr.  Wiguleus  Hundt 
[Innsbruck  1892]  p.  21.  23«). 

-  Conferenti  hanc  epistulam  cum  autographis  laii  (integrum  codicem  habemus 
laii  manu  scriptum)  patet  eam  non  esse  scriptam  a  laio. 


10.  lunii  1550.  323 

Magnifice  Domine  Patrone. 
Gratia  Domini  nostri  lesu  Christi  et  pax  nobiscum  perpetua.  Xon 
ignorare  potest  excellentia  tua,  quid"  postremo  inter  nos  colloquio 
tractatum  fuerit,  iam  iam  instante  discessu.  Et  quia  tractandi  otium 
excludebat  festinata  profectio,  dedit  lioc  mihi  munus  praestantia  tua, 
ut  iisdem  de  rebus,  quas  proposueram  sero,  instructionem  istuc  mit- 
terem  pleniorem.  Faciam  id  quidem  eo  nunc  libentius,  quo  magis 
mihi  fore  persuadeo,  ut  pium  istud,  de  quo  agitur,  institutum,  com- 
plexurus  sis  ea,  quam  tunc  nobis  declarasti,  benevolentia ,  atque  pro 
tua  tide  promoturus.  Est  enim  hoc  negotium  tale,  quod,  ni  plane 
fallor,  ad  Dei  Optimi  Maximi''  gioriam  faciat,  quod  clarissimo  Duci 
Alberto  non  vulgari"  queat  esse  ornamento,  et  quod  Ingolstadieu.si 
academiae,  sicut  et  toti  Germaniae  frugiferum  fore  videatur. 

Igitur  postquam  ab  Urbe  missi  vocatique  venimus  Ingolstadium 
et  lectiones  caepimus  Theologicas  profiteri,  reipsa  quidem  satis  com- 
perimus,  conatus  hosce  nostros,  qualescumque  sunt,  in  profitendo  parum 
aut  certe  nihil  hic  profuturos,  quum  deessent  auditores.  Proinde,  quod 
operae  pretium  videbatur,  admonuimus  ea  de  re  magnificum  dominum, 
qui  tunc  Ingolstadii  aderat,  Doctorem  Leonardum  ab  Eck  piae  me- 
moriae.  Exposuimus^  quae  ad  hanc  praelegendi  incommoditatem 
spectabant,  tum  sacerdotalem  ordinem  et  monachatum  Germanis  ex- 
osum  haberi;  ad  haec  Theologiae  partem  sinceriorem '^  i  explodi  passim, 
negligi  ab  omnibus;  hinc  restituendae  quidem  disciplinae  sacrae,  uti 
maxime  nunc  erat  opus,  non  videri  nobis  remedium  aliud  superesse, 
nisi  ut  bene  multis  adolescentibus  constitueretur  collegium,  in  eo^ 
pauperes  alerentur'  studiosi,  bonis  ingeniis  praediti,  qui  ad  pietatem 
quoque  sub  eadem  disciplina  sedulo  instituerentur ,  sacrae  tantum 
scripturae  studiis  destinati^.  Nec  ignoravit  ille,  talium  quidem  stu- 
diosorum  nobis  collegia  esse,  ut  in  Portugalia,  Italia,  Sicilia,  Hispania, 
superioribus  ab  hinc  annis  non  ita  multis  extructa  omnia,  et  Socie- 
tati  nominis  lesu  applicata  ^.  Quid  multis ''  ?  Respondit  D.  D.  ab  Eck, 
quemadmodum  posterioribus  etiam  literis  saepe  confirmavit,  placere 
nostrum  lioc  institutum  Illustrissimo  Duci  Guilhehno,  qui  confirmato 
insuper  animo  statuisset  huius  instituti  fundare  collegium  in  hac  aca- 


"  quod  Bo.  ^  maximam  Verd.  "^  volgari  Bo. 

^  ei  exposuimus  Verd.  ^  solidiorem  Bo.  '  quo  Bo. 

^  haberentur  Verd.  ^  Bo.  om.  Quid  multis?    Verd.:  Quid  multa? 


'  Theologiam  scholasticam  dicere  videtur. 

2  Eadem  iam  anno  1549  a  S.  Ignatio  dicta  esse  cardinalibus  Cervino  et  MafFaeo, 
Guilielmi  ducis  nomine  haec  transigentibus ,  P.  Polancus  scribit  laio  Roma  23.  Fe- 
])ruarii  1551   {Goielli ,  Ignatius  p.  342.  498.     Cartas  de  San  L/nucio  II,  452—454). 

^  Ex  his  verbis  colligi  potest,  laium  et  Canisium  non  nSaecularium"  clericoi'um 
seminariura,  sed  collegium  scholasticis  de  Societate  lesu  destinatum  ab  Eckio  petiisse. 
Cf.  infra  p.  325  ^. 

21* 


324  -9.    Claiulius  laius  et  Petrus  Canisius  Georgio  Stockhammer. 

(lemia  sua.  Adiecimus  praeterea,  bonam  nobis  inesse  spem,  ut^  qui 
societatis  nostrae  ac''  instituti  huius  existit  Praepositus,  ubi  collegium 
a  Duce  constitutum  videret,  duos  liic  in  perpetuum  praeberet  Theo- 
logos,  qui  nomini  suo  offitioque  publico  respondere  possent.  Id  quod 
illi  placuit  admodum,  ut  qui  paulo  ante  fuisset  expertus,  non  modo 
penuriam  sentiri  passim  Theologorum,  sed  etiam  expetitos  illos  a 
Duce  Guilhelmo  obtineri  non  potuisse,  tametsi  ea  de  re  scripsisset 
serio  et  amanter  ad  Louanienses ,  Colonienses  ^,  Parrisienses  \  Con- 
firmant  hoc  eiusdem  Principis  literae  ad  Pontificem  ^  datae,  priusquam 
huc  ex  Italia  destinaremur. 

Quod  ad  rationem  atque  commoditatem  extruendi  collegii  spectat, 
aperuit  is''  ipse  nobis  animum  Principis,  et  in  eo  esse  dixit:  Quando- 
quidem  deserta  sunt  et  desolata  hodie  monasteria  nonnulla,  procuraret 
apud  novum  Pontificem,  ut  applicarentur  monasteriorum  bona  pio 
huic  instituto  ^.  Nos  idcirco,  ut  iussi  fueramus,  Cardinalium  designa- 
vimus  nomina,  qui  tum  societati  nostrae  chariores,  tum  ad  promo- 
vendum  hoc  Romae  negotium  aptiores  videbantur*.  Postea  cum  allatum 
essct  de  novi  Pontificis  ^  electione  nuntium  (nihil  enim  aliud  volun- 
tatem  Ducis  in  conficiendo  negotio  impediebat,  quemadmodum  ostendunt 
Doctoris  ab  Eck  literae)  missus  in  Urbem  Legatus  est  Ducis  ^,  non 
modo  praestandae  obedientiae  gratia,  quae  Sedi  Apostolicae  deberetur, 
verum  etiam  ut  toties  promissi  collegii  caussa  quamprimum  expedi- 
retur.  In  hanc  enim  sententiam  et  ad  Pontificem  Maximum  et  ad 
sex^  vel  octo  Cardinales,  quos  nominaveramus ,  Dux  perscribendum' 
curavit.  Sic  Dominus  ab  Eck''  in  postremis  ad  nos  literis.  Hinc 
subsecuta   est   dolenda    certe   mors   Ducis   Christianissimi"    Guilhelmi, 


»  fore  ut  Bo.  ^  et  Bo.  

*=  Sic  sine  duhio  legenda  sive  resolvenda,  quae  siint  in  archetypo:  Louanien,  Colo- 
nien,  Parrisien.     At  Druffel:  Lovaniensem,  Coloniensem,  Parisiensem. 

■^  et  Bo.  ®  tres  Verd.  ^  rescribendum  Verd.  =  illustrissimi  Bo. 


'  Epistulam,  quam  Guilielmus  IV.  hac  de  re  ad  Colonienses  dedit,  typis  ex- 
pressit  Bianco  1.  c.  I,  437—438.  -  Paulum  III. 

^  ,.Cum  Pater  Claudius  id  proposuisset ,  perplacuit  res  Cancellario ,  .  .  .  et  se 
jam  ante  biennium  ea  de  re  cogitasse  et  cum  Duce  contulisse  affirmabat,  nec  de 
ejus  se  dubitare  voluntate ;  sed  ad  hujusmodi  CoIIegii  erectionem  uon  decimas  ullas, 
nc  Universitati  substrahi  quicquam  videretur,  sed  ex  aliqua  abbatia,  a  monachis 
deserta,  vel  vacantibus  bcncficiis  ecclesiasticis  fundationem  Collegii,  Pontificis  Summi 
auctoritate,  faciendani  videri"  :  Polancus,  Chronicon  I,  416. 

•«  Cf.  supra  p.  300.  ^  lulius  III.  8.  Februarii  1550  electus  est. 

*  Henricus  Schweicker ,  ducis  secretarius.  Epistulam ,  quam  Guilielmus  IV. 
hac  de  re  ad  cardinalem  Crescentium  dedit,  vide  infra,  monum.  43. 

^  Leonardus  ab  Eck  scripsit  „ante  mortem  ad  Episcopum  Mauritium  Eystet- 
tensem  qui  summa  semper  beneuolentia  primos  e  nostris  complexus  atque  prosequutus 
est  .  .  .  scripsit  inquani,  de  hoc  instituto  et  adiunxit  se  testaniento  cauturum  esse, 
ut  nostri  librorum  haeredes  fierent,  quos  in  sacris  ille  plurimos  coemerat.  Auditum 
est  postea,  testamentum  hoc  diserte  conscriptum  extare,  sed  forte  non  satis  autlien- 
ticum".  Ita  vetus  ille  collegii  ingolstadiensis  historicus  (*Cod.  „Antiqu.  Ingolst."  f.  P). 


10.  lunii  1550.  325 

nec  diu  post  illuni  superfuit  Doctor  ipse,  qui  proxime  ante  mortem, 
quum  in  amicum  nostrum  incidisset  Monachii " ,  hoc  etiam  addidit, 
clarissimi  Principis  Alberti  voluntatem  eandem  esse,  quae  Patris  optimi 
fuerat,  de  collegio  hic  nostris  constituendo  "^ ;  scripsisse  illum  quoque 
dihgenter  in  Urbem  hoc  nomine;  sic  negotium  foeliciter  procedere: 
non  defuturam  nobis  aut  gratiam,  aut  operam  novi,  sed  humanissimi 
Ducis.  Neque  aliud  fere  quicquam'  accepimus  postea,  nisi  quod 
Secretarius  Principis ,  quum  nuper  esset  Romae  ^ ,  Societatis  nostrae 
Praepositum  accesserit,  impetratis  demum  iis  omnibus,  quae  ad  huius 
instituti  disciplinam  et  ad  exstruendorum  pro  nobis  collegiorum  ratio- 
nem  spectant  intenigendam '\  ut  proinde  operae  pretium  non  sit,  hic 
eadem  replicare,  quae  scripta  in  Urbe  accepit  ille  et  adportavit. 
Summam  habes  omnium,  uti  postulasti,  clarissime  Doctor ;  quae  trans- 
acta  nos  cognovimus,  ^'ides  in  hoc  negotio ;  nihil  enim  dissimulamus  -. 

Nunc  vero,  quum  Divina  voluntate  nobis  et  Patronus  obtigeris 
et  Protector  huius  academiae,  non  est  in  obscuro,  quid  speremus, 
quid  expectemus  ab  excellentia  tua;  quae  dubitare  vix  possit  de 
magno  emolumento,  quod  Christo  duce  ad  hanc  totam  academiam  redi- 
turum  sit ',  constituto  semel  collegio.  Igitur  gratissimum  ^  nobis  fecerit 
benignitas  tua,  quam  nunc  primum  imploramus,  si  desideratam  bene- 
volentiam  operamque  suam^'  in  re  tam  pia  quam  honesta  non  deneget''. 
Cum  vero  authoritate  polleas  apud  egregium  Ducem,  etiam  hoc  pre- 
camur  enixe,  ut  tanti  Principis  gratiae  nos  causamque  nostram  pro 
tua  fide  commendes.  Quod  si  audimur,  si  succedit  negotium,  ut  com- 
plures  in  Italia  sperant  et  praedicant,  primum  quidem  hoc  sibi  per- 
suadere  de  nobis'  potest  optimus  Princeps,  non  defutm-os  unquam  in 
academia  sua  Doctores  Theologos,  eosque  Christi  gratia  professores 
idoneos  ac  bene  cathoHcos. 

Secundo,  praeter  professores  aderunt  auditores  perpetui  vereque 
studiosi  doctrinae  divinae,  qui  seduhtate  sua  communem  aliorum  tor- 
porem  emendent,  qui  disputationum  usu  multos  ad  hoc  studium  ex- 
citent,  atque  ita  collapsam  foede  disciplinam  hanc  sacram  instaurent. 

Tertio,  praeterquam  quod  professores  et  auditores  erunt  per- 
petui,  ornabitur  istud  collegium  bene  institutis  adolescentibus ,  qui 
honestae  vitae,   qui  piae   conversationis  exemplo  praelucere  possint, 

*  Monaci  Verd.  ^  instituendo  Bo.  "  quodcunque  Verd. 

'^  intelligendum  Bo.  "  Ita  archetypnm.    Driiff.  om.  sit. 

f  grandissimum  Driiff.  ^  tuam  Bo.  Verd.  '*  deneges  Bo. 

'  Driiff.  o»i.  de  nobis. 


1  De  hac  legatione  vide  litteras  Alberti  ducis,  1.  lunii  1550  lulio  III.  desti- 
natas,  infra,  monum.  46. 

-'  Polancus  laio  (cf.  supra  p.  323  ^) :  Albertum  V.  scripsisse  quidem  lulio  III.  se 
collegium,  quod  pater  suus  condere  voluisset,  constituturum.  At  Ignatium  postea  com- 
perisse  Albertum  collegium  illud  destinasse  non  scholasticis  Societatis  lesu,  sed 
clericis  saecularibus,  ab  aliquot  patribus  S.  J.  gubernandis. 


326     '^^-  Claudius  laius  et  Petrus  Canisius  Georgio  Stockliammer.    10.  lunii  1550. 

ot  aedificationem  in  Cliristo  adferre  aliis,  queniadmodum  haec  quidem 
tempora  praecipue  flagitare  videntur. 

Quarto,  illud  pro  indubitato  censemus,  et  Christi  virtute  confisi, 
fore  nobis  promittimus  firmiter,  ut  paulatim  ex  hoc  collegio  tanquam 
optima  schola  multi  prodeant,  iamque''  absolutis  illic''  sacris  studiis, 
cum  laude  demum  versentur  in  pubhco,  quaerentes  non  quae 
sua  sunt,  sed  quae  aliorum,  et  quae  lesu  Christi^  Id  vero 
fiet  praelegendo,  docendo,  contionando,  et  similia  Christianae  pietatis 
opera  tum  privatim  tum  publice  exercendo,  et  gratis  quidem  haec 
omnia,  quia  sic  iubet  societatis  huius  propria  disciplina. 

Nec  vero  est,  cur  quisquam  existimet,  defuturos  huic  collegio  in- 
habitatores,  qui  nostrum  velint  institutum  amplecti.  Habemus  (Christo '" 
gratia)  Germanos  iam  adolescentes,  nec  paucos,  huius  quidem  instituti : 
navant  operam  studijs  etiamnunc  Parisiis,  Lovanii,  Coloniae,  nec  sine 
laude  tum  doctrinae  tum  pietatis  suae,  ut  nihil  difficile  fuerit,  ex  hisce 
fundamenta  collegii  Bavarici  comparare.  Sed  neque  nunc  desunt'' 
hoc  in  hoco,  neque  defuturos  unquam  arbitror,  qui  sese  nobis  et  in- 
stituto  huic  traderent,  si  fundamenta  quaedam  apparerent.  Amabihs 
est  vitae  sinceritas  cum  sancta  eruditione  coniuncta.  Ubi  vere  pietas 
colitur,  ubi  sapientiae  lumen  cernitur,  facile  conciHatur  hominum  ani- 
mus,  et  ad  virtutis  aemulationem  incitatur.  Verbis  et  exemphs  asseri 
gaudet  veritas ;  asserta  vel  nolentes  trahit  in  sui  admirationem,  amorem 
et  cultum.  Quid  vero  sit  incommodi  quaeso,  si  Germanis  adolescen- 
tibus  exteri  quoque  commisceantur ,  et  diversis  e  provinciis  unam 
firmamque  collegii  sedem  cohonestent?  Non  obscurat,  sed  illustrat 
haec  varietas  gymnasia.  Stat  ApostoHca  semper  sententia  t  In  Christo 
lesu  non  est  ludaeus,  neque  Graecus,  non  est  barbarus, 
neque  Schyta^,  etc.  Ubi  nobis  collegia  suppetunt,  quemadmodum 
Messanae,  Panormi,  Bononiae,  Patavii,  ut  aha  Hispaniarum  et  Portu- 
galiae  collegia  nostra  praeteream,  fovemus  et  illic  Germanos,  exteros 
licet  amplectimur,  eosque  provehimus  ad  piam  eruditionem  et  ad  eru- 
ditam  pietatem.  lunctim  illic  commorantur  Hispani  et  Siculi,  Ger- 
mani  et  Itali,  eoque  magis  charitate  congkitinantur,  quo  longius  inter 
se  patria  dividuntur.  Hanc  ergo  curiosam  diligentiam  ultro  negli- 
gimus,  ut  diligenter"  quae  in  Christo  est  charitatom  inter  ahenigenas 
foveamus.  Nimirum  ornamento  datur  academiis ,  sicubi  nationum 
diversarum  coUecti  fuerint  professores ;  et  nos  qui  huc  acciti  Theologi 
venimus,  natali  plane  solo  differimus,  nisi  forte  idem  videatur,  His- 
panum,  Germanum  ac  Sabaudum  esse.  Ita  fides  demum  et  charitas 
unum  in  Christo  facit;  ita  Christi  sanguis  ille  sacrosanctus  et  gentes 


»  itaque  Dniff.  ''  illis  Vcrd.  '  Christi  IV/y/. 

'  deenint  VerrL  *  dilic;entem   Vfnl. 


1  Cor.  13,  5.    Pbil.  2.  21.  -  Col.  3,  11. 


90.   Canisiiis  Claudio  laio.    Mense  lulio  vel  Augiisto  1550.  327 

ct  peregrinos  omnes  copnlat,  adeoque  indissolubili  quodam  nexu  tenet 
conglutinatos. 

Verum  ut  ne  sim  longior,  hoc  peto,  lioc  rogo  per  Christum  ex- 
cellentiam  tuam:  primum  quo  nos  favore  complecti  modo  coepisti, 
eodem  absentes  prosequare:  deinde,  quod  hisce  literis  promovere 
cupimus,  tanto  magis  commendatum  habeas,  quanto  verius  pro  tua 
prudentia  sentis,  divinam  hic  spectari  provehique  gloriam,  ornari" 
praeterea  nomen  ilkistrissnni  Ducis  et  apud  exteros  illustrari,  demum 
Academiae  vestrae  commodis  prospici,  et  Christianae  sapientiae  lucem 
vindicari.  Quae  civitas  pridem  inter  armatas  haereticorum  copias 
invieta  perstitit  ^ ,  non  orbetur  quaeso  splendore  virtutis  omnis  ac 
religionis,  Vivat  saltem  divina  scientia  Theologia,  ubi  regnant  hu- 
manae  disciphnae. 

Curabimus  autem,  quod  nostri  est  officii,  sedulo,  susceptosque 
pro  nobis  labores  tuos  gratis  complectemur  animis.  Neque  nos  tantum, 
sed  hanc  omnem  lesu  societatem  tibi  devincies,  si,  quod  certe  potes, 
etiam  vohiisse ,  nostramque  caussam  egisse  videaris.  Precabimur 
interim  Dominum,  qui  nobis  te  Patronum  clementer  impertiit,  ut  tuis 
adspiret  conatibus,  incokunitatem  tuam  famikaeque  tueatur,  et  gratia 
sua  nos  omnes  augeat.    Amen. 

Denique,  si  uko  pacto  kcet,  vel  paucis  ad  nos  rescribas,  oramus  ^. 

Ingolstadii  10.  lunii  1550. 

Claudius  laius  Doctor  Theologus. 

Magnifico  et  nobik  D.D.  Georgio  Stochmero",  Ikustrissimi  Ducis 
Bauariae  prudentiss:  Consikario,  et  academiae  Ingolstadiensis  Patrono. 

Totam  epistulam  Canisii  manu  scriptam  videri  supra  relatum  est.  Nec  dubitari 
potest,  quin  Canisius  hac  in  re  laio  non  solum  manu,  sed  etiam  consiliis  opitulatus 
sit  ideoque  secundarius  liuius  epistulae  auctor  aliqua  ratione  dici  possit. 

90. 

CANISIUS 
P.  CliAUDIO  lAIO  S.  J. 

Ingolstadio  iiionse  lulio  vel  Augusto  1550. 

Ex  epistula  autographa  Woliii  ^,  quae  est  in  cod.  monac.  „Ies.  Ing.  1859/1." 
f.  3.  ante  1.   Epistulae  wolfianae  mentionem  facit  Driiffel,  Briefe  und  Acten  I,  413. 

*  demum  ornari  Verd.  ^  StocliauTero  Verd. 


1  Mense  Augusto  a.  1546  prope  Ingolstadium  castris  Caroli  V.  caesaris  opposita 
eraut  ex  adverso  castra  Smalcaldensium  (/.  Geratner,  Geschichte  der  Stadt  Ingol- 
stadt  [Munchen  1853]  p.  171—175). 

-  ,Sub  Patrono  illo  altero  Eckij  Leonardi  successore,  quem  diximus  Stock- 
hamerum  fuisse ,  urgebamus  quidem  Collegij  institutum ,  et  egregia  spe  lactabamur 
subinde;  sed  serio  nihil  effectum  est"  :  *  Cod.   „Antiqu.  Ingolst."  f.  1'' — 2". 

^  Ex  litteris  Wolfii  intellegitur  laium  tunc  Augustae  Vindelicorum  degisse.  Otto 


328  yi-    Canisius  Claudio  laio.    Inter  menseni  lulium  ct  Sept.  1550. 

laium  rogat,  uf  iiirenem  (jncnifam  Stockliammero  commendet. 

Erasmus  Wolf,  collegii  georf/iani  regens ,  laio ,  cuins  se  dicit  „filiinn  in 
Qiristo  et  discipulum"  Ingolstadio  19.  Augusti  1550:  .  .  .  „Forro  quid  nclit 
adolescens  noster  Vuoljjhgangus ,  aut  cuius  rei  causa  istuc  uenerit ,  ipse  coram 
significabit.  Peto  autem  ahs  te,  ut  quemadmodmn  d.  Canisius  eciam,  nisi  fallar, 
sollicite  scripserit,  ita  eundem  a  me  quoque  tihi,  de  meliore  (ut  inquiunt)  nofa 
cmimendatum,  tua  singidari  autoritate,  apud  nohilem  et  magnificum  patronum 
nostrum  StocTcamerum  iuuare  uelis.  Scriherem  plurihus  ad  te,  qualis  aut  cuins 
spei  esset  adolescens,  nisi  tihi  antea  satis  notum  ac  in  Canisij  nostri  literis 
diligenter  descrijitum  arhitrarer.  dignus  omnino  est  omnium  hononon  Jiominun/ 
consilio  simid  et  auxilio.  .  /' 

CANISIUS 
P.  CL.AUDIO  lAIO  S.  J. 

Ingolstadio  iiiter  meiisein  Inliuni  et  .Septenibrem  1550. 

Ex  Boero,  laio  p.  202 — 203;  hic  epistula  laii  archetypa  usus  est,  de  qua 
mox  dicetur. 

De  catcchismo  lutino,  in-o  iiwcntnte  academica  conscribendo. 

laius  S.  Ignatio,  Augusta  Vindelicorum  12.  SejJtemhris  1550:  „Secondo 
che  in  Italia  si  insegna  la  dottrina  cristiana  in  volgare,  Maestro  Pietro  Canisio 
la  vorrehhe  insegnare  nella "  Universita  agli  scolari  in  latino,  e  darla  in  iscritto 
jMhlicamente.  Della  qual  cosa  mi  ha  scritto  domandando  il  parer  mio.  lo  gli 
ho  risposto  che  sarehhe  cosa  non  solamente  utile ,  nia  necessaria  fare  nn  cate- 
chismo  conveniente  alla  gioventu ,  nel  quale  fossero  insegnati  U  dogmi  cattolici 
repugnanti  agli  errori  che  regnano  in  queste  provincie ;  siccome  per  lo  contrario 
fanno  con  grandissima  diligenza  i  luterani,  che  in  tutte  le  loro  scuole  dei  putti 
e  delle  p)utte  insegnano  i  loro  catechismi,  ma  che  mi  jMreva,  che  il  catechismo 
cattolico  dovrehhe  esser  fatto  con  gran  diligenza  da  tre  o  quattro  della  Com- 
X^agnia ,  che  fra  gli  altri  hanno  piiu  esperienza  e  dottrina  in  cose  di  dogmi ; 
e  che  tutti  quelli  della  Compagnia,  che  insegnassero  la  dottrina  cristiana,  massime 
in  Germania,  avessero  da  procedere  secondo  questo  catechismo.  Onde  mi  ^>a/T, 
che  nel  comporre  detto  catechismo  hisognerehhe  molte  divisioni  e  definizioni ,  e 
avvertire   di   non   partirsi   del   modo   di  parlare   degli  antichi  Padri  e  doftori 


*  Nelle  Boero.    Manifestum    est   cpistulam  laii   a  Bocro   aut   e.r   latino    trans- 
latam  aut  saltem  ad  scrihendi  ycnus,  quo  Itali  nunc  utuntur,  accommodatam  esse. 


Truchsess  cardinalis  augustanus  Diliuga  22.  lunii  1550  S.  Ignatio  scripsit:  ^Gratias 
ago  Domino  Nostro  lesu  Christo,  quod  Paternitas  tua  Mag.  Claudium  laium,  virum 
sane  piissimum,  mihi  concesserit.  .  .  Cras  D.  Claudium  ad  me  per  nuntium  ad  id 
destinatum  accersam,  ut  continuo  mecum  sit,  eiusque  consuetudine,  consilio  et  auxilio 
iuver  in  spiritualibus  omnibus,  et  in  his  praesertini ,  quac  ad  religionem  et  fidcm 
christianam  spectant,  de  qua  agetur  in  proxima  diaetu"  (Cartas  de  .SVo;  Ljnacio  II, 
530—531.  Bocro,  laio  p.  227).  laius  ipse  S.  Ignatio  Augusta  4.  Septembris  1550 
se  26.  lunii  Ingolstadio  ad  cardiualem  profectum  esse  scripsit  {Boero  I.  c.  p.  243 
ad  244).     Comitiorum  imperii  initium  factum  est  Augustae  26.  lulii. 


92.    Polancus  Canisio.    16.  Augusti  et  16.  Septembris  1550.  329 

cattolici  K  Sicche  V  lio  ^^^'cgf^to ,  chc  aspettasse  il  giudizio  di  V.  E.;  massime 
che  essendo  lettore,  rettore^  e  predicatore  nella  Universita ,  non  gli  manche- 
ranno  faccende  cd  liresente." 

P.  lOANKES  DE  POI.ANCO 

nomine  S.  Ignatii 

CANLSIO. 
Roma  16.  Aiigusti  et  IG.  Septembris  1550. 

Ex  „Monumentis  historicis"  S.  J.  1.  c.  p.  80,  adnot.  2. 

„Polanci(s,    ex  commissione ,  Petro  Canisio,   de  Xicolao  Gandano  ejusque 
in  itinere  socio  Petro  Schorichio  ^,  16  Augusti  et  16  Septemhris"  /1550]. 


'  Diu  ante  Canisium  —  atque  diu  etiam  ante  Lutherum  —  initium  factum  est 
catecliismorum  componendorum  sive  libellorum,  quibus  via  et  ratione  elementa  illa 
doctrinae  christianae  breviter  comprehenderentur ,  quae  ecclesia  ab  ipso  ortu  suo 
pueris  aliisque  fidei  ignaris  voce  tradebat,  quaeque  statim  post  artem  typographicam 
inventam  innumeris  explicationibus  symboli  apostolici,  orationis  dominicae,  decalogi, 
,speculis  peccatoris",  ^Poeniteas  cito",  „artibus  bene  moriendi"  et  aliis  eiusmodi 
libellis  vulgo  proposuerat.  Atque,  ut  de  sola  Germania  dicatur,  catechismus  ille, 
qui  „Fundamentum  aeternae  felicitatis "  inscribitur,  auno  1498  Coloniae  in  lucem 
emissus  et  ante  a.  1510  minimum  sexies  editus  est.  Ante  a.  1550  catechismos 
catholicos  in  Germania  conscripserunt  loannes  Gropper,  loannes  de  Maltiz  (episcopus 
misnensis),  Georgius  Witzel,  Michael  Helding  (episcopus  suffraganeus  moguntinus), 
Petrus  de  Soto  0.  Pr.,  loannes  Dietenberger  0.  Pr.  etc.  Dietenbergeri  catechismus 
ante  a.  1550  octies  editus  est;  priore  parte  saeculi  XVI.  e  solis  prelis  coloniensibus 
septem  diversi  catechismi  catholici  prodierunt  (Nic.  Paulus  in  „Der  Katholik", 
73.  Jahrg.  [Mainz  1893]  p.  382—384.  Fr.  W.  Bilrgcl ,  Geschichte  des  Religions- 
unterrichts  in  der  katholischen  Volksschule  [Gotha  1890]  p.  50 — 96.  Fr.  I.  Knecht, 
,Katechismus"  in  Wetzer  und  Weltes  Kirchenlexikon ,  2.  Aufl. ,  VII,  288 — 816. 
P.  Bahlmann,  Deutschlands  katholische  Katechismen  bis  zum  Ende  des  sechzehnten 
Jahrhunderts  [Miinster  1894]  p.  3 — 33).  Verum  cum  horum  catechismorum  alii 
longiores  essent,  alii  imperfecti  vel  vitiosi,  alii  doctrinam  non  continerent  per  quae- 
stiones  et  responsiones  dispositam,  Canisio  nullus  omni  ex  parte  probabatur. 

-  Canisius  tamen  rector  universitatis  electus  est  18.  Octobris  1550;  ex  hac 
autem  epistula  conici  potest  eum  iam  antea  ad  id  munus  destinatum  fuisse. 

^  Salmeronem  lulius  III.  et  S.  Ignatius  Veronae ,  Lipomano  episcopo  postu- 
lante,  concesserunt.  Itaque  Salmeron  Ingolstadio  abiit  et  11.  Septembris  Augustam 
advenit ,  quo  9.  Septembris  ex  Italia  venerant  P.  Nicolaus  Goudanus  et  Fr.  Petrus 
Schorich;  qui  12.  Septembris  Ingolstadium  petierunt,  ut  Salmeronis  et  laii  loco 
aeademicam  iuventutem  instituerent  {Boero ,  laio  p.  171  — 172,  et  Sahnerone 
p.  36—37). 


330       93.  Cl.  laiiis  P.  Canisio,  N.  Goudano,  P.  Schoiichio.    Mense  Sept.  1550, 

93. 

P.  CI.ArDIlS  lAIIJS  S.  J. 

P.  PETRO  CANLSIO,  P.  NICOLAO  GOUDANO, 
FR.  PETRO  SCHORICHIO, 

Sociis  ingolstadiensibus. 

Augnsta  Vindelicornm  mensp  Septeml)ri  1550. 

Ex  Bocro,  laio  p.  222 — 223 ;  qui  usus  est  epistula  archetypa  laii,  ad  S.  Igna- 
tiuui  data,  de  qua  mox  dicetur. 

Dc  siipcriore  Sociis  consUtaendo.  De  miineribus  rectoris  et  vivecancellorii  tini- 
versitntis  accipiendis.     De  pecuniis  in  promotiombns  dari  solitis. 

laius  S.  IgnatiOj  Augtista  Vindelicorum  18.  Septemhris  1.550:  .  .  „1  fra- 
tdli  in  Ingolstad  ml  hanno  scritto  circa  la  superiorita  tra  loro.  lo  ho  risposto^ 
che  a  me  non  toccava  costituire  capo  fra  loro,  e  che ,  finche  V.  P.  in  questo 
dichlarasse  la  sua  volonta,  civessero  in  tal  modo ,  che  uno  avesse  rispetto  alV 
aJtro,  superiores  sibi  invicem  arbitrantes  K  La  P.  V.  sard  contenta 
far  loro  intendere  la  sua  volonta  ".  Mi  hanno  ancora  scritto  circa  il  rettorato 
e  jjrocanceUierato  delV  universita  ^.  lo  ho  risposto ,  che  sono  uffici  da  non 
essere  desiderati  e  ricercati;  ma  se  alcuno  di  loro  fosse  eletto  a  quelli  uffici, 
che  li  accettino  per  V  onore  del  Signore,  e  per  non  pregiudicare  al  collegio,  che 
per  la  ComjMgnia  si  spera  di  avere.  Se  altro  piaresse  a  V.  P.,  sia  contenta 
far  intendere  la  sua  volontd  *.  Quando  nella  universitd  si  fa  alcun  dottore  di 
teologia,  alU  lettori  ordinari  toccano  certi  fiorini.  Si  dubita,  se  i  fratelli  debbono 
ricevere  la  sua  piarte,  o  lasciarla  nelle  mani  del  cameriere,  che  fa  loro  le  spese, 
0  a  quello  che  piglia  il  grado,  o  veramente  farli  distribuire  alli  poveri.  Nel 
mese  di  agosto  si  e  fatto  im  dottore  spjagnuolo ,  cappellano  della  Maestd  Ce- 
sarea  '^ ;  e  Maestro  Alfonso  Scdmerone  mi  scrisse,  se  dovevano  accetfare  la  parte 
che  toccava,  o  no.  Non  sapendomi  risolvere,  rimetteva  a  cio  che  Loro  pareva. 
Maestro  Alfonso  e  Maestro  Pietro  Canisio  non  vollero  acceftare  la  jJarte,  e  la 
lasciarono  cd  detto  dottore  spagnuolo,  il  qtmle  ne  restb  edificato.  Pure  non  so, 
se  V  nniversitd  ne  fu  contenta.  La  P.  V.  sard  contenta  scrivere  alli  fratelli  la 
sna   colontd." 


1  Phil.  2,  8. 

-  „Polancus,  ex  commissione  [S.  Iguatii,  scribit]  Claudio  .laio,  ut,  si  ipsi  videatur, 
Canisium  caeteris  praeficiat,  praeterquam  Nicohio  Gaudano,  qui  Canisio  coUateralis 
esse  poterit,  mense  Octobri"  [1550]:  Monmncnta  hislorica  I.  c.  p.  79'.  „Quamvis 
recusaret  P.  Petrus  Canisius  et  in  P.  Nicolaum  rejici  curam  nostrorum  optaret,  ipsi 
tamen  a  P.  Ignatio  injuncta  fuit"  :  Polancus,  Chronicon  II,  79. 

^  Die  18.  Octobris  rector  eligendus  erat,  isque  ex  theologica  facultate  tunc 
erat  desumeudus.  Balthasar  autem  Fannemann,  universitatis  vicecaucellarius  (cf. 
supra  p.  312')  abitum  parabat,  Moguntiae  munus  episcopi  sufFraganei  suscepturus 
{Mederer  1.  c.  I,  219—220). 

*  S.  Ignatius  laio  „ut  vicino,  et  rerum  germanicarum  perito"  rem  commisit 
{Polancus  1.  c.  II,  79). 

*  Petrus  a  iJinero,  decanus  granatensis.     Plura  vide  infra  p.  335. 


94.    Canisius  S.  Ignatio.    29.  Septembris  1550.  331 

94. 

CANISIUS 
SANCTO  IGXATIO. 

Ingolstadio  21).  Septemltris  1550. 

Ex  apographo,  quod  reverendus  P.  loacliiin  Campo  Sancto  exscribendum  curavit 
ex  exemplo,  quod  ipso  anno  1550  vel  1551  Koma  ad  Socios  lusitanos  missum  esse 
videtur ,  quodque  nunc  exstat  Olissipone  in  bibliotheca  nationali ,  Colleccao  Pomba- 
lina  n.  490,  f.  145.  Librarius  vetus  exemplo  suo  superscripsit :  „De  rebus  patrum 
Spcietatis  qui  apud  Germanos  degunt,  in  Academia  Ingolstadiensi." 

Multa  ex  his  litteris  protulit  Polancus,  Chronicon  II,  76—79. 

(Litterae  „quadrimestres" ) .  FP.  laius  et  Salmeron  aegre  et  magno  cum  honore 
ah  nniversitate ,  dimissi.  Cardinalis  augustanus  vitae  rationem  in  melius  mutavit, 
laio  auctore.  Societas  proceribus  commendata.  Spes  collegiorum  Viennae  et  Ingol- 
stadii  condendorum.  Sahneron  alter  Eccius  habetur.,  Gondanus  et  Schorichius. 
Ducis  favor.  Canisius  Socios  rehementer  rogat,  tit  j^iro  religione  in  Germania  apud 
catholicos  quoqtie  misere  iacente  Deum  precentur.  Litterarum  studiosi  eucharistiam 
freqtientare  incipiunt.  Decanus  granatensis  a  Sociis  gratis  laurea  ornatus.  Wolfii 
mores  correcti.  Professorum  lites  compositae.  Canisius  „dictat".  Disputationes. 
Summa  theologica  S.  Thomae. 

t 
Ad  Jesii  Christi  domini  nostri  gloriam  ea  dicere  aggredior,  que 
summa  illius  bonitate  per  nostros  hoc  loco  effecta  sunt,  ut  quatuor 
mensium  reddatur  ratio  quemadmodum  nobis  iniunxit  T.  R.  P.  Atque 
ut  a  Charissimis  michi  [s/cj  colendisque  patribus  incipiam,  nimirum  P.  M. 
Claudio  Jaiio,  et  P.  M.  Alphonso  Sahherone,  difficile  dictu  quam  egre 
dimissi  ex  hac  Academia  fuerint,  Postquam  Pont.  Max.  et  voluntati 
tuae  sic  visum  est,  ut  hinc  ambo  revocarentur ,  quos  acerbo  dolore 
fusisque  publice  lachrimis  non  vulgares  sed  primarii  quoque  viri  pro- 
sequebantur.  Et  neque  desinunt  adhuc  absentium  suaviter  meminisse, 
concepta  simul  indignatione  quadam  adversus  eos,  quorum  opera  hinc 
evocari  dicebantur,  uti  Reverendissimi  Cardinalis  Augustani  et  Reve- 
rendissimi  Episcopi  Veronensis,  Quo  die  ad  Cardinalem  destinatus  abiit 
Reverendus  Pater  Claudius,  qui  precellunt  in  hac  Academia  ad  illum 
venientes,  et  confiteri  peccata  et  accipere  Eucharistiam  curaverunt, 
ut  hac  saltem  consolatione  quem  de  patris  Charissimi  discessu  moero- 
rem  collegerant,  temperarent.  Poterat  sane  commodare"  nobis  Pater 
Claudius  presentia  sua:  sed  eius  abitum,  ut  nunc  intelligo,  non  ad 
parum  multa  Christus  valere  voluit,  qui  res  Societatis  suae  feliciter 
usque  moderatur.  Cardinalis  enim  ille  postquam  P.  Claudium  apud 
se  iterum  habere  coepit,  in  melius  pleraque  commutavit,  magna  quidem 
cum  laude  ac  edificatione  multorum ,  sive  vestitus  ^  simplicitatem 
spectes ,  sive  mensae  frugahtatem ,  sive  profectum  in  meditationibus 
nostrorum  Exercitiorum  consideres.    Tum  inter  edendum  relictis  liospi- 

*  commodore  apogr.  ^  vestititus  apogr. 


332  ^4.    Canisius  S.  Ignatio. 

tibus,  quos  frequentes  et  sumptuose  Germani  proceres  excipiunt,  sacra 
semet'  lectione  oblectat,  pro  tot  magnatibus,  nobilibusque  viris,  uno 
pene  contentus  P.  Claudio  quo  utitur  perquam  familiariter.  Eoque 
magis  conlirmatur  in  nobis,  et  augetur  spes  constituendi  CoUegii, 
quod  Cardinalis  idem  non  frigide  promisit  nostrac  Societati.  Et  ea 
ipsa  firmiores  interim  radices  iacit  in  Germania,  dum  apud  hosce 
Principes  P.  Claudius  coram  agit,  cum  aliis  plerisque  gratus,  tum 
Regi  Rom.  haud  parum  acceptus^,  De  praecipuis  archiepiscopis  hoc 
certum  liabeo ,  mirifice  laudatum  illis  esse  hoc  nostrum  institutum  -. 
Taceo  publico  Germaniae  commodo  fieri,  dum  nostrae  societatis  ho- 
mines  in  hisce  Comitiis  Augustanis  degunt,  ubi  precipuus  esse  locus 
potest  exhortationibus  piis,  sanisque  consiliis,  presertim  ad  instau- 
randam  Imperii  Germanici  discipHnam  in  Christiana  fide  ac  religione. 
ubi,  duce  Christo  iam  id  effecit  P.  Claudius,  ut  societati  nostrae  pro- 
missum  sit  Collegium  Viennae,  que  caput  est  Austriae  Veteris,  simul 
Academia  nobilis,  et  ostium  exhibens  apertum  ad  Ungariam  ac  Turcas, 
promissum,  inquam,  a  Rege  Roman.  Caesarisque  Germano.  Qui  im- 
pensius  nunc  amare  nostros  videtur,  quo  tulit  prius  molestius  P.  Claudii 
pertinaciam  in  refutando  Trigestino  Episcopatu  vel  nolentem  eo 
studens  vi  summa  pertrahere  ^.  Prius  quam  hinc  abiret  Pater  Alphonsus 
Veronam,  ubi  summa  de  illo  omnium  expectatio  est,  ut  a  fide  dignis 
accepi ,  appararunt''  hic  nobis  professores  non  vulgare  convivium. 
Solent  enim  Germani  hoe  velut  firmum  amicitiae  symbolum  adhibere 
quo  nichil  [sic]  est  illis  antiquius  ad  fidei  humanitatisque  testificationem. 
Neque  convivio  contenti,  se  curaturos  pollicebantur  (vellet  modo 
P.  Alphonsus)  ut  modis  hic  omnibus  retineretur.  Non  enim  ferendam 
iacturam  si  posset  averti,  ut  ornamento  hoc  tam  insigni  Academia 
spoliaretur.  hunc  alterum  esse  Echium  *  et  plus  quam  Echium  qui 
admirabih's  doctrinae  suae  fragrantem  odorem  iam  longe  lateque  per 
Germaniam  diffudisset,  In  locum  Reverendi  P.  Alphonsi  suffectus 
Reverendus  P^  M.  Nicolaus  Goudanus,   doctor,   et  ipse  Theologus  et 


*  Sic  legendum  esse  omnino  videtur ;  upogr.  recens:  senex. 
•^  accepi.     Appararunt  exemplum  antiqumn. 


^  P.  Claudius  laius  tunc  cum  Ottone  cardinali  Augustae  Yindelicorum  mora- 
batur,  ubi  comitia  imperii,  praesidente  Ferdinando  I.  rege,  habebantur. 

^  Puto  Canisium  hos  significare  archiepiscopos :  Sebastianum  de  Heusenstamm 
moguntinum  (cf.  supra  p.  176—181),  loannem  de  Isenburg  treverensem,  Ernestum 
Bavariae  ducem  salisburgensem  (cf.  supra  p.  120*).  Sebastianus  ct  loannes  comitiis 
augustania  ipsi  intererant.  Vide  Canisii  epistulam  30.  Aprilis  1551  ad  S.  Igna- 
tium  datam. 

*  Anno  1546  haec  res  agitabatur.     Vide  Polanci  Chronicon  I,  179—181. 

■•  loannes  Eccius  (Eck,  Maier,  Maioris),  universitatis  ingolstadiensis  lumen  et 
ecclesiae  catiiolicae  cohimen,  10.  Februarii  1543  Ingolstadii  e  vita  abierat,  cum  ibidem 
theologiam  per  annos  fere  32  tradidisset  {Mederer  \.  c.  I,  184—185).  Cf.  inft-a, 
monum.  45. 


29.  Septembris  1550.  333 

Germaiius  et  professus  nostrae  Societatis,  una  cum  comite  suo  ac 
fratre  nostro  Charissimo  M.  Petro  Schoricliio  ^ ,  Cum  huc  primum 
venisset,  tum  nomine  principis  valde  commendatus,  tum  laete  et 
humaniter  acceptus  est  ab  Academia.  Nec  dubitarim  quin  per  hosce 
promotura  sit  Dei  benignitas,  quod  pulchre  coepit,  per  superiores 
illos  Patres  qui  summum  sui  desiderium,  doctrinaeque  suae  famam 
ingentem  Grermanis  reliquerunt,  et  multorum  erga  nos  benevolentiam 
conciliarunt.  Multi  M.  Petrum  expetunt,  expectantque  professorem 
tum  in  Graecis  litteris,  tum  in  Philosophicis.  Qua  in  re,  quod  optimum 
P.  T.  videbitur,  sequendum  putabimus.  Quamvis  repugnaret  obtulerunt 
P.  Alphonso  viaticum,  adiunxerunt  equos  comitesque  septem,  aut  octo, 
Inter  hos  [erant'']  Magniticus  Academiae  rector  simul  et  procancellarius  ^, 
multisque  miliaribus  deduxerunt  proficiscentem,  Haec  tametsi  prolixe, 
non  tamen  inutiliter  ut  spero  recensentur,  ut  aperte  constet,  quo 
pacto  erga  nostros  hactenus  Cxermani  se  praebeant  tum  ut  singulare 
Christi  donum  hoc  omnes  intelligant,  quod  anno  uno  tantum  et  favoris 
et  amoris  sit  nostris  hic  comparatum,  quantum  neque  Coloniae  neque 
Louanii  hactenus,  quod  sciam,  impetravimus,  Nec  dubito  quin  primus 
gradus  hoc  pacto  iaciendus  fuerit  ex  quo  pedetentim  ad  curandos 
animos  tam  male  affectos,  pene  dixeram  immedicabiles  perveniamus, 
Qua  in  re  spem  nobis  maiorem  prebuit  cum  viveret  Bavariae  Princeps 
Guilhelmus,  qui  ad  collegium  nostris  extruendum  animum  adiecerat. 
Nunc  vero  spem  eandem  iterum  confirmat  augetque  magis  in  dies 
successor  filius.  Nam  is  proxime  datis  literis  ad  Pont,  Max.  ^  singulos 
e  nobis  valde  commendavit  ut  nesciam  quid  honorificentius  aut  sentire 
aut  testificari  potuerit.  Idem  mira  sedulitate  contendit,  ut  nemo 
quidem  nostrum  hinc  queat  evocari,  quod  alibi  locorum,  maiore  cum 
fructu,  ut  scribit,  prodesse  non  possimus  toti  fere  Germaniae'',  Postremo, 
meditatum  inquit,  a  Parente  meo  Theologicum  ejusdem  Ordinis  Col- 
legium  iamiam  ad  effectum  ducere  accinctus  sum.  Sic  ille  ad  Pont. 
Max.  Et  eandem  sententiam  ab  Academiae  Gubernatore  *  sic  con- 
firmatam  habemus,  ut  Christo  duce,  quam  primum  finem  habebunt 
Augustana  Comitia,  primi  in  Germania'  collegii  fundamenta,  hic  pu- 
temus  omnino  iacienda.  Vix  credi  posse  suspicor,  quantum  presidii 
ex  ea  re  perceptura  sit  Germania,  que  nunc  undique  corruptis  homi- 


Aut:  erat.     Vide  iiifra,  adnof.  2.  ^  Germaiiia  e.rempl.  antiqii. 

Germana  exeynpl.  antiqii. 


'  De  Goudano  vide  supra  p.  218*;  de  Schorichio  supra  p.  248.  277''. 

'  Rector  tunc  erat  Erasmus  Wolf,  procancellarius  Balthasar  Fannemann ;  sed 
fortasse,  hoc  Ingolstadio  iam  profecto,  procancellarii  munus  ad  tfiiipus  a  rectore  ad- 
ministrabatur.     Cf.  Mederev  1.  c.  I,  214.  219. 

^  De  his  Alberti  V.  litteris  Monachio  9.  lulii  1550  ad  Iiilium  lll.  datis  vide 
infra,  monum.  47. 

•*  Georgio  Stockhammer;  vide  supra  p.  322'. 


334  94.    Ctiuisius  S.  Ignatio. 

num  animis,  laborat.  abundatque,  postquam  suum  virus  infudit  atque 
tam  late  dittudit  Lutherana  secta,  cuius  procul  dubio  foecibus  mentes 
quoque  catholicorum  asperguntur,  ut  iam  plerisque  sint  in  fastidio 
ceremoniae  sanctae^  matris  Ecclesiae,  studium  Theologiae,  sacerdotii 
honor  et  cultus  demum  omnis  verae  pietatis.  Quare  cum  eo  usque 
sparsa  per  Germaniam  hereticorum  zizania  ^  succreverint ,  ac  pre- 
standae  obedientiae  ratio  pene  nulla  sit,  religio  charitasque  nulla. 
sumnmm  vero  quod  ventri,  carnique  persolvitur  studium,  equidem 
committere  non  possum,  quin  pro  afflicta  tam  miseris  modis  Germania 
intercedam.  In  primis  quidem  apud  Reverendam  P.  T.  cui  rem  tantam 
curae  esse  non  dubito,  Deinde  apud  Patres  fratresque  reliquos  huiusce 
Societatis,  eos  omnes  et  singulos  quam  maxime  possum,  satis  autem 
posse  non  videor,  per  Jesu  Christi  sanguinem  sacrosanctum,  per  com- 
mune  ius,  sanctumque  vinculum  fraternae  charitatis,  per  tot  pereun- 
tium  animarum  iacturam  gravissimam  oro  simul,  ac  obsecro,  suis  ut 
precibus  ac  sacrificiis  quothidianis,  iuvent  nos,  Germaniamque  nostram, 
quae  nunc  spe  tantum  Tridentini  Concilii  aliquantulum  se  consolatur, 
suis  alioquin  legitimis  operariis  miserrime  destituta ;  hoc  loco,  cum  de 
frequenti  sacrae  confessionis  et  comunionis  usu  nonnunquam  alios 
admonemus,  non  parum  fecisse  viden  possumus,  si  rem  inauditam  ac 
inusitatam  prorsus  istorum  aures  ferre  queant.  Quod  si  probent  in 
aliis,  etiamsi  non  sequantur  pium  institutum,  haud  exiguus  fructus 
apparet  in  Germanicis  ingeniis.  Ita  quod  apud  portugalenses ,  hi- 
spanos,  sicilienses  fratres  vix  esse  minimum  videtur,  hic  pro  raagno 
ducimus  fidem  in  plerisque  sinceram  invenire  ac  conservare,  Sermo 
de  perfectione  consiliisque''  evangelicis  et  votis  vereor  ne  offieiat  prius 
quam  commodet  liisce  parvulis  et  utinam  parvulis  Christi^,  Sed  con- 
solatur  nos  interim  deus  pater  ille  animarum  [?]',  studiosorum  erga 
nos  excitans  paulatim  benevolentiam ,  ut,  quod  nemo  ante  solebat, 
confiteantur  et  Eucharistiam  accipiant  domi  nostrae  nonnulli,  prae- 
sertim  dum  festa  se  oiferunt  celebriora.  Simul  [?Y  cum  adessent 
multi  et  ex  his  Lutherani  prius  habiti  quidam,  quo  Eucharistiam  per- 
ciperent,  affirmavit  mihi  vir  fide  dignus,  conspectum  in  eo  templo 
nichil   tam   religiosum   fuisse  unquam  post   ipsa  templi  fundamenta  ^. 

"  lac  apogr.  ^  conciliisque  apoyr. 

"  Sic  apogr.  nostriim ;   secl  puto  in  archetypo  per  compendium  scriptum  fuisse : 
niisericordiarum ;  cf.  2  Cor.  1,  3.     „Pater  spirituum"  est  Hchr.  12,  9. 
^  Sic  apogr.  nostrum;  sed  malim  legere:  semel. 


»  Cf.  Matth.  13,  24—30.  ^  cf.  Matth.  18,  2—3.    1  Cor.  3,  1. 

*  Haud  multo  post  (anno  1551)  „Rogerius  Scotter  de  Poperinga"  Coloniain  ad 
P.  Leonardum  Kessel  de  Canisio  et  Goudano  haec  scripsit:  ^Vidimus"  Ingolstadii 
pplures  qninquaginta  Clericos  apud  ipsos  communicantes ,  inter  quos  erant  et  prae- 
cipui  Doctores  ac  Professores  fere  omnes  Vniuersitatis"  (Ex  *lil)ello,  cui  titulus 
,,Ex  Historia  Collegij  Coloniensis  de  Reuerendo  P.  Petro  Canisio  excerpta",  qui 
anno  1640  Romam  ad  praepositum  generalem  missus  est.    Cod.   „Rheni  Infer.  1631. 


29.  Septembris  1550.  335 

Reverendus  Pater  Alplionsus,  cum  Deccinum  Theologicae  facultatis 
ageret,  mirifica  cum  laude  omnium  disputavit,  quum  nobilis  quidam 
hispanus  idemque  Caesareae  maiestatis  Sacellanus  aderat,  nimirum 
ad  suscipienda  insignia  doctoratus.  Nec  minimum  aedificationis  attulit 
compluribus  quod  pecuniae  summam  recusavimus  quae  pendi  solet  in 
coliatione  lauree  doctoralis  ^  Professores  isti  valde  nos  amant  et 
observant,  neque  sine  fructu  suo  nobiscum  conversantur.  Asseruit 
saepe  lector  primarius  ^ ,  sibi  sat  abunde  videri ,  si  quis  profectionis 
nostrae  in  Germaniam  fructum  requireret,  quod"  virum  unum  qui 
magnae  auctoritatis  est,  ad  vitae  novae  rationem  adduxerimus.  Is 
enim  cum  plerosque  non  levibus  de  causis  offenderet,  et  ob  fidei 
negocium  suspectus  haberetur,  nunc  postquam  nobis  confiteri  coepit, 
apud  omnes  audit  optime,  libros  reliquit  hereticos,  recte  suos,  quibus 
preest,  non  paucis,  instituit,  nos  literis  ultro  citroque  datis  predicat, 
saepius  confitetur  et  Eucharistiam  accipit,  ut  nemo  alius  ^ :  Admiratur 
in  se  felicem  commutationem ,  unde  rectius  et  valet  corpore,  cupit 
adolescentes  vel  suis  impensis  eo  adducere,  ut  se  nobis  prebeant  in- 
stituendos.  Persuasimus  ut  dilatum  in  multos  annos  sacerdotii  gradum, 
assumat  brevi.  Atque  ut  Germanis  concionando,  sic  nobis  in  collegio 
constituendo,  magno  erit  hic  idem  adjumento. 

Diaconus  quidam,  officii  sui  immemor,  nullam  in  vestitu  servarat 
honestatem.  Is  ubi  confiteri  coepit  domi  nostrae,  incedit  decentius, 
nec  sine  fructu  suo  nobis  utitur  familiariter. 

Fuit  inter  hosce  professores  lis  non  minima  que  libris  et  [?]'" 
editis  male  fovebatur,  ut  facultates  inter  se  non  convenire,  sed  alia 
aham  contemnere  videretur.  Cum  ad  graves  contentiones  ventum 
osset,  ac  iniuriarum  actio  inter  partes  institueretur ,  Dei  gratia  sic 
placavimus  iratos  animos  ut  iunctis  inter  se  dextris  pacem  utrinque 
firmaverint,  offensam  omnes"  ex  animo  sibi  mutuo  remittentes  *.    Ego 


*  qui  apoyr.  ''  Sic  apogr.;  sed  legendiun  csse  vidctur:  etiam. 

'  Sic ;  scd  fortasse  legendtim :  oiFensas  omnes  vel:  otfensam  omnem. 

1640.  L").  Nomine  „clericorum"  hic  cives  academicos  cuiuscumque  facultatis  de- 
signari  (quod  olim  haud  ita  rarum  erat)  res  ipsa  ostendit. 

'  Hispanus  ille  ab  Agricola  (1.  c.  I,  23)  vocatur  „Petrus  a  Binero  Sacellanus 
Caesarcus,  Theologiae  jam  Baccalaureus,  Granatensis  Regni  Decanus,  et  Prior."  Cf. 
Folunci  Chronicon  II,  78.  loannes  Agricola ,  universitatis  camerarius,  anno  1550 
adnotavit:  „5  fl  5  patzios  d.  Alphonsus  [Salmeron]  mihi  dedit  de  Promotione  Petri 
Decani  Granatensis"  (*  Cod.  „Codex  Dati  et  Acceptj  Facult.  Theolog.  ex  Anno 
1536"  etc.  p.  38.    Monachii,  in  archivo  seminarii  georgiani). 

^  Significatur,  ni  fallor,  Franciscus  Zoanettus,  nobilis  bononiensis  et  iuris  pro- 
fessor  primarius  {Mederer  1.  c.  I,  213.  291 — 292). 

^  Canisius  de  Erasmo  Wolfio  scribit;  vide  supra  p.  309  et  infra,  epistulam 
Canisii,  28.  Decembris  1550  ad  S.  Ignatium  datam. 

*  Anno  1549  Vitus  Amerbach  phiiosophiae  et  rhetorices  professor  poemate 
comico  ^Doctor"  a  se  edito  senatus  academici  iram  contra  se  concitaverat ,  quod 
universitates  et  inprimis  ingolstadiensem  dorisisset  {Frantl  1.  o.  I,  212—213). 


336  9-i-    Canisius  S.  Ignatio.    29.  Septembiis  1550. 

lectiones  Theologicas  ex  more  prosequor,  latine  pergo  concionari 
festis  diebus,  eoque  preter  studiosos  accedunt  quidam  e  professoribus 
Academiae.  Rogant  ut  quod  feci  aliquoties,  in  eo  pergam,  Germanice 
concionando  atque  |  ?  ]  "^  fructum  spiritualem  ex  eo  conatu  pollicentur. 
De  rebus  tlieologicis,  ut  hic  professorum  mos  est,  etiam  dictare  coepi, 
id  quod  non  minus  gratum  quam  utile  suspicor  auditoribus  fore. 
Nullum  hucusque  disputandi  usum  habebant,  nunc  ut  singulis  etiam 
sabbatis  velint  disputare  persuasimus.  Collapsa  nimirum  Theologiae 
studia,  que  nunc  florere  potissimum  oportuerat,  Christo  duce  hic  pro- 
movemus  eoque  novam  in  Summa  S.  Thomae  lectionem  proposuimus, 
ut  sic  disputandi  fervor  augeri  queat. 

Ingolstadii  feriis  B.  Angelorum.    Ann.  M.DL 

Reverende  P.  T. 

Indignus  filius  et  servus  in  Christo 
Petrus  Canisius, 

Litteras  hasce  a  Cauisio  non  esse  scriptas  illis  ^feriis  B.  Angelorum'',  quae 
nunc  in  Germania  dominica  prima  Septembris  agimtur  (^festum  SS.  Angelorum 
Custodum"  ;  alibi  die  2.  Octobris) ,  vel  ex  eo  patet,  quod  Canisius  in  earum  initio 
profitetur  se  per  eas  Ignatio  ^quattuor  mensium  reddere  rationem"  ;  postremam 
autem  huiusmodi  rationem  idem  dederat  28.  Maii  1550  (v.  supra  p.  315—319).  Censeo 
igitur  eas  datas  esse  festo  „Dedicationis  S.  Michaelis  Archangeli"  sive  die  29.  Sep- 
tembris,  qui  dies,  cum  ceteris  quoque  angelis  sacer  sit,  olim  nonnumquam„  S.  Angeli" 
et  ,.EngeIweyhe-Tag"  vocabatur. 

Litterae  hae  sunt  ^quadrimestres"  '.  Anno  1547  Ignatius  Societatis  lesu  parens 
„ad  gloriam  Dei  latius  celebrandam,  ad  confirmandam  inter  se  compagem  corporis 
vniuersi,  conglutinandosque  in  dies  magis  vniuersorum  animos,  simulque  excitandos 
sancta  aemulatione ,  et  exacuendos  in  publicae  procuratione  sahitis  excogitavit ,  vt 
quarto  quoque  mense  de  rebus .  quas  vbique  gereret ,  mutuis  se  se  literis  cuncta 
Societas  adnioneret.  Qui  mos  diu  sahiberrime  viguit,  donec  Societate  ipsa  crescente, 
semestres;  dein  etiam  annuae  literae  datae  sunt"  -.  De  hoc  epistularum  genere 
S.  Ignatius  praecepit:  ^Escribau  cada  principio  de  cuatro  meses  una  letra,  que 
contenga  solamente  las  cosas  de  edificacion"  ^  (Constitutiones  Societatis  lesu  P.  8, 
c.  1,  M  [Constitutioues  latiuae  ct  hispauicae  p.  235]).  Ab  his  autem  litteris  distin- 
guendae  sunt  illae ,  quae  negotii  causa  scribuntur  ■* ;  de  quibus  Ignatius ,  inter  aHa, 
haec  praecipit:  „Siendo  [el  General]  en  Reino  diverso  .  .  .,  asi  los  particulares  que 
se  dijo  imbiados  a  fructificar ,  y  Prepositos  Locales  y  Rectores ,  como  Provinciales, 
escribiran  una  vez  al   mes   al  General :    el   cual  General   les   hara   escribir   a    ellos 


Mihique  ?  Sibique  ?    Vocahtdum  olmciire  scripfum. 


*  Sunt  etiam  aliqua  ratione  nec  tamen  phinc  „quadrimestres"  litterae  positae 
supra  p.  306—314  et  p.  315—319. 

2  Orlandinus  \.  c.  1.  7,  n.  12.  Mittendae  erant  mensibus  lanuario,  Maio,  Septembri. 
Polancus  Roma  27.  lulii  1547  iussu  S.  Ignatii  de  ratione  eas  conficiendi  et  traus- 
mittendi  longas  litteras  ad  omnes  Societatis  domos  dederat.  Cf.  „Litterae  qnadri- 
mesfres"  I  (Matriti  1894),  5-6. 

^  Cf.  etiam,  quae  ex  Societatis  Constitutioniiius  alhita  sunt  supra  p.  304  -. 

*  Aliqua,  quae  in  coUegii  coloniensis  initiis  ibidem  de  litteris  mitteudis  uotata 
sunt,  typis  exscripta  sunt  a  los.  Jlanxen ,  Mittheihingon  aus  dem  Stadtarcliiv  von 
Kiiln  VIII  (Ki)hi  1893),  283  =>. 


95.  Polancns  Canisio.  Mense  Oct.  looO.    96.  Canisius  S.  Tgnatio.  2.  Nov.  1550.     337 

comunniente  una  vez  al  mes,  a  lo  menos  a  los  Provinciales"  etc.  (P.  8,  c.  1,  L. 
Constitutiones  latinae  et  hispanicae  p.  235).  Fiebat  etiam  (ni  fallor),  ut,  quae  sola 
negotia  spectarent,  litteris  „quadrimestribus"  adiungerentur,  in  folio  separato  notata, 
quod  nequaquam  eum  onmibus  communicaretur. 

95. 
P.  lOAKNES  DE  POIiAXCO 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  mense  Octobri  1550. 

Ex  „Monunu'iitis  hhforicis"  S.  .1.  1.  c.  p.  75,  adnot.  1. 

„PoI((ncus,  ex  commissione^  Petro  Canisio,  de  collefjlo  Viennae  instituendo, 
mense  Octobri"  [1550]. 

96. 

CANISIUS 
SA^CTO  IGXATIO. 

liigolstadio  2.  Xovembris  1550. 

Ex  apograplio,  facto  a  Boero,  et  postea  collato  cum  epistula  archetypa  (Ca- 
nisius  solum  subscripsit) ,   posita  in  cod.  „Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  n.  5,    p.  117. 

Particulas  edidit  idem  Boero ,  Canisio  p.  74—75,  et  laio  p.  173.  Eadem  usi 
sunt  Polancus  1.  c.  II,  69.  80  et  Jans.^en  1.  c.  IV,  400. 

Se  rectorem  universifatis  facfimi  esse.  Quae  eitis  officii  praecipuae  sinf  partex. 
De  reformatione  academiae.  luris  peritos  dominari ;  haeresim  non  puniri.  P.  Gou- 
danum  praeclare  disputasse.  Quomodo  ipse  et  Goudanus  doctrinae  christianae  ac 
linguis  germanicae  et  graecae  operam  dent.  De  collegio  condendo ,  scholasticortim 
exiguo  profeetu,  caslhus  BuUae  Coenae,  iiirenihus  sacramenta  freqiientanfihiis. 

jliesus 

Molto  Keiiereiido  in  Christo  Padre  nostro. 

La  grazia''  e  pace  di  Cristo  Signor  nostro   sia   sempre  nei  cuori 

di   tutti.    Amen.     Due   mesi   sono,    che   non  liauemo  nessuna  lettera 

0  avviso  di  V.  Reuerenda  Paternita,  benche  in  questo  mezzo  n'  hauemo 


lesus.  Admodura  reverende  in  Christo  pater  noster.  Gratia  et  pax  Christi 
domini  nostri  in  omnium  animis  semper  sint.  Amen.  Abhinc  duos  menses  neque 
litteras  neque  alium  nuntium  a  reverenda  ))aternitate  vestra  accepimus,   licet  saepe 


*  Ita  apographum  nostrum;  quod  et  infra  habet :  accusazioni,  congregazioni  cfe. 
Pufo  tamen  huiusmodi  verba  aut  semper  aut  saepe  scripta  fuisse :  gratia,  accusationi, 
congregationi  etc;  sic  enim  eo  tempore  scribere  solebant ;  similiter:  Maiesta  loco 
Maesta  etc.  Apices  quoqiie  (v.  g.  benche)  et  interpunctionis  signa  non  antiqito,  sed 
nostro  more  a  Boero  posita  esse  faeile  patet.  Eadem  de  compluribus  aliis  apographis 
recentiorihus  dicenda  sunt,  quorum  archetypa  editor  non  vidit. 

Braiiiisberger,  Cauisii  Epistulae  et  Acta.   I.  22 


338  96.    Canisius  S.  Ignatio. 

scritto  spesse  volte.  II  II.  P,  M.  Nicolao  i  neH'  ultima  sua  a  V.  R. 
scrisse  ad  longum  delle  cose  nostre  communi;  e  come  io,  benche  in- 
degnissimo ,  son  fatto  Kettore  di  questa  Universita  ^ ,  della  quale 
toccando  in  breve ,  dico ,  che  il  frutto  poco  si  mostra ,  e  non  poca 
molestia  quanto  al  governo,  Conciosiache  le  principali  faccende  del 
Rettore  sono  inscrivere  li  nuovi  scolari ,  sforzare  i  debitori  a  pagare 
i  suoi  creditori,  sentire  le  querele  e  accusazioni  de'  cittadini  e  donne 
contra  li  scolari,  aristare,  riprendere  gli  imbricconi  e  discorrenti  le 
notti  per  le  strade,  mandarli  in  prigione^;  avere  il  primo  luogo  nelli 
convitti,  congregazioni  et  promozioni,  Per  li  quali  uffizii  bisogneria 
ben  hauere  piii  della  lingua  tedesca.  Di  modo  che  quanto  alla  ri- 
formazione  del  studio  et  religione,  il  Rettore,  avendo  da  durare  sola- 
mente  un  mezzo  anno,  comunemente  non  s'  intromette.  Onde  uedendo 
quello  che  si  fa,  et  che  si  potria  emendare  in  questa  Universita,  quale 
ha  ben  di  bisogno  di  una  non  piccola  riforma,  aveva  gran  ripugnanza 
di  pigliare  tanto  carico  insino  che  da  poi  la  lettera  di  R,  V.  espressa- 
mente  mi  scrisse  il  R,  P,  Claudio  *  di  Augusta,  che  non  dovessi  rifu- 
tarlo  ^,  adiungendo  come  non  doverebbe  essere  sollecito  del  riformar  o 
d'  innovar  cosa  alcuna  per  non  eccitare  rumore  contra  di  noi  in  questo 
principio,  donde  si  potesse  pigliare  occasione  di  non  fare  il  Collegio  ^. 


per  id  tempus  ad  eandem  scripserimus.  R.  P.  M.  Nicolaus  *  in  postrema ,  quam 
ad  R.  V.  dedit ,  epistula,  de  rebus  nostris  communibus  copiose  scripsit  atque  etiam 
rettulit  me ,  licet  indignissimus  sim ,  rectorem  huius  universitatis  factum  esse  ^.  De 
qua  re  breviter  hoc  dico :  Laborum  fructus  apparent  pauci,  et  gubernatio  academiae 
magnam  mihi  affert  molestiam.  Praecipua  enim  rectoris  munera  sunt :  adulescentes 
nuper  advectos  in  matricula  inscribere ;  debitores  ad  aes  alienum  solvendum  cogere : 
querelas  et  accusationes  audire,  quas  cives  et  mulieres  contra  schoUxsticos  pro- 
ferunt ;  ebrios  et  eos,  qui  noctu  per  vicos  discurrunt ,  comprehendere,  obiurgare ,  in 
vincula  conicere  " ;  in  conviviis ,  congregationibus ,  promotionibus  principem  locum 
tenere.  Ad  quae  recte  agenda  melius  debeo  germanice  scire.  Studiorum  itaque 
et  cultus  divini  reformationem  rectores ,  cum  per  semestre  tantum  spatium  id  offi- 
cium  teneant,  aggredi  non  solent.  Videns  igitur,  quae  fierent  quaeque  emendari 
possent  in  hac  universitate ,  reformatione  haud  levi  valde  iudigente ,  a  tanto  onere 
suscipiendo  magnopere  abhorrebam,  donec  R.  P.  Claudius  *,  litteris  a  R.  V,  acceptis, 
Augusta  Vindelicorum  diserte  mihi  scripsit  me  illud  recusare  non  debere  ^,  addi- 
ditque  me  de  uUa  re  reformanda  vel  innovanda  sollicitum  esse  non  debere ,  ne 
in  hiscc  initiis  turbae  contra  nos  excitarentur ,  quae  occasionem  dare  possent  de- 
sistendi    a    coUegii    Qonstitutione  ^.     Atque    sic    agere    secura    conscientia    statutum 


'  P.  Nicolaus  Goudanus. 

2  Canisius  18.  Octobris  1550  cunctis  senatus  acadeniici  suffragiis  rector  elcctus 
est.     Vide  infra,  monum.  50. 

'  Quae  Canisius  hic  universim  a  se  facta  e.sse  et  lieri  refert,  ea  singiUatim 
ex  actis  universitatis  ingolstadiensis  cognosci  possunt,  quae  nunc  Monachii  in  archivo 
acadeniico  asservantur.    Ponentur  infra,  monum.  50 — 62. 

'  laius;  cf.  supra  p.  327^.  *  Cf.  supra  p.  830. 

•^  Collegio  constituto  reformatio  illa  facilius,  uberius,  securius  effici  poterat. 
Attamen  epistulae  proxime  subiungendae  ostendent  Canisium  rectorem  nequaquam 
academicorum  erroribus  neque  vitiis  indulsisse. 


2.  Novembris  1550.  339 

Et  cosi  sto  deliberato  farlo  con  quieta  conscienza,  se  V.  R.  non  scrivera 
altro.  Si  dice,  ed  e  vero,  regnant  liic  iurisperiti,  de  quali  il  prin- 
cipale  ieri  mi  disse,  che  gli  scolari  in  leggi,  puochi  in  fuora,  sono 
luterani.  Et  essendo  quatro  Dottori  in  legge  ^,  non  sono  dal  tutto 
senza  suspicione  di  eresia;  et  stanno  accordi  insieme  in  questo,  che 
non  si  punisca  nessuno  per  1' eresia.  Perche,  come  dicono,  il  Duca, 
r  Imperatore  supportano  et  permettono  tali  vitii  nella  gente.  Et  che 
r  Universita  potria  diminuirsi  per  il  zelo  della  fede  etc,  come  V.  R. 
facihnente  intende. 

Quanto  al  pigliare  denari  da  coloro,  quah  s'  inscrivono  -,  dal  prin- 
cipio  non  Tho  pighati,  insino  che  il  R.  P.  Claudio  mi  scrivesse,  che 
anchora  in  questo  mi  conformassi  alli  predecessori,  et  avessi  risposta 
di  V.  R. ,  per  la  quale  desidero  essere  informato  in  tutte  le  cose  et 
aiutato  con  le  sue  sante  orazioni. 

Stiamo  tutti  sani  per  grazia  del  Signor  nostro  et  con  buona 
commodita  corporale.  II  R.  P.  Nicolao  ha  dato  principio  alle  sue 
lettioni  et  non  sine  bona  satisfactione  di  tutti,  et  poi  in  una  disputa 
pubhca  ha  guadagnato  non  puoco,  dando  grande  odore  della  sua 
dottrina ,  cioe  che  non  sia  solamente  teologo ,  ma  anchora  philo- 
sopho  3.     Volesse  Dio ,    che  potesse   fra  un  anno   imparare   la   Hngua 

habeo,  nisi  R.  V.  aliud  quicquam  mihi  scripserit.  Dicunt  idque  vere:  „Regnant  hic 
iurisperiti" ;  quorum  princeps  heri  mihi  dixit  legum  studiosos ,  paucis  exceptis,  lu- 
theranos  esse.  Neque  quattuor  illi ,  qui  ius  tradunt  ^  haeresis  suspicione  omnino 
earent;  qui  omnes  in  hanc  conveniunt  sententiam:  haeresis  poenas  a  nemine  pe- 
tendas  esse.  „Dux  enim,"  inquiunt,  ,,et  imperator  eiusmodi  vitia  in  suis  ferunt  et 
permittunt ;  atque  academiae  frequentia  iUo  fidei  vindicandae  studio  minui  possef  etc. 
Quod  R.  V.  facile  intellegit. 

Quod  ad  pecunias  attinet  ab  iis  accipiendas,  qui  in  album  universitatis  refe- 
runtur  ^,  initio  eas  accipere  nohii,  donec  R.  P.  Claudius  mihi  scripsit  in  hac  quoque 
re  decessorum  exempl^  me  sequi  oportere,  ac  R.  V.  sententiam  exquirendam  esse ; 
quae  me  ad  omnia,  quaeso,  instruat  et  sanctis  suis  precibus  adiuvet. 

Domini  nostri  beneficio  omnes  bene  valemus  et,  quae  corpora  spectant,-  com- 
moda  nobis  sunt.  R.  P.  Nicolaus  scholae  suae  fecit  .principium"  ;  in  quo  omnibus 
bene  satisfecit.  Et  postea  in  disputatione  publica  multum  profecit ,  magno  eru- 
ditionis  suae  sparso  odore ;  neque  enim  theologiae  solum ,  sed  et  philosophiae  se 
peritum  praestitit  *.     Utinam   is    uno    anno   linguam   germanicam    addiscere    posset, 


^  Franciscus  Zoannettus  (cf.  supra  p.  335'-),  Nicohius  Everhard  „senior"  (vulgo 
Phrysius,  Frisius)  amstelodamensis,  Bartholomaeus  Romuleus  florentinus  (Medercr 
1.  c.  I,  207 — 208).  Quartus  videtur  fiiisse  loannes  Baptista  Weber,  quamquam  Me- 
derer  et  Prantl,  universitatis  historiographi ,  id  non  referunt  [Mederer  ad  a.  1556 
[[,  244] :  „Ioannes  Baptista  Weber,  Ivris  vtriusque  Doctor  et  Professor  Institutionum 
Ordinarius.-  Prantl  haec  repetit  in  „Geschichte  der  Ludwig-Maximihans-Universitat" 
T  [Miinchen  1872],  313).  Nam  ex  actis  senatus  academici  infra  proponendis  (mon.  54) 
cognoscitur  Weberum  iam  4.  Decembris  1550  ^consilio"  universitatis  interfuisse; 
cui  ordinarii  tantum  professores  interesse  poterant. 

2  Quid  rector  ex  legibus  academicis  acceperit  a  comite ,  a  canonico  etc.  vide 
apud  Mederer  1.  c.  IV,  196. 

^  laius    et  Sahneron,    priusquam    Nicolaus    Goudauus    Ingolstadium    adveniret, 

22* 


340 


96.    Canisms  S.  Ignatio. 


todescha,  per  predicare  la  parola  sna  santa  ct  frnttificar  nella  gente 
et  anchora  che  bastassimo  parlare  tanto  bene  come  il  fratello  nostro 
Pietro  Scorichio,  non  si  trova  luogho  nelle  chiese  di  questa  tcrra 
per  prcdicare  come  sappiamo  per  esperienzai.  Per  la  qual  cosa  il 
P  Nicolao  et  io  hauemo  determinato  prima  d' imparar  bene  la  bngua 
in  casa;  2^  de  conferir  gli  studii  et  passar  di  nuovo  hbri  molto  ne- 
cessari-  3'>  d'insegnar  la  dottrina  cristiana  una  volta  neUa  settmiana: 
4  oltre  le  lezioni  ordinarie  et  prediche  latine^,  d' esercitarchi  nella 
lingua  greca,  la  quale  in  questi  paesi  e  molto  necessaria. 

Quanto  al  Collegio  del  Duca  non  sappiamo  mente.  Dicono,  si 
fara  finita  la  dieta  di  Augusta.  Credo  non  esser  senza  providenza 
divina  che  finora  nessuno  di  tutta  1' Universita  abbia  saputo  la  pro- 
messa  del  Duca.  Preghiamo  il  Signor  eterno,  si  degni  aiutare  questa 
Alemagna,  et  principalmente  per  la  via  dei  Collegn  della  Compagma, 
non  vedendo  altro  mezzo  piii  conveniente.  Le  dispute  nostre  m  teo- 
loo-ia  siccome  abbiam  scritto  altra  volta,  essendo  commciate  bene, 
sono  tornate  in  dietro,  talmente  che  non  hauemo  quasi  speranza  veruna 
in  questi  scuolari,  cognoscendo  per  esperienza  che  sono  non  solamente 
puochi  et  insufficienti  per  le  lezioni,  ma  anchora  senza  affezione  et 
sete  di  esser  aiutati.     Di  modo  che  la  materia  circa  quam  versamur 


qua  sa 


,nctum  Dei  verbum  pronuntiaret  et  fructus  colligeret  ex  hominibus  buius^  re- 
gionis  t:  ^Zi  tam  bene  loqueremur  quam  frater  noster  Petrus  Scb^^^^^^^^^^^ 
locum  tamen  ad  contionandum  in  aedibus  sacris  hnu.s  -§-"-,  ^^^^ .  P\t"tZ 
fore  experiendo  didicimus '.  Propterea  P.  Nicolaus  et  ego  «^a  "  mus  11"^^«^^ 
bene  addiscere  domi  nostrae;  2",  studia  inter  nos  conferre  ^  J^^r  .  qui^^ v^^^^^^^ 
necessarii  sunt,  denuo  percurrere  ;  3»,  doctrinam  ^^-f^-T.^T^lrSal  no  exe 
tradere;  4»,  praeter  scbolas  ordinarias  et  contiones  latinas  -  in  hngua  giaeca  nos  exei 
cere    auippe  quae  in  bis  terris  valde  necessaria  sit. 

'  ?,eTno'gio  duci,  nihil  scimus.  Dicunt  re,„  e«Vtum  .., ,  -"  "7"  VX 
rfa,„  flnita  fuerint  Neque  sine  providentia  d,vina  tactnm  esse  puto  nt  ne  unus 
S  m   ie  .rtiversLto  us,L  adl,uc,    ,nao  d„x  -bis  prom.s,  ,    comperer,  . 

—r^^^^^ijs^^s— :»:.= 

^uanfversamur'  nimis  vilis  et  indisposita  et  quasi  incapax  esse  nob.s  v.detur.    Do- 


censuerant  ut  is  tum  expositionem  epistulae  .ad  Romanos^  a  Sahnerone  coept.un 
^"etur.  tum  ahquam  ,ex  partibus  sancti  Thomae^  scln,last.c.s  proponen^ 
Quae  Goudanus  Hbenter  se  facturum  promis.t  (Borro  If- P;  \  f-  f  ];  «^d  postea 
vice  Summae  theologicae  Ethica  Aristotelis  exphc^vit  .  a.  ut  alterms  diebus  Ansto 
telis  et  Pauli  lectiones  enarraret  [FolancHA  \.  c.  11,  70). 

1  Attamcn  naulo  post  praesto  fuisse  mox  videbnnus. 

^  Z-il  Canisius  in  declamando  latine  primum  se  exercere  ca.Ftj  -     ^^^^^^^ 
festis.  cui  M.  Erasmus  [Wolf]  tunc  Regens  nouum  posu.t  m  nouo  suo  Collegio  Igeoi 
giano]  suggestum":  Cod.  „Antiqu.  Ingolst."  f.  2". 


2.  Novembris  1550.  341 

par  ci  troppo  povera,  indisposta  et  quasi  incapaee.  II  Signor  ci 
concedi  la  santa  pazienza  e  vera  allegrezza  di  stare  in  questa  messe 
desolata. 

Preghiamo  Y.  R. ,  ci  avvisi  cerca  li  casi  della  Bulla  Caenae 
Domini,  in  quanto  possiamo  assolvere  fuori  del  caso  di  eresia,  del 
quale  possiamo  assolvere  per  dispensazione  del  Reverendissimo  Nunzio  ^. 
II  Signor  ci  ha  consolati  in  questa  festa  d'  Ogni  Santi  ^  con  buon 
numero  di  scuolari,  communicanti  ^  et  non  senza  molta  edificazione,  di 
questi  scholari  quali  molto  difficihnente  possono  esser  introdutti  alla 
frequentazione  de'  santi  sacramenti.  Per  il  che  piii  carita  et  pazienza 
ci  bisogna  mostrarli.  Quanto  al  fratello  nostro  Pietro  Scorichio,  essendo 
scritto  di  qua  et  d'  Augusta ,  et  perche  anche  fanno  instanza  per 
averlo  professore,  aspettiamo  la  risposta  di  V.  R.,  alla  quale  ci  racco- 
mandiamo  tutti  umihnente,  desiderando  le  sante  sue  orazioni,  et  di 
tutta  la  Compagnia,  non  solamente  per  noi  quattro,  ma  anchora 
singolarmente  per  questa  misera  Alemagna,  II  Signor  ci  conservi 
et  aumenti  in  sua  santa  grazia.     d'  Ingolstadt  2?  novemhre  1550. 

Di  y.  R.  P. 

Servo  et  figholo  indegno 
Petrus  Canisius. 

AI  molto  Reverendo  in  CHRISTO  Padre  il  Padre  M.  Ignatio  de 
Loyola  Praeposito  generale  della  Compagnia  de  JESV  appresso  a 
San  Marco  In  Roma. 

S.  Ignatius  Canisio  per  Polancum  rescripsit  Roma  6.  Decembris  1550. 

minus  sanctam  patientiam  et  veram  alacritatem  nobis  largiatur,  ut  in  niesse  hac 
desolata  persistere  possimus. 

R.  V.  rogamus,  ut  ad  nos  perscribat ,  a  quibus  casibus  bullae  Coenae  Domini 
bomines  absolvere  possimus,  praeter  casura  haeresis;  ab  hoc  enim  ex  dispensatione 
reverendissimi  nuntii  *  absolvere  possumus.  Dominus  die  Omnibus  sanctis  sacra  - 
nos  consolatus  est,  scholasticis  sat  multis  sacram  eucharistiam  percipientibus  *;  qua 
re  eorum  pietas  magnopere  excitata  est;  difficillimum  euim  est  eos  ad  sancta 
sacramenta  frequentanda  induccre.  Quo  fit  ut  eo  maiorem  caritatem  et  patientiam 
iis  praestari  oporteat.  De  fratre  nostro  Petro  Schorichio  cum  hinc  et  Augusta 
scriptum  sit,  cumque  etiam  de  eo  professore  constituendo  instent,  responsum  reve- 
rentiae  vestrae  exspectamus ;  cui  demissis  animis  nos  commendamus ,  cupientes 
precibus  reverentiae  vestrae  et  totius  Societatis  non  solum  nos  quattuor  Socios,  sed 
etiam  singulariter  miseram  hanc  Germaniam  adiuvari.  Dominus  in  sancta  gratia 
sua  nos  conservet  et  augeat.     Ingolstadio  2.  Novembris  1550. 

Reverendae  paternitatis  vestrae 

Servus  et  filius  indignus 
Petrus  Canisius. 

Admodum  reverendo  in  Christo  patri,  Patri  M.  Ignatio  de  Loyola,  praeposiio 
generali  Societatis  lesu,  apud  S.  Marcum,  Romae. 


'  Aloysii  Lipomani ;  vide  supra  p.  315. 

2  Kalendis  Novembribus. 

*  „Ad  decem  et  septem  pervenerunt'*  :  Polancus  1.  c.  II,  80—81. 


342     97.  Pol.  Canisio.  Nov.  1550.  98.  Can.  Mauritio  de  Hutten.  Nov.  vel  Dec.  1550. 

97. 
P.  lOANXES  DE  POI.AXCO  S.  J. 

nomine  S.  Tgnatii 

CANISIO. 
Roma  mense  Noveml)ri  1550. 
Ex  „Monumentis  Insforicis"   S.  J.  1.  c.  p.  80,  adnot.  2. 

„Pohncus,  ex  commissionp,  Petro  Canlsio,  de  Petrl  Schorichii  lectionibm, 
mense  Novembri"  [1550]  \ 

98. 

CANISIUS 

MAITRITIO  DE  HrXTEX  % 

episcopo  eystettensi  et  imperii  principi. 
Ingolstadio  mense  Novembri  vel  Decembri  1550. 

Ex  Polanci  Chronico  II,  69—70. 
P  Petrus  Canisius,   Rector  Universitatis  Ingolstadiensis ,   .  .  .  Eistetensi 
episcopoet  Ingolstadiensis  Academiae  cancellario  .  .  .  summam  quamdam  refor- 
mandorum  ahusuum  .  .  secreto  ohtulit." 

Quando  et  quae  Canisius  episcopo  liuic  scripserit,  ad  cuius  dioecesim  urbs 
ingolstadiensis  pertinebat,  et  qui  academiae  cancellarius  erat,  conici  potest  ex  epi- 
stula  Canisii,  28.  Decembris  1550  S.  Ignatio  inscripta. 

99. 
P.  lOAl^ES  DE  P0I.A:^C0  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  6.  Decembris  1550. 

Ex  ^Monumentis  historicis"  S.  J.  1.  c.  p.  81,  adnot.  1 ;  p.  79,  adnot.  1. 
Polancus,   ex  commissione ,   Petro  Canisio ,    de   haereticis   ahsolvendis   et 
eorum   lihris   legendis;    mittit   ei   etiam   authenticum   transumptum   Bullae   ,In 
Coena  Domini',  6  Decembris"  [1550]. 

1     Magister  Petrus  [Schorichius]  philosophiam  et  graecas  litteras  ut  profiteretur, 
prout  Universitas   enixe   petebat,    concessus    [concessum?]    est" :    PoUncus ,    Ohro- 

"'"'''^  "Mauritius  de  Hutten,  Franco  nobilis,  a  1539-1552  episcopus  eystettensis, 
cum  Ottone  cardinali  augustano  et  cum  loanne  Cochlaeo  amicitia  comunctus,  anno 
1.544  exercitia  spiritualia  S.  Ignatii,  duce  P.  Claudio  laio  S.  J. ,  peregerat  qmbus 
fructum  et  consolationem  spiritualem  se  accepisse  quam  maximam  fatebatur  {Po- 
lancus  1.  c.  I,  132-133.  Joh.  Jlrinr.  r.  FalcJcensfein ,  Antiquitates  Nordgavienses 
oder  Nordgauische  Alterthumer  .  .  aufgesucht  in  der  Aureatensischen  Kirche.  1.  Ih. 
[Frankfurt  und  Leipzig  1733],  p.  220-224.  Jul.  Sax ,  D.e  B.schofe  und  Re,chs- 
fijrsten  von  Eichstadt  II  [Landshut  1885],  430—448). 


99.  Polancus  Canisio.  6.  Dec.  1550.    100.  Canisius  S.  Ignatio.  28.  Dec.  1550.     343 

„Idem  Canisio,  de  officio  Bedoris  Universitatis  et  de  ejus  proventihus  quid 
ei  ayendum,  6  Decembris"  [1550]. 

Quid  de  rectoris  salario  agere  iussus  sit  Canisius,  conici  potest  ex  litteris, 
quas  ipse  30.  Aprilis  1551  ad  S.  Ignatiuni  dedit. 

100. 

CANISIUS 
SAXCTO  IGXATIO. 

Ingolstadio  28.  Deceinbris  1550. 

Ex  apographo  recenti ,  nuper  collato  cum  epistula  autographa ,  posita  iu  cod. 
^Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  n.  6,  p.  119.  Polancus  in  autographo  pauca  quaedam 
mutavit :  quae  infra  in  lectionibus  variantibus  ponentur.  Versio  castellana,  saeculo  XVI. 
facta,  exstat  in  cod.   ^Varia  Historia"  tom.  I,  f.  195. 

Epistula  integra  primum  edita  est  in  „Litteris  qi(adrimestribus"  I,  237 — 241; 
versio  castellana  est  ibidem  p.  241 — 244. 

Complures  epistulae  locos  iam  ediderat  Konstant.  Gerinanus,  Reformatoren- 
bilder  (Freiburg  i.  Br.  1883)  p.  305—306.  Usus  est  ea  Polancus  in  ^Chronico" 
II,  80-81. 

laio  auctore  a  Ferdinando  I.  collegium  viennense  promissum  esse.  A  can- 
cellario  cuiusdam  electoris  ecclesiastici  institutionem  collegli  Societatis  commendari. 
laius  quam  sit  cardinaU  augustano  familiaris.  Disputandi  rationem,  contionum  et 
sacramentorum  frequentiam  apud  academicos  promoveri.  Quae  remedia  contra  librorum 
a  Lutheranis  scriptorum  inundationem  et  contra  pravos  mores  adhibeantur.  Qua 
ratione  ipse  rector  factus  sit.  Dissidia  composita  esse ,  ieiunia  et  officii  divini  reci- 
tationem  reflorescere,  facultatem  pro  haeresi  confessariis  obtentam.  De  regente  collegii 
georgiani  eiusque  exercitHs  spiritualilms  primaque  niissa.  Edicta  pro  religione  con- 
scriptum  iri. 

lESVS 
Reuerende  in  CHRISTO  Pater 
Gratia  Domini  Nostri  lESV  CHRISTI  et  pax  nobiscum  perpetua. 
Postquam  huc  venit  R.  P.  M.  Nicolaus  Goudanus  eiusque  comes 
M.  Petrus  Scorichius  (nunc  quartus  est  mensis),  summa  Dei  bonitate 
et  recte  valemus,  et  ut  ante  solebamus,  in  praelegendi  functione 
versamur.  Nec  procul  hinc  abest  R.  p.  Claudius  ^ ,  de  quo  saepe 
testati  sumus,  quantum  praesidii  tum  nobis,  tum  Societati  huic  toti 
adferat,  dum  in  Comitiis  manet  Augustanis  '^.  Perfecit  sane  (summa 
Deo  patri  summo  gloria)  ut  Sereniss.  Romanorum  Rex  Ferdinandus 
non  promiserit  modo,  sed  literis  etiam  datis  partim  ad  Pontificem 
Max.  partim  ad  R.  P.  T.  promissionem  hanc  firmauerit,  curaturum 
se  statim  in  academia  sua  Viennensi,  ut  Societati  nostrae  Collegium 
bene  dotatum  assignetur.  Quare  duos  illuc  e  nostris  Theologos  mitti 
voluit,    qui   locum   et   fundamenta   totius  Collegii   occuparent^.     Hoc 


'  laius.  2  Vide  supra  p.  332. 

^  Eosdem  theologiam  quoque  in  universitate  docei-e  Ferdinandus  volebat.  Eorum 
alterum  cupiebat  esse  laium,   „qui  ob  ipsius  praestantem  in  sacris  literis  doctrinam 


344  100.   Canisius  S.  Ignatio. 

piimuin  apud  Geimauos  collegiuni  nostris  erit,  tanidiu  desideratum, 
cui  nihil  dubitamus  propediem  accessurum  Ingolstadii  alterum,  CHRISTO 
adiuuante.  Quo  fit,  ut  precari  sedulo  debeamus  patrem  misericor- 
diarum^,  ut  pro  piissimo  Regc  Ferdinando  et  pro  genero  illius  Duce 
lioc  Bauariensi  2,  quos  deinde  ceu  duces  alii  quoque  (ut  ipsa  coget  ne- 
cessitas)  in  Germania  passim  imitabuntur.  Cui  rei  arguraento  esse 
potest  vir  summus,  qui  Cancellarium  agit  cuiusdam  Principis  Electoris  ^, 
non  amicus  quidem  Societatis,  sed  qui  causam  tantam  et  fructuni 
istorum  Collegiorum  intelligens  rescripsit  cuidam  in  haec  verba  — 
Literas  tuas  Reuerendissimo  Domino  nostro,  commoda  quaesita  occa- 
sione ,  et  cum  mollia  tempora  fuerint  affandi  exhibebo ,  simulque 
manibus  ac  pedibus  tuam  sententiam  confirmabo.  (De  literis  loquitur 
in  gratiam  Collegii  nostri  accurate  scriptis)  *  Quamquam  res  ipsa  non 
egeat  aliqua  persuasione,  cum  non  solum  sit  omnium  sanctissima  et 
honestissima,  sed  et  maxime  utilis  et  necessaria,  quaeque  a  Reueren- 
dissimo  sine  maximo  dedecore,  scandalo  et  detrimento  etiam  salutis 
suae  omitti  minime  queat.  —  Hactenus  ille,  cuius  verba  nos  ad  lau- 
dandum  DEVM  vel  ob  id  provocare  queant,  quod  in  aulis  principum 
Germanorum  ita  cognitae  simul  et  probatae  sint  res  Societatis,  iuvante 
plurimum,  ut  dixi,  praesentia  R.  P,  Claudii,  quo  nec  immerito  tantopere 
delectatur  Reuerendissimus  Cardinalis  Augustanus,  illum  pene  solum 
habens,  quo  utatur  familiarissime  ,  cuiusque  ductum  sequutus,  vitam " 
et  aulam  suam  reformasse  prorsus  existimatur  ^. 

P.  Nicolaus  in  praelegendo  admodum  et  sibi  et  aliis  proficit, 
laudatur  in  disputandi  ratione,  quam  sua  quidem  praesentia  non  parum 
iuuat,  promouetque.  Brevi  post  auspicaturus  est  Aristotelis  Ethicam, 
quae  lectio  plures  quam  theologica  nobis  promittit  auditores^.  Tum 
festis  diebus  pergimus  contionari,  sed  maiore  quam  antea,  cum  audi- 


*  Polancus  in  margine  addidit:    licet   alioqui    probatani.     Versio  castellana . 
tanto  reformado  su  casa  y  costumbres. 


vitaeque  probitatem  et  modestiam  nobis  iam  pridem  notus  ac  gratus  et  cbarus  est" 
(Epistula  Ferdinandi  regis,  Augusta  Vindelicorum  11.  Decembris  1550  ad  S.  Ignatium 
data,  in  Actis  Sanctorum  lulii,  VII  [Parisiis  et  Romae  1868],  507,  et  in  „Cartas  dc 
San  Ignacio"  II,  548—550).  »  2  Cor.  1,  3. 

2  Albertus  V.  uxorem  duxerat  Annani  Austriacam,  Ferdinandi  I.  filiam. 

'  Ex  epistula  24.  Martii  1551  ad  Mauritium  episcopum  eystettensem  a  Canisio 
data  intellegitur  hic  ab  eo  signilicari  loannem  de  Isenburg,  archiepiscopum  tre- 
verensem  ct  romani  imperii  electorem.  -  Cuius  cancellarius  tunc  fortasse  doctor 
lacobus  Wimpheling  fuit. 

*  De  coUegio  in  ipsa  urbe  treverensi  condendo  agebatur  {Polancus  1.  c.  II, 
67—68).  '■>  Vide  Polanci  Chronicon  II,  76. 

*  Prima  iam  ^statuta"  academiae  ingolstadiensis  (a.  1472)  habent :  ^volentem 
promoveri  ad  Magisterium  [artium]  debere  audivisse"  per  32  hebdomadas  Aristotelis 
Ethica;  ^legantur  6  libri"  {Mederer  \.  c.  IV,  94).  Annis  autem  1526  et  1535  sta- 
tutum  est,  ut  quattuor  priores  libri  Ethicorum  omnilnis  explicarcntur  {Prantl  1.  c. 
II,  177.  181—182). 


28.  Decembns  1550.  345 

torij  et  piofessorum  frequeiitia  ^.  Fructum  aliquem  ostendunt  con- 
fitentes ,  quos  adeo  multos  nuper  ^  diuina  tribuit  benignitas,  ut  annis 
abhinc  plurimis  fuisse  plures  negent,  quiue  sacram  Eucharistiam  per- 
ciperent,  ex  communi  inquam  grege  studiosorum.  Accedit  quod  haere- 
ticorum  libros  nobis  resignant,  et  suspectorum  authorum  scripta  dese- 
rant  abiiciantque.  Et  hac  in  parte  non  minima  videtur  pestis  Ger- 
maniae,  ut  alias  admonuimus,  cum  inferiores  etiam  artes  ab  haereticis 
plurimum  tractatae,  habeant  venena  sua,  et  vel  impiis  exemplis  adductis 
inficiant  fere  adolescentes.  Quare  operam  damus,  ut  nomine  publico 
caueatur,  ne  quis  aut  vendat  aut  teneat  suspectos  codices,  iique  visi-. 
tentur  a  certis  et  fidedignis  viris  ad  hoc  deputatis,  non  in  publicis 
tantum  bibliothecis ,  verum  etiam  in  privatis  multorum  cubiculis^. 
Qua  de  re,  sicut  et  de  aliis  quibusdam  abusibus,  quos  nimium  iam 
inveteratos  esse  dolemus,  literas  dedimus  ad  primaria  capita  huius 
academiae^,  orantes  ut  pro  authoritate  sua  provideant  et  occurrant 
hisce  morbis,  qui  partim  disciplinam  pietatis,  honestorumque  morum 
attingunt,  partim  rectam  studiorum  rationem  perturbant  ac  distrahunt. 
Ita  fiet,  speramus,  ut  et  illi  magis  offitii  sui  meminerint,  et  nos  pro- 
vintiae  Rectoratus  non  defuisse  videaraur.  Mense  etenim  Octobri, 
quum  ad  novi  Rectoris  (ut  vocant)  electionem  ventum  esset,  pari 
consensu  professorum  et  suffragantium  omnium  accidit,  ut  repugnanti 
etiam  mihi  hoc  munus  delegarint.  Nec  satis  licuit  recusare,  quod  ut 
susciperem  onus,  R.  P.  Claudii  faciebat  authoritas,  sententiaque  tua 
obseruande  pater,  et  eorum  qui  mecum  sunt  in  Christo  fratrum  con- 
sensus  post  multas  ad  Deum  fusas  precationes  flagitabat.  In  quo 
munere  administrando  multa  sunt  quae  singularem  erga  nos  Dei  Patris 
bonitatem  commendent,  et  gratiam  comprobent.  Placuit  enim  aeternae 
ipsius  benignitati,  ut  per  huius  ministerii  occasionem  professores  in  primis 
iuuarentur,  atque  magistri,  quos  inter  se  mutuo  grauiterque  dissidentes 
in  gratiam  rediisse  tandem  gaudemus,  ut  diuturnae  simultates  et  pu- 
bhcae  contentiones  jam  conquieuerint,  Deo  duce  pacis  omnis  authore  ^. 
Deinde  magno  studiosorum  omnium  bono  factum  affirmant,  quod  tres 
non  optimi  exempli  adolescentes  relegati  et  hinc  excedere  iussi  sunt  ^, 


'  Latine  contionabantur  in  collegio  georgiano.     Vide  supra  p.  340^. 
^  Festum  Nativitatis  domini  certe  significat. 

*  Universitas  ingolstadiensis  iam  anno  1531  omnes  Melanchtlionis  libros  pro- 
scripscrat.  Ac  mense  Octobri  a.  1548  senatus  academicus  decreverat ,  libros  Alex- 
andri  Weissenhorn  typographi  inspicere  eidemque  interdicere,  ne  opera  quaedam 
Melanchthonis  et  Cornelii  Agrippae  venderet  {Prantl  1.  c.  I,  162.  163).  Annis  etiam 
1550  vel  1551  eiusmodi  inspectionem  factam  esse  Prantl  non  comperit. 

*  Ad  Mauritium  de  Hutten  episcopum  eystettenseni ;  vide  supra  p.  342.  Scrip- 
sisse  Canisium  etiam  ad  Georgium  Stockhammer  puto,  qui  curator  et  patronus  erat 
universitatis. 

•^  Vide  supra  p.  235.     Cf.  etiam  infra,  nionum.  55. 

^  Quae  ab  his  commissa  quaeque  de  iis  acta  sunt,  ex  actis  senatus  academici 
proferentur  infra,  nionum.  51 — 62. 


346  100.    Canisius  S.  Ignatio.    28.  Decembris  1550. 

posteaquam  apud  multos  viguit  cultus  honestae  disciplinae ,  ad  quam 
non  sine  timore  et  terrore  proposito.  hic  praesertim,  reuocari  posse 
videantur.  Tertio,  desierunt  professores  praelegere  libros  haere- 
ticos  et  priuatim  et  publice:  tum  accessit  cautio,  ut  ne  in  posterum 
quidem  praelegantur  iidem  authores,  quos  etiam,  ut  ante  dixi,  ne  huc 
invehantur  curabimus,  adiuncta  simul,  ut  speramus,  fida  inquisitione  ^. 
Quarto,  cum  in  collegio  publico  studiosorum  2  non  essent  ieiunationes, 
quas  praescribit  s.  mater  Ecclesia,  et  aperte,  magnoque  cum  scandalo 
violarentur,  eo  rem  brevi  adductum  iri  speramus,  ut  sicut  quaedam 
in  hac  parte  iam  immutata  sunt,  ita  magis  magisque  in  dies  hic  re- 
formetur  abusus,  quia  totus  est  noster  illius  praeses  Collegii  ^.  —  Qui 
confessiones  poenitentium  audiunt  (de  omnium  praecipuis  loquor),  nunc 
consilio  nostro  et  opera  R,  P.  Claudii  facultatem  impetrarunt,  qua 
periculosissime  destituti  fuerunt  hactenus,  in  casu  (ut  vocant)  haeresis 
absolvendae  *.  —  Complures  ecclesiastici  homines  nihil  recitarunt  de 
horis  Canonicis.  Eos  pensum  hoc  nobiscum  persolvere  curavimus,  ut 
recitandi  morem  addiscerent ,  et  quia  Breviarii  novi  Romani  ^  usus 
maxime  placebat,  impetravimus  illis,  quod  petebant,  a  Reuerendissimo 
Legato  Pontificis.  Itaque  pergunt  quotidie  in  recitandis  horis  cano- 
nicis,  et  eorum  nonnulli  vestitus  etiam  honestatem  ostendunt. 

Exercitia  primae,  ut  vocamus,  hebdomadae  illi  communicavimus  ^ 
ex  parte,  qui  primum  in  hac  Academia  locum  tenere  videtur.  Con- 
fessus  est  generatim*  non  sine  magna  animi  sui  moerore,  ac  fletu, 
consilioque  et  magisterio  nostro  usus  in  templo  nostro  celebrauit  pri- 
mitias ,  contempta  omni  pompa ".  Multae  fuit  aedificationi  plurimis, 
quod  communicantium  Eucharistiae  adesset  tunc  frequentia,  qualis  ab 
initio  huius  Academiae  nescio  si  conspecta  eo  loco  fuerit.  Valde 
nobis  profuturum  in  Domino  videtur,  illius  viri  amorem  et  beneuolen- 
tiam  penitus  conciliasse,    cum  huius  authoritas  apud  omnes  in  pretio 


*  Polancus  haec  sic  imnmtavU:  Universalem  vitae  totiiis  instituit  confessionem. 
Versio  castellana:  a  hecho  confesion  general  de  toda  su  vida. 


*  Quid  hao  in  re  a  senatu  constitutum  sit  vide  infra,  monurn.  53. 

-  Collegium  (seminarium)  georgianum  etiam  hodie  superest,  cum  ipsa  univer- 
sitate  ingolstadiensi  Monachium  translatum. 

3  Erasmus  Wolf;  vide  supra  p.  309.  317—818. 

■*  Dubiiim  non  est,  quin  cam  facultatem  obtinuerint  a  Sebastiano  Pighino, 
archiepiscopo  sipontino,  quem  lulius  III.  aestate  anni  1550  Augustam  Vindelicorum 
ad  Carolum  V.  miserat,  Aloysio  Lipomano  et  Petro  Bertano  nuntiis  revocatis  {Dniffel, 
Briefe  und  Akten  I,  423—429.  468).        °  Breviarii  ,Sanctae  Crucis"  ;  v.  supra  p.  196". 

*  Illam  exercitiorum  spiritualium  S.  Ignatii  partem  dicit,  quae  in  considerandis 
peccatis  et  confessione  generali  facienda  versatur  et  viam  ^purgativam"  (ut  ascetae 
loquuntur)    constituit   atque    exercitia    peragentibus  semper  ac  praecipue  explicatur. 

'  Erasmus  Wolf  significatur ;  vide  supra  p.  318.  ,Huic  nouo  sacerdoti  in  Col- 
legio  nostro  cum  primum  sacrificaret,  Doctor  Canisius  astitif  :  Cod.  „Antiqu.  Ingolst." 
f.  2».  (Cf,  Joh.  Nep.  Mederer,  *  Geschichte  der  Stadtpfarrei  St,  Moritz  in  Ingolstadt, 
f.  44'— 45''  [Cod.  archivi  parochiae  S.  Mauritii,  Ingolstadii].) 


101.    Canisius  lacobo  Lainio.    10.  Februarii  1551.  347 

habeatiir.  Hodie  nobis  iniuncta  est  prouintia,  ubi  professores  con- 
uenissent,  ut  pro  religione  conscriberemus  edicta  quaedam,  paulo  post 
omnibus  studiosis  proponenda.  Faxit  Dominus  lESVS,  ut  quae  tum 
ad  nostram,  tum  ad  aliorum  salutem  procurandam  faciunt,  recte  in- 
telligamus  ■  et  strenue  perficiamus.  Hoc  unum  addere  tandem  \asum 
est,  et  magni  sane  momenti  illud,  dignetur  ut  R.  P.  T.  precari  pro 
Germania,  eiusque  statum  omni  ex  parte  miserabilem  et  suis  et  fratrum 
omnium  precibus  CHRISTO  commendet.  Ingolstadii  28  Decembris 
anno  1550. 

Indignus  in  Christo  seruukis 
Petrus  Canisius. 
Reuerendo  admodum  in  domino  patri  meo  M.  Ignatio  de  Loyola^ 
Praeposito  Societatis  lESV  —  Romae. 

S.  Ignatius  per  Polancum  rescripsit  11.  Martii  1551. 

101. 

CANISIUS 
P.  lACOBO  liAIXIO  S.  J. 

Ingolstadio  10,  Februarii  1551. 

Ex  apographo  recenti,  nuper  collato  cum  epistula  autographa,  posita  in  cotl. 
,Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  n.  e^i^,  p.  378. 

Lainio  expeditionem  africanam  gratulatur.  Eius  contiones  andire  cupit.  Eum 
ohsecrat,  nt  catechismum  pro  pueris  germanis  conscribat.  De  suis  et  sociorum  scholis 
et  contionihus.     De  rectoratu  suo.     Preces  petit. 

lesus. 
Reuerende  in  CHRISTO  pater 
Gratia  Domini  nostri  lESV  CHRISTI  semper  in  nobis  augeatur. 
Amen.  Gratias  divinae  bonitati  agimus,  quod  Romam  salva  venerit 
R.  T.,  simulatque  in  Aphricana  victoria  non  sine  multorum  salute  et 
commodo  interfuisti  ^.  Nunc  Florentiae  opinor  degis  contionaturus 
hac  quadragesima ,  quantum  literae  P.  Paschasii^  significant.  Det 
fructum  Dominus  in  amplissima  messe,  ut  verbo  suo  sancto  conver- 
tantur   qui   audient   contiones   tuas,    quas    utinam   mihi   detur   etiam 

*  Anno  1550  loannes  de  Vega  Siciliae  prorex ,  classe  ad  africanam  oram  ap- 
pulsa,  Dracutum  archipiratam  e  nido  suo  exturbavit.  Cui  expeditioni  Vegae  rogatu 
Lainius  interfuit  contionator,  confessarius,  nosocomii  praeses  {Orlandinus  1.  c.  1.  10, 
n.  88 — 95.  Vita  P.  lacobi  Laynis,  a  P.  Eibadeneira  hispanice  scripta;  Latine  vero 
ab  And.  Schotto  [Coloniae  Agrippinae  1604]  c.  6 ,  p.  23 — 32.  Gius.  Boero  S.  J., 
Vita  del  Servo  di  Dio  P.  Giacomo  Lainez  [Firenze  1880]  p.  116 — 118.  Cartas  de 
San  Ignacio  II,  519—530). 

-  P.  Paschasii  Brouet  (Broet) ,  opinor ,  qui  ex  primis  S.  Ignatii  sociis  fuit  et 
hoc  ipso  anno  1551  ab  eo  primus  Italiae  „praepositus  provincialis"  constitutus  est. 
Laynez  a.  1551  non  Florentiam ,  sed  Pisas  venit  [Ribadeneira-Schotiu.-i  1.  c.  c.  7, 
p.  33     Bocro  I.  c.  p.  118—120). 


348  101.    Ciinisius  lacobo  Lainio.    10.  Februarii  1551. 

tiudire :  niajorem  cx  illis  profectum  sperarem,  quam  linguae  imperitus  et 
ignavus  \><lc\  colligebam,  quum  Florentiae  viverem  cum  R.  T.  ^  Saepe 
quidem  dolui  occasionem  illam,  quae  tunc  parata  erat,  non  observatam 
a  me  fuisse  diligentius,  eoque  magis  precor  R.  P.  T.  ut  precibus  et 
sacrificiis  suis  me  Deo  commendet,  cuius  gratiam  in  vacuum  re- 
cipere^  necdum  cesso,  mihi  semper  similis  id  est  in  hac  Societate 
servus   piger   et   inutilis^. 

Romam  aliquando  scripsi  de  Catechismo,  qui  Germanicae  iuven- 
tuti  proponeretur  iuxta  Societatis  nostrae  et  iudicii  tui  rationem  ac 
disciplinam.  Sed  et  R.  P.  Claudius  idem  ad  nos  scripsit,  consultis- 
simum  sibi  videri,  si  P.  T.  dignaretur  doctrinam  CHRIStianam  col- 
ligere,  ut  Germanis  pueris  et  simplicioribus  quibusque  doctrina  Ecclesiae, 
a  qua  tam  longe  aberrant,  facilius  commendaretur.  Ego  saepe  una 
cum  fratribus  in  eadem  fui  sententia,  plurimum  nempe  nobis  et  aliis 
prodesse  posse  per  Germaniam,  si  secundum  gratiam  aDeo  datam^ 
R.  T.  modus  conscriberetur  aliquis,  qui  propius  ad  instituendos  recte 
adolescentes  accederet,  quam  plerique  alii  passim  aediti  Catechismi, 
qui  etiam  saepe  nocent  iuventuti°.  Rogamus  igitur  enixe,  et  pro 
bono  Germaniae  publico  desideramus,  ut  si  dominus  inspiret  aliquid 
ad  hanc  rem  accommodum,  nobis  communicare  digneris,  missa  huc, 
si  ullo  modo  videatur  consultum,  doctrina  Christiana.  Efficiemus  enim 
favente  domino,  ut  haudquaquam  frustra  hunc  laborem  suscepisse  et 
nobis  fiHis  annuisse  videaris  ^. 

De  R.  P.  Nicolao  Goudano,  qui  primus  Venetiis  rector  nostrorum 
fuit,  intellexisti  arbitror,  quod  in  locum  R.  P.  Alphonsi  huc  fuerit 
destinatus.  Is  quotidie  docet  aut  in  Ethicis  Aristotelis,  aut  in  Pau- 
lina  ad  Rom.  epistola,  nec  habet  pauciores,  quam  P.  Alphonsus  habuit, 
auditores,  quibus  etiam  Dei  gratia  satisfacit,  valetque  plurimum  in 
disputationibus  pubhcis.  Ego  in  Sententiis  docere  pergo ;  festis  diebus 
concionamur:  multum  negotii  et  nonnihil  fructus  spirituaUs,  hic  tribuit 
Rectoratus,  cui  utinam  omni  ex  parte  satisfacere  possem,  Sed  nosti, 
tarde  maturescere  messem  apud  Germanos,  coque  diligentius  Dominum 
oret  pro  nobis  R.  T.,  ut  e  petra  panes  '^  et  homines  Deo  digni  efficiantur. 
Magna  in  expectatione  sumus  futuri  Collegii,  non  solum  id  nobis,  sed 
etiam  Pontifici  promissum  est  a  Duce  ^,  quem  tuis  etiam  precibus 
commendamus.  Tres  hoc  loco  manemus.  M.  Petrus  ^  qui  tertius  et 
chariss.  frater  adest,  brevi  Aristotelem  in  Logicis  auspicabitur.  Ra- 
rissime   ad   nos  ex  Italia   scribitur,   tuaeque  occupationes  et  tcnuitas 


^  Canisius  a  mense  lunio  usque  ad  Septembrem  anni  1547  cum  Lainio  Flo- 
rentiae  fuerat.     Vide  supra  p.  47*.  -  2  Cor.  6,  1. 

»  Matth.  25,  26.  30.    Luc.  17,  10.  "  Kom.  12,  6. 

'  Vide  supra  p.  313.  328—329. 

*  Lainius  aliis  semper  iisque  gravissimis  negotiis  impeditus  cst,  quominus 
catechismum  ipse  conscriberet. 

'  Cf.  Matth.  4,  3.  »  Vide  supra  p.  333.  »  Schorichius. 


102.  Pol.  Canisio.  11.  Mart.  1551.  103.  Can.  Maur.  de  Hutten.  24.  Mart.  1551.     349 

nostra  non  ferent  fortasse,  ut  vel  paucula  hic  in  exilio  velut  relictis 
respondeas.  Quod  si  fieri  non  potest  ut  R.  T.  literis  consolemur  lianc 
tristem  solitudinem  nostram ,  saltem  orando  miseros  adiuva ,  quo  et 
nos  tua  vestigia  sequentes  divinae  gratiae  cooperemur,  terraque  nostra 
sterilis  aliquando  fructum  reddat,  Deo  benedicente :  Plurimum  salutari 
in  Cliristo  cupimus  D,  D.  Toannem  Medicum  i  una  cum  conjuge  sua. 
Dominus  vias  nostras  dirigat  in  gloriam  suam,  praecipue  Germaniam 
quaeso  commendatam  habeas,  mi  pater.  Ora  sedulo  cum  fratribus 
pro  deserta  vinea,  quae  sine  operariis  perit.  Ingolstadii,  10  Februarii 
anno  1551, 

Servus  et  filius  in  Christo 
Petrus  Canisius. 

Reuerendo  in  Christo  Patri  M.  lacobo  Laynez.  de  Societate  lESU 
eximio  Theologo,  patri  observandissimo  Florentiae. 

102. 
P.  lOANXES  DE  POIiAXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  11.  Martii  1551. 

Ex  „Monumentis  historicis"  S.  J.  1.  c.  p.  261,  adnot.  1. 

,,Polancus ,  ex  commissione ^  Petro  Canlsio,  ejus  aniiiunu  erigcns  adlior- 
fansque  ut  pluris  exiguum  id^  quod  in  Germania  fit,  aestitnet  quain  inagna 
qimelihet,  quae  ipsi  alihi  fieri  posse  videantur,  11  Martii"  [1551]. 

103. 

CANISIUS 

suo  et  sociorum  nomine 

MArRITIO  DE  HUTTEN, 

episcopo  eystettensi. 
Ingolstadio  24.  3Iartii  1551. 

£x  autographo  (8"  mai. ;  1  p. ;  in  p.  4.  inscr.  et  sigillum  integrum).  Eystadii 
in  archivo  curiae  episcopalis. 

Edita  a  los.  Gc.  Snttner  in  „Pastoral-BIatt  des  Bisthums  Eichstatt",  12.  Jahrg. 
(Eichstatt  1865)  p.  115.     Particulam  proposuit  Riess  1.  c.  p.  110. 

Socios  ingolstadienses  scholasticoriim  eystettensium  sfndia  Utteruria  d/l/ycnter 
promoturos  esse.  Mauritio  gratias  agit,  quod  Societatem  Treverensibus  commcndurif 
//Hodque  serio  curet ,  ut  eius  res  Ingolstadii  bene  succedant.  P.  Claudium  laium 
Ejjstadium  venturum  essc. 


'  loannem  de  Rossis  (de  Rossi),  medicum  floi-entinum:  de  quo  Canisius  etiam 
scril)it  litteris  3.  lulii  1557  ad  Natalem  datis.    Cf.  Litterns  quadrimestres  I,  41. 


35(j  103.    Canisius  Mauiitio  de  Hutteu.    24.  Martii  1551. 

lESVS 

Reuerendissime  in  CHRISTO  pater,  et  Princeps  Jllustrissime, 
Gratia  Domini  nostri  JESV  CHRISTI,    et  pax  aeterna  nobiscum 
Amen. 

Abijt  liinc,  priusquam  putabamus,  Durschius  noster,  quem  com- 
inendare  literis  vt  isthuc  veniret  commendatior ,  pro  nostro  in  illum 
amore  desiderabamus  ^. 

Fauebimus  certe,  vti  coepimus,  tum  illius,  tum  sotiorum  bonis 
studijs,  atque  honestis  conatibus:  eoque  magis,  quo  grauior  de  his 
est  concepta  expectatio,  non  aliorum  modo,  sed  etiam  tuae  dignitatis. 
Cui  cum  multa  multis  nominibus  debemus  omnes,  qui  in  hac  quali- 
cunque  JESV  societate  versamur,  tum  ob  id  sane  plurimum,  quod  in 
Comitijs  proximis  ^  nihil  non  tentarit  pietas  tua,  vt  e  nostris  acciperet 
ministros  et  magistros  aliquot  Ecclesia  Treuerensis  ^.  Et  iam  certo' 
scimus,  quam  sedulo  ac  serio  curaris,  vt  Jngolstadij  res  nostrae  suc- 
cederentS  quemadmodum  et  literis  absens,  et  viua  voce  coram  breui 
testatus  est,  qui  tuam  vere  amplitudinem  obseruat  et  amat,  R.  Pater 
et  Doctor  ille  CLAVDIVS.  Jgitur  haec  noua  sunt  offitia,  inditia  certa 
sunt  perpetui  in  nos  amoris,  quo  vniuersam  hanc  lESV  societatem 
perpetuo  demeretur  sibi,  planeque  deuincit  pietas  tua :  digna  profecto, 
cui  neque  nostras  preces,  neque  curas,  neque  vigiUas,  aut  operas 
vUas  vnquam  denegemus.  Sed  perfacile  est  inquiunt,  gratias  agere, 
benefitium  ornare,  verbis  polliceri.  Nos  vero  testari  reipsa  potius, 
quam  inanibus  literis  prosequi  cuperemus,  quid  daemum  rependere 
Patrono  nostro  gestiamus,  sed  pro  nostra  quidem,  etsi  modica,  non 
ingrata   tamen   tenuitate.     Atque    vt   rependere   non   liceat    vnquam, 

*  Suttner:  certe. 


1  loannes  Durscliius  (Dirschius,  Dyrsius)  .Eystettensis^  .alumnus  Episcoi.i 
atque  canonicus"   erat  (Cod.    .Antiqu.  Ingolst."   f.  2").   De  quo  plura  infra  dicentur. 

2  Comitia  imperii  26.  lulii  1550  ad  13.  Februarii  1551  Augustae  Vindelicorum 

habita  sunt.  .     .  ^     ,     .       x 

3  Cf.  supra  p.  344.  loannes  de  Isenburg,  archiepiscopus  et  elector  treve- 
rensis  comitiis  augustanis  ipse  interfuit  (/.  Shidamts ,  De  statu  religionis  et  rei- 
publicae,  Carolo  Quinto  Caesare,  1.  22  [Argentorati  1566],  f.  402").  ^yuamvis  dissua- 
sores  non  deessent,  qui  multa  etiam  falsa  Societati  imponebant ,"  his,  ope  maxime 
episcopi  eystettensis,  redargutis,  Treveris  collegium  Societatis  condendum  esse  con- 
stitutum  est  iPolancHg  1.  c.  II,  67—68). 

*  Ex  epistula  S.  Ignatii,  Roma  23.  Februarii  1551  ad  Maurituim  episcopum 
data  {Genelli  1.  c.  p.  496-497.  Cartas  de  San  Ignacio  II,  451)  cognoscitur  Mau- 
ritium  ad  Ignatium  litteras  misisse  .humanitatis  et  benevolentiae  christianae"  erga 
Societatem  ,plenissimas%  in  quibus  scripsit ,  .curandum  esse ,  ut  qui  ex"  Socus 
Ingolstadii  sunt,  alio  non  transferantur".  Ignatius  respondit ,  ,hoc  missionum 
munus"  a  Societate  summo  pontifici  commissum  esse.  Plenuis  autem,  quid  ipse  ea 
de  re  sentiret,  Mauritium  cogniturum  esse  ex  laio.  Cui  Ignatms  eodem  die  copiose 
scripsit  {GeneUi  1.  c.  p.  497-499.  CaHas  II,  803-310).  Vide  etuim  epistulam  a 
Canisio  ad  Iguatium  datam  30.  Aprilis  1551. 


104.    Polancus  Canisio  et  Goudano.    31.  Martii  et  2.  lunii  1551.  351 

non  gratiam  referre  praestantiae  tuae,  suppetit  tamen  certa  merces 
adhuc,  et  plusquam  plena  remuneratio,  quae  nempe  constat  apud  Deum 
benefactis,  ideoque  nec  defutura  tuis  in  nos  studijs.  offitijs.  fauoribus. 
Quod  porro  ad  R.  Patrem,  Dominumque  Doctorem  Claudium  ^  spectat, 
breui  huc  se  venturum  recepit,  vt  suis  vale  dicat,  priusquam  in 
Austriam  proficiscatur  -.  Nec  dubium ,  quin  pro  singulari  in  Celsi- 
tudinem  tuam  animo  suo  sit  curaturus,  vt  Episcopalem  benedictionem 
Eijstadij  coram  accipiat,  quo  foelicius  adeat  nouam  hanc  Viennae 
conditionem.  Qua  de  re  lubenter  illum  monebimus,  quamprimum  a 
Cardinalis  aula  huc  accesserit.  CHRISTYM  pro  nobis  afflictum  pre- 
camur,  tuam  vt  excellentiam  poenis  omnibus  liberet ,  nouasque  vires 
impertiat  ad  sacrum  pascha  celebrandum  ^.  Jpse  nos  peccato  mortuos, 
iustitiae  viuos  efficiat  in  gloriam  suam  *  Amen.  Qui  mecum  sunt 
fratres,  quam  offitiosissime  possunt,  salutatam  in  Christo  cupiunt  tuam 
dignitatem.     Ingolstadij  24  Martij  1551. 

Reuerendissimae  Cel.  Tuae 

Seruus  in  Christo, 

Petrus  Canisius  Nouiomagus 
et  suo  et  fratrum  nomine. 

t  Reuerendissimo  in  Christo  Patri  et  Jllustrissimo  Domino,  D.  Epi- 
scopo  Eijstattensi,  Patrono  et  Cancellario  dignissimo. 

104. 
P.  lOAXNES  DE  POLAXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

PP.  PETRO  CANISIO  ET  NICOLAO  GOUDANO,  S.  J. 

Roma  31.  Martii  et  2.  lunii  1551. 

Ex  „Monumentis  hisforicis"  S.  J.  1.  c.  p.  257,  adnot.  1. 

„Polancus ,  ex  cmnmissione ,  Pefro  Canisio  et  Nicolao  Gaudano ,  eoniin 
animos  erigens  et  promittens  frequentiores  in  posterum  se  ad  ij^sos  Ufferas  da- 
tunim,  31  Martii  et  2  Junil^'  [1551]. 


*  laium. 

-  Commissum  ei  erat,  ut  Viennae  theologiam  traderet  et  collegium  Societatis 
incoharet.     Vide  supra  p.  343 — 344. 

^  Festum  paschatis  anno  1551  agebatur  29.  Martii. 

*  Cf.  Rom.  6,  11. 


352  l^^S.    Canisiiis  academiae  ingolstadiensis  adulescentibus  studiosis. 

105. 

CANISIUS 

ACADEmAE  IXGOLSTADIEXSIS  ADLLESCEX- 
TIBrS  STl  DIOSIS. 

Iiigolstadio  5.  Aprilis  l.").)I. 

Ex  archetypo  (in  2°  duplo,  charta  transversa,  1  p.),  manu  ignota  scripto.  Ex 
reliquiis  cerae  viridis  in  quattuor  angulis  paginae  posterioris  coniparentibus  intelle- 
gitur  litteras  has  Ingolstadii  affixas  fuisse  eo  loco,  quo  universitas  edicta  sua  pro- 
mulgare  solebat.  Postea  Canisius  eas  Friburgum  usque  Helvetiorum  secum  aspor- 
tavit  et  in  charta  aversa  partem  contionis  germanicae  a  se  habitae  scribendam 
curavit,  quam  et  sua  manu  oorrexit.  Exstant  in  cod.  ^Scripta  B.  P.  Canisii  X.  Ua" 
tf.  non  sign. 

Excusat  se,  qiiod  litterarum  studiosis  tam  saepe  litteras  puhlicas  proponat. 
Quaenaui  aestivo  tempore  mutationes  faciendae  sint  in  horis  scliolarum  etc.  Aristotelis 
^Ethica" ;  Sophoclis  „Oedipus  Coloneus" ;  Lucianus.  Cwatum  iri ,  ne  ullius  artis 
professio  desit ;  sed  auditores  quoque  diligentes  esse  dehere. 

RECTOR  ACA 

demicus  Studiosis  omnibus. 
Saepius  fortasse  quam  gratum  est,  uideri  possumus  literas  publicas 
uobis  proponere,  Studiosissimi  atque  optimi  adolescentes ,  nec  satis 
.scimus  quo  tandem  animo  adhortationes  nostrae  toties  repetitae,  a 
plaerisque  excipiantur.  Sed  euincit  tamen  nos  sollicitudo  de  uobis, 
uestrorum  commodorum  cura,  amorque  uestri  singularis  efficit,  ut 
malimus  frequentiam  quibusdam  displicere,  quam  hac  in  re  officium 
nostrum  desiderarj.  Speramus  igitur  vos  simili  affectu  haec  ampiecti, 
quo  nos  uestram  aetatem  prosequentes  proponimus.  Praeterierunt 
iam  feriae,  et  lectionum  vacationes  ^,  ut  et  illud  nos  vsurpare  possimus 
tritum  sermone  omnium,  foras  Cares,  non  amplius  Anthisteria  -.  Cum 
igitur  Domini  Professores  omnes  ad  suam  legendi  prouinciam  redituri 
sint,  uestri  erit  officij  eos  diligentissime  audire.  Et  quoniam  mutatio 
iam  aliqua  facta  est,  hunc  ordinem  etiam  illis  qui  ignorare  possent, 
indicamus  ^. 


'  ^Statutis"  anno  1522  ^renovatis"  sancitum  erat,  ut  superiorum  facultatuni 
scholae  tempore  paschali  per  15  dies,  „a  Dominica  Palmarum  usque  ad  alteram  post 
Dominicam  Quasimodogeniti"  (eo  anno  22.  Martii  ad  6.  Aprilis)  intorquiescerent. 
Vide  ^Statuta  renovata"  apud  Mederer  I.  c.  IV,  195. 

-  .,^H'}[>a%t  haiisg,  o-jz  zr  fhi9s(rrrjpia.''''  Quod  proverbium  etiam  posuit  et  ex- 
plicavit  Erasmus  in  ,Adagiis". 

^  De  professoribus,  quorum  in  his  litteris  fit  mentio,  haec  sunt  notanda :  P.  Nico- 
laus  Goudanus  praeter  Epistulam  ad  Romanos  „Ethica"  quoque  Aristotelis  exponebat 
(v.  supra  p.  8.S9.  .844).  Franciscus  Zoanettus,  Nicolaus  Everhard  ^senior"  sive  Phrysius, 
IJartholi.maeus  Romuleus  ius  docebant  (cf.  supra  p.  339 ').  Wolfgangus  Gotliard 
.granimaticae  latinae  et  Ciceronis  professor  ordinarius"  erat  {Miderer  I.  c.  I,  224). 
loannes  Lorichius,  hadamarius,  lingiiae  graecae  et  artis  dicendi  professor,  hoc  ipso 
anno  Ingolstadii  universitatis  hortatu  in  lucem  eniisit  opus:    ^Grammatices  Latinae 


5.  Aprilis  1551.  353 

VI  Hora. 

In  sacrosancta  Theologia  legetur  hora  Sexta  quottidie,  eamque 
operam  profitendi  Domini  Theologi  partientur.  Ethicorum  autem  lectio 
in  paucos  dies  differetur,  dum  exempL^ria  aduehantur:  deinde  et  in  ijs 
expHcandis  Dominus  D.  Nicolaus  solitam  suam  diligentiam  adhibebit. 

Eadem  hora  excellentissimus  uir  Dominus  Franciscus  Zoanetus, 
qui  faeliciter  ad  nos  et  summa  onmium  expectatione  redijt  ^  suam 
lectionem  prosequetur. 

VIII  Hora. 

Hac  hora,  ut  forte  non  ignotum  est  antea,  Clariss.  et  Eximius 
vir  Dominus  D.  Nicolaus  Phrysius  leget.  Reliquas  lectiones  ante- 
meridianas  omnibus  notas  arbitramur. 

II  Hora 

Clarissimus  Dominus  Bartholemaeus  Romuleus  perget,  ut  ex  ipsius 
scriptis  cognoscetis.  Eadem  hora  et  loco  solito  Johannes  Lorichius 
Poeta  Laureatus  Sophoclem  Poetam  Tragicum,  in  suo  genere  prae- 
stantissimum,  enarrabit,  et  vt  ex  ipso  intellexi,  Oedipum  Colonaeum 
\.sk']  Tragoediam  ubique  memoratam  et  a  doctissimis  laudatam  inter- 
pretabitur,  quibusdam  horis  adiunget  etiam  Lucianicum  ahquod  opus- 
cukmi,  ut  non  rainus  solutam  Orationem  Graece  eloquentiae  quam 
ligatam  Tyrones  audire  possint. 

III  Hora. 

Hac  hora  M.  Wolfganngus  Gothardus  Grammaticam  latinam,  que 
nuper  a  Domino  Johanne  Lorichio  est  conscripta  in  Collegio  ueteri 
vt  publice  constitutum  est,  fide  et  diligentia  consueta  docebit.  Tantum 
ea  indicare  voluimus  que  mutata  nonnihil  sunt  hoc  tempore.  Jn  his 
igitur  et  omnibus  alijs  uellemus  omnes  adolescentes  assiduos  esse,  ut 
quilibet  quod  sibi  vtile  putarit  assequatur.  Curabitur  autem  a  nobis, 
et  breui  futurum  est,  ut  nulla  cuiuscunque  facultatis  aut  disciplinae 
professio  desideretur,  ne  ullus  sit  calumnijs  et  inuidorum  querelis 
locus.  Vtinam  non  minus  professores  de  ignauia  auditorum,  quam 
illi  de  lectionum  copia  et  utilitate  possent  conqueri.  Optamus  prae- 
terea  et  conamur  omnes  ne  quis  hic  operam  ludat,  Sed  omnes  et 
singulj  studiorum  suorum  uberrimos  fructus  reportent.  Datae  sub 
Sygillo  nostro  Nonis  .Aprill.    Anno  salutis  humanae  LI. 


Comiaentarij  e  Praestaiitissimis  eius  scientiae  autoribus,  et  Corypbaeis,  in  usum 
Academiae  Ingolstadianae ,  recens  collecti  .  .  .  nunc  autem  publica  autoritate  editi" 
{F.  ]r.  E.  Roth ,  Die  Gelehrtenfamilie  Lorichius  aus  Hadamar,  in  „Centra]ltlatt  fiir 
Bibliothekswesen",  11.  Jahrg.  (T.eipzig  1894]  p.  382). 

'  Romam  ad  lulium  II f.  pontificem  ab  Alberto  V.  duce  missus    erat  {Mederev 
1.  c.  I,  224). 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  .\rta.    I.  23 


354     106.  Canisius  adulescentibus  studiosis  universit.  ingolstad.   15.  Aprilis  1551. 

106. 

CANISIUS 

rettor  et  seiiatus  atademicus 

ADULESCENTIBLS  STLTDIOSIS  l XIVERSITATIS 
IKGOLSTADIEXSIS. 

lugolstadio  15.  Aprilis  1551. 

Ex  litteris  archetypis  (in  2°  duplo,  1  j).),  in  quibus  reliquiae  sigilli  academici 
comparent ;  scriptae  esse  videntur  a  notario  universitatis  eodem,  qui  et  acta  senatus 
conscripsit  (v.  infra  monum.  50 — 62).  Ex  reliquiis  cerae  rubrae  in  quattuor  angulis 
paginae  posterioris  apparentibus  cognoscitur  edictum  hoc  Ingolstadii  tabulae  aca- 
demicae  affixum  fuisse.  Quod  Canisius  postea  Friburgum  usque  Helvetiorum  secum 
asportavit.  Exstat  in  cod.  ^Scripta  B.  P.  Canisii  X.  Ua"  2  ff.  non  sign.  In  parte 
paginae  posterioris  initium  sermonis  sacri  a  Canisio,  ut  videtur,  habiti  manu  aliqua 
eiusdem  temporis  scriptum  est. 

Acriter  reprehenditur  studiosorum  licentia,  et  maximc,  qitod  magistratuum  infer- 
(licta  neglegentes,  „hombardas  emittanf".  Magno  jjraemio  proposito  omnes  invifanfur 
ad  indicandum  studiosum  illum,  qui  nuper  „bomhardae"  sfrepitu  quietem  nocturnam 
turharit. 

Rector  et  Senatus  Aeademiae  liuius  Jngolstadiensis. 
Quidam  inter  veteres  eo  in  loco,  vbi  multas  leges  promulgari  et 
noua  subinde  aedicta  proponi  audiebat,  ibi  esse  magnam  peccantii 
libidinem  et  deprauatos  mores  non  absurde  collegit  ^,  Hoc  etiam  de 
nostris  tam  frequentibus  statutis  aliquis  dicere  posset,  si  enim  adole- 
scentes  nostri  eam  legibus  et  Magistratui  suo  reuerentiam  praestarent, 
quam  deberent,  non  opus  esset  toties  nos  decreta  affigere,  Sed  cum 
grassentur  vitia  his  tamquam  remedijs  obuiam  ire  cupimus,  et  nimium 
se  efferentem  petulantiam  compescere.  Jam  ante  multos  annos  magna 
seueritate  interdictum  e.st,  ab  Jllustrissimo  primum  Principe,  deinde 
ad  illius  voluntatem  et  a  nobis  graui  poena  prohibitum  est,  ne  subditi 
nostri  Bombardis  vtantur,  ne  ue  eas  vel  in  oppido  vel  extra  muros 
in  proximis  locis  emittant^,  Sed  quam  plerique  a  pietate,  ab  officijs 
honestatis  ct  obedientiae  sint  alieni,  res  ipsa  declarat,  audimus  quos- 
dam  immanitate  Cyclopica  et  Barbarica  turmatim  in  plateis  vagari 
et  Bombardas  emittere,  non  sohim  diurno  tempore ,  sed  et  nocturno, 
quo  omnibus  in  terra  viuentibus  quietem  Deus  Opt:  Max:  esse  voluit  ^, 
Alij  cornuum   strepitu   et   furiahbus  Bachationibus  insanientium  more 


'  Erasmus  in  libro  VJI.  .Apophthegmatum"  (in  editione  Coloniae  auno  1547 
facta  p.  617)  scribit  Arcesilaum  philosophum  graccum  dicere  solitum  esse:  ,Ubi 
permultae  leges  essent,  ibi  plurimum  esse  vitiorum."  Notum  est  et  illud  2\icifi: 
,Corruptissima  re  publica  plurimae  leges"   (Annales  III,  27). 

"^  Ex  parte  harum  litterarum  extrema  intellegitur  ,.bombardae  emissionem" 
idem  esse  atque   ,eiu  Schufs  au.s  einer  Biichse"   sive  ictum  bombarda  missum. 

*  Confer,  quae  his  de  rebus  ac  de  iis,  tjuae  seqimntur,  acta  sunt  13.  Aprilis 
1551  in  senatu  academico;  infra,  monum.  62. 


107.  Seb.  Pighinus  Petro  Canisio  et  Leon.  Ke.ssel.    19.  Aprilis  1551.       355 

ciues  inquietant.  His  igitur  literis  ea  omnia  scandala  seuerissime 
vetamus,  Statutum  de  Bombardarum  vsu  vobis  in  niemoriam  reuo- 
camus  idque  perpetuo  valiturum  decernimus. 

Cum  vero  dominica  Misericordiae  ^  nocturno  tempore  auditus  sit 
sonitus  Bombardae  in  platea,  Nosque  autorem  eius  facinoris  ignoremus, 
vt  onmes  cognoscant,  nos  in  hominem  tam  nefarium  animaduersuros 
esse,  ei  praemium  decem  florenorum  proponimus  et  statim  daturi 
sumus,  qui  illum  publicae  tranquillitatis  perturbatorem  indicarit  et 
hec  fecisse  comprobarit,  quemadmodum  et  leges  ei  qui  famosi  libelli 
scriptorem  indicarit,  praemium  constituere  iubent.  cum  ex  hoc  pubHca 
vtilitas  emergat. 

Zuwiffen^  sey  Menigklich;  Nach  dem  am  Sonntag  Misericordiae 
zu  nach  auff  der  gassen,  ain  schuefs  aus  ainer  buxschen  gehort  ist 
worden,  vnd  der  thatter  vns  vnbewist,  auff  das  man  aber  sehen  mog, 
das  wir  das  nit  vngestrafft  lassen  wollen,  bitten  wir  Rector  vnd  Rat 
der  vniuersitet,  welcher  vnns  denselbigen  warhafftig  kan  antzaigen, 
das  er  das  vnuerzogenlich  thue,  Soll  von  vns  ain  guten  lon,  nemlich 
zehen  gulden  als  pald  emphangen. 

Decretum  in  consilio  nostro  14  die  mensis  Aprihs  et  emanatum 
sub  Secreto  vniuersitatis  15  die  eiusdem  mensis  Anno  domini  etc.    51. 

L.  S. 

107. 
SEBASTIANUS  PW^HIIVUS, 

archiepiscopus  sipontinus  et  nuntius  apostolicus  ^ 

PP.  PETRO  CANLSIO  ET  LEONARDO  KESSEL,  S.  J. 

Augnsta  ViiKlelicorum  19.  Aprilis  1551. 

Elx  Herm.  Cromhach  S.  J. ,  Vita  et  Martyrium  S.  Ursulae  et  Sociaruni  (Co- 
loniae  Agrippinae  1647)  p.  700—701. 

Canisio  et  Kesselio  permiitit,  iit  sacras  reliquias  sibi  donatas  vel  donandas  acci- 
piant  et  qiiociinijHe  transferant. 

Sebastianus  Pighinus  Dei  et  Apostolicae  Sedis  gratia,  Archi- 
episcopus  Sipontinus,  et  Sacri  Palatij  Apostolici  Rotae  locum  tenens, 
ad  Inuictissimum  Principem  Carolum  Romanorum  Imperatorem  semper 
Augustum,    ac   vniuersam    Germaniam   S.    D.   N.    lulij    diuina   proui- 


'  Ea  dominica  tunc  dies  12.  Aprilis  fuit. 

2  Quae  hic  germanice  —  civium  et  aliorum  ineruditorum  gratia  —  dicuntur, 
ea  fere  sunt,    quae  superiore  capite  („Cum  vero  dominica"  etc.)  latine  dicta  erant. 

*  De  Sebastiano  Pighini  vel  Pighino  (f  1553),  ad  Carolum  V.  a  Paulo  III.  et 
a  lulio  III.  legato  et  postea  cum  Marcello  cardinali  Crescentio  et  Aloysio  Lipomano 
concilio  tridentino  (1551 — 1552)  praefecto  et  in  collegiuni  cardinalium  cooptato 
vide  Ciaconimn-Oldoinmn  I.  c.  III,  776,  et  Lor.  Cardella,  Memorie  storiche  de'  Car- 
dinali  IV  (Roraa  1793),  320—822. 

23* 


350       10"-  ^*^^^-  Pighinus  Petro  Canisio  et  Leon.  Kessel.    10.  Aprilis  1551. 

(lentia  Papae  8.  et  Apostolicae  Sedis  Xunciiis  cum  potestate  Legati 
(le  latere. 

Dilectis  nobis  in  Christo  Petro  Canisio  Nouiomago  Theologo,  et 
Leonardo  Kessel.  Coloniensis,  et  Leodiensis  respectiue  Dioecesis  Cle- 
ricis  salutem  in  Domino  sempiternam. 

Sincerae  deuotionis  affectus,  quem  erga  Sanctorum,  et  Sanctarum 
reliquias  gerere  comprobamini "  nos  inducit,  vt  vos  specialibus  fauo- 
ribus  et  gratijs  prosequamur;  Hinc  est,  qaod  nos  per  dictae  Sedis 
literas ,  (ad  quarum  insertionom  non  tenemur)  sufficienti  facultate 
muniti  vobis,  et  cuilibet  vestrum,  vt  quascunque  Sanctorum,  et  Sanc- 
tarum  reliquias  vobis,  et  vnicuique  vestrum,  vt  asseritis,  in  istis 
Germaniae,  et  alijs  inferioribus  partibus  donatas,  et  imposterum  do- 
nandas  recipere,  et  ad  partes  Hispaniarum,  seu  alias  Regiones,  Pro- 
uincias,  Terras,  Ciuitates,  seu  loca  ad  quae  vos,  seu  quemlibet  vestrnm 
declinare  contigerit,  asportare,  et  in  aliqua  Ecclesia,  seu  Ecclesijs, 
Capella,  vel  Capellis,  aut  alio  loco  sacro,  vel  sacris  oratorio,  vel 
oratorijs,  vbi  debita  cum  reuerentia  venerentur,  reponere,  et  deposi- 
tare,  seu  per  quemcunque  alium ,  vel  alias ,  Personam ,  vel  Pei'sonas, 
idoneam^  vel  idoneas  vobis  tideles  ad  hoc  per  vos  eligendas'  huius- 
modi  reliquias  nomine  vestro  recipere,  et  recipi,  et  sicut  praemittitur 
transportari,  jtransferri,  et  reponi,  ac  repositari''  facere,  absque  aliquo 
conscientiae  scrupulo,  et  alicuius  poenae  Ecclesiasticae  incursu  libere, 
et  licite  possitis,  et  valeatis,  ac  illi  possint ,  ac  valeant  licentiam,  ac 
facultatem  concedimus  pariter,  et  indulgemus.  Non  obstantibus  Apo- 
stolicis,  ac  Prouincialibus ,  et  Synodalibus  constitutionibus,  et  ordina- 
tionibus,  ceterisque  contrarijs  quibuscunque  ^. 

Datum  Augustae  An.  a  Natiuitate  Domini,  1551  lo  Kal.  Maij, 
Pontificatus.    S.  D.  N.  lulij,  Papae  3.    Anno  2. 

S.  Archiepiscopus  Sipontinus  Nuncius  Apostolicus. 
Loc.  Sif/. 

Nicolaus  Driol  Secretarius. 

Viilimus  Canisium  iain  anno  1550  Lipomanum  nuntium  rogasse,  ut  sibi  soeiis- 
tjue  facultateni  concederet  sacras  reliquias  Colonia  asportandi ,  ac  mox  videbimus 
Canisium  exeunte  anno  1551  a  P.  Leonardo  Kessel  reliquias  colonienses  petentem, 
.<luoniam  et  Romae  iussus  sum  promissam  servare  fidem,  ([uam  servare  non  possum, 
nisi  donatis  Florentiae  Reliquiis".  Proxima  tamen  et  praecipua  harum  litterarum 
dandarum  occasio  ea  fuit,  quae  epistula  vel  regesto  proxime  (n.  108)  subiungendo 
cnarrabitnr. 


"*  ]'(7  comprobabamini ;   Croitih.  perpcmin :  comproltabimini. 
^  idoneum  Cromh.  ""  eligendos  Croiiih. 

■'  Sic ;    scd  nialini  leyere  depositari,  sicut  paulo  ante  dopositare  tfcriptum  era' ; 
„rc2jOsitare"  tion  invenitur  apud  Dii  Catiijc. 


Vide  supra  p.  294'. 


108.  Carol.  V.  Can.  et  Kessel.  Circ.  li:>.  Apr.  1551.  109.  Pol.  Can.  et  Goud.  22.  Apr.    357 

108. 
CAROIilJS  V. 

imperator 

PP.  PETRO  CANISIO  ET  LEONARDO  KESSEL,  S.  J. 

Augusta  Vindelicorum  •  circiter  19.  Aprilis  1551. 

Ex  Henn.  Ciombach ,  Yita  et  Martyrium  S.  Ursulae  et  Sociarum"  (Coloniae 
Agrippinae  1647)  p.  700. 

Mandat  i/s,  ut  sacras  reUquias  in  Hispaniam  atque  Indias  mittant. 

„Quam  maxime ,^'  inquit  Cromhach ,  [Carolus  V.]  „cupiebat  Hispanias  et 
Inclias  recens  partas  Dei  defensione ,  et  DIJVBVM  tutela  praesidioque  com- 
muniri.  .  .  Vnde  ardor  sacras  Sanctormn  reliquias  in  sua  regna  deducendi 
natus  .  .  .;  et  quia  Coloniam  non  ignorabat  conditorium  quoddam  ditissimum 
esse  tanti  Thesauri,  quo  tamen  potiri  non  nisi  adminiculo  Sedis  Ajwstolicae 
posset  ^,  id  obtinuit ,  et  quos  maxime  illo  in  negotio  fidos  nouerat  Petrum  Ca- 
nisium  olim  a  Magistratu  et  Vniuersitate  Coloniensi  ad  se  legatum  semel  iterum- 
que  missum,  et  loci  Rectorem  primum  Kesselium:  Vtrique  Breui  Nuncij  Apo- 
stolici  curato  in  mandatis  dedit,  vt  summa  fide  Sanctorum  lipsana  vndecunque 
(u-cep)ta  in  Hispaniani,  Indiamque  transmitterent.''' 

Crombacli  fatetur  se  nescire,  quas  reliquias  et  quo  Canisius  et  Kessel  mise- 
rint.  Quaenam  S.  Ursulae  et  Sociarum  eius  reliquiae  in  Hispania  asserventur  et 
quibus  locis,  exponit  1.  c.  p.  701 — 702.  Ceterum  Crombachii  relatio  confirmatur  iis, 
quae  Hermannus  de  Weinsberg,  civis  coloniensis  Canisio  aequalis,  in  suo  „Gedenk- 
boich"  notavit:  „A.  1556  den  22.  sept.  ungeferlich  ist  ein  her  uis  Hispanien  her 
zu  Coln  komen,  genant  Don  Martin  ab  Arragonia,  Comes  in  Ribacorso,  und  hat 
breif  vom  keiser  an  ein  ersamen  rait  bracht,  das  man  ini  forderlich  wolt  sin,  das 
er  etwas  hiltumbs  van  den  11  dusent  jonfern  mocht  erlangen."  Quae  et  obtinuit*. 
Sub  idem  tempus  Ludovicus  de  Avila,  nobilis  hispanus  Caroloque  familiaris,  ab 
archiepiscopo  coloniensi  sex  capita  Sociarum  S.  Ursulae  accepisse  et  Placentiae 
(Placencia)  in  templo  S.  Vincentii  posuisse  traditur*. 

109. 
P.  lOAXNES  DE  POLAXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

PP.  PETRO  CANISIO  ET  NICOLAO  GOUDANO,  S.  J. 

Roina  22.  Aprilis  1551. 

Ex  „MonHmentis  Jiistoricis"  S.  J.  I.  c.  p.  261,  adnot.  1. 

„Polancus ,  ex  commissione ,  Petro  Cunisio  .  .  .  et  Nicolao  Gaudano ,  ne 
publicum  munus  admittant,  ut  Bectoris,  etc,  22  Aprilis'''  [1551]. 


Carolus  illic  comitiis  imperii  praesidebat. 
Vide  supra  p.  294 ^ 

K.  Hohlbanm,  Das  Buch  Weinsberg  II,  85—86, 
Am.  Pichot,  Charles-Quint  (Paris  1854)  p.  252. 


358  110-   Canisius  S.  Ignatio. 

uo. 

OANISIUS 
SAXCTO  lOXATIO. 

Iiijjolstadio  30.  Aprilis  1551. 

Ex  apographo  recenti ,  nuper  coJlato  cum  epistula  autographa ,  posita  in  cod. 
,,Epistt.  B.  Petri  Canisii  I.''  p.  319;  Polancus  in  ea  pauca  quaedam  mutavit';  quae 
infra  suis  locis  proponentur. 

Apographum  antiquum ,  Roma  ad  Socios  hispanos  missum ,  exstat  in  „Varia 
Historia"  t.  1,  f.  208.  209,  alterum  a  P.  Bernardo  Oliverio  S.  J.  (f  1556)  scriptum 
in  alio  codice  hispanico. 

Ex  hac  epistula  multa  ad  verbum  descripserunt  Polancus,  Chronicon  II,  264, 
et  Sacchinus,  Can.  p.  56 — 59.  Pars  ea,  quae  P.  Claudium  laium  spectat,  edita  est 
a  Boero ,  laio  p.  240 — 242.  Particulas  epistulae  posuerunt  etiam  K.  Germanus, 
Keformatorenbilder  p.  306,  et  Gothehi  1.  c.  p.  687.  Tota  epistula  primum  edita 
est  in  „Litteris  quadrimestrihus'^  I,  280 — 286. 

(Epistula  „quadrimestris" .)  P.  Claudius  laius  quanta  in  comitiis  augustanis 
praestiterit,  imprimis  confessionibus  peccatorum  exceptis  et  Societate  principibus  com- 
mendata.  Eius  prudentiam  et  modestiam  etiam  Lutheranis  placuisse ,  eumque  in 
Saxoniam  ab  iisdem  invitatiim  esse.  Collegium  viennense  a  laio  incohari.  Eodem 
auctore  ac  duce  cardinalem  aiigustanum  exercitia  spiritualia  peregisse  ac  se  suosque 
reformasse.  Ingolstadii  de  duobus  collegiis  ex  decumis  ecclesiarum  condendis  agi; 
disputationes  et  scholam  Ethicae  florere ;  principcs  Sociis  favere.  In  rectoris  munere 
quae  ipse  fecerit  ad  libros  haereticos  moresque  pravos  abolendos;  scholasticorum  pa- 
rentes  monitos  et  delicta  vindicata  esse.  Se  eo  defunctum  munere  salarium  recusasse. 
Socios  obsecrat,  ut  Germaniae  afflictissimae  opem  ferant. 

De  rebus  fratrum  Societatis,   qui  apud  Germanos   degunt,   ab  initio 
anni  1551% 

IHESVS 

Redditurus*'  rationem  superiorum  liuius  anni  mensium,  hoc  de  me 
ipso  praefari  habeo,  Reuerende  Pater  in  CHRISTO  Praeposite  noster, 
vereri  me  sciHcet,  ac  solicitum  esse  summo  iure,  quam  ego  rationem 
omnis  uitae  meae  sim  coram  iudice  Deo  redditurus,  qui  nunc  de  paucis 
etiam  mensibus  nisi  male  collocatis  respondere  non  possum.  Praestat 
igitur  de  R,  P.  et  Doct.  Claudio  laio,  et  D.  Nicolao  Groudano  dicere  pri- 
mum,  quod  per  illos  divina  bonitas  efficiat,  quae  peccator  ego,  Deoque 
ingratus  et  inutilis  plano  haud  consequor.  Vellem  interim  magis  mihi 
esse  comperta,  quae  praecipue  R.  P.  Claudius  hoc  anno  gessit,  prae- 


*  Sequuntur  verba:  praesertim  Ingolstadii,  quae  postea  (ab  ipso  Canisio ,  ut 
cidetur)  deleta  sunt. 

^  Polancus  in  autographo  ante  Redditurus  posuit  verba  Gratia  et  pax,  etc, 
„ut  Canisianam  narrationem  ad  epistulae  vulgarem  formam  reduccret,  sicque  a  librariis 
transcriberetur"  (ita  editor  ^Litterarum  quadrimestrium"  I,  280^).  Eadem  verba 
sunt  in  „Varia  Historia". 


'  Mutavit,    ut   ita  mutata  transcriberetur  eiusque  exempla  in  varia  Societati 
domicilia  mitterentur.     Cf.  supra  p.  336—337. 


30.  Aprilis  1551.  359 

clara"  sane,  et  ad  CHHISTI  gloriam  illustrandam  scriptu  digna,  si 
quis  ea  coram  adspexisset.  Illud  satis  constat,  operam  Patris  huius 
in  Comitiis  proximis ,  ut  alias  perscripsimus ,  neque  parum ,  neque 
paucis  profuisse,  siue  confessionis  Sacramentum  spectemus,  in  quo 
administrando  saepe  multumque  versatus  egt,  praesertim  ob  concessum 
aulae  Caesareae''  lubilaeum  ^  sive  familiaritatem  illius  cum  Principibus 
liabitam  consideremus.  Et  pro  nostra  quidem  ac  lESV  Societate  in 
illo  Principum  atque  Germanorum  conuentu  tantum  praestitit,  quantum 
nemo  alius  unquam  in  Germania:  sic  nomen,  originem,  successum, 
progressum  Societatis  explicuit,  sic  infixit  germanis  animis,  ut  autho- 
ritatem  nostris  et  fidem  inuenerit  ad  hanc  vineam  CHRISTo  ex- 
colendam'.  Magna  in  illo  dexteritas,  qua  sese  applicare''  solet  omnibus. 
tam  summis  quam  infimis :  magna  in  agendo  prudentia,  ut  quorumvis 
animos  tractare,  sibique  in  domino  conciKare  norit,  adeo  ut  mirum 
saepe  multis  visum  sit,  quo  pacto  simplicitas  et  modestia  illa  patris 
cum  authoritate  et  laude  pubHca  coniungeretur,  ut  nihil  non  impetrare 
vel  ridendo  posse  videatur^  Sed  Spiritus  Dei  quem  semel  occuparit*^, 
eum  multis  ornat  dotibus,  praesertim  ubi  communis  id  exposcit  utiUtas 
et  gloria  CHRISTI.  Unde  non  CathoKcis  modo  pergratus,  et  ad  con- 
firmationem  fidei  commodus  adhortator  fuit,  sed  etiam  praecipuis  qui 
tunc  aderant,  Lutheranorum  Consiliariis,  qui  ilhim  de  fide  disserentem 
audiebant  lubentissime  satisfecit.  Rogabant  illum  de  maximis  contro- 
uersiis  in  Rehgione:  proferebant  argumenta  sua,  praesertim  de  materia 
lustificationis  2 ,  etiam-  praesentibus  quibusdam  Episcopis^.  Ille,  ut 
mirus  est*"  artifex  in  perspiciendis  et  tractandis  animis,  summa  cum 
modestia  respondebat,  aperiebat  nodos,  eximebat  scrupulos,  veritatis 
causam  illustrabat,  ut  mirari  tum  Cathohci  tum  haeretici  possent.  Quare 
qui  partes  agebant  Saxoniae  Ducis,  ilHus  uerbis  rationibusque  permoti 


*  Ita  Litt.  quadr.;  perclara  apogr.  nostr.  ''  in  aula  Caesarea  V.  H.  et  Bo. 

■=  Polanciis    Jiaec   sic    iinviutavit:   et   fidem    qnae    ad    hanc    vineam  Christo  ex- 
colendam  erat  pernecessaria.     Ita  et  V.  H. 

^  attemperare  Pol.  (sic  mutavit  autogr.),  V.  H.,  Bo. 

"  A  Canisio  ipso  correctum  ex :  videretur.  ^  occupavit  Bo.  "  et  V.  H. 

''  et  praesentibus  quihusdam  Episcopis  ille,  ut  mirus  est  etc.  Bo. 


1  De  iuhilaeo  anno  1550  Romae  hahito  vide  supra  p.  314  -.  Caroli  V.  rogatu 
Tulius  III.  litteris  Roma  29.  Novemhris  1550  datis  concesserat,  ut  Carolus  et  Phi- 
lippus  eius  filius  cum  „familiarihus  continuis  Commensaiihus  ac  caeteris  Curialibus" 
suis  indulgentias  iubilaei  assequi  possent,  etiamsi  Roniam  non  venirent;  inter  con- 
diciones  a  pontifice  positas  etiam  peccatorum  confessio  erat  (lulii  litteras  edidit 
Raijnaldus,  Annales  Ecclesiastici  tom.  XXI,  P.  2  ad  a.  1550,  n.  48). 

2  Vide,  quae  epistulae  Canisii,  7.  Augusti  1552  ad  Polancum  datae,  subiecta  sunt. 
*  Aderant   cardinales    Otto    Truchsess    augustanus    et  Christophorus  Madrucci 

tridentinus  episcopi ,  Sehastianus  de  Heusenstamm  moguntinus  et  loannes  de  Isen- 
burg  treverensis  archiepiscopi  et  imperii  electores,  Robertus  de  Croy  cameracensis, 
Melchior  Zohel  herbipolensis,  Mauritius  de  Hutten  eystettensis,  Christophorus  Mezler 
constantiensis,  Michael  Hclding  merseburgensis  episcopi  {Sleidanus  I.  c.  1.  22,  p.  402). 


360  ll*-'-    Caniaius  S.  Ignatio. 

ad  concordiani  de  Keligione  ineundam  conuertebant  sese ,  adibant 
summos  Principes,  commendabant  P.  Claudium,  id  maxime  rogantes, 
liceret  Patri  in  Saxoniam  proficisci,  ac  de  rebus  fidei  cum  Philippo 
Melanchthone"  1  aliisque  sectae  magistris  conferre:  plus  effecturam 
apud  illos  eruditam  modestiam,  et  modestam  eruditionem  illam,  qua 
ipsi  iam  fuissent  adiuti,  quam  profecissent  acres  aliorum  disputationcs  -, 
Neque  abhorrebat  Patris  animus  ab  ea  profectione  in  Saxoniam,  nisi 
quod  optabat  adiungi  sibi  K.  P.  lacobum  Laynez,  cuius  etiam  praesentiam. 
si  dominus  cooperaretur^,  ad  emolliendam  haereticorum  duritiem, 
sibi  et  Ecclesiae  prodesse  posse  non  dubitaret  ■*.  Faxit  clementiss. 
Deus,  ut  ad  Saxoniam  quoque,  ubi  uelut  sentina  haereticorum  est, 
Societas  nostra  penetret^,  lucemque  inferre  aliquam  possit  sedentibus 
in  regione  umbrae  mortis''.  Nunc  profectionem  illam  praepeditam 
aut  potius  dilatam  cernimus,  quod  ad  Collegium  Viennense  pater  sit 
destinatus,  iubente  sic  Pontifice  Max.  et  postulante  Romanorum  Rege 
Serenissimo.  Estque  hoc  primum  in  Grermania  Collegium  Societatis, 
ad  quod  multi  e  nostris  aut  iam  peruenerunt,  aut  brevi  admodum 
peruenturi  sunt  CHRISTO  duce,  quos  tum  e  Sicilia,  tum  ex  Italia 
missos  audiuimus.  Mirum  uero  dictu,  quanto  cum  moerore  dimissus 
sit  pater  a  Reuerendissimo  et  Illustrissimo  Cardinale  Augustano,  qui 
abeuntem  ad  navim  usque  non  sine  lachrimis''  est  prosecutus '^,  quique 
per   quadragesimae    tempus  ®    in    spiritualibus    exercitiis    nostris    sub 


*  A  Can.  ipso  correctum  ex :  Melanchtone. 

^  In  autogr.  sequitur:  puto,  quod  tanicn  deldidiim  esse  siijnificatHr  linea  a  Canisio 
ipso,  ut  videtur,  supposita.     V.  H.  ct  Bo.  omittnnt  puto. 

^  Melanchthon  doctoris  partes  in  universitate  vitembergensi  agehat,  quae  in 
potestate  Mauritii  ducis  erat. 

2  Lcgatorum  a  Mauritio  Saxoniae  duce  et  imperii  electore  (loannes  Fridericus  I. 
Saxoniae  dux  aderat  ipse)  ad  comitia  missorum  signifer  certe  Christophorus  de 
Carlowitz  erat,  vir  a  catholica  religione  haud  ita  alienus,  cui  cum  Christophoro 
cardinali  Madrutio  aliqua  consuetudo  erat  {Fr.  Aih.  v.  Lanycnn ,  Christoph  von 
Carlowitz  [Leipzig  1854]  p.  18L  185.  186).  Carlowitzium  a  Mauritio  tunc  Augustam 
missum  fuisse  cognoscitur  etiam  ex  Driiffcl ,  Briefe  und  Akten  I,  600.  623.  ,.Re- 
cessui"  comitiorum  14.  Februarii  1551  Mauritii  nomine  subscripserunt  Melchior  de 
Ossa,  Dr.  iur.,  Asmus  de  Koenretz ,  regionis  lipsiensis  summus  praefectus  ,  loachim 
de  Kneutlingen,  Dr.  iur.,  Mag.  Franciscus  Kramm  (/.  Christ.  Lilnig,  Des  Teutschen 
Reichs-Archivs  Partis  Generalis  Continuatio  I  [Leipzig  17 L3],  885).         ^  Marc.  16,  20. 

*  Mauritii  ducis  legati  asserebant  certum  sibi  esse  dominum  suum  haud  aliter 
sentire,  ac  laius  contionaretur.  Romam  scriptum  est  de  saxonico  illo  laii  itinere; 
quod  tamen  lulio  III.  non  probabatur.  Hacc  ab  Ottone  cardinali  augustano  referuntur 
in  commentario  1.  Februarii  1554  scripto,  quem  edidit  M.  Cli.  Wciss  (Papiers  d'etat 
du  cardinal  de  Granvelle  IV  [Paris  184-3],  381—382). 

^  Mauritius  paulo  post  contra  caesarem  rebellavit  et  anno  1552  Ferdinandum 
Romanorum  regem  coegit,  ut  Pactione  passaviensi  Lutheranis  liberum  religionis  exer- 
citium  ad  tempus  concederet.  ^  Is.  9,  2.    Matth.  4,  16. 

'  Dilingae  igitur,  quae  urbs  Danuvio  apposita  est,  laius  navem  conscendit,  qua 
secundo  flumine  Ingolstadium  et  inde  Viennam  veheretur.  Ingolstadii  autem  Socios 
invisit.  *  Id  tunc  erat  11.  Februarii  ad  28.  Martii. 


30.  Aprilis  1551.  361 

eodem  patre  non  parum  profecit,  digressus  idcirco  ex  Episcopatu  suo  ^ 
in  Monasterium  quoddam ,  ubi  semotus  ab  aulae  strepitu  de  rebus 
piis  commodius  meditaretur  ^.  Nam  et  hac  de  causa  Regem  exorauit, 
ut  Patris  opera  illo  tempore  posset  uti,  quemadmodum  saepe  antea 
desiderarat.  Sed  et  Cappellanus  Reuerendissimi  suo  fructu  non  est 
defraudatus,  acceptis  hebdomadae  primae  exercitiis  ^  quae  ducunt'' ad 
generalem  confessionem.  Omitto  multiplicem  fructum,  quem  hoc  toto 
superiore  anno  collectum  Dominus  voluit  in  aula  dicti  Cardinalis  dum 
is  et  sese  et  aulae  disciplinam  usque  ad  multorum  admirationem  re- 
format,  non  secus  obseruans,  quam  si  pater,  praeceptorque  ipsi  fuisset, 
Patrem  Claudium.  Is  Viennam ,  uti  speramus  in  Domino ,  peruenerit 
una  cum  charissimo  fratre  M,  Petro  Schorichio,  qui  et  ipse  magna 
cum  aedificatione  vixit  nobiscum  hactenus,  et  hinc  aegre  dimitti  potuit, 
quod  in  professorem  publicum  iamdiu  ac  multum  esset  expetitus  *. 
Ut  propius  ad  nostra  veniam,  haud  opus  fore  puto  multis  hic  repetere 
studia  solita,  praelectiones  item  atque  contiones  nostras,  in  quibus 
eodem  duce  progredimur,  quo  primum  authore  coepimus,  CHRISTO 
lESV  Domino  Nostro  ^.  Cui  gratias  etiam  agimus  ob  auctum  iam 
auditorum  numerum.  Nec  maior  fuit  unquam  aut  melior  Theologiae 
hic  instaurandae  spes,  praesertim  quum  multa  tractentur  de  duplici 
collegio  extruendo :  alterum  Societati  nostrae  destinatum  atque  pro- 
missum  est:  alterum  scholasticis  Theologiae  constituetur  iis,  qui  ali- 
quando  ministri  Ecclesiarum  in  Germania  esse  velint  ac  possint. 
Posterius  hoc  nostro  adiungi  collegio  voknit,  ut  haud  procul  absint, 
quos   regi   et  institui   a   nobis  desiderant  *^ :    existimantes ,    hoc  pacto 


*  In  aiifogr.  sequitur:  facile;  qitod  tameii  dclendinn  c^»e  xignificatur  eodem  modo 
quo  supra  puto.     Om.  V.  H.  et  Bo. 

^  Episcopatus  hic  =  domus  episcopalis. 

2  Otto  exercitiis  per  octo  dies  vacabat  in  abbatia  benedictina  Ottobeuren,  qui 
nunc    prioratus   est   congregationis    bavaricae    eiusdem    ordinis    {Manr.   Feijerabend 

0.  S.  B. ,  Des  ehemaligen  Reichsstiftes  Ottenbeuren  sammtliche  Jahrbucher  III 
[Ottenbeuren  1815],  189).  Primum  autem  exercitia  peregerat  Dilingae  anno  1544 
duce  laio  {PoJancus,  Ghronicon  I,  133).  —  Polancus  monasterium  ottoburanum  haud 
recte  ^ottbergensc"  appellat  (I.  c.  II,  266).  ^  Vide  supra  p.  346  ^ 

*■  Cum  eo  anno  Erasmus  Wolf,  parochiam  ingolstadiensem  S.  Mauritii  suscep- 
turus,  praefectura  coUegii  georgiani  cederct,  Schorichius  „ad  hoc  munus  vocatus" 
est;  „quod  tamen  juxta  consilium  P.  Claudii  [laii]  merito  recusatum  est"   {Polancus 

1.  c.  II,  70). 

*  Sub  id  tempus  Ingolstadii  „philoIogicis  et  historicis  studiis"  operam  dabat 
Samuel  de  Quickeberg  (Quichelbergus)  antverpiensis ,  qui  postea  medicum  agebat, 
rerum  antiquarum  scientia  excellebat,  Alberto  V.  in  thesauro  rerum  antiquitate  et 
raritate  notabilium  colligendo  praecipuus  adiutor  erat.  Hic  in  opere  suo  ^Apophthcg- 
mata  biblica,  tum  et  responsiones  aliae  piae  et  salutares"  etc. ,  quod  anno  1571 
Coloniae  edidit,  gloriatur,  quod  olim  Ingolstadii  Petrum  Canisium  „summo  Latini 
sermonis  splendore  frequenter  concionantem"  audierit  (in  epistula  dedicatoria  f.  A  2''). 

^  Albertus  V.  dux  hoc  collegium  anno  1572  incohatum  anno  1576  plene 
constituit  et  Societati   gubernandum    tradidit;    quod    „colIegium  Albertinum",    ,con- 


3(32  ^l*^-    Caiiisius  S.  Ignatio. 

quam  optime  collocari  siimptus,  quos  nunc  maximos  recipit  liaec  Aca- 
demia,  cui  a  Pontifice  Max.  concessum  est  daemum,  ut  ex  vicinorum 
ecclesiasticorum  prouentibus  decimas  integras  semel  atque  iterum  col- 
ligere  possit ^  Precandus  est  certe  Dominus  misericordiarum^,  ut 
nullo  interturbante  procedat  hoc  duplex  Collegium,  quaemadmodum  \sic] 
Ducis  IUustrissimi  consiliario  ^,  quum  hic  esset  per  Dei  gratiam  per- 
suasimus^  et  qui  hoc  institutum  se  modis  omnibus  approbare,  atquo 
promoucre  velle  dixit,  eoque  misurum  [sir]  se  literas''  tum  ad  Pont.  Max.  ' 
tum  ad  K.  T.  Haberet  non  paulo  nielius  Germania,  si  studiosi  tum 
ad  pietatem,  a  qua  fere  abhorrent,  tum  ad  Theologiam,  quae  illis 
odiosa  facta  est,  adsuefieri  possent,  ac  presertim  (ut  mihi  videtur)  si 
a  nostris  instituerentur.  Curamus  nunc,  ut  ad  disputandum  in  aedes 
nostras  venire  pergant  hebdomadatim ;  ita  multis  horis  in  Dialectica  et 
Phisica  exercent  sese :  nos  praesides  adsumus,  et  ad  disputandi  usum, 
qui  hic  interiit  pene,  reuocamus  delectos  aliquot  bonaeque  spei  adole- 
scentes.  Faxit  Dominus  ut  sicut  in  literis,  sic  in  spiritu  proficere 
pergant,  nostraeque  expectationi,  quae  ipsorum  est  salus,  faciant  satis. 

Optime  procedit  Aethica  lectio,  quam  in  huius  scholae  gratiam 
praeter  morem  veterem  °  profitetur  Pater  Nicolaus  ^,  publicam  prop- 
terea  laudem  proraeritus,  ut  etiam  luris  doctores  mittant  ad  illum  suos 
auditores. 

Plus  honoris  et  fauoris  offertur  nobis  quam  fateri  debeamus. 
Utinam  minor  existimatio'  maiorque  prouentus   animarum  accederet; 


*  FolancHS  verba  per  Dei  gratiam  persuasimus,  et  tnutavif  in  visumest;  atqiie 
ita  etiam  in  V.  H.  scriptum  est. 

^  Polancus  verba  misurum  se  literas  mutavit  in  curaturum  se  mitti  litteras 
Ducis  sui.     Ita  et  V.  H.  "  nostri  additum  est  a  Polanco. 


victus  S.  Ignatii  martyris",  „der  catholischen  Priesterschaft  Seminarium"  dicebatur 
{Mederer  1.  c.  IV,  353—354.     Prantl  1.  c.  I,  262). 

1  Pauhis  III.  anno  1548  Guilielmo  IV.  duci  decumas  omnium  Eavariae  eccle- 
siarum,  paucis  exceptis,  pro  universitate  ingolstadiensi  ter  accipiendas  conce.ssit.  Quae 
cum  primum  anno  1549  a  Mauritio  episcopo  eystettensi  pontificis  mandatu  exigerentur, 
22  000  floren.  percepta  et  Monachium  in  aerarium  ducis  illata  sunt.  Exactiones 
decumarum  alteram  et  tertiam  lulius  III.  litteris  mense  Fehruario  a.  1551  ad  Al- 
bertum  V.  datis  iterum  concessit  vel  confirmavit;  ex  secunda  25  000  floren.  accepta ; 
tertia  facta  non  est  {Mnhrer  1.  c.  IV,  270—282.  Prantl  1.  c.  I,  182—186;  II,  187 
ad  193).  Patil.  Dreus  contra  Druffel :  „Doch  ist  es  imwahrscheinlich,  dass  die  Be- 
rufung  der  Jesuiten  mit  der  Zehntenbewilligung  in  Zusammenhang  gestanden  habe" 
(Petrus  Canisius  p.  143'^).  Equidem  censeo  Leonardum  ab  Eck  anno  1548  Romae 
non  solum  decumas  simul  et  homines  Societatis  petiisse,  sed  etiam  alteram  rem 
altera  fulsisse  et  sustinuisse.    Vide  infra,  monum.  32. 

2  Sap.  9,  1. 

^  Georgio  Stockhammer  V     Cf.  supra  p.  323. 

*  Litteras  Alberti  V.  9.  lulii  1550  ad  lulium  III.  datas  dicere  videtur;  de 
quibus  infra,  monum.  47. 

*  Aristotelis  ^Ethica"  non  a  theologo,  sed  ab  aliquo  ex  pliilosophiae  professo- 
ribus  exponi  solebant.  *  Goudanus. 


30.  Aprilis  1551.  363 

iitinam  in  animis^  id  efficere,  quod  in  ingeniis,  valeremus.  Declarauit 
suam  erga  nos  beneuolentiam  princeps,  cum  nuper  adesset :  nec  minori 
fauore  nos  prosequitur  Cancellarius  Academiae,  idemque  Eistettensis 
Episcopus  1 ,  qui  suis  nos  literis  amanter  consolatur ,  qui  Societatem 
hanc  omnem  paterno  certe''  affectu  complectitur,  qui  aureos  mille  iam 
offert  ad  nostri  structuram  Collegii,  Idem  consiliis  suis  magnum  per- 
mouit  Archiepiscopum  Germanum  -,  ut  Collegium  et  ipse  promiserit 
nostris  constituere. 

CHRISTI  gratia  sum  ego  iam  defunctus  munere,  quem  Recto- 
ratum  vocant^,  in  quo  etsi  laborum  et  molestiarum  bona  pars  insit, 
quae  non  valde  conducat  ad  fructum  spiritualem,  attamen  nonnihil 
datum  est,  cur  bonorum  authori  et  fonti  non  ingrati  esse  debeamus. 
Fatentur  aperte  multi  studiosos  in  hoc  magistratu  egisse  quam  soleant 
modestius:  communis  fuit  tranquillitas ,  etiam  tum,  quum  tumultuari 
et  debachari  cum  venia  posse  videntur,  feriis  scilicet  Bachanalibus  *. 
Notandos  haereticorum,  qui  extabant,  libros  curavimus,  ne  venderentur, 
prohibitum  est,  neue  ex  mercatu  huc  amplius  inferrentur  suspecti 
authores,  qui  Grammaticis  etiam,  et  Dialecticis  et  Rhetoricis  libris 
atque  praeceptis  venena  praesentia  commiscuerunt  ^.  Grauiores  abusus, 
qui  subito  leuiterque  tolli  non  posse  videbantur,  quod  alte  radices 
iecissent^  collegimus  in  scriptum  unum;  collectos  misimus  ad  ipsa 
totius  Academiae  capita,  quorum  id  proprium  est,  communi  scholae 
utilitati  et  reformationi  providere  ^.  Haec  res  minorem  conflavit  nobis 
inuidiam  apud  studiosos,  qui  neque  a  nobis  adversus  tot  morbos  medi- 
cinam  recepturi  facile  videbantur,  et  liberauit  etiam  a  periculo  con- 
scientiam,  si  quod  vellemus,  praestare  satis  non  potuimus.  Nec  fuit 
ingrata  isthaec  nostra  opera  iis,  quorum  authoritati  ac  offitio  sananda 
illa  vulnera  committebamus  ^.     Et   cum   non   desint  bonis   parentibus 


*  A  Polanco  miitatum  in:  animorum  affectibus.     Ita  et  V.  H. 

^  Ita  Litt.  quadv. ;  vere  V.  H. ;  recte  apogr.  nostritni. 

•^  Ita  apogr.  nostrum;  egissent  Litt.  cpiadr.  et  V.  H.,  idqiie  fortc  rectius. 


1  Mauritius  de  Hutten. 

-  loannem  de  Isenburg,  archiepiscopum  treverensem ;  cf.  supra  p.  344.  350. 

'  In  *matricula  secunda  universitatis  refertur  e  more  die  S.  Georgio  martyri 
sacra  omnium  suffragiis  in  locum  Canisii  suffectum  esse  rectorem  academiae  Bar- 
tholomaeum  Romuleum,  patritium  florentinum  et  iuris  professorem.  Festum  S.  Ge- 
orgii ,  quod  in  plerisque  dioecesibus  23.  Aprilis  fit ,  in  eystettensi ,  ad  quam  Ingol- 
stadium  pertinet,  e  vetere  memoria  24.  Aprilis  agitur  (i/.  Grotefend ,  Zeitrechnung 
des  deutschen  jNlittelalters  und  der  Neuzeit  I  [Hannover  1891],  73). 

*  Vide  infra,  monum.  51 — 62. 

*  Ea  de  re  actum  est  etiam  in  senatu  academico  11.  Decembris  1550  habito; 
vide  infra,  monum  53.  ^  Vide  supra  p.  342.  345. 

'  Hac  Sociorum  opera  ^reformationes"  illae  universitatis  ex  parte  effectae  esse 
videntur,  quae  anno  1552  a  senatu  et  annis  1555  et  1556  ab  Alberto  duce  promul- 
gatae  sunt.  Vide  infra,  monum.  63,  et  epistulam  Canisii  ad  Wiguleum  Hundt  etc. 
datam  Ingolstadio  circa  initium  m.  Decembris  1555. 


364  110.    Canisius  S.  Ignatio.    30.  Aprilis  1.5."il. 

tilii  mali,  quos  utinam  academiae  nullos  haberent,  nos  parentes  etsi 
procul  disiunctos,  per  literas  admonuimus  in  tempore  sibi  filiisque 
consulerent  bene ,  coercerent  aetatis  illius  et  indolis  petulantiam, 
viderent  ut  filii  lionestius  et  rectius  instituerentur.  lam  quia  puniendi 
erant  nonnulli,  vel  ob  peccati  magnitudinem,  uel  in  aliorum  exemplum, 
uel  ob  retinendam  veterem  disciplinam,  alii,  quia  insanabiles  et  de- 
sperati  vidcrentur,  in  exilium  acti,  alii  graviter  reprehensi,  neque  ser- 
monibus  tantum,  sed  etiam  carcere  castigati,  quod  rnelius  curari  non 
posse  existimarentur:  alii  chyrographum  dare  iussi  et  sistere  fide- 
jussores,  admoniti  de  vitae  suae  seria  correctione.  In  condonanda 
noxa  conditiones  praescriptae  certae,  nonnullis  quidem,  ut  in  dies 
aliquot,  aliis,  ut  in  hebdomadam  et  amplius  abstinerent  prorsus  a 
vino,  cuius  usu  fuissent  abusi ,  quibusdam ,  ut  arma  nulla  deferrent, 
aliis  ut  ad  certam  horam  vesperi  essent  domi,  non  egressuri  ante 
lucem,  praeterea  ut  redirent  singulis  mensibus,  et  probatum  adferrent 
Rectori  testimonium  de  vitae  suae  institutione  ^  Breuiter  non  chari- 
tatis  modo,  sed  etiam  iustitiae  exercendae  locus  multiplex  datus  est, 
admirante  me ,  quo  pacto  fieret ,  ut  non  diuersae  tantum ,  sed  etiam 
contrariae  functiones  in  una  hac  essent  societate,  dum  ahi  captivos 
redimerent,  ego  mitterem  in  carcerem,  alii  demulcerent  iratos,  recon- 
ciliarent  offensos,  ego  plecterem,  et  obiurgarem,  et  terrerem,  et  casti- 
garem  improbos.  Faxit  piissimus  Dominus  lESVS,  ut  perinde  ac  periti 
medici  solent,  ad  omnes  omnium  infirmitates  nos  accommodemus,  omnia 
facti  omnibus,  ut  multos  1  u c r i  f a  c i a m u s '-.  Postquam  hoc  munus 
deposui,  quod  certe  invitus  admodum  suscepi,  et  indignus  administraui, 
reddenda  fuit  accepti  et  dati  ratio  ^.  Pecuniam  numerarunt,  quam 
pro  more  solvunt  Rectori  * ;  sed  constanter  negaui ,  me  accepturum 
quicquam ;  non  enim  esse  morem  Societati  nostrae,  pro  quoquam  of- 
fitio  vel  munere  administrato  sperare  aut  recipere  isthaec  praemia ; 
converterent  ipsi,  si  vellent,  quod  mihi  offerrent,  in  pios  usus  ahos: 
sat  esse  si  unde  suppetat  uitae  necessitati  in  diem  haberemus.  Et 
vix  persuasi  tandem  nec  dubito  quin  tacite  probarint  Societatis  exem- 
plum.  CHRISTO  sit  omnis  honor  et  gloria,  quem  et  maxime  cuncti 
precari  debemus,  extrudat  ut  operarios^  suos  in  vineam  istam  de- 
sertam  super  quam  (ut  Isaias  inquit)  ascendunt  uepres  et  spinae, 


'  Cf.  infra,  monmn.  51-62.  ^  i  Cor.  9,  19.  22. 

^  „Antiquus  Rector  .  .  .  rationom  quoque  novo  reddat  Rectori  de  omnibus 
percepti.s  et  expositis  per  eum  noraine  Studii  in  presentia  ab  Universitate  depu- 
tatorum"  :  Statuta  universitatis  ingolstadiensis  anno  1522  renovata:  De  Rectoris 
electione  {Mederer  1.  c.  IV,   188). 

*  Rectori  ^tertiam  partem  Intitulatorum  (pauperibus  demptis)  largimur,  addimus 
et  penarum  medietatem,  de  Sigillis  totam  sortiatur  pecuniam,  sicut  et  arnia  ei  ex  integro 
cedere  volumus,  nisi  per  vigiles  apportarentur ;  nam  eis  tunc  .  .  .  dabit  pro  quibus  libot 
armis  XXI.  denarios"  :  Statuta  renovata  :  De  Rectoris  offitio  [Mederer  1.  c.  IV,  190). 

■^  Ita  Canisius  saepe ,  idque  ex  versionibus  Erasmi  et  Vatabli  (Mattli.  9 ,  38 ; 
cf.  Luc.  10,  2).     Vulgata  nostra:  ,.ut  mittat  operarios". 


111.    Canisius  Georgio.    30.  Aprilis  lool.  365 

quia  11  on  piitatur,  iioii  foditiiri:  diruitur  eius  maceria, 
ut  sit  haereticis  in  direptionem  et  conculcationem^^.  ged 
nostris  verbis  connnendare,  immo  deplorare  ter  miseram  Germaniam 
non  attinet";  res  ipsa  testatur,  quo  deuenerimus,  relicti  a  boiiis, 
oppressi  a  nialis,  pleni  scandalis,  dediti  sectis,  obcoecati  erroribus, 
corrupti  studiis  omnis  impietatis.  Ut  nullum  misericordiae,  charitatis, 
compassionis  offitium  coUocari  posse  iustius  videatur,  quam  in  sub- 
levandam  hanc  unam  nationem  omnium  afflictissimam ,  miserrimam, 
depravatissimamque.  Excitet  quaeso  Deus  totius  consolationis^, 
excitet  spiritum  suum  principalem^  in  fratrum  nostrorum  cordibus, 
ut  Germaniae  nostrae,  cuius  inutiles  plane  serui  sumus^  germani 
illi  cultores  adesse  velint  et  possint,  effusuri  etiani  (uti  decet)  san- 
guineni  saepe  pro  Ecclesia  Christi.  Oret  pro  nobis  Reuerenda  P.  T., 
cui  Germaniam  magis  quam  nos  ipsos  in  CHRISTO  commendatam 
esse  velimus,  si  loqui  ex  animo  debemus,  quamquam  non  ignari,  prae 
caeteris  omnibus,  qui  in  hac  Societate  uersantur,  egere  nos  plurimum 
sanctis  tuis  precibus  sacrifitiisque. 

Ingolstadii,  postremo  Aprilis  die  post  Christum  natum  anno  1551. 
Indignissimus  filius  et  seruus  in  CHRISTO 
Petrus  Canisius. 

Ihesus.  Reuerendo  patri  nostro  in  CHRISTO,  doinino  praeposito 
Societatis  lESV. 

S.  Ignatius  per  Polancum  rescripsit  30.  lunii  1551. 

m. 

CANISIUS 
0£ORGIO  [CASSAl^DRO?], 

artium  magistro  Coloniae  degenti  ". 

Iiigolstadio  30.  Aprilis  1551. 

Ex  autographo  (2";  2  pp.) ;  inscriptio  deest;  Canisii  nomen  subscriptum  erat, 
sed  postea  exsectum  est.     Cod.  colon.   „Litt.  Epistt.  var."  f.  64. 

Tlieologiam  scholasticam,  opera  S.  Tliomae  A(jiiinatit!,  (lispnfandi  ntiiint  Geon/io 
commendat.  Ostendit,  quam  pervermm  et  iniustum  sit,  perfectionem  emnyelicani  de- 
spicere  et  eos,  qui  eandem  sequi  velint,  a  proposito  removere. 


*  Qiiae  de  universitate  ingolstudiensi  scripta  sunt ,  a  Christi  gratia  sum  ego 
iam  defunctus  usqiie  ad  conculcationem,  Polancus  lineis  inclusit  signi/icans  a  librariis 
ea  omittenda  esse ;  quae  tamen  exstant  in  tribus  apographis  supra  memoratis. 

^  Ita  apogr.  nostrum ;  necessum  est  Litt.  qitaclr. ;  necesse  est  V.  H. 


'  Is.  5,  6.         2  Is.  5,  5.         »2  Cor.  1,  3.        ••  Ps.  50,  14.         ^  Luc.  17,  10. 

•^  Georgius  Cassander  (1513—1566),    prope  Brugas  natus  (qui  postea ,    quam- 

quam  laicus  erat,  multa  de  rehus  theologicis  conscripsit  et  a  Ferdinando  I.  et  Ma- 


366  111-    ^'aiiisiiis  Cassandro. 

lESVS. 

Gratia  domini  iiostri  JESV  CHRISTI  nobiscum  acterna. 

Nisi  ego  raisere  fallor,  concedes  hoc  amori  in  te  meo  Magister 
cliariss. ,  vt  in  bonara  accipias  partera ,  quod  ad  te  scribara  et 
prinmra  liaud  prouocatus ,  et  libere  citra  oranera  dissiraulationeni. 
Quippe  dotes  ingenij  tui  a  CHRISTO  datas  raecura  repeto,  quae  sin- 
gulareni  beneuolentiani  facile  promerentur,  vt  si  possira  aliquid  (paruni 
auteni  potest  irabecillis)  tuo  quidera  nomine  id  vltro  suscipere  ac  per- 
ferre  uelim,  etsi  non  cuncta  maximaque  debere,  non  mihi,  sed  ahjs 
forte  viderer.  Deinde  magna  inter  nos  necessitudo  intercedit ,  si 
eundem  aniicura  et  fratrera  in  CHRISTO  esse  statuimus  M.  Schori- 
chiuni  nobis:  de  quo  tu  bene  mereri  non  ratione  vna  curasti,  et 
quera  ego  araanter  coraplecti  non  desinara,  quia  redaraari  a  me  pro 
sua  dignitate  non  satis  posse  vnquam  iure  videatur. 

Sed  raissas  facias  scribendi  causas:  de  te  candida  mihi  polliceor 
omnia,  praebebis  eum  hisce  legendis  affectum,  quem  ahjs  uel  ignotis 
uel  immerentibus,  si  noui  quid  adferant,  tribuere  subinde  soles.  Pri- 
mum  igitur  abs  te  illud  peto  maxirae,  vt  sacris  in  studijs,  quod 
te  facere  iara  audio,  versari  sedulo  pergas,  non  oraissa  etiam  illa 
Theologiae  parte ,  quam  scholasticani  appellamus ,  et  hoc  tempore 
necessariam  ducimus,  ne  alioquin  haereticorum  sophismata  quae  passim 
occurrunt,  non  satis  a  nobis  discerni,  repelHque  possint.  D.  Thomae 
libros,  et  si  per  se  probatos  eruditis  et  Catholicis  onmibus,  idcirco 
tamen  commendare  tibi  non  dubitabo,  quod  certo  sciam  hisce  studijs 
tuis  quam  maxime  profuturos  esse.  Nam  de  Patrum  lectione  tuam 
admonere  dihgentiam  nihil  attinet:  vsumque  crebro  disputandi  com- 
probare  noHm  illi,  quem  in  promptu  habere  puto,  quam  uaria  certaque 
sit  vtihtas,  ne  dicara  necessitas  ad  studia  proraouenda  sacra,  si  res 
sacrae  saepe  ac  raultura,  non  frigide  tamen  et  imperite,  inter  multos 
disputentur.  Haec  de  studijs  breuiter:  alia  enira  quae  ad  hoc  argu- 
nientum  desiderantur ,  quotidie  ni  fallor ,  suggerit  vobis  humaniss. 
liospes,  et  peritiss.  idera  Dorainus  Licentiatus,  cui  uel  ob  aetatis  et 
experientiae  longissimae  certum  testimoniura  crederem,  si  probitatera 
quoque  cura  illa  eruditione  sua  non  coniunxisset.  Mihi  gratissinmra 
feceris,  si  ueneranduni  senem  ^  salutaris  ex  me,  famiHaraque  suara  vni- 
uersara,  cui  non  possura  in  Christo  non  precari  optiraa:  quia  suis 
rae  benefitijs  fouit  in  multos  annos.  Audio  tecum  isthic  commorari 
M.  Godefridum,   de   quo    permulta   cognoui^:   et  vana  quaedara  esse, 

xiniiliano  JI.  imiieratoribus  de  controversiis  religionis  componendis  consulebatilr),  cum 
a.  Iij82  Lovauii  artium  magister  creatus  et  a.  1544  in  matriculam  universitatis  colo- 
niensis  relatus  esset ,  aestate  a.  1549,  relicta  prorsus  ])atria,  in  qua  iam  de  fide 
suspectus  esse  coeperat,  Coloniae  sedem  fixerat,  theologiae  privatim  operam  daturus. 
Ceterum  vide,  quae  post  ipsam  eiiistulam  dicentur.  *  Andream  HerllV 

*  In  liistoria  collegii  coloniensis,  qua  P.  lacobiia  Kritzntdt  usus  est,  notatum 
erat    anno  1549    ^Godefridum  Barner  Zutphaniensem"  et  ,,ArnoIdum  Hezium"    ,fer- 


30.  Aprilis  1551.  367 

non  vera  omnia  desidero,  quia  salus  ipsius  etsi  mihi  non  probe  cogniti, 
spectanda  sit  potius,  quam  aliorum  nescio  quae  de  illo  ipso  existi- 
matio.  Vtinam  vtinam,  mi  Georgi,  clausis  saepe  oculis  mundo,  recta 
illum  intueremur ,  qui  nobis  crucem  optimi ,  aureique  libri  loco  pro- 
posuit^,  qui  paruulis  sese  aperit^  et  ostendit,  qui  ad  veram  Euangelij 
sui  normam  errantes  reuocat^,  laborantes  inuitat^:  qui  totum  se 
communicare  nobis  et  uult  et  potest ,  vt  in  paupertate  diuites ,  in 
afflictionibus  foelices,  in  contemptu  alacres,  in  morte  inuicti,  securique 
viuamus.  Quod  si  ad  perfectiora  vocantem  illum  sequi  non  libeat, 
amemus  tamen  et  probemus  alios,  qui  meliora  et  excellentiora 
charismata^  consectantur *5 :  Christiana  voce  cohortemur  omnes,  vt 
qui  potest  capere  capiat":  nec  respiciat  retro,  qui  semel 
manum  miserit  ad  aratrum^.  Recte  dixit  Sapiens  ut  nosti: 
Non  contendas  aduersus  hominem  frustra,  cum  ipse  tibi 
nihil  mali  fecerit^.  Et  eodem  capite:  Noli  prohibere  bene- 
facere  eum  qui  potest:  si  vales,  et  ipse  benefacio.  Igitur 
satis  non  est  suae  conscientiae  curam  habere,  vt  Deum  testem  eundem  et 
amatorem  facias  tibi :  sed  etiam  fratrum  saluti  et  profectui  consulendum 
est:  quum  nihil  sit  aeque  detestandum,  ac  offendiculum  ilH  praebere,  qui 
tuo  exemplo  et  sermone  magis  magisque  fuerat  confirmandus,  si  recte 
ad  CHBISTVM  tendere  in  animum  induxisset  ^i.    Vellem  ego  si  possem. 


ventes  litteras"  ad  S.  Ignatium  dedisse,  ^cum  voto  Societatis  ineundae".  (*  Cod. 
^Hist.  gymn.  tr.  cor."  f.  22'').  Godefridum  Wilich  anno  1552  ^Regentem  domus 
Cucanae  fuisse"  Kritzradt  ex  ^libro  Quaestorum  Facultatis  Artium"  excerpsit  (in 
folio  separato,  quod  incipit :  „Pro  informatione  Cxymnasii  noui");  atque  in  eadem 
illa  liistoria  collegii  coloniensis  relatum  est  anno  1553  regentem  cucanum  Socie- 
tati  nomen  dare  et  gymnasium  suum  in  loannem  Rethium  S.  J.  transferre  voluisse 
(*  Cod.  „Hist.  gymn.  tr.  cor."  f.  23'').  Godefridus  ille  Barnes  (sic  enim  ipsum  nomen 
suura  scripsisse  asseritur  in  ,,Litteris  qiiadri)>u'strihus"  I,  146)  a  S.  Ignatio  litteris 
Roma  8.  lulii  1549  datis  in  Societatem  admissus  est  una  cum  Arnoldo  Hezio  (van 
Hees?)  ex  Lummen,  dioecesis  leodiensis  vico,  orto,  et  Erardo  Avantiano  (DawantV) 
leodiensi ,  ac  Martino  illo ,  qui  Stevordianus  vocari  solet  a  vico  Stevoort ,  dioecesis 
leodiensis,  ex  quo  ortus  est;  quem  in  tabulis  universitatis  vienuensis  „Gotfridium" 
appellari  infra  videbimus ;  ipse  scribit  familiae  suae  nomen  esse  „Gewarts"  (Govert 
in  Hollandia  =  Gottfried,  (lodefroi)   (cf.  „Litteras  quadrimestres"  1.  c). 

»  Cf.  Matth.  16,  24.    Luc.  9,  23  etc.  ^  cf.  Luc.  10,  21.    Marc.  10,  15  etc. 

»  Cf.  Matth.  9,  36.    Luc.  15,  3—7.         '  Cf.  Matth.  11,  28.         ^  1  Cor.  12,  30. 

®  Eos  dicit,  qui  perfectionem  evangelicam  in  ordine  aliquo  religioso  sequantur, 
ac  proxime  Societatem  lesu  significare  videtur.  '  Matth.  19,  12. 

8  Luc.  9,  62.  9  Prov.  3,  30.  ■"  Prov.  3,  27. 

*'  P.  Leonardus  Kessel  vitae  exemplo  et  morum  suavitate  ita  adulescentium 
flectebat  animos,  ut  multi,  perfectioris  vitae  desiderio  incensi,  Societatem  ingrede- 
rentur.  Aliqui  autem  „retro  respiciebant",  atque  anno  1552  Societatem  vel  eius 
tirocinium  reliquerunt :  loannes  Merbeyus  [MarbaiesV  MarbatiusV]  gennopiensis, 
loannes  Hulterti  marchiensis,  Gualterus  Scotus  remigniensis  [remagniensis  V] ,  Aegi- 
dius  [?]  Gennepiensis  [Reilfenbcrg  1.  c.  p.  37.  *  Cod.  ,.Hist.  gymn.  tr.  cor."  f.  2Z^). 
Alios  etiam  quattuor  vel  quinque  Kesselius  simul  domo  dimisit  {Polancus  1.  c. 
II,  584).  Cassander  fortasse  aliquos  ex  iis,  qui  Societatem  ingressi  crant  aut  ingredi 
volebant,  a  proposito  removere  couabatur. 


368  ^ll-    Canisius  Cassaiidro. 

orroreni  excusare  compliiriuin,  qui  tam  futiliter  quam  pestilenter  non- 
nunquam  disserunt  cle  statu  perfectionis  uitae :  hunc  neque  ipsi  profiteri 
statuunt,  quamquam  eo  forte  vocentur,  neque  profitentes  alios  iuuant: 
irrident  credo  alios  citius  quam  promouent,  si  qui  praecurrere  in  sancto 
uitae  proposito  videantur.  Hic  grauis  et  turpis  est  error,  castigandus 
liaud  dubie  ab  eo,  qui  iustitias  etiam  iudicabitS  quique  declinantes 
in  obligationes  adducet  cum  operantibus  iniquitatem^. 
Nec  ullo  pacto  mirabor,  si  Dominus  Leonardus  noster  ^,  quem  Coloniae 
tibi  non  esse  incognitum  scio,  a  quibusdam  idcirco  non  maximi  fiat, 
quandoquidem  perfectionis  Euangelicae  amator  et  comprobator  esse 
studet.  Atqui  non  omnes  capiunt  uerbum  hoc*,  et  qui  capere 
coeperunt,  astu  volucrum  coeli  deperdunt  semen  acceptum,  uel  spinis 
facile  suffocant'^,  nisi  magna  cura  sibi  prospiciant  in  via,  quae  laqueis, 
et  periculis,  et  tentationibus  et  latronibus  hic  occupatur.  Fit  igitur, 
vt  quam  ipsi  gratiam  non  habemus,  aut  inuideamus  alijs,  aut  amissam 
illam,  cum  habere  potuissemus,  maiore  etiam  ingratitudine  contamine- 
mus :  fit  vt  mundi  probemus  studia,  spiritus  uero  commoda  et  remedia 
uel  ignorantes,  vel  dissimulantes  neghgamus:  fit  vt  grauis  sit  nobis 
ad  videndum^  et  audiendum  ille,  qui  non  loquitur  placentia'', 
quique  contrarius  est  operibus  nostris^,  aut  certe  dissimilis.  Ab 
hisce  hominibus,  quorum  mire  nostrum  ferax  est  saeculum,  etiam  atque 
etiam  caueas  precor,  in  consilium  illorum  non  intret  anima  tua^, 
quia  non  solum  peccant  f  acientes  ea,  sed  etiam  consentientesi'' 
Paulo  teste.  Si  non  iuuat  magnum  iustitiae  ac  perfectionis  alienae 
praeconem  agere,  saltem  a  calumnijs  abstineamus ,  non  i  u  d  i  c  e  m  u  s 
fratremi^,  non  spernamus  dei  sacerdotem,  parcamus  nobis,  parcamus 
alijs ,  ne  s  p  i  r  i  t  u  m  quem  dare  non  possumus ,  e  x  t  i  n  g  u  a  m  u  s  ^ ^. 
Scriptum  est  enim:  Arundinem  quassatam  non  confringet, 
e  t  1  i  n  u  m  f  u  m  i  g  a  n  s  n  o  n  e  x  t  i  n  g  u  e  t  ^^.  Id  quod  de  capite  dictum, 
ad  membra  quoque  ipsa  referendum  est,  vt  quae  sunt  aedifica- 
tionis^*,  in  toto  Ecclesiae  corpore  summa  cura  conseruentur.  Haec 
simpliciter  admonere  volui,  non  quod  nostris  quidem  praeceptis  egeas, 
sed  quod  hic  didicerim  a  quibusdam,  non  otiari  prorsus  Sathanam 
isthic,  dum  nonnullis  apud  uos  ea  suggerit,  quae  si  vera  sunt,  dicenda 
tamen  in  alicuius  hominis  aut  societatis  nostrae  iniuriam  non  erant: 
sin  falsa,  vti  non  dubito,  nihil  certe  dicentibus  prosunt,  et  audientibus 
grauiter  obesse  possunt,  quia  credit  sequax  adolescentis  aninuis.  quae 
sunt  deteriora.  Nec  mihi  succensebit  spero  M.  Godefridus,  quod  ipsi 
valde   metuam ,    ne   falsa   persuasione    ductus ,    optimam    partem 


'  Ps.  9,  ").  -  Ps.  124,  5.             ^  P.  Leonardus  Kessel  S.  J. 

*  Matth.  19,  11. 

•'  Cf.  Matth.  13,  3—23.     Maro.  4,  2—20.     Luc.  8,  5—15. 

•■•  Sap.  2,  15.  ->  Is.  30,  10.             «  Sap.  2,  12.             »  (^en.  49,  0. 

'"  Rom.  1.  32.  "  l^om.  14.  10.             '^  1  Thoss.  5,  19. 

'^  Matth.  12,  20.  '^  IJom.  U,  19. 


112.    Caiiisius  lulio  de  Pflug.    Mense  lunio  1551.  369 

quam  elegiti,  deserat.  Qui  stat,  videat  ne  cadatS;  et  qui  cadit, 
curet  vt  11011  conteratur  a  lapide  illo  uiuo  et  pretioso^,  qui 
datus  est  non  in  ruinam,  sed  in  resurrectionem^  vt  non  sinius 
substractionis  filij  in  perditionem,  sed  fidei  et  virtutum 
in  acquisitionem  animaeS.  Dominus  gratiam  in  iiobis  suam  augeat, 
qua  duce  non  reuertamur  in  Aegiptume,  submergendi  alioquin 
cum  Pharaone  et  curribus  eius  in  mari^:  transeamus  autem  per 
desertum»,  per  Amalechitas  ^ ,  per  impedimenta  quaelibet  ad  terram 
multis  promissam,  omnibus  desideratam,  sed  vix  paucis  electam  atque 
possessam,  quia  uiam  angustam  eo  ducentemio  reliiiquunt.  Per 
CHRISTVM  te  rogo  chariss.  Georgi,  vt  hoc  meum  scri(3endi  in- 
stitutum,  quod  syncero  suscepi  animo,  ab  omni  (quod  quidem  sciam) 
priuato  odio  liber,  non  perperam  interpreteris.  Testis  haec  est  mihi 
conscientia,  quod  te  vna  cum  Godefrido  amem,  etsi  me  redamari 
nesciain,  nec  omittam  vtriusque  noniine,  quicquid  offitij  praestari 
potest  a  me  diuina  benignitate.  Quod  si  dignum  me  scripto  aliquo 
uel  responso  iudicabis,  magnas  CHRISTO  gratias  dicam,  quia  meam 
de  te  expectationem  non  fefelleris.  Vale  nostri  memor  tuis  in  precibus 
ad  CHRISTVM  fusis.  Salutat  te  plurimum  frater  in  Christo  noster 
Schorichius.     Ingolstadij   pridie  Kalend.  Maij.    anno   Domini  M.  D.  LI. 

Ex  ipsa  liac  epistula  intellegitur,  eam  a  Canisio  datam  esse  ad  ^Magistrum* 
„Georgium",  iuvenem,  doctum,  Coloniae  theologiae  operam  dantem,  veterum  quidem 
monumentorum  ecclesiae,  non  vero  tbeologiae  scliolasticae  nec  Societatis  lesu  amantem 
de  capitibus  quibusdam  religionis  liberius  sentientem,  in  periculo  perversionis  ver- 
santem.  Quae  omnia  in  Georgium  Cassandrum  conveniunt.  Quoniam  autem  haec 
epistula  inter  eas  invenitur,  quae  olim  ad  Socios  colonienses  datae  sunt  et  in  eorura 
collegio  asservabantur ,  aut  dicendum  est,  Cassandro  Coloniae  mortuo,  eam  ab  eius 
haeredibus  collegio  illi  datam  esse ,  aut  (quod  magis  probatur)  Socios  colonienses 
epistulani  hanc ,  a  Canisio  ad  se  missam ,  Cassandro  tradere  noluisse  vel  non  po- 
tuisse.  Cassandri  opera  postea,  cum  ea,  quae  conciliari  non  poterant,  conciliare 
vellet ,  ab  ecclesia  proscripta  esse  notum  est.  Ceterum ,  erroribus  retractatis ,  in 
pace  ecclesiae  obiit. 

112. 

CANISIU8 

iri.IO  DE  PFIiUG, 

episcopo  naumburgensi  ". 
Iiigolstadio  ineiise  Iiinio  V)'A. 

Ex  Dniffcl,  Uriefe  und  Akten  i,  672. 

luUus  episcopus  Ciza  (Zeitz)  29.  lunii  1551  Bolsmanno,    „Magistro  libe- 
ralium  artium",   Ingolstadii  degenti  ^%   scrihit   se   ad   Utteras  Camsii   et  Bals- 

'  Luc.  10,  42.         ''  1  Cor.  10,  12.         ^  Matth.  21,  44.    1  Petr.  2  4   6    Is  28   IG 
*  Luc.  2,  34.  s  Hebr.  10,  39.  «  Num.  14.  4,  ■  Ex    15   4  *      '      ' 

-*  Num.  33,  8.         ^  Ex.  17,  8-lG.         i«  Matth.  7,  14.         "  V.  infra  p.  384^ 
'2  Nathanael    Balsmann  (Paltzmann) ,    torgensis ,    lutheranus   fuerat    et  Vitem- 
bergae  liberalibus   studiis   erat  operatus.     Ad  catholicam  fidem  conversus  et  Ingol- 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  ot  Acta.  I.  24 


370     113.  Polanco  Canisio  et  Goudano.  80.  lunii  1551.    114.  Canisius  S.  Ignatio. 

niani/i  statim  reacriptunon  fuisse,  nisi  tam  multis  negotiis  j^remeretur;  attamen 
Canisio  et  Balsmanno  ^JOstea  se  scripturum ;  viginti  florenos ,  quos  Balsmannus 
petierit,  iam  a  se  mitti.  Haec  Druffel  ex  archetypo  extraxit,  quod  nunc  Dresdae 
in  archivo  regio  asservatur.  Qui  ex  eo ,  quod  haec  epistula  exstet  inter  acta 
cancellariae  episcopalis  naumhurgensis ,  colUgit  eam  Balsmanno  missam  non 
esse.  hivetiis  hic  theologiae  operam  dedisse  et  a  Canisio  liberalitati  Pfuqii 
commendatus  esse  videtur.  Praeterea  ex  litteris,  quas  Canisius  31.  Augusti  1551 
ad  S.  Ignatium  et  19.  Sep>temhris  1551  ad  Pflugium  ijmim  dedit,  intellegitur 
Canisium  de  rationibus  ecclesiae  saxonicae  iuvandae  et  imprimis  de  collegio 
Societatis  illic  constituendo  ad  Pffugium  scripsisse. 

U3. 
P.  lOAXNES  DE  POLAXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

PP.  PETRO  CANISIO  ET  NICOLAO  GOUDANO,  S.  J. 
Roma  30.  lunii  1551. 

Ex  „Monumentis  historicis"  S.  J.  1.  c.  p.  263,  adnot.  1. 

,,Polancus,  ex  com.,  Petro  Canisio  et  Nicolao  Gaudano,  ne  Collegii  curam, 
quod  scholasticorum  Societatis  non  sit ,  assumant ,  30  Junii.  —  Hac  die  ad 
i^jsos  missae  sunt,  Viennam,  jjostqu^m  eas  legissent,  ad  Jaium  transmittendae, 
historicae  litterae  '  de  rebus  romanis  et  complutensibus  et  de  iis  quae  a  Sylvestro 
Landino  gereban  tur."  - 

Canisius  ad  has  litteras  respondit  Ingolstadio  20.  lulii  1551. 

U4. 

CANISIUS 
SAirCTO  IGl^ATIO. 

Ingolstadio  20.  lulii  1551. 

Ex  apographo ,  a  Boero  scripto ,  quod  postea  collatum  est  cum  epistula  auto- 
grapha,  posita  in  cod.  „Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  p.  382. 

Particulam  edidit  Boero ,  Canisio  p.  78.  Eadem  epistula  usi  sunt  Folanciis 
II,  256—263  et  SaccJnnus,  Can.  p.  52—53. 

P.  Goiidanum  laiidat  et  dolet,  (juod  />•■  disressiinis  sit.  An  Socii  onines  Ingotstadio 
avocandi  sint?  1.  Rationes  contra  avocationem:  Sj/eni  esse  collegii;  diicem  et  academicos 
offensum  iri ;  eos  omnes  ricecancellarii  muniis  sil)i  obtulisse;  ad  contiones  suas  plu- 
rimos  confittere ;  miseros  a  Sociis  iuvari ;  scholasticos  emendari,  sacramenta  fre- 
qtientare ,    in    declamationibus    exerceri ;    atiqiios    Societafcm   petere.      Peciinias    ah 


stadii  artium  magister  factus  aliquamdiu  in  aula  Wolfgangi  de  Salm  episcopi 
passaviensis  pueros  nobiles  in.stituit  et  ab  anno  1554  usque  ad  mortem  (t  1562)  in 
universitate  vienncnsi  poeticam  docuit  {W.  Ilartl  und  K.  Svhraiif,  Nacbtnige  zum 
dritten  Bande  von  Aschbachs  Gcschichte  der  Wiener  Universitat,  1.  Abth.  [Wien 
1893J,  p.  82-43). 

'  Cf.  Litteras  quadrimcstres  I,  290—297.  309—312.  337—338. 

^  P.  Sylvester  Landinus  (Landini)  vir  erat  vere  apostolicus,  qui  sacris  ex- 
peditionibus  Italiam  lustravit  et  anno  1554  in  insula  Corsica  religiosissime  obiit. 


20.   lulii  1551.  371 

ephcopo  eiistettcnsi  offerri  et  ex  beneficiis  sujypctere.  2.  Pro  avocatione:  Ducem 
frigere;  condiciones  imponi  intolerabiles ;  Socios  institHtuni  suum  sequi  non  posse ; 
disciplinam  tmicersitatis  otnniKtn  esse  ])essimam ;  Bavariam  misere  iacere. 

Jesus 
Reverendo  in  Christo  padre  mio  Praeposito 

La  grazia  et  pace  di  Gesii  CHristo  sia  sempre  con  tutti.  Amen. 
L'ultima  di  V.  R.  P.  scritta  all'ultimo  di  de  giugno  ci  ha  consolato 
nel  Signore  insieme  con  due  lettere  scritte  dal  R.  P.  Silvestro  et 
dalli  carissimi  fratelli  in  Alcalai.  Sia  sempre  benedetto  Tautor  d'ogni 
bene,  per  la  cui  bonta  speriamo  d'esser  participi  di  tanti  gloriosi 
frutti  et  meriti  di  tutta  la  Compagnia! 

Hor  quanto  alle  cose  nostre  in  Ligolstadt,  non  se  altra  disposi- 
zione,  se  non  come  innanzi  e  scritto  tre  volte  de  qua,  et  principal- 
mente  per  1'ultima  del  R.  P.  NicolaoS,  il  qual  avendo  la  risposta 
de  V.  R.  P.,  credo  se  partira  di  qua  circa  il  settembre,  siccome  la 
sua  lettera  mostra  sufficientemente  ^.  Et  non  dubito  che  Sua  Riverenza 
guadagnera  con  questa  partenza,  saltem  alla  quiete  della  mente  et  forse 
anchora  secundo  il  corpo  con  la  grazia  celeste.  lo  certamente  non  perdo 
volenteri  tanto  buono  Padre  et  dotto  teologo,  da  cui  son  stato  fin  a 
qui  molto  aiutato  et  consolato  spesse  volte  oltra  che  io  posso  giam- 
mai  meritare.  Pur  con  la  medesima  grazia ,  per  la  quale  fin  a  qui 
son  stato  appresso  tanti  Riuerendi  Padri  et  carissimi  fratelli,  io  spero 
d'  star  contento  et  consolatissimo,  anchora  che  per  li  miei  peccati  non 


lesus. 
Reverende  iu  Christo  pater  mi  praeposite. 

Gratia  et  pax  lesu  Christi  semper  cum  omnibus  sint.  Amen.  Postremae  reve- 
rendae  paternitatis  vestrae  litterae,  pridie  Kalendas  lulias  datae,  in  domino  nos  con- 
solatae  sunt  siraul  cum  duabus  epistulis  a  R.  P.  Silvestro  et  a  carissimis  fratribus 
complutensibus  scriptis  '.  Deo  omnium  bonorum  auctori  laudes  semper  agantur.  cuius 
benignitate  nos  tantorum  et  tam  gloriosorum  fructuum  et  meritorum  participes  fore 
speramus,  quae  a  tota  Societate  coUiguntur. 

Quod  autem  ad  res  nostras  ingolstadienses  attinet,  eodem  modo  se  habent, 
quo  se  habere  ter  a  nobis  ad  vos  scriptum  est,  et  praecipue  postremis  litteris  a 
R.  P.  Nicolao^  datis;  cui  eum  reverenda  paternitas  vestra  rescripserit,  hinc  disces- 
surum  puto  circa  mensem  Septembrem :  quod  eius  epistula  satis  tibi  patefactum 
est  3.  Neque  dubito,  quin  reverendus  iUe  pater  profectione  sua,  Deo  iuvante,  maiorem 
saltem  ammi  trantiuillitatcm  assecuturus  sit,  ac  forte  meliore  etiam  valetudine 
utetur.  Ego  certe  mvitus  tam  bono  patre  tamque  docto  theologo  privor,  qui  usque 
adhuc  longe  plus  auxilii  solatiique  mihi  attulit,  quam  ego  uraquam  mereri  queam 
Attaraen  eadem  Dei  gratia  iuvante ,  qua  adhuc  cum  tot  reverendis  patribus  caris- 
simisque  fratribus  vixi,  animo  bono  ac  fidenti.ssirao  me  fore  spero,  etiamsi  propter 
peccata  mea  haud  aliter  quam  solus  in    terra   hac   storili    et   spinosissima  mihi    vi- 

'  Vide  supra  p.  370 '.  Epistularum  harum  apographa  Ingolstadium  raissa  eraut, 
ut  earum  lectione  Socii  delectarentur  et  adiuvarentur.  2  (^oudano. 

3  lam  tunc  igitur  Goudanus  a  S.  Ignatio  ad  collegium  viennense  destinatus 
tuisse  videtur.  Postea  autera  Ignatius  consiliura  mutavit,  et  Goudanus  usque  ad 
mensera  Martiura  anni  1552  Ingolstadii  mansit. 

24* 


372  114.    Canisius  S.  Ignatio. 

avesse  di  vivere  altramente,  se  iion  solo  in  questa  terra  sterile  et 
spinosissima ,  perche  la.  santa  obbedienza  mi  fara  paradiso  di  ogni 
luogo,  dove  voglia  V.  R.  P.  che  io  ho  de  vivere  o  de  morire  in 
questa  breve  peregrinazione  ^. 

Solamente  per  esplicarmi  meglio  appresso  di  V.  R. ,  dirb  con  hi 
grazia  del  Signore  alcune  ragioni  pro  et  contra,  intendendo  di  satis- 
fare  al  mio  obbligo,  il  qual  rechiede  che  il  superior  sappia  tutto,  se 
vogliamo  esser  bene  governati. 

Prima  dunche  ragione,  per  la  qual  potria  parere  conveniente  de 
non  levarci  tutti  di  qua,  sia  la  buona  speranza  del  futuro  collegio  et 
la  promessa  del  Ducha  et  del  Reuerendissimo  d'Eystett,  in  quanto 
reuscino  le  decime^,  siccome  tutti  stanno  in  grande  aspettatione. 
Et  anchora  ch"il  patrono  Stochamero  abbia  proposto  la  sua  idea  de 
dividere  il  coUegio,  pur  non  ostante  quello  concetto,  se  potria  sperare 
et  pratticare  con  il  Reuerendissimo  d'  Eistatt,  che  fosse  satisfatto  alla 
buona  e  santa  intenzione  di  V.  R.  ^ 

2?  la  partenza  di  tutti  due  non  se  fara  senza  offendere  il  Ducha 
Illustrissimo  et  tutta  la  Universita,  avendo  ora  et  mostrando  loro 
ogni  di  piti  et  piii  la  sua  buona  affezione  inverso  di  noi,  se  risentira 

vendum  sit:  sancta  enim  oboedientia  in  paradisum  mihi  quemlibet  locum  convertet, 
quo  reverenda  paternitas  vestra  me  vivere  vel  mori  voluerit  in  brevi  hac  per- 
egrinatione  •. 

Tantum  ut  reverentiae  vestrae  accuratius  res  exponam  ,  domino  adiuvante  ra- 
tiones  aliquas  in  utraraque  partem  afferam,  sicque  officio  satisfaciam;  de  omnibus 
enim  rebus  superiorem  certiorem  fieri  oportet,  si  bene  regi  et  gubernari  volumus. 

Prima  igitur  ratio,  propter  quam  convenire  non  videatur  nos  hinc  araoveri  oranes, 
spes  bona  sit  futuri  collegii  atque  ducis  et  reverendissirai  Eystettensis  proraissa,  duni- 
modo  negotium  decuraaruni  prospere  succedat-,  id  quod  oranes  cupide  exspectant. 
Et  quod,  quaraquam  Stockhammer  patronus  ille  noster  consiliura  duplicis  collegii 
constituendi  proposuit,  tanien  nos  sperare  possumus  effectum  iri,  quae  reverentia 
vestra  bene  et  sancte  intendit,  eoque  animo  cum  reverendissimo  Eystettensi  agere 
possumus  *. 

2?  Ambo  discedere  non  poterimus  sine  illustrissinii  ducis  et  acaderaicorura 
omnium  offensione,  qui  nunc  nos  diligunt  idque  in  dies  raagis  declarant;  universitas 
aegerrirae  id  feret  ac  theologis  fere  carebit,  cum  detriraento  suo  haud  exiguo.   R.  V-. 


1  laio  iam  10.  Martii  1551  a  S.  Ignatio  potestas  data  erat  Canisii  Ingolstadio 
Viennam  secum  abducendi  {Monnmenta  hinforica  I.  c.  p.  265'). 

^  Cf.  supra  p.  362*.  lulius  III.  Roma  12.  lunii  1551  litteras  misit  ad  Mau- 
ritium  episcopum  eystettensera,  quibus  potestatera  ei  dedit  vel  confirmavit,  univer- 
sitatis  ingolstadiensis  restaurandae  gratia  a  clero  Bavariae  decumas  exigendi  iteruni 
et  tertium,  ncque  tamen  id  fieri  permisit  prius,  quam  primae  decumae  iam  exactae 
in  usum  illius  universitatis  forent  conversae.    lulii  e])istuhim  edidit  Moilerer  IV,  279. 

'  Cf.  supra  p.  370.  Stockhammer  alterum  collegiuni  Societatis  esse  voleljat, 
alterum  studiosorum  theologiac,  qui  a  Sociis  ad  parochias  administrandas  sirailiaque 
munera  olteunda  instituerentur.  At  Polancus  iam  23.  Fehruarii  1551  Ignatii  nomine 
P.  Claudio  laio  scripserat :  „Non  e  conveniente  che  la  Corapagnia  abl)ia  goherno  de 
.scholari  di  fora  di  essa"  (Cartas  de  San  Ignacio  TI,  454).  Postea  S.  Ignatius  in  aliam 
ivit  sententiam. 


20.  lulii  1551. 


373 


mirabilmente  et  quasi  stara  senza  altri  teologi  non  con  poco  detri- 
mento.  Vedera  V.  R.  nelle  copie  aggiunte,  quanta  istanza  faccia  il 
Illustrissimo  Ducha  et  il  padrono  Stochamero  et  insieme  il  Reueren- 
dissimo  d'  Eistatt,  accio  io  volesse  ricevere  1'  offizio  del  Vicecancellario  ^ 
perche  il  priore  ora  e  partito^,  In  questi  giorni  essendo  convocati 
tutti  li  professori  per  satisfar  alla  volonta  del  suo  prencipe,  pregarono 
che  io  volessi  pigliar  il  detto  ufficio,  allegando  molte  ragioni  et  con- 
veniencie  ^. 

lo  risposi  escusando  la  mia  indegnita,  et  dicendo  de  nostro  In- 
stituto,  il  qual  ne  cerca,  ne  eura  questi  onori.  Item  che  non  volemo 
toccar  denari  per  interesse  proprio ,  siccome  anche  ho  fatto  nel 
passato  Rettorato^.  Vero  e,  ch'io  non  ho  vokito  toccare  la  ragione 
principal,  cioe  che  V.  R.  mi  avesse  prohibito  de  non  pighare  nessuno 
officio  o  degmta^.  Se  in  questo  ho  mancato,  prego  perdonanza  de 
V.  R.  umilmente.  Ma  la  resoluzion  et  conclusion  mia  e  stata  cosi,  ch'io 
in  nessuno  modo  vorria  intromettermi  in  questo  offizio,  se  non  io 
avesse  prima  il  consentimento  espresso  di  V.  R.  come  da  mio  vero 
superiore.     Piacque  a  tutti  la  risposta,    et    determinarono  de  rispon- 


€x  scriptis ,  quae  huic  epistulae  subicio ,  intelleget,  quam  vehementer  illustrissimus 
dux  et  patronus  ille  Stockhanmier  unaque  cum  iis  reverendissimus  Eystettensis 
postulent,  ut  officium  vicecancellarii  ego  accipiam  \  eo,  qui  illud  tenuerat,  nuper  hinc 
profecto-.  Hisce  diebus  professores  omnes,  ut  principis  voluntati  satisfacerent,  con- 
vocati  rogarunt,  ut  ego  munus  iUud  subirem,  multas  afferentes  rationes,  ob  quas  id 
necesse  esset  et  conveniret  ^. 

Ego  indignitatem  meam  iis  obieci  dixique  instituti  nostri  homines  honores  illos 
nec  quaerere  nec  curare;  atque  etiam  dixi  nos  emolumenti  nostri  causa  pecunias 
ne  tangere  quidem  velle;  quas  nec  tetigi,  cum  universitatis  rector  essem*.  Neque 
tamen  praecipuam  rationem  indicare  nec  significare  vokii  reverentiam  vestram  mihi 
praedixisse,  ne  officium  neve  dignitatem  ullam  acciperem».  Qua  in  re  si  quid  pec- 
cavi,  veniam  a  reverentia  vestra  demisso  animo  peto.  Ceterum  quod  tandem  statui 
ac  decrevi,  hoc  erat,  nolle  me  uUa  ratione  in  officium  ilkid  me  ingerere,  priusquam 

1  Cum  Balthasar  Fannemann  0.  Pr.  (cf.  supra  p.  333  ^)  Moguntiam  disces- 
sisset,  ut  eius  ecclesiae  episcopus  suffraganeus  esset,  senatus  academicus  13.  luHi 
1551  Canisio  vicecancellarii  munus  obtukt.     Vide  infra,  monum.  64. 

2  Falsc  isitur  Prantl  (1.  c.  T,  187)  affirmat  Fannemannum  anno  1550  Mo- 
guntiam  profectum  esse. 

3  Albertus  V.  dux  S.  Ignatio  25.  luki  1551:  .Quandoquidem"  episcopus  eystet- 
tensis,  universitatis  ingolstadiensis  canceUarius,  ,apud  Universitatem  adesse  non 
potest,  habet  qui  vices  suas  apud  eamdem  gcrat :  hic  Vicecancekarius  nuncupatur : 
nec  akud,  quod  agat,  habet,  quam  [ut]  in  coflatione  graduum  Licentiae,  Doctoratus  et 
Magisterii,  promovendi  potestatem  Candidatis  impertiatur,  ac  oratione  convenieuti 
scholares  ad  studia  et  morum  decentiam  adhortetur.  .  .  Uti  dignum  est,  eo  habetui- 
in  honore,  quo  Cancellarius  ipse,  cuius  personam  repraesentat"  (Cartas  de  San 
Ignacio  II,  565).  ■•  Vide  supra  p.  364. 

*  Cf.  supra  p.  357.  „Sin  su  [i.  e.  praepositi  generaks]  liceucia  y  aprobacion 
ninguno  pueda  admitk-  dignidad  ninguna  fuera  de  hi  Compania;  ni  el  dani  kcencia. 
ni  aprobara,  si  hi  Obediencia  de  la  Sede  Apostolica  no  le  compele"  :  ConsHtutiones  S.  J. 
P.  9,  c.  3,  n.  13:  cf.  P.  10,  n.  6  (Constitutiones  hxtinae  et  hispanicae  p.  265.  287). 


374  ^l'^-    Canisius  S.  Ignatio. 

dere  all"  Illiistrissimo  Prencipe,  che  Sua  Excellcntia  niandas.se  nna  lit- 
tera  a  V.  R.,  accio  fusse  impetrata  questa  licenziai.  Et  cosi  pensano 
de  haver   subito   buona   resposta  de  V.  R.  per  farmi  Vicecancellario. 

3"  Oltre  il  favore  della  Universita,  tanto  e  il  concorso  alle  mie 
prediche  che  TEcclesia  non  po  capir  tutti,  anchora  ch'io  gia  ho  mu- 
tato  il  luogo  et  pigliato  una  altra  Echiesia  piu  larga  et  commoda-. 
Ringraziato  sia  il  Signor  eterno,  che  mi  dii  un  auditorio  tanto  bene- 
volo,  continuo  et  diligente,  anchora  che  la  lingua  ex  parte  sia  im- 
perfetta^.  Credo  che  nessuno  prete  in  questa  terra  abbia  piii  gente 
alla  messa,  et  tanto  devota  gente,  che  contra  ogni  usanza  restano 
usque  ad  finera,  quando  io  predico.  Et  il  Signor  ci  mostra  et  apre 
diverse  vie  per  conversar  con  la  gente  et  per  cose  pie  appresso  h 
malati,  captivi  et  discordi,  talmente  che  simil  frutto  fin  a  qui  non  se 
raccolto  appresso  li  cittadini. 

4?  Hauvemo  molto  de  ringraziare  al  Signore  per  parte  degli 
scolari^,  li  quali  per  alcune  precedenti  dominicho  hanno  comminciato 
de   confessarse  et  communicarse   con   un   insolito  fervore.     Alcuni  di 


reverentia  vestra  diserte  id  probasset,  quippe  quae  vere  niihi  praeesset.  Quod 
responsum  omnes  laudarunt  et  constituerunt  illustrissimo  principi  proponere,  ut 
litteris  ad  reverentiam  vestram  datis  licentiam  illam  impetraret '.  Censent  itaque 
reverentiam  vestram  statim  sibi  responsuram  ut  vicecancellarius  fieri  possim. 

3?  Ad  favorem  universitatis  frequentia  accedit  eorum ,  qui  ad  contiones  meas 
audiendas  concurrunt;  quos  ecclesia  capere  non  potest,  quamvis  ego,  mutato  iam 
loco ,  in  aliam  ecclesiam  transierim  eamque  ampliorem  ac  commodiorem  ^.  Domino 
aeterno  est  gratia,  qui  auditorium  mihi  dat  tam  benevolum,  assiduum,  diligens,  licet 
locutio  mea  aliqua  ex  parte  vitiosa  sit  ^.  Neque  hac  in  regione  ullius  sacerdotis  sa- 
crificio  eucharistico  plures  interesse  puto  quam  meo,  tantaque  est  eorum  pietas,  ut  me 
contionante  praeter  omnem  consuetudinem  usque  ad  finem  in  templo  persistant.  Ac 
dominus  varias  vias  nobis  monstrat  aperitque,  quibus  cum  hominibus  hisce  consue- 
tudine  coniungamur,  et  in  aegrotos,  captivos,  discordes  beneficia  conferamus,  eaque 
tanta,  ut  similes  fructus  ex  his  civibus  usque  adhuc  percepti  numquam  sint. 

4?  Magnas  domino  gratias  agere  debemus  scholasticorum  nomine  ■•,  qui  abhinc  non- 
nuUos  dies  dominicos  insolito  cum  fervore  ad  paenitentiae  et  eucharistiae  sacramenta 


'  Albertus  V.  Monachio  25.  Tulii  1551  S.  Ignatio  de  hac  aliisque  rebus  scripsit 
(vide  infra,  monum.  65). 

2  Contionum  germanicarum  Canisii  ,initium  fuit  in  Sacello  Leprosorum,  pro- 
gressus  in  agro  dominico ,  ubi  communis  peregrinorum  sepultura  est ;  nonnunquam 
sed  rarius  in  aede  Beati  Mauritij.  Confluxit  ad  eum  audiendnm  populus,  ut  alij 
quidem  Concionatores  quererentur  iam  pautiores  ad  ipsos  audiendos  uenire" :  Cod. 
„Antiqu.  Ingolst."  f.  2\  In  illo  autem  „agro  dominico"  sacellum  S.  Crucis  erat. 
Anno  1581  loannes  Engerd  professor  ingolstadiensis  haec  scripsit:  „Nostri  quoque, 
si  qui  Schmalcaldicum  recordantur  bellum,  Dominum  Canisium  in  Templo  D.  Crucis 
extra  portam ,  antequam  deiiceretur,  concionari  meminerunt"  (Almae  Ingolstadiensis 
Acadumiae.  Tomus  primus.  Inclioatus  a  Valcntino  Rotmaro,  absolutus  a  loanne  En- 
gerdo  [Ingolstadii  1581],  f.  109''). 

^  Canisius  locutioni  inferioris  (4ermaniae  assuetus  erat. 

*  Anno  1551  scholastici  ingolstadienses  dinumcrati  sunt ,  et  inventi  660 
(Medcnr  1.  c.  I,  224). 


20.  lulii  1551.  375 

quelli  dicono  chiaramente,  che  vogliono  essere  della  Compagnia  nostra, 
et  che  staranno  apparecchiati  per  partirsi  a  un  collegio  della  Com- 
pagnia  ovvero  a  Roma,  quando  vedessino  buona  compagniai.  Et  per 
intertenir  meglio  questi  buoni  desiderii  hauemo  incominciato,  sicome  se 
fa  in  Colonia,  che  ogni  domenica  uno  di  loro  abbia  una  declamazion 
latina  de  alcuna  virtii;  et  poi  s'offerisce  buona  occasione  d'admonirli 
alle  cose  spirituali.  Et  quanto  alli  scolari  communi,  se  viede  bene, 
com'a  poco  poco  se  lassano  vincere  et  danno  piii  speranza. 

5?  Li  mezzi  per  far  il  collegio,  anchora  che  mancasse  il  Ducha, 
occorreno  questi;  1?  ch'il  Reuerendissimo  d'Eistett  offerisce  duoi  o 
tre  milHa  de  fiorini,  com'una  persona  grande  mi  ha  detto,  2?  che 
saria  facilmente  come  pensano  alcuni,  d'impetrar  dal  Reuerendissimo 
d'Eistatt,  che  per  sua  volonta  s'applicasse  al  collegio  quella  intrada 
d'  uno  beneficio,  il  qual  si  da  al  Vicecancellero.  Et  con  quella  intrada 
se  potriano  nutrire  quasi  6  scolari^,  3?  sono  molti  benefici  vacanti 
in  questa  terra  et  potriano  ascendere  ad  mille  fiorini  ogni  anno,  sic- 
com'io  son  informato;  di  modo  che  per  la  disposizione  del  Reueren- 
dissimo  d"Eistatt  forse  alcuna  parte  se  potria  applicar  per  effetto 
del  collegio.  Pur  sappia  V.  R. ,  ch'io  non  dico  niente  per  fermo; 
imperoche  desidero  haver  alcuna  occasione  di  parlar  al  Reuerendis- 
simo  d'  Eistatt,  et  penso  farlo  con  la  grazia  del  Signore,  quando  havero 
la   resposta   di   V.   R.    et    principalmente   cerca  il   Vicecancellariatu. 

accedunt:  e  quibus  aliqui  aperte  dicunt  se  Societatis  nostrae  esse  cupere  paratos- 
que  esse  ad  collegium  aliquod  Societatis  vel  Roraam  proficisci,  cum  idoneos  itineris 
socios  invenei-int '.  Ac  quo  melius  bona  haec  desideria  conserventur ,  id  quod  Co- 
loniae  fit,  nos  quoque  instituimus,  ut  singulis  diebus  dominicis  aliquis  eorum  de 
virtute  aliqua  sermonem  latinum  habeat :  quo  recitato  occasionem  habemus  adhor- 
tandi  eos  ad  pietatem.  Vulgaris  autem  generis  scholasticos  pedetentim  domari  vi- 
demus  et  meliorem  spem  praebere. 

5?  Facultates,  ex  quibus  collegium,  etiam  duce  promissis  non  stante,  condi 
possit,  hae  in  mentem  mihi  veniunt:  1?  Reverendissimum  Eystettensem  duo  triave 
florenorum  milia  otferre  homo  quidam  praestans  mihi  dixit.  2?  Aliqui  censent  a  re- 
verendissimo  Eystettensi  facile  impetrari  posse,  ut  ipso  probante  et  volente  ad  coUe- 
gium  illud  fructus  beneficii  ecclesiastici  applicentur,  quod  vicecancellario  dari  solet; 
ex  quibus  fructibus  quasi  sex  scholastici  ali  possunt-.  3?  Multa  beneficia  in  hac 
regione  vacant ;  ex  quibus  singulis  annis  mille  fere  florenos  redire  posse  comperi : 
horum  igitur  aliqua  pars  fortasse  ex  reverendissimi  Eystettensis  praescripto  in 
collegio  constituendo  consumi  posset.    Attamen  R.  V.  sciat  me  nil  tamquam  certum 


'  Scholastici  aliquot  ingolstadienses  reapse  Societatem  paulo  post  ingressi 
sunt.    Vide  epistulam  Canisii  ad  episcopum  eystettensem  Vienna  anno  1552  datam. 

^  Anno  1467  capitulum  ecclesiae  cathedralis  eystettensis,  Paulo  II.  approbante 
et  Guiliehno  episcopo  assentiente,  constituerat  unum  ex  canonicatibus  suis  alicui 
theologiae  magistro  ingolstadiensi  a  Bavariae  duce  sibi  ^nominando"  concedere,  qui 
tamen  ^capitularis"  non  esset  nec  sufi^ragii  ius  haberet.  Diploma  hac  de  re  con- 
scriptum  edidit  Mederer  (1.  c.  IV,  25 — 31).  Hic  canonicatus  vicecancellariis  dabatur; 
ex  quo  Canisii  tempore  plus  quam  200  floreni  quotannis  redire  solebant  {Praiifl 
1.  c.  II,  239). 


376  114.    Canisius  S.  Ignatio. 

Volesse  il  Signore,  clie  la  partenza  del  K.  P.  Nicolao  non  ci  desse 
alcun  impedimento !  Sia  fatta  pur  la  volonta  del  Signor  eterno. 
Solamcnte  adgiungerb  questo,  clie  mi  basterebbe  ranimo  de  nutrir  qui 
5  6  6  scolari  per  ora,  et  che  non  mancherebbe  tanto  il  favore  del 
Keuerendissimo  d' Eistatt,  quanto  dell' Illustrissimo  Ducha  et  de  tutta 
la  Universita. 

Or  in  contrario  per  replicare  che  conveniente  potria  essere  che 
nessuno  restasse  piu  della  Compagnia,  prima  e  questo:  che  il  Ducha 
se  trova  tanto  freddo  et  involontario ,  come  pare,  a  far  la  promessa 
del  Collegio,  2?  Che  propongono  certe  condizioni  intollerabili ,  non 
volendo  anchora  assegnar  un  collegio  libero  et  de  molte  persone. 
3?  che  non  possiamo  bene  satisfar  al  nostro  Istituto  restando  qui, 
perche  il  frutto  delle  lezioni  e  pochissimo ;  la  conversazione  con  questa 
gente  rechiede  troppa  la  familiarita  ^  et  condescendere  in  convitti  etc. 
1'  assistenzia  delli  professori  per  promuover  il  bene  commune  ci  manca, 
ne  sanno  ben  capir  il  nostro  Istituto;  tutti  quasi  dediti  alla  gula 
et  carnalita.  Et  si  criede  tanto  d'intra  quanto  de  fuora  che  quasi 
non  sia  altra  Universita  tanto  licenziosa  et  senza  manco  disciplina^. 
talmente  che  la  corrozione  et  corruptela  degli  scolari  e  molto  grande 
et  li  morbi  tropo  inveterati.    4°  quanto  ad^'  Vicecancellariatum,  essendo 

asserere ;  nam  opportunitatem  aliquam  cum  reverendissimo  Eystettensi  loquendi 
quaero,  et  Deo  iuvante  eum  conveniam ,  cum  reverentia  vestra  de  his  rebus  et  im- 
primis  de  vicecancellarii  officio  mihi  rescripserit.  Utiuam  ne  R.  P.  Nicolai  profectio 
impedimento  nobis  sit.  Verumtamen  domini  aeterni  fiat  voluntas!  Hoc  tantum 
addam:  Nunc  quideni  quinque  vel  sex  scholasticos  mihi  videor  hic  alere  posse :  cui 
rei  neque  reverendissimi  Eystettensis  neque  illustrissimi  ducis  totiusque  academiae 
favor  ac  studium  deessent. 

Nunc  pro  contraria  parte  disseram,  ostendens,  cur  non  conveniat  quemquam  e 
Societate  hic  manere.  Prima  ratio  haec  est :  Dux  animo  tam  frigido  tamque  averso 
esse  videtur  a  coUegio,  quod  promisit,  constituendo.  2?  Condiciones  quasdam  in- 
tolerabiles  nobis  proponunt  neque  collegium  condere  volunt,  quod  libcrum  sit 
multorumque  hominum.  3?  Hic  maneutes  instituti  nostri  rationem  sequi  haud  facile 
potcrimus;  ex  scholis  enim  fructus  capiuntur  admodum  exigui,  ac  hominibus  istis 
nimis  familiariter  uti  '  nimisque  ad  eorum  mores  nos  accommodare  oportet,  in 
conviviis  etc.  Professores  neque  adiumento  nobis  sunt  saluti  publicae  consulere 
volentibus,  neque  instituti  nostri  proprietatem  bene  assequi  possunt,  gulae  et  carni 
servientes  paene  cuncti.  Ac  tum  intra  imperium  tum  extra  iilud  censent  fere  nullani 
aliam  exstare  academiam,  cui  tantum  insit  licentiae  quamque  tantopere  disciplina  de- 
ficiat^;  quo  fit,  ut  scholasticorimi  moros  perditissimi  ct  corruptissimi,  morbi  nimis  in- 
veterati  sint.  4?  Cum  vicecancellarii  officium  perpetuum  sit  nec  facile  ab  uno  in  alterura 


al  apogr. 


'  ,Erant  in  uicinis  cubiculis  studiosj ,  sed  procul  a  spiritu  societatis  illj,  bro- 
uiter,  nec  locus  nec  sotij ,  nec  uictus,  nec  studia ,  uoluptates,  sed  angores  et  me- 
rores  potius  illis  annis  suggerebant" :  Cod.   ,,Antiqu.  Ingolst."  f.  2^. 

2  Vel:  Ac  censent  nuUam  fere  aliam  exstare  universitatem ,  sive  apud  nos, 
sive  apud  exteros,  cui  etc. 


20.  lulii  1551.  377 

un  officio  perpetuo  id  est  che  non  se  muta  facilmente  d'  una  persona, 
et  hauendo  li  sui  denari  in  ogni  promozione  magistrale  o  dottorale, 
et  poi  perche  quasi  tiene  insieme  un  beneficio  o  canonicato  in  Eistatt, 
non  so ,  com'  io  potria  esser  sufficiente  a  quella  dignita ,  la  qual  e 
quasi  principale  in  tutta  la  Universita.  Vero  e,  che  mi  hanno  re- 
sposto,  si  come  volessino  liberarmi  de  tutto  il  proprio  interesse, 
accio  io  stessi  fuora  d'ogni  pericolo.  Ma  V.  R.  giudichera  meglio. 
TJno  mi  dispiace  in  costoro,  cioe  che  siano  tanto  affezionati  alle  nostre 
persone,  et  vogliano  metterci  addorso  questi  pesi  d'honore;  et  pur  non 
pensano  de  promuovere  la  Compagnia  et  fondarci  una  cosa  certa  et 
stabile  per  adiutar  tanto  la  Universita,  quanto  tutta  Bauera  per  li 
nostri.  Iddio  sa,  a  che  miseri  termini  Bauera  sia  redotta,  et  quanto 
guadagno  habbia  il  inimico  delle  anime.  II  Signore  sempre  guardi 
li  consiglieri  delli  Principi.  Et  sappia  V.  R. ,  che  in  questi  mesi 
habbia  scritto  il  Reuerendissimo  et  IUustrissimo  Cardinale  Maffeo^ 
raccomendandoci  al  Doct.  Zoanetto  Bologneso  [sic],  professore  qui  in 
lure^.  Ma  non  e  questa  persona  per  promuoverci,  ne  in  tanta  ripu- 
tazione  appresso  il  Ducha,  siccome  alcuni  forse  pensano. 

Per  concludere  non  so  dir  altro,  se  non  Domine,  mitte  me  quo 
^as^;    etiam    ad    Indos:    et    adiuva    me    in    orationibus    tuis* 


transferatur ,  cumque  in  singulorum  inagistrorum  vel  doctorum  creationibus  certae 
pecuniae  vicecancellario  obveniant,  ac  cum  idem  quasi  simul  beneiicium  vel  canoni- 
catum  habeat  eystettensem ,  nescio  quomodo  ego  diguitatis  huius  partes  implere 
possem,  quae  in  universa  hac  academia  ferme  summa  est.  Ac  responderunt  quidem 
mihi  se  omni  proprii  lucri  ratione  me  exempturos ,  ut  a  periculo  omnino  abessem ; 
sed  R.  y.  id  rectius  diiudicabit.  Atque  hoc  in  hisce  mihi  dispHcet,  quod  licet  in  nos 
quidem  tam  propensis  sint  animis,  tantaque  honorum  onera  nobis  iniungere  velint, 
Societati  nostrae  nolunt  prospicere,  certum  quid  ac  stabile  nobis  constituentes,  quo 
constituto  tum  universitas  haec  tum  Bavaria  oninis  nostra  opera  adiuventur.  Deus 
scit,  in  quantam  miseriam  Bavaria  redacta  sit,  quantasque  praedas  inimicus  ani- 
marum  fecerit.  Dominus  consiliarios  principum  semper  eustodiat!  Et  sciat  R.  Y. 
his  mensibus  reverendissimum  et  illustrissimum  cardinalem  Maffaeum  ^  doctori  Zoa- 
netto  bouoniensi,  qui  ius  tradit  in  hac  academia  ^,  per  litteras  nos  commendasse. 
Sed  Zoanettus  is  non  est ,  qui  rebus  nostris  consulere  possit ,  neque  tam  gratiosus 
est  apud  ducem,  quam  aliquibus  forte  videtur. 

Ut  scribendi  finem  faciam,  aliud  dicere  non  possum  nisi  hoc :  D  o  m  i  n  e ,  m  i  1 1  e 
m  e  *  quo  vis ;  etiam  ad  Indos ;  et  adiuva  me  in  orationibus  tuis^  totamque 


^  Bernardinus  Maffaeus  (Maffei) ,  nobilis  Romauus  (1514 — 1553),  prcsbyter 
cardinalis  tituli  S.  Cyriaci  in  Thermis,  ob  eruditionem  et  pietatem  S.  Ignatio  caris- 
simus  erat  et,  cum  Paulo  III.  ab  epistulis  esset,  eidem  egregia  officia  praestiterat 
{Ciaconiiis-OMoiniis  I.  c.  p.  737—738.     Cartas  de  Saii  Ignacio  I,  278.  290;  etc). 

2  Franciscus  Zoanetto,  legum  doctor  et  ducis  Bavariae  consiliarius,  Ingolstadii 
iuris  professor  primarius  fuit  ab  a.  1549  usque  ad  a.  1564,  quo  Bononiam  ad  ius 
canonicum  explicandum  revocatus  est.  Anno  1550  decumarum  impetrandaiiim  gratia 
a  duce  Romam  missus  erat  {Medercr  I.  c.  I,  212.  213.  291—292;  IV,  277.  Fr.  X. 
Freninger,  Das  Matrikelbuch  der  Universitaet  Ingolstadt-Landshut-Munchen  [Miinchen 
1872]  p.  15).  3  is,  6,  8.  *  Rom.  15,  80. 


378     115-  Pol.  Can.  16.  Aug.  lo-M.    116.  laius  Can.  et  Goud.  Aest.  vel  aut.  1551. 

totamque   simul  Germaniam.     Gratia  Domini  lesu   nobiscum  aeternal 
Ingolstadii,  20.  iulii  anno  1551. 

De  V.  R.  figliolo  indegnissimo 

Petrus  Canisius. 

Al  molto  Reverendo  in  Christo  Padre  Don  Ignatio  de  Loyola 
Praeposito  della  Compagnia  de  lESY.  padre  mio  singularisimo  et 
osservandissimo.     In  Roma. 

S.  Ignatius  per  Polancum  Canisio  rescripsit  Roma  16.  Augusti  1551. 

simul    Germaniam.     Gratia    domini    lesu    nobiscum    aeterna!     Ingolstadii    20.    lulii 
anni  1551. 

Reverentiae  vestrae  filius  indiguissimus 

Petrus  Canisius. 
Multum  reverendo  in  Christo    patri    domino  Ignatio    de  Loyola    praeposito  So 
cietatis  lesu,  patri  meo  maxime  singulari  summeque  observando,  Romae. 

115. 
P.  lOAraES  DE  POL.AXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  IG.  Augnsti  1551. 

E.x  „Moni(iuentis  historicis"  S.  J.  1.  c.  p.  263,  adnot.  1. 

,,PolaHcus,  ex  com.,  Petro  Canisio,  ne  Ingolstadio  recedat,  et  ut  cideat  an 
is  in  Collegio  ihi  instituendo  teneri  queat  modiis,  quem  tenuit  Neapoli  P.  Sal- 
meron  ' ;  H  tandem  ne  Vicecancellarii  munus,  nisi  forte  ad  tres  tantum  menses, 
assumat,  16  AugustV'  [1551]. 

116. 
P.  CLAUDILS  lAIUS  S.  J. 

PP.  PETRO  CANISIO  ET  NICOLAO  GOUDANO,  S.  J. 

Vienna  aestate  vel  autnnmo  1551. 

Ex  Polanci  Chronico  II,  563 — 564. 

„Urgebat",  inquit  Polancus,  „suis  litteris  P.  Claudius  Ingolstadiense.s  nostros 
ut  inde  Viennam  migrarent,  cum  eam  esse  P.  Ignatii  mentem  intellexisset,  quia 
liegi  ronianorum  Ferdinando  promissum  fuerat,  Collegio  Viennae  stabilito,  omnium 
facultatum  praeceptores ,  quas  quidem  Societas  nostra  profiteiH  solet,  esse  mit- 
tendos." 


'  Neapoli  vere  anni  1551  a  patronis  Societatis  catalogi  duo  facti  simt,  in  quorum 
altero  prorex  et  principes  complures,  in  altero  alii  honesti  viri  civesque  divites,  quid- 
quid  ad  collegium  constituendum  libuisset  in  commune  conferre,  suo  quisque  chiro- 
grapho  coniirmabant  {Polancus  1.  c.  II,   167 — 171.     Orlandinns  I.  c.  1.  11,  n.  15—17). 


117.    Canisius  S.  Ignatio.    31.  Augusti  1551.  379 

117. 

CANISIUS 
SAXCTO  lOJirATIO. 

Ingolstadio  31.  Angusti  1551. 

Ex  apographo  recenti ,  postea  coUato  cum  epistula  autographa,  posita  in  cod. 
,Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  p.  386.  387. 

In  eodem  codice  proxime  post  autographum  est  eiusdem  epistulae  exemplum, 
quod  —  manu  Canisii,  ut  videtur  —  inscriptum  est:  „De  quadrimestri  tempore  ad 
Septembrem  usque  transacto  Ingolstadii  1551." 

Particuhim  edidit  Germanus  \.  c.  p.  304,  et  aliquas  partes,  italice  versas, 
Boero,  Can.  p.  78 — 81.  Sacchinus  quoque  epistula  usus  est  et  complura  ad  verbura 
ex  ea  descripsit,  Can.  p.  52 — 55.  Usi  sunt  etiam  Polancus  1.  c.  II,  256 — 261  et 
Jmissen  1.  c.  IV,  400.  Integra  denique  edita  est  in  j,Litteris  quadrimestribus"  I, 
369—374. 

(Epistula  „quadrimestris" .)  De  propria  vilitate.  P.  Goudani  quanta  sit  dili- 
gentia  et  prosperitas  in  docendo  et  sacramentorum  frequentia  commendanda.  Homilias 
a  scholasticis  haberi ;  sacro  multos  cotidie  interesse.  luvenes  diios  nomen  dedisse 
Societati;  id  quam  difficile  Germanis  sit.  In  Germania  religiosos  ordines  ruere, 
torpere  omnia.  Ad  contiones  suas  plurimos  confluere.  De  tempestate  a  contionatore 
quodam  contra  se  excitata.  Se  vicecancellarii  nmnus  constanter  recusare.  Socios 
stipem  pro  scholasticis  pauperihus  collegisse ,  solacia  carceribus  intulisse,  a  Pfiugio 
episcopo  in  auxilium  ecclcsiae  saxonicae  vocari. 

Jesus. 
Gratia  domini  nostri  lESV  CHRISTI  et  pax  aeterna  nobiscum. 
Quoniam  quidem  ita  iubet  R.  P.  T.,  morem  gerere  studebimus,  ut 
paucis  complectamur  ea,  quae  proximo  quadrimestri  non  industria 
quidem  aut  dignitate  nostra ,  sed  summa  clementiss.  Patris  Dei  erga 
nos  bonitate  ac  singulari  gratia  hic  contigerunt".  Quod  si  alia  mihi 
recensenda  forent,  quae  uti  res  ipsa  postulabat  ad  meam  ipsius  re- 
prehensionem  et  accusationem  iustissimam  possent  adferri,  equidem 
longe  copiosior  et,  ut  vereor,  plane  ad  fastidium  usque  lectoris  pro- 
lixus  esse  deberem.  Nunc  quia  Dei  sola  beneficia  proponuntur,  id 
absque  dispendio  fieri  vix  potest ,  quin  de  indignitate  et  vilitate 
nostra  paulo  rectius  cogitent,  qui  bona  dumtaxat  in  conspectu  habent 
malaque  mea  licet  innumera  non  sentiunt.  Sed  ut  ut  alii  sentiant, 
mille  testes  isthaec  conscientia  ^ ,  quae  servo  ignauo  et  indignissimo 
testimonium  praebet  hocque  solo  vel  maxime  consolatur,  quod  Pa- 
trum  aliorum  fratrumque  subsidiis  adiuvemur  in  hac  lESV  optima 
Societate. 


"  Quae  seqtiuntur,  usque  ad  R.  P.  Nicolaus  Goudanus,  in  autographo  a  Polanco 
lineis  inclusa  sunt,  ut  in  apograpliis  ad  aliaruni  provim-iarum  Socios  miffendis 
omitterentur. 


Cf.  supra  p.  202 ' 


380  !!'''•    Canisius  S.  Iguatio. 

li.  P.  Nicolaus  Gaudanus  quo  tempore  sunt  alii  feriati  a  lectio- 
nibus  publicis,  nunquam  a  profitendo  cessavit,  ne  diebus  quidem  cani- 
cularibus^  Auditorium  nobis  duplo  majus,  quam  prius,  contigit'. 
De  illo  praeclare  quidem  iudicant  omnes  et  utiliter  audiunt,  prae- 
sertim  quum  ex  more  suo  sic  Aethica''  profiteatur,  ut  versari  tamen 
in  sacris  videatur^.  In  convictu  familiari  multa  effecit  apud  Ger- 
manos  permouitque  non  paucos  eo,  ut,  (quemadmodum  antea  visum 
non  est),  singulis  pene  festis  diebus  ad  confessionem  et  communionem 
sacram  accesserint.  Tum  homeliae  quaedam  haberi  coeptae,  quibus 
iidem  studiosi ,  quos  magis  familiares  habemus,  domi  nostri"  exerce- 
rent  sese  et  ad  pietatem  paulatim  propius  adducerentur  ^.  Saepe 
lectiones  etiam  priuatas  adhibuimus ,  quo  efficacius  eos  conciliemus 
nobis,  et  in  hoc  bono  instituto  magis  magisque  in  dies  confirmentur. 
Duplicata  certe  nunc  Dei  munera ,  quae  nostris  in  manibus  adhuc 
crescunt,  videntur;  neque  minorem  nobis  consolationem  quam  ad- 
mirationem  aliis  adfert,  sine  exemplo  et  hoc  loco  tales  et  tam  multos 
esse,  qui  quotidie  ad  sacra  modo  veniant,  qui  nos  sibi  patres  mini- 
strosque  altaris  exposcant.  Vir  bonus  cum  ad  nos  profectus  esset, 
egregium  filium  obtulit  et  in  potestate  nostra  manere  iussit,  etiamsi 
alio  discederemus.  Neque  parum  hucusque  profecit  puer,  de  quo 
bene  speramus  fore,  ut  cum  in  literis,  tum  in  spiritu  expectationi 
nostrae  respondeat.  Sunt  alii  adolescentes  duo ,  et  ipsi  Germani, 
utcumque  versati  in  literis,  nunc  plane  nostri,  in  quibus  digitum 
Dei'*  suspicere  cogimur,  Ajunt,  se  CHRISTO  debere  summas  gratias, 
quia  primi  fere  vocati  fuerint  e  Germanis  ad  hanc  lESV  Societatem; 
nihil  se  dubitare,  quin  subsequuturi  sint  et  alii,  quos  ad  hoc  ipsum 
CHRISTI  iugum  suscipiendum  cupiunt  pertrahere,  ut  et  ipsi  tam 
suauis  spiritus"  primitias  hauriant.  Testantur,  non  minus  videri 
sibi,  quod  Germanus  ad  nos  unus  veniat,  quam  si  uel  Itah  uel  Hispani 
viginti  offerrent  sese  Societati  ^.  Novit  profecto  DE VS  Opt.  Max.  et  ipsa 


contingit  Litt.  ijuadr.  ^  Aris.  (Ayiatotelis)  hic  a  Polanco  addition  csf. 

Sic  et  apogr.  nostrum,  et  Litt.  quadr. 


•  Quattuor  illorum  mensium  tempore,  de  quibus  Canisius  scribit,  ex  legibus  aca- 
demicis  feriae  agebantur  praecipue  28.  Mai  —  4.  lunii  (^per  octavas  Corporis  Christi") 
et  a  medio  fere  lulio  usque  ad  ultimam  septimanam  Augusti  (,a  festo  Margarethe 
usque  ad  diem  divi  Bartholomei")  (Statuta,  anno  1522  renovata  [Mcdererl.  c.  IV,  195]). 

2  In  testimonio  publico,  quod  facultas  theologica  ingolstadiensis  Goudano  vita 
functo  in  schola  sua  de  more  posuit,  haec  leguntur:  „Vir  fuit  summae  moderationis, 
et  qui  caeteris  viuendi  norma  rectissima  praeluxit.  Hic,  vt  consuleret  profectui 
iuuenum,  Ethica  Theologicis  iunxit,  et  fontes  actionum  moralium,  et  politicarum 
ex   sacris   literis  deprompsit"   {Val.  Rotmarus  1.  c.  f.  110'^. 

'  Cf.  supra  p.  375.  "  PJx.  8,  19.    Luc.  11,  20.  ^  Sap.  12,  1. 

*  „Doctor  Goudanus  priuatim  Adolcscentes  et  Theologiae  studiosos  plaerosque 
instituebat,  et  in  disputando  etiam  exercebat,  quosdam  etiam  ad  pietatem  propius 
adducebat.  Ex  his  duo  illi  Viennam  fuere  missi  Carolus  Grim  et  Lambertus  Awer, 
ambo  nati  in  TjToIensi  Comitatu,    quos   laetus   accepit  Viennae  Doctor  Claudius  in 


31.  Augusti  1551.  381 

nimium  nos  docet  experientia,  quid  quantumque  difficultatis  absumen- 
dum''  sit,  priusquam  hoc  institutum  Germanorum  animus  intelligat, 
priusque''  intellectum  probet,  probatum  uero  sectari  velit  et  possit. 
Quam  est  operosum  (heu  me),  Catholicos  in  religione  veteri  continere, 
quanto  difficilius  autem,  sacerdotalem  ordinem  istis  comprobare;  at 
longe  rarissimum  et  laboriosissimum  isthuc  religiosae  vitae  ordinem 
ahcui  persuadere  posse^.  Nil  uident,  nil  audiunt  miseri,  quod  ad 
vitam  perfectiorem,  ad  consiliorum  EuangeKcorum  observationem  fri- 
gidos  incitet.  lacent,  proh  dolor,  ita  corrupti  animi,  ut  ad  omnem 
fere  medicinam  nauseent;  laetalis  torpor  ac  tepor  occupat  omnia. 
Adeo  ut  nulkim  esse  crediderim  Religiosorum  Ordinem,  qui  non  ad 
internecionem  hic  sibi  vergere  videatur  planeque  desperet  de  instau- 
randis  hic  monasteriis.  Verum  has  querimonias  idcirco  repetere  visum 
est,  ut  alii  lachrimabilem  hunc  statum  et  sane  afflictissimum  intel- 
hgant,  intelligendo  condoleant  Germaniae,  cui  non  intus  modo  pestes 
mille  nocent,  sed  et  foris  vim  summam  adfert  Turcica  rabies,  quae  sic 
Hungariam  conficere  pergit '  ^.  Respiciat  nos  tandem  clementiss.  Deus, 
priusquam  Lutheranismus  et  Mahumetismus  pessumdet  sacra  omnia 
diuinumque  cultum  extinguat. 

Ad  praedictos  adolescentes  duos  redeo,  qui  nobis  de  se  magnifica 
in  Christo  pollicentur,  quique  nil  optant  ardentius,  quam  reHctis  serael 
omnibus  pauperi  Christo  se  mancipare  ac  spirituales  in  hac  Societate 
opes  conquirere.  lamque  ut  ad  collegium  fi^atrum  Viennam  mittantur,  a 
nobis  valde  contendunt,  et  si  CHRISTVS  faueat,  breui  sunt  impetraturi. 


Polancus  loco  hiiius  vocabuU  posult  deuorandum.  ^"  Sic,  vel:  priusquain. 

Polancus  haec  duo  verba  niutarit  iii  bisce  diebus  vexavit. 


nouo  suo  Collegio"  :  Cod.  ^Antiqu.  Ingolst."  f.  2''.  Ex  eodem  codice  cognoscitur 
ambos  eodem  hoc  anno  1551  Viennam  missos  esse.  Cf.  etiam  Fr.  Sacchinuin  S.  J., 
Historiae  Societatis  lesu  Pars  secunda  1.  5,  n.  171  (Coloniae  Agrippinae  1621, 
p.  270)  et  Pars  quarta  1.  1,  n.  37  (Romae  1652,  p.  8).-  Uterque  egregius  vir  evasit 
et  saepius  per  hoc  opus  nobis  occurret.  loannes  quoque  Dyrsius,  iuvenis  eystet- 
tensis,  tunc  Ingolstadii  Societati  se  tradidit  eique  postea  multum  profuit;  de  qiio 
infra  plura  scribentur. 

'  Inter  materias  theologicas,  quas  Canisius  anno  1550  Ingolstadii  coUigere 
coepit  (*cod.  „Scripta  B.  P.  Canisii  X.  B.")  multae  sunt,  quas  excerpsit  adnotavitque 
ad  vitam  religiosam  defendendam ,  v.  g.  ad  probandas  has  positiones :  „Non  solum 
temporaria,  sed  etiam  perpetua  uota  probanda"  (f.  63'');  „Castitas  monastica  deo 
placet"  (f.  66*);  „Obedientia  praecipua  pars  monastices  perficit  hominem  (f.  67*); 
„Monasticen  profiteri  consultuni  est  uel  inuitis  parentibus"  (f.  70'^)  ;  „Non  obli- 
gantur  monachi  ad  labores  nianuum  pro  uictu  comparando"  (f.  70'' — 71").  Atque 
etiam  in  sua  ^Summa  doctrinae  Christianae"  Canisius  accuratissima  quadam  diligentia 
ex  sacra  Scriptura  et  vetex"um  Patrum  libris  vitae  religiosae  pulchritudinem  ac  sub- 
limitatem  comprobavit  (cap.  5,  P.  2,  n.  5:  „Consilia  Evangelica"  ;  v.  g.  in  editione 
Dilingae  a.  1571  facta  f.  175 ''-183"). 

2  Ea  de  re  referunt  F.  B.  von  Biicholtz,  Geschichte  der  Regierung  Ferdinand 
des  Ersten  VII  (Wien  1836),  258—284.  /o.s.  von  Hamiuer,  Geschichte  des  Osma- 
nischen  Reiches  II  (2.  Aufl.,  Pesth  1834),  212—218. 


382  !!''•    Cauisius  S.  Ignatio. 

Auspicatus  sum  ego"  munus  contionandi,  in  eoque  mensem  nunc 
pene  quartum  ago,  commutatis  interim  latinis  contionibus  in  Ger- 
manicas^.  Institutum  hoc  ita  promouit  divina  bonitas,  ut  etiamsi 
difficillima  sit  linguae  huius  pronuntiatio ,  tamen  intelhgar  nunc  ab 
omnibus,  qui  ad  audiendum  certe  plurimi  confluunt.  Nam  et  persaepe 
contingit,  primum  in  angustiore,  nunc  in  amphore  templo  ^,  ut  referta 
iUic  praesentis  popuh  turba  exchidat  alios,  qui  pro  foribus  idcirco  et 
ad  fenestras  foris  auscultant.  Exorta  interim  nubecula  nescio  quid  mihi 
minari  videbatur,  dum  a  contionatore  quodam  non  candide  tractor, 
velut  qui  praeter  morem  et  in  loco  insohto  prodirem  ad  evangehzan- 
dum  3.  Hic  statim  collecti  professores  totius  Academiae  contionatorem 
illum  arguunt,  me  studiose  defendunt,  uel  non  rogati''  poenam  pro- 
ponunt  multorum  aureorum ,  si  aduersus  conatus  meos  ihe  mutiret 
quicquam  in  posterum.  Accessit  et  Episcopi  sententia,  qui  re  com- 
perta  suis  rae  literis  admonet ,  ne  supersederem  ab  hoc  instituto ; 
laturum  se,  si  quidem  opus  esset,  omnes  mihi  suppetias.  In  populo 
non  defuere,  qui  uehent  aedes  alterius  oppugnare  et  vim  inferre  ceu 


*  Hic  a  Polanco  in  ■margine  Iiacc  addita  sunf  vcrha,  foiia>ise  ex  altera  Canisii 
vel  Goudani  epistida  summatini  desumpta:  praeter  theologicas  lectiones ,  ad  quas 
frequens  accurrit  auditorium ,  praesertim  postquam  suscepi  Evangelium  D.  loannis 
explicandum.     Cf.  infra,  adnot.  1. 

^  Verha  uel  non  rogati  Polancus  omitti  voluit. 


^  Nec  tamen  scholas  Canisius  omisit.  „Ex  quo  P.  Canisius  pro  scholastica 
lectione  Evangelium  D.  Joannis  explicandum  suscepit ,  frequentius  et  constan- 
tius  auditorium  habere  coepit,  quamvis  numerum  eorum  qui  ethicam  lectionem 
audiebant,  non  aequarent,  quam  non  solura  discipuli  sed  eorum  magistri  audire  vole- 
bant.  Licet  auteni,  praeter  lectiones  D.  Joannis  ac  D.  Pauli  publicas,  reliquae  dorai 
praelegebantur,  nuUi  tamen  ad  eas  audiendas  denegabatur  accessus,  et  ea  praelege- 
bant  inter  caetera  quae  promovendis  ad  sacros  ordines  usui  essent" :  Polanciis  1.  c. 
ir,  256—257.  2  cf   supra  p.  374  ^. 

*  P.  loannes  Doriynij  S.  J.  in  vita  Canisii  haec  scribit:  ,,11  etoit  quelquefois 
arriv^  a  Canisius  de  faire  dans  Ingolstad  ce  qu'il  avait  vii  pratiquer  a  Rome  .  .  . ; 
c'etoit  de  rassembler  le  petit  peuple  eu  certains  endroits  de  la  Ville,  pour  lui  faire 
quelque  instruction  faniiliere''  (La  Vie  du  Keverend  Pere  Pierre  Canisius  [Paris 
1707J  p.  73—7-4).  Idem  referunt  Pijthon  (a.  1710;  „in  plateis  et  compitis"),  Agri- 
cola  (1727),  Longaro  degJi  Oddi  (1755),  Boero  (1864),  Daurignac  (1866) ,  atque  hi 
omnes  ex  Dorignio  descripsisse  videntur;  nara  qui  saeculo  XVII.  Canisii  vitam 
scripserunt:  Raderus,  Sacchinus,  Nieremberg,  Fuligatti,  M.  Tanner,  ea  de  re  nil 
habent,  nec  quicquam  in  „  Antiquitatibus  Ingolstadiensibus'"  neque  in  Polanci  „Chro- 
nico"  legitur;  nisi  quod  Sacchinus,  procellam  illam  ipsis  huius  epistulae  verbis 
narrans,  vocabula  „et  in  loco  insolito"  mutavit  in  „nec  loco  solenni"  (De  vita  Ca- 
ni.sii  p.  54).  Canisius  ipse  in  „Confessionibus"  hoc  solum  scribit :  „Licet  concio- 
nandi  mutarem  locum ,  non  tanien  imrainuebara  auditorium"  (supra  p.  62).  Neque 
tamen  prorsus  merura  Dorignii  commentura  hoc  fuerit;  nara,  qui  Ingolstadiura,  quod 
nunc  e.st,  bene  novit  loannes  B.  Reiser:  „Heute  noch",  inquit,  „weifs  man  die  Platze 
zu  zeigen,  wo  er  seine  kleinen  Zuhorer  freudig  —  wie  Xaverius  in  Indien  es  that  — 
um  sich  versammelte,  mit  ihnen  dann  nach  dem  Unterrichte  betend  die  Strafsen 
durchzog"   (B.  Petrus  Canisius  als  Katechet  [2.  Aufl.,  Mainz  1882]  p.  29). 


31.  Augusti  1551.  383 

calumniatori.  Nos  ob  tranquillandas  turbas^,  qui  nobis  etiam  inuitis 
in  illum  concitabantur ,  excusare  factum  studuimus;  iratos''  placare 
animos  uix  potuimus.  Agnouit  hoc  oflitium  ille,  qui  tragoediam  hanc, 
dum  mihi  parum  fauet,  ipse  sibi  temere  concitavit,  iamque  nos  sibi 
quam  antea  pergit  habere  familiariores.  Igitur  nunc  festis  diebus 
pergo  euangelizare ,  sed  utinam  tanto  cum  fructu  animarum,  quanto 
cum  applausu  et  numero  audientium.  Libenter  optimates  accedunt: 
populus  fructum  praedicat;  parochus^  in  dies  majorem  pollicetur;  ego 
videre  quam  audire  et  expectare  malim,  ut  rudes  et  miserae  istorum 
conscientiae  iuuarentur.  Id  nobiscum  iubenter  vident  alii  et  admiran- 
dum  censent,  quod  praeter  morem  non  solum  attente  ac  integre  con- 
tionem  audiant  isti,  sed  etiam  ad  finem  usque  missae  in  templo  mecum 
perseuerent.  Nam  id  nimium  hic  ahbique  receptum  videas,  ut  omnis 
morae  impatientes  plerique  aut  post  euangelium  cantatum,  aut  in 
medio  contionis,  aut  statim  ab  eleuata  in  altum  Eucharistia  sacra  e 
Templo  perinde  atque  canes  fugiant,  parum  memores  scihcet  de 
audienda  integre  missa^. 

Collegimus  quasdam  eleemosinas  in  pauperum  sustentationem, 
praecipue  vero  in  gratiam  studiosorum  Theologiae,  quibus  et  uitae 
sumptus  in  multos  annos  Deo  duce  procuravimus  ^.  Verum  eo  ventum 
est  apud  Grermanos,  ut  ne  propositis  quidem  stipendiis  ad  sacra  haec 
studia  permoueantur'  adolescentes.  Tam  alieni  sunt  ab  ea  professione, 
quae  nunc  vel  maxime  fit  necessaria,  ubi  sacris  de  rebus  vel  infimi 
et  indoctissimi  quique  passim  disceptant  ac  sine  fine  nugantur. 

Reuerendissimus  Episcopus  Eystettensis ,  Illustrissimus  Bavariae 
Dux  et  haec  tota  simul  Academia  contenderunt  neque  desistunt  adhuc 
instare,  quo  munus  obeam  Cancellarii.  Sed  hunc  honorem  ut  instituto 
nostro  aHenum  refutavi  hactenus  meamque  indignitatem  tum  per 
h"teras,  tum  viua  voce  coactus  sum  exponere.  Excusando  autem  ac 
detrectando  nihil  impetraui  ahud,  quam  quod  Princeps  ipse  iam  scrip- 
serit  R.  P.  T.,  ut  authoritate  tua  compulsus  ego  id  susciperem,  a  quo 
certe  abhorret  animus*.    Maiores  idcirco  gratias  debemus  huic  Principi, 


"  Polancm  haec  eleganthts  dici  voluit    corrigens:   Nos    ut    tianquilliores    ledde- 
emus  turbas.  **  et  iratos  Litt.  qnadr.  ''  promoveantur  Litt.  qHudr. 


'  Parochus  ecclesiae  S.  Mauritii,  ut  videtur;  cf.  supra  p.  374-.  Is  tunc  erat 
Erasmus  Wolf  {Mederer  1.  c.  I,  219). 

2  Friburgi  quoque  Helvetiorum  ex  missa  sollemni  post  ^elevationem"  discedere 
solebant;  propterea  ^scholarchae"  anno  1577  legem  tulorunt,  qua  scholastici  usque 
ad  ^benedictionem"  sacerdotis  in  templo  manere  iubebantur  [Fontainc,  Notice  histo- 
rique  sur  la  chambre  des  Scolarques  de  \a  ville  de  Fribourg,  ed.  par  Berchtold 
[Fribourg  en  Suisse  1850]  p.  20). 

■'  Erasmus  etiam  Wolf  (f  1553),  Canisii  amicus,  in  collegio  georgiano  ^stipen- 
dium  fundavit"   {Mederer  I.  c.  I,  235). 

*  Vide  supra  p.  373.  Ignatius  munus  illud  „diserte  reiecit,  id  solum  Duci 
largitus,  vt  (si  qui  forte  casus  vrgeret)  ad  tres,  quatuorue  menses,  citra  honorum 


384  11'i'-    Canisius  S.  Ignatio.    31.  Augusti  1551. 

quod  ad  iacienda  domum  fundamenta  huius  Collegii  sese  conuertat, 
eoque  iam  scripsit  ad  R.  P.  T. ,  ut  ex  Urbe  quidam  e  nostris  liuc 
destinarentur ,  promisso  illis  ipsis  viatico.  Qua  de  re  iam  respon- 
sum  expectamus  quotidie,  nihil  sane  lubentius  accepturi,  quam  ut 
tamdiu  desiderati  fratres  demum  accedant  et  hanc  Bavariae  vineam 
colant  illustrentque  CHRISTI  benignitate^ 

In  carceribus  non  defuerunt,  quos  et  verbis  et  laboribus  nostris 
consohiri  Dominus  voluerit.  Eorum  unum  post  decollationem  et  cum 
CHRISTO  putamus  regnare  et  orare  simul  pro  nobis  contidimus, 
quemadmodum  ille  bona  fide  paulo  ante  quam  moreretur,  mihi  pol- 
licitus  fuit. 

Scripsit  iam  semel  atque  iterum  ad  nos  episcopus  insignis  Saxo- 
niae  proponitque  statum  vere  miserabilem  ecclesiae  suae,  ad  quam 
instaurandam  nostrorum  adhibere  conatus  exoptat^.  Commendatum 
utcumque  habet  nostrum  hoc  institutum  et  coram  agere  nobiscum 
cupit,  quo  pacto  afflictis  Ecclesiae  suae  rebus  subuenire  possit. 
Speramus,  non  inutile  futurum  istud  colloquium",  ex  quo  fortasse 
reperiri  aHquod  ostium''  queat  Societati,  ut  ad  fontem  harum  omnium 
haeresum  ac  parentem,  hoc  est  ad  ipsam  usque  Saxoniam,  penetret 
suumque  figat  illic  tabernaculum  in  nomine  lESV,  ubi  Satlianae  re- 
gnum  et  haereticorum  asylum  ac  domicilium  proprium  esse  solet. 
Aperiat  dominus  oculos  nostrae  mentis ,  quo  nos  videre  ipsi  et  con- 
temnere  cuncta  possimus,  quae  ad  sanctam  obedientiae  disciplinam 
non  conferunt.  Dein  spiritum  verae  charitatis  in  nobis  augeat,  ut" 
quae  aliorum  sunt,  et  quae  lESV  CHRISTI  ^,  sedulo  usque  procuremus. 

Ingolstadii,  pridie  Kah  Septembris  anno  Christi  1551. 

Petrus  Canisius. 

"  collegium  apogr.  nosfr.;  colloquium  Llft.  quadr.;  un  tale  colloquio  Bo. 
^  hostium  aj)ogr.  nostr.  "  Polancm  imcriiit :  non  quae  nostra  sed. 

insignia,  et  stipenclia,  Canisius  eas  partes  suppleret"'  {Sacchiniis,  Can.  p.  60).  Vide 
infra,  monum.  65. 

1  Quae  Ignatius  Ronia  22.  Septembris  1551  Alberto  V.  responderit,  vide  apud 
Gcnelli  I.  c    p.  500—502  et  in  Cartas  de  San  Ir/nacio  II,  466—469.  378—381. 

2  lulius  Pflugius  (1499—1564)  nohili  genere  Pegaviae  ortus,  a  Beato  Petro 
Fabro  S.  J.  circiter  annum  1543  spiritualibus  S.  Ignatii  exercitiis  excultus,  in  naum- 
Iturgensem  dioecesim  suam,  loanne  Friderico  Saxoniae  electore  lutherano  obsistente, 
introire  non  potuit  nisi  compluribus  post  electionem  annis.  Cum  maior  dioecesis 
illius  pars  ad  protestantismum  iam  transiisset  et  maximae  difficultates  undiquo 
irruerent,  catholicae  rei  cladem  impcdire  non  potuit,  atque  ultimus  eius  sedis  catho- 
licus  opiscopus  fuit.  Henrico  Heppe ,  theologiae  protestantium  professori  marbur- 
gensi,  Pflugius  est  „der  milde  und  treue  Bischof  von  Naumlturg"  (Geschichte  des 
deutschen  Frotestantismus  in  den  Jahren  1555—1581  I  [Marburg  1852J,  158).  Neque 
negari  potest  Pllugium  ,nimio  pacis  amore  et  obsequentia  cryptolutheranismi  in- 
currisse  suspicionem"  [H.  Hiirter  S.  J.,  Nomenclator  literarius  recentioris  theologiae 
catholicae  1  [ed.  2,  Oeniponte  1892],  x).     Cf.  supra  p.  77'. 

=»  Cf.  1  Cor.  13,  4.  5.   Phil.  2,  21. 


118.    Canisius  lulio  Pflugio.    19.  Septembris  1551.  385 

U8. 

CANISIUS 
lULIO  DE  PFIiUG, 

episcopo  naumburgensi. 

Ingolstadio  19.  Septembris  1551. 

Ex  libro  ,Epistolae  Petri  Mosellani,  Casp.  Borneri,  lani  Cornarii  .  .  .  pleramque 
partem  ad  lulium  Pflugium,  ipsiusque  lulii  Pflugii  nondum  editae.  .  .  In  lucem  pro- 
tulit  M.  Chr.  Gotffr.  Milller"  (Lipsiae  1802)  p.  138—139.  Qui  epistulam  descripsit 
ex  autographo,  Cizae  in  „bibliotheca  episcopali"  exstante  (praef.  p.  ix.). 

Pfiugio  operani  suam  offert.  Se  de  tota  quidem  Germania,  maxime  vero  de 
Saxonia  hene  mereri  velle.  Ah  episcopo  eijstettensi  se  urgeri,  ut  Tridentum  profici- 
scatur.     Optat,  ut  multi  episcopi  concilio  intersinf.     De  theologis  lovaniensihus. 

Ihs 
Reuerendissime  in  Christo  pater 

Gratia  domini  nostri  lesu  Christi  et  pax  aeterna  nobiscum.    Amen. 

Fefellit  expectationem  meam  Nathanael  ^,  per  quem  litteras  istuc 
meas  destinandas  esse  ducebam,  cum  primum  ad  tuas,  et  primo 
quidem  die,  respondissem.  Nunc  exacto  mense  tandem  redit  ad  me, 
culpamque  transfert  in  tabellarium,  quem  hucusque  quaesitum  haud 
inuenire  potuerit,  vt  idcirco  iam  secundo  rescribam.  Habeo  sane 
gratiam,  quod  boni  consuluerit,  qualia  qualia  fuere,  scripta  mea  Tua 
praestantia  2 ,  cui,  si  quid  ego  possim  in  Christo,  in  hoc  praesertim 
rerum  statu,  id  prorsus  offero,  et  si  superiorum  intercedat  autoritas, 
me  quoque  praestiturum  esse  confido.  Lubens  legi  de  colloquio,  quod 
inter  nos  aliquando  futurum  auguraris:  expediremus  forte  nonnulla 
quae  rebus  ecclesiae  tuae  tam  afflictis  commodare,  ac  nostram  in 
talem  Episcopum  obseruantiam  declarare  possent.  Cum  enim  Ger- 
maniae  multis  nominibus  multa  debemus ,  et  nostras ,  si  quae  sunt, 
operas  studemus  impendere,  tum  vel  maxime  Saxoniam  amamus, 
Christum  orantes,  vt  de  illa  bene  mereri  nobis  liceat,  quam  tot  hae- 
resium  primam  esse  parentem  volunt  ^.  Rogas,  num  Tridentum  pro- 
ficiscar,  nec  habeo,  quod  certe  pronuntiem,  etsi  probabile  sit,  eo  me 
discessurum.  Sic  enim  rogat  ac  vrget  Praesul  Eychstet.  At  primum 
a  Duce  Bauariensi  impetranda  est  venia,  neque  hinc  me  dimouebo, 
nisi  certiora  quaedam  cognouero:   breui   autem  cognoscam^.     Vtinam 


'  Nathanael  Balsmann,  de  quo  supra  p.  369. 

2  Canisius  ad  Pflugium  de  ratione  scripserat,  qua  ecclesia  catholica  in  Saxonia 
iuvari  posset.    Vide  supra  p.  370.  384. 

*  De  Lutheranismo  loquitur  in  Saxonia  orto. 

*  Mauritius  de  Hutten,  episcopus  eystettensis ,  Canisium  vel  Goudanum  suo 
loco  Tridentum  mittere  vel  secum  adducere  volebat.  Sed  Ignatius,  Goudanum  con- 
cedere  paratus,  Canisium  ei  negabat,  quippe  qui  Germaniae  necessarius  esset.  Al- 
bertus  autem  Bavariae  dux  neutrum  abire  passus  est  [Monuinenfa  hi.-<forica  ].  c. 
p.  261.  262').    Plura  vide  infra  p.  395—396. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta-    I.  25 


386  119-    loannes  de  Polanco  Canisio.    17.  Novembris  1551. 

successum  Synodi  promoueat  Episcoporum  frequentia,  quae  multum 
adderet  autoritatis  et  fidei,  vellent  nollent  aduersarii.  Louanienses 
theologi,  et  sane  percelebres,  paucis  retro  diebus  discesserunt,  iamque 
Tridentum  opinor  pervenerint  ^.  Dominus  lesus  Ecclesiam  suam  tueatur, 
et  C.  T.  conseruet.  Ingolstadii  1551.  19  Sept. 
REVEREND.  CELSIT.  T. 

Seruus  in  Christo 
Petrvs  Canisivs. 

REVERENDISSIMO  IN  CHRISTO  PATRI  ET  DOMINO  MEO, 
EPISCOPO  NVMBVRGENSI. 

119. 
P.  lOAXNES  DE  POIiAXCO 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 
Roma  17.  Novembris  1551. 

Ex  „Monumentis  historicis"  S.  J.  1.  c.  p.  261,  adnot.  2. 

„Polancus,  ex  commissione,  Nicolao  Gaudano ,  non  iwsse  Argentomti  Ca- 
pitiilo  morem  geri  in  iis  quae  circa  Canisium  jMStulat  ^,  nisi  habeatur  Ignatii 
consensus  et  Pontificis  venia;  scrihat  igitur  Capitulum  tum  Pontifici  et  Car- 
dinali  Maffeo,  tum  Ignatio,  20  Octobris  [1551].  Idem  scriptum  est  Canisio, 
17  Nocembris^"  [1551]. 

Yide  supra  p.  281. 


*  Concilio  tridentino  a.  1551  et  1552  interfuerunt  Leonardus  loaunes  Hasse- 
linus,  lodocus  Tiletanus,  Ruardus  Tapperus,  Franciscus  Sonnius. 

2  Argeutorati  (Strafsburg),  quae  urbs  Alsatiae  est  principalis  et  tunc  ^imperialis" 
sive  libera  erat,  anno  1529  senatus  in  urbe  eiusque  agro  niissae  sacrificium  ofierri 
vetuit ;  in  ecclesia  cathedrali  Gaspar  Hedio,  ecclesiac  romanae  infensissimus,  sacrum 
suggestum  occupabat.  At  Carolus  V.  bello  smalcaldico  feliciter  gesto  Argentinenses 
coegit,  ut  anno  1549  promitterent  cultum  catholicum  in  aliquot  ecclesiis  restitutum 
iri.  Erasmus  de  Limburg ,  episcopus  argentinensis ,  uz-bem  ingressus  ecclesiarum 
illarum  possessionem  recuperavit  Kalendis  Februariis  1550.  Protasius  Gebweiler 
ecclesiae  cathedralis  constitutus  est  parochus  in  eaque  slngulis  dominicis  et  festis 
diebus  mane  et  vespere  sormones  sacros  habebat,  cuni  Hedio  suggestum  suum  ex 
cathedrali  ecclesia  in  eam  transtulisset ,  quae  Dominicanorum  fuerat.  Sub  mensem 
Septembrem  a.  1551  canonici  summi  templi  ad  Canisium  scripsei-unt ,  ut  —  verba 
sunt  ipsius  Canisii  2.  lanuarii  1552  Ignatio  scribentis  —  „ecclesiastem  acturus  illuc 
veniret,  aut  certe  quidem  tot  modis  affiictae  ecclesiae  suae  statum  semel  inspiceret ; 
curaturos  se  modis  omnibus,  ut  susceptae  peregrinationis  eura  nunquam  poeniteret" 
(J/.  Th.  ilc  Biiss!i'rrc ,  Histoire  du  duveloppement  du  Protostantisme  a  Strasbourg 
et  en  Alsace  [Strasbourg  1859]  I.  293—301 ;  II,  5—14.  L.  G.  Glorklcr,  Gescliichte 
des  Bisthums  Strafsburg  I  [Strafsburg  1879],  366.  377—400.  Polanois,  Chronicon 
II,  261). 

'  Canisius  capitulo  satisfacere  non  potuit  nisi  ineunte  anno  1558;  17.  lanuarii 
1558  Argentorati  in  ecclesia  cathedrali  sermonem  sacrum  habuit. 


120.    Canisiils  Leonardo  Kessel.    14.  Decembris  1551.  337 

120. 

CANISIUS 

P.  liEOXARDO  KE8SEL, 

Soeiorum  coloniensium  praefecto. 

Ingolstadio  14.  Deoembris  1551. 

Ex  autographo  (2°;  3  pp. ;  in  p.  4.  inscr.  et  part.  sig.). 

A  cajntulo  ecdesiae  cathedralis  argentoratensis  se  expeti  contionatorem.  Enixe 
rogat,  ut  Kesselius,  Carthusiani ,  amici  alii  negotium  illud  S.  Ursulae  aliisque  colo- 
niensibus  sanctis  diligenter  commendent.  Reliquias  sacras  petit.  Kesselium  hortafur, 
ut  se  suosque  in  lingua  gennanica  exerceat.  Ingohfadii  sacramenta  frequentari  et 
Lutheranos  converti.  Lainium  ef  Sahneronem  roncilio  fridenfino  egregiam  operam 
navare.  Sociefati  multa  constifui  collegia.  Franciscum  de  Borgia ,  in  Societatem 
liberalissimmn,  ducatu  cessisse,  Societatis  alumnum  se  profiteri,  ad  animi  demissionem 
et  paupertatis  studium  omnes  et  contionibus  et  exemj^lis  impellere. 

lESVS 
Reuerende  pater  Leonarde, 
Gratia  Domini  nostri  JESV  CHRISTI  et  pax  in  nostris  usque 
cordibus  augeatur.  Scriptae  sunt  huc  Argentina  literae,  quibus  te- 
statum  est  satis,  parari  illic  scripta  nomine  Cathedralis  Ecclesiae, 
eaque  propediem  esse  mittenda  Romam  tum  ad  Pontif.  Max.  tum  ad 
Cardinalem  societati  nostrae  amicissimum  Maphaeum  1,  tum  ad  Prae- 
positum  nostrum  et  Reuerendum  in  Christo  P.  Jgnatium.  Summatim 
hoc  agitur,  me  vt  Romae  impetrent  Ecclesiasten  sibi,  aiuntque  nullam 
fore  sumptuum  magnitudinem,  aut  esse  posse,  qua  deterreantur,  modo 
isthuc  lsic\  efficiant^.  Jgitur  quia  consensurum  video  Reuerendum 
Praepositum,  vt  ex  ipsius  ad  me  literis  est  cognoscere,  grauem  hanc 
suscipere  prouinciam  cogar,  et  ni  fallor,  ante  quadragesimam  3  hinc 
Argentinam  concedam  *.  Qua  in  re  si  quid  meam  consolari  imbecilli- 
tatem  potest,  id  certe  ad  communes  Patrum,  fratrum  et  amicorum 
preces  refero,  his  ego  praesidijs  nitor,  meis  plane  diffisus  viribus, 
quas  multis  nominibus  debeo  negligere  uilique  pendere,  dum  et  ciuium 
illorum  corruptissimos  intueor  animos,  et  praeteritam  quae  illic  cum 
Bucero  regnauit,  haereticorum  et  haeresiarcharum  turbam  animaduerto. 
Tuam  uero  pietatem  imprimis  oro  frater,  vt  rem  hanc  minime  vul- 
garem  tecum  expendas,  meque  tuis  posthac  precibus  et  sacrifitijs  ita 
commendes  Deo,  vt  antea  nunquam,  dihgenter.  Tria  certe  sacra, 
quae  Sanctissimae  Vrsulae  in  aurea  fient   camera  ^,    sanctae  Trinitati 

^  De  Bernardino  cardinali  Mattaeo  vide  supra  p.  377". 

2  Vide  supra  p.  886.  ^  ^nno  1552  initium  quadragesimae  fuit  2.  Martii. 

*  Confer,  quae  Canisius  hac  de  re  in  .Confessionihus"  scripsit,    supra  p.  65. 

^  ,Aurea  camera'^  sacellum  dicitur  ecclesiae  S.  Ursulae  contiguum  multoque 
auro  fulgens,  m  quo  etiamnunc  corpus  S.  Ursulae,  capita  multarunr  sociarum  eius 
ahae  rehquiae  et  monumenta  pretiosa  asservantur.     B.  Petrus  Faher,  cum  Coloniae 

25* 


388  120.    Canisius  Leonardo  Kessel. 

offeres,  deinde  sanctis  Magis  totius  Germaniae  Patronis  et  Regibus  ^, 
post  D.  Gereoni  2  et  B.  Seuerino  Episcopo  meo  ^  negotium  hoc  omne, 
et  quidem  saepe,  si  me  amas  et  audis ,  commendabis.  Nec  fides  me 
mea  fallet  spero,  quam  de  te,  alijsque  filijs  et  fratribus  tuis  maximam 
concipio,  fore  scilicet,  vt  Canisium  quamuis  indignum  ad  onus  hoc 
ingens  extrusum  fauore  et  pietate  vestra  prosequamini.  Haec  ipsa 
D,  et  fratri  chariss.  Arnoldo^  scripta  et  dicta  sint,  necnon  Reue- 
rendis  in  Christo  Patribus  meis  Carthusiensibus,  quorum  pro  me  con- 
tinuata  sacrificia  saltem  uicibus  aliquot,  supplex  peto  et  obsecro. 
Tum  Reuerendo  Patri  Priori  ^  veh'm  hoc  meo  nomine  dicas,  vt  quem- 
admodum  ipse,  cum  magni  momenti  causa  incidit,  ad  spetiahum  ami- 
corum  preces  confugere  solet,  ita  semel  pro  me  dignetur  facere,  siue 
tacito,  siue  expresso  in  literis  nomine  meo.  NuUum  sane  maius  in 
me  benefitium  conferre  potest,  nullam  ego  rem  mihi  et  Argentinae 
magis  necessariam  reor,  quam  si  hoc  tempore  et  principio  quidem 
causa  ista  Deum  fauentem  habeat,  et  sic  animos  vulgi  conciliare  possim, 
vt  tantum  se  tractandos  et  sanabiles  utcunque  praebeant  audiendo. 
Vides  quam  agam  tecum  prolixe  et  solicite,  hoc  vnum  admonens, 
summeque  rogans,  vt  plurimis  plurimorum  precibus  iuuer,  quia  con- 
tionandum  est  Argentinae.  Charitatis  tuae  fuerit,  meam  expecta- 
tionem  hic  non  fallere,  sed  quod  Deo  duce  sum  seminaturus,  quo- 
tidiano  et  efficaci  precum  vestrarum  succo  irrigare,  laboranti  quamuis 
imperito  agricolae  assistere,  fauorem  Sanctorum  omnibus  modis  ac- 
commodare. 

Vestras  quidem  non  accepimus,  postquam  hinc  duo  quos  Romam 
nuper  misistis ,  discessere  ^.  nos  interea  scripsimus  ad  uos ,  et  sacras 
huc  mitti  reh'quias,  valde  rogauimus ,  iterumque  rogamus.  Nam  etsi 
discedam  ego,  priusquam  alios  mittatis  in  Vrbem  (ut  in  quadragesima 
fore  auguror)  tamen  illi  R.  D.  Nicolaum  Goudanum  hic  reperient, 
qui  depositum  apud  se  munus  vestrum  uel  seruabit  in  meum  vsque 
reditum  ex  Argentina  (si  quidem  res  procedent  Jngolstadiensis  collegij) 
vel  pro  mea  voluntate  mittet  alio,  etiamsi  Argentinae  morer  diutius. 
Jtaque  sacrarum  reliquiarum,   vt  saepe  oraui,  participes  omnino  nos 


esset,  „auream  cameram"  summo  in  honore  habebat  in  eaque  saepe  sacrum  faciebat 
{Xir.  Orlandinus,  Forma  sacerdotis  apostolici  [Dilingae  1647]  p.  67). 
'  Cf.  supra  p.  173.  2  cf.  supra  p.  37  2. 

*  Vide  supra  p.  265''.  S.  Severinum  antistitem  coloniensem  nSuum"  dicit  epi- 
scopum  Canisius,  quia  in  archidioecesi  coloniensi  natus,  studiis  excultus,  sacerdos 
factus  erat.  Neomagum  anno  demum  15.59  ab  ea  dioecesi  separatum  est  {Bintertm 
und  Moorcn,  Die  Erzdiocese  Kuln  im  Mittelalter.  Neu  bearbeitet  von  Alb.  Mooren 
[Diisseldorf  1892]  p.  168—170). 

*  „1551  Pater  Arnoldus  Hezius  anni  huius  Neomysta,  praeest  studiorum  no- 
strorum  disputationibus  domesticis,  terque  in  hebdomade  ijsdem  graeca  praelegit" : 
Ita  ex  ,Historia  Collegii  Coloniensis"  *cod.  ,Hist.  gymn.  tr.  cor."  f.  ^^*'.  Cf.  etiam 
„Littera>t  qiiadriniestre.s"  I,  401 — 402.  463.  ^  Gerardo  Hammontano. 

*  Hi  qui  fuerint,  nescio. 


14.  Decembris  1551.  389 

reddas,  quoniam  et  Romae  iussus  sum  promissam  seruare  fidem.  quam 
liberare  non  possum,  nisi  donatis  Florentiae  Reliquiis^ 

Nuper  vt  puto  significauimus,  datos  esse  nobis  adolescentes  duos, 
qui  se  Yiennae  iam  dedidere  Societati,  magnamque  de  se  spem  praebent 
omnibus,  uere  Germanii.  Hos  ueluti  primitias  CHRISTVS  assumpsit, 
qui  potens  est  et  de  alijs  petris  filios  Abrahae  sanctos  ex- 
citare-.  Progredior  ego  in  contionando,  et  superaui  vtcunque  diffi- 
cultates  linguae  Germanicae,  in  qua  uos  etiam  et  discipulos  vestros 
exerceri  cupio,  sicut  et  apud  nos  festis  diebus  aliquando  Latine,  ali- 
quando  Grermanice  declamant  studiosi,  atque  ita  priuatim  ad  Contio- 
nandum  instruunt  sese.  Magnam  vero  consolationem  nobis  augent, 
qui  generatim  confiteri  peccata  sua  ^,  et  saepius  communionem  et 
confessionem  sacram  adhibere  non  cessant,  atque  uel  tota  uita  cum 
in  Lutheranismo  vixerint,  ad  mentem  hic  redeunt,  et  per  nos  Ecclesiae 
reconciliantur ,  Christo  gratia.  Mirum  dictu,  quam  foeliciter  cadant 
conatus  Reuerendorum  P.  Laynez  et  D.  Alphonsi  in  Concilio  Triden- 
tino  *,  vbi  primum  tenent  locum  inter  omnes  Theologos ,  quia  Pon- 
tificis  nomine  sunt  illuc  destinati.  Nihil  dubito,  quin  rara  ipsorum 
quam  coram  expertus  sum,  doctrina  summam  omnibus  adferat  con- 
solationem  et  admirationem.  Orandum  autem  pro  R.  P.  Laynez,  quod 
misere  vexetur  quartanis  febribus,  eoque  deflectere  coactus  in  villam 
propinquam,  vt  afflictam  instauret  valetudinem  ^. 

De  Societate,  quam  succedant  cuncta  foeliciter,  ex  Vrbe,  ni  fallor, 
intellexistis.  Vere,  nimiumque  sumus  ingrati,  si  dexteram  dei  pro 
nobis  pugnantem  et  triumphantem  non  agnoscimus  atque  laudamus, 
Nam  ut  tot  annorum  fructus  immensos  praeteream,  quos  operari  per 
nostros  dignatur  bonorum  author  omnium,  non  parum  id  mihi  sane 
videtur,  quod  hoc  vno  anno  qui  est  a  Christi  ortu  1551,  tot  tantaque 
ex  fratribus  collegia  sint  constituta,  vt  Eborae  apud  Portugalenses, 
Medinae  ^,  Burgae  ^,  Ognatae  ^,  Viennae  ^,  Ferrariae,  Neapoli ,  vt  alia 

*  1)1  aiitograplio  qnattuor  versus,  qui  sequuntur,  utrainento  superposito  ita  oh- 
scurati  sunt,  ut  legi  non  possint ;  neque  tamen  ah  ipso  Canisio  id  factum  esse  ridetur, 
sed  illius  manu,  qui  etiam  alia  quaedam  signa  in  margine  apposuit. 


1  Lambertus  Auer,  Carolus  Grim,  loannes  Dyrsius  eodem  fere  tempore  Socie- 
tati  nomen  dederunt ;  vide  supra  p.  380  ^  ^  Luc.  3,  8. 

^  Confessionem  ^generalem"  sive  de  peccatis  totius  vitae  factam  significat. 

*  Concilium  tridentinum  Kalendis  Maiis  1551  resumptum  erat.  lacobus  Lainius 
et  Alphonsus  Salmeron  27.  lulii  Tridentum  venerunt  {Gius.  Boero  S.  J. ,  Vita  del 
Servo  di  Dio  P.  Giacomo  Lainez  [Firenze  1880]  p.  121). 

^  Lainius  exeunte  Octobri  et  ineunte  Novembri  in  praedio  Christophori  car- 
dinalis  Madrutii  morabatur,  quod  Lacui  salensi  (Lago  di  Salo)  appositum  erat  [Boero 
\.  c.  p.  125—126). 

"  Metimna  Campensis  (Mediiia  del  Campo)  urbs  est  Hispaniae  centralis. 

■^  Burgos,  in  Hispauia  septentrionali. 

*  Oiiate,  item  in  Hispania  septentrionali. 

*  Viennam  Austriae  (Wien)  dicit. 


390  1-*^-    Canisius  Leonardo  Eessel. 

adluic  duo  taceantur.  Et  haec  partim  iam  inchoata,  partim  prouen- 
tibus  annuis  dotata  sunt  ita,  vt  immortale  quoddam  seminarium  ser- 
uorum  dei  (si  CHHISTVS  fauere  pergat)  ex  illis  locis  colligi  con- 
seruarique  posse  speremus.  Prodibunt  inde  non  solum  docti,  Philosophi, 
Theologi,  literisque  omnibus  et  linguis  exculti,  verum  etiam  pij  sacer- 
dotes,  periti  et  efficaces  Contionatores  et  piscatores  hominum^, 
futuri  (quod  breui  Christus  faxit)  tum  auxilio,  tum  ornamento  Eccle- 
siae,  ad  cuius  vtilitatem  nostri  spectare  sudores  et  labores  vnice 
debent.  Repeterem  vobis  quid  boni  odoris  reliquerit  jllustrissimus 
C4andiae  Dux  et  maximus  Princeps  idem  Hispaniae,  sed  notam  arbitror 
esse  historiam  "^.  Anno  quidem  superiore  cum  Religionis  ergo  venisset 
in  Yrbem  atque  jubilei  gratiam  illic  promereretur,  eleemozinas  addidit 
liberalissime ,  collatis  in  pios  vsus  multis  millibus  ducatorum.  Colle- 
gium  nostris  non  vnum  extruxit  atque  instituit^,  et  oblectatus  am- 
plissimo  animarum  prouentu ,  quem  e  nostrorum  opera  CHRISTO 
reportari  cernebat,  coepit  et  ipse  ad  Regium  Contionandi  munus  ap- 
plicare  animum,  neglectis  principum  curis  et  studijs,  in  quibus  plus 
esse  pompae  et  fastus,  quam  aedificationis  ac  spiritus  arbitrabatur. 
Filijs  igitur  quos  pie  quidem  instituendos  curauit,  Principatus  rehquit 
gloriam,  et  omnem  aulae  suae  strepitum  et  quaecunque  ad  Ducalis 
dignitatis  administrationem  faciunt,  vltro  libenterque  cessit.  Post 
multas  uero  et  serias  preces,  cum  nostri  multis  illum  annis  in  hoc 
proposito  retardassent,  impetravit  tandem,  vt  pro  Duce  seruus  in  hac 
lESV  Societate  sit  assumptus.  Florebat  antea  princeps,  nunc  mutato 
prorsus  habitu  de  sua  etiam  paupertate  nobiscum  gloriatur,  Orbatus 
it  frequenti  illo  satellitio,  Qui  multis  imperabat,  pauperibus  et  Christi 
seruulis  obtemperat,  qui  bonis  mundi  huius  affluebat,  etiam  egenus 
videri,  et  paupertatem  non  praedicare  solum,  sed  etiam  obseruare 
studet  accurate.  Mirum  quam  plerique  admirentur  hanc  dei  poten- 
tiam.,  et  mutatas  rerum  vices.  Alios  reos  iudicare  et  pro  tribunali 
sedere  qui  solebat,  nunc  vult  ipse  iudicari,  nunc  audiri  non  iudex 
quidem ,  sed  ut  medicus  animarum  concupiscit.  Stat  in  medio  sui 
popuh',  e  suggestu  contionatur,  ad  mundi  contemptum  inuitat  seculi 
filios*,  amorem  crucis  nescio  an  verbo  magis  quam  exemplo  declarat, 


'  Matth.  4,  19.    Marc.  1,  17. 

-  Sanctiis  Franciscus  de  Borgia,  CTandiae  dux,  a.  1548  Societatis  lesu  vota 
privatim  professus  est,  facta  sibi  a  summo  pontifice  potestate  ad  certum  tempus 
res  et  privatas  et  publicas  administrandi ;  a.  1551  a  Carolo  V.  ducatus  in  filium 
transferendi  facultatem  obtinuit ;  24.  Maii  1551  sacerdotio  initiatus,  totum  se  evan- 
gelicis  mancipavit  ministeriis  (Vita  Francisci  Borgiae ,  a  P.  Rihadeneira  Hispanice 
scripta;  Latine  vero  ab  Axd.  ScJiotto  [Moguntiae  1603]  p.  80—151.  Ah:  Cien- 
fiier/os  S.  .1. ,  La  heroyica  vida ,  virtudes ,  y  mihigros  del  grande  S.  Francisco  de 
15orja  [Madrid  1702J  p.  149—228). 

'  Gandiae,  in  ducatus  sui  urbe  principe,  Societatis  lesu  coUegium  condidit; 
altorum  Caesaraugustae  instituendum  curavit;  de  collegiis  etiam  comphitensi  et 
roinano  optime  meritus  est.  *  Luc.  16,  8;  20,  34. 


14.  Decembris  1551.  391 

vtraque  ratione,  vt  audio,  magnopere  mouet  auditores.  Nam  zelus 
d  0  m  u  s  D  e  i  1  tantus  in  illo  visitur,  vt  non  in  aulis  nutritus,  et  terrenis 
rebus  praefectus  fuisse  videatur,  sed  uelut  in  spiritus  sancti  schola, 
sub  obedientia  magistra  uitam  priorem  exegerit,  ardens  cbaritate, 
plenus  humilitate,  et  spiritualibus  iam  bonis  abundans,  vt  non  prioris 
hominis  vestigia,  sed  ne  principis  quidem  vmbram  retinere  videatur. 
At  benedictus  Deus  qui  humilia  respicit  in  coelo  et  in  terra^, 
quique  nobihssimorum  hominum  filios  magis  ac  magis  indies  nobis 
adiungit,  vt  velit  nolit  mundus,  non  contempta,  sed  gloriosa  esse  pau- 
pertas  incipiat,  et  in  cruce  gloriatio-^  queat  superbis  obijci,  diuiti- 
busque  persuaderi,  si  solum  sui  ordinis  exempla  vehnt  imitari.  Sed 
non  licet  prolixius  agere:  vobis  esse  commendati  ex  animo  cupimus, 
vobisque  Doct.  et  frater  meus  D.  Nicolaus  accurate  salutem  impertit. 
Precor  dominum  JESVM,  vt  foeliciter  nouum  inchoemus  annum,  in  quo 
pacem  Ecclesiae  restitui  vtinam  videamus  tandem,  sopitis  semel  his 
tantis  bellosis  "^  motibus  qui  nunc  passim  inualescunt  *.  Quamquam 
cladem  accepit  Turca  in  Vngaria,  et  magno  dei  munere  Victor  esse 
coepit  Rex  Romanorum,  vt  etiam  Viennae  nostri  significarunt  °.  Pro 
successu  autem  Concilij  praecipue  implorandus  ille  sponsus  Ecclesiae, 
qui  tot  errorum  tenebris  et  scandalorum  sordibus  obscuratur,  vt  a 
multis  ignoretur,  et  a  paucis  digne  colatur.  Inter  amicos  quos  meo 
salutabis  nomine,  cumprimis  habeo  Reuerendum  P.  Priorem  cum  Car- 
thusia  sua,  nec  dubito,  quin  vt  ante  rogaui,  me  suis  precibus  et  sacri- 
fitijs  sint  adiuturi.  Dominos  autem  Licentiatos  saepe  nominaui,  quos 
a  me  salutari  solere  nostis,  praecipue  autem  R.  D.  Bardwick  vna  cum 
familia  sua.  Commendabis  me  itidem  sororibus  D.  Ignatij  ^,  et  deinde 
in  Xazareth  '^ :  cum  et  istarum  et  amicorum  pro  me  omnium  preces 
uehementer  exoptem.  Saepe  cogito  de  fratre  meo  Theoderico  et  de 
M.  Henrico  Nouiomagensi  Canonico.  Det  illis  dominus  intel- 
lectum^,  vt  in  viam  pacis^  ambo  perueniant:  mundique  laqueis 
eripiantur  1".  Datum  Jngolstadij  14  Decembris  anno  Christi  Domini  1551. 

Tuus  in  Christo  seruus  et  frater 
Petrus  Canisius. 

^"  Corrigendum  certe  atit  sic  est  mit:  bellicosis.    Aiitofjraphnni :  bellocibus. 


'  Ps.  68,  10.    lo.  2,  17.  2  pg_  112,  6.  ^  Gal.  6,  14. 

*  In  Geimania  tunc  iamiam  seditiones  illae  atque  bella  incipiebant,  quibus 
anno  1552  Albertus  marchio  brandenburgensis  et  Mauritius  Saxoniae  elector  Ca- 
rolum  V.  et  catholicos ,  immo  et  protestantes  vexabant  (cf.  Janssen  1.  c.  III, 
682—691). 

*  Turcae  Teme.swariam  obsidentes  pedem  rettulerant ;  possessio  Lippae  a  Chri- 
stianis  vi  recuperata  erat  {Bncholtz  1.  c.  VII,  262 — 263.    Hammerl.  c.  II,  214 — 215). 

«  Vide  supra  p.  290  ^  "^  Vide  supra  p.  45.  209*. 

«  Ps.  118,  34.  73.  125.    2  Tim.  2,  7.  »  Luc.  1,  79. 

^°  De  Theodorico  Canisio  et  Henrico  Dionysio  vide  supra  p.  116".  290.  251'. 
268;  uterque  Societatem  postea  ingressus  est. 


392  121.    Canisius  S.  Ignatio. 

Literas  adiunctas  Louaniuin  mitti,  nec  leui  de  causa,  vt  cito 
curetis  oro. 

t  Honorando  Domino  Leonardo  Louaniensi  de  Societate  lESV 
sacerdoti  Coloniae. 

121. 

CAXLSIUS 
SANCTO  IGXATIO. 

Iiij^olstadio  2,  lannarii  1552. 

Ex  „Litteris  qnadrimestnbufi"  I,  480—485.  Editor,  apographo  antiquo  usus,  ad- 
notat:  „Autograplias  Canisii  litteras  nullibi  adhuc  reperire  valuimus;  quare  quid  in 
eis  Polancus ,  ut  ejus  moris  erat,  immutarit  seu  emendarit ,  quid  addiderit ,  quidve 
suppresserit  ',  indicare  nequimus." 

Epistuhi  usi  sunt:  Polancus,  Chronicon  II,  256—263.  Orlandinus  I.  10,  n.  99 
ad  101.    San-hinus,  Can.  52—54.  60-61. 

(„Epistula  quadrimestris" .)  Canisius  et  Goudanus  soli  in  universitatc  tlicologiam 
docent,  crescente  auditorio.  Philosophiae  moralis  lectio  etiam  professorihus  mire  pro- 
batur.  Socii  etiam  privatim  docent,  disputandi  morem  induxerunt ,  scholas  habent 
in  gratiam  eorum ,  qui  ordinibus  sacris  initiandi  sunt.  In  Germania  omnes  indis- 
criminatim  ad  sacerdotium  admittuntur.  Ad  confessionis  sacramentum  multi  acce- 
dunt,  etiam  qui  a  ^j«p»-iYz«  in  hifJicranisiuo  iiisfifiiH  crant.  Parochus  quidam  cf 
iuvenes  litterarum  studiosi  sacris  c.rcn-ifiis  ,'.i-riilti ;  illr  /larochianos  ad  sacramcntoriiin 
frequentiam  adducturus  est.  Adulcsccnfiv  litteraruni  sfiidiosi  ad  contiones  germanicas 
habendas  et  ad  preces  p>i^  faciendas  instituuntur.  In  tempilis  orare  iam  fere  igno- 
miniosum  videtur.  Professores  cum  discipidis  natali  Christi  ad  eucharisticam  mensam 
accesserunt.  Impetratum,  ut  in  omni  contione  preces  pro  salute  communi  cum  poptdo 
recitarentur.  Canisio  contionanti  frequens  est  auditorium.  Populi  magna  jiietas.  Ca- 
nisius  vicecanccllarii  munus  umeris  excutere  non  potest.  Canonici  argcntinenscs 
vehementcr  instant ,  iif  Ca)iixliini  contionatorem  accipiant.  Argenforatuni  ^secfarum 
sentinam  collcgit".  Pracsulcs  tnoguntinus ,  treverensis ,  constantiensis ,  eystettensis  de 
coUegiis  Societatis  condendis  cogifanf. 

JESUS 

Gratia  et  pax  Domini  Nostri  Jesu  Christi  in  nobis  et  per  nos 
in  dies  augeatur.     Amen. 

Scribam  ad  te  de  quatuor  mensibus,  ut  voluntati  tuae  paream, 
Reverende  Pater,  narraturus  ea  succincte  quae  magno  Dei  nostri 
munere  inde  a  septembri  concessa  sunt  nobis,  ut  lucrum  quidem  ali- 
quod  videri  queat  spirituale ;  sed  omnino  exiguum  illud,  si  cum  aliorum 
Patrum  et  Fratrum  scriptis  conferatur. 

Initio  lectiones  sacrae,  quas  in  hac  academia  soli  profitemur 
Doctor  Nicolaus  Goudanus  et  ego  ^,  praeterquam  quod  consuetum 
habuere  successum,  quia  Christus  adspirare  dignatur,  etiam  frequen- 
tiori  et  constantiori  quam  prius  bonorum  auditorum  numero  decoratae 


^  Cf.  supra  p.  379». 

^  Solos  igitur  hos  duos  profcssores  facultas  theologica  tuuc  habebat. 


2.  lanuarii  1552.  393 

fuerunt.  Aethicam  vero  lectionem  ^  commendant  cum  studiosi  atque 
magistri,  quorum  ingens  accedit  numerus,  cum  ipsi  quoque  professores 
atque  doctores,  qui  nobiscum  agere  coeperunt  non  semel  ut  horam 
profitendi  commodiorem,  quae  ipsis  deberetur,  ad  praelegendam  ae- 
thicam  vendicemus. 

Jam  ut  omittam  lectiones  ordinarias,  praesertim  in  evangelicis 
et  apostolicis  ^,  privatim  quoque  docemus ,  sed  ita  ut  nulli  denegetur 
ad  haec  audienda  locus,  quae  maxime  ad  exph'candas  in  romanis  diffi- 
cultates  spectant  ^.  Dedimus  insuper  operam  ut  persaepe  disputaretur, 
jamque  vicimus  utcumque  difficultatem ,  quae  hactenus  abhorrentes 
istorum  animos  tenuit  ab  hoc,  licet  utiHssimo,  tamen  hic  rarissimo 
instituto,  cuius  nunc  fructum  et  sentiunt  et  amant  theologiae  studiosi. 
Neque  sine  singulari  multorum  profectu  factum  quod  lectiones  ahquot 
in  gratiam  illorum  institueremus ,  qui  sacris  erant  ordinibus  paulo 
post  initiandi.  Nam  apud  Germanos,  dum  ad  sacerdotalem  adspirant 
ordinem,  nulli  non  admittuntur,  quahs  qualis  aetas  et.gravitas  sit  in 
ordinandis.  Excusant  autem  negiectum  hunc  canonum  sacrorum,  quod 
summa  ministrorum  ecclesiae  visatur  ubique  penuria:  quasi  propterea 
praestet  qualescumque  demum  quam  nullos  habere  presbyteros  ad 
functiones  obeundas  in  templis. 

Quod  ad  sacramentum  attinet  confessionis,  nec  pauci  nec  vulgares 
hic  juvantur  a  nobis;  et  jam  mulieres  audire  coepimus,  cum  antea 
hnguae  nos  deterreret  difficultas.  Accesserunt  praeterea  qui  nunquam 
antea  fuerant  confessi,  et  ab  ipsa  quidem  sua  pueritia  in  lutheranismo 
instituti,  sub  utraque  semper  specie  communicaverant ,  quos  Christi 
gratia  singulari  lucrifecimus  ut  jam  ad  Ecclesiae  doctrinam  atque 
discipHnam  se  rite  componant,  saepe  confiteantur,  seriam  ostendant 
resipiscentiam,  et  de  se  magna  nobis  polliceantur. 

Parochus  quidam  qui,  relictis  omnibus,  hic  degere  voluit,  post- 
quam  spirituahter  est  exercitatus  a  nobis,  admirabilem  collegit  fructum 
ex  meditationibus,  quas  solemus  proponere.  Fructum  hunc  fusis  poeni- 
tentiae  lacrymis  et  optimae  vitae  concepto  desiderio  non  parum  ar- 
denti  declaravit.  Cum  ad  suas  redire  oves  pararet,  fidem  nobis  dedit 
curaturum  se,  tum  apud  amicos,  tum  apud  suas  oves,  enixe  ut  sacrae 
confessionis  et  communionis  usus,  qui  Germanis  est  omnino  rarissimus, 
frequens  introduceretur :  tum  in  singulos  menses  scripturum  se  nobis 
recepit  quis  ecclesiae  status,  quis  fructus  in  suorum  animis  esset. 
Adjuti  sunt  et  ahi  studiosi,    dum   per  nos  priorem  meditationum  no- 


'  Goudanus  hanc  scholam  habobat ;  cf.  supra  p.  362.  380. 

-  Canisius  in  universitate  evangelium  S.  loannis  interpretabatur ;  epistulas 
S.  Pauli  aut  ipse,  aut  Goudanus ;  cf.  supra  p.  382  '. 

^  Notum  est  inter  libros  sacrae  Scripturae,  e  quibus  Lutherus  doctrinam  suam 
confirmare  conabatur ,  epistulam  ad  Romanos  cminere.  Ideo  primi  in  Germania 
Societatis  homines  hanc  Scripturae  partem  praeter  ceteras  sibi  sumebant  ex- 
ponendam. 


394  1-1-    Canisius  S.  Ignatio. 

strarum  partem  absolvunt  S  in  qnibus  majorem  quam  antea  nnquam 
de  pietate  profectum  sensere,  ut  ad  generalem  peccatorum  confessionem 
instituendam  essent  instructiores. 

Dominicis  ac  festis  diebus,  quando  a  meridie  studiosi  ad  nos  multi 
veniunt,  paratum  ex  illis  ipsis  declamatorem  habemus,  et  sicut  latine 
hactenus,  ita  nunc  germanice,  ut  concionentur  effecimus ;  qua  quidem 
exercitatione  an  sibi  magis  ipsi  profecerint  quam  nobis  satisfaciant 
haud  facile  dixerim.  Certe  ad  concionandi  munus  hac  ratione  prae- 
parari  videntur,  ut  si  pergant  in  hoc  instituto,  juvari  fortasse  per 
hosce  ministros  germanicae  po.ssint  ecclesiae,  in  quibus  boni  et  fidi 
concionatores  quam  maxime  desiderantur.  Absoluta  porro  declama- 
tione,  quam  dixi,  flectunt  cuncti  genua,  qui  convenere,  Christum  pre- 
caturi.  Tum  praelegi  curamus  pias  aliquot  precationes ,  ad  quas 
respondent  illi  vicissim.  Sunt  hae  precationes  pro  successu  Concilii 
Tridentini ,  pro  pace  Ecclesiae,  pro  haeresum  exstirpatione ;  succedit 
demum  letania.  Mirantur  jure  nonnulli  qui  fiat  ut  Germani  adolescentes, 
atque  etiam  artium  Magistri,  ad  hoc  pietatis  exercitium  vel  ultro 
accedant,  quando  in  tempHs  orare  nunc  fere  pudendum  videtur.  Sed 
et  in  ecclesia,  ubi  vespertinas  decantant  laudes  studiosi,  morem  eumdem 
precandi  sequuntur,  praeeunte  uno  nostrorum  ac  praesente  totius 
collegii  Rectore^.  Neque  istud  solum  apud  studiosos  impetravimus, 
verum  etiam  omnibus  concionatoribus  ut  ad  precandum  exhortentur 
populum,  Deo  duce  persuasimus.  Igitur  receptis  verbis  utuntur,  fle- 
xisque  genibus,  Domini  precationem  recitat  concionator.  Deum  quisque 
rogat  et  nominatim  quidem  pro  Concilio,  Episcopis,  Imperatore,  Prin- 
cipibus  et  pro  pace  etiam  ^.  Nullus  adeo  est  festus  dies,  concio  nulla, 
quin  precatio  isthaec  iteretur  publice.  Numquam  hic  esse  conspectum 
affirmant  ut  sacratissimae  Eucharistiae  sacramentum  pkires  quam  hoc 
Natalis  Christi  festo  peterent,  praesertim  professores  una  cum  stu- 
diosis ,  qui  nostris  e  manibus  p a n e m  illum  vere  coelestem*  ac- 
cepere.  Sic  enim,  quam  antea  declaravere,  comprobatam  voluere  suam 
erga  nos  benevolentiam ,  fidem  et  amorem  singularem.  Unde  nihil 
mirabimur  si  nostrum  discessum  aliquando  ferant  aegerrime,  quod  reti- 
nere  nos  ex  animo  cupiant  universi. 


1  ,Prima  hebdoniada"  in  exercitiorum  libello  haec  dicitur,  et  „continet  Con- 
siderationem  peccatorum ,  ut  eorum  foeditatem  cognoscamus  vereque  detestemur, 
cum  dolore  et  satisfactione  convenienti"  {Directoritim  e.cercifiormn  sj)iriti(alii(»i  c.  11, 
n.  2  in  Jnstituto  Societatis  lesu^  Vol.  II  [Romae  1870],  438). 

^  Regens  ,novi  collegii"  sive  seminarii  georgiani  significari  videtur ;  id  munus 
tunc  tenebat  M.  loannes  Spreterus  {Mcderer  1.  c.  I,  224). 

'  Consuetudinem  hanc  Canisius  etiam,  postquam  Ingolstadio  discessit,  commen- 
davit  et  pervulgavit.  Qua  ratione  ipse  dicendus  sit  auctor  precum  illarum  ,com- 
munium"  („allgemeines  Gebet",  „Gebet  fiir  die  allgemeinen  Anliegen  der  Christen- 
heit")  in  Germania  quam  maxime  usitatarum,  in  secundo  huius  operis  volumine 
videbimus.  *  lo.  6,  32.  41.  50  etc. 


2.  lanuarii  1552.  395 

Germanicae  conciones  meae,  quas  festis  diebiis  continenter  pro- 
sequor,  non  solum  nunc  intelliguntur  magis,  verum  etiam  et  pro- 
bantur  eo  studiosius,  quod  numeroso  semper  auditorio  decorentur,  ut 
plenum  videre  templum  liceat,  etsi  in  extrema  civitatis  parte  situm  ^, 
et  quod  adeatur  hoc  frigidissimo  tempore,  quod  eis  non  parum  in- 
commodum  videtur,  praesertim  cum  die  vixdum  illucescente  mihi  sit 
auspicandum.  Bonam  spem  esse  audio  de  quibusdam  haereticis,  quorum 
utinam  minor  esset  hic  proventus,  quique  cum  hibenter  ad  nos  au- 
diendos  venire  dicantur,  suas  etiam  opiniones  paulatim  emendare  cen- 
sentur,  ad  mehorem,  ut  confidimus,  frugem  redituri,  ut  abjectis  errorum 
tenebris  in  hice  versentur  Ecclesiae  sanctae.  De  populo  satis  constat 
miram  ilhus  rehgionem  esse  coepisse ,  postquam  in  hoc  templo  a  me 
coeptum  est  concionari.  Non  sohun  aures  ad  audiendum  avide  verbum 
Dei  praebet,  sed  etiam  ad  precandi  rationem  tam  pie  quam  studiose 
componit  sese,  ut  nusquam  ahbi  praeter  omnem  sane  morem  in  Ba- 
varia  precantur.  Sacrificanti  ad  finem  usque  Missae  assistunt^.  Cum 
Eucharistia  sumenda  est,  singulari  cultu  eo  sese  convertunt,  fusis 
humi  corporibus,  id  quod  in  Germania  videre  sit  rarissimum. 

Munus  ProcanceUariatus,  quod  hucusque  quamvis  invitus  retineo, 
conor  equidem  ab  humeris  excutere ;  at  me  satis  extricare  vix  possum, 
etiam  si  tua  me  defendat  authoritas,  Reverende  Pater;  sic  urget 
Episcopus ,  Princeps  et  Academia.  Sed  modis  omnibus  ut  hoc  onere 
hberer  procurabo. 

Novum  nobis  ostium  se  aperit  Argentorati  (vulgo  Argentinam 
vocant).  Est  ea  civitatum  germanicarum  una  praenobihs,  raris  ad- 
modum  instructa  dotibus,  mundique  ornamentis  referta.  Scripserunt 
ilhnc  ad  me  canonici  cathedrahs  ecclesiae ,  nobihssimi  quidem  ihi, 
quum  inter  hos  et  duces  et  comites  plurimi  numerentur  ^;  sed  propter 
hitheranismum  coacti  excedere,  nunc  demum  suis  restituti  sedibus, 
curant  res  afflictae  ecclesiae  suae  *.  Scripserunt,  inquam ,  ad  me  ilh 
ut  ecclesiastem  acturus  ilhic  veniam,  aut  certe  quidem  tot  modis 
afflictae  ecclesiae  suae  statum  semel  inspiciam;  curaturos  se  modis 
omnibus  ut  susceptae  peregrinationis  me  nunquam  poeniteat.  Re- 
scripsi  igitur  me  de  mutando  loco  nihil  posse  statuere,  quando  ipse 
mei  esse  juris  desiissem ;  in  me  porro  nullam  futuram  moram  si  missus 
ad  illos  gratificandum  [.?/r]  quicquam  possem  efficere.  Nunc  parum 
abesse  [?]  "^  autem  quin  Episcopo  Eystettensi  •'•  me  comitem  ad  synodum 
adjungerem,   sic  annuente  scihcet  praeposito  meo,   nisi  primores  Ba- 

•^  Sic.    Legendnmne  abfuisse  ? 


^  Canisius  tunc  contionari  solebat  in  templo  S.  Crucis,  quod  postea  destructum 
est;  cf.  supra  p.  374  2,  2  cf.  supra  p.  383. 

^  Capitulum  argentinense  inter  nobilia  Germaniac  capitula  fere  nobilissimum 
erat;  omnes  enim  capitulares  (qui  24  erant)  principes  vel  comites  vel  liberi  barones 
imperii  esse  debebant.  *  Cf.  supra  p.  386  -.  ^  Mauritio  de  Hutten. 


396  121.    Canisius  S.  Ignatio.    2.  lanuarii  1552. 

variae  obstitissent  quominus  ea  in  Concilium  profectio  succederet  ^ 
At  boni  canonici  illi,  ne  quicquam  intentatum  relinquerent,  non  modo 
secundas  ad  me  litteras  dedere,  quibus  ut  iter  mature  ingrediar  con- 
tendunt  maxime,  sed  etiam  ad  Pontificem  Maximum,  ad  Cardinalem 
Mapheum^,  et  ad  P.  T,  scripserunt  ut  jussus  Argentinam  amander 
agamque  concionatorem.  Nunc  ea  concepta  est  exspectatio  fore  ut 
ad  proximam  illis  quadragesimam  adsim.  Novit  autem  Dominus 
quantopere  sit  opus,  cum  in  aliis  Germaniae  oppidis,  tum  in  hac  prae- 
clarissima  civitate,  opus,  inquam,  fidissimis  Dei  servis  et  operariis. 
Nam  Argentina  velut  haeresum  sectarumque  sentinam  collegit,  post- 
quam  illic  vekit  in  arce  regnarunt  illi  pestilentes,  nec  minus  eloquentes, 
Bucerus,  Capito,  Sturmius,  Hedion^,  similesque  pestes,  Quo  magis 
Christum  precari  par  est  ut  ad  messem  illam  vel  meliores  quam 
ego  sum  ac  esse  possim  mittat  operarios,  vel  si  obedientiae  jus 
tale  quid  a  me  postulet  sua  ipse  gratia,  qui  dominus  est  messis*, 
suppleat  quod  ad  provinciam  eam  rite  obeundam  in  me  omni  quidem 
ex  parte  desideratur.  Atque  his  [  ?] ""  sane  Patrum  et  Fratrum  non  de- 
futuras  mihi  preces  puto,  quas  ardenter  quidem  numquam  non  expeto. 
E  quibus  saepe  ita  pendere  videor  mihi  ut  firmius  in  terris  prae- 
sidium  non  requiram. 

Nunc  priusquam  absolvam  omnia,  Christo  gratias  agendas  primum 
arbitror  quod,  sicut  in  aliis  christiani  orbis  provinciis  factum  est,  sic 
etiam  de  Germania  nostra  brevi  fore  promittat;  nimirum  ut  variis 
in  locis  exstructa  hic  collegia  videamus,  ubi  contra  fidei  hostes  in- 
victum  Jesu  nomen  ejusque  sodahtium  longe  lateque  resplendeat. 

De  Viennensi  Collegio  dicere  supersedeo  quod  iam  optimis  quoque 
proventibus  dotatum  est  ^,  Praecessit  Rex  Romanorum.  Hunc  sequi 
ducem  vohmt  Electores  duo  imperii,  Archiepiscopus  Moguntinus  ^  et 
Trevirensis ".  Accedunt  dein  duo  Germani  et  ipsi  Episcopi,  Constan- 
tiensis  ^  et  Eystettensis,  qui  cum  regium  intuentur  exemplum,  et  suis 


Sic  Litt.  quadr.;  hic^ 


'  Vide  supra  p.  385.  Polancns:  ^Sed  et  suflfraganeus  Episcopus,  et  deinde 
Eistetensis ,  suo  loco  ad  Concilium  mittere ,  vel  deducere  ipsi ,  P.  Canisium  aut 
P.  Gaudanum  nitebantur;  cum  vero  princeps  Bavariae  timeret  ne  alio  postea  lii 
Patres  mitterentur,  si  Ingolstadio  recederent,  nunquam  suum  ad  id  consensum,  qui 
tamen  erat  necessarius,  praestitit"  (Chronicon  II,  261).  Eadem  similibus  verbis 
refert  Sacchimis,  Can.  p.  61;  qui  tamen,  ubi  Polancus  de  ,,suffraganeo  Episcopo" 
scribit,  ^Frisingensem"  episcopum  ponit,  idque  recte,  ut  videtur.  Ecclesiae  frisingensi 
ab  a.  1541  usque  ad  31.  Decembris  1551  praeerat  Henricus   palatinus   ad  Rhcnum. 

2  Vide  supra  p.  377 '. 

»  .Hedio"   (Heyd,  Heid)  ille  vocari  solebat.  *  Matth.  9,  38.    Luc.  10.  2. 

*  De  hac  re  postea  plura  dicentur. 

*  Sebastianus  de  Heusenstamm;  at  collegium  moguntinum  anno  demum  1561 
institutum  est. 

'  loannes  de  Isenburg.     Collegium  treverense  a.  1560/61  conditum  est. 

*  Christophorus  Mezler.    Constantiense  collegium  institutum  est  anno  1592. 


122.  S.  Ignatius  Petr.  Canisio,  Claud.  laio,  Nic.  Goudano.    12.  lan.  1552.     397 

prospectum  eatenus  volunt,  de  collegiis  Societatis  instituendis  tractare 
coeperunt.  Qua  de  re  ut  conatus  illorum  rite  succedant,  illicque" 
major  exerceatur  nostra  charitas,  ubi  procul  dubio  major  sese  offert 
necessitas,  Christum  merito  precabimur  ut  Societatis  nova  veluti  luce 
densas  pellat  tenebras,  quae  Germaniam  omnem,  ut  nullam  provinciam 
christianam  aliam,  obscuravere. 

L  u  X  V  e  r  a  1  Christus  nos  respiciat  illustretque  semper  gratia  sua. 
Amen. 

Ingolstadii,  postridie  Circumcisionis  Christi,  anno  Nativitatis  ejus- 
dem  1552. 

Filius  et  servus  infimus, 

Pftrus  Canisius. 

122. 

SAXCTUS lONATIUS 

PP.  PETRO  CANISIO,  CLAUDIO  lAIO, 
NICOLAO  CtOUDANO,  S.  J. 

Roma  12.  lannarii  1552. 

Ex  „Monumentis  historicis"  S.  J.  1.  c.  p.  565,  adnot.  1. 

De  Canisio  et  Goudano  Ingolstadio  ad  tempus  Viennant  mittendis  12.  la- 
nuani  1552  „scriptum  fuse  fuit  ^  Patribus  Claudio  Jaio  et  Petro  Canisio, 
missaeque  sunt  patentes  seu  obedientiae  lifterae  Patrihiis  Canisio  et  Gaudano, 
quibus  eis  injungebatur  ut,  cum  bona  Ducis,  Aistetensis  Episcopi,  Universitatis 
et  ptopuli  venia,  quamprimum  Ingolstadio  Viennam  se  conferrent"  *. 


*  illisque  Litf.  quadr. 

1  lo.  1,  9. 

-  Quia  res  collegii  Ingolstadii  condendi  in  longum  trahebatur,  Ignatius  suos 
inde  avocare  statuit  et  efFecit,  ut  Ferdinandus  rex  eos  a  summo  pontifice  quasi 
commodato  obtineret,  donec  collegii  ingolstadiensis  adesset  maturitas.  Vide  infra, 
monum.  80 — 83. 

^  Haud  recte  igitur  Cretincan-Joljj  scribit  Canisium  Viennam  ad  collegium 
instituendum  venisse  anno  1551  (Histoire  de  la  Compagnie  de  Jesus  tom.  I,  chap.  6 
[Tournai  1846],  p.  109).  CoUegii  viennensis  initia  copiose  enarrata  sunt  ab  Antonio 
Soclwro  S.  J. ,  Historia  Provinciae  Austriao  Societatis  Jesu.  Pars  prima  (Viennae 
Austriae  1740)  p.  20—27.  Notandum  auteni  est  Socherum  in  libro  suo  conscri- 
bendo  usum  esse  historia  manu  scripta  collegii  viennensis,  a  P.  Laurentio  Magio, 
qui  collegii  eiusdem  rector  et  provinciae  Societatis  austriacae  praepositus  provin- 
cialis  fuit,  ,circa  A.  C.  1570.  concinnata"  (1.  c.  p.  16'.  36.  55.  60 — 61  etc).  Summi 
etiam  momenti  sunt,  quae  ipsi  primi  Socii  viennenses  Roraam  scripserunt  (in  Littcris 
quadrimcstribiis  I,  405—409.  456—461  etc). 


398     123.  S.  Ign.  Cau.  et  Goud.  28.  lau.  1552.    124.  Can.  Hutteu.  Mart.-Nov.  1552. 

123. 
SAXCTUS lOXATIUS 

PP.  PETRO  CANISIO  ET  NICOLAO  UOUDANO,  S.  J. 
Roma  28.  laimarii  1552. 

Ex  Polaiicl  ^Chronico"   II,  564. 

l;/natius,  inquit  Polanciis,  „28  Januarii  [1552]  namine  Summi  Pontificis, 
cui  ohcdientiam  lieculiari  voto  in  missionihus  dehet  Societas,  ut  inde  [i.  e.  Ingol- 
stadioj  Viennam  se  conferrent,  nostris  Ingolstadiensibus  scripsil,  et  quidem  intra 
decem  dies  jiostquam  Utteras  uccepissent^'  ^. 

124. 

CANISIUS 

MAURITIO  DE  HUTTEI^f, 

episcopo  eystettensi. 
Aieima  Austriae  iiiter  meiiseiu  Martium  et  Novembrem  1552. 

Ex  cod.   ^Antiqu.  Ingolst."  f.  2*.     Etiam  apud  Vcrdiere  1.  c.  I,  449. 

P.  Nicolaus  Goudanus  Ingolstadli  adulescentes  quosdam  „ad  pti^tatem  ijro- 
pius  adducehat".  Inter  hos  „Joannes  Dyrsius  Eystettensis  fuit,  alumnus  ille 
primum  Episcopi  atque  canonicus ,  sed  quj  utrumque  Doctorem  ex  Bauaria 
discedentem  Viennam    est   usque   comitatus   et  Collegio   siniul   illic   adscriptus  -, 


*  Canisius  24.  Februarii  Albertum  V.  adiit,  ut  gratias  ei  ageret  et  abeimdi 
veuiam  obtineret.  Is  ^raultis  modis  immo  et  precibus  agebat  ut  aliquandiu  sub- 
sisterent,  donec  ad  socerum  suum  Ferdinandum  ipse  scriberet ;  sed  cum  praescriptum 
deceni  dierum  tempus  moram  non  ferret,  hoc  decrevit  tandem,  misso  Romam  secre- 
tario  revocationem  eorum  curare  juxta  spem ,  quam  P.  Ignatius  ei  faciebat ,  cum 
Collegium  Ingolstadiense  inchoaretur".  28.  Februarii,  quae  dies  dominica  erat,  ^cum 
post  concionem  populo  valediceret  P.  Canisius,  multi  cum  planctu  et  lacrymis 
quantum  de  recessu  eorum  dolerent  testati  sunt.  Eumdem  affectum  professores 
Universitatis ,  cum  eis  valedicerent ,  ostenderunt,  et  pene  tota  Universitas".  Epi- 
scopum  etiam  eystettensem  salutarunt.  ^Primores  civitatis"  eos  usque  ad  navem 
comitati  sunt,  qua  secundo  Danuvio  vehebantur,  immo  et  aliqui  cum  eis  aliquamdiu 
navigaverunt.  Haec  a  PoJanco  referuntur  (Chronicon  II,  564 — 566).  Atque  etiam 
Wigidciiii  IIioKlf,  qui  All)erti  V.  ducis  consiliarius  et  per  coniplures  annos  universi- 
tatis  ingolstadiensis  curator  fuit,  in  magno  illo  suo  libro  „MetropoIis  Salisburgensis", 
Ingolstadii  anno  1582  primum  vulgato,  testatur:  Canisium  et,  qui  a.  1549 — 1552 
Ingolstadii  cum  eo  erant,  Socios  „bonam  sibi  gratiam  in  eo  Gymnasio  conciliasse 
suique  desiderium  illic  reliquisse"  (Metropolis  Salisburgensis ,  ed.  Chrisf.  GewoMiis, 
II  [Ratisponae  1719],  277). 

^  ^Duo  germani  novitii  cum  eis  venerunt,  quorum  alter  fuit  Joannes  Dirsius" : 
Polancus  1.  c.  II,  565;  alter  Lambertus  Auer  vel  Carolus  Grim  fuit;  cf:  supra  p.  380*. 
Meilerer  (1.  c.  I,  229)  affirmat  tunc  a  Canisio  et  Goudano  in  itineris  atque  etiam  vitae 
societatem  assumptum  esse  lodocum  Castner,  qui  postea  collegii  ingolstadiensis  mini- 
ster  et  a.  1577  collegii  halensis  rector  fuit.  Societatem  vero  hic  ingressus  est  multo 
post;  nam  eum  demum  24.  Fcbruarii  1571  Romae  prima  Societatis  vota  fecisse  constat 


125.    Canisius  Leonardo  Kessel.    8.  Aprilis  1552.  399 

etsi  Episcopus  aegre  ferret  clancularium  uelut  abitum  alumni ,  eoque  succen- 
seret  nonnihil  Doctori  Canisio ,  sed  literis  ah  eodem-  acceptis  de  tota  causa  re- 
scripsit  amanter,  et  paulo  ante  mortem  ^  ostendit  se  Dyrsij  factiim  comprohare"  -. 

125. 

CANISIUS 

P.  LEOXAKDO  KE^SEIi 

ceterisque  Sociis  coloniensibus. 
Vienna  8.  Aprilis  1552. 

Ex  apographo  {2°;  8^/3  pp.),  quod  niense  Maio  vel  lunio  eiusdem  anni  loannes 
jCospaeanus",  montanus,  .Societatis  lesu  alumnus"  *,  Coloniae  ex  archetypo  descripsit 
et  Ludovico  Blosio  (de  Blois)  ordinis  sancti  Benedicti,  abbati  monasterii  laetiensis 
(Laetiae ,  Liessis ,  in  Gallia)  destinavit ;  at  Blosio  missum  esse  non  videtur ;  nam 
hodie  quoque  Coloniae  est,  in  Cod.  colon. :  ^Epistt.  ad  Kessel.  I."  ff.  2  non  sign. 
Vide,  quae  infi-a  post  ipsam  epistulam  scribentur. 

In  eodem  codice  (post  f.  61)  alterum  apographum  est,  quod  saeculo  XVII. 
scriptum  esse  videtur. 

Se  Ingolstadio  revocatum  esse.  Fratres  ex  Colonia  advenisse.  Vexationes  ctiin 
gaudio  2>eiferendas  esse.  Sociorum  coloniensium  olumnos  vehementer  exhortatur,  tit 
magistris  perfecte  oboediant ,  atque  imnio  evangelicam  pevfectionem  in  Societate  lesu 
sectari  et  ipsi  statuant.  Quantopere  desideret,  ut  TJieodoricus  frater  suus  idem  sta- 
tuat.  Se  Argentoratum  missum  iri.  lis,  qui  in  carcere  sint  viennensi ,  se  parochum 
sese  praestare.     De  Turcarum  criidelitate.     In  vidnerct  Christi  confugiendum  esse. 

Jesus. 
Charissimi  fratres  in  Christo  Jesu. 
Gratia  Domini  nostri  Jesu  Christi  et  eius  pax  sempiterna  no- 
biscum.  Benedictus  pater  ille  misericordiarum  ac  Deus 
totius  consolationis*,  qui  nos  tanta  locorum  intercapedine  dis- 
iunctos,  abunde  consoUtur,  et  absentes  cum  in  literis,  tum  in  fratribus 
quos   mittitis,   iucunde''  praesentes   facit.     Hoc    nondum   ad  vos  per- 


"  iucundae  CosjMean. 

ex  „*Libro  professionum  et  votorum"  collegii  ingolstadiensis  f.  31^  (nunc  cod.  270 
bibliothecae  imiversitatis  monacensis).  '  Obiit  6.  Decembris  1552. 

2  loannes  Dyrsius  (Thyrsius ,  Dirsius ,  Dirschius) ,  cum  in  collegio  viennensi 
philosophiae  et  in  romano  theologiae  operam  dedisset,  a.  1563—1566  collegium 
oenipontanum  gubernavit.  Magdalenae,  Ferdinandi  I.  caesaris  filiae  piissiraae  et 
erga  Societatem  lesu  liberalissimae,  a  sacris  confessionibus  fuit  (*Cod.  „Germ.  Sup. 
Cat.  1566.  1599"  [qui  apud  nos  est]  f.  359^  *Cod.  Jnitium  et  Progressus  Collegii 
Soc.  lesu  Oenipontani"  P.  1 ,  p.  4  [Oeniponte,  in  musaeo  Ferdinandeo,  Bibl.  Tirol. 
tom.  CCXXXII,  n.  596]). 

^  Nescio  num  hic  idem  sit  ac  „Iohannes  de  Montibus,  publicus  Urbis  [coloniensis] 
Professor",  de  quo  liciffcnhcrg  ad  a.  1558:  ^Animo,  nuncupatisque  votis  dudum 
noster,  privatas  .  .  incolebat  aedes,  suoque  in  lycaeo  artes  tradebat"  (1.  c.  p.  42). 
De  loanne  ^Conspeano"  Lovanio  Coloniam  mi.sso  v.  Polancum  1.  c.  II,  270.  284. 

*  2  Cor.  1,  3. 


400  12*5-    Canisius  Sociis  coloniensibus. 

latum  arbitror,  venerabilem  P.  Doctorem  Gaudanum"  et  me  Ingol- 
stadio  reuocatos  esse,  et  postulante  ita  Serenissimo  rege  Ferdinando 
Viennam  missos  peruenisse  ^  Quo  fit  vt  in  Bauaria  nos  frustra  quae- 
sierint  fratres,  quos  vna  cum  libris  non  parum  grauatos  misistis  Ingol- 
stadium  ^.  De  nostris  autem  occupationibus  ac  de  successu  viennensis 
collegij  vt  ad  vos  scribant  alij,  curabo :  Cristo  libet  gratias  agere,  quo 
duce  augetur  isthic  fratrum  numerus ,  et  magis  magisque  splendescit 
fructus,  quem  cum  patientia  colligitis,  cum  securitate  conseruatis, 
quamdiu  tribulationum  sale  condiuntur  cibi  vestri,  quos  alijs  pascendis 
in  Christo  iargimini.  foelices  qui  vobiscum  agunt  studiosos  dixerim, 
quod  clarissime  videant,  exemploque  vestro  discant,  quid  sit  pugnare 
cum  mundo,  quid  oppugnari  a  Sathana  eiusque  denso  satellitio.  illi 
sub  vestris  alis  tueri  se  facile  possunt  quantumuis  frendeant  ac  fre- 
mant  hostes,  quorum  furor  vester  honor  est.  Curent  tantum  vestro 
parere  imperio,  si  maxime  se  saluos  volunt'',  curent  gallinas  amare, 
si  se  pullos  arbitrantur ",  curent  citra  metum,  citra  solicitudinem 
omnem  se  primum  Christo.  Deinde  vobis  omnia  concredere:  Curent 
simpliciter  excipere,  Reuerenter  auscultare,  constanter  explere  quic- 
quid  non  iniunctum  modo,  sed  etiam  consultum  a  vobis  fuerit.  Vtinam 
apertis  viderent  oculis,  quantum  adferant  gaudium''  suis  angelis  quoties 
obedientiae  satisfaciunt  et  suo  relicto  sensu  se  totos"  permittunt  ijs 
quos  Christus  non  secus  ac  seipsum  iubet  audiri^.  Quam  facile  per- 
uenirent  ad  summa,  si  quae  inlima  vilissimaque  sunt  ex  animo  sper- 
nerent  abijicerentque.  Nempe  vt  aurum  amittamus,  terram  et  plumbum 
et  ferrum  sectamur?  vt  summas  animi  voluptates  neghgamus,  mo- 
mentaneam  falsamque  in  creaturis  dulcedinem  requirimus  ?  Non  sapit 
nobis   manna ,    quia   aegyptiorum   ollis   infectum   retinemus  palatum  ^, 


Gandavum  apogv.  alteruni.  ^  velint  aj).  alt,  "  arbitrentur  ap.  alt. 

gaudij  ap.  alt.  ^  solos  ap.  alt. 


'  Boero  affirmat  eos  9.  Martii  Viennam  venisse  (Canisio  p.  88;    laio  p.  208). 

"  In  niatricula  universitatis  viennensis  inter  eos,  qui  exeunte  a.  1551  et  ineunte 
1552  e  „natione  Rhenensi"  inscripti  sunt,  comparent  „Jacobus  Tsanntele  flandrus 
Jesuita''  et  proxime  post  eum  „Otto  Briamont  laodinensis  Jesuita"  (Cod.  „Matricula 
Universitatis  Viennensis  IV."  f.  85*.  Vienuae,  in  archivo  universitatis).  Hi  duo 
iuvenes  ex  acadomia  lovanicnsi,  ut  Societatis  lesu  institutum  sequi  possent,  Colo- 
niam  ad  P.  Leonardum  Kessel  fugerant,  ab  eoque  statim  ad  Socios  ingolstadienses 
atque  ab  his  ilico  ad  viennenses  ablegati  erant.  lacobus  ^Tsanntele"  (quod  nomen 
fortasse  accurate  scriptum  non  est)  a  P.  Nicolao  Lanoio  in  litteris  24.  Aprilis  1552 
Vienna  Romam  missis  „Iacobus  Aldenardensis"  vocatur.  Tertius  novicius  cum  iis 
venit  „Rogerius  Pepingensis"  (cf.  supra  p.  334^),  qui  et  ipse  Lovanii  Sociis  so 
iunxerat  [Litterae  quadrimestres  1,  507.  576.  Polauciis  1.  c.  II,  568—569.  Reiffen- 
berij  1.  c.  p.  36—37.  SocJier  1.  c.  p.  27—28).  Ex  verbis  autem  Canisii  supra  scriptis 
intellegitur ,  post  tres  illos  Colonia  alios  quoque  Societatis  scholasticos  vel  novicios 
ingolstadium  missos  esse ;  quorum  nomina  ignoro. 

*  ,Qui  vos  audit,  me  audit,  et  qui  vos  spernit,  me  spernit"   (Luc.  10,  16). 

*  Cf.  Ex.  16,  3.    Num.  21,  4.  5. 


8.  Aprilis  1552. 


401 


destituimur  pane  vinoque  coelesti,  quia  nulla  est  vasis  munditia,  quo 
Ambrosiam    et   nectar    excipiamus.     Per   tot   ambages    erramus,    qui 
breuissima  semita  perduci  poteramus  ad  regnum,  et  omnib.  tum  copijs 
tum  voluptatibus  affluere.    Ah  cur  nondum  placet  opulenta  in  Christo 
paupertas?    Cur  detrectamus  suavissimum '  obedientiae  iugumpi   Cur 
Christo   vocanti,    assistenti,   et   coUaboranti   diffidimus?     Nihilne   nos 
mouent  tot  aliorum  exempla,    qui   multis  nos  parasangis  praecurrunt 
et  anteuertunt,   siue  spectemus  nobilitatem  generis,    siue  fortunarum 
rationem,   siue   doctrinae   magnitudinem ,    siue   vitae   ornamenta  con- 
sideremus  ?    Proposita  sunt  ob  oculos  Christi  verba,  promissa,  exempla, 
consilia,  quibus  admoneamur,  et  incitemur  ad  perfectissimam  \iuendi 
normam,   parata  offeruntur  ad  pugnandum  arma,   et   ad  currendum" 
et  laborandum  nihil  deest,  si  tantum  quae  iacent  ante  pedes  accom- 
modemus.     Vtinam,  Vtinam  aliquando  sapiant,  qui  tot  modis  auidam 
nostrae  salutis*^  charitatem  illam  immensam   audiunt   ac   vident,    sed 
audiunt  ac  vident  tantum,   proh  dolor,  ac  pudor,  tempusque  diuinae 
visitationis  pulcherrimum  neghgunt^  et  vel  improbe,    vel  frigide  vel 
praepostere  transigunt  praetermittuntue  hanc  ipsis  oblatam,  et  agnitam 
bene  beateque  viuendi  occasionem.    Videmus  omnes  vitae  huius  mise- 
rias  maximas  plurimasque,  temporum  experimur  difficultates  asperrimas, 
et  vicissitudines  rerum  pene  omnium  sentim.us  horribiles,    perinde  ac 
si  suum  extremum  agat  mundus  delirium,   statim   in   nihilum  collap- 
surus.     Quanto  feliciores  vos,    qui  extra  turbas  quiete,    si  vultis,    et 
perfecte  si  sapitis,  vitam  agitis,  quique  supra  communem  vulgi  captum 
intelligitis,  quae  ad  voluntatem  Dei  bonam,    beneplacentem 
atque   perfectam^   requiruntur.     Potestne   igitur,   vos  omnes  ob- 
secro.  potestne  inquam  suam  in  vobis  partem  vendicare  mundus  tam 
immundus  quam  malignus,  vanus  et  caducus,  in  quo  nihil  perpetuum 
beatumque'' comperiatis?   Valeant  hoc  ipso  nomine  parentes,  siquae* 
numdi  sunt  quaerant  in  vobis,    et   non  vosipsos   ad   summam    summi 
creatoris  gloriam  promouere  contendant.  Relinquite  sarcinas,  si  cursum 
vultis  expeditum,    et  iucundum  ad  immortalitatem ;   spes  fallaces  ex- 
puite,  si  coelestes  opes  expetitis,  diuitias  rehnquite  mortuis  qui  Christo 
foetent^:  Thesauros  autem  qui  locupletant  puras,  et  sanctas  animas, 
per  mare   per  terras  per  tot  discrimina  rerum^  quaerite,   sectamini,' 
desiderate.     Christus  etiam  suos  habet  negociatores   et   institores,   in 
his  vos  recenseri  velim.     Nostis  accepta  concreditaque  vobis  talenta: 
liberaliter  erogate,  sed  in  salutem  vestram  et  proximi:  vestra  studia 

*  sanctissimum  ap.  alf.  ^'  concurrendum  ap.  alt. 

"^  salutis  nostrorum  ap.  alt.  <'  beatumve  ap.  alt.  "  qui  Co.^p. 


'  Cf.  Matth.  11.  30.  2  Cf.  Luc.  19,  44. 

3  Rom.  12,  2.  ••  Cf.  Matth.  8,  21.  22. 

^  ^Per  varios  casus,  per  tot  discrimina  reruni  Tendinius  in  Latiuni"  (VeraiJiKs 
Aeneidos  1.  1,  v.  204.  205).  ' 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  I.  26 


402 


125.    Canisius  Sociis  coloniensibus. 


sint  lucra  spiritualia,  quibus  ecclesiam  ornetis,  et  locupletetis.  Haec 
milii  suggerit  animus,  dum  vos  cum "  venerabili  P.  Leonardo  ob  oculos 
mibi  propono,  vobisque  non  secus  ac  fratribus  seu  germanis  seu  spiri- 
tualib.  consultum  optime  cupio.  Nam  tamotsi  mea  non  egeatis  ad- 
hortatione,  vt  quae  domi  suppetit  quotidie,  tamen  et  locus  et  tempus 
admonebant ''  ne  vos  meo  negligere  silentio  vellem,  scribo  interim  (vt 
fit)  tumultuarie,  scriptique  fructum'  hunc  quamuis  indignus  postulo, 
vt  Canisium  ex  animo  vestrum  Christo  quam  maxime,  et  soepiss.  com- 
mendetis.  Tantum  ad  crucem  praeparemus  animos:  obedientiae  iugo 
premamus  superbam  ceruicem,  in  humilitate  magis  magisque  proficiamus. 
Dominus  Jesus  gratiam  suam  addat,  qua  duce  et  mundum  et  nos- 
ipsos  contemnamus  penitus,  vt  regnum  Dei  perfecte  in  nobis"  ad- 
ueniat^  et  summa  Dei  voluntas  per  nos  compleatur.  Ex  literis 
nouercae  lubens  intelligo,  venturum  isthuc  fratrem  meum  M.  Theodo- 
ricum  Canisium  vt  Domino  Barduick^  adiungat  sese,  sic  Dei  pro- 
uidentia  ac  sapientia  (vt  spero)  disposuit  vt  is  quem  tam  diu  desideraui 
tot  suspirijs,  tot  gemitibus  cupiui  societati  nostrae  adiungi  vt  is  in- 
quam  propius  accedat  ad  vos  quem  effuso  meo  sanguine  in  societate 
optarem  et  viuere  et  mori.  Tum  de  altero  fratre  Ottone  Canisio 
scribit  vt  quiduis  de  illo  statuam,  et  si  velim  ad  me  iuuenem  euocem 
Ingolstadium.  Non  rescribo  tamen  hoc  tempore  cum  ex  vrbe  literas 
expectem,  quibus  Argentinam,  seu  (vt  alij  voluntO  Argentoratum  pe- 
stilentissimorum  ^  haeresiarcharum  sedem,  Vienna  mittar,  vt  venera- 
bilis  Patriarcha  ^  iam,  opinor,  statuit  *.  Quare  R.  Prioris  Carthusiensis 
preces  quas  indigno  et  immerenti  mihi  tam '  fide  communicavit  nequa- 
quam  irritas  esse  ducatis.  Ego  singularem  Dei  prouidentiam  con- 
sidero,  quum  ad  Argentinensem  Academiam^  profectionem  meam  ad 
tempus   dilatam   intueor,    et   praesertim  quamdiu  saeuissimi  tumultus 


"  Sic  recte  ap.  alt. ;  Co>^p. :  qui. 

•^  apponebant  ap.  alt.  "  finem  ap.  alf.  '^  perfecte  nobis  aj).  alt. 

"  vocant  ap.  alt.  ^  perditissimorum  ap.  alt. 

t'  cum  ap.  alt. 


'  Cf.  Matth.  6,  10.    Luc.  11,  2. 

2  Andreae  Herll,  canonico  S.  Gereonis.  *  S.  Ignatius. 

♦  Canisius,  inquit  Polancia^,  Argentoratum  ,post  Pascha  mittendus  credebatur"  ; 
sed  „id  fieri  non  poterat,  ne  compendium"  theologicuni  ,.tamdiu  differendum  esset, 
quod  tam  avide  admodum  exspectabatur,  et,  ex  quo  Vicnnam  pcrvenerant"  Canisius 
et  Goudanus,  „inter  alias  occupationes  hanc  vel  primo  loco  habebant"  (Chronicon 
11,  .567—569).  Ac  P.  Nicolaus  Lanoius  Vienna  24.  Aprilis  1552  S.  Ignatio  scripsit: 
^Doctor  Canisius  propediem  [in  universitate]  expositurus  est  compendium  quoddani 
theologiae,  seu  christianae  doctrinae,  quod  opus  jussu  Serenissimi  Regis  nostri 
P.  Claudius  [laius]  concinnat  in  usum  potissimum  studiosorum  et  pastorum,  qui  in 
ditionibus  regiis  dcgunt,  quibus  non  conceditur  diversas  ob  necessitates  in  academiis 
diutius  permanere"   {LHterac  qiiadriniefsfres  I,  575). 

^  Academia  illa  sive  schola  altior  a  loanne  Sturmio  rogebatur  et  propugna- 
culum  quoddam  erat  protestantismi. 


8.  Aprilis  1552.  403 

in  Germania  non  sunt  consopiti  ^  Non  enim  leges  tantum,  sed  etiam 
conciones  inter  arma  silent  ^.  De  meis  Viennae  conatibus  quos  Re- 
uerendus  p.  prior,  licet  absens,  promouet,  vestraque  pro  me  sacrificia 
confirmant  ex  fratrum  literis  audietis.  Hodie  aditum  parauimus  nobis 
ad  vinctos ,  qui  bis  miseri  vinctique  censendi  sunt ,  quod  spiritualiter 
non  minus  quam  corporaliter  vinculis  impliciti,  carcere  concludantur. 
Illis  ego  parochum  (vt  superbe  loquar)  praestare  conabor,  absoluam 
a  peccatorum  ^inculis  animas  Christo  assistente,  pascam  longa  con- 
fectas  pene  inedia  vt  verbo  Dei  reficiant  sese  \  Multi  sunt  et  mise- 
riam  augeri  sibi  verentur  magis,  quam  sperent  liberationem.  Christus 
qui  pro  illis  quoque  mortuus  est  consoletur  miseros,  et  si  non  in  hac 
vita,  saltem  in  futuro  saeculo  vere  liberos  sakiosque  reddat.  Eos 
vestris  commendo  precibus  fratres,  eoque  magis  quod  Apostolica  iubeat 
sententia  Mementote  vinctorum  tanquam  simul  vincti,  et 
laborantium  tanquam  et  ipsi  in  corpore  morantes^.  Ad 
quam  rem  nos  praesentia  permouere''  possunt  exempia,  quum"  hic 
de  vicinis  audimus  Hungaris,  quanta  in  eos  crudeHtate  grassetur  Turca, 
saepeque  multa  Christianorum  millia  plusquam  tyrannice  iugulat,  no- 
stroque  vel  certe  nostrorum  sanguine  pasci  potest,  exsaturari  non 
potest  non  solum  homicida  ille ,  sed  etiam  (vt  sic  dicam)  animicida  *, 
ecquis  tantorum  qui  nunc  coepisse  tantum''  videntur,  tumultuum  aut 
modus  aut  finis  existet?  Vndique  premimur  atque  concutimur,  domi, 
foris,  clam,  palam,  mille  fraudibus,  et  artibus  malis,  At  nullus  quietis 
pacisque  solidae  locus  praeterquam  in  Crucifixi  Domini  vuhieribus, 
huc  ingrediamur  fratres  quamuis  indigni :  fontes  hi  nostras  abluant 
sordes  sanguine,  qui  vel  Adamantina"  frangat,  emolliat,  et  sanctificet 
pectora.  Haec  requies  nostra ,  hic  portus ,  hoc  asilum ,  nusquam  aut 
tutiores  erimus,  quocunque  curramus:  aut  viuemus  suauius  quantas- 
cunque  sectemur  voluptates.  Mundus  igitur  suis  exagitetur  furijs, 
conficiat  sese,  durare  non  potest,  transit  vt  vmbra^,  vergit  ad 
senium*^,  et  aetatem  opinor  decrepitam  agit.  Submersi  nos  in  Christi 
vulneribus  non  est  cur  conturbemur%  gloriabimur  potius  in  cruce 


*  et  verbo  Dei  reficiam  hosce  miseros  op.  alt.  ^  movere  ap.  alt. 
"^  quoniam  ap.  aJt.             '^  Hoc  vocabnJiim  hi  ap.  alt.  deest. 

*  adamantem  ap.  alt.  ^  somnum  ap.  alt. 

^  Librariiis  alter  smim  conturbemur  posfca  in  contristemur  nintavit. 


*  Tumultus  ac  latrocinia  dicit,  quae  Albertus  Brandenburgensis ,  Mauritius 
Saxo,  Guilielmus  Hassus  eorumque  socii  faciebant.     Cf.  supra  p.  360  *. 

"  „Silent  enim  leges  inter  arma"  :  Ciccro,  Pro  Milone  §  10. 
^  Hebr.  13,  3.     Quae    Canisius    in    carceribus   viennensibus   praestiterit ,    vide 
infra,  monum.  92. 

*  Segedino  (Szegedin)  mense  Februario  a.  1552  a  Turcis  recuperato,  Christia- 
norum  vexilla  40  et  aurium  amputatarum  5000  Constantinopolim  missa  sunt.  Paulo 
post  Vesprimium  (Wessprim)  a  Turcis  occupatum  multique  ex  militibus  praesidiariis 
trucidati  sunt  {Bncholtz  1.  c.  Yll,  303—304.    /.  r.  Haninicr  1.  c.  II,  219—220). 

'  Eccl.  7.  1.   Sap.  5,  9. 

26* 


404  125.    Canisiiis  Socii«  coloniensibus.    8.  Aprilis  1552. 

dominii,  spem  vere  beatam  exspectantes  ^;  commoriemur  vt 
cito  conglorilicemur  capiti  ^  sub  quo  crucifixo  haud  decet  membra 
esse  delicata,  sed  excurro  iterum,  et  a  scopo  videor  aberrare,  vos 
mei  vt  in  precibus  memineritis  etiam  atque  etiam  precor.  Dominus 
Jesus  Christus  in  sanctiss.  vulneribus  suis  nos  absorptos,  ac  mortuos 
mundo  faciat  Amen".    Viennae  Austriae  8  [Aprilis  1552.] 

frater  in  Christo  minimus  Petrus  Canisius. 

Reuerendo  Domino  ac  P.  Leonardo  Kesselio  professo  Societatis 
Jesu  *,  et  reliquis  cum  eo  commorantibus  siue  fratribus  siue  non  Co- 
loniae  agrippinae. 

Epistulani  lianc  anno  1552  datam  esse  haec  eius  verba  patefaciunt :  „Hoc 
nondum  ad  vos  perlatum  arbitror,  .  .  .  Gaudanum  et  me  Ingolstadio  reuocatos  esse." 
Haec  enim  Canisius  scribere  non  potuit  nisi  brevi  post  adventum  fratrum ,  quos 
Colonia  Viennam  venisse  Kesselio  refert;  neque  enim  bi  diu  cunctari  poterant, 
Kesselium  de  adventu  suo  certiorem  facere  simulque  nuntium  de  Goudano  et  Canisio 
Ingolstadio  revocatis  ad  Colonienses  ^perferendum"  curare.  Ex  epistula  autem  ab 
Erardo  Avantiano  (Dawant,  „Erardo  Leodiensi")  S.  J.  Vienna  8.  Aprilis  1552  ad 
Socios  colonienses  data  constat  eosdem  2.  Aprilis  Viennam  advenisse  ^.  Cum  igitur 
ex  apographo  Cospaeani  intellegatur  Canisium  die  8.  alicuius  mensis  scripsisse,  du- 
bium  esse  non  potest,  quin  8.  Aprilis  1552  scripserit,  eiusque  epistula  una  cum  litteris 
ab  Erardo  datis  Coloniam  missa  sit. 

Cospaeanus  in  pagina  quarta  apographi  sui  praeter  inscriptionem ,  quae  iam 
supra  proposita  est,  ]ianc  etiam  alteram  posuit:  „Quaeso  deferatur  haec  epistola 
Venerabilis  P.  M.  Petri  Canisij  Neomagi  sacrae  paginae  doctoris  ad  Reuerendum 
Dominum  ac  P.  Abbatem  laetiensem  agentem  laetijs."  Exstat  etiam  epistula  a 
Cospaeano  ad  eundem  abbatem  —  praeclarissimus  Ludoviciis  BIosIks,  „alter  Ber- 
nardus",  is  erat  —  Colonia  11.  lunii  [1552]  data,  in  cuius  extrema  parte  haec  verba 
sunt :  ,Mitto  tibi  literas  aliquot  fratrum,  vt  eorundem  exercitia  in  studijs  et  pietate 
cognoscas,  et  non  verearis  ad  hoc  sanctum  institutum  impellere  quos  putas  idoneos."  " 
Societati  lesu  Blosius  certe  se  praestitit  amicissimum ;  ad  quod  probandum  epistula 
sufficit,  quam  de  eadem  anno  1554  ad  Viglium  de  Zwichem  consilii  flandrici  prae- 
sidem  dedit '.  lacobus  Dogius  S.  J.  Lovanio  7.  lulii  1553  Cospaeano  scripsit:  Eo 
ipso  tempore  a  P.  Adi*iano  Adriani  S.  J.  Blosium  abbatem  ac  D.  Ursmarum  eius 
procuratorem    spiritualibus    S.    Iguatii    exercitiis    excoli ;    post    eos    autem    priorem 

*  Omittitur  in  ap.  aJf. 


*  Gal.  6.  14.  2  Tit.  2,  13.  -^  2  Tim.  2,  11.  12.     Rom.  8,  17. 

*  Statutuni  quidem  erat,  ut  Kessel  anno  1552  sollemnem  votorum  professioncm 
faceret;  sed  propter  tempestates,  quas  supra  scripsimus,  in  27.  lanuarii  1553  ea 
reiecta  est  {Reiffrnhcrg  1.  c.  p.  87.  39.     Cf.  Littcras  quadriincstrcs  I,  462). 

*  *Cod.  colon.:   ^Epistt.  ad  Kessel.  I"  f.  79\ 

"  Cospaeanus  in  iisdem  litteris  ,Rev.  Procuratorem  D.  Vrsmarum",  „D.  Pa- 
schasium",  ,D.  Julianum  des  Marliers"  salutat. 

'  Gallice,  prout  a  Blosio  scripta  est,  primum  est  edita  a  L.  Dclplacc  S.  J., 
L'etaVdissonient  etc.  p.  5* — 7*.  In  qua  Blosius ,  praeter  alia ,  scribit:  „11  est  plus 
quo  manife.st  que  ladicte  Societe  est  mise  sus  de  la  volunte  divine.  .  .  Quant  est 
des  privileges  que  Nostre  sainct  Pere  leurs  a  donne,  ils  sont  entierement  necessaires 
pour  leur  vocation."  Cf.  etiam  /.  M.  Prat  S.  J  .  Leben  imd  Wirken  des  R.  P.  Peter 
de  Ribadeneyra,  iibersetzt  von  P.  M.  Grubcr  S.  J.  (Regensburg  1885),  p.  83—90, 
et  Folaiici  Chronicon  III,  277—278. 


126.    Canisius  loanui  de  Polanco.    7.  Augusti  1552.  4()5 

nionasterii  laetiensis  easdeni  meditationes  esse  instituturum.  Jntantum  afficitur 
abbas  ad  Societatem  quod  (sicut  dixit  mihj)  iungeret  se  sine  dilatione  eidem  nisj 
obstaret  monasticus  ordo."  '  In  Societate  autem  lesu  inter  libros,  quorum  lectio 
magistro  noviciorum  commendatur,  ,ut  deceptioues,  quae  in  spirituali  vita  accidunt, 
non  tantum  experimento,  sed  etiam  lectione  intelligat^  .Ludovici  Blosii  opera* 
laudantur  ^. 

126. 

CANLSIUS 

P.  lOANAI  DE  POIiAXCO, 

secretario  Societatis  lesu. 
Vieima  7.  Augusti  1552. 

Ex  autographo  (2°;  3  pp. ;  in  p.  4.  inscr.  et  pars.  sig.). 

Partem  epistulae  (Jl  Reverendo  Padre  nostro  Don  Claudio"  —  „Patrono  de 
tutti  li  Catholici"),  ad  nostram  scribendi  rationem  accommodatam  edidit  Boero,  Ca- 
nisio  p.  89—91  et  laio  p.  55.  213—216;  ex  Boero  transcripsit  Prat ,  Le  lay 
p.  484—486.  Altera  particula  est  in  editoris  „Katechismen  des  sel.  Petrus  Cani- 
sius"  p.  18. 

Ad  vitam  P.  Claudii  laii  describendara  hanc  epistulam  adhibuit  P.  Eks.  Nie- 
remherg  S.  J.,  Varones  ilustres  de  la  Compafiia  de  Jesus  VI  (2.  ed.,  Bilbao  1890) 
27—28. 

P.  Claudiuni  laiiiin  pridie  fehri  exstinctum  esse.  Qitam  diligenter  is  apud 
haerelicos  Germaniae  lahoraverit ,  et  quam  perspicue  et  suaviter  theologiam  docuerit. 
De  argumeiitis  quihusdam  theologicis  a  laio  Jn  scriptis"  explicatis.  Qiiam  carus 
idem  auditorihus  ac  procerihus  Germaniae  fuerit.  Episcopatum  tergestinum  ab  eo 
recusatuni  esse.  De  eius  pcuq^ertate ,  pietate  in  Christi  passionem  et  in  rosarium 
B.  M.  V.  De  Martino  Olacio  Societatem  ingressuro  et  Nicolao  Lanoio  collegio  vien- 
nensi  praeficiendo.  Se  totum  esse  in  catechismo  conscrihendo.  A  Tiircis  summa 
timenda;  sanguinem  iam  pro  nomine  lesu  fundendum  esse. 

lESVS 
Molto  Reuerendo  in  Christo  Padre  mio. 
La  gratia  et  pace  del  Signore  JESV  CHRISTO  sia  sempre  con 
noi,  et  cresca  ne  i  cuori  nostri  continuamente  Amen.  Non  posso 
scusarme  giustamente  io,  hauendo  receputo  tanti  beni  da  V.  R.  P. 
et  lassando  per  tanto  tempo  de  scrieuere  et  dimostrar  la  debita  gra- 
titudine.    Per  la  qual  cosa  io  me  rendo  debitore  de  pena  et  de  culpa, 


lesus.  Multum  reverende  in  Christo  pater.  Gratia  et  pax  domini  lesu  Christi 
semper  nobiscum  sint  et  in  cordibus  nostris  continuo  augeantur.  Amen.  Non  possum 
iuste  me  excusare,  quod,  cum  tanta  a  reverenda  paternitate  tua  beneficia  acceperim, 
tam  diu  tibi  non  scribo  neque  gratum ,    quo  me  esse  decet,    animum  declaro.     Hac 

1  Epistula  Dogii  autographa  est  in  codice  colon.:  „Litt.  Epistt.  var.%  in  f. 
non  sign.  In  litteris,  quae  de  rebus  collegii  S.  J.  coloniensis  ad  praepositum  gene- 
ralem  datae  sunt  Colonia  29.  Septembris  1559,  haec  sunt:  ^Adfuit  nobis  R.  D.  Abbas 
Laetiensis  D.  Ludouicus  Blosius  et  D.  Nicolaus  Eschius"  (Ex  *apographo  litterarum 
illarum  antiquo,  quod  est  in  codice  „Annvae  literae  CoIIegii  Soc.'"  lesu  Coloniae 
ab  —  1553.  vsq.  ad  annum  1660  inclusive  Liber  2."  Coloniae,  in  archivo  studioruui 
fundatorum).  ^  Regulae  magistri  noviciorum  c.  1,  n.  8. 


406  126-    Canisius  loanni  de  Polanco. 

et  prego  humilmente  V.  R.  P.  che  mi  perdoni  questa  grandissima 
negligentia,  et  non  lassi  de  raccomendarme  al  Signor  benedetto  nelli 
suoi  santi  sacrifitij  et  pregeri. 

II  Reuerendo  Padre  nostro  Don  Claudio  ^  poi  che  fusse  recidiuato 
nella  febre,  et  hauesse  il  4°  paroxismo  della  tertiana,  et  non  fusse 
niente  desperato  delli  duoi  medici  piu  valenti  in  questa  citta,  li  quali 
ogni  di  veneuano "  duoe  volte  per  visitarlo,  et  poi  che  s'  usasse  ogni 
cura  et  diligentia  d'  adgiutarlo  (come  e  debito)  nientedimeno  non 
ostante  tutto  questo ,  perch'  il  Signor  e  sopra  tutto ,  et  vol  mostrar 
la  sua  prouidentia  et  bonta  sopranaturale  inuerso  alli  suoi,  ecco  ha 
reso  la  santa  anima  al  suo  eterno  et  sempre  benedetto  creatore,  et 
in  presentia  de  tutti  li  Padri  et  fratelli  hauendo  gia  il  santo  oleo 
pigliato,  se  partette  da  noi  suoi  figlioli  a  quello  altro  mondo,  sicome 
il  Santo  Martino  ^  lassando  a  tutti  grandissimo  desiderio  di  retenirlo 
si  fusse  stato  piaciuto  al  Signor  omnipotente,  et  mostrandoci  la  via 
diretta  per  andar  a  Christo  tanto  nella  vita,  quanto  nella  morte,  la 
qual  e  li  stato  tanto  piu  deletteuole,  quanto  maggiori  traualli,  pericoli 
et  miserie  hora  qui  se  rappresentano  V  per  li  Turchi  appresso,  2"  per 
le  heresie  ^,  3"  per  le  guerre  crudelissime,  sicome  per  tutta  alemannia 
forze  mai  inanzi  sono  state*.  Et  cosi  al  santo  giorno  quando  se  celebra 
la  festa  della  Transfiguratione  di  JESV  Christo  S.  N.  °  il  Reuerendo 


igitur  de  causa  et  poenae  et  culpae  me  reum  profiteor  deraissoque  animo  R.  P.  V.  rogo, 
ut  summam  hanc  neglegentiam  mihi  ignoscat  neve  omittat  Deo  optimo  maximo  in 
sanctis  sacrificiis  precibusque  suis  me  commendare. 

Reverendus  pater  noster  dominus  Claudius  ',  cum  in  febrim  recidisset  et  quartam 
tertianae  febris  accessionem  passus  esset,  neque  ulla  ratione  a  duobus  medicis,  qui 
in  hac  civitate  peritissimi  sunt  quique  singulis  diebus  bis  eum  invisebant,  esset 
desperatus,  cumque  curam  debitam  diligentissime  ei  impendissemus ;  haec  omnia 
quamvis  praestita  essent,  tamen,  quia  dominus  imperio  tenet  omnia  ac  providentiam 
suam  benignitatemque  supernaturalem  suis  exhibere  vult:  en  sanctam  animam 
aeterno  ac  semper  laudando  creatori  suo  reddidit ,  et ,  sacro  munitus  oleo ,  pa- 
tribus  et  fratribus  omnibus  adstantibus ,  a  nobis  filiis  suis  in  alterum  illum  abiit 
mundum ,  sicut  sanctus  ille  Martinus  -,  omnibus  maximum  relinquens  desiderium 
Claudii  secum  retinendi,  si  domino  omnipotenti  placuisset,  et  rectam  nobis,  qua  ad 
Christum  accedamus ,  viam  tum  in  vita ,  tum  in  morte  demonstrans ;  quae  quidem 
mors  eo  iucundior  ci  fuit,  quo  maiores  labores,  pericula,  calamitates  oculis  nostris 
nunc  proponuntur,  quae  oriuntur  1°  ex  Turcis  nobis  vicinis,  2"  ex  haeresibus  ^,  3°  ex 
bellis ,  quibus  atrociora  in  Germania  fortasse  antea  fuere  nunquam  ■*.  Sacro  igitur 
die,  quo  festum  fit  transfigurationis  lesu  Christi  domini  nostri  ^,  revercndus  ille  pater 
ex  hac  valle  miseriis  plena  elatus  in  montem  sanctum  ascendit,  ut  Christum  perfecte 


*  veneuenano  aidoc/r. 

'  P.  Claudius  laius. 

^  Canisius  mortem  sancti  Martini  turonensis  episcopi  significat,  quam  describit 
Sulpicius  Severus  in  epistula  tertia,  ad  Bassulam  data. 

'  Quantopere  tunc  Austria  haeresibus  perturbata  et  corrupta  fuerit,  ostendit 
Jansscn  1.  c.  IV,  95—105.  ■•  Cf.  supra  p.  403'.  *  6.  Augusti. 


7.  Augusti  1552.  407 

Padre  se  leuo  de  questa  valle  piena  de  miseria,  et  ascese  nel  monte 
santo  per  veder  Christo  perfettamente  et  godere  con  Sant  Piedro 
della  bellezza  della  diuina  natura^,  sicome  per  tanti  anni  egli  liebbe 
sempre  desiderato.  Adunclie  sia  benedetto  il  Signor  eterno,  il  qual 
puo  et  vuole  dar  tanta  gratia  alli  suoi  fedeli  seruitori,  che  loro  com- 
mincino  bene,  et  meglio  procedeno  sempre  inanzi,  et  finiscono  il  santo 
curso  perfettamente  nel  seruitio  della  sua  diuina  Maiesta,  non  ob- 
stante  tutta  la  malitia  del  mondo  et  del  inimico  infernale. 

Non  me  voglio  stendere  per  dimostrar  la  vita  eccellente  et  piena 
de  edificatione  de  questo  benedetto  Padre.  Per  che  sicome  sa  V.  R.  P. 
nessuno  della  compagnia  fin  a  qui  ha  laborato  piu,  et  patito  tanto  ap- 
presso  li  heretici  in  Alemania,  et  sempre  ha  lassato  in  tutti  li  luogi 
doue  e  stato ,  buonissimo  odore  et  tanta  edificatione ,  che  quasi  tutti 
lo  hanno  voluto  ritinir  appresso  di  se.  Et  benche  era  vecchio  -  non 
mancaua  nelle  lettioni  continue,  con  grandissima  satisfattione  et  con 
vna  gratia  et  suauita  mirabile,  talmente  che  quasi  nessuno  poteua 
esser  offeso  da  sua  Riuerenza  ^.  Et  per  quanto  al  modo  de  leggere,  era 
tutto  chiaro  espedito ,  methodico ,  dechiarando  con  buona  perspicuita 
et  facilita  quelle  difficili  materie  de  iustificatione,  de  predestinatione, 
de  fide  et  operibus  et  de  altre  simili  controversie ,  dando  anchora  in 
scriptis   queste   materie   non   sensa   pocha   faticha*.     Perche   essendo 


videret  et  cum  sancto  Petro  divinae  naturae  pulcliritudine  delectaretur ',  id  quod 
per  tot  annos  semper  desideraverat.  Grates  itaque  domino  aeterno  agantur,  qui 
fidelibus  servis  suis  tantam  gratiam  dare  et  potest  et  vult,  ut  bene  incipiant  et 
melius  in  dies  progrediantur  ac  sanctum  cursum  perfecte  absolvant  in  servitio  divinae 
maiestatis,  quantumvis  ab  hominibus  et  a  satana  oppugnentur. 

Nolo  prolixe  demonstrare,  quam  praeclare  beatus  ille  pater  vixerit  quantaque 
virtutis  exempla  nobis  praebuerit.  Scis  enim,  reverende  pater,  usque  adhuc  neminem 
e  Societate  apud  haereticos  Germaniae  plus  laborasse  quam  ipsum  tantaque  passum 
esse ;  et  semper  omnibusque  locis,  in  quibus  moratus  est ,  optimum  odorem  reliquit 
atque  animos  ad  pietatem  adeo  excitavit,  ut  fere  omnes  eum  secum  retinere  vellent. 
Et  licet  aetate  gravis  esset  -,  assidue  docere  non  omittebat ,  idque  cum  maxima 
auditorum  satisfactione ,  ac  mira  quadam  gratia  et  suavitate ,  ita  ut  fere  uemo  a 
reverendo  illo  patre  ofifendi  posset  ^.  Quod  autem  ad  docendi  modum  attinet,  omnino 
clare,  expedite,  ratione  et  via  docebat,  bona  cum  perspicuitate  et  facilitate  difficilia 
illa  argumenta  exponens,  quae  sunt  „de  iustificatione",  ,de  praedestinatione-',  ,de 
fide  et  operibus",  de  aliis  eius  generis  controversiis.  Quae  argumenta  etiam  scripto 
haud  sine  parvo  labore  exposita  tradidit  *.    Nam  cum  serenissimo  Romanorura  regi 


'  Canisius  epistulam  et  evangelium  tangit,  quae  in  missa  illius  festi  leguntur : 
2  Petr.  1,  16—19.   Matth.  17,  1-9. 

2  Natus  erat  1500—1504  {Boero,  laio  p.  9). 

^  laius  in  universitate  viennensi  Pauli  epistulam  ad  Romaiios  datam  expli- 
cabat  [Litterue  qitadriinestres  I,  407.  458.  575.  Polancus  1.  c.  II,  269.  567.  Orlan- 
liiniis  1.  c.  I.  11,  n.  41.  los.  Ritter  von  Aschbach ,  Geschichte  der  Wiener  Univer- 
sitat  III  [Wien  1888],  95). 

*  Vide,  quae  huic  epistulae  subicientur,  in  n.  2. 


408  126.    Canisiuy  loanni  de  Polanco. 

tanto  grato  al  Serenissimo  Re  delli  Romani  (il  qual  per  respetto  de 
sua  Riuerenza  se  mosse  prima  a  far  qui  il  Collegio  per  la  Compagnia) 
et  essendo  dico  tanto  visitato  delli  aulici,  et  prelati,  et  professori,  et 
hauendo  anche  la  superintondentia  deUa  casa*  et  cura  de  tutti  li 
fratelli^  non  pocho  staua  impedito,  et  pur  andaue'"  inanzi  con  grand 
dih"gentia  nella  lettione  quotidiana  et  ordinaria,  et  oltra  il  soHto  tie- 
neua  vn  buon  numero  de  auditori,  fra  K  quali  si  trouorono'  molti 
preti  et  prelati.  Ma  sicome  io  dissi  inanti,  non  intendo  de  splicar 
la  vita  de  questo  Reuerendo  Padre,  il  qual  fra  li  primi  nostri  Padri 
e  stato  eletto  da  Dio,  et  pareua  poi  vn'  Apostolo  de  Germania  (dicam 
enim  quod  sentio)  et  e  stato  fauoritissimo  et  amatissimo  delU  pren- 
cipi  et  Veschoui  in  Alemania,  facendo  anche  non  pocho  frutto  ap- 
presso  di  quelli  nelle  diete  Imperiah  ^.  Et  se  sa  bene ,  con  quanta 
gratia  sia  stato  nel  Concilio  tanto  in  Bolongia  quanto  in  Triento  ^, 
doue  li  e  stato  offerto  il  Veschouato  Trigestino,  et  benche  li  fusse 
fatta  grandissima  instantia  etiam  ex  parte  del  Serenissimo  Re  delli 
Romani,  tamen  mai  se  ha  vohito  inclinar  a  pigliar  quella  o  altra 
prelatura*.     Nella  pouerta  se  eccercitaua   grandemente,    caminando 

tam  gratus  esset  (qui  huius  reverendi  patris  auctoritate  primum  motus  est  ad 
collogium  Societatis  constituendum) ,  cumque  tam  saepe  ab  aulicis ,  praelatis ,  pro- 
fessoribus  inviseretur,  atque  etiam  domui  nostrae  praeesset  et  omnium  fratrum  curam 
gerere  deberet  ',  a  docendo  multum  impediebatur ;  attamen  magna  cum  diligentia 
scholam  cotidianam  et  ordinariam  habere  pergebat,  ac  solito  plures  habebat  audi- 
tores,  inter  quos  multi  sacerdotes  et  praelati  erant.  Sed,  sicut  ante  dixi,  nolo  ego 
vitam  enarrare  reverendi  huius  patris,  qui  inter  primos  patres  nostros  a  Deo  electus 
est  et  postea  apostolus  quidam  Germaniae  esse  videbatur  (dicam  enim  quod  sentio)  ; 
qui  Germaniae  principibus  et  episcopis  gratissimus  et  carissimus  fuit  atque  etiam 
niultum  iisdem  profuit  in  comitiis  imperii  -.  Ac  uotum  est,  quanta  cum  gratia  concilio 
interfuerit  tum  Bononiae  tum  Tridenti^;  ubi  episcopatus  tergestinus  ei  oblatus  est ; 
et  licet  maxiine  ei  instarent,  etiam  verbis  ac  nomine  serenissimi  Romanorum  regis, 
numquam  tamen  induci  potuit,  ut  hanc  aliamve  dignitatem  ecclesiasticam  acciperet^. 
In  paupertate  diligenter  se  exercebat,  in  veste  trita  et  obsoleta  per  aulas  principum 


Correxi ;  Caimius:  cosa.  ^  Sic ;  ded  legendum  esse  videttir:  andaua. 

Sic;  sed  legendum  (ni  fallor) :  trouarono. 


1  laius  primus  coUegii  viennensis  rector  erat  {Socher  1.  c.  p.  25). 
^  laius  comitiis  imperii  interfuit,  quae  habita  sunt  Spirae  a.  1542,  \'ormatiae 
a.  1545,  Augustae  a.  1550. 

*  Hieronynms  Seripandus,  ordinis  Eremitarum  S.  Augustini  magister  generalis, 
ex  concilio  tridcntino  8.  Februarii  1547  loanni  Hoffmeister,  eiusdem  ordinis  per 
Germaniam  vicario  generali,  de  laio  haec  scripsit:  ^Amari  te  a  bonis  omnibus  qui 
hic  sunt  scito  et  praecipue  a  Claudio  viro  et  doctissimo  et  piissimo,  quom  quoties 
videmus,  videmus  autem  saepe,  exclamare  cogimur:  Utinam  multos  Claudios  habe- 
remus!"'  Integram  epistulam  primus  edidit  Nic.  Paiilns  (Der  Augustinermunch  Jo- 
hannes  Hoffmeister  [Freiburg  i.  Br.   1891]  p.  419—420). 

*  Fr.  Kroiies  perperam  affirmat  Ferdinandum  episcopatum  tergestinum  ad 
Canisium  deferre  voluisse  (Handbuch  der  Geschichte  Oesterreichs  III  [Berlin 
1879J.  252. 


7.  Augusti  1552.  409 

per  le  corte"  con  vna  veste  detrita  et  veccliia  et  facendo  resistentia 
[aj  quelli  Signori,  liquali  a  sua  K.  offeriuano  piu  che  bisogniaua.  Hebbe 
ordine  mirabile  nella  vita  sua,  sicome  qualche  volte  mi  ha  detto, 
ogni  di  scercitandose  in  vn'  articolo  della  passione  de  Christo,  et  ha- 
uendo  molti  belli  discorsi  sopra  il  Rosario  della  vita  de  Christo,  et 
pigliando  molta  devotione  nella  Corona ,  et  sequitando  li  misterij  del 
Verbo  incarnato  et  conformandose  alli  mysterij  secondo  che  1'  Ecclesia 
li  rappresenta,  sicome  della  Resurrectione,  della  Natiuita  del  Signor  etcc. 
Non  dubbito  niente,  che  il  suo  transito  sarra  dolorosissimo ''  a  molti,  et 
volesse  II  Signor  eterno,  che  noi  li  suoi  figlioli  poi  che  siemo  priui 
de  tal  buon  padre,  il  qual  ha  procurato  et  gouernato  prima  questo 
Collegio,  che  noi  dico  retenessimo  la  heredita  delli  singulari  doni,  con 
h  quali  tutta  la  sua  vita  e  stata  ornata  et  risplendente  per  la  gratia 
diuina.  Grandissimamente  se  resentano  tutti  de  questa  morte  et  chiamano 
il  padre  vn  angelo  de  dio  et  il  padre  et  Patrono  de  tutti  li  Catholici  ^ 
Quanto  al  Reuerendo  Don  dottore  OLaue^,  il  predetto  Padre 
(uiua  in  gloria)  se  rallegro  inanzi  la  morte  per  vna  lettera  del  Signor 
Dottor,  et  rigratio  al  Signor  eterno  per  vna  tanto  buona  determina- 
tione,  cio  e  che  lui  se  facesse  della  Compagnia  sequitando  il  trattu 
diuino  et  lassando  lo  humano  spii^itu.  Ma  il  seruitor  del  Dottor,  non 
ha   mostrato   1'  affettione   alla   Compagnia ,    ne   ha   voluto   far  alcuna 

incedens,  iisque  proceribus  resistens,  qui  plus,  quam  ei  necesse  esset,  oflferebant.  Egre- 
gium  in  vita  sua  ordinem  adhibebat:  singiilis  diebus  —  id  ipse  nonmimquam  milii  dixit  — 
in  parte  aliqua  passionis  Christi  se  exercebat,  ac  multos  pulchrosque  sermones  de 
rosario  vitae  Christi  habebat,  et  eam  precandi  rationem,  quam  coronam  dicimus, 
magna  pietate  studioque  prosequebatur,  et  mysteria  Verbi  incarnati  ordine  perlustrabat 
ad  eaque  se  accommodabat  ea  ratione,  qua  ab  ecclesia  repraesentantur,  verbi  gratia 
ad  resurrectionem  domini ,  ad  eiusdem  nativitatem  etc.  Neque  ullo  modo  dubito. 
quin  eius  obitus  multis  acerbissimus  futurus  sit;  et  utinam  nos  filii  eius,  postquam 
tam  bono  patre  orbati  sumus ,  qui  primam  collegii  huius  procurationem  et  guber- 
nationem  habuit,  utinam,  inquam,  singularium  illorum  donorum  hereditatem  teneamus, 
quibus  tota  eius  vita  per  divinam  gratiam  ornabatur  et  resplendebat.  Omnes  eam 
mortem  acerbissime  ferunt,  ac  patrem  illum  angelum  Dei  et  patrem  ac  patronum 
catholicorum  omnium  appellant  '. 

Quod  ad  reverendum  dominum  doctorem  Olavium  ^  attinet,  pater  Claudius  (vivat 
in  gloria)  ante  mortem  epistula  domini  illius  doctoris  recreatus  est  et  pro  optimo  con- 
silio,  quod  is  cepit,  domino  aeterno  gratias  egit ;  Societati  enim  nostrae  nomen  dare 
decrevit,  divinum  sequens  ductum  et  humanam  neglegens  sapientiam.  Famulus  autem 
doctoris  in  Societatem  propensum  se  non  ostendit  neque  ullo  modo  statuit  apud  nos 


Sic;  fortasse  legendniti:  la  aut:  corti.  ''  dolorissimo  aiitoyr. 


^  ^Academia  .  .  .  ad  eius  cohonestandas  exequias  vniuersa  conuenit.  .  .  Am- 
plissime  Franciscanos  apud  Patres,  a  quibus  plurimum  diligebatur,  in  templum 
S.  Nicolai  .  .  .  elatus  est" :  Orlandinus  1.  c.  I.  12,  n.  35 — 36.  Cf.  Socher  1.  c.  p.  37 
et  Polancum  1.  c.  11,  572 — 574.  Canisium  in  illis  exsequiis  de  mortui  laude  dixisse 
alii  referunt.     Cf.  Riess  1.  c.  p.  112.     Doero,  laio  p.  217. 

2  De  Martino  Olavio  vide  supra  p.  298. 


410  126.    Canisiiis  loanni  de  Polanco. 

determinatione  per  star  con  noi  altri,  et  cosi  e  tornato  (sicome  disse) 
al  Reuerendo  P.  Confessore  del  Imperatore  ^,  et  non  ha  satisfatto  alla 
buona  speranza  et  intentione  del  suo  Patrono  Dottor  Olaue. 

lo  me  sento  molto  obligato  alla  sua  Reuerentia  et  humilmente  me 
raccomendo  nelle  sue  sancte  orazioni,  et  rigratio  infinitamente  alla 
S.  R.  perche  ha  mandato  la  BibHa  a  questo  collegio,  et  nella  litera 
sua  dimostra  la  charita  piu  che  meritiamo  ^.  Quod  coepit  in  eo  et  in 
nobis  Dominus  vsque  conseruet  et  augeat  idem^,  perpetuetque,  vt  e 
magnis  paruuli,  e  paruulis  magni*  fortes  et  ardentes  in  Christo  effi- 
ciamur.     Amen. 

Quanto  aUa  superintendentia  di  casa.  sappia  V.  R.  P.  che  secondo 
il  parere  del  Reuerendo  P.  Goudano  '^.  del  P.  Victoria  ^  et  de  M.  Scho- 
richio  "^  et  anche  secondo  il  mio  giuditio  —  delli  altri  non  mi  dubbito  — 
non  se  nessuno  qui  tanto  a  proposito  per  esser  superior,  com'  e  il 
R.  P.  Don  Nicolao  Lanoy^  et  questo  V  per  la  sua  grand  prudentia, 
discretion  et  sperientia  in  gouernare  si  come  sa  meglio  V.  R.  2°  perche 


manere,  ideoqne  (sicnt  dixit)  ad  reverendum  patrem  confessarinm  imperatoris  '  rediit 
neqne  bonae  spei  et  voluntati  doctoris  Olavii  patroni  sui  satisfecit. 

Ego  reverendum  illum  virum  valde  amo  atque  sanctis  eius  precibus  demisse  me 
commendo  et  immensas  ei  gratias  ago,  quod  exemplum  illud  sacrae  Scripturae  collegio 
huic  miserit  quodque  in  litteris  suis  maiorem  quam  mereamur  charitatem  exhibeat  *. 
Quod  coepit  in  eo  et  in  nobis  dominus ,  usque  conservet  et  augeat  idem  ^  per- 
petuetque ,  ut  e  magnis  parvuli ,  e  parvulis  magni  *,  fortes  et  ardentes  in  Christo 
efficiamur.    Amen. 

Quod  ad  domus  nostrae  praefecturam  attinet,  sciat  reverenda  paternitas  vestra, 
ex  sententia  reverendi  patris  Goudani  ^,  P.  Victoriae  ",  M.  Schorichii  '  atque  etiam 
meo  iudicio  —  nec  dubito,  quin  ceteri  idem  sentiant  — ,  neminem  e  nostris  ad  munus 
superioris  tam  idoneum  esse  quam  R.  P.  dominum  Nicolaum  Lanoy  ^,  idque  1°, 
quia  vakle  prudens ,  modestus ,  in  gubernando  exercitatus  est ,  quod  R.  V.  melius 
novit  quam  nos;  2°  quia  nsque  adhuc  officium  illud  administravit;  nam  R.  P.  Clau- 


^  Petrus  de  Soto  0.  Pr.  Dilingae  theologiam  docebat. 

"  ,Kx  pecunia,  quae  de  viatico  non  exiguo  superfuerat , "  anno  1551  a  Sociis 
libri  multi  empti  erant ;  „cum  enim  nullo  in  pretio  essent  D.  Thomas  ac  S.  Bona- 
ventura  et  alii  huiusmodi  Patres,  opportune  admodum  nostri  eorum  opera  coeme- 
runt,  antequam  pharmacopolis ,  ut  coeperant,  venderentur'  :   Polancus  1.  c.  II,  275. 

3  Cf.  Phil.  1,  6. 

*  Cf.  Matth.  18,  2—4.    Marc.  10,  15.    Luc.  10,  21.    1  Cor.  13,  11.   Gal.  4,  3—5. 

*  Hic,  ubi  Viennam  advenit,  in  universitate  Genesim  exponendam  suscepit. 
laio  mortuo  epistulas  Pauli  interpretatus  est  {Litterae  quadrimestres  I,  575.  Polancun 
I.  c.  II,  567.  573). 

®  loannes  Vittoria,  hispanus,  domi  grammaticam  graecam  Clenardi  et  Ciceronis 
librum  de  amicitia  praelegebat  {Litterae  quadriiuestres  I,  408).  Idem  hoc  ipso 
anno  1552  sacerdos  factus,  in  templo  S.  loannis  Baptistae  railitum  ordinis  eiusdem 
S.  loannis  ,ordinarias  conciones"  italice  habebat  {Pohnicus  I.  c.  II,  270.  571). 

■^  Fr.  Petrus  Schorich  ^lsocratem  graecum"  domi  explicabat,  et  inde  a  festo 
paschali  in  monasterio  quodam  ,ordinarias  conciones"  germanice  habebat  {Polancus 
I.  c.  II,  270.  571.    Lifterac  quadrimestres  I,  408). 

8  De  lioc  vide  supra  p.  140 '.  268  ^.  288  ^. 


7.  Augusti  1552.  411 

fin  aqui  lia  fatto  questo  uffitio  poi  che  il  R.  P.  Claudio  (sia  in  gloria) 
stette  tanto  impedito  nel  leggere  et  pratticare  con  li  forestieri. 
3°  perche  non  hauendo  questo  Padre  assai  talento  per  satisfar  a  questi 
auditori  nelle  sue  lettioni,  le  quali  sono  visitato  da  pochissimi  ^,  para 
che  sarria  per  maggior  frutto ,  se  sua  R.  s'  occupasse  solamente  con 
la  casa^,  doue  non  se  troua  nessuno,  che  sia  conueniente  per  hauer 
tal  faticha  se  non  con  grand  danno  delle  lettioni  et  prediche  et  altre 
occupationi  spirituali  oltre  la  composition  della  dottrina  Christiana^. 
Et  questa  opera  fin  a  qui  a  me  da  tanta  faticha  (perche  pocho  adgiuto 
danno  li  altri  Padri)  che  a  pena  mi  basta  tutto  il  tempo.  Altramente 
sicome  io  spesso  detto  [sic]  al  R.  P.  Claudio,  io  hauerei  caro  d'  eccer- 
citarme  nelli  monasterij  de  moniche,  nella  pregione,  nelli  hospitali  etcc, 
se  non  me  retenesse  questa  opera.  Et  cossi  mi  respose  sempre  il 
predetto  Padre,  che  io  lassasse  tutto  il  resto  et  me  desse  con  tutto 
il  tempo  a  componer  questa  Opera.     Et  tamen  post  tot  menses   he- 

dius  (qui  sit  in  gloria)  docendo  et  transigendo  cum  extraneis  a  gubernatione  domus 
nuiltum  impediebatur ;  3°  quia  liic  pater  eam  docendi  non  liabet  facultatem,  qua  hisce 
auditoribus  satisfacere  possit ,  et  paucissimi  eum  audiunt  S  commodius  fore  videtur 
eum  soli  domui  nostrae  curam  impendere  ^ ;  neque  enim  in  ea  quisquam  alius  eum 
laborem  sustinere  posset  nisi  cum  magno  detrimento  scholarum  et  contionum  atque 
aliarum  occupationum  sacrarum,  ut  nihii  dicam  de  doctrinae  christianae  compo- 
sitione  ^  Atque  hic  labor  adhuc  usque  tanto  mihi  est  oneri  (ceteri  enim  patres 
haud  multum  in  eo  me  adiuvant),  ut  tempus  omne  vix  mihi  sufficiat.  Ceterum  quod 
R.  P.  Claudio  saepe  dixi,  ego  monasteriis  virginum  sacrarum,  custodiis,  nosocomiis  etc. 
libenter  operam  dicarem,  nisi  hoc  labore  cohiberer.  Atque  hoc  semper  pater  ille 
mihi  respondebat  me  omnibus  aliis  rebus  neglectis  integrum  tempus  in  hunc  librum 
conscribendum  irnpendere  debere.     Et  tamen   post   tot   menses   haeremus   adhuc    in 


^  Lanoius  in  universitate  viennensi  librum  quartum  Sententiarum  Petri  Lom- 
bardi  explicabat,  domi  dialecticam  Sociis  exponebat  [Litferae  qumlrimcstres  I,  407 
ad  408.    Polancus  \.  c.  II,  269.  270). 

2  ,Convenerunt  Sacerdotes  cum  Magistro  Petro  Schorichio  ,  quod  ex  antiquio- 
ribus  is  esset,  et  in  Superiorem  elegerunt  P.  Nicolaum  Lanoyum,  donec  P.  Ignatius 
aliquid  statueret;  qui  tamen  postea  eumdem  Rectorem  vel  confirmavit  vel  instituit" : 
Polancus  1.  c.  II,  572.  Falso  affirmat  Philippson  Canisium  a.  1552  collegii  vien- 
nensis  rectorem  fuisse  (Westeuropa  p.  47).    Canisius  numquam  hoc  officium  tenuit. 

^  Ferdinandus  I.  universitatem  viennensem  restaurare  vehementer  cupiens, 
anno  1551  ab  eadem  postulavit,  ut  enchiridia  quaedam  in  usum  scholasticorum  com- 
ponenda  curaret:  grammaticae,  rhetorices,  dialectices  atque  etiam  catechismum 
(,ein  gemeinen  christlichen  Catechismum")  et  „Methodum  doctrinae  catholicae". 
Academia  regi  proposuit,  ut  doctrina  illa  christiana  a  laio  conscriberetur ;  quod  regi 
maxime  placuit.  At  laius  9.  Octobris  1551  Ignatio  scripsit  se  opus  illud  nec  re- 
cusare  voluisse,  inconsultu  Ignatii,  nec  in  se  suscipere,  cum  nec  tempus  nec  materia 
sibi  suppeteret;  rogare  se  igitur,  ut  aliquis  mitteretur,  qui  rei  operam  dare  posset 
{Polancus,  Chronicon  II,  275 — 276.  Sehast.  Mitterdorffer  S.  .1.,  Conspectus  Historiae 
Universitatis  Viennensis  ab  Anno  M.CCCC.LXV.  usque  ad  Annum  M.D.LXV.  [Viennae 
1724]  p.  181—182.  Rud.  Kink ,  Geschichte  der  kaiserlichen  Universitat  zu  Wien 
I"  [Wien  1854],  161—162.  Boero ,  laio  p.  202—205.  Editoris  „Katechismen  des 
sel.  Petrus  Canisius"  p.  11 — 16.  Vide  etiam,  quae  infra  adnotabuntur  ad  epistulam 
Canisii  12.  Octobris  1553  Polanco  missam). 


412  126.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

remus  adhuc  in  principijs,  nec  video  quem  breui  progressum  facere 
possim  1.  Per  la  qual  cosa  desidero  spetialmente  hauer  buon  auiso  de 
V.  R,  P.  perche  non  sto  contento  et  quieto  con  tutta  questa  faticha 
hauendo  paura  che  per  molti  anni  non  si  potrebbe  finir,  se  io  con- 
tinuaro  cosi  con  le  lettioni  ^,  de  sequitar  questa  impressa.  Dominus 
ad  gioriam  suam  uertat  omnia,    0  si  fusse  qui  vn  Laynez  o  vn  Sal- 

principiis ,  nec  video ,  quem  breui  progressum  facere  possim  '.  Quare  reverendae 
paternitatis  vestrae  consiliis  adiuvari  veliemeuter  cupio ;  licet  enim  tantum  labora- 
verim,  nec  contentus  nec  tranquillus  sum;  nam  vereor,  ne  per  multos  annos  opus 
hoc  imperfectum  maneat ,  si  ita  pergam  docere  simul  et  scribere  ^.  Dominus  ad 
gloriam  suam  vertat  omnia !  0  si  Lainii  vel  Salmerones  vel  Olavii  bic  essent,  quanto 
facilius   totum   hoc   opus   absolveretur!     Sed    reverentiam  vestram  fidele    consilium 


^  Cum  his  Canisii  verbis  (se  a  ceteris  patribus  haud  raultum  adiuvari ,  post 
tot  menses  in  principiis  haerere)  fortasse  haud  ita  facile  componi  possunt,  quae  Po- 
lanciis  scribit:  „Compendium  quoddam  theologiae  vel  doctrinae  christianae ,  quod 
jussu  Regis  P.  Claudio  commendatum  fuerat,  .  .  simul  a  nostris  illis  doctoribus" 
laio,  Goudano,  Canisio  anno  1552  „concinnabatur.  .  .  .  Quamvis  quod  ad  ordinem 
attinet  et  res  dicendas  a  P.  Claudio  ac  P.  Gaudano  ex  bona  parte  formaretur,  P. 
tamen  Canisius,  praeter  inventionem,  stylum  addebat"  et  operi  „formam  ultiniam 
imponebat",  atque  ideo  ^fieri  non  potuit",  ut  post  Pascha  anni  1552  ^argentinensihus 
eum  expetentibus"  mitteretur  (Chronicon  II,  567 — 569).  Certe  Canisius  non  pro- 
fecerat  tantum,  quantum  dicit  Polancus.  Ac  29.  Novembris  1552  idem  Folancns 
P.  Nicolao  Lanoio  Ignatii  nomine  scripsit  compendii  theologici  „conficiendi  curam 
praecipuam  committendam  aut  Patri  Laynez  aut  Patri  Olave"  (Chronico  [II,  569] 
adnotatum  ab  eiusdem  editore).  Quibus  litteris  acceptis  Canisius  consilium  suum 
ita  mutasse  videtur,  ut  opus,  quod  antea  theologiae  studiosis  instituendis  destinatum 
erat,  iuveiituti  omni  docendae  destinaret  et  pro  ^Summa  theologica"  catechismum 
substitueret.  Nisi  quis  dicere  maluerit  Canisium  duobus  libris  conscribendis  simul 
dedisse  operam ,  compendio  theologico  et  catechismo,  donec  autumno  a,  1552  com- 
pendii  compositio  aliis  committeretur.  Sive  autem  unum  sive  alterum  quis  dixerit, 
hoc  certum  est  nec  laium  nec  Goudanum  catechismi  auctorem  dici  posse.  Nam  Cani- 
sius,  summae  vir  modestiae,  cum  ter  de  catechismi  sui  ortu  publicum  redderet  testi- 
monium,  neutrius  umquam  fecit  mentionem  (Summa  [Coloniae  1566]  ep.  dedic.  f.  2" — 4"^. 
Opus  catechisticum  ed.  P.  Bmacus  [ed.  2.,  Coloniae  1577]  ep.  dedic.  f.  a2^ — b*. 
Summa  [Dilingae  1571]  ep.  dedic.  f.  A^"-— AS**.  Canisii  verba  posita  sunt  in  cditoris 
„Katechismen"  etc.  p.  15*).  Atque  etiam  in  autobiographia  simplicitcr  affirmat  cate- 
chismum  illum  a  se  „conscriptum"  esse;  vide  supra  p,  63.  Nec  tamen  dubitari 
potest,  quin  Canisius  in  catechismo  conscribendo  rebus  illis  usus  sit,  quas  laius  et 
Goudanus  in  compendium  illud  theologicum  contulerant.  Commentaria  quaedam 
theologica  a  laio  relicta,  quae  Canisius  in  labore  suo  adhibuisse  videtur,  etiam  nunc 
supersunt;  vide  quae  post  hanc  ipsam  epistulam  ponentur.  Tandeni  fateri  oportet 
etiam  Canisii  „Summam"  aliqua  ratione  compendium  theologiae  esse;  quo  nomine 
appelhita  est  in  ^lnstructione",  quam  S.  Ignatius  a.  1556  collegio  pragensi  dedit 
(Cartas  de  San  lynacio  VI,  456.    Cf.  „Instructionem"  collegio  ingolstadiensi  datam 

I.  c.  p.  506). 

^  Canisius  ,sub  aestatem"  a.  1552  in  uuiversitate  compendium  illud  theo- 
logicum  „enarrare  simul  et  dictare  coepit"  ;  quod ,  „antequani  absolveretur ,  immo 
ipso  in  initio,  prout  concinnatum  erat,  praelegi  et  citari  incipiebat"   {Polancus  1.  c. 

II,  567.  569).  Haec  usque  adhuc  ignota  eraut.  Sacchinus  refert  Canisium  „bis  in 
hebdomada"  scholas  in  academia  habuisse  (De  vita  Canisii  p.  65).  Domi  inferiorum 
classium  praefecturam  gerebat :  vide  infra,  monum.  92. 


7.  Augusti  1552.  413 

meron ,  o  Olaiie ,  quanto  piu  facilmente  s'  espederia  tutto  il  negotio. 
Ma  V.  R.  spero  hauera  buon  consiglio  tanto  in  questo,  quanto  in  tutte 
r  altre  cose  a  me  conuenienti.  Dominus  lesus  nos  doceat  suam  im- 
plere  voluntatem  et  obedientiae  satisfacere. 

Viennae  7  Augusti  1552 

Qui  se  tieme  1' obsidione  dalli  Turchi,  essendoli  tanto  vicini  et 
guadagnando  ogni  di  piu  et  piu  in  Vngaria.  Doncha  V.  R.  P.  ci 
adgiuti  con  li  communi  sacrifitij  delli  R,  Padri  accio  senza  ogni  repu- 
gnantia  siamo  sempre  apparacchiati  tanto  per  morire  quanto  per 
viuere  nella  sancta  obedientia.  Certo  non  se  potria  dire  in  quanto 
pericolo  stia  1' Imperio  et  tutta  Alemangia.  Vtinam  non  impleta 
essent  iniquitates  Amorrheorum  ^.  Spargiamo  il  sangue  per 
il  dolce  nome  de  lESV.  non  adgiuta  piu  confessarlo  solamente  con 
la  bucca,  lauemus  stolas  nostras  in  sanguine  agni^  qui 
sanguinem  requirit  pro  sanguine  ^,  et  saepius  morte  potius  quam  vita 
placatur.     II  Signor  ci  conserui  in  sua  sancta  gratia. 

Figliolo  de  V.  R.  in  Christo 
Piedro  Canisio. 

t  Al  Reuerendo  Padre  mio  in  Christo  Don  loan  Polanco  della 
Compagnia  de  lESV  in  Roma. 


mihi  daturam  esse  spero  tum  in  hac  re  tum  in  ceteris  omnibus  mihi  convenientibus. 
Dominus  lesus  nos  doceat  suam  implere  voluntatem  et  oboedientiae  satisfacere. 

Viennae  7.  Augusti  1552. 

Hic  timent,  ne  Turcae  obsidionem  urbi  inferant:  vicinissimi  enim  sunt  et  sin- 
gulis  diebus  in  Hungaria  occupanda  proficiunt.  Adiuvet  nos  igitur,  quaeso,  reve- 
renda  paternitas  vestra  communibus  reverendorum  patrum  sacrificiis,  ut  semper, 
nihil  repugnantes,  parati  simus  et  ad  moriendum  et  ad  vivendum  in  sancta  oboe- 
dientia.  Oratione  certe  exprimi  non  potest,  quanto  in  discrimine  imperium  et  Ger- 
inania  tota  versentur.  Utinam  ne  impletae  essent  iniquitates  Amor- 
rhaeorum!'  Sanguinem  fundamus  pro  dulci  nomine  lesu ;  neque  enim  modo  refert 
solo  illud  ore  profiteri ;  lavemus  stolas  nostras  in  sanguine  agni",  qui 
sanguinem  requirit  pro  sanguine  ^,  et  saepius  morte  potius  quam  vita  placatur ! 
Dominus  in  sancta  gratia  sua  nos  conservet. 

Reverentiae  vestrae  filius  in  Christo 
Petrus  Canisius. 

Reverendo  patri  meo  in  Christo  domino  loanni  Polanco  Societatis  lesu,  Romae. 

Appendix  ad  ej».  126. 

Aliqua  hic  addere  placet,  licet  por  se  infra,  in  ,,monumentis  viennensibus", 
collocanda  sint ;  commodissime  enim  hic  ponuntur,  quia  ad  litteras  hasce  viennenses, 
maxime  eas,  quae  proxime  sequentur,  intellegendas  niultum  iuvant. 

1.  De  Canisio  eiusque  Sociis  in  universitafem  viennensem  assumptis. 

31.  Maii  1551  undecim  Socii,  a  S.  Ignatio  ex  Italia  missi,  Viennam  ad  colle- 
gium  incohandum  advenerunt;   quorum  numcrum  paucis  diebus  post  auxerunt  laius 


»  Gen.  15,  16.  ^  Apoc.  22,  14. 

^  Gen.  9,  6.  Cf.  S.  Hieronyml  epistulam  XXII,  n.  39  {Migne,  PP.  LL.  XXII,  423). 


414  Appendix  ad  ep.  126. 

et  Schorichius    ex   Bavaria   advecti ;    quihus    ^quimiue    riovitii"    accesserunt,    eodem 
anno  Viennae  admissi  '. 

In  matricula  universitatis  viennensis  bi  inscripti  sunt  ^,  quos  de  Societate  lesu 
fuisse  aut  omuino  certum  aut  veri  simillimura  est: 

a)  Anno  1551,  semcstri  spatto,  qiiod  aestivum  dicititr: 

„Claudius  Jaius  Sahaldus "  S.  Theolog.  Doctor  et  professor. 

Nicolaus  De  Laniaj  ^  Flander  S.  Theo:  Doctor.  et  professor. 

Joannes  Alfonsus  a  Victoria  Hispanus. 

Angelus  Proscotius  Venetus  *. 

Erhardus  Aphontianus "  Leodiensis. 

Gulielmus  Stephordianus  *  Leodiensis. 

Briccius  Viuonetus  TuUensis. 

Dominicus  Mognensis"^  Lotaringus. 

loannes  Schrader  ex  Ducatu  Braunswizensi.'' 

Hi  omnes  in  „natione  Rhenensi"^  et  „gratis"  inscripti  sitnt. 
h)  Anno  1551/52,  semestri  hiemali: 
^Martinus  leibenstain  ex  obernndorf  algey". 
„Jacobus  Tsanntele  flandrus  Jesuita". 
^Otto  Briamont  laodinensis  ^  Jesuita". 

In  natione  rhenensi  gratis  inscripti. 

c)  Anno  1553/54,  hieme: 

In  natione  austriaca : 

,,Lampertus  Auer  Katenbergensis  ex  comitatu  Tirollensi  Jesuita. 
Carolus  Grim  Tyrollensis  Jesuita." 

In  natione  rhenensi: 

^Rogerius  Schoter''  Flander  Jesuita. 
Joachimus  Vdamus  ^  Holandus  Jesuita  ^. 
Franciscus  Hemerulus  Buscoducensis  lesuita. 
Petrus  Haupt  Coloniensis  Jesuita." 

De  hi.f  omnibits  adnotatum  est :  ,Hi  pauperes  dederunt  0." 

Eodem  tempore  in  natione  hiingarica  inscriptus: 

^Stephanus  Demitreus  Dalmata,  et  Jesuita." 


Scribendum  erat :  Sabaudus.  ''  Scrihendum  fuif :  De  Lanoy. 

Scribendum  erat:  Avantianus.  ^  Lege:  Menginus.  "  Sic ;  leodiensis.^ 

Legendum  fotiasse :  Scotter ;  cf.  supra  2>-  334  *.  ^  Alias :  Audanus. 


'  Litterae  quadrimestres  I,  458.  Socher  1.  c.  p.  22—29.  Boero ,  laio  p.  193. 
Polancits  1.  c.  H,  270.  Cum  Canisius  Viennam  adveheretur,  Socii,  additis  noviciis, 
iam  aderant  25  {Polancus  1.  c.  II,  566). 

-  *Cod. :  ,MatricuIa  Universitatis  Viennensis  IV."  f.  83».  85".  94».  95.  Viennae, 
in  archivo  universitatis. 

'  Hunc  ingenii  celeritate,  eloquii  ubertate,  oboediendi  promptitudine  praestitisse 
testatur  Magius  in  historia  collegii  viennensis  {Socher  I.  c.  p.  23). 

*  Is  Jtuilielnium  Elderen  de  Steuordia"  ipse  se  vocat. 

^  Viennae  1.  lulii  1556  mortuus.  Magius  in  historia  collegii  apud  Socherum 
1.  c.  p.  01. 


Appendix  ad  ep.  126.  415 

Tandem:  ^Sequentes  in  nationem  Rhenensem  pertinent. 

Doc.  Petrus  Canisius  Sacrae  tlieologiae  ordinarius  professor  | 

Doc.  Nicolaus  Florentij  Gaudanus  Sac.  Theologiae  ordina-  \  pi.jjj-ei.nitatis  Jesu. 

rius  professor  j 

Joannes  Tursius  Achstetensis"  "  j 

Annales  collegii  S.  J.  viennensis,  quae  adhuc  apud  nos  sunt,  haec  habent: 
Anno  1552  „in  Societatem  .  .  assumpti  sunt  Christophorus-Brixiensis  quidam  stu- 
diosus  Rupertus  [.s/c],  Hermes  Halpauur,  lonas  Adlerus  et  Stephanus  Slaims"  ;  anno 
1553   „JoacIiimus  HoIIandus,  Aegidius  quidam  et  Philippus  Hispanus"  '. 

Ottonem  Briamontium  et  lacobum  Aldenardum,  qui  „cursum  philosophiae" 
Lovanii  iam  absolverant ,  P.  Claudius  laius  „obtuIit  Universitati  examinandos  et 
promovendos  in  quadragesima"  anni  1552,  ac  lacobus  primum  locum,  Otto  tertium 
obtinuit  ^. 

Etsi  autem  Societatis  iuvenes  in  album  universitatis  referebantur ,  illic,  initio 
saltem,  „a  lectionibus  externorum  abstinebant" .  In  universitate  igitur  solum  scholas 
theologicas,  quae  a  Societatis  viris  habebantur,  frequentabant ;  cetera  domi  doce- 
bantur.  Attamen  „nonnuIIi  fratrum  publicas  studiosorum  philosophicas  disputationes, 
ipsi  quoque  disputaturi",  in  universitate  adibant  ^.  Acta  facultatis  artium  viennensis 
haec  habent  in  24.  Decembris  1553:  „Duo  etiam  comparuerunt  lesuitae  petentes 
cum  his  [ceteris  scholaribus  ad  baccalariatum  artium]  admitti:  Rogerius  Scotus 
Flander,  loachimus  Audanus  Holandus.  Doctor  Canisius  et  Nicolaus  Gaudanus 
uterque  pro  suis  intercessit ;  verum  quia  diu  hic  fuerant  et  nostrum.  nullum  audi- 
vissent,  reiecti  sunt  in  aliud  tempus."  18.  Februarii  1554  iterum  reiecti  sunt,  „ut 
diligentius  audirent  magistros  et  professores  nostros,  ne  appareat  contemptus ;  verum 
lienigna  mater  eos  tandem  propter  multas  et  certas  causas  et  maxime  nova  data 
reformatione  regia  admisit"  *.  Cum  autem  exeunte  anno  1554  vel  iueunte  1555 
„Iicentiam"  in  artibus  petiissent,  rursus,  quod  scholas  universitatis  non  frequen- 
tassent,  reiecti  sunt,  donec  cancellarius  eam  potestatem  iis  tribueret.  Anno  1573 
facultas  artium  in  libello  rectori  universitatis  dato  scribit:  „Canisius,  Lanoius  et 
Guodanus  superiores  olim  hic  Viennae  cius  Societatis  saepenumero  rogarunt  D.  Da- 
dium  ^,  ut  fratres  de  Societate  Organum  Aristotelis  privatim  doceret ;  iidem  et  Doc- 
torem  Waltherum  ®  orarunt ,  qui  in  suo  cubiculo  lohannem  de  Sacrobusto  '  iis  pro- 
fessus  est."  ^   Sociis  nempe  ipsis  tunc  nondum  licebat  has  disciphnas  publice  docere. 

2.  De  ojMSCuUs  quibiisdam  a  P.  Clattdio  laio  conscriptis,  qitae  Canisins  Viennae 
accepit  et  in  usiim  siium  converfit. 

Canisius  in  epistula  30.  Aprilis  1551  ad  S.  Ignatium  data  refert  P.  Claudium 
laium  in  comitiis   augustanis    optime   satisfecisse   lutheranis   quibusdam    consiliariis 


Lege:  Dyrsius  Aichstettensis. 


»  *Cod.  ,Annal.  Vienn."  f.  2.  2  Polanctis  I.  c.  H,  569. 

2  Fr.  Petrus  Schorichius  S.  Ignatio,  Vienna  29.  Decembris  1551  (in  Litteris 
quadrimestribus  I,  458.    Cf.  Polancam  I.  c.  II,  270). 

*  Ex  ipsis  actis  facultatis  haec  typis  exscripta  sunt  a  K.  Sihraitf  in  Hartl- 
Schrauf,  Nachtrage  I,  139—140. 

5  Andreas  Dadius  (Kyenboom)  „BarIanus  Flander"  (t  1583)  philosophiam 
primum,  dein  medicinam  in  universitate  viennensi  tradidit  {Aschbacli  I.  c.  III,  162 
ad  166). 

*  Georgius  Walter  in  universitate  viennensi  primum  philosophiam ,  dein  me- 
diciuam  tradidit  {Aschbach  1.  c.  III,  54.  78.  113). 

■^  „Sphaeram  materialem,"  a  loanne  Halifax  de  Sacro  Bosco  (f  1256)  con- 
scriptam. 

*  Ex  niatricula  nationis  austriacae  typis  exscripta  a  Schrauf  (I.  c.  p.  140). 


416  Appendix  ail  ep.  126. 

(k'  iustificatione  secuin  disputantibus  '.  In  his  autem,  quae  modo  positae  sunt  litteris, 
Canisius  scribit  laium  in  universitate  viennensi  ecclesiae  dogmata,  quae  sunt  ,de 
iustificatione,  de  praedestinatione,  de  fide  et  operibus"  et  siniilia  non  solum  optime 
exposuisse,  sed  etiam  ,in  scriptis"  tradidisse  auditorihus.  Huius  operis  pars  aliqua 
superesse  videtur.  Nam  codex  quidam  („Scripta  B.  Canisii  X.  B."  4")  apud  nos  est, 
in  quem  B.  Petrus  Canisius  varias  sententias  et  tractatus  theologicos  partim  sua 
nianu  transcripsit,  partim  ab  aliis  transcribendos  curavit  ex  S.  Thoma,  loanne  Pico 
Mirandula,  Alphonso  Tostato,  Clichtovaeo,  Eccio,  Groppero,  Lindano,  Navarro  etc. ; 
inter  haec  autem  excerpta  libellus  de  iustificatione  ex.stat,  diversis  manibus  descriptus 
(Canisius  ipse  non  scripsit)  et  per  15  capita  distinctus,  cui  primus  librarius  tituhun 
inscripsit  ,Sed  factores  legis  iustificabuntur.  De  iustificatione.  Chiudij"  (f.  120'' — 131^). 
Atque  idem  tractatus  eodem  modo  inscriptus  ^  atque  sex  aliis  capitibus  adauctus  * 
exstat  in  codice  quodam  regiae  bibliothecae  dilinganae  (,,VIII.  1125";  4°),  quo 
Canisius  olim  utebatur  ■*,  quique  diversos  fasciculos  complectitur  diversis  temporibus 
(etsi  eadem  manu)  scriptos  et  inter  eos  quaedam ,  quae  inter  ipsum  concilium  tri- 
dentinum  coraposita  esse  videntur  ^.  Illum  igitur  libellum  „de  iustificatione"  a 
P.  Claudio  Le  lay  conscriptum  esse  censeo,  quamquam  historici  et  bibliographi 
nuUam  eius  rei  faciunt  mentionem.  laius  concilio  tridentino  intererat,  cum  ea  res 
excuteretur  et  definiretur.  laio  mortuo  Canisius  hunc  libellum  accepisse  et  in  theo- 
logia  tradenda  usurpasse  videtur. 

Praeterea  apud  nos  codex  est  („Ser.  X,  Fasc.  Ob"  4°;  ff.  342),  in  cuius 
prima  pagina  haec  leguntur,  manu  Canisii  scripta:  ,NOTET  Lector,  hnnc  librum 
conscriptum  esse  manu  R.  P.  Claudij  Jaij ,  qui  unus  ex  decem  primis  Societatis 
nostrae  Patribus  Viennense  Collegium  inchoauit  sub  Caesare  Ferdinando,  et  ibidem 
dieni  clausit  extremum.  Qui  liber  penes  primum  Austriae  Prouintialem  Pet.  Cani- 
sium  diu  mansit,  ac  deinde  domui  professae  .superioris  Germaniae  donatus  et  ad- 
scriptus  fuit  ex  authoritate  R.  P.  Pauli  HofFaei  uisitatoris,  anno  1595."  Continet 
autem  hic  codex  quam  plurimas  sententias  extractas  ex  sacra  Scriptura,  sanctis 
patribus,  conciliis,  iure  canonico,  theologis  (Alexandro  de  Hales,  Thoma,  Bonaven- 
tura,  Cochlaeo,  Driedone,  Alberto  Pighio,  Erasmo,  lacobo  de  Valentia,  Eccio,  Gasparo 
Schatzgero,  loanne  Fabro  viennensi  episcopo  etc).  Multa  in  formam  thesium, 
quibus  Lutherus,  Calvinus  etc.  refutentur,  immo  et  libellorum  redacta  sunt,  qni 
sunt  de  eccle.sia,  caelibatu,  votis,  sacramentis,  missa,  purgatorio  (f.  72  sqq.) ,  de 
peccato  originis  (f.  123''— 188'^),  de  fide  et  operibus  (f.  135'— 187"),  de  certitudine 
salutis  (f.  137'' — 148").  Praecipuus  tractatus  de  sacra  Scriptura  est  (f.  21 — 71; 
introductio  in  Scripturam  et  hermeneutica).  F.  221  quaedam  notata  sunt,  quae 
,D.  giacomo  Laynez"  de  ecclesia  et  de  lege  docuerit.  B.  Canisius  ipse  indicem  alpha- 
beticum  rerum  in  codice  scriptarum  conscripsit  (f.  334—340).  F.  228  laius  scripsit: 
,.:  27  Augusti  :  1548.  Jngolstadii."  Eo  tempore  laium  primum  Ingolstadii  theologiam 
tradidisse  aliunde  etiam  constat ".  Dubitari  vix  potest,  quin  Canisius  hoc  quoque  codice 
Viennae  non  solum  in  schola  habenda,  sed  etiam  in  catechismo  componendo  usus  sit. 

'  Cf.  supra  p.  359. 

^  ,Sed  factores  legis  justificabuntur.    De  iustificatione,  Claudij"  f.  57" — 66''. 

^  Etiani  in  capite  XV.  sententiae  aliquot  additae  sunt. 

*  Canisius  sua  manu  aliquot  verba  in  marginibus  scripsit;  v.  g.  f.  102''.  178*. 
182ii.  Theodoricus  Canisius,  Petri  frater  ex  patre  et  rector  coUegii  dilingensis,  in 
folio  primo  scripsit:  ^Societatis  Jesu  professae." 

^  F.  10':  „Die  iouis  hora  20*  in  Concil:  Tridentino."  Argumenta  in  codice 
dilingano  tractantur  fere  ea,  quae  in  concilio  tridentino  annis  1546  et  1547  theologi.s 
explicanda  et  conferenda  proposita  erant:  de  iustificatione,  de  paenitentia,  ordine,  pur- 
gatorio,  indulgentiis.  V.  g.  cod.  diling.  f.  118:  ^Responsio  ad  articulos  de  Purgatorio 
Theologis  ad  examinandum  propositos :  Articulus  primus.  Esse  purgatorium,  an  ha- 
bi-atur  in  scriptura,  et  si  habetur,  quibus  in  locis."  Cf.  Bai/iialdi  Annales  Ecclesia- 
stici  tom.  XXI,  P.  1  ad  a.  1547,  n.  »J7.  «  Cf.  v.  g.  Polancitm  1.  c.  I,  113. 


127.  Ferd.  I.  Canisio.  Initio  a.  1553.    128.  Theod.  Can.  P.  Can.  9.  Mart.  1553.     417 

127. 
FERDIXAXDIS  I., 

Romauorura  rex, 

CANISIO. 

(iraecio  initio  anni  1553. 

Ex  *,Catalogo  diplomatum,  quae  sunt  in  Collegio  Viennensi  facto  in  mense 
Martio  anni  .1567."  et  Romam  ad  praepositum  generalem  misso. 

Exstabanf  anno  1567  in  coUegio  viennensi  praeter  alia  diplomata 
„literae  Caesareae  Latinae  pro  uisitandis  Pagis  in  Austria  ad  P.  Ca- 
nisium  in  pergameno  cum  sigillo  appenso".  Quae  perisse  quidem  videntur; 
sed  quid  Ferdinandus  scripserit,  intellegi  potest  ex  Sacchino  (Can.  p.  71), 
qui:  „Inuitauit" ,  inquit,  „Ferdinandus  Patres  pjer  literas  Graecio  datas 
inennte  anno  1553.  vt  orhos  greges  vellent  inuisere,  sacramentorumque, 
et  verhi  diuini  imhulo  recreare.  Canisius  eam  sihi  maxime  prouinciam 
depoposcit." 

In  eodem  *Catalogo  recensentur  „Literae  Caesareae  CTerraanicae  .4.  ad  uisi- 
tationes  Austriae  instituendas  a  nostris  in  papyro  cum  sigillis  impressis ,  simul 
ligatae  cum  quodam  saluo  conductu,  in  papyro  habente  sigilla  quinque  impressa"  *. 
Quid  autem  Canisius  in  apostolica  hac  peregrinatione  praestiterit ,  vide  infra ,  mo- 
num.  92.     Cf.  etiam  infra  p.  421. 

1:^8. 

THEODORICUS  CAXISIUS, 

canonicus  xantensis  ^, 

CANISIO. 
Noviomago  9.  Martii  1553. 

Ex  autographo  (2";  1  p.). 

Litteras  flagitat.  Se  Societatem  lesu  siimmi  facere  et  Petro  tamrjnam  patri 
ohoedire  velle.  Qaem  rogat,  tit  exercitia  pietatis  sihi  praescrihat,  quibus  ad  rirtutem 
perducatur.     Ottonem  fratrem  commendat. 


'  Episcopo  passaviensi  (Wolfgango  de  Salm) ,  cuius  dioecesis  Viennam  usque 
tunc  extendehatur ,  et  Socii  viennenses  et  rex  scripserant;  atque  ^ille",  inquit 
Polancus  (1.  c.  III,  250) ,  „per  suas  litteras  patentes  facultatem  nostris  et  prae- 
dicandi  et  sacramenta  ministrandi  dederat".  Martiiius  autem  Sterordianus  S.  J. 
Vienna  1.  Maii  1553  S.  Ignatio  scripsit:  „Rex  ad  nostrum  collegium  misit  ex  Graecio 
(uhi  tota  hieme  se  continuit)  exemplaria  quatuor  aut  quinque  literarum  cum  facultate 
concionandi  et  administrandi  sacramenta,  praesertim  in  iis  locis  ubi  oves  Christi 
pastoribus  omnino  simt  destitutae"    {Litterae  quadrimestres  II,  250). 

2  Theodoricus  Canisius  (1532—1606)  Coloniae  9.  Martii  1554  in  Societatem 
lesu  admissus  est ;  in  qua  tribus  collegiis  cum  rectoris  auctoritate  praefuit  annos 
triginta :  monacensi  aliquot ,  dilingano  ipsos  viginti ,  reliquos  ingolstadiensi.  Postea 
Lucernam  Helvetiorum  missus,  operam  suam  tum  Sociis  domi,  tum  exteris  in  templo 
utilem  locavit.  De  quo  Matthaeus  Raderus,  qui  ipsum  noverat,  haec  scripsit:  „Meo 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  I.  27 


418  12S.  Theodoricu-s  Caiiisius  Canisio. 

G r a t i a  n o b i s  e t  p a x  a  D e o  p a t r e  e t  D o nii n o  n o s t r o  .1  e s u 
Christoi. 
Scripseram  ad  te  frater  charissime  anno  superiori  Nouiomagij 
ob  valetudinem  prolixiorem  agens  apud  matrem  ^.  Sed  quantum  ex 
coniecturis  verisimilibus  colligo,  tabellariorum  incuria  literae  illae  cum 
aliquot  alijs  interciderunt.  In  mentem  enim  meam  neutiquam  inducere 
possum,  te  qui  me  intimo  amore  complecti  soles,  feruoremque  calentis 
illius  cordis  tui  frequenti  literarum  missitatione  subinde  prodere,  te 
inquam  veteris  illius  amicitiae  ita  iura  omnia  recidisse,  ac  germani 
fratris  obliuionem  coepisse  \sic\  vt  post  longissima  silentia  vel  breuissima 
eum  non  dignareris  responsione.  Equidem,  vt  verum  fatear,  fluctuans 
illa  mens  mea  supraque  modum  anxia,  multiplices  sibi  saepenumero 
tui  illius  silentij  causas  effinxit,  modo  quas  nescio  offensas  literis  meis 
vtpote  barbaris,  et  spiritalis  omnis  condimenti  expertibus,  partas, 
meditabatur,  alia  et  alia  modo  phantasmata  ingerebat.  Verum  omnia 
haec  persuasionem  illam  meam  de  syncero  tuo  erga  me  amore  semel 
adeptam  euertere  minime  valuerunt.  Et  recte  quidem,  nam  vt  ex 
nouissimis  tuis  ad  matrem  literis  intellexisse  vidcor  meae  illae  ad  te 
necdum  fuerant  perlatae.  Vtvt  est,  perquam  graue  mihi  et  iniucundum 
est,  tanto  tempore  a  suauissimo  charissimi  fratris  ahenum  esse  con- 
sortio,  non  corporali  modo  sed  et  eo,  quod  per  literas  haberi  solet. 
An  non  .  .'  res  foret  molestissima  filio  pauperi,  languido,  desolato, 
incredibilique  miseria  laboranti,  nulla  a  patre  percipere  .subsidia,  quem 
foelicissimum  nosset,  diuitijs  insuper  bonisque  omnibus  affluentissimum? 
Et  certe  inops  ego  bonique  omnis  indigus,  miser  plane  et  infoelix, 
nullum  praeter  te  patrem  agnosco,  cui  et  naturae  me  vincuhi  proxime 
connectant,  cuiusque  imperio  tanquam  filius  obsequentissimus  subiacere 
fui  et  sum  vsque  paratus.  Quapropter  suauissime  colendissimeque 
pater  per  Christi  te  amorem  obsecro  et  obtestor  ne  patiare  vlterius 
hunc  tuum  filium,  tam  dira  premi  egestate,  dulcissimoque  illo  tuo 
vltra  carere  solatio.  Sed  panem  famehco  subinde  praestare  memento. 
Quodsi  non  panem  vel  miculas  cadentes  de  mensa  domino- 
r  u  m  3,  Dominos  illos  voco  qui  continuo  progressu  ad  perfectionis 
fastigium  contendentes  quotidianis  e  dehcatissimo  illo  cordis  tui  prom- 
ptuario  depromptis  fouentur  alimentis,  in  quorum  quidem  albo  recenseri 

*  Sequitur  vocahiihi»i,  quod  Ji>f/i  iion  potest. 


quidem  animo"  haud  ^niultuin  retro"  Canisio  ,in  religionis  studio  conce.s.sit,  quamuis 
virtutera  omnibus  modis  tegere  solitus  .sit"  (De  vita  Canisii  p.  283).  Cf.  eiusdpni 
,Bavariam  piam"  (Monacliii  1628)  p.  147 — 151,  et  Vitam  P.  Theodorici  a  P.  Eit.-<. 
Nicrcmher<j  S.  J.  enarratam  in  opere  ,.Varones  ilustres  de  la  Compania  de  Jesus" 
VI  (2.  ed.',  Bilbao  181)0),  37—42.  '  Kom.  1,  7.     1  Cor.  1,  3.     Eph.  1,  2  etc. 

*  Cf.  quae  de  Theodorico  ad  S.  Ignatium  scripsit  P.  Leo>iar(h<.s  AV.v.sW  litteris 
Colonia  1.  .Septembris  1551  datis  (Litterae  quadrimestres  I,  403). 

^  Matth.  15,  27. 


9.  Martii  1553.  •  419 

me  iudico  indignissimum ,  vt  quem  propria  nimium  adhuc  voluntas 
debilitet,  quique  lacte  potius  quam  solido  sim  cibo^  nutriendus, 
et  scio  te  eum  qui  pro  cuiusque  conditione  pabulum  attemperare  noris, 
et  qui  neminem  salutis  subsidia  postulantem  ob  ipsius  indignitatem 
repellas  adeo  vt  quantumuis  rudis  sim  et  in  virtutibus  paruulus,  de 
profusa  tamen  illa  tua  liberalitate  nihil  non  mihi  pollicear.  Humiliter 
itaque  per  charitatem  Dei  et  paternam  illam  pietatem  tuam  oratum 
te  cupio  quatenus  filioli  succurrere  necessitatibus ,  nouellique  tyronis 
votis  fauere  non  dedigneris,  spiritualia  aliquot  ei  exercitia  praescribendo, 
facillimumque  illud  et  certissimum  ad  virtutem  iter  demonstrando,  parti- 
cularius  aetiam  securum  aliquem  et  expeditum,  semitam  istam  foeliciter 
primum  ingrediendi,  modum  insinuando,  vt  eo  habito  suaue  mox  istud 
diuque  exoptatum  iter  fiducialiter  arripiam,  fixa  enim  per  Dei  gratiam 
apud  me  stat  sententia,  toto  vitae  meae  tempore  virtutibus  acquirendis 
operam  dare,  annisque  peregrinationis  huius  meae  dies  in  perscrutatione 
mandatorum  '^  et  beneplaciti  creatoris  mei  insumere ,  Arctam  quoque 
illam  et  asperam  salutis  viam  pro  meo  modulo  viriliter  perambulare, 
faxit  omnipotens  vt  te  duce  foeliciter  eam  ingrediar,  foelicius  per- 
curram,  foelicissimeque  tandem  absoluam  ^.  Sed  mirabere  forsan  haec 
legens,  cur  ita  tardus  ad  scribendum  hactenus  fuerim  si  tua  ita  anxie 
expectarem  solatia.  Dicam  re  ipsa,  Barbaries  jam  inde  a  puero  im- 
bibita,  a  scribendo  ita  animum  meum  absterruit  vt  puderet,  etiam  vel 
paucissimis  te  tuique  similes  subinde  salutare.  Accessit  huic  languor 
prolixior  supra  biennium  interiora  etiamnum  occupans.  Qui  et  altera 
iam  vice  intermissis  ad  tempus  studijs  patriam  me  adire  compulit. 
Dedit  tamen  et  hic  ipse  scribendi  iam  occasionem.  Cum  enim  apud 
matrem  pro  recuperanda  sanitate  agerem ,  allatae  sunt  a  te  literae, 
fratris  Ottonis  praesentiam  mirum  in  modum  expetentes.  Quem  vbi 
isthuc  mittendum  didici,  optimam  iam  nactus  occasionem  putaui  diu- 
tius  non  esse  silendum,  ruptisque  pudoris  omnibus  repaguHs,  tumul- 
tuarie  quaedam  conglomerata  transmittere  fratri  non  erubui,  bene 
confidens  te  pro  tua  humanitate  et  beneuolentia  boni  omnia  consul- 
turum.  Accingitur  itineri  frater,  ita  vt  pluribus  non  liceat.  Super- 
uacaneum  puto  fratrem  Ottonem  multum  hic  tibi  commendare,  qui 
sciam  eum  tibi  commendatissimum ,  eiusque  teneram  indolem  abunde 
a  matercula  tibi  expositam.  Concedat  pater  misericordiarum  vt  in- 
columis  ad  te  perueniat,  et  ita  isthic  agens  in  virtutibus  proficiat  et 
scientijs  vt   reipublicae  Christianae   lumen    et   decus   egregium,    suae 


>  Hebr.  5,   12.  2  Cf.  Eccles.  7,  1.    Ps.  118,  54.  69.  115. 

^  P.  Matthaem  Raderua  testis  auritus  haec  de  Theodorico  Cauisio  scribit:  ^Vbi 
coepit  cogitare,  quod  genus  vitae  sequeretur,  ingentibus  curarum  aestibus  iactatus, 
nullam  animo  quietis  partem  capiebat,  quoad  decreuit  suum  inter  Socios  nomeu  se 
professurum ;  extemphjque  vt  ipse  miki  coram  fassus  est,  cogitationum  fiuctus  sedere, 
omnesque  turbinum  ac  turbarum  procelhie  posuere,  vti  tanquam  iu  sereno  tranquillo- 
que  mari,  portura  sibi  secundis  ventis  subisse  videretur"   (De  vita  Canisii  p.  284). 


420  1-9-    <-'iinisius  Andreae  Herll. 

doctrinae  morumque  perspicuitate  aliquando  reddatur  ^  Meminerit 
frater  otto  saepius  ad  matrem  scribere.  Intelligo  frequenter  inter 
ferdinandum  et  curiam  bruxellensem  discurrere  postas ;  per  istos  facile 
disponi  possent  literae  ad  matrem.  Bruxellis  enim  aut  louanij  re- 
lictae ,  a  M.  Vernero  aut  alio  quopiam  iideli  absque  difficultate 
huc  transmitterentur.  Yale  frater  in  Christo  charissime ,  et  tuis 
tuorumque  orationibus  vnice  fac  sim  commendatus.  Raptim  Nouio- 
magij  9"  martij  1553. 

Theodoricus  Canisius  tuus. 

Eximiae  pietatis  viro  M.  Petro  Canisio  S.  Theologiae  professori 
eruditissimo,  et  fratri  quam  charissimo.     Viennae  in  Austria. 

129. 

CANISIUS 
AXDREAE  HERLL., 

canonico  coloniensis  ecclesiae  S.  Gereonis,  et  bursae  montanae  magistro  ^. 
Vienna  27.  Aprilis  1553. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  scripto,  quod  est  in  cod.  ^Hist  gynin.  tr.  cor.", 
inter  tt'.  24  et  25.  Hoc  apographimi  eodem  saeculo  Coloniae  a  P.  lacobo  Kritz- 
radt  S.  J.  suppletum  et  correctum  est  ex  altero  exemplo ,  quod  ipse  P.  Leonardus 
Kessel  ex  epistula  archetypa  transcripserat,  quodque  timc  ,in  lib.  P.  Kesselij  Rec- 
toris  ab  1550  ad  1553.  sub  finem"  erat  et  nunc  quoque  Coloniae  superesse  videtur 
in  archivo  studiorum  fundatorum. 

Epistula  usus  est  Gothein  1.  c.  p.  725. 

jSV  sacmm  ScriptHratn  expoiiere ,  contionari ,  quadragesiinae  tciiipore  Austriae 
liarochias  ohiisse.  300  vacare  parochias.  De  peste  dirc  grassuta ,  collegiis  viennensi 
ct  gernianico ,  Turcis,  Germaniae  calamitatibus.  Quantnm  Societatis  ulumni  in  ger- 
inanica  uliisque  linguis  se  exerceunt.  De  puerorum  schola  Viennae  a  Sociis  instituta. 
Vehementer  coininendat,  ut  iisdem  facultas  fiat  similis  ludi  Coloniae  aperiendi.  Suam 
in  sanctos  colonienses  piietcitem  et  amicorum  patronorumque  gratum  memoriain  declarat. 

lESVS. 

Reverende  Domine  praeceptor  et  Patrone  singularis. 

Gratia  et  pax  domini  lESV,  qui  morte  sua  mortuos  viuiticat  et 
viuos  laetificat  ad  verae  aeternaeque  vitae  gloriam  nos  adducat.  Amen  ^. 

Etsi  iam  diu  nihil  scripsi  ad  dignitatem  tuam,  cui  multis  ego 
modis  multa  debeo,  meque  debere  lubens  agnosco,  tamen  veteris  iUius, 

•  ,Otto  Canisius  frater  Doc.  Petri  Canisij''  anno  1553/54  in  albmn  universi- 
tatis  viennensis  relatus  est  (*Cod.  „Matricula  Universitatis  Viennensis  IV. "  f.  95"; 
cf.  supra  p.  414).  „Otto  Canis,  geboren  omstrecks  1530,  was  in  1572  burgemeester 
te  Arnhem ,  doch  ,van  wege  die  van  Arem  ten  respecte  van  de  Roms  Catholicke 
religie  uitgewesen'  ging  hij  zich  te  Huissen  vestigen,  waar  hij  overleed  12  october 
1586  en  liegraven  werd  in  de  parochiale  kerk  voor  het  choor'"  :  Boixjaerts  1.  c.  p.  7  '*. 

*  De  hoc  vide  supra  p.  12  ^  17^  etc.  Scripsit  de  eo  Uansen,  Die  erste  Nieder- 
lassung  der  Jesuiten  etc.  p.  1S5— 186. 

'  Canisius  his  verbis  tempus  paschale  significat ,  quo  hanc  epistulam  scripsit. 


27.  Aprilis  1553.  421 

et  benignitatis  et  hospitalitatis  in  me  tuae  suauis  facit  memoria,  vt 
vltro  ad  scribendum  accingar,  quamuis  negotijs  alijs,  neque  paucis 
neque  vulgaribus  sic  satis  impeditus,  nam  et  priorem  ad  Corinthios 
epistolam  profiteri^  caepi  in  hac  Academia^  vbi  pro  liberalitate ''  sua 
nostros  fouet  Maiestas  regia  et  cupit  triginta  e  nostris  alere  continenter, 
et  sacris  apud  populum  concionibus  ut  possum  inseruio  Dei  spiritu  aspi- 
rante  qui  verbum  et  virtutem  praestat  ad  perfecte  euangelizan- 
dum^.  magna  Dei  bonitate^  qui  suos  vel  in  medio  fornacis  ardentis 
conseruat  ^  nos  in  media  quasi  flamma  pestis  vndique  grassantis  salui 
et  incohunes  durauimus,  et  si  multa  hominum  millia  Viennae  perierint 
neque  raro  afflictis  et  laborantibus  adstiterimus ,  adeo  nullus  quidem 
nostrum  ex  tam  foeda  atque  seua  lue  sensit  incommodumS;  moriendi 
autem  desiderium  opinor  multi,  tantoque  iustius  quod  si  unquam  alias, 
nunc  in  lucro  deputandum  sit  maximo  e  tanta  malorum  omnium  col- 
hiuie  ad  coetum  illum  beatorum  vocante  Christo  proficisci  ^.  Ego  per 
quadragesimam  ^  vt  me  non  nihil  exercerem  in  vinea  Domini,  sum  in 
Austriam  nostram  peregrinatus  ^,  Ecclesias  misere  tractatas  si  non 
absque  Pastore  desertas  inuisi,  et  quibus  Dei  gratia  potui  rationibus, 
concionibus ,  admonitionibus  o u e s  passim  iacentes^,  messemque 
neglectam  adiuuare  studui,  praesertim  quod  audirem  vltra  300  esse 
vacuas  pastoribus  Ecclesias  ^^,  et  in  his  multos  sine  sacerdotum  mini- 
sterijs  perire  infehciter.  Et  dictu  quidem  difficile  foret  quantum 
vbique    calamitatum,    scandalorum   et   periculorum    in    ilHs    senserim. 


perficere  apogr.  ^  libertate  upogv. 


^  laio  mortno ,  Novi  Testamenti  explicandi  provincia  Canisio  commissa  est 
(Aschbach  1.  c.  III,  97.  Anf.  Wapplcr ,  Geschichte  der  Theologischen  Facultiit  der 
K.  K.  Universitat  zu  Wien  [Wien  1884]  p.  376).  ^  pg_  57^  12. 

^  „1552  coepit  Canisius  concionari  primo  in  aede  D.  lacobi,  deinde  in  templo 
S.  Hieronimi  et  postmodum  per  tres  menses  apud  Praedicatores ,  ubi  vix  octo  aut 
decem  auditores  aliquando  habuit"  :  Historia  collegii  viennensis,  apud  Theocl.  Wiecfe- 
niann,  Geschichte  der  Reformation  und  Gegenreformation  im  Lande  unter  der  Enns 
[  (Prag  1879),  103  ^  Cf.  Socherum  1.  c.  p.  29;  qui  ibidem  etiam  refert  Canisium 
])rimum  Viennae  suggestum  ascendisse  25.  Martii  1553  in  templo  S.  lacobi.  Atque 
in  ecclesia  dominicana  Canisius  ^dicebat  ad  populum",  inquit  SaccJiiiiiis ,  „tanta 
constantia,  vt  quamuis  per  autumnum  pestilentia  desaeuire  coepisset,  tamen  nun- 
quam  intermiserit,  sed  potius  frequentarit  conciones".  Postea  „Senatus  ipse  Consule 
misso ,  i-ogauit  vt  in  Templo  Sanctae  Mariae  ad  ripam ,  quod  secundum  Episcopale 
Ciuitati  commodissimum  erat,  concionari  placeret"  (De  vita  Canisii  p.  65—66). 
Cf.  Polanci  Chronicon  II,  571.  Hoc  quidem  certum  est  Canisium  mense  Aprili 
a.  1553  ,in  templo  B.  Virginis"  contionatum  esse.  V.  infra,  monum.  92.  93.  Cf. 
etiam  Polancinn  I.  c.  III,  243). 

*  Dan.  3,  19—50.  *  Cf.  Littcras  ijnadriniesfrcs  II,   114. 
«  ,Mihi  .  .  .  mori  lucrum"   (Phil.  1,  21). 

"  Anno  1553  initium  Quadragesimae  15.  Februarii  et  Pascha  2.  Aprilis  fuit. 

*  Haec  Canisii  ^peregrinatio"  vere  apostolica  accuratius  enarratur  a  Marfino 
Sfevordiano  S.  J.  in  litteris  1.  Maii  1553  Romam  missis ;  quas  vide  infra,  momim.  92. 

■'  Nimi.  27.  17.    Matth.  9,  36.  '»  Cf.  Lifleras  quadrimestres  II,  19. 


422  129.    Canisius  Andreae  Herll. 

vt  summam  profecto  commiserationem  oues  Christi  afflictissimae  pro- 
mereantur.  Confido  autem  fore  vt  multi  ex  nostris  egressi  in  Pagos 
vicinos  magnam  Austriae  opem  adferant,  praesertim  cum  Sacerdotum 
hic  penuria  sit  ingens,  et  in  hoc  Collegio  egregij  alantur  Adolescentes  ^ 
qui  Germanicae  Patriae  possint  ac  velint  suas  operas  dare  bona  tide, 
faxit  D  0  m  i  n  u  s  m  e  s  s  i  s  ^,  vt  huiusmodi  operarios  paulatim  phires 
non  Austriae  modo  sed  Germaniae  toti  instituamus.  quemadmodum  et 
Pont:  Max:  Romae  suis  expensis  Collegium  germanicum  docte  ac  pie 
instituendum  curat^.  Habemus  inter  nostros  (gloria  Christo)  qui 
quotidie''  domi  hic  sese  exerceant  concionando,  non  germanice  tantum, 
sed  et  hungarice,  Slavonice,  ItaHce,  Hispanice,  gallice ,  tum  idiomate 
Flandrico  et  Leodiensi.  omitto  de  lingua  latina  et  graeca  dicere,  nam 
omnis  lingua  vt  confiteatur  Domino"^  et  seruiat  Ecclesiae  par  est, 
De  Turcico  Exercitu  nihil  habemus,  et  incertum  an  se  paret  Rex  noster 
ad  Hungariam  recuperandam,  inter  spem  metumque  viuunt  hic  anci- 
pites,  sed  satis  res  ipsa  probat,  DEVm  nobis  iratum  a  flagellando 
Populo  non  facile  cessaturum  quamdiu  tanta  passim  regnat  impietas, 
et  haec  cum  omni  vitae  licentia  ac  improbitate  coniuncta.  Haeretici 
cum  aduersus  Catholicos  prius  arma  mouissent,  nunc  etiam  inter  se 
conflictare  videntur^,  vt  bis  misera  sit  Germania,  siue  pacis  siue  belli 
rationem  aspicias,  neque  satis  apud  Catholicos  tueri  sese,  neque  haere- 
ticis  conlidere  possit:  ita  poenas  damus  non  solum  mutatae  fidei  et 
violatae''  obedientiae,  sed  etiam  grauis  oscitantiae  ac  vanae  Conuer- 
sationis  nostrae ,  quod  praedicamus  quidem ,  sed  non  praestamus 
fructus  dignos  poenitentiae'' '',  neque  superaedificamus 
fundamento^  quod  est  in  Christo  et  in  Ecclesia  adhaerentes  viti, 
sed  veluti  aridi  palmites  ^  quorum  finis  est  in  combustione^, 
formam  habentes  pietatis,  sed  certe  virtutem  eius^^  neuti- 
quam  ostendentes.  Christi  fauore  schola,  quam  hic  instituimus  pueris 
pie  ac  docte  instituendis,  procedit  feliciter  ^i,  magnumque  ex  ea  lucrum 


quitidie  apogr.  ''  violentae  apoyr. 

Hoc  vocahulum,  qiiod  lihrariits  lcgcre  non  potuit,  Kritzradt  su^yplevit. 


'  Novicii  et  scholastici  S.  J. ;  cf.  siipra  p.  414 — 415.  ^  Matth.  9,  38. 

*  De  institutione  collegii  germanici  vide  ^Collegii  Gernianici  et  Hungarici 
Historiaiii"',  auctore  lul.  Cordara  S.  J.  (Romae  1770)  p.  1 — 15,  et  Pohmcum,  Chro- 
nicon  II,  421 — 424,  maxime  vero  opus  bipartitum,  quo  nuper  eminentissimus  car- 
(linalis  Andrcas  Stcinhiiher  S.  J.,  huius  collegii  olim  alumnus  et  postea  rector,  totam 
fius  historiam  ex  ipsis  fontibus  depromptam  insigniter  complexus  est  (Geschichte 
des  Collegium  Germanicum  Hungaricum  in  Rom  I  [Freiburg  i.  Br.  1895],  1 — 36). 

*  Phil.  2,  11.     Cf.  Ps.  7,  18;  91.  2  etc. 

*  Non  multo  post  (9.  lulii  1558)  Albertus  marchio  brandenburgensis  et  Mau- 
ritius  Saxoniac  elector  apud  Sievershausen  acie  iuter  se  concurrerunt.  Cf.  Janssen 
1.  c.  III.  731.  6  Luc.  3.  8.  "1  Cor.  3,  12.   Eph.  2,  20.    1  Petr.  2,  5. 

«  Cf.  lo.  15,  1—7.  '■>  Hebr.  6,  8.  '«  2  Tim.  3,  5. 

"  *^iae  de  huius  scholae  initiis,  anno  1552  factis,  refert  collegii  viennensis- 
historia  manu  scripta  (quae  nunc  Viennae  in    bibliotheca   aulica  [Cod.  8367]    asser- 


27.  Aprilis  1553.  423 

nobis  pollicemur ,  non  lucrum  quidem  temporarium ,  quia  docemus 
gratis,  neque  locum  muneribus,  quae  alioqui  satis  obtruduntur,  vllum 
facimus:  sed  spirituale  lucrum  inquam,  quod  locupletandis  puerorum 
animis  et  augendae  Christi  Patris  gloriae  possit  inseruire.  Habetis, 
sat  scio  bene  institutas  Coloniae  scholas  non  paucas,  vbi  probe  curetur 
juuentus,  ut  sane  nunc  necesse  est,  confirmandis  in  Pietate  pueris 
operam  vel  maximam  dare:  vellera  interim  ego  vt  libere  dicam 
amans  vestrae  et  meae  Ecclesiae  Coloniensis,  vellem  inquam  re  ipsa 
comperissent  in  vrbe  vestra  siue  Ciues  siue  Canonici  quae  ratio, 
quantaque  sit  vtilitas  scholarum  quibus  nostri  praeesse  ac  prouidere 
solent.  experirentur*  credo  Adolescentulorum  animos  et  in  pietate  in 
primis,  et  in  literatura  progressus  non  poenitendos  facere,  viderent 
paternam  in  praeceptorilDus  fidem,  atque  curam  erga  discipulos  qui 
et  si  religioni  se  nulli  consecrarent ,  tum''  in  timore  Dei  firmiora,  vt 
vsus  rerum  docet  fundamenta  iacerent  atque  conseruarent ,  multoque 
aliter  quam  vulgo  est  cernere,  et  citius  quidem  lubentiusque  tractarent 
studia  simul  et  absoluerent.  Haec  mihi  suggerit  affectus  quidam,  at 
communem  specto,  non  priuatam  vllam  vtilitatom:  non  commendo 
nostros,  non  improbo  scholas  aliorum,  verum  quid  commodius  fieri 
possit  et  vt  per  occasionem  iuuetur  isthaec  vinea  Christi,  id  vero 
mihi  cordi  est,  eoque  conniti  maxime  vellem.  Quamquam  tam  diues 
et  opulenta  est  Respublica  vestra,  vt  etiam  si  e  nostris  pauci  alerentur 
frugaliter  necessitate  ipsa  contenti,  non  solum  dispendij  nihil,  sed 
etiam  commodi  ac  honoris  plurimum  inde  ad  auctores  redire  posse 
animaduertam. 

Monasterium  constituere  nihil  est  opus,  et  altior  est  monasticae 
vitae  professio  quam  vt  nostris  debeat  proprie  accommodari  ^,  qui  sim- 
plices  velut  sacerdotes  laborandi  occasionem,  non  quiescendi  commodi- 
tatem  sectamur  et  quaerimus  pro  Christo  et  Ecclesia,  tantum  vtinam 
digni  simus,  qui  sancta  in  Dioecesi  vestra  praestemus  aliquid,  quod 
siue  ad  juuentutem  Christo  educandam"  siue  ad  confirmandum  in  pie- 
tate  Clerum  et  Populum  conducere  possit  ^.    Huc  nos  animant  sanctis- 


Eadem  de  causa,  de  qiia  supra,  a  Krltzradt  suppletum. 

Sic;  sed  fortasse  corrigendum:  tamen.  "  ediicendam  apoc/r. 


vatur),  typis  exscripta  sunt  apud  Hartl-Schrauf,  Nachtrage  I,  28'.  De  iisdem  initiis 
scripsit  Polancus\.  c.ll,  574;  III,  241 — 242.246.  Idem :  ^Prima",  inquit,  „dominica 
[quadragesimae  sive  19.  Februarii  1553],  post  concionem ,  populum  P.  Canisius  ad- 
monuerat  quod  lectiones  ad  institutionem  juventutis  nostris  in  scholis  erant  prae- 
legendae,  aliquid  de  ratione  instituendae  juventutis,  qua  Societas  utitur,  disserendo" 
(Chronicon  III,  240).     Cf.  Litteras  quadrimestres  11,  249.  374. 

'  Veram  quidem  religionem  sive  ordinem  religiosum  Ignatius  instituit  et  ecclesia 
approbavit,  vota  habentem  sollemnia;  neque  tamen  is  ordo  chorum  habet  nec  ve- 
stitum  peculiarem  nec  alia  quaedam ,  quae  a  monachis  pie  ac  sancte  observantur ; 
nam  monachorum  religio  non  est,  sed  ^religio  clericorum"  a  concilio  tridentino  vo- 
catur  (Sess.  XXV.  De  regul.  c.  16). 

2  S.    Ignatius    iam    anno    1551    paratus    erat    Canisium    ad    Socios    colonienses 


424  1-9-   Canisius  Andreae  Herll.    27.  Aprilis  1553. 

simi  Magi  Reges,  Thebei,  Mauii,  Macliabei,  virgines  martyres,  totaque 
illa  deo  grata  vere  Societas,  quae  suas  delegit  sedes  in  Agrippina 
Colonia,  neque  cessat  vel  exteros  in  amorem  sui  rapere,  quasi  ma- 
gnetis  instar  traliere  velint  et  ferrum,  id  est  indignos  amplecti.  Sed 
plura  certe  quam  statueram,  et  me  fere  pudet"  extemporaneum  lioc 
scriptum  ita  mittere,  nisi  quod  humanitate  tua  fretus,  agam  nunc 
familiariter  perinde,  ac  cum  amicissimo  Patre''.  Dominus  lESVS  in 
gloriam  suam  conuertat  studia  nostra,  vt  non  quaeramus  ea  quae 
super  terram^,  vbi  vanitas  vanitatum  et  omnia  vanitas^. 
De  Nepote  tuo  scire  aueo  vbi  sacerdotem  agat,  et  quousque  progressus 
sit  in  studijs  Theologicis,  vt  cum  recte  illum  habere  percepero,  maiores 
Christo  gratias  agam,  quod  tua  cura,  in  bonum  doctumque  Theologum 
euaserit.  Si  auderem,  R.  D.  Praepositum  Bonnensem^  ex  me  vt 
salutares  orarem,  quod  illi  ac  Patri  Prouinciali  Carmelitarum  *  ex 
animo  precor  zelum  pro  Ecclesia  indefessum,  nec  obliuiscar  D.  Licen- 
tiatorum  quos  in  Christo  semper  colam".  M.  Matthiae  Regentis  ^, 
Volsij  ^,  Philippi  ^  etc.  quibus  omnem  adscribi  salutem  quae  in  Christo 
est  percuperem''".  Praeterea  R.  P.  [?]*  Carthusiae  ac  Praedicatorum, 
quibus  multum  sane  debeo  ^  velim  meo  nomine  salutatum  iri  cum 
amicis  omnibus.  raptim  27  april.  Anno  1558  ^ 

Reuerendo  in  Christo  Domino  meo  M.  Andreae  Barduick  S.  Theo- 
logiae  Licentiato  et  Canonico  D.  Gereonis  Coloniae'. 

Nomen  epistulae  olim  subscriptum  uon  superest ;  sed  Canisii  epistulam  esse  et 
Kritzradt  testatur,  et  res  ipsae  demonstraut. 


*  A  Kritzvadt  suppletiini. 

^  Vocabtila:  quod,  fretus,  agam,  Patre,  qiiae  librariiis  legere  non  potiiit,  a  Kriti 
radt  suppleta  siint. 

*"  semper  colam  eodeni  modo  a  Kritzr.  siippjleta. 

^  A  Kritzr.  suppletmn. 

"  Sic ;  sed  corrigendum  esse  videtur:  RR.  PP.  Priores. 

^  Raptim  et,  quae  sequuntur,  a  Kritzr.  sunt  suppleta. 

s  Inscriptionem  hanc  Kritzradt  addidit  ex  apographo  Kesselii  descriptam. 


auxilii  causa  mittere.  Nam  loannes  de  Polanco  „de  mandato  patris  nostri  d.  ignatii'" 
P.  Leonardo  Kessel  Roma  die  17.  Novembris  1551  scripsit:  „Charissime  pater  d. 
Leonarde,  de  ecclesia  11  millium  Virginum  quod  respondeamus  non  est.  sat  scimus 
t.  R.  et  patri  Canisio  curae  id  fore,  et  si  ipsi  videbitur  tantum  itineris  suscipiendum, 
vt  a  senatu  domum  vel  ecclesiam  obtinere  curet,  patri  nostro  non  displicebit.  dirigat 
vos  eterna  sapientia  in  omnibus"  (*Integra  epistula  Polanci  eaque  autographa  est 
in  Cod.  colon.  ^Epistt.  ad  KesseL  I"  f.  67).  Ecclesiam  iilam  abbatissa  collegii 
S.  Ursulae  Societati  resignare  volebat  {Polanciis  \.  c.  II,  282). 

'  CoL  3,  1.  2.  2  Eccles.  1,  2.  *  loannem  Gropper. 

*  Everardo  Billick.  '"  Matthias  Cremers  bursam  montanam  rcgebat. 
«  Cf.  supra  p.  126'.  '^  Cf.  supra  p.  126. 

*  Gerardum  Kalckbrenner  et  Tilmannum  Smeling.    cartliusianorum  et  domini- 
canorum  coloniensium  priores,  significari  puto. 


130.    Canisius  Wiguleo  Hundt.    27.  lunii  1.553.  425 

130. 

CANISIUS 

WICJUL.EO  HraDT, 

consiliario  Alberti.Y.  Bavariae  ducis '. 
Vienna  27.  Innii  1553. 

Ex  autographo  (2";  p.  1),  quod  est  in  cod.  monac.  ^les.  Ing.  1359/1."  f.  1.  2. 

Apographum  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  factum  est  in  cod.  monac.  ,Lat.  1606"  f.  4. 

Edidit  Manfr.  Mayer,  Leben,  kleinere  Werke  und  Briefwechsel  des  Dr.  Wigu- 
leus  Hundt  (Innsbruck  1892)  p.  304 — 305.  Partem  epistulae  germanice  versam 
edidit  Rless  1.  c.  p.  142—143,  et  ex  eo  Drews,  Canisius  p.  53. 

Hundio  gratias  agit ,  quod  causani  collegii  Societatis  Ingohtadii  constituendi 
serio  agat,  atque  eum  amicosque  in  eo  studio  confirmat. 

lESVS 
Gratia  domini  nostri  JESV  CHRISTI  nobiscum  aeterna. 
Gratias  ago  praestantiae  tuae  Patrone  dignissime  ^,  et  excellentiss. 
Domine  Doctor,  quod  nostram,  hoc  est,  Theologici  collegij  causam 
cum  fidei  prudentiaeque  tuae  commendatam,  tum  Jllustrissimo  et  Cle- 
mentiss.  Duci  nostro  comprobatam  efficias,  promoueasque  ^.  Dominus 
JESVS  pium  hoc  institutum  ita  prosperet,  vt  sempiternus  inde  honos 
ad  Superos,  maxima  vtilitas  ad  Bauariam,  et  immortale  decus  ad 
Maecenatem  ipsum  redeat,  totique  Jngolstadianae  scholae  fructus  ac- 
cedat  vberrimus.  De  me  vero,  caeterisque  nostris  quid 


^  Wiguleus  Hundt  (1514— 1588),  nobili  genere  ortus,  Ingolstadii  ius  aliquamdiu 
tradidit.  Inde  ad  reipublicae  administrationem  avocatus,  a  Carolo  V.  supremi  iudicii 
spirensis  (Reichskammergericht)  „assessor",  ab  Alberto  V.  eiusque  filio  Guilielmo  V. 
consiliarius,  curator  universitatis ,  consilii  aulici  praeses  nominatus  est.  Qui  etiam 
scriptis  historiam  et  profanam  et  sacram  illustravit  („Bayrisches  Stammen-Buch", 
,Metropolis  Salisburgensis"  etc.  {M.  Magcr  \.  c.  p.  89—114). 

2  Georgius  Stockhammer,  universitatis  ingolstadiensis  patronus,  anno  1552  gravi 
ac  diutino  morbo  laboravit  atque  anno  1555  exstinctus  est;  ideo  munus  eius  aca- 
demicum  ab  anno  1552  Hundt  administravit;  quod  hic  ipse  asserit  in  autobiographia, 
edita  a  M.  v.  Freyhery ,  Sammlung  historischer  Schriften  und  Urkunden  III  (Stutt- 
gart  und  Tiibingen  18.30),  183. 

^  Canisio  et  Goudano  Ingolstadio  profectis  ^Princeps  de  reuocandis  nostris, 
postea  cogitauit,  et  auxit  nostri  desiderium  absentia,  praesertim  cum  Theologos  quos 
substituerent  non  facile  reperirent.  Et  maturius  forte  reuocassent",  nisi  tumultus 
bellici  omnia  perturbassent.  Albertus  V.  „misso  interim  Legato  Viennam  Doctore 
Wigulio  Hondio ,  renouauit  amanter  Collegij  fundandj  memoriam ,  et  ostendit  nunc 
plurimum  nostros  .Jngolstadij  desydcrarj ,  se  curaturum  Romae ,  ut  ad  Exemphim 
Viennensis  Collegij,  sequeretur  Jngolstadiense"  (Cod.  ^Antiqu.  Ingolst."  f.  2"° — 3"). 
^Persuasit  autem",  inquit  Polancus  (I.  c.  III,  261),  Hundio  ^Canisius  ne  nominatim 
hunc  aut  illum  Dux  peteret  quamvis  peculiari  affectu  ad  ipsos  [PP.  Canisium  et 
Goudanum],  quos  cognitos  habebat,  ferri  facile  animadverteret.  Videbatur  etiam" 
Hundius  ,professores  graecae  et  latinae  linguae  a  Societate  expetere;  sed  id  ne 
faceret  dissuasit  idem  Canisius,  ne  viderentur  alios  professores  loco  suo  expcllerc 
velle,  quamvis  suo  tempore  nostrorum  opera  non  erat  illis  defutura". 


426  13^-    ^'anisius  S.  Ignatio.    Mense  huiio  vel  lulio  1553. 

expectare  habeatis,  non  repetam :  CHRISTo  duce  res  ipsa  comprobabit, 
me  vanum  in  ijs  quae  dixi  coram ,  fuisse  minime.  Si  quid  alij  contra 
sentiunt,  id  nostri  erit  muneris,  sedulitate  et  uerae  pietatis  omni 
offitio  nos  defendere  aduersus  calumnio.tores.  Mali  saepe  placari  nuUis 
possunt  rationibus,  ne  a  CHRISTo  quidem  vti  Pharisaei:  Quare  bonis 
vt  phiceamus,  sat  esse  nobis  debet,  praesertim  in  hac  nostri  saeculi 
malignitate,  vbi  pessima  fere  placont  pkiribus,  et  optima  quaeque 
contempnuntur  [slc\  pessime.  Nec   est  quod  vllo  pacto 

metuatis  tum  de  Pont.  Maximi  ^ ,  tum  de  Praepositi  nostri  ^  prompta 
erga  vos  beneuolentia ,  quemadmodum  fusius  hic  exposui.  Quod  in 
me  fuit,  Hteras  ad  Praepositum  scriptas  adiunxi,  causamque  illi  omnem, 
vti  par  erat,  sedulo  commendaui.  Hoc  ego  superesse  vnum  puto,  vt 
qua  fide  et  cura  coepistis,  eadem  quoque  pergatis  non  vestram  aut 
nostram,  sed  fidei  et  Religionis  Catholicae,  sed  Ecclesiae  Orthodoxae, 
sed  JESV  Christi  Opt.  Max.  causam  prouehere.  Qua  ex  re  nomini 
quidem  vestro  laudem  et  gloriam  ingentem,  Academiae  uero  Ingol- 
stadiensi  multiplicem  commoditatem ,  et  Clarissimo  Duci  doemum, 
posterisque  suis  praestantem  '  honorem  et  decus  memorabile  adijcietis. 
Valeat  in  Christo  semper  excellentia  tua,  nosque  sibi  commendatos 
manere  curet  oramus.  Viennae  27  Junij  Anno  Christi  1553 
Magnificentiae  Tuae 

Seruus  in  Christo 
Petrus  Canisius  Nouiomagus. 
t  Excellentissimo   Domino  Viguleo    Hundt  V.  J.   Doctori^,    et  a 
Consilijs    Jllustrissimi    Ducis   Bauariae,    Patrono    summe    obseruando. 
Monacliij. 

Inscriptioni  epistulae  ab  ipso  Hundio  (ut  videtur)  adnotatum  est:  ^praesentatum 
Sussmerhausen  [nunc  ^Zusmarshausen"  in  Suebia  bavarica]  11.  JiUij  anno  53." 

131. 

CANISIUS 

SAXCTO  w;natio. 

Vieniia  nieiisc  lunio  vel  lulio  155,}. 

Ex  Sacchino,  De  vita  Canisii  p.  74 — 80.     C'f.  Polunci  Chronicon  III,  254.  255 
et  Boero,  Canisio  p.  106—108. 

Se  nolle  episcopiim  viennense)ii  eonstitni. 

Christophoro  IVertween,  episcopo  neostadiensi ,   qni  post  mortem  Friderici 
Kauseae  etiam  dioecesim    ricnnri/scni    ((dminisfrahat ,   20.   Maii  1553    mort/w  *, 


*  Hoc  vocahulum  a  Canisio  in  tnaryinc  ascriptmn  cst. 

'  lulii  III.  2  g    ignatii. 

*  Mrn/rr   affirmat    Hundium    imperialis    tantum    iuris    doctoreni     fuisse     (1. 
p.   12.  307'.).  "  Wiedemann  1.  c.  11  (Prag  1880),  65. 


132.    Canisius  S.  Ignatio.    Sub  medium  annum  1553.  427 

Burchardum  van  den  Bergh,  novercae  Canisii  fratrcin  et  canonicum  cathedralis 
ecclesiae  (S.  Stephani)  viennensis  ^  „suhiit  cof/itatio'%  inquit  Sacchinus ,  „posse 
Canisium  in  vacuam  sedem  imponi.  Qiiod  cum  Hieromjmo  Martinengo  Apo- 
stolico  Nuntio  indicasset ,  et  Caroli  Caesaris  legato  Guilielmo  a  Pictauia,  et 
Martino  Gusmano  Camerario  Regio ,  omnes  tamquam  diuinitus  Iniectum  con- 
silium  .  .  .  suscepere."  Cum  autem  nec  Martinengus  nec  ipse  Ferdinandus 
rex  Canisium  ad  episcopatiim  accijnendum  movere  possent,  Martinengus  „literas 
ad  beatum  Ignatium  exarat ,  per  viscera  misericordiae  Christi  lesu  obsecrans, 
et  ohtestansj  Canisium  ipse  compelleret.  .  .  NihiJo  acriter  minus  pro  se  scripsit 
Canisius". 

Ignatius  Canisio  rescripsit  9.  Augusti  1558.  Ex  qua  i-e  concludi  potest  Canisii 
litteras  mense  lunio  vel  lulio  datas  esse. 

Narrat  Polancus  (1.  c.)  :  Cum  Ferdinandus  tiineret ,  ne  Canisius  episcopatum 
recusaret,  inter  regem  et  nuntium  convenisse,  ut  hic  per  litteras  secreto  a  pontifice 
peteret,  ut  „in  virtute  obedientiae  .  .  .  P.  Canisio  jugum  hoc  imponeret".  Lanoium 
vero  aliosque  Socios ,  cum  haec  cognovissent ,  nuntium  adiisse  et  rogasse,  ,ne  in- 
consulto  P.  Ignatio  hoc  negotium  urgeref,  explicata  ei  constitutione,  qua  Socii  epi- 
scopatus  admittere  vetantur.  Nuntius  eos  „ad  prandium  postridie  ut  venirent  invitavit, 
ea  de  re  fusius  acturi.  Voluit  ergo  rationes  P.  Canisii  tunc  audire,  quas  ille  tam 
validas  adduxit  ut,  prorsus  mutata  sententia,  Nuncius  non  ipsi  Pontifici  sed  P.  Ignatio 
scribendum  duxerit  ea  de  re,  quod  et  diligenter  fecit."  Acriorem  illam  disputa- 
tionem,  quae  tunc  inter  Martinengum  nuntium  et  Canisium  orta  est,  ex  Lanoii  litteris 
exscripsit  Sacchinus  1.  c.  p.  76 — 79.     Alia  vide  infra,  monum.  101. 

CANISIUS 
SAlfCTO  lONATIO. 

Vienna  snb  mediiiiu  annnm  1553. 

Ex  Polanci  Chronico  III,  252. 

Eadem  fere  narrant  Orlandinus  1.  c.  1.  13,  n.  25,  et  Sacchinus,  Can.  p.  87. 

A  fota  Societate  sacrificia  et  preces  pro  Gcrmanla  vuU  offerri. 

„Visus  est  autem" ,  inquit  Polancus ,  ,,tanta  commiseratlone  dignus 
Germaniae  stattis  eldem  Patrl  [CanisioJ,  ut  cuiu  iii  Dei  praesidio  spem 
totam  constitueret,  rogaverit  obnlxe  P.  Ignatium  ut  singidls  sacerdotihus 
Societatis  injungeret  Missae  sacrifickim  pro  Germania  Deo  offerre  quo, 
placata  ipsius  ira  propter  Christi  sanguinem ,  illis  reglonihus  suhvenire 
dignaretur ;  et  ut  alii  fratres  nostri  semel  singuUs  niensihus  idem  sacri- 
ficium^  cum  eadem  intentione  Deo  offerreut ;  et  facUe  hoc  a  P.  Tgnatio 
impetravit." 

Ignatius  Canisio  per  Polancum  rescripsit  25.  lulii  1553.  Haud  recte  igitur 
Sacchinus  affirmat  hanc  Canisii  epistulam  anno  1554  datam  esse. 


'  Sic    quidem   Polancus;    sed    rectius   Sacchinus:    „certas   preces".     Cf.    infra 
p.  429. 


428     133.  Polancus  Canisio.  27.  lunii  1553.    134.  Polancus  Canisio.  25.  lulii  1553. 

133. 
P.  lOAXXES  DE  POI.AXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  27.  Innii  1553. 

Ex  adnotationibus .  quas  Polanci  Cbronico  addidit  eiusdem  eilifor  (Clironicon 
III,  257,  adnot.  2,  et  261,  adnot.  2). 

Di'  conipcndio  thcoJorjiae  compoyiemJo  et  coUegio  Ingohtadii  institiiendo. 

—  —  Sopra  il  eompendio  di  theologia  lio  scritto  al  P.  Laynez  i  et 
so  clie  non  ha  bisogno  di  sperone,  ma  come  e  dotto  et  essatto,  fa  opera 
piii  lunga,  della  quale  poi  si  habbia  a  cavare  il  compendio.  Spero 
sara  opera  utile  al  bene  universale  non  solamente  in  Germania  ^. 

Circa  le  cose  d'  Ingolstadio,  staremo  a  vedere  quello  che  faranno. 
Vostra  Riverenza  potra  mostrarli  molto  buona  volonta  et  in  Nostro 
Padre  inclinatione  a  compiacerli;  pero  intanto  che  finiscono  alcuni  li 
suoi  studii  et  si  mettono  in  ordine  le  persone,  che  potriano  loro  metter 
in  ordine  il  collegio,  etc.     Sapienti  pauca. 

De  compendio  tbeologico  ad  P.  Lainium  scripsi  ',    quem  scio  calcaribus 

non  egere ;  sed  cum  bic  doctus  sit  et  subtilis,  copiosius  quoddam  opus  componit,  ex 
quo  deinde  compendium  illud  excerpatur.  Spero  opus  illud  ad  bonum  universale 
utile  fore  non  solum  in  Germania  ^. 

Quod  ad  res  ingolstadienses  attinet,  exspectabimus,  quid  illi  agant.  V.  R.  iis 
dicat  et  se  promptae  esse  voluntatis  et  patris  nostri  animum  propensum  esse  ad 
gratificandum  iis ;  attaraen,  dum  aliqui  e  nostris  studia  absolvant  et  homines  istbuc 
mittendi  seligantur,  ipsos  collegium  pai-are  posse  etc.     Sapienti  pauca. 

134. 

p.  ioa:^nes  de  POI.AXCO  s.  j. 

iussu  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  25.  lulii  1553. 

Ex  adnotafionihiis,  de  quibns  supra  dictum  est  (Cbronicon  III,  252,  adnot.  2, 
et  263,  adnot.  1). 

Epistula  usus  est  Polancus  in  Cbronico  IIT,  263. 

Ignatium  Canisii  rogatu  totani  Societatem  pro  regionihus  septentrionalihus  sacri- 
ficia  et  preces  in  omne  tenipus  offerre  iiississe.  De  collegiis  Ingolstadii ,  Bomae ,  in 
Polonia,  Leodii  condendis. 


'  Cf.  supra  p.  411.  412.     Lainius,  quem  S.  Ignatius  anno  superiore  Societatis 
praepositum  per  Italiam  constituerat,  Florentiae  tunc  agebat  {Boero,  Lainez  p.  132). 
-  De  hoc  Lainii  libro  in  secundo  buius  operis  volumine  plura  dicentur. 


134.   Polancns  Canisio.    25.  lulii  1553.  429 

Circa  la  gratia  che  di  Nostro  Padre  voleva  ottener  la  K.  V. 

di  far  che  ogni  mese  si  dicesse  una  messa  per  li  sacerdoti  et  li  non 
sacerdoti  facessino  oratione  per  1'  ajuto  spirituale  della  Germania  et 
altre  regioni  settentrionali ,  io  ho  parlato  a  Nostro  Padre  et  li  parse 
petitione  molto  giusta ;  et  cosi  m'  ha  ordinato  ch'  io  lo  scriva  a  tutte 
le  bande,  o  vero  alli  Provinciali,  et  questo  senza  limitatione  di  tempo 
ma  continuameni:e  insin'  a  tanto  che  cessi  la  necessita,  il  che  Dio 
N.  S.  ci  lasci  presto  vedere.    Ameni. 

et   quanto   al  Collegio   d'  Ingolstadt   mi   rimetto  a   quello 

che  si  scrive  per  altra,  et  il  simile  dico  se  accadesse  far  Collegio  in 
Polonia,  che  saria  necessario  trattener  le  cose  qualche  tempo,  se  le 
persone  si  hanno  a  mandar  di  Roma;  perche  questo  Collegio,  che 
adesso  si  comincia,  come  e  per  agiutar  passato  qualche  tempo  tutte 
le  nationi  con  la  divina  gratia,  cosi  per  adesso  pare  sia  necessario 
le  spoglii,  per  haver  bisogno  non  solamente  di  mastri,  ma  etiam  di 
optimi  instituti  [Pj*^.  Sicche  di  la  e  necessario  si  proveda  alle  cose 
di  Alemagna  per  adesso.  Questo  ho  detto  perche  V.  R.  in  tal  modo 
procuri  la  fundatione  che  per  un  poco  di  tempo  faccia  conto  che  non 
possono  passar  le  montagne  queUi  che  si  trovano  di  qua.  II  dis- 
ponere  pero  e  bene,  et  anche  il  dar  principio,  se  si  puo  senza  gente 
di  qua  mandata  per  adesso. 

Quod  R.  V.  a  patre  nostro  petierat,  ut  singulis  mensibus  sacerdotes  sacri- 

ficium  et,  qui  sacerdotes  non  essent,  preces  offerre  iuberet  ad  calamitates  spirituales 
Germaniae  et  aliarum  regionum  septentrionalium  sublevandas,  eidem  patri  nostro,  cum 
a  me  propositum  esset,  admodum  iuste  peti  visum  est;  quare  mihi  mandavit,  ut  in 
omnes  regiones  vel  ad  praepositos  provinciales  litteras  mitterem ,  quibus  id  prae- 
scriberetur  non  ad  certum  tempus ,  sed  in  omne  tempus ,  donec  necessitas  ista  ces- 
saret :  quod  quidem  Deus  brevi  nobis  videre  concedat.    Amen  '. 

—  —  et  de  coUegio  ingolstadiensi  R.  V.  videat,  quae  aliis  litteris  scribuntur, 
atque  idem  dico ,  si  quod  forte  collegiura  in  Polonia  condendum  sit :  oportere  vos 
res  ad  aliquod  tempus  extrahere,  siquidem  Roma  homines  isthuc  mittendi  sint ;  nam 
collegium  hoc,  quod  nunc  incohatur,  sicut  post  aliquod  tempus  omnes  nationes,  Deo 
propitio,  adiuturum  est,  ita  nunc  eas  spoliare  debere  videtur,  cum  non  solum  prae- 
ceptoribus,  sed  et  scholasticis  [?]  -^  optirae  institutis  indigeat  ^.  Ipsi  vos  igitur  isthic 
in  praesens  rebus  Gerraaniae  consulere  debetis.  Atque  haec  dixi,  ut  R.  V.  colle- 
gium  istud  fundandum  curaret  ita ,  ut  simul  brevi  tempore  ob  oculos  sibi  poneret, 
montes  transcendere  non  posse  eos,  qui  hic  sunt.  luvat  tamen  res  praeparare  atque 
etiam  incohare,  si  non  requirantur  honiines  hinc  ad  vos  mittendi. 


Sic;  sed  legendum  videtar:  scholari  optime  instituti.     Cf.  iiifra,  adnot.  2. 


'  Polanci  litterae,  hac  de  re  25.  lulii  1553  Ignatii  nomine  ad  onines  Socios 
datae,  proponuntur  in  „Cartas  de  San  Ignacio"  III,  410—411,  et  a:  7v'.  Meiichaca, 
Epistolae  S.  Ignatii  Loiolae  (Bononiae  1837)  p.  496—497;  Genelli  I.  c.  p.  860-861; 
Dan.  Bartoli  S.  J.,  Yita  di  S.  Ignazio  IV,  21   (Opere  vol.  2  [Torino  1825]  II,  93—94). 

2  „ColIegium  Roraanum  .  .  .  eo  tempore  quo,  non  solum  praeceptoribus  indigeret, 
sed  et  scholasticis  bene  institutis,  potius  spoliare  (ut  ejus  [i.  e.  Ignatii]  verbo  utar) 
alias  provincias  quam  novos  operarios  ad  eas  mittere  debebat"  {Polancu.^^ ,  Chro- 
nicon  III,  263). 


430     135.  S.  Ignat.  Can.  27.  [25.  V]  lulii  1553.    136.  Polancus  Can.  9.  Aug.  1553. 

Tn  Leodio  sarebl)e  piii  frtcile  provedere  di  qualche  persona  per 
dar  principio,  massime  rimandandosi  adesso  verso  quelle  bande  il 
P.  Maestro  Quintino  ^.  Con  questo  ho  gran  confidenza  in  Dio  che 
presto  habbia  a  suscitar  operarii  molti  et  fedeli  la  divina  sapientia. 

Leodiensibus  facilius  dare  possemus ,  qui  collegium  incoharet,  praesertim  cuni 
P.  Magister  Quintinus  '  nunc  in  eam  provinciam  remittatur.  Ego  multum  in  Deo 
confido  divinam  sapientiam  brevi  multos  fidelesque  operarios  excitaturam  esse. 

135. 
SAXCTUS IGXATIUS 

CANISIO. 

Roma  27.  [25.?]  lulii  1558. 

Ex  Gothein  1.  c.  p.  398—399;  qui  p.  789  n.  140  asserit  se  ea  ex  ..Munchen 
I.  S."  hausisse. 

„Nach  Wien'',  mpiit  ille,  „schrieb"  Ignatius  am  27.  JiiU  1553  „an 
Canisius  einen  scharfen  Tadel :  ,Weder  das  Wiener  Dominikanerkloster 
noch  das  anderer  Monche  diirfe  ohne  Zustimmung  derselhen,  d.  h.  der 
geordrieten  Vorgesetzten,  iihernommen  iverden,  damit  sie  nicht  sofort  mit 
ihren  Klagen  nach  Rom  liefen;  denn  in  Rom  seien  derartige  Zwistig- 
keiten  mit  Monchen  nicht  eben  erwiinscht.'" 

Fortasse  haec  epistula  eadem  est  atque  ea ,  quae  eam  proxime  antecedit, 
25.  lulii  1553  data. 

Plura  hac  de  re  ex  Polanco  atque  etiam  ex  ipso  Canisio  audiemus  infra. 

136. 
P.  lOAXlVES  DE  POIiAXCO  S.  J. 

noinine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roiiia  9,  Angiisti  1553. 

Prior  epistulae  lmiu.s  italice  scriptae  particula  deprompta  est  ex  versione  vel 
summario  latino,  quod  Monachii  (ut  videtur)  repertum  posuit  A.  v.  Dntffel,  Ignatius 
von  Loyola  an  der  Romischen  Curie  (Miinchen  1879)  p.  41^*;  posterior,  quae  harum 
^litterarum  postrema  verba"  sunt.  ex  adnotationibns  ad  Pohinci  Chronicon  111.  264, 
adnot.  3. 

Eiusdem  epistulae  summaria  posuerunt  Folanciis ,  Chronicou  lil,  264,  et  Sac- 
chinm,  Can.  p.  81 — 82,  atque  ex  Sacchino  Riess  1.  c.  p.  118. 

Qaid  Canisio ,  si  pontifex  episco])atum  viennoisem  ei  inqwsuerit ,   agendum  sit. 

'  Charlat;  de  quo  vide  supra  p.  108*.  Guiliehnus  de  Pictavia,  „archidiaconus 
ecclosiae  leodiensis",  a  Carolo  V.  Viennam  ad  negotia  quacdam  transigenda  missus, 
ibidem  anno  1553  „de  Collegio  Leodii  instituendo,  serio  agebat;  prius  tamen  ad  se 
mitti  duos  operarios  exoptabat  ut,  cum  dc  populo  bene  mereri  cernerentur,  coUegii 
hujus  fundationem  faciliorem  redderent"   [Polancus  1.  c.  III,  262 — 263). 


137.    Canisius  Wendelinae  Canis.    20.  Augusti  1553.  431 

V.  R.  bono  animo  et  forti  perseveret  in  non  acceptando  episco- 
patum.  Et  licet  in  virtute  obedientiae  per  Breve  aliquod  aut  literas 
papa  iniungeret,  poterit  nihilominus  R.  V.  sese  excusare,  Breve  illud 
capiti  imponendo  in  signum  obedientiae,  dicendo  tamen,  informare 
prius  velle  S.  Sanctitatem  de  defectibus  suis.  Poterit  etiam  exten- 
dere  se  [?] "  constitutionibus  nostris  teneri  i,  nec  posse  absque  supe- 
rioris  licentia  acceptare  eum ,  qui  obligatus  non  sit  ab  eo ,  qui  sub 
peccato  mortali  obligare  potest,  et  cum  effectu  uti  hic  decisum  est, 
discussa  studiose  hac  materia.  V.  Reverentia  absque  ullo  peccato, 
imo  cum  merito  dilationem  interponere  potest  post  papae  imperium, 
donec  ipsemet  papa  informatus  sit  per  nostrum  superiorem.  —  — 

Piu  presto  facciano  [Vescovo  di  Vienna]  qualch'  uno  da  bene, 
qual  si  voglia,  et  si  offerisca  la  R.  V.  alle  fatiche  del  Vescovo,  senza 
il  nome  ne  entrata  etc.  ^ 

137. 

CANISIUS 
WENDELINAE  CAXIS, 

novercae  suae. 

Vienna  20.  Angusti  1553. 

Ex  versione  gallica  archetypi  vlamici,  ab  anonymo  facta  et  edita  iu  „CoUection 
de  Precis  historiques"  XXV  (Bruxelles  1876),  28—29;  cf.  supra  p.  72. 

Novercam  rogat,  ut  filium  Oftonem  Viennam  venire  permitiat ;  se  Ottoni  j)atreni 
futurum.  Eandem  Jiortatur,  nt  Annae  ecangclicae  exempliim  sequens  curas  Jnimanas 
omnes  abiciat  et  Deo  soli  vacet. 

Jesus. 

Chere  Mere,  que  la  grace  de  Dieu  vous  conserve! 

•J'ai  resolu  avec  notre  cher  docteur  M,  Burchard  ^,  qu'il  amenerait 

mon  frere  Othon  a  Vienne  *,  si  vous  vouliez  le  laisser  voyager  et  me 

le   remettre  comme  a   son   pere   et  tuteur.     Cest   pourquoi,  je  vous 

lesus.  Carissima  mater,  gratia  Dei  te  conservet.  Cum  caro  doctore  nostro 
M.  Burcbardo  ^  constitui ,  ut  ipse  Othonem  fratrem  meum  Viennam  adduceret*.  si 
tu  abeundi  licentiam  Othoni  dare  eundemque  mihi  taraquam  patri  ac  tutori  com- 
mittere  velles.    Hac  de  causa  te,  carissima  mater,  rogo,  ut  iuvenem  ilkim  Deo  omni- 


Sic  Druffel;  sed  legendum  esse  videtur:  exponere,  se. 


1  Cf.  supra  p.  873  ^ 

2  Id  est:  Creetur  potius  vir  proljus  qualiscumquo  [episcopus  viennensis] ,  et 
R.  V.  se  offerat  ad  munera  officii  episcopalis  obeunda  ita ,  ut  nec  nomen  episcopi 
habeat  nec  reditum  etc. 

'  Burchardum  van  den  Bergh ,  novercae  fratrem  et  canonicuin  viennensem, 
dicit;  de  quo  supra  p.  116-.  427.  *  Vide  supra  p.  420'. 


432  13^-    Canisius  Wendelinao  Canis.    20.  Augusti  1553. 

prie,  Chere  Mere,  de  vouloir  bien  confier  entierement  ce  jeune  liomme 
a  Dieu  tout-puissant  et  a  ma  fidclite.  Si  vous  pensez  que  je  ne  me 
conduirai  pas  bien  envers  mon  cher  frere,  ou  que  je  lui  imposerai 
|de]  trop  [lourdes  charges]  en  jeunes,  voeux,  etc,  tenez  et  considerez 
cela  comme  une  tentation,  nee  vite  et  facilement  dans  le  coeur  d'une 
mere.  Mais,  n'en  doutez  pas,  je  ne  veux  pas  vous  tromper;  je  veux 
tenir  et  garder  mon  frere  de  maniere  qu'il  n'ait  jamais  a  se  plaindre 
de  moi.  Et  que  ceci  soit  dit  et  ecrit  une  fois  [pour  toutes]  en  re- 
ponse  [generale]  a  mes  amis,  qui  ne  pourraient  equitablement  prendre 
cette  affaire  a  coeur  sans  penser  a  mon  occasion  ce  que  dictent  le 
droit  et  le  Christ,  comme  je  Tai  montre  dans  d'autres  lettres  et  comme 
M.  Burchard  Texpliquera  davantage  de  vive  voix. 

Tres-Chere  Mere,  conservez  la  patience  et  la  mansuetude  sous 
la  croix,  et  pensez  a  la  parole  du  Seigneur:  Martha,  Martha, 
sollicita  es  et  turbaris  erga  plurima.  Porro  unum  est 
necessariumi.  PIus  vous  aurez  de  souffrances  et  de  tribulations, 
plus  vous  serez  disposee  par  le  Seigneur  a  laisser  le  role  de  Marthe 
pour  prendre  celui  de  Madeleine.  Vous  serez  donc  diligente  et  vous 
vous  exercerez  dans  la  priere  et  dans  la  piete  aux  pieds  du  Seigneur  -. 
Pourquoi  donc  voulez-vous  tant  vous  occuper  d'affaires  commerciales 

et Toutes  choses  cependant  doivent  rester  ici  et  redevenir  terre^^. 

Le  temps  est  court,  la  mort  certaine  et  Tame  vit  eternellement  ou 
dans  la  joie  celeste  ou  dans  la  peine  de  Tenfer.  Laissez  le  monde 
etre  le  monde,  et  imitez  la  veuve  evangelique  Anna  qui  restait 
jour  et  nuit  dans  le  temple,  jeunant  et  priant,  servait 
ainsi  Dieu*   avec  un  coeur  libre  de   tous  soucis  et  se  preparait  de 


potenti  ac  fidei  meae  plena  fiducia  demandes.  Si  tibi  in  mentem  veniet  me  ca- 
rissimum  fratrem  haud  liberaliter  habiturum  vel  nimia  ei  onera  iniuncturum  ieiu- 
niorum ,  votorum  etc. ,  hane  malam  censeto  esse  tentationem  ,  quae  cito  facileque 
in  materno  animo  oriatur.  Certum  autem  tibi  sit  nolle  me  tibi  imponere;  fratrem 
ita  habebo  et  custodiam ,  ut  numquam  me  incusare  possit.  Et  haec  respondere  et 
rescribere  volui  semel ,  ut  semper  ante  oculos  posita  essent  amicorum ,  qui  in  hac 
causa  administranda  certe  iniuriam  mihi  inferrent,  nisi  secum  reputarent,  quid  ius 
postulet,  quid  Christus  ipse.  Quod  et  aliis  epistulis  exposui  et  M.  Burchardus  coram 
explicabit  uberius. 

Patientiam,  carissima  mater,  et  mansuetudinem  in  calamitatibus  serva,  et  memor 
esto  verborum  domini :  Martha,  Martha,sollicitaes,  etturbariserga 
plurima.  Porro  unum  est  necessarium'.  Quanto  plures  aerumnas  et  mi- 
serias  accipies,  tanto  magis  a  domino  paraberis  ad  Magdalenae  partes  suscipiendas, 
relictis  partibus  Marthae.  Domini  igitur  pedibus  advoluta  in  precationem  et  pietatis 
studia  diligenter  incumbas  ^.  Cur  nam  tantae  tibi  curae  est  mercatura  et  .  .  . ,  cum 
omnia  isthic  relinqui  etin  terram  suam  reverti^  oporteat?  Tempus  bi-eve  est,  mors 
autem  certa,  et  anima  in  aeternum  vivet,  aut  deliciis  abundans  in  caelo,  aut  tormenta 
sustiuens  in  locis  infernis.  Res  humanas  sine  esse  hunianas,  et  evangelicam  iUam 
viduam  imitaro  Annam ,  quae  non  discedebat  de  templo,  ieiuniis  et  o  b- 
secrationibus   serviens   nocte    ac  die^,    curis  omnibus  abiectis,    sicque  ad 


Luc.  10, 41.  42.     '  Cf.  Luc.  10,  39.     =*  Eccles.  12,  7.  Gen.  3, 19  etc.     "  Luc.  2,  37. 


138.    Canisius  S.  Ignatio.    24.  Augusti  1553.  433 

la  sorte  a  une  sainte  mort.  Jusqii'ici  vous  avez  donne  et  consacre 
au  monde  et  a  vos  enfants  tant  d'annees  de  travail  et  de  fatigue, 
Ce  sera  chose  tres-equitable  si  Dieu  devient  maintenant  votre  tres- 
cher  [epoux],  si  vous  vous  appliquez  vous  et  votre  cceur  a  le  servir, 
a  faire  sa  volonte  et  a  suivre  ses  avertissements,  et  si  vous  laissez 
les  morts  enterrer  les  morts^.  Ahl  puissiez-vous  bien  con- 
siderer  comment  la  pauvre  ame  se  separe  du  corps  et  parait  devant 
le  Juge  severe  pour  recevoir  sa  recompense !  En  verite ,  vous  vous 
debarrasseriez  des  soucis  et  des  aflfaires  et  vous  vous  laisseriez  aller. 
Dieu  veuille  vous  eclairer  de  TEsprit-Saint  ainsi  que  vos  amis,  pour 
Tamendement  de  votre  viel  Amen,  A  Vienne,  le  20  aout  1553, 
Votre  obeissant  fils  dans  le  Christ, 
Pierre  Canisius  De  Nimegue. 

A  ma  Chere  Mere  Veuve  de  M.  Jacques  Kanijss,  a  Nimegue, 


mortem  sancte  obeundam  se  praeparabat.  Usque  adhuc  in  res  humanas  atque  in 
liberorum  salutem  tot  annis  laborem  operamque  impendisti.  Aequissime  proinde  facies, 
si  nunc  Deum  habebis  sponsum  et  in  id  incumbes ,  ut  ei  servias  ad  eiusque  vohm- 
tatem  et  praecepta  te  fingas,  ac  dimittes  mortuos  sepelire  mortuos  suos*. 
Utinam  bene  consideres ,  quomodo  misera  anima  nostra  a  corpore  separetur  et 
severo  illi  iudici  ad  mercedem  accipiendam  sistatur!  Ab  omnibus  certe  curis  et 
negotiis  te  abduceres  ac  tui  iuris  esse  velles.  Deus  per  Spiritum  sanctum  a  tuo 
tuorumque  animis  caliginem  depellat,  ut  ad  meliorem  in  dies  frugem  vos  recipiatis. 
Amen.     Viennae  20.  Augusti  1553. 

Filius  tibi  oboediens  in  Christo 
Petrus  Canisius  Noviomagus. 
Carissimae  matri  meae,  viduae  M.  lacobi  Canisii,  Neomagi. 

138. 

CANISIUS 
SAXCTO  IGNATIO. 

Vienna  24.  Aoj^nsti  1553. 

Periisse  quidem  videtur  haec  epistula ;  quid  vero  continuerit ,  partim  cognosci 
potest  ex  nn.  564  et  586  tomi  tertii  Chronici  a  Polanco  conscripti  (Matriti  1895) 
p.  251—252.  263;  ubi  Chronici  editor  (I.  c.  p.  252,  adnot.  1  et  p.  263,  adnot.  1) 
liaec  adnotat:  ,De  iis  [n.  564]  scripsit  Canisius  Ignatio  24  Augusti  [1553],  cui 
respondit,  ex  com.,  Polancus  19  Sept.  ejus  animum  erigens''  etc,  et:  „De  iis  [n.  586] 
Canisius  certiorem  fecit  Ignatium  per  litteras  ad  eum  datas  24  Aug.  [1553] ,  ut 
ex  Ignatii  responsione  19  Sept.  missa  constat." 

Cf.  Polancum  I.  c.  III,  256  et  Orlandinum  1.  c.  I.  13,  n.  24. 

Canisius  cum  aliis  universitatem  viennensem  „fisitat".  Dolet  haereticos  in  ea 
professores  tolerari.     Collegium  lovaniense. 


Matth.  8,  22. 

iinsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   I. 


434  l'^9-    loannes  de  Polanco  Canisio.    19.  Septembris  1553. 

Amw  1558  „occupafio  quaedam" ,  inquif  Polancus,  „P.  Canisio 
Begis  nomine  injuncta  est,  simul  cum  Episcopo  Trigestino  ^  hispano  (ad 
Colaritanum  Episcopatum  is  deinde  translatus  est) ,  ef  quibusdam  con- 
siUariis ,  ut  scilicet  Universitafem  ad  aliquam  reformafionis  formam  in 
quavis  facultate  ef  collegio  adducerent-.  Sed  non  magnopere  sibi  P.  Ca- 
nisius  id,  in  quod  p>^^  t^^^  hebdomadas  incubuif,  satisfecif ;  ea  enim 
erat  quorumdam  dexteritas  ex  ejus  sociis  in  visitandi  munere,  ut  sine 
scrupulo  haereticos  etiam  professores  publicos,  si  docti  essent,  in  quavis 
facultate  vellent  admittere,  dummodo  quisque  intra  litnites  suae  pro- 
fessionis  se  confineret,  et  ita  hic  litteras  graecos,  ille  jus  civile,  et  alia 
hujusmodi,  interpretorentur,  ut  nihil  contro  fidem  cafholicam  attingerent. 
Sed  hoc  parum  P.  Canisio  probabafur ,  cum  negofio  fidei  ac  religionis 
moJe  admodum  ea  ratione  consuleretur ;  et  quamvis  in  corpus  facultatis 
theologicae  admissi  nostri  essent,  et  officium  Decanatus  et  alia  hujus- 
modi  obire  possent,  non  tamen  impedire  omnia  mala ,  quae  ipsis  dis- 
plicerenf,  ea  rafione  poterant ;  licet  multa  sane  impedierunt  et  in  dies 
impediunt."  ^ 

„Curatum  est  a  7iostris  [viennensihus]  iif  Regia  Majestos  orotori 
Jam  dicto  [GuilielmoJ  de  Picfavia  commendaret  ut  facultatem  ad  eri- 
gendum  CoUegium  Lovoniense  obtineret."  * 

S.  Tgnatius  Canisio  per  Polancum  rescripsit  19.  Septembris  1553. 

130. 
P.  lOAXXES  DE  POIiAXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  19.  Septembris  1553. 

Ex  adnotationibus  Chronico  Polanci  ab  eiusdem  ecUtore  additis  (Chronicon  III, 
p.  252,  adnot.  1;  p.  255,  adnot.  3;  p.  262,  adnot.  3). 

De  tmivcrsitate  et  nohilium  contuhernio  viennensi ;  qmmodo  cura  Jiabenda  sit 
valetudinis  F.  Lanoii. 

Cum  Canisius  litteris  24.  Augusti  1553  ad  S.  Ignatium  datis 
questus  esset,   quod  in  universitate  viennensi  tom  multa  adversus  reli- 


Sic;  foriasse  legendum:  P.  Canisius  pcr  id,  in  quod  etc. 


'  Episcopatui  huic  (Tergeste,  Trieste)  tunc  praeerat  Antonius  Perragues  et 
Lastiilejo  0.  S.  B.,  vir  doctissimus. 

^  De  opera ,  quam  Canisius  universitati  viennensi  reformandae  navavit ,  phira 
dicentur  infra,  monum.  87—89. 

^  Polancum  circa  annum  1573  haec  scripsisse  patet  ex  eius  Chronico  III,  250. 

*  Cf.  supra  p.  430.  A  Maria  regina  Hungariae,  quae  tunc  Belgium  guber- 
nabat,  hanc  facultatem  sive  „privilegium  nu^nus  mortuae"  impetrare  eona])antur. 
Cf.  Delplcice,  L'etablissement  etc.  p.  10. 


140.   Canisius  loanni  de  Polanco.    12.  Octobris  1553.  435 

gionem  cathoUcam  patrarentur  neque  a  SocHs  impedlri  possent,  ei  „re- 
spondit,  ex  com. ,  Polancus  19.  Sept.  ejus  animiim  erigens  et  in  spem 
adducens  fore  ut,  si  in  bono  proposito  perseveret,  non  imttilis  ejus  lahor 
evadat." 

Circa  il  P.  Dottore  Lanoy '  ordina  Nostro  Paclre  che  si  faccia 

congregatione  delli  nostri  et  in  quella  si  faccia  elettione  d'  una  per- 
sona  quale  habbia  tutta  1'  authorita  di  Nostro  Padre ,  quanto  al  go- 
verno  del  corpo  suo  sopra  il  P.  Rettor;  et  la  tal  persona  eletta^ 
procuri  ben  intendere  quello  [che]  conviene  alla  sanita  del  P.  Rettor 
et  quello  li  fara  esseguire 

• De  P.  doctore  Lanoio '  pater  noster  constituit,  ut  nostri  in  unum  coUecti 

eligant,  qui  in  iis,  quae  ad  corporis  curam  spectant ,  omnem  patris  nostri  auctori- 
tatem  in  P.  rectorem  habeat;  inquirat  ille  ^  diligenter,  quaenam  P.  Rectoris  valetudini 
conveniant,  eaque  ab  ipso  adhibenda  curet 

„De  convictorio  Viennae  instituendo  saepius  toto  hoc  anno  [1553] 
scripsitj  ex  com. ,  Polancus  Patribus  Canisio  et  Launoijo ,  praesertim 
vero  19  Sept."  ^ 

Canisius  Polanco  rescripsit  12.  Octobris  1553. 

140. 

CANISIUS 

P.  lOAXXI  DE  POIiAXCO, 

Societatis  lesu  secretario. 
Vieima  12.  Octobris  1553. 

Ex  archetypo  (2°;  pp.  lY^;  in  p.  4.  inscr.  et  particulae  sig.)  ;  Canisius  sua 
manu  subscripsit  tantum  atque  inscripsit. 

Particulam  epistulae  edidit  Boero,  Can.  p.  98 — 99,  altei*am,  germanice  versam, 
Card.  Steinhuber  1.  c.  I,  16. 

Epistula  usus  est  Polancus,  Chronicon  III,  262. 

Sancto  Ignatio  gratias  agit,  quod  se  ab  episcopatu  riennensi  tmatur.  De  col- 
legii  germanici  initiis ;  se  litteras  exhotiativas  ^iro  eodem  conscripturum ;  Germanos 
ab  eo  alieniores  esse.  Viennae  domum  aperiendam  esse,  in  qua  pueri  nobiJes  a  Sociis 
educentur.  Jtiventutem  misere  corrumpi.  De  contionibus  et  scholis  suis ,  compendio 
theologico  a  Lainio  componendo,  amicis.     Preces  et  alia  petit. 


'  „Erat  alioqui  P.  Lanoyus  tani  laboriosus,  et  tam  parum  sibi  parcebat,  quo 
exemplo  aliis  praeiret ,  ut  etiam  P.  ipse  Canisius  commonefaciendum  illum  serio 
existimaret"  :  Polancus,  Chronicon  III,  255. 

-  „Ad  hoc  officium  electus  fuit  magister  Erardus  Avantianus" :  Po/fOfCi/.?,  Cbro- 
nicon  III,  255. 

^  ^Placuit  P.  Ignatio,  ut  hujusmodi  collegium  externorum  [iuvenum  nobilium] 
inchoaretur" :  Polancus  1.  c.  III,  262.     Plura  infra  p.  437—138. 

28* 


436  l^^O.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

— rlhesus: — 
Molto  Reuerendo  in  Cliristo  .P.  mio 

La  gratia  et  pace  di  Nostro  Signore  IHESV  Christo,  sia  con  noi 
sempre.  Amen.  Ho  receuuto  duoe'  copie  da  parte  del  nostro  R.  P. 
preposito,  et  Tultima  con  la  sua  lettera  principale  era  scritta  alli 
.19.  di  Settembre.  Ringratio  alla  summa  bonta  infinitamente  circa 
il  Vescouato  di  Vienna,  per  che  il  R.  P.  preposito  pigha  quella  cura 
et  diligenza,  per  defendermi  contra  quella  tentatione  et  tempesta 
pericolosissima,  si  fusse  successa.  Nunc  in  portu  nauigo  sub  optimo 
et  fidissimo  Gubernatore. 

Quanto  al  Collegio  Germanico,  per  che  fin'  a  qui  son  stato  vn 
poco  infermo,  no  ho  ben  possuto  scriuere  quella  lettera  eshortatoria,  pur 
farro  presto,  poi  che  mi  truouo  meglio  con  la  gratia  del  omnipotente  ^. 
Et  accio  V.  R.  non  marauiglia  per  che  non  hauemo  procurato  qualche 
suppositj  di  Austria  per  il  detto  Collegio.  Sappia  che  la  dispositione 
de  tal  gente  per  mandar  in  Roma,  sia  qui  molto  difficile,  et  che  sia 
cibo  troppo  difficile  a  digerire  alli  Tudeschi,  sottometterse  alli  con- 
ditioni  fatti  nel  Collegio,  principalmente  quando  sentino  la  obUgation', 
la  qual  si  ha  de  far  alla  sua  sanctita^.  Et  vero,  e,  che  non  sapemo 
fin  a  quj  chiaramente,  con  che  conditione  li  Scholari  ci  hanno  lla  da 
receuere,  et,  come  intendemo,  il  numero  fin,  a,  qui,  e,  poco,    et  il 

lesus.  Valde  reverende  in  Christo  pater.  Gratia  et  pax  lesu  Christi  domini  nostri 
semper  nobiscum  sint.  Amen.  Duo  litterarum  exempla  mandatu  R.  P.  praepositi  nostri 
missa  accepi,  quorum  posterius  una  cum  epistula  eiusdeni  principali  datum  erat 
19.  Septembris.  Quod  ad  episcopatum  viennensem  attinet,  summae  bonitati  im- 
mensas  gratias  ago,  quod  R.  P.  Praepositus  tanta  cura  et  diligentia  contra  tentationem 
hanc  atque  incursionem  me  tueatur.  quae,  si  prospere  successisset,  in  summum  certe 
discrimen  nos  vocasset.    Nunc  in  portu  navigo  sub  optimo  et  fidissimo  gubematore. 

Ad  coUegium  germanicum  quod  attinet,  cum  adhuc  usque  leviter  aegrotarem, 
exhortativas  illas  litteras  scribere  haud  facile  potui ;  scribam  autem  proxime ;  omni- 
potenti  enim  Deo  iuvante  melius  valeo  ^  Ne  autem  R.  V.  miretur ,  quod  collegio 
illi  Austrios  nondum  subministraverimus ,  haec  sciat:  Huius  regionis  homines  ad 
suos  Romam  mittendos  difficillime  adducuntur,  ac  condiciones  in  collegio  illo  hitas 
accipere,  cibus  est  difficilior,  quam  ut  a  Germanis  concoqui  possit,  praesertim  cum 
audient  coUegii  alumnos  summo  pontifici  se  obstringere  debere  ^.  Quamquam  nondum 
clare  cognovimus,   qua  lege  scholastici  isthic  recipiendi  sint;    eosque  adhuc  paucos 


"  Co)'n'gere  quicquid  in  hac  et  similibus  ejjistnlis  contra  graiiuiiaficain  et  ortho- 
hiam  italicam  peccatum  est,  infinitum  foret. 


'  Litterae  significari  vidcntur,  quibus  Ferdinandus  rex  vel  etiam  ahi  principes, 
episcopi,  nobiles  etc.  invitarentnr  ad  collegium  illud  dotandum  vel  saltem  pecunia 
adiuvandum;  cf.  Card.  Steinhuher  1.  c.  I,  12—13. 

^  lusiurandum,  quo  tunc  fidem  suam  sedi  apostolicae  obligare  debebant,  ponunt : 
Cordara  1.  c.  p.  14;  Aug.  T/ieiner,  Geschichte  der  geistlichen  Bildungsanstalten 
(Mainz  1835)  p.  88—89;  Pachtler,  Ratio  Studiorum  I,  382.  Primas  coUegii  con- 
stitutiones  ab  ipso  S.  Ignatio  conscriptas  proponunt :  Cordara  1.  c.  p.  49 — 52 ;  Theiner 
].  c.  p.  409—415;  Pachtler  1.  c.  I,  375—382.     Cf.  Steinhuber  1.  c.  I,  19—22. 


12.  Octobris  1553.  437 

successo  in  molti  Tudeschi  senza  frutto.  Vnde  desideramo  sopra  di 
cio  magior  declaration  di  .V.  R. 

Circa  il  Reuerendo  P.  nostro  Rectore  farro  metter  in  essecutione 
della  persona,  la  qual  habia  Gouerno  circa  la  sanita  sua. 

Scrisse  al  ultimo  di  una  casa  per  nutrir  et  instituir  la  Juuentu  ^, 
con  tal'  intentione,  accio  V.  R.  piu  chiaramente  mi  intenda,  volessimo 
delli  piu  ricchi  et  nobilj  Giouanj  li  quali  facilmente  si  troueranno, 
pigliare  alcuno  numero  et  metter  li  insieme  in  vna  casa  vicina  quanto 
fusse  possibile,  et  nutrir  li  alli  spesj  loro,  et  darli  vn  Rectore  delli 
nostri,  il  quale  li  tenesse  in  buono  gouerno  del  anima  et  del  cuorpo, 
et  stesse  con  loro  presente  poi  che  non  fusseno  occupati  nelle  classe. 
Questo  (come  e  da  sperare  nel  Signore)  darebbe  bon  odore  et  essempio 
a  molti,  e  forzi  adiutara  li  altrj  Collegij  doue  tanto  male  si  nutrisce 
la  Juuentu  nelli  Heresie  et  mali  costumj.  Talmente,  che  e,  gran 
cosa  et  degna  di  pianger,  sentire  et  veder  ogni  dj  come  la  misera 
Juuentu  per  la  malitia,  o,  miseria  di  preceptorj  si  corrumpino  et  vanno 
di  mal  in  pegio,  non  sapendo  che  sia  altro  et  meglior  modo  di  in- 
segnar  la  nobilita  catolicamente.  Vero,  e,  che  questo  assumpto  non 
si  piglia  con  fine  et  proposito  di  augmentar  la  Compagnia  nostra,  la 
qual  in  questi  tempi,  troua  qui,  et  in  altri  logi  di  Ahnania  moltj 
impedimenti,  tanto  nelli  grandi,  quanto  nelli  picolj,  sicome  sa  V.  R. 
Pur  per  il  ben  commune,   e  per  guadagnar  le  anime  delH  parenti  et 

esse  audimus,  atque  in  multis  Germanis  vos  frustra  operam  consmnere.  Hac  igitur 
de  re  copiosius  a  R.  Y.  instrui  cupimus. 

Ad  eifectum  adducam,  quae  nobis  praescripta  sunt  de  eo,  qui  reverendum 
patrem  rectorem  nostrum  gubernet  in  rebus  valetudinem  ipsius  spectantibus. 

Postremis  litteris  de  domo  scripsi ,  in  qua  iuventus  ali  atque  institui  posset '. 
Quod  quo  melius  R.  V.  intellegat,  haec  addo:  Ex  opulentissimis  et  nobilissimis 
pueris  (qui  quidem  reperiri  facile  poterunt)  selectos  aliquos  in  domo  aliqua,  quantum 
fieri  possit,  vicina  coUocare  et  suis  ipsorum  pecuniis  alere  atque  aliquem  e  nostris 
iis  praeficere  velimus ,  qui  eorum  et  animis  et  corporibus  bene  consulat  atque 
ima  cum  iis  sit,  cum  in  scholis  non  occupentur.  Ac  spes  est  in  domino  hac  re 
bonum  odorem  bonumque  exemplum  multis  praebitum  iri  ac  fortasse  cetera  collegia 
adiutum  iri,  in  quibus  adulescentes  in  haeresibus  vitiisque  pessime  enutriuntur. 
Grave  certe  est  et  luctuosum,  cotidie  audire  et  videre  miseros  adulescentes  prae- 
ceptorum  malitia  vel  improbitate  pessum  euntes  ac  de  malo  in  peius  ruentes  neque 
scientes  aliam  eamque  meliorem  exstare  rationem  nobilium  catholice  instituendorum. 
Verum  quidem  est  hos  conatus  non  ea  mente  fieri ,  ut  Societas  nostra  augeatur, 
quam  hocce  tempore  et  hic  et  aliis  Germaniae  locis  multum  impediri  tum  in  magnis 
tum  in  parvis  R.  V.  novit.     At  si    bono    publico  servire  et  parentum   procerumque 


'  lam  in  domo  Sociis  vicina  50  fere  adulescentes  erant,  regis  iussu  ex  eius 
provinciis  Viennam  missi  et  theologicis  studiis  destinati ;  qui  ut  ad  pietatem  a  suis 
praeceptoribus  rite  instituorentur,  P.  Claudio  laio  cordi  erat  {LUterae  quadrimestrex 
I.  456 — 457;  II,  19 — 20).  Affirmat  vero  Polancus  horum  iuvenum,  e  quibus 
multi  ^male  instituti"  accessissent ,  ^rectores"  non  fuisse  eos,  ,a  quibus  emendari 
possent".  jDicebant  eorum  quidam :  quid  vultis  audire  conciones  magistri  Canisii? 
papista  est.    Et  haec  erat  ratio  cur  aliqui  eum  nollent  audire"  (Chronicon  II,  271.  580). 


438  1"^0.    Canisius  loanni  de  Polanco.    12.  Octolnis  1553. 

Signorj ,  et  per  adiutar  nostri  classj ,  e  per  conseruar  la  juuentu ,  et 
per  confermarla  nella  fede,  credo  et  spero  nel  Signor,  che  questo 
modo  predetto  saria  non  poco  utile,  e,  conueniente.  Altramente  si 
vede  chiaramente,  che  noi  non  siamo  bastanti  per  questa  via  delli 
classi  de  conseruar  et  nutrir,  la  Juuentu  nella  fede,  et  religione  Cato- 
lica,  Tanta  corruttione  si  troua  nelli  parentj,  amicj,  et  compagnj,  Ma 
per  che  la  diuisione  della  Casa  nostra  non  si  ha  possuto  fare  fin  a  qui  ^, 
non  si  troua  dispositione  di  cominciare  questa  opera  inanzi  li  Inuerno, 
et  cossi  staremo  espettando  la  resposta,  del  nostro  lleuerendo  P. ,  et 
forse  con  la  gratia  di  Christo,  lo  cominciaremo  con  il  nouo  anno. 

Prego  V.  R.  specialmente ,  che  habia  recommandato  nelli  soi 
sancti  orationi,  il  mio  Fratello  Ottone,  il  qual  ogni  di  qui  si  espetta 
per  star  con  meco.  Idio  li  dia  gratia,  che  sia  sanctemente  in- 
gannato  et  messo  cattiuo  in  quel  Giardino  della  sancta  obedienza. 
lo  anche  non  meno  desidero,  li  sancti  sacrificij  et  orationj  di  V.  R. 
principalmente ,  accio  li  mei  pochi  fatige  nel  predicar  inanzi  la  sua 
Magesta^,  per  leger  ordinariamente  in  Theologia,  siano  grate,  alla 
sua  diuina  Magesta,  et  utili  per  li  Tudeschi.  li  qual  anche  prego 
che  stiano  sempre  nelli  orationi  di  casa,  con  tutta  la  Germania. 

Item  molto  raccomendo  alla  V.  R.   il  Compendio    del  Reuerendo 

animas  lucrari ,  si  scholas  nostras  iuvare  et  iuventutem  in  fide  conservare  et  con- 
firniare  volumus,  credo  et  spero  in  domino  eam,  quam  scripsi,  agendi  rationem  nobis 
valde  utilem  et  convenientem  fore.  Alioqui  patet  solis  hisce  scholis  nos  non  satis 
eifecturos  esse,  ut  adulescentes  in  fide  et  religione  catholica  conserventur  et  nutri- 
antur:  adeo  eorum  parentes,  amici,  socii  perditi  simt  et  corrupti.  Sed  quia  usque 
adhuc  in  separatam  domum  migrare  non  potuimus  S  hoc  opus  ante  hiemem  incipere 
non  libet,  ideoque  reverendi  pati-is  nostri  rescriptum  exspectabimus ,  ac  fortasse, 
Christo  iuvante,  initio  novi  anni  rem  aggrediemur. 

R.  V.  speciatim  rogo ,  ut  sanctis  suis  precibus  Ottonem  fratrem  meum  com- 
mendatum  habeat,  qui  singulis  diebus  hic  exspectatur  mecum  futurus.  Deus  ei 
concedat,  ut  pia  quadam  suasione  missus  in  reticulum  in  hoc  horto  sanctae  oboe- 
dientiae  captus  detineatur.  Nec  minus  ego  ipse  R.  V.  sancta  sacrificia  precesque 
expeto,  imprimis,  ut  exigui  labores,  quos  contionando  coram  regia  maiestate  -  et 
ordinariam  theologiae  scholam  habendo  sustineo,  maiestati  divinae  grati  et  Germanis 
hisce  utiles  sint;  pro  quibus  atque  etiam  pro  Germania  universa  domi  vestrae 
semper,  quaeso,  precationes  fiant. 

Item  R.  V.    compendium    a   reverendo    patre   M.  Lainio   conscribendum    valde 


'  Socii  partem  monastcrii  Domiuicanorum  tenebant.  ^Quia  tamen  ad  juventutem 
instituendam  procul  a  frequentia  urbis  illud  monasterium  Sancti  Dominici  erat,  Regi 
Ferdinando  ut  de  loco  commodiori  prospiceret  suggessorunt"  :  Polancus  1.  c.  II.  570. 

2  Episcopo  vienncnsi,  contionatore  suo  ordinario,  defuncto  „secundo  festo  Pente- 
costes"  (qui  dies  22.  Maii  erat)  anni  1553  Canisium  „audire  Rex  voluit;  et,  ut  Nun- 
cius  Apostolicus  et  Venetorum  orator  [Michael  Surianu.s]  referebat,  Regi  valde  pla- 
cuerat;  et,  cum  die  sequenti  etiam  concionatus  esset,  futurus  ordinarius  concionator 
Regis  videbatur"  {Polancus  1.  c.  III,  244—245).  Erardus  autem  Avantianas  S.  J. 
Vienna  1.  Septembris  1553  S.  Ignatio  scripsit:  „P.  Canisio  tamquam  ordinario  con- 
cionatore  a  festo  Pentecostes  hactenus  usa  est  Regia  Majestas,  dominicis  ac  festis 
diebus*   (Litterae  quadrimestres  II,  376). 


141.    loannes  de  Polanco  Canisio.    23.  Novembris  1553.  439 

P.  M.  Laynez.  Et  stamo  molto  desiderosi  al  pigliar  gosto  della  opera. 
Oltro  di  questo  V.  R.  per  amor  de  dio  si  racordi  delli  gratie  per 
alcuni  Neouiomagiensi  per  che,  per  li  altrj  soi  lettere  V.  R.  promisse 
la  diligenza  sua,  benche  (come  credo)  sia  difficile  di  obtinere  questa 
faculta.  lo  mi  rimetto  in  tutto,  et  da  cuore  desidero  li  orationi  di 
V.  R.  per  me  et  per  Talmania  et  cossi  anchora  delli  Reuerendi 
P.  M.  Miona  \  P.  Pontio  2,  P.  Natali,  P.  Ollaue,  P.  Scorrichio,  P.  Vic- 
toria^,  P.  Benedetto^,  al  quale  hora  non  ho  potuto  responder,  con 
tutti  altri  Padri  et  fratelli  charissimi  di  casa.  II  Signore  ci  conseruj 
et  augmenti  sempre  nella  sua  sancta  gratia!  Viennae  .12.  di,  de 
Octobre  1553:  Di  V.  Reuerenda  Pat. 

Figliolo  indegno 
Pet.  Canisio. 

f  Al  Reuerendo  Padre  mio   in  Christo  M.  Giouan  Polanco    della 
Compagnia  de  lESV,  Jn  Roma. 

S.  Ignatius  Canisio  rescripsit  29.  Novemln-is  1553. 

comraendo;  quo  libro  frui  vehementer  cupimus.  Praeterea  R.  V.  per  Dei  amorem 
rogo,  ut  gratiarum  meminerit,  quas  pro  Noviomagis  quibusdam  petii :  prioribus  enim 
litteris  operam  tuam  promisisti;  quamquam  eam  facultatem  difficulter  impetrari 
existimo.  Ego  arbitrio  tuo  totum  me  permitto  atque  ex  animo  desidero,  ut  R.  V. 
pro  me  et  pro  Germania  Deum  precetur  utque  idem  faciant  reverendi  patres 
M.  Miona  ^  P.  Pontius  ^,  P.  Natalis ,  P.  Olavius ,  P.  Schorichius ,  P.  Victoria  ^ 
P.  Benedictus  *,  cui  nunc  non  potui  rescribere,  cum  ceteris  omnibus,  qui  tecum  sunt, 
patribus  et  fratribus  carissimis.  Dominus  sanctam  suam  gratiam  semper  in  nobis 
conservet  et  augeat.    Viennae  12.  Octobris  1553.    Reverendae  paternitatis  vestrae 

Filius  indignus 
Pet.  Canisius. 
Reverendo  patri  mco  in  Christo  M.  loanni  Polanco,  Societatis  lesu,  Romae. 

141. 
P.  IOAX5fES  DE  POL.AXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 
Roma  23.  Novenil)ris  1553. 

Ex   adnotationthm   additis   Polanci    Chronico  III,    244,    adnot.  1.     („Polancus, 
ex  com.,  Patri  Canisio,  23  Nov.") 


^  Emmanuel  Miona  Compluti  et  Parisiis  S.  Ignatio  a  sacris  confessionibus 
fuerat;  a  quo  postea  in  Societatem  admissus  est  {Orlandinus  1.  c.  1.  1,  n.  123). 

^  P.  Pontius  Gogordanus  anno  1549  Romae  rem  domesticam  Societatis  adniini- 
strare  coeperat  [Orlandinus  1.  c.  1.  9,  n.  4). 

^  Petrus  Schorichius  et  loannes  de  Victoria  Vienna  Romam  missi  erant.  Cf. 
Cartas  de  San  lynacio  III,  404—405  et  Polanci  Chronicon  II,  581 ;  III,  253. 

*  Benedictus  Palmius  a.  1548  cum  Canisio  magister  fuerat  Messanae  et  a.  1553 
Romae  sermones  sacros  babebat  {Orlandinus  1.  c.  1.  8,  n.  13;  1.  13,  n.  6). 


440  142.    S.  Ignatius  Canisio.    29.  Novcmbris  1553. 

Qui  si  manda  un  Giubileo  ^,  cui  tenore  vederanno  le  RR.  W. 

et  lo  potranno  publicare  come  si  giudichera  conveniente.  —  —  — 

His  litteris  iubilaeum  >   adiungo,    quod  RR.  VV.  perlectum   promulgare 

poterunt  ea  ratione,  quae  videbitur  esse  aptissima.  —  —  — 

143. 
SANCTtS  lOXATIlIS 

CANISIO. 

Roma  29.  Novembris  1553. 

Ex  apographo  recenti,  quod  nuper  a  P.  TJieodoro  Grnnderath  S.  J.  collatum 
est  cum  apographo  sub  medium  saeculum  XVII.  scripto ,  quod  exstat  in  historia 
manu  scripta  coUegii  gerraanici  et  hungarici  Urbis ,  a  P.  GuiUelmo  Fushan  S.  J. 
a.  1655 — 1662  in  ipso  illo  collegio  composita  (I,  4);  quae  in  archivo  eiusdem  col- 
legii  superest. 

Epistulam  hanc  seu  potius  hoc  epistulae  fragmentum  germanice  vertit  et  in- 
tegrum  primus  typis  exscripsit  Card.  Sfeinhiiber  1.  c.  I,  17 — 18.  Maior  fragmenti 
pars  ex  codice  patris  Fusban  typis  descripta  est  a  Cordara  1.  c.  p.  20  et  ex  Cor- 
darae  libro  transcripta  in  „Epistolas  S.  Ignatii"  editas  a  Menchaca  1.  c.  p.  197—198, 
et  in  ,Cartas  de  San  Ignacio"  VI,  439.  87—88. 

Collegii  germanici  invenes  liheraliter  tractari  et  hene  2)roficere.  Aliquot  iii  illud 
iuvenes  mittendos  esse. 

Collegium  Germanicum,  quod  attinet,  minus  prosperum  illius 

successum  (si  non  est  inimicus  ille  homo^)  quis  spargat  nescio, 
Secundum  sane  cursum,  aspirante  Deo,  ex  sententia  tenet.  Iniquis- 
simis  hisce  temporibus  omnino  nihil  Alumni  desiderant,  quod  ad  vitae 
necessitatem,  uel  morum,  litterarumque  profectum  faciat^,  qui  prae- 
sentes  in  Collegio  sunt  triceni,  suas  in  classes  pro  doctrinae  varietate 
distributi,  spem  de  se  praebent  futurum  esse^  ut  praeclari  ad  Dei 
gloriam  evadant.  Etiam  atque  etiam  numerum  augere  cuperemus 
bonorum.  Insolens  quispiam,  inter  mehores  admissus,  iterum  de- 
missus^  est.  Y.  R.  in  id  incumbat,  vt  adolescentes  aliquot  frugi 
seligat,  ad  nos  mittendos.  Tam  paucis  hic'  adstringuntur,  opinione 
nostra ,  ut  miremur  aequo  grauiorem  disciplinam  et  obligationem 
uideri.  Quof'  hebdomadis  ad  suburbanos  agros,  animi  causa  bis  con- 
cedunt.  Nulla  tractantur  asperitate,  imo  maxima  potius  liberalitate, 
modo    ut    cum    aedificatione    vitam   instituere    volint^      Quanta   uero 


*  Cord.  om.  esse. 

''  Sic  apogr.  antiquum;  sed  cum  Cord.  legcndum  videtiir:  dimissus. 

'  hi  Cord.  "^  Singulis  Cord. 

^  Quae  sequuntur,  a  Cordara  posita  non  stint. 


'  De  hoc  vide  infra  p.  442».  ^  Matth.  13,  28.  39. 

^  Collegium  maxime  de  pecunia  laborabat :  ex  Germania  enim  nil  sperari  poterat ; 
ac  lulii  III.  pontificis  acrarium  bello  parmcnsi  exhaustum  erat  {Steinhuber  1.  c.  I,  7). 


143.    S.  Ignatius  Canisio.    Annis  1553  et  sequentibus.  441 

fruantur  opportunitate  studiorum  in  CoUegio  nostro,  cui  contigui  sunt, 
adiunctus  hic  catalogus  docebit  ^ :  credo  liic  unius  anni  spatio  plus. 
quam  alibi  duorum  profecturos.  —  — 

Cordara  existimare  videtur  epistulam  hanc  circiter  finem  a.  1555  datani  esse ; 
•quod  tenipus  etiam  Menchacae  et  editori  operis  ^.Cartas"  etc.  probatur.  Sed  in 
codice  Fusbani  dies  29.  Novembris  1558  ei  adscriptus  est;  atque  hoc  tempus  rebus, 
quae  de  collegio  germanico  hic  scribuntur,  melius  congruit  quam  illud,  et  etiara  ab 
emin.  Cardinali  Steinhuber,  historiae  eiusdem  collegii  peritissimo,  ponitur. 

Quae  hic  de  alumnorum  profectu ,  rusticationibus  etc.  scribuntur ,  iis  valde 
sirailia  sunt,  quae  Ignatius  Roma  2.  lanuarii  1554  de  collegio  illo  ad  oranes  Socie- 
tatis  praepositos  et  rectores  scripsit  ^.     Ceterum  cf.  infra  p.  505. 

143. 

SA]¥CTUS  ICJNATIUS 

CANISIO. 

Annis  1553  et  seqaentibus. 

Ex  Polanci  Chronico  III,  258—259. 

De  modo,  quo  collegium  viennense  ceHo  reditu  stabiliendum  sit.  Aliormn  or- 
dinum  monasteria  non  admittenda  nisi  ipsis  consentientihus.     De  tiniversitate. 

Qiiae  in  Polanci  Chronico  „n.  578  dicuntur" ,  inquit  Chronici  editor 
(l.  c.  p.  259,  adn.  2),  „reperire  est  iterata  saepiiis  ab  Ignatio  aut  ex  Ignatii 
commissione  a  Polanco  litteris  ad  Laimoyum  et  Canisium  toto  hoc  anno 
et  sequentibus  datis".  Polancus  autem  illo  loco  haec  refert:  „Pater 
quidem  Ignatius  prohavit  quod  nostri  [Viennenses]  serio  de  collegii  do- 
tatione  ac  fundatione  agerent;  et,  quamvis  certum  locum  non  haherent, 
suggessit  applicationem  redituum  fieri  posse  collegio  erecto,  vel  erigendo, 
si  cito  ohtineri  proprius  locus  non  potuisset ;  nec  improhabat  divisionem 
monasterii  [alicuius  ex  iis,  quae  mendicantium  ordines  Viennae  hahehant, 
a  capitulo  generali  ordinis  vel  summo  pontifice  impetrandam^] ,  dum- 
modo  ad  tempus  id  fieret,  donec  locum  commodum,  ac  omnino  suum, 
collegium  haheret;  queni  si  aliqua  occasio  ohtidisset^  eam  esse  amplec- 
tendam  [censehatj.  Utcumque  autem  res  esset  cum  Pontifice  transigenda, 
non  per  nostros,  quia  res  odiosa  videhatur,  tractandam  esse  sentiehat, 
sed  a  Rege  ipso  et  per  ipsius  ministros  hoc  tractari  oportere ;  et  si 
locus  religiosorum  obtinendus  erat ,  ne  sine  ipsorum  consensu  admitt^- 
retur,  admonuit.  Quod  si  ex  reditihus  ecclesiasticis,  qui  ad  Regis  manum 
devenerant,  et  non  ex  patrimonio  Archiducali  Austriae  dotatio  facienda 
erat,  curandum  esse  ut  eo  in  loco  hona  assignarentur ,  uhi  facile  exigi 
reditus  possent;   et  largius   censehat    ex  talihus  reditihus  usurpatis  do- 


'  ,,Catalogum  lectionum"  collegii  romani  significat;  cuius  nescio  num  ullum 
supersit  exemplum.  ^  Cartas  de  San  Ignacio  IV,  409—411. 

^  Hoc  modo  ^divisionem"  hanc  obtinendam  fuisse  intellegitur  ex  Chronici 
n.  577  (1.  c.  p.  258). 


442  144.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

tationem  esse  faciendam,  quam  sl  ex  patrimonio  jam  dicto  fleret;  nam 
sexaginta,  vel  quinquaginta  saltem  collegiales,  Viennense  illud  CoUegium 
opportune  sustentaturum  dicehat,  ad  regionum  iUaruni  auxilium,  et  ut 
Universitas  iUa,  quae  theologiae  auditoribus  destituehatur ,  ex  nostris 
celebrior  ac  frequentior  redderetur." 

144. 

CANISIUS 
P.  lOANXI  DE  POLAXCO  S.  J. 

Vieniia  5.  lannarii  1554. 

Ex  autographo  (2°;  pp.  3;  in  p.  4.  inscr.  et  particulae  sig.). 
Particulam    epistulae,    germanice   versani ,    proposuit  /.  Jansaen  \.   c.  IV,    98. 
Usus  est  hac  epistula  etiam  Card.  Steinhuber  1.  c.  I,  18. 

InhUaeo  promulgando  quosdani  obsistere.  Beligionem  misere  decrescere.  Com- 
munionem  „sub  utraque"  posci ,  maxime  ab  Hungaris.  Non  reperiri ,  qui  ad  epi- 
scopatus  similiaque  officia  idonei  sint.  Paucissimos  sacerdotium  suscipere.  Cuiusmodi 
doctrinae  catholicae  compendium  conscribendum  sit.  Cur  parentes  in  collegium  ger- 
manicum  filios  non  mittant.  Regem  iitipcrioKiiix  maitdare,  tit  Socii  in  monasterium 
carmelitannm  immigrent.  Num  officia  (liriiiK  in  eo  teinplo  a  Sociis  cantanda  sint? 
Doininicanos  monasterio  suo  timere.  (JHilielinunt  FosteUum  Viennae  Unguae  arabicae 
docendae  munus  captare.  Widmanstadiiim  alphabetum  iaponicum  petere.  Societatis 
fratres  scholasticos  Viennae  in  Utteris  parum  proficere. 

lESUS 
Reuerendo  molto  in  Christo  Padre  mio  pax  Cliristi  nobiscum. 

L'  ultima  di  V.  R.  scritta  al  23  de  Nouembre  e  stata  a  me  gra- 
tissima  con  il  Giubileo.  Pur  fin  a  qui  non  e  publicata  questa  gratia, 
perche  alcuni  impedimenti  se  trouano  appresso  de  costoro,  liquali  anche 
haueriano  bizogni,  come  quelli  d'  Engelterra  dell'  adgiuto  spirituale  ^. 


lesus.     Multum  reverende  in  Christo  pater  mi,  pax  Christi  nohiscum. 

Postremae  reverentiae  vestrae  litterae  23.  Novemhris  missae  simul  cum  iubilaeo 
mihi  fuere  gratissimae.  At  usque  adhuc  haec  gratia  promulgata  non  est,  impedimenta 
aliqua  afterentihus  iis,  qui  non  minus  quam  Angli  spiritualihus  suhsidiis  egent '. 


'  Cum  mense  lulio  anni  1553  Eduardus  VI.  Angliae  rex  mortuus  esset  et 
Maria  soror,  nomine  et  professione  catholica,  ei  successisset,  lulius  III.  non  solum 
Reginaldum  cardinalem  Polum  cum  ^legati"  potestate  eo  mittere  statuit,  sed  etiam 
gratuitam  poenarum  noxis  dehitarum  condonationem  sive  indulgentiam  ,in  forma 
iubilaei"  iis  concessit,  qui  sacramentis  se  munirent  certaque  opera  pia  praestantes 
Deuin  precarentnr,  ut  „reductioni  Angliae  optatum  successum  tribueret"  et  Christia- 
norum  calamitates  miseratus  christianos  principes  ad  firmam  concordiam  componeret 
{RaijnaJdus,  Annales  ecclesiastici  ad  a.  1553  n.  1 — 34).  Ac  Poiancus  quidem  asserit 
aestate  a.  1558  Roma  iubilaeum  perlatum  esse  ad  Mariam  Bohemiae  reginam,  quae 
Caroli  V.  filia  et  Maximiliani,  Ferdinandi  I.  filii  primogeniti,  uxor  erat  (1.  c.  III,  244). 
Sed  id  eadem  de  causa  concessum  esse  puto  ac  generale  illud,  etsi  fortasse  condicio- 
nibus  lenioribus. 


5.  lamiarii  1554.  443 

Iddio  maiidi  molti  operarij  a  queste  bande  per  la  sua  somma 
gratia.  Altramente  diuenteranno  non  dico  heretici,  ma  come  li  bruti 
animanti,  tanta  e  la  abondantia  delle  malitie  et  corruttioni  in  queste 
prouintie.  lo  me  marauiglio  che  fin  a  qui  non  sequita  il  martyrio 
delli  buom',  in  somma  ogni  di  se  va  piu  et  piu  per  mancar  nella  Re- 
ligione,  et  anche  li  Catholici  dicono  che  sarria  buono  communicar  sub 
vtraque,  et  che  la  Sua  Santita  haueria  prouedere  a  tante  milliaria 
de  genti,  li  quali  con  tal  dispensatione  potrebbono  ex  parte  esser 
adgiutati.  Et  cosi  se  murmurano  li  Vngari  per  tutto  con  queste  altre 
prouintie,  et  per  la  sua  impazientia  non  possono  espettare  in  fino  che 
se  cercasse  la  via  della  dispensa.  Et  perche  li  prelati  anche  in  questo 
dubbitano  ex  parte,  perche  la  gente  non  vol  lassare  questo  modo  de 
communicare,  prego  V.  R.  P.  ci  dia  alcuni  buoni  auizi  per  dar  suc- 
corso  tanto  alli  Catholici,  li  quali  ogni  di  diuentano  piu  et  piu  fredi 
nelle  cose  della  Ecchezia,  quanto  alli  perzi  et  schismatici,  li  quali 
senza  fine  se  qui  multiplicano,  ne  sono  mai  puniti  per  tal  defectione  etc.  ^ 

II  Re  se  troua  in  questi  termini  che  volendo  dare  beneficij,  pre- 
latura  et  Veschouati  a  persone  vn  pocho  disposte,  non  puo  trouare 
nessuno  dapoi  tanti  mezi^. 

Et  cossi  anche  la  Ecchieza  Cathedrale  qui  non  puo  trouar  mi- 
nistri,  e  Officiati  ^,  et  restano  le  parochie  o  vacue,  ouero  occupate  delli 


Deus  pro  summa  sua  clementia  multos  operarios  iii  has  regiones  mittat;  alio- 
quin  evadent  non  dico  haeretici,  sed  quasi  bruta  animalia ;  tantopere  hae  provinciae 
abundant  malitia  et  pravitate.  Equidem  miror  bonis  adhuc  non  esse  subeundum  mar- 
tyi-ium ;  ne  multa,  religio  in  dies  decrescit,  atque  etiam  catholici  asserunt  communionem 
„sub  utraque"  utilem  fore,  ac  sanctitatem  suam  tot  hominum  miUbus  consulere  debere, 
qui  ea  dispensatione  ex  parte  sublevari  possint.  Atque  cum  ceteris  hisce  provinciis 
etiam  Hungari  murmurant,  neque  pro  sua  morarum  impatientia  exspectare  possunt, 
donec  dispensatio  petatur.  Et  quia  praelati  quoque  hac  in  re  ex  parte  dubitant, 
populo  hoc  communionis  ritu  desistere  nolente,  R.  P.  V.  aliqua,  quaeso,  consilia  nobis 
det,  ut  et  catholicos  iuvare  possimus,  in  quibus  ecclesiae  studium  magis  magisque 
in  dies  languescit,  et  perditos  ac  schismaticos  homines,  qui  continuo  augentur 
neque  huius  defectionis  poenas  umquam  pendunt  etc.  ^ 

Rex  ad  hanc  condicionem  redactus  est,  ut  beneticia ,  praelaturas ,  episcopatus 
hominibus  aliquo  modo  idoneis  dare  volens,  idoneum  multis  mensibus  invenire  non 
possit  ^. 

Ideoque  etiam  ecclesia  nostra  cathedralis  ministris  et  officialibus  caret^,  et 
parochiae  aut  vacant  aut  ab  apostatis  et  hominibus  infamibus  occupantur.    Ac  iuvenes 

>  Cf.  infra,  monum.  98. 

2  Hungariae  reges  ex  ipsius  S.  Stephani  tempore  episcopos  ^nominabant". 
Postea  ,nominandi"  vel  ^praesentandi"  ius  sive  „indultimi''  a  summis  pontificibus, 
praeter  alios  principes  et  respublicas,  etiam  Bohemiae  reges  et  Austriae  archiduces 
acceperunt  (6^.  Fhillips ,  Kirchenrecht  V  [Regensburg  1854],  §  224,  p.  403—409. 
J.  Fr.  Schulte ,  System  des  allgemeinen  katholischen  Kirchenrechts  [Giessen  1856] 
§  32,  p.  225-226). 

'  Anno  1544  senatus  viennensis  cum  ^visitatoribus"  dioecesis  viennensis  con- 
questus   est :    In   ecclesia   cathedrali    S.  Stephani    antea    18   sacerdotes    contionibus, 


444  1^4-    Canisiiis  loanni  de  Polanco. 

apostate  et  persone  infami.  ne  li  giouani  se  eurono  del  sacerdotio, 
talmente  che  de  questa  Vniuersita  (come  dicono)  in  20  anni  quasi 
non  sono  fatti  20  *  preti  etc,  ^  Onde  per  1'  amor  de  Dio  crucifisso 
dateci  alcuni  amaestramenti,  che  possiamo  far  vtile  al  prossimo  tanto 
desperato  etc. 

Quanto  al  compendio,  tutti  desiderassimo  veder  alcuna  parte  de 
esso  et  molto  piu  che  fusse  finito  et  redutto  a  vna  epitome,  se  par- 
eranno  quelli  7  libri  tropo  longi  et  essacti^.  Certo  per  satisfar  a 
costoro  besogniara  lassar  la  subtilita,  la  longezza  et  obscurita.  tutti 
vorriano  che  se  facesse  per  li  Catliolici  vn  Compendio,  sicome  Philippo 
Melanchtone  ha  scritto  Locos  communes  per  li  suoi  in  Saxonia  -^. 
Pur  tutto  questo  dico,  non  preiudicando  alla  opera  del  Reuerendo 
P.  Laijnes,  il  qual  non  puo  (credo  io)  seruare  mal  ordine  et  modo 
nella  sua  compositione.    Solamente  prego  V.  R.  che  1'  opera  vada  vn 


sacerdotium  adeo  neglegunt,  ut  ex  hac  universitate  (uti  ferunt)  20  fere  annis  20 "  sa- 
cerdotes  non  prodierint  etc.  *  Quare  per  Deura  cruci  affixum  rogamus:  aliqua  nobis 
tradite  praecepta,  ut  proximos  adeo  desperatos  adiuvare  possimus  etc. 

Quod  ad  compendium  attinet,  aliquam  eius  partem  videre  omnes  cupimus 
multoque  magis  optamus,  ut  absolvatur  et  in  epitomen  redigatur ,  siquidem  septem 
illi  libri  prolixiores  et  accuratiores  esse  videantur  ^.  Certe  qui  liisce  hominibus 
satisfacere  vult,  cavendura  ei  est  a  subtilitate,  prolixitate,  obscuritate.  Omnes  com- 
pendium  pro  catholicis  conscribi  optant,  sicut  Philippus  Melanchthon  ,locos  com- 
munes"  pro  Saxonibus  suis  conscripsit  ^.  Nec  tamen  haec  scribens  ullum  detri- 
mentum  inferre  velira  operi  reverendi  patris  Lainii ;  neque  enini  fieri  posse  existirao, 
ut    male    res    disponat    raaleve    proponat.      Hoc    tantura    a    R.    V.    peto,    ut    opus 


*  Sic  autographum.  Apograjyhum  a  Boero  scriptum  habet:  due;  huius  ergo 
viri  oculos  zero  fugisse  lidetur ;  atque  ex  eo  apographo  idem,  error  irrepsit  in  loannis 
Janssen  „Geschichte  des  deutschen   Volkes"  (IV  fl4.  ed.  1891],  98). 


sacraraentorura  adrainistrationi ,  aliis  sacris  ministeriis  operam  dedisse;  iam  autem 
6  tantum  sacerdotes  atque  inter  eos  duos  tantura  contionatores  superesse  {Wiede- 
mann  1.  c.  II,  39 — 40).  Ferdinandus  rex  1.  lanuarii  1554  et  24.  lulii  1556  ecclesiae 
illi  ^reformationes"  dcdit;  quae  typis  exscriptae  swni  &\i  Herm.  Zschokke,  Geschichte 
des  Metropolitan-Capitels  zum  heiligen  Stephan  in  Wien  (Wien  1895)  p.  121 — 130. 
Canisii  operam  in  ea  re  intercessisse  sat  verisiraile  est. 

'  „Obseruauerat  Vrbanus  Labacensis  Antistes  totis  annis  viginti  Ciuiura  Vien- 
nensiura  neminem  sacerdotera  factum"  {Sacchinus,  Can.  p.  96).  Ac  Fridericus  Nausea 
episcopus  viennensis  haud  multo  ante  conquestus  erat:  „Paucissirai  enira,  vix  unus 
aut  alter  e  scholis  Vienuensibus  interdum  prodeunt  Clerici,  et  tamen  in  Ciuitate 
Viennensi  plus  minus  sexcentos  constat  esse  Scholares  et  studiosos"  (Episcopatus 
Viennensis  Austriae  Gravamina  ed.  Seh.  Brunner  in  „Studien  und  Mittheilungen 
aus  dem  Benediktiner-  und  Cisterzienser-Orden"  4.  Jahrg. ,  II  [Wiirzburg-Wien 
1883],  162-164). 

*  Vide  supra  p.  411.  412.  428  et  infra  p.  478. 

*  Philippus  Melanchthon  anno  1521  primum  edidit  ^Locos  communes  rerum 
theologicarura  seu  hypotyposes  theologicas",  in  quibus  disponendis  Petrum  Lom- 
bardum  imitatus  est.  Hic  liber  primum  doctrinae  lutheranae  enchiridion  vel  com- 
pendium  fuit  et  ante  annum  1526  iara  septies  decies  prelum  subierat. 


5.  lanuarii  1554.  445 

pocho  piu  inanzi,  et  che  quello  [che]  e  composto  sia  limato  et  esscritto 
in  sua  perfettione,  si  come  ha  d'  essere. 

Se  partira  presto  de  qua  il  Reuerendissimo  Nuntio  della  sua 
Santita  ^  et  andara  con  esso  vn  buon  giouane  (se  dice  nobile  de  Stiria) 
per  star  nel  Collegio  germanico  ^ ;  et  speramo  de  mandar  piu  gente, 
se  non  fusse  questo  impedimento,  che  li  parenti  pensasseno  non  re- 
hauere  li  suoi  alla  sua  volonta,  ma  che  per  1'  obligatione  questi  siano 
sforzati  o  de  restar  per  molti  anni  in  Roma ,  ouero  d'  andar  in  altri 
luogi  di  Germania,  doue  hauessino  li  suoi  beneficij  ^.  Pur  se  restasse 
quella  liberta  a  loro,  sicome  al  Reuerendissimo  Labbaccense,  al  qual 
e  promesso  dal  nostro  R.  Padre,  che  potra  li  suoi  a  qual  se  voglia 
tempo  rehauere  *,  non  dubito  qui  se  trouarebbono  molti  con  il  tempo, 


illud   paulo  magis   procedat    et,    quae   conscripta   sunt,    limentur,    ut   par    est,    ac 
perpoliantur. 

Reverendissimus  sanctitatis  suae  nuntius  '  mox  hinc  discedet ;  quocum  bonus 
quidam  adulescens  (nobilem  Styrum  esse  dicunt)  proficiscetur,  ut  in  coUegium  ger- 
manicum  recipiatur  ^ ;  et  spes  esset  plures  a  nobis  mitti  posse ,  nisi  hoc  unum  ob- 
staret :  Parentes  censent  se  filios  e  coUegio  pro  arbitrio  revocare  non  posse ;  hos 
enim  fide  data  obstringi,  ut  aut  per  multos  annos  Romae  maneant  aut  in  alias 
<Termaniae  partes  migrent ,  ubi  beneficia  ecclesiastica  teneant '.  Attamen  si ,  quam 
reverendus  pater  noster  reverendissimo  Labacensi  promisit,  illis  quoque  fieret 
potestas ,   suos   quandocumque   libuerit   revocandi  * ,    sine    dubio    multi   paulatim  in- 


^  Hieronymus  Martinengus,  qui  erat  abbas,  protonotarius  apostolicus,  prae- 
latus  domesticus  lulii  III.  (*  Breve  lulii  III. ,  25.  Aprilis  1550  ad  Ferdinandum  I. 
datum;  Viennae  in  archivo  aulae  caesareae,  Romana  1550,  Fasc.  2,  n.  25). 

2  Ex  *catalogo  alumnorum  collegii  germanici,  ibidem  anno  1608  ex  litteris 
archetypis  exscripto,  intellegitur  anno  1554  duos  ^Styros"  receptos  esse:  Sebastia- 
num  Molitor  et  Stephanum  Fasthang;  uterque  5.  Aprihs  collegium  ingressus  est 
(Cod.  rom.  „A11.  coll.  germ."  p.  9)  et  dioecesis  neostadiensis  (Wiener-Neustadt)  fuit. 
Cf.  Steinlmher  1.  c.  I,  42. 

^  Inter  leges  collegii  germanici  (cf.  supra  p.  436)  haec  erat:  Cardinalibus 
^Protectoribus  incumbat,  .  .  .  providere,  ut  Ecclesiastica  Beneficia  ipsis  Scholasticis, 
juxta  rationem  talenti  et  dignitatis  cuiusque,  conferantur;  et  prospicere  ad  quem 
potissimum  populum  quemque  mitti  conveniat,  spectato  tantum  augmento  divinae 
gloriae,  et  ipsorum  populorum  necessitate.  Considerabunt  etiam  illi,  an  expediat 
aliquos  in  imiversam  Germaniam  mitti,"  etc.  {Cordara  I.  c.  p.  52.  TJteincr  I.  c. 
p.  414—415.     PachUer  1.  c.  p.  381). 

■*  [Jrbanus  Textor  (Weber) ,  1544—1558  episcopus  labacensis  (Laibach,  Car- 
niolae  caput),  anno  1550  Ferdinando  regi,  cui  a  confessionibus  erat  et  largitionibus, 
praecipuus  auctor  fuerat,  ut  Societatis  collegium  Viennae  conderet,  et  eidem  col- 
legio  summum  patronum  se  praestabat  {Folanciis  I.  c.  II,  75.  267 — 268.  272—273. 
277.  Litterae  qtindrimestres  I,  459—460).  Hic  cum  litteris  30.  Maii  1553  datis 
petiisset,  ut  duo  alumni  sui  ex  collegio  germanico  ad  se  remitterentur ,  S.  Ignatius 
27.  lunii  1553  rescripsit:  „Ad  nutum  Dominationis  tuae  Reverendissimae  redire 
eos  in  Austriam  curabo ;  si  tamen  eruditiores ,  et  in  virtutum  studio  provectiores 
recipere  velit,  eos  paulo  diutius  Romae  relinqui  oportere  plane  sentio"  (Cartas  de 
San  Ignacio  III,  405.  224).  lidem  ab  Ignatio  in  epistulis  27.  Februarii  et  25.  lunii 
1554  ad  eundem  datis  ^BarthoIomaeus"  et  „Iohannes"  vocantur  (1.  c.  IV,  436.462); 
ideo  dubium  esse  vix  potest  quin  ii  sint,    qui  in  *cataIogo  collegii  germanici  anti- 


446  ^^'^-    Canisius  loaniii  de  Polanco. 

li  quali  anclie  con  tal  conditione  manclarebbono  li  suoi.  V,  R.  de  gratia 
ci  mandi  una  resposta  sopra  cio. 

Per  li  Nouiomagensi  hauer  le  gratie  sicome  sempre  a  me  e  parzo, 
sara  molto  difficile,  et  pero  non  voglio  piu  in  questo  molestare  V.  R., 
ma  cercar  alcuna  honesta  escuza  quando  io  scriuero  alli  predetti  ^. 

Che  scriue  V.  R.  circa  il  successo  del  collegio ,  rigratiamo  al 
Signor  eterno  per  tanto  frutto,  et  spero  che  assai  se  adiutaranno  li 
nostri,  et  qua  poi  tornaranno  con  grand  edificatione  il  P.  Schorichio, 
Jonas  et  Hermas^  con  piu  altrj  fratellj. 

Circa  il  luogo  del  nostro  Collegio  sappia  V.  R.  che  la  sua  Maesta 
con  li  suoi  vogliono  in  ogni  modo,  et  anche  par  bene  a  noi  altri, 
che  se  firmiamo  nel  monasterio  delli  Carmelite,  si  come  per  altre 
littere  (nisi  fallor)  e  stato  scritto  dal  nostro  R.  P.  Rettore.  Diro 
solamente  vna  difficolta  o  duoe,  le  quali  s'  oiferiscono  in  questa  mi- 
gratione.  La  vna  e,  che  la  sua  Maiesta  vedendo  questo  grande  mo- 
nasterio,  come  e  desolato  delli  suoi  frati  Carmelitani,  procede  contra 
H  superiori  de  questo  ordine  con  alcuno  imperio,  et  li  scrive  quasi 
authoritatem  habens,  che  vole  mitter  noi  altri  in  luogo  de  quelli  detti 
frati  ^ ,  tahnente   che  quell'  ordine  (sicome  pare  a  me)  potria  pigliar 

venirentur,  qui  hac  cnra  condicione  suos  Romam  mitterent.  R.  V.  liac  de  re,  quaeso, 
nobis  rescribat. 

Gratias  illas  pro  Noviomagis  obtinere  semper  mihi  visum  est  difficillimum ;  quare 
hac  in  re  R.  V.  haud  amplius  volo  esse  molestus  ;  honestam  aliquam  excusationem 
quaeram,  cum  iis  scribam  *. 

Quae  R.  V.  de  collegii  prospero  successu  scribit,  nos  ad  gratias  domino  aeterno 
agendas  movere  debent,  quod  tam  secundum  proventum  largitur;  ac  spero  nostros 
multum  istic  profecturos  et  pietatem  vehementer  apud  nos  excitatum  iri,  cum  istinc 
ad  nos  redierint  P.  Schorichius  et  Jonas  et  Hermas  ^  aliique  fratres  complures. 

Quod  ad  sedem  collegii  nostri  attinet,  R.  Y.  hoc  sciat:  Maiestas  regia  cum 
suis  omnino  vult  —  et  nobis  quoque  probatur  —  in  monasterio  Carmelitarum  nos 
considere ;  quod  aliis  etiam  litteris  (nisi  fallor)  a  R.  P.  rectore  nostro  vobis  relatum 
est.  Unam  tantum  difficultatem  vel  duas  proponam,  quibus  haec  migratio  obstruitur. 
Una  haec  est:  Maiestas  regia  amplum  illud  monasteriura  a  fratribus  suis  Carmeli- 
tanis  desertum  videns,  eius  religionis  praefectos  quasi  imperiose  tractat  ad  eosque 
quasi  auctoritatem  habens  scribit  se  nos  in  vicem  fratrum  illorum  mittere  velle  *. 
Quare  religiosi  illi  (ut  mihi  videtur)  graviter  contra  Societatem  nostram    irritari  ac 


quissimo  19.  lulii  1553  coUegium  ingressi  esse  his  verbis  traduntur:  .Bartholomaeus 
Philiuslaufer  [sic ;  filius  Lauferi V]  Obernburgensis  Labacensis  Dioecesis",  „Joannes 
Kobenzl  Aquileiensis  Dioecesis"  (Cod.  rom.  ,A11.  coll.  germ."  p.  4;  cf.  Steinhuher 
1.  c.  I,  41). 

1  Cf.  supra  p.  439. 

■^  lonas  Adler  et  Herraes  Halbpaur;  cf.  supra  p.  415. 

^  In  monasterio  carmelitano  Beatae  Mariae  Virginis  „am  Hof''  anno  1544 
prior  et  4  fratres  degebant,  anno  1554  unus  .supererat  prior,  isque,  si  PoJanco  (1.  c. 
III,  260)  credimus,  senex  et  habitu  utens  saeculari  [V]  ac  Sociis  cedere  paratus. 
Ferdinandus  anno  1551  ordinis  moderatores  de  novis  monachis  niittendis  admonuerat; 
sed  horum  piae  voluntati  teraporis  iniquitas  obstabat  {Biicholtz  1.  c.  VIII ,  187. 
iriedenutnn  1.  c.  II,  83;    Kink,  Universitat  zu  AVien  I",  305.     Socher  1.  c.  47—48). 


5.  lanuarii  1554.  447 

vna  grand'  indignatione  contra  la  compagnia,  lamentandose,  che  alla 
nostra  instantia  il  Re  li  habbia  catziato  \aa ,  et  che  semo  cosi  stato 
intrusi  etc.  Certo  qui  se  dice,  che  nel  vltimo  Capittulo  de  Roma 
fatto  delli  predicatori  di  S.  Dominicho,  anche  siano  proposte  simili 
querele  contra  noi  altri,  quasi  volessemo  occupar  tutto  il  suo  mona- 
sterio  in  Vienna  ^.  Onde  determinarono  li  predetti  Padri,  che  alcuni 
Dottori  valenti  delli  suoi  fussino  mandati  qua  de  Italia  con  altri  frati 
studenti  per  retinir  questo  monasterio  ^.  Ma  la  pouerta  qui  e  tanto 
grande  che  adesso  se  dubbita,  se  quelli  Dottori  con  li  suoi  habbiano 
de  venire  ^,  massime  perche  per  le  suoe  soppliche  date  alla  sua  Maiesta 
pocho  possono  ottinire.    Et  cossi  dico  questi  altri  fratelli  Carmelitani 

conqueri  possent  se  nobis  urgentibus  a  rege  expulsos  esse,  sicque  nos  esse  intrusos  etc. 
Hic  certe  dicunt  ad  postremum  capitulum  a  praedicatoribus  S.  Dominici  Romae 
habitum  similes  contra  nos  querimonias  delatas  esse,  quasi  Viennae  totum  eorum 
monasterium  occupare  vellemus  *.  Quare  patres  illi  decreverunt,  ut  probi  aliquot 
doctores  sui  cum  fratribus  scholasticis  ex  Italia  huc  mitterentur  ad  monasterium 
illud  retinendum  ^.  Sed  tanta  hic  est  paupertas ,  ut  nunc  dubitetur ,  an  doctores 
illi  cum  suis  venturi  sint ',  praesertim  cum  libellis  supplicibus,  quos  regi  dederunt, 
haud   raultum   possint   impetrare.      Eadem   ratione  dico    fratres    illos    Carmelitanos, 


1  Ferdinandus  rex,  cum  de  collegio  Societatis  Viennae  condendo  ageretur,  Ur- 
bano  Textori  episcopo  labacensi  et  loanni  Alberto  Widmanstadio  universitatis  super- 
intendenti  atque  aliis  quibusdam  consiliariis  mandaverat,  ut  collegio  locum  idoneum 
quaererent.  Qui  multis  locis  inspectis ,  nuUum  meliorem  esse  censuerunt  quam 
monasterii  dominicani ,  universitati  vicini ,  partem  iUam ,  quae  olim  pro  hospitibus 
exstructa  erat  et  postea  artificibus  locabatur.  At  P.  Claudius  laius  nefas  esse 
existimabat  absque  consensu  ordinis  praedicatorum  sedem  illam  sibi  assumere ;  ordinis 
autem  vicarius  id  sibi  suisque  gratum  fore  negavit.  Inita  igitur  haec  ratio  est, 
ut  Societatis  homines  ad  tempus  et  tamquam  hospites  in  illa  parte  considerent; 
pretium  locationis  a  rege  solvebatur.  Attamen  Ferdinandus  locum  illum  a  summo 
pontifice  collegio  impetrare  conabatur ;  quod  Socii  „non  probabant,  tum  ne  offende- 
rentur  animi  illius  religionis,  tum  quia  locus  erat  angustus,  et  ubi  templum  construi 
non  poterat"  (ita  quidem  Polanciis  in  „Chronico"  II,  267).  Hieronymus  autem  Mar- 
tinenfjHS  nuntius  apostolicus  Vienna  24.  Maii  1551  ad  Hieronymum  Dandinum  epi- 
scopum  Fori  Cornelii  et  lulii  III.  secretarium  scripsit :  „Volendo  questo  Re  fondare 
'1  Collegio,  per  conto  de  'I  quale  .N.  Signore  gli  consenti  don  Claudio,  et  compagni, 
ne  hauendo  per  la  fondatione  luoco  piii  commodo  d'  un'  monastiero  de  frati  Domeni- 
cani ,  m'  ha  imposto ,  che  pregassi  sua  santita ,  che  le  piacesse  dargli  licentia, 
ch'  essendo  cosa  sacra,  et  non  prophana  se  ne  potesse  seruire  d'  una  parte  per  tal' 
uso  .  .  .  'i  detto  monasterio  e  molto  amplo,  et  capace,  et  quasi  dessolato,  che  doue 
molti ,  et  molti  frati  ui  soleano  stare ,  addesso  ui  ne  sono  appena  sei  .  .  .  non  se 
gli  fa  ingiuria  alcuna  concorrendoci  anchor'  essi  di  uolunta  (ex  *  epistula  Marti- 
nengi  archetypa,  quae  est  in  archivo  vaticano,  cod.  ,Nunz.  di  Germ.  60"   f.  9—10). 

2  Etiam  nunc  filii  S.  Dominici  amplum  hoc  et  venerandum  monasterium  in- 
colunt.  De  quo  vide  Seh.  Brunner ,  Der  Predigerorden  in  Wien  und  Oesterreich 
(Wien  1867)  p.  39.  85—89. 

^  Martinengus  nuntius  apostolicus  in  *  litteris  supra  scriptis :  II  monast«rio 
e  „tutto  rouinoso,  et  rainaccia  maggior  rouina"  ;  atque  etiam  in  aere  alieno  erat; 
nam  anno  1529  Turcae  in  monasterium  illud  acriter  saevierant  {Wiedcmann  I.  c. 
II,  34). 


448  ^^^-    t^anisins  loanni  de  Polanco. 

benche  non  siano  de  tanta  authorita  sicome  li  Dominicani,  tamen  ci 
potriano  spargere  vn  mal"  odore  per  Germania,  et  vindicar  in  Jesuitis 
quello  che  non  possono  far  contra  il  Re  et  li  suoi  mandati.  La  2* 
difficulta  e,  che  essendo  fin  a  qui  in  quello  tempio  delli  Carmelitari  ^ 
la  vsanza  de  cantar  ogni  di  missa,  et  sonar  spesso  1'  organj,  et  ser- 
uire  a  diuerse  compagnie  delli  cittadini,  sara  non  senza  murmuratione 
della  gente,  se  in  tutto  se  lassassino  questi  offitij  della  Ecchieza  ^.  Et 
hora  il  Cancellario  ^  ha  detto  a  vn  amico  nostro  che  non  deuessimo 
recedere  de  queste  fondationi  della  dicta  Ecchezia,  la  qual  e  bellis- 
sima  et  tiene  grand  concurso  della  gente.  Dice  anche,  che  saria 
espediente  per  le  nostre  classi,  de  far  cantare  questi  giouani  et  disce- 
poli,  ne  manche  farria  frutto  per  accostumarli  nelle  cose  et  cerimonie 
della  Sancta  Ecclesia.  Dunche  V.  K.  P.  viede  in  quanto  sia  spediente 
questa  migratione  con  quella  probabile  mormuratione  et  obligatione, 
si  come  e  predetto.  Hora  s  [sic]  e  concluso,  che  tutti  li  laici,  li  quah  nel 
monasterio  anche  con  le  sue  donne  restono,  vadino  via  inanti  la  Qua- 
resima  et  che  subbito  noi  occupassimo  tutto.  Cossi  dico  e  stato  con- 
cluso  della  sua  Maiesta,  pur  mi  dice  il  Reuerendissimo  Labbaccense 
che  circa  queste  obligationi  del  tempio  se  potesse  trouar  alcuno  mezo 
benche  lui  vorria  anche  che  almeno  ogni  di  se  cantasse  vna  missa. 
Item  dice  che  se  potrebbe  impetrar  vna  litera  della  sua  Maesta  al 


licet  eadem  qua  Dominicani  non  polleant  auctoritate,  tamen  malum  nominis  nostri 
odorem  per  Germaniam  spargere  et  a  lesuitis  vindicare  posse ,  quae  contra  regem 
eiusque  mandata  efficere  nequeant.  Altera  difficultas  haec  est:  Cum  adJiuc  in 
templo  illo  Carmelitarum  '  cotidie  missam  cantare  soleant  saepeque  organa  pulsare 
et  variis  civium  sodalitatibus  operam  dare,  non  sine  hominum  murmuratione  sacris 
his  officiis  omnino  supersedere  possemus  ^.  Ac  modo  cancellarius  ^  amico  cuidam 
nostro  dixit  nos  officiis  divinis  in  ecclesia  illa  institutis  desistere  non  debere ;  quae 
quidem  pulcherrima  est  et  maxime  frequentatur.  Idem  cancelhvrius  asserit  scholis 
nostris  expoditurum,  si  adulescentes  illos  et  discipulos  ad  canendum  instituamus, 
eaque  re  efiectum  iri,  ut  rebus  et  ritibus  sanctae  ecclesiae  iidem  assuescant.  Vides 
ergo,  reverende  pater,  quantum  migratio  haec  nobis  conveniat,  quam  murmuratio 
et  obligatio,  quas  scripsi,  secuturae  esse  videantur.  Nunc  placuit  laicos  omnes,  qui 
in  eo  monasterio  una  cum  uxoribus  suis  habitant,  ante  quadragesimam  egredi  et 
nos  sine  mora  omnia  occupare.  Ita  dico  regiae  maiestati  phicuisse ;  reveren- 
dissimus  tamen  Labacensis  mihi  dicit  ex  illis  ecclesiae  obligationibus  nos  aliqua 
ratione  extricari  posse,    quamquam   ipse    quoque   optet,    ut   saltem    singulis   diebus 


*  Nunc  templum  hoc  est  parochiae  ^novem  chororum  angolicorum".  De  eo 
cf.  los.  Knrz,  Gedenkbuch  der  l.-f.  Stadtpfarre  zu  den  neun  Choren  der  Engel  am 
Hof  (Wien  1891)  p.  8-13. 

^  ,Porque  las  ocupaciones  que  para  ayuda  de  las  animas  se  toman,  son  de 
muclio  momento  y  proprias  de  nuestro  Instituto,  y  muy  frecuentes,  y  por  otra  parte 
siendo  tanto  incierta  nuestra  residencia  en  un  lugar  y  en  otro,  no  usanin  los  Nue- 
stros  tener  coro  de  horas  Canonicas,  ni  decir  las  Misas,  y  oficios  cantados:  pues 
no  faltara  li  quieu  tuviese  devocion  de  oirlos  donde  pueda  satisfacerse "  :  S.  If/natiust 
in  Constitutionibus  P.  6,  c.  3,  n.  4  (Constitutiones  latinae  et  hispanicae  p.  197.  199). 

*  loannes  Albertus  Widmanstadius ;  vide  infra  p.  450  ^. 


5.  lamiarii  1554.  449 

Generale  dell'  ordine  Carmelitano,  per  la  nostra  escusa.  Pur  se  hauemo 
d'  intrare  a  quello  monasterio  non  come  hospiti ,  ma  come  veri  pos- 
sessori  secondo  la  mente  de  questi  Consilieri,  non  so  in  che  modo 
seruirebbe  [?]  quell'  escusa.    V.  Reuerentia  mi  perdoni  della  longezza. 

II  Reuerendo  nostro  Padre  Lanoij  non  scrieue  adesso,  perche  e 
andato  in  Vngeria  per  confessar  vna  gentildonna  Italiana,  laqual  sta 
quasi  per  morire.  Et  cossi  hoggie  sono  8  di  che  sia  sua  Reuerentia 
stato  fuora.  Pur  come  speramo ,  tornara  presto ,  et  dara  piu  auizi 
delle  cose  nostre  nelle  sue  litere. 

E  venuto  qua  il  S.  Postello  ^  et  ha  offerto  il  suo  seruitio  alla  sua 
Maiesta  per  stampar  et  leger  pubhcamente  la  lingua  Arabica,  sicome 
vsano  li  Turchi  ^  et  lui  troua  alcuni  fautori  a  questa  imprezza  ^, 
La  sua  Maiesta  ha  dommandato  da  me,  se  Postello  fusse  stato  delli 
nostri,  et  se  sia  apostata  etc.  si  come  li  era  ditto.  lo  resposi  che  non 
quanto  alla  apostasia,  ma  che  per  le  sue  certe  phantasie  fusse  abon- 
danato  et  lassato  fuora  della  Compagnia  ^,  et  che  anche  molti  se  non 
edificasseno  da  lui,  vedendo  certe  opinioni  et  persuasioni  non  buone 
de  questo  Postello,  sicome  anche  mostra  nelli  suoi  scritti.  Et  tamen 
questo  buon  huomo  pensa  hauer  adgiuto  per  me  appresso  la  sua  Ma- 
iesta  per  unpetrar  questa  lettura.     lo  non  posso  pur  veder  la  vtiHta 

una  missa  cantetur.  Item  dicit  a  rege  impetrari  posse,  ut  litteris  ad  summum 
praesidem  religionis  carmelitanae  datis  nos  excuset.  At  si  in  monasterium  illud 
immigrare  debebimus  non  hospites,  sed  veri  possessores  futuri,  nescio,  ad  quid 
excusatio  haec  iuvaret.     V.  R.  pi-olixitatem  hanc  mihi  ignoscat. 

Reverendus  pater  noster  Lanoius  nunc  vobis  non  scribit,  quia  in  Hungariam 
profectus  est  ad  confessionem  nobilis  cuiusdam  mulieris  italae  excipiendam ,  quae 
fere  animam  agit,  ideoque  octo  iam  diebus  reverendus  ille  pater  extra  domum 
nostram  moratur.  Sed  mox  rediturum  speramus  vobisque  de  rebus  nostris  accuratius 
scripturum. 

Dominus  Postellus  ^  huc  venit  ac  regiae  maiestati  operam  suam  obtulit ,  ad 
praecepta  linguae  arabicae ,  qua  Turcae  utuntur  ^  publice  tradenda  librosque  ara- 
bicos  typis  exscribendos ;  quorum  conatuum  aliquos  hic  habet  fautores  *.  Rex  me 
interrogavit,  num  Postellus  antea  noster  fuisset ,  numque  apostata  esset,  etc. ;  haec 
enim  ei  relata  erant.  Respondi  ego  Postellum  non  propter  apostasiam,  sed  propter 
absurdas  quasdam  opiniones  a  Societate  relictum  neque  in  eam  admissum  esse  * ; 
addidi  multos  in  eo  offensum  esse,  cum  opiniones  quasdam  et  persuasiones  haud 
bonas  Postelli  istius  cognovissent,  quas  etiam  in  libris  suis  iile  enuntiat.  Et  tamen 
bonus  ille  homo  putat  regem  a  me  rogatum  iri,  ut  docendi  munus  ilhid  sibi  com- 
mittat.     Ego  autem  arabicae  huius    linguae  utilitatem  perspicere  non  possum,    cum 

'  De  Guilielmo  Postello  vide  supra  p.  192. 

-  Lingua  osmanica  litteras  quideni  plerasque  ab  arabica  mutuata  est ;  sed  certe 
ab  hac  diifert.  Postellus  utramque  sciebat  (Aschbach  \.  c.  III,  244)  et  certe  etiam 
ad  utramque  docendam  regi  se  obtulit. 

*  Horum  unus  ac  fortasse  praecipuus  erat  loannes  Widmanstadius  (Widmann- 
stadt ,  Widmanstetter) ,  vir  linguarum  orientalium  peritissimus  et  eo  tempore  uni- 
versitatis  viennensis  jSuperintendens"   {Aschbach  1.  c.  p.  53.  300). 

*  Falso  igitur  Aschbach  affirmat  Postellum,  postquam  Yiennae  moratus  esset, 
Societatem  lesu  ingredi  statuisse  (L  c.  III,  248). 

Braunsberger,  Canisil  Epistulae  et  Acta.  I.  29 


450  l"^^-    Canisius  loanni  de  Polanco. 

de  questa  lingua  Arabica,  vedendo  in  questa  terra  che  non  se  [sic] 
apparenza  de  obtinere  gente,  laqual  volesse  andar  poi  alli  Turehi  per 
conuertirli  per  questo  mezo  deUa  lingua.  Et  cossi  io  ho  concluso  de 
non  impiacarme  niente  con  le  facende  de  Doctor  Postello,  o  se  lui 
rcsta,  o  non,  benche  mostra  buona  sera  [sic\  inverso  di  me  ^ 

II  Signor  Cancellero  della  sua  Maiesta  prega  V.  R.  che  possi 
hauer  1'  alphabeto  deUa  Kngua  Giapponense,  se  hauetelo  dell'  India-, 
ouero  simila  [sic]  cosa  pertinente  alle  lingua  Indica  ^. 

lo  mandaro  presto  denarij,  cioe  vn  Angellotto  *  per  pagar  alcuni 
essempiari  del  Direttorio  delli  Confessori  ^.    Onde  quando  V.  R.  vorra, 

videam  in  hac  terra  sjiem  non  esse  inveniendi  eos,  qui  postea  ad  Turcas  se  con- 
ferre  velint,  hac  lingua  eos  ad  iidem  conversuri.  Doctoris  itaque  Postelli  rebus 
niiiil  me  immiscere  statui,  sive  hic  mansurus  esset,  sive  non  mansurus ;  quamquam 
me  quidem  comiter  ille  habet  '. 

Regiae  maiestatis  cancellarius  R.  V.  rogat,  ut  iaponici  sermonis  alphabetum 
sibi  mittat ,  siquidem  ex  India  id  acceperitis  -,  vel  simile  quid  ad  iudicam  linguam 
pertinens  ^. 

A  me  pecuniam  mox  accipietis  ;  angelottum  *  mittam,  quem  pro  aliquot  exemplis 
„Directorii  confessariorum"  solvam  *.     Cum  igitur  R.  V.  placuerit,  aliquot,    quaeso. 


1  In  decreto,  quod  Ferdinandus  17.  lanuarii  1554  fecit,  haec  sunt:  „Secundus 
Graecus,  qui  et  idem  linguae  Arabicae  Professor  sit,  et  quotidie  bis  legat  D.  Guil. 
Postelhis  ducentos  Florenos"  [singulis  annis  accipiat].  Mense  Februario  eiusdem 
anni  Yiennae  a  Michaele  Zimmermann  typis  exscripta  est  Postelli  ,De  Linguae  Phoe- 
nicis  siue  Hebraicae  excellentia  et  de  necessario  illius  et  Arabicae  penes  Latinos 
vsu,  Praefatio,  aut  potius  loquutionis  Immanaeue  perfectionis  Panegyris".  In  qua 
uos  patriamque  uostram  non  ^Gerraanos",  ^Germaniam",  sed  ^Gemranos",  ,.Gem- 
raniam"  vocat ,  Ferdinandum  non  Romanorum ,  sed  Antipolitanum  regem  appellari 
cupit,  alia  insulsa  profert.  At  ipsis  anni  1554  Kalendis  Maiis  Postellus  Vienna 
clam  discessit  neque  umquam  eo  rediit.  Typographia  arabica,  quam  Ferdinandus 
Postello  auctore  Yieunae  constituerat ,  quaraque  eius  generis  primam  in  Germania 
fuisse  asserunt,  post  eius  discessura  interraortua  est  {Aschbach  1.  c.  p.  245 — 247. 
Dcnis,  Wiens  Buchdruckergeschicht  p.  518—521). 

2  Societas  lesu  a.  1549  per  S.  Franciscum  Xaverium  in  laponiam  introducta  erat. 

3  loannes  Albertus  Widmanstadius  (1506 — 1575),  ex  Nellingen,  Suebiae  pago 
ortus,  cum  Italiam  et  Orieutem  adiisset ,  anno  1553  Austriae  inferioris  cancelhirius 
factus  est  et  anno  1555  Yiennae  ex  typographia  Michaelis  Ziraraermann  syriacam 
evangeliorum  versionem  in  lucem  emisit,  quera  librum  primum  omuino  fiiisse  ferunt, 
qui  in  Europa  syriace  syriacisque  typis  editus  sit.  Coniuge  raortua  sacerdos  et  cano- 
uicus  ratisbonensis  factus  est  [A^chbacli  1.  c.  III,  299 — 303.  Aht.  Schlossar,  Grazer 
Buchdruck  u.  s.  w.  in  „Archiv  fur  Geschichte  des  deutschen  Buchhandels"  IV 
[Leipzig  1879],  78.  C.  R.  Girgonj ,  Prolegonieua  in  Tischendorfii  Novum  Testa- 
raentum  III  [Lipsiae  1894],  815-818). 

*  Numraus  argenteus  vei  aureus,  fornia  angeli  signatus,  Gallis  „Angelot"  :  qui 
diversis  temporibus  locisque  diversi  valoris  erat.  Angelottum  hunc  Oanisii  duos 
ducatos  exaequasse  ex  eiusdem  litteris  7.  lulii  1554  ad  PoUinLum  datis  conici  potest. 

'•>  S.  Igoatii  iussu  P.  loannes  de  Pohmco  aliique  Societatis  viri  Roraae  degentes 
conscripserunt  „Directoriura  breve  ad  confessarii  ac  confitentis  munus  recte  ob- 
eundum"  ;  quod  sub  Polanci  nomine  ])riraura  anno  1553  Romae  ac  dein  aliis  quoque 
locis  typis  exscriptum  et  in  varias  linguas  translatum  est  (Cartas  de  San  Ljnocio 
IV,  411—412.  24—25.    Sommervogel,  Bibliotheque  VI,  939—944). 


5.  lanuarii  1554.  451 

di  gratia  ci  mandi  alcuni  libri  de  questi,  et  anche  il  despauterio  re- 
formato  in  Roma^,  si  come  V.  R,  inanti  molti  mezi  ci  hebbe  pro- 
inessa  [sic].  Et  perche  li  nostri  Logici  non  se  promoueno  iu  questo 
anno,  vorria  anche  che  V.  R.  ci  adgiutasse,  accio  le  sue  dispute  et  li 
studij  andasseno  piu  inanzi  con  vn  nouo  fervore.  Perche  il  Reuerendo 
P.  Lanoy  fin  a  qui  li  legge  in  casa,  et  sta  tanto  impedito  fuora  et 
d'  intro,  che  basteria  se  solamente  attendesse  alla  casa  non  leggendo 
duoe  volte  nel  giorno.  Martino  et  Erardo  sono  assai  impediti,  collui 
con  la  classe  et  colui  con  la  culina  ^,  tahnente  che  io  ho  detto  spesso 
al  R.  Padre  che  il  studio  qui  andasse  con  magior  successo  etc.  Et 
cosi  anche  intendo  de  Brittio  -^,  Dominico  *,  Suetonio  ^  etc.  H  quali  per 
questi  anni  certo  non  hanno  fatto  grand  frutto  nelli  suoi  studij  de- 
mendicandose  dal  Greco,  et  restando  in  vna  classe  despauteriana. 
Vero  e  che  il  Reuerendo  Padre  tiene  buona  cura  dello  spirito,  ma  io 
vorria  anche  veder  maggior  frutto  del  studio,  accio  piu  presto  et 
melius  instrutti  vscessino  fuora  della  philosophia  per  venir  alla  Theo- 
logia  et  alla  messe  tanto  desolata.  Sed  ne  sutor  vltra  crepidam. 
Sapienti''  occasio  danda  vt  rectius  consulat  collegio, 

eius  libri  exempla  nobis  mittat,  atque  etiam  Despauterium  Romae  reformatum  * ;  id 
enim  R.  V.  multos  abhinc  menses  nobis  promisit.  Et  quia  logici  nostri  hoc  anno 
haud  multum  proficiunt,  etiam  cupio  nos  a  R.  Y.  adiuvari,  ut  disputationes  eorum 
et  studia  melius  novoque  cum  fervore  procedant.  Reverendus  enim  P.  Lanoius  adhuc 
domi  eos  docet;  qui  et  foris  et  domi  adeo  impeditur,  ut  satis  futurum  videatur 
eiun  soli  domui  nostrae  providere  neque  binas  cotidie  scholas  habere.  Martinus 
et  Erardus  aliquantum  impediuntur,  alter  schola,  alter  culina  ^,  ideoque  saepe  reve- 
rendo  patri  nostro  dixi  litterarura  studia  hic  melius  procedere  debere  etc.  Idemque 
sentio  de  Brictio  ^,  Dominico  *,  Suetonio  '"  etc,  qui  certe  hisce  annis  in  studiis  haud 
multum  profecerunt;  graeci  enim  sermonis  obliti  et  in  una  classe  despauteriana 
relicti  sunt.  Verum  quidem  est  reverendum  patrem  nostrum  magnam  in  pietatem 
adhibere  diligentiam;  sed  ego  studiorum  quoque  meliorem  processum  cernere  cupio, 
quo  citius  et  melius  instituti  e  philosophia  ad  theologiam  et  ad  messem  adeo  desti- 
tutam  progrediantur.  Sed  ne  sutor  ultra  crepidam.  Sapienti"  occasio  danda,  ut 
rectius  consulat  collegio. 


*  Fortasse  legendum:   Superintendenti ;  qua  appellatione  tiinc  domuum  et  colle- 
giortim  S.  J.  j^fciesides  vel  eorum  adiutores  nonnumquam  nominahantur. 


*  Hanc  editionem  non  novi.  loannis  van  Pauteren  sive  Despautcrii,  humanistae 
flandri  (f  circiter  a.  1520) ,  commentarii  grammatici  etc.  eo  tempore  in  frequenti 
usu  erant. 

2  Magister  Erardus  Avantianus  anno  1551  Viennae  rhetorices  praecepta  tra- 
dere  coepit  {Polancus  1.  c.  II,  270.  Orlandinus  1.  c.  1.  11,  n.  41).  De  Martino 
Gotfridio  Stevordiano  cf.  supra  p.  366-;  quem  constat  quidem  per  biennium  gram- 
maticam  docuisse  ("catalogus  collegii  monacensis  in  a.  1566,  in  cod.  „Germ.  Sup. 
Cat.  1566.  1599"  f.  409*) ;  sed  eum  anno  1554  docuisse  mihi  quideni  certum  non  est. 

*  Brictius  Vivonetus;  cf.  supi'a  p.  414. 

*  Dominicus  Menginus;  cf.  supra  p.  414. 

*  Italus  is  erat  et  cum  primis  Sociis  Viennam  venerat ;  paulo  post  cum  duobus 
Sociis  in  Italiam  remissus  est  {Socher  1.  c,  p.  23.    Aschhach  1.  c.  III,  96). 

29* 


452  1^5-    Henricus  Schweicker  Canisio.    7.  Martii  1554. 

Al  fine  prego  V.  R.  che  voglia  dar  buona  resposta  qiianto  a  quello 
breue  Catechismo,  sicome  scrissi  all'  vltimo  ^,  et  che  pregi  anche  per 
me  indegnissimo,  accio  la  somma  bonta  mi  dia  d'  intendere  et  eseguire 
la  sua  santa  volunta.     II  Signor  dio  sia  con  tutti. 

M.  Petronio  ^  mi  scriue  come  11  suo  Reuerendissimo  uolesse  ha- 
uerme  appresso  di  se,  ma  non  so  se  sia  vero,  et  anche  io  sempre 
me  conformaro  alla  semplice  obedientia. 

Da  Yienna  5  Januarij  1554 
D.  V.  R.  P. 

Seruo  et  figholo  Pedro  Canisio. 
f  Reuerendo  domino  et  patri  meo  in  Christo,  D.  Joanni  Polanco 
de  lesu  Societate,  Romae. 

Epistulam  hanc  Romam  attulisse  videntur  iuvenes  styri  Sehastianus  Molitor 
et  Stephanus  Fasthang '. 

Quod  reliquum  est ,  R.  V.  rogo,  ut  de  hrevi  illo  catechismo ,  de  quo  proxime 
scripsi  S  ex  sententia  nostra  rescrihat,  utque  etiam  pro  me  indignissimo  Deum  pre- 
cetur,  quo  summa  illa  bonitas  mihi  concedat,  ut  sanctarn  suam  voluntatem  cognoscam 
et  exsequar.     Dominus  Deus  cum  omnibus  sit. 

M.  Petronius  -  mihi  scribit  reverendissimum  suum  me  secum  habere  cupere ; 
sed  nescio  num  res  ita  se  habeat,  atque  ego  seniper  simplicem  sequar  oboedientiara. 

Vienna  5.  Januarii  1554. 

R.  P.  V. 

Servus  et  filius  Petrus  Canisius. 

Reverendo  domino  et  patri  meo  in  Christo  D.  loanni  Polanco  de  lesu  Socie- 
tate,  Romae. 

145. 
:  HEXRICIJS  SCHWEICKER, 

Alberti  V.  Bavariae  ducis  secretarius, 

CANISIO. 

Monachio  [?]  7,  Martii  1554. 

Ex  apographo,  a  P.  los.  Boero  S.  J.  post  medium  saec.  XIX.  scripto ;  qui  arclie- 
typum  vel  apographum  antiquum  in  archivo  S.  J.  romano  (postea  disperso)  in- 
venisse  videtur. 

Socios  Ingolstadium  revocatitm  iri.  Ducem ,  verc  catholicum ,  Lutheranismi 
professionem  suis  denegasse. 


^  Haec  epistula  periisse  videtur. 

^  P.  Claudio  laio  Dilinga  per  Danuviimi  Viennam  proficiscenti  Otto  cardinalis 
augustanus  vere  anni  1551  ,Dominum  Petronium  Zanehim"  comitem  adiunxerat 
{Folancits  1.  c.  II,  266).  Canisiits  in  *litteris  Bononia  7.  lulii  1557  ad  Polancum 
datis:  ^Petronio  cameriere  del  reverendissimo  Augustano."  Atque  Otto  ipse  in 
litteris  Bolzano  13.  Novembris  1563  ad  Hosium  niissis:  „Petronius,  domesticus 
noster"  (lulii  Poggiani  Sunensis  Epistolae  et  Orationes  ed.  Hier.  Lagomarsini  S.  J. 
Vol.  Iir  [Romae  1757],  265).  »  Vide  supra  p.  445. 


146.   Ferdinandus  I.  Canisio.    16.  Martii  1554.  453 

Princeps  noster  a  piis  atque  catholicis  consiliariis  persuasus 

est,  vos"  Ingolstadium,  si  id  a  superiore  vestro  impetrare  poterit,  re- 
vocare  ^,  Quod  auteni  negligentius  lioc  negotium  promovetur ,  im- 
pedimento  sunt  motus  Germaniae.  Multi  sunt  in  armis,  nescitur  contra 
quos ;  nemo  sibi  pacem  polliceri  potest ;  omnia  ardent  intestinis  odiis, 
bellorum  civilium  seminariis  ^. 

Ego  in  proxima  dieta  pro\dnciali  Landehutae  habita  concitavi 
mihi  magnum  odium  apud  nobiles  hujus  provinciae.  Cum  enim  ipsi 
apud  principem,  quem  sciebant  inopia  nummorum  laborare,  serio  ef- 
flagitassent  liberam  Lutheranismi  professionem ,  princeps  una  cum 
doctore  Hundt  etiam  me  adhibuit  in  consilium  et  impiam  petitionem 
protinus  explosit  ^.  Culpam  rejiciunt  in  Canem  atque  me  *.  Verum 
nos  parum"  facimus. 

Princeps  ipse  tam  firmus  atque  constans  est  in  rehgione  ortho- 
doxa  atque  cathoHca,  ut  nihil  supra.  Nostri  est  officii,  ut  Deum  pre- 
cemur,  quod  in  ea  sententia  perseveret  —  —  7.  Martii  1554. 

146. 
FERDIXAIVDUS  I., 

Eomanorum  rex, 

CANLSIO. 
Posonio^  16.  Martii  1554. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2";  p.  1);  in  margine  manu  antiqua  scriptum 
est:  ^Copia  literarum  Regis  Romanorum  ad  patrem  Canisium." 

Epistulam  germanice  versam  vulgavit  editor  in  ^Katechismen  des  seligen 
Petrus  Canisius"  p.  19.  : 


ut  Bo.  ^  Fortasse  legendum :  parui  [parvi]. 


^  Societatis  lesu  in  Bavaria  radices  capientis  praecipui  patroni,  praeter  Christo- 
phorura  comitem  de  Schwarzenberg ,  fuisse  feruntur  Leonardus  ab  Eck,  Wiguleus 
Hundt,  Augustinus  Loesch,  Franciscus  Burckard ;  quos  ^quatuorviros"  Canisius  ,gIo- 
riae,  non  tam  Bojcae  quam  Divinae,  quadrigam  haud  absque  dulci  mentis  voluptate 
solebat  appelhire'^   {AgricoJa  1.  c.  Dec.  1,  n.  100—103,  p.  12). 

^  Rebellionis  ab  Alberto  Brandenburgensi  coucitatae  tunc  ultimae  fere  fiebant 
tragoediae.     Cf.  supra  p.  402—403. 

^  Comitia  haec  habita  sunt  anno  1553  a  die  3.  usque  ad  22.  Decembris  {M.  v.  Frey- 
herg  y  Geschichte  der  bayerischen  Landstilnde  und  ihrer  Yerhandlungen  II  [Sulz- 
bach  1829],  313—321). 

*  Sacchinns  (De  vita  Canisii  p.  93)  hunc  locum  haud  recte  interpretari  videtur, 
cum  scribit:  „Causam  repulsae  in  Cancellarium  Bauariae.  et  in  Canisium  contulere." 
Quaniquam  enim  Canisio  nomen  ^canis"  vel  „canis  austriaci"  ab  adversariis  imponi 
solebat,  hic  tamen  Wiguleum  Hundt  eo  nomine  significari  epistula  ipsa  ostendit. 
Ignorabat  fortasse  Sacchinus  germanicum  vocabuhim  ^Hund"  idem  significare  atque 
latinum  „canis". 

*  Posonium  =  Pozsony,  Pressburg,  Hungariae  urbs. 


454  146.    Ferdinandus  I.  Canisio.    16.  Martii  1554. 

Caiiisiiim  nioncf,  ut  catccJiismuin,  quippe  qni  plurimis  profuturus  sit ,  celeriter 
uhsolvat.  Eum  lihrum  germanice  quoque  vertendnm  et  in  tota  Austria  inferiore 
unice  adhibendum  esse.  Canisio  praescribit,  ut  in  margine  libros  capitaque  indicet,. 
ex  quibus  Scnpturae  et  Patrum  testimonia  desuinpserit. 

Ferdinandus  Diuina  fauente  clementia  Romanorum  Hungariae, 
Bohemiae  etc.  Rex, 

Honorabilis,  religiose  Deuote  nobis  dilecte.  Vidimus  et  discus- 
simus  priorem  illam  partem  catechisis  tuae  ^ ,  quam  videndam  nobis 
dedisti,  et  de  ea  ita  sentimus  atque  speramus,  quod  sj  in  lucem  aeda- 
tur,  ad  salutem  fidelium  subditorum  nostrorum,  Deo  propitio,  plurimum 
sit  profutura.  Eamque  ob  rem  abs  te  clementer  petimus,  ut  reliquam 
etiam  partem  citra  moram  absoluas ,  adeoque  totum  et  perfectum 
Cathechisnmm  ad  nos  quam  primum  fierj  poterit,  transmittas.  De- 
liberatum  namque  et  constitutum  est  nobis,  vt  Cathechismus  ille  tuus 
in  nostram  quoque  Germanicam  linguam  transferatur ,  ac  in  vtraque 
lingua  typis  excusus,  quinque  inferioribus  prouintijs  nostris  Austriacis  ^ 
et  Comitatuj  nostro  Goritiae  publice  per  omnes  Latinas  atque  Ger- 
manicas  scholas  Juuentuti  proponatur  et  praelegatur,  neque  ullus  alius 
sub  grauissima  poena  et  indignatione  nostra  doceatur.  '  Jd  autem  quo 
commodius  fiat,  remittimus  nunc  tibj  priorem  illam  partem,  iubentes, 
vt  ante  omnia  in  margine  vbique  expresse  annotes  loca  et  capita,  in 
quibus  reperiendae  erunt  scripturae  tum  sacrorum  bibliorum ,  tum 
Diuorum  Patrum  Doctorum  Canonumque  Sanctorum,  quae  in  Catechisj 
ista  abs  te  docte,  apposite,  et  pie  allegantur,  vt  etiam  a  Ludimagistris 
imperitioribus ,  alijsque  minus  exactae  et  profundae  scientiae  viris, 
allegationes  istae  quaerj  et  viderj  possint,  quia  non  exiguam  spem 
concepimus,  hoc  modo  multos,  quj  per  ignorantiam  lapsj  sunt,  in  sinum 
et  salutare  gremium  Sanctae  Catholicae  Matris  no.strae  Ecclesiae  re- 
ductum  irj,  et  scripturarum  illarum  sensuj  ac  monitionibus  longe  plures 
quam  hactenus,  videntes  nimirum  originem,  vnde  ab  te  fuerint  de- 
ductae,  obtemperaturos  esse.  Quamprimum  igitur  annotationes  seu 
allegationes  istas  confeceris,  fac,  ut  priorem  illam  partem  ad  nos 
statim  remittas,  quia  interea  temporis,  donec  in  Germanicam  linguam 
ista  uertatur,  poteris  ac  debebis  etiam  residuum  conficere,  et  ad  nos 


^  Canisius  „Summam  doctrinae  christianae"  ita  disposuit,  ut  in  priore  parte 
„sapientia",  in  altera  ^iustitia"  christiana  proponerentur ;  illa  4  capita  complectitur : 
1.  De  fide  et  symbolo  fidei.  2.  De  spe  et  oratione  dominica,  cum  salutatione  angelica. 
3.  De  caritate  et  pi-aeceptis  decalogi  atque  ecclesiae.  4.  De  sacramentis.  lustitia 
christiana  uno  capite  absolvitur,  quod  totius  libri  quintum  est  docetque,  quae  mala 
fugere  oporteat  (peccata  universe  spectata,  capitalia,  aliena  etc.) ,  quae  bona  facere 
vel  consectari  (ieiunium,  preces,  misericordiae  opera,  virtutes  cardinales,  dona  et 
fructus  Spiritus  sancti,  beatitudines ,  consilia  evangelica) ;  „quatuor  hominis  novis- 
.simis"  rebus  opus  terminatur.     Vide  cditoris  ^Katechismen"  etc.  p.  34—36. 

-  ^Quinque  inferiores  provinciae  Austriacae"  erant:  Austria  infra  Anisum 
(unter  der  Enns),  Austria  supra  Anisum  (ob  der  Enns),  Styria,  Carinthia,  Carniola; 
qui  etiam  „quinque  ducatu^"  tunc  dicebantur. 


147.    Canisius  Christophoro  Hillinger.    Mense  Martio  vel  Aprili  1554.      455 

traiismittere  ^.  Vbj  equidem  non  possumus  committere,  quin  te  benigne 
hortemur  ac  moneamus,  ne  pium  istum  laborem  perferre  graueris  aut 
differas,  consules  enim  multis  millibus  animabus,  et  a  Deo  Opt:  Max: 
centuplam  mercedem  consequere  ^,  Nos  uero,  vt  Rex  Christianus,  qui 
saluti  et  vitae  aeternae  fidelium  subditorum  nostrorum  prospectum 
magnopere  et  syncero  corde  vellemus,  hoc  operis  tibj  et  religiosissimae 
isti  Societatj  tuae  omni  benignitate  nostra  Regia  rependere  curabimus. 
Datum  in  Ciuitate  nostra  Posonij.  Die  XVI  mensis  Martij.  Anno 
Dominj  M.  D.  LIIIJ.  Regnorum  nostrorum  Romani,  vigesimo  quarto. 
aliorum  vero  XXVIIJ. 

Ad  mandatum  sacrae 
Regiae  Maiestatis  proprium. 

Haec  verba  extrema  ostendunt  Ferdinandum  ipsum  has  litteras  non  scripsisse ; 
quod  etiam  magis  patefit  conferenti  eas  cum  epistulis  Ferdinandi  autographis,  quas 
ex  archivo  vaticano  in  lucem  emisit  J.  Schlecld  ^. 

147. 

CANISIUS 

CHRISTOPHORO  HLLIilNGER, 

episcopi  passaviensis  officiali  *. 

Vienna  mense  3Iartio  vel  Aprili  1554  ^ 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2°;  p.  1),    quod  est  Viennae   in  archivo  con- 
sistorii  archiepiscopalis,  ^Episcopi  Vienn.",  Fasc.   ^Canisius". 

Ex  eodem  apographo  epistulam  primus  edidit  Wiedemcmn  I.  c.  HI,  13 — 14. 

Frustra  laborafitm  esse,  ut  Anrlreas  Cupicius  a  Luthcranismo  ad  fidem  catho- 
Jicam  converteretur  ". 


'  De  gennanica  ^Summae"  versione  infra  dissei'etur. 

-  Canisius  in  priraa  ^Summae"  editione  plus  quam  1100  sacrae  Scripturae 
locos,  et  Patrum  testimonia  plus  quam  400,  ac  praeterea  multa  synodorum  decreta, 
posteriorum  theologoi'um  dicta,  iuris  canonici  capita  affert;  ac  nonnumquam  ipsis, 
quae  scripta  sunt,  verbis  utitur;  plerumque  autem  libros  tantum  et  capita,  in  quibus 
verba  ipsa  reperiri  possint,  in  margine  indicat.  Postquam  autem  Canisius  opus 
suum  recognovit  et  quasi  renovatum  et  instauratum  pnmum  edidit  Coloniae  anno 
1566.  numerus  locorum  Scripturae  paene  2000  attigit,  testimonia  Patrum  circiter 
1200  comparuerunt.  Atque  hos  locos  omnes  Petrus  Busaeus  (Buys)  S.  J.  ex  ipsis 
fontibus  accurate  descriptos  in  ,Opere  catechetico",  Coloniae  1569—1570  primum 
edito,  ad  verbum  proposuit.     Vide  cditoris  „Katechismen"  p.  38 — 39.  85.  136 — 148. 

3  Historisches  Jahrbuch  XIV  (Miinchen  1893),  25—35. 

*  Ad  episcopatum  passaviensem  (Passau,  nunc  Bavariae  urbs)  magna  Austriae 
pars  pertinebat,  atque  in  ipsa  urbe  viennensi  apud  ecclesiam  ,S.  Mariae  ad  ripam" 
officialis  episcopi  passaviensis  sedem  habebat.  Eo  munere  a  mense  Februario  a.  1554 
usque  ad  Novembrem  a.  1556  et  a  Februario  a.  1560  usque  ad  a.  1565  Christo- 
phorus  Hillinger  fungebatur;  qui  etiam  factus  est  canonicus  passaviensis,  decanus 
kirnbergensis ,  consiliarius  caesareus  et  salisburgensis  etc.  {Wiedemann  1.  c.  V, 
508—510.  Ign.  Fr.  Keiblincjer  0.  S.  B.,  Geschichte  des  Benediktiner-Stiftes  Melk 
I  [Wien  1851],  770  >.  804=*).  '"  Vide  adnotationem  6. 

^  Andreas  Cupicz  anno  1553  parochiam  catholicam  weissenkirchensem  (Weissen- 


456      147.    Canisius  Christophoro  Hillinger.    Mense  Martio  vel  Aprili  1554. 

Reuerende  domine  Officialis  gratia  Christi  nobiscum. 

Audiuit  nuper  Immanitas  tua,  quam  modeste  ac  sinceriter  egeri- 
mus  cum  D.  Andrea  Cupicz,  ut  errantem  in  viam  reduceremus.  Sic 
enim  *  a  nobis  postulare  uisus  est  Reuercndissimus  D.  Patauiensis  ^ 
una  cum  Magnificis  dominis  Regij  Senatus  ^.  Verum  in  eo  colloquio 
cum  loquaciter  et  imprudenter  ille  multa  effutiret ,  in  quibusdam  re- 
spondere  non  posset,  consultius  fore  putauimus,  si  prioris  quam  aedidit 
confessionis  incommoda  illi  per  scriptum  proponeremus,  et  ut  ad  eadem 
responderet  per  scriptum  inuitaremus.  Igitur  paucas  illj  quaestiones 
ex  sua  ipsius  confessione  coUectas  misimus  rogantes  ut  simpliciter  et 
bre\iter  in  respondendo  ageret.  Ille  uero  librum  resolutionum ,  ut 
ipse  uocat,  prolixum  et  molestum  lectorj  parauit  et  praeter  expecta- 
tionem  nostram  errores  addit  erroribus  ut  causam  suam  faciat  longe 
quam  antea  deteriorem.  Omitto  quam  mordaciter  ac  petulanter  in- 
sectetur  Ecclesiae  capita  et  Summos  Magistratus ,  quam  aperte  de- 
fendat  haereticos  et  euertat  ipsa  religionis  nostrae  fundamenta,  quibus 
semel  sublatis  frustra  omnis  de  fide  tractatio  et  disputatio  suscipitur. 
Neque  cum  admonitio  nostra  neque  errorum  illa  commonstratio  per 
quaestiones  a  nobis  facta  quicquam''  apud  illum  profecerit  haud  intel- 
ligo  quid  in  ea  causa  sit  agendum  nobis  amplius,  praesertim  cum 
uoluntati  et  authoritati  dominorum  de  Regimine  factum  a  nobis  esse 
satis  arbitremur  ^.     Dominus  Jesus  errantium  corda  conuertat   Amen. 

Petrus  Canisius  facultatis 


Reuerendo  Domino  Officialj  patauiensi. 


^  Sic  resolvcndum    esf   siffhoii  .n. ,    quod  in  apogntpho    nostro  est.     Wiedemann 
Jiaud  recte:  non. 

^  Haud  recte  Wied.:  quicquid. 


kirchen,  vicus  Austriae  inferioris ,  prope  Krems  situs)  adniinistrabat  eoque  officio 
ad  Lutheranismum  propagandum  abutebatur.  Ineunte  autem  Martio  anni  1554, 
iubente  Austriae  inferioris  senatu  sive  ^regimine",  Viennam  abductus  et  7.  Martii 
ibidem  in  carcerem  officialis  passaviensis  inclusus  est  {Wiedemann  1.  c.  III,  12 — 13). 
Austriae  senatum  ad  Cupicium  capiendum  incitatum  esse  a  Canisio  ex  litteris 
Polanci,  Roma  21.  lulii  1554  ad  comitem  de  Mdlito  datis,  conici  fortasse  potest,  in 
quibus  de  Canisio  scribitur:  ,A  su  instigacion,  se  han  echado  en  prision  algunos 
predicadores  de  her^tica  doctrina"   (Cartas  de  San  Ignacio  IV,  235). 

'  Wolfgangus  comes  de  Salm. 

2  „Regentes"  erant  Domini  de  Schonldrchen  et  de  Losenstein  {Wiedemann 
L  c.  III,  12). 

^  Cupicius  post  decem  fere  menses  in  Hungariam  aufugit  {B.  Raupach,  Pres- 
byterologia  Austriaca  [Hamburg  1741]  p.  23 — 24). 

*  Canisius  Viennae  decanatum  facultatis  theologicae  suscepit  mense  Octobri 
a.  1553  {Wappler  1.  c.  p.  475). 


148.   Cauisius  S.  Ignatio.    16.  Aprilis  1554.  457 

148. 

CANISIUS 
SANCTO  lOXATIO. 

Vienna  16.  Aprilis  1554. 

Ex  autographo  (2°:  pp.  2). 

De  iuvenibus  in  collegium  germanicum  a  se  missis  ac  de  Paulo  Scalichio  alteroque 
episcopi  lahacensis  alumno.  Societatem  a  Martino  Cromero  episcopis  Poloniae  com- 
mendatam  esse.  Stanislaum  Hosium  episcopum  varmiensem  collegium  Societatis  ex- 
petere.  Qui  sit  earum  rerum  status.  Poloniae  reginam  aliqueni  e  Societate  sibi 
contionatorem  quaerere.  Tatarorum  condicionem  moresque  descrihit  eosque  ad  fidem 
converti  cujnt. 

lESVS 
Reuerendo  in  Cliristo  padre  mio  Preposito 

La  gratia  di  Christo  sia  con  tutti  amen. 

Quanto  a  questi  scholari  Tudeschi  noui  ^,  perche  il  R.  P.  Polanco 
me  ha  stimulato  tanteuolte  che  io  li  mandasse,  non  adiungendo  le 
conditioni  et  qualitadi  di  loro ,  cossi  li  ho  mandato  con  il  consenti- 
mento  delli  altri  RR.  Padri,  benche  non  mi  e  parso  che  tutti  fussino 
equali,  Ma  spero  tutta  via,  che  ahnanco  de  questi  se  fara  vna  bona 
raccolta  al  tempo  suo,  pur  prometto  a  V,  R.  non  mandar  altri  facil- 
mente,  secondo  che  me  ha  auisato  il  R,  P,  Polanco  -.  Prego  la  per- 
donanza  umilmente,  che  in  questo  principio  non  ho  fatto  il  debito  mio 
secondo  che  io  adesso  intendo  ^. 

lesus.  Reverende  in  Christo  pater  praeposite.  Gratia  Christi  cum  omnibus 
sit.    Amen. 

Quod  ad  novos  istos  scholasticos  germanos  ^  attinet ,  quia  ad  eos  mittendos 
R.  P.  Polancus  tam  saepe  me  exstimulavit  neque  indicavit,  quales  et  quibuscum 
condicionibus  mitti  oporteret,  ego  ceteris  RR.  patribus  consentientibus  eosdem  Romam 
misi ,  licet  cuncti  pares  esse  non  mihi  viderentur.  Attamen  spero  ex  iis  saltem 
tempore  suo  bonam  messem  factum  iri ;  promitto  tamen  R.  V.  me  alios  haud  facile 
missurum ,  sicut  R.  P,  Polancus  mihi  praecepit  ^.  Veniam  autem  demisso  precor 
animo,  quod  officio  meo,  ut  nunc  illud  intellego,  functus  non  sum  ^. 

'  Alumnos  coUegii  germanici  dicit;  cf.  supra  p.  436 — 437. 

2  Cf.  litteras  ea  de  re  a  S.  Ignatio  ad  praepositos  et  rectores  domorum  et 
coUegiorum  S.  J.  datas  Roma  2.  lanuarii  1554  et  „Informazione  per  parlare  alla 
Maesta  Cesarea  sopra  il  Collegio  Germanico",  in  „Cartas  de  San  Ignacio"  IV,  409 
ad  411.    4—7;  414—417.  35—39.     Vide  etiam  Steinhuber  1.  c.  I,  12—18.  18. 

=*  Dubium  esse  vix  potest,  quin  a  Canisio  in  collegium  germanicum  missi  sint 
hi  adulescentes  (aut  omnes,  aut  maior  pars),  quos  *  catalogus  antiquissimus  eius  col- 
legii  5.  Aprilis  1554  admissos  esse  refert  (fortasse  antea  per  aliquod  tempus  Romae 
in  alia  domo,  probationis  causa,  tamquam  hospites  excepti  et  habiti  erant) :  „Martinus 
Eckl  Budbitianus  Pragensis  Dioecesis",  „Gasparus  Lutuuitz  Silesius"  [^Lutwitz  de 
Rauderm",  dioecesis  vratislaviensis] ;  „Wolphangus  Spatt  Furtnensis  Bauarus"  [dioe- 
cesis  ratisbonensis] ;  „Stephanus  List  Austriacus"  [dioec.  passaviensis] ;  ^Dionys. 
Feirabent  Austriacus"  [„ex  Rabbs",  dioec.  passaviensis] ;  „Stephanus  Carolus  Spi- 
rensis" ;  „Joannes  Forster  Perchtolsdorfensis  Austriacus"  [dioec.  viennensis];   „Colo- 


458  1-4'?-    Caiiisius  S.  Ignatio. 

Quanto  al  Reuerendissimo  Labbaccense,  credo  che  sarria  ad  pro- 
positum  auisar  ]a  sua  Reuerendissima  Signoria  de'  questi  suoi  Maestri 
et  alunni  secondo  che  mi  e  scritto  de  nouo.  Ma  perche  sua  R.  S. 
sta  adesso  in  Labbaco ,  et  forze  tiene  appresso  di  se  quelli  duoi 
Maestri,  non  ho  voluto  mandarli  questi  auizi.  Spero  che  tornara  per 
qua,  et  alhora  pigliaremo  1'  occasione  de  auisar  la  sua  signoria,  con 
dire  quanta  humanita  qui  se  habbia  fatta  alli  soi.  Iddio  voglia,  che 
sia  al  frutto  delle  anime  sue  ^. 

Quanto  a  Polonia,  sappia  V.  R.  P.  che  hora  sia  tornato  qua  per 
Nuntio  ouero  Ambasiatore  de  quello  Re  il  Magnifico  Signor  Mar- 
tino  Cremero'  Canonico  Cracouiense,  con  il  quale  io  pigliai  buona 
familiarita  inanti  pochi  mezi,  quando  anche  stette  qui  per  1'  ambasia- 
tore   del  suo  Re  et  Principe^.     Hor  ha  fatto  la  promessa  diligentia 


Ad  reverendissimum  Labacensem  quod  attinet,  conveniens  quidem  fore  existimo, 
reverendissimum  illum  dominum  de  istis  magistris  alumnisque  suis  ea  edoceri,  quae 
iterum  ad  me  perscripta  sunt.  Sed  quia  ille  R.  D.  nunc  Labaci  commoratur  ac 
duo  illi  magistri  fortasse  cum  eo  sunt,  litteris  eum  de  rebus  illis  certiorem  facere 
nolui.  Spero  autem  huc  eum  rediturum,  et,  cum  redierit,  occasionem  arripiemus  domi- 
nationi  eius  exponendi,  quam  libei-aliter  alumni  eius  isthic  habiti  sint.  Quod  utinara 
ad  salutem  eorum  sempiternam  valeat '. 

Quod  ad  Poloniam  attinet,  sciat  R.  P.  V.  nunc  regis  illius  nuntium  sive 
legatum  huc  rediisse  magnificum  dominum  Martinura  Creraerura*  canonicum  craco- 
viensem,  quocum  cgo  paucis  mensibus  ante  contraxi  farailiaritatera ,  cum  eodem 
munere  fungeretur,  a  rege  et  principe  huc  suo  missus  ^.    Is,  quod  promiserat,  apud 


Sic ;  sed  scribendum  erat :  Croraero. 


raannus  Kheysther  Austriacus"  [dioec.  passaviensis] ;  „Joannes  Seidl  Oloraucensis" ; 
,Georgius  Faber  Austriacus"  [dioec.  viennensis];  „Jacobus  Patz  Austriacus"  [dioec. 
viennensis];  ^Alcibiades  Gothart  Wratislaviensis  Sylesius" ;  ^Wolphangus  Wildperger 
Eberspergensis  Bauarus"  [dioec.  frisingensis] ;  „MeIchior  Gertner  Wratislauiensis 
Sylesius"  ;  ^Florianus  Walt  Carinthius"  [archidioec.  salisburgensis] ;  ^Nicolaus  Weyd- 
man  Heluetius  Heremitensis  Dioecesis  Constantiensis" ;  ^Joannes  Zimmer  Spirensis"  ; 
^Bernardus  Wildnperger  Lanzionensis  Frisingensis" ;  ,Gasparus  Krieger  Labacensis"  ; 
^Gasparus  Wiltzing  Saltzburgensis"  :  ^Sebastianus  Molitor  Styrus"  [dioec.  neosta- 
diensis];  ^Stephanus  Fasthang  Styrus"  [dioec.  neostadiensis] ;  ^Christophorus  Her- 
mann  Nissensis  SyJesius"  (Cod.  rom.  „A11.  coll.  germ."  p.  6—9).  Quae  uncis  quadratis 
inclusa  sunt,  ab  eminentissimo  cardinali  Andrea  Steinhuber  ex  antiquo  ^Libro  iura- 
mentorum"  coUegii  aliisque  fontibus  eruta  ac  raecum  liberaliter  communicata  sunt. 
Cf.  eiusdem  ^Geschichte  des  Collegium  Germanicum"  I,  41—42. 

'  S.  Ignatius  Roraa  27.  Februarii  1554  Urbano  Textori  episcopo  labacensi 
scripsit:  Magistrum  Antonium  et  D.  Paulum  „in  rebus  spiritualibus  iuvare  et  in 
aliis  studuimus,  et  utrique  facultatem  officii  novi  dicendi  expediendam  per  Sumini 
Pontificis  signaturam  curavimus.  Quod  attinet  ad  facultatem  D.  Paulo  impetrandam 
ad  haereticorum  libros  legendos,  et  alia  quae  ad  ipsum  pertinent,  Doctor  Canisius 
nostro  nomine  referet  D.  V.  Reverendissimae ,  quid  sentiaraus  ad  Dei  gloriara  et 
animae  ipsius  et  aliorum  utilitatem  expedire"  (Cartas  de  San  lynacio  IV,  436—437. 
79 — 80).  Dubitari  vix  potest,  quin  „D.  Paulus"  ille  sit  Paulus  Scalichius,  quem 
ecclesiae  perturbatorem  evasisse  infra  videbinius. 

^  Martinus  Cromer  (1512 — 1589),   iuris  utriusque  doctor,    anno  1547    a  Sigis- 


16.  Aprilis  1554.  459 

appresso  li  prelati  de  Polonia,  raccomendandoli  *  questa  nostra  Com- 
pagnia,  et  principalmente  ha  procurato  circa  il  Reverendissimo  Var- 
miense  ^ ,  il  qual  e  molto  dotto ,  zeloso  et  Catholico,  che  lui  desidera 
ogni  modo  hauer  10  persone  della  Compagnia-,  la  mezza  parte  vorria 
hauer  de  Alemagnia,  laltra  de  Flandria,  et  che  fra  loro  fusseno  almeno 
2  0  3  professori  in  Greco  et  Latino  et  2  sacerdoti.  Quanto  al  luogo 
et  le  intrade,  promitte  ogni  cossa,  et  senza  dubbio  fara  il  debito,  es- 
sendoli  tanta  penuria  delli  suoi  operarij  et  sacerdoti.  Sappia  V.  R. 
che  habbia  la  Jurisdictione  integra,  scilicet  in  spiritualibus  et  corpo- 
ralibus,  talmente  che  in  Polonia,  pochi  Veschoui  sieno  tanto  liberi  et 
piu  valenti  a  defendere  la  fede  et  Religione  Catholica^.  2°  tiene  il 
V^eschouato  in  Prussia,  id  est  100  milliaria  Tudescha  et  piu  de  qua, 
doue  molto   e  familiar  la  lingua  Tudescha.     Vnde   desidereria   anche 

Poloniae  praelatos  diligenter  modo  praestitit ;  quibus  Societatem  hanc  nostram  com- 
mendavit  atque  imprimis  hoc  effecit,  ut  reverendissimus  Varmiensis  S  vir  doctissimus 
et  religionis  catholicae  studiosissimus ,  decem  Societatis  nostrae  homincs  habere 
plane  cupiat '-,  e  quibus  quinque  Germani  sint,  quinque  Flandri;  atque  inter  eos 
minimum  duos  tresve  linguae  graecae  et  latinae  magistros  et  duos  vult  esse  sacer- 
dotes.  De  loco  et  reditu  optima  quaeque  promittit ,  nec  dubium  est ,  quin  officio 
defuturus  non  sit;  maxiraa  enim  operariorum  et  sacerdotum  penuria  premitur.  Ac 
R.  V.  sciat  integram  ei  esse  iurisdictionis  potestatem ,  in  sacris  rebus  et  in  civi- 
libus ;  quo  fit ,  ut  pauci  episcopi  poloni  tam  liberi  sint  plusque  valeant  ad  fidem  et 
religionem  catholicam  defendendam  ^.  2° :  Episcopatus  eius  in  Borussia  est  et  cen- 
tesimo  milliario  germanico  atque  etiam  longius  abest  a  Vienna,  illicque  lingua  ger- 
manica   usitatissima   est.     Qua    de    causa   etiam   cupit  Sociorum   illuc    mittendorum 


*  raccomendoli  autogr. 

mundo  Augusto  Poloniae  rege  secretarius  regius  nominatus  erat  ab  eoque  praecipue 
rebus  borussicis  tractandis  adhibebatur.  Notum  est  eum  postea  varmiensis  episco- 
patus  administratorem  (1569 — 1579)  et  episcopum  (1579 — 1589)  summa  cura  laude 
fuisse ,  libris  etiam  egregie  conscriptis  claruisse ,  inter  quos  historia  Poloniae  et 
opera  apologetica  maxime  eminent  {Aiit.  Eichhorn,  Der  ermlandische  Bischof  Martin 
Cromer,  in  ^Zeitschrift  fiir  die  Geschichte  und  Alterthumskunde  Ermlands"  IV 
[Braunsberg  1869],  1 — 470.  Franc.  Hipler ,  Die  deutschen  Predigten  u.  Kate- 
chesen  der  ermland.  Bischofe  Hosius  u.  Cromer  [Koln  1885]  p.  83 — 93). 

*  Stanislaus  Hosius ;  cf.  supra  p.  39. 

-  Hosius  Cromero  Heilsberga  21.  Aprilis  1554:  ,Ut  mitterentur  ad  me  aliqui 
de  societate  lesu,  scripsi  archiepiscopo  Theatino  [Marco  Antonio  Maffaeo]  ante  unum 
aut  alterura  mensem.  .  .  Fortassis  priusquam  pedem  ex  Urbe  moveant,  sumptus  in 
illos  erit  faciendus.  Quem  si  magnum  fore  putas,  tanto  fac  ut  pauciores  veniant. 
Sin  autem  absque  meo  sumptu  venire  possent  Cracoviam  usque,  ibi  eis  provideri 
de  sumptu  curarem  neque  pauciorcs  decem  vellem"  {Stanislai  Uosii  .  .  .  Epistolae. 
Tomus  II.  Edd.  Dr.  Franciscus  Hiplcr  et  Dr.  Vincentins  Zakrzcwski  [Cracoviae 
1886.  1888]  p.  429). 

^  Dioecesis  exemptae  varmiensis  (Ermland,  nunc  regni  borussici)  magna  pars 
ad  Lutherum  defecerat.  Quod  supererat ,  episcopo  et  in  ecclesiasticis  i-ebus  et  in 
civilibus  subiectum  erat,  cuni  is  princeps  esset  imperii  gerraanici ,  ita  tamen,  ut 
Poloniae  rex  sumraum  quoddam  in  eum  imperium  haberet.  Praeterea  episcopi  var- 
mienses  ^praesides"  erant  omnium  Bornssiae  provinciarum,  quae  ad  regnum  Poloniae 
pertinebant. 


460  ^^^-    Canisius  S.  Ignatio. 

quanto  fusse  possibile,  che  se  mandasse  la  gente  Tudescha  almanco 
per  magior  parte  o  per  5  persone.  Non  resta  altro  se  non  che  Y.  R. 
habbia  le  litere  de  questo  Reuerendissimo  Yarmiense,  sicome  hauera 
spero  subito  che  questo  Legato  sara  tornato  al  suo  Re,  et  il  Reue- 
rendissimo  Mapheo  ^  come  io  intendo,  pigliara  la  cura  de  procurar  sopra 
cio  in  Roraa.     Tutto  sia  al  [sic]  gloria  di  dio. 

Item  questo  Legato  Polonico  tiene  in  mandatis  de  circar  vn  pre- 
dicator  per  la  Illustrissima  Regina  sua,  la  qual  e  figliola  del  Re  nostro 
Serenissimo  ^.  Et  specialmente  vorria  hauer  vno  delli  nostri,  secondo 
che  il  suo  Re  li  ha  detto ,  talmente  che  sta  in  buona  speranza  de 
poter  impetrare  questa  gratia  appresso  il  Re  nostro,  subito  che  sara 
tornato,  sicome  tornara  de  mane,  come  dicono,  da  Yngaria.  lo  li  ho 
detto,  che  sarria  conueniente,  se  il  suo  Re  scriuesse  sopra  cio  a  Roma, 
pur  che  non  mancaremo  per  la  parte  nostra,  volendo  sempre,  quanto 
sara  possibile,  gratificar  et  seruire  al  Re  Serenissimo  dei  Romani. 

Dice  lui  che  se  farebbe  buon  frutto  in  aula,  et  che  non  mancaria 
occasione  de  procurar  li  collegij  in  Polonia,  sicome  se  fa  in  Sicilia. 
Credo  piu  facihiiente  li  nostri  per  questa  via  hauerebbono  ingresso  a 
Cracouia,  doue  se  troua  la  Regia  piu  uolte  oltra  la  Yniuersita. 

II  Signor  eterno  voglia  aprire  li  [sic]  nostri  la  strada  per  venir 
alli  Tartari,  li  quali  per  vna  parte  sono  sotto  il  Re  de  Polonia,  per 
r  altra  li  soi  vicini  immediati  ^.    Et  come  io  intendo  non  sono  mai  statto 

saltem  maiorem  partem,  si  fieri  possit,  vel  quinque  Germanos  esse.  Nec  iam  deest 
aliud ,  quam  ut  R.  V.  reverendissimi  illius  Varmiensis  litteras  accipiat;  quas  ac- 
cepturam  eam  spero,  simul  ac  legatus  hic  ad  regem  suum  reverterit ;  Romae  autem 
reverendissimum  Maffaeum  *  eam  rem  sibi  curae  habiturum  audio.  Omuia  in  Dei 
gloriam  cedant. 

Item  legatus  hic  polonus  contionatorem  iussus  est  quaerere  iHustrissimae  reginae 
suae,  quae  serenissimi  regis  nostri  filia  est  ^.  Et  speciatim  hic  unum  e  nostris  con- 
tionatorem  quaerit ;  id  enim  rex  ei  praecepit ;  quare  magna  spe  est  se  gratiam  hanc 
a  rege  nostro  impetrare  posse,  uhi  hic  redierit;  rediturus  autem  esse  ex  Hungaria 
dicitur  cras.  Ego  legato  dixi  conveniens  quidem  fore,  ut  Poloniae  rex  ea  de  re 
Romam  scriberet;  nos  tamen  quicquam  in  ea  parte  a  nohis  desiderari  non  passuros, 
cum  semper,  quantum  fieri  possit,  seren.  Romanorum  regi  gratificari  et  servire  velimus. 

Ipse  autem  asserit  nos  in  aula  illa  honam  messem  facere  posse  ,  neque  occa- 
sionem  defuturam  esse  collegiorum  in  Polonia  nol)is  comparandorum,  sicut  in  Sicilia 
comparantur.  Hac  via  nostros  facilius  Cracoviam  puto  intrare  posse,  ubi,  praeter 
universitatem,  regia  aula  non  raro  moratur. 

Dominus  aeternus  viam  nostris  aperiat,  qua  ad  Tataros  perveniant;  quorum 
una  pars  Poloniae  regi  subiecta ,    altera    eidem    proxinia  est  ^.     Equidem   audio   eos 


1  Marcus  Antonius  Maff^aeus  (Maffei) ,  qui  anno  1553  nuntius  apostolicus  in 
Poloniam  venerat,  Bernardino  cardinali  Maffaeo  fratri  raense  lulio  eiusdem  anni 
mortuo,  in  archiepiscopatu  theatino  succossit  {Hosii  Epistolae  II,  337—338.  430). 

^  Cathariua,  Ferdinandi  I.  filia,  anno  1549  Francisco  Gonzagae  duci  mantuano, 
eoque  anno  1550  mortuo,  anno  1553  Sigismundo  II.  Augusto,  Poloniae  regi,  nupserat. 

^  Tartaria  seu  potius  ^Tataria"  maior  eam  Asiae  partem  complectitur ,  quam 
nunc  Asiam  centralem  et  partim  etiam  Turcistanum  appellant.     Tataria  minor  sive 


IG.  Aprilis  1554.  461 

Christiani,  vna  gente  crudelissima ,  la  qual  niitte  sua  consolatione  in 
robar  et  spogliar  li  vicini  Christiani.  Tiene  vna  prouintia  benche 
mal  coltiuada,  la  qual  e  piu  grande  che  tutta  Spania,  Italia,  Germania 
insieme,  sicome  mi  dice  questo  Legato  Polonico,  et  maniano  le  carni 
delli  caualli,  beueno  il  sangue  delle  medesime  bestie,  stanno  nelli  soi 
tentorij  quasi  sempre  accincti  alla  querra ,  sono  della  religion  Mahu- 
metana ,  ma  peiori  delli  Turchi  i.  L'  omnipotente  Iddio  sicome  ha 
adgiutato  per  li  nostri  1'  India  barbarissima ,  voglia  anche  iDuminar 
la  Tartaria,  vt  sit   unum   ouile   et   unus   pastor!^ 

lo  me  raccomendo  spetiahuente  alle  orationi  de  V.  R.  et  racco- 
mendo  anche  tutta  Germania  et  Polonia. 

De  Vienna  16  Aprilis  1554 

de  V.  R.  P. 

FigKolo  indignissimo 
Petrus  Canisio. 

S.  Ignatius  ad  hanc  epistulam  per  Polancum  respondisse  videtur  mense 
Maio  1554. 

numciuam  fuisse  Christianos  gentemque  esse  crudelissimam,  quae  ex  furtis  faciendis 
et  Christianis  vicinis  despoliandis  voluptatem  capiat.  Ac  legatus  ille  polonus  mihi 
dicit  eos  provinciam  incolere,  male  quidem  cultam,  quae  maior  sit  quam  tota  Hi- 
spania,  Italia,  Germania  in  imum  coniunctae;  equorum  carnes  manducant  earun- 
demque  bestiarura  sanguinem  bibunt;  in  tentoriis  suis  fere  semper  ad  bellandum 
sunt  accincti ;  religionis  sunt  mohametanae,  sed  Turcis  peiores  ^  Deus  omnipotens, 
qui  barbarissimam  illam  Indiam  per  nostros  adiuvit,  Tatariam  quoque  illuminet,  ut 
sit  unum   ovile   et   unus   pastor!^ 

Ego  R.  V.  sacris  precibus  me  specialiter  commendo,  iisdemque  Germaniam  et 
Poloniam  omnem  commendo. 

Vienna  16.  Aprilis  1554. 

V.  R.  P. 

filius  indignissimus 
Petrus  Canisius. 

europaea  his  fere  imperii  rossiaci  provinciis  continetur:  crimeensi,  astracanensi, 
casanensi.  Poloniae  regi  olim  paruisse  traduntur  Tatari  czeremyssi  et  lipcovenses, 
qui  Russiam  rubram  et  Lithuaniam  incolebant  {Mich.  Ant.  Baudrand ,  Geographia 
P.  2  [Parisiis  1681],  p.  289—290). 

''  Similia  de  Tatarorura  barbarie  refert  Sebastianits  MUnster  (1489 — 1552) ,  ex 
monacho  theologiae  calvinianae  professor  in  universitate  basileensi  factus,  in  ,Cosrao- 
graphia"  sua,  quae  primum  anno  1543  Basileae  edita  est.  „Sie  schlahen  den 
Rossen  die  Adern  auff,  vnd  trincken  das  Blut,  oder  bachen  es  mit  Hirsen.  Das 
Rossfleisch  vnd  anderer  Thier  essen  sie  halber  gekocbt,  vnd  die  Ross  so  newlich 
gestorben  sind,  die  essen  sie  gern,  ob  sie  schon  kranck  sind  gewesen,  vnd  schneiden 
allein  das  boss  Fleisch  herauss.  Sie  leiden  kein  Dieb :  aber  rauben  achten  sie  Gott- 
lich"    (in  editione  Basileae  a.  1588  facta  p.  mcccxxx — mcccxxxi). 

''  lo.  10.  16. 


462  149.    Canisius  Nicolao  Politae. 

149. 

CANISIUS 

XICOLAO  POLITAE, 

philosophiae  professori  in  universitate  viennensi  '. 

Vienna  sul)  mediiim  raensem  Aprilera  1554. 

Ex  apographo,  uuper  confecto  ex  corpore  quodam  actorum  Politae  captivitatem 
spectantium ;  quae  acta  a  Polita  ipso  congesta  et  altera  quidem  manu ,  sed  eodem 
fere  tempore  transcripta  esse  videntur ;  nunc  in  archivo  urbis  cuiusdam  asservantur. 

Politam  a  Lufheranismo  ad  fidem  catholicam  reducere  amice  conatur.  Osfendif 
ei ,  quam  non  recte  ad  Scripturam  solam  ^irovocet  in  eaque  explicanda  suum  nova- 
torumque  placitum  sequatur ,  spretis  Pafribus,  conciliis,  theologis.  PoUtam  hortatur, 
ut  Deum  precetur  vitaeque  noxas  paenitentia  ahstergat  sicque  riam  sibi  ^^^^'ef  <^(l 
rerifatem  et  pacem  inveniendam. 

Egregio  Magistro  Nicolao  Politae 
professori  artium. 
Gratia  Domini  nostri  Jesu  Christi  serapiterna.  Audio,  mi  Polites, 
tecum  incommode''  agi,  et  utinam  quod  pateris  non  animi  uitio  fiat. 
Nosti  enim  permagni  referre,  qua  de  causa  hoc  ipsum  quod  patimur 
et  sustinemus''  aduersi,  irrogetur.  Nolo  autem  hic  occinas  mihi: 
Oportet   magis   obedireDeo   quam   hominihus^:    Omnia  su- 


incommodi  librarius  recens.  ''  stustinemus  lihr.  rec. 


^  Nicolaus  Polites  (Polita,  Bourgeois) ,  bruxellensis ,  circiter  a.  1544  a  Fer- 
dinando  rege  Viennam  evocatus,  ut  in  academia  linguam  graecam,  rhetoricam, 
philosophiam  aristotelicam  traderet,  anno  1554,  cum  rhetoricam  doceret,  ob  Luthe- 
ranismi  suspicionem  in  custodiam  inclusus  est  {Aschhach  1.  c.  III.  53.  241 — 243. 
Bucholfz  1.  c.  VIII,  192).  Ad  quae  haec  adnotanda  sunt:  1.  Universitas  viennensis, 
ex  ipsa  sua  institutione  primisque  legibus  suis  catholica ,  atque ,  si  ita  dicere  fas 
est,  per  eminentiam  catholica  erat.  Ferdinandus  autem  rex  specialibus  legibus  ca- 
verat,  ne  quis  in  professorum  ordinem  cooptaretur,  nisi  catholicum  se  esset  pro- 
fessus.  Cf.  librum  „Der  katholische  Charakter  der  Wiener  Universitat.  Eine 
Denkschrift  der  theologischen  FacKlfat"  (Wien  1863)  p.  1—29.  56.  57.  2.  Im- 
periali  iure  romano,  quod  tunc  maxime  vigebat,  haereticus  non  solum  in  eccle- 
siam,  sed  etiam  in  societatem  civilem  scelus  committere  censebatur,  idque  magis 
nefarium  quam  ipsum  criraen  maiestatis ;  ideoque  cum  Catholicis  Lutherani ,  Cal- 
viniani,  Anglicani  consentiebant  haeresim  non  solum  exsilio  et  bonorum  confisca- 
tione,  sed  etiam  morte  vindicari  merito  posse.  Ita  v.  g.  cum  Calvinus  23.  Octobris 
1553  Genevae  Michaelem  Servetum  (Servede) ,  qui  librum  adversus  sanctissimam 
Trinitatem  conscripserat.  lento  igne  comburi  iussisset,  non  solum  praecipui  theologi 
helvetii  atque  imprimis  Theodorus  Beza  ,  sed  et  Phihppus  Melanchthon  tum  litteris 
14.  Octobris  1554  datis  tum  peculiari  scripto  id  probaverunt.  Quam  multi  autem 
Angli  ab  Hcnrico  VIII.  et  Elisabetha  ob  fidem  catholicam  crudelissime  necati  sint, 
omnes  norunt.  I.  Card.  Hergcnrufher ,  Katholische  Kirche  uud  christlicher  Staat 
(2.  Aufl.,  PVeiburg  i.  Br.  1876)  p.  423—442,  et  eiusdem  Handbuch  der  allgemeinen 
Kirchengeschichte  III  (3.  Aufl. ,  Freiburg  i.  Br.  1886),  116—117.  Janssen  1.  c.  V, 
464—468.  2  Act.  5,  29. 


Sub  medium  raensem  Aprilem  1554.  463 

stineo  propter  Euaiigelium  ^,  nolo  conscientiae  meae  repugnare.  Prinium 
enim  et  ipse  homo  es-  qui"  tuo  in  sacris  iudicio  fidere,  tantum- 
que  ad  diuina  aestimanda  sumere  tibi  neutequam  debes,  quantum  te 
doctiores,  et  sapientiores,  in  Theologicis  exercitatiores,  alij  quam  plurimi 
ex  professo  possunt.  Hominibus  etiam  non  optimis,  et  magistratibus 
improbis  nos  accomodemus  necesse  est,  si  Christi  uerbum  et  spiritum 
sequimur.  Quod  autem  excipis  causam  rehgionis,  equidem  non  im- 
probarem,  si  recte  tum  intelHgeres,  tum  defenderes  praeposterum  hoc 
genus  nouae  religionis,  Tu  Caesarem  Regemque  nostrum,  et  principes 
totius  orbis  maximos,  modo  paucos  praetereas,  nil  scire,  ac  te  unum 
una  cum  Neochristianis  plus  sapere  putas?  Apostatarum  et  seditio- 
sorum  damnatos  iam  ohm  errores  recipis :  Sacrorum  uero  Conciliorum, 
probatorum  patrum,  et  communes''  Theologorum  sententias  non  re- 
cepis?  Euangelij  causam  profiteri,  verbum  Domini  plenis  crepare 
buccis  est  facillimum,  nihil  non  in  suum  quidem  usum  et  fructum 
uertit  Sathan,  ut  qui  scripturas  aduersus  Christum  ipsum  haud  ueritus 
est  producere^.  Sed  non  est  regnum  Dei  in  sermone*,  non  in 
Htera,  non  in  labijs  et  usu  contentiosorum.  Propheticas  quidem  et 
Apostolicas  literas  pij  colunt,  et  recipiunt  uti  certa,  diuinaque  oracula. 
Verum  his  non  alligauit  nos  ita  Christus,  ut  negligi  uoluerit  quicquid 
praeterea  docerent  Apostoli,  sine  scripto  autem'  plurima  docuerant*^, 
quicquid  insuper  statueret  atque  consentienter  obseruaret  columna 
et  firmamentum  ueritatis^,  sponsaque  Christi^  sancta, 
nec  unquam  uiolanda  ecclesia.  Quid  est  igitur,  cur  ueteres  et  sanctos 
maiores,  patresque  tuos,  quid  illi  crediderint  et  seruauerint,  ita  parui 
pendas  et  ad  scripturas  solas  prouoces,  in  quarum^  etiam  interpre- 
tatione  nos  excludis,  suspectos  admittis,  damnatos  approbas,  nouos 
istos  audis,  et  uenerandam  prae  te  contemnis  authoritatem  ^  Nisi 
enim  contempnis^  Augustana  confessione  cur  niteris?  hoc  est.  arun- 
dineo  certe  baculo'^.  Cur  e  uia  discedis  Regia^,  nouum  et  priscis 
inauditum  Sacramentorum  numerum  excogitans^!  optemperandum  ais 
ciuihbus  magistratibus ,  et  obstrepis  ecclesiasticis  ?  Theologiae  uix 
hmina  forte  salutasti,  et  summis  de  rebus  audes  statuere,  quia  hos 
et  illos  non  optirae  quidem  fidei  scriptores  contra  praeceptum  Magi- 


"  quia  lihr.  rec.  ''  communium  libr.  rec.  "  aut  libr.  rec. 

"^  Sic;  sed  legendum  esse  jwfius  videtur:  docuerunt.  "  quantum  lihr.  rec. 

^  authoritate  lihr.  rec.  ^  contemptnis  upogr.  antiquHtn. 


1  Cf.  2  Tim.  2,  10.  2  Matth.  8,  <J.    Luc.  7,  8.  ^  cf.  Matth.  4,  6. 

*  1  Cor.  4,  20.  *  1  Tim.  3,  15.  «  lo.  3,  29.    Eph.  5,  23—25  etc. 

'  4  Reg.  18,  21.     Is.  36,  G.  »  ^^„1    2I.  22. 

^  Lutherus,  cum  primum  septem  catholicae  ecclesiae  sacramenta  retinuisset. 
postea  solum  baptismum ,  cenam ,  paenitentiam  ac  tandem  duo  tantum ,  baptismum 
et  cenam ,  admisit.  Melanchthon  iu  apologia  confessionis  augustanae  tria  sacra- 
menta  professus  est:  baptismum,  cenam,  absolutionem ;  ordinum  quoque  sacra- 
mentum  dici  cupiebat. 


464       l"i9.    Canisius  Nicolao  Politae.    Sub  medium  mensem  Aprilem  1554. 

stratus,  contra  consilium  spiritus  consuluisti  ^.  Ego  causam  tuam 
probis  ualde  displicere,  ac  uulgo  suspectam^  uideri  nihil  miror,  magis 
illud  doleo,  si  haec  nullum  tibi  praebeat  intellectum'  uexatio^ 
Mittamus  nunc  scandala,  quibus  infirmos  offendere  non  erat  pruden- 
tiae,  multo  minus  autem''  charitatis  ac  aedificationis  Christianae.  Hoc 
unum  per  Christi  uulnera  sacrosancta  te  rogo,  te  moneo  frater,  con- 
iunctis  ut  animis  pro  fidei  syncerae  dono  precemur  et  imploremus 
patrem  illum  luminum  a  quo  omne  donum^.  Vtinam  nos  pri- 
mum  ipsi  recta  spectemus%  nostrasque  animorum  sordes  quomodocun- 
que  contractas  expurgemus  et  expiemus  seria  poenitentia,  Poeni- 
tentiam  agite  et  credite  Euangelio*  inquit.  Fastum  igitur 
et  peruicatiam  animi  procul  abesse  decet,  ut  succedat  cor  contri- 
tum  et  spiritus  humiliatus  gratum  semper  Deo  sacrif icium^. 
Hic  nobiscum  expendamus,  quantum  inobedientiae  crimen,  et  quam 
seuere  castigatum  a  Deo  sit  in  rebellibus  usquequaque.  Cogitemus 
etiam,  quam  indigna  sit  hominibus  doctis  inconstantia,  ut  quae  pluri- 
bus  et  sapientioribus  semper  placuerint,  nos  citra  necessitatem  ^  ridere, 
contempnere,  reprehendere  haec  ipsa  in  sacris  non  uereamur.  Si  culpa 
est  rei  alienae  ad  se  nihil  pertinenti  sese  immiscere,  quo  pacto  ex- 
cusabimus  praeposterum  hoc  studium^  quo  a  professione  nostra  sic 
abripimur  ut  in  alienam  quasi  messem°  falce  nostra  grassemur,  et 
sacra  prophanjs  admiscere  illotis  (quod  ajunt.'')  manibus  occipiamus. 
Verum  enimuero  quorsum  haec  tu  mihi?  inquies.  Atqui  homo  sum, 
et  frater  in  Christo  tuus,  tuamque  sortem  doleo  mi  Polites,  neque 
desistam  precari  Dominum,  ut  animae  sit  salutaris  haec  afflictio.  Nullus 
me  ad  scribendum  excitauit,  neque  putaui,  crede  mihi,  poenam  hanc 
carceris  sequuturam  ^.  Quo  te  amo  syncerius ,  eo  te  moneo  liberius, 
ut  ne  tantum  sumas,  tribuasque  iuditio  tuo  sacris  in  rebus,  quas  ne- 
que  intelliges,  neque  commode  tractabis  unquam  nisi  submittas  totum 
animum  non  solum  Byblicis  literis,  sed  etiam  ecclesiae  dogmatibus 
atque  sententijs.  Jd  si  difficile  uidebitur,  cum  propheta  pete  lucem 
caelestem.     Jllumina   oculos   meos,   ne   unquam  obdormiam 


*  tua  ap.  ant.  *>  suspectu  libi:  rec.  '  intellectu  libr.  rec. 

''  aut  ap.  ant.  ^  Sic;  sed  Canisius  fortasse  scripsit:  sapiamus. 

'  citia  necessitate  ap.  ant.  -  messe  ap.  ant.  ^  agunt  libr.  rec. 


*  Librorum  lutheranorum  et  similium  lectio  non  solum  legibus  ecclesiasticis 
interdicta  erat  (cf.  v.  g.  supra  p.  309"),  sed  etiam  civilibus,  v.  g.  edicto  vormatiensi, 
anno  1521  facto,  et  mandato  Ferdinandi  L,  12.  Martii  152.3  dato  {Reusch ,  Index  L 
80-87.    Wiedemann  1.  c.  I,  31—32.    Janssen  1.  c.  VII,  607—608). 

-  Is.  28,  19.  3  jac.  i^  17.  4  Marc.  1,  15.  '=  Ps.  50,  19. 

*  Sociis  romanis  frater  aliquis  viennensis  perperara  rettnlisse  videtur  Canisium 
auctorem  fuisse  Politae  in  carcerem  includendi.  Polancus  enim  Roma  21.  lulii  1554 
comiti  de  Melito  baec  de  Canisio  scripsit:  ,A  su  instigacion  se  han  echado  en 
prision  algunos  predicadores  de  her^tica  doctrina,  y  un  lector  publico  de  aquella 
Universidad,  hombre  muy  celebre"   (Cartas  de  San  Ignacio  IV,  235). 


150.    Canisius  Leonardo  Kessel.    30.  Aprilis  1554.  465 

in  mortem  [sicj  1.  Erraui  sicut  ouis  quae  perijt^,  uias  tuas 
Domine  demonstra  mihi^  etc.  Paruulus  esto,  et  ueram  disces 
sapientiam  *.  Jn  ecclesia  lucem  tibi  paratam  offendes :  quicquid  extra 
quaesieris  augere  tenebras  potest,  lucem  dare  non  potest,  et  si  Arrium 
ipsum  scripturarum  peritia  superares.  Haec  ego  tui  amans  et  stu- 
diosus,  prout  ex  tempore  potui,  satis  quidem  ut  uides,  tumultuarie 
scripsi,  Tu  bonam  in  partem  ut  spero,  accipies  omnia,  quemadmodum 
ob  tuae  salutis  rationem  a  me  mittuntur"  candide.  Vale  igitur  in 
Christo  Jesu  frater,  et  age  gratias  diuinae  uisitationi. 

Petrus  Canisius  Theologorum 
minimus. 

Huic  epistulae  tempus,  quo  data  sit,  non  est  ascriptum.  Ex  epistula  autem 
proxime  subicienda  certo  constat  Politen  exeuute  Aprili  a.  1554  Viennae  in  custodia 
publica  fuisse ;  atque  actis  illis  antiquis,  ex  quibus  haec  epistula  nuper  transcripta 
est '",  probabile  redditur  eum  sub  medium  Aprilem  captum  esse.  Paulo  post  ei 
litteras  has  missas  esse  litterae  ipsae  ostendunt. 

Canisius  postea  Politen  etiam  coram  adhortatus  est.  Tandem  hic ,  cum  in 
Lutheri  dogmatibus  persisteret,  mense  lulio  a.  1554  cimi  suis  de  Ferdinandi  regnis 
oranibus  eiectus  est  "^. 

150. 

CANISIUS 
P.  liEONARDO  KESSEI., 

Sociorum  coloniensium  praeposito. 

Vienna  30.  Aprilis  1554. 

Ex  apographo,  anno  1886  Romae  facto  ex  epistula  archetypa,  quae  tunc  ibidem 
erat  in  bibliotheca  Ludovici  comitis  de  Paar,  imperatoris  Austriae  apud  summum 
pontificem  legati.  Inscriptio  epistulae  deest;  sed  super  primis  eius  verbis  manu 
(ut  videtur)  antiqua  scriptum  est:  ,1554.  30  aprilis.  Vienna.  D.  Canisij  ad  Kesselium." 

Gaiidet  de  Theodorici  fratris  sui  adventn  et  inenndae  Societatis  proposito. 
Sociis  coloniensihus  prosperum  rerum  successum  gratulatur  et  optat ,  ut  loannes 
Gropper  eos  tueatur.  Se  in  collegium  archiducale  transiisse.  Politen  professorem 
ob  haeresim  in  custodiam  inclusum  esse.  De  suis  Sociorumque  contionihus.  Socie- 
latem  haeresi  in  dies  progredienti  ohsistere.  De  compendio  theologico  et  de  scho- 
lastico  quodam. 

lESVS 

Reuerende  in  Christo  frater  gratia  domini  nostri  lesu  Christi  cum 
omnibus  nobis  amen. 

Quo  insperatior,  eo  gratior  fuit  fratris  adventus,  quem  paulo  post, 
ut  opinor,  in  Vrbem  mittemus,  quamquam  id  amicis  illius  indicandum 


■'  mittitur  lihr.  rec. 

>  Ps.  12,  4.  -  Ps.  118,  176.  ^  Ps.  24,  4.  ■•  Cf.  Luc.  10,  21. 

*  Vide  supra  p.  462.  ^  Plura  v.  infra,  monum.  88. 

•aunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    I.  30 


4(56  l-^O-    Canisius  Leonardo  Kessel. 

non  est,  neque  in  literis  omnibus  quas  his_  adjunximus  perscribitur  ^ 
Benedictus  dominus,  qui  Theodericum  hunc  semel  ante  annos"  inter- 
ceptum ,  vestra  nunc  opera  sic  confirmatum  nobis  reddidit.  Ita  iure 
uobis  debetur  et  multo  quidem  amplius  pecunia,  quam  Noviomagenses 
ut  spero,  persolvunt.  Res  ipsa  certe  docet,  quanti  profuerit  me  ist- 
hinc  ablegari  (nam  et  paucissimis  opinor  commodarem  praesens)  et 
R.  T.  isthic  retineri,  quae  in  hoc  mari  Coloniensi  tales  Christo  pisces 
colligit  ac  fovct^.  Ego  quidem  sensi  Coloniae  talia  desideria,  et  ut 
mihi  videbatur  responsa,  fore  ut  nostri  perpetuo  servirent  et  sanc- 
tissimis  gentium  primitijs,  et  tot  mille''  Virginum  choris,  et  aureis 
etiam  martijribus  ^.  Faxit  Sanctorum  Caput  Christus,  ut  per  vos  pro- 
cedant  atque  perpetuentur  quae  seminare  voluit  R,  D.  Faber*,  et  quae 
morte  sua  confirmaverunt  fratres  Lambertus  et  Petrus^.  Habetis 
faventes,  uti  credo,  Carthusienses  praeter  alios  bonos :  dominus  quaeso, 
et  numero  et  virtute  augeat  Coloniae  societatem,  quam  ctiam  R.  Do- 
mino  meo  Groppero  ^  placere  non  tam  nostro  quam  illius  nomine  plu- 
rimum  laetor.  Faxit  Christus,  ut  sicut  pro  fide  et  religione  Sanctae 
Ecclesiae  Colonieusis  hucusque  pugnavit,  ita  societatis  nostrae  partes 
etiam  tuendas  in  eadem  Ecclesia  suscipiat,  sincera  scilicet  cum  animi 
erga  Christum  et  sanctos  eius  propensione. 

Ut  pauca  de  nostris  subijciam,  novum  adeunt  collegium  a  Rege 
procuratum,  quod  magnas  tum  ipsis,  tum  populo  et  juventuti  praebet 
commoditates  "^.  Ego  in  professorum  Collegio  publico  et  Archiducali 
moror,  sic  urgente  Rege,  ut  Reformandi  gijmnasij  causae  me  accom- 
modem^.     Nunc  laus  Deo  Opt.  Max.  gijmnasij  res  procedunt  rectius, 


Sic  a^iogr.,  sed  fortasse  mendose.  ^  Sic;  millium.^ 


^  Theodoricus  Canisius  Viennam  venit,  ut  in  Societatem  admitteretur ;  Socii 
autem  viennenses,  ut  eius  constantiam  explorarent,  eum  Romam  ire  et  ab  Ignatio 
ipso  admissionem  petere  iusserunt  {Raderus,  Can.  p.  284 — 285). 

-  Cf.  Matth.  4,  19.    Marc.  1,  17. 

^  Sanctos  Magos,  qui  primi  e  gentilibus  Christum  adoraverunt,  sanctam  Ur- 
sulam  martyrem  eiusquo  socias,  sanctos  Gereonem  et  Gregorium  cum  sociis  mar- 
tyribus  Canisius  significat;  horum  enim  corpora  Coloniae  requiescunt. 

*  Beatus  Petrus  Faber  S.  J. 

*  Lambertus  de  Castro  et  Petrus  Kannegiesser ;  cf.  supra  p.  121 — 123.  288. 

*  De  doctore  loanne  Gropper,  praeposito  bonnensi  etc,  vide  supra  p.  204^  etc. 
"  CoUegium    illud   a  Ferdinando   in   monasterio  Carmelitarum  coUocatum  est; 

cf.  supra  p.  446 — 448  et  infra  p.  471. 

*  Socchiniis  in  a.  1554:  „Eius  anni  principio,  quod  pridem  Ferdinandus  Rex 
postulauerat ,  concedendum  fuit,  vt  Canisius  in  Collegium  Archiducum  Viennae 
migraret,  alter  Parentum  (ita  duos  Praesides  vocant)  in  eo  futurus.  Professores 
di.scijilinarum  variarum  septem  agebant  in  eo  Collegio,  et  aliquot  praeterea  studiis 
operati.  Magna ,  religiosi  Patris  praesentia ,  morum  commutatio  facta  est;  magna 
ad  quietem  ,  et  tranquillitatem  accessio"  (De  vita  Canisii  p.  85 — 86).  In  coUcgio 
archiducali,  anno  1384  ab  Alberto  III.  Austriae  duce  prope  monasterium  Praedica- 
torum  constituto,  12  artium  magistri  comnmnem  vitam  agere  gratuitoque  victu  uti 
poterant,  iique  Canisii  tempore  ordinarii  fere  in  universitate  erant  philosophiae  pro- 


30.  Aprilis  1554.  467 

quam  multis  abhinc  annis:  professorum  unus  in  vincula  coniectus  est, 
quod  sectarios  sequeretur,  etsi  doctrina  sit  minime  contemnenda  ^. 
Contionandi  munus  a  quinque  nostris  exercetur^:  fructus  inde  redit 
ad  populum,  qui  nobis  quam  antea  concib'atur  indies  magis  ac  magis. 
Vocamur  in  Boemiam  ^,  Poloniam  *,  Ungariam  ^  et  mecum  agitur  serio, 
ut  adesse  curem  qui  mittantur  ad  liasce  vicinas  provincias,  nec  desunt 
amplae  promissiones.  Rem  omnem  ad  Praepositum  referemus:  messis 
profecto  plus  quam  credi  queat  ampHssima,  sed  inculta  prorsus  ob- 
ijcitur:  tot  animarum  millia  (proh  pudor  ac  dolor)  indies  pereunt.  Ser- 
punt  hereses  nephandae,  fidei  labefactatur"  soliditas,  Ecclesiae  spernunt 
omnem  auctoritatem.  Apud  Regem  interim  et  supremos  Consiliarios, 
qui  nos  amant  inprimis,  defendimus  Religionem,  nec  id  nesciunt  hostes 
fidei,  quos  nobis  infensos  esse  propterea  minus  admirandum  sit  ^.  Sed 
confitebimur  ore  quod  corde  credimus^,  ut  fidei  perfectum 
a  nobis  officium  tribuatur.  Ego  in  Ecclesia  Episcopali  concionari 
pergo,  nec  est  exiguus  numerus  auditorum,  fructus  utinam  in  illis 
respondeat  conatibus.  Tum  a  societate  nostra  postulat  Rex,  ut  pro 
schola  Theologica  et  pro  istarum  tot  provinciarum  reformanda  iuven- 
tute  conscribantur  quae  sacris  de  rebus  maxime  noscenda  sint.  Ea 
m  re  non  minimam  quoque  nos  curam  et  operam  impendimus. 

Remittimus  M.  Arnoldum,  ne  hic  reddatur  deterior  si  maneat: 
egeram  cum  eo,  ut  faceret  exercitia,  sed  ob  migrationem  nostrorum 
satius  esse  duximus,  ut  relinqueretur  vobis  hic  fructus.  M.  Adriani 
filius  fuit  ^,  gustavit  spiritum,  sed  relicto  confitendi  more  mutatus  est 
non  in  meHus.  Rogo  sit  uobis  commendatus  in  domino.  lurisperitus 
esse   cupit,   sed  sine  ratione.     Laudatur   valde   ob   doctrinam   et  in- 


*  labectatui-  archet. 

fessores;  quibus  praeter  duos  ^parentes"  theologos,  qui  ex  capitulo  cathedrali  peti 
solebant,  ^prior"  praeerat,  a  collegialibus  iibera  electione  constitutus.  Hoc  niunus 
tunc  Andreas  Dadius  (Kyenboom)  philosophiae  professor  administrabat  (cf.  supra 
p.  415).  Guilielmus  Coturnossius  (Quackelbein) .  flander,  in  eodem  collegio  tunc 
„Physicus  secundus"  erat  et  philosophiam  aristotelicam  exponebat  {Aschbach  I.  c. 
I,  39-40.  43-44;  III,  44—45.  58.  160—161.  Herm.  Zschokke ,  Die  theologischen 
Studien  und  Anstalten  der  katholischen  Kirche  in  Oesterreich  [Wien  und  Leipzig 
1894]  p.  142).  1  Nicolaus  Polites;  vide  supra  p.  462  ^. 

-  Yide  inft-a,  monum.  96. 

^  Capitulum  metropolitanum  pragense  a  Ferdinando  rege  Societatis  homines 
petiit.     Vide  infra,  monum.  109.  *  Vide  supra  p.  459 — 460. 

^  Nicolaus  Olahus  (Olah)  archiepiscopus  strigoniensis  iam  tunc  Societatem  in 
Hungariam  invitasse  videtur.  Vide  infra,  epistulam  Canisii  8.  lunii  1554  ad  Po- 
lancum  datam,  et  Socher  1.  c.  p.  88 — 90. 

*^  Canisius  Viennae  „Ferdinando  Caesari  pro  concione  Euangelium  exposuit; 
£t  cum  non  absque  vitae  discrimine  regiam  peteret,  armata  manu  in  aulam  deduci 
Ferdinandus  Canisium  imperauit".  Ita  Baderus  in  vita  Canisii  (p.  48 — 49),  in  qua 
se  «nihii  nisi  testatissimum  collocare"  affirmat  (p.  234). 

'  Rom.  10,  10. 

^  P.  Adrianus  Adriani  S.  J.  Arnoldo  a  sacris  confessionibus  fuisse  videtur 


468     1^1-    Canisius  supremo  regimini  Austriae  inferioris.    Aprili  vel  Maio  1554. 

genium,  quare  et  secundus  fuit  in  praeconio  [yY  anno  superiore  cuni  pro- 
moveretur.  Si  nolit  esse  societatis,  velim  ut  studiosum  et  honestum  illum 
commendes  D.  D,  Gfroppero,  aut  amico  simili.  Sic  enim  promisi.  Reliqua 
ex  fratrum  literis.     Raptim   et  impolite  ultima  Aprilis  1554  Viennae 

Mittes  Nouiomagum  reliqua  scripta. 

Salutabis  amicos  omnes  et  R.  p.  priori  ^  ages  gratias  pro  misso 
libello  Petrus  tuus  Canisius. 

151. 

CANISIUS 
SUPREMO  REGraiXI  AUSTRIAE  I^FERIORISa. 

Vienna  mense  Aprili  vel  Maio  1554. 

Ex  TJi.  Wiedemann,  Gescliichte  der  Reformation  und  Gegenreformation  im 
Lande  unter  der  Enns  I  (Prag  1879) ,  132—133.  Wiedemaun  autem  ex  actis  con- 
silii  monasterialis  (nKlosterraths-Acten")  viennensibus  haec  hausit.  Editor,  cum  anno 
1889  Viennae  degeret,  acta  illa  videre  non  potuit. 

Quid  de  institutione  quadam  censendum  sit,  quam  Ernestus  archiepiscopus  salis- 
hurgensis  de  ratione  coniionandi  et  doctrinae  christianae  tradendae  in  lucem  emittere 
colebat. 

Ernestus  Bavarus ,  archiepiscopus  salishurgensis,  30.  Martii  1554 
Ferdinando  regi  commentarium  quendam  libelli  misit,  quo  parocki  et 
contionatores  ad  recte  docendum  instituerentur.  „Ferdinand" ,  inquit 
Wiedemattn,  „befahl  nun  der  niederdsterreichischen  Regierung  (Press- 
hurg,  10.  April  1554)  .  .  .  die  Instruction  in  Sachen  der  Pfarrer  und 
Prediger  dem  Ca^iisius  und  der  theologischen  Faktdtdt  zur  Prilfung  zu 
ilbergehen.  Letzteres  geschah  am  14.  April.  Canisius  arbeitete  rasch, 
die  n.  iJ.  liegierung  langsam  und  heddchtig.  J.m  9.  luli  referirte  sie 
endlich : 

Die  Instruction  des  Erzbischofes  in  Betreff  der  Prediger  beriihre 
Punkte,  die  noch  bei  dem  allgemeinen  Concile  stehen,  diese  Ptmkte  jetzt 
zu  erkldren  sei  bedenklich,  iveil  die  Erkldrung  des  Conciles  anders  er- 
folgen  konnte,  dann  sei  die  Instruction  der  Art,  dass  sie,  nicht  in  Form 
einer  Postille  gestellt,  zu  kurz  und  zu  ivenig  unterscheide,  dann  tvieder 
zu  hoch  oder  zu  weitschweifig  sei;  sollte  sie,  ivoran  nicht  zu  zweifeln, 
gedruckt  werden,   dann  konnte  ivohl  dagegen  geschrieben  werden,  dess- 


Precio?    Vocabulum  obscure  scriptum. 


'  Gerardo  Hammontano,  Carthusiae  coloniensis  priori. 

-  Terapore  Ferdinandi  I.  Austria  duo  habebat  ^regimina"  (^Regierungen"), 
unum  Viennae  pro  provinciis  Austriae  inferioris ,  alterum  Oeniponte  pro  Austria 
superiore  cum  .expoeitura"  sive  peculiari  magistratu  pro  Alsatia  etc. ,  Ensishemii 
coUocato.  Utrumque  regimen  habebat  praesidem  (^Statthalter") ,  canceHarium ,  ali- 
quot  consiiiarios  sive  ^regentes"  {Alf.  Huber,  Geschichte  Oesterreichs  IV  [Gotha 
1892],  207—208). 


152.    Canisiiis  S.  Ignatio.    Mense  Maio  exeunte  vel  lunio  1554.  469 

halhen  moge  sie  noch  von  einigen  Universifaten  geprilft  toerden  und  es 
sei  trotzdem  nothwendig ,  dass  von  etlichen  gelehrten  und  verstdndigen 
Theologen  eine  rechte,  ordentliche  Hauspostille  filr  Geistliche  iind  Welt- 
liche  ziisammengetragen  nnd  ai(fgerichtet  iverde.  Der  Herr  Bischof 
moge  seine  Instriiction  drucken  und  vertheilen  lassen,  jedoch  auf  eigene 
Faust  und  ohne  Zuthiin  und  Approbation  der  K.  Majestdt." 

Ex  his  conici  potest,  quid  de  institutione  illa  Canisius  ipse  sensei-it  et  rescripserit. 

Institutionis  huius  auctor  erat  loannes  Fabri  0.  Pr.,  ecclesiae  cathedralis  au- 
gustanae  contionator  '.  Examinata  est  etiam  a  Wolfgango  Sedelio  (Seidl).  monacho 
tegurino  (Tegernsee)  0.  S.  B.  et  contionatore  monacensi ;  qui  anno  1555  adnotationes 
quasdam  ei  ascripsit  ^.     Tandem  anno  1556  Dilingae  in  lucem  prodiit  sic  inseripta: 

„5f)riftenlic(ie,  Sat{)oItfcfie  bnber=  ric^t,  »ie  fic^  bie  ^farrer,  Seelfor^  ger  cnb 
"Prebiger  im  ©alpuri^cr  9?iftiimb  tmb  ^rouin^,  in  jren  5Prebi=  '  gen,  ju  linberrid)tung 
be§  6^rtftlicf)en  '  yolcf^j,  ftalten :  onnb  ha^i  tiolcf,  fonberfid)  in  nac^uofgenben  Strttcufn, 
IV.  t)erf)it=  \  tung  fcf^abfid^er  irrung  tmnb  fpaftung ,  in  tinferm  ftaren  S:^rift=  |  fid^en 
©fauben,  nac^  after  (Sat^ofifcfier  2eer,  Onberweifen  !  foffen.  Anno  salufis  JiKinanae,  ' 
M.  D.  LVI."  In  extrema  libri  parte:  „©etrucft  ju  3)ilingen,  bttrd^  Sebafbum  5)];at)er." 
4°;  flf.  LXXX  et  praeterea  in  initio  10  S.  non  signata  (addito  titulari).  Auctoris 
nomen  non  indicatur.  Exemplum  huius  operis  ^-idi  Viennae  in  bibliotheca  univer- 
sitatis  (Theol.  past.  II,  140)  l 

152. 

CANISIUS 
SAXCTO  IGXATIO. 

Vienna  niense  3Iaio  exennte  vel  Innio  1554. 

Ex  epistuh^  archetypa  (2":  1  p.)  ab  Alberto  V.  Bavariae  duce  ad  S.  Ignatium 
missa  et  ab  Alberto  ipso  subscripta. 

Commentarius  epistulae  est  in  cod.  monac.  ,Ies.  Ing.  1359/1."  f.  3. 

Epistula  Alberti  integra  ex  archetypo  transcripta  est  in  Acta  Sanctorum  lulii 
VII  (Antverpiae  1731),  501—502,  et  ex  iis  in  ^Cartas  de  San  lynacio"  IV,  503—504*. 
Hic  ea  tantum  ponuntur ,  quae  ad  Canisii  epistulam  (iam  non  exstantem)  spectant. 

Alhertns  V.  Bnvariae  diix  S.  Ignatio  MonacMo  20.  Maii  1554  haec  scripsit: 
„Vestrj  ordinis  Societatis  JJiesu  Theologos  omnes  ah  Jngolstadiensj  Aca- 
demia  nostra  auocatos  j^^fff^ioleste  tulimus,  Nam  et  doctrina  et  vitae  sinceritate 
nmi  solum  lectorum  munere  inter  scolares ,  sed  et  Concionatorum  ad  ^yopulmn 
magno  ciim  friictu  foeliciter  functj  simt,  ea  propter  ipsos  lubenter  nostris  gratia 

et  fauore  complexj   sumus , Verum  quod  Collegij  illius  erigendi   cura 

hactenus  est  intermissa,  non  nohis  quj  paratissimj  semper  fuimus ,  .  .  .  est  im- 
putandum,  Sed  presentj  turhatissimo  afflictissimoque"  omnium  rerum  iu  Oer- 


In  comm.  additum  in  margine. 


1  Nic.  Pauhis  in  ,Der  Katholik",  73.  Jahrg.,  II  (Mainz  1893),  221—222. 

^  Nic.  Paulus,  Der  Benediktiner  Wolfgang  Seidl ,  in  ^Historisch-politische 
Bliitter  fur  das  katholische  Deiitschiand"  CXIII  (Miinchen  1894),  181. 

^  Operis  auctor  ipse  in  praefatione  indicat  librum  suum  a  doctis  viris  re- 
cognitum  esse ;  scribit  enim:  ,Es  ist  dieser  reine  katholische  Unterricht  durch  hoch 
gelehrte  Doctores  und  christliche  Lehrer  ganz  treulicli  gestellt  worden." 

'  Cf.  etiam  rerdih-e  1.  c.  I,  284-285. 


470  153.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

niania  sfatiij ,  ....  Xe  tamen  ista  perpetua  tempornm  iniuria  Theologicj 
Collegij  causa  apncl  nos  diutius  suspendatur,  Jussimus  apud  dictam  scolani 
nostram  Jngolstadianam  fundum  compararj  et  nouum  extruj  collegium,  quod 
etiom  annuis  redditihus  dotarj  curahimus "  ^,  quemadmodum  ea  de  re  ad  vos 
Magister  Petrus  Canysius  perscrihet,  Petimus  igitur  a  vobis,  vtj  et  Sanctissimo 
D.  N.  ea  de  causa  ^  perscrihimus  ^,  ut  curetis  tam  dictum  Canisium  quam  alios 
duos  Theologos''  etiam  aliarum  facidtatum  professores  ad  nos  mittere  quj  oh- 
sequium  suum  et  ministeriuni  legetidj  et  concionandj  im^yendant."  Plura  ex- 
posituruin  Henricum  Schtveicher  ducis  secretarium ,  qui  ea  de  causa  Bomam 
inittafur. 

153. 

CANISIUS 
P.  lOAXXI  DE  POLAXCO  S.  J. 

Viemia  8.  laiiii  1554. 

Ex  apographo  recenti,  facto  ex  autographo. 

Aliquas  epistulae  particulas  gernianice  edidi  in  ^Katechismen"  etc.  p.  20 — 22. 

De  coUegii  germanici  alumnis  quibusdain  labacensibiis ,  Paulo  Scalichio  cabba- 
lista,  monasterio  Carmelitarum  Sociis  tradito.  Patrem  Lainium  Viennam  venire  cupit. 
Collegii  rectorem  cantum  nimis  urgere,  litterarum  studia  minus  curare.  Se  non  posse 
catechisinum  siium  ita  conformare ,  itf  parochorttin  etiam  enchiridion  sit.  Ad  cate- 
chisinnni  (thsoli-eiuliiiii  se  relieiiwntcr  impeJJi.  Parteiii  ehis  Poiiiain  miftit  corrigendam. 
Indicae  Jitterae  qitanfiim  valeanf.  Noviomagi  Societati  donutin  offerri.  Se  in  Hiin- 
gariam  profecturum.  Regis  nomine  rogaf,  ut  Ignatius  vaietudinarioruin  quorundam 
negotium  apud  ponfificem  gerat. 

lESVS. 

Reverende  in  Christo  pater  gratia  domini  semper  nobiscum. 

Primum  divinae  bonitati  gratias  ago,  quae  afflictam  restituit  vale- 
tudinem  charitati  tuae,  cui  non  immerito  sanitatem  precari  diuturnam 
debemus.  Literas  autem,  quas  etiam  valetudine  nondum  liberatus  ad- 
versa  scripsisti ,  lubenter  accepi  mense ,  quo  et  scriptae  fuerant, 
superiore  ^. 

De  Reverendissimo  Labbacensi ,  ut  antea  quoque  respondi ,  nos 
etiamnum  metuimus,  ne  suo  malo  revocet  istos  alumnos^,  quemad- 
modum  jam  priores   duos   ex  urbe   reversos   excepit''\     D.  Antonium 


In  comm.  verba  quod  —  curabimus  in  margine  adscripta  sunf. 
In  comm.  haec  fria  verba  supra  versum  scripta  sunt. 
In  comm.  verba  duos  Theologos  in  margine  addita  siint. 


»  Cf.  supra  p.  3272.  393,  425—426. 

'^  Hae  litterae,  nondum  editae,  ponentur  infra,  iii  „monumentis  ingolstadiensibus". 

*  Has  litteras  non  novi ;  spes  autem  est  eas  in  „Nova  serie  litterarum  S.  P.  N. 
Ignatii"  editum  iri. 

*  Bartholomaeum  Philiuslaufer  [Laufer '?]  et  loannem  Kobenzl  (cf.  supra  p.  445^). 
Kobenzl  a.  1558  Societatem  lesu  ingressus  est  {Steinhiiber  1.  c.  I,  23-). 

•'  Cf.  supra  p.  458. 


8.  lunii  1554.  471 

ad  sacerdotalem  ordinem  statim  evexit:  Doct.  Paulum  retinet  quidem 
apud  se,  sed-  ut  non  semper  inter  ipsos  optime  conveniat.  In  postremo 
colloquio  cum  me  rogaret,  doct.  eundem  ut  admonerem  atque  melio- 
rem  in  viam  si  possem  reducerem ,  aperte  respondi ,  non  reliquum 
videri  locum  admonitioni  meae,  quamdiu  admonendus  ille  tanto  in 
pretio  haberet  mordicusque  retinere  vellet  suam  Caballisticam ,  qua 
fretus  iactaret,  se  de  omnibus  nullo  negotio  et  in  utramque  fortasse 
partem  disputaturum.  Quae  res  parum  illi  honoris,  ut  dicebam,  apud 
nostros  hic  professores  parit  laeditque  Theologo  dignam  existima- 
tionemi.  Cras  abiturus  est  iterum  Episcopus  ad  Ecclesiam  suam; 
sed  conor,  ut  araicus  abeat,  qui  aliquandiu  propter  nostras  de  his  suis 
alumnis  admonitiones  nescio  quo  dubio  in  nos  animo  videtur  fuisse. 
Non  abs  re  facturus  erit  P.  Schoricliius,  si  literis  ad  Episcopum  datis 
concludat  hoc  de  alumnis  negotium,  ut  intelligat  ille,  quo  pacto  sint 
a  nobis  dimissi,  et  quid  R.  P.  Ignatius  de  ipsis  sentiat.  Haec  inter 
vos  longius. 

Adiumento  nostris  Episcopus  fuit  apud  Regem,  ut  Carmelitarum 
monasterium  liberum  et  integrum  habeant;  de  proventibus  annuis  et 
de  placandis  utcumque  Carmehtis,  aut  de  consensu  Pontificis  in  hanc 
translationem  impetrando  nondum,  ut  vellemus,  agitur^.    Nunc  haud 


'  Paulus  Skalich  de  Lika  (1534-1574) ,  Zagrabiae  (Agram)  in  Croatia  nobili 
genere  ortus,  ingeniosus  quidem  atque  eruditus,  sed  inconstans  laudumque  avidus 
erat.  Viennae  litteris  excultus,  anno  1553  Bononiae  „theses  divinas,  augelicas, 
coelestes,  elementales,  humanas,  Christianas,  philosophicas ,  nietaphysicas ,  physicas, 
morales,  rationales,  doctrinales,  secretas,  infernales"  publice  defendit.  Postea  Romam 
profectus  et  cum  litteris  commendaticiis  lulii  III.  Viennam  reversus,  ibidem  capel- 
lauus  regis  constitutus  est  et  anno  1556  opus  „Occulta  Occultorum  Occulta''  edidit. 
Cum  autem  anno  1557  in  universitate  viennensi  insulsas  quasdam  sententias  theo- 
logicas  defendisset,  Tubingam  ad  Lutheranos  aufugit  ibique  in  summum  pontificem 
et  lesuitas  acriter  invectus  est.  Anno  1561  ab  Alberto  Borussiae  duce  lutherano 
invitatus,  Regiomonte  (Konigsberg)  theologiam  docuit  et  plenum  in  Albertum  im- 
perium  obtinuit,  a  quo  non  solum  consiliarii  officio  ac  raultis  pecuniis  et  agris,  sed 
et  oppido  ac  praefectura  creuzburgensi  donatus  est.  Scripto  quodam  asseruit  in 
Christo  tres  esse  naturas,  idque  multis  circulis,  triangulis,  quadrangulis  demonstrare 
conatus  est.  Precibus  etiam  cabbalisticis  ac  nummo  annuloque  magico  ducem  de- 
cepit,  donec,  communi  in  se  odio  concitato,  officio  et  bonis  privatus  atque  ex  Bo- 
russia  exsulare  coactus  est.  Ab  episcopo  monasteriensi  receptus,  in  ecclesiae  ca- 
tholicae  tandem  pacem  rediisse  videtur;  immo  sunt,  qui  asserant  ipsum  ducem 
Albertum  haud  multo  ante  obitum  suum  cum  ecclesia  catholica  Scalichii  opera  recon- 
ciliatum  esse  {Bncholtz  \.  c.  VIII,  223—224.  Denis  1.  c.  p.  536—537.  Nic.  Leuthe- 
rinyerus,  De  marchia  brandenburgensi  1.  14,  n.  7 — 9  [Scriptores  de  rebus  Marchiae 
brandenburgensis  I  (Francofurti  et  Lipsiae  1729),  484 — 488].  JaHSsen  1.  c.  IV,  187 
ad  188.  Zeitschrift  fiir  katholische  Theologie,  18.  Jahrg.  [Innsbruck  1894],  p.  411 
ad  412.  C.  A.  Hase,  Herzog  Albrecht  von  Preussen  und  sein  Hofprediger  [Leipzig 
1879]  p.  292—317.  374-377). 

^  Ferdinandus  circiter  initium  mensis  Augusti  a.  1555  Augusta  Vindelicorum 
ad  loannem  cardinalem  Morone,  regnorum  suorum  protectorem,  et  ad  Ottonem  car- 
dinalem  Truchsess  scribi  iussit,  ut  sedis  apostolicae  dispensationem  impetrarent,. 
qua  possent  „fratres  eiusdem  Societatis,  qui  iam  Viennae  in  Austria  multo  multorum 


472  ^^^-    Canisius  Toanni  de  Polanco 

parum  negotii  facessunt  nostris,  quae  primum  in  alienas  desertasque 
sedes  immigrantibus  obvenire  solent  ^  Magnum  profecto  fructum  in 
xdcinas  undique  provincias  ex  hoc  Collegio  transfundi  posse  confido, 
si  Dominus  pro  sua  in  oves  errantes  bonitate  novis  favebit  operariis. 
Tn  medio  nationis  pravae^  versamur,  haud  secus  quam  in  aedito 
loco  3  et  ad  clavum  ipsum ,  quo  vicini  gubernantur  populi ,  pulchre 
constituti.  Jamque  nos  hinc  evocant  Poloni,  Ungari,  Boemi,  Prussi. 
Bavari ,  nihilque  de  fide  et  sinceritate  nostra  dubitant ,  postquam 
tantopere  nos  Regi  comprobatos  esse  cognoscunt.  Id  quod  ego  non 
tam  in  laudem  nostrorum ,  quam  ad  cautelam  dixerim,  ut  in  consti- 
tuendo  hoc  Viennensi  collegio  curam  et  diligentiam  adhibere  maximam 
velitis.  Utinam  semel  huc  mittatur  Reverendus  P.  Laijnez  et  coram 
non  videat  modo,  sed  etiam  consulat  in  medium,  quae  ad  maiorem 
omnium  profectum  facere  possent.  Gratus  esset  Hispanis  vehementer, 
et  hi  tum  in  aula  Regis*,  tum  in  familia  filii  Maximiliani  sunt  fre- 
quentes ;  de  assignandis  Collegio  reditibus  facile  concluderet  tandem : 
conferret  nobiscum  de  his ,  quae  conscribi  Rex  postulat  ^ ;   in  summis 


cum  fructu  versantur,  licite  et  libere  retinere,  et  integre  posthac  possidere  mona- 
sterium  B.  Virginis,  Ordinis  Carmelitani",  viennense.  ,,Quod  certe  monasterium 
iisdem  fratribus  serenissimus  rex  assignavit,  po.stquam  seculares  ibidem  cum  uxo- 
ribus  habitare,  ac  sacrum  locum  profanare  coepissent,  et  cum  pater  Provincialis 
eiusdem  Ordinis  Carmelitarum  saepius  ad  hoc  rogatus  et  requisitus  a  serenissimo 
rege  nullos  fratres  eo  mittere  (tanta  est  penuria  eiusmodi  Religiosorum  in  tota  Ger- 
mania)  et  ad  cultum  divinum  ibidem  peragendum  adesse  curaret"  {Acta  Sanctornm 
1.  c.  p.  500.    Cartas  de  San  Ignacio  V,  588). 

•  Die  24.  Maii  1554  in  monasterium  illud  immigratum  esse  refert  Socher 
(1.  c.  p.  48).  Polancus  21.  lulii  1554  Eoma  comiti  de  Melito  scribit  in  collegio 
viennensi  30  fere  Socios  esse  (Cartas  de  San  Ignacio  IV,  233). 

2  Phil.  2,  15.  ^  Cf.  Matth.  5,  14.  *  Ferdinandus  I.  iu  Hispania  natus 

erat  et  Ferdinandum  ^catholicum",  Hispaniae  regem,  avum  habebat. 

*  Ferdinandus  I.  litteris  Vienna  15.  lanuarii  1554  a  S.  Ignatio  petiit,  ut  a 
,doctis  aliquibus  viris"  Societatis,  ,.Romae  existentibus",  „compendium  aliquod  theo- 
logiae"  conscribendum  curaret,  „quod  tam  ecclesiasticis  quam  secuUtribus  instar 
reguh^e  et  normae  esset,  levique  pretio  ab  omnibus  coemi  posset".  Se  curaturum 
„illud  statim"  Viennae  „typis  excudi"  et  non  solum  in  academia  viennensi ,  sed  et 
per  regna  sua  „doceri",  praesertim  vero  operam  daturum,  „ut  illo  parochi  aliarumque 
ecclesiarum  rectores  in  provinciis"  suis  uterentur.  Deliberatum  quidem  sibi  fuisse 
id  opus  nonnullis  Societatis  ^doctoribus",  ,in  academia  A^iennensi  existentibus",  com- 
mittere;  sed  se  cognovisse,  „eos  in  vinea  Domini  tanta  sedulitate  alias  praelegendo 
et  docendo,  tam  in  scholis  quam  in  suggestu  laborare,  quod  tanto  operi  absque 
dispendio  et  discipulorum  suorum  et  christiani  gregis,  vacare  nequaquam"  possent. 
Ignatius  Roma  27.  Februarii  1554  regi  rescripsit:  Post  quadragesimam  manus  illi 
operi  Romae  admotum  iri.  ,Non  dissimulabimus  tameu,  quod  exactius ,  ac  proinde 
doctius  et  difficilius ,  videtur  opus  necessarium  esse ,  ut  Viennae  a  Theologiae  Pro- 
fessoribus  praelegatur,  quam,  ut  in  provinciis  a  curionibus  et  occlesiarum  rectoribus, 
qui  parum  eruditi  saepe  esse  solent,  in  manibus  habeatur.  Verumtamen  utrisque 
hoc  opus,  quoad  eius  fieri  poterit ,  attemperare  ....  enitemur"  {Acta  Sanctornm 
lulii  VII  [Parisiis  et  Romae  1868],  508.  Cartas  de  San  Ignacio  IV,  501—503. 
437—438).  Hanc  Ignatii  promissionem  sibi  gratissimam  accidisse  Ferdinandus  eidem 
significavit  *litteris  Vienna  7.  Maii  1554  datis,  quae  etiamnunc  apud  nos  sunt. 


8.  lunii  1554.  473 

quibusdam  quaestionibus,  quas  Cancellarius  ^  inter  Theologos  et  Cano- 
nistas  expediri  vellet,  operam  navaret  utilissimam;  praesertim  vero 
tum  de  studiis,  tum  de  profectu  fratrum  liic  nos  instrueret,  singulis- 
que  sua  si  quae  sint  opus,  remedia  daret.  Pinvatam  sane  consola- 
tionem ,  quam  ex  R.  P.  praesentia  mihi  polh'ceri  maximam  possem, 
facile  negligam ;  sed  pro  communi  utilitate  quid  fieri  expediat,  vestrae 
fuerit  et  pietatis  et  prudentiae  constituere.  Paucorum  solummodo 
mensium  hoc  iter  erit.  Coeperunt  nostri  in  cantando  se  nunc  exer- 
cere,  dum  Carmelitarum  locum  tenent,  et  ut  verum  fatear,  mihi  non 
semel  displicuit  facilitas  R.  P.  Lanoij,  qui  ad  cantiones  huiusmodi  in 
templo  habendas  et  ad  cerimonias  quasdam  fratrum  imitandas  nostris 
aut  plusculum  permittere,  aut  ipse  sua  sponte  ita  satis  propendere 
visus  est.  Qua  in  re  non  opus  est  admonere  prudentiam  tuam,  nisi 
quod  magnopere  cupio  conformem  vivendi  disciplinam,  qualem  aliis 
collegiis  R.  P.  Praepositus  constituit,  etiam  extare  in  Germania,  prae- 
sertim  Viennae^.  Video  nunc  a  R.  P.  multos  ad  sacros  ordines  hic 
evectos  esse,  neque  id  unquam  improbavi;  in  studiis  autem  adhiberi 
quoque  curam  vehm,  quod  in  scribendo  tam  pauci  valeant,  qui  ad 
Magisterium  tamen  adspirant  et  forte  non  multo  post  exibunt  sacer- 
dotes.  Haec  ego  libere,  ut  sapientiori  praebeam  de  istis  cogitandi 
occasionem,  et  huic  coUegio  sit  maxime  prospectum. 

Nunc  ad  literas  tuas  redeo,  et  miror,  subito  consilium  esse  mu- 
tatum  de  dividendo  Compendio  Theologico  ^.  Promissum  enim  Regi 
fuit  a  nobis,  alterum  fore  compendium  pro  parrochis,  alterum  pro  gym- 
nasii  huius  Theologis,  et  probavit  Rex  institutum  *.  Ego  quod  paravi, 
omnino  seiunctum  fuit,  et  cum  Rex  evolvisset,  probavit  cum  suis  ad- 
modum  lioc  meum  vile  opusculum  ^.  lam  si  eodem  opere  tum  pueris, 
in  quorum  ego  scripsi  gratiam ,  et  pastoribus  vultis  satisfieri ,  Regi 
non  valde  satisfiet,  et  mihi  iam  quinto  aut  sexto  mutanda  erunt  omnia, 


'  Canisius  non  Albertum  Widmanstadium ,  Austriae  inferioris  cancellarium, 
dicere  videtur,  sed  doctorem  lacobum  lonam  Ferdinandi  vicecancellarium,  Sociis  ami- 
cissimum,  quem  etiam  in  litteris  16.  Augusti  1554  ad  Polancum  datis  ^cancellarium" 
vocat.  Is  negotium  illud  ^compendiorum"  academicorum  praecipue  administrasse 
videtur  {Harfl-Schrauf,  Nachtrage  I,  145). 

^  ,Cum  Nostri  Viennae  ad  Monasterium  a  Carmelitis  desertum  ingressi  fuissent, 
cantabant  officium  tono  quodam  aequali,  ob  quod  P.  Ignatius  Patri  Lanoyo  scripsit, 
ut  per  mensem  integrum  poenitentiam  faceret.  1554."  (*Responsa  Generalium  [S.  J.] 
in  ordinem  redacta.  Viennae,  in  bibliotheca  aulica,  Cod.  12404*  [scriptus  medio 
fere  saec.  XVII.]  in  v.  „Cantus"  n.  10).  ^  Vide  supra  p.  412'.  472''. 

*  Canisio  tunc  iam  scripta  fuisse  videntur  a  Polanco ,  quae  S.  Ignatius  Fer- 
dinando  Roma  18.  lulii  1554  scripsit:  „Cum  re  serius  pensata"  idem  ^theologiae 
compendium  curionibus,  ut  populuni  instruerent,  et  professoribus,  ut  in  scholis  enar- 
rai-ent",  ^minime  convenire  posse  intelligeremus",  „visum  est  tandem,  duplici  labore 
utrumque  opus  inchoandum  esse".  Integram  epistulam  ex  autographo  Berolini  ex- 
stante  edidit  Gottl.  Friedlaender,  Beitraege  zur  Reformationsgeschichte  (Berlin  1837) 
p.  277—278;  est  etiam  in  ,Cartas  de  San  Ignacio"  IV,  467—468. 

5  Vide  supra  p.  454—455. 


474  ^^3-    Canisius  loanni  de  Polanco. 

magnamque  mihi  conHare  possum  invidiam  sine  magno  fructu  ex  hac 
tam  diuturna  cessatione.  Quoties  me  admonet  ac  urget  Cancellarius, 
maturandum  esse  opus,  expectare  typographum,  quem  saepius  ad  me 
misiti,  moram  in  gravi  periculo  esse,  tot  perire  animas,  quae  pura 
doctrina  libelli  pascerentur,  et  veneno  catechistico,  quod  nunc  quotidie 
hauriunt,  liberarentur  hac  aeditione.  Igitur  etsi  valde  probarem  con- 
silium  tuum,  ut  Catechismi  mei,  priusquam  in  lucem  exeat,  formam 
videretis  adeoque  corrigeretis  isthic,  tamen  difficile  mihi  visum  est, 
bonis  viris  aequa  postulantibus  repugnare,  in  menses  aliquos  rem 
iterum  differre  ac  reiicere,  dum  illuc  eat  et  redeat  libellus.  Sed  nolui 
tamen  hic  mihi  fidere;  dissimulavi  haec  universa,  invito  adhuc,  ni 
fallor,  Cancellario  probatissimo  viro,  et  alia  mihi  via  Regis  impetravi 
consensum,  ut  tantisper  differretur  aeditio,  donec  vestro  etiam  calculo 
approbaretur  ^.  Nam  sic  etiam  consultum  videri,  ut  qui  reliqua  tene- 
retis  in  manibus  (de  duplici  compendio  loquor),  non  prorsus  ignora- 
retis  partem  hanc  tertiam,  quae  velut  fundamenti  loco  praestrueretur 
et  aliis  illis  compendiis  explicaretur.  Itaque  mitto  puerilis  Catechismi 
mei  partem  aliquam,  et  summis  votis  exopto,  a  vobis  vel  immutari 
vel  corrigi  omnia,  deinde  quae  correcta  erunt,  huc  quamprimum  re- 
mitti,  ut  Rex  etiam  a  nobis  et  vobis  postulat  maxime.  Qua  in  re 
ne  sitis  quaeso  nobis  in  moram,  ego  interim  reliqua  curabo  transcribi 
et  isthuc  mitti,  sed  licebit  in  aedendo  progredi,  ut  primum  ista  resti- 
tueritis  ex  Urbe.  Quae  primam  libelli  partem  continent,  multa  exem- 
plarium  millia  erunt. 

Magnam  aedificationem  his  attulit  magnatibus,  quod  R.  T.  scripsit  ^ 
nuper  ad  R.  P.  Lanoij  de  Regina  Angliae*,  de  tribus  collegiis  Ponti- 


*  Ad  catechismum  Canisii  typis  exscribendum  a  Ferdinando  electus  erat  unus 
e  praeclarissimis  saeculi  sui  typographis,  qui  et  bibliopola  erat :  Michael  Zinimer- 
mann,  antiquae  nobilitatis  vir ;  qui  118  opera  Viennae  edidit,  atque  inter  ea  evan- 
gelium  syriacum,  libros  graecos,  hebraicos,  immo  et  arabicum  opus  {Denis  1.  c.  p.  xiii. 
Ant.  Mayer,  Wiens  Buchdruckergeschichte  1482—1882  1.  Theil  [Wien  1883], 
p.  70—85). 

2  S.  Ignatius  in  primis  iam  ^Constitutionibus"  sive  prima  constitutionum  con- 
scriptione,  quam  sul»  initium  a.  1551  patribus  Romae  a  se  congregatis  recognoscen- 
dam  tradidit:  ^Quien",  inquit,  ,tuviendo  talento  para  escribir  libros  utiles  al  bien 
comun ,  lo  hiciese ,  no  debe  publicar  escrito  alguno  sin  que  primero  lo  vea  el  Pre- 
posito  General  y  lo  haga  mii-ar  y  examinar ,  para  que ,  siendo  cosa  que  se  juzgue 
haya  de  edificar,  se  publique,  y  no  de  otra  manera"  (Constitutiones  latinae  et 
luspanicae  p.  388).  In  constitutionibus  autom  expolitis  et  absolutis  haec  de  libris 
vulgandis  praecipiuntur :  [El  Preposito  General]  „cometera  la  examinacion  dellos  ;i 
lo  monos  a  tres  de  buena  doctrina  y  claro  juicio  en  aquella  sciencia"'  (P.  3,  c.  1, 
n.  18.     Similiter  P.  4,  c.  G,  0.  et  P.  7,  c.  4,  n.  11  [1.  c.  p.  93.  135.  223.  225]). 

*  Canisius  litteras  ^communes"  significat,  quae  Roma  1.  Maii  1554  ad  omnia 
Societatis  collegia  missae  sunt:  editae  sunt  in  ^Cartas  de  San  lynacio  IV,  450—452. 
134—139. 

*  -Qui  in  Roma  ci  siamo  molto  consolati  questi  di  per  una  lettera  che  ha 
scritto  di  sua  mano,  latina,  la  Regina  d'  Inghilterra   al  Papa  riconoscendolo  Vicario 


8.  lunii  1554.  475 

ficis  in  oriente  constituendis  ^ ,  de  Germanico  collegio  Romae^  etc. 
Permagni  referet,  de  Indicis  rebus  et  id  genus  aliis  saepius  huc  mit- 
tere  ^ :  iuvantur  enim  istorum  animi  vehementer  in  Religione ,  cum 
inter  pessimos  haec  accipiunt  tam  bona,  laeta  et  salutaria. 

De  adventu  fratris  mei  M.  Theodorici,  de  discessu  alterius  ■*,  tum 
de  statu  rerum  in  hoc  Archiducali  collegio  postremo  egi  fusius^.  De 
Polonico  Collegio  nihil  nunc  novi  ^.  Dominus  gratia  fidei  sanctae 
septentrionalem  partem  ilkistret,  ac  Ecclesiae  restituat  amen. 

Hoc  ad  extremum  addam,  me  valde  cupere,  ut  si  nominis  lesu 
singularis  festivitas  non  alio  die,  quam  Circumcisionis  Domini  videtur 
observanda,  saltem  is  ipse  dies  nos  ad  maiorem  devotionem  provocet, 
quibusdam  privilegiis  Societati  nostrae  in  hoc  impetrandis  auctus  et 
ornatus  ''.     Qua  de  re  scriptum  est  a  me  alias. 

Soror  novercae  meae,  quam  habet  matrem  M.  Theodoricus  frater, 
offert  Societati  domum  non  contempnendam  Noviomagi,  ut  hospitium 
sibi  paratum  ilHc  habeant,  quoties  accedent,  qui  sunt  huius  nostri 
instituti  ^.  Virgo  est  senex  et  pia  certe ,  cupitque  responsum ,  ut  in 
alios  pios  usus  domum  hanc  transferat,  si  obLatam  recuset  nostra 
Societas.  Quare  digna  mihi  videtur,  cui  vel  per  me  vel  per  alios  de 
R.  P.  sententia  mox  rescribatur. 


di  Cristo,  e  doniandandogli  la  confermazione  di  12  6  13  Vescovi  cattolici  e  quali- 
ficati  che  Lei  ha  presentato"   {Carfas  1.  c.  p.  452). 

'  lulius  III.  a.  1553  Hierosolymae,  Constantinopoli,  in  insula  Cypro  Societatis 
collegia  condere  statuerat;  at  eius  morte  aliisque  rationibus  in  nihilum  res  recidit 
{Cartas  1.  c.  p.  451.  OrlandinHs  1.  c.  1.  13,  n.  1.  Stewart  Rose ,  St.  Ignatius 
Loyola  and  the  early  Jesuits  [London  1891)  p.  522—523.  588—589). 

^  „11  collegio  Germanico  passera  di  56  persone  e  di  mano  in  mano  si  spera 
r  aumento  assentandosi  ancora  le  cose  temporali ,  e  quelli  che  ci  sono ,  fanno  buo- 
nissimo  frutto  nelle  lettere  e  danno  buon  esempio  della  vita  sua"  {Cartas  1.  c 
p.  450—451). 

'  Epistula  a  Socio  quodam  ex  Indiis  missa  typis  exscripta  erat  anno  1553 
(Cartas  de  San  Ignacio  IV,  8).  Atque  iam  anno  1551  Coloniam  allatos  esse  ,libelIos 
quosdam  impressos  de  rebus  Societatis  et  de  martyrio  Patris  Antonii"  [Criminalis 
in  India  occisi]  nuper  patefactum  est  litteris  P.  Leonardi  Kesselii,  Colonia  31.  De- 
cembris  1551  ad  S.  Ignatium  datis,  quae  editae  sunt  in  ^Litteris  quadrimestrihus'^ 
I,  462—464.  *  Ottonis  Canisii.  ^  Epistula  illa  non  superest. 

*  De  hoc  vide  supra  p.  459 — 460. 

"  In  circumcisione  domini  „vocatum  est  nomen  eius  Jesus"  (Luc.  2,  21).  Pio 
Beati  Petri  desiderio  plenissime  satisfactum  est  nostro  tempore  per  summum  ponti- 
ficem  Leonem  XIII.,  qui  etiam  6.  Decembris  1888  concessit,  ut  festum  circumcisionis 
doniini  (1.  lan.)  in  universa  Societate  lesu  „sub  ritu  duplici  primae  classis"  fiat, 
et  12.  lanuarii  1886  indulgentiam  plenariam  fidelibus  cunctis  obtulit ,  qui ,  confessi 
et  sacra  communione  refecti,  eo  die  vel  uno  ex  septem  proxime  antecedentibus  vel 
subsequentibus  ab  ipsis  eligendo  quamlibet  ecclesiam  vel  capellam  Societatis  adierint 
ibique  ^secundum  intentionem  summi  pontificis"  oraverint.  Ac  simili  indulgentia 
plenaria,  petentibus  Everardo  Mercuriano  et  Francisco  Retz  praepositis  generalibus, 
idem  festum  ornaverant  Gregorius  XIII.  (7.  Maii  1578)  et  Benedictus  XIV. 
(6.  Octobris  1750). 

8  Epistula  illa  sive  oblatio  virginis  religiosissimae  ponetur  infra,  monum.  108. 


476  l'^^-    Canisius  loanni  de  Polanco.    8.  lunii  1554. 

De  profectione  K.  P.  Lanoij  et  mea  in  Ungariani  proptor  Syn- 
oilnm  niliil  dubito.  (inin  audieritis  ^.     Dominus  illam  bene  vertat! 

Habeo  in  mandatis  a  Rege  nostro,  ut  ad  R.  P.  Praepositum  ipsius 
nomine  mittam  supplicationis  formulam,  ex  qua  intelligetur,  quid  sua 
Maiestas  apud  Sanctissimum  impetrari  velit  coram  per  P.  Ignatium. 
ut  cui  hac  in  parte  fidit  magis,  quam  alii,  etiam  Legato  suo '-.  Agitur 
de  bospitalium  novorum  erectione,  cui  causam  praebuit  testamentum 
relictum  Caes.  Maximiliani  clarae  mem.  Confido,  non  difficulter  exorari 
posse  Pontificem,  ut  optimo  Regi  consentiat  in  his,  quae  contra  nullius 
iuris  dispositionem,  et  solum  ad  pias  causas  petuntur,  sicut  paulo  post 
ex  ipsis  literis  meis  accipietis  ^.  Scribo  ad  R.  P.  Laynes ,  ut  si  per 
vos  liceat,  et  Domini  voluntas  concedat,  huc  ad[vo]let  aliquando. 
Commendo  me  iterum  atque  iterum  R.  P.  [T.]  precibus  et  sanctis 
sacrifitiis,  atque  pro  Germania  nostra  solliciti  in  Domino  esse  pergatis 
rogo.  R.  P.  Olavum  in  Christo  precor,  ut  mei  opusculi  quoque  cor- 
rector  accedat,  neque  ullo  pacto  condonet  rudi  authori,  sive  de  stilo, 
sive  de  sensu  agendum  sit.  Quod  offitium  a  R.  P.  T.  multo  magis 
exopto  et  expecto :  sed  ut  dixi ,  mora  queso  in  remittendo  sit  quam 
minima,  sic  urgentibus  me  Regiis  consiliariis. 

Viennae  8.  lunii  1554. 

R.  T.  servus  Pet.  Canisius. 


1  A.  1553  arohiepiscopus  strigoniensis  (Esztergom,  Gran)  et  primas  Hungariae 
creatus  erat  eximius  vir  Nicolaus  Olahus  (Olah) ;  qui  disciplinam  ecclesiasticam, 
quinque  synodis  habitis,  restituit  et  Societatis  lesu  collegium  anno  1561  Tyrnaviae 
constituit.  Synodi  ex  proceribus  ecclesiasticis  et  civilibus  mixtae,  quas  ^regias" 
appellarunt,  Posoniae  in  Hungaria  habitae  sunt  annis  1554  et  1555.  De  quibus 
Ignafius  comes  de  Batfhi/dn ,  episcopus  Transsilvaniae ,  in  „Legibus  Ecclesiasticis 
regni  Hungariae"  I  (Albae-Carolinae  1785),  622—624. 

-  Didacus  de  Lasso  is  erat. 

3  Ferdinandus  litteris  „in  oppido  Pardowicz"  (Pardubitz  in  Bohemia)  21.  Sep- 
tembris  1554  datis  lulium  III.,  ut  Ignatio  in  eo  negotio  plene  fideret,  rogavit,  seque 
id  testimonium  Canisio  suasore  Romam  mittere,  eodem  die  Ignatio  scripsit  (Epistulae 
Ferdinandi  sunt  in  Acfis  Sancforum  lulii  VII  [Antverpiae  1731],  497.  et  in  Cartas 
de  San  Ignacio  IV,  530—531).  Ex  epistulis,  quibus  Ignatius  postea  rogem  et  Ca- 
nisium  de  hoc  negotio  eiusque  progressu  edocuit ,  intellegitur  Ferdinandum,  praeter 
alia.  haec  petiisse:  ut  nionasteria  quaedam  deserta  vel  quasi  deserta  in  usum  octo 
valetudinariorum  a  se  condendorum  convertere  posset;  ut  valetudinaria  aliqua  ex 
uno  loco  in  alterum  transferre  posset;  ut  indulgentiae  quaedam  valetudinariis  illis 
concederentur  (Cartas  de  San  Ignacio  IV,  483—484;  V,  234—236).  —  Litteris  autem 
Ferdinandi  Vienna  4.  Decembris  1554  ad  Ignatium  datis  M.  Singkhmoser  secretarius 
eodem  die  ^postscriptum"  addidit  (nondum  in  lucem  emissum),  inquodicit:  Regem 
testaniento  Maximiliani  I.  caesaris  ad  duas  ecclesias  exstruendas  obligari :  unam  Oeni- 
ponte  in  honorem  S.  Leopoldi  austriaci,  alteram  Falcianae  (Wels,  Austriae  superioris 
oppidum).  Id  autem  difficile  ac  quasi  supervacaneum  fore ,  praesertim  cum  Ferdi- 
niindus  Oeniponte  ecclesiam,  coUegium,  valetudinarium  aedificaturus  sit.  Ideo  regem 
ab  Ignatio  petere ,  ut  id  efficiat,  ut  pontifex  ab  ea  testamenti  parte  se  dispenset 
(ex  *commentario  vel  apograplio ,  quod  est  Vifunao  in  archivo  aulae  caesareae, 
^Niederoest.  Akten"  fasc.  4). 


154.    Canisius  loanni  de  Polanco.    7.  lulii  1-554.  477 

t  Reverendo  in  Christo  Patri  meo  M.  Polanco  de  Societate  Jesu 
Romae. 

S.  Ignatius  ad  haec  respondit  Roma  18.  Augusti  et  21.  Novembris  1554. 

154. 

CANISIUS 
P.  lOANXI  DE  POI.AXCO  S.  J. 

Vieima  7.  Inlii  1554. 

Ex  apographo  recenti,  facto  ex  autographo. 

Usi  sunt  hac  epistula  Sacchinm ,  Can.  p.  86,  et  Boero,  Canisio  p.  109—110. 
Particulam  eius  proposuit  Germanus  1.  c.  p.  304. 

Se  e  collegio  archiducali  libei-atmn  esse.  De  alumnis  colleyii  germanici  laha- 
censihus,  „Directorio"  PoJanci ,  Tlieodorico  Canisio ,  Lainio.  Consultationes  fieri  de 
Austria  in  fide  conservanda.  Se  ab  episcopatu  viennensi  refugere.  Magistratus, 
etiam  catholicos,  in  ecclesiae  iurisdictionem  et  hona  invadere.  Politen  et  alium  haere- 
ticum  pro  merito  castigatos  non  esse.  In  universitate  viennensi  iuvenes  perdi.  Luthe- 
ranismum  in  dies  crescere.  Sacerdotes  paucos  esse  et  nonnumquam  pessimos.  Con- 
silia  petit. 

lESVS 

Reverende  in  Christo  pater  gratia  et  pax  divina  nobiscum. 

Postremis  literis  Catechismum  nostrum  adiunxi,  quem  bene  cor- 
rectum  iam  expectamus  avide,  ut  Regiae  tandem  voluntati  fiat  satis. 
Dominus  lESVS  afflictum  me  febricula,  brevi  post  liberavit;  liberato 
addidit  consolationem,  ut  Rex  et  primarij  eius  Consiliarij  me  fratribus 
restituerint ,  quod  Medici  admonerent,  victum,  quem  in  Archiducali 
Collegio  sumebam,  haud  meae  valetudini  congruere  ^.  Christo  summas 
ago  gratias,  quod  tam  commode  illinc  me  traduxerit,  id  est,  a  tem- 
pestate  ad  portura,  a  foro  ad  templum,  a  mundo  ad  domum  spiri- 
tualem,  ab  exteris  ad  domesticos,  Patres  et  fratres.  Sed  utinam  diu 
liceat  hanc  retinere  consolationem ,  non  valetudinis  dico,  sed  animae 
potius  et  quietis  curandae  causa :  tantum  enim  ad  tempus,  quoad  plene 
restitutus  viderer,  hanc  concessere  gratiam  emanendi,  offitio  Parentis, 
ut  vocant,  non  liberaverunt  ^.  Fiat  autem  voluntas  domini  et  Prae- 
positi  nostri.  Sic  se  habent  res  illius  Collegij ,  ut  fructum  sperare 
exiguum  liceat,  quantumvis  coram  adsim  et  praesim.  Qua  de  re  nuper 
a  me  plura,  si  meministis,  scripta  sunt. 

Postremae  literae  vestrae,  quas  accepi,  eadem  prorsus  quae  et 
priores  nuntiant  de  alumnis  Domini  Labbaccensis.  Quoniam  vero,  ut 
scripsi,  profectus  est  ad  suos,  neque  cum  illo  postea  licuit  agere,  nihil 
habeo  quod  respondeam  ahud,  quam  satis  illum  videri  admonitum,  et 
utinam  maiore  cum  fructu.    Nam  suos  ex  Urbe  revocare  quamprimum 


Cf.  supra  p.  466 


'  (Jt.  supra  p.  4bb. 

-  V.  epistulam  Canisii  16.  Augusti  1554  datam. 


478  l^'^-    Canisius  loanui  de  Polanco. 

statuit ,  et  iam  opinor  reversos  excepit  ^ ,  quamquam  grassante  iam 
peste  non  parum  afflictum  aiunt  in  suo  Episcopatu.  M.  Hubertus, 
quem  hucusque  fovit  magistrum  ludi,  pestem  fugiens,  conditionem  hic 
manendi  captat,  et  brevi  ut  audio  consequuturus  est.  Igitur  et  ille 
Yiennae  morabitur,  sed  utinam  hoc  fermento  quod  inter  studiosos 
tam  late  spargitur,  non  vitietur  et  ipse,  quem  sane  catholicum  huc 
venisse  sensi. 

Miramur  toties  promissa,  nunquam  aUata  esse  opuscula  de  summa 
Confessariorum.  Et  scire  velim,  sint  ne  redditi  Keverentiae  vestrae 
ducati  duo,  quos  per  Germanos  adolescentes  miseram  nomine  Reveren- 
dissimi  Labbaccensis,  ut  exemplaria  vestri  operis  acciperet  ^.  Si  redditi 
non  sunt,  bona  fide  mittendam  curabo  pecuniam  aliam,  rogo  ut  interim 
libellos  non  paucos  huc  transmittatis. 

Commendamus  vestris  precibus  in  Christo  causam  ReHgionis.  A  Rege 
impetravimus,  ut  serio  curet  conferri  bonorum  consilia  si  quibus  ratio- 
nibus  collabenti  Religioni  possit  succurrj  ^,  Igitur  duobus  Consiliarijs 
bene  Catholicis*,  tum  Domino  Lanoij  ^  et  mihi  commissa  est  haec 
consultatio,  ut  de  Provintijs  regijs  in  fide  conservandis  et  instaurandis 
agamus.  Dominus  intelligentiae  spiritum*^  addat".  De  Viennensi 
episcopatu  renovavit  mihi  tristem  memoriam  Reverendissimus  Nuntius  ^, 
falsum  esse  opto  quod  ex  illius  verbis  suspicari  cogor,  et  nuper  ea 
de  re  scripto  egi  cum  Reverendo  praeposito  nostro  ^.  Non  sinet  ille 
Cliristi  gratia  favente,  ut  ex  animo  desidero,  me  miserum  in  tale  pi- 
strinum  et  Labijrinthum  conijci:  a  dignitatibus  liberet  pauperes  suos 
dominus  JESVS  crucifixus. 


*  S.  Ignatius  Urbano  Textori  episcopo:  Bartholomaeum  et  loannem,  „quamvis 
provectiores  in  sacris  litteris  ac  theologica  doctrina  remittere  exoptaremus;  tamen 
ut  morem  geramus  Tuae  Dignitati  Reverendissimae  statim  remittendos,  impetrata  a 
Cardinale  Protectore  aegre  facultate,  curavimus"   (Cartas  de  San  Ignacio   IV,  462). 

-  Polanci  ^Directorium"  dicit.     Cf.  supra  p.  450. 

^  Canisium  id  impetrasse  Sacchinns  affirmat  (Can.  p.  95). 

*  Horum  alter  certe  fuit  lacobus  lonas  vicecancellarius,  quem  religionis  vindi- 
candae  studiosissimum  et  piorum  omnium  patronum  esse  Canisius  Polanco  scribit 
16.  Augusti  1554. 

'"  P.  Nicolao  Lanoio  collegii  viennensis  rectori.  ^  Eccli.  39,  8  etc. 

'  Sanctus  etiam  Ignatius  huic  consultationi  multa  subministravit  consilia  oppor- 
tuna,  litteris  18.  Augusti  1554  ad  Canisium  datis. 

*  lulius  in.  litteris  Roma  20.  Novembris  1553  datis  Ferdinando  significaverat 
se  in  vicem  Martinengi  nuntium  mittere  Zachariam  Delfinum  (Delfino) ,  episcopum 
electum  ^Pharensem"  (Lesina,  insula  dalmatica)  et  praelatum  suum  domesticum 
(ex  *litteris  archetypis,  quae  sunt  Viennae  in  archivo  aulae  caesareae,  Romaua  1553, 
n.  43).  Delfinus  id  munus  Viennae  administravit  annis  1553/54 — 1557  (ahqua  a.  1555 
parte  excepta)  et  1560—1565  {W.  E.  Schwarz ,  Briefe  und  Akten  zur  Geschichte 
Maximilians  II.    2.  Th.  [Paderborn  1891],  p.  xix). 

*  Ferdinandus  litteris  sub  idem  tempus  et  ad  procuratorem  suum  romanum 
et  ad  cardinalem  Carpensem  datis  instanter  egit ,  ut  episcopatus  viennensis  Canisio 
imponeretur.     Vide  infra,  monum.  104. 


7.  lulii  1554.  479 

Frater  meus  M.  Theodoricus  valere  se  rectius  quam  in  patria 
iudicat,  confirmatque  vires  et  instruit  sese  ad  profectionem  autum- 
nalem  1.  Imbecillitas  corporis  fecit  opinor,  ut  mihi  non  satisfacere 
possit  in  studijs,  quae  apud  vos  fortasse  repetet  commodissime :  sic 
se  dedit  contemplativae  vitae,  ut  vires  pene  amiserit  in  activa  neces- 
sarias.  Sed  vegetiorem  reddet  subsequens  profectio,  et  quae  apud  vos 
accedet  exercitatio  corporis  quotidiana  2,  confirmabit  hanc  valetudinem 
mediocrem. 

Quod  scripsi  et  rogavi,  ut  R.  P.  Laijnez  huc  mitteretur,  iterum 
ex  animo  precor,  et  iustas  opinor  ob  causas,  quae  postremo  ex  parte 
sunt  indicatae. 

Est  adhuc  ubi  consilio  vestro  egeamus,  praesertim  ad  causam 
religionis  rectius  promovendam.  Magna  se  nobis  difficultas  offert,  cum 
videmus,  quibuscum  de  Christi  et  Ecclesiae  negotio  sit  nobis  agendum, 
cum  illis  scilicet,  qui  ut  authoritate  maxime  valent,  et  religionis  fau- 
tores  videntur  atque  propugnatores  primarij,  ita  nobis  minime  satis- 
faciunt.  Primum  enim  fatentur,  et  Rex  ipse  non  nescit,  contra  iuris 
communem  dispositionem  esse,  magnoque  cum  conscientiae  periculo 
fieri,  quod  ita  se  tueantur  praescriptione  temporis,  et  consuetudine 
priorum  Archiducum  inveterata  contra  libertatem  et  iurisdictionem 
ecclesiasticam.  Igitur  pergunt  in  foro  civili  de  rebus  et  causis  Eccle- 
siasticorum  cognoscere,  Ecclesijs  gravia,  fortassis  et  iniqua  onera  im- 
ponere  ^ ,  licet  iam  saepe  ac  multum  reclament  quidam  Ecclesiarum 
Episcopi.  Hinc  iam  emergit  quaestio  duplex:  Una,  quo  pacto  refor- 
mandus  hic  abusus ,  qui  utinam  non  sit  communis  apud  principes 
Germaniae.  Altera,  quomodo  tractandi  in  foro  interiori  tales  con- 
siliarij  et  iudices,  qui  fatentur  in  confessione,  quod  iuxta  receptam 
consuetudinem  et  commissionem  sibi  a  principe  suo  factam  procedant 
contra  immunitatem ,  libertatem  et  iurisdictionem  ecclesiasticam  ? 
Cognoscunt  enim  et  iudicant ,  ut  alij  assessores ,  tum  de  rebus ,  tum 
de  personis  ecclesiasticis ,  quamvis  sint  laici ,  ita  ut  quae  ad  forum 
ecclesiasticum  referri  solent,  ad  suum  tribunal  revocent,  ipsosque 
Praelatos  coram  se  respondere  faciant:  sic  enim  usu  receptum  esse 
aiunt  in  Austria  etc.  De  his  igitur,  quid  pro  huius  loci  ac  temporis 
ratione  faciundum  sit  maxime ,  gratissimum  feceris ,  si  scripseris 
enucleate. 

Secunda  difficultas,  quae  nos  haud  parum  affligit,  ea  est,  quod 
contra  haereticos  quamvis  apertos,  etiam  Anabaptistas ,  qui  a  nobis 
examinati  sunt,  nulla  instituatur  saeveritas.  Multis  modis  obstina- 
tionem   suam    declaravit  Professor   publicus ,    quem   antea   scripsi   in 


*  Romam  petiturus  erat.     V.  supra  p.  466. 

^  Societatis  scholastici  et  magis  etiain  novicii  in  culina  et    in  refectorio  mini- 
strant,  domus  cubicula  verrunt  etc,  humilitatis  exercendae  causa. 

*  Haec    confirmantur    et    illustrantur    iis,    quae    narrant   Biicholtz   1.  c.    VIII, 
142—176;  Wiedemann  1.  c.  I,  109—117;  Janssen  IV,  157—162. 


4.80  l'^^-    Canisius  loaimi  de  Polanco.    7.  lulii  1554. 

vincula  coniectum  fuisse  ^.  Toties  adnionitus  perstitit  in  gravissimis 
erroribus,  quos  etiam  scripto  comprobavit,  et  nos  a  Regio  Senatu  iussi 
censuram  obtulimus,  ut  haereticus  esse  ab  omnibus  intelligeretur  et 
crederetur.  Quid  tum  postea?  Unus  et  alter  censuit  perpetuis  car- 
ceribus  hominem  esse  mancipandum:  sed  ea  sententia  demum  lata 
fuit,  ut  abu'et  e  ditione  Regia.  Sic  aperitur  fenestra,  ut  multos 
veneno  doctrinae  inficiat,  quemadmodum  aeque  clementer  actum  est 
cum  insigni  haeresiarcha ,  qui  non  solum  huc  venit,  sed  etiam  Regi 
obtrusit  libellos  suos  horrendis  blasphemijs  vitiatos,  et  qui  divinas  sibi 
factas  revelationes  velut  Joannes  alter  esset,  palam  iactavit  '^.  Crescit 
interim,  ut  sentimus,  haec  maledicta  lues  tum  inter  professores,  tum 
inter  studiosos  mirum  in  modum,  ut  academia  nostra  videatur  monstra 
et  impietates  alere,  iuventutem  non  sanare,  sed  perdere.  Studiose 
queruntur,  magnisque  donantur  stipendijs  non  uno  in  loco  Austriae, 
qui  maxime  videntur  Evangelici,  hoc  est,  Lutherani,  quorum  libros  esse 
infinitos  tum  in  civitatibus ,  tum  in  pagis  affirmare  possum  ^.  Magi- 
stratus  aperte  favent,  sicut  et  vulgus,  novae  sectae:  audent  a  Rege 
audacter  petere  communionem  sub  utraque  ■*,  ea  si  negetur,  seditionem 
vitari  vix  posse  simulant  et  scribunt.  Catholicorum  interim  sacer- 
dotum  summa  ubique  penuria,  et  hinc  metus  augetur  Episcopis,  qui 
uxoratos  sacerdotes  et  apostatas  ferre  malunt  in  Ecclesijs,  quam  eas 
omni  privare  ministerio  ecclesiastico  ^.  Igitur  neque  principes,  neque 
praelati  audent  moHri  palam,  quod  tanta  cum  laude  tentavit  ac  forte 
perfecit  Angliae  imitanda  Regina  ^ :  et  quo  diutius  dormiunt,  dormiendo- 


1  Nicolaus  Polites ;  cf.  supra  p.  462  K 

2  Rupeitus  de  Mosham  (Mosheim)  significari  videtur,  qui  a.  1522 — 1539  ecck- 
siae  cathedralis  passaviensis  decanus  fuit.  Is  a  Deo  se  missum  iactabat  ad  novam 
quandam  ecclesiam  condendam ,  quae  neque  romana  neque  lutherana  neque  ana- 
baptistica,  neque  etiani  zwingliana ,  sed  „plane  christiana,  apostolica  et  evangelica" 
esset;  sunimum  pontificem  in  numero  antichristoruni  habebat.  Anno  1537  Pragae 
Ferdinando  et  Viennae  loanni  Morono  pontificis  imntio  tres  libellos  suos  praelegit 
(Jnformatio^  ^Antichristianica^  ^Antibulla")  in  ecclesiam  romanam  valde  con- 
tumeliosos,  quos  „non  suo  sed  digito  Dei  conscriptos"  dicebat.  Anno  demuin  1542 
captus  est  et  circiter  a.  1543  in  carcere  mortuus. 

2  Polancus  comiti  de  Melito  Roma  21.  lulii  1554  scribit:  ,Eu  feria  publica 
que  se  hacia  en  Viena  se  hicieron  tomar  todos  los  libros  hereticos"  (Cartas  de 
San  lynacio  IV,  235). 

■*  Communionem  sub  utraque  specie  a  Ferdinando  petierunt  tres  ^status",  quos 
vocabant,  ducatus  Austriae  superioris  11.  lunii  1554,  duo  status  Austriae  inferioris 
anno  1555  {Bucholtz  1.  c.  VIII,  195—197.  G.  E.  WuUhui ,  Geschichte  der  Prote- 
stanten  in  Oestreich  I  [Anspach  1784],  117 — 118). 

*  Confer  hac  de  re  caput  illud  historiae  germanicae  a  J.  Janssen  editae,  quod 
inscriptum  est:   „Die  religio.s-sittliche  Verwirrung  in  Oesterreich"  (1.  c.  IV,  96 — 105). 

^  Maria  „catholica"  eo  regni  sui  initio  Anglos  non  minus  fortiter  quam  sua- 
viter  et  prudenter  ad  ecclesiam  catholicam  reducere  conabatur  {[Cfi.  Dodd],  The 
Chiirch  History  of  England  I  [Brussels  1737],  446—447.  /.  Lingard,  History  of 
England.  New  ed.  Vol.  VII  [London  1844],  ch.  2,  p.  134-141.  Ath.  Zimmermann  S.  J., 
Maria  die  Katholische  [Freiburg  i.  Br.  1890]  p.  47— 59j. 


155.    Socii  quidam  romani  Canisio.    Sub  medium  mensem  lulium  1554.      481 

qiie  perdunt  reliquias  istas  Israelis^  eo  magis  in  peius  pro- 
ficiunt  mali,  sacra  nobis  omnia  contaminant,  breviter,  quod  lubet, 
lioc  licet  credere.  Pluribus  fortasse  quam  opus  erat ,  haec  per- 
sequor,  sed  monstranda  est  nostrorum  hominum  deploranda  segnities, 
negligentia  intolerabilis ,  et  tot  milHum  animarum,  quae  hinc  sub- 
sequitur,  perditio.  Videat  igitur,  et  in  medium  quoque  consulat  Re- 
verentia  tua,  quid  nos  citra  subsidium  magistratuum  in  tanta  licentia 
deceat  agere,  quo  pacto  item  praecaveri  queat  extrema  Religionis  deva- 
statio,  quae  hijs  [sic]  imminet  provintijs.  Dominus  lESVS  Germaniam 
tot  modis  afflictam  respiciat  tandem,  avertat  maledictionem,  et  impertiat 
benedictionem  tum  seductis  tum  seductoribus  istis,  accipiat  pro  nobis 
vestra  sacrifitia  et  spectet  desideria  sancta,  communiaque  merita  elec- 
torum  omnium.  Orate  pro  nobis  Dominum,  et  fratres  in  Christo  salu- 
tentur  quam  amantissime,     Viennae  7.  Julij  anno  1554, 

Servus  in  Christo  indignus  Canisius, 

f  Reverendo  in  Christo  patri,  M.  loanni  Polanco  de  societate 
JESV  Theologo  singulari,     Romae, 

155. 
SOCII  QUIDAM  ROMAIVI 

CANISIO. 

Roiiia  sab  inedium  lueiisem  Inliam  1554. 

Ex  SacchinOy  De  vita  Canisii  p,  89 — 90. 

Canisius  ineunte  lunio  priorem  ^xirtem  catechismi  sni  Eomam  miserat 
recognoscendam  et  corrigendam.  „Respondere  Romani  Patres  res,  dispositionem , 
elocutionem,  iudicium,  denique  cuncta  plene  probantes:  adfuisse  ei  in  Idbore  illo 
j^ropitium  Deum,  vt  ideni  placeret  pariter,  ac  prodesset.''  - 

Ex  epistula  Canisii,  16.  Augusti  1554  ad  Polancum  data,  certo  constat  cate- 
chismum  Romae  recognitum  esse  a  P.  Andrea  Frusio ,  rectore  collegii  gernianici, 
et  P.  Martino  Olavio ,  coUegii  romani  rectore  et  theologiae  professore.  Eadem 
epistula  verisimillimum  redditur  Polancum  quoque  et  lacobum  Lainium,  qui  tunc 
per  Italiam  praepositi  provincialis  munus  gerebat,  suas  addidisse  censuras.  Ac 
Lainium  id  praestitisse  certum  redditur  epistula ,  quam  Canisius  ineunte  a.  1557 
ad  eum  dedit  ^  Atque  hos  quattuor  siugillatim  Canisio  scripsisse  eadem  epistula 
demonstrat.  Sacchinus  Polanci  epistulam  proxime  secutus  esse  videtur,  quam  fortasse 
in  eiusdem  epistularura  registro  invenerat.  Quando  autem  epistulae  censoruni  una 
cura  ipso  catechismo  Viennam  missae  sint,  litteris  ostenditur,  quae  Roma  19.  lulii 
1554  Ignatii  nomine  Viennam  missae   sunt   ad  Matthiam  ■•    de  Taxis,    Ferdinandi  I. 


1  2  Par.  34,  9.  21.     Mich.  2,  12  etc. 

2  Attamen  paucula  saltem  a  censoribus  notata  esse  ex  ipsius  Canisii  litteris, 
quas  subiciemus,  apparet. 

^  Canisius  in  hac  *  epistula  (quam  in  secundo  volumine  ponam)  de  catechismo 
hoc  scribens:  „Io  mi  ricordo,"  inquit,  „adesso  delle  censure  di  V.  R." 

^  Non  ^Matthaeum"  nec  ^Maffaeum".  ,Matthias  de  Taxis,  veredariorum  seu 
postarum  magister" :    Nicolaus  Mameramis  in  ^Catalogo   farailiae   totius  aulae  Cae- 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    I.  31 


^g2  156.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

,postarum  magistrum'' ;  in  quibus  scribitur:  ^Questi  giorni  passati  abbiamo  ricevuto 
una  lettera  della  Maesta  Regia  ed  un  certo  trattato  che  li  Nostri  facessero  per  sua 
commissione.  Qm  si  manda  risposta  di  detta  lettera,  e  si  rimanda  il  trattato  sopra- 
detto  visto  qui  in  Roma."  ^ 

156. 

CANISIUS 
P.  lOArai  DE  POIiANCO  S.  J. 

Vieiina  IG.  Aiignsti  1554. 

Ex  apographo  recenti,  descripto  ex  autographo. 

Apographum,  saeculo  XVII.  (ut  videtur)  factum,  oxstat  in  cod.  monac.  ,Lat. 
1606",  f.  133" — 185*;  hi  autem  loci  in  eo  omissi  sunt:  ^Ad  aedium  in  patria  — 
litterae  vestrae",  ^De  reddenda  pecunia  —  colit,  nec  immerito". 

Aliquas  epistulae  partes  proponunt:  latinas  Pi/thoti  1.  c.  p.  88.  96 — 97,  italice 
versas  Boero,  Canisio  p.  110.  115.  116,  germanice  Riess  1.  c.  p.  124 — 125.  120,  et 
edltov  in  ^Katechismen"  etc.  p.  22—28;  gallice  /.  M.  S.  Daurignac,  Histoire  du 
Bienheureux  Pierre  Canisius  (Paris  1866)  p.  121—122. 

Se  jiartem  catechismi  cum  adnotationihus  censorum  accepisse.  Ciir  alteram 
jjuiiem  non  mittat  corrigendam  nec  nomen  stium  operi  apponat.  Lainimn  in  Ger- 
maniatn  mitti  cupit.  JEpiscopum  vratislaviensem  per  Stajjhylum  vrgere ,  tit  Nissne 
collegium  Societatis  instituatur.  In  Silesia  quam  iniqua  fortuna  ecclesia  utatur. 
CoUegium  viennense  a  rege  dotatnm.  esse.  lonam  vicecancellarium  laudat,  qui  meri- 
toruni  Societatin  particeps  reddi  vclit.  Lihri  regi  promisd  ut  perpciantur  urget.  De 
donro  Neomagi  oblata ,  episcopo  lahacensi ,  Tlieodorico  fratre.  Ingolstadii  Socios 
„cooperari"  dehere ,  non  praeesse.  Se  episcopatum  vicnnensem ,  qneni  sihi  ohtrudere 
velint,  reformidare. 

lESYS 

Reverende  semper  in  Christo  pater,  mihi  amande  plurimum. 

Sit  nobiscum  Christi  gratia,  et  summis  nos  bonis  augeat.  Cate- 
chismum  una  cum  literis  accepi.  et  annotationes  ^.  Laus  Christo,  qui 
charitatem  vestram  in  tantis  occupationibus  ad  humiHa  isthaec  studia 
et  figmenta  nostra  censenda  protendit.  Reliqua  lubenter  mitterem, 
nisi  ad  praelum  post  longam  expectationem  urgerent  isti,  ut  haud  sit 
facile  tarditatem  excusare  nostram.  Deinde  RR.  Patres,  qui  suas  mihi 
operas  ad  iudicandum  et  corrigondum  pollicentur,  eam  negotiorum 
vestrorum  praesentem  molem  esse  testantur,  ut  non  expediat  vos  hac 
libelli  causa  molestari  saepius.  Igitur  quod  per  vos  licere  confidimus, 
praelo  subijciemus  quae  vidistis,  et  item  posteriora,  quando  festinant 
tantopere:  vestrisque  tum  precibus,  tum  sacrifitijs  ad  deum  fusis  suc- 
cessum  omnem  committemus.  Faxit  clementissimus  dominus,  ut  liber 
cum  utilitate  aliqua  perveniat  ad  has  provintias  tot  modis  in  Religione 
corruptissimas. 


sareae''  Coloniae  a.  1550   edito    (/.  Ruhsam,    Johann  Baptista    von  Taxis  [Freiburg 
i.  Br.  1889]  p.  17 ^). 

'  Cartas  de  San  Ignacio  IV,  468.     Polancum  hacc  scripsisse  ccrtum  fere  est. 

-  Cf.  supra  p.  481. 


16.  AugU3ti  1554.  483 

Quod  scribitis,  in  praefatione  nomen  authoris  addi  posse,  nos  re 
diligenter  excussa  ^" ,  et  cum  Cancellario  Regis  i  collata  iudicavimus, 
quandoquidem  unius  authoritas  nec  apud  omnes,  nec  apud  istos  prae- 
cipue  tanti  valet '',  divinae  gloriae  et  communi  multorum  utilitati  magis 
servire  posse  suppressum  nomen'  authoris,  ut  liber  eo  maiorem  in- 
veniat  fidem,  quo  a  pluribus  et  me  doctioribus  atque  praestantioribus  ^ 
esse  conscriptus  atque  confectus  videbitur^.  Ita  fortassis  et  Regis 
honori,  ne  ex  uno  pendere  dicatur,  erit  prospectum  magis.  Quare 
novam  Cancellarius  addit  praefationem ,  nomine  Regiae  Maiestatis  ^. 
Reverendo  D.  Frusio  gratias  ago,  quod  suam  addere  censuram  non 
gravetur,  sicut  et  R.  P.  Olavo,  quos  ambos  in  Christo  reverenter 
saluto,  et  ex  animo  colo.  Reverendo  P.  Laijnez  proprijs  respondebo 
literis,  sed  parum  consolationis  et  spei  additis  de  illius  ad  nos  tam 
exoptato,  quam  ut  putamus,  fructuoso  adventu.  Quare  iterum  oro 
maiorem  in  modum,  ut  si  per  occasionem  ullam  liceat,  R.  P.  Prae- 
positus  hac  nos  gratia  dignetur,  et  per  optiraum  Visitatorem  benedicat 
aliquando  non  nobis  tantum,  sed  futuris  etiam  in  vicinia  Collegijs, 
quae  procul  dubio  quamprimum  foelicem  habere  progressum  queant, 
si  vel  paucos  huc  transmitteretis. 

Cui  rei  inditio  esse  potest  quod  scripsi  nuper  de  Strigoniensi 
Archiepiscopo  * ,  et  quod  postea  mihi  usuvenit  cum  Episcopo  Wratis- 
laviensi  in  Slesia^,  quae  insignis  provintia  multos  habet  duces  Regi- 
que  nostro  tota  paret,  inter  Austriam  et  Saxoniam  media,  tum  finitima 
Poloniae,  Boemiae,  Moraviae.  Hic  episcopus  et  apud  Regem,  et  apud 
Reverendissimum  D.  Nuntium  egit  per  Legatum  mihi  cliarissimum  ^, 
urgetque   causam   hanc   dihgenter,   ut  e  nostris  habeat  collegium  in- 


*  discussa  Pi/tJi.  ^  est  PyfJi. 

"  et  multorum  utilitati  servire  posse,  suppresso  nomiue  Pi/tJi. 

^  PytJion  hoc  vocahulnm  ef  icl,  quod  antecedif,  omitfif. 


'  lacobum  lonam  significat;  paulo  enim  infra  scribit:  ,,Quoniam  vero  in  Can- 
cellarij  mentionem  incidi  (D.  Doctorem  Jacobum  Jonam  eum  vocant)"  etc.  Erat  is 
vicecancellarius  consilii  aulici  (Hofrath)  atque  etiam  ^cancellarius  aulicus"  (Hof- 
kanzler)  dicebatur ,  quoniam  verum  cancellarium  illius  consilii  Ferdinandus  inde  ab 
a.  1538  non  liabebat  {Alf.  Hubcr  1.  c.  IV,  213). 

-  Reapse  doctissimi  viri  Frusius,  Olavius,  Polancus,  Lainius  Canisium,  re- 
cognoscendo  saltem  et  corrigendo,  adiuverant.  Atque  etiam  coramentariis  P.  Claudii 
laii  usus  erat.     Cf.  supra  p.  416. 

^  Hanc  vide  infra,  monum.  100.  *  Cf.  supra  p.  467.  476. 

^  Dioecesim  vratislaviensem  (Breslau)  tunc  regebat  Balthasar  a  Promnitz 
{1539 — 1562) ;  de  quo:  MicJi.  Jos.  Fihiger  (Das  in  Schlesien  gewaltthiitig  eingerissene 
Lutherthum,  2.  Th.  [Breslau  1723],  p.'  146—219).  Aug.  Kasfner  (Beitrage  zur  Ge- 
schichte  des  Bisthums  Breslau  von  1500  bis  1655,  in  „Archiv  fiir  die  Geschichte  des 
Bisthums  Breslau"  I  [Neisse  1858],  78—90).  JoJi.  Soffner  (Geschichte  der  Refor- 
mation  in  Schlesien  [Breslau  1887]  p.  374—380). 

®  Ex  epistula  ad  Hosium  data,  quae  his  litteris  (p.  487)  subicietur,  conici 
merito  potest  ab  episcopo  missum  esse  doctissimum  virum  Fridericum  Staphyhim. 
qui  paulo  ante  ex  Lutheranismo  ad  catholicam  ecclesiam  redierat. 

31* 


4S4  l-^6-    Canisius  loarini  de  Polanco. 

tegrum ,  id  est ,  decem  personarum ,  quibus  concedere  cupit  scholam 
novam  Nissensem,  a  se  iam  recens  institutam,  ut  Catholice  iuventus  in- 
stituatur,  et  gratis  doceantur  quotquot  e  Slesia  pueri  accesserint  ^.  Nissa 
post  Wratislaviam  praecipuum  est  Episcopi  huius  oppidum,  ubi  fere 
degit  idem  Episcopus,  dives  et  potens  ut  reliqui  Germaniae  praesules. 
Legatus  hoc  a  me  contendebat,  ut  saltem  duo  e  nostris  mitterentur 
Germani,  et  cum  his  reliqui  inferioris  Germaniae  homines:  nam  Italos 
et  Hispanos,  ut  in  illa  provintia,  non  esse  valde  gratos  populo.  Mise- 
randum  sane,  (ut  nihil  hic  taceam),  quam  sit  corruptus  Religionis  status 
in  Slcsia,  ubi  non  plebaei  modo,  sed  etiam  infames  prorsus,  adeoque 
Carnifices  publice  et  grati  suis  concionantur.  Wratislavia,  quae  Cath- 
edralem  sedem  tenet,  vel  invito  Rege  docet  ac  profitetur  aperte 
Lutheranismum.  Nobiles  et  cives  totius  Slesiae  Clerum ,  si  usquam 
alibi,  non  parum  ofifendunt  et  exercent  affliguntque,  ut  etiam  Episcopus 
se  tueri  satis  non  possit  adversus  oppressores  iurisdictionis  Ecclesia- 
sticae.  Flammam  auget  vicina  Saxonicae  scholae  pestis,  atque  ita 
nunc  studiosis  abbundat  [sic]  Babilonica  Vittenberga,  mater  et  Regina 
novarum  factionum  omnium  in  Religione,  ut  antea  nunquam.  Sed 
enini  eo  alaCrius  ad  restinguendum  ignem  nostri  accurrent  spero, 
maioremque  sibi  coronam  ibi  propositam  ducent,  ubi  propius  cum  hoste 
non  simpHci  congrediendum  erit.  Hoc  unum  peto  a  Domino  Jesu,  ut 
sicut  multos  dedit  angelos  Indiae,  Hispaniae,  Siciliae  etc.  nostrae  quo- 
que  Germaniae  non  paucos  conferat,  et  eos  praesertim  Romae  faciat 
apud  vos  efficaces  ad  promovendam  Ecclesiae  causam  in  Septentrione 
et  Aquilone,  unde  panditur  omne  malum^.  De  qua  Episcopi 
causa  scribam  alias  plura:  nam  ille  ipse  cum  Rege  aget  coram  post 
paucos  dies  Pragae :  eo  autem  hodie  Rex  profectus  est,  non  ita  brevi, 
ut  putant,  huc  rediturus  e  Boemia. 

Ante  discessum  suum  Rex  nobis  per  Cancellarium  indicavit,  ante 
multos  quidem  menses  iniunctum  fuisse  suis  procuratoribus ,  ut  ex 
aerario  publico  certos  et  perpetuos  proventus  deputarent  et  resigna- 
rent  nostro  Collegio  ^,  singulis  autem,  ut  vocant,  angarijs  *,  pecuniam 
per  partes  nobis  esse  suppeditandam.  Jam  cum  expeditum  hoc  non 
esset,  semel  atque  iterum  iussit  per  eundem  Cancellarium ,  curarent 
prorsus  ijdem  procuratores,  ut  proventus  integri  cum  liberae  donationis 
literis  ad  nos  pervenirent,  atque  ita  dotatum  esset  Collegium  perpetuis 
temporibus.  Quantam  vero  summam  pecuniae  proventus  efficiant  (ab- 
unde   sat   esse  30  pcrsonis   hic   fovendis   non   dubitamus)   paulo    post 


'  Scholam  hanc  nissensem  (Neisse,  nunc  in  Silesia  borussica)  episcopi  mandatu 
Sfcaphyhis  instituerat. 

"-  ler.  1,  14. 

^  Cf.  htteras  laii  Vienna  IG.  Decemhris  1551  Ignatio  inscriptas  {Boero ,  laio 
p.  197). 

*  ^Angariae"  (Cinerum ,  Pentecostes,  Crucis,  post  Luciae)  vocahantur,  quae 
nos  dicimus  ^quattuor  tempora". 


16.  Augusti  lo54.  485 

certius  intelligemus  atque  perscribemus  ^.  Quoniam  vero  in  Cancellarij 
mentionem  incidi  (D.  Doctorem  Jacobum  Jonam  eum  vocant),  hoc  sciat 
velim  prudentia  tua,  virum  esse  primae  et  summae  authoritatis  apud 
Kegem,  in  vindicanda  Religione  nobis  valde  faventem,  piorum  omnium 
et  Religiosorum  fratrum  Patronum  singularem,  qui  deinde  quanti  nos 
faciat,  quam  sedulo  nostra  curet  ac  promoveat  collegium  isthuc,  cum 
parem  habeamus  neminem,  haud  facile  dixerim.  Rogat  autem  a  R.  P. 
Praeposito,  sicut  in  postremo  colloquio  exposuit  mihi,  ut  meritorum 
quae  Societati  donat  immensa  bonitas,  et  ipse  particeps  fiat,  habeat- 
que  participationis  illius  testes  literas^.  Ego  nil  dubito,  quin  optime 
coUocatum  hoc  in  eum  benefitium  esse  possit,  neque  ullum  e  Germanis 
novi,  per  quem  ad  promovendam  Religionem  acturi  mehus  videamur. 

Literis  vestris,  quae  promittunt  opus  illud  Theologicum,  Rex  fuit 
exhilaratus  ^ ,  cupitque  vestro  iuditio  et  arbitrio  absolvi  has  partes, 
tum  pro  sacerdotibus  et  Clericis,  tum  pro  doctis  et  studiosis  Theo- 
logicae  facultatis  tam  Viennensis ,  quam  Friburgensis  *.  Utrumque 
Gymnasium  Viennae  et  Friburgi  Rex  gubernat,  et  Cathohce  prorsus 
doceri  vellet.  Quare  R.  P.  Praepositum  rogo,  ut  quantum  opus  est 
otij  et  temporis,  habeant  R.  R.  Patres  D.  Laynez  et  D.  Frusius  ad 
conscribendum  hbrum  utrumque,  ut  saltem  circa  sequentis  anni  prin- 
cipium  pro  Xenijs  haec  sancta  Regi  donaria  offerantur,  et  coelesti 
Regi  pro  Magorum  muneribus  nuncupentur  et  consecrentur. 

Ad  aedium  in  patria  mea  donationem  venio,  quam  ego  non  magni 
faciendam  arbitror,  partim  quod  amici  rehqui  videantur  valde  recla- 
maturi,  si  sentiant  factum,  multo  magis,  si  exequutione  ipsa  damnum 
illatum  sibi  percipiant,  partim  quod  mentem  donantis  eo  spectare 
putem,  ut  adsint  perpetui  saltem  duo  aut  tres  inhabitatores,  qui  pro- 
sint  in  spiritu  Noviomagensibus.  Vidi  et  audio,  haeredes  permoleste 
ferre,  si  quicquam  adimatur  bonis  huiusmodi,  praetendunt  suarum 
prolium  multitudinem,  etc.  Taceo,  nos  in  suspitionem  avaritiae  posse 
hinc  incidere,  praesertim  apud  eos,  qui  non  optime  vel  sentiunt,  vel 
intelHgunt  de  rebus  Societatis.  Scribendum  tamen  curavi  ad  dona- 
tricem,  ut  seipsam  expHcet  magis,  quo  nempe  animo  donet,  quid  offitij 


>  Ferdinandus  I.  1.  lulii  1554  decreto  subscripserat,  quo  1200  floreni  rhenenses 
annui  e  vectigalibus  linciensibus  collegio  viennensi  attribuebantur  {Socher  1.  c.  p.  48). 

-  Ab  antiquis  ecclesiae  temporibus  hoc  fiebat,  ut  monachi  hxicos  pios  et  in  se 
beneficos  ad  specialem  quandam  ^familiaritatem"  admitterent,  precum  et  sacrificiorum 
suorum  peculiari  modo  eos  participes  redderent,  nomina  eorum  in  „libro  vitae"  mo- 
nasterii  inscriberent  {Ad.  Ebner ,  Die  klosterlichen  Gebets-Verbriiderungen  bis  zum 
Ausgange  des  karolingischen  Zeitalters  [Regensburg  1890]  p.  20 — 27.  57 — 64). 

^  Hae  litterae  usque  adhuc  editae  non  sunt.  Coniiti  melitensi  Folancus  21.  lulii 
1554  scripsit  theologicam  illam  summam  Florentiae  a  Lainio ,  sacerdotalem  institu- 
tionem  Romae  ab  Andrea  Frusio  conscribi  (Cartas  de  San  Ignacio  IV,  236).  At 
neuter  opus  absolvit ;  nam  Frusio  vitae  finis,  Lainio  generalatus  Societatis  intervenit. 

*  Universitatem  dicit,  quae  Friburgi  Brisgoviae  (Freiburg  im  Breisgau,  nunc 
magni  ducatus  badensis)  hodie  quoque  exstat. 


486  l'^^-    Canisius  loanni  de  Polanco. 

vel  oneris  adiunctum  nostris  velit ,  sicut  recte  admonent  literae 
vestrae  ^. 

De  Reverendissimo  domino  Labbaccensi,  qui  cum  Joanne  suo  huc 
redijt,  et  alibi  Bartholomeum  ut  in  concionando  se  exerceret  reliquit, 
hoc  unum  dicam ,  niliil  iUum  a  nobis  iam  alienum  videri ,  et  R.  P. 
Ignatij  quas  accepit,  literis,  delectari  2.  De  reddenda  pecunia  post  agam 
cum  illo  commodius  ^,  ac  de  alijs  itidem,  sicut  ad  me  perscriptum  est. 
Nam  semel  atque  iterum  licuit  cum  illo  hucusque  congredi :  nunc  post 
Regis  abitum  saepius  licebit.  Quamquam  miror  sic  meas  intelligi 
literas,  perinde  ac  idem  Episcopus  vobis  esset  valde  conciliandus,  et 
meis  verbis  factus  alienior.  Sic  R.  P.  Frusius  agere  videtur  in  literis, 
quasi  non  vera  essent,  quae  prius  ego  admonui  bonum  senem,  cui 
condonandum  est ,  si  ad  tempus  non  optime  consulat  omnia :  modo 
tidorum  interim  amicorum  praestetur  offitium  vera  et  sana  dicendo. 
Sed  ille  nos  quidem  amat,  ac  vos  colit,  nec  immerito. 

Gaudeo  vos  favere  ac  studere  Duci  Bav^ariae^,  nec  dubito,  quin 
reversus  ad  Principem  suum  Secretarius  ^,  ut  est  vir  bonus  et  amicus 
noster,  sit  promoturus  etiam  causam  Ingolstadiensis  Collegij  ^.  Difficile 
interim  mihi  videtur,  quacumque  ratione  persuadere  Regi  nostro,  ut 
sinat  hinc  abire  quemquam,  nec  volet  opinor,  Dux  a  Rege  quicquam 
tale  postulare.  Non  probo  quod  professores  tam  multos  dux  petat  e 
nostris,  velut  ex  professo  velit  in  nostros  reijcere  communia  munia 
professorum,  cum  aliud  sit  cooperari  et  adiungi,  aliud  praefici  et  mode- 
rari,  illud  in  nostris  f^jrrem,  hoc  absokite  non  susciperem  "^.    Dominus 


*  Noviomagus  et  ilio  et  XVII.  et  XVIII.  saeculis  domo  Societatis  caruit. 
Ceterum  vide,  quae  infra  dicentur  ad  epistulam  Canisii  23.  Maii  1555  datani. 

2  Hae  litterae  sunt  in  Cartas  de  Sati  Ignacio  IV,  462 — 463.  204—205. 
2  Haec    pecunia    Roniae    a    S.    Ignatio    nepotibus    episcopi    mutua    data    erat 
(Cartas  1.  c). 

*  Cf.  supra  p.  429.  453.  °  Henricus  Schweicker. 

*  S.  Ignatius  Roma  4.  lulii  1554  Alberto  V.  Bavariae  duci  scribit:  „Quod  ad 
nostros  Theologos  attinet  ab  Ingolstadiensi  Academia  ad  Viennensera  translatos  ad 
tempus,  .  .  .  ad  eos,  vel  alterum  eorum  Ingolstadium  revocandum,  quomodo  cum 
Regia  maiestate  agendum  sit,  cum  Secretario  Vestrae  Excellentiae  contulimus." 
Alios  professores  modo  quidem  Romae  non  suppetere,  sed  post  duos  annos  mitti 
posse.  Ac  quoniam  ex  secretario  intellexerit  ducem  seminarium  clericorura,  quod  col- 
legii  germanici  simile  sit,  ^sancto  sane  et  pernecessario  consilio  moliri'',  se  eiusdem 
collegii  constitutiones  duci  mittere.  Eidem  „de  Collegio  Societati  nostrae  Ingolstadii 
magnifice  erigi  coepto"  gratulatur.  Integra  epistula  ex  ignatiana  „collectione  Ro- 
mana"  primum  in  lucem  emissa  est  in  ,Cartas  de  San  Ignacio"  IV,  465 — 467. 
210—213.  Cf.  J.  Cordara  S.  J.,  CoUegii  Germanici  et  Hungarici  Historia  (Roniae 
1770)  p.  16.  Polancus  comiti  melitensi  Roma  21.  lulii  1554  scripsit:  ,E1  Duque 
de  Baviera  .  .  .  tiene  ya  conienzado  a  edificar  un  Colegio  que  para  treinta  quiere 
dotar,  conio  dice  su  letra  en  parte,  y  en  parte  su  Secretario.  Y  a  par  de  Colegio 
para  la  Compauia  nuestra  liace  diseiio  de  otro  como  el  Germiinico  de  Roma,  para 
que  los  nuestros  como  en  Roma  puedan  tener  cargo  de  el"  [Cartas  1.  c.  p.  233). 

^  Hanc  sententiam  cum  Polancus  improbasset,  Canisius  litteris  26.  Octobris 
1554  datis  confirmavit  et  defeudit. 


16.  Augiisti  1554.  487 

lESVS  Bavaricam  messem  novis  instruat  operarijs,   ut  illam  nobilem 
Germaniae  partem  Ecclesiae  servet  ac  tueatur. 

Frater  meus  carne  et  spiritu  M.  Theodoricus  brevi,  ut  speramus, 
iter  ad  vos  ingredietur.  De  conterraneis,  quia  obscure  scribitur,  vel- 
lem  apertius  nosse,  quid  ex  illis  fructus  coUegerit  D.  Leonardusi. 
Certe  huius  literae  ad  nos  minime  perveniunt,  etsi  desideratae. 

Misi  quae  R.  P.  Ignatius  expediet  pro  Serenissimo  Rege  ^.  Quod 
ad  miserum  Episcopatum  attinet,  non  possum  non  in  anxia  esse  ex- 
pectatione,  cum  audiam,  literas  a  Rege  simul  et  Legato  Pontificis 
mitti  serias,  quibus  cogar  onus  subire"  miserrimum  ex  Pontificis  au- 
thoritate.  Qua  de  re  nihil  mecum  actum  est,  sed  ita  retulit  qui  scripsit 
nomine  Regis  eadem  in  causa''  ad  Cardinales  nonnullos.  Jamque 
fiduciam  impetrandi  conceperunt,  qui  ordiuntur  hanc  telam  nescio  qui, 
nisi  quod  ex  suspitione  mihi  subolet  nonnihil  de  quibusdam  non  hic 
infimis '.  Utut  sit,  polliceor  R.  P.  V.  septem  Missas  in  honorem  Sanc- 
tissimi  Spiritus,  quamprimum  nuntiarit  conatus  istorum  in  nihilum 
recidisse.  Si  secus  eveniet,  certo  deum  peccatis  meis  implacabiliter 
velut  iratum  tota  vita  merito  reformidabo.  Non  licet  plura  subijcere, 
quia  literae  obsignantur  et  fastidiose  prolixus  fui.  Sanctis  precibus 
omnium  fratrum  et  me,  et  statum  istarum  provintiarum  commendo 
maxime,  tuis  vero  sacrifitijs  iuvari  peto  summopere.  Rex  ut  cum 
nostris  vivam,  a  Medico  suo  persuasus,  voluit,  meque  consortio  Col- 
legarum  penitus  liberavit-^  etsi  non  rogarem,  laus  deo  semper,  qui 
suae  nos  gloriae  servos  habeat  atque  promotores. 

Raptim  16  Augusti  1554. 

Indignus  filius  Petrus  Canisius. 

Reverendo  in  Christo  Patri  M.  Joanni  Polanco  de  Societate  lESV. 

Ad  ea,  quae  Canisius  de  rebus  Silesiae  hic  scripsit,  melius  intellegenda  litterae 
conferunt,  quas  Fridericus  Staphylus  Nissa  16.  Februarii  1555  ad  Stanislaum  Hosium 
episcopum  varmiensem  dedit.  In  quibus  Stapbylus  scribit:  ,Fui  hortator,  ut  colonia 
quaedam  lesuitarum  in  Silesiam  duceretur,  at  nihil  adhuc  persuasi.  Nuper  cum 
essem  Viennae,  inspexi  illius  Societatis  instituta  ac  mores.  Quid  multa  dicam? 
nihil  profecto  ad  resuscitandum  seminarium  ecclesiae  potuisset  excogitari  melius, 
nihil  salutarius.  Sunt  enim  homines  isti  ad  docendum  instructi ,  ad  morum  com- 
mendationem  eruditi,  ad  resistendum  paratissimi.  Rex  noster  illos  paene  loco  fra- 
trum  diligit.  Quod  cum  antea  saepius,  tum  nuper  declaravit  designato  Petro  Canisio 
episcopo  Vienensi.  Etenim  is  vir  ut  doctissimus  est,  ita  et  vitae  sanctitate  illustris, 
ut  non  solum  doctrina  ecclesiam  possit,  sed  vitae  exemplo  etiam  iuvare  infirmiores. 
Utor  illo  admodum  familiari.    Et  quoniam  cimi  tui  mentio  incidisset  —  scilicet  talis, 


sustinere  Pyth.  ^  Pytlt.  oin.  eadem  in  causa. 

Verha  nisi  quod  —  infimis  a  Pijth.  oni/ffuntur. 


1  Quam  praeclaros  pietatis  fructus  quamque  bonam  spem  Societatis  Neomagum 
introducendae  P.  Leonardus  Kessel  anno  1554  in  ea  civitate  ceperit,  exposuit  Rviffen- 
berg  1.  c.  p.  45.  -  Cf.  supra  p.  476. 

*  CoUegium  archiducale  significat;  cf.  supra  p.  477. 


488  157.    S.  Ignatius  Canisio. 

qualis  deceat  Osium  —  dixi  me  ad  te  scribere  solitum,  hinc  ille  nactus  occasionem 
rogavit,  ut  se  tibi  litteris  meis  commendarem.  Ego  vero,  qui  ipsemet  apud  te  egeam 
commendatione,  nihil  aliud  recepi ,  nisi  sui  mentionem  apud  te.  Hoc  addiderim:  si 
in  aula  hac  nostra  forte  quempiam  -pu^s-^o'^  desiderares,    te  fideliorem  aptioremque 

habiturum  esse  neminem Mitto   tibi   libellum  calendarium,   mihi  missum  a 

D.  Cauisio,  quera  oro  tua  Celsitas  boni  consulat  loco  strenae  pauperis."  ' 

157. 
SAIVCTI S  ICtXATIUS 

CANLSIO. 
Roma  18.  Aagnsti  1554. 

Ex  opere  ^Cartas  de  San  Ignacio"  TV,  470—476  (cf.  ibidem  p.  283—292);  in 
quod  epistula  haec  transcripta  est  ex  „collectione  romana"  epi.stularum  S.  Ignatii, 
quae  antea  in  dorao  professa  S.  J.  roniana  asservabantur  (Cartas  IV,  283 ;  cf.  ibidem 
I,  V — vi).  Editor  hispanus  certe  ante  oculos  non  habuit  archetypum,  sed  commen- 
tarium  vel  apographum  eiusdem  teraporis;  cui  adnotatum  est:  „IHESVS.  K.  P. 
Doctori  Petro  Canisio.    Viennara." 

Usi  sunt  hac  epistula  Card.  Steinhuber  1.  c.  I,  28  et  Gothein  1.  c.  p.  731 — 734. 

Quihus  rationibus  rcligio  cathoUca  in  provinciis  Ferdinandi  regis  instaurari 
et  conservari  possit.  Praemonet  disquisitioni  adiungendam  esse  exsecutionem ,  et  ea 
tantuni  regi  esse  ])roponenda,  quaehominnm  et  locorum  dispositioni  congruere  videantur. 
Neminein  haereticum  tolerandum  esse  inter  consiliarios  regios,  magistratus,  magistros, 
scholasticos.  Haereticorum  libros  omnes  excludendos.  Pastores  jyravos  vel  inscios 
a  cura  animarum  arcendos.  Haereticis  cunctis  absolutionem  offerendam,  si  resipiscere 
velint ;  secus  eos  honorihus  privandos,  et  aliquos  fortasse  morte,  exsilio  etc.  multandos. 
At  „inquisitionis"  institutionem  Germanos  vix  ferre  posse.  lis  in  quibusdam  rehus 
fortasse  „conniveri"  p>osse.  Interdicendum,  ne  haeretici  appellentur  „evangelici" .  Catho- 
licos  tantum  ad  jyuhlica  munera  promovendos.  Bonos  ep>iscopos,  et  contionatores, 
qui  per  pagos  discurrant ,  quaerendos.  Commendat  scientiae  tentamina ,  fulei  pro- 
fessionem,  censuram  librorum,  enchiridia  parochorum  et  theologiae  studiosorum, 
catechismum,  seminaria  clericorum ,  collegium  germanicum,  nobilium  puerorum  con- 
tubernia. 

IHESVS. 
Gratia  et  amor  aeternus,  etc.  Intelleximus  quod  Y.  R.  suis  lit- 
teris  7  et  17  Julii  scriptis  pia  sollicitudine  requirebat;  nimirum  ut 
quod  prodesse  plurimum  posse  existimaremus  ad  Regiae  Maiestatis 
provincias  in  fide  catholica  retinendas,  et  religionem  in  eis,  ubi  col- 
lapsa  est,  instaurandam,  et  ubi  nutat,  fulciendam,  scriberemus.  Quam 
in  rem  eo  diligentius  incumbendum  esse  videbatur,  quod  vere  chri- 
stiani  Principis  animus,  ut  ad  consilia  conferenda,  sic  ad  ea  exequenda 
bene  dispositus  judicatur;  alioquin  si  diligenti  disquisitioni  strenua 
executio  defuerit,  potius  deridendi  nostri  conatus,  quam  ullum  operae 
pretium  habituri  essent.  Ex  his  autem,  quae  hic  scribentur,  vestrae 
prudentiae  erit  videre  quaenam  Regiae  Majestati  proponenda  sint :  ut 


*  Epistula  Staphyli  integra  ex  autographo  primum  edita  est  in  Hosii  Epistolis 
II,  .511—^12. 


18.  Augusti  1554.  489 

enim  omnia  perutilia  fore  videntur,  si  omnibus  locum  relinqueret  loci, 
temporis,  et  personarum  dispositio ;  ita  quaedam  ex  his  subtrahi  posse 
fortasse  necessarium  est,  ob  contrariam  regionum  aut  hominum,  qui- 
buscum  agendum  est ,  dispositionem ;  ideo  P.  Rectori  ^  et  R.  Vestrae 
haec  scripta  esse  praemonendum  fuit,  ut  habito  delectu,  R.  Y.  quod 
ad  rem  facere  judicabit,  caeteris  omissis,  adnotet.  Quid  alii  nonnulli 
ex  gravibus  theologis  nostrae  Societatis  sentiant  hac  de  re,  qui  et 
doctrina,  et  iudicio,  et  eximio  charitatis  affectu  in  Germaniam  pro- 
pensi  sunt,  brevi  vos  admonendos  curabo  ^. 

Ut  igitur  in  adversa  corporum  valetudine  prius  ea,  quae  morbum 
efficiunt,  removeri,  deinde  quae  ad  vires  et  bonam  habitudinem  con- 
firmandam  faciunt,  admoveri  oportet;  ita  in  hac  animorum  peste  in 
Regiis  provinciis  per  varias  haereses  grassante,  prius  videndum  est 
quomodo  quae  ejus  causae  sunt,  excidantur;  deinde  quomodo  catho- 
licae  et  sanae  doctrinae  vigor  iisdem  restitui,  et  in  eis  confirmari  possit. 

Et  quam  brevissime  nudas  fere  conclusiones  brevitatis  gratia 
constituam:  nam  quibus  rationibus  in  singulis  adducamur,  videre  cui- 
vis  oculato  facile  erit. 

Primum  omnium,  si  Regia  Majestas  non  solum  catholicum,  ut 
semper  fecit,  sed  infestum  omnino  haeresum  inimicum  se  esse  profite- 
retur,  et  omnibus  erroribus  haereticis  manifestum  et  non  occultum 
bellum  indiceret,  praesentissimum  et  summum  ex  humanis  remediis 
fore  haud  dubie  videtur. 

Alterum  ex  hoc  sequeretur  maxirai  momenti:  si  in  consilio  suo 
Regio  haereticum  nullum  patiatur,  nedum  hujusmodi  homines  magni 
facere  videatur,  quorum  consilia  vel  aperte  vel  occulte  eo  tandem 
tendere  credendum  est,  ut  foveant  et  nutriant  haereticam,  qua  imbuti 
sunt,  pravitatem^. 


1  P.  Nicolaus  Lanoius  collegii  viennensis  rector  erat. 

2  Dubitari  vix  potest,  quiu  Ignatius  postea  responsum  illud  sive  sententiam 
italice  scriptam  Canisio  raittendam  curaverit,  quae  primum  edita  est  in  ,Cartas  de 
San  Ignacio"  IV,  480—483  (cf.  p.  354—358).  Quae  Iiic  non  ponitur,  quia  neque 
soli  Canisio,  neque  etiam  soli  Germaniae  destinata  est;  nam  C4alliae  quoque  bis  in 
ea  fit  mentio.  Praecipua  eius  capita  haec  sunt:  Catholici  protestantes  imitari 
debent,  qui  doctrinam  suam  per  scholas  atque  libellos  longe  lateque  ditfundunt. 
Praeter  theologicam  igitur  institutionem  longiorem  et  subtiliorem  brevior  quaedam 
et  simplicior  fiat,  ut  multi  ministri  sacri  brevi  praesto  sint.  Pueri  et  rudes  ele- 
menta  fidei  diligenter  edoceantur.  In  coUegiis  hora  aliqua  scholis  vacante  superiorum 
scholarum  discipulis  summaria  quaedam  theologia  explicari  posset,  ut  fidem  defendere 
et  errores  refellere  possent;  quam  explicationem  etiam  sacerdotes  et  scholastici 
externi  audire  possent.  Multa  collegia  vel  saltem  minores  Sociorum  domus  con- 
dendae.  Scholastici  dominicis  diebus  in  pagos  vicinos  ad  catechismuni  exponendum 
mittendi.  Breves  aliquot  et  perspicuae  fidei  apologiae  a  Sociis  conscribendae  et  in 
vulgus  spargendae. 

^  Viennae  inter  consiliarios  Ferdinandi  —  ut  unum  afteram  exemplum  —  tunc 
erat  Caspar  a  Nydpruck  lutheranus,  qui  Flacio  Illyrico,  „Centurias  magdeburgenses" 
paranti,  magno  studio  adfuit  et  in  Canisium  externos  quoque,  litteris  datis,  incitavit 


490  l-^'''.    S.  Ignatius  Canisio. 

Praeterea,  summopere  conferret,  si  in  gubernatione,  praesertim 
suprema,  provinciae  aut  loci  ullius  nullum  haeresi  infectum  manere 
permitteret,  neque  in  magistratibus  ullis  vel  dignitatis  gradibus. 

Denique,  utinam  contestatum  hoc  esset  et  omnibus  notum,  quod 
simul  atque  quisquis  de  haeretica  pravitate  convictus  vel  vehementer 
suspectus  esset,  nuUis  honoribus  vel  divitiis  ornandus  esset,  quin  potius 
ab  eis  exturbandus:  et  si  aliqua  exempla  ederentur,  aliquos  vita  vel 
bonorum  expoliationibus  et  exilio  plectendo,  ut  serio  tractari  negotium 
religionis  videretur,  eo  remedium  hoc  efficacius  esset^. 

Ab  Universitate  Viennensi  et  aliis^  omnes  publici*  professores, 
vel  qui  Universitatis  administrationem  exercent,  si  male  audiant  in 
his,  quae  ad  catholicam  religionem  pertinent,  de  gradu  dejiciendi  esse 
videntur.  Idem  sentimus  de  privatorum  Collegiorum  rectoribus,  gu- 
bernatoribus  et  lectoribus:  ne  qui  juventutem  informare  ad  pietatem 
deberent,  corrumpant  eam.  Suspecti  ergo  minime  ibi  videntur  reti- 
nendi,  ne  juventutem  inficiant;  multo  minus  qui  aperte  haeretici  sunt: 
sed  et  scholastici,  qui  facile  non  videntur  posse  resipiscere,  etiam  ex- 
pellendi,  si  tales  fuerint,  omnino  viderentur.  Imo  et  ludimagistri  omnes 
et  paedagogi  hoc  intelligere  deberent,  et  revera  experiri,  sibi  nullum 
relinqui  locum  in  Regiis  provinciis,  nisi  sint  et  praeseferant,  se  esse 
catholicos  ^. 

Omnes  libri  haeretici,  quotquot  diligenti  praehabita  investigatione 
inventi  fuerint  apud  bibliopolas  et  privatos,  vel  comburi  vel  extra  omnes 
Regni  provincias  educi  expediret  *.  Tantumdem  de  haereticorum  libris 
[dicendum],  licet  non  sint  haeretici,  ut  de  grammatica  vel  rhetorica  vel 
dialectica ,  [qui]  ^  in  odium  haeresis  auctorum  excludi  prorsus  debere 
viderentur ;  nec  enim  expedit  eos  nominari,  et  minus  affici  ad  eos  juven- 
tutem,  cui  se  insinuant  haeretici  per  huiusmodi  opuscula,  quibus  alia 
magis  erudita  et  ab  hoc  gravi  periculo  remota  inveniri  possunt^.    Si 


publicos  Cart.  ^  Haec  diio  verha  siqjplenda  esse  piitavi. 


(J.  W.  Schulte,  Beitriige  zur  Entstehungsgeschichte  der  Magdeburger  Centurien  [Neisse 
1877]  p.  60—63.  69—73.  104—122.     Alf.  Huber  1.  c.  IV,  95). 

'  De  poenis,  quibus  crimen  haeresis  tunc  a  Lutheranis  et  Calvinistis  non  minus 
quam  a  catholicis  plectebatur,  v.  supra  p.  462  ^ 

*  Friburgensem  universitatem  dicit,  et  pragensem,  quam  Hussitae  regebant. 

*  Nobiles  imprirais  austriaci  Lutberanis  Vitemberga  vel  aliunde  accitis  filios 
instituendos  tradebant  {liiess  1.  c.  p.  105). 

*  Viennae  in  ^visitatione"  a.  1528  instituta  complura  inventa  sunt  monasteria, 
in  quibus  moniales  libros  lutheranos  legebant.  In  comitatu  tirolensi,  „visitatio- 
nibus  librorum"  a.  1569 — 1585  iussu  Ferdinandi  II.  archiducis  institutis  libri  haere- 
tici  omnis  generis  comparuerunt :  Lntheri  ^testamentum"',  Melanchthonis  catechismus, 
postillae  Brentii ,  Spangenbergii ,  Corvini ,  opera  Zwinghi ,  Oecolampadii ,  Flacii  etc. 
{Wiedemann  1.  c.  I,  56—57.     J.  Hirn,  Erzherzog  Ferdinand  I,  183—189). 

'  S.  Ljnatius  de  libris  in  scholis  Societatis  legendis  haec  inter  alia  constituit: 
,Aunque  el  libro  sea  sin  sospecha  de  mala  doctrina,  cuando  el  autor  es  sospechoso, 
no  conviene  que  se  lea;  porque  se  toma  aficion  por  la  obra  al  autor,  y  del  credito 


18.  Augusti  1554.  491 

etiam  proliiberetur  siib  gravibus  poenis,  ne  quis  bibliopola  excuderet 
aliquem  haereticorum  librorum  * ,  nec  apponeret  ^  scholia  cujuscumque 
haeretici,  quae  exemplum  aliquod  vel  verbum  quodvis  impiam  doctri- 
nam  redolens  vel  nomen  auctoris  haeretici  haberent,  valde  conferret. 
Utinam  etiam  nec  mercatori  cuique  [?] "  vel  aliis  liceret  sub  iisdem 
poenis  alibi  excusos  ^  hujusmodi  libros  inferre  in  ditiones  Regias. 

Nulli  curiones  nec  confessarii  essent  tolerandi,  qui  de  haeresi 
raale  audiunt;  et  de  ea  convicti,  statim  ab  omnibus  redditibus  eccle- 
siasticis  privandi  essent.  Praestat  enim  gregem  sine  pastore  esse, 
quam  pro  pastore  lupum  habere.  Pastores  catholici  quidem,  quod  ad 
fidem  attinet,  sed  qui  magna  ignorantia  et  malo  exemplo  suo  propter 
publica  peccata  populum  subvertunt,  acerbissime  puniendi  viderentur 
et  redditibus  spoliandi  a  suis  Episcopis;  certe  a  cura  animarum  ar- 
cendi;  horum  enim  vita  mala  et  ignorantia  pestem  haeresum  in  Ger- 
maniam  invexit. 

Concionatores  haeresum  et  haeresiarchae  et  demum  quicumque 
deprehensi  fuerint  hac  peste  alios  inficere,  gravibus  suppliciis  puniendi 
videntur.  PubHce  ubilibet  dechirari  oporteret,  quod  ii,  qui  intra  unum 
mensem  a  die  publicationis  resipiscerent,  absolutionem  benignam  con- 
secuturi  essent  in  utroque  foro  ^ ;  et  post  id  tempus  qui  deprehensi 
essent  in  haeresi,  quod  infames  et  inhabiles  ad  omnes  honores  futuri 
essent,  et  si  videretur,  exilio  aut  carcere,  vel  aliquando  etiam  morte 
mulctari  posse,  consultum  forte  esset.  Sed  de  extremo  supplicio  et  de 
Inquisitione  ibi  constituenda  non  loquor,  quia  supra  captum  videtur 
Germaniae,  ut  nunc  affecta  est. 

Qui  haereticos  evangelicos  nominaverit",  poenam  pecuniariam 
aliquam  subire  conveniret,  ne  gaudeat  daemon  quod  inimici  Evangelii 
et  crucis  Christi^  usurpent  nomen  factis  contrarium;  et  nomine  suo 
vocandi  sunt  haeretici,  ut  horror  sit  vel  nominare  eos,  qui  hujusmodi 
sunt,  et  venenum  mortiferum  salutaris  nominis  pallio  velant. 

Synodi  Episcoporum  et  declaratio  dogmatum  et  praecipue  decre- 
torum  in  Conciliis  faciet'  fortasse,  ut  clerici  simpliciores  et  seducti 
ab  aliis  resipiscant,  veritatem  edocti.  Concionatorum  et  curatorum 
et  confessariorum  bonorum  acrimonia  in  detestandis  aperte  et  tradu- 


"  Sic  omnino  corriycndum  esse  censeo.  Cartas:  excluderet  aliquem  Doctorum 
librorum.  ^  apponere  Cart.  "  Sic  Cart.  cuiquam  ?  ^  excussos  Cart. 

*  Cartas:  non  caverit.  Secl  erratum  tyxtographicum  id  esse  et  ea  demonstrant, 
quae  in  ipsa  epistula proxime  seqtcuntur  et  versio  hispanica  in  „Cartas"' posita :  „Quien 
no  se  guardase  de  llamar  a  los  herejes,  evang^licos,  convendria"  etc. 

^  Sic;  fortasse  legendum:  facient. 


que  se  le  da  en  lo  que  dice  bien,  se  le  podria  dar  algo  despues  en  lo  que  dice 
mal.  Es  tambien  cosa  rara  que  algun  veneno  no  se  mezcle  en  lo  que  sale  del  pecho 
lleno  del."  Constitutiones  Societatis  lesu  P.  4,  c.  14.  A.  (Constitutiones  latinae  et 
hispanicae  p.  157). 

*  ludices  dicit  tum  ecclesiasticos,  tum  civiles.  -  Phil.  3,  18. 


492  1^^-    ®-  Ignatius  Canisio. 

cendis  liaereticorum  erroribus  populo  etiam  conferet,  modo  necessaria 
saluti  credant,  et  catholicam  fidem  profiteantur  populi:  in  aliis,  quae 
tolerari  possunt,  connivendum  esset  fortassis. 

Hactenus  de  his,  quae  ad  convellendos  errores;  jam  de  iis,  quao 
ad  plantandam  solidam  veritatis  catholicae  doctrinam  pertinent.  In 
primis  conferret,  si  Rex  in  consilio  haberet  et  ubique  foveret,  hono- 
raret,  et  dignitatibus  saecularibus  et  ecclesiasticis,  et  etiam  redditibus, 
ornaret  viros  catholicos  tantum.  Tantumdem  si  gubernatores  et  ma- 
gistratus  et  demum  quicumque  praefuturi^  et  auctoritatem  habituri 
sunt  apud  alios,  catholici  constituantur,  et  jurent  se  catholicos  semper 
futuros. 

De  bonis  Episcopis  utcumque  accersitis,  qui  exemplo  et  verbo 
suos  aedificarent ,  prospiciendum  esset  diligenter  Regiis  ditionibus. 
Curandum  etiam  esset,  concionatores  quamplurimos  ex  Religionibus 
et  clericis  saecularibus  et  etiam  confessarios  adducere ,  qui  zelo 
divini  honoris  et  salutis  animarum  catholicam  doctrinam  ferventer  et 
assidue  populis  proponant,  et  exemplo  vitae  confirment;  et  his  digni- 
tates  et  prebendae  in  Ecclesiis  conferri  deberent.  Hi  possent  dis- 
currendo  per  oppida  et  pagos  diebus  festis  docere  populum  quae  sunt 
saluti  animarum  accommodata,  et  redire  postea  ad  suas  Ecclesias,  et 
sine  sumptu  Evangehum  exponendo,  magis  aedificabunt,  Curatis  im- 
peritis  vel  suspectis  de  mala  doctrina,  si  non  possunt  beneficia  facile 
toUi,  injungi  oporteret,  ut  suis  impensis  peritos  et  bonos  alant,  qui 
ipsorum  loco  populum  pascant,  sacramenta  ministrando  et  verbum  Dei 
annuntiando ,  a  quo  officio  ipsi  abstinere  se  omnino  deberent.  In 
posterum  nemini  conferri  deberet  beneficium  curatum,  qui  examina- 
tione  praecedente  non  inveniretur  catholicus  et  bonus,  et  sufficienter 
intelligens.  Et  redditus  tanti  esse  deberent,  ut  viri  hujusmodi  curam 
suscipere  talem  non  recusarent. 

Omnes  universitatum  vel  academiarum  gubernatores  et  profes- 
sores  publici ,  tum  rectores  collegiorum  privatorum ,  tum  etiam  ludi- 
magistri ,  imo  et  paedagogi  omnes  prius ,  examinatione  praecedente 
vel  informatione  secreta,  catholici  inveniri  ^  et  catholicorum  testimonio 
commendari  debere  viderentur,  quam  admitterentur ;  et  jurare  se  esse 
et  in  posterum  futuros  catholicos  deberent,  et  si  hujusmodi  homines 
haeretici"  esse  deprehenderentur,  etiam  ut  perjuri  gravissime  puniendi 
essent.  Constitui  oporteret  aliquos,  qui  curam  haberent  videndi  libros 
a  mercatoribus  adductos,  et  qui  essent  imprimendi  in  Regiis  ditioni- 
bus,  et  ne  alii  vendi  possent,  quam  qui  horum  censura  approbati  essent. 
Conferret  ad  hoc  negotium ,  ut  universae  juventuti  ubilibet  unus  aut 
alter  catechismus  aut  doctrina  christiana  proponatur  a  suis  praecep- 
toribus,  in  qua  summa  catholicae  veritatis  contineatur,    quam  terant 


"  praefecturi   Cart.  ^  invenientli  Cart. 

"  haereticos  Cart. 


18.  Aiigusti  1554.  493 

pueri  et  rudes  manibus.  Conferret*  et  liber  aliquis  [pro]''  Curatis  et 
Pastoribus  minus  eruditis,  sed  bonae  mentis,  compositus,  qui  doceret 
eos  quae  populis  suis  proponere  debeant,  ut  amplectantur  vel  respuant 
quae  amplectenda  vel  respuenda  sunt.  Conferret"  et  summa  scliola- 
sticae  theologiae,  quae  sit  hujusmodi,  ut  non  ab  ea  animi  eruditorum 
hujus  temporis,  vel  qui  sibi  eruditi  videntur,  abhorreant  ^. 

Quia  vero  idoneorum  curionum,  confessariorum,  concionatorum  et 
magistrorum,  qui  simul  catholici,  docti  et  boni  sint,  extrema  est  in 
ditionibus  Regiis  penuria;  curandum  videretur  quam  diligentissime 
Regiae  Majestati  partim  ut  eos  ex  aliis  locis,  etiam  praemiis  magnis, 
accerseret;  partim  ut  seminaria  hujusmodi  hominum  in  suarum  ditio- 
num  usum  pararet  quam  plurima,  vel,  si  pauca,  quam  amplissima. 
Seminaria  vero  quadruplicia  videntur  posse  parari.  Primum  est  ex 
Religiosis  qui  hujusmodi  munera  praestare  solent.  Multum  ergo  con- 
ferret'\  si  Regia  Majestas  curaret,  in  monasteriis  vel  collegiis  augeri 
numerum  Germanorum  tam  Societatis  Jesu  quam  aliorum  tum  Viennae, 
tum  in  aliis  suis  Universitatibus,  ut  Regia  liberalitate  litteris  vacantes 
possint  deinde  in  concionatores,  lectores  et  confessarios  strenuos  eva- 
dere,  Secundum  Seminarium  ex  Romano  Collegio  Germanico ,  quo 
mittere  suis  impensis  complures  ingeniosos  juvenes  posset,  qui  omnes 
in  ejus  regiones  remitterentur,  cum  maturi  in  bonis  litteris  et  moribus 
essent ;  nisi  malit  simile  Collegium  suis  Austriacis,  Ungharis,  Bohemis 
et  Transilvanis  in  Urbe  instituere.  Tertium  ex  Collegiis  novis,  Ger- 
manico  Urbis  similibus ,  quae  instituere  in  suis  Universitatibus  sub 
institutione  doctorum  et  piorum  hominum  posset;  qui  posteaquam  pro- 
fecerint,  curara  animarum  suscipiant,  vel  ludimagistri  vel  conciona- 
tores  efficiantur.  Et  haec  tria  Seminaria^  partim  ex  redditibus  mo- 
nasteriorum  desertorum,  partim  ecclesiarum  parochialium  suis  pastoribus 
destitutarum,  partim  ex  levi  aliqua  impositione  populis  facta ;  et  unum 
assumi  posset,  ex  pensionibus  impositis  episcopalibus  vel  aliis  majori- 
bus  Sacerdotiis,  vel  unde  Regiae  Majestati  videretur.  Quartum  Se- 
minarium  esset  Collegiorum,  ubi  suis  impensis  propriis  nobiles  et  divites 
pueri  alerentur,    qui  postea  ad  dignitates   saeculares  et  ecclesiasticas 


*  Conhret  Cat-t.    Sed  antecednnf :  videretur,  essent,  oporteret;  seqx it it r  doceret. 
^  Hoc  supplendum  esse  videtur. 

"  Conferet  Cart.;  vide  adnot.  a.  ^  conferet  Cart. 

*  Cartas   in  margine:   Ali  possent?     Hacc   enim   supplenda    esse   ridentur   vel 
similia  (^parari  possent?^. 


*  Sic  non  solum  sectarii,  sed  etiam  aliqui  catholici  et  imprimis  ^humanistae" 
quidam  illud  abhorrebant  theologiae  scholasticae  summarium,  quod  usque  ad  id 
tempus  in  scholis  usitatissimum  erat:  Sententias  Petri  Lombardi.  S.  Ignatiiis:  „En 
la  Teologia  leerase  .  .  .  la  doctrina  escohistica  de  Santo  Tomiis.  .  .  .  Tambien  se 
leeru  el  Maestro  de  las  sentencias"  (Constitutiones  P.  4,  c.  14,  n.  1  ct  B).  Vide, 
quae  ibidem  de  huiusmodi  conipendio  fortasse  conscribendo  dicit  (Constitutiones 
latinae  et  hispanicae  p.  157). 


494  158.    Canisius  Ferdinando  I.    Aiitumno  anni  1554. 

etiaiii  siipremas  apti  essent.  Sed  in  hoc  et  aliis  tribus  Seminariis 
necessarii  omnino  videntur  rectores  et  magistri  tales ,  ut  ab  eis  pie- 
tatem  cum  doctrina  sana  et  catholica  conjunctam  Iiaurire  possint,  qui 
ab  eis  instituuntur. 

Romae,  18  Augusti  1554. 

Queruntur  quidem  Societatis  historiographi  haec  Ignatii  consilia  paene  irrita 
fuisse;  regis  enim  administros  quosdam  tumultus  ac  defectiones  timuisse  ac  rem 
leniter  ac  pedetentim  tentandam  esse  censuisse  '.  Nec  tamen  negari  potest  multa 
ex  remediis  ab  Ignatio  propositis  in  Austria  aliisque  Germaniae  provinciis  catho- 
licis  atque  imprimis  in  Bavaria  posterioribus  saltem  saeculi  XVI.  decenniis  vel  in- 
eunte  saeculo  XVII.  ad  religionem  catholicam  instaurandam  magno  cum  fructu  ad- 
bibita  esse. 

158. 

CANISIUS 

FEKDIXANDO  I., 

regi  Roraanorum. 

Vienna  antnnmo  anni  1554. 

Ex  Wiedematin  1.  c.  II,  66 — 67;  qui  scribit  haec  exstare  apud  Bitcholtz  ].  c. 
VIII,  192  et  Viennae  in  actis  consistorii  archiepiscopalis  (^Consistorial-Akten") : 
editor  anno  1889  acta  haec  Viennae  frustra  quaesivit.    Cf.  Orktndinum  I.  14,  n.  42. 

Dc  rafionihuf<,  quihns  reJigio  catholica  in  Anstria  conservanda  sit. 

„1554  ertheilte" ,  inquit  Wiedemann,  dem  Canisius  „Ferdinand  den  Auf- 
trag,  niit  dem  Bedor  Lanoy  und  zioei  kdniglichen  Rdthen  iiher  Hiilfsmittel  zur 
Forderung  der  Religion  Erurigungen  anzustellen  -.  Die  Vorschlage,  ivelche  Ca- 
nisius,  gestiitzt  auf  ein  Gutachten  des  hl.  Ignatius  machte,  erwiesen  sich  spdter 
als  vollkommen  2ii'oJitisch ,  sohald  nian  ernstUch  daran  ging ,  sie  auszufiihren. 
Er  schlug  vor:  an  Orten,  wo  die  Kirchen  von  Geistlichen  entblusst  tcdren ,  die 
Seelsorge  durch  vom  Papste  gesandte  Mdnner  versehen  zu  lassen;  Convicte  zu 
errichten ,  worin  vorziiglich  die  Jugend  aus  dem  Herren-  und  Ritterstande  er- 
zogen  nerden  sollte ,  wodurch  man  sowohl  die  Eltern  gewinnen ,  als  sie  selbst 
ron  Hdresie  heivahren  Jconnte.  .  .  Ferner  schlug  Canisius  vor,  fiir  einen  ge- 
hildeten  und  eifrigen  Clerus  durch  ein  Seminar  in  Wien  Vorsorge  zu  treffen. 
Diese  Vorschldge  tvurden  vom  Staatslcanzler  Dr.  Soria,  dem  Vicekanzler  Dr.Jonas 
II.  dem  so  einflussreichen  Bischof  Urban  von  Laiharh  auf  das  krdffigste  und 
irdrmste  unterstiitzt.  Der  erste  u.  dritte  Vorschlag  scheiterten  filr  jetzt  an 
der  Einrede  des  Bischofes  von 


»  Orlandimis  1.  c.  1.  14,  n.  42.    Sacchinns,  Can.  p.  95.    Sorlter  1.  c.  p.  49—50. 
-  Cf.  .supra  p.  478. 


159.    Canisius  S.  Ignatio.    14.  Octobris  1554.  495 

159. 

CANISIUS 
SAXCTO  ICJXATIO. 

Vienna  14.  Octobris  1554. 

Ex  autographo  (2°;  pp.  3;  in  p.  4.  inscr.  et  reliquiae  sig.). 

Versio  latina,  saeculo  XVII.  (ut  videtur)  scripta,  est  in  cod.  monac.  „Lat.  1606" 
f.  130«— 131  ^ 

Maiorem  epistulae  partem  (^Essendo  la  sua  Maesta  —  reporteut  manipulos 
suos) ,  ad  nostram  scribendi  rationem  accommodatam ,  edidit  Boero,  Canisio  p.  127 
ad  129;  ex  quo  libro  eadem  transcripta  sunt  in  ,Cartas  de  San  Ignacio''  V,  596 — 598. 
Antiquae  versionis  latinae  maiorem  partem,  compluribus  verbis  omissis,  edidit  Python 
1.  c.  p.  104 — 107.  Minores  epistulae  partes  proponunt  Sacchinus,  Fuligatti ,  Agri- 
cola,  Alet,  Seguin,  Riess,  Daurignac,  Janssen  etc. 

Ferdinandum  regem ,  episcoj}o  labacensi  sitasorc ,  Pragae  ex  deserti  cuiusdam 
monasterii  honis  collegium  Societafis  condere  statuisse.  Pragae  viros  degere  Societati 
amicissimos.  Quam  malo  loco  res  7'eligionis  in  Bohemin  sint.  Socios  eo  mitti  opor- 
tere  perpetiendi,  non  disputandi  studiosos.  Pro  Ferdinando  rege,  quod  collegium  vien- 
nense  iam  cotistituerit ,  a  singulis  Societatis  sacerdotihus  missarum  sacrificia  offe- 
renda  esse. 

lESVS 

Molto  Riverendo  in  Christo  Padre  mio 

La  gratia  del  S.  N.  Jesu  Christo  .sia  con  noi  tutti   Amen, 

Essendo   la   Sua   Maesta   Regia   andato   a  Boemia^,    per  visitar 

quello   Reame   molto   disuiato   dalla   vera   et  CathoHca  fede,   poi  che 

Hieronijmo  de  Praga  e  stato  esaminato,  et  bruzato  ^  com'  vn  heretico 

nel  Concilio  Constantiense  ^,  piacque  alla  diuina  prouidentia  a  mostrare 

boni  mezzi  per  introdure  la  Compagnia  nostra  in  quelle  bande.    Et  il 


[Versio  antiqua.]  ' 

[lesus.     Admodum  reverende  in  Christo  pater.] 

Gratia  Domini  N.  I.  Chr.  sit  cum  omnibus  nobis  Amen. 

Quando  Rex  in  Boemiam  profectus  est  -,  ut  regnum  illud  multum  a  vera  et  Catho- 

lica  fide  aberrans  inviseret,  Hieronymo  Pragensi  in  Concilio  Const[antiensi]  examinato 

et  tanquam  haeretico  flammis  exusto  ^,  placuit  Divinae  Providentiae  apta  subministrare 

media  ad  invehendam  societatem  nostram  in  istas  provincias.     Initium    huic   sancto 


"  trovato  Bo.  Cart. 

*  Latina  versio  antiqua,  de  qua  supra,  hic  ponitur  (ex  apographo  P.  FI.  RiessS.  J.). 
Quae  quadratis  uncis  inclusa  hic  sunt,  a  me  ex  autograplio  versa  et  suppleta  sunt. 

-  Ferdinandus  circa  15.  Augusti  Vienna  profectus  et  fere  usque  ad  10.  Septembris 
Pragae  moratus  est;  10.— 17.  Septembris  Podebradae,  19.-27.  Septembris  Pardu- 
bitiae,  1. — 5.  Octobris  Brunnae  (Briinn),  quod  Moraviae  caput  est,  9.  Octobris  iterum 
Viennae  fuit  (Stalin  1.  c.  p.  393). 

*  Hieronymus  Pragensis,  loanni  Hus  amicus  et  consentiens,  30.  Maii  1416  a 
concilio  de  haeresi  pertinaci  et  iterata  damnatus  et  magistratui  civili  traditus  est; 
qui  eum  eodem  die  igne  neca^dt. 


496  ^^^-    Canisius  S.  Ignatio. 

principio  di  questa  santa  imprezza  fece  il  Reverendissimo  Labbaccense  ^ 
Confessore  della  Sua  Maiesta,  pigliando  1'  occasione  d'  vn  monasterio 
desolato  de  i  frati  Celestini^,  et  dicendo  che  non  essendo  piu  de  vn 
frate  in  quello  monasterio ,  sarria  espediente  de  dar'  il  luogo  con  le 
entrade  sue  alla  nostra  Compagnia  per  fare  iui  vn  Collegio ,  sicome 
in  Vienna^.  Et  la  Maiesta  sua  subito  se  mostro  contento  et  deside- 
roso  a  questa  commutatione.  Onde  mi  scrisse  il  ditto  Reverendis- 
simo  de  Boemia,  che  se  mettesse  la  gente  in  ordine  per  incominciar 
questo  collegio  et  adgiungendo  disse  il  sito  del  monasterio  esser"  in 
terminis  Boemiae,  Lusatiae,  Misniae  et  Slesiae,  le  quali  sono  prouintie 
grandi  et  de  molta  importanza,  ma  credo  che  poco  siano  CathoHche. 
lo  11  risposi ,  che  s'  esplicasse  piu  in  particulare  circa  questo  mona- 
sterio,  et  che  non  pareria  espediente,  se  la  nostra  Compagnia  se  re- 
tirebbe  [sic]  alli  luogi  poco  frequentati  della  gente,  si  come  si  trouano 
certi  monasterij,  ma  che  per  piu  honore  del  Signore,  et  per  maggior 
edificatione  del  prossimo  saria  piu  conueniente  metter'  il  collegio  in 
una  Citta  principal  de  alcuna  prouintia^,   doue  se  potesse  sperar  la 

[Versio  aiitiqiia.J 

proposito  fecit  Reverendissimus  Labacensis  ^  suae  Majestatis  Confessarius,  occasione 
alicujus  monasterii  derelicti  fratrum  Coelestinorum  ^ ;  asserens  cum  unicus  ibi  religiosus 
sit  super,  expedire  id  cum  suis  redditibus  nostrae  societati  attribui,  pro  Collegio,  quale 
Viennae  est,  erigendo  ^.  Quod  Rex  [illico]  non  libenter  modo  accepit,  sed  et  avidum 
se  ostendit  ejusmodi  permutationis.  Ideoque  mihi  scripsit  dictus  Reverendissimus 
ex  Boemia ,  ut  et  de  hominibus  et  de  aliis  *  inchoando  Collegio  opportunis  mature 
prospicerem ;  addens  situm  Monasterii  esse  in  finibus  Boemiae ,  Lusatiae ,  Misniae 
et  Silesiae ;  quae  sunt  Provinciae  quidem  amplae  et  raagni  faciendae,  sed  ut  arbitror 
parum  Catholicae.  Respondi  res  dicti  monasterii  amplius  explicandas  esse:  neque 
consultum  videri,  ut  societas  nostra  in  locis  a  frequentia  populi  semotis,  prout 
aliqua  monasteria  reperiuntur,  habitet;  verum  e  majore  Dei  gloria  et  aedificatione 
proximi  fore,  si  collegium  in  metropoli  cujusdam  Provinciae  ^  statuatur,  unde  copiosior 


'  Urbanus  Textor. 

-  Congregatio  Coelestinonim,  ordinis  sancti  Benedicti,  a  sancto  Petro  de  Morone, 
r[ui  postea  Coelestinus  V.  papa  fuit,  saeculo  XIII.  instituta,  in  Germania  ante  Lutheri 
tempora  domicilia  complura  habuit.  Inter  quae  monasterium  erat,  quod  Canisius 
hic  significat:  ^Sancti  Spiritus"  oybincnse,  in  Lusatia  superiore  (Oberlausitz)  prope 
oppidum  Zittau  in  monte  Oybin  una  cum  arce  regia  sltum  ;  quod  Carohis  IV.  impe- 
rator  romanus  et  Bohemiae  rex  litteris  Lucae  17.  Martii  1369  datis  condiderat. 
Ultimi  eius  monachi  iique  paucissimi  anno  1546  sponte  ex  monasterio  emigrasse 
et  Zittaviae  in  domo  ad  monasterium  pertinente  (^Vaterhof)  consedisse  feruntur  [?] ; 
paenultimus  anno  1555  obiit  (//<'>•;».  Gitsf.  Hasse,  Geschichte  der  Sachsischen  Kloster 
in  der  Mark  Meisson  und  Oberlausitz  [Gotha  1888]  p.  226—229.  J.  F.  Buhmer, 
Regesta  Imperii  VIII.  [ed.  Alf.  Huber,  Innsbruck  1877],  391.  Christ.  Ad.  Pescheck, 
Geschichte  der  CiJlestiner  des  Oybins  [Zittau  1840]  p.  20.  31.  113). 

^  Ceterura  Canisius  ipse  infra  testatur  Societatera  iam  antea  —  etsi  tunc 
quidem  frustra  —  in  Boheraiam  invitatam  esse.     Cf.  etiara  infra,  monura.  109. 

*  Sic  versio  antiqua ;  sed  Canisius  de  solis  horainibus  scribit. 

'  Melius  foriasse  versum  esset:  in  praecipua  aliqua  civitate  alicuius  pro- 
vinciae. 


14.  Octobris  1554.  497 

messe  piu  copiosa  per  fructificar  nelle  anime  per  1'  amore  di  JESV 
Christo  crucifisso.  Et  questa  mia  litera,  la  qual  parlo  anche  piu  in 
particulare%  e  presentata  alla  Sua  Maiesta,  et  se  determino  de  nouo, 
che  se  faccia  vn  Collegio  in  Praga,  mediante  le  entrade  del  ditto 
monasterio,  il  quale  era  molto  solitario,  et  in  vn  luogo  mal  securo. 
Et  cossi  anche  hoggi  parlando  con  meco  la  sua  Maiesta  mi  disse,  che 
voglia  adgiongere  dal  suo  quello  necessario  a  questo  Collegio,  spe- 
rando  non  pocho  di  frutto  per  questo  mezzo  nel  suo  Reame  de  Boemia. 

Veramente  se'  da  sperar  grandissima  edificatione  et  vtilita  copio- 
sissima  nelle  anime,  poi  che  li  nostri  saranno  intrati  in  Praga,  doue 
e  il  capo  et  metropolis  de  Boemia,  et  donde  sono  uscite  quasi  le  prime 
radici  de  queste  heresie  in  Germania. 

Et  sappia  V.  R.  P.  che  hauiamo  in  Praga  tanto  boni  amici  (sia 
hx  laude  al  Signor  eterno)  che  habbiano  offerito  alla  Sua  Maiesta  certi 
prouenti  per  sustentar  li  nostri,  etiam  innanzi  che  e  fatta  alcuna 
mentione  del  detto  monasterio  et  Collegio  ^.  Hora  se  tratta  delle 
litere,  le  quali  saranno  mandate  a  Roma  per  promouere  questo  ne- 
gotio.  Domandano  12  persone,  le  quali  anche  haueranno  il  viatico 
necessario  per  arriuar  a  Vienna,  et  poi  da  Vienna  a  Praga,  la  di- 
stantia^  credo  che  sia  de  qua  60  milliaria  Tudescha.    Et  cossi  spero 

[Versio  antiqiia.J 

animarum  messis  ob  amorem  lesu  Cbristi  crucifixi  sperari  possit.  Atque  hae  meae 
literae,  quae  haud  paullo  distinctius  loquebantur  ^' ,  Regi  oblatae  sunt.  Is  denuo 
statuit.  ut  CoUegium  Pragae  fieret  mediantibus  reditibus  illius  monasterii,  quod  in 
loco  et  solitario  erat  et  minus  tuto.  Hodie  vero  etiam  mihi  locutus  ajebat,  se  de 
propriis  necessaria  isti  Collegio  additurum;  spe  fretus  fore  ut  hac  ratione  suo 
Boemiae  regno  non  parum  utilitatis  accedat. 

Certe  speranda  est  summa  aedificatio  et  lucrum  ingens  animarum ,  si  nostri 
Pragam  fuerint  ingressi;  quod  caput  Regni  et  Metropolis  est  Boemiae,  unde  fere 
prijnae  radices  et  semina  haereseon  Germaniae  pulhilarunt. 

Sciat  R.  P.  Vestra  nos  habere  Pragae  amicos  tantopere  nobis  addictos  (laus 
sit  aetemo  Patri)  ut  Regi  obtulerint  certos  reditus  ad  sustentationem  nostrorum, 
etiam  prius  quam  ulla  mentio  fieret  dicti  monasterii  et  Collegii  ^  lam  agitur  de 
literis  Romam  mittendis  ad  promovendum  negotium.  Petuntur  duodecim  Collegae, 
necessario  viatico  Viennam    usque   instruendi   et   porro  Vienna  Pragam   (iter  ^  puto 

""  Verha  la  qual  —  particulare  a  Bo.  et  „Cart."  omittuntur. 


*  Inter  primos  Societatis  patronos  pragenses,  praeter  Henricum  Scribonium  et 
Antonium  Brus  (de  quibus  infra),  praecipui  fuisse  videntur  abbas  monasterii  sionaei, 
ordinis  praemonstratensis  (Vitus  Theophilus)  et  abbas  monasterii  S.  Margarethae 
brevnoviensis ,  ordinis  benedictini  (utrumque  monasterium  hodie  quoque  exstat: 
alterum  —  Strahov  —  Pragae,  alterum  —  Bfevnov  —  prope  Pragam).  Ac  brevno- 
viensis  abbas  Societatis  schoLam  imprimis  a  Canisio  petebat,  cui  suos  etiam  fratres 
instituendos  tradere  posset.  Licet  autem  Matthiam  abbatem,  qui  a.  1551  decessisse 
fertur,  id  petiisse  communiter  scribant,  ego  coniecto  a  successore  eius  factum  esse; 
qui  fuit  loannes  a  Chotovv.  nobilis  Polonus  (f  1575)  {Mayn.  Ziegclbauer  0.  S.  B., 
Epitome  historica  Monasterii  Brevnoviensis  [Coloniae  1740]  p.  71  —  72.  Beda 
Dudik  0.  S.  B.,    Geschichte  des  Benediktiner-Stiftes  Raygern  II  [Wien  1868],  60). 

-  Melius  versum  esset:  intervallum  inter  Viennam  et  Pragam. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  I.  32 


498  1^9.    Canisius  S.  Ignatio. 

clie  que.sto  Collegio  pigliara  tutti  li  Tudeschi  da  Sicilia  et  Italia. 
Fra  questi  12  vogliono  hauer  2  Dottori  Theologi,  li  quaH  senza  dubbio 
troueranno  occasione  per  eccersitarse  fra  quelli  seducti  et  seductori 
in  Praga :  doue  pur  li  Consiliarij  per  la  maggior  parte  sono  Catholici, 
siconie  il  Administratore,  id  est,  locumtenente  del  Veschouo  ^,  perche 
in  tutta  Boemia  non  se  troua  nessuno  Veschouo.  et  stanno  cossi  per 
cento  anni  in  questo  Schismate^ 

Iddio  habbia  misericordia  con  tante  anime,  lequali  periscono,  concio 
sia  cosa,  che  Boemia  oltra  Je  noue  secte  contiene  anche  delle  antiche, 
sicome  delli  Pikardite^,  Hussite  etc.  et  communmente  vogliono  tutti 
comnicare  [sic]  sub  vtraque  spetie.  Ma  poi  che  hanno  anche  pigliato 
vn  pocho  della  Liberta  Lutherana,  pare  che  la  secta  delli  Hussite  ua 
piu  et  piu  in  declinatione,  lassiando  li  stretti  ieiunij  et  altre  cerimonie 
sue  proprie,  nelle  quali  prima  et  per  molti  anni  si  excitorono  [sic]  dili- 
gentemente  ^.  II  Signor  ci  dia  la  sua  gratia  per  adgiutar  questa  nobile 
parte  dell'  Imperio,  et  per  reformar  questi  tempij  del  Signor  Iddio,  et 
per  redur  li  erranti  al  suo  vero  et  summo  pastore,  vt  sit  vnus  grex, 
vnum   ouile   et   vnus   pastor''*. 

lo  vorria  che  tutti  li  qualj  hanno  de  venire  per  fondar  questo 
Collegio,   venessino   ben'  armati   con   la   sancta   patientia,    et  con  vn 

[Versio  antiqua.J 

esse  sexaginta  milliarium  Gerraaniae)  ita  ut  sperem  nostros  Germanos  omnes  ex 
Sicilia  et  Italia  ad  hoc  Collegium  educendos.  In  his  sint  duo  Doctores  Theologi; 
qui  sine  dubio  occasionem  invenient  exercendi  se  inter  seductos  et  seductores  Pragae : 
ubi  tamen  senatus  ut  phu-imum  Catholicus  est,  uti  et  Administrator  seu  vices  gerens 
Episcopi  ^  Nempe  in  tota  Boemia  nuUus  est  Episcopus ;  fuitque  regnum  hoc  in 
centum  retro  annis  in  isto  schismate-'. 

Deus  misereatur  tot  pereuntium  animarum :  quandoquidem  Boemia  praeter 
novas  haereses  ex  veteribus  quoque  nonnullas  sectatur,  nempe  Picarditarum  -,  Hussi- 
tarum  ,  etc.  vohmtque  communiter  omnes  communicare  sub  utraque  specie ;  qu&n- 
quam  ex  quo  nonnihil  etiam  libertatis  Lutheranae  gustare  coeperunt,  videntur  ab 
Hussitarum  secta  paulatim  deficere ,  relictis  jejuniis  austerioribus  et  caeremoniis 
aliis  ei  sectae  propriis ,  quibus  initio  ac  multis  deinceps  annis  religiosissime  *  vaca- 
bant.  Dominus  det  nobis  gratiam  juvandi  hanc  nobilem  partem  Imperii  et  refor- 
mandi  haec  Dei  templa,  reducendique  oves  errantes  ad  suum  verum  ac  summum 
Pastorem,  ut  sit  unus  grex,  unum    ovilc    et   unus   Pastor'*. 

Cuperem  omnes  quotquot  venturi  sunt  ad  istiul  Collegium  inchoandum ,  esse 
bene    anuatos    sancta    patientia    ac    magno    zelo,    non    tani    disputandi   quam   tole- 


*  non  si  trova  alcun  Vescovo  da  cento  anni  addietro  Bo.  Curt. 
^  Bo.  et  ..Cart."  om.  verha  haec  latina  (vt  sit  etc). 


'  Henricus  Scribonius  (Pisek). 

-'  Picardi  vel  Picarditae  asserebant  eucharistiam  non  esse  colendam ;  in  ea 
non  esse  Christum,  sed  solum  panem  solumqne  vinum,  etc.  Ac  generatim  quidem, 
quicumque  dogma  transsubstantiationis  reiciebant,  tunc  ^Picardi"  vocati  esse  videntur, 
maxime  vero  „unitas  fratrum"  sive  illi,  quos  ^fratres  bohemos"  uunc  dicere  solemus 
{Alf.  Huber  1.  c.  IV,  109—110.  135). 

•'  Melius  fortasse:  «diligenter".  ^  lo.  10,  16. 


14.  Octobris  1554.  499 

grand'  zelo  non  a  disputare ,  ma  a  sopportare  ^  et  edificare  questa 
prouintia  piu  con  li  fatti  clie  con  parole,  vt  cum  seminauerint 
in  lachrymis,  in  exultatione  metant,  et  reportent  mani- 
pulos  suos^.  Non  altro  per  adesso,  se  non  che  ci  racommendamo 
tutti  nelle  sante  orationi  delli  Reverendi  Padri  et  fratelli,  desiderando 
sempre  che  siano  molti  intercessori  et  adgiutori  per  questa  vignia 
desolatissima  et  piena  delle  fere  pessime,  quae  plus  demoliuntur  ^,  quam 
alij  omnes  aedificant\  Et  perche  la  sua  Maiesta  hora  ci  ha  dato 
la  assecuratione  delle  intrade  molto  bone  per  questo  Collegio  Vien- 
nense,  tahnente  che  con  H  fatti  dimostra  essere  il  vero  fundatore  et 
Patrono  del  primo  Collegio  ^,  et  credo  che  non  del  ultimo  in  Germania  ^, 
io  vorria  che  anche  hauesse  le  3  misse  d'  ogni  uno  sacerdote  della 
Compagnia ,  sicome  V.  R.  P.  sapera  ordinare  ^ ,  concio  sia  cosa ,  che 
ultra  le  sperituaH  [s/c]  necessitadi  la  sua  Maiesta  ha  molto  de  patire 
neir  Vngaria  dalH  Turclii,  H  quaH  hanno  fatto  vna  noua  irruptione  '^,  et 
hora  ci  possono  dare  grandi  danni.   II  Signor  vogHa  darci  la  sua  santa 

[Versio  antiqua.] 

randi '  aedificandique  hanc  provinciam  factis  amplius  quam  verbis;  ut  cum  semina- 
V  e  r  i  n  t  i  n  1  a  c  r  y  m  i  s  ,  i  n  e  x  u  1 1  a  t  i  o  n  e  m  e  t  a  n  t  e  t  r  e  p  o  r  t  e  n  t  m  a  n  i  p  u  1  o  s 
s  u  0  s  2.  Aliud  modo  non  occurrit,  nisi  quod  nos  omnes  commendemus  S.  precibus  Re- 
verendorum  Patrum  ac  fratrum,  semper  optantes,  ut  multos  habeamus  intercessores, 
et  adjutores  in  hac  vinea  desolatissima  ac  plena  feris  pessimis  quae  plus  demoliuntur  *, 
quam  alii  omnes  aedificant  '^.  Et  quia  Sua  Majestas  jam  certos  nos  ac  plane  securos 
fecit  redituum  [valde  bonorum]  h[uius]  CoU.  Viennensis ,  ita  ut  facto  ipso  ostendat 
se  verum  esse  fundatorem  et  Patronum  primi  Collegii  * ,  neque  ultimi  ut  opinor  in 
Oermania  '" ;  cuperem  illi  a  singulis  Sacerdotibus  Societatis  ofterri  3  [illas]  missas, 
prout  ipsa  R.  V.  P.  rectius  novit  disponere  ^ :  quandoquidem  praeter  necessitates 
spirituales ,  S.  Maj.  multa  patitur  in  Hungaria  a  Turcis ,  qui  novam  irruptionem 
feceruut  '^,  et  nobis  plurimum  damni  afferre  possunt.  Optimus  Deus  concedat  nobis 
suam  sanctam  gratiam  juvandi  has  partes  septentrionales.     Viennae  14*  Oct.  1554. 

Indignus  filius  et  servus 
Petrus  Canisius. 
Reverendo  in  Christo  Patri  [meo,  domino]  Ignatio  de  Loyola  Praep.  S.  J.  Roraae. 


*  aedificent  Riess. 

^  Vertendum    potius    erat:    „non  disputandi ,    sed   tolerandi"  etc.   Sacchinus  et 
Agricola :  non  ad  disputandum,  sed  ad  tolerandum. 

2  Ps.  125,  5.  6.  =*  Cf.  ler.  12,  10.    Gen.  37,  83.  ■•  V.  supra  p.  484. 

*  Anno  1554  collegium  viennense  120  discipulos  habuit  {Janssen  I.  c.  IV,  401). 
^  ,Lu^go,  en  siendo  entregado  algun  Colegio  a  la  Compania,  el  Preposito  Ge- 

neral  avise  a  todas  partes  della  universalmcnte,  para  que  cada  Sacerdote  diga  tres 
Misas  por  el  Fundador  viviente  y  bienhechores ;  para  que  Dios  Nuestro  Sefior ,  te- 
niendolos  de  su  mano,  los  augmente  cn  su  servicio.  .  .  .  Todos  los  demas  que  viven 
en  los  Colegios  .  .  . ,  deben  hacer  oracion  il  la  intencion  mesma  que  los  Sacerdotes 
celebran"  :  Constifiifiones  Societatis  lesu  P.  4 ,  c.  1 ,  n.  4  (Constitutioncs  latinae  et 
hispanicae  p.  109.  111). 

"  Anno  1554  castellum  montanum  Fiilek,  quod  metallorum  hungaricorum  pro- 
pugnaculum  quoddam  erat,  a  Turcis  captum  est  {Hatnmer  1.  c.  II,  240 — 241). 

32* 


500  160.    loannes  de  Polanco  Canisio.    15.  Octobris  1554. 

gratia  per  adgiutare  questa  parte  Septentrionale.    De  Vienna  14  Oc- 
tobris  1554. 

Indigno  iigliolo  et  seruo 
Petrus  Canisius. 
t  Al  mio  Reuerendo  in  Christo  padre,  Don  M.  Ignatio  de  Loyola, 
preposito  della  Compagnia  de  lESV.    In  Roma. 

In  pagina  quarta  autographi  manu  eiusdem  temporis  scriptum  est:  ^Vienna 
del  Padre  Canisio  14  di  Ottobre.     Riceuuta  alli  "21  di  Nouembre." 

160. 
P.  lOAXXES  DE  POL.AXCO  S.  J. 

CANISIO. 

Roma  15.  Octol)ris  1554. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2°  min.,  p.  1),  quod  Vienna  Coloniam  ad 
P.  Leonardum  Kessel  missum  esse  videtur;  in  p.  2.  manu  antiqua  scriptum  est: 
,t  Exemplum  literarum  a  Magistro  Joanne  de  Polanco,  Doctori  Petro  Canisio  mis- 
sarum*   (Cod.  colon.   ,Epistt.  ad  Kessel.  I"  f.  non  sign.). 

Epistula  usus  est  Gothein  I.  c.  p.  730 — 731. 

Opera  S.  Ignatii  effectum  esse,  ut  Canisius  ab  episcopatu  viennensi  suscipiendo 
liberaretur  solamque  eius  adntinistrationem  ad  tempus  gerere  deheat.  TJieodoricum 
Canisium  laudaf. 

lesus  t  Maria. 
Pax  christi. 
Charissime  in  christo  Pater.  Septem  illa  sacrificia  mihi  oblata, 
si  de  Episcopatu  Viennensi,  non  admittendo  scriberem,  mihi  deberi 
existimo,  et  a  vestra  charitate  meo  Jure  (ut  promissa)  exigo '.  Per- 
fectum  est  enim  patris  nostri  opera,  vt  onus  illud  minime  leue  a 
vestra  R.  subeundum  non  sit.  Scripsit  quidem  Regia  maiestas  pro 
sua  charitate  Protectori  Nostro  Cardinali  de  Carpo  ^,  et  alijs  (ut  opinor) 
sed  protector  statim  dissuasit  oratori^,  ne  id  tentaret,  quod  frustra 
aliquando  tentatum,  sed  nec  modo  facilius  redditum  esset:  adijt  nihilo- 
minus  orator  summum  Pontificem  * ,  et  eum  Regis  nomine  orat ,  vt 
vestram  R.  adigat  ad  Ecclesiam  Vienensem  adeundam,  Negat  statim 
summus  Pontifex  se  facturum,  cumque  urgeret  orator,  subdit  se  qui- 
dem  Regiae  maiestati  rem  gratam  facere  uelle,  sed  societati  nostrae 
se  nolle  molestam"  hanc  inferre.  Nam  eius  (inquit)  opera  indige- 
mus  etc.  Cumque  se  conuerteret  alio,  ab  hac  spe  excidens  orator, 
nimirum  ut  sine  titulo,  uel  episcopalis  dignitatis  insignijs,  administratio 
episcopatus  commendaretur  R.  Vestrae,  donec  Episcopus  inueniretur. 


Sic;  molestiami 


'  Vide  supra  p.  487.  -  Vide  infra,  niouiim.  107. 

^  Didaco    de    Lasso.      A    Polanco   is    „Dominus    Didacus   Lasso   de    Castiglia" 
vocatur  (Chronicon  II,  267).  *  lulium  III. 


161.    Canisius  loanni  de  Polanco.    26.  Octobris  1554.  501 

de  consensu  patris  nostri  praepositi,  et  non  alias,  id  concessit.  Jam 
ergo  hoc  agit  orator  Regius  cum  Patre  nostro  (cui  rem  totam  re- 
texit),  vt  V.  R.  administrationis  huius  imponi  onus  permittat,  et  non 
dubito,  quin  fiet  [sic\  eo  modo,  qui  ad  Dei  gioriam,  et  edificationem 
multorum  sit  cessurus  quam  maxime. 

Charissimus  frater  noster  Magister  Theodoricus  ^  incolumis  ad  nos 
peruenit,  et  multis  rationibus  amabihs,  et  commendatus  nobis  est,  sed 
uel  una  eius  puritas  et  candor  sufficeret.  Peruenerunt  et  duo  illi 
Canonici  Nouiomagenses,  qui  multo  citius  iter  confecerunt,  et  quamuis 
minus  sint  nobis  explorati,  adhuc  bene  speramus  de  vtroque.  Augeat 
Germanicae  vineae  dominus  operariorum  fidehum ,  et  strenuorum  nu- 
merum,  ac  virtutem.  Vt  eam  quaqua  'uersus  excolere,  ut  vitae  aeternae 
fructus  ex  ea  off^erre  uberrimos  deo  ualeant.  Orationibus  R.  V.  me  ex 
animo  commendo,  et  fratrum  nostrorum.     Romae  15  Octobris.    1554. 

161. 

CANISIUS 
P.  lOAlNNI  DE  POIiATOO  S.  J. 

Vienna  26.  Octobris  1554. 

Ex  autographo  (2°;  pp.  2;  in  p.  4.  inscriptio  et  part.  sig.). 

Apographum  antiquum  (saeculo  XVII.  scriptum  esse  videtur)  est  in  cod.  monac. 
,Lat.  1606"  f.  136^—137";  at  in  eo  aliqua  particula  omissa  est  („De  uiatico  — 
dependemus  fideliter"). 

Particulam  epistulae  („Mecum  velut  cum  parturiente  —  pro  dignitate") 
vulgavit  Sacchinm,  Can.  p.  90—91;  quae  etiam  est  in  editoris  ^Katechismen"  etc. 
p.  24—25.     Alteram  habet  Riess  1.  c.  p.  144. 

Primam  catechismi  partem  typis  exscriptam  mittit  ac  correctiones  et  jjreces  pro 
eo  opere  petit ;  quod  ipse  magna  cum  animi  trepidatione  obeat.  De  religione  instau- 
randa,  collegiis:  kungarico ,  pragensi,  viennensi,  ingolstadiensi.  Huius  institutionem 
et  a  Bavariae  duce  et  a  se  urgeri.  Ducis  legatos  catechismum  petiisse.  De  vice- 
cancellario ,  in  communionem  meritoriim  Societatis  admisso,  episcopatu  viennensi, 
Lainio  aliisque  Viennam  mittendis.  Confirmat,  quae  ante  scripserat:  Socios  Ingolstadii 
neque  in  philosophica  neque  in  theologica  facidtate  praeesse  dehere.  Germaniae prin- 
cipes  severam  haereticorum  coercitionem  reformidare. 

lESVS. 
Pax  Christi  nobiscum  Reuerende  Pater. 
Diutius  quam  par  sit,  respondere  distuli,  praesertim  in  excudendo 
Catechismo  et  adiuuando  Typographo  ualde  impeditus.  Mitto  primitias 
Operis,  cupioque  non  sokmi  relegi,  sed  etiam  emendari,  qualiacumque 
demum  sunt  ista,  quae  vtinam  recte  confici,  foehciter  excudi,  et  frugi- 
fere   tandem   euulgari   possent^.     Locus  adhuc  est  in  fine  corrigendi, 


'  Theodoricus  Canisius. 

-  Pars  igitur  aliqua  ^Summae  doctrinae  christianae"  typis  iam  erat  exscripta, 
non  integra  ^Summa".     Quod  et  probatur  litteris  Canisii  25.  Martii  1555  datis. 


502  161.    Canisius  loanni  de  Polanco. 

si  qiiid  vobis  correctione  dignum  videbitur.  Mecum  velut  cum  par- 
turiente  agitur,  non  possum  non  esse  anxius,  quamdiu  partus  non 
exierit  in  lucem,  ut  Dei  conspectui  possit  foetus  offerri  atque  con- 
secrari.  Vestris  interim  precationibus  promouete  successum,  vt  quo 
coepimus,  eodem  adspirante  absoluamus  debiturn  hoc  Deo,  vobisque 
tributum,  Dominus  lESVS  in  suam  gloriam  conuertat  hanc  mentis 
meae  trepidationem :  expertus  didici,  quam  procul  absim  ab  ijs,  qui 
recte  scribere  et  scripta  edere  norunt  pro  dignitate.  Credo  et  spero 
minus  uobis  negotij  fore  in  conscribendis  reliquis  ^ :  eorum  magna  tenet 
nos  et  Regios  expectatio. 

Expectamus  meliorem  occasionem,  vt  quae  ad  Reformandum  hic 
Religionis  statum  proposuistis ,  fructum  aliquem  adferant ,  CHRisto 
largiente. 

Collegium  Vngaricum  ob  perturbationes  nouas  et  calamitosas  in 
eo  Regno,  nihil  mirum,  si  hoc  hijemis  tempore  iaceat^.  Primum  erit 
deo  duce  Pragense  Collegium,  ad  quod  statim  Rex  vellet  euocari  12, 
nisi  tempus  obstaret,  et  pestis,  quae  breui  extinxit  vno  die  Pragae  124. 
Dominus  misereatur  tot  animarum,  quae  vtinam  in  fide  decederent. 
De  quo  Pragensi  Collegio  plura  in  literis  ad  P.  Prepositum  ^.  Re- 
uerendissimus  D.  Labbaccensis  ita  mecum  statuit,  quod  etsi  pluribus 
in  locis  erigi  collegia  hic  queant  Societati  (sicut  prioribus  etiam  literis 
indicaui)  satius  tamen  atque  consultius  videatur,  nunc  praecipue  ani- 
mos  ad  haec  duo  Collegia  confirmanda,  Viennense  et  Pragense,  ad- 
iungere.  Tertium  ego  Ingolstadiense  constitui  uelim,  de  quo  nonnihil 
quod  scribam  habeo.  Fuit  enim  hic  Secretarius  Ducis  Bauariensis, 
uosque  salutatos  maxime  per  me  voluit,  quorum  beneficentiam  erga 
se  magnifice  commendat'*.  Et  literas  quidem  Duci  suo  scriptas,  qui- 
bus  Collegij  causam  explicabatis  °,  non  ingratas  fuisse  dixit,  sed  differri 
tamen  expeditionem  in  Comitia  Augustana  ^,  ut  cum  Rege  nostro  Dux 
illic  coram  agat  de  me  ad  certos  menses  restituendo  Ingolstadien- 
sibus:  ita  fieri  commodius  posse,  quae  ad  structuram  Collegij  con- 
stituendi  nostris  opus  esse  viderentur.  Ego  vero  spem  addidi,  ne 
dubitarent  a  Rege  tale  quiddam  posse  impetrari:  nostrum  tres  hic 
esse  Doctores  '^,  quorum  vnus  abesse  posset  ad  tempus  sine  graui  dis- 
pendio,  incommodoque.    Literas   etiam   adiunxi  ad  Consiliarium  nobis 


1  Enchiridio  parochorum  et  suninia  theologica;  v.  supra  p.  472—473.  485. 

-  Cf.  supra  p.  467.  Turcae  bellum  suum  persicum  indutiis  30.  Septembris 
1554  factis  (quas  anno  1555  pax  ipsa  secuta  est)  finiverant  ideoque  copias  omnes 
in  Hungariam  ducere  poterant  {Hammer  I.  c.  II,  236 — 237). 

^  Litteras  14.  Octobris  1554  datas  dicit;  v.  supra  p.  495—497. 

*  Henricus  Schweicker,  Alberti  V.  ducis  sccretarius,  mense  Maio  a.  1554  Romam 
missus  erat,   ut   collegium  ingolstadiense  ab  Ignatio  impetraret.     Cf.  supra  p.  486. 

'•"  Vide  supra  p.  486". 

•■'  Constitutum  erat  comitia  augustana  13.  Novembris  1554  incipienda  esse. 
Coepta  demum  sunt  5.  Februarii  1555  {Janssen  III,  748). 

"  Canisius,  Nicolaus  Goudanus,  Nicolaus  Lanoius  „doctores  theologi"  erant. 


26.  Octobris  1554.  503 

peramicum,  vt  rei  .structuraeque  huius  memoriam  occupatissimis  re- 
fricarem  ^.  Orarunt  priusquam  hinc  abirent  Legati  Ducis  ^ ,  vt  Cate- 
chismum  absolutum  (nam  de  hoc  aliunde  cognouerant)  in  Bauariam 
mittendum  curarem  ^.  Probabile  est ,  si  arrideat  opus  principi ,  non 
minus  in  Bauaria,  quam  in  Austria  pondus  habiturum.  Christus  sibi 
honorificum  et  multis  frugiferum  quod  conamur  faciat. 

De  uiatico  mittendo  facile  curabimus,  et  remittendos  huc  esse 
Germanos  perlubenter  audimus :  veniant  saltem  illi  quotquot  mitti  pos- 
sunt,  accipiant  isthic  mutuo,  nos  dependemus  fideliter.  Patronum 
Regem  habemus,  qui  numerum  cupit  hic  frequentissimum  esse:  Nam 
hoc  tempore  nullus  est,  qui  possit  facile  in  messem  extrudi,  schola 
quattuor  aut  5  distrahit  e  potioribus,  in  quorum  locum  si  suffectos 
haberemus  alios,  fructum  tandem  per  nostros  non  Vienna,  sed  Austria 
perciperet.    Ea  res  Regi  sane  et  Consiliarijs  gratissima  quoque  foret. 

Cancellarius  ^  ingentes  agit  Patri^  gratias,  suamque  vicissim 
operam  omnem  nostris  offert,  dicam  et  praestat,  pro  accepta  illa  com- 
municatione  meritorum  Societatis  omnium  ^, 

Septies  pro  patre  meo  Polanco  sacrificare  sicuti  promisi,  non 
omittam,  etsi  non  omni  adhuc  metu  liberor'^.  Sit  mihi  propitius  do- 
minus,  vt  a  tali  vexatione  et  laqueo  eripiatur  anima  mea^ 
ne  audiam,    Euge,   euge^. 

Nondum  desperauimus  de  aduentu  R.  P.  Laijnez  in  Germaniam  ^^. 
Inueniamus  hanc  quaeso  gratiam  in  conspectu  ^^  Dei  et  patris 
nostri,  vt  orphanis  visitatio  et  consolatio  isthaec  anno  saltem  proximo 
contingat. 

Quod  miratur  sapientia  tua,  cur  non  approbem  profitendi  regendi- 
que  rationem  penes  nostros  Ligolstadij  existere  ^- ,   Patri  Goudano  ac 


'  Doctorem  Wiguleum  Hundt  dici  puto,  qui  tunc  munus  npatrom"  universi- 
tatis  ingolstadiensis  administrabat ;  cf.  supra  p.  425—426. 

*  Cum  Schweickero  Simon  Thaddaeus  Eck,  cancellarius  burghusanus,  Viennae 
fuit.  Nam  Conradiis  Zeller,  Alberti  V.  quaestor,  inter  8.  et  18.  Novemhris  1554 
notavit:  ,So  haben  Herr  Canntzler  von  Burckhausen  vnnd  Secretarj  Schweickher 
auf  der  Raysen  geen  Wienn  zue  Ro :  Kij :  Mt :  vertzert  78  fl  4  sl  29  dl  1  hlr" 
(*  Codex  accepti  et  expensi  [Hofzahlamtsrechuung]  2.  Febr.  1554  —  2.  Febr.  1555, 
f.  341 ''.  Monachii  in  archivo  provinciae  Bavariae  superioris).  Haud  recte  igitur  Agri- 
cola  sci-ibit  Wiguleum  Hundt  Viennam  tunc  niissum  esse  (L.  c.  Dec.  2,  n.  17,  p.  30). 

^  Simon  Thaddaeus  Eck  paulo  ante  Alberto  diici  proposuerat,  ut  catechismum 
pro  ,elementariis"  ab  universitate  ingolstadiensi  conscribendum  curaret ;  catechismos 
enim,  quos  synodu.s  provinciae  ecclesiasticae  salisburgensis  mense  Decembri  a.  1553 
habita  commendasset,  longiores  et  obscuriores  esse  {yU.  Knijpfler,  Die  Kelchbewegung 
in  Bayern  unter  Herzog  Albrecht  V.  [Miinchen  1891]  p.  11.  14). 

'  Doctor  lacobus  lonas  vicecancellarius;  cf.  supra  p.  483.  485.  *  Ignatio. 

"  Qua  ratione  haec  ^communicatio  meritorum  Societatis"  facta  sit,  ex  litteris 
conici  potest,  quibus  S.  Ignatius  Romae  30.  Novembris  1550  Alphonso  de  Villalobos, 
episcopo  squillacensi,  idem  donum  tribuit.  Editae  sunt  in  „Cartas  de  San  Ignacio" 
II,  442—443.  274—275.  ^  Cf.  supra  p.  487.  500.  «  Ps.  123,  7. 

9  Ps.  89,  16;  69,  4.  '"  Cf.  supra  p.  472.  479.  483. 

"  Gen.  30,  27;  32,  5  etc.  »2  Cf.  supra  p.  486; 


504  161.    Canisius  loanni  de  Polauco.    26.  Octobris  1554. 

mihi  sic  videtur,  neque  Principi,  nequc  academiae  illi  vnquam  placi- 
tuium,  vt  nostri  maiores  sibi  partes  quam  professorum  vendicent. 
In  Sicilia  noui  quid  fiat  ^ :  in  Germania  fieri  idem  haud  posse  videtur, 
praesertim  vbi  scholae  iam  sunt  constitutae.  Bis  igitur  nostri  magnam 
sibi  conflarent  sine  fructu  inuidiam,  tum  quod  in  artium  facultate 
hoc  regendi  ius,  etiamsi  princeps  offerret,  in  se  reciperent,  tum  quod 
Ingolstadij  duo  sint  iam  Theologi  Doctores  ^,  qui  non  sinent  sibi  poste- 
riores,  id  est,  nostros,  praeferri,  etiamsi  Doctores  mittantur.  Et  magni 
refert,  initio  cum  professoribus  istis  conuenire,  paulatimque  comparare 
authoritatem,  quam  peregrinis  et  ecclesiasticis  aegre  permittunt  Ger- 
mani.  Igitur  etsi  nostro  instituto  non  repugnet,  academijs  praesse 
atque  prospicere,  tamen  haud  perspicere  possum,  qui  expediat  in  gym- 
nasijs  ita  constitutis  talem  prouintiam  suscipere,  inuidiosae  nouitatis 
subire  periculum,  intractabiles  istorum  animos  regere,  et  inter  haere- 
ticos,  qui  in  hisce  academijs  abundant,  tueri  ac  retinere  disciplinam. 
Occupauit  magnatum  omnium  animos  isthaec  persuasio,  sine  seditione 
institui  non  posse  seriam,  debitamque  disciplinam,  permittendum  esse 
suae  quemque  fidei  et  conscientiae,  castigandum  uero  neminem  acrius. 
Qua  de  re  latius  alias.  Verum  caecus  ego  de  coloribus  apud  ocula- 
tissimum,  Rem  fortasse  non  satis  assequor:  quod  tamen  in  mentem 
venit,  aperio  sapicnti. 

Miror  nihil  allatum  esse  nuntij,  venisse  Romam  M.  Theodoricum  ^ 
et  post  eum  Nouiomagenses  Canonicos  alios  vna  cum  Nicolao. 

Etiam  atque  etiam  rogo  Pater,  mei  ut  memineris  in  sacrifitijs 
precibusque  tuis.  Salutatum  mihi  cupio  R.  P.  Olaue  et  P.  Frusium. 
De  reditu  P.  Schorichij  saepe  meminit  Reuerendissimus  D.  Labbac- 
censis.  Vtinam  primo  vere  possit  adesse,  suamque  iuvare  patriam, 
quando  iam  praeteriere  anni  duo  a  Rege  concessi  ipsius  studijs.  Do- 
minus  lESVS  Vngariae  iam  misere  periclitantis,  et  Germaniae  tumul- 
tuantis  misereatur,  nostrasque  operas  conuertat  in  summam  glo- 
riam  suam. 

Viennae  1554,   26  Octobris. 

Fihus  tuus  Petrus  Canisius. 

t  Al  mio  Reuerendo  Padre  M,  Gioan  Polanco  della  Compagnia 
de  lESV  in  Roma. 

In  pagina  quarta  epistulae  autographae  nianu  eiusdeni  temporis  scriptum  est: 
„1554  Vienna  dm.  Canisio  26  d'Ottobre.     Riceuuta  alli  21  di  Nouembre." 


*  Statutum  erat ,  ut  tota  universitas  Messanae  condenda ,  in  qua  non  solum 
theologi,  sed  etiam  iuris  periti  et  medici  futuri  erant,  rectori  coUogii  Societatis 
subesset  {Polancus  1.  c.  I,  364). 

*  IngoLstadii  Michael  Wagner  auno  1558  et  Georgius  Thcander  anno  1554 
theologiae  professores  constituti  sunt  {Mederer  1.  c.  1,  234—238). 

*  Theodoricum  Canisium. 


162.  Schorich  Canisio.  29.  Oct.  1554.   163.  lulius  III.  Canisio.   3.  Nov.  1554.     505 

162. 
P.  PETRrS  SCHORICH  S.  J. 

CANISIO. 
Roma  29.  Octobris  1554. 

Ex  Gothein  1.  c.  p.  771;  qui  p.  795,  n.  128  scribit  se  ea  hausisse  ex  .Koln. 
Archiv"  (ex  quonam  archivo  coloniensi,  codice,  fasciculo,  folio  ea  descripserit ,  non 
indicat) . 

Dc  collegio  gerrnanico. 

Refert  Gothein  anno  1552  a  S.  Ignatio  Roniae  „colle(jium  germa- 
nicum  institutum"  et  co?nplures  in  illud  Germanos  admissos  esse.  „Da 
erfolgte  i.  J.  1554  der  erste  RUckschlag.  Wir  hahen  ihn  schon  friiher 
kennen  gelernt:  Diese  deutschen  Studenten  strdubten  sich  gegen  die 
jesuitische  Erziehung,  sie  verlangten  auch  in  Rom  ein  Stuck  ihrer  aka- 
demischen  Freiheit  und  Selbstverwaltung.  Die  Mehrzahl  musste  —  verba, 
quae  signis  ,  et '  includemus,  Gothein  ipsius  Schorichii  esse  significat  — 
,ivegen  hartndckigeti  Ungehorsams  und  ivegen  Conventikelivesens ,  tvobei 
sie  sich  ihre  eigenen  Gesetze  geben  und  das  Kollegium  nach  ihrem  Willen 
gestalten  ivollten',  entlassen  werden." 

Haec  autem  se  accepisse  scribit  CTothein  (1.  c.  p.  438.  789)  ex  epistula  Roma 
Coloniam  ad  KesseJium  missa  29.  Septembris  1554  a  Petro  Schorichio,  quem  Ignatius 
Vienna  Romam  evocaverit  ad  collegium  germanicum  gubernandum.  Verum  S.  Igna- 
tius  de  Schorichio  Romam  advecto  Roma  27.  lunii  1553  Urbano  Textori,  episcopo 
labacensi,  scripsit:  „Nullo  modo  auctor  fui  eius  adventus.  .  .  Ipsi  efflagitanti  (pro- 
fectus  sui  spiritualis  desiderio)  ut  sibi  ad  urbem  accedere  liceret  annuendum  fuit.  .  . 
Nondum  satis  eum  maturasse  (in  doctrina  praesertim)  scio."  '  Postea  e  Societate 
dimissus  esse  videtur.  Utrum  autem  Schorichius  (vel  Gothein?)  aliquautulum 
rei  actae  modum  excesserit  necne ,  alii  diiudicent  consideratis  maxime  testimoniis, 
quae  gravissima  atque  ex  ipsis  fontibus  hausta  recitavit  Card.  Steinhnber  1.  c.  I, 
17 — 31.  Labitur  certe  iterum  Gothein,  cum  affirmat  Ignatium,  ut  illas  collegii 
germanici  calamitates  et  tempestates  occuleret ,  in  Germaniam  ad  Canisium  epi- 
stulam  illam  misisse,  quae  est  in  „Cartas  de  San  Ignacio"  VI,  439  (sribit  in  ea 
Ignatius :  collegii  res  prospere  procedere ;  unum  tantum ,  quod  insolens  esset ,  di- 
missum).  Nara  ea  epistula  data  est  23.  Novembris  1553  (vide  supra  p.  441)  ;  tumultus 
autem  illi,  si  Gothein  credimus,  primum  exorti  essent  anno  1554. 

163. 

luiiius  in. 

Pontifex  Maximus 

CANLSIO. 

Roma  3.  Novemhris  1554. 

Ex  „Actis  Sanctorum  lulii"  VII  (Autverpiae  1731),  486—487  (in  nova  editione 
[Parisiis  et  Romae  1868]  p.  497—498) ;  in  quibus  has  litteras  evulgavit  P.  loannes 


'  Cartas  de  Scin  Ignacio  III,  404—405. 


506  163.    lulius  III.  Canisio. 

riuiiis  (Pien)  S.  J. ,  exemplo  usus,  quod  Romae  a  P.  Ignatio  Pinio  S.  J.  ex  ipsa 
,.rainuta  '  originali"  (commentario  ad  certam  et  firmam  formam  redacto)  descriptum 
esse  asserit,  quae  ibidem  in  archivo  Societatis  asservetur. 

Edidit  easdem  litteras  etiam  Boero,  Canisio  p.  467 — 470,  ex  eadem  „minuta", 
(juae  tunc  quoque  supererat  (cf.  ibidem  p.  111 — 112);  nunc  autem  ubi  exstet ,  me 
quidem  latet.  £x  Actis  Sanctorum  transcriptae  sunt  in  „Cartas  de  San  Ignacio'^ 
IV,  535—588. 

In  codice  nostro  „Brevia  et  Rescripta  antiquiora"  n.  43  prior  quidam  commen- 
tarius  harum  litterarum  exstat,  quem  vel  Didacus  de  Lasso  vel  officialis  aliquis 
curiae  romanae  S.  Ignatio  examinandum  proposuisse  vidctur,  antequam  litterae 
ipsae  in  certam  formam  redigerentur. 

Apographum  ipsarum  litterarum ,  eodem  paene  tempore  scriptum ,  Viennae 
exstat  in  archivo  supremi  collegii  eorum,  qui  imperatori  a  rebus  sacris  sunt  (Cultus- 
Ministerium).  Quod  ante  aliquot  annos  vidi  quidem,  sed  nescio  quo  pacto  cum 
ceteris  exemplis  non  contulerim. 

Pontifex  Canisium  oh  eiiis  virtiites  atque  ut  Ferdinando  regi  satisfaciat,  epi- 
scopatus  viennensis  „in  spiritualihus  et  temporalibus  administratorem"  ad  annum 
constituit  eique  potestatem  trihuit,  ea,  quae  iurisdictionis  sint ,  per  se  vel  alios,  quae 
autem  ordinis,  per  quemvis  episcopum  faciendi,  beneficia  ecclesiastica  conferendi,  de 
reditu  episcopatus  disponendi  etc.  Capitulo  ecclesiae  cathedralis,  clero,  p)opulo  j)'*'^^- 
cipit,  ut  Canisio  oboediant ;  archiepiscopo  salisburgensi  mandat ,  ut  eundem  siiffra- 
yaneum  habeat  et  tueatur  ^. 

Dilecto  filio  Petro  Canisio,  presbytero  ex  Societate  Jesu,  magistro 
in  theologia". 

Dilecte  fili,  salutem''.  Cupientes  ecclesiae  Viennensis  [?] ',  provinciae 
Saltzeburgensis  ^ ,    ad  praesens  certo  modo  pastoris  solatio  destitutae, 


*  In  litteris  archetyjjis  haec  rerha  scciita  esse  tidentur:  lulius  PP.  III. 
^  salutem  etc.  comm.  prior.  Dilecte  Fili,  salutem  et  apostolicam  benedictionem  Bo. 
Quod  in  archetypo  quoque  fuisse  2)uto.  "^  Sic.   Sed  legendum  videtur:  Viennensi. 


'  Minuta  =  ^abbozzo  di  scrittura,  prima  perscriptio,  informatio,  commentarius" 
{Gaet.  Moroni,  Indice  del  Dizionario  di  erudizione  storico-ecclesiastica  IV  [Venezia 
1878],  391). 

^  In  his  litteris ,  praeter  alia,  duo  notatu  digna  sunt:  1.  Pontifex  dioecesim 
viennensem  ^suffraganeam"  dicit  archidioecesis  salisburgensis.  Eam  ^exemtam" 
esse  et  Fridericus  Nausea  episcopus  viennensis  paulo  ante  asseruerat  {Wiedemann 
1.  c.  I,  106),  et  postea  affirmatum  est  („Das  Wiener  Bisthum  war  von  Anfang  schon 
exemt"  :  M.  Hausle,  „Wien",  in  „Kirchen-Lexikon"  ed.  a  H.  J.  Wetzer  et  B.  Welte 
XI  [Freiburg  i.  Br.  1854],  980).  2.  Capitulum  ecclesiae  cathedralis  viennensis 
Canisio  episcopatus  administratori  „tamquam  patri  et  pastori  animarum  suarum" 
oboedire  iubetur.  De  eodem  capitulo  loannes  Faber  episcopus  viennensis  (1533 
ad  1541)  scripsei'at:  „Das  Domcapitel,  die  Capitularen  .  .  .  wollen  exemt  und  frei 
sein  und  der  Bischof  ist  ihnen  eine  ziffera  nulla."  Ac  Nausea  eius  successor  con- 
questus  erat:  „Episcopum  nihil  liabere  iurisdictionis  in  Canonicis"  {IViedemann  1.  c. 
n,  2 — 3.  Studien  und  JVIittlieilungen  aus  dem  Benedictiner-  und  Cisterzienzer-Orden 
4,  Jahrg.,  II  [Wurzburg-Wien  1883].  162). 

'  Etiam  in  antiquo  illo  chronico  Bruschio-IIeroldiano  episcopatus  viennensis 
metropoli   salisburgensi    subditur    (Chronick   oder   kurtz    Geschichtbuch   aller   Ertz- 

bischouen  zu  Mayntz Durch  Caspar  Bruschen  in  Lateyn.  beschrieben ,  durch 

Johann  Herolden  verteutscht  [Franckfurth  am  Mayn  1551]  f.  31 2  b). 


3.  Novembris  1554.  507 

personam  secundiim  cor  nostrum  utilem  et  idoneam  praeficere,  et  ne 
interim  ecclesia  ipsa  in  spiritualibus,  et  temporalibus  patiatur,  oppor- 
tune  providere:  et  attendentes,  quod  tu,  ob  tuam  in  Deum  pietatem, 
et  literarum  scientiam,  ac  in  spiritualibus  providentiam,  et  tempora- 
libus  circumspectionem ,  diversaque  alia  virtutum  dona,  quibus  per- 
sonam  tuam  illarum  largitor  Altissimus  multipliciter  insignivit,  eccle- 
siam  praedictam,  illius  durante  vacatione,  scies,  voles,  et  poteris 
salubriter  regere,  et  feliciter  gubernare,  ac  eidem  ecclesiae  in  illius 
regimine,  et  administratione  plurimum  utilis  et  fructuosus  esse :  motu 
proprio ,  et  ex  certa  nostra  scientia ,  ac  de  Apostolicae  potestatis 
plenitudine,  contemplatione  etiam  charissimi  in  Christo  filii  nostri  Fer- 
dinandi,  Romanorum  et  Ungariae  regis  illustris,  in  imperatorem  electi  ^ 
quem  hoc  summopere  cupere  intelleximus ;  te,  de  quo  ex  praemissis 
plurimum  in  Domino  confidimus,  ipsius  ecclesiae  in  spiritualibus  et 
temporalibus  administratorem  ad  annum",  intra  quem  eidem  ecclesiae 
de  idoneo  et  utili  pastore  providebimus,  Apostolica  auctoritate  consti- 
tuimus,  et  deputamus,  plenam,  et  liberam  eiusdem  ecclesiae  curam  et 
administrationem  tibi  in  eisdem  spiritualibus ,  et  temporalibus ,  anno'' 
huiusmodi  durante,  plenarie  committendo  ~. 

Volumus  autem,  quod,  administratione  huiusmodi  durante,  in  dicta 
ecclesia,  ac  civitate,  et  dioecesi  Viennensi,  ea,  quae  jurisdictionis  ex- 
istunt,  per  te  ipsum,  vel  alium,  aut  alios,  quos  nomine  tuo  possis  sub- 
stituere,  libere  exercere:  quae  vero  Ordinis  fuerint,  per  Catholicum 
antistitem,  gratiam  et  communionem  dictae '  Sedis  habentem,  exerceri 
facere,  ac  quaecumque  beneficia  ecclesiastica  cum  cura,  et  sine  cura, 
secularia,  et  quorumvis  Ordinum  regularia,  ad  collationem,  et  pro- 
visionem,  praesentationem,  electionem,  et  quamvis  aham  dispositionem, 
pro  tempore  existentis  episcopi  Viennensis  pertinentia,  conferre,  et  de 
illis  providere,  ac  ad  illa  praesentare,  et  ehgere,  aliasque  de  illis,  nec 
non  debitis  et  consuetis  mensae  episcopalis  Viennensis  supportatis 
oneribus,  de  residuis  illius  fi^uctibus,  redditibus,  et  proventibus  dis- 
ponere  Hbere  et  hcite  valeas  in  omnibus,  sicuti  episcopi  Viennenses, 
qui  pro  tempore  fuerunt,  illa  conferre,  et  de  illis  providere,  ac  ad 
illa  praesentare,  et  eligere,  aliasque  de  illis,  nec  non  mensae  prae- 
dictae  fructibus,   redditibus,   et  proventibus  disponere  potuerunt,  seu 


"  ad  nostrum  et  apostolicac  sedis  beneplacitum  comm.  prior ;   sed   in  margine 
correctum  est:  ad  annum. 

^  beneplacito  comni.  prior ;  sed  correctnm  est :  anno.  "-■  Sanctae  Bo. 


'  Memoratu  fortasse  dignus  hic  Ferdinandi  titulus  ^in  imperatorem  electus". 
„Imperator  electus''  idem  a  principibus  electoribus  consalutatus  est  Francofurti  ad 
Moenum  24.  Martii  1558,  postquam  Carolus  V.  imperio  ac  nomine  imperatorio  se 
abdicavit. 

2  Ex  lectionibus  variantibus  sub  '  et  ""  positis  haec  intelleguntur :  In  eo  erat, 
ut  Canisius  episcopatum  tanto  tempore  administrare  iuberetur,  quanto  pontifici  vide- 
retur.     At  Ignatius  effecit,  ut  tempus  illud  ad  unum  annum  restringeretur. 


508  163.    lulius  III.  Canisio.    3.  Novembris  1554. 

etiam  debuerunt :  alienatione  tamen  quorumcumque  Ijonorum  innnobi- 
lium,  et  pretiosorum  mobilium  dictae  mensae  penitus  interdicta  ^. 

Quocirca  discretioni  tuae,  ut  curam,  et  admini.strationem  prae- 
dictas,  ut  praefertur,  sic  solicite  geras.  et  fideliter  prosequaris,  quod 
ecclesia  ipsa  gubernatori  provido,  et  fructuoso  administratori  gaudeat  se 
commissam ;  utque  [.s/r]  praeter  aeterna  retributionis  praemia,  et  dictae 
Sedis  benedictionem,  et  gratiam  exinde  uberius  consequi  merearis:  nec 
non  dilectis  filiis,  capitulo  et  vassallis  ecclesiae,  ac  clero,  et  populo 
civitatis ,  et  dioecesis  praedictarum "  per  praesentes  mandamus ,  ut 
capitulum  tibi  tamquam  patri  et  pastori  animarum  suarum  humiliter 
intendentes  exhibeant  tibi  obedientiam,  et  reverentiam  debitas,  et  de- 
votas;  et  clerus  te  benigne  recipientes,  et  honorifice  pertractantes, 
tua  salubria  monita,  et  mandata  suscipiant  Immiliter,  et  efficaciter 
adimplere  procurent:  popuhis  vero  te  devote  suscipientes,  tuis  monitis, 
et  mandatis  salubribus  humihter  intendant,  ita  quod  tu  in  eis  devo- 
tionis  filios,  et  ipsi  in  te  patrem  benevolum  invenisse  gaudeatis:  vas- 
saUi  autem  praedicti  te  debito  honore  prosequentes ,  tibi  fidelitatem 
solitam,  ac  consueta  servitia,  et  jura  tibi  ab  eis  debita  integre  ex- 
hibere  procurent;  alioquin  sententiam,  sive  poenam,  quam  rite  tuleris 
seu  statueris  in  rebelles,  ratam  habebimus,  et  faciemus,  auctore  Do- 
mino,  usque  ad  satisfactionem  condignam  inviolabiliter  observari. 

Rogamus  quoque  et  hortamur  attente  praefatum  Ferdinandum, 
et  venerabilem  fratrem  Archiepiscopum  Saltzeburgensem '' ^ ,  eidem 
archiepiscopo  per  Apostolica  scripta  mandantes,  quatenus  te,  et  prae- 
fatam  ecclesiam  ipsius  archiepiscopi  suflfraganeam  habentes  pro  nostra 
et  dictae  Sedis  reverentia  propensius  commendatos,  in  ampliandis  et 
conservandis  juribus  vestris  sic  vos  benigni  favoris  auxilio '  prosequan- 
tur,  quod  tu,  eorum  fultus  praesidio,  in  commisso  tibi  ejusdem  eccle- 
siae  regimine  possis  Deo  propitio  prosperari,  ac  Ferdinando  regi  a 
Deo^  perennis  vitae  praemium,  et  a  nobis  condigna  proveniat  actio 
gratiarum,  ipseque  archiepiscopus  proinde  divinam  misericordiam,  ac 
nostram   ac   dictae   Sedis   benedictionem   et   gratiam    uberius   valeat' 

»  Bo.  haml  recte :  piaedictorum. 
"'  Salzteburgensera  Bo. 

"  Sic  Coti.;  Acfa  et  Bo.  minus  recfe:  auxilia. 

''  adeo  Acta,  Cart.,  Bo.;  a  Deo  conun.  prior.,  idqae  rectissiine;  proxime  enim 
xeqmtur:  et  a  nobis.  *  valeant  Acfa,  Bo. 


'  Dioecesiin  viennensem  eo  tempore  civitatem  et  14  tantum  parochias  rusti- 
canas  complexam  esse  testatur  loseph  Ofhmariis  (-ardinalis  Raiisrher,  archiepiscojtus 
viennonsis,  in  litteris  pastoralibus,  quas,  Canisio  in  catalogum  beatorum  rehito. 
9.  Aj^rilis  1865  ad  fideles  archidioecesis  suae  dedit  (cf.  „Der  selige  Petrus  Cani- 
sius.    Hirtenschreiben"  etc.  [Wien  1865]  p.  35). 

*  Michael  a  Ktienburg  archiepiscopus  salisburgensis  electus  erat  21.  lulii  1554; 
consecratus  est  6.  lanuarii  1555  [los.,  Franc,  Paiil.  Mezi/er  0.  S.  B.,  Historia  Salis- 
burgensis  [Salisburgi  1092]  p.  591-602). 


164.    Canisius  Martino  Cromer.    6.  Novembris  1554.  509 

promereri.     Datnm^   Romae    aputl    S.    Petrum    die   tertia   Novembris 
MDLIV,  anno  quinto  ^ 

Pinii  asserunt  minnfae  archetijpae  haec  suhscrijifa  esse: 

„Mami  propria  Cardinalis  Putei"  (lacohi  dal  Pozzo ,  dn  Puy?)  cardinalis 
preshyferi  S.  Simeonis  * ; 

Attento  consensu  Praepositi  Generalis,  et  quia  rex  supplicat,  et  minuta  est  in 
fornia,  potest  expediri.  la.  Cardinalis  Puteus. 

Manu  P.  Polanci  secrefarii : 

Expeditioni  hujus  brevis  nomine  meo  et  totius  Societatis  consentio. 

„Propria  manu  S.  Ignafii:"  Ignatius. 

1G4. 

CANISIUS 
HARTIXO  CROMER, 

secretario  regio  et  canonico  ecclesiae  cathedralis  cracoviensis  -. 
Yienna  6.  Novembris  1554. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis;  quod  pro  Stanislao  Hosio,  episcopo  var- 
miensi,  conscriptum  esse  videtur,  nuncque  Gothae  exstat  in  bihliotheca  ducali,  cod. 
,Nr.  38r,  f.  46. 

Ex  eodem  apographo  epistulam  primus  edidit  Ernestus  SaJomon  Cyprian  in 
^TabuIario  ecclesiae  Romanae  seculi  decimi  sexti,  in  quo  monumenta  restituti  calicis 
Eucharistici  totiusque  concilii  Tridentini  historiam  mirifice  iUustrantia  continentur" 
(Francofurti  et  Lipsiae  1743)  p.  576 — 577. 

CoUegium  Societatis  a  Stanislao  Hosio  episcopo  varmiensi  instituendum  nrget. 
De  collegio  Oeniponte  condendo.  Lihri  „de  emendanda  repuhlica"  ah  Andrea  Fricio 
editi  gravem  censuram  agit.     Queritur  Cracoviae  lutheranos  edi  libros. 

Gratiam  domini  Jesu  nobiscum  sempiternam. 

Pergratae  mihi  fuerunt  literae  tuae,  Reuerende  domine,  quas  ego 
post  abitum  a  nobis  tuum  vnicas  accepi,  neque  praeterea  in  hunc 
usque  diem  quicquam  intellexi  de  colonia  sodalicij  nostri,  sicuti  ambo 
cupiebamus,  in  Prussiam  deducenda  ^.  Mirantur  et  nostri,  quos  Romae 
admonendos  de  hoc  instituto  curaveram,  merum  et  diuturnum  intercedere 


"■  Datum  nec  quicquam  aliud  hahef  comm.  prior. 

*•  Pontificatus  nostri  anno  quinto  Bo.     Atque  ifa  efiam  in    archefypo    scriptiim 
fuisse  vero  simillimum  esf. 


'  In  ,Actis  Sanctorum"  asseritur  Puteum  tunc  „Signaturae  gratiae  Praefectum" 
fuisse.  Ciaconius-Oldoinus  (1.  c.  III,  773)  et  Cardella  (1.  c.  IV,  314)  affirmant  eum 
a  Paulo  IV.  signaturae  modo  gratiae,  modo  iustitiae  praepositum  esse. 

-  Marfinus  Cromerus  Everardo  Mercuriano,  Societatis  lesu  praeposito  generali, 
Heilsberga  20.  Martii  1574  scripsit:  ,Ex  quo  P.  Canisium,  et  alios  qvosdam  de  ista 
ipsa  societate  Viennae  in  Austria  cognovi  ( .  cognovi  autem  ante  a]iqvot  et  viginti 
annos  primus,  ni  fallor,  Polonorum.)  adamavi  eam,  dedique  operam,  vt  eius  Polonia 
nostra  et  Prussia  expers  non  esset,  Non  illius  qvidem ,  sed  nostra  ipsorum  gratia" 
(ex  *  epistula  Cromeri  archetypa,  quae  est  Romae  in  archivo  regio  [archivio  di  stato], 
Convol. :  „Archivio  dei  Gesuiti:  Lettere  1548—1575"). 

^  Vide  supra  p.  458 — 460. 


51()  164.    Canisius  Martino  Cromer.    6.  Novembris  1554. 

sileiitium,  voliiti  vana  iuvandae  in  Christo  Prussiae  spe  lactarentur. 
Qvare  a  nostris  nihil  neglectuni  vides,  qui  si  adhuc  venturi  sunt,  non 
solum  ad  Mafaeum  quem  nominas  Archiepiscopum  ^,  verum  etiam  ad 
pontificem  max.  et  ad  praepositum  nostrum  D.  Ignacium  serias  mitti 
literas  et  preces  D.  Varmiensis^  optarim.  Ac  praeterea  mihi  con- 
sultum  fore  videbitur,  si  Romae  constituatur  aliquis,  qui  necessario 
viatico  instruat  profecturos:  nisi  forte  dum  Vienna  transibunt,  hic 
denuo  ut  sumptus  necessarios  accipiant,  vestra  quoque  liberalitas  ef- 
ficiet.  Rex  breui  ah'am  mittet  coloniam  e  nostris  Pragam ,  ac  for- 
tassis  etiam,  ut  audio,  Oenipontum.  Dominus  Jesus  ecclesiae  suae 
salutares  faciat  nostros  conatus. 

De  Andrea  Fricio  regio  secretario,  cuius  opus  de  emendanda 
republ.  nunc  excusum  typis  dedit  Oporinus,  hoc  vnum  addam,  vereri 
me  admodum,  ne  et  authori,  et  regi,  regnoque  vestro  futurum  sit 
dedecori  quod  ille  cum  tot  apologijs  adfert  de  ecclesia  ^.    Elegantiam 


*  Marcum  Antonium  Matfei  archiepiscopum  theatinum  significat ;  cf.  supra  p.  460. 
-  Stanislai  Hosii  episcopi  varmieusis. 

*  De  Andrea  Fricio  Modrevio  (Andreas  Frycz  Modrzewski) ,  secretario  regio 
et  advocato  volboriensi ,  ViriUus  Mnsaeiis  H)/poreas  (Andreas  Trzycieskiego)  in 
^Elegia  de  sacrosancti  evangelii,  in  ditione  regis  Poloniae,  post  revelatum  Anti- 
christum,  origine,  progressii  et  incremento"  cecinit: 

,,Nec  minor  et  Fricio  debetur  gloria,  cum  sit 
Ingenio  niagnus,  magnus  et  eloquio. 
Quem  morum  gravitas,  doctrina  amplissima  rerum, 
Christiaco  primis  aequat  in  orbe  viris, 
Scriptaque  fecerunt  tibi  formidabilis  ut  sit 
Dire  Papa,  aeterno  tempore  digna  legi." 

Anno  1551  Cracoviae  ex  officina  Lazari  in  lucem  primum  emissi  sunt  Frlcii  „De 
eraendanda  republica  comment.  LL.  V  quorum  primus  de  moribus,  sec.  de  legibus, 
tertius  de  bello ,  quartus  de  ecclesia ,  quintus  de  schola  ad  Regem ,  Senatum ,  Pon- 
tifices,  Presbyteros,  Equites  populumque  Poloniae  ac  reliquae  Sarmatiae"  (8"). 
Opus  Sigismundo  Augusto  Poloniae  regi  ab  auctore  dedicatum  est  et  saepius  typis 
exscriptum:  latine  Basileae  a.  1554  (apud  loannem  Oporinum),  1557,  1559  (2  tomi 
in  20),  germanice  ibidem  1557  (2»),  polonice  Wihiae  1770  (8°).  De  editione  ba- 
sileensi  anno  1554  facta  Hosius  23.  lanuarii  1553  Heilsberga  ad  Andream  Zebrzy- 
dowski  episcopura  cracoviensem  scripsit:  ,Nunc  liber  is  a  Croraero  mihi  missus 
est  .  .  . ,  quo  non  credo  quicquam  adhuc  in  Regno  Poloniae  scriptum  esse  pernicio- 
sius  et  ad  inflanmiandum  contra  nos  invidiam  saecuhirium  aptius.  .  .  ludicium  de 
scripturis  penes  queravis  de  plebe  vult  esse  potius  quam  penes  nos  Episcopos.  .  . 
Interea  tamen  nec  equestri  parcit  ordini,  nec  in  ipsam  Regiam  Maiestatem  videtur 
esse  mitior."  Eidem  episcopo  cracoviensi  paulo  post  Nicolaus  Dzierzgowski  archi- 
episcopus  gnesnensis,  Hosii  rogatu,  coramendavit,  ut  bibliopolis  cracoviensibus  illius 
operis  venditione  interdiceret.  Quod  etiam  universitas  lovaniensis  in  suo  librorum 
catalogo  anno  1558  edito  proscripsit.  Cura  autcm  Hosius  in  ^Confessione  fidei  catho- 
licae"  anno  1551  nomine  synodi  piotrcoviensis  edita  et  anno  1553  primum  typis 
exscripta  aliquas  Fricii  sententias  (quas  proxime  ex  eiusdem  ^Dialogis  de  utraque 
specie  coenae  Domini"  a.  1550  editis  hausisse  A'idetur)  refellisset,  is  Hosii  argu- 
mentis  ,.\pologias"  opposuit;  quas  anno  1554  adiunxit  libro  „De  ecclesia",  qui  operis 
,De  republica"  quartus  erat,  tunc  primum  in  lucem  emisso;  nam  anno  1551  Cracoviae 


165.    S.  Ignatius  Canisio.    21.  Novembris  1554.  511 

et  libertatem  illi  concedo :  in  sacris  doctrinam,  qviae  sobiietatem  sapiat  S 
non  tribuo.  Et  quid  opus  erat  pontificem,  Episcopos,  Synodumque 
Tridentinam  sic  traducere,  sectarijs  favere,  damnatis  iam  olim  errori- 
bus  patrocinari,  hoc  praesertim  tempore  tam  exulcerato,  quam  maligno, 
ubi  scandalorum  abunde  sat  est,  licet  istiusmodi  homines  frigidam  non 
suflfundant,  et  igni,  ut  dicimus  addant  oleum.  Sed  haec  ego  Polonicae 
ecclesiae  amans  dixerim,  non  quod  censor  esse  velim :  tantoque  iustio- 
rem  hinc  moerorem  accipio,  quo  tristiora  huc  nuncia  perferuntur  de 
tumultuantibus  istic  in  religionis  causa  vulgaribus  animis.  Xec  probo, 
quod  Cracoviae  Lutheranos  authores  excusos  Vienna  nunc  videat,  cath- 
olicos  autem  fere  nullos  accipiat^.  Canisium  qvaeso  commendatum 
habeat  sibi  dignitas  tua,  qvam  seruet  Deus  opt,  max.  Viennae  6.  No- 
vembris   1554. 

Servus  in  Christo 
Petrus  Canisius  de  societate  Jesu 
theologus  minimus. 
Reverendo  domino  Martino  Cromero  Secretario  Kegio,  patronoque 
summe  colendo. 

De  hac  Canisii  epistula  Hosius  Heilsberga  11.  Maii  1555  Canisio  scripsit: 
„Ostendit  mihi  .  .  Cromerus  noster,  quae  scripsisti  de  Fricio,  de  quo  recte  iudicasse 
videris.  Contra  quem  autem  librum  apologiae  istae  conscriptae  sint,  puto  te  non 
ignorare."  ^  Apographum  epistulae  huius  canisianae  Hosius  una  cum  litteris  asser- 
vabat,  quas  a  viris  sumrais  acceperat.  Eius  autem  archetypum  fortasse  significat, 
Varsovia  30.  lanuarii  1556  Cromero  scribens:  „Canisii  litteras,  quarum  oblitus 
videbaris,  tibi  remitto."  * 

165. 

SAXCTUS  IGXATIUS 

CANISIO. 

Roma  21.  Novembris  1554. 

Ex  „Cartas  de  San  Ignacio"  IV,  483—484.  869—370;  in  quod  opus  haec 
epistula  transcripta  est  ex  codice  epistularum  S.  Ignatii,  qui  antea  in  archivo  So- 
cietatis  romano  exstabat  (1.  c.  p.  369,  adnot.  1). 


eum  edere  vetitus  erat.  Paulus  IV.  in  ^lndice"  anno  1559  promulgato  omnia  Fricii 
opera  ,prohibuit"  {Sim.  Sfarovolscius,  Scriptorum  Polonicorum  A7i'.17W.V7'.4S' [Franco- 
forti  1644]  p.  81.  /.  G.  Th.  Graesse ,  Tresor  de  livres  rares  et  precieux  IV 
[Dresde  1863],  556.  Reusch ,  Index  I,  438.  Hosii  Epistolae  II,  79.  80.  475.  495 
ad  496.  517.  519—520.  1041.  P.  Bayle,  Dictionnaire  historique  et  critique  III  [5<=  (5d., 
Basle  1738],  403.  X  Iul.  Bitkowski ,  Dzieje  reformacyi  w  Polsce  od  wej.scia  j^j  do 
Polski  az  do  jej  upadku  I  [Krakow  1883],  689-699).  »  Cf.  Rom.  12,  3. 

2  Ita  V.  g.  loannis  Spangenbergii  Herdessiani,  ,apud  Northusianos  verbi  Dei 
ministri",  ^Computus  ccclesiasticus"  Cracoviae  prelum  subiit  annis  1543,  1546, 
1547,  1554;  ibidem  alia  Spangenbergii  opera  typis  descripta  sunt:  ^Dialectica" 
a.  1548,  „Rhetorica"  a.  1550,  „Trivii  Erotemata"  a.  1552  {Theod.  Wierzbowski, 
Bibliographia  Polonica  XV  ac  XVI  ss.  II  [Varsoviae  1891],  2.  98-99.  88.  92.  96; 
ni  [Varsoviae  1894],  52.  57).  ^  //o.s//  Epistolae  H,  1041. 

*  Ho.'<ii  Epistolae  II,  662. 


512  165.    S.  Ignatius  Canisio.    21.  Novembris  1554. 

Qnae  Ferdinandus  rex  a  pontifice  jietierit ,  concessa  esse ;  nisi  quod  caletndi- 
nariis  a  regc  condendis  monasteria  deserta  attribuere  non  liceat. 

IHESVS. 

La  soiiima  grazia,  etc.  Nella  informazione  vostra  originale  si 
manda  la  risposta  punto  per  punto  di  quello  che  si  e  ottenuto  da 
Sua  Santita,  ed  e  quanto  si  pretendevai,  in  fuora  della  facolta  di 
incorporare  negli  otto  ospedali  quelli  monasteri,  il  clie  non  si  concede, 
per  essere  tale  la  usanza  degli  eretici,  coi  quali  non  e  buono  con- 
venire ,  ne  mostrare  di  approvare  il  fatto  loro  empio  con  1'  esempio 
della  pieta  del  Re  ^.  Darete  a  Sua  Maesta  la  mia  lettera  scritta  in 
lingua  spagnola  ^  e  anche  la  patente  del  Cardinal  Puteo  * :  e  della  ^ 
informazione  per  voi  mandata  mostrerete  a  Sua  Maesta  e  a  chi  sara 
per  quella  commesso,  Delle  altre  cose  mi  rimetto  a  quello  che  scri- 
vera  M.  Polanco. 

Dio  Nostro  Signore  dia  a  tutti  grazia  di  conoscere  ed  eseguire 
sempre  la  sua  santissima  volonta. 

Di  Roma,  21  di  Novembre  1554. 

IHESVS.     A  M.  Pietro  Canisio.     Vienna. 


lesus. 

Summa  gratia  etc.  Ipsius  vestrae  informationis  exemplo  singulisque  eius  capi- 
tibus  ascripta  mittimus,  quae  a  sanctitate  sua  impetravimus ;  obtinuimus  autem,  quae- 
cumque  petita  erant ',  praeter  facultatem  monasteriorum  illorum  octo  illis  valetudinariis 
attribuendorum ;  hoc  enim  non  conceditur,  cum  haeretici  sic  agere  soleant,  quibuscum 
convenire  non  expedit ,  ne  impia  eorum  facinora  regiae  pietatis  exemplo  com- 
probare  videamur  ^.  Regiae  maiestati  litteras  meas  hispanice  scriptas  ^  atque  etiam 
diploma  a  cardinali  Puteo  confectum  *  tradito :  informationem  autem  a  te  missam 
maiestati  suae  monstrato,  et  quibus  hoc  negotium  ab  eadem  commissum  erit.  De 
ceteris  rebus  M.  Polancus  ad  vos  perscribet. 

Deus  et  dominus  noster  omnibus  nobis  gratiam  suam  concedat,  qua  sanctissimam 
eius  voluntatem  semper  cognoscamus  atque  exsequamur. 

Roma  21.  Novembris  1554. 

lesus.     M.  Petro  Canisio,  Viennae. 

"  Sic  „Cartas" ;  sed  legendum  esse  videtur:  la. 


'  lulius  III.  litteris  14.  Februarii  1555  datis  exconimunicationis  poenam  sustulit, 
qua  eos  affecerat,  qui  sceleris  anno  1551  in  Georgium  cardinalem  Martinutium,  epi- 
scopum  Avaradinensem ,  commissi  auctores  vel  participes  fuissent.  Fortasse  Ferdi- 
nandus  hoc  quoque  negotium  Ignatio  et  Canisio  commendaverat  {Polancus,  Chro- 
nicon  III,  2-54.     Buckoltz  1.  c,  Urkunden-Band  p.  612—614). 

-  Cf.  supra  p.  476.  A.  1555  Paulus  IV.  concessisse  videtur,  ut  Ferdinandus 
monasteria  illa  deserta  vel  quasi  deserta  valetudinariis  attribueret.  Cf.  Cartas  de 
.S'a/(   If/nacio  V,  234 — 235. 

^  Hae  litterae,  Romae  22.  Novembris  datae,  exstant  in  Cartas  IV,  370—373. 

*  Hoc  diplomate  lacobus  cardinalis  Puteus  fidom  faciebat  gratiarum  a  luHo  III. 
concessarum  {Cartas  IV,  372 — 373). 


166.    Canisius  Martino  Cromer.    27.  Decembris  1554.  513 

166. 

CANISIUS 
MARTINO  CROMER, 

canonico  cracoviensi  et  secretario  regio. 
Vieniia  27.  Deceinbris  1554. 

Ex  autographo  (2°;  p.  1 ;  in  p.  4.  inscr.  et  pars  sig.).  Cod.  cracov.  ^Cromeri 
epistt."  n.  19. 

Ex  eodem  autographo  primum  edita  est  a  Fr.  Hipler  et  Vinc.  Zakrzeicski  in 
opere  ^Stanislai  Hosii  et  quae  ad  eum  scriptae  sunt  Epistolae"  II  (Acta  historica 
res  gestas  Poloniae  illustrantia  ab  anno  1507  ad  annum  1795  IX  [Cracoviae  1886. 
1888]),  1020-1021. 

Cromero  in  2»'0ximum  annum  laetct  ominatur  et  in  memorium  revocat,  quantam 
sibi  henecolentiatn  Viennae  exhihuerit ,  et  quae  cle  coUegio  Societatis  in  Polonia  con- 
denclo  inter  se  constituerint.  Huius  collegii  causam  Cromero  enixe  commenclat ;  in 
ea  Societatem  non  sua,  sed  ecclesiae  et  Poloniae  emolumenta  qucierere.  De  iuvene 
quodam  in  collegiiim  germanicum  profecturo. 

t 
Dominus  lESVS,  qiii  nobis  et  natus,  et  circumcisus  est  paruulus, 
veram  in  nobis  secundum  Spiritum  regenerationem  simul  et  circum- 
cisionem  compleat,  quo  plane  et  in  vtroque  homine  reformati,  foeli- 
cibus  auspicijs  nouum  hunc  annum  excipiamus "  ^.  Quum  isthuc  iret 
frater  Dominicanus,  measque  ad  dignitatem  tuam  literas  non  grauatim 
acciperet,  Magnifice  Domine  Cremere  ^  ausus  sum  equidem  haec,  qualia- 
cunque  sunt,  elaborata  certe  non  sunt,  scripto  commendare.  Neque 
enim  possum  non  meminisse,  qua  me  humanitate  ac  beneuolentia  com- 
plecteretur  cum  hic  nuper  adesset^,  meque  ad  familiaria  colloquia 
perbenigne  admisisset  tua  facilitas  et  charitas.  Ex  illis  igitur  qui 
tunc  inter  nos  fuere,  congressibus  tantum  animi  fiduciaeque  sumpsi, 
quantum  mihi  ad  scribendum  iam  fore  satis  existimo.  In  me  quidem 
cur  magnis  placere,  probarique  viris  debeam,  scio  vix  quicquam  in- 
esse:  neque  precari  velim,  vt  aut  eruditionis,  aut  virtutis  et  pietatis 
nomine  cuiquam  falso  commender.  Verum  enim  uero  illos  mihi  fauere 
ac  studere  gaudeo,  quorum  authoritate  et  ope  ad  gloriam  CHRISTI 
propagandam  et  vtilitatem  Ecclesiae  promouendam  vti  posse  videor. 
Nunc  de  instituto  nostro  haud  repetam,  ne  uel  sapientiae,  fideique 
tuae,  quam  hic  scio  aduigihaturam,  videar  diffidere,  vel  personae  meae 
decoro  male  inseruiam.     Coram,    ni  fallor,   satis  inter  nos  tractatum 


"  In  hac  2)eriodo  manu  jjosteriore  eacpie  ignofa  aliqua  mutata  et    addita   sunf , 
quae  cum  fere  orationis  ornandae  gratia  facta  sint,  hic  negleguntur. 
^  Sic  etiam  infra. 


'  Canisius  a  sacro  tempore ,    quo    scribit ,    natalitiorum  Christi  exorditur.     Cf. 
Is.  9,  6.   Tit.  3,  5.   Rom.  2,  29.  ^  cf.  supra  p.  458—459.  609«. 

Brauusberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  I.  33 


514  1^6.    Canisius  Martino  Cromer.    27.  Decembris  1554. 

est.  11011  adspeniandum  videri  posse  prouentum,  si  quem  nostri  isthuc 
euocati  in  Cliristo  referrent,  ex  messe  Poloniae  amplissima  pulcherrima- 
que.  Sed  multum  in  Patronis  situm  est,  qui  pusillum  lESV  gre- 
g  e  m  1  primi  fouere  atque  complecti  dignabuntur.  Ego  vt  ingenue 
dicam  quod  sentio,  lianc  tuae  praestantiae  gloriam  constare  integram 
velim,  vt  quicquid  ad  Religionis  ac  pietatis  causam  vindicandam  apud 
vos  nostri  rite  gesturi  sunt  vnquam ,  si  quidem  suorum  conatibus 
faueat  JESVS  Opt.  Max.  id  vniuersum  sub  Domino  Cremero  velut 
spiritalis  huius  operis  architecto  fundatum  atque  fabricatum  in  Christo 
esse  ^ddeatur.  Laborandi  et  patiendi  pro  Capite  crucifixo,  pro  fratre 
misero,  pro  imperita  pueritia  venabar  occasionem  apud  Polonos.  Priuati 
si  quid  commodi  specto,  Deum  precor,  ne  succedat  hoc  institutum, 
quod  non  nostris  profecto,  sed  si  quid  ego  video,  Polonis  per  nostros 
adiuuandis  plane  accommodatum  est.  At  nihil  apud  sapientem  opus 
pluribus,  et  bona  merx,  vt  aiunt,  emptorem  facile  reperit,  etsi  praeco 
non  etiam  accedat  sedulus  ^. 

Casparum  tuum  ^  amo,  quia  studiosum  et  iidum  vt  experior,  ad- 
olescentem  se  reipsa  comprobat.  Vsus  sum  ilHus  opera  in  scribendo, 
iamque  illud  effectum  puto,  vt  ad  Germanicum  Collegium  Romae  in- 
stitutum  breui  recipiat  sese.  Ducem  eius  itineris  habebit  Legatum 
Pont.  Max.  ^,  quod  hinc  sit  non  multo  post  rediturus  in  Jtaliam.  Tum 
literis  ad  nostros  datis  ita  commendabitur,  vt  pulcherrimo  illi  collegio 
Romae  florenti  quamprimum,  vbi  eo  peruenerit,  deo  fauente  adiun- 
gatur.  Sed  quid  ego  doemum  offitij  non  debeo,  vel  tuo  solius  nomine  ? 
cui  certe  percupio  gratificari.  Dominus  lESVS  gratia  nos  sua  semper 
augeat.  Viennae  ferijs  D.  Joannis  Euangelistae  ^  Anno  post  Christum 
natum  .1554. 

Magnificentiae  tuae 

Seruus  in  Christo  et  indignus  Theologus 
Petrus  Canisius  Nouiomagus. 

t  Clariss.  uiro  Domino  Martino  Cremero,  Canonico  Cracouiensi  et 
Regio  Consiliario,  Patrono  humanissimo.     Cracouiae. 

Epistulae  a  Canisio  anno  1554  datae,  quas  modo  proposuimus,  nullum  tempus 
diuturniori  illius  mansioni  augustanae  relinquunt,  quam  quidem  fingit  Gothcin  (1.  c. 
p.  761);  atque  epistulis  quoque  et  monumentis  omnibus,  quae  infra  in  hoc  et  in 
secundo  operis  huius  volumine  ponemus,  evincetur  Canisium  ante  annum  1559  num- 
quam  Augustae  per  longius  tempus  consedisse. 


»  Luc.  12,  32. 

2  ,.Proba  merx  facile  emptorem  reperit,  tamctsi  in  abstruso  sita  est" :  Maccius 
riaulm  in  ^.Poenulo"  act.  1,  sc.  2,  v.  129. 

•*  Hic  quis  fuerit,  nescio. 

■*  Zachariam  Delfinum  dicit;  de  quo  supra  p.  478*.  Attamen  is  mense  denium 
Augusto  a.  1555  Vienna  Romam  profectus  est  [Ilosii  Epistolae  II,  430'^). 

^  27.  Decembris. 


167.    Canisius  Martino  Cromer.    15.  lanuarii  1555.  515 

167. 

CANISIUS 
MARTIXO  CROMER. 

Vienna  15.  lannarii  1555. 

Ex  autographo  (2";  p.  1;  in  p.  4.  inscr.  et  sigill.)  :  cod.  cracov.  ^Cromeri 
epistt."  n.  7. 

Primum  edita  est  epistula  in  Sfanislai  Hosii  Epistolis  II,  1022—1023. 

DcnKO  moiiet,  nt  coUegittm  Societatis  in  Varmia  condatur.  Se  Borussiam  dili- 
gere.  De  Anglia  ad  ecclesiam  catholicam  rediicta  et  de  procerihus  Polonis  religionem 
catholicam  turpiter  neglegentibus.     De  Fricii,  Cromeri,  Hosii  scriptis. 

lESVS. 

Pax  Domini  JESY  nobiscum  sempiterna.  E  proximis  literis,  quas 
sub  finem  Decembris  ad  me  declit  excellentia  tua  digniss.  Domine 
Cromere,  quod  uolebam  accepi  de  causa  optimi  Episcopi  Varmiensis. 
Hactenus,  ut  antea  quoque  scripsi^,  mora  in  nostris  nulla  fuit:  ego 
Prussiam  amo,  et  a  fratribus  adiuuari  posse  confido  sub  tali  praesule 
atque  Moecenate,  cui  summus  debetur  fauor  et  amor  omnium  Catho- 
licorum.  Hoc  vnum  superesse  sentio,  vt  in  mandatis  Romae  detur 
amico,  qui  de  colonia  ista  mittenda  et  viatico  instruenda  curam  am- 
pliss.  Episcopi  nomine  suscipiat,  susceptam  tum  apud  Pont.  Max.  tum 
apud  Praepositum  nostrura  Jgnatium  exequatur.  Ego  nihil  dubitarim, 
crede  mihi,  uel  hodierno  die  iter  ad  Prussiam  ingredi,  si  sancta  dux 
erit  obedientia,  cui  me  vti  par  est,  accommodabo:  sed  interim  si 
testari  re  ipsa  possim,  verbis  indicare  non  referret  hanc  meam  erga 
tantum  antistitem  beneuolentiam ,  et  in  omni  offitiorum  genere  pro- 
pensionem. 

Strenae  loco  adiunxi  noua  quaedam  de  Anglia  ^ ,  praeclara  illa 
profecto,  quae  ut  haereticos  offendere,  sic  Cathohcos  animos,  ni  plane 
fallor,  recreare  maxime  possunt  ^.  Nec  desunt  tamen  proli  dolor,  qui 
nouuandae  |  sic\  Rehgioni  student,  postquam  Angliae  tam  male  cessit  ist- 
haec  sectaria  nouatio.  quam  ingenti  suo  malo  sensit,  et  communi  rursus 


1  Supra  p.  509—511.  513—514. 

2  Anno  1554  Augustae  Vindelicorum  a  loanne  Zimmermann  typis  exscriptus 
est  libellus:  .Newe  Zeytung.  Was  sicli  jetzt  verschinen  tagen,  Mit  des  Printzen 
ankunfft  in  Engellandt ,  Vnd  mit  der  Schlacht  in  Italien.  Auch  mit  dem  grossenn 
Kriege,  zwischen  der  Rom.  Kays.  Mayestat,  vnnd  dem  Franzosischen  KUnig  zuge- 
tragen  hat"  ;  relatio  sive  epistula  data  est  „im  Kayserlichen  Feldlager  zu  Sanct 
Leuin,  am  17.  tag  Augusti,  Anno  1554'"  (4°;  ff.  16)  [Em.  WeUer,  Die  ersten  deutschen 
Zeitungen ,  in  ,,Bibliothek  des  litterarischen  A^ereins  in  Stuttgart"  CXI  [Tiibingen 
1872],  n.  202).     Hunc  vel  similem  libellum  Canisius  Cromero  misisse  videtur. 

'  Maria  Angliae  regina  et  Philippus  Hispuniae  princeps  25.  lulii  1554  matri- 
monio  iuncti ;  Reginaldus  cardinalis  Polus ,  pontificis  legatus ,  exeunte  Novembri  in 
Angliam  advectus ;  anglicana  natio  ineunte  Decembri  cum  ecclesia  sollemniter  re- 
conciliata  etc.  (/.  Lingard,  A  history  of  P^ngland  VII  [London  1844],  173—180). 

33* 


51(3  168.    Canisius  Wiguleo  Himdt. 

bono  reiecit  atque  profligauit.  Ytinani  Fricius  haec  secum  expendat, 
priusquam  sibi  et  suis,  ac  nobili  Poloniae  flagellum  arcessat,  quod 
cum  velit,  igne  semel  succenso,  nequeat  amoliri,  nedum  restinguere 
prorsus  ^.  Male  autem  uobiscum  agi,  quemadmodum  scribis,  non  du- 
bito :  illudque  potissimum  doleo ,  nullam  in  magnatibus  curam ,  sed 
summam  vbique  socordiam  esse  in  vindicanda  sacrosancta  Religione, 
cuius  neglectum  et  iniuriam  tantum  non  laetis  spectant  et  dissimulant 
oculis:  vt  apertis  nonnunquam  hostibus  sint  pestilentiores.  Non  sinet 
autem  DEYS  inultam  Ecclesiae  sponsae  suae  tantam  iniuriam  atque 
proculcationem.  Percupio  videre  dialogos  tuos^,  et  scriptum  aliud 
Domini  mei  Yarmiensis  si  fieri  ullo  modo  queat^.  Qua  in  re  vtinam 
voti  compos  fiam :  nihil  esse  gratius  queat  hoc  tempore.  Dominus 
lESYS  anni  huius  ingressum  nobis  auspicatum  esse  concedat.  Yiennae 
15  Januarij,    1555. 

Magnificentiae  tuae 

Jndignus  in  Christo  seruus  Canisius. 
Clarissimo   domino  meo  Martino  Cromero,    a  concihjs  et  secretis 
Serenissimi  Regis  Poloniae. 

168. 

CANISIUS 
WIGlIiEO  HUXDT, 

consiliario  ducis  Bavariae  et  curatori  universitatis  ingolstadiensis. 
yieniia  14.  Martii  1555  \ 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2°;  pp.  4).  Cod.  raonac.  ,Ies.  Ing.  1359/1." 
f.  30—32. 

Aliquas  epistulae  sententias  proposuit  Pi/fhon  1.  c.  p.  74.  348 — 349,  maiorem 
partem  Riess  1.  c.  p.  147 — 148 ,  aliquam  partem  G.  Paiiss  S.  J. ,  Der  selige  Petrus 
Canisius  (2.  Aufl. ,  Wien  1865)  p.  143,  totam  epistulam  Manfr.  Mai/er,  Wiguleus 
Hundt  p.  805—306. 


'  De  Andrea  Fricio  vide  supra  p.  510'. 

2  Cromerus  anno  1551  Cracoviae  primum  suum  colloquium  ediderat,  polonice 
in.scriptum :  „0  wierze  y  o  miuce  Luterskyey."  Tria  alia  proxiniis  annis  ab  ea 
polonice  edita  sunt.  Hoc  autem  tempore  de  iis  latine  vertendis  cogitasse  videtur. 
Ac  reapse  saepius  postea  latine  edita  sunt  Dilingae,  Coloniae,  Parisiis;  v.  g.  Co- 
loniae  anno  1568  cum  hoc  titulo:  ,.Martini  Cromeri  Monachus,  sive  colloquiorum  de 
religione  libri  quatuor,  binis  distincti  dialogis"  {Hosii  Epistolae  II,  42.  1023.  Eich- 
horn,  Cromer  1.  c.  p.  111.  KarJ  E^^treicher,  Polnische  Bibliographie  des  XV. — XVII. 
Jahrhunderts  [Krakau  1883]  p.  40-42). 

^  Hosii  scriptum  ,De  actis  in  Comitiis  Prussiae  Graudentinensibus ,  Anno  Do- 
mini  M.  D.LIII."  significat;  quod  Cromerus  anno  1554  a  Hosio  acceperat  [Hosii 
Epistolae  II,  382.  1023.  Exstat  in  ,D.  StanisJni  Hosii  operum  Tomo  secundo",  ed. 
Stan.  Bescius  [Coloniae  1584]  p.  82.  91). 

*  Hundt  sub  initium  mensis  Martii  1555  ab  Alberto  duce  in  ofiicio  ^.patroni"^ 
sive  curatoris  universitatis  confirmatus  erat  (*Cod.  monac.   .Protocolhx"  f.  202"). 


14.  Martii  1555.  517 

Pars  etiam  actis  beatificationis  inserta  est :  „Posifio  super  virtutibus"  (Romae 
1833)  Expos.  virt.  41. 

Aliqua  ex  bac  epistula  protulit   Gotliein  1.  c.  p.  701. 

De  iitvene  quodmn ,  iii  collegimn  gennanicum ,  Canisio  iuvante ,  profecto.  In 
riennensi  et  aliis  Germaniae  academiis  reUgioneni  valde  corrumpi.  Germaniae  prin- 
cipes  ad  oboedientiam  summi  jjontificis  redire  et  haereses  strenue  exturbare  debere. 
Haereticos,  si  opus  sit,  etiam  vi  esse  compellendos.  Hmidio  negotium  coUegii  Ingol- 
stadii  condendi  commendat  eundemque  acriter  excitat ,  ut  ecclesiae  hostibus  magno 
animo  obsisfat. 

Magnifice  Domine  Consiliarie^  gratia  Dominj 
nostrj  Jesu  christj  et  pax  aeterna  nobiscum. 
Vt  primum  de  nostro  Dauide  dicam,  Abijt  hinc  ille  Romam,  magis 
ob  sociorum  quos  forte  nactus  est  commoditatem  ad  proficiscendum, 
quam  ex  meo  consilio  decretoue.  Literas  enim  hactenus  Romanas 
expecto,  quibus  reddj  certior  queam,  sit  ne  paratus  Dauidj  locus  in 
Collegio  illo  Germanico  ^.  Nam  non  esse  liberum  cunctis  Germanis 
aditum,  siue  ob  ingeniorum  quae  deliguntur  rationem,  siue  ob  per- 
sonarum  illic  frequentiam,  siue  ob  sumptuum  tenuitatem,  iam  ante 
videor  intellexisse.  Sed  enim  quia  Schola  Viennensis  ^,  eiusque  cor- 
ruptissimj  mores,  praesertim  quod  ad  religionis  Synceritatem  attinet, 
Dauidj  summopere  ^  displicebant,  et  jtineris  socij  consolabantur  [?] ',  et 
studiorum  profectus  apud  exteros  ipsi  maior  sperabatur,  passus  sum 
vna  cum  amicissimo  Doctore  Thrainer^,  illum  in  sua  persistere  sen- 
tentia,  et  abeuntj  vt  periculum  faceret  bonus  adolescens  de  meliore 
fortuna,  non  modo  datum  est  viaticum,  sed  etiam  adiunctae  literae 
commendatitiae  meae.  Sed  euentum  diuinae  prouidentiae  ac  bonitatj 
committamus.  Ego  vt  primum  de  illius  statu  certius  aliquid  didicero, 
Excellentiam  tuam  reddere  certiorem  curabo.  Certe  hic  nullj  satis 
tutum  arbitror,  si  saluum  in  Religione  pectus  conseruare  velit,  diu 
Viennae  morarj .  et  vtinam  simile  periculum  non  sit  in  alijs  quoque 
Germanicis  Academijs.  Quae  cum  Theologos  inuenire  non  possint, 
praeposteris  tamen  Theologiae  tractatoribus  abundant,  vt  nunquam 
antea  periculosius. 


Cancellarie  cod.  mon.    Vide,  quae  infra  post  ipsam  epistulam  scribentur. 

sumopere  cod.  mon. 

Sic;  sed  potius  legendum  esse  videtur:  consociabantur. 


'  David  ille  quis  fuerit,  non  constat ;  neque  enim  in  antiquissimo  collegii  ger- 
manici  catalogo  (qui  quidem  mancus  est)  eius  nomen  comparet.  Ineunte  anno  1561 
viennensis  collegii  ^gymnasiarcha"  fuit  „P.  Dauid  Ekius"'  (*Cod.  ,Annal.  Vienn." 
f.  11''— 12^).  Ex  aliis  autem  fontibus  eruitur  eum  („P.  Dauid  Eckius  Germanus") 
tum  temporis  confessarium  fuisse,  sed  eodem  anno  in  Italiam  missum  esse  (C.  Sommer- 
vogel  S.  J.,  Les  Jesuites  de  Rome  et  de  Vienne  en  M.D.LXI  [Bruxelles  1892]  f.  C4^ 
p.  xxxiv).  2  Universitatem  viennensem  dicit. 

3  Doctor  Martinus  Trainer  anno  1552  in  universitate  viennensi  professor  iuris 
erat  {Aschbach  1.  c.  III,  88').     Postea  fortasse  consiliarius  regius  fuit. 


518  168.    Canisiiis  Wiguleo  Huudt.     14.  Martii  1555. 

Dominus  Jesus  corruptissimo  seculo  tinem  et  modum  aliquem  im- 
ponat,  vt  sicut  nuper  in  Anglia  per  foeminam,  nouam  velutj  Judith, 
actum  est;  ita  per  nostros  Catholicos  principes,  exturbentur  pestes, 
tolkintur  errorum  magistrj,  dissensionum  Studia  sopiantur,  Agnoscatur 
christj  vicarius  et  ecclesiae  pastor,  ac  tamdiu  desiderata  nobis  pax 
redeat  ecclesiarum.  Redibit  autem  procul  dubio,  si  ad  obedientiam 
et  vnionem  ilhim,  vnde  tam  indigne  subtraxerunt  sese,  nostrj  se  prin- 
cipes  recipiant.  Sectasque  ex  animo  detestentur.  verum  de  his  alias. 
Cupio  interim  pietatj  tuae  nos  commendatos  esse,  quantumvis  exiguum 
hoc  sit  quod  possumus  in  asserenda  Iveligione,  Nec  ingratum  erit  co- 
gnoscere,  quid  inter  Regem  nostrum,  principemque  vestrum  de  illo 
Collegio  Ingolstadij  fundando  tractatum  sit  ^  Sin  minus  procedet  pium 
hoc  institutum,  in  nobis  tamen  Bauariae  commodandj  et  seruiendj  vo- 
hmtas  manebit  amplissima  paratissimaque.  Sed  nihil  mirum,  si  Sathan 
eiusmodj  conatus  ad  Christj  gloriam  et  fidei  aedificationem  haud  in- 
utiles,  more  suo  impediat,  aut  in  longum  extrahat.  Qua  in  re  non 
dubito,  quin  pro  virilj  actura  sit  sapientia  et  authoritas  tua,  id  quod 
christo,  quod  ecclesiae,  quod  fidej,  quod  patriae  et  honestissimum  et 
vtilissimum  iudicabit.  Ego  quicquid  Illustriss[imi]  principis  Albertj, 
vestroque  nomine  praestare  possum,  singularj  quodam  affectu,  nescio 
quo  pacto  declarare  aliquando  re  ipsa  neque  verbis  pollicerj  tantum 
percupio,  adeo  mihi  cordj  est  Bauaria,  in  qua,  si  verum  est  Ana- 
baptistarum  Sectam  (vt  aiunt)  late  grassarj,  est  sane  cur  merito  doleam. 
Dominus  Jesus  per  vos  afflictis  rebus  opem  adferat,  et  peruicaces 
istos  in  officio  Religionis  contineat,  vt  etiam  si  opus  sit,  compel- 
lantur  intrare^,  qui  suapte  sponte  et  omni  honestatis  ratione  ad 
ecclesiam  redire  et  in  Ecclesia  perseuerare  nihil  curant.  Vere  nos 
foelices,  quamuis  vulgo  contemptj  uideamur,  si  ad  christj  gloriam  et 
vindicandae  Religionis  studium  nos  totos  conuertamus  in  hac  tem- 
pestate,  quae  non  solum  patientiam,  sed  etiam  diligentiam,  fidem 
operamquc  omnem  nostram  postulat.  Quam  iucundum  olim  meminisse 
erit,  Amiciss[ime'l  vir,  nos  talibus  inuisos,  piorum  socios,  Ecclesiae 
fihos,  pro  erran[tibusj  sollicitos,  pro  domo  dei  zelo^  accensos,  multa 
pertulisse,  magn[aque]  tentasse,  etsi  parum  forte  successerit.  Itaque 
laborandj  nunc,  vt  antea  nunquam,  adest  occasio,  certandj  locus,  vin- 
cendique  tempus  offert  sese,  et  parata  est  apud  christum  corona  his, 


1  Ferdinandus  22.  Decemljris  1554  Landisbuti,  24. — 28.  Decenibris  Monachii, 
29.  Decembris  1554  ad  19.  Augusti  1555  Augustae  Vindelicorum  fuit,  ubi  5.  Fe- 
l)ruarii  comitia  imperii  aperuit.  Eo  etiam  Albertus  V.  Bavariae  dux  venerat  {Stalin 
1.  c.  p.  393.     Janssen  1.  c.  III,  748). 

2  Luc.  14,  23.  His  verbis  parabolae  invitatorum  ad  cenam,  qui  se  excusarunt, 
etiam  S.  Augmtinus  utitur,  cum  demonstrat  haereticos  metu  ac  vi  cogi  posse,  ut 
ad  societatem  ecclesiae  redeant  (De  correctione  Donati.starum  c.  G,  n.  24.  S.  Au- 
ffustiiii  Operuni  tom.  II,  opera  Mon.  0.  S.  B.  e  Congr.  S.  Mauri  [Parisiis  1679] 
col.  653.    Migne,  PP.  LL.  XXXIII,  803—804).  '  Ps.  68,  10.   lo.  2,.  17. 


169.    Canisius  S.  Ignatio.    25.  Martii  1555.  519 

qui  in  hoc  sanctissimo  studio,  sicut  praeclarae  mem :  Dominus  Eckius 
fecit  ^  perseuerant.  Neque  hic  inter  laicum  et  Clericum  volo  esse  dis- 
crimen :  pro  eadem  religione,  in  eadem  domo,  sub  vno  eodemque  pastore, 
in  communj  hoc  naufragio,  summa  quemque  contentione  id  agere  et 
vrgere  conuenit,  quod  pro  suorum  salute,  pro  patria  periclitante,  pro 
vita  redimenda  facere  oporteret.  Sed  mea  fortasse  consolatione  [?]"  nihil 
opus  constantissimo  viro,  militique  christj^  et  Ecclesiae.  Dominus 
verum  mundj  contemptum  et  sui  nominis  amorem,  in  dies  magis  ac  magis 
in  nobis  augeat,  confirmetque  spiritu  suo,  vt  veritatj  testimonium 
intrepide''  perhibeamus^.  Viennae  pridie  Id:  Martias"  anno  1555. 
Excellentiae  tuae 

Seruus  in  Christo  Petrus 
Canisius  Theol: 

Inscriptio  huiiis  epistulae  non  superest.  Sed  epistula  ipsa  ostendit  Canisium 
viro  scribere  sibi  jamicissimo",  ecclesiae  catholicae  et  Societatis  lesu  studioso,  qui 
in  Bavaria  magna  polleat  auctoritate.  Quae  omnia  iu  neminem  melius  conveniunt 
quam  in  Wiguleum  Hundt.  Atque  etiam  Ptjihon  affirmat  has  litteras  ^ad  Wigu- 
leum  Hundium,  Ducis  Alberti  Consiliarium",  datas  esse  *.  At  en  difficultas:  In  codice 
monacensi  epistula  sic  incipit:  „Magnifice  Domine  Cancellarie".  Hundt  autem  tunc 
cancellarius  non  erat '",  atque  in  aliis ,  quas  Canisius  ad  eum  dedit ,  epistulis  non 
^cancellarius"  appellatur,  sed  „consiliarius",  idque  recte.  Ideo  Riess^  et  Bmndi'' 
putant  Canisium  hanc  epistulam  non  ad  Hundium  misisse,  sed  ad  Simonem  Thad- 
daeum  Eck,  virum  catholicae  religionis  studiosissimum,  et  qui  tunc  cancellarius  erat 
burghusanus.  At  hunc  iam  tunc  Canisio  „amicissimum"  et  tantae  auctoritatis  fuisse, 
ut  „excellentiae"  titulo  ornaretur  ,  demonstrari  vix  poterit.  Equidem  puto  mendum 
irrepsisse  librarii;  qui  etiam  in  extrema  huius  epistulae  parte  scripsit  ,pridie  Id : 
Mathiae",  cum  ^pridie  Id:  Martias"  scribi  oporteret.  Scripserit  ergo  recte  Canisius : 
„Consiliarie",  et  librarius  id  male  converterit  in  ,Cancellarie". 

169. 

CANISIUS 
SAXCTO  IGXATIO. 

Vieiiiia  25.  Martii  1555. 
Ex  autographo  (2**;  SVs  PP- ;  in  p.  4.  inscr.  et  pars  sig.). 


*  Sic  cod.  moii. ;  sed  Canisius  scripsisse  vel  saltem  scrihere  voluisse  omnino 
videtur:  cohortatione.  ^  intrepido  cod.  mon. 

*=  pridie  Id:  Mathiae  cod.  mon.  Cum  festum  S.  Matthiae  24.  Fehruarii  agi 
soleat,  Canisius  diem  12.  Fehruarii  significasset.  Sed  duhitari  vix  potest,  quin  libra- 
ritis  hic  quoqtie  peccaverit,  loco  vocahuli  Martias  legens  vel  saltem  scrihens:  Mathiae. 
Haec  enim  diei  ascrihendi  ratio  omnino  insoUla  esset. 


'  Aut  Leonardum  ab  Eck,  Guilielmi  IV.  consiliarium  et  uuiversitatis  ingol- 
stadiensis  patronum,  significat,  aut  summum  illum  theologum  loannem  Eccium. 

2  2  Tim.  2,  3.  "  lo.  5,  33;  18,  87.  '  Vita  Canisii  p.  74. 

*  Manfr.  Mayer,  Hundt  p.  20—30.  305'.  «  Canisius  p.  147  ^. 

'  Historische  Zeitschrift,  herausgegeben  von  Heinr.  v.  Sijhel  und  Friedr. 
Meinecke,  LXXIII  (Miinchen  und  Leipzig  1894),  513. 


520  1^9.    Canisius  S.  Ignatio. 

Aliquot  epistulae  particulas  ediderunt  Boero,  Canisio  p.  112.  120,  et  Daurignac 
1.  c.  p.  132  (gallice). 

Gaudet,  qiiod  ephcopatiim  viennensein  siiscipere  non  deheat.  De  collegii.-^  Neo- 
magi ,  Pragae ,  Ingohtadii,  Oenijwnte  condendis ,  PP.  Lainio  et  Natali  ad  coniitia 
augustana  missis.  Catechismum  ^yaenc  ud  fineni  se  ])erduxisse ;  rogat ,  ut  corrigatur 
eiiisque  siiccessus  Deo  commendetur ;  eum  exspectari  in  Sa.vonia  et  impugnatum  iri. 
Libellos  famosos  contra  se  spargi.  In  Austria  catholicam  religionem  pessum  agi. 
De  valetiidinariis  a  Fei-dinando  I.  constituendis,  contionibus  et  pericuUs  suis.  Maxi- 
milianum  regem  in  Socios  et  maxime  in  Canisium  infensum  esse  ob  Phauserum  con- 
tionatorem  suum.  Ferdinandum  a  Sociis  monitum  esse  de  filio  periclitante.  Hunc 
ad  Lutheranismum  omnino  propensum  esse;  quam  malum  habeat  confessarium ;  quid 
Phaiiserus  doceat  et  agat.  Clerum  vilem  esse.  Neminem  catholice  vivere  audere.  Facul- 
tates  quasdam  pro  Socio  petit. 

t 
Reuerendo  in  Christo  padre  mio 

La  gratia  et  pace  del  Signore  nostro  Jesu  Christo  sia  con  noi 
sempre.  Prima  rigratio  con  tutto  il  cuore  alla  somma  bonta,  per  la 
quale  mi  e  concesso  questa  gratia,  di  non  hauere  piu  paura  del  uesco- 
uato  0  administratione  di  quello.  Spero  che  mai  il  demonio  ottinera 
il  suo  intento  a  vincere  la  nostra  Compagnia  con  questi  fumi  et  colori. 
Facia  la  sua  summa  Maiesta,  che  possiamo  guardare  la  simplicita  so- 
condo  il  nostro  instituto, 

Item  e  cosa  digna  de  rigratiare  alla  sua  Santissima  Maiesta,  che 
la  R.  V.  P.  voglia  risguardare  et  adgiutare  la  mia  patria  ^  per  mezzo 
de  un  collegio.  Prego  dal  cuore,  che  questa  buona  opera  sia  promossa 
alla  sua  diuina  gloria,  et  per  il  bene  universale  de  geldria  et  ale- 
mania  bassa. 


t 

Reverende  in  Cliristo  pater. 

Gratia  et  pax  lesu  Christi  domini  nostri  nobiscum  sint  semper.  Primum  summae 
bonitati  toto  pectore  gratias  ago,  quod  hanc  mihi  gratiam  concessit,  ut  episcopatus 
viennensis  eiusve  administratio  non  iam  mihi  timenda  sint.  Spero  diabolum,  quod 
vult,  numquam  assecuturum :  ut  fumis  istis  ac  coloribus  Societatem  nostram  vincat. 
Summa  maiestas  faciat ,  ut  simplicitatem  instituto  nostro  convenientem  servare 
possimus. 

Item  sanctissimae  maiestati  divinae  gratias  nos  agere  oportet,  quod  reverenda 
paternitas  vestra  patriam  meam  ^  respicere  et  collegio  adiuvare  vult.  Deum  ex 
animo  precor,  ut  bonum  hoc  opus  prosperet  ad  divinam  gloriam  atque  ad  communem 
Geldriae  et  Germaniae  inferioris  salutem. 


'  Noviomagum ;  v.  supra  p.  475.  485  et  epistulas,  quas  P.  loannes  de  Polanco 
iussu  S.  Ignatii  hac  de  re  Roma  12.  Februarii  et  23.  Martii  1555  ad  P.  Leonardum 
Kessel  misit,  atque  etiam  litteras,  quas  Ignatius  ipse  Roma  22.  Martii  1555  ad 
senatum  noviomagensem  dedit ,  in  „Cartas  de  San  Ignacio"  V,  357 — 358.  368 
ad  370.  365.  Senatui  affirmat  S.  Ignatius  se  „peculiari  affectu  charitatis  in  Novio- 
magensem  civitatem  propensum  esse,  ex  qua  aliquot  cives"  ^servos  Dei  fidelos  ot 
strenuos"  Societas  habcat. 


25.  Martii  1555.  521 

Qui  se  manda  viia  litera  della  sua  Maiesta  liegia,  et  sicome  noi 
intendemo  dalla  copia.  se  tratta  dal  collegio  Pragense  ^.  lo  lio  scritto 
al  Reverendissimo  S.  Labbaccense ,  che  supra  cio  practicasse  colli 
RR.  PP.  in  Augusta  ^,  talmente  che  non  dubito,  la  venuta  di  loro  sara 
utile  etiam  per  promouere  et  concludere  l^  questo  negotio  del  col- 
legio  in  Praga.  2"  de  Ingolstat.  3°  de  Inspruck;  perche  la  sua  Ma- 
iesta  ha  determinato  de  lassare  quel  nouo  et  bellissimo  collegio  de 
Inspruck  nelle  mani  della  R.  V.  P.  ^  lo  scrissi  per  altra  uolta,  sicome 
se  edifica  questo  collegio  ex  fundamentis,  et  le  intrade  sue  sono  firme, 
stabili  et  per  nutrir  40  persone,  hauendo  il  Re  vn  uoto  per  fare  vna 
fundatione  cossi  Regia  et  liberale.  Vero  e,  che  la  prima  intentione 
sua  era  per  nutrir  iui  clerici  secolari,  et  cantori,  et  scholari,  et  Theo- 
logi,  ma  hora  uidendo  la  difficulta  in  hauer  gente  ben  disposta  per 
tal  effetto,  non  desidera  altro,  se  non  che  la  R.  V,  disponga  dal  tutto. 
Vnde  mi  scrisse  il  Reuerendissimo  Labbaccense  ex  parte  della  sua 
Maiesta,  che  io  subito  mandasse  la  risposta,  se  fusse  sopra  cio  scritto 
alla  V.  R.  P.  Ma  spero  che  de  Augusta  venera  piena  informatione 
de  questo  negotio,  massime  poi  che  saranno  venuto  alla  dieta  li  pre- 
ditti  RR.  PP.  Iddio  facia,  che  noi  anchora  qui  possiamo  godere  della 
presentia  di  loro  con  il  tempo. 

Quanto  al  Catechismo,    sia  laudato  il  Signor,   per   la   cui  gratia 


Litteras  mittimus  maiestatis  regiae;  ex  quarum  exemplo  intelleximus  de  col- 
legio  pragensi  agi  '.  Ego  reverendissimum  dominum  labacensem  per  litteras  monui, 
ut  ea  de  re  Augustae  Yindelicorum  cum  reverendis  patribus  ageret  - ;  itaque  certum 
mihi  est  eorum  adventu  adiutum  etiam  ac  confectum  iri  negotia  1"  collegii  huius 
pragensis,  2°  collegii  ingolstadiensis ,  3"  collegii  oenipontani ;  nam  regia  maiestas 
novum  hoc  ac  pulcherrimum  collegium  oenipontanum  manibus  reverentiae  vestrae 
tradere  statuit  ^.  Alias  ego  scripsi  coUegium  hoc  a  fundamentis  aedificari ;  quod 
reditum  iirmum  et  stabilem  habet,  ex  quo  40  homines  ali  possint;  voto  enim  rex 
astrictus  est  ad  eam  rem  tam  regaliter  et  liberaliter  constituendam.  Ac  primum 
quidem  in  animo  habuit  clericos  saeculares  et  cantores  ac  scholasticos  et  theologos 
ibidem  alere;  videns  autem  homines  ad  haec  bene  dispositos  difficulter  inveniri 
posse,  aliud  iam  non  desiderat  quam  ut  omnia  in  potestate  reverentiae  vestrae 
sint.  Ideo  reverendissimus  dominus  labacensis  regiae  maiestatis  nomine  mibi  scripsit, 
ut  ilico  rescriberem,  num  hac  de  re  ad  R.  P.  V.  relatum  esset.  Sed  litteras  Augusta 
nobis  allatum  iri  spero,  quibus  hoc  de  negotio  penitus  instituamur,  idque  potissimum, 
cum  reverendi  illi  patres  ad  comitia  advenerint.  Deus  faciat,  ut  nos  quoque  ali- 
quando  Viennae  eorum  consuetudine  frui  possimus. 

Quod    ad   catechismum    attinet,    domino    laudes    agantur,    per   cuius    gratiam 


1  Hae  periisse  videntur. 

-  Patres  lacobus  Lainius  et  Hieronymus  Natalis  cum  loanne  cardinali  Mo- 
rono,  Sedis  Apostolicae  legato,  Augustam  ad  comitia  imperii  venire  iussi  erant,  ut 
consiliarios  cardinalis  et  theologos  agerent  {Orlandinus  I.  c.  1.  15,  n.  1.  Boi-ro, 
Lainez  p.  141—142). 

^  De  initiis  collegii  oenipontani  (Innsbruck,  in  comitatu  tirolensi)  cf.  llirn, 
Erzherzog  Ferdinand  II.  I,  228—230. 


522  1*59.    Canisius  S.  Ignatio. 

questa  opera  quasi  gia  e  tinita  ^  et  mandaro  vn'  essempiare  pieno  per 
altra  uolta,  lassando  tutta  la  correctione  a  qual  si  voglia  Padre  secondo 
la  uolonta  de  V.  R.  P.  Questo  dico,  accio  per  altra  uolta  quando 
se  stampasse  questa  opera,  tutto  sia  correcto  et  posto  in  ordine  per 
satisfar  anclie  alli  morosi  et  curiosi  censori,  sicome  hora  se  trouano. 
lo  confesso  la  mia  imperitia  et  insofficientia  per  attendere  a  una  tal 
opera,  la  qual  mi  ha  dato  vna  buona  poenitentia.  Faccia  il  Signore 
che  la  faticha  non  sia  stata  in  darno.  Prego  humilmente,  che  la 
V.  R.  P,  dica  vna  missa,  et  faccia  dire  da  tutti  in  casa,  accio  la 
santa  intentione  del  Re  habia  il  suo  progressu  et  successu  per  mezzo 
della  publicatione  de  questa  operetta.  Perche  vol  mandare  a  tutte 
queste  communitade  vn  essempiare  con  mandato  proprio  et  seuero,  che 
non  se  leggi  altro  Catechismo  etc.  volendo  etiam  mandar  in  esse- 
quutione  etc.  Noi  espettaremo  qui  molti  contradictori  de  questa  opera, 
la  qual  e  tanto  espettata  etiam  in  Saxonia  e  in  altre  bande,  che 
facihnente  potria  seguitar  vna  o  diuerse  apologie  contra  di  me.  Et 
gia  si  spargino  pasquilli  de  Canisio  in  questa  Austria;  et  me  tengono 
per  il  maggior  aduersario  del  Lutheranismo,  sia  laudato  quello  santo 
nome  lESV.  pro  quo  digni  efficiamur  pati  contumeliam^  et 
iniuriam  tum  uerbalem,  tum  realem  ^. 

opus  hoc  iam  fere  absolutum  est  ' ;  cuius  exemplum  plenum  alias  mittam ,  cor- 
rectionem  omnem  cuilibet  ex  patribus  permittens,  ad  arbitrium  reverendae  pater- 
nitatis  vestrae.  Hoc  dico,  ut  opus  hoc,  cum  iteruin  prelum  subierit,  plane  correctum 
beneque  dispositum  exeat  ac  morosis  etiam  et  curiosis  censoribus  satisfaciat,  quales 
nunc  inveniuntur.  Confiteor  me  imperitum  esse  nec  satis  aptum  ad  huiusmodi  opus 
curandum ;  quod  bonum  mihi  fuit  ad  peccata  mea  expianda.  Faciat  dominus,  ut  labor 
hic  non  fuerit  irritus.  Demisso  animo  rogo,  ut  R.  P.  V.  missae  sacrificium  Deo  semel 
offerat  omnesque ,  qui  domi  sunt ,  idem  facere  iubeat ,  ut,  quae  rex  sancte  spectat, 
ex  libelli  huius  editione  prospere  succedant.  Singulis  euim  civitatibus  exeraplum 
eius  mittere  vult  iisque  propria  auctoritate  et  severe  raandare,  ne  ullus  alius 
catechisraus  legatur  etc. ,  atque  etiam  mandati  huius  exsecutionem  vult  curare  etc. 
Multos  operi  huic  contradicturos  censemus;  cuius  etiam  in  Saxonia  aliisque  regio- 
nibus  magna  est  exspectatio;  facile  igitur  fieri  poterit,  ut  una  vel  plures  apologiae 
contra  me  in  lucem  emittantur.  Et  iam  in  Austria  huc  Canisius  procacibus  scriptis 
diffamatur,  et  suraraus  Lutheranisrai  adversarius  ego  habeor.  Sanctura  illud  n  o  m  e  n 
I  e  s  u  laudetur  ,  p  r  o  q  u  o  d  i  g  n  i  efficiamur  pati  contumeliam-  et  iniuriam 
tum  verbalem  tum  realera  *. 

'  Haec  verba  ostendunt,  quam  non  i-ecte  plerique  historici  asserant  Canisii 
^Summam  doctrinae  christianae"  anno  1554  primum  in  lucem  eraissam  esse.  At 
eorum  error  excusai'i  facile  potest :  In  folio  titulari  editionis  principis  annus  ascriptus 
non  est;  titulum  autem  proxirae  sequitur  mandatum  Ferdinandi  I.  14.  Augusti  1554 
datum;  ex  quo  concluserunt  ipsum  etiam  catechismum  anno  1554  editum  esse. 

2  Act.  5,  41. 

^  Caspar  Bruschius,  poeta  laureatus  et  minister  lutheranus,  anno  1555  Ratis- 
bonae  libellum  edidit,  in  cuius  extrema  pagina  Austriacos  hortatur: 

„Haec  uos  Austriaci  Styri  fortesque  Carinthi 
Cami  ac  Taurisci  discite  quaeso  boni : 


25.  Martii  1555.  523 

II  statu  de  Austria  (sicome  io  scrissi  altra  uolta)  ua  molto  mau- 
cando,  massime  perche  la  nobilita  uole  ogni  modo  introdure  le  secte, 
et  plebei  sunt  propensi  ad  libertatem  hanc  Lutheranam,  tahnente  che 
il  Re  con  li  soi  pochi  CathoHci  consiglieri  perdono  la  speranza  in 
poter  far  piu  resistentia  alla  gente,  massime  non  essendo  la  discipHna 
et  sofficientia  appresso  il  clero  etc.  Pur  Iddio  potra  mostrare  et  darci 
alcuna  consolatione  in  questa  dieta.  Certo  qui  tengono  grandissima 
paura  propter  Turcas  ex  Vngaria  nobis  magis  et  magis  appropin- 
quantes.  Iddio  habbia  misericordia  con  questa  Germania,  que  non  re- 
dire  uult  ad  percutientem  se^  ma  H  RR.  PP.  sopra  cio  daranno 
buona  informatione,  ut  spero,  tanto  alla  R.  P.  V.  quanto  a  noi  altri. 

Ho  gia  mandato  la  Htera  deHa  R.  P.  V.  aUa  sua  Maiesta,  et 
spero  che  il  negotio  deUi  8  spedaH  et  deHi  monasterij  hauera  buona 
expeditione  per  H  ditti  RR.  PP.  et  anche  per  il  Reuerendissimo  et 
Illustrissimo  Legato.  quanto  sara  necessario.  lo  me  marauiglio,  che 
il  Signor  Yicecancellario  ^  in  tanto  tempo  mai  ha  uoluto  rispondere, 
poi  che  io  H  scrissi  de  hauer  receuuto  la  informatione  circa  li  8  spe- 
dali,  et  che  io  mandarei  quella  se  paresse  alla  sua  Magnificentia,  ad- 
giongendo  quello  che  mi  fusse  commandato  della  V.  R.  P.  ^    Et  cossi 

Austria  (quod  alias  quoque  scripsi)  multum  depravatur;  nobiles  enim  sectas 
omnino  volunt  introducere,  et  plebei  sunt  propensi  ad  libertatem  hanc  lutheranam. 
Rex  itaque  et  pauci  illi  consiliarii  catholici  iam  non  audent  sperare  se  ulterius 
hominibus  istis  resistere  posse ,  praesertim  cum  clerus  dissolutus  et  inutilis  sit  etc. 
Attamen  Deus  in  hisce  comitiis  aliquid  solacii  nobis  afferre  et  praebere  poterit.  Hic 
certe  magno  metu  perterriti  sunt  propter  Turcas  ex  Hungaria  nobis  niagis  et  magis 
appropinquantes.  Deus  Germaniae  huius  raisereatur,  quae  non  redire  vult  ad 
percutientem  se*;  sed  reverendos  illos  patres  et  R.  P.  V.  et  nos  haec  bene 
edocturos  esse  spero. 

Reverendae  paternitatis  vestrae  litteras  ad  regiam  maiestatem  iam  misi ,  et 
spero  negotium  valetudinariorum  illorum  octo  ac  monasteriorum  per  reverendos  illos 
patres  bene  confectum  iri,  atque  etiam  per  reverendissimum  et  inustrissimum  lega- 
tum ,  quantum  necesse  erit.  Miror  ego  dominum  vicecancellarium  -  tanto  tempore 
numquam  mihi  rescripsisse ,  postquam  ego  ad  eum  scripsi  me  libellum,  quo  de  octo 
illis  valetudinariis  institueremur,  accepisse  eumque,  si  magnificentiae  suae  videretur, 
missurum  una  cuni  iis,  quae  R.  P.  V.  mihi  mandasset  ^.    Atque  ita  haec  res  etiam- 


Quos  procul  abducunt  a  Christo  principe  nostro 
Qui  sumunt  IHESV  nomina  mira  sibi. 

Hinc  lESVuidri  dicuntur  rite,  sequaces 
Christi  immortalis  quos  pudet  esse  Dei 
Triste  Sateliicium  Sathanae  Antichristi  et  Averni 
Quod  ueluti  Stygium  vos  fugitote  lacum/ 
{Adalb.  Uoraivitz,  Caspar  Bruschius  [Prag  und  Wien  1874]  p.  185). 
'  Is.  9,  13.  2  lacobum  lonam  significat. 

'  Ferdinandus  I.  Augusta  VindelicorLim  24.  Aprilis  1555  S.  Ignatio  liispanico 
sermone  scripsit:  se  eius  litteras  12.  Februarii  datas  accepisse  ex  iisque  cognovisse 
Iidium  III.  pleraque  ex  iis,   quae  ipse  per  Ignatium  petiisset,   concessisse,   aliquas 


524  169.    Canisius  S.  Ignatio. 

sta  aiiche  la  cosa,  purclie  credo,  che  senza  grand  errore  se  possi 
espettare  la  tornata  della  sua  Maiesta,  ne  penso,  che  io  saro  chia- 
mato  alla  dieta,  sicome  sona  la  litera  della  Y.  R.  P.  Perche  qui  se  [sic] 
de  fare  nel' ofitio  contionatorio,  ut  arceantur  lupi  et  conseruentur  re- 
liquiae  Israelisi.  massime,  essendo  io  gia  solo  nel  domo  senza  il 
collega  ordinario,  il  qual  ha  de  stare  fuora  per  molto  tempo'-^.  Pur 
Iddio  ordinara  quello  che  piu  conueniente  allo  suo  santo  seruitio  Isic].  Li 
amici  portano  paura,  quasi  io  non  potria  passare  sicuramente  per  queste 
terre  de  Austria,  tanto  bene  mi  vogliano  per  rispetto  della  Religione. 
Sed   si   Deus   pro   nobis,    quis   contra   nos?^ 

Quanto  al  Re  Maximiliano,  esso  anche  molto  sta  crociato  contra 
di  me,  pensando  che  io  sono  il  maggior  inimico  del  suo  predicatore, 
il  quale  anche  non  ci  mostra  li  insegni  dell'  amicitia  *.    Onde  lui  an- 

nunc  se  habet;  quamquam  opinor  absque  magno  errore  maiestatis  regiae  redituni 
exspectari  posse,  nec  puto  ine  (quod  R.  P.  V.  scribit)  ad  comitia  evocatum  iri.  Hic 
enim  in  orationibus  sacris  habendis  totum  me  esse  oportet,  ut  arceantur  lupi  et  con- 
serventur  reliquiae  Israelis';  praesertim  cum  nunc  solus  in  ecclesia  catbe- 
drali  contionator  sim :  ordinario  enim  collegae  meo  per  longum  tempus  foris  degen- 
dum  est  -.  Attamen  Deus  ea  providebit,  quae  sancto  eius  servitio  magis  convenient. 
Amici  timent,  ut  per  austriacas  has  terras  secure  transire  possim.  Tanta  me  bene- 
volentia  prosequuntur  propter  religionem.  Sed  si  Deus  pro  nobis,  quis 
contra   nos'?^ 

Maximiliani  quoque  regis  animus  vehementer  contra  me  irritatus  est ;  existimat 
enim  neminem  nmgis  quam  me  inimicum  esse  contionatori  suo ;  qui  neque  amicitiam 
nobis  significat  *.  Is  igitur  regem  suum  adiit  negavitque  se  in  aula  niansurum ,  si 
Jesuitae  manerent. 


autem  res  cum  cardinali  Puteo  conferri  iussisse.  „No  sabemos  quales  son ,  por  no 
hauernos  scrito  cosa  alguna  sobre  ello  el  Doctor  Canisio,  aquien  os  remittis."  lulio 
autem  papa  iam  mortuo  Ignatium  rex  rogat,  ut  omnia  illa  vel  ea,  quae  ei  videantur, 
cum  novo  pontifice  [Marcello  II.]  communicet  (ex  *  apographo  totius  epistulae,  quod 
eiusdem  temporis  esse  ^adetur).  Ac  Polanciis  ,de  mandato'  Ignatii  Sociis  lova- 
niensibus  Roma  13.  Augusti  1555  de  novo  pontifice  Paulo  IV.  scribit:  „Pater  noster 
Praepositus  Magister  Ignatius  ad  eius  pedes  osculandos  accedens,  tam  benigne,  et 
humaniter  fuit  exceptus ,  ut  quodammodo  immemor  supremae  suae  dignitatis  uide- 
retur  summus  Pontifex :  dum  audire  Patrem  nostrum  non  sustinuit,  nisi  prius  caput 
operiret,  et  vna  cum  ipso  deambularet.  Et  quum  aliquid  a  Rege  Romanorum,  per 
literas  commendatum  ei  proponeret,  quamuis  impetratu  non  facile  fuerit ,  liberaliter 
tamen  concessit"  (ex  *apographo  eiusdem  temporis,  cod.  colon.  „Epistt.  ad  Kessel.  I"). 

'  2  Par.  34,  9.  21  etc. 

2  Anno  1557  ^Wertwein"  ecclesiae  cathedralis  contionator  fuit  {Wiedemann 
].  c.  II,  82).  Atque  hic,  ni  fallor,  idem  est  atque  ille  Matthias  Wertwein,  doctor 
theologiae,  qui  a.  1556  ecclesiae  cathedralis  viennensis  praeposituram  adeptus  est 
et  hoc  ipso  tempore  simul  cum  aliis  Ferdinandi  I.  et  Wolfgangi  episcopi  passa- 
viensis  ^commissariis"  ecclesias  Austriae  „visitare"  cocpit  {Wiedemann  1.  c.  1, 
136—137).  »  Rom.  8,  31. 

*  Cum  13.  Martii  1555  Blahoslaus,  sectae  Jratruni  bohemorum"  minister,  Se- 
bastianum  Phauser  (Pfauser) ,  Maximiliani  II.  contionatorem ,  Viennae  inviseret. 
Phauser  contra  Societatis  homines  acriter  declamavit:  Eos  fictos  esse,  dolosos,  san- 
guinarios ;  multos  homines  doctos  in  variis  terris  eorum  suasu  occisos  esse,  imprimis 
in  Hispania  et  GalHa.     Maximilianum  regem  nemiuem  eorum    videre   neque   alloqui 


25.  Martii  1555.  525 

dando  al  suo  Re ,   li  disse  che  non  uoma   restare   nella   curte ,    se  li 
Jesuitae  restarebbono. 

Ma  io  tanto  manco  mi  curo  de  queste  passioni ,  quanto  piu  se 
uedono  li  segnali  del  Lutheranismo  in  queste  ditte  persone.  Noi  ha- 
iiemo  fatto  intendere  il  Sereni.ssimo  Re  in  Augusta,  che  pericolo  se 
habbia  d'  espettare  de  questi  principij  ^.  Et  lui  mi  rispose  con  la  manu 
propria,  che  hauesse  grand  dispiacere  sopra  questa  nouita,  et  cossi 
mando  altre  litere  scripte  al  Re  tigljolo :  il  qual  poi  non  se  ha  curato 
niente,  dicendo,  che  voglia  ogni  modo  dar  dorso  et  defensione  al  suo 
predicatore :  et  che  sola  sia  la  inuidia  appresso  de  noi  et  la  hipocrisia, 
massime  perche  persequitiamo  il  suo  predicatore.  Dappoi  se  mostra 
con  altre  parole  troppo  fastidiose,  che  habbia  vn  giuditio  molto  sin- 
gulare  et  inclinato  a  defendere  li  Lutherani ,  contradicendo  al  zelo 
del  padre,  il  qual  pur  mai  e  tropo  zeloso,  talmente  che  merito  hauemo 
de  temere  1*  che  il  Re  giouane  non  ci  fara  li  seruitij  del  padre, 
2^'  che  sia  troppo  Tudescho  secondo  lo  spiritu  moderno.  Onde  non 
lasso  pubHcare  le  Indulgentie  ultime,  sicome  e  stato  fatto  in  tutte  le 
altre  Ecchesie  ^ ,  et  molto  s'  intromitte  nelle  cose  della  Rehgione .  et 
tiene  appresso  di  se  Lutherani  non  picoli,  talmente  che  mangiano 
carne  adesso-'^,  et  parlano  male  della  fide  publicamente :    Et  il  mede- 


At  ego  lios  animoruni  motus  eo  minus  curo,  quo  magis  Lutheranismi  signa 
in  hominibus  illis  apparent.  Nos  serenissimo  regi  Augustae  commoranti  signi- 
ficavimus,  quantum  periculum  ex  hisce  principiis  immineret '.  Qui  sua  manu  mihi 
rescripsit  eum  nuntium  valde  sibi  displicere;  atque  alteras  etiam  litteras  misit  ad 
regem,  filium  suum ,  datas ;  qui  eas  nihil  curavit ,  dicens  se  omni  ratione  contio- 
natorem  suum  tutaturum  et  defensurum  esse,  et  nos  sola  invidia  et  pietatis  simu- 
landae  studio  movei-i,  ut  contionatorem  suum  persequeremur.  Postea  verbis  nimis 
fastidiosis  ostendit  se  animo  valde  singulari  esse  et  ad  Lutheranismum  defendendum 
propenso,  ac  patris  sui  pia  studia  reprehendit;  quae  tamen  numquam  nimia  sunt. 
Merito  igitur  timemus :  1 "  ne  rex  ille  filius  officia,  quae  pater  nobis  praestat,  prae- 
stare  recuset,  2°  ne  idem  nimis  sit  Germanus  modernioris  illius  spiritus.  Ideo 
nec  permisit,  ut  indulgentiae  nuper  concessae  pi-omulgarentur,  quae  in  ceteris 
ecclesiis  omnibus  promulgatae  smit  - ,  et  rebus  religionis  multum  se  immiscet ,  et 
homines   secum    retinet  Lutheranismo    ita  addictos,    ut  nunc    carnes  manducent  ^  et 


velle;  neque  eorum  mentionem  coram  eo  fieri  posse;  ab  aliquibus  eos  ^lesuwider" 
ac  Cani.sium  ^Caninum",  ^Canissimum'  vocari.  Ita  Blahoslaus  ipse  in  relatione  sua 
bohemice  scripta ,  quam  germanice  versam  edidit  Anf.  Gindch/  in  „Fontibus  rerum 
Austriacarum"  2.  Abth. ,  XIX  (Wien  1859),  125—184.  Gindely  autem  haec  adno- 
tavit:  ^Es  ist  leicht  zu  bemerken ,  dass  Pfausers  Erzahlungen  vielfach  iibertrieben 
und  hie  und  da  gar  sehr  zu  seinen  Gnnsten  verdreht  sind"   (1.  c.  p.  126). 

'  De  epistula  hac,  quam  Canisius  ad  Ferdinandum  I.  Augustae  Vindelicorum 
in  comitiis  imperii  versantem  dedit,  vide,  quae  hisce  litteris  proxime  subicientur. 

2  Cum  exeunte  anno  1554  Anglia  ad  ecclesiam  catholicam  reducta  esset  (supra 
p.  515^),  „iudulgentia  ad  moduni  lubihiei  per  Christianum  orbem  in  gratiarum  actionem 
publicata  est"  {N/c.  Sanderus ,  De  origine  ac  progressu  Scliismatis  Anglicani  1.  2, 
pars  2  [Ingolstadii  1588],  p.  258). 

'  Quadragesima  erat,  et  lex,  qua  fideles  per  totum  id  tempus  a  carnil)us  absti- 
nere  iubentur,  tunc  in  antiquo  suo  vigore  persistebat. 


526  169.    Canisius  S.  Iguatio. 

simo  Ke  si  persuade.  che  il  Reuerendissimo  Labbaccense  et  io 
siamo  li  principali  appresso  il  Padre  suo  per  impedir  la  nouita  sua  et 
il  Lutheranismo.  Item  sappia  V.  R.  P.  che  questo  io  ho  inteso  d"  nn 
amieo  fidele,  il  quale  hora  due  uolte  e  stato  chiamato  dal  detto  Re, 
il  qual  anchora  li  esprobraua,  che  fusse  tanto  amico  nostro  ^,  dicendo 
alhora  et  altrouj  parole  d'  un  huomo  molto  tentato  contra  di  me ,  et 
sempre  per  rispetto  del  suo  predicatore.  Non  diro,  sicome  anchora 
il  confessore  suo  se  reputi  per  vn'  apostata,  et  certo  e  che  sia  stato 
vn  frate  Augustiniano,  et  gia  fa  vn  Canonico  de  Vienna,  sola  se  dubita 
della  dispensa,  vn  huomo  de  mala  fama  et  de  pocha  dottrina.  Oltro 
di  questo  il  maggiordomo  del  Re  '^  detto  e  vn  grand  Lutherano ;  il 
qual  gouerna  questo  predicatore,  sicom'  io  intendo  et  credo  che  sia  la 
causa  principale  della  ruina  spirituale  del  Re  predetto  ^.  Adunche  pensi 
V.  R,  P.  in  quanto  periculo  vn  principe  giouane  sia,  poi  che  tiene  vn 
tal  confessore,  predicatore  et  maestro  della  sua  curte.  Onde  molto  su- 
perbiscono  li  Lutherani,  et  se  dice  per  le  terre  uicine  et  per  le  prouintie 
publicamente,  che  questo  Re  habbia  vn  predicatore  Lutherano,  et  che 

fidei  coram  omnibus  obtrectent.  Atque  eidem  regi  persuasum  est  reverendissimi 
domini  labacensis  et  mea  opera  potissimum  effici,  ut  sua  rerum  novarum  studia  et 
Lutheranismus  a  rege  patre  suo  impediantur.  Item  sciat  R.  P.  V.  me  a  fido  quodam 
amico  haec  accepisse;  quem  bis  iam  rex  ille  accersivit,  atque  etiam  exprobravit 
ei,  quod  nobis  tam  amicus  esset ',  et  tunc  et  alibi  ea  protulit  verba ,  quae  animum 
vebementer  contra  me  irritatum  proderent,  idque  seraper  propter  contionatorem  illum. 
Omitto  exponere,  qua  ratione  etiam  confessarius  eius  pro  apostata  habeatur;  ac 
certum  quidem  est  cum  monachum  augustinianum  fuisse;  nunc  autem  canonicum 
viennensem  agit;  dubitant  solum ,  num  eius  rei  debitam  veniam  impetrarit;  homo 
est  malae  famae  atque  exiguae  doctrinae.  Praeterea,  qui  regis  illius  toti  rei  fami- 
liari  praepositus  est  ^  Lutheranismo  maxime  favet;  ab  hoc  contionatorem  illum  regi 
audio ;  per  hunc  potissimum  regis  animum  adeo  depravari  existimo  ^.  Consideret 
ergo  R.  P.  V.,  quanto  in  periculo  iuvenis  ille  rex  versetur,  cuni  talem  confessarium, 
talem  contionatorem ,  dispensatorem  talem  habeat.  Quare  Lutherani  valde  super- 
biunt,  et  per  regiones  vicinas  ac  per  provincias  homines  aperte  dicunt  hunc  regem 


1  Nescio  an  Canisii  ille  amicus  fuerit  Fridericus  Staphylus.  Is  Nissa  16.  Fe- 
bruarii  1555  Hosio  scripsit:  „Nuper  cum  essem  Viennae,  inspexi  illius  Societatis 
instituta  ac  mores",  etdeCanisio:  ,Utor  illo  admodum  familiari."  Staphylus  eodem 
anno  Ferdinandi  I.  consiliarius  factus  est  (Honii  Epistolae  II,  511.  638). 

-  Hoc  raunus  (^Obersthofmeister")  anno  1556  administravit  „von  Eitzing^ 
anno  1562  ^Christoph  Freiherr  zu  Eitzing  und  Schrattenthal"  {M.  Koch,  Quellen 
zur  Greschichte  des  Kaisers  Maximilian  II.  [Leipzig  1857]  p.  3.  7). 

=»  Michael  Suriano,  Yenetorum  legatus.  anno  1557  dc  Maximiliano  ad  senatum 
suum  haec  rettulit:  ,Non  si  alienando  in  tutto  d' Catholici  si  ha  guadagnato  una 
gran  grazia  con  lutherani ,  perciocche  dalF  un  canto  retien  la  Missa  et  gran  parte 
delle  ceremonie  della  chiesa  Romana ,  dall'  altro  usa  per  predicatore  un  prete  mari- 
tato  con  alquanti  figli,  il  quale  publicamente  predica  quasi  tutta  la  dottrina  luthe- 
resca,  .  .  .  et  gli  principali  della  sua  corte,  massime  il  maggiordomo,  che  appresso 
di  lui  puo  grandissimamente,  sono  conosciuti  da  ciascuno  per  lutherani"  (/.  v.  Dol- 
lingn;  Beitrage  zur  politischen,  kirchlichen  und  Cultur-Geschichte  der  sechs  letzten 
Jahrhunderte  I  [Regensburg  1862],  242). 


25.  Martii  1555.  527 

voglia  molto  male  alli  Jesuite,  li  quali  damio  resistentia.  Imo  qui 
dice  la  gente,  che  esso  predicatore  et  noi  altri  siemo  contrarij  nella 
doctrina,  sicome  e  uero,  perclie  lui  defende  il  matrimonio  delli  preti, 
extenua  li  meriti  delle  buone  opere,  parla  contra  il  culto  debito  alli 
santi,  seguita  le  phrasi  Lutherane,  et  satisfa  tanto  alli  heretici,  quanto 
oflfende  li  catholici  ^  E  molto  eloquente,  et  sempre  tiene  vn  concurso 
mirabile  della  gente  ^,  et  se  dice  che  sia  maritato ,  item  che  habbia 
lassiato  la  sua  parochia  piena  del  fermento  heretico  ^.  Li  Signiori 
Spangioli  stanno  qui  de  mala  voglia  ^,  et  tengono  grand  dispiacere  et 
compassione  al  Re,  perche  la  suma  ua  sempre  in  peior,  et  le  suspi- 
tioni  s'  augmentono. 

Tutto  questo  sia  per  dar  piena  informatione  alla  R.  V.  P.  et 
prego  che  questo  Principe  sia  adgiutato  appresso  Iddio  con  le  nostre 
orationi.     Li  sapienti  dicono,   et  e  molto  probabile,   che  la  conserua- 


contionatorem  habere  lutheranum  et  animo  valde  infenso  esse  in  lesuitas,  qui  ei 
resistant.  Iramo  hic  dicunt  contionatorem  illum  et  nos  contraria  docere ,  et  vere 
id  dicunt ;  ipse  enim  matrimonium  sacerdotum  defendit,  de  meritis  bonorum  operum 
detrahit ,  cultui ,  qui  sanctis  debetur ,  obtrectat ,  Lutheranorum  locutionem  imitatur, 
haereticis  tantum  satisfacit ,  quantum  catholicos  offendit  •.  Facundissimus  est  et 
semper  auditorium  habet  mire  frequens  ^,  et  dicunt  eum  uxorem  duxisse  et  paro- 
chiam  suam  reliquisse  fermento  haeretico  impletam  *.  Proceres  hispani  inviti  hic 
morantur  *  ;  quibus  rex  valde  displicet,  et  vehementer  eos  miseret  illius ;  nam  summa 
rerum  in  dies  pessum  agitur,  et  suspiciones  augentur. 

Haec  omnia  scripsi,  ut  reverendae  paternitati  vestrae  cuncta  perspecta  esseut : 
rogo  autem,  ut  hic  princeps  precibus  nostris  apud  Deum  adiuvetur.  Sapientes 
asserunt,    et   valde   verisimile    est   hic   et   in   tota  Austria   religionis   conservandae 


»  Cf.  Jcfnssen  1.  c.  IV,  203—204. 

2  ^,Guilielmus  Elderen  de  Steuordia"  S.  J.  "\'ienna  13.  Aprilis  1556  P.  Leonardo 
Kessel  scribit:  „Sunt  hic  nonnulli.  imo  permulti  (quod  vehementer  dolendum  est) : 
maxime  tamen  concionator  ipse  Regius  Maximiliani  ser.  qui  aperta  voce  opera  bona 
hominum  frustranea  prorsus,  nilque  nos  iuuare  posse ,  neque  apud  Deum  ualere,  et 
depraedicat,  et  inculcat,  Caeremonias  uero  Christianorum  Laruas  uocat,  quae  nihil  ad 
salutem  prosint,  atque  eiusmodi  mille  pestes  non  in  vulgus  hominum  solum  [spargit  V], 
sed  in  ipsa  concione  in  qua  tantus  est  confluxus  populi,  hominumque  nobilium,  ut  nec 
templum  eos  capere  possit  sed  prae  foribus  stare  cogantur  multi ;  ad  hunc  tanquam 
Apostolum  a  deo  missum  in  curribus  et  in  equis  vndique  et  turmatim ,  vt  vix  dici 
queat,  concurrunt.  Hic  praeclarus ,  in  concione  publica  in  nos  aperte  debacchatur 
quos  .Jesuwider,  hoc  est,  contrarios  Jesu  doctrinae  vocitat,  atque  omnes  Jesuwidros 
i.  e.  contrarios  Christi  doctrinae  qui  hanc  doctrinam  quam  uos  adferunt,  confirmat. 
Imo  latrones  et  fures,  Diaboli  fratres,  aliunde  intrautes  et  non  per  verura  ostiura 
esse,  qui  haec  bona  opera  caeremoniasque  populo  instillant,  aperte  testatur,  vt  nos 
sumus"  (*Integra  epistula  est  in  codice  colon.  „Epistt.  ad  Kessel.  I"  ff.  2  non  sign.). 

'  Phauser  in  oppido  tirolensi  Sterzing  parochus  fuerat.  Haereses  suas ,  iuitio 
saltem,  non  sine  aliqua  cautione  proferebat,  ideoque  a  Bcmardo  Baiipach  Lutherano 
vir  „magnae  prudentiae  theologicae"  appellatur  (Evangelisches  Oesterreich  [Hani- 
burg  1732]  p.  54). 

■*  Hispani  maiorem  partem  aulae  reginae  Mariae  constituebant,  quae  Caroli  V. 
filia  et  Maximiliani  uxor  erat.  Anno  1556  Petrus  de  Lasso  rei  familiari  j)raeerat 
{KocJi  1.  c.  p.  4). 


528  169.    Canisius  S.  Ignatio.    25.  Martii  1555. 

tione  della  Religione  non  habbia  altro  humano  subsidio  qui  et  in 
Austria,  se  non  per  la  uita  del  Re  vecchio.  Certo  li  prelati  uicini 
ecclesiastici  sono  tanto  de  pocho  siue  in  doctrina,  siue  in  disciplina, 
che  non  se  potria  dire,  Onde  li  consiglieri  pigliando  vna  diffidenza 
impidiscono  quello  che  il  Re  vecchio  farebbe  secondo  le  sue  bone 
inclinationi.  Item  non  se  trouano  li  quali  voliano  far  dal  Catholico, 
non  sentiscano  piu  missa  in  Austria,  le  prediche  sono  per  stabilire  le 
secte,  et  non  per  nutrire  o  defendere  la  fede,  mangiano  carne  tutta 
uia  per  Au.stria  nella  quaresima,  dediti  alla  gula  quanto  se  puo  dire, 
et  irrisori  grandi  delli  Papiste,  sicome  chiamano  tutti  li  Cathohci. 

Iddio  ci  conserui  contra  li  Turchi,  perche  la  malitia  et  perfidia 
commune  pare  che  sia  quasi  matura  a  riceuer  li  grandi  fiagelli.  Non 
altro  per  adesso.  V,  R.  P.  se  raccordi  de  noi  altri,  accio  possiamo 
seruire  fidelmente  alla  sua  Maiesta  eterna  i  n  m  e  d  i  o  n  a  t  i  o  n  i  s 
prauaei   et   far   frutto   in   patientia^,     25  Martij  1555. 

Prego  per  il  P.  Erardo  ^ ,  che  habbia  licentia  et  potesta  d'  ab- 
soluere  nelli  casi  reseruati. 

della  R.  P.  V. 

Indigno  figliolo 
Piedro  Canisio. 

t  Al  molto  Reuerendo  in  Christo  padre  mio  Don  Ignatio  de  Loyola 
preposito  della  compagnia  de  lESV  in  Roma. 


unicuni  subsidium  humanum  esse  vitam  regis  senioris.  Vicinorum  certe  principum 
ecclesiasticorum  et  doctrina  et  disciplina  tam  viles  sunt,  ut  verbis,  id  declarari 
nequeat.  Quo  fit ,  ut  consiliarii  diffidere  incipiant  et  ea  impediant,  quae  rex  pater 
pro  bona  animi  sui  propensione  efficere  velJet.  Neque  inveniuntur,  qui  catholico 
more  vivere  velint;  missae  sacrificio  interesse  Austriaci  desierunt;  de  rebus  sacris 
orationes  liabentur,  ut  sectae  stabiliantur ,  non  ut  fides  conservetur  ac  defendatur; 
quadragesimae  tempore  carnes  perpetuo  manducant  pcr  Austriam  ;  gulae  quam  maxinie 
serviunt  et  ,,papistas"   valde  irrident;  hoc  enim  nomine  catholicos  omues  appeUant. 

Deus  contra  Turcas  nos  tueatur;  malitia  enim  et  perfidia  communis  ad  magna 
huiusmodi  verbera  accipienda  fere  maturae  esse  videntur.  Nec  plura  nunc  scribam. 
R.  P.  V.  in  sacris  precibus  suis  nostri  meminerit,  ut  maiestati  aeternae  in  medio 
natioiiis  pravae'  fideliter  servire  et  fructum  afferre  in  patientia^ 
possimus.     25.  Martii  1555. 

P.  Erardi  ^  nomine  rogo,  ut  licentiam  et  potestatem  accipiat  hominuni  a  casibus 
reservatis  absolvendorum. 


Reverendae  paternitatis  vestrae 


indignus  filius 
Petrus  Canisius. 


t  Multum  reverendo  in  Christo  patri  meo,    domino  Ignatio  de  Loyola .    Socie- 
tatis  lesu  praepoaito,  Romae. 


'  Phil.  2,  15.  -  Luc.  8,  15. 

'  P.  Erardus  Avantianus  anno  1555  Viennae  magister  noviciorum   constitutus 
est  (Socher  l.  c.  p.  55). 


Appendix  ad  ep.  169.  529 

Appeudix 

de  epistula,  qua  a  Canisio  ad  Ferdinandum  regera  de  filio  eius  Maxirailiano  relatum 
esse  ex  litteris  modo  positis  cognoscitur. 

Quid  Canislus  Fenlinando  proposuisse  feratur.  Canisii  Uttcrac  num  Maximi- 
liano  traditae?     Nttm  Canisius  ab  eodeiii  ohiurgatus? 

Circiter  initium  saeculi  XVII.  primum  in  lucem  famamque  prolatum  est  Ca- 
nisium  Ferdinando  regi  haec  scripsisse:  Exploratum  sibi  esse  Maximilianum  regem 
Lutherauis  se  addicere  constituisse ;  quae  res  cum  catholicae  ecclesiae  magno  detri- 
mento  esse  posset,  suadere  se  regi,  ut  Maximilianus  aut  serio  corrigeretur  aut  oranino 
ex  regno  expelleretur.  Atque  in  litteris  quidem  Canisii  raodo  propositis  legimus 
Socios  viennenses  Ferdinando  Augustae  inoranti  scripsisse,  Maximiliani  animum  ad 
Lutheranismura  propensum  esse  et  magnum  ex  ea  re  periculum  imminere;  atque 
Ferdinandum,  his  litteris  acceptis,  sua  manu  rescripsisse  ad  Canisium.  Canisius 
ergo  ipse  —  etsi  diserte  id  Ignatio  non  dicit  —  Ferdinando  scripsit;  hoc  certum 
est.  Cetera  autem  sat  dubia  sunt,  imprimis  quae  de  Maximiliano  in  exsilium  agendo 
Canisius  suasisse  scribitur.  Asseruntur  enim  a  scriptoribus  in  Societatera  lesu  in- 
fensissirais.  Priraura,  quod  equideni  sciam ,  in  libello  germanico,  anno  1597  edito, 
ea  reperiuntur,  quo  natio  gerraanica  de  lesuitaruni  fraudibus  praemonetur : 

,Nach  Seel  nach  Leib,  nach  Gut  und  Blut, 
Der  lesuiter  werben  thut." 

Ac  queritur  auctor  lesuitarum  numerum  30  annis  ad  12  X  100  000  fere  excrevisse  ^; 
.satanicos  illos  et  sanguinarios  carnifices"  ipsum  quoque  Philippum  II.  Hispaniarum 
regera  Lutheranismo  infectum  censuisse  ideoque  induxisse,  ut  veuara  in  sua  fronte 
incidi  pateretur,  quo  haereticus  ille  sanguis  emitteretur.  Hanc  praemonitionem  sive 
„admonitionem"'  ab  Erhardo  Cellio  latine  versam  et  Tubingam  raissam  loannes 
WoJf  iuris  consultus  lutheranus  anno  1600  iterum  vulgavit  ^.  Ex  Wolfio  autem 
vel  certe  ex  fonte  Wolfii  germanico  eadera  hausit  libelli  germanici  anno  1610  editi 
auctor  anoni/miis,  qui  quantae  fidei  sit,  ipse  libelli  sui  titulo  prodit  ^  Nec  scio, 
num  pluris  facienda  sint,  quae  iidera  scriptores  asserunt:  Post  obitum  Ferdinandi 
has  Canisii  litteras  a  Maxirailiano  II.  inter  secretiora  patris  scripta  repertas  et  Ca- 
nisio  monstratas  esse.  „18",  inquit  Cellius,  „ad  propriae  manus  subscriptionem 
dignoscendara  serio  coramonefactus,  postea  (praemissa  quaestione,  quid  is,  qui  inter 
patrera  et  filiura,  praesertim  tantae  dignitatis  personas,  tanta  dissidia  suscitet,  com- 
meruerit  ?)  [epistola  est]  eidem  praelecta."  ■* 


'  A.  V.  Druffel,  Iguatius  von  Loyola  an  der  Romischen  Curie  (Muncheu  1879) 
p.  3-4.  352. 

-  Lectionum  meraorabilium  et  reconditarura  Toraus  secundus  (Lauingae  1600) 
p.  1044-1056. 

=*  „gteifjenbci-  Sefuiter  2BoIff,  SUnter  bem  ®d)afbel^  G^riftlidier  ©anfft=  mut 
Dcrborgeii.  ,  Cber,  (Summarifdjer  a3egriff  Scr  gveiolii^e»  oiinb  erfd)redflid)cu  DJlovb= 
Utjxm,  ©0  in  ber  ^jcfutter  fd)rifftcn  l)in  Diib  iniber  uerftecfet  ligen ,  »nb  ;  fic  aller 
orten  onterm  fd)cin  groffer  §eiligfclt  offentUd)  niinb  (jeimlit^  practiciren.  ©etreiulid^ 
auB  jl)ren  8ateinifd)cn  231id)ern,  inib  offentlid)  aufegangenen  actis ,  jufamcn  gcjogcn, 
oiib  fampt  ber  Relation  93on  ber  Sefuiter  ©cl)el)mnuffen,  ctc.  Siaen  gf)riftcnmcufd)cn 
I)oI)eG  »nb  niberS  (£tanb§  ju  getreuier  loolmetinenber  9iQd^rid)--  tung  bnb  2Barnung 
uerteutfcf)et,  33nb  1  ©etrucft  im  3al)r:  M.DC.  X."  Typographi  nomen  et  locus  non 
indicantur.  4°.  pp.  22.  74  et  ff.  17  non  signata.     Canisii  raentio  fit  f.  7. 

*  Toti  huic  relatioui  haec  verba  praemittuntur :  ^Absque  onini  fuco  verissiniura 
ac  proculdubio  adhuc  in  Caesareae  Maiestatis  aula  nianifestum  et  cognitura  est" 
[fVolfius  1.  c.  p.  1048—1049).  „Jesuiter  Wolf"  eidera  relationi  haec  verba  snbicit: 
-0  dess  gnedigen  vnd  froramen  Keysers,  gegen  eineni  solchen  Ertzbuben." 

Braunsberger,  Caui.sii  EiJislulae  et  .\Lta.  I.  34 


XQA  170.    Canisius  Hieronymo  Natali  et  lacobo  Lainio. 

Similia  Blalioslao  (cf.  supra  p.  524^)  narrata  erant  a  Phausero  septem  annis  ante 
Ferciinandi  obitum,  a.  1-557:  Canisius  ad  Ferdinandum  litteras  dedit  iniquas,  quibus  de 
Maximiliano  religioni  catholicae  infesto  querelam  deferebat.  Quamobrem  Ferdinandus 
in  filium  graviter  iratus  est  buicque  causam  irae  quaerenti  tandem  respondit :  Filium 
antiqua  religione  neglecta  rebus  novis  studere.  Ulterius  autem  quaerente  Maximiliano, 
quisnam  tam  falsa  ad  patrem  rettulisset,  pater  nomen  indicare  noluit,  donec  tandeni.- 
uxoris  etiani  suae  opera  interposita,  litteras  Canisii  manu  scriptas  a  Ferdinando 
accepit,  ea  tamen  condicione,  ut  Canisio  nullum  damnum  inferret.  Maximilianus 
aliquot  diebus  post  Canisium  accersivit  et  questus  est,  quod  aliqui  consiliarii  regem 
patrem  in  se  incitarent;  ac  se  certis  auctoribus  comperisse  Canisium  quoque  id 
a^-ere.  Quod  cuni  is  multis  verbis  negasset,  Maximilianus  tandem  indignabundus 
eius  epistulam  protulit :  „En,  estne  hoc  chirographum  tuum'?"  Tum  demum  Canisius 
ad  eius  pedes  procumbens  veniam  petiit.  Is  autem :  ^Surge",  inquit,  ^homo  nequani. 
Procumbere  quidem  non  est  opus.  Hoc  autem  tibi  dico :  Noli  ulterius  in  conspectum 
meum  venire;  fac  in  posterum,  ut  te  non  videam.  Scito,  Deo  iuvante  tempus  ven- 
turum  esse,  quo  haec  omnia  in  memoriam  tibi  revocem.  Nunc  patris  mei  gratia 
te  nil  laedam."  * 

Maximilianus  nec  post  patris  mortem  Canisium  laesit  et ,  imperio  accepto ,  iu 
Societatem  longe  benigniorem  se  praestitit,  quara  anno  15-5.5  sperare  licebat.  Attamen. 
quod  ad  Canisium  attinet,  aliquid  suspicionis  vel  amaritudinis,  sive  ob  hanc  causam 
sive  ob  aliam,  in  eius  animo  fortasse  haesit.  Paucis  mensibus  ante  Maximiliani 
mortem,  21.  lulii  1576,  P.  lacobiis  clc  Arellaneda  S.  J.  ex  comitiis  imperii  ratis- 
bonensibus  Everardo  Mercuriano,  praeposito  generali  Societatis,  de  Canisio  scripsit: 
jEspero  en  nuestro  Senor  que  d'  esta  vez  se  a  de  quitar  este  nublado  o  imaginacion 
entre  el  emperador  y  este  buen  padre  guiandolo  nuestro  seiior  por  los  dos  per- 
sonajes  que  digo."  ^ 

170. 

CANISIUS 

PP.  HIEROXYMO  NATAEI  ET  lACOBO  LAENIO  H.  J. 

loannis  Moroui  cardinalis  legati  theologis  ^. 
Vieinia  1,  Aprilis  1555. 

Ex  apographo  {2"  min.;  2^2  pp.),  quod  eiusdem  ferme  temporis  esse  videtur: 
in  p.  4.  eadem  manu  scriptum  est:  „Copia  P]pistolae  Petri  Canisij  qua  consilia  irapia 
de  amouendo  Regis  Maximiliani  Concionatore  continentur"  (exstat  Tiguri  [Zurich] 
in  archivo  reipublicae  [^Staatsarchiv"],  cod.  „E.  II.  356"  p.  144—146  et  sq.  non  sign.). 

Aliud  apographum  valde  antiquum  exstat  Guelpherbyti  (Wolfenbilttel ,  civitas 
ducatus  brunsvicensis)  in  bibliotheca  ducali,  cod.  in  fol.  ^Extr.  64.  11"  f.  105''— 107''; 
inscriptum  est  „Copia  Literarum  Petri  Canisii  ad  patres  Reverendos  conscriptarum, 
Contra  Concionatorem  Regis  Maximiliani". 

Drews  (Canisius  p.  145^^)  refert  tertium  exemplum  Dresdae  esse  in  archivo 
maximo  regni  saxonici  („Hauptstaatsarchiv") ,  „Konig  Maxim.  vertraul.  Sclireiben 
No  1  A.  10  297  foL  21  sq." 


'  Fontes  rerum  austriacarum  I.  c.  p.  176 — 177.  Quam  parva  fides  Phausero 
habeuda  sit,  iam  supra  vidimus.  A  Gindelij  quodam  loco  appellatur  „unverschamter 
Grosssprecher"  (Geschichte  der  bohmischen  Briider  1  [Prag  1868],  -382). 

-  Mariam  iraperatricem  et  marchionem  Almazanensem  dicit  (ex  *epistula 
Avellanedae  autographa,  quae  est  in  codice  „Epp.  Germ.  1576"  f.  181). 

*  Natalem  et  Lainium  cum  Morouo,  sedis  apostolicae  legato,  ad  imperii  coraitia 
augustana  missos  esse  iam  vidiraus  supra  p.  521  -. 


1.  Aprilis  1555.  531 

Quartum  exemplum  olim  Stugartiam  (Stuttgart)  in  arcliivum  ducis  wurtem- 
bergensis  illatum  est;  in  antiquo  enim  eiusdem  archivi  ^repertorio".  quod  nunc 
Stugartiae  in  archivo  regio  („k.  Haus-  und  Staatsarchiv")  asservatur ,  haec  scripta 
sunt:  ,,Copie  einer  Schrift  von  dem  Jesuiten  Petrus  Canisius  wegen  des  Konigs 
Max  in  Bohmen  Hofpredigers ,  Avie  man  ihn  mit  Fug  abzuschaffen ,  weil  er  in  der 
Lehre  verdachtig  1556.  A— D  u.  1—9"  (*Repert.  ^Religionssacben"  p.  52).  At  iam 
pridera  adnotatum  est  ipsum  epistulae  exemplum  in  archivo  uon  superesse. 

Antiquissima  versio  gernianica  in  eodem  codice  guelpherbytano  exstat  (f.  96'' 
ad  98")  sic  inscripta:  ,Des  Canisij  schrifft  der  religion  halben,  an  den  Bischoff  von 
Lobach,  Ro.  Kon.  Magestet  beicht  Vater  1556."  ' 

Altera  versio  germanica  inscripta:  „P.  Canisii  Merckwuerdiger  Brieft'  von 
Maximil.  IL  Hoff-Prediger ,  ex  MSto,"  typis  exscripta  est  in  libello  periodico.  a 
ministris  quibusdam  protestantibus  edito:  ^Vnschuldige  Nachrichten  von  Alten  und 
Neuen  Theologischen  Sachen"  etc.  (Leipzig  1712)  p.  743 — 748. 

Cuncta  huius  epistulae  exempla  accurate  recensita  sunt  ideo ,  quod  singula 
aliquid  conferre  possunt  ad  duas  quaestiones  solvendas:  1.  utrum  epistula  germana 
sit  an  Canisio  supposita ;  2.  quo  anno  data  sit  ^.  Ceterum  postquam  Canisii  epistula 
25.  Martii  1555  data  in  hoc  opere  edita  est  (cf.  supra  p.  524—528) ,  haec  epistula 
iam  non  ita  necessaria  tantique  momenti  esse  videtur ;  ideo  me  eius  verba  sufficienti 
cum  diligentia  redditurum  esse  putavi ,  si  duo  exempla  latina ,  tigurinum  et  gueL 
pherbytanum  ,  et  duas  versiones  germanicas .  guelpherbytanam  et  lipsiensem  (Un- 
schuldige  Nachrichten)  inter  se  contulissem. 

Qua  ratione  efficiendum  sit ,  ut  loannes  Sebastianus  Phauser ,  Maximiliani 
Boheniiae  regis  contionator  lutheranus,  ab  eodem  dimittatur.  Cur  non  expediat,  per 
iudices  vel  litteras  id  tentare  vel  solum  Phausero  silentium  imponere.  Posse  eum 
adigi  ad  haeresim  suam  sine  ambiguitatibus  ^^'''odendam.  Plus  etiam  spei  fore,  si 
Ferdinandus  Maximilianum  per  nuntium  edoceat ,  quanta  pericula  et  incommoda 
politica  ipsi  et  toti  domui  austriacae  immineant ,  si  Maximilianus  pro  Lutherano 
habeatur.     Consiliarios  Maximiliani  nequam  esse. 

lesus. 

Reuerendi  in  Christo  Patres.     Gratia  diuina  semper  uobiscum. 

Quoniam  in  magno  hic  discrimine  causa  religionis  uersatur  et  quo 
longius  expectatur,  eo  grauius  animarum  et*  scandalum  et  periculum 
merito  formidamus.  Idcirco  paucis  indicare  uisum  est,  quibus  maxime 
consilijs  ad*"  diuinae  gloriae  et  sanctae  fidei  conseruationem  atque  pro- 
motionem  adiuuari"  posse  uideamur.  Qua  in  re  si  forte  nimium  so- 
licitus,  aut  parum  prudens  meam  obtrudo  sententiam,  in  primis  rogo 
mihi  ueniam  dari.  Eaque  omnia  quae  adserentur  in  bonam  partem 
accipi,  pro  uindicandae''  scilicet  religionis  studio  instituta,  percupio. 


Cod.  guelph.  om.  et.  ''  Guelph.  om.  ad.  ■=  aduuare  Guelph. 

uindicando  Guelph. 


1  Epistulam  Canisii  ad  episcopum  labacensem  non  esse  datam  tum  apographa 
latina  (guelpherbytanum  et  tigurinum) ,  tum  altera  versio  germanica ,  tum  ipsa 
verba  ostendunt,  quibus  guelpherbytana  haec  versio  incipitur:  „Jesus.  Ehrwirdiger 
Vater  in  Christo."  Episcopo  si  Canisius  scripsisset,  salteni  eum  appellasset  „Ehr- 
wirdigster  Vater".     Epistulae,  quas  ad  alios  episcopos  dedit,  id  satis  comprobant. 

-  Vide,  quae  proxime  post  epistulam  ipsam  dicentur. 

34* 


532  1^^-    ^-'anisius  Hieionymo  Natali  et  lacobo  Lainio. 

Jgitur  quoniam  et  de  Rege  Maximiliano  et  eius  concionatore  ^  ut 
quani  minimum  sibi,  alijsque  in  religione  incommodent*,  modis  cst 
omnibus  prouidendum ,  non  consulte''  fiet  hoc  tempore,  si  aduersus 
hunc  regis  concionatorem  procedatur  uia  cognitionis,  ut  scilicet  illius 
causa  ludici  uel  ludicibus  cognoscenda  atque  diiudicanda  committatur. 
Sic  enim  grauiores  etiam  motus  excitari  in  uulgo "  possent,  ct  Rex  illius 
patronus  cum  suis  siue  clam,  siue  pahim,  homini  patrocinarentur ', 
ipsique  tum  iudices  tum  actores,  odium  inuidiamque  sine  fructu*  con- 
ilare  possent.  Neque  rursus^  uia  simplex  prohibitionis  ut  silentium 
scilicet  imponatur,  et  authoritas  omnis  adimatur  ei  concionandi.  Etenim 
ne  sic  quidem  facile  sanarentur  animi,  sed  exulceratiores  potius  fierent, 
ac  indigne  opprimi  dicerent  innocentem.  Cui  nunc  uulgus'  sane  fauet 
ac''  tribuit  omnia.  Tertio'  non  iuuabit  uia  admonitionis  per  literas, 
quemadmodum  experientia  testatur.  Cum  quotidianae  consihariorum 
admonitiones  plus  efficiant,  quam  quaeuis  literae  absentium  qui  causam 
non  satis  intellexisse  semper  uidebuntur. 

Supersunt  autem  aliae  ^  duae  uiae,  utpote  probationis  et  admoni- 
tionis  per  nuncium,  quae  mihi  quidem  commodiores  et  efficatiores 
uidentur.  Probationis  uiam  dixerim,  si  Rex  per  Serenissimum '  Patrem 
persuadeatur,  ut  concionatori  suo  iubeat  aut  duas"  aut  tres  contiones 
ex  professo"  instituere.  De  missa.  De  potestate  clauium,  de  cultu  et 
inuocatione  sanctorum,  aut  de  similibus  argumentis  hodie  controuersis 
inter  catolicos  et  haereticos.  Sic  fiet  ut  qui  uersipellis  existimatur, 
aperte  prodat,  quod  male  gerit  in  pectore^.  Sed  maxime  placeret 
uia  (ut  dicebam)  admonitionis  per  nuncium  siue  commissarium  aliquem. 
Id  quod  ego  sic  uelim   intelligi.     Serenissimus  Rex  huc  mittat  uirum 


*  Unschuldige  Nachrichten :  wie  sehr  si  .  .  .  .  schedlich  sein. 

^  non  inconsulto  Guelph. ;  wirdet  .  .  .  nicht  rathsam  sein  Unsch.  N. 

'  in  uulgo  excitare  Guclph.  ^  patrocinaretur  Guelph. 

"  Guelph.  om.  sine  fructu;  ohne  Frucht  Unsch.  N. 

'  Snpplcmlum  esse  videtur:  proderit  vel  iuuabit.  Unseh.  N.:  Dargegen  wil  es 
der  weg  des  starcken  verboths  auch  nicht  thun. 

^  uulgus  nunc  Guelph.  ''  et  Giielph.  '  Tertia  Giielph. 

^  Guelph.  oin.  aliae.  '   Serenissimus  cod.  tirjur. 

™  ut  concionatori  iubeat  duas  Guelph. 

"  In  versione  germanica ,  quam  cod.  guelph.  continct,  haec  duo  rerba  omiss(( 
sunt  (f.  97*).     Unsch.  N.:  vnnbedacht  oder  ausm  Stegreiff. 


*  loanne  Sebastiano  Phauser;  de  quo  supra  p.  524 — 627. 

^  Blahoslao  Phauser  paulo  ante  dixerat  se  veritatem  ita  proponere  e  suggestu, 
ut  neminem  laederet,  neque  ad  dextram  se  inclinando  nequc  ad  sinistram ;  ac  prop- 
terea  lesuitas  sibi  nocere  non  posse  (Fontes  rorum  austriacarum  1.  c.  p.  131).  Ac 
Ferdinandus  1.  ipse  in  „Memoriali  secretiore",  quod  a.  1560  Romam  ad  Scipionem 
comitem  Arci,  legatum  suum,  niisit,  haec  asserit:  Phauserus  semel  atque  iterum 
per  litteras  mihi  „palam  profitebatur,  se  a  fide  sanctae  Romanae  ecclesiae  catholicae 
non  discedere".  Memoriale  illud  typis  descriptum  est  a  lud.  Lc  Flat ,  Monumen- 
torum  ad  hi.storiam  concilii  Tridentini  potissimum  illustrandam  spcctantium  am- 
plissima  collectio  IV  (Lovanii  1784),  621—623. 


1.  Aprilis  1555.  533 

grauem  et  bonae  tidel  Qui  specialiter  in  mandatis  liabeat,  ut  cum 
rege  filio,  negotium  hoc  do  concionatore  fideliter  agat.  Hic  iuuabit, 
bonis  rationibus  filij  animum  tentare  atque  pellicere  in  hanc  senten- 
tiam,  ut  intelligat^  quam  sit  honestuin  et  utile  talem  a  se  conciona- 
torem  amouere.  Rationes  hae  sunt  meo  iudicio  non  contemnendae. 
Quasi  pater  filio  ita  nunciet.  Qualem  et  cuius  fidei  apud  te  foueas 
concionatorem,  et  quam  ille  doctrinae  formam  proponat\  non  iam 
tecum  disputabo.  Sed  uide  quid  te'  facere  deceat,  ut  te,  me,  et  Au- 
striacam  domum  infamia  liberes.  Constat  enim  non  in  uicinis  tantum 
locis,  sed  etiam  in  exteris  nationibus,  percrebuisse  famam,  te  lutera- 
nismo  iam  adhaerere.  Vide  secundo  talem  esse  populum,  qui  cona- 
tibus  istius  concionatoris  credat,  nihil  aliud  quam  sectam  Luteranam 
promoueri,  fidem  ueterem  oppugnari  atque  obscurari'^,  Vide  tertio 
quadruplices  nobis  hostes  esse:  Turcas.  Quorum  sane  uires  ex  reli- 
gionis  dissidio  augentur  maxime.  Haereticos,  qui  te,  nomenque  tuum, 
Chatolicis  statibus"  reddent  odiosum^  et  aduersus  me  sua  erigent  cornua, 
Oallos,  qui  hinc  magnam  sibi  commoditatem  praeberi  putabunt,  ad 
Austriacos  Heroes  impugnandos,  affligendos,  illudendos.  Denique  aemulos 
alios  complures,  qui  omnem  captant  occasionem,  ut  quouis  modo  ad- 
uersus  nos  insurgere  nostrasque  uires  et  opes  imminuere  possinf. 
Poterunt  autem  eo  facilius,  quo  magis  erit  persuasum  ipsis,  et  uulgo, 
Maximilianum  a  patre  et  imperatore  in  Religione  dissidere.  Igitur 
concludef  mittendus  huc  nuncius'.  Vel  ob  id  amandandum  esse  con- 
cionatorem,  ut  suspicio  tollatur,  quae  in  Domum  Austriacam  concepta 
est  passim.  Et  utrique  tum  patri  tum  filio  male  prospici.  Etiamsi 
integrae  fidei  et  doctrinae  foret  is  concionator,  nisi  lapis  offen- 
s  i  0  n  i  s  1  remoueatur,  cessetque  causa  scandali,  quod  tam  late  longeque 
propagatum  est,  ut  pigeat  profecto  ac  pudeat "  meminisse  -. 


*  Guelph.  01)1.  ut  intelligat;  Uiisch.  jV.  .•  das  er  verstunde. 

^  proponit   Giielph.  "  Gitelph.  om.  te. 

''  Bedencke  zum  anndern,  das  diss  ein  solch  volck  sey,  welchs  nur  dises  Pre- 
digers  furgeben  gUaube,  annders  nichts  dann  die  Lutterische  Sect  furdere,  denn 
alten  glauben  vmbstosse  vnnd  verdunckele  Uiisch.  N. 

^  gegen  den  geistlichen  stenden  Versio  guelph.  ^  otiosum   Ti(j.  Guelph. 

"  Ita  Guelph.;  Tig.  falso:  possent.  ''  conclude   Tig.;  concludo   Guelph. 

'  mittendum  huic  nuncium  Guelph.;  wirdet  der  Gesannte,  so  annhero  geschickt 
werden  sol  zu  beschlissen  wissen  Unsch.  N. 

^  pudeat  profecto  ac  pigeat  Guelph, 


'  Is.  8,  14.    Rom.  9,  32  etc. 

-  Num  huiusmodi  nuntius  a  Ferdinando  ad  filium  missus  sit ,  non  constat. 
loannes  de  Ayala  hispanus,  qui  aestate  anni  1555  Viennara  venit,  a  Carolo  V.  iussus 
erat  diligenter  speculari,  quomodo  Maximilianus  in  rebus  ad  religionem  pertinentibus 
se  gereret,  atque  etiam  cum  eius  uxore  consilia  conferre  {\MIli.  Maurenhrecher, 
Karl  V.  und  die  deutschen  Protestanten  1545—1555  [Diisseldorf  1865]  p.  182*. 
Ed.  Reimann,  Die  religiose  Entwickelung  Maximilians  II.  in  den  .Tahren  1554 — 1564 
in  „Historische  Zeitschrift",  herausgeg.  von  H.  v.  Sijbel,  XV  [Miinchen  1866],  6—7). 


')3-t        170.    Canisius  Hieronymo  Natali  et  lacobo  Lainio.     1.  Aprilis  15-55. 

Qui'  praeterea  iiiincius  siue  commissarius  oum  accedet'',  agere  cum 
alijs  hic  poterit,  et  rectius  peruidere,  cjuam  male  cum  bonis  uiris  aga- 
tur.  Qui  ob  hunc  concionatorem  eidem  Regi  odio  sunt  habiti.  Augent 
tlammam  domestici  consiliarij,  quibus  mirum  [estj '  non  alios  adiungi'' 
probatae  iidei  uiros,  aut  certe  qui  de  sectis,  et  falsis  impijsque  opi- 
nionibus  non  aeque  suspecti  habeantur ,  et  existant  ^.  Sed  nimis  ego 
libere  de  tanta  re  iudico,  nisi  quod  (ut  ante*  dixi)  modeste  transigi 
negotium  ueHm.  Quod  acrius  urgere,  nihil  fortasse  sit  aliud,  quam 
irritare  crabrones'. 

Dominus  Ihesus  ad  gloriam  suam  consilia  nobis°  inspiret ,  quae 
mature  sanent  infirmos  et  grauiter  hic  affectos''  animos.  Ad  quam 
rem  uakle  conducent  haec  duo  Remouisse  concionatorem ,  Et  insti- 
tuisse  Episcopum  Viennensem'.     Viennae  Kal.  Aprilis.    1555". 

Seruus  in  Christo  indignus 
Petrus  Canisius. 

Dvews  (1.  c.)  dubitat,  an  Canisius  vere  huius  epistulae  auctor  sit;  nani  et  alias 
«luasdam  epistulas  exstare,  quae  Canisii  esse  tradantur,  sed  certe  eidem  suppositae 
sint.  Saepius  sane  accidit  ut  Societatis  hominibus  epistulae  supponerentur  vel  verae 
eorum  epistulae  ita  corrumperentur  et  turparentur,  ut  iam  sui  suorumque  auctorum 
omnino  dissimiles  essent.  Litterae  encyclicae  (ut  duo  tantum  exempLa  proferantur), 
quas  anno  1839  loannes  PhiUppus  Roothaan  Societatis  praepositus  generalis  ad  Socios 
dederat,  ad  aliud  quoddam  idque  insulsum  argumentum  detorsae  et  sub  nomine 
.allocutionis"  ab  eo  habitae  in  Germania  et  Hollandia  venditatae  sunt  ^.  Atque 
absurda  illa  epistuki ,  quam  a  P.  Guilielmo  Lamormaini ,  Ferdinandi  II.  confessario, 
8.  Aprilis  1625  ad  Socium  quendam  hildeshemiensem  missam  esse  falsissime  assere- 
bant  ^,  non  solum  superioribus  saeculis  compluries  a  protestantibus  typis  exscripta  et 
in  vulgus  sparsa  est,  sed  etiam  a.  18S9  a  paedagogo  quodam  germano  tamquam 
germaua  prolata  et  ad  invidiam  Societati  lesu  conciliandam  adhibita  est  ^.  Ut  auteni 
ad  hanc  nostram  epistulam  redeamus,  notatu  certe  dignum  est  eius  exemphx  in 
antiquis  protestantium  archivis  exstare  et  a  ministris  protestantibus  primum  typis 
exscripta  esse,  idque  in  eodem  opere  eademque  operis  parte ,  in  qua  et  subditiciam 


*  Quae  Giielph.  ''  Ifa  (ruelpJi.;  Tig.:  accedat. 

'  Suppletmn  ex  Guelpli.  ^  non  adiungi  alios  Guelpli. 

*  Guelph.  om.  ante.  ^  in  di  Kolen  blasen  Unsch.  N. 
^  Aut:  uobis;  vox  obscure  scripta ;  Unsch.  N.:  vnns. 

''  afflictos  Guclph.;  so  hart  bewegeten  Hertzenn  Unsvli.  N. 
'  den  Bischoff  zu    Wien   recht   abrichte  Unsch.  N. ;    einen   Bischoff  zu    Wien 
setzen  Versio  yuelph. 

^  Vide,  quae  dicentur  post  epistulain  ipsain,  p.  535. 


*  De  consiliariis  illis  vide  supra  p.  526. 

2  Cf.  /.  Alberdingk-Thijm  S.  J.,  Levensschets  van  P.  Joannes  Philippus  Koot- 
haan,  Generaal  der  Societeit  van  Jezus  (Amsterdam-Brugge  1885)  p.  105—107. 
270—272. 

'  Vide  M.  Reichmann  S.  J. ,  Die  Jesuiten  und  das  Herzogthum  Braunschweig 
(Freiburgi.  Br.  1890)  p.  28— 35.  Hisforisch-politische  Blaffer  CV  (Miinchen  1890),  328. 

*  Fecit  hoc  Fridericus  Koldeweij ,  gymnasii  brunsvicensis  director,  in  libello 
suo  „Die  Jesuiten  und  das  Herzogthum  Braunschweig"  (Braunschweig  1889)  p.  18 — 20. 


171.    Canisius  Martino  Cromer.    27.  Aprilis  1555.  535 

illam  Lamormainii  epistulam  iterum  ediderunt '.  Res  quoque  ipsae,  quae  scribuntur, 
et  verba,  quibus  enuntiantur,  aliquid  suspicionis  excitare  possunt.  Neque  tamen 
haec  tam  gravia  esse  mihi  videntur ,  ut  negare  audeam  epistulam  germanam  esse. 
Fieri  poterat,  ut  Canisius  aliquid  huiusmodi  Natali  et  Lainio  scriberet  italico  ser- 
mone  —  nam  etiam  ad  S.  Ignatiura  et  ad  Polancum  haud  raro  italice  scribebat  — 
utque  Augustae  per  legatum  vel  episcopum  labacensem  vel  alium  Societatis  amicum 
huius  epistulae  notitia  vel  exemplum  aliquod  ad  consiliarium  aliquem  vel  aulicum 
Ferdinandi  perveniret,  qui  clam  Lutheranismo  addictus  erat,  quique  versionem  epi- 
stulae  plus  minus  accuratam  confecerit  ac  cum  amicis  communicaverit. 

In  codice  illo  guelpherbytano  epistula  his  verbis  terminatur :  ^Viennae  Calend. 
April.  Anno  Chr.  1556";  et  in  „Unschuldige  Nachrichten"  :  „Viennae  Cal.  Aprilis 
1556".;  atque  etiam  exemplo  stugartiano  annus  1556  adscriptus  erat.  In  tigurino 
autem  apographo  verbis  „Viennae  Kal.  Aprilis."  annus  1555  altera  manu  ascriptus 
esse  videtur ;  certe  postea  manu  antiqua  deletus  est,  linea  inducta.  Dresdensi  autem 
exemplo  Kalendae  Apriles  a.  1555  ascriptae  sunt  ^,  idque  recte.  Nam  litterae  Canisii 
17.  Maii  1556  ad  S.  Ignatium  datae  ^  probant  Canisium  1.  Aprilis  1556  Pragae  fuisse, 
non  Viennae;  Kalendis  autem  Aprilibus  anni  1555  Viennae  morabatur  *.  Ac  men- 
sibus  Martio  et  Aprili  anni  1555  Canisius  id  egit,  ut  Phauserus  a  Ferdinando  ex 
aula  Maximiliani  expelleretur  ^.  Relegatus  est  in  Styriam  a  Ferdinando ;  sed  eodem 
anno  1555  iterum  a  Maximiliano  revocatus^,  et  ita  Canisii  conatus  ad  irritum  reci- 
derunt.  Si  igitur  Canisius  anno  1556  hanc  epistulam  dedisset,  priorum  illorum  cona- 
tuum  certe  mentionem  aliquam  fecisset. 

Quaestione  temporis  soluta  etiam  deiiniri  posse  videtur,  ad  quem  hae  litterae 
datae  sint.  Usque  adhuc  hoc  solum  ex  exemplis  manu  scriptis  cognitum  erat  datas 
esse  ad  „reverendos  patres"  sive  Societatis  lesu  sacerdotes  quosdam.  Cum  autem 
ex  epistula  ipsa  appareat  a  Canisio  eo ,  ubi  Ferdinandus  rex  degebat  —  degebat 
tunc  Augustae  Vindeh"corum  —  et  ad  sacerdotes  missam  esse  sibi  familiares,  regi 
pergratos,  religionis  studiosissimos,  cumque  aliunde  cognitura  sit  circa  idem  tempus 
Patres  Natalem  et  Lainiura  cura  loanne  Morono  cardinali  legato  Augustara  venisse, 
eiusdera  theologos  inter  comitia  futuros ,  dubiura  esse  vix  potest ,  quin  Canisius  (si 
reapse  hasce  litteras  dedit)  ad  duos  illos  patres  scripserit.  Atque  Societatis  lesu 
historiographi  gravissimi  referunt,  quo  die  Natalis  Augusta  Viennam  advectus  est 
—  erant  Kalendae  Maiae  — ,  eodera  contionatoreni  illum  Maximiliani  lutheranum 
Vienna  discessisse,  cuius  araandandi  causa  hae  datae  sunt  litterae  ''. 

171. 

CANISIUS 
3IARTOO  CROMER. 

Vieiina  27.  Aprilis  1555. 

Ex  autographis  (2",  p.  1,  et  4",  p.  1),  quae  sunt  in  cod.  cracov.  „Cromeri 
epistt."  n.  11.  et  387.     Quae  Canisii  nomen  primum  subscriptum  sequuntur  („Cate- 


'  Unschuldige  Nachrichten  1.  c.  p.  410—424;  inscripta  est  „Ein  jesuitischer 
Rathschlag  zum  Untergang  der  Protestanten ,  ex  MSto"  et  a  lesuita  quodam  (La- 
mormainii  nonien  prudenter  reticetur)  ad  alium  lesuitam  data  esse  dicitur  Praga 
8.  Aprilis  1628  (eo  nimirum  anno,  quo  epistula  illa  ficta  et  primum  edita  est;  cf. 
Reichmann  \.  c). 

^  Dretvs  1.  c.  p.  145  ^■'.  ^  Hae  infra  ponentur.  *  Cf.  supra  p.  524. 

'■>  Supra  p.  524—527.  «  Reimann  1.  c.  p.  9>o. 

■^  Orlandinii.-i  1.  c.  1.  15,  n.  28.  Sacchinm,  Can.  p.  100.  Plura  vide  infra, 
monum.  87. 


536  1^1-    Canisiiis  Martino  Cronier. 

chisticam  doctrinam"  etc.)  in  codice  quidem  ab  iis,  quae  antecedunt,  omnino  dis- 
iuncta  sunt,  neque  inscriptionem  habent,  nec  locus  nec  tempus  iis  ascripta  sunt: 
sed  consideranti  res,  quae  scribuntur,  atque  etiam  colorem  atramenti  et  rationem 
scribendi  diligenter  inspicienti  vix  dubiura  esse  potest,  quin  a  Canisio  litteris 
27.  Aprilis  1555  ad  Cromerum  datis  adiuncta  sint. 

Priorem  epistulae  partem  (usque  ad  ^Catechisticam"  etc.)  ex  autographo  primi 
ediderunt  Hipler  et  Zakrzcwski  in  „Hosii  Epistolis"  TI,  ]0'25. 

Episcopatum  sibi  gratidanti  rescribit ,  hniusmodi  Jionorrs  Sociefati  non  con- 
i-enire.  De  novo  pontifice  Marccllo  II.  gaudet.  Collegium  varmiense  commendat. 
Scandalum  Phanseri  contionatoris  mox  cessaturum  esse  sperat.  Catechismum  suum 
mittit  et  corrigi  cupit.     Hosii  et  Cromeri  scripta  2^ciit. 

lESVS 
Magnifice  Domine  Cromere  gratia  CHRISTi  nobiscum  aeterna. 

Hodie  literas  accepi  tuas,  quae  14  Februarij  scriptae  fuerunt, 
mihi  sane  quam  iucundae.  Quod  mihi  de  Episcopatu  gratularis,  nihil 
erat  necesse:  oblatum  hoc  onus  non  conueniebat  his  humeris,  et  illi 
qui  ex  professo  paupertatem  et  instituti  quod  nosti,  simplicitatem  esset 
amplexus.  Et  ut  maxime  par  essem  oneri  ferendo,  haud  expediebat 
tamen  has  instituti  nostri  quod  uixdum  est  cognitum  satis  orbi,  primitias 
talium  honorum  contrectatione  impurari.  In  sua  quisque  uocatione  ^ 
CHRISTo  tutissime  seruit.  Christo  gratias  ego  maximas  ago,  quod 
hac  me  tentatione  liberarit,  ita  ut  omnino  confidam  alium  hoc  loco 
Episcopum  breui  fore.  Ego  nunquam  ut  subirem  hoc  munus  consensi : 
sed  grata  est  tamen  quam  amice  obtulisti,  isthaec  gratulatio. 

De  Pontifice  facto,  si  famae  credendum  est,  Ecclesiae  et  bonis 
omnibus  gratulemur^:  talem  profecto  nauiculae  gubernatorem  tanta 
et  tam  diuturna  tempestas  requirebat.  Nosti  enim  satis  excultum 
praeclaris  dotibus  omnibus  Cardinalem  sanctae  f.  Habemus  e  Ger- 
manis  20  in  societate  nostra  Romae,  ut  non  sit  difficile  Coloniam  ex 
illis  in  Prussiam  deducerc,  si  Reuerendissimus  d.  Osius  ex  animo  urgere 
pergat  pium  hoc  quod  religiose  illi  commendasti,  institutum.  Vtinam 
in  vestris  conuentibus  abstergatis  notam,  qua  coeperunt  apud  exteros 
laborare  Poloni,  de  Sectae  scilicet  flagranti  amore  ac  studio.  Quod 
autem  nouum  Euangelistam  nominas^,  dolent  hic  quidem  boni  non 
illum  semper  optima  docere,  sed  sperant  tamen  breui  scandalum  hoc 
desiturum :   quamquam  peius  audiat  ille,  quam  fortasse  res  postulet  ^. 


'  1  Cor.  7,  20. 

^  Marcellus  Cervinus,  cardinalis  tituli  „sanctae  crucis",  9.  Aprilis  1555  pon- 
tifex  electus  et  Marcellus  II.  vocatus,  1.  Maii  eiusdem  anni  exstinctus  est. 

'  loannem  Sebastianum  Phauser,  Maximiliani  rcgis  contionatorem. 

*  Ipse  Ferdinandus  rcx  saepe  multumque  elaboravit,  ut  Phauserus  ad  catho- 
licam  religionem  rediret  vol  saltom  a  Maximiliano  officio  contionatoris  privaretur; 
at  ineunte  demum  anno  1560  a  Maximiliano  dimissus  est,  et  anno  1569  Lauingae, 
ubi  parochum  et  decanum  lutheranum  agebat,  apoplexia  correptus  decessit  {Beimann 
1.  c.  p.  9— 36.  Melch.  Adanins ,  Vitae  Gormanorum  Thoologorum  [ed.  3.  Franeofurti 
ad  Moenum  1705]  p.  198—199). 


27.  Aprilis  1555.  537 

Dominus  aperiat  magnatum  oculos,  ut  Christi  causam  ex  animo  curent. 
et  seipsos  uideant,  qui  alienis  malis  non  tanguntur.  Viennae  raptim 
27  Aprilis   1555. 

Seruus  in  Cliristo  indignus  Canisius. 

Catechisticam  doctrinam  Kex  noster  edidit  ^  de  qua  tuum  audire 
iudicium  uelim  grauiss.  uir,  ut  quae  desiderari  posse  censueris,  ali- 
quando,  si  recognoscendum  praecipue  sit  opus,  corrigantur  aut  com- 
pleantur.  Ea  enim  in  re  que  CHRISTI  gloriam  et  fidei  asserendae 
causam  summopere  tangit,  Regem  libenter  admonemus.  Mitto  igitur 
pro  munusculo  libellum  hunc,  et  vt  boni  consulas  precor,  ac  vicissim 
ut  Osij  laudatiss.  Episcopi  scripta  ^  nobis  communices  opto  uehementer. 
Tum  quae  superioribus  annis  a  pietate  tua  conscripta  sunt,  quia  lectu 
digna  esse  noui,  videre  quidem  aueo,  petere  tamen  uix  audeo,  utpote 
tum  meae   exiguitatis   conscius,   tum  tuae   dignitatis   probe   memor^. 

^  Editioni  principi  ^Summae"  canisianae  hic  est  titulus:  „SVMMA  DOC- 
TRINAE  '  CHRISTIANAE.  |  Per  Qncesfiones  tmdita,  ef  in  isiiin  Christiame  pue- 
rifice  nuc  j)ri-  !  nmm  edifa.  \  lussu  &  authoritate  Sacratissimaj  Rom.  Hung.  Bo- 
hem.  &c.  Regiaj  Maiest.  Archiducis  Austri»,  &c.  EDICTO  RE(4I0  CAVTVM 
est,  vt  hic  libellus  solus,  prietermissis  reli-  \  quis  Catechismis,  per  omnes  Austrise 
Infe-  rioris  Prouincias ,  &  Goritia;  Comitatum  |  in  scholis  ciim  priuatis  [sic]  tum 
publicis  prsele-  i  gatur  &  conseruetur :  Atque  a  nullo  Typo-  grapho  aut  Bibliopola, 
inuito  Michaele  \  Zimmermanno,  intra  decen-  nium  denuo  excudatur,  [  aut  excusus 
vendatur."  Locus  et  annus  non  indicantur.  8°;  ff.  193  signata  et  9  (8  in  initio 
et  1  in  fine)  non  signata ;  4  figurae  in  lignum  vel  plumbum  incisae ;  folium  titulare 
sequitur  edictum  Ferdinandi  I.  (cf.  supra  p.  522')  et  conspectus  rerum ;  in  fine  libri 
(f.  193* — 193'')  20  ^Errata".  Copiosius  haec  editio  descripta  est  in  ediforis  „Kate- 
chismen"  etc.  p.  28 — 49.  Cuius  exempla  exstant  Londini  in  musaeo  britannico. 
Lovanii  (V.  P.  VI,  23),  Friburgi  Brisgoviae,  Viennae  (Theol.  past.  I,  324),  Monachii 
(Theol.  past.  18)  in  bibliothecis  academicis  earum  civitatum,  Ratisbonae  in  biblio- 
theca  provinciae  (Past.  209) ,  in  monasterio  0.  S.  B.  gotvicensi  (Gottweig,  XXXIII, 
K  26^),  in  canonia  ordinis  praemonstratensis  pragensi  (Strahov,  B.  J,  X,  3).  Eodem 
anno  1555  secunda  ^Summae"  editio  facta  esse  videtur.  Cui  quidem  titulus  est 
idem  ac  principi,  if.  signata  192,  ^errata"  tantum  8;  cf.  nKatechismen"  p.  71'.  Po- 
steriores  Summae  editiones  in  hoc  opere  accurate  describere  non  vacat.  Earum  aliquae 
in  ^Katechismen"  adumbratae  sunt ;  ceterae,  si  Deo  placebit,  in  peculiari  libro  descri- 
bentur,  quo  catechismi  canisiani  historia  quaedam  proponetur. 

-  Haec  Hosii  opera  tunc  prelum  iam  subierant:  a)  „In  Psal  |  mvm  Quinqvage 
simum  Paraphrasis  Stanislai  j  Hosij ,  carmine  conscripta  ...  [In  folio  paenultimo :] 
Cracouiae  ex  aedibus  Hieronymi  Vietoris.  Anno  M.  D.  XXVIIj."  8°  ff.  12.  b)  ,Con- 
fessio  Fidei  Catholicae  Christiana  Au  thoritate  Synodi  prouincialis  quae  habita 
est  Petr  |  couiae  Anno  M.  D.  LI.  Mense  lunio  aedita:  Praesidente  Reiieren- 
dissimo  in  Christo  Patre  Domino  dno  Nicolao  Dei  gratia  Ar  \  chiepiscopo  Gnes- 
nensi  Legato  nato  et  regni  primate.  Pars  Prior.  Cum  Gratia  et  Priuilegin 
S.  R.  M.  Cracoviae.  Anno  M.  D.  LIIL  [Fol.  239:]  Craccoviae,  In  Officina  Hae- 
redum  Marci  Scharffenberger  Ciuis,  ac  Bibliopolae  Cracouien."  4"  ff.  7,  239,  13. 
[Theod.  Wierzhowski ,  Bibliographia  Polonica  XV  ac  XVI  ss.  III  [Varsoviae  1894], 
33—34;  I  [Varsoviae  1889],  31). 

^  Cromerus  praeter  quattuor  colloquia,  dc  quiltus  supra  p.  516 ^,  iam  10  fere 
poemata  et  orationes  latinas  evulgaverat,  quae  aut  ipse  composuerat  aut  ex  graeco 
verterat,  v.  g.   „De  splendidissimo  Christi  lesu   triumpho  carmen"   (Cracoviae  1533. 


538  l''''^-    Stanislaiis  Hosius  Canisio. 

Doniinus  lESYS   cura  tua   succurrat   patriae   laboranti,    et  Religionis 
statum  labentem  erigat. 

Jdem  tuus  in  Christo  seruus 
Canisius. 

Magnifico  Doraino  Martino  Cromero,  Regi  Poloniae  a  secretis, 
obseruando  Patrono.    Cracouiae\ 

STAXISIiAUS  HOSItJS, 

cpiscopus  varmiensis  et  imperii  princeps, 

OANLSIO. 
Heilsberga  *  11.  3Iaii  1555. 

Ex  opere  ^Stanislai  Hosii  Epistolae"  II,  1041 — 1042;  ubi  asseritur  epistulam 
archetypam,  Hosii  manu  subscriptam,  in  „ai'chivo  privato  romano"  exstitisse;  postea 
Roma  alio  asportatam  esse  audivi. 

Primum  typis  exscripta  est  in  „PaMoralblatt  fiir  die  Diocese  Ermland"  1886, 
Nr.  105. 

Quanti  Canisimn  faciat.  Rogat  etim ,  iit  decem  Socios  ad  se  mittendos  curet. 
De  Fricii  libro  „De  ecclesia"  scripto.  Num  contra  eum  aliquem  lihrum  in  lucem 
emittere  conveniat ,  et  qualem.  Aliqua  contra  Fricium  a  se  scripta  Canisio  reco- 
gnoscenda  mittit.     Acta  elbingensia  mittit. 

S.  P.  Cum  ex  liis ,  quae  mecum  coram  egit  Martinus  Cromerus 
veteri  mihi  necessitudine  coniunctus,  qui  mihi  litteras  etiam  tuas  ad 
se  scriptas  ostendit^,  tum  ex  his,  quae  scripsit  ad  me  Fredericus 
Staphilus  ^,  et  qui  vir  esses  et  quanta  tuae  voluntatis  in  me  propen- 
deres  inclinatione ,  cognovi.  Ego  vero,  etsi  te  de  facie  non  novi, 
non  possum  tamen  talem  virum  non  plurimi  facere,  qualem  ab  his, 
quorum  apud  me  testimonium  habere  merito  pondus  debet,  praedicari 
audio.  Atque  utinam  cuius  tu  societatis  es,  ex  ea  possem  aliquos  nan- 
cisci:  tibi  similem  quempiam  sperare  non  audeo,  sed  contentus  eo  tamen 
forem,  qui  quam  proxime  ad  te  accederet.  Nam  haec  dioecesis  mea, 
si  quae  alia,  talium  virorum  vehementer  indigere  videtur.    Curaveram 


Prior  ejyistulae  pars  lianc  inscriptionem  hahet. 


1534) ,  „D.  loannis  Chrysostomi  Orationes  Octo  .  .  in  Latinuni  versae"'  (Moguutiae 
1550).  Atque  hoc  anno  1555  Basileae  e  typographia  loannis  Oporini  primum  prodiit 
praeclarum  Cromeri  opus  historicum  „De  origine  et  rebus  gestis  Polonorum"  {Eich- 
horn,  Kromer  p.  100—105.  A.  Thiel,  Kirchenlexikon  in  v.  Cromor  III,  1198-1199. 
Wierzhowski  1.  c.  II,  60;  III,  39;  I,  29). 

'  Heilsberg  (Helspergk,  Hylczberg,  nunc  civitas  regni  borussici)  sedes  erat 
opiscoporum  varmiensium. 

-  Has  vide  supra  p.  509—511.  513-516.  535—538. 

*  Litteras,  quas  Staphylus  16.  Februarii  1555  Nissa  dedit,  significare  videtur; 
quae  sunt  in  ,//o.sv7  Epistolis"  II,  511—512;  earum  pars  posita  est  supra  p.  487—488. 


11.  Maii  1555.  539 

Cromero  nostro  sexaginta  aureos  Hungaricos  numerari  Cracoviae, 
quos  in  urbem  transmitteret,  sed  fecerat  is  me  suis  literis  certiorem, 
prius  ad  Pontificem  ea  de  re  scribendum  esse,  quam  eo  pecunia  trans- 
mitteretur.  Quod  a  me  ita  factum  est :  scripsi  et  ad  Pontificem  ^  et 
ad  Cardinalem  Puteum  et  ad  alios  nonnullos,  responsum  hactenus 
nullum  accepi.  Quaeso  te,  velis  me  adiutum,  ut  aliquos  de  societate 
vestra  habere  queam:  magno  me  abs  te  beneficio  affectum  interpre- 
tabor.  Xam  cuius  hic  opera  recte  uti  possim  in  revocandis  ad  uni- 
tatem  ecclesiae  his,  qui  temere  segregaverunt  semetipsos,  neminem 
habere  videor.  Mihi  quidem  voluntas  prompta  non  deest  ad  ea  quae 
sunt  muneris  mei  praestanda,  sed  peccatis  meis  factum  est,  ut  hac- 
tenus  conatus  mei  mihi  parum  successerint.  Ubicunque  loci  tibi  visum 
fuerit  pecuniam  insumptam  his,  quos  mitti  mihi  velim  decem  numero, 
si  fieri  possit,  numerandam  curabo.  Posteaquam  vero  Cracoviam  Deo 
bene  iuvante  venerint,  accipient  ibi  quoque  pecuniam  tantam,  quanta 
ad  reliquum  itineris  conficiendum  visa  fuerit  necessaria.  Cum  autem 
praesentium  illorum  dabitur  potestas,  providebitur  a  me  diligenter, 
ne  quid  eis  desit  rerum  omnium  et  ad  victum  et  ad  amictum  per- 
tinentium. 

Ostendit  mihi  praeterea  Cromerus  noster,  quae  scripsisti  de  Fricio, 
de  quo  recte  iudicasse  videris  ^.  Contra  quem  autem  librum  apologiae 
istae  conscriptae  sint,  puto  te  non  ignorare  ^.  Nunc  abs  te  dari  mihi 
consilium  peto,  num  apologiis  eius  respondendum  aliquid  esse  censeas, 
nec  ne.  Quodsi  respondendum  censueris,  num  ad  omnia,  aut  ad  quae 
potissimum.  Duo  praecipue  urget :  unum  ut  laicis  de  causa  fidei  iudi- 
care  sit,  in  quo  mihi  permultum  esse  positum  videtur:  alterum  levius 
videri  posset  ac  forse  silentio  praeteriri,  nisi  plus  haberet  in  recessu 
quam  quantum  exhibetur  prima  fronte  '^.  Nam  homini  seipsum  nimio 
phis''  amanti  nil  placet,  quod  ad  catholicam%  nihil  contra  non  cum- 
primis  gratum  est,  quod  ad  schisma  pertinere  videtur,  cuius  defen- 
dendi,  quoties  se  offert,  nullam  occasionem  praetermittit.  Nihil  enim 
agit  in  toto  eo  libro,  quem  scripsit  de  ecclesia,  quam  quod  recepta 
ecclesiae  dogmata  si  minus  convellere,  certe  in  dubium  revocare,  con- 


Sic  etiani  infra ;  supiAendnm  esse  videtiir:  religionem  vel:  fidem  vel:  ecclesiam. 
Correxi  ex  nimis  plus. 


^  Litterae  Hosii  hac  de  re  Heilsberga  28.  laniiarii  1555  ad  lulium  III.  datae 
exstant  inter  ^Hosil  Epistolas"'  II,  501 — 502. 

2  Y.  supra  p.  510—511. 

^  Contra  „Confessionem"  Hosii  scripta  erant;  cf.  Hosii  epistulam  Heilsberga 
26.  lanuarii  1555  ad  Albertum  Kijewski  missam,  in  ^Hosii  Epistolis"   II,  501. 

*  Fricius  postulabat,  ut  laicis  calix  sacer,  sacerdotibus  matrimonium  con- 
cederetur,  et  ut  in  missae  sacrificio  sermo  patrius  adhiberetur.  Quae  Hosius  „Dia- 
logo"  refutavit,  Dilingae  anno  1558  primum  edito  {Ant.  Eichhorn,  Der  ermlandische 
Bischof  und  Cardinal  Stanislaus  Hosius  I  [Mainz  1854],  286—289). 


540  1^^-    Canisiiis  Wiclinianno  van  dcn  Bergli. 

traria  vero  stabilire  modis  omnibus  conatur.  Quaeso  te,  veruni  atque 
internum  iudicium  uti  mihi  tuum  perscribere  ne  graveris.  Tnterea 
autem  mitto  tibi,  quae  scripta  sunt  a  me  contra  id,  quod  ab  eo  as- 
seritur,  iudicium  de  causa  fidei  etiam  ad  laicos  pertinere  ^.  Si  tibi  non 
fuit  molestum  legere,  quae  scripsit  contra  catholicam  Fricius,  spero 
etiam  minus  fore  molestum,  ut  quae  pro  illa  scripta  sunt  a  nobis,  legas : 
simul  si  quid  addendum,  detrahendum  aut  corrigendum  esse  putes, 
libere  iudicium  ad  me  tuum  perscribas.  Litteras  autem  ad  Cromerum 
nostrum  dabis,  qui  facile  curabit  ad  me  citra  ahquam  moram  per- 
ferendas.  Mitto  etiam  quae  Elbingii  sunt  acta  per  me  ante  biennium, 
ut  quantum  laboris  a  me  susceptum  fuerit  cognoscas,  nullo  tamen 
profectu  -.     Deus    te   servet  incolumem ,    frater  in  Christo  charissime, 

quem  ut  pro  me  quoque  sedulo  preceris,  rogo\ 

Viro  pio  cumprimis  et  docto  Petro  Canisio  de  Societate  lesu, 
S.  Theologiae  professori,  fratri  in  Christo  charissimo  et  multum 
honorando. 

173. 

CANISIUS 
WICHMAXXO  TAX  DEX  BERGH. 

consuli  novioniagensi. 
VieTina  23.  3Iaii  1555. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2**:  pp.  3) ;  in  p.  4.  antiqua  manu.  quae  Canisii 
ipsius  esse  videtur,  scriptum  est:  „Exemplum  literarum  ad  Consulem  Nouiomagensem 
pro  Jesu  societate."  Hoc  igitur  exemplum  Canisius  ipse  Coloniam  ad  P.  Leonardum 
Kessel  misisse  videtm-.     Est  in  cod.  colon.   ^Epistt.  ad  Kessel.  I." 

Ex  eodem  exemplo,  quod  tunc  Coloniae  in  archivo  gymnasii  ^tricoronati"  S.  J. 
exstabat,  epistulam  primus  edidit  Reiffenberg  1.  c.  p.  47—48.  Inde  transcripta  est 
in  ^Cartas  de  San  Ignacio"  VI,  651 — 654. 

Queritur,  quod  senatus  noviomagensis  Societatem  urbe  prohibeat.  Id  senatui 
dedecori  fore,  cum  et  Societas  summis  viris  ipsique  ecclesiae  p)t'obata  sit  et  com- 
plures  Sori/  saiif/idne,  civitate ,  meritis  parentmn  Neomago  sint  iuncti.  Rafiones  in 
senatus  (tci-nh)  iilliitfa^  refclUt ,  imprinm,  quod  Socii  bona  civium  captent,  oneri  iis 
forent,  multi  iani  adsint  ccclesiastici .  Immerito  impediri,  qni  caeJestia  prarhmfibus 
terrena  dare  velint.     Deunt  id  puniturum. 


Hic  in  archetypo  lociiin,  tempus,  Canisii  nomen  posita  esse  pufo. 


•  Hosius  Fricium  in  altera  etiam  ^Confessionis"  suae  parte  refellere  volebat: 
quae  anno  1557  Moguntiae  ex  typographia  Francisci  Beheni  primum  in  lucem  prodiit 
(Hosii  Epistolae  II,  537.  1007.    Eichhorn  1.  c.  p.  224—225). 

2  Hosius  anno  1553  cum  Elbingensibus  (Elbing,  civitas  regni  Poloniao ,  nunc 
Borussiae)  diligentissime  quidem ,  sed  frustra  egerat,  ut  sacram  eucharistiam  sub 
una  specie  acciperent  ac  schismate  abiecto  sibi  episcopo  suo  obtemperarent.  Haec 
„acta"  ipse  postea  conscripsit  et  amicis  misit.  Typis  exscripta  sunt  in  ,,D.  Sfa- 
nislai  Hosii  operum  Tomo  secundo"    (ed.  Stan.  Rcsciiis ,  Coloniae  1584)    p.  70—81. 


23.  Maii  1555.  541 

lESVS 
Gratia  domini  lESV  nobiscum  aeterna. 

Perlatum  huc  est  triste  nuntium,  optime  Vichmanne  Consul  ^,  non- 
nullos  qui  lESV  societati  nomen  dederunt,  male  isthic  audire,  vestri- 
que  Senatus  sententia  tractari  durius  ac  laedi  ^.  Facit  hoc  Sathan 
opinor,  qui  bonis  bonorum  conatibus,  praesertim  quibus  Christi  gloria 
et  salus  proximi  promouetur,  ex  professo  quibus  maxime  viribus  et 
artibus  potest,  per  quoslibet  etiam  gaudet  aduersari,  atque  detrahere 
contendit  ^. 

Tua  vero  prudentia  consideret  quaeso ,  quam  indigne  tiat ,  vt 
maleuoli  nescio  qui,  authoritate  vestra  ad  bonorum  vel  contemptum, 
vel  iniuriam  abutantur.  Perpende  recta  tecum,  quid  incommodorum 
adferat  secum  isthaec  severitas,  imminuit  Senatus  vestri  authoritatem 
apud  Catholicos,  Remp:  vestram  in  suspicionem  grauem  adducit,  quae 
bonos  reijciat,  pietatem  impediat,  ac  laedat  innocentes.  Nota  est  ex- 
teris  Societas  nostra,  quae  tantum  fidei  et  authoritatis  apud  optimos 
Principes,  apud  nobilissimas  prouincias  nationes  ciuitates  inuenit,  vt 
quorundam  obtrectationibus ,  calumnijs,  iniurijs,  exerceri  probari  et 
illustrari  possit,   in  pietatis  autem  promouendae    atque  charitatis  de- 


1  „De  functie  van  Burgermeester  is  binnen  Nijmegen  van  de  oudste  tijden  af 
eene  Commissie  uit  den  Raad  voor  den  tijd  van  een  jaar,  in  welken  Raad  de  eerste 
regeerende  Burgermeester  praesideert" :  loh.  Smctiiis ,  Chronijk  van  de  Stad  der 
Batavieren  (Nijmegen  1784)  p.  247  ^ 

2  P.  Leonardus  Kessel  anno  1554,  ut  niultis  satisfaceret ,  Colonia  Neomagum 
venerat  ibique  animarum  fructum,  qualem  nuspiam  antea,  collegerat.  Ibidem  Ca- 
nisii ,  quam  supra  scripsimus ,  matertera  peramplum  cum  area  domicilium  Societati 
obtulerat  eamque  legationem  sub  initium  anni  1555  coram  magistratibus  arbitrisque 
confirmaverat,  fratris  maxime  repugnantis  assensum  mercata  aureis  quingentis.  At 
re  divulgata  obstrepuerunt  primores  quidam  parum  catholici,  murmurarunt  et  coeno- 
bitae  nonnulli,  donec  senatus,  ne  maiores  turbae  nascerentur,  Kesselium  urbe  ex- 
cedere  iuberet.  Is  tunc  Colonia  redierat ,  ut  benefactrici  adesset  moribundae.  Ac 
postea  refellit  quidem  calumnias  coram  senatu  universo  ac  diplomata  etiam  sum- 
morum  pontificum  evolvit,  sed  frustra  {Orlandinus  1.  c.  1.  15,  n.  28.  Reiffenherg 
].  c.  p.  45—46).  Senatus  decretum  sic  proponit  loannes  Smetius  (Smith)  Calvini- 
starum  minister  neomagensis,  ex  archivo  civitatis  haustum :  ,Na  dat  eenige  (die  zig 
Jesuiten  lieten  noemen)  binnen  de  Stad  Nijmegen  allengskens  waaren  ingesloopen, 
en  zig  onderstonden,  zoo  in  't  heimelijk,  als  in  't  openbaar,  de  preek  te  hooren  ,  en 
ook  in  ettelijke  kerken  zelfs  dienst  te  doen,  daar  nevens  eenige  conventiculen  te 
houden,  om  daar  door  't  zaad  van  tweespald  beter  te  zaaijen,  en  te  gelijk  ettelijke 
erfgoederen  aan  zig  te  werven,  zoo  hebben  de  Raaden  van  Nijmegen  deze  nieuws 
ingeslopene  Jesuiten  uit  haare  Stad  gebannen ,  en  door  een  Roeij-drager  den  weet 
gedaan,  dat  sij  zich  eerstdaags  uit  de  Stad  zouden  begeven"  (1.  c.  p.  125).  Idem 
decretum  „ex  collectaneis  Gerardi  Canisij ,  Consulis  eo  tempore  Neomag."  iam  diu 
ante  Smetium  ediderat  Arnoldus  van  Slichtenhorst ,  iuris  consultus  gelrus,  ex 
eiusque  libro  merito  conici  posse  videtur  Smetium  aliquam  decreti  particulam 
omisisse;  quam  infra  suo  loco  proponam  (XIV  Boeken  van  de  Geldersse  Geschie- 
denissen,  door  Arend  van  Slichtenhorst  [T'  Arnhem  1654]  p.  486 — 487). 

^  Schntjes  asserit  senatum  2.  lanuarii  1555  Societatem  Neomago  pellore  sta- 
tuisso  (1.  c.  p.  267). 


542  1"3.    Canisius  Wichmanno  van  den  Beigh. 

clarandae  studio  vinci,  opprimi  et  expugnari  non  possit,  Christo  lESV 
suis  patrocinante. 

Quapropter  etsi  nobis  gloriae  magis  quam  ignominiae  verti  posse 
conlidam,  quod  ita  leuiter  aduersus  nostros  decernitur,  tamen  et  uestro 
et  Senatus  et  patriae  nomine  doleo,  tam  parum  agi  candide  cum  ijs. 
quos  Nouiomagi  non  dicam  tollerari  sed  etiam  lionorari  decebat.  Nec 
enim  ignoratis  qui  et  quam  multi  in  Rep:  vestra  nati ,  educati ,  ver- 
sati,  uobis  etiam  sanguine  coniuncti,  nunc  vero  Societati  huic  adscripti 
duce  Christo  simus.  Itaque  si  non  propter  communem  patriam,  si 
non  propter  parentum  et  amicorum  nostrorum  in  Remp:  vestram  me- 
rita,  si  non  propter  veteris  amicitiae  et  sanguinis  firma  foedera,  saltem 
ob  hoc  ipsum,  quia  ciues  vestri  sumus,  erimusque  semper,  vni  propter 
multos  parcere,  et  non  solum  indulgere  si  opus  fuisset,  sed  etiam  ad- 
esse  et  praeesse  et  prodesse,  quae  vestra  debet  et  solet  esse  pru- 
dentia  aequitasque,  potuissetis. 

In  procliui  est  quae  recte  pieque  geruntur  in  suspicionem  rapere, 
semperque  mundus  in  deteriorem  partem  accipit,  conuellit,  deprauat, 
religiose  dicta  facta  et  instituta  ^.  Sed  credat  mihi  velim  sapientia 
tua,  fortunas  vestras  non  appetimus,  qui  reHnquimus  propter  Christum 
omnia,  non  insidiamur  aliorum  bonis,  aedibus,  possessionibus,  qui  di- 
uitias  nostrae  salutis  in  paupertatis  arce  sancta  constituimus ,  non 
cupimus  vestram  grauare  Remp:,  sed  peccatorum  oneribus  praegrauatas 
conscientias  releuare,  Christo  auxiliante:  non  solliciti  sumus  in^  cor- 
rogandis  isthic  eleemosinis,  sed  dare  spiritualia,  bene  mereri  de  patria, 
consolari  afflictos  animos,  pios  prouehere,  Remp:  veris  dei''  donis 
aeternisque  bonis  augere  in  Christo  desideramus. 

Habetis  in  eodem  studio  exercitatos  forte  homines,  et  vtinam 
plures  melioresque  haberetis  hoc  tempore,  sed  mihi  nequeo  persuadere, 
idcirco  quia  multi  vnum  idemque  profitentur,  inutiles  et  prohibendos 
excludendosque  videri  illos,  qui  beneficium  oflferunt,  qui  in  arte  sua 
non  minus  quam  reliqui  periti  atque  exploratae  fidei  sunt,  qui  tum  ab 
eruditionis,  tum  a  pietatis  et  virtutis  suae  argumentis,  si  non  vobis, 
tamen  et  doctissimis  et  celeberrimis  et  optimis  viris  passim  compro- 
bati  sunt,  qui  totius  itidem  Ecclesiae  testimonium  ac  sacrosanctae 
Apostolicae  Romanae  Sedis  non  violandam  authoritatem  pro  se  pro- 
ferunt  ostonduntque. 

Absit  igitur  temeritas  vir  sagacissime,  de  bonis  non  ita  pessime 
sentiamus,  oblatam  non  recusemus  gratiam,  facessant  priuati  affectus. 


de  Reiff.  ''  verae  fidei  Rciff. 


*  Slichtenhorst  refert  in  senatus  decreto  has  etiam  rationes  prolatas  esse ,  ol) 
quas  Noviomagenses  Societatem  admittere  non  possent:  ,Dat  sy  mede  meer  Geeste- 
lijkheids  hadden  dan  sy  vouden  ofto  onderhouden  moghten,  ende  de  gemeyne  burg- 
heren  en  doorgaens  schaemele  ingezeetene  niet  hoogher  behoorden  belast  en  wt- 
gemergheld  te  wordeir  (1.  c.  p.  487).    Chirum  est  Canisium  has  rationes  iiic  refellere. 


23.  Maii  1555.  543 

vbi  non  de  meo  et  tuo,  sed  de  CHRISTI  lESV  Opt:  Max:  gloria  pro- 
paganda,  de  conscientijs  miseris  recreandis,  de  fidis  operarijs  in  messeni 
desertam  introducendis  recipiendisque  agitur. 

Interim  pro  tua  aequitate  statuas  licet,  sintne  prohibendi',  qui 
cum  possint,  de  nostris  etiam  velint  bene  mereri,  vt  illis  tribuant 
temporalia,  a  quibus  magno  cum  foenore  tum  sibi,  tum  toti  ciuitati 
uestrae  spiritualia  conferri  posse  sentiunt  ^.  Sis  ipse  ludex,  deceatne 
voluntatem  amici  extremam,  preces  morientis  pias  et  sedulas  negli- 
gere.  Cogites,  quam  facile,  quam  turpiter,  quam  infoeliciter  fere 
dilabatur  quod  male  paratur:  memineris  illius  pietatis,  quam  a  reli- 
giosis  parentibus  ac  maioribus,  haereditario  quasi  iure  acceperis,  quid 
illi  te  Senatumque  uestrum  exemplo  suo  admoneant,  vel  me  tacente 
perspicuum  est.  Veniat''  in  mentem  quam  tibi  familiaeque  tuae  sit 
futurum  honorificum  amare  et  conseruare  Christi  familiam,  quae  tuos 
etiam  liberos,  vicinos,  amicos  et  ciues  omnes  docere  pietatem  et  multis 
modis  illustrare  possit.  Illudque  postremo  vt  cures,  obtestor,  vir 
amicissime,  ne  dum  fortunarum  rationem  habere  uis,  et  liberis  metuis, 
veras  quae  in  CHRISTO  sunt  opes  amittas,  teipsum  cum  liberis  perdas 
et  ex  diuite  miser  fias,  iusto  DEI  iudicio  ^. 

Meum  fuit  admonere,  rogare,  instruere:  si  quod  charitate  huc 
impellente  feci  gratum  erit,  duplices  CHRISTO  et  tibi  debebo  gratias : 
Sin  minus,  veritatis  et  patriae  iuuandae  causa  me  sinam  in  CHRISTO 
periclitari.  Is  mentem  humanitati  tuae  sanam  et  in  priuatis  publicis- 
que  consilijs  diuinitus  illustratam  adesse  concedat.  Viennae  23  Maij 
1.5.55. 

Seruus  in  CHRISTO 

Petrus  Canisius 

Nouiomagus,  Doct. 

Theologus  de  lESV 

societate. 

Inscriptio  huius  epistulae  non  superest.  Ex  ipsa  epistula  hoc  tantum  cogno- 
scitur  Wichmanno  consuli  neomagensi,  qui  Canisio  amicitia  atque  etiam  (ut  videtur ) 
sanguine  iunctus  erat ,  eani  inscriptam  fuisse ,  nec  plus  a  Reifienhergio  positum 
est.     Wichmanno    huic    cognomen    ^Busaeo"    sive    ^Buys"    fuisse    Kok'-\    van    deii 


proscribendi  Reiff.  ^  Yeniat  tibi  Reiff. 


^  „Si  nos  vobis  spiritualia  seminavimus,  magnum  est,  si  nos  carnalia  vestra 
metamus?"   (1  Cor.  9,  11.)     Cf.  Rom.  15,  27. 

^  Has  minas  haud  dubius  rerum  eventus  comprobasse  fertur:  „Nam  et  consulis, 
qui  Senatui  fuerat  autor"  Kesselii  expellendi ,  ,.gemina  proles  in  rixa ,  atque  alter- 
catione  mutua  se  caede  necauit,  liberorum  necem  cita  parentis  subsecuta  niors  est : 
et  qui  sententiam  audax  pronuntiarat  edicti,  lenta  febre  correptus  in  diuturnae  tabis 
aerumnas  atque  languorem  sensim  decidit  summa  cum  desperatione  salutis  {Orlaii- 
dinus  1.  c.  1.  15,  n.  29). 

'  Vaderlandsch  Woordenboek.  Negende  Deel  (Tweede  Druk ,  Te  Amsterdam 
1788)  p.  51. 


544  l^"^-    Caiiisius  S.  Igiiatio. 

Beryh  ',  Schutjes^  asserunt;  nec  tameu  quisquam  eorum  itl  probat;  neque  in 
antiquis  tabulis  invenitur  Wicbmannum  Busaeum  ullo  tempore  consulem  neoma- 
gensem  fuisse  *.  At  in  *codice  accepti  et  expensi  ab  urbe  neomagensi  a.  1555  (rSte- 
delijk  Kekenboek"),  qui  in  arcliivo  eiusdem  urbis  asservatur,  baec  leguntur:  „Fre- 
derick  Viersz  gewest  mit  onse  liurgemeesters  Bymelbercli  ende  Wicbman  van  den 
Berch  toe  Arnhem,  doe  sy  aldaer  geschickt  warden  aengaen  den  toll  toe  Herwarden." 
Haec  verba  clare  ostendunt  anno  1555  non  Wichmannum  Busaeum,  sed  Wich- 
raannum  van  den  Bergh  alterum  ex  duobus  consulibus  rem  publicam  neomagensem 
gerentibus  fuisse,  et  huic  Canisium  scripsisse  ^  Ex  aliis  eiusdem  archivi  codicibus 
cognoscitur  Wichmannum  van  den  Bergh  etiam  annis  1552,  1554,  1557,  1560  ideni 
raunus  gessisse  et  ab  anno  1547  usque  ad  1564  continenter  e  scabinis  urbis  fuisse  ^. 
Familiam  van  den  Bergh  Cauisiis  propinquam  fuisse  iam  vidimus  supra  p.  116-. 
Wichmannus  hic  van  den  Bergh  uxorem  duxit  Elisabetham ,  filiam  Ottonis  Kanis, 
quaestoris  neomagensis  et  fratris  lacobi  Kanis,  qui  pater  erat  Petri  nostri  Canisii ''. 
His  Canisii  litteris  nonnullorura  Neomagensium  animi  commutati  esse  videntur.  Nam 
FoJancHS  Koma  31.  Martii  1556  ad  P.  Leonardum  Kessel  scripsit:  ^De  Novioma- 
gensibus  agetur  postea.  Inde  [i.  e.  Colonia]  enim  gradus  fiet  ut  Noviomagum  et 
in  alia  loca  collegia  mitti  possint  temporis  successu."  ' 

174. 

CANISIUS 
J^AXCTO  IGlfATIO. 

rraga  15.  lulii  1555. 

Ex  autographo  (2°;  pp.  3;  in  p.  4.  inscr.  et  pars  sig.) ;  multa  lineis  et  nu- 
raeris  signata  sunt;  quod  aut  ipse  S.  Ignatius  aut  Polancus  secretarius  fecisse 
videtur,  quo  facilius  epistula  rescribi  posset. 

Versio  latina,  aliquantulum  manca  et  saeculo  XVII.  scripta,  est  in  cod.  raonac. 
,Lat.  1606"  f.  138'^— 139"  \ 


Antiqua  haec  versio  infra  (ex  apographo  P.  Flor.  RiessJ  ponetar. 


'  Het  Nijmeegsche  Geslacht  Kanis  p.  18. 

-  Geschiedenis  van  het  Bisdom  's  Hertogenbosch  V,  267.  Van  den  Bergh  et 
Schutjes  fortasse  hac  in  re  nil  nisi  Kokii  auctoritatem  secuti  sunt. 

*  Wichmannus  Buys  comparet  apud  /.  G.  Ch.  loosting ,  Inventaris  van  het 
Oud-Archief  der  Nijmeegsche  Broederschappen  (Nijmegen  1891)  p.  272.  Gerurdus 
Busaeus,  PP.  Petri,  loannis,  Theodori  Busaeorum  S.  J.  „frater",  Xanto  9.  Septembris 
1572  P.  Hieronymo  Natali  scribens,  Canisios  „cognatos  suos"  appellat  (*Epistuhi 
autographa,  in  codice  ^Gerni.  1571  sqq.  III."  f.  157). 

^  Acta  senatus  neomagensis  („Raadsignaten") ,  quae  apud  eundem  supersunt, 
ab  anno  1558  demum  incipiunt. 

■'  Inter  scabinos  neoniagenses  comparet  etiam  apud  loosting  1.  c.  p.  265.  266. 
268.  282.  286.  Quaecumque  ex  archivo  urbis  neomagensis  liic  protuli,  a  revercndo 
patre  G.  A.  Meijer  0.  Pr.  ex  eodem  archivo  extracta  et  raihi  liberalissime  trans- 
missa  sunt. 

®  *Von  Brucken-Fock ,  Genealogia  canisiana ;  cf.  Bongaerts  1.  c.  ]).  6.  Elisa- 
bctha  van  den  Bergh  a.  1572  in  tabulis  ,vidua"  vocatur. 

'  Delplace,  L'ctablissement  etc.  p.  38*.    Cartas  de  San  Ignacio  VI,  478. 


15.  lulii  1555.  545 

Versionis  antiquae  partem  haud  ita  accurate  edidit  Pt/tJioii,  1.  c.  p.  107—108; 
eiusdera  versionis  partes  germanice  reddidit  Riess  1.  c.  p.  132.  134,  et  ex  eo  trans- 
^^cripsit  Drews  1.  c.  p.  50 — 52. 

Se  Pragae  heniynissime  exceptnin,  esse.  Frmtuin  ibi  ex  scholis  Socictatis  ubereni 
cxspecfari.  PopulHin  ieiunia  et  caerimonias  ecclesiue  diliyenter  servare ,  clericm  se- 
•lalam,  Hussitas  pluriinos  quidem,  sed  discordes  et  lanyuidos  esse.  De  festo  loannis 
Hus,  Bohemiae  opulentia,  universitate ,  sectis.  Collegium  in  monasterio  Dominica- 
norum  collocanclum  esse,  qui  libenter  aliam  sedem  accepturi  sint.  Se  Augustae  id 
cum  Ferdinando  rege  transacturum.  Contionem  in  ecclesia  metropolitana  a  se  hahitam 
placuisse.  A  Ferdinando  archiduce  et  a  Bohemiae  proceribus  se  ad  longius  tempus  expeti. 
De  collegii  reditu,  hoiiiinibus,  schoUs.    De  haerefiris  contionaforibiis  e  Boheinia  eiectis. 

t 

Molto  Reuerendo  in  Christo  Padre  mio. 

La  grande  charita  et  bonta  del  Signor  Nostro  Jesu  Christo  s'  aug- 
menti  sempre  ne  i  cuori  nostri  per  intender  et  essequire  la  sua  diuina 
uolonta  in  tutte  le  cose. 

Rigratiato  sia  il  padre  del  cielo  et  della  terra,  il  qual  me  ha 
condutto  sano  a  Praga,  et  adgiutato  spetialmente  per  satisfar  all'  ob- 
edientia  del  R,  P,  Nostro  Natale  ^,  Adunche  sappia  V,  R,  P.  che  questi 
Signori  della  Corte  et  del  Clero  Pragense  me  hanno  riceputo  et  ab- 
brazziato  con  grande  charita,  dando  ogni  fauore  et  adgiuto  per  in- 
comminciare  il  collegio,  con  cio  sia  cosa  che  tutti  Catholici  ci  persua- 
deno,  che  li  nostri  per  mezzo  della  schola  faranno  frutto  grandissimo 
in  tutta  la  Boemia,  Et  certo  non  ho  uisto  in  Bauaria  et  Austria  tanto 
buona   dispositione ,    si  come   qui  per  redur  li  schismatici  alla  vnione 

/  Versio  anfiqua.] 

[t   Admodum  revei-ende  in  Christo  pater.]  „ 

Magna  charitas  ac  bonitas  Domini  N.  I.  Chr.  crescat  semper  in  cordibus  nostris, 
ad  intelligendam  et  exequendam  in  omnibus  Divinam  ejus  voluntatem. 

Benedictus  sit  Pater  Coeli  et  Terrae,  qui  me  Pragam  deduxit  incolumem,  et 
singulariter  adjuvit,  ut  vohmtati  R.  P.  Natalis  obedirem  '.  Itaque  V.  R.  Paterni- 
tatem  certiorem  facio ,  quod  aula  haec  et  clerus  -  Pragensis  me  ^"  magna  charitate 
amplexi  exceperunt  ^,  omnem  opem  et  favorem  ad  initia  Collegii  fundandi  polliciti, 
quandoquidem  Catholici  communiter  omnes  persuasum  habent;  fore  ut  Nostri  scholis 
suis  universae  Boemiae  magnam  utilitatem  afferant.  Equidem  neque  in  Austria  neque 
in  Bavaria  res  tam  bene  dispositas  vidi  quam  hic  pro  schismaticis''  ad  unionem 
Catholicam  reducendis.     Primum  quia  vulgus  etsi  sub   utraque   specic    communicet, 


•'  Quae  hic  et  infra  uiicis  quadratls  inclusa  sunt ,   in   versione   antiqua   desunt 
et  ab  editore  ex  autograpiho  versa  et  suppleta  sunt.  ''  me  et  socios  Pgth. 

"'  haereticis  Pytlt. 


'  P.  Hieronymus  Natalis  anno  1552  a  S.  Ignatio  ad  constitutiones  Societatis 
ubique  promulgandas  delectus  erat  et  1.  Maii  1555  ex  comitiis  imperii  augustanis 
Viennam  ^visitator"  advenerat  {Orlioidinus  1.  c.  I.  12,  n.  34.  Sacchiniis,  Can.  p.  100. 
Sociier  1.  c.  p.  55). 

^  Versionem  antiquam  correxi,  quac  habot:   „Clerus  et  senatus." 

^  Versio  antiqua:  ^excipiunt.'' 

Bv.Tunsberger,  Canisii  Epistnlae  et  Acta.   I.  35 


546 


174.    Canisius  S.  Ignati 


Catholica,  1  °  percbc  la  geiite  commune  anchora  che  se  commmiica  sub 
vtraquc,  non  e  contra  li  costumi,  esscrcitij  et  precetti  della  santa 
Eccbieza,  anzi  guarda  meglio  li  gieiunij  et  le  ccrimonie  exteriori,  cbc 
tutti  U  Tudescbi,  2?  percbe  li  capi  del  Clcro  anchora  che  non  tengono 
ne  Veschouo,  ne  Arcbiuescbouo  in  tutto  il  Reame  di  Boemia,  pur  sono 
molto  zelosi  et  diligenti  in  restaurare  la  Religione,  3.'  percbe  li  Hus- 
site  sono  discordi  hora  fra  se,  et  tengono  pocbi  bomini  literati  et 
preti,  talmente  cbe  essendo  qui  alcuna  copia  di  predicatori  Boemi, 
certo  se  farria  frutto  grandissimo,  non  obstante  cbe  siano  tante 
secte,  et  tanta  deprauatione  deUa  nobilita  per  tutto,  et  solamente 
3  5  4  cittadi  ex  professo  catholicbe.  Tutte  l'  altre  fanno  grand'  festa 
dal  suo  Joanne  Huss  al  di,  quando  e  stato  bruzato  nel  Concilio  Con- 
stantiense  *.  Et  quanto  al  uiuere ,  io  credo  cbe  in  nissuna  parte  del 
Impcrio  sia  tanta  abondantia  temporale,  et  V  espese  tanto  facilj,  o  tanto 
buon  mercato,  sicome  in  Boemia. 

Hor  quanto  al  Collegio,  io  me  bo  sforzato  prima  a  determinare 
del  luogo,  et  dappoi  delle  intrade  o  redditj.  Yero  e,  cbe  mi  sono 
stato  representato  diuersi  luogi  et  monasterij,  ma  sicome  ancbora  la 
sua  Maiesta  bebbe  fatta  li  insegni ,   non  s'  offerisse  luogo  ^  piu  com- 

[Veraio  antiqna.J 

non  tamen  adversatur  aliis  S.  R.  Ecclesiae  consuetudinibus ,  exercitiis  atque  prae- 
ceptis,  sed  jejunia  et  exteriores  caeremonias  religiosius  observant  quam  omnes  Ger- 
mani.  Secundo  quia  praecipui  de  Clero,  tametsi  per  totam  Boemiam  nullum  Epi- 
scopum  vel  Archiepiscopum  agnoscant  *,  zelosi  tamen  sunt  in  religione  restauranda 
ac  seduli.  Tertio  quia  Hussitae  jam  ipsi  quoque  inter  sese  dissentiunt,  et  paucos 
habent  viros  doctos  et  sacerdotes  ^ ;  ita  ut  si  qua  adesset  Concionatorum  Boemi- 
corum  copia ,  ingens  sane  operae  pretium  faceret ,  etsi  tot  sectae  sint  ac  tanta  no- 
bilium  perversitas,  ut  vix  ^  tres  aut  4  urbes  ex  professo  Catholicae  reperiantur; 
cuni  reliquae  passim  omnes  festive  celebrent  loannem  Huss  ea  die,  qua  in  Conc. 
Constantiensi  flammis  baustus  est  ■*.  Quoad  victum  nescio  an  in  uUa  Imperii  parte  tanta 
rerum  abundantia  inveniri  aut  annona  tam  vili  pretio  comparari  possit  quam  in  Boemia. 
lam  ad  Collegium  quod  attinet,  couatus  sum  primo  determinare  locum,  deinde 
reditus.  Sunt  autem  varia  loca  et  monasteria  mihi  oblata:  verum  ipsius  quoque 
regis  judicio  nullus  apparet  commodior  locus  ^,  quam  Monasterium  S.  Clementis,  ubi 


1  Melius  versum  esset:  ^habeant".     Cf.  supra  p.  498. 

2  Sic  antiquam  versionem  correxi,  quae  habet:   ,.viros  doctos  et  eruditos." 
^  Vertendum  potius  erat:  ^tantum." 

*  loannes  Hus  Constantiae  6.  lulii  1415  a  magistratu  civili  conibustus  est. 
Qui  dies  quam  sacer  Bohemis  tunc  fuerit,  ex  hoc  ipso  intellegi  potost ,  quod  neque 
ipsi  Societatis  homines  in  collegii  pragensis  principiis  scholas  habere  6.  lulii  aude- 
Itant.  Nam  P.  Joannes  de  Polanco  Roma  24.  Augusti  1560  P.  Paulo  Hoffaeo  ,  eius 
collcgii  rectori,  haec  scripsit :  „Di  qua  siamo  auisati  che  il  giorno  che  si  fa  la  festa 
di  Joanne  Hus  in  Praga  non  si  legge  nel  coUegio.  Et  pur  a  nostro  Padre  [pre- 
posito  generale]  pare  si  debbia  fare.  Si  ben  non  fossi  per  altro,  che  per  non  parer 
simile  alli  cismatici"  (Ex  apographo  *epistuhie  [eodeni  tempore  scripto],  quod  est 
in  cod.   ,.German.  Gallia  Flandria  1559  etc.  V.  II."  p.  208). 

*  Accuratius  fortasse  versum  esset:  „verum  (quod  etiam  maiestas  regia  nobis 
iiidicaverat)   nullus  comparuit  comniodior  locus"   etc. 


15.  lulii  1555.  547 

modo  che  nel  monasterio  de  S.  Clemente,  doue  sono  4  5  5  frati  de 
S.  Dominico.  Et  per  uitar  le  difficultadi  circa  la  dispensa  del'  ordine. 
liauemo  trouato  vn  altro  monasterio  circa  li  muri  della  citta  ^ ,  et  il 
Archiduca  Ferdinando  figliolo  della  sua  Maiesta,  il  quale  molto  ci 
fauorisse  ^,  gia  ha  consentito  che  se  faccia  vn  cambio  de  questi  2  mo- 
nasterij,  talmente,  che  li  Dominicani  sponte  migrando  dal  suo  mona- 
sterio,  il  qual  e  tanto  anticho,  che  presto  se  ruinarria,  et  guadagnando 
quella  commodita  et  amenita  dell"  altro  monasterio,  s'  obligano  d'  im- 
petrar  la  licentia  sofficiente  dal  suo  Prouintiale. 

Et  cossi  lassano  uolontierj  alla  Compagnia  questo  luogo  suo  de 
Santo  Clemente,  doue  non  hebbero  fin  a  qui  la  sufficientia  del  uiuere, 
sicome  gia  nel  altro  hauerano,  adgiutati  dalla  sua  Maiesta.  Pur  e 
parso  al  Archiduca ,  ch'  io  me  partessi  presto  con  la  sua  litera  al 
Serenissimo  Padre  in  Augusta^,  per  concludere  questa  commutatione 
et  per  instare  che  subito  fussino  chiamati  li  nostri  de  Roma  ^ ,  per 
incomminciare    questa    santa    imprezza    alla    gloria    del'  omnipotente. 


[Vei\iio  aiitiquaj 

quatuor  aut  quinque  Religiosi  Ord.  S.  Dominici  adhuc  versantur.  Porro  ad  vitandas 
difficultates  circa  dispensationera  Ordinis  oifert  se  monasterium  aliud  ad  "Urbis 
moenia  situm  '  jamque  Sereniss.  Archidux  Ferdinandus  Regiae  Majestatis  Filius  ac 
nobis  valde  benevolus  ^,  consensit  in  permutationem  utriusque  Monasterii :  ut  ad.eo 
Dominicani  sua  .sponte  Monasterio  Sancti  Ciementis,  quod  ob  vetustatem  ruinas"  mi- 
natur,  cessuri  et  commodum  amoenumque  monasterium  alterum  acquisituri,  spon- 
deant ,  se  potestatem  ejusmodi  permutationis  faciendae  a  suo  Provinciali  facile  ^ 
impetraturos. 

Libenter  igitur  suum  illud  societati  relinquent,  ubi  non  habebant  satis  unde 
viverent,  cum  in  altero,  adnitente  sua  majestate  commode  sint  habitaturi.  Yisum 
tamen  est  Archiduci,  ut  mox  cum  literis  ad  Serenissimum  Patrem  Augustam  pro- 
ficiscerer  *,  cnm  ad  conchidendam  hanc  permutationem ,  tum  ad  evocandos  illico 
nostros  ex  Urbe  °,  qui  sancto  ^  huic  proposito  ad  Omnipotentis  gloriam  dent  initium. 
Quare  cras  volente  Deo,  iter  octo  vel  9.  dierum  eques  ingrediar,  ut  negotium  conficiam. 


minas  Eiess.  ''  secreto  Riess. 


^  Monasterium  virginum  ordinis  S.  Clarae  significat,  quod  Beata  Agnes,  Bohe- 
miae  regis  filia  (1207—1282),  instituerat  et  prima  gubernaverat.  Duae  supererant 
ia  eo  monasterio  virgines  sacrae ,  quae  postea  in  teinicense ,  alterum  sui  ordinis 
domicilium,  transierunt  {Acta  Sandonim  lulii  VII  [Antverpiae  1731] .  500.  loh. 
Schmidl  S.  J. ,  Historiae  Societatis  lesu  Provinciae  Bohemiae  pars  prima  [Pragae 
1747],  76—77.  81). 

2  Maximilianus,  Ferdinandi  I.  filius  natu  maximus,  anno  quidem  1549  Bohemiae 
rex  nominatus  erat ;  sed  spoponderat  se ,  patre  vivo ,  regni  administratioui  se  non 
immixturum  {Bucholtz  1.  c.  VIT,  486).  Hanc  administrationem  anno  1547  .susceperat 
eius  frater  Ferdinandus  archidux  (1529—1595),  qui  postea  comitatus  tirolensis  et 
Austriae  anterioris  (^Vorlande")  princeps  factus  ibi  catholicam  religionem  et  Socie- 
tatem  lesu  egregie  protexit  et  adiuvit. 

*  Hoc  vocabulum  ab  interprete  potius  erat  omittendum. 

*  Partem  harum  litterarum  vide  infra,  monum.  112. 

»  Accuratius:  „tum  ut  evocandos  ilico  nostros  ex  Urbe  curarem". 

35* 


548  l^"^-    Canisins  S.  Ignatio. 

Onde  di  mano  io  me  partiro  con  la  gratia  di  Cliristo  per  concludere 
sopra  cio,  et  se  il  camino  di  8  o  9  di  con  vn  cauallo. 

Volse  il  Archiduca  che  io  predicasse  nel  domo  ^  inanzi  la  Corte ; 
et  viene  molta  gente,  la  qual  sape  la  lingua  Tudescha.  Credo  che 
in  molte  prediche  Iddio  mi  non  ha  fatto  tanta  gratia,  sicome  alhora, 
di  modo  che  la  Sua  Altezza  et  li  altri  restorono  non  pocho  satisfatti. 
Hor  scriuono  tre  grandi  Signori  -^  alla  sua  Maiesta,  che  io  torni  presto 
per  predicare  et  edificar  anche  le  cosse  necessarie  al  Collegio,  et  che 
io  almanco  per  alcuni  mesi  resti  in  Praga  per  adgiutar  queste  anime 
cossi  commosse  et  affectionate.  Sia  fatta  sempre  la  volonta  della 
R.  P.  V.  et  pensi  me  essere  piu  inutile  di  tutti,  non  obstanti  questi 
fauori  della  gente  semplice  et  ignorante.  lo  espettaro  molto  volontieri 
in  Augusta  quello  che  me  sarra  commandato,  et  spero  che  la  gente  se 
mettera  presto  in  ordine  per  satisfare  a  questi  grandissimi  desiderij  de 
Praga,  la  qual  e  vna  citta  sicome  Roma,  molto  nobile  et  populata,  doue 
adesso  non  se  nessuno  predicatore  Tudescho,  ne  anche  Boemo  si  non 
vno  qualche  uolta  fra  tanti  altri  heretici  et  Hussite,  schismatici  et  Judei. 

Ma  tornando  ad  collegium  in  monasterio  de  S.  Clemente  questo 
luogo  ci  ha  piacuto,  perche  e  nel  centro  quasi  della  citta  et  piu  com- 
modo  alla  giouentu,  et  tiene  luogi  sofficienti  per  le  schole  et  classi, 
per  stancie*  et  camere  con  vna  buona  parte  del  horto.    Et  se  potra 


[Versio  antiquaj 

Cupivit  Archidux  ut  in  aede  Principe  '  ad  aulicos  et  frequentem  populum  Ger- 
manicae  linguae  non  ignarum  concionem  haberem.  Videtur  mihi  raro  alias  a  Deo 
mihi  gratia  dicendi  tanta  fuisse  concessa,  quantam  tunc  expertus  sum;  Archidux 
ipse  et  alii  testantur ,  se  magnam  inde  percepisse  voluptatem  - :  hodie  tres  primae 
authoritatis  viri  ^  per  literas  a  sua  Maj.  petunt,  ut  redeam  quam  primum  ad  Con- 
ciones  et  res  alias  CoUegio  perficiendo  necessarias;  morerque  Pragae  saltem  per 
aliquot  menses  pro  solatio  et  auxilio  animarum,  quae  jam  salutari  motu  ad  vir- 
tutem  propensiores  sunt.  Fiat  semper  voluntas  Reverendae  Pat.  Vestrae  meque 
omnium  inutilissimum  judicet,  quidquid  homines  simpliciores  et  ignorantes  contra 
sentire  videantur.  Libentissime  Augustae  jussa  praestolabor ;  sperans  fore  ut  brevi 
res  omnes  ex  voto  Pragensium ,  quo  vehementer  ardent,  disponantur:  quae  Urbs 
cum  nobilitate  et  frequentia  Romanae  non  absimilis  sit,  nullum  habet  Ecclesiasten 
Germanum,  imo  nec  Boi-mum,  nisi  unum  eumque  raro  inter  tot  Haereticos,  Hussitas, 
Schismaticos  et  ludaeos. 

Sed  ut  ad  CoUegium  in  Monasterio  S.  Clementis  redeam,  placuit  nobis  hic 
locus;  quia  fere  in  centro  urbis  est,  et  studiosae  juventuti  commodior,  sat  capax 
gymnasii,  domuum  *  et  cubiculorum,  cum  non  exiguo  horti  spatio :  poteritque  modicis 


*  Ecclesiam  dicit  metropolitanam  sancti  Viti,  in  qua  etiam  corpora  sanctoruni 
Wenceslai  regis  et  loannis  Nepomuceni  martyrum  asservantur. 

'^  Versio  antiqua  habet :  ^Cupit  Archidux"  —  ,ad  senatum"  {Ricss:  „zum  Stadt- 
rath'')  —  ^conciones  habeam"  —   „modo  experior"  —   ^percipere". 

^  Hcnricus  Scribonius,  ecclesiae  metropolitanae  praepositus  et  archidioecesis 
a(hninistrator ;  Antonius  Brus  de  Muglitz ,  ordinis  „Cruciferorum  cum  rubea  stella'' 
nuigister  generalis:  Ludovicus  Schradin ,  iuris  utriusque  doctor.  Vide  infra,  mo- 
num.  pragensia.  ^  Molius  fortasse :   ^conclavium". 


15.  lulii  1555.  549 

con  poche  spese  restaurare  tutto,  et  adaptare  a  vna  buona  habita- 
tione  per  questo  primo  anno.  Resta  anche  vn  altro  monasterio  de 
S.  Augustino,  doue  se  troua  vn  frate  solo  ^,  ma  quello  non  se  potria 
in  vn  longo  tempo  disponere  alla  commodita  necessaria.  Et  cossi 
anche  parse  aUi  Signori ,  che  subito  s'  incomminciasse  il  Collegio  nel 
Santo  Clemente.  Se  io  tornassi  de  Augusta  qua,  non  mancarebbe  della 
parte  mia  de  disponere  ogni  cosa  per  li  nostri,  in  quanto  hauesseno 
da  uenire  presto  de  Roma.  Pur  sopra  cio  pratticaro  con  la  sua 
Maiesta ;  et  anche  con  il  Ducha  de  Bauiera  dal  collegio  Ingolstadiense. 
Iddio  vogli  consolar  questa  Germania  con  li  suoj  ueri  soldati  et  in- 
strumenti  della  santa  obedientia! 

Circa  le  intrade  sappia  V,  R.  P.  che  la  somma  delli  redditi  del 
monasterio  Celestinorum,  il  qual  Sua  Maiesta  applica  al  Collegio  Pra- 
gense  ^,  vale  piu  de  mille  daler,  sicome  hoggi  mi  hanno  mostrato  quelli 
della  camera  Boemica  secondo  che  la  sua  Maiesta  li  hebbe  com- 
mendato.  Di  modo  che  V.  R.  P.  senza  scrupulo  potra  mandare  qua 
non  10,  ma  20  persone,  anzi  30,  si  fusse  possibile.  Et  pare  certo, 
che  piu  se  possi  et  debbia  sperare  de  qua,  che  de  Vienna,  non  ob- 
stante  che  hora  questa  Vniuersita  Pragense  sia  quasi  de  niente,  e  li 
nostri  spero  saranno  li  primi  Theologi  et  professori  nella  schola  dappoi 

[Versio  antiqua.] 

impensis  restaurari  totum  et  lioc  etiam  aiino  ad  commodam  liabitationem  adaptari. 
Est  quidem  aliud  insuper  Monasterium  S.  Augustini  in  quo  religiosus  uuus  moratur  ^ ; 
sed  istud  longo  tempore  nostris  usibus  necessariis  sufficienter  accommodari  non 
posset.  Itaque  censent  Proceres  quoque,  Collegium  ad  S.  Clementem  confestim 
inchoandum  esse.  Si  Augusta  huc  reverti  me  contingat,  non  omittam  pro  viribus 
omnia  sic  disponere,  ut  nostris  ex  Urbe  adfuturis  brevi  nihil  admodum  desit.  At- 
tamen  hac  de  re  cum  Majestate  [regia]  et  cum  Duce  Bavariae  de  Collegio  Ingol- 
stadiensi  agam.  Deus  Germaniam  militibus  suis  genuinis  et  sanctae  obedientiae 
instrumentis  solari  dignetur. 

De  redditibus  sciat  ^  R.  P.  Vestra  quod  summa  reddituum  Monasterii  Coele- 
stinorum,  Collegio  Pragensi  a  sua  Majestate  applicandorum  -  superet  mille  Daleros 
Imperiales  ^  sicut  hodie  mihi  exhibuerunt  [camerae  bohemicae  officiales] '',  quibus 
a  Rege  mandatum  fuerat.  Adeoque  poterit  Reverenda  P.  Vestra  absque  dubita- 
tione  huc  mittere  non  tantum  decem,  sed  viginti  sed  triginta  capita,  si  velit  et 
habeat.  Caeterum  rnajorem  mihi  spem  facit  hic  locus,  quam  Vieuna;  quamquam 
Pragensis  haec   universitas   hodie   prope   sit   nuUa :   ubi   spero  Nostros  fore   primos 


sciet  Riess. 

Qtiae  uncis  inclusa  sunt,  intcrpres  antiquxs  vertere  omiserat,  ponens  solnm :  ii. 


^  Monasterium  S.  Thomae  apostoli  dicit,  quod  ordo  Eremitarum  S.  Augustini 
in  urbis  pragensis  parte  minore  (^Kleinseite")  habebat.  In  eo  duos  tantum  fratres 
morari  Praga  23.  Martii  1555  Ferdinando  I.  regi  scripserunt  ii,  quibus  ipse  com- 
miserat,  ut  Pragae  Societati  sedem  quaererent :  Sribonius,  Brus,  Schradin  (cf.  supra 
p.  548^),  loannes  de  Rensberg  [Ransberg?].  Eorum  *litterae  archetypae  Viennae 
exstant  (Hofkammer-Archiv,  ^Bohmen  P.  Fasc.  ^2  les.").  ^  V.  .supra  p.  496. 

^  Vocabuhun  ^.Imperiales"  ab  antiquo  interprete  additum  est. 


550  i^ii-    Canisius  S.  Ignatio. 

la  morte  del  Joan  Huss,  sicome  per  altro  tempo  se  potra  scriuere 
piu  diffusamente.  Par  a  me  che  la  bonta  del  Signor  Nostro  se  voglia 
presto  inclinar  per  conuertere  questi  cuori,  li  quali  mostrano  anche 
vna  certa  promptozza  alla  virtu  ^,  talmente  che  la  R.  P.  V,  non  dubbiti 
de  mandar  gente  a  questa  Boemia,  la  qual  e  vicina  a  Saxonia.  Xon 
niancaranno  fauori  et  persecutioni,  consolationi  et  desolationi  in  questa 
vignea,  doue  dicono  che  siano  trinta  millia  de  uille  et  pagi.  Fra 
quelli  che  veneranno  mandi  V.  R.  de  gratia  2  periti  della  lingua 
Greca,  et  altri  piu  buoni  humaniste,  et  la  maggior  parte  de  Thudeschi, 
et  se  e  possibile  vn  predicatore  Thudesco,  sicome  sarria  almanco 
M.  Martino,  o  .M.  Lamberto  delli  nostri  in  Vienna^.  Molto  adgiutara 
far  li  nostri  predicare  nel  principio,  sicome  il  R.  P.  Schorichio  sappera 
ordinare  essendo  qui  superiore,  si  vole  V.  R.  P.  Non  uorria,  che 
tardassero  troppo  quelli  che  hanno  de  venire,  perche  in  Octobre  la 
Boemia  fa  fredo  qualche  volte  intenso  et  vehemente,  Quanto  al 
uiatico,  se  non  presto  si  manda  da  Augusta,  pur  V.  R.  P.  potra 
pigliarlo  in  presto  [?]  \  et  io  faro  che  sia  tutto  restituito,  sia  la  summa 
qual  si  voglia.    Item  quanto  all'  espese  necessarie  per  la  fabrica  non 

[Ver^io  antiqua.] 

Theologos  et  Professores  a  niorte  loannis  Huss;  sicut  alia  occasione  fusius  per- 
sci-ibetur.  Certe  niihi  videtur  divina  bonitas  se  brevi  inclinare  velle  ad  conver- 
tenda  haec  corda,  quae  jam  alacritatem  quandam  ac''  virtutem  ostendunt '.  Itaque 
non  dubitet  R.  V.  Paternitas  homines  in  hanc  Bot?miam  mittere ,  quae  vicina  est 
Saxoniae.  Non  deerunt  favores  et  persecutiones,  solatia  simul  et  desolationes  in 
ista  vinea;  ubi  dicuntur  esse  triginta  millia  vicorum  et  oppidorum.  Inter  mittendos 
sint,  obsecro,  duo  periti  linguae  Graecae,  et  alii  plures  boni  Grammatici,  maximam- 
que  partem  Germani ;  praeterea  si  fieri  possit,  concionator  Germanus  unus ,  saltem 
qualis  est  M.  Martinus  aut  M.  Lambertus  ex  nostris  Viennensibus  -.  Multum  ju- 
vabit,  si  Nostri  mox  initio  concionentur ,  sicut  R.  P.  Schorichius  noverit  ordinare, 
superiorem  hic  acturus,  si  placet  Reverendae  V.  Paternitati.  Nollem  ^  adventum 
nostrorum  multum  difFerri :  quum  in  Boemia  saepe  *  mense  Octobri  frigus  vehe- 
menter  intendatur''.  Circa  viaticum,  nisi  id  brevi  Augusta  submittatur  V.  R.  Pater- 
nitas  poterit  accipere  mutuum ;  curabo  ego  ut  totum  restituatur,  quantumcunque  id 
fuerit.     Sumptus  ad  fabricam  necessarios  sua  Majostas  suppeditabit:  valde  ad  istud 


Ita  Riens;  sed  legendnm  vidctitr:  ad.         ''  intenditur  EiesA.        "  Sic ;  presta 


'  Canisium  spes  non  fefellit.  Saeculo  XVIf.  T/ionias  loannes  Pessiiia,  ecclesiae 
metropolitanae  pragensis  decanus,  testatus  est  Bohemiam  per  Societatem  lesu  ad 
catholicam  ecclesiam  reductam  esse  (Phosphorus  septicornis  .  .  . ,  li.  e.  Sanctao 
Metropolitanac  Divi  Viti  Ecclesiae  Pragensis  Majestas  et  Gloria  [Pragae  1G7.3J 
p.  329).  Et  nostra  aetate  Antoniiis  Gindehi ,  de  Societatis  hominibus  scribens,  qui 
saeculo  XVI.  Bohemiae  operam  navaverunt:  „Es  driingt  sich",  inquit,  ,uns  mit  Be- 
stimmtheit  die  Ueberzeugung  auf,  dass  oline  sie  dic  Katholiken  den  Gegnern  erlegen 
wjiren''   (Geschichte  der  bohmischen  Briider  II  [Prag  1868J,  253). 

"^  Martinus  (^otfridius  Stevordianus  et  Lambertus  Auer. 

'  Versio  antiqua  liabet:  „sicut  R.  P.  Schorichius  superiorem  hic  acturus  no- 
vorit  ordinarc.     Si  placet  Reverendae  V.  Patcrnitati  nollem"   etc. 

^  .\coiiratius:   ^nonnumquam". 


15.  lulii  1555.  551 

mancara  la  siia  Maiesta,  la  qiial  tiene  grand'  animo  a  questo  collegio, 
et  spero  clie  adgiutara  le  anime  per  le  nostre  fatiche  nel  Signor 
Nostro  JESV  Christo  benedetto.  Quanto  alli  Theologi  e  da  curare, 
che  siano  bastanti  a  rispondere  alle  diuerse  heresie,  le  quali  ogni  di 
qui  se  trouano  et  —  — "  per  la  malignita  del'  inimico  d'  ogni  verita 
Catholica,  di  modo  che  qui  si  trouano  Valdensi,  Pikardite,  Zuing- 
lianj,  Osiandrici  ^,  Zuenckfeldiani  ^,  ultra  li  communi  heretici,  et  tutti 
sub  pretextu  d'  esser  sub  vtraque,  si  come  loro  dicono  ^. 

II  principe  o  Archiduca  hora  mi  fa  d'  intendere  per  il  Signore 
Conte  de  Latron^,  che  vedera  uolontieri,  che  io  venga  con  li  nostri, 
et  che  spera  de  hauerme  dal  suo  padre  non  solamente  per  la  vtilita 
pubhca,  ma  anche  per  se  stesso,  volendo  conferir  con  meco  delle  cose 
sue  familiarmente ,  quando  saro  tornato  etc.  Sappia  V.  R.  P. ,  che 
questo  principe  sia  piu  simile  al  Padre  che  tuti  li  altri  fratelli,  et  ha 
catziato  de  Boemia  li  heretici  predicatori  in  un  grand'  numero.  Pur 
la  corte  sua  e  molta  infecta  etc.  ^  Non  altro ,  se  non  che  io  me 
spetialmente  et  questa  Boemia  in  commune  raccommendo  alle  orationi 

fVersio  antiqnaj 

Collegium  afficitur;  in  quo  plurimum,  ut  spero,  per  labores  nostros  promovebit  sa- 
lutem  animarum  in  Christo  I.  D.  N.  benedicto.  Quantum  ad  Theologos  curandum, 
ut  ii  sint  apti  ad  occurrendum  variis  haeresibus,  quae  quotidie  hic  grassantur  et 
oriuntur  ex  malitia  hostis  omnis  Catholicae  veritatis;  ut  adeo  non  desint  Wal- 
denses,  Picarditae,  Zwingliani,  Osiandrici ',  Schwenkfeldiani -,  praeter  ordinarios ; 
omnes  sub  praetextu  communionis  sub  utraque  ^. 

Princeps  sive  Archidux  nunc  per  Illustrem  Comitem  de  Latron*  mihi  significat, 
cupere  se,  ut  cum  nostris  redeam,  [et  sperare,  regem  patrem  id  sibi  concessurum,] 
non  solum  ob  utilitatem  publicam,  sed  etiam  privatam  sui  ipsius,  quod  mecum  de 
suis  rebus  familiarius  conferre  vellet  [cum  rediero  etc.].  Est  is  Patri  similior  quam 
fratres  ceteri ,  jamque  in  Boemia  pseudoministros  omnes  ^  magno  numero  exulare 
jussit  ^.     [Attamen  eius  aulici  valde  infecti  sunt  etc.].    Aliud  modo  non  habeo  quod 


*  Sequitur  vocahulum  oJjHcure  scriptum ;  ex  cersioiie  antiqua  conieceris  scriptuh 
fuisse:  nascono. 


^  Andreas  Osiander  (1488 — 1552),  lutheranus,  anno  1549  ab  Alberto  Branden- 
burgensi,  Borussiae  duce,  academiae  regiomontanae  professor  constitutus,  in  doctrina 
iustificationis  aliisque  rebus  a  Luthero  multum  discessit  et  Alberto  favente  multos 
in  suas  partes  pertraxit. 

2  Caspar  Schwenkfeld  (1490 — 1561),  silesius ,  Lutherum  primum  laudibus  ex- 
tulit,  postea  vero  multa  eius  dogmata  reiecit,  ^internam"  tantum  hominis  vitam 
curans,  de  Christo  monophysitice  sentiens. 

'  Lege  quidem  soli  „Utraquistae"   (praeter  Catholicos)  in  Bohemia  tolerabantur. 

■•  Fortasse  Aloysium  de  Lodron  significat,  qui  annis  1560  et  1562  filiorum 
Ferdinandi  archiducis  patrinus  fuit  [Hirn  1.  c.  II,  323 — 324). 

'  Hoc  vocabulum  in  autographo  italico  non  comparet. 

"  Ferdinandus  imprimis  sectam  „fratrum  bohemorum"  repressisse  videtur  {Hirn 
1.  c.  I,  16 — 17).  Anno  1554  Utraquistis  praeoepit,  ut  omnes  ^sacerdotes"  sacris 
ordinibus  non  initiatos  amandarent;  itaque  200  fere  contionatores  relegati  sunt 
(AJf.  Huher  1.  c.  IV,  136). 


552  l^''^-    Canisius  S.  Ignatio. 

della  K.  P.  V. ,  et  pregola  con  il  cuore ,  che  mi  faccia  uenire  subito 
vna  risposta  al  Augusta  a  casa  del  Reuerendissimo  Nuntio  della 
sua  Santita  ^,  perche  credo  che  staro  ben  tanto  in  Augusta ,  che 
venga  la  risposta  della  R.  P.  Y.  Iddio  sia  con  noi  sempre.  Pragae 
15  Julij  1555. 

Petrus  Canisius  fihus  indignus. 

t  Al  molto  Iveuerendo  in  Christo  padre  mio  M.  Ignatio  de  Loyola 
Preposito  generale  della  compagnia  de  lESV.    Jn  Roma. 


[Versio  antiqtia.J 

scribam,  nisi  quod  me  singulari  et  communi  studio  Boomiam  ss.  precibus  R.  Vestrae 
Paternitatis  commendem ;  rogans  impcnse  ut  responsum  quoad  fieri  poterit  celer- 
rime  Augustam  ad  aedes  Reverendissimi  D.  N.  Apostolici  *  mittatur,  ubi  credo  me 
tamdiu  substiturum,  donec  id  afferri  possit.  Dominus  sit  semper  nobiscum.  Pragae. 
15.  lulii.  1555. 

Pctrus  Canisius  filius  indignus. 

t  Adm.  Reverendo  in  Cliristo  Patri  M.  Iguatio  de  Loyola  Praep.  Societatis  lesu 
generali.     Romae. 

1T5. 

CANLSIUS 
SAISCTO  IGNATIO. 

Aiigasta  Vindelicorniii  3.  Angnsti  1555. 

Ex  apographo,  quod  saeculo  XVII.  scriptum  esse  videtur.  Cod.  monac. 
„Lat.  1606",  f.  84.  Versio  liaec  esse  videtur  latina  epistulae  a  Canisio  italico  ser- 
mone  (quod  saepius  ab  eo  factum  esse  iam  vidimus)  conceptae. 

Pragae  oj^timos  quosque  communionem  „sub  utraque"  mordicus  tenere,  doctiores 
Lutheri  doctrina  capi.  Sanctos  Bohemiae  patronos  invocandos  esse.  De  reditu  ef 
hominibus  collegii  pragensis.  Imjyerii  comitia  ecclesiae  dctrimento  fore.  Hussifas 
scholis  2}^'«ff6>^sibus  dominari ,  nec  statim  ^jfW?  ^^o.svsr.  Ejnxcoijatum  viennensem  re- 
formidat. 

Enimuero "  hic  -  optimi  quique  Catholici  obstinatissimi  sunt 

ritum  istum  sub  vtraque  conseruare,  causantes  priuilegium  et  facultatem 
in  id  a  concilio  Basiliensi  eis  factam,  qua  facultate  omnia  nostra  in  con- 
trarium  argumenta  et  comminationes  facile  cludunt,  freti  l)onitati  '^uae 


*  Ejiistulae  2>f'iinam  ^Mrtcm  deesse  hor  solum  rocabulum  sufis  patefarit. 


'  Paulo  IV.  23.  Maii  1555  electo,  Zacharias  Delfinus  nuntius  petiit,  ut  revoca- 
retur;  in  cnius  vicem  ad  tempus  Aloysius  Lipomanus  successit  {Sf.  Pallaricinus, 
Historia  Concilii  Trideiitini  I.  13,  c.  13,  n.  2). 

2  Interpreti  potius  scribendum  erat  ^illic".  Canisius  enim  non  augustanam 
civitatem  .sigiiificat,  cx  qua  litteras  dat,  sed  pragensem. 


3.  Augusti  1555.  553 

causae  ^"  ^.  Hic  ^  doctiores ,  et  qui  cathedras  tenent,  Lutheri  placitis '' 
uidentur  maxime  capi.  Plurima  inducunt  dogmata,  Catholicae  fidei, 
et  sedi  Apostolicae  perniciosissima.  Dominus  Deus  suam  largiatur 
gratiam,  et  faueat  coeptis,  et  conatibus  nostris  in  hac  syluescente 
vinea.  Assidue  rem  commendemus'  Sanctis  Adalberto*^  Marthyri^  ae 
Episcopo  Bohemiae ,  Sigismundo  et  Wenceslao  ^  Principibus,  Vito ,  et 
Procopio  omnibus  inclyti  huius  Regni  Sanctissimis  Patronis  ^.  Nunc 
restat  dicere  de  sumptibus  Collegij,  cui  concessa  bona  Cenobij  celesti- 
norum,  quae  annuatim  ad  3000  ^  Florenos  excrescunt,  et  uidentur  ab- 
unde  nobis  suffectura.  Laboraui  apud  suam  Ma:,  vt  praedicti  reditus 
Collegio  nostro  applicarentur  libere  et  integre,  sine  omni  obHgatione. 
et  exceptione,  et  simul  cum  dispensatione  atque  immunitate  appro- 
bata  sedis  Apostolicae.  Hic  paulo  difficiliorem  suam  Ma:  expertus 
sum,  et  dubiam ''  de  modo  sustentandi  superstites  duos  Fratres,  et  an 
aut  quomodo  aliqua  ratio  diuini  cultus  inibi  conseruandi  ex  parte 
haberi  debeat.  Cum  itaque  necdum  loca  Monasterij  inuiserimus',  nec 
de  ditionibus  eidem  subiectis  sufficienter  instructi  [simus  | ,  arbitratus 
sum  potius  iuuari''  oportere  ad  tempus  liberalitate  suae  Ma:  quae  ad 
omnia  se  offert,  quam  temere  inuolare  in  ista  bona,  antequam  Romae 
dispensatio    expediatur.     Non    habeo    ahud    de   praesentibus    comitijs 


^  causa  apogr.  ^  placidis  apogr. 

'  Sic  legcmhim  e.^se  mihi  qnidcm  omnino  videtur ;  apogr.:  commendamus. 

^  Alberto  apogr.  *  Marthyre  apogr. 

'  Librarius  hic  S.  Ladislaum  Hungarormn  rcgcm  ponit ,  omisso  S.  Wenceslao 
Bohemorum  ^jriMfi^j^.  Tota  scnfcntia  ostcndit  eum  Jiaec  duo  nomina  confudisse  vel 
potins  permutasse. 

'^  Incertum  est ,  utrum  librarius  scrihere  volucrit  3000  afi  5000;  sed  Canisium 
srripsissc  3000  ex  epistula  x>roxime  antececlenti  conici  liotest;  cf.  supra  p.  549. 

^  ut  dubium  cqwgr. 

'  Monasteriorum  inuisimus  apogr.  ^  inuenire  apogr. 


1  Concilium  constantiense  15.  lunii  1415  (sessione  XIII.)  sub  poenis  ecclesia- 
sticis  interdixit,  ne  sacra  communio  a  laicis  sub  utraque  specie  reciperetur.  Basi- 
leensis  vero  synodus  15.  lanuarii  1437  ^compactata"  iglaviensia  probavit,  quibus 
communio  ,sub  utraque"  Bohemis  et  Moravis  concedebatur ,  idque  decreto  23.  De- 
ocmbris  1437  (scssione  XXX.)  edito  accuratius  explicavit.  Pius  II.  2ft.  lunii  1464 
sollemniter  affirmavit  ^compactata"  numquam  a  sede  apostolica  approbata  esse. 
Insuper  Utraquistae  pactis  non  stetcrunt  (/.  v.  Hcfclc,  Conciliengeschichte  VII  [Frei- 
l)urg  i.  Br.  1869],  173—174.  618—625.  657.  /.  Card.  Hcrgcnrothcr,  Handbuch  der 
allgemeinen  Kirchengeschichte  II  [3.  Aufl.,  Freiburg  i.  Br.  1885],  892—893,  et  Con- 
ciliengeschichte  VIII  [Freiburg  i.  Br.  1887],  174—175). 

-  Pragam  significat ;  cf.  supra  p.  552  -. 

*  Henricus  I.  Germaniae  rex  Sancto  Wenceshio  Boliemiae  duci  bracchium  do- 
uavit  Sancti  Viti,  siculi,  in  persecutione  Diocletiani  pro  Christo  occisi;  ac  Pragae 
super  his  reliquiis  ecclesia  S.  Viti  exstructa  est,  in  eamque  etiam  iHata  sunt  ossa 
S.  Adalberti  episcopi  pragensis  et  Borussiae  apostoli,  exeunte  saeculo  X.  in  Borussia 
ab  ethnicis  trucidati,  corpus  ipsius  Wenceslai  circiter  a.  936  a  Boleslao  fratre  inter- 
fecti,  bracchium  S.  Procopii  Bohemi,  eremitae  et  postea  abbatis  (f  1053),  caput 
S.  Sigismundi  Burgundiorum  regis,  saeculo  VI.  necati. 


554  l''^.    Canisius  S.  Ignatio.    3.  Augusti  1.5.55. 

scribendum,  ([iiam  qiiod  pliis  inde  damni  quam  vtilitatis  rei  Catholicae 
sit  metuendum,  et  non  est  qui  se  opponat  murum  pro  domo 
IsraeP.  Deus  nobis  inuictum  animi  robur  largiatur,  ad  persequu- 
tiones  Ecclesiae  suae  imminentes  aequo  animo  perferendas. 

Nec  dum  poterunt  nostri  in  publicis  scholis  a  morte  Hieronymi 
Pragensis'  obserratis  ^,  et  Theologiae  Magistris  destitutis,  profiteri,  et 
cum  Hussitae  in  vrbe  potentissimi  praetendant  ius  in  omnes  literarum 
hidos,  non  iudicat  sua  Ma:  statim  initio  V[rbe]  ^  eijciendos,  sed  potius 
aliquamdiu  nostros  in  templo  aut  Monasterio  Praedicatorum  suis  Audi- 
toribus  praelegere  debere,  In  aduentum  nostrorum  tantummodo  ne- 
cessaria  praeparamus,  quamdiu  incerti'  placeat  nec  ne  praedicta  SS. 
Clementis  et  Agnetis  Monasteria,  in  fundationem  Collegij  admittere: 
hac  super  re  cum  proximis  P.  Vestrae  mentem  scire  auemus.  Ex- 
peditissimum  et  breuissimum  iter  habebunt  Patres,  si  Roma  Anconam 
se  conferant,  vnde  mari  .  .  . ,  si  ventus  fauerit ,  percommode  nauiga- 
bunt,  .  .  .  ^  et  inde  Viennam,  denique  Pragam  metam  suam  14  dierum 
spatio  facile  attingent.  Dux  et  Auctor  Sancti  Itineris  sit  lesus  Cruci- 
lixus.  Sanctis  Pa.  Vestrae  Sacrificiis  et  precibus  me  et  totius  Ger- 
maniae  negotia  plurimum  commendo,  fidens  animi  quod  non  prae- 
ualebit  inimicus^,  nec  dicet  ob  impositum  Episcopatum*  Euge 
Euge^.     Christus  Jesus  semper  sit  nobiscum. 

Augustae  3  Augusti. 

Pat.  Vestrae  Seruus  inutilis  et  indignus 
Petrus  Canisius. 

Huic  epistulae  annus  non  est  adscriptus.  Sed  quae  in  ea  referuntur ,  facile 
probant  eam  anno  1555  datam  esse. 

Romam  certe  missa  est  simul  cum  litteris,  quas  Ferdinandus  rex  Augusta 
30.  lulii  1555  ad  S.  Ignatium  dedit,  ac  fortasse  una  cum  iis  etiam  libellus  ille  supplex 
ad  cardinales  Moronum  et  Truchsessium  missus  est,  quo  Ferdinandus  facultatem 
monasteriorum  illorum  permutandorum  petiit.     Vide  infra,  raonum.  115 — 117. 


*  Apogr.:  Hieronymi  Huss  Pragensi  vel  Pragensibus. 

'^  V.  apoyr.  "=  SiqjjjlciuhDH  esse  f/detiir:  sumus. 

'  Roma  Anconam  se  conferant,  vnde  mari  Labachum,  si  ventus  fauerit,  per- 
comode  naiygabunt,  et  inde  Viennam  apogr.;  at  Labacum  (Laihach)  a  marl  longe 
abest,  nec  quisqtiam  Ancona  Labacum  usque  navi  vehi  poiest.  Quare  sic  fere  a  Ca- 
ni^iio  scriptum  esse  quis  dixerit :  vnde  mari  Tergesten,  si  ventus  fauerit,  percommode 
nauigabunt;  inde  terrestri  itinere  Labacum  venient,  et  inde  Viennam. 


'  Ez.  13,  5. 

2  De  Hieronymo  Pragensi  v.  supra  p.  495^. 

^  Ps.  12,  5. 

*  Paulo  ante  Ferdiiiandus  I.  tertium  eumque  omnium  vehementissimum  cona- 
tum  fecerat  ad  episcopatum  viennensem  Canisio  imponendum,  iamque  paene  in  eo 
erat,  ut  novus  pontifex  Paulus  IV.  Canisium  id  onus  subire  iuberet.  Vide  infra, 
monum.  105.  106.  Verisimillimum  est  Canisium  in  prima  huius  epistulae  parte,  quae 
non  superest,  hac  de  re  ad  S.  Ignatium  copiosius  scripsisse. 

^  Ps.  39,  16;  69,  4. 


176.    Canisius  Erasmo  de  Limburg.    4.  Augusti  1555.  555 

17G. 

CANISIUS 
ER  ASMO  DE  I.raBURG  i, 

episcopo  argentinensi  et  landgravio  Alsatiae. 
Aiigusta  Viiidelicornm  4.  Augnsti  1555. 

Ex  apographo,  quod  circiter  a.  1863  Molshemii  in  Alsatia  ex  archetypo  in 
archivo  parochiali  deposito  factum  et  ad  P.  Florianum  Riess  S.  J.  missum  est; 
cf.  Riess  1.  c.  p.  232  2. 

Apographum  saeculo  XVII.  scriptum  est  in  cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  140^—141*. 

Ex  apographo,  posito  in  opere  manu  scripto  „Monum.  Argent."  (II,  437),  quod 
a.  1870  Argentorati  flammis  absumptum  est,  epistulam  primus  typis  descripsit 
M.  TIi.  de  Bussierre ,  Histoire  du  developpement  du  Protestantisme  a  Strasbourg 
et  en  Alsace  II  [Strasbourg  1859),  385—386.    Partem  germanice  reddidit  Riess  I.  c. 

Se  in  cancellario  episcopi  desiderium  collegii  Societatis  excitasse.  Episcopum 
iHodeste  hortatur,  ut  eiusmodi  coUegium  condat.  Qua  ratione  id  obtinere  possit.  Quid 
Societas  in  collegiis  spectet. 

Reverendissime  in  Christo  Pater  et  Illustrissime  Princeps. 
Gratia  Domini  nostri  lesu  Christi  et  pax  aeterna  nobiscum,  Amen. 
Cum  nuper  Augustam  ego  venissem,  ut  cum  regia  Majestate  Maece- 
nate  nostro  clementissimo  nonnulla  tractarem,  quae  ad  erigendum 
Pragae  collegium  Societati  nostrae  expedita"  sunt,  commode  quidem, 
Deo  ita  volente,  in  humanissimum  virum  incidi,  quem  antea  non  co- 
gnoveram ,  D.  Christophorum  Cancellarium  ^  amplitudinis  tuae.  Fuit 
mihi  cum  illo  non  semel  colloquium  tum  de  Celsitudine  tua,  quae  jam 
inde  a  ConciHo  Tridenti  postremo  celebrato  me  clementer  amanterque 
complecti  coepit^,  tum  de  Ecclesia  vestra,  cui"  aliquando  me  concio- 


^  jam  expedita  cod.  mon.  ^  cuius  cod.  nion. ;  cuique  De  Bus 


^  Erasmus  (1507 — 1568),  e  familia  baronum  de  Limburg,  romani  imperii  pin- 
cernarum,  ortus,  munus  episcopale  invitus  susceperat.  Etsi  clementiae  valde  amans 
et  pacis  studiosissimus  erat,  a  Lutheranis  tamen  et  Calvinistis  multa  passus  est 
neque  impedire  potuit,  quominus  magna  pars  dioecesis  suae  vel  in  haeresi  maneret 
vel  ad  eandem  deticeret  {Bern.  Hertzog ,  Chronicon  Alsatiae  IV  [Strassburg  1592], 
121 — 124.  Ph.  And.  Grandidier ,  Oeuvres  historiques  inedites  IV  [Colmar  1866], 
409—428.  L.  G.  Glockler,  Geschichte  des  Bisthums  Strassburg  I  [Strassburg  1879], 
385 — 412.  Heinr.  MiUler,  Die  Kestauration  des  Katholicismus  in  Strassburg  [Halle 
1882]  p.  4—6). 

2  Cancellarius  fuit  Christophorus  Welsinger,  iuris  utriusque  doctor.  Is  apud 
Erasmum  episcopum  plurimum  valebat  et,  licet  aliquamdiu  in  universitate  vitem- 
bergensi  versatus  esse  feratur ,  postea  tamen  ecclesiam  catholicam  strenue  pro- 
pugnavit.  Dubium  non  est,  quin  anno  1555  in  augustanis  comitiis  episcopi  sui 
vice  functus  sit. 

^  Erasmus  anni  1551  extremis  mensibus  et  primis  anni  1552  concilio  triden- 
tino  interfuit  {De  Bussierre  1.  c.  p.  16).  Ibi  Patres  Lainium  et  Salmeronem,  summi 
pontificis  theologos,  ac  per  eos  totam  Societatem  adamasse  videtur.   Supra  (p.  387) 


556  l'^^-    ^-^aiiisiiis  Erasmo  de  Limburg.    4.  Augusti  1555. 

natorem  insigne  istlmc  Argentinense  Capitulum  expetiit  ^ ,  tum  de 
Societate  hac  nostra,  cui"  extant  collegia  passim,  ut  ex  illis  habeat 
ecclesia  fidos  juventutis  pie  recteque  in  graecis  et  latinis  litteris  in- 
stituendae  praeceptores,  probatae  et  orthodoxae  doctrinae  Professores, 
idoneos  verbi  divini  praecones  et  fideles  in  vinea  dominica  ope- 
rarios^,  qui  quod  gratis  a  Domino  messis  acceperunt,  gratis 
cum  foenore  spirituali  reddant^.  De  quorum  collegiorum  forma  et 
instituto  cum  inter  nos  multa  contulissemus ,  existimavit  ille,  haud 
abs  re  fore,  si  dignitas  tua  nostris  quoque,  sicuti  Rex  Romanorum 
non  uno  in  loco  fecit,  collegium  quoddam  constitueret,  et  ibidem  partim 
praeceptores  ^,  partim  studiosos  Societatis  nostrae  foveret,  et  ex  iisdem 
novae  scholae  praeceptores  clerique  sui  conservatores  et  adjutores 
faceref,  ut  qui  verbo  simul  et  exemplo  prodesse  vellent  et  possent 
hac  tempestate.  Respondi  ego,  non  difficulter  nostros  ita  facturos 
Duce  Christo,  tantoque  venturos  libentius,  quo  gravius  oppugnat  et 
disturbat  ecclesiam  vestram  ille  Sathan  una  cum  satellitibus  suis. 
Nec  est,  opinor,  ullus  vel  doctrinae  vel  pietatis,  si  qua  residet  apud 
nostros,  praeclarior  usus,  quam  pro  Dei  castris  arma''  sumere,  eccle- 
siam  ejusque  doctrinam  et  authoritatem  vindicare,  de  juventute  Chri- 
stiana  bene  mereri  et  adversus  tot  sectas  sese  aliosque  confirmare. 
Proinde  non  recusabimus  sub '  tuae  praesertim  ampHtudinis  faventibus 
auspiciis  in  speciosam  illam  ohm  vineam  recipi,  et  quacumque  ratione 
poterimus^,  operarios  illic  fidos  Christo  et  ecclesiae  praestabimus,  modo 
legitime  vocati  et  admissi,  quasi  per  ostium  intrasse*  videamur. 
Id  vero  fiet,  si  Celsitudini ""  tuae  visum  fuerit  Romae  curare,  tum  apud 
Pontificem  maximum,  tum  apud  Praepositum  nostrum  M.  Ignatium, 
ex  quorum  authoritate  nostri  gubernantur  et  ultro  citroque  mittuntur. 
Curare  inquam,  ut  propositis  ecclesiae  vestrae ''  seu  periculis  seu  neces- 
sitatibus  nostrorum  duodecim,  qui  commode  isthic  sustententur'  ac 
rebus  afflictis  bona  fide  opitulentur,  vestris  expetantur  litteris.  Tum 
aUcui  Romae  dandum  negotium  erit,  ut  urgeat  in''  hoc  Institutum,  et 
quae  ad  profectionem  nostrorum  spectabunt  expediat  diligenter  •''.   Libe- 


^"  cuius  cod.  nioii.,  idque  fortassc  meHus. 
'"  praeceptores  Clerique  sui  Conseruatores  cod.  mon. 
'   Cod.  mon.  fantuiu :  scholae  praeceptores  faceret. 
■^  arma  spiritus  cod.  mon.  "  Cod.  mon.  oin. 

•^  potuerimus  cod.  mon.  '  Celsitudinis  De  Buss. 

^  Ita   cod.    mon.;   apogr.    mohli.    et   De   Buss.:   nostrae.     Canisii    calainus   hic 
lapsus  esse  videtur.  '  sustentantur  Dc  Bitss.  ''  Cod.  mon.  oin.  in. 


vidimus  Canisium  exeunte  anno  1551  a  capitulo  ecclesiae  cathedralis  argentinensis 
contionatorem  expetitum  esse.     Fortasse  tunc  Erasmus  quoque  Canisio  scripsit. 

'  Quae  tunc  condicio  fuerit  dioecesis  argentinensis ,  quique  seholis  argenti- 
nensibus  praefuerint,  supra  (p.  386  ^.  396.  402)  indicatum  est. 

2  Matth.  9,  37;  20,  2  etc.  '  Matth.  10,  8.   Luc.  10,  2.  ■•  lo.  10,  1.  2. 

^'  Collegium,  quod  Canisius  lieri  cupiebat,  ab  loanne  de  iManderscheid-Blanken- 


177.    Fridericus  Staphylus  Canisio.    31.  Augusti  1555.  557 

riiis  fortasse  isthaec,  secl  fretiis  hnmanitate  et  clenientia  tua  Reveren- 
dissime  Praesul  dixerim,  non  tam  ut  nobis,  quam  ut  Ecclesiae  insigni 
vestrae,  cui"  ego  studiosissimus  fui  et  semper  ero,  bene  prospiciatur 
in  Christo  Domino  nostro.  Is  amplitudinem  tuam  diu  conservet  in- 
cohmiem. 

Augustae  4  augusti  mensis    1555. 

Reverendissimae  et  Illustrissimae  **  D.  V. 
Servus  in  Christo 
Petrus  Canisius. 

Reuerendissimo '  in  Christo  Patri  ac  Illustrissimo  Principi  Domino 
Episcopo  Argentinensi  Patrono  semper  obseruandissimo  ^*. 

177. 
FRIDERICUS  STAPHYLUS  i, 

scholae  nissensis  rectoi-, 

CANISIO. 

Nissa  Silesiornm  31.  Augnsti  1555. 

Ex  libro,  cui  titulus:  „S.  MARCVS  |  ANACHORETES,     SCILICET  CATO 
CHRISTIANVS,  VERSVS  EX  |  GRAECA  LINGVA  IN  LATINAM     pro  pueris  pie 
instituendis  ^.   \   o  vsw?  to'j  Ssou  Tpia-h  ridpaajj.i^joc,  \  f^zij.zXLotq^  —iarst^  i/.Tzcoc,  dyd-r^. 


Cod.  mon.  yectiuft  (ut  videtur) :  cujus. 

Reverendissimi  et  Illustrissimi  De  Biiss. 

Haec  inscriptio  ex  cod.  mon.  transcrijjta  est ;  nam  in  apogr.  molsh.  omissa  est. 

obseruantissirao  cod.  mon. 


heim,  qui  Erasmo  proxime  successit,  anno  1580  Molshemii  conditum  est.  Ipsa  autem 
urbs  argentinensis  anno  demum  1684  collegium  Societatis  accepit. 

*  Fridericus  Stapellage  (1512 — 1564).  vulgo  Staphylus,  osnabrugensis ,  cum 
Vitembergae  per  decem  annos  moratus  et  Philippo  Melanchthone  fautore  et  convictore 
usus  esset,  eodem  auctore  ab  Alberto  Borussiae  duce  Regiomontem  accersitus  est 
in  eaque  universitate  a.  1545 — 1549  theologiam  hxtheranam  tradidit.  At  Protestan- 
tium  dissensionibus  et  litibus  falsitatem  illius  doctrinae  edoctus,  ad  catholicam  eccle- 
siam  anno  1552  rediit  et  Nissae,  quae  episcopi  vratislaviensis  sedes  erat,  scholam  et 
typographiam  instituit.  Anno  1560  in  universitate  ingolstadiensi  officium  „super- 
intendentis"  et  muuus  theologiae  tradendae  suscepit,  theologiae  et  iuris  canonici 
doctor,  quamquam  uxorem  habebat,  ex  sunimi  pontificis  privilegio  creatus.  A  Me- 
lanchthone,  Musculo,  aliis  acriter  lacessitus,  fidem  catholicam  libris  strenue  defendit. 

2  Sanctum  Marcum  ^Eremitam"  ante  medium  fere  saeculum  quintum  fioruisse 
existimant.  Nicephorus  Callisti  refert  eum  discipulum  S.  loannis  Chrysostomi  et 
aequalem  Sanctorum  Isidori  Pelusiotae  et  Nili  fuisse.  Ex  iis,  quae  de  cliristiana 
ascesi  scripsit,  9 — 10  opuscuhi  supersunt;  optime  ea  typis  descripsisse  censetur 
Andr.  GaJlandius  Congr.  Or.  in  „Bibliotheca  Veterum  Patrum"  VIII  (Venetiis  1772), 
3—103.  Ex  quo  opere  transcripta  sunt  ab  I.-P.  Miyne ,  PP.  Gr.  LXV,  905—1140. 
Qui  de  hoc  Marco  scripserunt,  recensentur  ab  0.  Bardenhewer,  „Marcus  Emerita",  in 
Wetzer  u.  Weltes  Kirchenlexikon  VIII  (2.  Aufl.,  Freiburg  1893),  col.  684,  et  ab  Vl.  Che- 
ralicr,  Repertoire  des  sources  historiques  du  moyen-age  (Paris  1877 — 1886),  col.  1469. 


558  !""•   Fiulericu.s  Staphylus  Canisio. 

NISSAE  SILESIORVM,  |  Excudebat  loannes  Cruciser '.  Anno  M.  D.  LV."  (S' ; 
ff.  52  non  signata).  Exemplum  huius  operis  Viennae  exstat,  in  bibliotheca  aulica, 
76.  G.  118.     Epistula  haec  it'.  A2'^ — A.5''  occupat  et  cursivis  typis  exscripta  est. 

Epistula  una  cuni  toto  libro  iteruni  edita  est  in  opere :  „Friderici  Staphyli 
Caesarei  quondam  consiliarii  in  causa  religionis  sparsim  editi  libri,  in  vnvm  volunien 
digesti"   (Ingolstadii  1613j,  col.  1237—1284  (epistula  ipsa  col.  1239—1242). 

Sancti  Marci  eremifae  scrijyta  guaedam,  quae  ex  graeco  sermone  in  latiniini, 
Canisio  auctore ,  vertit ,  eidem  dedicat.  Ea  pueris  instituendis  valde  apta  esse.  Ex 
Marci  sententia  salutem  aeternam  non  sola  gratia  Christi,  sed  honis  etiam  ojieribnc 
parandam  esse.  Redeundnm  esse  ad  antiquam  2)ietatem,  novis  inventis  relictis.  Horum 
studiosis  usitatiim  esse,  veteris  alicuius  dicta  quaerere ,  quihus  se  contegant.  Vulgus, 
conciliis  ecclesiae  spretis,  iam  ipsmn  de  reUgione  iudicare  velle.  Solain  spem  in 
scholis  esse.  Laiidat  eas,  qnas  Ferdinandus  rex,  episcopus  vratislaviensis,  ahhas  hen- 
richoviensis  condant. 

REVERENDO  VIRO  [  DOCTRINA  ET  PI-  etate  Clariss.  D.  Petro 
Cani-  sio  Theologo  etc.  S.  D.  i  Frid.  Staphylus. 
De  spiritali  lege  opusculum  S.  Marci  Anachoretae  ^ ,  ut  uolebas 
reuerende  uir,  uerti,  tuae  quidem  obsequens  uoluntati,  sed  uoluptati 
profecto  indulgens  meae,  quam  ex  labore  paruo  percepi  maximam. 
Nam  uerterat  autorem  hunc  ante  quoque  Vincentius  Obsopoeus  =^ : 
uerti  ego  denuo,  quod  ille  neque  integrum  uertisset,  neque  satis  (quod 
pace  eius  dixerim)  integre  •*.  De  perspicuitate  orationis  nihil  attinet 
monere:  res  in  conspectu  est,  non  eget  iudice.  Video  autem  hoc 
opusculum  ab  autore  erudiendis  adolescentibus  conscriptum  esse,  ut 
hae  istae  gnomae  essent  in  scholis  Christianorum ,  uelut  disticha  Ca- 
tonis^   in   ethnicorum   gymnasijs,   rudimenta   pietatis.     Et   quanquam 


1  Hunc  primum  typographuni  catholicum  Silesiae  fuisse  ferunt;  eodem  anno 
ex  eius  officina  prodiit  Balthasaris  de  Promnitz,  episcopi  vratislaviensis ,  ,.Epistola 
de  petitione  Sacrorum  Ordinum"   [Hosii  Epistolae  II,  638). 

2  Inter  opuscula  S.  Marci  primum  est  „//£/>«  vM//oy  -'^zoii.ari/.n'/' \  in  quo  ostendit 
,,-ai^  (5  '^oiioq  T.^/zuti.aTiy.oq  i(TTi ,  y.aTa  rw  i3-slo'/  \\~6<tzo).o'j  (Roni.  7 .  14)  •  xo.l  zig  ij 
'/xumg,  y.ai  fj  ii^ip/sia  twv  ^u/.dT-sc  o.utw  /Jou/^.o/jtivwv."  Huuc  librum  sequitur  liber 
.JbfA  tHjv  olo!J.i'^u)'j  i^  spyu)'.'  (3iy.aio0a>'iai''^ ;  quo  gratiae  necessitas  et  fidei  praestantia 
demonstrantur.  Vere  autem  fidelis  ex  Marci  sententia  est  u  .^^Tzttmijiw^  tyj  d^si(i  1'po.<ff^ 
y.al  -oiSj'^  ras  i'yTo/.ag  Tn~j  K'jpiou'-'  (Opusc.  4,  resp.  14;  similiter  ibidem  resp.  2.  17). 
Utrumque  librum  Staphylus  in  ^Marco"  suo  edidit. 

•''  Vincentius  Obsopaeus  (Opsopaeus ,  Heidnecker) ,  bavarus ,  Lutheri  et  Me- 
lanchthonis  discipulus  (f  1539),  gymnasii  onoldini  (Ansbach)  primus  rector,  veterum 
Graecorum  varia  opera  et  etiam  complures  libros  Lutheri  germanicos  latine  vertit. 
atque  ipse  versibus  concepit  „Victoriam  Bacchi"  et  „De  arte  bibendi  libros  tres" 
{Chr.  G.  Jocher ,  Allgemeines  Gelehrten-Lexicon,  3.  Theil  [Leipzig  1751].  1087. 
K.  Ed.  Forstemann  m  „Allgemeine  Encyclopadie"  von  J.  S.  Ersch  und  J.  S.  Gruber. 
3.  Sect.,  1.  Theil  [Leipzig  1830],  232—233.  Conr.  Bursian ,  Geschichte  der  classi- 
schen  Philologie  in  Deutschland  1.  Hiilfte  [Miinchen  und  Leipzig  1883],  162). 

*  Obsopaeus  prima  duo  S.  Marci  Eremitae  opuscula  anno  1531  Hagenoae  graece 
et  latine  cdidit  {li.  Ccillier ,  Hi.stoire  generale  des  auteurs  sacres  XI  [2"  ed. .  Paris 
1862],  643). 

*  Latinarum  scntentiarum  corpus  sive  ,.praecepta  moralia"  incerti  auctoris 
significat,  quae  Catonis  nomen  prae  se  ferunt  ac  medio  quoque  aevo  in  usu  frequenti 
crant  (IT.  S.   Teiiffel ,    Geschichte  der  rijmischen  Literatur,   4.  Aufl.  [Leipzig  1882], 


31.  Augusti  1555.  559 

paraeneses  tantiim  modo  sunt,  neque  ulla  uel  dialectica  methodo  con- 
textae,  uel  retextae  quadam  analysi,  neque  admodum  rhetorum  ex- 
ornatae  luminibus:  est  tamen  per  se  grata  breuitas,  et  iucunda,  abs- 
que  fuco,  senilis  oratio :  quae  uel  inprimis  apta  est  ingenuae  simplici- 
tati  puerorum  i.  Genus  doctrinae  sanum  est ,  a  maiorum  institutis 
niliil  discrepans,  ut  facile  possis  succum  apostolicae  aetatis  agnoscere. 
lustitiam  Dei  ille  non  sola  fide,  sed  spe  etiam  et  charitate,  et  quae 
ex  his  emanant,  reliquis  uirtutibus,  metitur.  Eamque  iustitiam  etsi 
ab  ipsa  gratia  Christi,  qua  amici  Dei,  haeredesque  coelestis  regni 
sumus,  discernit:  at  illam  tamen  nulla  ex  parte  ab  ambitu  humanae 
salutis  secludit,  sed  connectit  potius,  et  in  eum  finem  quidem,  ut  et 
hoc  Saluatoris,  Si  uitam  uelis  ingredi,  serues  mandata-,  et 
illud  D.  Pauli,  uitam  aeternam  esse  gratiam^  utrumque  possit 
locum  tueri  suum^  In  eum  scopum  dum  uir  Sanctus  omnes  cogita- 
tiones  collimat,  Deus  bone,  quas  ille  non  rimatur  humani  cordis  late- 
bras?  quos  sinus  non  excutit?  Medullam  certe,  ipsasque  fibras  humanae 
mentis  inquirit,  neruos  explorat,  uires  ponderat  actionum  humanarum 
in  utranque  partem,  quid  ualeant:  nullamque  uitae  partem  omnino 
rehnquit,  cuius  non  certam  ahquam  commonstret  regulam,  qua  honesta 
appetere  possimus,  uitare  turpia.  Quo  fit  ut  aliquando  appareat  autor 
intricatior.  Verti  equidem  sicut  potui,  ut  sensum  Graeci  sermonis, 
uerbis  redderem  Latinis,  sed  accommodatis  puerili  ingenio.  Tibique  mi 
Canisi  hanc  opellam  meam  destinaui ,  cum ,  quo  omnes  conatus  tuos 
dirigis,  sedulo  cures,  tahbus  antiquae  pietatis  uocibus  adolescentum 
aures  circumsonare,  seuocatas  a  nouis  istis  blandisque  Syrenum  modu- 
lationibus.    Atqui  ni  studium  illud,  ardorque  nouitatis,  quo  nunc  pene 

herausg.  von  L.  Schwabe,  n.  24,  p.  37 — 38.  K.  Hartfehler,  Philipp  Melanchthon  als 
Praeceptor  Germaniae  [Berlin  1889]  p.  420.  425). 

^  At  ipse  iam  Photiiis,  postquam  Marci  perspicuitatem  laudavit,  nonnumquani 
tamen  „rr)  aaa.<fiq-'  in  eo  comparere  scribit  (Bibliotheca  n.  200  [Migue,  PP.  Gr.  CIII, 
668 — 669]).  Posteriores  quoque  hanc  in  eo  obscuritatem  notaverunt,  v.  g.  Cas.  Ondin 
Calvinianus  (Commentarius  de  scriptoribus  ecclesiae  antiquis  I  [Lipsiae  1722] ,  902 
ad  908).  Ac  Bellarminus  (qui  fortasse  latinas  tantum  versiones  viderat)  existimavit 
eius  opera  etiam  „scatere  erroribus  contra  fidem"  et  ^cautissime  legenda  esse"  (De 
scriptoribus  ecclesiasticis  [Coloniae  1618],  p.  291).  Nec  dubium ,  quin  Obsopaeus 
—  eius  librum  non  vidi  —  dogmata  lutherana  in  Marco  demonstrare  voluerit.  Quod 
et  alii  protestantes  facere  conati  sunt,  nec  tamen  omnes;  nam  v.  g.  /.  Wagenmann, 
theologiae  protestantium  professor  gottingensis :  ^Reformatorisches" ,  inquit,  ,ist 
iiicht  in  dieser  griechischen  Monchsmystik"  {Ilerzog ,  Real-Encyklopadie  fiir  prote- 
stantische  Theologie  und  Kirche  IX  [2.  Aufl.,  Leipzig  1881],  291). 

2  Matth.  19,  17.  3  i^o^    g_  23. 

■*  Haec  quoque  subobscura  sunt,  quae  accurate  explicare  longum  est.  Sta- 
[>hylus,  cum  iustitiam  a  gratia  discernit,  „gratiae"  vocabulo  primam  potissimum  gra- 
tiam  iustificantem,  quani  misericors  Deus  ob  Christi  merita  gratuito  concedit  iniusto, 
videtur  significare,  „iustitiae"  autem  nomine  imprimis  bona  opera  comprehendere, 
quibus  iustus  iustitiara  suam  conservare  et  augere  vitamque  aeternam  mereri  debet ; 
(luamquam  etiam  hoc  ex  Christi  meritis  profluit.  quod  iustus,  gratia  Christi  adiutus. 
tt  ipse  merita  sibi  comparare  potest. 


560  ^''^-    l"'ridericus  Staphylus  Canisio. 

riagrant  omnia,  sudore  antiquorum  Patrum  restinctus  fuerit,  uereor 
equidem,  ne,  quam  illi  nobis  remp.  antiquis  legibus  firmam  florentem- 
que  tradiderunt,  nos  eam  nouis  labefactatam  institutis  breui  simus 
amissuri:  ut,  cum  forte  uere  a  nobis  quaeri  possit,  Cedo,  qui  uestram 
romp.  tantam  amisistis  tam  cito':^  multo  uerius  possit  responderi, 

Proueniebant  oratores  noui,  stulti  adolescentuli  ^ 
Ecquid  non  noui  oratores,  et  plane  noui,  qui  uetustatis  relinquunt 
ne  uestigium  quidem,  praeter  errorem  et  mouendae  seditionis  arti- 
licium  ?  nam  haec  duo,  ut  uetusta  sunt,  ita  sola  pene  omnibus  sectis 
communia.  Scribit  S.  Vincentius  Episcopus  Lirinensis  ^  autor  uetus 
et  integer,  solere  haereticos  plerunque  alicuius  antiqui  autoris  dicta, 
si  quae  obscurius  edita  sint,  captare,  unde  haereses  concinnent  suas, 
ne  ipsi  soli  ita  sentire  uideantur  ^.  Quid  iam  usitatius  ?  quid  magis 
antiquum  ?  Solebant  enim  Romae ,  quemadmodum  refert  M.  Cicero  *, 
ciues  seditiosi  aliquos  ex  antiquis  claros  uiros  proferre,  quos  dicebant 
fuisse  populares,  ut  eorum  ipsi  similes  haberentur.  Repetebant  iam 
P.  Valerium,  et  reliquos,  qui  leges  populares  tulissent:  iam  C.  Flami- 
nium,  qui  legis  agrariae  autor  cum  fuisset,  bis  tamen  factus  sit  consul. 
Commemorabant  item  P.  Crassum,  et  P.  Scaeuolam  fratres,  et  sapien- 
tissimos  uiros:  quos  T.  Graccho  autores  fuisse  nouarum  legum  affir- 
mabant,  alterum  quidem  palam,  alterum,  ut  credebatur,  obscurius. 
Horum  se  illi,  quod  et  boni  ciues  fuissent,  et  eadem  quoque  nouas- 
sent,  institutum  sequi  obtendebant.  Similiter  et  nostri  oratores  noui, 
cum  perturbare,  ut  illi  rempublicam,  sic  ipsi  reHgionem  uelint,  pro- 
phetas  producunt,  et  apostolos,  et  e  ueteribus  unum  aut  item  alterum : 
quorum  se  dicant  doctrinam  imitari,  et  exemplum.  Quasi  uero  his 
olim  idem  fuisset,  quod  iam  ipsis  est,  studium  perturbandae  pacis  in 
fraudem  ueritatis,  in  perniciem  ecclesiae.  ad  euersionem  humani  diuini- 
que  iuris.  Est  haec  ista  [slc]  machinatio  sectarijs  eo  expeditior,  quod 
ecclesiae  doctrina  suis  est  contenta  iudicibus,  multitudinem  consulto 
ipsa  fugiens,  eique  ipsi  et  suspecta,  et  inuisa :  ut  si  quis  eam  uniuer- 


'  Sat  ingratum  est  Staphylum  hic  ot  iufra  compluries  senteiltias  quidem 
veterum  afferre ,  sed  unde  deprompserit ,  non  prodere.  Atque  hanc  quidem  interro- 
gationeni  cum  suo  responso  ex  Ciceronis  libro  ,De  sencctute"  (c.  6)  certe  transtulit; 
qui  ea  in  ,Naevii  poiJtae  Ludo"  exstare  scribit.  Responsum  ab  aliquot  Ciceronis 
editoribus  aliter  legitur  (proventabant  —  provehebantur  ad  res  —  stulti,  adolescentuli). 

^  S.  Viucentius  Lerinensis  monachus  et  presbyter  fuit,  non  episcopus.  Sta- 
phylus  eum  cum  S.  Vincentio  episcopo  Fulginate  (circiter  a.  550)  confudisse  videtur; 
utriusque  enim  memoria  eodem  die  (24.  Maii)  recoli  solet  {Acta  Sanctorxm  Maii  V 
[Parisiis  et  Romae  186G],  286—289.  299). 

*  „Cum  sub  alieno  nomine  luieresin  concinnare  machinentur,  captant  plerumque 
veteris  cuiuspiam  viri  scripta  paulo  invohitius  edita,  quae  pro  ipsa  sui  obscuritato 
dogmati  suo  quasi  congruant ;  ut  illud ,  nescio  quid ,  (]uodcunque  proferunt,  neque 
primi,  neque  soli  sentire  videantur''  (Commonitorum  c.  11,  alias  1,  7,  ed.  Ed.  Ilerzog 
[Vratislaviae  1839]  p.  16.     Migne,  PP.  LL.  L,  647). 

*  Academicorum  priorum  1.  2,  c.  5,  §  lo. 


31.  Augiisti  1555.  561 

sam  uelit  uituperare,  secundo  id  populo  facere  possit:  uel  si  lianc, 
quam  nos  profitemur,  conetur  inuadere,  magna  habiturus  sit  auxilia 
ex  reliquorum  haereticorum  decretis.  Duo  sunt  igitur  scopuli ,  et 
uoragines  ecclesiae,  temeritas  uulgi,  et  arrogantia  literatorum:  cuius 
utriusque  mater  est,  effrenis  licentia.     Etenim  cui  non 

Nunc  satis  est,  dixisse,  ego  mira  poemata  pango, 

Occupet  extremum  scabies.     Mihi  turpe  relinqui  est, 

Et  quod  non  didici,  sane  nescire  fateri  ?  ^ 

Doctor  iam,  an  sutor  scripturam  interpretetur,  nihil  interest.  Ita 
non  modo  ultra  crepidam  ^,  sed  et  supra  captum  humani  sensus  sese 
efferunt  sutores,  cuparij,  uestiarij,  peUiones,  et  similes  generis  eiusdem 
oratores  noui.  Antiquitus  dictum  est,  et  quidem  dictum  sapientis- 
sime",  felices  esse  artes,  si  de  ijs  iudicent  artifices -^,  Infelices  ergo, 
cum  de  colore  coecus,  non  pictor,  cum  de  medicinis  tonsor,  non  me- 
dicus,  nec  de  iure  iureconsultus ,  sed  rabula,  nec  de  theologia  theo- 
logus,  sed  chrestologus  iudicat.  Hoc  quale  portentum  sit,  uix  uerbis 
potest  exprimi,  tametsi  id  Polycletus  conatus  est  depingere  ^.  Dicitur 
enim  duas  fecisse  imagines,  alteram  lege  graphicae  artis,  alteram  ex 
iudicio  uulgi,  prout  alius  aliud  censuisset.  Conuocato  autem  populo 
utrumque  opus  proposuisse,  initio  suae  artis  industria  elaboratum,  post 
et  illud,  quod  conflatum  erat  ad  iudicium  populi :  atque  rogasse,  utrum 
placeret.  Ibi  tum  populus,  id  sibi,  quod  arte  absolutum  fiiit,  probari, 
alterum  uideri  monstrum,  responderat.  Polycletus  igitur,  Quod  lau- 
datis,  inquit,  meum  est,  quod  uituperatis,  uestrum.  Vtinam  uero  et 
hoc  rehgionis  monstrum,  quod  iam  annis  plus  triginta  parturit  uulgi 
temeritas,  Polycletus  aliquis  posset  ita,  sicut  est,  suis  coloribus  effin- 
gere:  crederem  mediusfidius  fore,  ut  populus  aUquando  absterritus 
teterrimo  illo  sui  monstri  aspectu,  ultro  malit  legitimorum  artificum 
sequi  iudicium,  quam  suum: 

Et  quod  non  didicit,  sane  nescire  fateri  ^. 

Quae  (malum)  haec  solius  nostrae  gentis  est  socordia?  Nemo  in 
ciuili  negocio  adeo  desipit,  ut  de  ualore,  et  puritate  alicuius  auri, 
argentiue  iudicium  exigat  a  coriario :  sed  ad  iurati,  peritique  trapezitae 


sapientissme  Staph. 


'  Haec  ex  Horatii  „EpistuIa  ad  Pisones''  depiompta  sunt  (v.  416 — 418). 

-  Proverbium ;  cuius  mentionem  tacit  C.  Plinim  in  .,Historia  naturali"  1.  35, 
c.  :36  (10). 

^  „Ait  Fabius  Pictor  apud  Quintilianum,  tbelices  futuras  artes,  si  soli  artifices 
de  iis  iudicarent"  :  Eramnis  (Adagia  chil.  1,  cent.  6,  n.  16  [Parisiis  1558],  col.  196). 
In  Quintiliano  ipso  haec  non  repperi. 

•*  Polycletus  statuarius  fuit,  non  pictor.  Narratiunculam  ,  quae  hic  sequitur, 
proposuit  Aelianns,  Varia  historia  I.  14,  c.  8. 

*  Cf.  supra  adnot.  1. 

Braiinsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  I.  36 


562  1^^-    indericus  Stapliylus  Canisio.    31.  Augusti  1555. 

examen  agnoscit  id  pertinere.  Cur  non  idem,  ut  D.  Clemens  Alexand.  ^ 
raciocinatur ,  fit  in  religionis  negotio,  scilicet  in  re  longe  subliniiorc  ? 
At  uero  nunc,  sicut  Poeta  canit-, 

Velut  syluis,  ubi  passim 
Palantes''  error  certo  de  tramite  pellit, 
Ille  sinistrorsum,  hic  dextrorsum  abit,  unus  utrique 
Error:  sed  uarijs  illudit  partibus, 

Vnicum  fuit  olim,  et  satis  efficax  his  malis  remedium,  autoritas  con- 
ciliorum :  quae  quondam  pietate  sacerdotum  apud  omnes  sacrosancta 
habebatur,  iam  propter  peccata  nostra,  labefactata  est,  bellisque  in 
diem  magis  uilescit,  peneque  deletur  apud  uniuersos.  Sola  spes  ferme 
est  in  puerilibus  scholis,  ut  seminarium  ecclesiae,  quod  in  senibus  iam 
emarcuit,  in  pueris  resuscitetur.  Quam  ad  rem  quasi  signum  uniuersis 
erexit  Sacratissimus  Rex  noster,  dum  de  societate  uestra  aliud  Viennae 
constituit,  aliud  iam  molitur  Pragae  collegium.  Quin  et  ipse  Kenss. 
[sir  1  Praesul  Vratislaui  ^.  liuic  rei  studiose  incumbit ,  ut  aliquam  an- 
tiquae  probitatis  ac  fidei  officinam  instauret  Nissae :  ex  qua  non  solum 
philosophiae  cultores,  sed  etiam  sacrarum  literarum  peritos  possit 
ecclesia  euocare.  Reuerendus  item,  et  uir  doctus,  D.  Andreas  Abbas 
Henrichouiensis  *,  quasi  postliminio  reuocans  antiquum  ius  coenobiorum. 
numerosae  iuuentutis  (quam  ex  uicinis  accersit)  scholam  apud  se  in- 
stituit,  ornatque  non  solum  eos,  qui  docent,  honestis  praemijs,  uerum 
etiam  discentibus  suppeditat  omnia,  quae  ad  uictum  et  cultum  uitae 
sunt  necessaria.  Vtinam  caeteri  Patres  aemulentur  exemplum,  nec 
sinant  opes  ecclesiae  dilabi  in  usus  lege  prohibitos,  sicut  ahbi  factum 
animaduertitur '',  Tu  uero  mi  Canisi,  perge  ut  coepisti,  ludos  aperire 
exulibus  musis.     Habes  istius   laboris  tui  fideles  socios,   et  adiutores. 


Pallantes  Staph.  '■  animadueritur  Staph. 


'  „'i25  dk  idu  ~,^''<T/,'J  ~iS  J<T)ro/j.d/(i) ,  Yzwpyw  auzi>,>  —OL-qatf  v.ai  Adrj.-ioi  >av- 
z/5j/>ov,  y.al  XapifJrjij.o)  crrpaTrjyfrj'  xal  y!ip.o)i>i  c7:-cx6v  xac  UipScxc  xdTrrj).o'.>'  xal  hpu),j6).o) 
d<po-ocw,  xac  \\p/s)du)  (/p-/rj(ra]'.>.,  xal  '^Op.r/p(j)  ^ajijttjv,  xac  WJpjjw^c  ipcarcy.w.,  xac  Ar^po- 
<TfH'^s.c  p-fjTopa.,  xac  Xpi)ac--(i)  licaXzy.rcx.m.,  xal  ^Apc(TTO~i?.zc  <po<nxm.^  xal  c>t?.<)ao^o'^  ///«'rwvj, 
ouTojq  6  T(i)  xupio)  Tztcfh')p.v/oq  xal  Trj  (JofMcarj  di  auTou  xaTaxo?.otJf9r/aag  —po^rjTsca 
T£/.io)C  ixTshcTac  xaT  dxo^xj.  tou  rJcdaaxd/.ou  i'^  aapxc  -tpc-n/.w^  »5co<:".-  S.  Clemens 
{Alexandrinus,  Stromatum  1.  7,  §  101 :  Opera ,  ed.  Reinli.  Klotz  III  [Lipsiae  1832]. 
•285—286;  Opera,  ed.  lo.  Potterus  [Oxonii  1715],  p.  894.    Migne,  PP.  Gr.  IX,  540). 

-  Horatius  in  ^Satirarum"  libro  2,  sat.  3,  v.  48—51. 

^  Balthasar  de  Promnitz.     Cf.  supra  p.  483^. 

•*  Heinrichau,  Silesiae  borussicae  vicus,  monasterium  ordinis  cisterciensis  olim 
habebat.  Vincentius  abbas  et  imperii  princeps,  Andreae  decessor,  a  Michaele  Hille- 
brant  O.  Min.  Obs. ,  suvidniensi,  in  libro  anno  1542  edito  laudatur,  quod  novis 
haeresibus  acriter  obsistat  (Toh.  Soffner,  Der  Minorit  Fr.  Michael  Hillebrant  [Breslau 
1885]  p.  61). 

'"  lacobuin  lonam ,    Ferdinandi  I.  vicecancellarium,  et  loannem  Albertum  Wid- 


178.  Canisius  lac,  loiiae.  5.  Oct.  1555.    179.  Can.  S.  Ignatio.  26.  Oct.  1555.     563 

uitae  sanctimonia  admirabiles :  itemque  Labacensem  Antistitem  elaris- 
simum.  De  ipso  Rege  quid  dicam?  quibus  enim  ille  curis  non  ex- 
hauritur?  laborib.  non  defatigatur  continuis,  barbariem  ut  repellat,  et 
pietatem  auitam  reducat  ab  exilio?  Deus  illi  et  uobis  pariter  adsit 
auxilio  diuino,  ut  diu  incolumes  sitis  ad  pacem  ecclesiae  et  communem 
salutem  uniuersorum.  Vale.  Datum  Nissae  pridie  Calend.  Septemb. 
ANNO  M.  D.  LV. 

178. 

CANISIUS 

lACOBO  lOXAE, 

consilii  aulici  Feidinandi  I.  regis  vicecancellario. 

Praga  5.  Octohris  1555. 

Ex  fasciculo,  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scripto,  cui  titulus  est:  „Boheniica  de 
anno  1552.  usque  1558."  f.  12*.   Viennae,  in  archivo  aulae  caesareae,  ^Boehmen  I,  4." 

„Petrus   Canisius   e  S.  J.    de   dato   Fragae   5'"'  Ocfobern   [1555]. 
Commendat  rationes  S:  J:  in  Bohemia  Vice  Cancellario  Doctori  lonae." 
Nil  in  tabulis  repperi  nisi  hoc  regestum. 

179. 

CANISIUS 
SAIVCTO  lONATIO. 

JIonacMo  2C.  Octohris  1555. 

Ex  apographo,  quod  circiter  annum  1865  a  P.  loseph  Boero  S.  J.  ex  auto- 
grapho  in  cod. :  ^Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  p.  307  posito  descriptum  et  postea 
cum  eodem  collatum  est;  in  quo  tamen  plerique  epistulae  loci  ad  sermonem  ita- 
licum  nostri  temporis  accommodati  sunt. 

Se  Praga  Monachium  venisse,  ut  de  collegio  tlieologico  Ingolstadii  condcndo 
deliheraret.  Quomodo  res  collegii  Pragae  instituendi  se  haheant.  Bavariae  ducem 
edoctum  esse  se  tandem  exseqni  dehere ,  quae  smnmo  jwntifici  in  decumis  ecclesiarum 
petendis  promisisset.  Eidem  iam  deliberatum  esse  collegium  Societatis  ac  seminarium 
clericorum,  cui  Socii  x>raeessent,  instituere.  Se  de  iis  rehus  IngoUtadii  cum  consiUariis 
ducis  consulturum.   De  universitate  etiam  reformanda  sententiam  sihi  dicendam  esse. 

lESVS 

Molto  Reverendo  in  Christo  padre  mio 

La  grazia  e  pace  del  S.  N.  Jesu  Cristo  sia  sempre  con  tutti.  Amen. 

12  giorni  sono,    che   io   mi   partii   da  Praga,    per  venire  in  Baviera, 

siccome   Sua   Maesta    essendo   sollecitata   dall'  illustrissimo   Duca    di 


manstadium,  Austriae  inferioris  cancelhirium,  significat.   Hic  ideo  Lucrctium  se  dixisse 
videtur,  quod  Lucretiam  de  Leonsberg  uxorem  duxerat. 

3G* 


564  l^'^-    Canisiiis  S.  Ignatio. 

Bauera  mi  scrisse  e  comando,  clie  io  da  Praga  venissi  al  detto  Duca 
per  deliberare  e  concludere  di  un  collegio  teologico  in  Ingolstad.  E 
cosi  mostrando  io  questa  lettera  del  Re  alli  Signori  di  Praga,  li  parse 
bene,  che  io  andassi  subito  in  Baviera  e  subito  ritornassi  a  quel  tempo, 
quando  li  nostri  di  Roma  sarebbero  arrivati,  cioe  circa  il  principio 
di  novembre,  secondo  il  loro  parere.  Item  mi  dettero  un  curru  e  una 
lettera  al  Duca,  accio  io  tornassi  presto.  Onde  io  essendomi  racco- 
mandato  al  Signor  nostro  Gesii  Cristo,  con  la  sua  grazia  ho  gia  fatto 
questo  cammino,  massime  perche  la  R.  P.  V.  per  altra  volta  mi  scrisse, 
che  io  non  mancassi  quanto  alla  parte  mia  di  gratificare  a  questo 
illustrissimo  Duca,  se  il  nostro  Serenissimo  Re  consentisse,  siccome 
anche  e  stato  promesso  in  Roma,  si  io  me  raccordo  bene,  a  quel 
Segretario  del  detto  Principe  ^.  Item  piii  volentieri  io  mi  sono  partito 
di  Boemia,  perche  mi  scrisse  il  R.  P.  Lanoy  ^,  siccome  ]a  venuta  delh" 
fratelli  sia  incerta,  non  essendo  impetrata  la  dispensa  di  quelli  due 
monasteri^.  E  credo,  che  ancora  riuscira  alla  maggior  gloria  del 
Signor  N.,  se  11  nostri  per  questa  invernata  non  vengano  d'  Italia,  o 
se  vengono,  che  restino  in  Vienna  pochi  mesi.  La  ragione  e,  che 
ancora  che  molto  sia  edificato  e  preparato  nel  collegio  di  Praga, 
mentre  che  io  sono  stato  presente,  tuttavia  perche  troppo  tardi  ab- 
biamo  cominciato  quella   fabbrica,    non  possono   consummarla  se  non 

lesus. 
Admodum  reverende  in  Christo  pater. 

Gratia  et  pax  domini  nostri  lesu  Christi  semper  cum  omnibus  sint.     Amen. 

Abhinc  duodecim  dies  Praga  in  Bavariam  profectus  sum ;  rex  enim ,  urgente 
ilhistrissimo  Bavariae  duce,  per  litteras  me  iussit  Praga  ad  ducem  illum  proficisci, 
ut  de  collegio  theologico  Ingolstadii  condendo  cum  eodem  id  deliberarem  et  finirem. 
Quas  litteras  regias  cum  proceribus  pragensibus  ostendissem,  iis  visum  est  mihi 
statim  in  Bavariam  discedendum  atque  inde  redeundum  esse,  cum  primum  nostri 
Roma  advenissent;  adventuros  autem  circiter  ineuntem  mensem  Novembrem  ipsi 
opinabantur.  Currum  quoque  mihi  dederunt  atque  epistulam,  qua  a  duce  petebant, 
ut  cito  reverterer.  Cum  igitur  lesu  Christo  domino  nostro  me  commendassem,  ipso 
iuvante  iter  hoc  iam  confeci,  idque  maxime  propterea ,  quod  R.  P.  V.  alias  per  lit- 
teras  mihi  praecepit,  ne,  quantum  in  me  esset,  ilhistrissimo  duci  illi  gratificari 
omitterem,  dummodo  serenissimus  rex  noster  consentiret ;  quod  etiam  Romae,  si  bene 
memini ,  secretario  illi  eiusdem  principis  '  promissum  est.  Atque  ideo  quoquc  ex 
Bohemia  facilius  discessi,  quod  R.  P.  Lanoius^  mihi  scripserat  incertum  esse,  quando 
fratres  adventuri  essent ;  dispensationem  enim ,  qua  duo  illa  monasteria  permutari 
possent,  impetratam  non  esse '.  Atque  ctiam  domino  nostro  in  maioreni  gloriam 
cessurum  esse  puto,  si  nostri  hac  hieme  ex  Italia  non  advcniant  vel,  inde  ad  nos  advecti, 
per  aliquos  menses  Viennae  maneant.  Cuius  rei  ratio  haec  est :  (.^uamvis  Pragae,  cum 
ibidcm  degerem,  multa  in  coUegio  construerentur  et  pararentur,  tamen,  quia  sero  con- 
structionem  coepiraus,  absolvere  non  poterunt  nisi  post  hiemem,  atque  cuncta  melius 


'  Henrico  Schweicker;  cf.  supra  p.  398'.  486. 
^  Collegii  viennensis  rector. 

^  Postea  impetrata  est;  vide  infra,  epistulam  Polanci.  Roma  22.  luHi  1556  ad 
Canisium  missam. 


26.  Octobris  1555.  565 

dopo  r  invernata ,  et  in  tutto  si  darii  niiglior  ordine  circa  1'  estate. 
Onde  io  concludendo  con  un  Signore  piii  intrinseco  e  confidente  in 
Praga,  gli  dissi,  e  anchora  egli  consenti,  che  io  non  potendo  in  questa 
invernata  attendere  piii  alla  fabbrica  e  per  servir  meglio  al  bene  uni- 
A^ersale,  non  tornerei  a  Praga  per  adesso,  se  non  venissero  i  nostri 
da  Roma,  li  quali  anche,  siccome  e  detto,  meglio  resteranno  per  alcun 
tempo  in  Vienna;  e  cosi  anche  io  mi  sono  esplicato  scrivendo  alli 
nostri  in  Vienna. 

Hora  quanto  al  Collegio  Ingolstadiense ,  io  scrissi  ultimamente 
da  Vienna  ^,  come  il  nuovo  patrono  di  quella  Academia  ^  mi  parlo  in 
Augusta;  e  perche  non  rai  satisfaceva  in  tutto,  mostrando  certe  idee 
di  volere  aver  un  collegio  a  suo  modo  e  non  secondo  la  nostra  usanza, 
io  non  mi  confidava  molto  delle  sue  buone  parole ,  nelle  quali  anche 
mostro  grande  affezione  alia  mia  persona  etc,  promettendo  il  favore 
del  suo  principe  etc.  Di  modo  che  io  ebbi  paura,  venendo  qua,  se 
non  facessono  siccome  tanti,  prolungando  sempre  questo  negozio  e 
intertenendoci  con  le  sue  buone  parole,  Ma  lodato  sia  Dio  N,  S., 
autore  di  ogni  bene,  il  quale  ha  dato  ad  intendere  al  Duca  per  mezzo 
di  questo  patrono,  che  per  non  gravare  piii  la  coscienza  del  suo  illu- 
strissimo  padre  ^ ,  che  sia  in  gloria ,  e  per  non  gravare  la  coscienza 
propria,  deueria  determinarsi  di  satisfare  alla  promessa  fatta  in  Roma 
a  Sua  Santita  "^,  quanto  al  fondare  un  coUegio  teologico,  perche  con 
tale  obbligazione  fossero  impetrate  le  decime  una  e  altra  volta  etc.  '"> 


disponentur  circiter  aestatem.  Quare  Pragae  cum  domino  quodam  agens,  cui  magis 
familiari  amicitia  coniunctus  sum,  dixi,  ipseque  probavit  me,  quod  hac  hieme  aedi- 
ficationi  ampliorem  operara  navare  non  possem  quodque  alibi  melius  prospecturus 
essem  utilitati  communi,  raodo  Pragara  reversurum  non  esse,  nisi  nostri  Roma  venis- 
sent ;  quos  etiam  raelius  Viennae  per  aliquod  tempus  mansuros  esse  iara  scripsi : 
.atque  idem  viennensibus  fratribus  per  litteras  exposui. 

Quod  autera  ad  coUegium  ingolstadiense  attinet ,  Vienna  ^  postrerais  litteris 
scripsi  novum  acaderaiae  illius  patronuni  -  Augustae  Vindelicorum  raecura  locutum 
esse.  Qui  mihi  non  satisfecit;  consilia  enim  quaedam  aperiebat,  e  quibus  coniciebam 
eum  suo  modo,  non  more  nostro  collegium  aliquod  constitui  velle.  Ideo  haud 
multum  fidebam  blandis  eius  sermonibus,  quibus  etiam  animum  erga  me  ipsum 
valde  propensum  prae  se  ferebat  etc,  priucipis  sui  favorem  promittens  etc.  Timebam 
itaque,  huc  veniens,  ne  idera  facerent,  quod  raulti  alii,  negotium  hoc  in  dies  pro- 
trahentes  et  nos  officiosis  verbis  falsaque  spe  producentes.  Sed  domino  nostro.  omnis 
boni  auctori,  laudes  et  grates  agantur.  Ab  eo  enim  dux  per  patronum  illum  edoctus 
est  debere  se ,  ne  iUustrissimi  patris  sui  ^  (qui  in  gloria  sit)  conscientiam  amplius 
gravaret  neve  suam  quoque  conscientiam  gravaret ,  exsequi  tandeni ,  quae  Romae 
smnmo  pontifici  *  de  coUegio  theologico  condendo  promissa  essent;  hac  enim  con- 
■dicione  decumas  illas  semel  atque  iterura  impetratas  esse  etc.  ^    Tandera  tres  ex  prae- 


1  Canisius   mense  Augusto   vel  Septembri    Augusta  Viennara    et   inde  Pragam 
venerat.     Vide  infra,  monura.  99. 

2  Wiguleura  Hundt  dicit;  cf.  supra  p.  425-. 

*  Guilielraura  IV.  significat.  *  lulium  III.  dicere  videtur. 

^  De  decumis  illis.  quae  a  clero  bavaro  ter  solvendae  erant,  v.  supra  p.  362  '.  372  '-. 


5(36  1"9.  Canisius  S.  Tgnatio.    26.  Octobris  1555. 

Finalmente  si  fece  questa  risoluzione,  clie  si  mandassino  3  dei  prin- 
cipali  consiglieri  ducali  a  Ingolstad  ^  e  che  io  fossi  il  quarto  per 
consultare  e  conchiudere  ogni  cosa  di  questo  collegio,  volendo  gia  in 
ogni  modo  avere  prima  un  collegio  integro  delhi  Compagnia,  et  se- 
cundo  un  altro  di  15  scolari  ahneno,  che  siano  sotto  il  nostro  governo 
e  auditori  di  teologia,  e  che,  eccetto  in  temporalibus,  hauiamo  la  piena 
sopraintendentia  di  loro.  Ora  perche  questi  deputati  consigheri  o 
commissari  non  sapevano,  che  io  venissi  tanto  presto,  e  perche  non 
sono  giunti,  e  parso  per  bene,  che  io  precedessi  a  Ingolstad  e  li  es- 
spectasse  per  quattordici  dl;  e  cosi  con  la  volonta  del  Duca  conclu- 
deremo  insieme  circa  l'  utroque  collegio,  quanto  al  luogo  e  alla  fabbrica, 
entrate,  e  disciplina  ecc.  Item  vogHono  avere  il  mio  giudizio  circa 
\a  reformazione  di  quello  studio  universale  d'  Ingolstad  ^,  Iddio  voglia 
diriggere  tutto  alla  sua  divina  gloria.  E  per  non  essere  troppo  lungo, 
io  mi  partiro  oggi  per  Ingolstad  con  la  gratia  divina,  e  attendero  a 
adgiutare  queste  cose  dell'  uno  e  dell'  altro  collegio,  pure  non  pregiudi- 
cando  alla  Compagnia,  ne  alla  R.  P.  V.,  alla  quale  scrivero  tutto  quello, 
che  accadera  circa  la  detta  consulta,  E  dopo,  credo,  me  partiro  per 
Vienna,  dove  adesso  sta  Sua  Maesta.  Pur  molto  mi  duole,  che  in 
due  mesi  non  ho  potuto  vedere  alcuna  lettera  di  Roma,  ne  aver  ri- 
sposta  circa  il  coliegio  Pragense.    Iddio  ci  dia  la  sua  santa  grazia  per 

cipuis  ducis  consiliariis  Ingolstadium  mittere  decreverunt  S  quibus  ego  quartus  ac- 
cederem,  ad  res  omnes  collegii  illius  perpendendas  et  constituendas ;  iam  enim  fixum 
iis  et  deliberatum  est,  prius  Societatis  collegium  integrum  condere  et  deinde  alterum, 
in  quo  15  minimum  scholasticorum  theologiae  studiosorum  curam  plenam  atque 
integram ,  re  familiari  excepta ,  habeamus.  Quia  autem  consiliarii  ad  id  destinati 
sive  commissarii  me  tam  cito  adventurum  esse  ignorabant ,  et  quia  nondum  con- 
venerunt,  visum  est  ante  eos  mihi  Ingolstadium  petendum  ibique  per  quattuordecim 
dies  eos  exspectandos  esse;  tunc  itaque,  ducis  voluntati  morem  gerentes,  ea  delibe- 
rabimus,  quae  ad  utriusqne  collegii  locum,  aedificationem,  reditum,  disciplinam  etc. 
spectant.  De  reformando  etiam  generali  hoc  studio  ingolstadiensi  me  sententiam 
dicere  volunt-.  Deus  omnia  in  divinam  gloriam  suam  dirigat.  Ne  autem  longior  sim, 
hodie,  Deo  iuvante,  Ingolstadium  petam,  utriusque  collegii  rebus  prospecturus,  ita 
tamen,  ut  nec  Societati,  nec  reverendae  paternitati  vestrae  praeiudicium  faciam,  cui 
quidquid  in  consultatione  illa  acciderit,  per  litteras  referam.  Ac  postea  Viennam 
me  profecturum  esse  puto,  ubi  rex  nunc  commoratur.  Attamen  valde  doleo,  quod 
ihiobus  mensibus  ne  unam  quidem  epistulam  romanam  viderim,  nec  de  coUegio 
pragensi  mihi  rescriptum  sit.  Deus  sanctam  gratiam  suam  nobis  tribuat ,  qua  orani 
loco  integre  et  cum  aliorum  utilitate  ei  servire  possimus.  Monachio  Bavarorum, 
26.  Octobris  1555. 

Reverendae  V.  P. 

servus  indignus  et  filius  infimus 
Petrus  Canisius. 

'  Missi  sunt  Wiguleus  Hundt,  Simon  Thaddaeus  Eck,  cancellarius  burghusanus, 
Christophorus  a  Raindorft',  consiliarius  camerae  ducalis ,  atque  etiam  Henricus 
Schweicker.     Vide  epistulas  mox  subiciendas. 

-  Canisius  hanc  sententiam  circiter  initium  mensis  Decembris  litteris  consignavit; 
quae  infra  suo  loco  ponetur. 


180.  S.  Ignat.  Can.  Oct.  ad  Dec.  15oo.    181.  Can.  Wig.  Himdt.  8.  Nov.  1555.     567 

servirlo   in   ogni   luogo   interamente  e   con    frutto   del   prossimo.     Di 
Monacho  in  Baviera,  alli  26.  di  ottobre  1555. 
Della  Reverenda  V,  P. 

Servo  indegno  e  tigliuolo  infimo 
Pietro  Canisio. 

Al  molto  Reverendo  in  Christo  Padre  mio  M.  Ignatio  de  Loyola 
preposito  generale  della  Compagnia  de  JESV,  padre  mio  osservan- 
dissimo.    Jn  Roma. 

Admodum  reverendo  in  Christo  patri  meo  M.  Ignatio  de  Loyola,  praeposito 
generali  Societatis  .Jesu,  patri  meo  observandissimo.     Romae. 

180. 

SANCTUS  IGXATIIJS 

CANISIO. 
Roma  iiiter  meiiseiii  Octobrem  et  Decembrem  1555. 

Ex  vita  Canisii,  a  Radero  descripta  (I.  c.  p.  62—63) ;  qui  in  margine  adnotat 
se  ea  „ex  literis  B.  Ignatij  a  Theodoro  Busaeo"  (qui  tunc  Romae  Claudii  Aquavivae 
praepositi  generalis  ^assistens  pro  Germania"  erat)  ad  se  ^missis"  excerpsisse. 

„Anno'',  Inquit  Raderus,  „post  reeeptain  per  Christum  salutem  CIO.  10.  LV. 
B.  Ignatius  per  literas  Canisio  in  mandatis  dedit,  vti  se  cum  Farnesio  Legato 
Pontif.  M.  ad  comitia  a  Ferdinando  Rege ,  Ratishonam  indicta  coniungeret, 
omnemque  operam  siiam  illi  offerret,  praestaretqiie  .  .  .  Canisius  praesto  fuit 
ommbus,  sed  fttnera  principwn  coniientus  morahantiir.^'  * 

181. 

CANISIUS 
WIGriiEO  HUXDT. 

Iiigolstadio  8.  Novembris  1555. 

Ex  autographo  (2°;  p.  1 :  in  p.  4.  inscr.  et  sig.).  Cod.  monac.  „Ies.  Ing.  1359/1" 
f.  33-34. 

Apographum  saeculo  XVII.  (ut  videtur)  scriptum  exstat  in  cod.  monac.  „Lat. 
1606"  f.  6. 

Epistulam  primus  edidit  PijtJion  1.  c.  p.  97 — 99,  sed  satis  mendose.  Iterum 
edidit  Manfr.  Mayer,  Wiguleus  Hundt  p.  307.  Epistulae  partem  germanice  vertit 
Riess  L  c.  p.  149. 


'  Ferdinandus  I.  25.  Septembris  1555  in  comitiis  imperii  augustanis  nova 
comitia  indixerat,  Kalendis  Martiis  1556  Ratisbonae  incipienda,  in  quibus  praecipue 
de  controversia ,  quae  de  religione  erat,  componenda  ageretur.  Ad  haec  igitur 
comitia  Pauhis  IV.  Alexandrum  cardinalem  Farnesium  (Farnese),  Pauli  III.  nepotem, 
qui  iam  antea  ^legatus"  in  Germania  fuerat,  mittere  voluisse  videtur.  At  comitia 
ratisbonensia  demum  13.  lulii  1556  coepta  sunt,  nec  Farnesius  iis  interfuit. 


568  l'^^-    Canisius  Wiguleo  Hundt.    8.  Novembris  1555. 

Epiacopatu»!  viennensein  sibi  (jyatulanfi  rescribit  se  eitni  sempcr  reciisatiirirni, 
ciim  eiusmodi  dignitates  Societati  non  conf/niant.  Caiisam  collegii  Ingolstadii  insti- 
iuendi  instanter  ei  commendat  ac  rogat ,  iit  diicis  consiliarii  brevi  ad  consultandiim 
adveniant. 

lESVS 

Ornatiss.  domine  Patrone, 

Cxratia  Domini  nostri  JESV  CHRISTI  et  pax  aeterna  nobiscum. 
Vt  aliorum  antehac  saepe,  sic  nunc  tuam  quoque  gratulationem  Clariss. 
uir,  fore  irritam  spero,  neque  mihi  persuadere  possum,  DEVM  Opt. 
Max.  meis  peccatis  tam  iratum  esse,  vt  in  hoc  tantum  periculum  me, 
salutemque  meam  conijci  patiatur  ^.  Videt  prudentia  tua,  quibus  fluc- 
tibus  agitetur  et  iactetur"  passim  nauicula  CHRISTi:  quare  multo 
meliores  quam  mei''  similes,  huc  gubernatores  sunt  accersendi.  Ergo 
pro  conscientiae  meae  ratione  ut  obstiti  hactenus,  sic  quoad  licet', 
obstare  pergam ''  istorum  conatibus,  qui  non  uident  Episcopalis  honoris 
fulgore  nostram  quae  in  hac  JESV  societate  esse  debet,  simplicitatem 
atque  sinceritatem  offuscari  atque  labefactari.  Igitur  etsi  probem 
dignitatis  tuae  candorem  atque  beneuolentiam  erga  me  singularem  in 
gratulandi  hoc  genere,  tamen  si  me  diligit,  immo,  quia  certo  diligit 
humanitas  tua,  meliora  precabitur  Canisio  suo,  quam  quae  ad  mundi 
fastum  aut  pompam  spectant. 

De  rebus  Collegij  noui  coepimus  hic  nonnulla  meditari,  CHRISTVS 
coeptis  faueat,  quae  profecto  iuuari  abs  te  Patrono  plurimum  possunt. 
Nec  uideo,  qua  in  re  alia  tuum  studium  aut  aeterno  Deo,  aut  Jllustriss. 
Duci,  aut  huic  academiae,  totique  Bauariae  vtiHus  et  honestius,  magis- 
que  nunc  necessario  dechirare  possis,  Quare  magna  cum  animi  fiducia 
negotium  hoc  pulcherrimum  et  sanctissimum  adeas  quaeso:  tibique 
laudem  hanc  diuina  voluntate  et  prouidentia  reseruatam  putes,  vt  de 
toto  hoc  gymnasio,  quod  satis  laborat,  vnus  e  multis  optime  mereare. 
Nunc  illud  praecipue  rogo,  vt  excellentia  tua  nobis  perscribat  suum 
et  aliorum  aduentum,  quando  is  expectandus  uideatur.  Maturare  vtinam 
liceat  hoc  institutum,  cui  ego  quamdiu  licebit,  Serenissimi  Regis  vcnia, 
non  sum  defuturus.    Sed  tamen  breui  quaeso  hic  vna  telam  ordiamur. 


*  Pgth.  om.  et  iactetur.  ^"  ego  et  mei  Pj/fli. 

"  Ptjth.  om.  quoad  licet. 

^  Pijthon  hic  aliqtia  interposnit,  qtiac  Canisius  non  Hundio  scripsit ,   sed  anno 
1553  Martinengo  nunfio  coram  dixit.     Cf.  Sacchinirm,  Dc  vita  Canisii  p.  76—77. 


•  Paulo  IV.  tiaram  adepto,  certamcn  de  Cauisio  episcopo  vieuncusi  constituendo 
redintegratum  est.  Fcrdinandus  Augusta  Vindelicorum  8.  Augusti  1555  litteras 
^praesentationis"  quas  dicunt  Roraam  misit,  et  eodem  mense  cardinalis  Moromis 
ei  rescripsit  rem  pro  confecta  haberi  posse.     V.  infra,  nionum.  105.  106. 


182.    Canisius  Hundt,  Eck,  a  Raindorft',  Sclnveicker.    27. /28.  Kov.  1555.      569 

quod  tuo  commodo  fiat  in  Christo  JESY.    Js  Clariss.  Patronum  nobis 
diu  seruet  incolumem.     Jngolstadij  8  Nouembris  1555. 
Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius  de  Soci 
etate  Theologus. 

t  Nobili  et  Excell.  uiro,  D.  Wiguleo  Hundt,  V.  I.  Doctori,  et 
Jllustriss:  Bauarorum  Ducis  Consiliario,  Patrono  in  Christo  mihi  co- 
lendiss.  Monachij. 

Hundt  inscrijjtioni  epistiilae  adnotavit:  „praesentatum  9.  9''"*  anno  55. "^ 

182. 
CANISIUS 
WIGrL.EO  HUNDT,         j     ^OIOXI  THADD.  ECK, 

universitatis  ingolstadiensis  curatori,  cancellario  burgliusano  '. 

CHRIST.  A  RAIXDORFF,  HEXRICO  SCHWEICKER, 

camerae  aulicae  consiliario  -,  ducis  secretario. 

Ingolstadio  27.  vel  28.  Novembris  1555. 

Ex  autograplio  (2°:  2'/«  PP- ;  iu  P-  4.  iuscr.  et  sig.).  Cod.  monac.  ,.Ies.  Ing. 
1359/P  f.  35—36. 

Apographum  saeculo  XVII.  (ut  videtur)  scriptum  exstat  in  cod.  monac.  ..Lat 
1606%  f.  22''— 23". 

Aliqua  ex  hac  epistula  protulerunt  Tiics^  1.  c.  p.  150  et  GotJiein  1.  c.  p.  701 
ad  702. 


1  Simon  Thaddaeus  Mair  de  Eck  (f  1574),  loannis  Eccii ,  praeclarissimi  theo- 
logi  ingolstadiensis  frater  ex  patre,  officialis  munus  apud  Passavienses .  consiharii 
officium  apud  episcopum  eystettensem  gessit,  Bavariae  provinciam  burghusanam 
(„Rentamt  Burghausen")  cancelhtrius  administravit.  Postea  etiam  consiliarius  im- 
peratoris  nominatus  ac  supremus  Bavariae  canceUarius  coustitutus  est :  in  quo  officio 
catholicam  religionem  summo  cum  studio  et  immortali  cum  laude  iuvit  et  auxit 
(cf.  C.  M.  V.  Aretin,  Geschichte  des  bayerischen  Herzogs  und  Kurfiirsten  Maximilian 
des  Ersten  I  [Passau  1842],  165 's). 

2  *Cod.  „Antiq.  Ingolst." :  „Post  mensem  adsunt  tandem  Doctor  Hondius  et 
Symon  Eckius  Doctor  quoque  idem  ac  Cancellarius  Ducis  in  Burchausen  et  ex  Ca- 
merae  Consiliarijs  unus  praeter  dictum  Schweickerura"  (f.  3*).  Prantl  huius  „con- 
siliarii  caraerae"  (aulicae,  sive  supreraae  vectigaliura  curiac)  nullam  facit  mentiouem ; 
Agricola,  Mederer,  Riess  cius  nomen  indicare  non  potuerunt.  Aliquot  autem  abhinc 
annis  in  archivo  quodam  nostro  „copia  fundationis  CoIIegii  Ingolstadiensis"  7.  De- 
cembris  1555  a  ^Principis  Consiliariis"  et  Canisio  constitutae  (de  qua  infra)  inventa 
est,  cui  —  cetera,  quae  supersunt,  eiusdera  scripti  exerapla  carent  subscriptione  — 
haec  noraina  subscripta  sunt:  ^Wiguleus  Hundt,  D.  —  Siraon  Eckius,  D.  —  Christo- 
phorus  a  Raindortf.  —  Henricus  Schweycher,  Secr."  (Cartas  de  San  Ignacio  VI,  621  j. 
lara  itaque  diibitari  non  potest,  quis  iUe  canierae  consiliarius  fuerit.  Christophorus 
a  Raindorff  postea  Kelheiraii  praefectuni  (Pfleger)  egit,  ac  tandera  Guilielmi  ducis 
educator  fuit  Landishuti  ibique  vita  decessit  [M.  v.  Frei/berff,  Samralung  historischer 
Schriften  und  Urkunden  III  [Stuttgart  und  Tiibingen  1830],  552). 


570  1^2.    Canisiiis  Hundt,  Eck,  a  Raindortf,  Schweicker. 

Satis  non  esse ,  (jiiod  Societati  scliolae  qHuedain  tradantar  et  coUegiam  eidem 
aedificetur ;  sed  1.  iuvenibus  etiam  seminariuni  parandiim  esse,  qui  a  Sociis  ad  doctri- 
nam  simul  et  ad  pietatem  instituantar ;  a  coinmuni  enim  scholasticorum  grege  nil 
ixspectari  posse ;  2.  proprium  Societati  templum  dandiim  esse,  cuni  sacra  ininisteria 
non  minus  ei  cordi  sint  qiiam  scholae ;  3.  firmum  reditum  assignandum,  qui  fortasse 
ex  bonis  ecclesiasticis  depromi  possit.  Ferdinandum  regem  Sociis  viennensibus  et  re- 
dituin  et  collegiuin  iuvenum  constituisse. 

lESVS 
Bona  venia  et  pace  Magnificorum  Doniinorum  atque  Patronorum  ^. 

Quoniam  Jllustriss.  Principi  nostro  Alberto  est  visum,  ut  prae- 
stantiae  uestrae  vna  mecum  tractarent  atque  concluderent  cle  sancto 
collegij  Theologici  instituto,  equidem  committere  non  potui,  quin  ad 
oxplicandam  meam  et  sententiam  et  conscientiam  hoc  rude  scriptum 
offerrem,  meque  cum  illo  supplicem  uiris  humanissimis  commendarem. 

Nec  video  sane,  quid  ad  hanc  me  tractationem  impellat  ahud, 
praeterquam  fiducia  bona  non  solum  veritatis  indagandae,  sed  etiam 
diuinae  gloriae  ac  vtihtatis  publicae  promouendae.  Vbi  primum  illud 
mihi  venit  in  mentem,  et  animaduersione  dignum  videtur,  satis  non 
esse  de  Collegio  nostris  extruendo  meditari,  cum  longius  etiam  pro- 
spiciendum  sit,  si  uestra  et  nostra  consilia  conuenire,  et  foeliciter 
cadere  debeant.  Quod  enim  ad  nostros  pertinet,  certo  habeo  polliceri, 
non  aliam"  ipsis  causam  huc  veniendi  propositam  esse,  nisi  communem 
et  scholae,  et  prouintiae  huius  vtilitatem,  quam  omni  cura,  studio, 
diligentia,  praesertim  in  ijs  quae  sacrosanctae  Rehgionis  synceritatem 
tangunt,  et  conseruare,  et  prouehere  cupiunt.  Caeterum  ad  hunc 
scopum,  verumque  professionis  suae  fructum  se  peruenire  posse  diffi- 
dunt,  si  suas  iterum  operas  collocent  in  ijs  Ingolstadij  instituendis, 
qui  et  pauci  sunt  prorsus,  et  incerti,  et  ad  sacra  studia  inepti,  frigi- 
dique  auditores",  ut  illos  docere  nihil  aliud  uideatur,  quam  surdis 
canere,  uel  melioribus  auditoribus  atque  studiosis  qui  passim  ahbi 
contingunt,  bonos  et  gratos  doctores  immerito  adimere  atque  indigno 
subtrahere.  Atqui  pauci  in  hoc  instituto  Theologi  versamur,  multisque 
prodesse  cupimus,  iUud  studiose  cauentes  interim",  ne  contra  Sapientis 
praeceptum  sermonem  effundamus,  vbi  non  est  auditus^. 
Jtaque  priusquam  nos  Viennam  euocaret  Rex  Sereniss.  Komanorum, 
pro  sua  insigni  pietate  curauit,  ut  quinquaginta  studiosi  tum  ad  sacros 
ordines,  tum  ad  studia  Theologica  segregarentur :  sic  enim  fieri  posse 
censuit ,  ut  ex  illis  ipsis  Austria  bonos  Ecclesiae  ministros  acciperet, 
certosque  defensores  haberet  sacra  Religio. 


*  Sequitur:  sibi;  sed  lineis  deletum  est. 

^  Vocabulum  a  Canisio  in  margine  additum. 

'  Verba  illud  —  interim  a  Cahisio  in  inargine  addita  sunt. 


'  Cf.  supra  p.  566.  *  Eccli.  32,  6. 


27./28.  Novembris  1555.  571 

Quae  omnia  non  alio  sane  spectant,  quam  ut  intelligat  prudentia 
vestra,  neque  nostris  votis,  neque  communibus  academiae  et  prouintiae 
uestrae  utilitatibus  et  necessitatibus  posse  satisfieri,  nisi  singularis 
ratio  habeatur  atque  concludatur  de  coUegio  parando,  quod  certis  in- 
seruiat  studiosis  Theologiae,  ijsque  certa  sub  disciplina  sic  instituendis, 
ut  breui  ad  messem  Bauariae  ceu  fidi  operarij  possint  extrudi  ^,  De 
his  primum  ego  conferri  uellem  consilia,  sicut  materia  circa  quam 
artifex  uersabitur,  praeparari  ante  omnia  solet,  ut  nostri  etiam  domi 
habeant,  de  quibus  bene  mereri,  et  quos  docte  simul  et  pie  instituere 
possint  Dei  benignitate.  Nam  experientia  tot  annis  didicimus,  nullam 
fere  spem  profectus  relictam  nobis  esse,  si  tantum  cum  isto  communi 
grege  studiosorum  agendum  sit,  qui  tam  licenter  uiuit,  quam  uage 
frigideque  studet  sacris.  Nolumus  igitur  de  optimo  principe  tam  male 
mereri,  ut  illius  clementiam  atque  liberalitatem  sentientes,  et  tempus, 
et  oleum  et  operam  (quod  aiunt)  hic  perdere  uideamur,  cum  meliore 
quae  alibi  parata  est,  docendi  occasione  neglecta  hic  quodammodo 
sine  fructu  doceremus^  Atque  hoc  est  quod  volebam,  de  collegio 
scilicet,  non  tantum  nostris,  verum  etiam  alijs  instituendo,  vt  Bauariae, 
vicinisque  Ecclesijs  in  tanta''  ministrorum  Ecclesiae  penuria  tandem 
succurratur.  Huc  spectat,  hoc  expectat,  ni  fallor,  Pont.  Max.  idem 
optant  circumquaque  tot  Episcopi,  et  publice  dictitant,  eodem  per- 
tinere  collectas  iam  decimas,  Nec  vllum  adferri  praesidium  maius 
potest,  ut  arbitror,  si  saluam  volumus  in  Bauaria  Religionem.  Sed 
norunt  isthaec  sapientes,  ut  mea  non  sit  opus  loquacitate. 

Secundo  illud  rogarim,  ut  in  definiendis  Collegij  limitibus  templi 
ratio  habeatur,  eo  enim  carere  non  possumus,  ut  nuper  etiam  multas 
ob  causas  indicaui.  Alioquin  sit  intollerabile,  nostros  in  alieno  semper 
templo  requiri,  adiri  consulique  debere,  cum  ad  sacerdotalia  praesertim 
munia  expeterentur.  Et  speramus  in  Domino  fore,  ut  popuhis  Ingol- 
stadiensis  libenter  et  frequenter  nos  audiat  atque  adeat  ueluti  medicos 
animarum  suarum,  quibus  nos  operam  dare  omnem  conabimur,  vt  in 
cultu  diuino  non  minus  apud  nos  quam  alibi  proficiat.  Est  nostri 
quoque  instituti  proprium,  non  minus  studij  in  templo  apud  populum, 
quam  apud  studiosos  in  schola  ponere.  Quum  ita  persuasi  simus,  Deo 
gratissimum  esse  sacrifitium,  quod  ad  populi  aedificationem  faciunt 
sacerdotes  non  legendo  tantum,  sed  etiam  instituendo  simpliciores, 
conferendo  sacramenta,  omnisque  generis  morbos  spirituales  Dei  ope 
curando.  Verum  isthaec  non  praestantur  commode  nisi  in  templo 
proprio ,  quod  sane  ingentem  pijs  consolationem  praestat ,  cum  ad 
manum  est. 


*  Sic  Canisiidi  ipxc  correxit ;  priiis  >^crip>ierat :  docemus. 
*•  tanto  autoyr. 


Vide  supra  p.  364^, 


572      182.    Canisius  Ilundt,  Eck.  a  Kaindortf,  Scliweicker.    27./28.  Nov.  1555. 

Postremo  etsi  plane  confidani  (quae  Immaniss.  Principis  est  cle- 
mentia)  nostris  in  extructo  semel  collegio  nihil  esse  defuturum,  quod 
ad  vitae  sustentationem  sit  necessarium ,  attamen  ad  maiorem  Dei 
gloriam  et  stabilem  collegij  confirmationem  facere  videtur,  si  quem- 
admodum  in  alijs  Collegijs  hucusque  obseruatur,  sic  hoc  etiam  loco 
suis  prouentibus  dotetur  collegium.  Viennensibus  fratribus  pro  suo 
collegio  numerantur  annuatim  mille  ac  ducenti  aurei,  his  personae  30 
sustentantur.  Alibi  similem  erga  nostros  munificentiam  principes  ex- 
hibent,  nisi  quod  multis  in  locis  curatur,  vt  consensu  pontificis  Max. 
applicentur  bona  quaedam  ecclesiastica,  eademque  nostris  collegijs  (ut 
vocant)  incorporantur  [slc].  Vestrae  sit  prudentiae  cogitare,  temporis 
huius  quanta  sit  in  omnibus  ordinibus  uicissitudo,  quae  inconstantia, 
vt  haud  immerito  sit  prouidendum,  ne  succedente  fortassis  principe 
non  satis  Catholico,  Theologi  indigna  pressi  inopia  uel  gymnasium 
ipsumi  grauare,  uel  alio,  ut  fit,  secedere  et  collegium  deserere  com- 
pellantur.  Verum  hoc  interim  certo  possum  affirmare,  non  futurum, 
ut  saltem  obulus  [sic]  redeat  ad  societatem  nostram,  quae  nec  potest. 
nec  vult  ex  huiusmodi  collegijs  quicquam  priuati  accipere  commodi. 
Nam  quod  donatur,  in  vsum  duntaxat  cedit  necessarium  studiosorum 
Collegij,  hos  gratis  gubernari  curat  omni  fide  Praepositus,  et  post- 
quam  studiorum  cursum  illi  absoluerint,  huc  atque  illuc  mitti  a  Prin- 
cipe  possunt,  ut  gratis  dent,  quod  gratis  acceperunt^,  Hanc 
admonitionem  spero  uos  boni  consulturos  Magnifici  viri,  etsi  currente 
calamo  et  longius  quam  uelim,  scripta  sit.  Ego  sapientibus  uolui 
occasionem  praebere,  ut  de  his,  ahjsque  ad  idem  ^"  institutum  spectan- 
tibus  diligenter  animaduertant.  Quod  mearum  est  partium,  non  inuitus 
subscribam  iuditio  melius  sentientium'',  Deumque  Opt.  Max.  precari 
pergam,  vt  gratia  sua  uestras  amplitudines  semper  augeat,  ac  per  eas 
tum  literarum  negotium,  tum  pietatis  studium  huic  restituat  academiae. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius 
de  societate  Jesu  Theologus, 

t  Magnifico  Domino,  D.  Hondio,  caeterisque  Jllustrissimi  ducis 
Bauariensis  Consiliarijs  et  Patronis  obseruandiss.  Jngolstadij. 

Canisius  quideni  tempus  epistulae  non  ascripsit;  sed  inscriptioni  epistulae 
(autographi)  altera  manu  eiusdem  temporis  adnotatum  est:  „praesentatum  28.  Iso- 
uembris  Anno  1555."  Consiliarii  ipsi  in  scripto  quodam  testantur  se  Ingolstadii 
27.  Novembris  —  8.  Decembris  de  collegio  condendo  egisse  *. 

Consiliarii  statim  (28. — 30.  Novembris)  rescripseruut ;  vide,  quae  Canisius  initid 
epistulae  proxime  secuturae  scribit. 


Sic  Canisius  ipsc  corrc.rit ;  pyius  scripscrfif :  lioc.  ''  senteutium  miio<jr. 


Universitatem  significat.  "  I\Iattli.  10,  8.  '  Vide  infra,  monum.  71. 


183.    Canisius  Hundt,  Eck,  a  Raindorff,  Schweicker.    29.  vel  30.  Nov.  1555.     573 

183. 

CANISIUS 

WIGlJIiEO  HINDT,  SraOXI  THADI>AEO  ECK, 

CHRISTOPHORO  A  RAIXDORFF, 

HENRICO  SCHWEICKER. 

Ingolstadio  29.  vel  30.  Novembris  1555. 

Ex  autographo  (2*^;  pp.  2;  in  p.  4.  inscr.  et  sig.).  Cod.  monac.  ^les.  Ing. 
1359/1"  f.  37—38. 

Apographum  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptum  exstat  in  cod.  monac.  „Lat. 
1606^  fol.  24'^-25». 

Ad  ea  rescribit ,  quae  consiliarii  postulatis  siiis  opposuerant.  Siifficere  sibi, 
tjiiod  theologiae  stiidiosi  a  Sociis  instituemli  aut  cum  iisdem  habitent,  aut  in  collegio 
georgiano.  Theologici  seminarii  magnam  curam  habendam  esse.  Iterum  ecclesiam  jyro- 
priam  poscit :  Socios  nec  parochos  nec  monachos  agere,  sed  2}(ii'Ochos  et  fideles  iuvare 
relle.  Certis  capitibus  comprehendi  cupit,  rjiiae  dux  a  Sociis  exigat ;  hos  privilegiorum. 
suorum  nequaquam  fare  exactores. 

lESVS 
Magnifici  Domini  Patroni, 

Agnosco  inprimis  humanitatem  et  beneuolentiam  erga  me  vestram, 
pro  qua  etiam  gratias  ago,  quod  respondere  scripto  meo  nequaquam 
sitis  dedignati.  Nunc  meum  est  ad  ea  quae  proposuistis  ^ ,  pauca 
dicere,  ut  aperta  et  explicata  sint  inter  nos  omnia,  quae  iussu  Illustriss. 
Principis  tractanda  suscepimus. 

Primum  caput  est  de  Collegio  studiosorum  Theologiae,  quod  ego 
constitui  magnis  de  causis  cupiebam,  Nunc  quia  sumptus,  ut  audio, 
non  suppetunt  ad  illud  integre  exaedificandum ,  respondeo  mihi  satis 
uideri,  ut  penes  nostros  maneat  optio  alterum  e  duobus  eligendi  tem- 
pore  suo,  nimirum  ut  studiosi  quidam  certo  numero  comprehensi  et 
sacris  studijs  destinati,  nostraeque,  id  est,  Catholicae  institutioni  sub- 
iecti  aut  eodem  aedifitio  nobiscum  contineantur,  interstitio  tamen  aliquo 
separati,  aut  in  Collegio  nouo  Principis'^  alantur  commorenturque. 
Quod  si  primum  nostris  placuerit,  rogo  vt  saltem  horti  libertate  nostri 
priuatim  gaudeant,  et  ut  studiosi  illi  suum  habeant  Oeconomum,  neque 
aliud  expectetur  a  nobis  in  illis  curandis,  quam  quod  ad  pietatis, 
morum  ac  studiorum  rectam  disciplinam  spectat:  in  temporalibus  (ut 
vocant)  alios  ministros  habeant.  Si  alterum  uero  quod  posterius  est, 
elegerimus ,  liceat  hoc  etiam  a  Regente  noui  Collegij  obtinere ,  vt 
stipendiarios  suos  ad  sacras  lectiones  mittat,  eosdemque  Theologorum 
dicto  audientes  reddat,  si  quando  de  illis  bene  mereri  uel  monendo, 
uel  docendo  uelimus.    Ego  interim  committere  non  possum,  quin  iterum 


'  Quae  proposuerint  illi,  ex  hac  epistula  satis  elucet. 

-  Seminarium  georgianum  nunc  vocare  solent;  de  quo  supra  p.  346  etc. 


574  1S3.    Canisius  Hundt,  Eck,  a  RaindorfF,  Scliweicker. 

iitque  iterum  causam  vicini  collegij  ^  uobis  commendem ,  cum  non 
ignorem  sane,  quanti  referat,  bonos  praeparare  operarios,  qui  cito  in 
messem  dominicam  extrudantur,  et  exemplum  proponere,  quod  alijs 
imitandum  uideatur,  et  uicinis  Episcopis  ansam  praebere,  vt  scholae 
huic  faueant,  et  multis  calumniandi  finem  imponere,  vt  desinant  Prin- 
cipi  obtrectare.  ^  etc. 

Secundum  caput  est  de  templo,  cuius  ut  dixi,  vsu  carere  proprio 
non  potest  non  esse  nostris  graue,  et  alijs  dispendiosum.  Respondetur 
autem,  templi  noui  structuram  eo  spectare,  ut  praeiuditium  hinc  ad- 
feratur  parochijs  et  monasterijs  ciuitatis,  nos  meditari  nouam  quasi 
parrochialem  ecclesiam,  si  sacramenta  quoque  conferre  incipiamus. 
Hic  primum  uellem  satis  esse  cognitam  instituti  nostri  rationem,  ita 
constaret  statim,  nos  esse  procul  ab  hac  sententia,  quasi  parochias 
aut  monasteria  nobis  sumere  cupiamus,  cum  certe  nec  pastores,  nec 
monachos  usquam  agamus,  hac  sacerdotalis  uitae  simplicitate^  con- 
tenti,  sicut  Canones  postulant.  Multo  minus  timendum  est,  ne  prae- 
iuditium  alijs  templo  nostro  faciamus,  cum  nihil  magis  habeamus  in 
votis,  quam  diuinum  cultum  in  omnibus  templis  conseruare  et  augere, 
nostrique  templi  structura  faceret  credo,  vt  habitis  illic''  contionibus 
populus  ad  alia  templa  frequentanda  magis  ac  magis  extimularetur  ac 
animaretur.  Deinde  cum  de  sacramentis  dispensandis  loquor,  tantum  duo, 
confessionis  scilicet  seu  poenitentiae  et  communionis  sacrae,  intelligo, 
quae  tamen  neque  ipsa  penes  nostros  esse  cupimus,  nisi  saluis  ecclesiae 
parochialis  iuribus,  quae  uolunt  certis  diebus  populum  oflferre  ^,  confiteri  *. 


"  simplicate  autogr. 

^  Pvius  scriptum  erat :  illis;  Canisius  ipse  id  correxisse  videtur. 


*  Aut  Georgianum  significat,  aut  (quod  mihi  magis  probatur)  novum  illud 
seminarium,  de  quo  supra  p.  570 — 571. 

"  Dicebant  eum  decumas  in  profana  impendisse,  Lutheranis  nimium  indulgere 
et  similia. 

3  Hae  pecuniarum  vel  rerum  naturalium  ^oblationes"  inter  missam  faciendae 
nonnumquam  pro  decumis  quibusdam  habebantur;  et  sane  fieri  poterat,  ut  earum 
faciendarum  verum  exstaret  debitum,  ex  diuturna  consuetudine,  sacerdotum  ege- 
state  etc.  contractum.  „Statuta  synodalia"  ratisbonensia  anno  1512  edita  haec  habent: 
„In  praecipuis  festivitatibus,  per  anni  circuhim  occurrentibus,  ad  oblationes  et  offertoria 
omnes  et  singulos  nostros  subditos  in  suis  Parochialibus  Ecclesiis,  Sacerdotibus  suis 
Curatis  juxta  consuetudinem  earundem  Ecclesiarum  teueri  praesentibus  declaramus" 
{los.  Hartzheim  S.  J. ,  Concilia  Germaniae  VI  [Coloniae  1765],  92).  Albertus  V.  in 
,,statutis"  ,  quae  29.  Decembris  1556  universitati  ingolstadiensi  dedit,  hoc  prae- 
scripsit:  „Statuimus  etiam  et  praecipimus,  ut  omnes  digniorcs  huius  studii  personae 
doctores  licentiati  magistri  ac  nobiles  statis  diebus  festis  maxime  solemnibus  obla- 
tiones  suas  iuxta  sacrosanctae  ecclesiae  constitutiones  ad  altare  religiose  offerant 
ne  quisquam  sc.  in  conspectu  dei  vacuus  appareat,  in  contemptores  poena  16  num- 
morum  animadver.suri"   {Pratifl  1.  c.  II,  218 — 219). 

*  Concilium  lateranense  quartum  (cap.  21)  fideles  „saltem  semel  in  anno  pro- 
prio  sacerdoti"  peccata  confiteri  iussit.  Ac  „proprii  sacerdotis"  nomine  parochum 
notatum    esse  „nemo  audet  inficiari"    {Benedictus  XIV.    De  synodo  dioecesana  1.  11, 


29.  vel  30.  Novembris  1555.  575 

et  adesse  sacrisi.  Verum  quid  obstat,  quominus  reliquo  tempore 
qui  uelint,  in  nostro  quoque  templo  uersentur,  et  cum  alibi  non  do- 
cetur,  apud  nos  discant  pietatem,  et  cum  quidam  aut  nolunt,  aut 
non  possunt  afflictis  prouidere  conscientijs ,  id  a  nostris  impetretur? 
Equidem  hic  nolim  contendere,  sed  me  illorum  miseret,  quos  uideo 
in  nostro  templo  multum  spiritualis  fructus,  ut  alibi  solent  in  colle- 
gijs,  accepturos,  qui  certe  non  ita  libenter  in  alijs  templis  uersa- 
rentur,  praesei-tim  si  confessuri  veniant.  Magnificam  templi  struc- 
turam  non  exquirimus,  consolationem  pro  nobis,  et  scholasticis  petimus 
spiritualem,  et  locum  desideramus,  ubi  citra  cuiusquam  molestiam  pro 
Jllustrissimo  Moecenate,  pro  Excellentijs  uestris,  pro  tota  prouintia 
Deo  supplicare  Opt.  Max.  et  sacrificare  libere  liceat  infirmis  ac  sanis. 
Vestrae  iam  pietatis  est  aut  annuere,  aut  abnuere.  Vtinam  templi 
usum  legittimum  et  nosceremus,  et  promoueremus  omnes. 

Tertium  est  caput  de  dotando  prouentibus  collegio,  mihique  non 
iniquum  videri  potest,  quod  audio,  eatenus  optimum  Principem  suam 
in  nos  munificentiam  constitutis  annuatim  reditibus  collaturum,  qua- 
tenus  nos  et  quamdiu  in  oftitio  erimus ,  vt  ne  frustra  Moecenatis 
gratiam  experiamur.  Hic  optarim  articulos  scripto  comprehendi,  quos 
iielit  Patronus  Jllustriss.  nobis  propositos  esse  in  Collegio,  vt  sciamus 
quid  exigat"  singulatim.  Nam  quod  ad  Professores  Theologiae  con- 
stituendos  attinet,  non  erimus  difficiles,  et  domi  adesse  curabimus, 
qui  priuatim  doceant,  et  communia  quae  sunt  professorum  aliorum 
munia,  non  recusabimus,  nihil  antiquius  habentes,  quam  Episcopo, 
Principi  et  Rectori  nos  simpliciter  submittere,  atque  uti  par  est,  reli- 
giose  parere,  Coeterum  si  quae  sunt  societati  nostrae  priuilegia,  non 
arbitror  hac  ratione  aboleri^:  nostrum  erit  nihil  tentare,  quod  merito 
Principem  clementiss.  offendat,  qui  si  etiam  contra  priuilegium  quale- 


*  SequHiir  nomi,  linea  delctuiH. 


0.  14,  n.  2  [Tom.  II,  Venetiis  1793,  p.  71]).  At  iam  S.  TJionias  adnotavit  (quod  et 
Benedictus  XIV.  1.  c.  repetiit) :  „Sacerdos  proprius  non  solum  est  parocliialis.  sed 
etiam  Episcopus  vel  Papa.  .  .  Unde  qui  confessus  est  Episcopo  suo  vel  alicui  babenti 
vicem  ejus,  confessus  est  proprio  sacerdoti":  Contra  impugnantes  Dei  cultum  et 
religionem,  cap.  4  (Opera  XV  [Parmae  1864],  21).  Propterea  bodie  quoque  confessio 
annua  cuilibet  sacei-doti  ab  episcopo  vel  summo  pontifice  approbato  fieri  potest. 

'  Canisius  ea  sacra  dicere  videtur,  in  quibus  oblationos  fieri  debebant,  vel 
alias  consuetudines  particulares  illius  temporis  significare.  Nam  ceteroquin  et  Leo  X. 
13.  Novembris  1517  edixerat  omnes  fideles  ,,in  ecclesiis  fratrum  ordinum  mendicau- 
tium  dominicis  et  festis  diebus"  posse  „satisfacere  praecepto  ecclesiae  de  missa 
audienda",  et  Paulus  III.  18.  Octobris  1549  concesserat,  ut  omnes  fideles,  qui  con- 
tionibus  hominum  Societatis  lesu  „iu  ecclesiis,  ubi  ipsi  concionabuntur,  interfuerint. 
diebus  huiusmodi  missas  et  alia  divina  officia  audire  .  .  .  valeant,  nec  ad  id  ad 
proprias  parochiales  ecclesias  accedere  teneantur" :  BiiUarinm  Komanum  V  (Augustao 
Taurinorum  1860),  710;  VI  (ibid.  1860),  396. 

^  Ita  e.  g.  Paulus  III.  18.  Octobris  1549  concesserat.  ut  Socii  curae  monialium 
obligari  non  possent  {BnUarinni  1.  c.  VI,  397). 


576  l^'!-    <^'anisius  Hundt.  Eck.  a  Raindortf.  SchAveicker. 

ciinque  cupiat,  modo  queat  lioneste  concedi,  certe  non  Praepositum 
modo  nostrum,  sed  etiam  totam  hanc  TESV  societatem  sibi  obsequen- 
tem  habiturus  est.  Sed''  ut  paulo  ante  dicebam,  in  articulos  referri 
expediet  illa,  quae  a  Praeposito  nostro  concedi  atque  impetrari  Prin- 
ceps  uolet.  Ego  si  quid  ad  eam  rem  praestarc  possim,  me  uobis 
totum  polliceor  cupioque  si  licet ,  pro  Bauaria  uestra  uitam  huius 
corpusculi  Christo  reddere.  Tpsi  honor  et  gloria  in  secula  se- 
culorum    Amen^. 

Seruus  in  Cliristo  uester  Pet.  Canisius. 

t  Excellentiss.  dominis  Illustriss.  Ducis  Bauariensis  Consiliarijs. 
Jngolstadij. 

Canisius  tempus  non  ascripsit;  sed  Handt  inscriptioni  adnotavit:  ,pi-aesen- 
tatum  vltima  Nouembris  1555." 

184. 

CANISIUS '' 

WreUTLEO  HrXDT,  SOIOXI  THADDAEO  ECK, 

CHRISTOPHORO  A  RAIXDORFF, 

HENRICO  SCHWEICKER. 

Iiigolstadio  30.  Novembris  vel  1.  Decenibris  1555. 

Ex  autographo  (2^  2\U  pp.).     Cod.  monac.   Jes.  Ing.   1359/1",  f.  39—40. 
Apographum    saeculo  XVII.  vel  XVIII.    scriptum    exstat   in  cod.  monac.  ^Lat. 
1606"  f.  30^— 31^ 

Pactioneni  proiwnit  de  collegio  ingolstadiensi  faciendam:  Collegimn  „theologi- 
cnm"  dicetur  et  in  Societatis  iwtestate  erit.  Certa  pecimia  domus  et  templum  certae 
formae  aedificabunfur.  Fornaces  quoque,  hortus,  viatica  a  duce  providehuntur.  Socii 
aliquot  ilico  mittentur,  quibuscum  de  firmo  reditu  statuetur.  Socii  18  saltem  alumnos 
hahehnnt  ef  georgiani  quoquc  collegii  aliinuws  instituenf. 

t 

Vt  exequutioni  seriae  demandetur  CHRISTO  duce,  quod  annis 
abhinc  aliquot  propter  causas  rationabiles  Jllustriss.  Princeps  Clar. 
mem.  D.  Guilhelmus,  ac  huius  deinde  hlius  Jllustriss.  D.  Albertus, 
vtriusque  Bauariae  Duces  etc.  secum  pie  statucrunt,  verum  ob  multa 
grauiaque  turbulentissimi  temporis  impedimenta  perficere  hucusque 
distulerunt,  de  fundando  scilicet  ac  dotando  collcgio  Theologico  in 
ciuitate  et  academia  sua  Jngolstadiensi ,  tandem  anno  Domini  1555, 
mensis  Decembris  die  **        post  maturam  deliborationem  tum  Dominorum 

'  Sequitur  Coeterum,  a  Canisio  ipso  deletum. 

^  Quae  hic  et  infra  sunt  intervalla  vacua,  in  ip:<o  ctiani  untographo  coniparoif. 


'  Rom.  16,  27.     1  Tim.  1,  17. 

-  Non  subscripsit  quidem  Canisius ;  sed  res  ipsae,  quae  scribuntur,  atque  etiani 
scribendi  genus  sive  ratio  Canisium  horum  capitum  patefaciunt  auctorem. 


30.  Novembris  vel.  1.  Decembris  1555.  ■  577 

Consiliariorum  et  Commissariorum  ex  parte  dicti  Jllustrissimi  Ducis 
Alberti,  tum  Doctoris  Canisij  ex  parte  Societatis  de  nomine  lESV 
(qui  simul  vtrinque  ad  promouendum  et  absoluendum  hoc  negotium 
Ingolstadij  conuenerunt)  sunt  haec  infrascripta  communi  eorundem  con- 
sensu  conckisa  atque  determinata. 

1  Collegium  hoc  Theologicum  vocabitur,  eaque  ratione  consti- 
tuetur,  vt  usui  sit  Patribus  Societatis  de  nomine  lESV,  qui  potestatem 
habeant  ac  ius  secundum  professionem  suam  illic  habitandi,  manendi, 
docendi  ac  uiuendi  in  posterum,  relicta  penes  eorundem  Praepositum 
omni  facultate,  quam  is''  in  similibus  collegijs  habere  solet  ad  regen- 
dum  atque  gubernandum. 

2  Curabit  Jllustrissimus  Princeps  apud  ciues  Ingolstadienses ,  vt 
consentiant  in  alienationem  fundi,  et  erectionem  nouae  structurae  Col- 
legio  necessariae  circa  domum  cereuisiariam  ciuitatis''.  Praeterea,  vt 
fundi  et  hortorum,  qui  huc  applicabuntur,  domini  ac  possessores  libere 
cedant,  integreque  renuntient  iuribus  suis,  ne  ullus  de  praeiuditio  sibi 
uel  suis"  facto  conqueri  possit. 

3  Ex  parte  uel  nomine  Jllustrissimi  Ducis  numerabitur  summa 
pecuniae  promptae  aureorum  ^ 

et  ita  commendabitur  .N. 

ut  eandem  eroget  ad  usum  solum  emendorum  fundorum  ^ ,  ac 
futurae  structurae  secundum  occurrentem  necessitatem. 

4  Jus  exigendae  et  applicandae  huius  pecuniae  non  erit  penes 
aUos  quam  Architectum  Ingolstadiensem  ^  et  D.  Camerarium  ^  et  N. 

Qui  statim  attendent  ad  praeparanda  et  colligenda  materiaha,  ne 
quid  desit  ad  fundamenta  in  Martio  uel  Aprili  proximo  iacienda,  non 
obstantibus  ahjs  siue  priuatis,  siue  pubhcis,  etiam  Jllustrissimum  Ducem 
tangentibus  aedificijs  quibuscunque. 

5  Quantum  ad  formam  structurae  spectat,  vna  domus  ex  funda- 
mento  aedificabitur",  longitudo  erit  pedum  latitudo  autem  pedum 

demum  altitudo  pedum  Jn  qua  domo  conficientur,  quan- 

tum  ad  partem  inferiorem,    cuhna   cum   fenestris  et  habitatio 


"  Vocabulum  supra  versiim  scripfum. 

^  Quattuor  postrema  verba  a  Canisio  in  margine  addita  sunt. 

"  Haec  duo  verha  a  Canisio  in  margine  addita  sunt. 

^  Sic  Canisius  ipse  corrcxit ;  p>rius  scripseraf :  ad  usum  fabricae  futui-ae. 

*  aedicabitur  Can. 


1  „Ad  structuram  obtulerunt  nomine  Principis  quatuordecim  milia  floreuorum''  : 
*Cod.  „Antiqu.  Ingolst."   f.  3". 

2  ^Formam  futuri  aedifitij  pinxit  Arcliitectus  stella" :  *Antiqu.  1.  c.  Consiliarii 
in  relatione  sua  (de  qua  infra)  eum  „Jorgen  Stern"  vocant;  ip^e  litteras  Ingol- 
stadio  20.  Septembris  1560  ad  Erasmum  Fendt,  Alberti  V.  secretarium,  datas  sic 
subscripsit:  „Jorg  sterren".  *Litterae  archetypae  sunt  in  Cod.  monac.  ,Ies.  Ing. 
1359/1",  f.  114-115. 

*  loannes  Agricola,  medicinae  professor,  id  munus  in  universitate  administrabat. 
Braunsberger,  Cauisii  Epistulae  et  Actii.   I.  37 


578     184.  Canisius  Himdt,  Eck,  a  Raindorff,  Schweicker.  30.  Nov.  vel.  1.  Dec.  1555. 

oeconomi ,  et  hypocausta  ^  ut  minimum  quorum  vnum  seruiat 

scholae,    et  alterum  Refectorio.     Hypocausta  tum  in   superiore,   tum 
in  inferiore  parte  domus  erunt  ad  minimum 

6  Structurae  huic  adhaerebit  templum,  cuius  longitudo  sit  pedum 

et   latitudo    pedum  et   altitudo   pedum  Tectum 

habebit  pedes 

7  luxta  Collegium  ac  templum  vicinus  erit  hortus,  qui  suo  muro 
a  vicinorum  acdibus  distinguatur. 

8*  Scribetur  statim  de  his  omnibus  ad  Praepositum,  qui  admo- 
nebitur  de  mittendis  Ingolstadium  quibusdam  de  Societate,  ut  prae- 
sentes  illi  structuram  magis  magisque  promoueant.  Qui  ut  citius  etiam 
atque  commodius  accedant,  viaticum  accipient  ab  Jllustrissimo  Duce, 
et  quousque  collegium  non  erit  aedificatum,  victum  habebunt  atque 
hospitium  in  monasterio  Franciscanorum ,  ita  tamen  ut''  horum  pace 
id  fiat,  a  quibus  etiam  separati  pro  suo  more  illi  uictitare  atque  habi- 
tare  possint. 

9  Cum  praesentibus  autem  illis  tractabitur  nomine  Illustrissimi 
Ducis,  ut  sicut  alia  collegia  societatis,  sic  etiam  hoc  suos  habeat  fixos 
reditus  ac  prouentus  annuos. 

10'  Praeter  collegium  hoc  Societati  assignatum  alentur  studiosi 
ad  minimum  18,  qui  sub  societatis  eiusdem  disciplina  uicinis  in  locis 
alentur  tum  in  studiorum,  tum  in  morum,  ac  praecipue  in  pietatis 
Catholica  institutione,  sed  ut  non  grauentur  tamen  Patres  circa  tem- 
poralia  studiosis  ilHs'^  prouidenda  atque  dispensanda. 

11  Curabitur  etiam  apud  academiae  Rectorem  et  Collegij  noui 
Regentem,  ut  stipendarij  [sic]  Jllustrissimi  Ducis,  praesertim  qui  adhoc 
idonei  uidebuntur,  lectiones  frequentent  Theologicas,  et  Societatis  dictae 
Patres  reuereantur,  audiant  ac  bene  monentes  sequantur  in  cursu 
uerae  pietatis. 

12  Dabit  operam  Doctor  Canisius,  ut  quae  desideranda  sunt  ex 
parte  suae  societatis,  bona  fide  praestentur,  statimque  super  his  om- 
nibus  responsum  et  confirmatio  habeatur  ex  Vrbe,  nomine  Praepositi 
D.  Jgnatij. 

Canisius  tempus  non  ascripsit;  sed  altera  manu,  quae  Wigulei  Hundt  esse 
videtur,  in  p.  4.  scriptum  est:  ,,praesentatum  prima  Decembris  1555." 

Consiliarii  rescripserunt  1.  vel  2.  Decembris  1555;  vide  quae  epistulae  proxime 
secuturae  adnotabuntur. 


»  Sequuntur  verha :   Jnterea  duni  in    aedificando ,    a  Canisio  postea  (linea    in- 
ducta)  deleta. 

^  Seqnuntiir  verha:  consentiant  hi ,  «  Canisio  postea  deJeta. 
"  Sequitur:  Statuit,  postea  delefum  (ut  supra). 
^  Sequitur:  necessaria,  linea  deletuni. 


'  Propria   quidem   huius  verbi    significatio  est    ^vaporarium",    ,.Heizgewolbe'' : 
sed  hic  certe  fornaces  sive  camini  (Oefen)  significantur. 


185.    Canisius  Hundt,  Eck,  a  Raindorff,  Schweicker.    2.  vel  3.  Dec.  1555.     579 

185. 

CANISIUS 

WIOUI.EO  HIXDT,  SIMOXI  THADDAEO  ECK, 

CHRISTOPHORO  A  RAODORFF, 

HEXRICO  SCHWEICKER. 

Ingolstadio  2.  vel  3.  Decembris  1555. 

Ex  autograpbo  (2°;  pp.  2).     Cod.  monac.  Jes.  Ing.  1359./r  f.  41—42. 
Apographum    saeculo  XYII.  vel  XVIII.    scriptum    exstat  in  cod.  monac.  „Lat. 
1606^  f.  26^'— 28\ 

Exponit,  quae  in  litteris  pactionis  ^Jridie  a  consiliariis  jifopositis  mutanda  sibi 
vel  addenda  videantur :  Fecuniam  ad  supellectilem  et  libros  emendos  assignandam. 
Lconardum  ab  Eck  Sociis  hibliothecam  suam  promisisse.  Collegium  disertis  verhis 
Societati  tradendum  esse.  Non  convenire  Socios  ilico  pJiilosophiam  quoque  tradere. 
Quid  in  collegio  georgiano  praestituri  sint ,  accurate  statiiendum  esse.  Aliqua  in  eo 
reformari  oportere.  Contionatores  non  esse  jiostulandos  nimios ;  domum  hrevi  aedifi- 
candam ;  14  salteni  Socios  ah  Igiiatio  petendos. 

lESVS. 
Magnifici  Domini  Patroni, 
Fretus  iterum  humanitate  et  benignitate  erga  me  uestra,  cuius 
multa  quidem  et  certa  extant  argumenta,  praesertim  in  scripto  heri 
tradito  i ,  paucis  nunc  agam  de  nonnullis ,  quae  in  eodem  scripto  uel 
obscurius  dicta,  uel  a  me  non  satis  intellecta,  uel  in  sensum  impro- 
prium  forte  ab  alijs  qui  legerint,  torquenda  uideri  possunt,  Distinxi 
uero  scriptum  illud  per  numeros,  ut  in  conferendo  minus  negotij  ex- 
liiberetur.  Tres  igitur  priores  paragraphi  non  displicent,  nisi  quod 
explicatius  forte  addi  j)otuerit,  Jllustriss.  et  clementiss.  Principem*  non 
defuturum  in  ijs,  quae  ad  primum  ingressum  in  Collegium,  id  est,  ad 
supellectilem  domesticam  inhabitaturis  necessariam  primum  omnium 
coemenda  erunt.  Hic  enim  primo  saltem  anno,  praeter  sumptus  ordi- 
narios  multa  insumuntur,  nullosque  libros  nostri  adferent,  quibus  tum 
ad  docendum,  tum  ad  discendum  indigebunt.  Promiserat  quidem  piae 
mem.  D.  D.  Leonardus  ab  Eck  suam  nobis  bibliothecam ,  sicut  et  in 
testamento  legauit :  sed  nos  forte  indigni  tanta  liberahtate.  Certe 
necessitas  postulat,  ut  noui  hospitij  onera,  quae  incident  proculdubio, 
beneficentia  quadam  Moecenatis  pauperibus  subleuentur.  Qua  de  re 
uellem  fieri  mentionem  in  scripto. 


Sequitur:  in,  a  Canisio  postea  delcfum. 


'  Sicut  Canisius  Societatis  nomine  (supra  p.  576 — 578).  ita  et  consiliarii  nomine 
ducis  pactionem  quandam  conscripserant  et  proposuerant  de  coUegio  ineundam.  Quae 
periisse  quidem  videtur,  sed  ex  hac  Canisii  epistula  satis  cognosci  potest,  praesertim 
si  epistulae  quoque  inspiciantur ,  quae  eam  antecesserunt ,  et  pactio,  7.  Decembris 
facta;  de  qua  infra,  in  epistula  Canisii  18.  Decembris  1555  S.  Ignatio  missa. 

37* 


580  185.    Canisius  Hundt,  Eck,  a  Raindorff,  Sclnveicker. 

Yeniam  ad  numeriim  4.  Vt  hic  ordo  eongruus  obseruetur,  quia 
primo  dictum  est  de  forma  struendi  collegij,  2°  de  eius  loco  et  struc- 
turae  sumptibus,  3°  de  dote  seu  sustentatione  collegij,  proximum 
uideretur  adijcere  nonnihil  de  vsu  et  applicatione  superiorum  omnium 
ad  certas  personas,  his  fere  aut  similibus  uerbis.  Quod  qui- 

dem  Collegium  sic  extructum  ac  dotatum,  conuerteretur  statim  in 
vsum  uenerabihs  societatis  de  nomine  lESV  nuncupatae,  ut  haec  po- 
testatem  ac  ius  deinde  in  illud ,  sicut  in  alia  quae  sunt  eiusdem  in- 
stituti,  habeat  secundum  suam  professionem,  relicta  penes  Praepositum 
generalem  eiusdem  Societatis  facultate,  Collegium  hoc  legittime  per 
se  et  suos  regendi  atque  gubernandi. 

Praeterea  quae  dicuntur  in  hoc  4  [sic]  paragrapho,  nonnullam  immu- 
tationem  ferre  possunt,  ne  uerba  nimium  generaliter  sumpta  sensum 
hunc  reddant,  vt  obligati  videamur  non  solum  ad  exhibendos  duos 
Theologos  Doctores,  verum  etiam  ad  constituendos  tot  praeceptores, 
quot  erunt  in  Collegio  fratres  aut  Patres.  Nam  hi  omnes  uix  opinor 
suffecerint,  si  ex  professo  docere  cogamur  non  literas  tantum  huma- 
niores,  sed  etiam  linguas  tres,  et  artes  liberales,  speciatim  uero  Logi- 
cam  et  Physicam.  Quare  uideant  Domini,  ne  quid  incommodi  hinc 
redeat  tum  ad  academiam,  quae  ordinarios  habet  in  artibus  professores, 
his  non  licet,  neque  expedit  praeiudicare ,  tum  ad  nostros  qui  mit- 
tentur  non  solum  ad  docendum,  sed  etiam  ad  discendum,  quique  ad 
minorem  sibi  conflandam  in  gymnasijs  inuidiam  satis  primum  habent, 
in  schola  collegij  sui  praeparare  iuuentutem,  omnesque  gratis  ita  in- 
stituere ,  ut  lectiones  deinde  publicas  in  gymnasijs  ijdem  audiant. 
Postea  uero,  cum  nostri  erunt  notiores,  poterunt  aliquando,  publicis 
professoribus  praesertim  impeditis  uel  absentibus,  substitui. 

Circa  numerum  uel  paragraphum  5  placet,  nobis  occasionem  dari 
de  stipendarijs  [sic]  Illustrissimi  Principisi  bene  merendi,  licet  in  spetie 
fortasse  cupient  Romae  nostri  cognoscere,  quo  se  extendat  huiusmodi 
superintendentia  nostris  iniuncta,  exigatne  corporalem  praesentiam  et 
quotidianum  conuictum,  sit  ne  coniuncta  cum  administratione  et  cura 
temporalium ,  etc.  Cupio  enim  rem  omnem  luculenter  explicari ,  et 
fideliter  obseruari  secundum  mentem  Jllustriss.  Principis.  Et  vtinam 
curaretur,  vt  Stipendarij  [sic]  cum  posthac  recipientur,  sedulo  admone- 
rentur  offitij  sui,  praesertim  de  studio  Theologico  sectando,  de  sacris 
ordinibus  suscipiendis,  de  obedientia  Theologis  praestanda,  etc.  ^  Qua 
in  re  plurimum  nobis  commodare  posset  Regens  Collegij  noui  ^, 


'  Aluranis  collegii  georgiani. 

^  Id  factum  est  in  ^reformatione"  universitatis,  quam  Albertus  V.  19.  Decembris 
1555  decrevit  {Prann  ].  c.  II,  210). 

^  M.  losepli  Schiitz,  nobilis  stugartianus ,  a  Februario  anni  1555  usque  ad 
Aprilem  1556  id  munus  administrabat ;  cui  M.  Stephanus  Keittmair  de  Rohr  successit 
{Mederer  1.  c.  I,  239.  246.  Andr.  Schniid,  Geschicbte  des  Georgianums  in  Miinchen 
[Regensburg  1894]  p.  94). 


2.  vel  3.  Decembris  1555.  581 

Quod  ad  7  paragraphum  attinet,  cupio  sensum  hunc  verborum 
excludi,  quasi  nostri  obligentur  ad  suppeditandos  tot  Contionatores, 
quot  praesens  uel  utilitas,  uel  necessitas  uarijs  in  Bauariae  locis  re- 
quiret.  Jllud  uero  recte  a  nobis  expectabitur,  vt  quot  quot  erunt  in 
coUegio,  seruiant  Jllustrissimo  Principi  ac  Moecenati,  ubi  et  quomodo- 
cunque  possunt  in  Religione  sacrosancta  tum  conseruanda,  tum  uindi- 
canda.  Idque  magis  propterea  dixerim,  ne  opus  sit  ad  vnum  hoc 
collegium  nostros  mittere  Contionatores ,  qui  in  hac  JESV  societate 
nondum  ita  frequentes  sunt,  praesertim  Germani,  et  quorum  opera 
quibusdam  etiam  alijs  Germaniae  in  locis  ad  magnam  Dei  gloriam 
praestanda  est. 

In  paragrapho  9  innuitur,  multis  forte  annis  collegij  structuram 
non  esse  absoluendam.  Cum  uero  multa  uno  saepe  anno  conficiantur, 
et  nostri  non  sine  incommodo''  uersari  in  alieno  debeant  hospitio'', 
uellem  adhiberi  studium,  et  structuram  omnem  architectis  ita  com- 
mendari,  ut  non  sit  in  mora,  tantoque  plures  coniungant  operarios  ad 
futuram  aestatem ,  vt  saltem  principalia  construantur.  Interea  certo 
ueHm  constitui,  ubi  nostri  cum  venerint,  sint  hic  demoraturi.  Si  apud 
Franciscanos ,  inspiciantur  statim  cubicula  ad  hoc  necessaria,  trans- 
igatur  negotium  cum  P.  Guardiano,  et  si  quae  sint  impedimenta,  in 
tempore  amoueantur,  dum  hic  adsunt  vestrae  praestantiae. 

Circa  9  paragraphum,  priusquam  nostri  veniant,  ut  hic  requiritur, 
atatuat  Jllustrissimus  Princeps ',  velit  ne  rata  isthaec  quae  nunc  trac- 
tamus,  haberi  omnia,  suamque  sententiam  et  confirmationem  in  Vrbem 
mittat  quaeso,  et  petat  mitti  ad  se  nostros,  qui  non  pauciores  quam 
14  esse  solent  ad  collegium  repraesentandura,  curetque  Komae  uiati- 
cum  venturis  paratum  esse.  Nam  quod  ad  me  attinet,  polliceri  plura 
non  habeo,  quam  in  nobis  nihil  defuturum,  cur  jllustriss.  Princeps 
queri  possit  de  nostra  uel  ingratitudine ,  uel  negligentia.  Solum  ad 
Praepositum  nostrum  isthaec  nunc  referenda,  et  deinde  tum  ex  Jllu- 
strissimi  Principis,  tum  ex  illius  arbitrio  cuncta  concludenda  "^  et  ex- 
pediunda  esse  sentio.  Dominus  lESVS  in  gloriam  suam  conatus  nostros 
uertere  dignetur. 

Seruus  in  Christo  vester  Canisius. 

Canisius  tempus  non  ascripsit;  sed  in  p.  4.  altera  manu  antiqua,  quae  Wi- 
gulei  Hundt  esse  videtur,  notatum  est :  ,,Presentatum  3.  Decembris  1555." 


Seqiiuntur  rcrba :  se  alibi  debe,  Jinea  deleta. 
Sequitur:  ubi,  linea  dcletum. 

Sequuntur  verha:  quid  certo,  a  Caniaio  postea  deleta. 
Sequitur:  esse,  postea  deletum. 


582  186.    Cixnisius  Hundt,  Eck,  a  Raindorff,  Schweicker. 

186. 

CANISIUS 

WIOrLEO  HliXDT,  SIMOXI  THADDAEO  ECK, 

CHRISTOPHORO  A  RAIXDORFF, 

HENRICO  SCHWEICKERi. 

Iugolstadio  sul)  iiiitium  mensis  Decembris  1555. 

Ex  autograplio  (2  ° ;  1  p.) ;  cui  tamen  nomen  Canisii  subscriptum  non  est. 
In  altera  huius  folii  pagina  manu  altera  eiusdem  temporis ,  quae  consiliarii  alicuius 
vel  secretarii  ducalis  esse  videtur,  haec  scripta  sunt:  ^Meraorialia''  ad  Reformationem 
faciendam  D.  Hieronimi  leicht  et  D.  Canisij.  —  Erlediget."  Eadem  manu  singulis 
huius  scripti  capitibus  aliqua  adnotata  sunt,  quae  infra  suis  locis  proponentur. 
Cod.  ^lngolstadt  Universit.  Sachen,  Anno  1555  bis  1584.  Tora.  in.",  f.  97,  Monachii 
in  archivo  provinciae  Bavariae  superioris  (^Kreisarchiv  von  Oberbayern"  ,  „Archiv- 
Conservatorium"). 

Canisii  hoc  scriptum  primum  editum  est  a  Prantl  1.  c.  II,  197 — 198,  idque 
ex  autographo,  omissis  adnotationibus  antiquis.  Ex  Prantl  transcriptura  est  a 
Verdiere  1.  c.  I,  496—497,  et  a  Pachtler  1.  c.  I,  355—356,  atque  ex  huius  libro 
transiit  in  „Cartas  de  San  Ignacio'^  VI,  621 — 622. 

Quae  in  universitate  corrigenda  rel  nudanda  esse  videantur.  Spectat  autem 
Canisii  consilium:  „superintendente7n" ,  ^visitationcs" ,  Aristotelem,  ferias,  orationum 
et  librorum  censuram,  irromotiones,  religionem  professorum ,  sunq^tus,  arma ,  vestes, 
collegium  georgianum. 

Ad  gymnasium  ^  rite  constituendum  promouendumque 
1  Addatur  Rectori  et  Concilio  ^  Superintendens  more  et  exemplo 
gymnasij  Viennensis  idque  propter  grauissimas  causas*. 


Prantl  falso:  Memorabilia. 


*  Albertus  dux,  cum  consiliarios  suos  Ingolstadium  mitteret,  hoc  quoque  iis 
mandavit,  ut  serio  inquirerent,  quae  in  universitate  corrigenda  ac  mutanda  vide- 
rentur.  Supersunt,  quae  hac  de  re  conscripserunt  Canisius  et  Hieronymus  Leucht, 
medicinae  professor  {Prantl  1.  c.  II,  195  —  197.  Verdiere  1.  c.  I,  493—495.  Pachtler 
1.  c.  I,  351 — 355.  Cartas  de  San  Ignacio  VI,  623 — 627).  Dux  itaque  Monachii 
19.  Decembris  1555  „forniuhxm  reformationis"  germanicara  subscripsit  (edidit  Prantl 
1.  c.  II,  198 — 212);  quae  taraen  nequaquam  .statim  ad  effectum  adducta  est  {Me- 
derer  1.  c.  IV,  296.  Prantl  1.  c.  I,  282);  eandem  „reformationem"  postea  latine 
versam  et  paululura  mutatara  Albertus  dux  monse  Februario  anni  1562  promul- 
gavit  (typis  exscripta  est  a  Mcderer  1.  c.  IV,  295 — 317).  Ex  iisdem  consilia- 
riorum  et  professorum  consultationibus  leges  academicae  ,revisae  et  correctae" 
prodierunt,  quae  ab  Alberto  Monachii  29.  Decembris  1556  in  lucera  emissae  sunt 
(typis  exscriptae  a  PrantJ  1.  c.  II,  212—232). 

^  Universitateni  significat ;  cf.  supra  p.  580. 
^  Senatura  academicum  nunc  dicere  solent. 

*  Id  exeunte  anno  1560  factura  est;  ^superintendentis"  erat,  pro  legibus  aca- 
demicis  vigikre  atque  observare,  qua  ratione  scholae  haberentur,  coUegium  geor- 
gianum  et  bona  universitatis  administrarentur ,  denique  omni  academiae  saluti  con- 
sulere  {Prantl  1.  c.  I,  284;  II,  232—234). 


Sub  initium  mensis  Decembris  1555.  583 

2  Acl  uisitandum  gymnasium  et  singulas  eius  facultates  consti- 
tuantur  4  tempora ,  singulis  scilicet  Angarijs  ^ ,  ut  cum  Rectore  et 
Superintendente  conueniant  4  Decani,  certoque  ordine  ac  modo  in- 
quirant  de  praesenti  statu  totius  gymnasij.  Examinent  studia  et  prae- 
lectiones.  quae  fiunt  in  singulis  facultatibus ,  quoties  professores  ces- 
sauerint,  quousque  peruenerint ,  ""^  conscribatur  in  communi  coetu  om- 
nium,  eademque  semper  ad  Principem  ac  Patronum  mittantur^. 

3  Redeat  in  scholam  Dialectica  Aristotelis  tot  annis  turpiter  inter- 
missa,  et  lectiones  magistrandis  necessariae  compleantur  ^, 

4  Vacationes  imminuantur  fere  ad  exemplum  gymnasij  Viennen- 
sis,  cum  vtrinque  perperam  consulatur  et  professoribus  et  auditoribus 
tam  longa  et  frequenti  cessatione  *. 

5  Declamandi  munere  nullus  publice  fungatur,  nisi  orationem  suam 
Theologiae  Decano  comprobarit"  ^. 

6  Libri  noui  praesertim  in  sacris,  neque  vendantur,  neque  im- 
primantur  Jngolstadij,  nisi  primum  consensus  accesserit  eiusdem  Decani^. 


Comma  sequitur  verbum:  publice,  postea  deletum. 
Haud  recte  Prantl  et  qui  eum  sequuntur:  comprobavit. 


^  Singulis  ,quattuor  temporibus"  nunc  dicimus. 

2  Huic  capiti  altera  manu  eiusdem  temporis  adnotatum  est:  „Jn  statutis  visi- 
tatio."  In  jreformatione"  universitatis  19.  Decembris  1555  constituitur  buiusmodi 
^visitationem"  singulis  ^quattuor  temporibus"  (^cottemerlich")  faciendam  esse; 
a.  1562  dux  statuit  eam  saltem  semel  vel  bis  singulis  annis  fieri  debere  [Prantl 
1.  c.  II,  201.     Mederer  1.  c.  IV,  301). 

^  Altera  manus  (ut  videtur)  hoc  caput  lineis  inductis  delevit  et  in  margine 
notavit:  „Artisten  Jn  reformatione."  Albertus  V.  anno  1555  in  „reformatione"  sua 
^artistis"  mandat,  ut  ,statutis"  suis  nuper  ^renovatis"  accurate  pareant.  Artistarum 
autem  statuta  anno  1539  „renovata"  haec  habent:  Praeter  ^professorem  Dialecticae 
Caesarii"  (loannes  Caesarius  iuliacensis,  f  1550)  praesto  esse  debere  ^dialecticae 
Aristotelicae  professorem",  qui,  delectu  quodam  ex  illis  libris  facto,  omnem  dialec- 
ticam  singulis  annis  absolvat.  Eadem  statuta  de  ^lectionibus  complendis"  sive  plene 
et  integre,  nulla  omissa,  audiendis,  habent:  „Ordinamus,  quod  omnes  scholares 
debent  complere  ad  baccalaureatus  et  omnes  baccahiurei  ad  magisterii  gradum  sin- 
gulas  lectiones  ordinarias  per  tres  integras  mutationes,  nec  uUa  hic  admittatur  dis- 
pensatio  pro  pecunia,  sed  pro  eruditione"  [Prantl  1.  c.  II,  184).  „Mutationes"  singulis 
annis  bis  fiebant   (ibid.  I,  203). 

*  Hoc  quoque  caput  deletum  est,  sicut  supra,  et  in  margine  eadem  ratione 
adnotatum:  ,Statu:"  In  reformatione  a.  1555/62  facta  cavetur,  ne  phires  fiant 
vacationes,  quam  statuta  renovata  permittant.  Statuta  a.  1556  iu  lucem  emissa: 
^Festum  Jovis  integra  septimana  dumtaxat  celebretur"  {Mederer  1.  c.  IV,  297 — 298. 
Prantl  1.  c.  II,  199-220). 

*  Caput  deletum,  ut  supra.  In  margine:  „Jn  genere  Refor:"  „Reformatio" 
anno  1555  facta  in  capite  primo  („Die  universitet  in  gemein  betreffendt" )  aliqua 
ex  parte  hoc  Canisii  consilium  secuta  est  {Prantl  1.  c.  II ,  200.  Mederer  1.  c.  IV, 
299—300). 

*  Haec  sancita  sunt  in  reformatione  a.  1555/62  facta  {Prantl  1.  c.  I[,  211. 
Mederer  1.  c.  IV,  316). 


584     1?6.    Canisius  Hundt,  Eck,  a  Raindorff,  Schweicker.    Sub  init.  Dec.  15.5.5. 

7  Jmmodici  et  inutiles  quidam  sumptus  eirca  promouendos  sus- 
tollantur.     Exemplum  egregium  praebet  Reformatio  Viennensisi. 

8  Non  ita  leuiter  admittantur  ad  gradus  promotionum,  qui  solide 
ac  diu  non  sunt  in  disciplina  sua  exercitatj  ^. 

9  Non  recipiatur  professor  publicus,  nisi  sit  antiquae  Religionis, 
sicuti  fit  Viennae  cum  solenni  protestatione  ^. 

10  Turpitudo  et  licentia  gestandi  arma,  militaresque  togas  pro- 
hibeatur  *. 

11  In  Ducali  collegio  sit  frequens  et  sedula  Visitatio,  quae  certis 
personis  et  praesertim  Theologis  iniungatur,  vt  circa  Regentem  et 
Collegiatos  recte  gerantur  omnia.  nullusque  illic  permittatur,  qui  sit 
suspectus  in  Religione  ^. 

Canisius  tempus  non  ascripsit.  Ducis  consiliarii,  quibus  Canisius  scriptum 
hoc  Ingolstadii  tradidit,  sub  26.  Novembris  Monachio  Ingolstadium  venisse  et 
12.  Decembris  iterum  Monachii  apud  ducem  fuisse  videntur^ 


*  ^Reformatio"  illa  significatur,  quam  Ferdinandus  I.  1.  lanuarii  1554  instituit; 
typis  descripta  est  a  Kinlc  1.  c.  II,  373—402.  —  Hoc  quoque  caput  modo  supra 
scripto  deletum  est,  et  in  margine  adnotatum:  ^Refor:"  Hi  sumptus  reformatione 
a.  1555/62  facta  et  statutis  a.  1556  editis  aboliti  sunt,  „excepto  frugali  et  mediocri 
prandio  professoribus  exhibendo"   {Prantl  1.  c.  II,  200.  229.    Mederer  1.  c.  IV,  299). 

2  Caput  deletum,  ut  supra.  In  margine:  ^Refor:"  Hoc  et  a.  1555/62  „refor- 
matione"  et  a.  1556  ^statutis"  cautum  est  {Prantl  1.  c.  II,  200.  229.  Mederer 
1.  c.  IV,  298). 

'  In  margine  adnotatum  est:  „N6."  Quod  nescio,  utrum  significet  „nou"  an 
^notandum"  an  aliud.  Nec  „reformatio"  nec  ^statuta",  quae  scripsimus,  sollemnem 
hanc  ,protestationem"  exigunt.  Professores  catholicos  esse  debere  non  tam  de- 
cernitur  quam  sumitur.  Ita  reformatio  a.  1555/62:  „Veram  catholicam  nostram 
doctrinam  nemo  .  .  .  in  dubium  revocet.  .  .  Professores  .  .  .  festis  diebus  Ecclesiam 
visitent,  in  concionibus  et  sacro  audiendo  perseverent"  etc.  {Prantl  1.  c.  II,  200 — 201. 
Mederer  I.  c.  IV,  300—301). 

*  Huic  capiti  idem  adnotatum  est  quod  proxime  antecedenti.  „Turpitudinem", 
cuius  Canisius  mentionem  facit,  Albertus  dux  in  reformatione  a.  1555/62  facta  gra- 
viter  queritur  variisque  legibus  cohibere  conatur  {Prantl  1.  c.  II,  203 — 208.  Mederer 
1.  c.  IV,  304 — 311).  ^Statuta"  anuo  1556  „renovata"  :  ,,Volimius  vestitum  decentem 
et  honestum  gestari  et  cuique  aetati  aptum  atque  idoneum  non  decurtatum,  sed 
iustae  et  decentis  longitudinis ,  et  quo  tandem  litterarum  atque  morum  cultores  ab 
aliis  laicis  opificibus  et  militibus  dignosci  atque  discerni  queant.  .  .  .  Praesertim 
autem  [ne]  illis,  quas  vulgariter  vocant  ,die  ploderhosen"  more  satellitum  et  eorum, 
qui  castra  sequuntur,  incedaut.  .  .  Gladios  quoque  sublongos  atque  ci-udeles,  id  quod 
carnificum  atque  lictorura  proprium  est,  ne  posthac  portent,  prohibemus."  .  .  luvenum 
,arma  moderatores  huius  aetatis  ad  se  recipiant"  {Prantl  I.  c.  II,  225).  Ceterum 
eadem  atque  etiam  turpiora  saeculo  XVI.  fiebant  v.  g.  in  provincialibus  illis  Saxoniae 
scholis  („FurstenschuIen"),  quae  a  protestantibus  miris  modis  laudabantur  (cf.  Janssen 
1.  c.  VII,  49—52). 

*  In  margine  altera  illa  manu  adnotatum  est:  ,Refor:"  Eiusmodi  ,visitatio" 
ipso  mense  Decembri  anni  1555  facta  esse  videtur  {Prantl  I.  c.  I,  338—339).  ,Re- 
formatio"  a.  1555/62  facta  proprium  caput  idque  copiosius  habet,  quo  de  collegio 
hoc  georgiano  multa  statuuntur,  v.  g.  de  stipendiariis  saepe  „visitandis",  de  ratione 
ab  oeconomo  reddenda  etc.  {Mederer  I.  c.  IV,  312—316). 

^  Vide  supra  p.  569  et  infra  p.  585. 


187.  Schweicker  Can.  Circ.  15.  Dec  1555.    188.  Can.  S.  Igu.  18.  Dec.  1555.     585 

Si  hoc  Canisii  scriptum  et  quae  ei  adnotata  sunt,  cum  universitatis  ingol- 
stadiensis  legibus  anno  1556  «revisis"  et  cum  eiusdem  ^reformatione"  anno  1562 
promulgata  conferuntur,  clare  patet  Albertum  V.  eiusque  consiliarios  sententiam 
Canisii  maximi  fecisse  et  cuncta  fere  eius  consilia  secutos  esse. 

187. 
HENRICUS  SCHWEICKER, 

Alberti  V.  Bavariae  ducis  secretarius, 

CANISIO. 

3Ionticliio  circiter  15.  Deceiiibris  1555. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (12'';  p.  1),  in  cuius  pagina  altera  scriptum 
est:  „Ex  literis  Secretarij  ducis  Bauariae  ad  P.  Canisium." 

Canisium  rogat,  ut  Socios  qitam  primum  Ingolsfadium  mittendos  curet. 

Curabit  Paternitas  tua  pro  ardentissimo  zelo  suo  erga  resi- 

duum  et  reliquias  plane  abiectas  dominij  istius  in  Catholica  et  ortho- 
doxa  Religione :  ut  quam  primum  veniant  desideratissimj  Patres  istius 
sanctae  societatis,  qui  constantes  consolentur,  Dubios  confirment,  lapsos 
erigant ,  Errantes  reducant :  perditos  requirant ,  si  adhuc  inueniri 
queant :  Et  operarios  nouos  in  ultimam  messem  mittant  ^.  Ante  faciem 
illius,  qui  uenturus  est   Judicare   uiuos   et   mortuos^.  —  — 

His  litteris  (vel  potius  litterarum  reliquiis)  tempus  ascriptum  non  est.  Litterae 
autem  Alberti  ducis,  Monachio  12.  Decembris  1555  ad  S.  Ignatium  datae,  quas  a 
Schweickero  Alberti  secretario  scriptas  esse  certum  fere  est,  easdem  preces  simil- 
limis  etiam  verbis  conceptas  continent  *.  Propterea  hanc  Schweickeri  epistulam 
eandem  esse  censeo  atque  ilhim ,  ad  quam  Canisius  19.  Decembris  1555  rescripsit. 
Quam  Canisius  Romam  miserit;  apographum  enim  nostrum  antea  in  archivo  Socie- 
tatis  romano  fuit. 

188. 

CANISIUS 

SAXCTO  IGXATIO. 

Iiigolstailio  18.  Deceinhris  1555. 

De  iis,  quae  cum  consiliariis  ducis  de  collegio  Ingolstadii  condemlo  constituerit. 

a)  Ex  rachtler  1.  c.  I,  348. 

Padi,  quod  Alherti  V.  consiUaril  Ingolstadil  7.  Decembris  1555  de  ratione 
collegii   constituendi   cum    Canisio   feceriint,    postremuin    caput    haec    continet : 


»  Cf.  Matth.  9,  c8.  ^  i  Petr.  4,  5.     2  Tim.  4,  1. 

^  ,Ita  enim  praesens  sacrosanctae  religionis  nostrae  affiictissimus  status,  et 
populorum  istoruni,  proh  dolor!  miserrime  errantiuni,  salus  postulant ,  exigunt  et 
efflagitant.  Accolerate  igitur  pro  vestris  officio  votoque  oves  perditas  quaerere  et 
ad  gregem  dominicum  reducere ;  operarios  bonos,  (qui  in  praesenti  seculo  paucissinii 
sunt,  et  ubique  locorum  desiderantur)  educare,  atque  in  mcssem  tam  copiosam  mit- 
tei-e"   (Cartas  de  San  Ignacio  VI,  617). 


586  188.    Canisius  S.  Ignatio.    18.  Decembiis  1555. 

.  .  .  „Operam  citissime  dahit  D.  Canisius,  ut  una  cum.  lllustrissimi  Principis 
literis  ad  Praepositum  ipse  quoque  scribat  et  impetret  pilenam  praedicti  supe- 
rioris  super  his  omnibus  approhationem  atque  confirmationem ,  praeterea^  iit 
certo  respondeatur ,  quando  et  qiiot  j^fitres  uenturi  sint  Inf/olstadium." 

Pactum  ipsum  liic  non  ponitur;  iam  enim  typis  exscriptum  est  a:  Mederer 
1.  c.  IV,  282 — 285 ;  Fel.  Jos.  Lipoivskj/,  Geschichte  der  Jesuiten  in  Baiern,  1.  Theil 
(Miinchen  1816),  p.  69 — 74;  M.  v.  Freyherg,  Pragmatische  Geschichte  der  hayerischen 
Gesetzgebung  III  (Leipzig  1838),  226—228;  Pachtler  1.  c.  I,  345—349;  in  ^Cartas  de 
San  Ignucio''  VI,  617—621.  Pacti  summa  haec  est:  Dux  Societati  „collegium  theo- 
logicum"  cum  sacello  et  horto  tradet  eidemque  reditum  annuum  providebit,  qui  erit 
800  florenorum  rhenensium,  schafforum  tritici  6,  siliginis  2,  avenae  2.  Societas  duos 
theologiae  professores  academicos  et  scholam  puerorum  gratuitam  constituet,  ac  scho- 
lasticos  etiam  ad  bonos  mores,  maxime  verbi  divini  explicatione,  instituet.  Duci  quoque 
in  religione  conservanda  et  vindicanda  serviet,  quotiescumque  is  requisierit.  Universi- 
tatis  privilegiis  Socii  utentur  atque  episcopo  ^ordinario"  (eystettensi)  et  universitati 
parebunt  sicut  ceteri.  „Cum  propter  multas  graves  et  urgentes  rationes,  de  quibus 
D.  Canisio  satis  constat",  collegiura  aediiicari  nondum  possit,  Socii  interea  in  collegio 
veteri  sive  domo  universitatis  sedem  habebunt,  quae  „cum  omnibus  necessarijs  quam 
primum  et  iamiam  apparatur,  quemadmodum  D.  Canisius  ipse  ordinabit,  ut  cum  eo 
conuentum  est"  '.  Primo  vere  anni  1556  Ingolstadii  aderunt ;  dux  deinde  cum  iis 
reliqua  constituet.  Haec  omnia  Sociis  tam  diu  a  duce  praestabuntur ,  „quousque 
ipsorum  officium  in  academia  Ingolstadiana  diligenter  sufficienterque  exercebunt." 

b)  Er  archetypo. 

Epistula  Alberti  V.  exstat  in  ^Actis  Satictoruml\A\\'^  VII  (Antverpiae  1731),  502; 
Menchacae  epistulis  S.  Ignatii  p.  550 — 552;  Cartas  de  San  Ignacio  VI,  616—617. 

Albertus  V.  S.  Ignatio,  Monachio  12.  Decembris  1555 :  Quid  ipse  p>er  con- 
siliarios  suos  cum  Canisio  constituerit,  Canisium  ipsum  „latissime"  significaturum 
esse,  ac  „ex  Articulis  nonnullis,  inter  dictos  .  .  .  Consiliarios  et  Canisium  con- 
scriptis  et  subsignatis  .  .  . ,  quos  vna  transmittet  copiosius"  cognitum  iri.  Rogare 
se  itaque,  ut  Ignatius  omnia  rata  habeat  et  summo  pontifici  commendet  ac  quam 
prirnum  Socios  Ingolstadium  mittat,  quorum  saltem  unus  apiid  populum  quoque 
orationes  sacras  habere  possit. 

c)  Ex  epistula  archetypa  S.  Ignatii,  quae  est  in  cod.  monac.  ^Scriptt.  coll. 
Ingolst."  f.  7—8. 

S.  Ignatius  Alherto  V.  duci,  Boma  20.  lanuarii  1556:  .  .  .  „Per  literas 
.E.  T.  XIJ  Decembris,  et  alias  .D.  CanisiJ  XVIIJ  eiusdem,  cum  articidis  utrin- 


*  Sic  cod.  „Antiqu.  Ingolst."  f.  i'^;  cod.  nionac.  „Lat.  1606"  f.  8 — 9;  Meden 
l.  c.  IV,  285.     Pachtler:  proptcrea. 


*  Primo  quidem  consiliarii  Canisio  domum  sive  collegium  ilico  exstruendum 
obtulerant ;  sed  postea  ^mutarunt  .  .  .  sententiam,  quod  ad  structuram  attinet,  quia 
sumptuosior  uideretur,  nec  decere  putarunt,  ut  princeps  male  propter  nostros  audiret, 
si  uelut  in  Monachorum  gratiam  nouum  extruere  Monasterium  uulgo  diceretur,  cum 
alia  passim,  uel  diruantur,  uel  deserta  iacerc  conspiciantur,  expectandam  aliam  esse 
temporis  occasionem ,  fortasse  alibi  paulatim  locum  nostris  commodum  dari  posse, 
et  principium  hoc  a  modicis  inchoandum  viderj.  CoIIegium  vetus  posse  ad  habita- 
tionem  sufficere,  quoad  rei  progressus  aliqnis  maiorque  oportunitas  cerneretur'' 
(*Cod.  ^Antiqu.  Ingolst."  f.  3".  Haec  confirmantur  et  explicantur  relationc  con- 
siliariorum,  quam  vide  infra,  inter  monumenta  ingolstadiensia. 


189.   Canisius  Henrico  Schweicker.    19.  Decembris  1555.  587 

que  suhsignatiSf  ad  me  missas,  intellexi  quae  de  instituendo  IngolstadiJ  coUegio 
ac  seminario  honorum  ac  fidelium  ministrorum ,  catholicae  jReligionis^  ibi  pa- 
rando,  sancte  ac  pro  catholici  ac  optimi  Principis  dignitate,  T.  E.  constituerit"  .  .  . 

Ex  hac  epistula  plura  proferentur  infra,  ad  epistulam  Canisii  16.  Februarii  1556 
ad  Schweickerum  datam. 

189. 

CANISIUS 
HENRICO  SCHWEICKER. 

Ingolstadio  19.  Decembris  1555. 

Ex  autographo  (2";  1^2  PP-;  in  P-  4.  inscr.  et  sig.).  Cod.  monac.  „Ies.  Ing. 
1359/P  f.  47—48. 

Apographum  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptum  exstat  in  cod.  monac.  ,Lat.  1606'' 
f.  10*— IP. 

Partem  epistulae  germanice  vertit  Riess  1.  c.  p.  158 — -159. 

Schweickero  gratias  agit  eumque  royat ,  iit  ecclesiae  catholicae  et  Societatis  pa- 
tronus  esse  pergat.  De  Georgii  Wicelii  lihris  ac  de  opere ,  quod  ipse  compositurus 
sit.     Se  „ctiram  jiustoralem"  in  universitate  docere  et  saepe  contionari. 

lESVS. 

Magnifice  et  generose  Domine. 
Gratia  domini  nostri  lESV  CHRISTi,  et  pax  quam  mundus  nec 
dare ,  nec  accipere  potest  ^ ,  nato  iam  pacis  authore ,  sit ,  maneatque 
nobiscum  Amen.  Benedictus  Dominus,  cuius  gratia  de  immerentibus 
etiam  bene  mereri  studet  humanitas  tua,  nihil  intermittens ,  quod  ad 
Christianum,  et  Societati  huic  deditum  pectus  declarandum  spectat^. 
Agnosco  sane  quantum  debeam  huic  in  nos  amori  ac  beneuolentiae : 
Christumque  Opt.  Max.  precor,  vt  quod  Spiritu  suo  in  te  coepit,  id 
prouehat  atque  confirmet"  ad  sacrosanctae  fidei  et  Religionis  Ortho- 
doxae  defensionem,  decus  et  augmentum.  Vtinam  huiusmodi  zelum 
in  pluribus  pro  tuenda  et  conseruanda  domo  Dei  experiremur,  minus 
fortasse  laboraret  Bauaria  Germaniaque.  Jgitur  quod  operani  tuam 
non  solum  polliceris,  sed  praestas  etiam  nobis,  et  Ecclcsiae  Dei,  non 
possum  non  magnifacere,  ac  rogo  maiorem  in  modum,  vt  nouam  istam 
Romae  acceptam  dignitatem  ^ ,  quae  non  ambienti  contigit ,  quamdiu 
viues,  ad  pios  promouendos  iuuandosque  conuertas,  fidelis  semper  Pa- 
tronus  fidelium  in  vinea  dominica  operariorum ,  qui  nobilitatis  tuae 
benefitio  aduersus  istas  pestes ,  mundique  corruptelas ,  et  errorum 
tenebras   defendantur  ac   illustrentur.     Dixi,  nec  pudet  repetere,   sic 


Sequitur:  non,  linea  deletum. 


J  Cf.  lo.  14,  27. 

2  Schweicker  Canisio   scripsisse    videtur   se   effecisse,   ut   dux  probaret,  quae 
Ingolstadii  do  collegio  condendo  constituta  erant,  ac  collegium  ab  Ignatio  peteret. 
^  Ordini  equestri  („equitum  auratorum"  ?)  ascriptus  esse  videtur. 


588  18^-    Canisius  Henrico  Schweicker. 

iiiilii  prorsus  vidcri  diuiiio  uutu  futurum^  vt  posthac  instituti  nostri, 
ct  Societatis  liuius  minimae  Patronum  agas  apud  Jllustrissimum  prin- 
cipem ,  eoque  studiosiores  erimus  in  te  colendo  et  obseruando ,  prae- 
sertim  cum  neminem  habeamus,  qui  rectius  isthic  norit  et  explorarit 
totius  instituti  huius  rationes  ^  Quocirca  lubens  quod  mones  faciam, 
vt  Monachij  non  alias  quam  Patroni  aedes  petam  cliens ,  tuamque 
operam  ubi  ubi  opus  erit,  audebo  sane  postukire,  quando  sic  iam  inter 
nos  conuenit,  vt  communibus  animis  et  studijs  tum  Christi  gloriam, 
tum  Bauariae  vtilitatem ,  tum  Religionis  conseruationem  ambo  uindi- 
cemus,  ut  ut  mundus  demum  de  nobis  statuat  garriatque. 

Literas  ad  R,  P.  Praepositum  transmittendas,  et  eleganter  pieque 
scriptas,  ita  ut  iubes,  in  Vrbem  perferri  curabo,  addita  totius  negotij 
commendatione.  Fortasse  tamdiu  hic  manere  sinar,  quoad  responsum 
ex  Vrbe  adferetur,  quod  mihi  certe  non  posset  non  gratissimum,  et 
ipsi  causae  (ni  fallor)  conuenientissimum  esse.  Quanquam  et  me  ab- 
sente,  si  reuocer  a  Serenissimo  Rege  ^,  tua  fide  et  cura  perfici  facile 
posse  confido,  quod  a  me  desiderandum  sit.  Scribemus  interea,  si 
placet,  mutuas  literas,  et  quae  temporis  occasio  dabit,  nos  inuicem 
submonebimus,  ne  Sathan  iterum  hoc  pium  *"  institutum  aut  interturbet, 
aut  remoretur.  Non  abs  re  fuerit  opinor,  si  Princeps  Jllustriss.  aliquo 
scripto  testetur,  vt  Architectus  in  tempore  prouideat,  quae  opus  sint 
ad  veteris  collegij  structuram  instaurandam ,  nostrisque  accommo- 
dandam. 

Perquiram  libellum  Wicelij  ^,  et  alium  quem  mittis,  ad  usum  noui 
operis*,   si   Deus   faueat,    conuertam,    expectaturus   etiam   promissas 


Sic  Canisius  ipse  correxit ;  antea  scripserat :  factum. 
Sequitur:  forte,  linea  deletum. 


*  Schvveicker  Romae  ipsum  S.  Ignatium  cognoverat  eiusque  opera  propius  in- 
spexerat.     V.  supra  p.  502.  ^  Ferdinando  I. 

'  Georgius  Witzel  sive  Wizel  ^senior"  (f  1573) ,  ex  Vach  vel  Vacha  (nunc 
Saxoniae  vimariensis)  oppidulo  ortus,  Lutheri  et  Melanchthonis  discipulus,  postquam 
ab  episcopo  catholico  sacerdotio  initiatus  est,  uxorem  duxit  et  ministrum  lutheranum 
egit;  at  haud  multo  post  ad  catholicam  fidem  rediit  eamque  libris  fere  100  ex- 
plicare  et  propugnare  conatus  est;  quamquam  Protestantibus  nimias  concessiones 
fieri  volebat  et  varias  reprehensiones  merito  incurrit  {Pasfor,  Reunionsbestrebungun 
p.  140  —  162.  Janssen  I.  c.  VII,  473—476).  Schweicker  Canisium  de  recenti  quo- 
dam  Wicelii  libro  certiorem  fecisse  videtur.  Anno  1555  is  Moguntiae  ediderat: 
,Exercitamenta  sincerae  pietatis"  et  ^Christliche  gute  annotata  vber  Luthers  deutschen 
Psalter  {Fr.  Falk ,  Zu  Witzels  Monographie,  in  „KathoIik',  71.  Jahrg. ,  I  [Mainz 
1891],  132.  Andr.  Biiss ,  Die  Convertiten  seit  der  Reformation  I  [Freiburg  i.  Br. 
1866],   154—155). 

*  Canisius  anno  1556  Ingolstadii  aliquot  libros  edidit  (de  quibus  infra)  et  in- 
primis  „Lectiones  et  Precationes  Ecclesiasticas''  „iu  usum  scholarum  Catholicarum, 
omniumquo  pietatis  uerae  studiosorum".  Ac  satis  probabile  est  eum  etiam  similem 
precationuni  librum  germanicum  edere  voluisse,  ut  evangeliorum  versiones  lutheranas 
submoveret,  atque  etiam  cantica  lutherana  repelleret;  huiusmodi  enim  cantica  ger- 
raanica  ac  psalmos  captiose  expositos  introduci  anno  1553  synodus  provincialis  muhl- 


19.  Decembris  1555.  589 

cantiones  ^.  Cupio  me  commendari  inprimis  Excell.  Domino  et  Patrono 
nostro  Hundio,  cui  gratificari  uelim  perpetuo,  ac  deinde  Magnifico 
Domino  Cliristoplioro  a  Raindorff.  Coepi  docere  Curam,  ut  vocant, 
pastoralem,  et  accedunt  ad  lectionem  hanc  Stipendiati  omnes  Jllu- 
strissimi  Ducis^,  praeter  alios  studiosos,  quibus  percupio  in  Christo 
dum  hic  adsum,  prodesse  atque  consulere.  Festis  diebus  bis  habetur 
mihi  contio,  quoniam  alteram  iussu  vestro  susceptam  in  aede  B.  Vir- 
ginis  habere  coepi.  Vtinam  his  laboribus  et  diuina  gloria  et  utilitas 
pubhca  promoueatur.  Bauariae  quidem  me  totum  impendere  ac  de- 
uouere  iamdiu  desiderabam. 

Faxit  Deus  Opt.  Max,  ut  ad  hanc  [sic']  Christi  natalem  integros 
tantoque  festo  dignos  adferamus  animos,  angelis  collaetantes,  cum  pa- 
storibus  simplices,  cum  Magis  fideleS;,  cum  Maria  et  Joseph  irreprehen- 
sibiles.  Foelix  cui  natiuitas  Domini  spiritualem  adfert  natiuitatem, 
quae  et  gloriam  Deo,  et  animae  bonam  voluntatem,  et  mundo  pacem 
adferat^.  Renascendum  est  prorsus'*:  non  fert  beata  illa  patria  sordes 
ueteris  hominis:  nascitur  Christus,  ut  renascendi  mundo  sit  author 
et  causa. 

Bene  ualeat  Magnificentia  tua,  meamque  in  scribendo  praecipi- 
tationem  boni  consulat  rogo.     Jngolstadij  19  Decembris  1555. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius. 

t  Generoso  et  nobili  uiro,  D.  Henrico  Schweychler  [sicl  Secre- 
tario  Jlhistrissimi  Ducis  Bauariae,  Patrono  suo  fidissimo  Monachij. 

Schweicker  inscriptioni  epistulae  adnotavit:  „Presentatiim :  21.  Decembris  1555. 
Respondj  7.  Januarij  Anno  IS^^G]". 


dorfensis  questa  erat  [Knopfler  1.  c.  p.  6 — 7).  Orlandinus  asserit  vere  vel  aestate 
huius  anni  1555  Hieronymum  Natalem  visitatorem  Canisio  et  Goudano  „opera  multa" 
proposuisse,  quae  vel  „de  nouo  cuderent,  vel  expurgata  ab  haereticorum  maculis 
ederent",  atque  inter  haec  evangelia  et  epistulas  per  totum  annum  in  sacra  liturgia 
recitari  solita  cum  adnotationibus  (1.  c.  1.  15,  n.  27.  Cf.  etiam  Sacchinum ,  Cani- 
sius  p.  100). 

1  Canisius  hos  Wicelii  libros  vel  alterum  eorum  fortasse  significavit :  „Odae 
Christianae.  Etliche  Christliche  Gesenge,  Gebete  vnd  Reymen,  fur  die  Gotsf  irchtigen 
Layen"  (Moguntiae  1541).  „PsaItes  Ecclesiasticus.  Chorbuch  der  Heiligen  Chato- 
lischen  Kirchen,  Deutsch,  jtzundt  new  ausgangen"  (1550;  typis  exscripsit  Fr.  Behem 
Moguntiae  sumptibus  I.  Quentel  coloniensis).  De  quibus  WiUi.  BuKmk-er,  Das  ka- 
tholische  deutsche  Kircheniied  I  (Freiburg  i.  Br.  1886),  66.  129—132. 

^  li  in  collegio  georgiano  habitabant. 

*  Canticum  illud  angelorum  significat:  ^GIoria  in  altissimis  Doo,  et  in  terra 
pax  hominibus  bonae  voluntatis"   (Luc.  2,  H). 

"  Cf.  lo.  3,  3—7.     1  Petr.  2,  1.  2  etc. 


590  190.    Canisius  Henrico  Schweicker. 

190. 

CANISIUS 
HEXRICO  SCHWEICKER. 

Ingolst.adio  10.  laimarii  1556. 

Ex  autographo  (2";  pp.  2;  in  p.  4.  inscr.  et  sig.).  Cod.  monac.  „Ies.  Ing. 
1359/P. 

Apographum  saeculo  XVir.  vel  XVIII.  scriptum  exstat  in  cod.  monac.  ^Lat. 
1606"  f.  12. 

Integram  fere  epistulam  germanice  versam  posuit  Riess  I.  c.  p.  159 — 160. 

Schweickermn  in  studio  Societatis  protegendae  et  adiuvandae  confirmat.  Ex- 
cusat  se,  quod  quaedam  construi  voluerit,  et  architectum  ac  camerarium  ^Mululum 
incusat.  De  Austriacis  a  fide  catholica  deficientibus  dolet.  Parochum  quendam  ingol- 
stadiensem  severe  coerceri  cupit.     Se  quaedam  typis  exscribenda  curare. 

JESVS 

Magnifice  domine  Secretarie. 

Gratia  clomini  nostri  JESV  CHRISTI  nouum  Imnc  annum  tibi, 
Coniugi,  familiaeque  tuae,  ac  toti  Ecclesiae  sanctae  prosperet.  amen. 
Gratae  iterum  milii  fuere  literae  tuae,  quibus  tuum  in  me  amorem 
studiumque  confirmas,  ut  nisi  ualde  sim  ingratus,  non  possim  Seruatori 
nostro  non  ingentes  pro  te  gratias  agere ,  quum  societatis  huius, 
quantulacunque  demum  ea  est,  fautorem  ac  propugnatorem  te  semper 
exhibeas  et  offeras  singularem.  Augeat  Christus  hunc  suae  charitatis 
in  te  spiritum,  vt  seruos  Christi,  sicuti  coepisti,  et  ames,  et  defendas, 
et  promoueas  diligenter.  Nam  est  hoc  quoque ,  ni  fallor ,  a  m  i  c  o  s 
facere  de  mammona  iniquitatis,  vt  cum  defeceritis  in- 
quit ,  recipiant  uos  in  aeterna  tabernacula^.  Sic  profecto 
seminamus  temporalia,  non  opum  tantum  profusione,  sed  etiam  fauoris; 
offitij  et  ministerij  cuiusuis  exhibitione:  nec  fi-ustra,  quia  spirituah*a 
et  aeterna  metemus  in  Christo  Jesu  domino  nostro. 

De  maturanda  structura  vidi  scriptum  Principis  ad  architectum  ~. 
Vereor  ne  Magnificus  Patronus  ^  in  me  culpam  aliquam  reijciat,  uelut 
qui  dissenserim  temere  a  consilio  D.  Camerarij  ^  et  Architecti  in  gra- 
dibus  nouis  ordinandis.  Possem  rationem  dare  sententiae  meae,  quam 
forte  non  improbaretis,  mihiquo  iniunctum  putabam,  vt  cum  Camcrario 
et  Architecto  libere  conferrem  de  ijs,  quae  construenda  esse  in  hoc 
collegio  viderentur.  Nunc  ilH  nescio  quid  ad  Patronum  detulerunt, 
atque  quod  uellent,  persuaserunt  statim,  quia  minoribus  sumptibus 
quod  uolunt  conficient,  sed  vellem  tamen  prudenter  et  commode,  col- 
latisque  hinc  inde  rationibus  isthaec  institui,  consiha  non  praecipitari, 


Luc.  16,  9.  '^  Georgium  Stern;  cf.  supra  p.  577  ^. 

Wiguleus  Hundt.  *  loannis  Agricolae. 


10.  lanuarii  1556.  591 

ne"  quod  minimo  constet,  id  optimum  uero  statim  existimetur.  Scio 
praesentes  aliquid  obseruastis,  iterumque  praesentes  plus  forte  obser- 
uaretis,  quod  non  ita  in  mentem  venit  absentibus.  Yerum  isthaec 
non  spectant  eo,  vt  jllustrissimi  principis  scriptum  et  mandatum  archi- 
tecto  propositum  oppugnetur,  sed  vt  apud  Magnificum  Patronum  Ca- 
nisius  tuus  excusetur,  quod  praeter  expectationem  suam  isti  scripserint, 
quae  hic  mecum  tractare  ac  maturius  deliberare  potuisse  uidebantur, 
ne  alioquin  in  suspicionem  rapiar,  me  sumptuosius  praeter  rationem 
agere,  et  principis  aerarium  grauare  uelle. 

Tristia  prorsus  de  Austria  nuntias,  vtinam  flagellum  non  sibi 
parent  illi  hac  noua  defectione  ^,  Scilicet  Regi  erunt  fideles,  qui  Christo 
et  Ecclesiae  fidem  datam  violant.  Turcas  vincent,  qui  sectarum  serui 
in  Sathanae  castris  esse  coeperunt.  Defendent  Austriam,  qui  diuinis 
praesidijs  in  Ecclesiae  arce  collocatis  iam  destituti  sunt.  Restituent 
Yngariam,  qui  se  et  suos  in  vnitate  fidei  nec  retinere,  nec  restituere 
curant.  Quid  uero,  si  et  illi  in  sensum  reprobum  dati  sunt^, 
habet  ne  Christus  et  Regnum  Christi  Ecclesia  populos,  gentes,  insulas 
et  regna?  Vae  mundo  a  scandalis^,  quae  nuncetiam  vexant 
electos *.  Sed  nouit  dominus  qui  sunt  eius^.  nos  curemus  ut 
Petrus  Apostolus  monet,  per  opera  bona  certam  uocationem 
et  electionem  nostram  facere^.  Tempus  breue  esf,  et 
hi  dies  mali^;  uideat  vnusquisque,  quomodo  superaedi- 
ficet  aurum  et  argentum^.  Nam  sat  non  est  fundamenta  fidei 
in  Christo  iecisse  ^^. 

Expecto  aduentum  Reuerendissimi  D.  Nuntij  ^^  et  oro,  si  per  tuas 
graues  occupationes  licebit,  ad  Canisium  scribat  humanitas  tua,  Hoc 


Sequitur:  ut,  linea  delctmn. 


^  Fr.  Krones  asserit  mense  Octobri  a.  1555  Austriae  inferioris  ordines  sive 
yStatus"  per  delectos  suos  Viennae  congregatos  (^Ausschusslandtag")  fidei  libertatem 
vel  potius  Lutheranisrai  exercendi  potestatem  a  Ferdinando  rege  postulasse  (Hand- 
buch  der  Geschichte  Oesterreichs  III  [Berlin  1879],  252).  De  ^dominis"  et  equitibus 
ducatus  Austriae  inferioris  scribit  Biicholtz  I.  c.  VIII,  197.  Hoc  sane  certum  est 
eosdem  delectos  exeunte  fere  anno  1555  a  Ferdinando  ob  bellum  turcieum  Viennam 
accersitos,  ibidem  mense  lanuario  anni  1556  professos  esse:  Flagellum  turcicum  Au- 
striae  immissum  esse  eo  quod  ipsa  superstitiones  antiquae  religionis  nondum  prorsus 
abolevisset ;  rogare  se  regem ,  ut  novum  purumque  evangelium  sequi  liceret ,  neve 
parochi ,  contionatores ,  magistri ,  qui  eucharistiam  sub  utraque  specie  laicis  prae- 
berent  vel  „purum  evangelium"  proferrent,  caperentur  vel  alias  vexarentur.  Ferdi- 
nandus  certis  cum  condicionibus  promisit  se  mitius  acturum  {B.  Raitpach,  Evan- 
gelisches  Oesterreich  [Hamburg  1732]  p.  40—47.  Wiedemanu  1.  c.  I,  140 — 144. 
Alf.  Huber,  Geschichte  Osterreichs  IV  [Gotha  1892],  143—144). 

2  Rom.  1,  28.  3  Matth.  18,  7.  *  Cf.  Matth.  24,  24.     Marc.  13,  22. 

*  2  Tim.  2,  19.  «  2  Petr.  1,  10.  '  1  Cor.  7,  29.  »  Eph.  5,  16. 

»  1  Cor.  3,  10—12.  '0  Cf.  Hebr.  6,  1.     1  Cor.  3.  11. 

"  Paulus  IV.  Roma  18.  Decembris  1555  Ferdinando  1.  scripserat  se  Zaclia- 
riam  Delfinum  iterum  ad  eum  mittere  nuntium  (Bai/nahhis ,  Annales  ecclesiastici 
XXI  ad  a.  1555,  n.  51.     Vide  etiam  infra,  monum.  72). 


592  190-    Canisiiis  Henrico  Schweicker.    10.  lanuarii  1556. 

vnum  addam  de  D.  Zasio  D.  Mauritij  pastore ,  seriam  admonitionem 
vestram  apud  eum,  vt  uidere  cogimur,  parum  effecisse,  Nosti  quan- 
tum  inde  scandalum  et  populo,  et  gymnasio  accedat,  et  si  uelint 
aedificare  nonnulli,  plus  saepe  vnus  destruit,  quam  decem  construant  ^. 
Dolet  me  sane  sic  quosdam  peccare,  vt  nisi  coacti  nunquam  resipiant, 
trahi  volunt  non  duci,  lenitate  nostra  deteriores  efficiuntur.  Dominus 
Jesus  gratiam  suam  nostris  addat  conatibus,  vt  quae  ad  animarum 
profectum  et  aedificationem  spectant,  pure  et  sedulo  urgeamus,  diui- 
numque  honorem  suum  optima  fide  vindicemus. 

Ego  dum  hic  adsum,  adero  lubens  autem,  quamdiu  et  Principis 
gratia  et  Superiorum  authoritate  licebit,  pergam  in  praelegenda  Cura, 
ut  uocant,  pastorah,  in  munere  contionandi  alijsque  nonnullis  hic  ex- 
cudendis    ad    Ecclesiae    utilitatem  ^.     Quod   superest,   me   tibi   iterum 


*  Anno  1555  consiliarii  ducis  questi  sunt  loachim  Zasium  (qui  Udalrici  Zasii, 
praeclari  illius  iuris  consulti,  filius  erat)  pigrum  esse,  cum  mulieribus  ea  ratione, 
quae  pios  oSenderet,  conversari,  contiones  hahuisse,  quae  Lutheranismum  saperent. 
Zasius  postea  Friburgum  Brisgoviae  profectus  est  ibique  capituli  basileensis  contio- 
nator  et  canonicus  factus  est  {Mederer  1.  c.  I,  237.     Prantl  1.  c.  I,  305), 

2  Duo  nunc  novimus  opera,  quae  Canisius  anno  1556  Ingolstadii,  tacito  tamen 
nomine  suo,  evulgavit:  1.  ^Lectiones  &  Pre-  cationes  Eccle-  ,  siasticae.  |  Opus 
nouum  &  frugiferum  plane,  |  in  usum  scholarum  Catholicarum,  '  omniumque  pietatis 
uerse  studio-  sorum :  ut  statim  ex  Indice  |  &  prsfatione  cog-  '  noscetur.  j  Cum  Gratia 
et  priuilegioC^sarefe  Maiestatis.  |  INGOLSTADII.  i  M.  d!  LVI."  Yersus  1,  2,  3, 
10,  12  rubri  sunt.  In  folio  extremo :  ^lngolstadij  Alexander  et  Samuel  Vueyssen- 
hornij,  ediderunt  Mense  Aprili  post  Christum  natum  Anno  M.  D.  LVI."  8"  min. ; 
ff.  308  et  praeterea  in  initio  16  ff.  non  signata  (incl.  tit.) ;  complures  figurae  in  lignum 
incisae.  Continet  epistulas  et  evangelia,  quae  diebus  dominicis  et  festis  in  ecclesia 
recitari  solent,  cum  brevibus  summariis,  quo  melius  intellegi  possint;  accedunt  solitae 
hominis  christiani  preces,  ac  ^collectae",  hymni,  antiphonae  et  similia  ex  libris  litur- 
gicis  deprompta.  Sacchiniis  ea  de  re :  „Epistolas  et  Evangelia",  inquit,  „quia  non 
inueniebantur ,  nisi  ab  Erasmo  Roterodamo  conuersa ,  ex  editione  probata  .  .  .  ex- 
cudenda  curauit.  Precationes  selectas  adiecit,  vt  quasdam  excluderet  per  vulgum 
sparsas,  quae  nullum  Catholicae  pietatis  saporem  habebant"  (De  vita  Canisii  p.  104 
ad  105).  De  posterioribus  huius  libri  editionibus  in  voluniinibus  huius  operis  poste- 
rioribus  scribetur  (cf.  Zeifschriff  flir  katholische  Theologie,  14.  Jahrg.  [Innsbruck 
1S90],  p.  731—733.  Sotmnervogel  I.  c.  II,  667—668.  Editionis  principis  unicum  novi 
exemplum ;  quod  Eystadii  in  bibliotheca  regia  exstat.  2.  Eodem  anno  Canisius 
Hannibalis  Codretti  S.  J. ,  quem  Messanae  aliquando  in  pueris  docendis  socium  ha- 
buerat  (cf.  supra  p.  275'^),  grammaticam  latinam,  aliquantulum  tamen  in  Germanorum 
usum  accommodatam ,  Ingolstadii  in  lucem  emisit  cum  hoc  titulo:  „PRINCIP1A  ; 
GRAMMATICES ,  Lihellus  plane  nouus,  et  ad  eius  artis  \  rudimenta  plen^  tum 
tradenda,  \  tum  p^ercipienda,  ut  nullus  |  ferh  alius,  ma.rime  \  commodus  iu-  \  uentuti.  \ 
INGOLSTADII  APVD  Alexandrum  &  Samuelem  "Weyssenhornios.  |  1556."  Ver- 
sus  2,  10,  11  rubri  sunt.  8''  min. ;  if.  78  non  signata  (incl.  tit.).  In  hoc  libello 
praecepta  linguae  latinae  sequuntur  preces  mane,  vespere,  ad  mensam  dicendae,  et 
deinde  (f.  0  8"  —  H7'')  brevissimum  quoddam  doctrinae  christianae  compendium 
(59  quaestiones)  ,  ex  Canisii  „Summa"  excerptum,  atque  haec  editio  princeps  est 
illius  catechismi  canisiani,  quem  nunc  „minimum"  vocant,  quique  in  multas  linguas 
translatus  saepissime  prelum  subiit  et  usque  ad  nostrum  hoc  saeculum  in  plurimo- 
runi  manibus  fuit;  in  prima  hac  editione  inscribitur:  „Summa  Doctrinae  Christianae, 
per  Quaestiones   tradita ,   et  ad  captum  rudiorum  accommodata.     Cf.  Zeifschrift   fiir 


191.    Canisms  S.  Ignatio.    17.  lanuarii  1556.  593 

iterumque  conimendo  Patrone  fidissime.    Jngolstadij  10  Januarij  1556. 
Magnificum  D.  D.  Hondium  salutatum  ex  me  cupio. 

Seruus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

t  Magnifico  Domino  Henrico  Scliweyckher ,  Jllustriss.  Bauariae 
Ducis  Secretario,  et  Patrono.    Monachij. 

Haud  recte  igitur  Riess  (1.  c.)  asserit  hanc  epistulam  kalendis  lanuariis 
datani  esse. 

Inscriptioni  epistulae  autographae  manu  antiqua  adnotatum  est:  ^presentatum 
12.  Januarij  Anno  1556  N.  12." 

191. 

CANISIUS 
SAXCTO  IGXATIO. 

Ingolstadio  17.  laiinarii  1556. 

Ex  apographo,  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scripto.  Cod  monac.  ,Lat.  1606"  f.  87» '. 

Ferdinandmn  regem  augustanae  confessionis  refutationem  a  Sociis  conscrihi 
velle.  Canisius  Societatis  institutum  scripto  aliquo  explicari  et  defendi  cupit.  Bullam 
Coenae  ignorari  et  haereticorum  libros  passim  legi. 

Quoniam  Viennae  nunc  agit  R.  P.  Alphonsus  et  ex  difficili 

peregrinatione  colligit  sese,  magna  frigoris  iniuria  debilitatus  ^,  et  quia 
Rex  nostram  desiderat  operam  in  confutanda  confessione  Augustana  ^, 


katholische  Theologie  1.  c.  p.  733—736,  et  editoris  ^Katechismeu"  p.  98—106. 
Ibidem  ostenditur,  quid  sentiendum  sit  de  Agricola  (I.  c.  Dec.  1.  n.  180)  asserente 
Canisium  anno  1550  Codretti  Rudimenta  ^in  linguam  germanicam  vertisse"  et  una 
cum  catechismo  minimo  edidisse.  De  posterioribus  horum  opusculorum  editionibus 
in  aliis  huius  operis  voluminibus  disseretur  (vide  etiam  Zeitschrift  etc.  1.  c; 
Kateciiismen  etc.  p.  106 — 112;  Sommervogcl  1.  c.  II,  655 — 656).  Editionem  principem 
minimi  huius  catechismi  latini  ex  unico,  quod  superesse  videtur,  exemplo  nuper 
iterum  in  lucem  emisit,  prooemio  germanico  addito,  loannes  Bap)tista  Eeiser,  Summa 
doctrinae  christianae  per  quaestiones  traditae  etc.  Passau  1894.  12'';  pp.  X  et  21. 
De  prima  minimi  huius  catechismi  editione  germanica,  nuper  a  N.  Paulus  inventa, 
vide,  quae  adnotabuntur  ad  epistuham  Canisii  17.  lunii  1556  S.  Ignatio  missam.  — 
Praeterea  sat  probabile  est  Canisium ,  qui  anno  1557  in  „Confessione"  Hosii  Di- 
lingae  denuo  edenda  „correctorem"  egit  (quod  in  secundo  huius  operis  volumine 
ostendetur) ,  hoc  anno  1556  aliquam  saltem  operam  navasse  novae  editioni  „En- 
chiridii"  a  loanne  Eccio  conscripti ,  quae  eodera  anno  Ingolstadii  a  Weissenhorniis 
facta  est  quaeque  describitur  u  Tlieod.  Wiedemann ,  Dr.  lohann  Eck  (Regensburg 
1865),  p.  545. 

^  Sat  verisimile  est  Canisium  ipsum  has  litteras  italico  sermone  conscripsisse ; 
quarum  pars  tantum  postea  Latine  versa  sit;  cf.  supra  p.  495.  644. 

-  P.  Alphonsus  Salmeron  anno  1555  a  Paulo  IV.  comes  additus  erat  Aloysio 
Lipomano  episcopo  veronensi,  qui  nuntius  „extraordinarius"  in  Poloniam  proficisce- 
batur.  Inde  rediens  Salmeron  22.  Decembris  1555  Viennam  advenit  {Boero,  Sal- 
merone  p.  54 — 57). 

*  Haec  Lutheranorum  „confessio,"  ubi  (a.  1530)  in  comitiis  imperii  augustanis 
Carolo  V.  tradita  est,  a  theologis  catholicis  (Eccio,  Cochlaeo,  Wimpina  etc.)  re- 
futata  est. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   I.  38 


594  ^92.    Canisius  Ottoni  cardinali  Trnchsess. 

consultum  certe,  nobisque  et  religioni  ualde  profuturum  uidetur,  si 
nobiscum  Viennae  commorari  idem  R.  Pat:  queat.  Habet  enim  in 
promptu  quae  nullo  studio  nos  consequi  possemus,  et  judicem  aget 
eorum  quae  per  nos  in  praesentem  rem  conferentur.  Quare  literis 
quaeso  R.  P.  Vestrae  confirmetur,  vt  lubentius  hoc  tempore  maneat, 
et  in  re  summi  momenti  quae  in  comitijs  tractanda  est  ^ ,  nobis  et 
regi  suam  locet  operam  in  Christo  2.  Quod  si  quid  habet  contra  hanc 
confessionem  R.  P.  Olauius^,  vehementer  illo  iuuari  possemus*:  et 
rogo  ut  idem  breui  uel  suo  uel  alieno  nomine  scribat  ad  amicum  ali- 
quem  de  rebus  nostrae  Societatis,  saltem  in  genere  tractando,  quae 
infirmos  stabilire,  bonos  aedificare,  haereticos  nescio  quae  de  me  et 
nostris  spargentes,  aliqua  ex  parte  conuincere  possint^.  Quod  ad 
casum  dispensationis  attinet  circa  legendos  haereticos  Hbros  rogo  vt 
S,  D.  N.  confirmet  et  explicet  magis  iam  acceptam  antea  facultatem. 
Hic  omnia  ubique  plena  sunt  praesentis  periculi,  absoluuntur  facile, 
Bulla  ignoratur^,  periculum  non  timetur,  Nos  male  audire  coepimus, 
quod  cogimur  esse  scrupulosiores.  Ingolstadij  17  Jan.  [1556]. 
R.  P.  Vestrae  Seruus  inutibs  et  filius 
Pet.  Canisius. 
t  Admodum  Reuerendo  Patri  in  Christo,  Magistro  Ignatio  de 
Loyola  Praeposito  Generali  Societatis  Jesu  Romae. 

192. 

CANISIUS 

OTTOXI  CARDH^ALI  TRl  CHSESS, 

episcopo  augustano  et  iniperii  principi. 
Ingolstadio  17.  lanuarii  1556. 
Ex   apographo,   saeculo  XVII.   vel  XVIII.   scripto.     Cod.   nionac.   .Lat.  1606" 
f.  8P— 82^ 

'  Anno  1552  in  ,pace  religionis"  passaviensi  constitutum  erat,  ut  comitia  im- 
perii  haberentur,  ad  rationes  inveniendas,  quibus  religionis  concordia  obtineri  posset. 
Quod  cum  anno  1555  in  comitiis  augustanis  effici  non  posset,  in  iisdem  decretum 
est,  in  proximis  comitiis  iterum  de  religionis  concordia  agendum  esse,  ac  Carolus  V. 
tum  huius  rei  gratia  tum  ad  subsidia  pro  bello  turcico  impetranda  comitia  indixit. 
quae  Kalendis  Martiis  Ratisbonae  inciperent;  quorum  initium  tandem  13.  lulii  1556 
factum  est.  -  Salmeron  in  Italiam  rediit  (Bocro  1.  c.  p.  57). 

'  P.  Martinus  Olavius  de  quo  supra  p.  298  ^.  *  Quidnam  Societatis  homines 
tunc  contra  confessionem  augustanam  scripserint,  ignoramus. 

*  Olavius  sub  initium  anni  1556  ad  Sorbonam  parisiensem  —  erat  et  ipse 
doctor  sorbonicus  —  litteras  niisit,  quibus  Societatem  contra  ^censuram"  Kalendis 
Decembribus  a.  1554  a  facultate  theologica  parisiensi  latam  defendebat  (OrlaiuiinKs 
1.  c.  1.  15,  n.  33 — 61).  Kodem  hoc  anno  1556  Ingolstadii  in  luceni'prodiit  apologia 
Societatis  in  formam  epistulae  redacta  et  sic  inscripta:  ,De  Societatis  lesu  initiis, 
progressu  rebusque  gestis  nonnullis"  ;  de  qua  in  secundo  huius  operis  vohimine 
copiosius  disseretur. 

"  Bullam  „Coenae"  dicit,  qua  fideles  Lutheranorum  libros  lceere  vetebantur; 
vide  supra  p.  .S09  ^. 


17.  lanuarii  1556.  595 

Epistulam  primus  edidit  germanice  versam  R/ess  I.  c.  p.  179—181.  Eadem 
usus  est  Drews  1.  c.  p.  62. 

Beneficioruni  in  se  universamqiie  Societatem  a  cardinali  collatoriim  meminit. 
<Quae  germanicarum  rerum  condicio  sit ,  Romae  commoranti  exjjonit.  Austriam  et 
Bavariam  Lutheranismi  lihertatem  a  ^yrincipibus  suis  poscere.  Hos  ferme  desperare. 
Etiani  catholicos  in  iurisdictionem  et  hona  ecclesiae  irrumpere.  Quanti  momenti  sit, 
Aiistriae  et  Bavariae  succurrere.  Episcopos  cum  legato  p>ontificis  de  remediis  ad- 
hibendis  conferre  debere.     Quae  potissimum  adhibenda  sint. 

Reuerendissime  et  Illustrissime  in  Christo  Domine  ^. 

Et  si  post  obitum  R.  P.  Claudij  Jaij  ^  (uiuat  is,  ut  haud  dubie  uiuit 
Deo !)  ad  Reuerendissimam  et  Illustrissimam  celsitudinem  tuam  ego 
rarius  scripserim,  tamen  obliuio  interea  apud  me  nulla  fuit  illius  humani- 
tatis,  ac  beneuolentiae  singularis,  qua  me  saepe  multumque  complecti 
dignata  est  Clementia  tua,  primum  quidem  Wormatiae,  tum  Vlmae, 
Dilingae  itidem,  ac  Tridenti.  Post  ubertim  accesserunt  officia,  qui- 
bus  Amplitudo  tua  et  me  et  Societatem  hanc  Jesu  totam  ita  sibi 
deuinciuit,  ut  non  possimus  de  talis  tantique  Patroni,  certe  semper 
benignissimi  accessione  nobis  non  gratulari,  ac  pro  eodem  Patri  Mi- 
sericordiarum^  gratias  ingentes  agere,  lubentissimeque  suppHcare. 
Id  quod,  ni  simus  ingrati,  tanto  iustius  facimus,  quanto  certius  constat 
in  hac  dignitate,  et  authoritate  nominis  vestri  plurimum  esse  situm 
cum  ad  Ecclesiam  Dei  aedificandam  * ,  tum  ad  Germaniam  nostram 
illustrandam ,  restituendamque.  Hinc  et  ego  quamuis  inter  obscuros 
obscurissimus ,  inter  [injdoctos"  indoctissimus,  ausus  sum  tandem  ali- 
quid  scribere,  et  de  Germanicarum  rerum  statu,  ad  summum  Ger- 
maniae  Patronum  ^  ea  referre  quae  mihi  hoc  tempore ,  nec  tacenda 
nec  dissimulanda  ullo  modo  uidebantur. 

Austria  et  Bauaria,  ne  multis  agam,  urgent  et  infestare  pergunt 
Principes  suos,  nec  desistent  vt  sapientes  putant,  hoc  mouere  saxum, 
nisi  quam  moliuntur  religionis  innouationem  id  est  Augustanae  con- 
fessionis  aut  potius  confusionis  libertatem  communem  omnil^us  factam 
impetrauerint  ^\    Jam  etsi  Principes  ipsi,  ut  non  dubito,  Catholici  esse 


*  doctos  cod.  mon. 

'  Cardinalis  Otto  anno  1555  Romam  ad  eligendum  pontificem  venerat.  Inde 
11.  lanuarii  1556  Guilielmo  patri  scripsit  Paulum  IV.  a  se  petiisse,  ut  aliquamdiu 
Romae  maneret  seque  in  clero  reformando  et  germanicae  ecclesiae  vulneribus  cu- 
randis  adiuvaret  {Bern.  Duhr  S.  .T.,  ,Die  Quellen  zu  einer  Biographie  des  Kardinals 
Otto  Truchsess  von  Waldburg"  ,  in  ^Historisches  .Jahrbucb"  VI  [  |Miinchen  1886], 
196-197.  2  obiit  6.  Augusti  1552.     Cf.  supra  p.  406. 

3  2  Cor.  1,  3.  "  Cf.  1  Cor.  14,  12.    Eph.  4.  12  etc. 

^  Otto  per  complures  annos  in  curia  romana  officium  ^cardinalis  protectoris 
nationis  germanicae"  habebat. 

^  De  Austria  vide  supra  p.  591  '.  In  Bavaria  complures  nobiles  parochos  ca- 
tholicos  expulerant  et  ministros  lutheranos  in  eorum  locum  subrogaverant ;  populus 
etiam  aliquot  locis  sacra  catholica  impediverat;  sacerdotes  nonnulli  caerimonias 
ecclesiae  atque  ipsam    etiam   peccatorum    confessionem   catholicam   aboleverant;    ao 

38* 


596  192.    Canisius  Ottoni  cardinali  Truchsess. 

ac  manere  velint,  doleantque  non  parum  se  hac  subditorum  impor- 
tunitate  vexari,  tamen  metu  aliquo  debilitantur,  et  iactura  bonorum, 
et  iniuria  temporum,  increbrescens  ac  inualescens  passim  haeresis, 
raritas,  contemptus,  et  abusus  hominum  Ecclesiasticorum ,  dissidium 
Monarcharum ,  successus  aduersariorum ,  dormitantia  '"^  praelatorum, 
euentus,  et  exitus  infelices  comitiorum,  Synodi  sera  progressio,  longa- 
que  procrastinatio  ^,  ut  reliqua  praeteream,  augent  sane  curas  illorum, 
nec  sollicitos  modo,  sed  fere  desperantes  in  his  tantis  motibus  reddunt. 
Et  fouet  interea  laetus  Sathan  miserandum  incendium,  dum  per  hae- 
reticos  abstrahit  ab  ouili  Christi  oues  indies  magis  ac  magis,  dumque 
per  magistratus  qui  sibi  CathoHci  uidentur  Ecclesiasticam  Jurisdic- 
tionem  eneruat,  et  opprimit,  ut  nesciam  sane  quid  satis  usquam  in 
Germania  tutum  sit  a  graui  periculo  Maioris  Excommunicationis  ^. 

Quid  autem  non  audeant,  quibus  tam  parum  fidei,  obedientiae, 
et  conscientiae  nunc  super  est,  postquam  credendi,  et  agendi  in  re- 
ligione  impunita  licentia  nullos  non  deteriores,  et  a  iugo  Ecclesiasticae 
disciplinae  quodammodo  abhorrentes  fecit. 

Morbos  indicaui  nec  frustra,  ut  spero,  apud  fidelem  medicum :  qui 
remedia  duce  Christo  inuenire  et  adhibere  nouerit,  praesertim  ad  miti- 
gandum,  si  non  ad  depellendum  hoc  malum  inueteratum,  Neque  tam 
sollicite  nunc  ago  de  curanda  tota  Germania,  quae  utinam  bonos  et 
patientes  medicos  undique  accersitos  accipere  possit,  quam  diligenter 
consultum  cupio  duabus  prouintijs,  quae  hactenus  uel  solae,  uel  prae- 
cipuae  Catholicum  nomen  retinuerunt,  atque  apud  vicinos  etiam  Epi- 
scopos  conseruarunt.  Illae  si  praedae  fiant  sectarijs  (de  Austria  et 
Bauaria  loquor)  aut  si  non  praesenti  ratione  quadam  ab  hoc  furore 
abducantur,  quo  minitari  etiam  audent  Principibus,  liberumque  sibi 
uolunt  Calicis  vsum,  ut  vinum  hauriant  impietatis^,  equidem 
non   video ,    quid   in   vicinia    tutum   et  integrum    diu   manere   possit : 


^  Altera  manu  antiqiia  hoc  vocahulHm ,   linea  inducta ,    deletum  ct  siq^ra   illud 
scriptum  est:  somnolentia. 


cum  initio  anni  1556  Bavariae  ordines  Monachium  convocati  essent,  status  sae- 
culares,  quos  vocant,  de  auxilio  argentario  a  duce  petito  ne  consultare  quidem 
voluerunt ,  priusquam  comraunio  sub  utraque  specie ,  licentia  carnium  semper  man- 
ducandarum,  matrimonia  sacerdotum  etc.  sibi  concessa  essent  (C.  M.  v.  Aretin,  Ge- 
schichte  des  bayerischen  Herzogs  und  Kurflirsten  Maximilian  des  Ersten  I  [Passau 
1842],  79—80.  Knopfter  1.  c.  p.  6—20.  W.  Schreiber,  Geschichte  Bayerns  I  [Frei- 
burg  i.  Br.  1889],  525.  542—543). 

>  Concilium  tridentinum  anno  1552  propter  bella  et  maxime  propter  rebel- 
lionem  a  Mauritio  Saxoniae  electore  adversus  Carolum  V.  factam  ad  duos  annos 
suspensum  erat  neque  resumi  potuit  (licet  Paulus  IV.  annis  1556  et  1559  id  ten- 
taret)  ante  annum  1561. 

2  BuUa  ^Coenae"  excommunicatio  irrogabatur  iis ,  qui  iurisdictionem  vel  bona 
ecclesiae  usurparent  vel  ea  constituerent ,  quibus  ecclesiae  libertas  laederetur  etc. 
Cf.  supra  p.  479. 

*  „Comedunt  panem  impietatis,  et  vinum  iniquitatis  bibunt" :  Prov.  4,  17. 


17.  lanuarii  1556.  597 

planeque  uereor  ne  hac  defectione  via  Turcis,  aut  alijs  tyrannis  mu- 
niatur  ad  a  b  o  m  i  n  a  t  i  o  n  e  m  d  e  s  o  1  a  t  i  o  n  i  s  ^.  Audiui  vel  consilium 
uel  remedium  in  lioc  praesenti  discrimine  profuturum ,  si  communi 
consensu  vicini  Episcopi  iungerent  sese,  suaque  consilia  cum  Legato 
ad  hoc  misso  Pontificis  Maximi  conferrent,  omniaque  tentarent,  primum 
de  arcendis  lupis  istis,  qui  pro  dolor  in  Ecclesia  et  schola  passim 
cathedras  tenent,  deinde  de  Ministris  Ecclesiarum  paucis  potius  et 
bonis,  quam  multis  et  discolis  constituendis,  praeterea  de  repurgandis 
scholis  et  bibliothecis ,  demum  de  promouenda  aliqua  Reformationis 
formula,  veluti  qualem  S.  D.  N.  per  Reuerendissimum  et  Illustrissimum 
Cardinalem  Campegium  aliquando  edidit  Ratisbonae  ^.  Huiusmodi  Con- 
gregatio  Episcoporum  (Synodum  esse  prouincialem  forte  non  expedit  ^) 
eo  maiorem  in  Christo  successum  acciperet,  quo  plus  fauoris  ac  studij 
accederet  ab  Austriae ,  et  Bauariae  Principibus ;  quos  credo  haud 
grauatim  tam  pio  quam  necessario  rehgionis  conseruandae  instituto 
suffragaturos.  Atque  vtinam  cum  ijsdem  serio  tractaretur,  vt  bona 
Ecclesiasticorum  a  tot  Harpyarum  iniuria  vindicarentur,  staretque  im- 
mota  Jurisdictio  vtriusque  Magistratus.  Quod  nisi  conficiatur,  nudum 
breui  nomen  Catholicorum  apud  Catholicos  inueniemus,  et  sacra  pro- 
fanis  prorsus,  ut  multis  est  in  locis  videre,  horrendum  in  modum  com- 
miscebuntur.  Scio  me  non  incognita  scribere,  sed  prodest  tamen  uel 
saepius  Medicum  interpellare,  uulnera  detegere,  et  Pharmacis  [sic]  ad- 
mouere*.  Qua  in  re  prolixior  non  ero  sperans  plane  hanc  meam  in 
scribendo  audaciam,  aequi  bonique  consulendam,  et  communi  patriae 
optimisque  principibus  aliqua  ex  parte  profuturam"  esse.  Christum 
ex  animo  precor,  Reuerendissimam  et  Illustrissimam  Celsitudinem  tuam 
ut  ingenti  religionis  vindicandae  zelo  semper  ornet  augeatque.  Ingol- 
stadij  17  lan.  1556. 

Reuerendissimae  et  Illustrissimae  Celsitudinis  tuae 

seruus  in  Christo  Pet.  Canisius  Theolog. 
de  societate  Jesu. 

*  profuturum  cod.  mon. 


»  Dan.  9,  27. 

2  Laurentlug  cardinalis  Campegim  (Campeggio) ,  „legatus  a  latere"  in  Ger- 
maniam  missus,  hanc  reformationem  (^Reformation  wie  es  hinfiirter  die  Priester 
halten  sollen")  anno  1524  Ratishonae  ediderat;  quam  Ferdinandus  archidux  Austriae, 
Guilielmus  et  Ludovicus  Bavariae  duces ,  duodecim  Germaniae  superioris  episcopi 
receperant  {Janssen  1.  c.  II,  341  —  345).  Typis  exscripta  est  compluries,  v.  g.  in  opere 
^Concilia  ad  regiam  editionem  exacta"  cur.  Nir.  ColetiXlX  (Venet.  1732),  1079—1092. 

*  Ad  concilium  provinciale  ex  iure  canonico  etiam  capitula  cathedralia  con- 
vocanda  erant,  atque,  nonnumquam  saltem,  abbates,  praepositi,  priores  etc.  At  im- 
primis  inter  canonicos  haud  pauci  ex  inscitia  et  vitiis  laborabant. 

*  [Dies  Schreiben]  „mag  als  das  Programm  des  Canisius  fiir  seine,  an  der  Seite 
der  geistlichen  Reichsfursten  beginnende  kirchlich-politische  Thtitigkeit  gelten"  :  Riess 
1.  c.  p.  179. 


598     193.  Canisius  Ferd.  I.    1.  Febr.  15o6.    194.  Can.  Ferd.  I.  Mense  Febr.  1556. 

Keuerendissimo  et  Illustiissinio  Principi  ac  Domino  D.  Otthoni 
S.  R.  E.  Cardinali  et  Episcopo  Augustano  Patrono  clementissimo  et 
in  Christo  obseruandissimo "  Romae. 

193. 

CANISIUS 
FERDINAXDO  I., 

Romanonim  regi. 
Vienna  1.  Februarii  1556. 

Ex  ^Viedemann  1.  c.  II,  82. 

Canisius,  inquit  Wiedemann,  „unterstUtzte  in  seiner  Eigenschaft  als 
Bisthumsverweser  am  1.  Fehruar  1556'^  den  Bruder  Gabriel,  Guardian 
der  Franziskaner  bei  St.  Nicola,  in  seinem  Gesuche  um  ein  Fasslein 
Wein,  /weil  die  Brilder  Mamjel  an  Trank  hahen  und  die  Sammlung 
beim  Lesen  sehr  gering  ausgefallen  sei'". 

AViedemann  (1.  c.)  indicat  se  haec  Viennae  in  actis  archivi  supremae  vecti- 
galium  curiae  utriusque  Austriae  (,,Archiv  im  gemeinsamen  k.  k.  Finanzministerium", 
etiam  ^Hofkammerarchiv")  invenisse.  Editor  autem,  cum  niense  Augusto  anni  1889 
archivum  illud  perscrutaretiir,  hanc  quidem  Canisii  epistulam  non  repperit,  sed  litteras 
vidit  2,  quas  Vienna  Kalendis  Februariis  a.  1556  frater  Gabriel,  fratrum  minorum 
sobservantium"  conventus  S.  Nicolai  guardianus,  suo  et  ceterorum  fratrum  nomine 
ud  Ferdinandum  regem  dedit,  scribens:  Tum  fratribus  viennensibus  tum  multis 
illis  peregrinis  fratribus,  qui  per  civitatem  transirent,  potum  (ein  ^trunk")  deesse ; 
propterea  se  a  rege  petere ,  ut  potum  sibi  praeberet.  Quae  in  litteris  guardiani 
aversis  altera  manu  eiusdem  temporis  notata  sunt,  ostendunt  Ferdinandum  fratribus 
dolium  vini  (einen  ^Dreiling  Wein")  donasse. 

194. 

CANISIUS 
FERDIXAXDO  I., 

regi  Romanorum. 
Vieniia  mense  Febrnario  1556. 

Ex  Sacchino,  Can.  p.  106 — 107. 

„Ferdinandus" ,  inquit  Sacclunus ,  „vrgebat  vt  Canisius  Yiemuun  ^>r/;>*y 
quoque  tempore  se  referret.  Instahat  enim  conuentus  ImperiJ  liatishonae ,  et 
agendum  de  religione  opinio  eral.  Qua  de  causa  Viennensi  Acadeiniae  manda- 
uerat  Rex,  vt  quasdam  propositiones  vtiles  ad  eam  rem  colligeret.   Igitur,  cum 


observantissimo  cod.  mon. 


Cf.  infra,  ep.  194. 

-Frauziskaner-Kloster  in  Wien"  :  Lit.  W.  Fasc.  36.  1556—1719. 


195.    Canisius  Henrico  Scribonio.    Febr.  —  lul.  1556.  599 

et  CanisiJ  vellet  manum  accedere,  is  non  nulla  obiter  bonae  frugis  semente  Au- 
gustae  quoque  Vindelicorum  facta,  ipsis  Februarij  Kalendis  anni  recentis  [1556] 
Viennam  peruenit  .  .  .  Eo  j^erfunctus  opere,  cuius  maxime  gratia  venerat,  aliis- 
que  raptim  compositis  rebus ,  eiusdem  exitu  mensis  cum  literis  Regis  Pragam 
discessit." 

Hoc  Canisii  scriptuni  periisse  videtur. 

195. 

CANISIUS 
HEITRICO  NCKIBOXIO, 

archiepiscopatus  pragensis  administratori  et  ecclesiae  metropolitanae  praeposito  '. 
Praga  inter  Februarium  et  Iulium  1550. 

Ex  Thomae  PessiHu  libro  ^Pbosphorus  septicornis,  stella  alias  matutina"  etc. 
(Pragae  1673)  p.  323. 

Clem.  Borovy  in  opere  bohemice  scripto  ^lednani  a  dopisy  konsistofe  kato- 
licke  i  utrakvisticke"  [i.  e.  Acta  et  litterae  consistoriorum  catholici  et  utraquistici] 
II.  dil.  (v  Praze.  1869),  p.  389—390  hanc  epistulam  edidit  ex  exemplo  ab  ipso 
Scribonio  a.  1564  ex  epistula  autographa  descripto,  quod  nunc  Pragae  in  archivo  capi- 
tuli  metropolitani  asservatur.  Exstat  etiam  in  libello  periodico  bohemice  scripto : 
^Casopis  katolickeho  duchovenstva"   (1875)  p.  6. 

S.  P.  [?]*  Reverende  D.  Praeposite. 
Duos  tantum  talleros  in  fabricam  necessarios  peto,   et  alios  jam 
cluos  debemus -.    Scio,  nihil  superesse'' regiae  pecuniae;  mutuo  dari  lide 
bona  velim.    Dominus  suos  non  deseret,  nisi  ad  tempus,  ut  probentur. 

Servus  in  Christo 
Canisius. 

^  Borovy  hanc  Utteram  non  ijonit.  ^  esse  Bor. 


'  Henricus  Pisek  (f  1586),  vulgo  Scribonius ,  ex  Bischofteinitz  (Bohemiae  op- 
pido)  ortus,  utriusque  iuris  doctor,  Carohun  Austriae  archiducem  educavit  et  Annae 
reginae  per  duodecira  annos  a  confessionibixs  fuit.  Propter  eloquentiam  suam  et  doc- 
trinam  ^oraculum"  capituli  pragensis  vocabatur.  Multum  laboravit,  ut  Societas  lesu 
in  Bohemiam  introduceretur  et  ut  archiepiscopalis  sedes  pragensis  tandem  vacare 
desineret;  at  ipse  dignitatem  illam  constanter  recusavit  {Ant.  Frind,  Die  Geschichte 
der  Bischofe  und  Erzbischofe  von  Prag  [Prag  1873]  p.  178—189).  A  Gothein 
^archiepiscopus"  perpcram  vocatur  (Ignatius  p.  736.  737). 

2  Canisius  Pragae  in  area  monasterii  S.  Clementis  prae  vetustate  fere  collapsi 
Societatis  coUegium  aedificare  conabatur  ac  partem  unam  reapse  aedificavit,  quam 
postea  ,,Canisianum"  appellabant  {Schinidl  1.  c.  I,  82—83).  Cf.  epistulam  Canisii 
17.  Maii  1556  datam. 


600  196.    Canisius  Henrico  Scliweicker. 

196. 

CANISIUS 

HEIVRTCO  SCHWEICKER, 

secretario  ducis  Bavariae. 
Vienna  16.  Febrnarii  1556. 

Ex  archetypo  (2";  pp.  2;  in  p.  4.  inscr.  et  sigillum  integrum).  Canisius  solum 
subscripsit;  cetera  Martinus  Gotfridius  S.  J.  scripsisse  videtur.  Cod.  monac.  ^les. 
Ing.  1359/1."  f.  52.  53. 

Apographum  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptum  exstat  in  cod.  monac.  ^Lat. 
1606"  f.  14"— 15\ 

Partem  epistulae,  gernianice  versam,  edidit  Fiess  1.  c.  p.  160 — 161,  et  ex  Riess 
transcripsit  Drews  1.  c.  p.  56—57. 

Ignatium  praestiturum  quidem,  quae  de  collegio  ingolstadiensi  constituta  sint, 
sed  Societatis  constitutionibus  imjiediri,  quominus  ad  ea  praestanda  pactionese  astringat. 
Canisius  Schiceickerum  rogat,  ut  ea  duci  explicet  comprohetque.  Quot  Socii  mittendi  ? 
Se,  ejnscopatus  metu  liberatum,  coram  rege  contionari,  mox  autem  Pragam  et  Ingol- 
stadium  proficisci  velle ,  Sociis  eo  venturis  necessaria  ■paraturum.  Schtceickerum  ad 
religionem  magno  animo  defendendam  excitat.     Preces  pias  promittit. 


Gratia  Domini  nostri  lESV  christj  et  pax  nobiscum  aeterna. 

Cum  his  diebus  literas  ex  vrbe  accepissem,  quae  non  ad  me  tan- 
tum,  sed  etiam  ad  Jllustriss:  Ducem  et  Excellentiam  Tuam  mitteban- 
tur,  intelligerem  porro,  easdem  aha  quoque  via  isthuc  recta  perferrj, 
non  existimaui  opereprecium ,  ut  ad  me  missas  istis  adiungerem  ^. 
Summa  erat  literarum  omnium,  Reuerendum  Patrem  et  Praepositum 
nostrum  haud  reluctarj,  quominus  praeclaro  et  uere  pio  Christianissimi 


*  Ignatius  ad  epistulara  Alberti  12.  Decembris  1555  datam  et  pacti  exemplum 
sibi  missum  Roma  20.  lanuarii  1556  latine  rescripsit  Alberto;  quarum  litterarum 
summa  haec  est:  Se  suosque,  quae  in  pacto  illo  continerentur ,  pro  virium  suarum 
tenuitate  praestituros.  „Cum  tamen  haec  sit  nostri  instituti  ratio,  vt  quae  gratis 
accepimus  gratis  omnino  demus:  Cumque  nec  consuetudo,  nec  constitutiones  nostrae 
ferant,  ut  dotationem  alicuius  collegij  cum  obligatione  praedicandi  uel  Theologiam 
docendi  admittamus,  quamuis  ad  ea  praestanda  simus  parati:  ratioue  tamen  pacti 
uel  obligationis  ad  ea  obstringi  non  possemus:  vt  nec  uice  uersa  ex  parte  T.  E. 
obligationem  ullam  requiremus."  ,,Affectus  obseruantiae",  quo  Socii  in  Albertum 
eiusque  domum,  ,catholicae  fidei  in  Germania  columnam  firmissimam",  ferrentur,  et 
mutuam  charitatem  „omnium  articulorum  et  obligationum  instar"  fore.  Quia  autem 
Socios  Ingolstadium  mittendos  e  diversis  locis  haud  sine  aliqua  difficultate  educere 
oporteret,  a  duce  summum  pontificem  per  litteras  rogandum  esse,  ut  Ignatium  iuberet 
statim  Socios  Ingolstadium  mittere.  Eodem  die  S.  Ignatius  eadcm  de  re  litteras 
italicas  ad  Schweickerum  dedit,  in  quibus  haec  quoque  addidit:  1.  Summopere  con- 
venirc  proprium  Sociis  temphim  dari;  2.  bonos  theologiae  auditores  non  fore,  qui 
in  philosophia  non  essent  exercitati ;  philosophiae  ergo  magistros  et  auditores  pro- 
videndos  esse.  Utraquo  epistula  primum  edita  est  in  ,Cartas  de  San  Ignacio"  VI, 
441—445.  99—107.  Epistulam  ad  ducem  datam  posuit  etiam  Pachtler  1.  c.  III,  456—458. 


16.  Februarii  1556.  601 

Ducis  instituto,  nostrisque  de  Collegio  Jngolstadij  constituendo  collatis 
sententijs  satisfieret.  Nam  reliqua  quae  adijciuntur,  talia  niihi  esse 
uidentur,  quae  facile  probarj  et  isthic  expedirj  cito  queant.  Habenda 
enim  nostris  est  ratio  suj  institutj  ^ ,  ut  sicutj  ab  omni  ambitione  et 
dignitate  Ecclesiastica ,  sic  etiam  ab  obHgationum  istarum  vinculis 
liberi  maneamus,  quj  non  nostra  certe,  sed  CHRISTI  honori  et  Ec- 
clesiae  vtilitatj  seruientia,  libere  praestare  desideramus  ^.     Qua  in  re 


*  Sacchinns:  „Ignatius  cum  edocuisset  Albertum,  quid  rationes  condendorum 
Collegiorum  ferrent  Constitutionum  de  ea  re  misso  capite,  maluit  de  cetero  rem 
totam  consilio  eius,  pietatique  permittere  liberali  fiducia,  quam  in  conciliandis  pactis 
odiosius  altercari"  (De  vita  Canisii  p.  105).  Quoniam  autem  ipsae  Ignatii  epistulae 
ad  ducem  eiusque  secretarium  datae  usque  ad  annum  1889  in  arcbivo  monacensi 
sepultae  iacuerunt,  imum  Saccbinum  secuti  sunt,  quotquot  bac  de  re  scripserunt 
(atque  etiam  Paulus  Drews,  qui  anno  1892  scripsit),  ideoque  rem  haud  ita  accurate 
enarrarunt.  Ita  v.  g.  scripserunt  Ignatium  „partem  illam"  —  vel  „caput  illud"  — 
constitutionum  Societatis  misisse,  „quod  de  coUegiis  condendis  scriptum  est"  (,il 
capo"  etc.  Longaro  degli  Oddi;  „das  Kapitel"  Riess ;  „den  Tbeil"  Genelli ;  ^quella 
parte"  Boero ,  etc).  At  constitutionum  (quae  10  partibus  et  multis  capitibus  con- 
stant)  partes  et  capita  complura  ad  collegiorum  institutionem  spectant.  Ignatius 
vero  duci  baec  scribit:  ^Mitto  tamen  E.  T.  quae  ex  instituto  nostrae  Societatis  fun- 
datoribus  collegiorum ,  etiam  non  id  exigentibus ,  praestare ,  non  pactis  ullis ,  sed 
nostris  constitutionibus  obstricti  (quae,  antequam  ullum  collegium  ex  plurimis,  quae 
iam  habet  nostra  Societas  inter  fideles  et  infideles,  erigeretur,  definita  et  rata  apud 
nos  babebantur)  tenemur."  Ipsi  autem  epistulae  Ignatii  archetypae  etiamnunc  ad- 
ditum  et  coniunctum  est  folium,  in  quo  legitur:  „Ex  secunda  parte  constitutionum. 
Cap.  2."  de  memoria  praestanda  erga  Fundatores  collegiorum  et  bene  de  ipsis  me- 
ritos.  Quoniam  id  maxime  rationi"  etc. ;  sequitur  latine  versum  constitutionum 
caput  illud  (sine  „declarationibus"  suis),  quod  nunc  quartae  partis  primum  est,  quo- 
que  statuitur,  quae  preces,  quae  sacra  —  sunt  autem  plurima  —  pro  ^fundatoribus" 
facienda  sint,  simulque  decernitur,  eos  omnium  bonorum  operum,  quae  in  Societate 
fiant,  peculiariter  participes  esse,  ac  Socios  omnibus  officiis  eos  eorumque  propin- 
quos  prosequi  debere,  quae,  salvis  legibus  suis,  praestare  possint.  Ac  mirum  certe, 
hoc  caput  ^secundae  partis  constitutionum"  „secundum"  hic  vocari ,  cum  et  in 
primo  illo  constitutionum  exemplo,  quod  S.  Ignatius  sub  initium  anni  1551  patribus 
Roniae  a  se  congregatis  proposuit,  et  in  emendato  illo,  quod  anno  1552  ad  omnes 
Societatis  domos  misisse  videtur,  et  in  illis,  quae  a  primis  Societatis  congregatio- 
nibus  generalibus  approbata  sunt,  caput  hoc  primum  locum  obtineat  in  parte  quarta. 
Versio  hitina  a  vulgata  illa  et  communi ,  quae  iussu  congregationis  secundae  a 
S.  Francisco  Borgia  anno  1568  curata  et  a  congregatione  tertia  anno  1573  probata 
est  (typis  descripta  etiani  a  Pachtler  1.  c.  I,  11 — 14),  locis  permultis  diftert,  ac 
fortasse  partem  constituit  primae  illius  versionis  constitutionum ,  quae  a  Polanco 
confecta  et  a.  1558  a  prima  congregatione  generali  probata  atque  eodem  anno  Romae 
,in  aedibus  societatis  lesu"  primum  typis  exscripta  est,  opus  nunc  rarissimum.  Cf. 
^Constitutiones  latinas  et  hispanicas"  VI— IX.  XI.  108—111.  312—313.  373;  Sommer- 
Togel  1.  c.  V,  175 — 176.  Verba  ipsa  hic  non  ponuntur,  quia  posita  sunt  a  Mederer 
1.  c.  IV,  292-293. 

2  Ex  iis,  quae  supra  scripta  sunt,  intellegi  potest,  quam  false  Prantl  (1.  c. 
I,  224)  asserat  Ignatium  ideo  pactum  illud  reiecisse,  quod  ex  eo  nemo  in  collegium 
Societatis  recipi  potuisset,  nisi  duce  probante.  Gravioribus  rationibus  Ignatius  move- 
batur.  Neque,  quod  Prantl  scribit,  universim  constitutum  erat  a  consiliariis ,  sed 
de  iis  tantum ,  qui  ducis  sumptibus  in  collegio  georgiano  alebantur,  sacerdotes  sae- 
culares  aliquando  futuri ;    ceterorum   recipiendorum    potestas   in   eodem  pacti  capite 


(502  196.    Canislus  Henrico  Schweicker.    16.  Febriiarii  1556. 

tua  quidem  prudentia  permultum  ualebit,  ut  synceram  Praepositj  nostri 
mentem  et  explicet  et  comprobet  tum  Jllustrissimo  Principi,  tum  re- 
liquis  eius  consiliarijs,  et  inprimis  Magnifico  Domino  Patrono  Doctorj 
Hundio,  quem  meo  etiam  nomine  salutatum  uelim  officiose. 

Promittit  Dominus  Jgnatius ,  ut  haud  dubie  intellexistis ,  ante 
aestatis  initium,  sj  Christus  faueat,  nostros  Jngolstadium  esse  uenturos. 
Et  quoniam  ex  meis  cognoujt  literis,  talem  tantamque  Principis  erga 
nos  humanitatem  existere,  ut  ex  Octingentis  illis  promissis  florenis 
fere'  octodecim  uel  .20.  nostrorum  ali  frugaliter  posse  uideantur,  hinc 
est  quod  suis  etiam  literis  ad  tuam  ExceH:  datis  Praepositus  noster 
hoc  agat,  an  tam  multi  statim  mitti  debeant.  Ego  quominus  ita  fiat, 
parum  impedimenti  reperire  possum,  sed  cupio  tamen  consilium  tuum 
ac  D.  Doctoris  Hundij  sententiam  audire  simul  et  sequj. 

Magnopere  laborandum  uidetur,  ut  Architecto  Jngolstadiensj  Do- 
minoque  Camerario  rursus  demandetur  nmnus  instaurandj  et  absoluendj 
cubicuhi,  quae  nostris  in  Veteri  Collegio  sufficere  possint.  Nec  dubito 
uobis  esse  cordj  hoc  institutum,  quo[d]  sicutj  per  uos  pracclare  coepit, 
sic  etiam  ut  spero  perficiet  Deus  Opt:  Max:  ad  suam  aeternam  glo- 
riam,  et  ad  communem  tum  Jngolstadianae  Academiae,  tum  totius 
Bauariae  utilitatem. 

Equidem  sperarim  haud  prorsus  inutile  fore,  sj  mihi  Jngolstadium 
redire,  et  ante  nostrorum  aduentum  ad  tempus  ibidem  commorarj 
liceret ,  non  quod  Architecti  fidej  diligentiaeque  diffidam ,  sed  ut  re- 
liqua  etiam  praepararem,  quae  ad  lectos,  suppellectilem  et  id  genus 
alia  nostris  necessaria  maxime  uidentur.  Eodem  certe  consilio  nunc 
Pragam  Duce  CHRISTo  reuertor,  quando  breuj  post  eo  uenturj  sunt,  quos 
nunc  propediem  ex  vrbe  Patres  expectamus.  Quod  si  Pegia  Maiestas 
mea  utj  opera  in  Comitijs  ueht,  haud  difficile  fuerit  de  his  aliquid 
certius  constituere  Ratisponae.  Alioquin  ex  Praga  etiam  Jngolstadium 
properare  possem,  et  paucis  diebus  ni  fallor  conficerem,  quae  nostris 
id  est  nouis  hospitibus  paulo  post  ex  vrbe  secuturis  apparanda  esse 
uidentur.  Nunc  postquam  saluus  huc  Dej  gratia  redij,  Maiestas 
Regia  in  concionatorio  munei'e  uti  me  uoluit,  et  quod  summj  quidem 
beneficij  loco  interpretor,  ab  Episcopatus  Viennensis  onere  quod  uakle 
reformidabam,  hberum  me  prorsus  securumque  reddidit.  Jnstant  qui- 
dem,  ut  nostj ,  ad  impia  quaedam  impetranda  hic  Austriacj ,  sed  stat 
persistitque  immotus  Regis  animus  in  fidej  et  religionis  orthodoxae 
synceritate  ^.     Dabit   spero  Misericors  Deus   aliquando   p  r  o  u  e  n  t  u  m 


•  Sic  Canisius  ipse  corvexit ;  priux  scrijjserat :  pene. 


Societati  diserte  sancita  erat.     Vide    pacti  cap.  7  apiul  Medercr  1.  c.  IV^,  283—284, 
et  Pachtler  1.  c.  I,  346. 

'  Quae  tunc  ordines  Austriae  inferioris  per  delectos  suos  Viennae  congrogatos 
a  rege  poposcerint,  et  (luoniodo  liic  iis  respondcrit,  copiose  enarrat  ]]'iedemitnn  1.  c. 
I,  140—148. 


197.    Canisius  S.  Ignatio.     17.  Martii  [?]  1556.  603 

cum  hisce  tentationib:  ^  ut  etiam  pudefiant  aduersarij  veritatis, 
et  christi  agnoscatur  gloria,  quj  suam  dilectam  et  fidam  sponsam  Ec- 
clesiam  potenter  defendit ,  quantumuis  res  nostrae  alijs  desperatae 
nimiumque  afflictae  uideantur.  Oro  interim  maiorem  in  modum  huma- 
nitatem  tuam,  ut  quamprimum  fierj  possit,  ad  me  scribat  Viennam. 
Hinc  enim  Pragam  quoque,  sj  discessero,  eaedem  Hterae  cito  per- 
ferentur''  et  a  nostris  mittentur.  Nec  erit  quicquam  gratius,  quam 
ut  libere  mecum  semper  agat,  aperteque  me  moneat,  ubi  ubi  uel  in 
me  uel  in  nostris  desiderarj  et  culparj  aliquid  posse  iudicauerit.  Ex- 
pectamus  hic  quotidie  Reuerendissimi  Domini  Nuncij  ^  aduentum ,  et 
magnopere  cupimus  in  hisce  motibus  pacatum  Bauariae  uestrae  statum 
manere,  praesertim  quod  ad  Religionem  spectat.  Precabimur  certe 
Christum  Opt:  Max:  pro  inclyta  Principum  Bauarorum  famiha,  pro 
reliquijs  Jsraelis^,  pro  ministris  Ecclesiarum,  pro  Consiliarijs  et 
Patronis  omnibus  Dominij  uestrj,  et  in  his  pro  tua  etiam  Excellentia, 
quae  de  nobis  et  de  catholica  fide  tam  praeclare  meretur.  Dominus 
lESVS  fidej  suae  zelum  ac  verae  pietatis  spiritum  in  nobis  conseruet 
augeatque  semper.  AMEN.  Viennae  XVI.  Februar:  Anno  CHRISTI 
M.  D.  LVI. 

Seruus  in  Christo  Petrus  Canisius  Theologus. 

Magnifico  Domino  Henrico  Schweicher  Illustrissimi  Principis  Ba- 
uariae  Secretario,  et  Patrono  in  CHRISTO  fidissimo.  Monachij  in  aula 
Jlhistrissimi  Ducis  Bauariae.  Zue  dem  Herren  Secretario  des  Fiirsten 
von  Bairn. 

1»7. 

CANISIUS 

SAXCTO  lOXATIO. 

Vieiina  [?]  17.  Martii  [?]  1556. 

Ex  apograplio,  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scripto.  Cod.  nionac.  ^Lat.  1606" 
f.  85''— 86''*. 

Particulam  germanice  versam  edidit  Eless  1.  c.  p.  157. 

De  collegio  pragensi  optima  sperat.  Eogat,  ut  pro  Ferdinando  I.  colleyii  iUius 
conditore  preces  et  sacrificia  offerantur.  De  impressione  a  Turcis  facta.  Collegio 
ingolstadiensi  nndta  ohstare ;  sed  tanto  maiora  speranda  esse.  Viennae  Societatem 
multis  odio  esse.  De  libro  a  loanne  Wigando  Lutherano  contra  catechismHm  suum  edito. 

Infinitas  R.  P.  V.  grates  habeo,  quod  Charissimos  Fratres  nostros, 
tamdiu   desideratos   miserit  in  Bohoemiam  ^ ,   confido   fore  vt   propter 


"  perferrentur  archet. 

1  1  Cor.  10,  13.  2  Zachariae  Delfini;  cf.  supra  p.  591". 

3  Mich.  2,  12.    Soph.  3,  13  etc. 

*  Epistula  archetypa  itaiice  scripta  esse  videtur;   nam   inter   apographi  huius 
sermonem  latinum  et  Canisii  latinitatem  nonnihil  discrepat. 
'"  Vide  supra  p.  602. 


g()4  197.    Canisius  S.  Ignatio. 

selectos  hos  suos  amicos  [Deus  opituletur]  ^'  corruptissimo  Regno  uti 
et  Serenissimo  Regi,  si  vnquam  antehac,  aduersis  rebus  vndique  in- 
gruentibus  afflicto  prorsus  et  iacenti,  vt  merito  omnes  compati  de- 
beamus.  Itaque  humillime"  R.  V.  P.  obsecro,  velit  communes  Socie- 
tatis  nostrae  preces  et  sacrificia,  pro  optimo  Principe  tanquam  Collegij 
Pragensis  fundatore,  singulis  sacerdotibus  indicerei,  cum  incredibile 
dictu  sit,  quantum  illius  salus  et  incolumitas  Religionis  in  Germania 
intersit.  In  Hungaria  res  pessimo  loco  sunt.  Etenim  a  paucis  heb- 
domadibus  Turca,  facta  in  illud  Regnum  impressione  ^,  praeter  pecora, 
et  ahas  manubias,  secum  mille  viros  mancipatu  durissimo  ni  in  foeda 
Machometis  Sacra  concedere  velint,  premendos  abduxit^.  Per  Baua- 
riam  et  Austriam  haeresis  magis  magisque  indies  incrementa  sumit, 
spero  paulo  post  praeclaram  affore  occasionem  sanguinem  pro  Christo 
fundendi.  Imminentes  istae  procellae  non  me  parum  incitant  ad  pro- 
mouendum  Collegium  Ingolstadiense ,  quod  tanto  ardentius  ad  finem 
perduci  cupio,  quanto  grauiora  conatibus  nostris  occurrunt  obstacula, 
et  inimicus  humani  generis  acrius  se  opponit;  qui  nihil  aliud,  Deo 
dante,  tot  structis  insidijs  obtinebit,  quam  vt  eo  maiori  cum  gaudio, 
messem  in  ea  uinea  longe  vberrimam  videamus,  quam  syluescentem, 
et  incultam  prorsus  tot  laboribus  et  sudore  excoluimus.  Hic  Jesui- 
tarum  nomen  in  omnium  ore  circumfertur,  monstramurque  digito  haud 
secus  ac  si  Acherontici  genij  derepente  in  theatrum  prorupissent.  Et 
cum  ante  aduentum  nostrum,  nulli  alij  reperti  [sint]  Rehgiosi  aut 
Theologi,  qui  aut  possent  aut  auderent  impia  haereticorum  dogmata 
refutare,  et  explodere,  nos  sumus  spectaculum  mundo  facti, 
et  peripsema*.  Prodijt  hic  [?]'  in  lucem  Germanico  Idiomate  con- 
scriptus  in  Cathechismum  nostrum  ^  et  lesuitarum  nomen  hber,  tot  ca- 


*  Hoc  vel  simile  supplendum  est. 
^  humilime  cod.  nion. 

"  Vitio  interpretis  vel   lihrarii  factum   esse  videtur,    ut  cod.  mon.  haheat:  hic. 
Legendum  esse  puto :  nunc ;  cf.  infra  p.  605 '. 


^  De  his  sacrificiis  et  precibus  cf.  supra  p.  601  '. 

2  Ali  Pascha  a  Suleimano  Budae  satrapes  constitutus  et  Sigetum  (hungarice 
^Szigetvar"),  niunitissimam  Hungariae  urbem,  capere  iussus  est;  qui  initio  anni  1556 
cum  Veli  lanicerorum  tribuno  et  multis  equitibus  praetorianis  in  Hungariam  pro- 
fectus  est.  Cum  eo  Turcarum  praefecti,  qui  in  Bosnia,  Dalmatia,  Illyrico  etc.  erant, 
se  coniunxerunt  {Nic.  Isfhuanffius ,  Regni  Hungarici  historia  I.  19  ad  a.  1556  [Co- 
loniae  1724]  p.  221—223). 

3  ^Mille  viros"  fortasse  hic  =  sescentos  viros,  quamplurimos  viros.  Ceterum 
etiam  Austriae  inferioris  ordines  anno  1557  Ratisbonae  in  comitiis  imperii  questi 
sunt  multa  Christianorum  milia  a  Turcis  in  captivitatem  abduci  {Janssen  I.  c.  IV,  61). 

*  1  Cor.  4,  9.  13. 

*  Anuo  1556  Viennae  tertia  facta  est  editio  latina  ^Summae"  canisianae;  quae 
eodem  anno  Lovanii  a  loanne  de  Winghe  edita  est  cum  hac  „approbatione"  Ruardi 
Tapperi:  ,Pius  est,  vtilis,  et  catholicus  hic  Catechisnms."  Cf.  Sommervogcl  1.  c.  II, 
619 — 620;  editoris  „Katechismen"  p.  46-. 


17.  Martii  [?]  1656.  605 

lumnijs  maledictis,  et  splendidissimis  compactus  i  mendacijs,  vt  partus 
mendaciorum  parente  "  dignissimus  esse  uideatur  ^,  nec  vlla  alia  refu- 
tatione  quam  proprio  contradictionis  spiritu,  et  immoderato  liuore  egens. 
Benedictus  Jesus  pro  cuius  nomine  digni  habiti  sumus  con- 
tumeliam  pati*.  Sanctis  R.  P.  Vestrae  precibus  me  plurimum 
commendo.     [Viennae?]  17  [Martij?]  1556  ^ 

Seruus  inutilis  et  filius 
Petrus  Canisius. 

Admodum  Reuerendo  Patri  in  Christo  Magistro  Ignatio  de  Loyola 
Praeposito  Generali  Societatis  Jesu.     Romae. 

Apographum  monacense  in  fine  huius  epistulae  habet:  „Pragae  17  Maij  1556". 
Neque  Riess  (p.  157)    id   improbavit.     Attamen  videtur  delendum   esse   ac    scriben- 


Vide,  quae  post  epistulam  ipsam  dicuntur. 


^  loannes  Wigand  (1523 — 1587),  Lutheranorum  magdeburgensium  ^superinten- 
dens",  anno  1556  Magdeburgi  edidit  librum:  „95erlegung  aug  ©otte5  luorbt,  bed 
Sate=  d^tfini  ber  ^^eiuiten  (Summa  doctrinse  Christiaui^  {sic\  ge=  |  nanb)  newlid^ 
im  I  bruci  auggan=  |  gen.  ®ur(^  9J1.  3oI)annem  aBi=  ganbum.  '  Qo^.  X.  SOteine 
jrf)efflein  f)oren  meine  ftimme,  aber  eincm  frembben  fotgen  fie  ni(f)t  nad^,  benu  fie 
fennen  feine  8timme  nt(|t."  In  extrema  libri  parte:  „©ebrucft  ju  9Jcagbct)urg!  bur^ 
5Jltcf)aeI  Cotfjer.  1556."  8°  min.,  104  ff.  non  signata.  Qui  librum  typis  exscripsit, 
Michael  Lother,  antea  cum  Melchiore  fratre  Vitembergae  habitaverat  et  Lutheri 
libros  comphires  ediderat.  ^  Cf.  lo.  8,  44. 

^  Pauca  exempla  id  probabunt :  Missae  sacrificium  in  eo  libro  dicitur  blas- 
phemia  et  Christi  domini  vexatio  summa,  quae  umquam  in  terra  visa  sit.  De  sacra- 
mento  extremae  unctionis  („die  letzte  Schmiere")  asseritur:  ^Foetente"  illo  oleo  potius 
robiginosum  currum,  quam  hominem  aegrotum  ungendum  esse.  Ecclesia  papistica 
idololatriis  magnis,  crudelibus,  manifestis,  innumeris,  plus  quam  ethnicis  inundata 
est.  ^Doctor  Canis"  est  „homo  insolens",  „summe  blasphemus",  „rusticissimus" 
(,ein  grober  tolpel"),  „lupus",  „asinus  papisticus"  („Bapstesel"),  ^idolorum  cultor", 
„impudens  ac  miser  diabolus",  qui  ^Christum  non  novit",  sacrani  Scripturam  non 
solum  canino,  sed  cainitico  modo  tractat.  „Caninus  ille  monachus  (Jiundsmiinch") 
animum  induxit  omnia  summi  pontificis  sive  antichristi  stercora  et  scelera  vorare 
eaque  suaviore  sapore  esse  censet,  quam  saccharum."  Turca  gladio  corpora,  Cani- 
sius  vero  catechismo  animas  trucidat.  Societatis  homines,  a  diabolo  extrcmis  hisce 
temporibus  instituti,  ideo  „Iesuitae"  vocantur,  quia  nequissimi  et  calhdissimi  Christi 
proditores  et  persecutores  sunt;  sicut  olim  Romani  quidam  proceres  „Germanicus", 
,Asiaticus",  „Africanus"  appellabantur ,  non  quod  populis  illis  bene  fecissent,  sed 
quod  eos  diripuissent  atque  exspoliassent.  Quod  blasphemo  eorum  catechismo  de- 
monstratur.  Verlegung  f.  ©3^  ^l''—^S\  36-.  C8\  C5\  ®5\  §8^2)3^ 
S)5\  aJtS^  ?J3^  §3''.  S85— C^  913''— 5i4''  (cf.  Janssen  1.  c.  IV,  424—425,  et 
editoris  „Katechismen"  p.  56—59).  Flacius  Illyricus,  qui  Wigando  amico  et  in  ,Cen- 
turiis  magdeburgensibus"  conscribendis  adiutore  utebatur,  Magdeburgo  16.  Septembris 
1556  quasi  triumphans  de  Canisio  scripsit:  „Refutavimus  hoc  anno  eius  Catechesin, 
licet  R.  M.  autoritate  ac  praefatione  tanquam  Achilleo  quodam  clypeo  munita  or- 
nataque  esset"  (Phil.  Mehmchthonis  Epistolae  etc.  ed.  H.  E.  Bindseil  [Halis  Saxonuni 
1874]  p.  579).  Wigand,  qui  postea  „episcopus"  lutheranus  Pomesaniae  et  Sambiae 
factus  est,  „multorum  christianorum  rogatu  et  suasu"  opus  suum  denuo  in  lucem 
emisit  anno  1570  lenae.     Cf.  ^Katechismen"  p.  92.  ^  Act.  5,  41. 


606  ^9S.    Canisius  Martino  Cronier. 

dum:  ^Viennae  17  Martij  1556".  Altera  enim  superest  Canisii  epistula  archetypa 
eaque  italice  scripta,  qnam  Praga  17.  Maii  1556  datam  esse  certo  constat;  ac  licet 
per  sc  absurdum  non  sit  dicere  Canisium  pro  illorum  tempore  more  cadem  die  duas 
epistulas  diversis  viis  ad  S.  Ignatium  misisse,  quo  certior  esse  posset  saltem  alterani 
in  eius  manus  perventuram  esse,  ipse  tamen,  si  id  fecisset,  in  alterutra  saltem 
significasset  se  altera  quoque  via  scribere ;  quod  non  significavit.  Atque  haec  epistula 
et  italica  illa  adeo  inter  se  differunt,  ut  probabile  non  sit  eadem  die  ad  eundem  a 
Canisio  eas  datas  esse.  In  italica  autem  Canisius  S.  Ignatio  scribit  (versionem  latinam 
pono) :  „Iam  duo  menses  transierunt,  ex  quo  discedens  Vienna  postremas  ad  R.  P.  V. 
literas  dedi,  quibus  inprimis  de  rebus  Ingolstadiensibus  ac  de  praesenti  A^iennensium 
conditione  retuli."  Quae  ostendunt  Canisium  Vienna  circiter  d.  17.  Martii  ad  S.  Igna- 
tium  dedisse  literas.  Huic  autem  tempori  ea,  quae  in  hac  epistula  continentur,  sat 
bene  congruunt.  Facile  sane  fieri  poterat,  ut  epistularum  italicarum  interpres,  vel 
scriba,  qui  codicis  monacensis  apographa  scripsit  (quem  haud  ita  diligentem  fuisse 
etiara  lectiones  variae  supra  scriptae  probant),  tempus,  quo  ima  epistula  scripta  est. 
in  altera  quoque  ascriberet. 

Extremam  huius  epistulae  partem  Sacchiniift  melius  fortasse  et  plenius  quam 
interpres  monacensis  ex  italico  in  latinum  sermonem  vertit.  Ita  enim  Sacchinus 
de  Canisio  scribit:  „Cum  aduersus  editum  a  se  Catechismum  quidam  scripsisset 
maledicentissime,  Gratias,  aiebat,  sancto  lesu  nomini  agamus,  pro  quo  nomine  digni 
suraus,  et  vtinam  digni,  maiora  pati,  non  solum  contumelias  verborum,  sed  etiam 
rebus  ipsis  iniurias  vsque  ad  mortem  in  testimonium  illis  pro  gloria  ipsius  nominis 
TESV  amen."  '  Sed  fortasse  haec  ad  posteriorem  aliquam  Canisii  epistulam  per- 
tinent;  nam  etiam  postea  complures  libri  acerbissimi  contra  catechismum  canisianum 
editi  sunt. 

198. 

CANISIUS 
MARXmO  CROMER, 

canonico  cracoviensi  et  regis  Poloniae  secretario. 

Praga  9.  Aprilis  155C. 

Ex  autographo  (2°;  1  p.;  in  p.  4.  inscr.  et  sig.).  Cod.  cracov.  „Cromeri 
epistt."  n.  18. 

Primo  edita  est  a  Hipler  et  Zakrzewski  in  „Hosii  Epistolis"  II,  1026—1027. 

Fragac  hrcvi  coUcgiinn  Sociefafis  cxsfifnrum  cssc.  Dolet,  qitod  in  Polonia  rcligio 
niagis  magisque  decrescat.  Cromeram  hortatur ,  ut  libros  conscrihat  ad  ecclesiam 
catholicam  dcfendendam.  De  libro  quodam  a  Hosio  cdito.  Animiim  dcmitfcndum 
non  esse. 

t 

Reuerende  domine  Cromere  gratiam  et  pacem  in  Christo  p. 

Redit  isthiic  nobilis  adolescens,  per  quem  scribere  aliquid  non 
solum  oportunum,  sed  etiam  legittimum  puto.  Pragae  iam  dego. 
nostros  propediem  ex  Vrbe  excepturus,  qui  ut  alias  indicaui,  ope  di- 
uina  et  Regia  liboralitate  suffulti ,  scholam  hic  publicam  instruent. 
Vnde  boni  uiri  magnam  spem  concipiunt  fore,  ut  Pragenses  et  Boemi 
per  nostros   paulatim   instituti,    rectius   sentiant   de  Religione,   ot  in 


De  vita  Canisii  p.  355. 


9.  ApriJis  1556.  607 

literis  magis  ac  magis  promoueantur  ^.  Expectamus  aduentum  Regis, 
qui  hac  Ratisbonam  properat,  noua  et  vtinam  foelicia  Comitia  inclioa- 
turus^.  Quo  in  statu  autem  Religio  nostra  versetur,  triste  dictu.  et 
lianc  calamitatem  auget  rumor  peracerbus,  quem  audire  cogimur  de 
statibus  Polonicis  ^.  Ye  hominibus  istis,  qui  funestam  apud  uos  telam 
ordiuntur  atque  contexere  pergunt,  posito  vt  mihi  videtur,  pudore,  et 
sensu  pene  communi  postposito.  Deplorabit  haec  primordia  sequens 
aetas,  et  quod  nunc  seminatur,  maximo  cum  malo  suo  demetet:  perit 
interim  iustus  et  populus  [^vV],  nec  est  qui  recogitet*  proh  dolor 
et  pudor.  Scripsi  nuper,  cum  ex  Vienna  discessum  pararem,  operae 
pretium  videri  mihi,  vt  prudentia  tua  post  tot  annos  in  aula  con- 
sumptos  ad  defendendam  Christi  et  Ecclesiae  causam  sese  componeret, 
nulloque  aduersariorum  habito  respectu  scriptis  publicis,  quoad  eius 
liceret,  pro  veritate  aperto  Marte  pugnaret:  tantum  hic  DEI  et  Re- 
ligionis  habendam  esse  rationem,  eos  uero  quibus  noua  nimium  placent, 
contemni  prorsus  oportere.  Jn  hac  sum  adhuc  sententia  doctiss.  Cro- 
mere,  et  per  communem  dominum  oro,  ne  uelis  tua  defraudari  opera 
praesentes  et  posteros,  Polonos  et  exteros,  qui  proculdubio  in  tanta 
scriptorum  inopia  non  parum  per  te,  tuique  similes  hoc  tempore  ad- 
iuuabuntur  duce  Christo.  Scriptum  Reuerendissimi  D.  Varmiensis  lau- 
dant  qui  Romae  uiderunt,  mihi  nondum  licuit  adspicere,  non  dubito, 
quin  aduersum  Andream  Friccium  praeclare  multa  excogitarit ,  et 
dextre  conscripserit  ^.  Audio  in  Jtaliam  reuocari  Apostolicum  illum 
Legatum  "^,  qui  si  adhuc  isthic  demoratur,  salutari  illum  ex  me  reue- 
renter,  ut  par  est,  percupio,  sicut  et  antistitem  Varmiensem,  cui  ualde 
in  Christo  gratificari,  si  possem,  totus  sane  vellem.  Nosti  credo  no- 
bilem  dominum  Boemiae  Mareschalcum,  ad  quem  perlatae  literae  tuae 
mihi  facile  reddentur".    Nunc  breuibus  agam,  hoc  vnum  adijciens,  vt 


*  Duodecim  de  Societate,  Pauli  IV.  benedictione  et  fervida  adhortatione  con- 
firmati,  circiter  12.  Februarii  1556  Roraa  Pragam  profecti  sunt  (Cartas  de  San 
fgnacio  VI,  450—453.  127—131.  Orlamlinus  1.  c.  1.  16,  c.  19).  De  initiis  coUegii 
pragensis  scripsere  etiam  Fr.  Piihitschka,  Chronologische  Geschichte  Biihmens  6.  Thl., 
III  (Prag  1801),  179—184,  et  Herm.  ZscJiokl-e,  Die  theologischen  Studien  und  An- 
stalten  der  katholischen  Kirche  in  Oesterreich  (Wien  und  Leipzig  1894)  p.  173 — 177. 

2  Cf.  supra  p.  594 '. 

*  Anno  1555  Piotrcoviam  ad  comitia  regni  polonici  e  Maiorc  Polonia  primi 
fere  haeresiarchae  ^nuntii"  missi  sunt.  Haeretici  postularunt,  ut  caerimoniae  eccle- 
siasticae  mutarentur,  ac  iurisdictionem  episcoporum  impugnarunt.  Attamen  reiecti  sunt. 

<  Is.  57,  1. 

■'  Hosii  dialogum  de  communione  sub  utraque  specie  Canisius  dicere  videtur;. 
qui  primum  editus  est  Dilingae  anno  1558  [Eichhorti ,  Hosius  I,  288—289.  Hosii 
Epistolae  II,  309.  603).  "  Aloysium  Lipomanum. 

■^  Supremus  regni  Bohemiae  mareschallus  Bertholdus  von  dcr  Leip  in  Krumau 
fuisse  traditur.  Neque  tamen  hunc  Canisius  significare  videtur,  sed  Ladislaum  II. 
Popel  de  Lobkowitz  (1502 — 1584),  qui  curiae  regis  Bohemiae  mareschallus,  primus 
,,praeses  appellationis",  supremus  regni  praefectus  fuit.  Nam  ab  historiograplic 
provinciae   bohemicae  S.  J.   inter   nobiles   catholico.s,    qui    Societatcm    in  Bohemiam 


(308  199.    Canisius  Henrico  ScliAveicker. 

in  tantis  procellis  nos  meliori  aurae  seruemus :  dormit  Christus,  quatitur 
nauis,  desperata  fere  habentur  omnia^:  sed  non  dormit  neque 
dormitat  qui  custodit  JsraeP:  ad  hunc  igitur  nos  et  Ecclesiae* 
causam  omnem  fidenti  pectore  referamus.  Jpsi  cura  pro  nobis^, 
ipsi  laus  et  gloria  in  sempiternum.    Pragae  9  Aprilis  anno  Christi  1556. 

Seruus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

t  Colendiss.  uiro  .D.  Martino  Cromero  Canonico  Cracouiensi  et 
Secretario  Regis  Poloniae. 

Cromer  in  pagina  quarta  epistulae  liuius  scripsit:  „21.  Jun.''  [recepi?].  Ca- 
nisio  rescripsit  9.  lulii  1556. 

199. 

CANISIUS 
HEXRICO  SCHWEICKER, 

Bavariae  ducis  secretario. 
Praga  25.  Aprilis  1556. 

Ex  autographo  (2";  p.  1 ;  in  p.  4.  inscr.  et  sig.).  Cod.  monac.  „Ies.  Ing. 
1359/1."  f.  54.  55. 

Apograplium  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptura  exstat  in  Cod.  monac.  „Lat. 
1606"  f.  16. 

Totam  fere  epistulam,  gerraanice  versam,  edidit  Riess  1.  c.  p.  161—162. 

Schweickerum  rogat,  ut  collegium  ingolstadiense  maturandum  curet.  Wiguleum 
Hundt  Pragae  secum  fuisse.  Primos  collegii  pragensis  Socios  iam  adesse.  Vehe- 
menter  reprehendit ,  quod  in  Bavaria  nimio  pacis  studio  et  pecuniae  accipiendae 
gratia  haereticis  quaedam  temere  concessa  sint.  Schiveickerum  ad  patientiam  et  con- 
stantiam  adhortatur. 

lESVS 
Gratia  Christi  lESV  nobiscum  aeterna. 
Jamdiu  nihil  ad  me  scribitur  lidiss.  Patrone,  vnde  cognoscam  ubi 
sis,  qui  valeas,  et  quo  in  statu  res  uestrae  ac  nostrae  uersentur. 
Scripsit  ex  urbe  Pater  Jgnatius  ad  charitatem  tuam,  et  rogauit  offitium 
quod  hactenus  sedulo  praestitisti,  huic  minimae  Christi  societati,  quae 
tua  est  pietas ,  exhibere  porro  ne  cesses  ^.  Ego  meam  sententiam 
aperui  de  re  tota,  cum  hic  adesset  optimus  patronus  D.  D.  Hondius, 
et  iam  ad  eum  scribo,  quae  ad  negotium  collegij  maturandum  spectant. 


Ecclesia  autogr. 


ingredientem  adiuverint,  Leipenses  non  recensentur,  ^Lobkowicii  omnes"  religionis 
studiosissimi  fuisse  traduntur.  Quos  Societati  ab  initio  valde  favisse  etiara  aliuude 
constat  {Eosii  Epistolae  II,  1027.  Schmidl  1.  c.  I,  67.  /.  W.  Imhof ,  Notitia  sacri 
Romani  Germanici  Imperii  Procerum  ed.  5.  cur.  /.  D.  Koeleri  [Tubingae  1732], 
p.  394—395).  1  Cf.  Matth.  8,  23—27.    Marc.  4,  36—40.    Luc.  8,  22—25. 

''  Ps.  120,  4.  »  1  Petr.  5,  7.  "  Vide  supra  p.  600 '. 


25.  Aprilis  1556.  609 

Fauebit  huic  instituto  nihil  dubito,  prudentia  tua,  quam  rogo  vt  ad 
me  breui  scribat  quae  maxime  opus  esse  censuerit,  ut  Jngolstadij  in 
tempore  nostri  praeparata  quaedam  habeant.  Hoc  offitio  phn-imum 
de  nobis,  ut  saepe  aHas,  merebitur  dignitas  tua,  quae  sui  perpetuam 
memoriam  in  hoc  Collegio  relinquet  gratia  Christi.  De  me  non  habeo 
quod  dicam  ahud,  nisi  satis  hic  esse  occupationum  quae  in  messe 
multa  et  deserta  operarium  Ecclesiae  in  Domino  exercere  possint, 
Accesserunt  ex  Yrbe  nostri  Serenissimo  Regi  bene  grati,  de  quorum 
profectu  in  hoc  Pragensi  collegio  magna  sperare  possumus,  diuina  ilHs 
gratia  fauente,  quod  et  ipsi  praeclare  de  multis  mereri  et  uelle,  et 
posse  uideantur^  De  statu  Bauariae  uestrae  plura  et  ingratiora  quam 
ueHm  audio  ^.  pergit  mundus  aduersus  Christum  et  sponsam  eius  nihil 
non  moHri ,  habetque  paratos  iam  pseudoprophetas ,  qui  defendant 
omnem  innouationem  et  mutationem  in  ReHgione.  Tempori  conceden- 
dum  putamus  et  paci  studere  voHimus,  nobis  omnia  permittentes, 
Ecclesiae  authoritatem  detrahentes,  suumque  Christo  decus  et  honorem 
adimentes.  Jta  curantur  temporaHa,  ut  spiritaHa  postremum  semper 
locum  habeant,  et  frigidissime  tractentur.  Sed  iam  locus  non  est  haec 
nostra  mala  deplorandi,  quae  utinam  non  indies  augeat  Sathan,  cum 
sine  pastore  passim  oues  aberrant  ^  et  noHmt  inteHigere ,  Sit  v  n  u  s 
pastor  et  vnum  ouile^.  Rogemus  dominum  lESVM  pro  hisce 
tantis  maHs  tum  depeHendis,  tum  superandis.     DepeHentur  uirtute  et 


'  Primi  Socii  Pragam  missi  quae  nomina  habeant,  quos  gradus  academicos 
assecuti  sint ,  quod  litterarum  genus  tradere  possint  etc. ,  ab  Ignatio  exponitur  in 
litteris  commendatitiis  Ronia  25.  lanuarii  1556  datis  et  potissimum  in  ninformatione", 
quam  Ignatius  litteris  suis  12.  Februarii  1556  ad  Ferdinandum  regem  missis  ad- 
iunxit;  in  quibus  litteris  scribit:  ,Hos  ergo  duodecim  offero  V.  M.,  de  quibus  unum 
dicam ,  quod  non  tantum  labore  et  industria  sed  sanguine  etiam  et  vita  sua  ani- 
marum,  ad  quas  mittuntur,  salutem  iuvare  omnes  expetunt"  (Epistulas  illas  et  „in- 
formationeni"  [nunc  primum  editam]  vide  in  ^Cartas  de  San  Ignacio"  VI,  446.  452 
ad  454).  „Roma  profecti",  scribit  Orlandinus ,  ,quod  et  quadragenarium  agebatur 
ieiunium,  ac  fere  pedites  ibant,  plurimum  exbausere  incommodum,  praesertim  in  Ger- 
maniae  terris.  .  .  Homines  passim ,  vbi  cateruam  illam  aduenarum  non  satis  noto 
cernebant  habitu ,  Eremitas ,  Monachos ,  Papistas ,  alijsque  id  genus  nominibus  per 
ludibrium  appellabant,  haud  sine  minis.  .  .  Itaque  pessirae  affectis,  prostratisque 
viribus  Vicnnam  inclinato  ieiunio  peruenere"  (1.  c.  1.  16,  n.  19.  20).  Cf.  etiam 
Schmidl  1.  c.  I,  85—88  et  lo.  Flor.  Hammerschmid ,  Prodromus  gloriae  Pragenae 
(Pragae  1717)  p.  86. 

-  Vere  anni  1556  ordines  Bavariae  (npraelatis"  exceptis)  Albertum  V.  pecuniae 
iiiopia  laborantem  eo  adduxerunt,  ut  31.  Martii  famosam  iilam  faceret  „declara- 
tionem",  cuius  summa  haec  fere  erat:  Se,  usque  dum  controversiae  religionis  com- 
positae  essent,  eos  non  puniturum,  qui  sacram  communionem  sub  utraque  specie 
sumerent  vel  ministrarent ,  secluso  tamen  unius  speciei  contemptu,  vel  qui  valetu- 
dinis  servandae  vel  familiae  alendac  gratia  diebus  esurialibus  carues  numducarent ; 
acturum  se  etiam  cum  episcopis ,  ut  ipsi  quoque  eadem  impune  fieri  paterentur. 
Attamen  (quod  bene  notandum  e.st)  Albertus  diserte  edixit  ea  ita  iutellegenda  non 
esse ,  ac  si  ipse  subditis  suis  haec  concedere  atque  ita  agendi  facultatem  tribuere 
vellet;  hoc  enim  sui  non  esse  muneris  {Knbpfler  I.  c.  p.  19—23). 

3  Cf.  Marc.  6,  34.    1  Petr.  2,  25  etc.  ■•  lo.  10,  16. 

Braun  sberger ,  Canisii  Epistiilae  et  Acta.  I.  39 


610    200.  Gotefridius  [?]  Can.  11.  Maii  1556.  201.  Can.  Scribonio.  Ante  18.  Maii  1556. 

fortitudine  illoriim ,  quibus  commissus  est  in  Ecclesia  magistratus. 
Superabuntur  patientia  et  constantia,  quum  in  medio  nationis 
prauae^  lioc  peccatorum  nostrorum  flagellum  diuinitus  immissum 
agnoscimus  et  humilibus  animis  tolleramus.  Ego  si  quid  unquam  tuo 
nomine  potero,  perlubens  efficiam  duce  Christo,  qui  humanitatem  tuam 
et  uxorem  chariss.  incolumem  diu  conseruet.  Hic  breui  responsum 
ut  spero,  aliquod  accipiam,  et  tuam  de  rebus  nostris  sententiam  sequar, 
vt  collegij  huius  Jngolstadiensis  principium  tuae  prudentiae  consilio 
et  iuditio  prouehatur.     Pragae  25  Aprilis  1556. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius. 

t  Amiciss.  Domino  Henrico  Schvveickhert  [sic],  Jllustrissimi  Ducis 
Bauariensis  Secretario  et  Patrono  bene  merito.    Monachij. 

Inscriptioni  epistulae  manu  anticjua  adnotatum  est:  ^Praes:  11.  Maij  1556  Jm 
hailprunnen.   Nro  14." 

200. 

MARTEVUS  GOTEFRIDIUS  [?]  2  S.  J. 

CANISIO. 
Vieima  11.  Maii  1556. 

Ex  Gothein  1.  c.  p.  725  et  794,  n.  77:  qui  scribit  se  ex  „Koln  Arch."  ea 
hausisse. 

In  his  litteris  „hricht" ,  inquit  Gothein,  „die  Klaye  los ,  dass  die 
protestantischen  Prediger,  con  denen  in  Wien  selhst  die  alte  Kirche  offen 
hefehdet  werde,  sich  des  Schutzes  Maximilians  erfrenen". 

201. 

CANISIUS 
HEXRICO  SCRIBOXIO, 

administratori  pragensi. 

Praga  mense  Maio  (aiite  18.  3Iaii)  1556. 

Ex  opere  ^lednani  a  dopisy"  etc. ,  a  Cl.  Borovij  edito  (cf.  supra  p.  599) ,  qui 
in  archivo  capituli  metropolitani  pragensis  epistulae  exemphim  repperit  ab  ipso  Scri- 
honio  anno  1564  ex  autographo  Canisii  descriptum. 

De  aere  alieno  solvendo,  qnod  in  aedificando  collegio  confiatitm  erat.  De  catechisnm. 

Fax  Christi  nobiscum  aeterna!  Reverende  Domine  praeposite! 
rationes  dati  et  expensi,  de  quibus  saepe  actum  est,  ad  manum  esse 


>  Phil.  2,  15. 

-  Gothein:  ^Stevord".  Nomine  „Stevordiani"  Martinus  Gotefridius  designari 
iolebat;  praeter  hunc  autem  sub  id  tempus  in  coUegio  viennensi  degebat  etiam 
„Guilielmus  Stephordianus" .     Vide  supra  p.  366^  451.  414. 


202.    Canisius  S.  Ignatio.    17.  Maii  1556.  611 

percupio,  quia  nunc  de  solvendis  debitis  serio  agitur.  Itaque  Thomae 
curam  hanc  demandari  velim,  ut  quam  primum  colligat,  et  in  promp- 
tum  [sic]^  habeat  omnia,  ne  sit  nobis  in  mora  —  —  de  Catechismis 
etiam  subduci  rationes  posse  puto  i. 

(juando  haec  epistula  data  sit,  ex  litteris  Scribonii  12.  Augusti  1564  datis 
cognoscitur,  in  quibus  refertnr  Canisium  et  ^Wismarum"  [i.  e.  Ursmarum  Goisso- 
nium]  rectorem  Ferdinando  regi  pecuniae  in  collegii  aedilicationem  impensae  [Pragae] 
rationem  reddere  debuisse  ^.  Ferdinandus  mense  Maio  Pragae  fuit  et  20.  Maii  iterum 
Yiennam  advenit  ^ 

202. 

CANISIUS 
SA^CTO  lOXATIO. 

Pra^a  17.  Maii  1556. 

Ex  apographo,  quod  circiter  annum  1865  a  Boero  ex  archetj^po  (Canisius 
.solum  subscripsit)  in  cod.  „Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  p.  204  posito  descriptum  et 
postea  cum  eodem  archetypo  collatum  est. 

Versio  latina,  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scripta,  exstat  in  cod.  monac.  ,Lat. 
1606"  f.  84^—85'';  sed  in  ea  versione  pars  epistulae  postrema  omissa  est;  multa 
etiam  nonnihil  immutata  et  aliqua  amplificata  sunt;  nec  sine  aliqua  veritatis  specie 
quis  dixerit  Canisium  ipsum  tum  latinam  hanc  epistulam  Romam  misisse  tum  ita- 
licam  illam,  diversis  tamen  viis,  quo  certior  esset  ad  Ignatium  perventura ,  quae 
eum  scire  volebat  ^. 

Epistulae  italicae  particulam  edidit  Boero ,  Canisio  p.  137,  particulam  latinae 
Pijthon  1.  c.  p.  109,  aliquas  epistulae  latinae  partes,  germanice  versas,  Riess  1.  c. 
p.  138—139;  cf.  etiam  Jaussen  1.  c.  IV,  401. 

Pragae  in  collegio  parando  magnuni  aes  alienum  contractum  esse ;  regem  et 
archiducem  velle  quideni  pecuniam  suppeditare ,  sed  non  posse.  Se  ad  arcliidueem 
saepe  e  suggestu  dixisse  et  aulae  hene  satisfecisse.  Quid  Utraquistae  pragenses  de 
Canisio  et  ceteris  lesuitis  sentiant.  Se  ex  monasterio  Oijbin  multa  Pragam  trans- 
fidisse;  regem  monasterii  administrationem  Zittaviensihus  iradere  veJle.  Quantam  e.r 
eo  jjecuniam  collegium  pragense  accepturum  sit.     Eius  rei   facultatem    per  Ignatium 


"  Sic ;  sed  legendum  esse  videtur:  promptn. 


'  Haec  ostendunt  in  usum  iuventutis  pragensis  catechismos  canisianos  eraptos 
esse,  sive  Canisius  ,Summam  doctrinae  cliristianae"  significet  sive  catechismum 
suum  minimum  (de  quo  supra  p.  592  ^). 

2  Borovn  1.  c.  8  Stiilin  1.  c.  p.  893. 

*  Attamen  lioc  valde  probabile  esse  non  videtur.  Certe  sermo  latinus  in  hac 
epistula  comparet  haud  ita  politus,  ac  suspicari  licet  interpretem  aut  italicae  linguae 
imperitiorem  fuisse  aut  apograpluim  italicum  ante  oculos  habuisse  vitiosum ;  v.  g. 
ubi  epistula  italica  habet  Bohemum  ([uendam ,  qui  sacerdotem  sacrilege  invaserat. 
ex  ecclesia  oductum  esse  per  „il  nostro  Gasparo  servendo  alhi  messa  e  un  altro 
vecchio",  in  latina  epistuhi  solus  Casparus  eum  expulisse  refertur  „partim  minis. 
partim  regis  interposita  auctoritate" ;  ac  si  interpres  legisset:  ,il  nostro  Gasparo 
servendosi  di  minaccie  e  dell'  autoritii  regia."  Latinae  huius  epistulae  vel  ver- 
sionis  particulae  aliquae  ex  apographn  a  P.  Flor.  Ries>:  circiter  a.  1862  Monachii 
confecto  subiungentur. 

39* 


612  202.    Canisius  S.  Ignatio. 

a  pontifice  jjetendam  esse.  Socios  pragenses  in  magna.  rerion  inopia  gaadio  et  spe 
almndare.  Qua  ratione  schola  incipienda  esse  videatur.  Canisinm  et  aliuin  Socie- 
tatis  sacerdotem  sacrilege  imjjeditos  esse.     De  amicis. 

Pax  Christi.     Molto  Reverendo  in  Christo  Padre  niio. 

Sono  adesso  due  niesi,  che  io  partendo  da  Vienna  scrissi  alhi 
R.  P.  V.  ultimamente ,  massime  circa  le  cose  d'  Ingolstadio  et  dello 
stato  presente  di  Vienna.  Et  perche  tra  questo  tempo  non  ho  scritto 
poi  cosa  alcuna,  chiedo  umihnente  perdono  della  grande  neghgenza 
in  scrivere  ogni  mese  almanco  una  volta,  secondo  1'  ordine  datomi 
da  R.  P.  V. 

Or  prima  per  dire  con  poche  parole  quel  che  mi  ricordero  et  che 
paia  piu  notabile  circa  quello  che  e  accaduto  dopo  1'  arrivata  mia 
in  Praga,  et  innanzi  che  giungessero  li  fratelli.  Sappia  V.  R.  P. 
ch'io  trovai  qui  molti  debiti  contratti  per  la  fabbrica;  et  era  ben 
necessario  di  apparecchiar  molte  cose  in  casa  per  li  nostri  fratelh. 
Et  tutto  questo  insin' a  qui  si  fa  con  gran  difficolta^,  massime  non 
giovando  la  commissione  del  Serenissimo  Re^  et  dell'  illustrissimo 
Archiduca,  ]i  quaH  ci  vogliono  ogni  bene,  ma  eseguire  non  possono 
cio  e  di  prestarci  denari  in  usum  hujus  collegii  ^.  Et  cosi  insin'  a  qui 
non  hauemo  altro  se  non  grandi  promesse,  et  in  effetto  niente  di 
denari,  etiam  pel  vitto  quotidiano  et  per  le  vesti  nuove  et  per  altre 
cose  necessarie  tanto  per  ]a  fabbrica,  quanto  per  la  casa  *.    Di  modo 

Pax  Christi.     Admodum  reverende  in  Christo  pater. 

lam  duo  menses  transierunt,  ex  quo  discedens  Vienna  postremas  ad  R.  P.  V. 
litteras  dedi,  quibus  inprimis  de  rebus  ingolstadiensibus  ac  de  praesenti  Viennen- 
sium  condicione  rettuli.  Et  quia  postea  nihil  litterarum  misi,  demisso  animo  R.  P.  V. 
oro,  ut  gravem  hanc  neglegeutiam  ignoscat;  minimum  semel  enim  singulis  men- 
sibus  R.  P.  V.  scribere  iussus  eram. 

lam  ut  de  iis,  quae  acciderunt  postquam  Pragam  ego  adveni  et  antequam 
fratres  eo  pervenissent,  paucis  ea  referam,  quae  mihi  in  memoriam  redibunt  et 
memoratu  digniora  videbuntur,  sciat  R.  P.  V.,  me  hic  multa  debita  invenisse  aedifi- 
cando  contracta ;  ac  valde  necessarium  erat ,  in  fratrum  usus  multa  domi  parare. 
Quae  omnia  usque  adhuc  magnis  difficultatibus  obstructa  sunt  S  iisque  ideo  ma- 
xime,  quia  serenissimi  regis  -  et  illustrissimi  archiducis  mandatis  parum  iuvamur ;  hi 
enim,  licet  erga  nos  optime  atfecti  sint,  nequeunt  tamen  ullo  modo  efficere,  ut  pe- 
cuniae  in  usum  huius  collegii  expendendae  nobis  praesto  sint '.  Itaque  usque  adhuc 
nil  accepimus  nisi  magnas  pollicitationes;  pecunias  autem  nuUas  habemus,  neque  eas 
quidem,  quas  in  victum  cotidianum  et  in  vestes  novas  et  in  cetera  tum  aedificationi 
tum  domui  necessaria  expeidere   oporteret  *.    Mutuari   igitur   nos   pecunias   necesse 


'  Epistula  latina:  „Quae  tamen  difficulter  irapetrari  poterunt,  iis  negligentibus 
quorum  esset  maxime  rem  nostram  promovere.     Serenissimus  Rex"  etc. 

-  Ferdinandus  rex  tunc  Pragae  morabatur;  vide  supra  p.  611. 

*  Ferdinando  saepissime  pecunia  deerat:  vectigalium  maior  pars  oppignerata 
erat ;  belhx  turcica ,  castrorum  hungaricorum  praesidia ,  tributa  imperatori  turcicu 
facienda  etc.  pecunias  imniensas  devorab»nt  {Alf.  Huher,  Geschichte  Osterreich.s 
1.  c.  p.  201—203). 

■•  Dominicanis  patribus  bona  sua,    quae  extra  monasterium  habebant,    integra 


17.  Maii  1556.  613 

che  siamo  sforzati  di  pigliar  denari  ad  imprestito  insin'  a  tanto  che 
Sua  Maesta  concluda  o  determini,  siccome  ha  promesso  di  fare  in- 
nanzi  la  sua  partita,  la  quale  sara  prestissima,  et  di  farci  padroni  di 
tutti  li  beni  di  quell"  altro  monasterio  Oibenense ,  il  quale  con  tutte 
le  sue  entrate  s"  incorporera  a  questo  Collegio.  Et  cosi  io  sono  sfor- 
zato  in  questa  necessita  di  cercare  di  qua  et  di  la  denari,  e  di  fare 
spesso  istanza  appresso  Sua  Maesta  et  ricorrere  a  diversi.  II  Signore 
mi  dia  ]a  pazienza  del  R.  P.  Pietro  Codacio  felicis  memoriae  ^. 

Quanto  alli  miei  esercizi  della  quaresima  passata,  sono  arrivato 
qm  a  buon  tempo  per  predicare  all'  Illustrissimo  Arciduca^,  il  quale 
subito  mi  richiese  per  questo  ufficio,  anchorche  inanzi  hauessi  un'  altro 
predicatore  ^  alle  feste  et  a  qualche  giorno  della  settimana.  Et  per  le 
frequenti  prediche  sono  stato  impedito  di  sentire  confessioni  di  molti 
a  questa  pasqua;  avendo  etiam  una  volta  di  predicare  in  latino  il 
giovedi  santo  ^.  Benedetto  Dio ,  che  ci  ha  dato  la  grazia  sua  per 
contentare  li  Signori  della  Corte.  Et  credo  che  molto  piii  I' Illustris- 
simo  Arciduca  et  altri  che  desideravano  sentirmi.  Spesse  volte  ho 
sentito,  che  li  piii  perversi  giudicavano  a  questo  modo :  il  Dottor  Ca- 
nisio  conosce  la  verita,  ma  non  vuole  esplicarla  et  confessarla  libera- 
mente  ^.    Et  cosi,  credo,  giudicano  tutti  questi  delli  Gesuiti,  riputando- 


est,  dum  rex  decernat  vel  constituat  (sicut  se  ante  profectionera  suam  constituturum 
promisit;  proficiscetur  autem  proxime),  et  omnia  bona  alterius  illius  monasterii  oibi- 
nensis  nobis  assignet;  quod  cum  omni  suo  reditu  collegio  huic  attribuetur.  Itaque 
in  hac  necessitate  variis  locis  nuramos  conquirere  cogor,  regiacque  maiestati  saepe 
instare  et  ad  diversos  confugere.  Dominus  patientiam  illam  mihi  tribuat,  qua 
R.  P.  Petrus  Codacius  foelicis  memoriae  pollebat  '. 

Ad  labores  quod  attinet,  quos  per  quadragesimam  obii ,  sat  mature  huc  ad- 
vectus  sum ,  ut  coram  illustrissimo  archiduce  contionari  possem  ^ ;  qui  licet  antea 
alterum  habuerit  contionatorem  ^,  statim  a  me  petiit,  ut  id  officium  tum  sacris, 
tum  aliquot  singularum  hebdomadarum  diebus  sibi  praestarera.  Ac  contionum 
multitudine  a  multorum  confessionibus  hoc  paschatis  tempore  excipiendis  impe- 
ditus  sum;  unus  etiam  sermo  latinus  e  suggestu  mihi  habendus  fuit  feria  quinta 
in  coena  domini  *.  Deo  grates  agantur ,  quo  adiuvante  aulicis  hisce  satisfacere 
potui;  et  multo  etiam  magis  me  illustrissimo  archiduci  aliisque  satisfecisse  ex- 
istimo,  qui  audire  me  voluerant.  Saepe  audivi,  maxime  perversos  ita  sentire: 
Doctor  Canisius  veram  religionem  novit  quidem,  sed  proferre  non  vult  nec  libere 
profiteri  *.     Atque   ita   illos   omnes    de  lesuitis  existimare  puto :    doctos  et  doctrinis 


manserunt.  Immo  et  rex  eorum  reditum  auxit,  et  Canisius  in  monasterio  S.  Agnetis, 
antequam  patres  immigrarent,  regis  sumptibus  cellas  aptandas  et  novas  aliquot 
exstruendas  curavit  {Schmidl  1.  c.  I,  81). 

'  Is  domus  professorum  roraanae  primus  ^procurator"  et  quasi  parens  fuerat; 
cf.  supra  p.  306-. 

2  Anno  1556  ^Quadragesima"  die  19.  Februarii  incepta  est. 

*  Epistula  latina:   ^Ecclesiasten  non  vulgarera." 

*  Die  2.  Aprilis. 

^  Epistula  latina:  „Fatentur  ultro  Doctorem  Canisium  agnoscere  veritatem, 
sed  metu.  Pontificis  gratia  excidendi,  noUe  amplecti. 


Ql^  202.    Canisius  S.  Ignatio. 

ci  per  tlotti  et  fondati  nelle  cose  sacre  ^,  ma  volendoci  male,  perche 
li  paremo  troppo  fedeli  alla  Sede  Apostolica  et  inimici  delle  novitii. 
Pur  questi  Hussiti  molto  ci  temono,  et  quanto  manco  sono  fondati 
nella  verita ,  tanto  piii  aborriscono  questo  Collegio,  il  quale  da  graii 
consolazione  a  tutti  li  cattolici  ^. 

Item  in  questa  quaresima  sono  andato  a  quell'  altro  monasterio 
Oibinense,  et  hauendo  la  commissione  Kegale  ho  trasferito  di  la  molte 
cose  utili  per  \a  chiesa,  per  la  libraria^  et  per  la  casa:  ancorche 
quel  grandissimo  et  ricchissimo  monasterio  majori  ex  parte  sia  spo- 
gliato "  et  ora  raalamente  inhabitato  dalli  secolari  et  donne.  Ora  Sua 
Maesta  vuole  che  noi  in  questo  modo  godiamo  delli  beni  del  detto 
monasterio,  non  come  amministratori,  ma  come  recettori  di  una  certa 
somma  di  denari,  la  quale  summa  da  pagarsi  ogni  anno  si  obliga 
una  citta  la  piii  vicina  a  quel  monastero  ^ ,  promettendo  darci  mille 
et  quattrocento  taleri^  senza  dispesa  nostra.  Et  cosi  Sua  Maesta 
vuole   concedere  a  questa  citta  1'  amministrazione  di  tutti  li  beni  del 


sacris  '  bene  instructos  nos  ducunt ,  sed  male  nobis  volunt ,  quia  sedi  apostolicae 
nimis  addicti  et  rebus  novis  inimici  esse  iis  videmur.  Verumtamen  Hussitae  isti 
valde  nos  timent,  et  quo  minus  in  veritate  nituntur  ,  eo  magis  ab  hoc  coUegio  ab- 
horrescunt,  quod  catholicis  omnibus  magno  est  solacio  -. 

Hac  quadragesima  etiam  monasterium  illud  oibinense  adii  et  regis  iussu  multa 
ex  eo  huc  transtuli ,  ecclesiae ,  bibliothecae  ^,  domui  usui  futura ;  quamquam  am- 
plissimi  et  ditissimi  huius  monasterii  maior  pars  exspoliata  est"  et  ab  hominibus 
saecularibus  et  mulieribus  male  incolitur.  Yult  autem  rex  nos  monasterii  illius 
bonis  uti  non  administrando ,  sed  ita,  ut  certam  pecuniam  accipiamus,  cuius  solu- 
tionem  urbs  monasterio  maxime  vicina  in  se  suscipit  ■• ;  promittunt  cives ,  se  mille 
quadringentos  taleros  ^  singulis  anuis  absque  nostro  impendio  nobis  daturos.  Rex 
igitur  omnia  illius  monasterii  bona  civitati  illi  ad  certos  annos  vult  tradere  admini- 


"  ancorche   la   maggior  parte   di    quel    grandissimo    et   ricchissimo  monasterio 
majori  ex  parte  sia  spogliato  apoc/r. 


'  Epistula  latina:  ^Existimant  lesuitas  oiunes  prophanis  ct  sacris  literis  ap- 
prime  imbutos." 

-  Epistula  hitina:  Jdcirco  Hussitis  non  parum  advcntus  noster  displicet,  et 
quo  minus,  errorum  suorum  conscii ,  fluctuanti  haeresi  et  paulo  post  ut  speramus 
expiraturae  confidunt ,  tanto  magis  collegium  nostrum  oderunt ,  quod  non  parvo  est 
huius  loci  catholicis  solatio  et  calcar  ad  rem  catholicam  diu  iam  calcatam  streuue 
promovendam." 

3  Alteram  bibliothecae  oybinensis  partem  postea  a  1'.  Hurtado  Perez  S.  J.  Pragam 
translatam  esse  postea  videbimus.  Complures  libri  oybinenses  saeculo  XVIII.  Pragae 
ex  bibliotheca  collegii  clementini  in  caesaream  translati  sunt  ibique  adhuc  exstant; 
quorum  aliqui  recensentur  a  Feschcck,  Colestiner  des  Oybins  p.  26—27. 

••  Zittavia  sive  Zittau,  quae  nunc  regni  saxonici  urbs  est. 

*  Achillcn  Finnittius  Gusser,  medicus  augustanus  (f  1577)  in  ^Annalibus"  suis 
augustanis  refert  anno  1560  ,unciales  Taleros"  et  taleros  argenteos,  quos  Carolus  V. 
ante  decem  annos  in  usum  induxerit,  abolitos  esse ;  atque  hos  18,  illos  17  bacios 
aequasso  (Batzen  =  11—12  nummi  [^Pfennige"]  germanici  =  14—15  „centimes"). 
Epi.stula  latina:  ^mille  quadringentos  Philippicos".     Cf.  Schmidl  1.  c.  I,  92. 


17.  Maii  1556.  615 

detto  monasterio  a  certi  anni:  di  modo  che  essi  avranno  la  cura  di 
esiggere  debiti,  di  coltivare  li  territori,  di  edificare  le  case  ecc.  ^  Et 
tutto  questo  si  fa  per  nostra  comodita,  essendo  quello  monasterio 
tanto  lontano,  et  perche  sarebbe  una  fatica  insopportabile ,  massime 
in  questi  luoghi  et  tempi,  di  governare  con  le  nostre  spese  tutto 
quello  che  appartiene  al  detto  monasterio.  Ora  tuttavia  sollecitiamo, 
che  questa  convenzione  per  1'  autorita  del  Serenissimo  Re  sia  espedita 
insieme  con  la  supplica,  la  quale  si  mandera  a  Sua  Santita  per  aver 
la  dispensa  circa  1'  incorporazione  di  quel  monastero  in  questo  Col- 
legio  Praghense.  Et  perche  mi  pare  aver  sentito  dalla  bocca  del 
R.  P.  Natale  ^,  che  sia  tanto  applicar  una  cosa  alla  Compagnia,  quanto 
alla  Sedia  Apostolica  "^,  spero  che  in  queste  faccende  et  procure  io  son 
fuora  d'  ogni  pericolo  della  coscienza ,  ancorache  innanzi  la  dispensa 
sia  fatta  questa  incorporazione  Reale  per  1'  autorita  della  Maesta 
Regia ,  la  quale  sono  tanti  anni  che  ha  governato  per  un  Capitanio  ^ 
quel  monastero  et  applicato  li  beni  alla  camera  Boemica.  Ora  Sua 
Maesta  si  contenta,  che  per  mezzo  della  R.  P,  V.  cerchiamo  la  dis- 
pensa  di  Sua  Santita,  che  quelli  beni  in  perpetuo  siano  incorporati  a 
questo  Collegio,  Pur  temo  che  Sua  Maesta  avendo  tanto  qui  da  far 
et  stando  tanto  poco  tempo  in  Praga,  perche  molto  festina  alla  Dieta 
imperiale  et  Ratisbonense ,   non  potra  per   adesso   espedire   del  tutto 

stranda,  ita  ut  ipsorum  sit,  clebita  exigere,  agros  colere,  construere  quae  construenda 
erunt  etc.  *  Atque  haec  omnia  nostrae  utilitatis  et  commoditatis  gratia  fiunt ;  monaste- 
rium  enim  iliud  longissime  a  nobis  distat,  et  labor  foret  intolerabilis,  hisce  praesertim 
locis  et  temporibus,  nostris  impensis  colere  et  curare,  quaecunque  ad  monasterium 
illud  pertinent.  Nunc  assidue  urgemus,  ut  pactum  hoc  serenissimi  regis  auctoritate 
ad  summum  pontificem  mittatur  una  cum  libello  supplici ,  quo  facultas  petitur  mo- 
nasterii  illius  collegio  pragensi  attribuendi.  Et  quia  ex  R.  P.  Natali  audivisse  mihi 
videor  -,  idem  esse  Societati  aliquid  attribuere  ac  sedi  apostolicae  dare  ^,  me  in  ne- 
gotiis  hisce  et  pactionibus  ab  omni  conscientiae  periculo  immunem  fore  spero,  etiamsi 
reapse  auctoritate  regia  bona  illa  nobis  attributa  sint,  antequam  pontifex  dispen- 
sasset.  Ex  multis  annis  per  centurionem  quendam  rex  monasterium  illud  admini- 
stravit  eiusque  bona  camerae  bohemicae  attribuit  *.  Nunc  autem  ei  placet  nos  per 
R.  P.  V.  a  summo  pontifice  dispensationem  petere,  qua  bona  illa  collegio  huic  in 
perpetuum  attribuantur.  Attamen  timeo,  ut  rex,  phirimis  hic  occupationibus  distentus 
et  per  brevissimura  tempus  Pragae  mansurus  —  valde  enim  festinat  ad  comitia 
imperii  Ratisbonae  habenda  —  hoc  negotium  nunc  absolvere  possit,  quod  in  collegio 

'  Epistula  latina:  „exigere  debita,  locare  subditos,  agros  colere  et  pro  arbitrio 
rem  oeconomicam  administrare". 

-  Epistula  latina:  „Et  quoniam  ex  Pat.  Natale  coram  intellexi,  quae  appli- 
cantur  auctoritate  saecularis  Principis  nostrae  Societati,  perinde  se  habere,  ac  si 
sedi  Apostolicae  adjudicata  fuissent." 

^  Hoc  certe  haud  ita  plane  est  dictum ;  quod  accuratius  explicare  longum  est. 
Ceterum  quid  iuris  ac  potestatis  Ferdinandus  in  monasterio  illo,  a  Carolo  IV.  im- 
peratore  et  Bohemiae  rege  olim  condito,  habuerit,  nunc  exacte  definire  difficile  fuerit. 
Ceterum  vide,  quae  infra  scribentur  in  epistula  Canisii  11.  lunii  1556  data. 

■*  Ferdinundus  inde  ab  a.  1551  id  fecit,  opera  utens  lacobi  de  Haag  ^capitanei". 
Vide  infra,  epistulam  11.  lunii  1556  ad  S.  Ignatium  datam. 


616  202.    Caiiisius  S.  Ignatio. 

questo  negozio,  cioe  di  dotare  et  fondare  questo  Collegio.  Non  man- 
chero"  pur  della  parte  nostra  di  sollecitare  quanto  sara  piu  possibile, 
et  cosi  circa  li  debiti  gia  fatti  nella  fabbrica,  li  quali  potessino  arri- 
vare  a  mille  fiorini  ^. 

Quanto  all'  arrivo  delli  carissimi  fratelli,  il"'  quale  e  stato  a  21.  di 
aprile  ^,  vero  e  che  loro  hanno  avuto  materia  et  occasione  di  esercitare 
la  pazienza  ^ :  prima,  avendo  lasciate  le  vesti  et  anchora  fatto  debiti 
in  Vienna  * ;  secondo,  trovando  qui  nel  monasterio  anchora  li  Frati  di 
S.  Domenico,  H  quali  anchora  non  sono  usciti,  benche  il  Re  li  habbia 
di  cio  ammoniti  et  avvisati  con  la  propria  bocca  ^ :  terzio  [?]  %  non 
trovando  recapito  di  letti*^  et  massime  di  denari,  siccome  ho  detto  di 


nostro  dotando  et  constituendo  versatur.  Nec  tamen  nos  omittemus  rem  urgere, 
quantum  poterimus,  ac  solvendo  quoque  aeri  alieno  instare,  quod  in  aedificando  iam 
conflatum  est  et  ad  mille  ferme  florenos  pertingit  '. 

Quod  ad  carissimorum  fratrum  adventum  attinet  —  advenerunt  21.  Aprilis  ^  — 
copia  sane  et  occasio  patientiae  exercendae  ipsis  non  defuerunt  ^ ;  primo  enim  Viennae 
vestes  reliquerunt  et  aes  alienum  denuo  coutraxerunt  * ;  secundo,  in  monasterio  lioc 
fratres  dominicanos  invenerunt;  qui  nondum  emigraverunt ,  licet  rex  eos  appella- 
verit  et  coram  cohortatus  sit '" ;  tertio,  nec  lectulos  liic  invenerunt  ^,  neque  etiam  pe- 
cuniam ;  quod  iam  ante  rettuli.    Ideo  multis  diebus  nemo  eorum  domo  egredi  potuit 


Sic;  mancliera?  *>  la  apogr.  "  Sic  apogr ;  tertio  .? 


'  1000  floreni  rhenenses  ferme  =  1715  ^Mark"  vel  2140  ^Francs". 

-  Hunc  diem  et  Orlandinus  (I.  c.  1.  16,  n.  20)  et  P.  Georgius  Crugerins  S.  J. 
pragensis  (Sacri  Pulveres  mensis  Aprilis  [Litoraisslii  1669]  p.  119)  habent.  Schmidl 
1.  c.  I,  81  scribit  18.  Apriiis  et  Socios  advenisse,  et  Canisium  monasterii  cleraentini 
„plenam  possessionem  adiisse",  atque  ideo  diem  illum  „Fundationis  titulo  celebrari". 
Prius  certe  falsum  est. 

*  Epistula  latina:  ...  „21  Aprilis  appulerunt,  adversis  casibus  non  paucis 
in  via  exercitati,  puto  ut  fortiori  animo,  jam  ad  dura  eruditi,  similia  hic  perferreut." 

*  Superest  pars  epistulae  hispanicae ,  inscriptione  carentis  (primum  edita  in 
„Cartas  de  San  Ignacio"  VI,  155 — 158),  in  qua  Polancus  refert  Socios  pragensi 
collegio  destinatos  Romae  viaticum,  quod  Ferdinandus  rex  iis  suppeditare  voluisset, 
frustra  exspectasse,    ideoque   se   ab   amicis  romanis  110  ducatos  mutuos  sumpsisse. 

.  Epistula  Polanci  P.  Nicolao  Lanoio,  coUegii  viennensis  rectori,  inscripta  esse  videtur 
vel  P.  loanni  Victoriae  hispano  (qui  Viennae  annis  1558—1562  rector  fuit) ,  non 
vero  Canisio ;  huic  enira  Polancus  hispanice  scribere  non  solebat ;  ac  Canisius  certe 
in  hac  epistula  aliquid  rescripsisset ,  vel  saltem  significasset  se  litteras  iHas  ac- 
cepisse. 

■'  „Sohim  .  .  .  aream  monasterii  potissimam  partcm  desolati  et  rudera  exigua 
Clementini  templi  vcl  potius  capitularis  sacelli  .  .  .  superiores  Praedicatoriae  fa- 
miliae  .  .  .  Patri  Petro  Canisio  cesserunt."  Aliqui  eius  ordinis  fratres  in  monasterio 
S.  Clementis  habitaverunt  usque  ad  a.  1562,  quo  Fr.  Fridericus  Borzekowsky,  prior 
postremus,  totum  aedificium  Societati  tradidit.  Ita  quidem  Hammerschmid  1.  c. 
p.  85.  86.  Schmidl  vero  1.  c.  I,  81  refert:  Auno  1556  patres  illos  „non  modo  vo- 
lentes,  sed  et  laetos  ad  S.  Agnetis  Coenobium  properasse,  idque  ipsum  una  omnes 
suis  testatos  esse  chirographis,  quae  Canisius,  in  futurum  providens,  dari  sibi  po- 
stularat." 

'"'  Epi^tula  latina:   „coguntur  hic  dc  nocte  absque  lecticis  huiiii  cubare". 


17.  Maii  1556.  617 

sopra.  Onde  per  molti  giorni  nissuno  lia  potuto  uscire  fuora  per 
mancamento  delle  vesti,  le  quali  ora  si  fanno  di  nuovo,  perclie  il 
P.  Lanoy  ci  scrive  di  volere  ritenere  le  altre  gia  fatte  per  li  suoi. 
Pur  con  tutto  questo  ci  troviamo  allegri  nel  Signore,  non  dubitando 
della  divina  providenza  et  bonta  ^,  la  quale  ha  commosso  alcuni  Signori 
di  mandarci  vino  et  cervosa,  carne  et  pesci.  Non  si  sente  nissuno'' 
rumore ,  come  innanzi  temevamo ,  per  la  venuta  delli  nostri  ^,  et  per 
molte  ragioni  ci  confidiamo  nel  Signore  d'  hauere  una  scuola  molto 
principale  et  eccellente  in  questo  regno,  siccome  molti  ci  promettono, 
offerendo  anco  i  loro  figliuoli  et  volendoli  mandare  di  lontano,  avendo 
in  gran  conto  questi  nuovi  dottori  et  maestri  di  Sua  Maesta,  venuti 
tanto  di  lontano  etc.  Faccia  Iddio  che  tutti  rispondano  all'  espetta- 
zione  di  questa  venuta.  Per  molti  rispetti  ^  ci  e  parso  piii  conveniente 
et  al  proposito  di  cominciar  questa  scuola  dalle  classi  piu  basse,  non 
dubitando  che  la  V.  R.  cosi  consigliarebbe,  vedendo  qui  la  disposizione 
degli  uditori  tanto  poco  et  malissimo  fondati  et  molto  lontani  dall' 
istituto  di  questa  scuola  *.     Item  li  libri  tuttavia  ci  mancano  tanto  per 

ob  vestium  defectum ;  quae  nunc  de  integro  conficiuntur ;  P.  Lanoius  enim  nobis 
scribit ,  se  eas ,  quae  iam  factae  sint ,  in  suorum  usum  retinere  velle.  Verum  etsi 
haec  ita  suut,  laeti  tamen  sumus  in  domino,  uil  dubitantes  de  providentia  et  boni- 
tate  Dei ';  quo  auctore  proceres  quidam  vinum,  cerevisiam,  carnes,  pisces  nobis  mise- 
runt.  Rumores ,  quos  ante  timebamus ,  adventu  nostrorum  excitati  non  sunt  -,  ac 
multis  de  causis  in  domino  confidimus,  scholam  in  boc  regno  nobis  fore  valde  prae- 
cipuam  et  eximiam ;  quod  multi  nobis  promittunt,  filios  nobis  oflferentes  atque  etiam 
e  longinquo  ad  nos  mittere  parati ;  permagni  enim  novos  hos  doctores  ot  magistros 
regios  faciunt ,  qui  e  tam  dissitis  regionibus  huc  venerint  etc.  Efficiat  Deus ,  ut 
nemo  eorum  spem  fallat,  quae  eorum  adventu  excitata  est.  Nobis  multas  ob  causas^ 
melius  et  utilius  visura  est,  hanc  scholam  ab  inferioribus  classibus  incohare,  nec 
dubitamus,  quin  reverentia  vestra  ideni  nobis  suasura  esset,  si  videret,  quani  rudes 
sint  hi  auditores  quamque  male  instructi  ac  longe  distantes  ab  huius  scholae  ratione 
atque  instituto  ^.     Accedit,    quod    libros   nondum    accepimus  et  nobis  et  auditoribus 


nissmo  apogr. 


'  Epistula  latina:  ,.In  tantis  rei  domesticae  angustiis  hihires  in  Domino  vi- 
vimus,  semper  freti  illius  providentia,  qui  coeli  pascit  volucres,  et  liha  agri  induit 
decore." 

^  Vide  relationem  de  Sociorum  adventu  ab  Hussita  quodam  scriptam  apud 
Sclunidl  1.  c.  I,  102. 

*  Epistula  latina:  „post  longam  hac  super  re  habitam  inter  nos  disceptationem". 

^  S.  Ignatius  Eomae  12.  Februarii  1556  Sociis  Pragam  profecturis  copiosam 
dedit  institutionem  italice  scriptam ;  in  qua  etiam  haec  constituit:  „Se  vi  sara  dis- 
posizione  di  uditori,  leggano  le  cose  della  teologia  scohistica.  .  .  Potra  farsi  una 
lezione  di  S.  Scrittura  ....  Vedasi  se  sara  a  proposito  una  lezione  di  casi  morali. 
Delle  scuole  pare  che  per  adesso  basterebbero  tre;  una  per  li  mediocri  che  inten- 
dessero  il  maestro  in  latino ;  un'  altra  per  li  piii  provetti  dove  si  leggesse  rettorica 
e  libri  maggiori;  e  la  terza  dove  si  leggesse  il  greco  e  1'  ebreo.  .  .  Per  li  minimi  pcr 
adesso  non  pare  che  si  diano  maestri ,  ne  classe"  (Tota  institutio  primum  edita  est 
in  ,Cartas  de  San  Ignacio"  VI,  455—464.  137—155). 


()13  202.    Canisius  S.  Ignatio. 

noi,  conie  anche  per  li  uditori  ^  Et  questi  Signori  et  Patroni  nostri 
avrebbeno  grande  dispiacere  vedendo  tanto  poca  gentc  venire  alla 
scliola,  se  attendessimo  solamente  alle  classi  piii  grandi.  Sua  Maesta 
non  ci  lia  dato ,  come  speravamo  ct  desideravamo ,  il  suo  aiuto  et 
favore  a  pubblicare  questa  scuola^;  ma  si  mostra  piii  contenta  che 
cominciamo  con  quanta  si  potra  modestia  et  humilta,  per  non  movere 
questi  cervelli  delhi  citta  et  Universita  Praghense,  la  quale  ogni  di 
piii  procede  per  via  delli  heretici''^, 

Credo  che  V.  R.  sapra  per  altre  lettere  delli  nostri,  sicome  alla 
domenica ,  otto  di  sono  * ,  quando  io  celebrava  nell'  altare  maggiore, 
mi  salutarono  con  una  pietra  ^  gittata  per  la  finestra.  Et  dopo  nella 
festa  deir  Ascensione  ^ ,  stando  il  P.  Cornelio  '^  alla  messa  dopo  la 
consecrazione ,  venne  un  Boemo  a  lui,  parlandogli  con  parole  male, 
et  reprehendendolo  quasi  per  la  sua  idolatria,  et  al  fine  levo  la  mano 


necessarios  ^  Dominis  autem  his  ac  patronis  nostris  valde  displiceret,  si  tam  paucos 
scholara  frequentantes  viderent;  venirent  autem  valde  pauci,  si  solis  superioribus 
classibus  operam  navaremus.  Regis  auxilium  et  favorem  exspectabamus  et  exopta- 
bamus  ad  scholam  hanc  Bohemis  promulgandam  et  indicendam;  at  spes  nos  fefellit  - ; 
praeoptat  enim  rex ,  ut  nos  quam  maxima  cum  modestia  et  demissione  incipiamus, 
ne  civium  istorum  atque  academiae  pragensis  irani  concitcmus;  quae  in  dies  magis 
in  via  haereticorum  amplius  progreditur  ^. 

Puto  nostros  reverentiae  vestrae  iam  scripsisse,  me  octo  abhinc  dies,  dominica 
die  *  in  altari  summo  missae  sacrificium  offerentem ,  lapide  ^  salutatmn  esse  per 
fenestram  iacto.  Postea,  die  festo  ascensionis  domini  ^,  ad  P.  Cornelium  "  sacrum 
facientem,  consecratione  peracta  Bohemus  quidam  accessit,  contumelias  in  eum  dixit, 
obiurgavit,   tamquam  idololatriam  perpetrantem ,   manura  denique  sustulit,   ut   eum 

"  heresici  apogr. 


1  Multos  quidem  libros,  etiara  hebraicos,  Socii  pragenses  Roraae  collegerant; 
sed  Ignatius  volebat  eos,  Dei  providentiae  confidentes,  solum  libellum  „De  iraitatione 
Christi"  secum  asportare.     Quae  copiosius  enarrantur  a  Sclimidl  I.  c.  I,  87. 

^  Epistula  latina:  „Ma.  sua  ut  exspectabamus  fore,  nondum  publicas  scholas 
nobis  aperuit."  Quod  Biess  (I.  c.  p.  139)  vertit :  „Wie  wir  voraussahen,  liat  Seine 
Majestiit  uns  noch  keine  offentlichen  Schulen  iibergeben." 

^  Attaraen  Scribonius  praepositus  et  capitulura  raetropolitanae  ecclesiae  pra- 
gensis  4.  lulii  1556  omnibus  contionatoribus  urbis  pragensis  mandarunt,  ut  proxiraa 
die  dominica  e  suggestu  ludura  Societatis  8.  lulii  aperienduni  fidelibus  indicerent  et 
commendarent.  Mandatum  hoc  primum  in  lucem  emissum  est  a  Pachtler  I.  c.  I, 
150;  exstat  etiara  in  „Cartas  de  San  Ignacio"  VI,  642 — 643.  Orlandinus,  Cruge- 
rius,  Schmidl  ludum  7.  lulii  apertum  esse  scribunt. 

•*  10.  Maii.  '  Epistula  latina:  ^praegrandi  lapide". 

*  14.  Maii.    Epistula  latina :   „pridie  Ascensionis  Domini". 

■^  De  P.  Cornelio  Brogelmanno  v.  supra  p.  272  ',  et  instructionem  peculiarera, 
quam  S.  Ignatius  Pragam  profccturo  dedit,  in  ^Cartas"  VI,  4G2 — 463.  153.  Ei  offi- 
cium  „ministri  et  confessarii  domus"  Pragae  obtigisse  refert  P.  Georgius  Variis 
(Ware)  S.  J.  (Anglus,  ex  dioecesi  roffensi  ortus ,  f  Pragae  anno  1582;  De  Backer 
I.  c.  III,  1487)  in  *  ^Historia  fundationis  Collegii  Pragensis",  cuius  unum  tantum 
superest  folium,  in  bibliotheca  universitatis  pragensis,  Cod.  „1.  Al". 


17.  Maii  1556.  619 

per  dargli  uii  piigno ,  et  a  batterlo ,  dicendo  in  lingua  Boema ,  Non 
mihi  respondes?  Et  Iddio  pur  diede  la  sua  grazia:  clie  il  nostro 
Gasparo  servendo  alla  messa  ^  et  un  altro  vecchio  ritirassero  quell' 
uomo  dair  altare  et  il  menassero  raurmorando  di  fuori  senza  aver 
procaduto  a  cosa  alcuna  di  male.  Donde  V.  R.  puo  intendere  la  dis- 
posizione  della  gente,  massime  essendo  tra  questi  Boemi  tanti  Piccardi, 
Anabattisti,  Giudei,  Zuingliani,  Hussiti  et  altre  sette.  Pur  hauemo 
concluso  di  cominciar  ad  aprire  la  schola  circa  1'  ottava  della  SS.  Tri- 
nita  2,  et  ^  faranno  li  suoi  principii  ^  li  RR.  dottori  Enrico  ^  et  TiHa  ^ 
insieme  col  Retore  seu  Rethorico  '^ ,    li  quali   facendo  le  loro   orazioni 

pugno  caederet  ac  percuteret,  bohemice  dicens:  Non  mihi  respondes?  Sed  Deus 
nobis  adfuit;  Gaspar  noster,  sacerdotis  minister  ^,  et  senex  quidam  hominem  ab 
altari  abstraxerunt  et  mui-murantem  eduxerunt,  priusquam  mali  quicquam  executus 
esset.  Ex  his  rebus  R.  V.  cognoscere  potest,  quam  male  Bohemi  hi  affecti  sint, 
inter  quos  permulti  sunt  Picarditae ,  Anabaptistae ,  Tudaei ,  Zwingliani ,  Hussitae, 
aliorum  haereticorum  sectatores.  Attamen  scholam  nostram  circiter  octavam  sanc- 
tissimae  Trinitatis  -  primum  aperire  decrevimus  ^ ;  ^principia",  quae  vocant  *,  sua 
reverendi  doctores  Henricus  °  et  Tilia  ®   simul  cum  rhetore  sive  rhetorico  "    facient ; 


'  Hic  „Casparus  Conger"  a  S.  Ignatio  vocatur  in  litteris  commendaticiis 
25.  lanuarii  1556  datis,  quarum  apographum,  XVH.' vel  XVni.  saeculo  scriptum, 
exstat  Viennae  in  archivo  aulae  caesareae:  Oesterr.  Akten,  geistl.  Archiv,  lesuitica 
418;  cf.  „Cartas*  VI,  446.  Variis  scribit  (1.  c.)  ,Casparum  Kongum  Labacensem 
Carniolum"   „in  postrema"  classe  collocatum  esse. 

-  Eo  anno  dies  festus  sanctissimae  Trinitatis  fuit  31.  Maii. 

^  Vide  supra  p.  618^.  ^Ordinem  lectionum"  cum  catalogo  librorum  explican- 
dorum  etc.  posuit  Pachtler  1.  c.  I,  150 — 152,  atque  inde  transcriptus  est  in  „Caiias" 
VI,  643-645. 

^  Id  est:  scholas  suas  sollemniore  disputatione  incipient ;  quae  etiam  ^inceptio" 
dicebatur. 

*  P.  Henricus  Blyssem  epistulam  ad  Romanos  et  Nicolai  Clenardi  gramma- 
ticam  hebraicam  expositurus  erat  {Ordo  lertioiudn  1.  c).  Is  anno  1526  Bonna 
ortus,  P.  Leonardo  Kesselio  auctore  a.  1552  Romam  in  collegium  germanicum  venit 
et  ex  eo  in  Societatem  transiit  („Henricus  Blissemius  Bonnensis"  :  *Catalogus  collegii 
germanici,  ad  a.  1552,  p.  8;  cf.  supra  p.  445 ^).  Pragae  catecheta  ecclesiae  metro- 
politanae  et  contionator  Ferdinandi  archiducis  fuit.  Collegio  pragensi  a.  1561 — 1570, 
graeciensi  1570—1575,  provinciae  austriacae  Societatis  1578 — 1586  praefuit;  obiit 
Graecii  24.  Aprilis  1586  (Card.  Steinhuber  I.  c.  I,  38.  Sommervogel  1.  c.  I,  1550 
ad  1551.  Fr.  Mart.  PeJzel ,  Boehmische,  maehrische  und  schlesische  Gelehrte  uud 
Schriftsteller  aus  dem  Orden  der  Jesuiten  [Prag  1786]  p.  1.  Georg.  Weis  S.  J., 
Gloria  Universitatis  Carolo-Ferdinandeae  Pragensis  [Pragae  1672]  p.  110 — 111. 
Alfr.  Hamij  S.  J.,  Galerie  illustree  de  la  Compagnie  de  Jesus  I  [Paris  1893],  n.  42). 

®  loannes  de  Tilia  (Tilianus,  van  der  Linden)  gelrus  (Romae  doctor  theologiae 
creatus,  mortuus  Laureti  a.  1559),  „porphyrianam  Isagogen  et  Logicam  Aristotelis" 
ac  „Grammaticam  Nicolai  Clenardi  graecam"  explicaturus  erat,  atque  etiam  aliquid 
„ex  Mathematicis",  „siquidem  librorum  et  auditorum  commoditas  ita  ferret"  {Ordo 
lectionum  I.  c.     Delplace,  L'^tablissement  etc.  p.  4*). 

'  ^Magister  Guilhelmus"  „Iibros  ad  Herennium",  Ciceronis  orationem  pro  Mi- 
lone,  „Horatium  de  arte  poetica  vel  simile  quiddam"  expositurus  erat.  In  ^ordine 
lectionum"  „Antverpianus",  in  litteris  autem  commendaticiis  „GeIdrensis"  vocatur. 
Sunt ,    qui  censeant  eum  esse  Guilielmum  illum  Brochaeum    (von    dem  Broch  ,    Bro- 


(j20  202.    Canisius  S.  Ignatio. 

mostreranno  bene,  come  spero,  clie  non  manca  niente  ex  parte  siia  per 
loggere  a  bastanza  nelle  loro  professioni.  Vero  e  che  sarebbero  piii 
aiutati  per  questo,  se  fussino  innanzi  introdotti  et  versati  in  leggere 
alcuna  cosa  pubblicamente.  Del  P.  Tilia  si  potra  haver  piii  dubbio, 
se  sara  sufficiente  a  portar  questo  peso  in  filosotia  et  matematica 
(perche  la  scolastica  non  pare  qui  niente  a  proposito)  massime  lamen- 
tandosi  egli  della  debilita  sua  nella  sanita  corporale,  et  hauendo  ancho 
11  consenso  del  medico  che  andasse  alli  bagni,  et  cosi  almanco  avrebbe 
da  perder  un  mese.  Del  resto  scrivera  difi:usamente  il  R.  P.  Rettore  ^. 
lo  raccomando  me  et  tutto  questo  Collegio  alle  sante  orazioni  della 
R.  P.  V.  Et  secondo  che  il  Re  m'  ha  dato  ordine ,  non  mi  partiro 
di  qua  insin  a  tanto  che  le  schole  sieno  in  ordine  et  le  stanze  fornite 
et  li  debiti  ridotti  a  qualche  buon  fine. 

Quanto  alla  fondazione  perpetua  di  questo  Collegio,  ci  rispose  il 
fedehssimo  padrone  nostro  Vececancellario  di  Sua  Maesta  ^ ,  che  sic- 
come  li  nostri  in  Vienna  a  poco  a  poco  sono  arrivati  alla  finale  riso- 
luzione  di  Sua  Maesta  per  hauer  una  lettera  della  perpetua  fundazione 


quos  orationibus  suis  probaturos  esse  spero,  ex  sua  quidem  parte  nil  deesse  ad  suum 
litterarum  genus  sat  bene  tradendum.  Facilius  certe  haec  praestare  possent,  si 
antea  ad  publicam  aliquam  scholam  habendam  instituti  et  exerciti  essent.  De  patre 
quidem  Tilia  magis  dubitari  potest,  an  onus  hoc  philosophiae  et  mathematices  tra- 
dendae  ferre  possit  (scholastica  enim  theologia  huic  loco  minime  convenire  videtur), 
praesertim  cum  queratur,  se  valetudine  imbecilliorem  esse;  atque  etiam  medico 
placuit  eum  ad  aquas  proficisci,  sicque  unius  minimum  mensis  iactura  ei  facienda 
esset.  Cetera  R.  P.  Rector  copiose  exponet '.  Ego  me  totumque  hoc  collegium 
sacris  reverendae  paternitatis  vestrae  precibus  commendo.  Regi  ut  morem  geram, 
hinc  non  discedam,  antequam  scholae  bene  constitutae  sint  et  cubicula  parata  atque 
aes  alienum  ad  bonum  aliquem  termiuum  reductuni. 

Quod  ad  stabilem  huius  collegii  constitutionem  attinot,  regis  vicecancellarius -, 
qui  patronus  noster  est  fidissimus,  sic  nobis  respondit:  Sicut  viennenses  fratres 
nostri  pedetentim  ad  diploma  regium  accipiendum  pervenissent,  quo  reditus  collegio 

chens)  vel  Limburgium  (quia  ex  oppido  Dolhain-Limbourg  vel  saltem  ex  ducatu 
limburgensi  ortus  erat) ,  qui,  anno  1551  Romae  in  Societatem  admissus,  „disputa- 
tiones  de  orationis  vi  ac  necessitate"  et  alia  nonnulla  conscripsit,  Moguntiae  theo- 
logiam  tradidit,  anno  1583  Treveris  decessit  {Delplace  1.  c.  p.  3*.  Carfas  VI,  133. 
Hommervogel  1.  c.  II,  194). 

*  Ursmarus  Goisson,  Bellomontio  (Beaumont,  regni  belgici  oppidum)  ortus, 
canonicus  thuniensis  (Thuin) ,  a.  1556 — 1558  collegii  pragensis  rector  fuit;  a.  1565 
seminarii  romani  ^superintendens"  constitutus  est;  a.  1567  dioecesim  beneventanani 
lustravit;  per  multos  etiam  annos  Romae  eorum,  qui  ad  sacros  ordines  promovendi 
essent,  tentaminibus  praeerat;  Lovanii  a.  1578  decessit  {Hammerschmid  1.  c.  p.  103. 
Card.  Sfeinlnibcr  1.  c.  I,  822.  j)ejpiace  1.  c.  p.  2*.  Franc.  Sacchinus  S.  J.,  Historiae 
Societatis  lesu  pars  tertia  [Romae  1649]  1.  1,  n.  52;  L  3,  n.  42.  43;  p.  20.  99—100, 
ct  pars  quarta  [Romae  1652)  1.  4,  n.  151,  p.  190).  Thunium  tunc  ad  agrum  leo- 
dienscm  pertinebat,  et  hinc  factum  esse  videtur,  ut  P.  Goisson  nonnumquam  „Leo- 
diensis"  dicoretur,  v.  g.  in  *  „Synopsi  cbronologica  Rectonim  Collegii  S.  J.  Pragae 
ad  S.  Clementem"  (1556—1709),  quae  Viennae  in  archivo  auhie  caesareae  exstat: 
Oesterr.  Akten,  geistl.  Sachen,  les.  422.  -  lacobus  lonas. 


17.  Maii  1556.  621 

circa  la  entrata,  che  cosi  anchora  qui  bisognaria  aspettare  un  poco. 
Et  certo  mi  par  che  sia  molto  per  adesso  hauer  impetrato  quelli  detti 
mille  et  quattrocento  daleri.  Benche  non  sappemo  anchora  quanto 
habbiamo  di  applicar  di  questa  summa  alla  sustentazione  delle  tre  o 
quattro  persone  ecclesiastiche ,  le  quali  secondo  1'  ordinazione  di  Sua 
Maesta  hanno  di  stare  in  quel  monasterio  Oibinense,  siccome  scrive- 
remo  dappoi  piii  diffusamente. 

Speriamo  che  il  dottor  Enrico  cominciera  a  predicar  in  tedesco 
alle  feste  di  Pentecosta  nella  nostra  chiesa  con  la  grazia  di  Cristo. 
Dimane  si  partira  di  qui  il  Serenissimo  Re  per  Vienna  et  alla  Dieta ; 
et  heri  mi  disse  che  ci  guardassimo  quanto  fusse  possibile  di  non  far 
troppe  spese,  essendo  tanta  carestia  delli  denari;  dandomi  anchora 
licentia  d'  andare  in  Ingolstadio  per  aiutar  quel  Collegio ,  quando  le 
cose  fussero  qui  bene  conciate.  Oggi  il  Magnifico  Vicecancellario  ha 
menato  con  seco  il  R.  P.  Dottor  Gaudano  ^  in  Vienna,  perche  Sua  R. 
qui  e  stata  tre  o  quattro  settimane,  et  ha  guadagnato  non  poco  di 
sanita  per  la  grazia  di  Cristo  nostro  Signore. 

Diro  una  cosa  del  detto  Vicecancellario,  accio  sia  piu  conosciuto 
et  honorato  questo  padrone  della  Compagnia,  il  quale  quasi  tutto  ha 
fatto  et  fa  circa  il  Collegio  di  Vienna  et  questo  di  Pragha  per  con- 
servar  et  difendere  li  nostri.  Vedendo  egli  gran  difficulta  et  dilazione 
in  espedire  le  cose  nostre  appresso  di  questi  Signori,  alli  quali  Sua 
Maesta  ci  ha  rimessi,  lui  ando  stesso  al  principale  et  dopo  anchora 
a  tutti   non   solamente   facendo   istanza  per  hauer  la  spedizione   pel 


perpetuus  constitueretur,  ita  hic  quoque  aliquantulum  exspectandum  fore.  Mihi  sane 
multum  modo  videmur  esse  assecuti ,  mille  et  quadringentis  taleris  illis  impetratis. 
Sed  nondum  cognovimus,  quantam  illius  pecuniae  partem  in  tres  quattuorve  homines 
ecclesiasticos  impendere  deberemus,  quos  rex  in  monasterio  illo  oibinensi  iubet  com- 
morari;  qua  de  re  postea  uberius  scribemus. 

Speramus,  doctorem  Henricum  festo  die  Pentecostes  primum  sermonem  ger- 
manicum  in  ecclesia  nostra  Deo  iuvante  habiturum  esse.  Cras  serenissimus  rex 
hinc  discedet,  Viennam  et  ad  comitia  profecturus ;  is  heri  mihi  dixit,  cavendum  esse 
nobis,  quantum  fieri  posset,  a  nimia  pecuniae  impensa  facienda,  in  tantis  pecuniae 
angustiis;  qui  etiam  mihi  concessit,  ut  rebus  huius  collegii  bene  dispositis  Ingol- 
stadium  proficiscerer  ad  coUegium  illud  adiuvandum.  Hodie  magnificus  vicecancel- 
larius  R.  P.  doctorem  Gaudanum  •  secum  Viennam  reduxit;  qui  pater  reverendus 
per  tres  quattuorve  hebdomades  hic  degit  ac  Christo  domino  nostro  iuvante  multum 
convaluit. 

Unum  addam  de  vicecancellario  illo,  quo  magis  patronus  hic  Societatis  nostrae 
cognoscatur  et  honoretur,  qui  quasi  cuncta  praestitit  ac  praestat,  quae  ad  fratres 
nostros  viennenses  et  pragenses  conservandos  et  defendendos  spectant.  Is  cum  res 
nostras  ab  iis,  ad  quos  rex  nos  remiserat,  aegre  et  admodum  lente  curari  videret, 
ipse  eum,  qui  principem  inter  eos  locum  tenet,  ac  postea  etiam  omnes  adiit,  nec 
solum  institit,   ut  negotium  collegii  nostri  conficeretur,    sed   et   aperte   iis   dixit  ac 


'  P.  Nicolaus  Goudanus   eo  tempore   theologiam   scholasticam    in   universitatt 
viennensi  tradebat  {Wuppler  1.  c.  p.  377). 


522  203.    S.  Ignatius  Canisio. 

iiostro  Collegio,  iiia  anchora  clicendo  chiaramente  et  altrove  poi  ripe- 
tendo,  che  volesse  piii  presto  lasciare  il  suo  officio,  la  Corte  et  il  Re 
niedesimo,  che  vedere  restar  li  nostri  senza  la  spedizione  circa  il  Col- 
legio.  Pensate  voi,  diceva,  che  Sua  Maestii  chiamo  qui  questi  Padri 
per  morire  della  fame?  et  con  altre  parole  anchora  li  diede  buoni 
ribbuffi,  niente  curandosi  che  li  heretici  et  altri  gli  vogliono  tanto  male 
etiam  per  noi  altri. 

V.  R.  mi  perdonera ,  s'  io  sono  stato  troppo  lungo.  Li  cattolici 
Signori  di  Boemia,  essendo  stati  in  questa  Boemica  Dieta,  si  mostrano 
affezionati  a  noi  altri,  et  spero  che  ci  manderanno  gente  per  la  schoL^. 
Non  altro,  se  non  che  V.  R.  ci  abbia  sempre  per  raccomandati.  Ex 
Collegio  Praghense  [slc]  apud  Sanct.  Clementem  xvij  Maii^  1556. 

Figliolo  indigniss.  Piedro  Canisio. 

t  Al  molto  Reverendo  Padre  mio  in  Christo  il  Padre  Maestro 
Ignatio  de  Loyola  preposito  generale  della  Compagnia  de  Giesu.   Roma. 

Epistulae  archetypae  manu  eiusdem  temporis  adnotatum  est:  ^Receuuta  alli 
21  di  Giugno." 

postea  alibi  repetiit,  malle  se  officio  se  abdicare  et  ab  aula  et  rege  ipso  discedere, 
quam  collegii  nostri  res  infectas  videre.  An  existimatis ,  aiebat ,  patres  hos  a  rege 
huc  evocatos  esse,  ut  fame  perirent?  Aliis  quoque  verbis  eos  probe  obiurgavit. 
nihil  moratus,  haereticos  et  alios  sibi  etiam  propter  nos  esse  infensissimos. 

R.  V.  mihi  ignoscet,  si  prolixior  fuerim.  Bohemiae  nobiles  catholici,  qui  com- 
itiis  his  Bohemicis  interfuerunt,  erga  nos  bene  aflfectos  se  exhibent ;  spero ,  pueros. 
qui  schoiam  nostram  frequentent,  ab  iis  missum  iri.  Aliud  non  habeo ,  nisi  quod 
R.  V.  rogo,  ut  nos  semper  sibi  habeat  commendatos.  Ex  collegio  pragensi  apud 
S.  Clementem  XVII  Maii  i  1556. 

Filius  indignissimus  Petrus  Canisius. 

t  Admodum  reverendo  in  Christo  patri  meo,  patri  magistro  Ignatio  de  Loyola, 
praeposito  genorali  Societatis  lesu.     Romae. 

203. 

SAXCTUS  IC^XATIUS 

CANISIO. 

Roma  7.  Iniiii  1556. 

Ex  ^Cartas  de  San  Ignacio"  YI,   492—493;    editores  usi  sunt  exemplo ,  quod 
antea  in  archivo  Societatis  lesu  romano  asservabatur ;  cf  1.  c.  p.  281,  adnot.  1. 
Epistulam  eandem  edidit  liiess  1.  c.  p.  166  ex  exemplo  Monachii  invento. 
Canisinm  2)rimmn liraepositum lyvovincialeni i^er  superioreni  Germaniam  constituif. 

Ihesus. 
Ignatius  de  LoyoL^,  Societatis  Jesu  Praepositus  Generalis,  Dilecto 
in  Christo  Fratri,  Doctori  Petro  Canisio,  Sacerdoti  ejusdem  Socictatis, 
Salutem  in  Domino  sempiternam. 

'  Epist.  lat. :  JII  Maii"  ;  quod  falsum  csse  ex  epistula  ipsa  j^atefit. 


7.  Iimii  1556.  623 

Quum  crescente  in  dies  numero  eorum  qui  nostrum  Institutum 
sequuntur  et  Collegiorum  quae  variis  in  locis"  Societati  nostrae  fide- 
lium  erigit  devotio,  crescat  etiam  rebus  multis  providendi  [et  con- 
sequenter  administrationis  onera  dividendi]''  necessitas;  visum  est  in 
Domino  expedire,  ut  iis  qui  sub  nostrae  Societatis  obedientia  in  regno 
Bohemiae,  in  archiducatu  Austriae,  in  ducatu  Bavariae,  et  in  universa 
superiori  Germania  sunt  et  pro  tempore  erunt,  Praepositum  Provin- 
cialem,  qui  seorsim  eis  praesit,  constituamus.  Quum  igitur  de  tua 
probitate,  doctrina  et  prudentia,  quae  est  in  Christo  Jesu,  plurimum 
confidamus,  Te  Praepositum '  supradictarum  regionum  cum  omni  ea 
auctoritate  quam  nobis  Apostolica  Sedes  et  Constitutiones  nostrae  con- 
cedunt,  instituimus;  rogamusque  Deum  Altissimum,  ut  ad  hoc  munus 
utiliter  ad  animarum  auxilium  et  ipsius  honorem  obeundum  gratiam 
suam  uberem  dignetur  praestare. 

Datum  Romae  in  aedibus  Societatis  Jesu,  VII  Idus  Junii  MDLVI  ^ 

L.  t  S.  Ignatius. 

His  S.  Ignatii  litteris  in  Societate  lesu  constituta  est  „provincia  Germaniae 
superioris",  quae,  separatis  postea  ab  ea  provinciis  Austriae,  Bohemiae,  Rheni  supe- 
rioris,  Bavariae,  usque  ad  suppressionem  Societatis  anno  1773  factam  perstitit  et 
nostro  saeculo  in  „provincia  Germaniae"  aliqua  ratione  revixit.  Integram  seriem 
praepositorum  provincialium  Germaniae  superioris  edidit  PaclttJer  1.  c.  I,  XV — XVI. 

Canisius  S.  Ignatio  rescripsisse  videtur  Praga  sub  medium  mensem  lulium 
a.  1556. 

Falsa  prorsus  sunt .  quae  Gothein  scribit  de  Canisio  ab  Ignatio ,  ubi  primum 
liic  praepositorum  provincialium  officium  instituerit,  totius  Germaniae  provinciali 
constituto  2.  Ignatius  primum  in  Societate  praepositum  provincialem  iam  creavit 
anno  1546  *,  quo  Canisius  vix  noviciatu  egressus  erat,  neque  umquam  ante  saeculum 
XIX.  tota  Germania  unica  Societatis  provincia  comprehendebatur.  Ignatius,  cum 
initio  Socios  germanos  ipse  i-exisset,  anno  1556  simul  provincias  Germaniae  supe- 
rioris  et  Germaniae  inferioris  constituit  iisque  Patres  Canisium  et  Bernardum  Oli- 
verium  praeesse  voluit  *.  Si  quis  vel  obiter  legerit  litteras  Ignatii  supra  positas, 
plane  intelleget  Canisium  anno  demum  1556  primum  ornatum  esse  praepositi  pro- 
vincialis  potestate  eaque  in  sola  superiori  Germania  fungi  iussuni. 


"  variis  locis  Riess. 

^  Haec  ex  Riess  suppleta  sunt;  in  „Cartas"  enim  solo  librarii  vel  typographi 
vitio  omissa  esse  videntitr,  cmn  versio  hispanica  ibidem  p.  281 — 282  posita  habeat : 
y  consiguientemente  de  repartir  las  cargas  del  gobierno. 

•=  te  in  Praepositum  Riess. 


1  Vifus  Ludovicus  a  Seckendorf  asserit  Ignatium  anuo  1541  provinciam  „Ger- 
maniae"  constituisse  eique  Petrum  Canisium  praefecisse  (Commentarius  historicus 
et  apologeticus  de  Lutheranismo  [ed.  2.,  Lipsiae  1694]  I.  3,  p.  324).  Seckendorfium 
sequitur  Ranpach  I.  c.  p.  43.  Sed  anno  1541  Canisius  Societatem  lesu  ne  ingressus 
quidem  erat. 

-  Ignatius  p.  760.  »  Cartas  de  San  Ignacio  I,  397—398. 

*  Cartas  de  San  lynocio  VI,  488.  492—493.  Manarcus  I.  c.  p.  38—39.  Orlan- 
dinus  1.  c.  I.   16,  n.  2. 


624     204.  S.  Ignatius  Can.  7.-9.  lunii  1556.   205.  Can.  S.  Ignatio.  11.  lunii  1556. 

d04. 
SAXCTUS IGNATIUS 

CANISIO. 

Roma  7.-9.  luuii  1556. 

Ex  epistula  S.  Ignatii  archetypa,  quae  est  in  cod.  monac.  ^Scriptt.  coll. 
Ingolst."  f.  11. 

Ignatii  epistula  est  etiam  apud  Eaderwn,  Can.  p.  76—79;  Agncolam  1.  c.  I, 
D.  2,  n.  26;  Menchacam  1.  c.  p.  557 — 559;  Lipowsky  1.  c.  p.  65 — 67;  in  ^Cartas  de 
San  Ignacio"  VI,  495—496.  290—292. 

Jiihet  Canisium  Inyohfadium  2)roficisci. 

S.  Ignatius  Alherto  V.  Barariae  duci  Roma  9.  lunil  1556:  Se,  uhi  ducis 
litteras  acceperit,  effecisse,  ut  Socii,  jMntificis  henedictione  accepta,  in  Bavariam 
2)roficlscerentur.  „Quod  D.  Canisius  initijs  CoUegij  Ingolstadiensls  Intersit,  bona 
cum  uenia  Sereniss.  Regis  Romanorum,  pergratum  nohis  fuit,  et  eidem  iam 
scripsi,  ut  primo  quoque  tempore  Ingolstadium  se  conferat,  et  ut  solicitius^,  de 
ijs  cogitet,  quae  ad  promouendum  nouum  collegium  ptertinent^.  Praepositum 
Prouincialem  nostrae  societatis  in  Germania  superiori,  Boemia,  et  Austria,  eum 
cotistituo."  ' 

Haec  ostendunt  Ignatium  Canisio  cum  diplomate  (litteris  ^patentibus") ,  quo 
eum  praepositum  provincialem  creavit  (supra  p.  623),  alteram  quoque  epistulam 
misisse.     Quam  reperire  non  potui. 

205. 

CANISIUS 

SAXCTO  ig:^atio. 

Praga  11.  luiiii  1556. 

Ex  apographo,  circiter  annum  1865  a  Boero  ex  archetypo  descripto,  quod 
postea  cum  eodem  collatam  est.  Archetypum,  quod  Canisius  solum  subscripsit,  est 
in  cod.  „Epistt.  B.  Petri  Canisii  1."  p.  209. 

*  solicitus  Bad. 

^  Ita  archetypmn.  Raderus,  Agricola,  Mederer,  Menchaca,  Lipowsky,  „Cartas" 
comma  hic  piosuerunt. 


'  Ignatius  duci  haec  quoque  scribit:  ^Bonus  ualde  odor  ex  hac  profectione,  in 
ahna  Vrbe  sparsus  est,  ut  referet  Magnificus  D.  Henricus  Sweijcker  Secretarius  V.  C. 
cui  paulo  latius  ea  dc  re  scribo."  In  litteris  autem  illis  ad  Schweickerum  8.  lunii 
datis  (in  cod.  „Antiqu.  Ingolst."  f.  5''— 6";  etiam  apud  Badernm  1.  c.  p.  80—83, 
in  „Cartas"  VI,  493—494  etc.)  Ignatius  scribit:  „Inter  alias  causas,  cur  properaui- 
mus  Collegium  Ingolstadium  mittere,  ante  feruorem  aestatis,  illa  etiam  fuit,  ut  sinister 
quidam  rumor,  qui  post  Augustanam  Diaetam  in  urbe  coepit  increbrescere,  ac  suspi- 
tiones  non  uulgarium  hominum,  contrario  ueritatis  experimento  statim  sopirentur" 
(cf.  supra  p.  609).  Polancus  quoque  eodem  die  ad  SchAveickerum  epistulam  dedit 
italicam,  quae  nondum  edita  est;  eius  apographum  est  in  cod.  ^Antiiiu.  Tn- 
golst."  f.  fl'. 


205.    Canisius  S.  Ignatio.    11.  lunii  1556.  (325 

Se  ctini  frihus  regU  commissariis  mouasfcriiim  oyhinense  adiisse,  i/irentarium 
fecisse,  praefecfum  a  mitnere  amovisse.  Ziftariensibns  acl  (lecenniiim  adminisfrationem 
monasferii  tradifam  esse.  Qiiid  collegio  pragensi  ex  eo  ohveniat.  Qitid  a  collegio 
prapstanditm  sit  ad  citltum  divinum  conservandum  etc.  Ferdinandum  supremum  mo- 
nasterii  dominium  sihi  excepisse.  Zittavienses  et  eiusdem  regionis  nobiles  fere  Luthe- 
ranos,  sacerdotes  paucissimos  esse.  Duos  sacerdotes  officio  a  se  privatos  esse.  Pragae 
nohiUitm  puerorum  contuhernium  a  Sociis  insfituendum  atqtie  etiam  Utraquistas  in 
illud  recipiendos  esse.  Ingolstadiuni  honos  ah  Ignatio  pliilosoplios  mitti  oporfere.  Se 
solcc  oboedienfia  ah  uno  loco  ad  alferum  fransferri  vellc,  Ausfriacis  invisum  esse. 

Ihesus.     Maria 

Molto  Reverendo  in  Christo  Padre  mio. 

Pax  Christi. 

Essendo  io  oggi  tornato  di  quello  monasterio  di  Oibino  Ordinis 
Celestinorum,  il  quale  per  volonta  di  Sua  Maesta  ora  sta  incorporato 
a  questo  Collegio,  salvo  che  bisogna  con  le  spese  nostre  nutrire  in 
quello  luogo  quattordici  o  sedici  persone  id  est  due  o  tre  preti  con 
tutta  la  famiglia  necessaria  a  conservare  quel  monastero  et  ca- 
stello  convicino,  non  posso  far  manco  se  non  esplicare  tutto  quell 
che  m'  occorre  circa  questo  monasterio ,  pel  cui  rispetto  Sua  Maesta 
primieramente  si  muove  a  fondar  et  dotare  questo  Collegio  nostro 
Praghense. 

Sappia  dunque  la  V.  Pi.  che  tre  grandi  Signori  della  Corte  sono 
stati  deputati  da  parte  [di]  Sua  Maesta  per  andare  meco  a  quel  detto 
monasterio  con  una  certa  informazione,  o  per  dir  meglio  istruzione  a 
disporre  delli  beni  et  entrate  del  detto  monasterio,  accio  di  quelli 
fosse  piu  servito  il  nostro  Collegio.  Onde  e  stato  ordinato,  che  un 
capitanio  o  governatore,  il  quale  insin'  a  qui  ex  parte  di  Sua  Maesta 
ha  avuto  il  reggimento  sopra  tutto  il  monasterio  desolato,  ora  fosse 
per  mezzo  delli  detti  tre  commissarii  et  signori  di  quell'  offizio  privato 


Iesu.s.     Maria. 

Admodum  reverende  in  Cliristo  pater. 

Pax  Christi. 

Hodie  ex  monasterio  illo  oibinensi,  ordinis  Coelestinorum ,  redii ,  quod  regis 
iussu  collegio  huic  nunc  attributum  est,  ita  tamen,  ut  nostris  sumptibus  loco  illo 
quattuordecim  vel  sedecim  homines  alere  debeamus,  id  est  duos  tresve  sacerdotes 
cum  omni  familia,  quae  ad  monasterium  illud  et  castellum  vicinum  conservanda 
erit  necessaria.  Facerc  igitur  non  possum ,  quin  omnia  exponam ,  quae  ad  mona- 
sterium  illud  spectant ;  cuius  intuitu  potissimum  rex  pragense  hoc  collegium  nostrum 
condere  et  dotare  in  animum  inducit. 

Sciat  itaque  R.  Y.,  tribus  aulae  proceribus  a  rege  commissum  esse,  ut  mecum 
monasterium  illud  adirent  cum  informatione  quadam  vel,  ut  melius  scribam,  cum 
litteris,  quibus  de  bonis  ac  reditu  monasterii  ea  constituere  iubebantur,  quae  collegio 
nostro  quam  commodissima  forent.  Decretum  igitur  est,  ut  centurio  quidam  sive 
praefectus,  qui  usque  ad  illud  tempus  regis  nomine  toti  illi  monasterio  deserto 
praefuerat,  modo  per  tres  commissarios  et  proceres  illos  a  munere  suo  et  praefcctura 

Braiinsbei-ger,  Canisii  Epistnlac  et  Acta.    I.  40 


626  205.    Canisius  S.  Ignatio. 

ot  supertendenzia  sua  *.  Item ,  che  in  loco  suo  fossino  subrogati  li 
signori  et  senatorii  della  citta  vicina,  la  quale  si  cliiama  Zittavia, 
accio  costoro  infin  a  diec'  anni  pigliassino  1'  amministrazione  delli  beni 
et  entrate  del  monasterio''.  La  causa  di  questa  translazione  e,  che 
Sua  Maesta  avendo  informazione  circa  il  mal  governo  del  detto  capi- 
tanio,  et  vedendo  che  per  via  degli  altri  signori  Zittaviensi  li  predetti 
beni  sarieno  governati  et  administrati  piii  fedehuente  che  dagli  altri 
gentiluomini ,  et  movendosi  anchora  per  quella  grande  offerta  della 
summa  mille  et  quattrocento  daleri,  la  quale  non  si  potria  cosi  hauer 
d'  altri,  finalmcnte  si  risolse  etiam  secondo  li  nostri  prieghi,  che  quelli 
Zittaviensi  avessero  1'  assicuramento  quanto  alli  dieci  anni  prossimi 
di  poter  godere  di  quello  monasterio  con  queste  condizione.  Prima, 
che  ogni  anno  sieno  obbhgati  pagar  in  mano  del  Rettore  del  nostro 
CoUegio  quella  somma  di  mille  et  quattrocento  daleri,  numerando  la 
mezza  parte  di  sei  mesi  in  sei  mesi.  Seconda  condizione  e,  che  hab- 
bino  di  resarcire  et  conservar  li  tetti  di  tutto  il  monasterio  di  Oibin. 
Item,  che  due  volte  nell' anno  con  le  loro  spese  condurranno  alcuni 
de'  nostri  a  quello  monasterio  per  visitarlo ,  lasciando  a  noi  altri  la 
superintendenzia  et  ogni  podesta  in  spiritualibus ,  massime  circa  le 
persone  ecclesiastiche ,  le  quali  secondo  la  nova  ordinazione  di  Sua 
Maesta  haueran  di  stare  quivi.  La  terza  e,  che  per  la  sustentazione 
delle  dette  persone  ecclesiastiche  con  le  loro  famiglie  id  est,  per  in- 
tertenere  quatuordici  o  sedici  persone  saranno  reservate  certe  entrate 
et  case  pili  vicine  al  monasterio.  Accio  habbino  la  sufficienzia  di 
legni,  di  pane,  latte  ecc. 

amoveretur  ^  Decretum  est  etiam ,  ut  in  eius  locum  substituerentur  civitatis  vi- 
cinae,  quae  Zittavia  vocatur,  domini  et  senatores;  qui  monasterii  bona  ac  vecti- 
galia  per  decem  annos  administranda  susciperent -.  Haec  autem  administratio  ideo 
in  Zittavienses  translata  est,  quod  rex  centurionem  illum  male  praefuisse  cognoverat 
simulque  intellegebat ,  bona  illa  per  Zittavienses  illos  fidelius  curatum  et  admini- 
stratum  iri  quam  per  alios  viros  nobiles ;  movebatur  etiam  rex  mille  quadringentis 
taleris,  quos  singulis  annis  se  soluturos  Zittavienses  pollicebantur ;  tanta  enim  pecunia 
ab  aliis  accipi  non  poterit;  tandem  nostro  quoque  rogatu  rex  Zittaviensibus  illis  de 
monasterii  usu  fructuque  ad  decem  proximos  annos  cavere  deliberavit  his  condicio- 
nibus :  Prima  est,  ut  singulis  annis  in  manus  rectoris  collegii  nostri  mille  quadringentos 
taleros  illos  solvere  debeant ,  dimidiam  partem  sexto  quoque  mense  solventes.  Se- 
cunda  est ,  ut  totius  monasterii  oibinensis  tecta  resarcire  et  conservare  debeant, 
atque  ut  bis  singulis  annis  aliquos  ex  nostris  ad  monasterium  illud  inspiciendum 
suis  impensis  advehant,  et  ut  rerum  sacrarum  supremam  curam  potestatemque  om- 
nem  nos  exerceamus,  inprimis  in  homines  ecclesiasticos  ex  recente  regis  mandato 
ibi  moraturos.  Tertia  condicio  haec  est,  ut  ecclesiasticis  illis  eorumque  servis  alendis 
•sive  quattuordecim  sedecimve  hominibus  sustentandis  vectigalia  quaedam  et  domus 
monasterio  viciniores  reserventur,  ne  ligna,  panes,  lac,  cetera  eis  desint. 

•  Inde  ab  anno  1551  lacobus  de  Haag  in  monte  Oybin  ^capitaneus"  arcis  sive 
castelli  regii  et  administrator  bonorum  monasterii  erat.  De  quo  Pescheck  1.  c.  p.  81 
ad  82,  ot  Alfr.  Mosrhhan,  OybinChronik  (Bohmisch-Leipa  1885)  p.  251-256. 

■  Litterae   oppigncrationis    vel    elocationis   illius   iam    mense  Aprili    (die    festo 


11.  lunii  1556.  627 

Ora  con  queste  condizioiii  hanno  accettato  li  detti  Signori  Zitta- 
viensi  il  governo  di  questo  monasterio  per  dieci  anni.  Et  in  questo 
pensa  Sua  Maesta  di  haver  fatto  gran  favore  et  grazia  a  noi,  poiche 
non  siamo  obbligati  alla  administrazione  delli  beni  temporali  in  quello 
loco;  perche  sarebbe  un  assunto  insupportabile  a  questi  tempi  et  in 
queste  bande.  Item  anchora  che  noi  fossimo  immediati  amministratori 
di  tutte  r  entrate,  tamen  Sua  Maesta  vuole  il  dominio  et  giudicio 
supremo  essere  reservato  alli  Re  di  Boemia  secondo  la  prima  fonda- 
tione  di  Carlo  iiij  Imperat. :  et  cosi  anchora  fa  exceptione  circa 
questo  caso  nella  lettera  di  nuovo  fatta  et  data  alli  Zittaviensi  sopra 
il  predetto  contratto  di  mille  et  quattrocento  daleri. 

Pur  accio  V.  R.  non  si  meravigli  del  termino  di  dieci  anni  fra 
li  quali  dura  questo  contratto,  Sua  Maesta  vuole  esparmentare  come 
questi  Zittaviensi  saranno  fedeli  a  dispensar  li  beni  sopradetti,  di  modo 
che  non  facendo  loro  circa  la  indennita  del  monasterio  il  debito  officio, 
possino  essere  privi  della  lora  [s/c]  amministrazione.  Et  per  salvar  tutto 
il  monasterio  in  suo  buon  essere,  molto  ci"  hanno  sforzato  li  sopra- 
detti  tre  commessari  con  meco  in  questa  peregrinazione,  distinguendo 
li  termini  delle  possessioni  et  facendo  inventare  di  tutto  quello  che 
si  a  [sic]  potuto  trovare  de  vilhs,  de  bestiis,  de  piscinis,  de  silvis,  de 
supellectile  etc.  Et  questa  diligenzia  in  scrivere  et  notare  tutte  le 
cose  et  comandare  poi  la  procurazione  a  quelli  Signori  Zittaviensi, 
per  se  ci  ha  tolto  quattordici  di.  Sia  lodato  Iddio  il  quale  ha  dato 
tanta  pazienza  et  buona  volonta  di  eseguire  tutto  in  particolare  et 
di   andare   a   piedi    per   tanti   luoghi   aspri   et    selvatici    et    montosi. 

lam  hisce  condicioiiibus  domini  illi  zittavienses  monasterium  hoc  per  decem 
annos  administrandum  susceperunt.  Qua  re  magnum  rex  censet  se  nobis  prae- 
.stitisse  favorem  et  gratiam ,  ab  onere  bonorum  illorum  eo  loco  administrandorum 
liberatis ;  quod  his  temporibus  et  in  his  regionibus  intolerabile  esset.  Atque  etiamsi 
nos  ipsi  vectigalia  omnia  administraremus ,  tamen  rex  supremum  dominium  et  iudi- 
cium  penes  Bohemiae  reges  esse  vult,  id  quod  etiam  Carohis  IV.  imperator  in  ipsa 
jirima  monasterii  constitutioue  decreverit,  ideoque  haec  etiam  in  litteris  excepit, 
quae  nuper  de  mille  quadringentis  taleris  factae  et  Zittaviensibus  traditae  sunt. 

Ne  miretur  R.  V.,  pactum  hoc  ad  decem  tantum  annos  factum  esse :  rex  diserte 
significavit,  velle  se  videre,  quam  fideles  Zittavienses  illi  in  bonis  illis  administrandis 
sc  praestarent,  eosque  ab  administratione  submoveri  posse,  si  monasterii  indemnitati 
haud  recte  consulerent.  Atque  ut  totum  monasterium  in  bono  statu  permaneret,  tres 
illi  commissarii  una  mecum  in  hoc  itinere  multum  laboraverunt ,  possessionis  fines 
terminantes  et  distinguentes,  atque  inventarium  conscribentes  omnium,  quae  inveniri 
poterant,  villarum,  iumentorum,  piscinarum,  silvarum,  supellectilis  etc.  Sic  singulas 
res  accurate  scribentes  et  notantes  earumque  curam  Zittaviensibus  illis  committentes 
quattuordecim  dies  consumpsimus.  Deo  grates  agantur,  quod  jiatientiam  bonamque 
voluntatem  tribuerit,    qua  singillatim  cuiicta  exsequi  et  phirima  loca  aspora .    mon- 


Ita  apogr.;  s\?  Cctcnim  cf.  snpra  p.  1H6' 


S.  Georgii)    1556    datae   sunt.     Praeter  1400   illos   taleros  Zittavienses   etiam    alias 
quasdam  pecunias  Ferdinando  suppeditare  debuerunt  [Moschkau  1.  c.  p.  256). 

40* 


G28  205.    Canisius  S.  Ignatio. 

Conciosia  cosa  clie  questo  monasterio,  il  quale  anclie  e  detto  Mons 
Paracleti,  sia  sojDra  una  altissima  montagna  et  in  mezzo  delli  monti 
et  selve,  talmente  che  non  si  podria  quasi  desiderar  megliore  luogo 
per  far  una  vita  eremitica  et  penitenziale ,  massime  nell'  invernata, 
quando  il  freddo  li  e  grandissimo  et  tutto  il  luogo  orribilis.simo  et 
quasi  inacessibile. 

Or  diro  breve  le  difficulta ,  le  quali  si  ci  rappresentano  circa  la 
predetta  commissione  et  traslazione  fatta  ex  parte  di  Sua  Maesta. 
II  primo  gravame  mi  par  esser,  che  habbiamo  de  pigliar  la  somma 
dei  denari  da  quelli  Signori  Zittaviensi,  li  quali  forse  per  venti  anni 
sono  stati  in  communione  et  partecipazione  con  li  Luterani  in  dottrina 
et  in  Sacramentis.  Ma  io  m'  ho  curato  manco  di  questo ,  vedendo 
dair  altra  banda,  che  loro  sieno  piu  tolIerabiH  degh  altri  gentiluomini, 
alli  quaU  avrebbe  potuto  venire  et  accadere  quella  amministrazione, 
massime  essendo  tutti  in  queste  bande  Luterani  et  mancando  ogni  di 
piii  et  piii  quelH  pochi ,  li  quaH  vogHono  col  nome  solamente  essere 
chiamati  cattoHci.     Iddio  ci  dia  sempre  la  grazia  deHa  Santa  Chiesa. 

II  secondo  gravame  e,  che  Sua  Maesta  richiede  da  questo  Col- 
legio ,  che  vogHamo  essere  visitatori  delle  persone  ecclesiastiche ,  le 
quaH  staranno  nel  monisterio,  et  che  in  caso  che  non  si  trovassero 
due  0  tre  preiti  \sic]  seculari  cattoHci  et  honesti  per  intertenere  il  culto 
divino  in  quel  luogo,  ch'  allora  alcuno  o  alcuni  di  noi  altri  auesse 
d'  andare  di  questo  CoHegio  per  stare  li.  lo  sopra  cio  repHcai  chia- 
ramente  innanzi  Sua  Maesta  dicendo,  che  questa  obbHgazione  sia  pre- 
giudiziale  alla  Sua  Maesta  et  all'  Instituto  nostro  per  rispetto ,  clie  le 
persone  di  questo  CoHegio,   anchora  che  fossino  piii,  non  potrebbono 


tuosa ,  silvosa  pedibus  peragrare  possemus.  Hoc  enim  monasterium ,  quod  etiam 
mons  Paracleti  dicitur,  in  altissimo  monte  atque  mediis  in  montibus  et  silvis  situm 
est,  ac  locus  vix  desiderari  potest,  qui  vitae  solitariae  et  piaculari  aptior  sit,  in- 
primis  hieme ,  cum  frigus  ibi  maximum  est  totusque  locus  maxime  horribilis  et 
aditu  quasi  carens. 

Nunc  difficultates  breviter  proponam ,  quae  commissioni  illi  ac  translationi  a 
regi  factae  obici  posse  videntur.  Primum  impedimentum  mihi  videtur  esse  in  eo, 
quod  pecuniam  a  dominis  istis  zittaviensibus  accipere  debeamus,  qui  per  viginti 
fere  annos  doctrinae  et  sacramentorum  lutheranorum  socii  et  participes  fuerunt. 
Attamen  hanc  ego  rem  minus  curavi,  quod  ex  altera  parte  viderem,  eos  magis  tole- 
rabilos  esse ,  quam  nobiles  illos ,  quibus  liacc  administratio  obvenire  poterat ,  prae- 
sertim  cum  in  his  terris  omnes  lutherani  essent  et  magis  magisque  in  dies  paucorum 
illorum  numerus  minueretur,  qui  vel  solo  catholicorum  nomine  appellari  vellent.  Deus 
gratiam  nobis  tribuat,  qua  semper  in  sancta  ecclesia  perseveremus. 

Secundum  impedimentum  est,  quod  rex  ab  hoc  coUegio  exigit,  ut  visitatores, 
quos  vocant,  hominum  ecclesiasticorum  in  monasterio  moraturorum  agamus,  utque, 
si  duo  tresve  saecuUires  sacerdotes  catholici ,  honesti ,  cultui  divino  illic  sustinendo 
idonei  non  reperiantur,  aliquis  vel  aliqui  nostrum  ex  hoc  collogio  ilhic  transmigrare 
debeant.  Ego  ad  haec  coram  rege  plane  respondi,  hac  conditione  tum  regiae  raaie- 
stati  tum  societatis  nostrae  instituto  praeiudicium  afferri;  huius  enim  collegii  ho- 
mines,  etiamsi  plures  forent,  in  deserto  illo  monasterio  tantum  praestare  non  posse 


11.  Iimii  1556.  629 

iii  quello  monasterio  deserto  far  tanto  frutto  et  promuovere  la  gioria 
del  Signore,  si  come  facciono  nelli  Collegii  fondati  et  appresso  la 
gente  in  luogiii  piii  convenienti.  llispose  Sua  Maesta  che  noi  altri 
stando  nel  monasterio,  o  che  fosse  uno  o  che  fosse  '^  pili,  non  manch- 
erebbe  occasione  di  transcurrere  alli  luoghi  vicini,  ubi  vere  est  messis 
multa,  et  operarii-  nulli,  tahnente  che  per  la  esperienzia  io  ho 
gia  conosciuto,  che  sono  molte  citta  qui  vicine,  ubi  neque  sacerdos 
neque  sacriticium,  et  ubi  neque  cathohcos,  neque  lutheranos  in  Ecclesia 
ministros  invenire  possunt.  Ora  partendosi  Sua  Maesta  di  qua  volse 
Iddio  che  nelle  lettere  autentiche  circa  il  predetto  contratto  non  si 
facesse  menzione  alcuna  di  questo  obligo.  Ma  io  avviso''  alla  R.  Y. 
che  Sua  Maesta  mi  ha  mostrato  1'  animo  suo ,  com'  ho  detto,  et  mo- 
strera  anchora  piu  chiaramente  senza  dubbio  nella  lettera  della  fon- 
dazione.  Ma ,  come  s'  e  scritto  per  altra  volta ,  parve  al  Magnifico 
Signor  Vicecancellario  ^  d'  aspettare  altra  occasione  del  tempo  circa 
sollecitare  questa  fondazione  perpetua. 

Ultimo  ch'  e  il  terzo  e ,  che  mancando  la  sustentazione  et  suffi- 
cienzia  temporale  a  quelle  quattordici  o  sedici  persone,  le  quali  hanno 
ad  essere  sustentate  in  quello  monasterio ,  il  Collegio  ha  da  supphre 
quello  che  manchera,  etiam  circa  gli  edificii  et  altri  accidenti.  Pero  io 
desiderava  di  liberarci  da  questo  carico  et  d'  assegnare  una  certa 
somma,  forse  di  ducento  o  trecento  daleri  pel  subsidio  di  quelli ;  accio 
il  Collegio  non  fosse  obbligato  se  non  a  quella  certa  somma  annuale. 
Ma  parve  megiio  per  ora  alli  commissari  di  aspettare  insino  che  aves- 

ad  communem  utilitatem  et  dei  gloriam  augendum ,  quantum  in  coUegiis  bene  con- 
stitutis  et  apud  bomines  praestent,  qui  loca  niagis  convenientia  incolunt.  Respondit 
rex,  nostris  in  monasterio  commoraturis ,  sive  unus  illic  degeret,  sive  plures,  occa- 
.sionem  non  defuturam  excurrendi  ad  loca  vicina ,  ubi  vere  est  ra  e  s  s  i  s  m  u  1 1  a  et 
operarii'  nulli,  atque  ego  experiendo  iam  didici,  multas  in  vicinia  esse  civitates, 
ubi  neque  sacerdotes,  neque  sacrijicium,  et  ubi  neque  catbolicos  neque  lutberanos  in 
ecclesia  ministros  invenire  possunt.  Cum  autem  rex  hinc  discessisset ,  dei  pro- 
videntia  factum  est,  ut  in  ipsis  pacti  illius  litteris  nulla  fieret  mentio  oneris  illius 
nobis  impositi.  Ego  vero  R.  V.  certiorem  facio ,  regem  ea ,  quam  scripsi ,  ratione 
voluntatem  suam  mibi  significasse  atque  sine  dabio  etiam  apertius  eandem  signifi- 
caturum  esse  in  diplomate,  quo  collegium  hoc  iu  perpetuum  constituetur.  Sed  (quod 
alias  scriptum  est)  magnificus  dominus  vicecancellarius  -  aliud  tempus  opportunum 
nobis  exspectandum  esse  censuit,  quo  litteras  illas  expeteremus. 

Tertium  et  ultimum  impedimentum  hoc  est:  Cum  quattuordecim  vel  sedecim 
homines  illi,  qui  in  monasterio  alendi  erunt,  alimentis  et  victu  sufficiente  carebunt, 
collegium  supplere  debcbit,  quae  deerunt,  etiam  in  aedificiis  et  si  quid  aliud  forte 
advcrsum  acciderit.  Equidem  eo  onere  nos  exiniere  volebam  et  adiuvandis  illis 
certam  pecuniam,  quae  fortasse  ducentorum  vel  trecentorura  talerorum  esset,  assignare 
ita,  ut  collegiura  singulis  annis  plus  quara  certara  illara  pecuniam  solvere  non  deberet. 
At  commissariis    consultius  visum  est   nunc   exspectare ,    donec  usu   cognovissemus, 


Sic  archet.;  fossero  ?  fossino  ?  ■'  avvisa  apogv. 


Matth.  9,  37.     Luc.  10,  2.  -  Doctorem  lacobura  lonam  significat. 


^30  205.    Canisius  S.  Ignatio. 

simo  pigliato  la  esperienza  di  quanto  bisognera  a  quelle  dette  persone 
del  monasterio ,  et  che  forse  si  sustenteranno  sufficientemente  con 
quello  clie  11  e  stato  reservato  dalle  entrate,  come  e  sopradetto. 

Doveva  dire  circa  il  secondo  gravame,  che  sara  quasi  impo.ssibile 
a  noi  altri  di  trovar  sacerdoti  secolari  per  conservare  ivi  il  culto 
divino,  secondo  la  mente  di  Sua  Maesta;  perche  li  sacerdoti  per  nessuni 
denari  si  possono  acquistare  piii  in  queste  parti.  Et  noi  in  questa 
commissione  siamo  stati  sforzati  di  deponere  due  sacerdoti  obligati 
a  quello  monasterio,  privandoli  della  cura  pastorale,  perche  hebbero 
pigliato  donne  in  matrimonio,  et  secondo  la  setta  luterana  vanno  con 
li  sacramenti  ^  Et  pur  non  hauemo  alcuno  a  subrogare  in  luogo  di 
loro.  Faccia  Iddio  che  il  popolo  ora  non  diventi  peggiore,  che  era 
di  prima;  hauendo  occasione  di  ricorrere  alla  dottrina  delli  pseudo- 
profeti  vicini  da  ogni  banda. 

Tutto  questo  si  dice  per  dare  piena  informazione  di  quello  mo- 
nasterio ;  accio  la  R.  V.  voglia  ordenare  sopra  cio  quello  che  conviene 
a  gloria  del  Signore  et  a  profitto  di  questo  Collegio,  il  quale  fin  a 
qui  non  ha  potuto  cominciare  la  scuola  per  impedimento  della  fab- 
brica,  la  quale  presto  si  finira,  et  per  mancamento  di  denari  neces- 
sarii  a  pagare  alli  creditori,  li  quali  non  ci  lasciano  vivere  in  pace. 
Spero  che  con  la  grazia  di  Cristo  congregaro  [?]''  presto  tre  millia 
daleri;  et  cosi  questo  Collegio  avra  non  poca  comodita  de  giardini,  di 
stanze  et   fabbrica,   piacendo   al  Signore.     Molto  ci  molestano   etiam 


quid  liominibus  illis  necessarium  esset;  fore  enim  fortasse,  ut  eo  monasterii  reditu, 
quem  iis  exceptum  esse  supra  scripsi,  sat  bene  sustentarentur. 

De  secundo  impedimento  hoc  mihi  scribendum  erat :  ferme  fieri  non  posse,  ut 
nos  sacerdotes  saecuhires  inveniremus,  qui  e  regis  voluntate  cultum  divinum  illic 
sustinerent ;  in  his  euim  terris  iam  sacerdotes  conduci  non  possunt,  quamvis  magnum 
otferatur  sahirium.  Et  nos  in  hoe  itinere  duos  sacerdotes  monasterio  huic  addictos 
a  munere  removere  iisque  cura  animarum  interdicerc  debuimus ,  quia  mulieres  in 
matrimonium  duxerant  et  sacramenta  more  lutherano  administrabant '.  Nec  tamen 
habemus,  quem  in  eorum  locum  substituamus.  Faxit  Deus  ne  populus  nunc  peior,  quam 
antea  erat,  evadat,  ansam  nactus  perfugiendi  ad  doctrinam  pseudoprophetarum  ab 
omni  parte  sibi  vicinorum. 

Haec  omnia  scribo,  ut  R.  V.  monasterii  huius  res  perspiciat  atque  ea  constituat, 
quae  divinae  gloriae  et  huius  coUegii  utiHtati  convenient.  Ludum  aperire  nondum 
potuimus  tum  propter  aedium  exstructionem ,  quae  tamen  brevi  absolventur,  tum 
propter  defectum  pecuniae  creditoribus  solvendae,  qui  nos  in  pace  vivere  non  sinunt. 
Spero  me  Christo  iuvante  mox  tria  milia  talerorum  congesturum  esse,  atque  ita 
Deo  propitio  horti,  cubicula,  aedificia  huic  coUegio  sat  commoda  erunt.  Multis  etiam 
nos  fatigant  precibus  nobiles  et  barones,    filios  non  solum  scholae  sed  etiam  domui 


Hoc  vel  simile  in  archettjpo  srription  csse  j^iito ;  di  congregare  (ipo(/r. 


'  Monasterium  complures  possidebat  vicos:  Herwigsdorf,  Drausendorf,  Olbers- 
dorf,  Wittgendorf,  Oderwitz,  Jonsdorf  etc.  {Moschkmi  1.  c.  p.  156—172.  253—254). 
Circiter  a.  1524  ipse  prior  monasterii  Coelestinorum  ^Konigstein",  qui  monachus  oybi- 
nensis  fuerat,  ad  Lutherum  defecerat  {Moschlcaii  I.  c.  p.  155.    Pescheck  1.  c.  p.  48). 


11.  Iiinii  1556.  631 

li  gentiluomini  et  baroni  offerendo  li  suoi  figlioli  non  solamente  alla 
schola,  ma  anchora  alla  casa,  talmente  che  le  [sic]  suoi  figliuoli  avessero 
il  vitto  et  dormire  qui  dentro  al  Collegio.  Credo  io  di  non  potere 
fare  maggior  servizio  a  Dio  et  a  Boemia,  se  non  che  accettiamo  questi 
figlioli  nelle  stanze  vicine,  quando  saranno  presto  aggiunte  al  Collegio. 
Et  per  questa  via  si  podria  non  solamente  godagnare  gran  favore 
del  regno,  ma  anchora  mettere  bonissimi  fondamenti  a  restaurare  la 
religione  nelli  giovani  Boemi.  Pur  siccome  nelle  schole  per  adesso 
non  pare  espediente  di  fare  alcuna  distinzione  di  quelli  sub  una,  et 
degii  altri  sub  utraque  specie  ^ ,  cosi  anchora  forse  sara  piii  con- 
veniente  di  ricevere  d'  ogni  sorte  di  giovani  alle  stanze  vicine,  purche 
stessero  a  spese  loro.  E  per  megiior  governo  non  penso  saria  dif- 
ficile  trovarli  un  economo  o  maestro  di  casa,  et  dipoi  aggiungere 
uno  delli  nostri ,  quasi  continuo  sopraintendente  et  direttore  nelle 
lettere  et  nelli  costumi.  Altramente  se  non  ci  conformiamo  in  questo 
alla  bona  volonta  delli  Signori  etiam  padroni  nostri,  la  schola  non 
andera  tanto  bene  innanzi,  ne  si  puo  sperare  tanto  frutto,  Anzi  perche 
li  vicini  nostri  intorno  intorno  sono  Hussiti,  et  pero  non  molto  amici 
nostri ,  potrebbono  piii  destruire  loro ,  che  noi  edificar  nelli  giovani, 
li  quali  starebbono  appresso  di  loro.  Modo  preghiamo  d'  hauere  sopra 
cio  risposta  di  V.  R. 

nostrae  olferentes,  ut  iidem  in  ipso  collegio  nostro  alantur  et  dormire  possint.  Equi- 
dem  existimo,  maius  Deo  et  Bohemiae  officium  praestari  non  posse,  quam  si  pueros 
illos  in  cubicula  vicina,  collegio  brevi  coniungenda,  recipiamus;  atque  hoc  modo 
non  solum  magnam  apud  hoc  regnum  gratiam  inire,  sed  etiam  religionis  in  iuventute 
bohemica  restaurandae  optima  initia  ponere  posseraus.  Sicuti  autem  nunc  quidem 
expedire  non  videtur ,  in  scholis  ullum  eorum ,  qui  sub  una  specie  eucharistiam 
sumunt,  et  eorum.  qui  sub  utraque,  facere  discrimen  \  ita  etiam  fortasse  magis  con- 
veniet,  omnis  generis  pueros  in  vicina  cubicula  recipere,  dummodo  suis  impensis  ibi 
degant.  Neque  difficile  fore  puto,  eorum  quam  optime  instituendorum  gratia  oeco- 
nomum  vel  dispensatorem  invenire  eique  aliquem  e  nostris  adiungere,  qui  puerorum 
studia  litteraria  et  mores  perpetuo  moderetur  ac  regat.  Quod  si  hac  in  re  procerum 
atque  etiam  patronorum  nostrorum  bonae  voluntati  non  obsequemur,  schola  haud 
ita  bene  progredietur  nec  spes  est,  eam  valde  utilem  futuram.  Immo  quos  in  omni 
parte  vicinos  haberaus  Hussitas  nobis  haud  valde  aniicos,  plus  fortasse  ipsi  in  adules- 
centibus  apud  se  habitantibus  destruerent,  quam  nos  aedificaremus.  Rogamus  modo, 
ut  R.  V.  hac  de  re  nobis  rescribat. 


1  Hac  de  re  S.  Ignatius  12.  Februarii  1556  Socios  Pragam  proficiscentes  sic 
instituerat:  „Accetteranno  nelle  scuole  ogni  sorte  di  persone,  che  vogliano  osservare 
la  modestia  e  disciplina  conveniente.  .  .  (iuelli  che  dicono  di  coramimicare  sub  utra- 
que  spccie  per  concessione  della  chiesa,  se  si  vedesse  che  dicono  il  vero,  e  che  nel 
resto  sono  cattolici,  non  se  gli  neghera  I'  assoluzione ;  ed  essendo  scolari,  sarii  bene 
far  loro  osservare  1'  usanza  di  confessarsi  ogni  raese,  e  sentir  hi  messa  ogni  di,  e  le 
altre  regole  delli  collegi  nostri,  che  pareranno  convenienti  per  loro:  ma  non  se  gli 
dara  la  communione  nella  nostra  chiesa,  se  non  si  lasciassero  persuadere  di  pigliarla 
sotto  una  specie,  come  i  nostri.  Se  fossero  in  quah-he  errore  contro  la  cattolica 
religione,  ovvero  non  si  vedesse  che  hanno  licenza ,  che  li  scusi  da  peccato,  nel 
communicarsi  sub  utraque  specie ,    non  se  gli  dara  Y  assoluzione ;   benche   nel    resto 


632  205.    Canisius  S.  Ignatio. 

Diro  al  linG  del  Collegio  Inglostadieiise ,  il  quale,  sia  lodato  il 
Signore ,  non  lia  pili  impedimento  nissuno  ex  parte  dell'  Illustrissimo 
Duca,  siecome  mostrera  la  copia  del  Signore  Padrono  di  quella  Uni- 
versita  ^  Onde  nii  pare  di  seguitare  la  sua  bona  volonta  et  quella 
del  Duca ;  di  modo  che  io  desidero  nel  Signore  di  promuovere  questo 
Collegio  con  la  mia  presenza,  subito  che  le  cose  di  questo  CoUegio 
Praguense  saranno  un  poco  nieglio  introdutte.  Et  questo  con  L^ 
grazia  d'Iddio  si  fara  in  questo  mese.  Poi  cerchero  ogni  occasione 
di  partirmi  per  Inglostadio  siccome  anche  Sua  Maesta  ha  consentito. 
Pur  in  questa  peregrinazione  per  esser  piii  libero  et  sicuro  di  coscienzia. 
diro  una  cosa:  che  io  anchora  stando  in  Roma,  se  ben  mi  ricordo, 
fece  un  voto  speciale  et  semplice  di  non  volere  mai  mostrare  alcuni 
segni  6  volonta  di  muovermi  di  un  luogo  a  un  altro,  se  non  per 
espressa  obbedienza  ^.  Ora  sapendo  la  volonta  et  ordinazione  di  V.  R., 
che  io  mi  conformi  alla  volonta  [del  DucaJ  quanto  puo  essere  possibile, 
non  penso  fare  contra  il  voto  detto,  anchora  che  io  mi  partessi  senza 
avere  altra  risposta  da  V.  R. 

lo  mi  ricordo  di  non  hauere  havuto  nessuna  risposta  a  tutte  le 
mie  lettere  di  quest'  anno,  se  non  una  volta  in  risposta  di  quello  ch'  io 
scrissi  nel  mese  di  gennaio  d'  Inglostadio  ^.  Credo,  che  li  miei  peccati 
impediscono,  che  non  mi  posso  godere  delle  lettere  et  avvisi  di  V.  R, 

Postremo  loco  de  collegio  ingolstadiensi  scribam;  cui  —  Deo  laudes  et  grates 
agantur  —  ab  illustrissinio  duce  aniplius  non  fieri  moram,  exemplum  epistulae 
a  patrono  illius  universitatis  missae  demonstrabit  ^  Quare  ipsius  et  ducis  bonae 
voluntati  niorem  gerendum  esse  puto ;  collegium  itaque  illud  ipse  adiuvare  in  domino 
cupio,  ubi  primum  pragensis  liuius  collegii  res  paulo  melius  institutae  erunt;  quod 
Deo  iuvante  hoc  mense  assequemur.  Postea  qualemcunque  occasionem  qnaeram,  qua 
Ingolstadium  proficiscar;  cui  profectioni  et  rex  consensit.  Ut  autem  in  eo  itinere 
maiore  libertate  et  securitate  conscientiae  fruar ,  hoc  fateor :  Romae  cum  degerem 
(si  bene  memini) ,  Deo  voto  speciali  et  simplici  promisi ,  numquam  me  ulla  ratione 
declaraturum ,  velle  me  ab  uno  loco  in  alium  migrare ,  nisi  praefecti  diserte  prae- 
cepissent  -.  Sciens  autem ,  R.  V.  velle  et  iussisse  me  [duci] ,  quantum  fieri  posset, 
obsequi,  me  votum  illud  violaturum  non  censeo,  etiamsi  proficiscar,  antequam  R.  V. 
denuo  ad  me  rescripserit. 

Memini ,  responsum  me  non  accepisse  ad  omnes  litteras  hoc  anno  reverentiae 
vestrae  missas,  nisi  quod  semel  mihi  rescriptum  est  ad  epistulam  Ingolstadio  datam 
mense  lanuario  ^.  Peccata  mea  obesse  existimo,  quo  minus  reverentiae  vestrae  epi- 
.stulis  et  consiliis  fruar.     Quare  in  comniercio,   quod  mihi  cum  terribilibus  hisce  est 

si  usi  loro  ogni  carita  e  per  ogni  mezzo  possibile  si  procuri  guadagnarli"  (Cartas 
de  Saii  Ifjnacio  VI,  457—458). 

*  Canisius  in  cpistula  17.  lunii  1556  ad  S.  Ignatium  data  clarius  significat 
Wiguleum  Hundt,  universitatis  curatorem,  ea  de  re  scripsisse;  de  litteris,  quas 
Albertus  V.  dux  de  eadem  re  Monachio  5.  Maii  1556  ad  S.  Ignatium  misit,  vide 
infra,  monumenta  ingolstadiensia. 

-  Canisius  votum  illud  significare  videtur,  quod  Romae  5.  Februarii  1548  lit- 
toris  consignaverat;  quod  vide  supra  p.  263. 

^  Eam  epistulam  vide  supra  p.  593 — 594. 


11.  lunii  1556.  633 

Et  cosi  vado  troppo  secondo  il  mio  giudizio  et  cervello  in  pratticare 
con  questa  gente  terribile ,  confidandomi  delli  meriti ,  sacrifici  et 
orazioni  di  V.  R.  et  degli  altri  carissimi  fratelli.  Et  ceiio  ben  bisogna 
di  grand'  aiuto  spirituale  a  uno,  il  quale  vuoie  entrare  in  Dio  et  uscire 
al  prossimo  di  una  tale  disposizione,  come  sono  li  Boemi  et  Tedesclii. 
<  'redo ,  che  spesso  mi  manca  sindacatore ,  come  Antonio  Rione  i ,  11 
quale  spesso  mi  deponerebbe  le  corna ,  se  fosse  presente ,  et  farebbe 
Canisio  andare  in  molte  cose  con  maggiore  considerazione.  II  Signore 
mi  dia  la  sua  grazia  di  riformarmi  da  dovvero  dentro  et  di  fuori,  et 
di  seguitare  direttamente  lo  spiritu  della  Compagnia,  fra  tante  sette 
et  in  mezzo  delli  uomini  tanto  dediti  alla  carne,  clie  sono  grossi  in 
spiritualibus  tanto ,  come  le  bestie.  V,  R.  specialmente  m'  Iiabbi  per 
raccomandato  alle  sue  sante  orazioni:  et  voglia  indirizzare  le  sue 
lettere  in  Inglostadio,  se  non  ha  comandato  per  altre  lettere,  che 
fossero  gia  in  viaggio,  di  mandarmi  per  altre  bande. 

Quanto  a  Sua  Maesta,  non  penso  che  mi  revochera  presto  per 
Vienna,  siccome  ho  scritto  per  altre;  massime  vedendo  quanto  mi 
vogliano  male  li  Austrici  et  provinciali  suoi,  prima  pel  Catechismo 
et  secondo  pel  predicatore  di  Massimiliano  ^.  Li  amici  nostri  piu  fedeli 
qui  dicono  che  io  farebbe  bene   stando  qui   per  dare   piii  autorita  al 


hominibus,  meis  iudiciis  nimis  ducor,  raeritis,  sacrificiis,  precibus  reverentiae  vestrae 
et  ceterorum  carissimorum  fratrum  confidens.  Magno  sane  huiusmodi  auxilio  is 
valde  indiget,  qui  in  Deum  ingredi  et  ad  liomines  egredi  velit  tales,  quales  Bohemi 
et  Germani  sunt.  Censorem  Antonii  Rionis  similem  saepe  mihi  deesse  puto  ^ ;  qui 
si  hic  adesset,  saepe  superbiam  meam  frangeret  et  Canisio  multarum  rerum  con- 
sultius  faciendarum  auctor  esset.  Dorainus  gratiam  suam  mihi  tribuat,  qua  intrin- 
secus  et  extrinsecus  vere  me  reformem  et  Societatis  nostrae  rationem  recta  via 
sequar  inter  tot  sectas  et  in  mediis  hominibus,  qui  carnis  voluptatibus  deditissimi  et 
rerum  divinarura  tara  ignari  sunt  quam  bruta.  R.  V.  sacris  suis  precibus  peculia- 
riter  me  commendatum  habeat,  et  litteras  Ingolstadium  mittat,  nisi  forte  aliis  litteris, 
quae  iam  in  via  sint,  alio  me  proficisci  iusserit. 

Quod  ad  regem  attinet,  ab  eo  me  Viennam  brevi  revocatum  iri  (quod  alias 
scripsij  non  opinor,  praesertim  cum  videat,  quam  infensis  in  me  animis  austriacarum 
provinciarum  suarum  homines  sint,  primo  propter  catechismum  et  dein  propter  Ma- 
ximiliani    contionatorem  ^.     Qui  hic  nobis  amicissimi  sunt ,    suadent  ut  hic  maneam. 


'  De  fratre  Antonio  Rion,  qui  Romae  in  domo  professorum  Societatis  degebat, 
P.  Oliverins  Manareus  (f  1614)  exeunte  fere  saeculo  XVI.  scripsit :  ,In  reprehen- 
sionibus  publicis  acer  ei-at  et  ob  acuraen  gratiosus"'  (Commentarius  p.  128) ;  quae 
reprehensiones  vulgo  ^cappelli"  (petasi,  Hiite)  dicebantur.  S.  Ignatius  Rionem  non- 
numquam  inter  epulas  in  refectorii  suggestum  ascendere  et  viros  etiam  graviores 
obiurgare  iubebat  {Ada  Sanctorum  lulii  VII  [Parisiis  et  Romae  If^eSj,  592.  Cartas 
de  San  Ignacio  III,  62-  63). 

2  De  loanne  Sebastiano  Phauser,  Maximiliani  regis  contionatore  lutherano, 
V.  supra  p.  526 — 534.  Is  Canisii  catechismura  ^summam  foedi  papismi"  dixit,  quae 
tamen ,  pro  meretricis  romanae  more ,  fuco  illita  esset  [Fontes  rerum  austriacarum 
1.  c.  p.  132—183.  Bernh.  Czerivenka,  Geschichte  der  Evangelischen  Kirche  in  Boh- 
men  II  [Bielefeld  und  Leipzig  1870J,  317). 


(334     206.    Canisius  Henrico  Scribonio.    Meuse  lunio  (post.  10.)  vel  lulio  1556. 

Collegio.  Et  hauendo  adesso  pigliato  buona  famigliarita  di  questi  Boemi 
ex  parte  mia  saria  contento  d'  andare  in  Inglostadio  et  di  tornare  qua 
per  la  invernata,  benche  non  manchera  di  fare  in  Inglostadio  per  li 
primi  mesi.  Prego  molto  hi  R.  V.  che  li  professori  duo  teologi  per 
Inglostadio  sieno  di  buona  apparenza  et  che  menino  seco  buoni  dispu- 
tatori  in  filosofia:  perche  se  fossino  alcuni  buoni  lettori  di  filosofia, 
piii  facihnente  tirano  a  se  la  gioventii  et  la  disponeranno  meglio 
per  la  teologia.  Item  V.  R,  mi  potra  scrivere,  s'  hauemo  di  fare 
alcuna  istanza  pel  Collegio  di  Ispruc.  Non  altro:  che  mi  rincresce 
della  longhezza :  et  prego  molto  che  il  Serenissimo  Re  de  Romani  sia 
raccomandato  alle  orazioni  di  tutta  la  Compagnia  per  le  sue  gran- 
dissime  necessitati. 

Di  Praga  a  XI.  di  giugno  1556. 
Della  R.  P.  V. 

Figliuolo  Piedro  Canisio. 

Al  molto  Reverendo  in  Christo  Padre  mio  il  Padre  Maestro 
M.  Ignatio  da  Layrola  [sic]  Preposito  generale  della  Compagnia  di 
Giesu.    Roma. 

Epistulae  archetypae  manu  eiusdem  temporis  adnotatum  est:  ^Recepta  Romae 
die  4  Julii  1556." 

Canisio  nomine  S.  Ignatii  rescriptum  est  22.  lulii  1556. 

quo  maior  coUegio  auctoritas  accedat.  Et  cum  in  magnam  horum  Bohemorum 
familiaritatem  iam  venerim,  bene  paratus  sum,  quantum  in  me  est,  Ingolstadium 
proficisci  et  inde  ante  hiemem  huc  reverti,  quamquam  Ingolstadii  primis  mensibus 
labores  mihi  non  deerunt.  Vehementer  a  R.  V.  peto,  ut  duo  illi,  qui  Ingolstadii  theo- 
logiam  tradituri  sunt,  honesta  sint  forma  et  eos  secum  ducant,  qui  de  rebus  philo- 
sophicis  bene  disserere  possint;  si  enim  aliqui  ex  nostris  philosophiam  bene  docebunt, 
iuvenum  animos  facilius  sibi  conciliabunt  et  melius  ad  theologiam  disponent.  Scribat 
etiam,  quaeso,  R.  V.  mihi,  uum  collegium  Oeniponte  condendum  aliquo  modo  urgere 
debeamus.  Aliud ,  quod  scribam ,  non  habeo ,  nisi  me  dolere,  quod  longior  fuerim ; 
ac  magnopere  rogo ,  ut  serenissimus  rex  Romanorum  propter  maximas  necessitates 
suas  precibus  totius  Societatis  commendetur.  Praga  11.  lunii  1556. 
Reverendae  paternitatis  vestrae 

filius  Petrus  Canisius. 
Admodum  reverendo  in  Christo  patri  raeo,  patri  magistro  M.  Ignatio  de  Loyola, 
praeposito  generali  Societatis  lesu.     Romae. 

206. 

CANISIUS 

HEXRICO  SCRIBONIO, 

administratori  archiepiscopatus  pragensis. 

Praga  mensc  luiiio  (post  \i).)  vt'1  Iiilio  155G. 

YjX  Th.  Pessinac  ^Phosphoro"  (cf.  supra  p.  550')  p.  323;  qui  ipsam  Canisii 
epistulam  superesse  scribit. 


207.    Fiulericus  Staphylns  Canisio.    14.  lunii  1556.  635 

Ex  apograplio,  ab  ipso  Scribonio  a.  1564  ex  epistula  archetypa  tlescripto,  quod 
nunc  in  archivo  capituli  metropolitani  pragensis  exstat,  epistulam  edidit  Cl.  Borovy, 
lednani  a  dopisy  etc.  (cf.  supra  p.  599)  11,  389.  Eadem  epistula  est  in  ^Casopis 
katolickeho  duchovenstva"   (1875)   p.  5—6. 

De  nionasfi')'io  Oi/biii.     Fccioiiain  nintiio  petit. 

Reverende  in  Christo  Domine. 

S.  P.  Gratias  debemus  Deo  Opt.  Max.,  quod  confecta  sint  tan- 
dem  negotia  nostra.  Jussu  Regiae  Maj.  Zitavienses  habent ,  quod 
voluerunt.  Prioris  causa  expedita  est  ^ ,  et  debita  unde  solvantur, 
constitutum. 

Quoniam  vero  die  hesterna"'  Thomas  vester  pater  famihas  emit 
ligna  pro  nobis'',  et  nunc  mane  solvenda  promiserat,  oro  Dignitatem 
tuam,  providere  dignetur,  et  mutuo  dare  sedecim  argenteos  seu  tal- 
leros":  ego  ex  iis,  quae  debet  Bartholomaeus ,  et  alii''  pro  Catechis- 
mis^,  bona  fide  reddam*^. 

Spero  etiam  prorsus  fore,  ut  post  hac  nunquam  sit  opus  aes 
alienum  contrahere:  quia  sumptus  suppetent  constituti^. 

Dominus  Jesus  nobiscum. 

Tempus  huic  epistulae  ascriptum  non  est ,  sed  ex  rebus ,  quae  scribuntur, 
cognoscitur.  Zittavienses  enim  monasterii  Oybin  administrationem  mense  lunio 
a.  1556  acceperunt^j  Canisius  11.  lunii  1556  ex  eo  monasterio  Pragam  rediit  et 
sub  initium  mensis  Augusti  inde  discessit  ^. 

207. 
FRIDERICrS  STAPHYIirS, 

Ferdinandi  I.  consiliarius  et  scholae  nissensis  rector, 

CANISIO. 

Nissa  14.  lunii  155C. 

Ex  archetypo  (2°;  p.  1  ;  in  p.  4.  inscr.),  quod  Staphylo  dictante  ab  amanuensi 
ignoto  scriptum  est;  inscriptioni  Canisius  adnotavit:  „Staphili  1556."  Cod.  monac. 
„Scriptt.  coll.  Ingolst."  f.  40  et  seq.  non  signato. 

*  heri  Bor.  ^  Bor.  Jiaec  duo  rerha  noii  posuit. 

*=  dare,  sedecim  talleros  Bor.  idque  fortasse  rectiiis.  ^  aliis  Bor. 

*  Bor.  anfe  bona  fide  etc.  haec  habet :  deinde  solvet  ex  pecuniis  quas  statim 
Zitaviensibus. 


'  Balthasar  Gottschalk  inde  a  mense  Septembri  anni  1555  monasterii  oybinensis 
^prior"  vocabatur,  neque  vero  alius  praeter  eum  supererat  monachus  (cf.  supra 
p.  496  2;  plura  in  secundo  volumine).  Ex  diplomate  quodam  pragensi  cognoscitur 
eum  iam  anno  1552  pecuniam  annuara  a  Ferdinando  accepisse  {Schmidl  1.  c.  I,  91 — 92. 
MoschkuH  1.  c.  p.  143—144.  155).  2  cf.  supra  p.  611 «. 

'  Scribonius  12.  Augusti  1564  consiliariis  camerae  regiae  scripsit  se  hanc 
pecuniam  Canisio  ex  proprio  privatoque  aere  suo  dedisse  [Borovy  1.  c.  p.  388 — 390). 

*  Collegium  pragense  postea  sat  bene  dotatum  est  {W.  Wl.  Tomek,  Geschichte 
der  Prager  Universitilt  [Prag  1849]  p.  159—161). 

*  Supra  p.  626—627.  ^  Vide  infra,  monumcnta  ingolstadicnsia. 


(536  207.    Fridericus  Staphylus  Canisio.    14.  luuii  1556. 

Maiorem  epistulae  partem  germanice  versam  edidit  Riess  1.  c.  p.  372,  adnot.  1. 

De  morbo  suo.  De  Flacio  et  Melanchthone  in  Canisiuni  et  Staphylum  ira  in- 
censis.  Lutheranos  in  rpsa  episcopi  aula  secleni  fixisse.  Cum  Canisio  congredi  ah 
eoque  doceri  cupit,  qtiomodo  ecclesiam  adiuvare  debeat. 

Salutem  Plurimam.  Tardius  forsitan  mi  Canisi,  planeque  secus,  ac 
uolebam  nunc  rescii)30.  Quod  quidem  accidit  partini  ex  inopia  eorum 
qui  hinc  uel  liac  Pragam  proficiscuntur :  partim  propter  satis  mole- 
stum  morbum  meum,  incidi  enim  in  oplitalmiae  [sic]  aegritudinem  sane 
grauem  plenamque  doloris :  cuius  inuasionc  aliquot  Hebdomadas  assueta 
studia  mea  inuitus  intermisi,  tametsi  ne  nunc  quidem  calamo  uti  pos- 
sum.  Scribo  autem  nunc  Amanuensis  opera  usus,  Post  uero,  si  Deo 
ita  placuerit,  ut  conualescam,  ipse  scripturus  tum  fusius  tum  expla- 
natius.  Quamquam  haec  negotia,  de  quibus  inter  nos  tractari  con- 
suetum,  eiuscemodi  sunt  ut  coram  praestaret  plenius  de  ijs  constan- 
tiusque  possimus  statuere  [sic].  Audio  Matliiara  Illiricum  contra  te 
furore  motum  ^ :  contra  me  Philipum  et  alios  Wittenbergenses  ^ :  quo- 
rum  factio  non  modo  in  vicinis  sedem  fixit  sed  domi  etiam  apud  nos 
et  in  penetralibus  quidem  Eleusine''^.  Sed  de  his  non  epistola  ut 
(inquit)  Aristoteles  *.  Nihil  ardentius  cupio  mi  Canisi ,  quam  coram 
posse  nos  de  his  ahjsque  eiusdem  generis  conferre.  Eueniunt  enim 
mihi  hic  pleraque  taha,  quae  me  fortasse  cogent  yr/^  ~po  j-^;  ^.    Quam 


Sic ;  sed  legendum  esse  vidctur:  Eleusinis  (graeee:  ^Eh^jahoc). 


1  Matthias  Flacius  Ulyricus  (1520 — 1575),  unus  ex  acemmis  „Lutheranismi 
puri"*  propugnatoribus ,  Magdeburgi  tunc  morabatur.  Is  anno  1564  contra  catechis- 
mum  Canisii  edidit  libellum :  „Ethnica  lesuitarum  doctrina  de  duobus  praecipuis 
christianae  fidei  articuh^s."  Atque  etiam  aliis  quibusdam  libris,  annis  1559,  1565, 
1570  editis,  Canisium  in  suspicionem  adduxit  et  incusavit;  quod  in  posterioribus 
huius  operis  voluminibus  exponetur.  Ac  fortasse  Canisium  etiam  adortus  est  in 
libellis,  quos  aunis  1555  et  1556  in  lucem  emisit;  qui  multi  et  nunc  sat  rari  sunt 
(recensentur  a  W.  Preger ,  Matthias  Flacius  Illyricus  und  seine  Zeit  II  [Erlangen 
1861],  554 — 556).  An  forte  „Dialogum  contra  impia  Petri  Canysii  dogmata"  (de 
quo  infra,  in  monumentis  viennensibus)  Flacius  conscripsit  ?    Cf.  etiam  supra  p.  605  ^. 

2  Philippus  Melanchthon  tunc  in  universitate  vitembergensi  philologiam  et  theo- 
logiam  tradebat. 

2  Eleusis  vel  Eleusin  oppidum  erat  Atticae,  in  quo  praeclarum  Cereris  templum 
erat  et  „sacra  Eleusina"  fiebant.  Staphylus  idem  fere  significare  vult,  quod  Nissa 
(quae  episcopi  vratislaviensis  sedes  erat)  22.  Februarii  1555  Bonaventura  Thomas 
Hosio  scripsit:  ^Reverendissimi  Episcopi  aula  tota  Lutheranismo  est  referta"  {Hosii 
Epistolae  II,  518).  Ac  13.  Decembris  1555  Sebastianus  Schleupner  (Sleupner)  par- 
ochus  nissensis  cathedrali  capitulo  vratislaviensi  rettulit  „in  parochia  esse  sacellanos, 
qui  sacramentum  eucharistiae  laicis  sub  utraque  specie  porrigunt"  {Aug.  Kastner, 
Archiv  fiir  die  Geschichte  des  Bisthums  Broslau  I  [Neisse  1858],  85—86). 

■*  ^Triurn  dz  oh  Yfxj.tpo)  ani.-  ou  yap  ^v  i-KTzoXmW^ :  Aristofeles  in  epistula  in- 
certa,  apud  Pseudo-Demetrium,  De  elocutione  §  230. 

^  Staphylus  timet ,  ne  alio  sibi  migrandum  sit  („/'v  -pu  -yr^g  i^a6>yo/j.ac'' : 
Aeschylus,  Prometheus  v.  682;  et  horum  verborum  memor  Cicero:  „/'^v  -nii  Yr^i 
cogito"  [Epistuiae  ad  Atticum  I.  14,  ep.  10]). 


208.    Camsius  S.  Ignatio.    17.  Iiinii  1556.  637 

ob  rem  peto  sigmfices  de  statu  Collegij  Pragensis,  qui  procedat,  quando 
fratres  Roma  expectes  tuos,  et  quam  diu  te  isthic  speres  mansurum. 
Si  quo  modo  possem,  cuperem  omnino  te  Pragae  inuisere.  Nihil  ita- 
que  nunc  ad  ea,  quae  scripsisti,  respondeo,  quam  quod  omnia  uelim 
aut  in  praesentiam  vtriusque  nostri,  aut  certe  in  occasionem  scribendi 
pleniorem,  differre.  Rescribas  tu  quidem  mi  Canisi  non  quid  sentire 
me  uelis  (nihil  enim  nisi  Catholicum  spopondi)  sed  quo  in  loco  et  quo 
uirium  connexu  nos  agere  deceat  ea  quae  Ecclesiae  succurrant  labo- 
ranti  et  sectis  queanf  crescentibus  obsistere.  Tametsi  non  ignoro 
quam  sim  imbecillus,  tamen  ut  robur  non  magnum  sit,  fidem  possum 
non  inconstantem  polliceri.  At  vero  utinam  coram  haec  aliquando. 
Commendabis  me  Amicis  tuis  et  quos  nosti,  Patronis  communibus. 
Inprimisque  M.  D.  .Jone^.  Vale  et  rescribe,  si  huc  non  poteris  recta 
semper,  poteris  certe  Wratislauiam  quottidie  uel  ad  Archidiaconum 
Paulum^  uel  ad  alios  necessarios  nostros.  Datum  Nissae  14  die  Mensis 
Junij  Anno  Domini  1556. 

T.  R.  D. 
addictiss.  Frid.  Staph. 

Reuerendo  ac  Doctissimo  uiro  D.  Petro  Canisio  Theologo  etc. 
Pragae  in  Coenobio  D.  Clementis  amico  et  fautori  suo. 

208. 

CANISIUS 
SAXCTO  IGXATIO. 

Pra|i:a  17.  lunii  1556. 

Ex  apograplio,  circiter  a.  1865  a  Bocro  scripto,  et  postea  coliato  cum  arche- 
typo  (Canisius  tantum  subscripsit)  in  cod.  ^Epistt.  B.  Petri  Canisii  I."  p.  216 
posito. 

Huius  epistulae  versio  latina,  saeculo  XVII.  vel  XYIII.  facta,  sed  manca  et 
sat  vitiosa,  exstat  in  cod.  monac.  „Lat.  1606",  f.  81. 

Epistulae  partem  edidit  Boero ,  Canisio  p.  120  —  121.  Yitiosa  illa  versione 
usus  est  Riess  1.  c.  p.  163,  adnot.  1. 

Se  parattmi  esse,  Ottoni  cardinali  augustano  inter  comitia  imperii  ratishonensia 
servire.  De  collegiis  pragensi  et  ingolstadiensi.  Jn  Germania  legem  ecclesiasticam, 
qua  fideles  libros  haereticormn  legere  vetentnr ,  neglegi.  Sociis  eorum  legendorum 
pofestafem  valde  necessariam  esse.  Librnm  acerbissimum  contra  catechismum  suum 
in  lucem  emissum  esse.  Num  confutandus  sit.  Eundem  catechismum  germanicc 
versum  esse. 


StaphijJi  amanucnsis:  quae  iam  ;  qui  dicfanfem  non  inteUe.rit. 


'  lacobo  lonae,  Ferdinandi  rcgis  vicecancellario. 

2  Archidiaconatum  vratislaviensem ,  quae   capituli  illius  tertia  ^dignitas"   erat, 
Paulus  Craeneus  ab  anno  1553  ad  1571  habuit  {Kasfner  1.  c.  p.  279). 


638  208.    Canisius  S.  Ignatio. 

Ihesus  Maria 
Pax  Cliristi.  Molto  Keverendo  in  Cliristo  Padre  mio. 
Ho  ricevuto  la  lettera  de  23.  di  maggio,  et  credo  che  nissuna 
altra,  dopo  Gennaio ,  siccome  io  scrissi  pochi  giorni  fa  a  V.  R.  ^. 
Essendo  cosi  ordenato  da  Sua  Sant.  et  della  R.  P.  V.  ch'  io  mi  lassi 
governare  per  questa  Dieta  dal  Reverendissimo  et  Illustrissimo  Car- 
dinale  d'  Augusta,  prcgo  speciahnente  1'  aiuto  delli  sacrifici  et  orazioni 
di  Y.  R.  per  fare  debitamente  hi  obbedienza  in  questo  caso;  et  so 
per  certo  che  questo  assunto  mi  sara  grande  et  difficile,  siccome  il 
R.  P.  Claudio  felic.  mem.  bene  ha  al  tempo  suo  esparmentato  ^.  Ma 
perche  qui  si  dice  et  crede,  che  quella  Dieta  Ratisbonense  di  nuovo  sia 
prorogata  ahiianco  in  sin'  ad  Augusto,  non  parve  necessario  di  scrivere 
subito  al  detto  Cardenale  per  offerirmi  et  mettermi  nelle  sue  mani. 
Conciosia  cosa  ch' io  non  so  dove  si  trova,  et  penso  di  fare  meglio 
servizio  alla  gloria  divina  et  alla  nostra  Compagnia  di  partirmene 
presto,  id  est  subito  che  sara  un  poco  introdutta  la  scola  di  questo 
collegio  3 ;  et  cosi  piacendo  al  Signore  daro  ordine  in  Ingolstadio  delle 
cose  piii  principali  et  necessarie  alli  nostri,  li  quali ,  siccome  spero, 
circa  il  settembre  o  ottobre  potranno  di  Roma  arrivare  in  Ingolstadio  *. 
Perche  il  Duca  per  questo  effetto  di  nuovo  m'  ha  richiesto ,  siccome 
io  scrissi   anchora   ultimamente,    mandando   sopra   cio   la   lettera    del 

Ihesus.  Maria. 
Pax  Christi.  Admodum  reverende  in  Christo  pater. 
Epistulam  23.  Maii  datam  accepi,  neque  aliam  post  mensem  lanuarium  mc 
accepisse  puto ;  quod  paucis  diebus  ante  reverentiae  vestrae  scripsi  ^  Cum  summus 
pontifex  et  reverentia  vestra  mandaverint,  ut  ego  reverendissimo  et  illustrissimo  car- 
dinali  augustano  per  haec  imperii  comitia  servirem,  R.  V.  singulariter  rogo,  ut 
sacrificiis  et  precihus  me  iuvet,  quo  sanctae  ohoedientiae  hac  in  re  satisfaciam ;  per- 
suasum  enim  mihi  est ,  opus  hoc  grande  et  difficile  fore ;  quod  et  R.  P.  Claudius 
foelicis  memoriae  suo  tempore  satis  expertus  est  ^.  Cum  autem  hic  dicant  et  cre- 
dant,  comitia  illa  ratisbonensia  iterum  idque  minimum  in  mensem  Augustum  reiec- 
tum  iri,  necesse  esse  non  videbatur,  statim  ad  cardinalem  illum  litteras  dare,  quibus 
ei  me  oiferrem  ac  permitterem.  Neque  enim  scio ,  ubi  commoi-etur ,  et  existimo, 
magis  me  tuni  divinae  gloriae  tum  Societati  nostrae  profuturum ,  si  cito  hinc  pro- 
ficiscar ,  id  est ,  ubi  primum  scholae  huius  collegii  initium  aliquod  positum  erit  ^. 
Ingolstadii  igitur,  si  doinino  placuerit,  paranda  curabo,  quae  maioris  niomenti  et 
nostris  magis  necessaria  erunt;  quos  circiter  mensem  Septembrem  vel  Octobrem 
Roma  Ingolstadium  venturos  esse  spero  ■*.  Dux  enim  denuo  id  a  me  petiit ;  quod 
et  postremis  litteris  scripsi  et  epistulam  misi  ab  universitatis  ingolstadiensis  patrono 


*  Scripserat  11.  lunii  1.5-56. 

-  P.  Claudius  laius  anno  1542  comitiis  spirensibus  interfuerat ,  et  Ottoni 
Truchsess  episcopo  augustano  a  consiliis  fuerat  anno  1545  in  vormatiensibus  et 
aimo  1.550  in  augustanis  comitiis  {Boero,  laio  p.  40—42.  74.  167). 

^  Y.  supra  p.  618  =*  et  SchmUH  I.  c.  I,  102. 

*  Societatis  homines  18 ,  die  9.  lunii  Roma  proffcti ,  7.  lulii  Ingolstadinm  ad- 
vonerunt  (*Cod.  ^Antiqu.  Ingolst."  f.  8"). 


17.  Iiinii  1556.  639 

signor  Padrono  di  qiiella  Universita  Ingolstadiense  ^.  Adunque  stando 
io  cosi  in  Ingolstadio,  et  spero  in  poco  tempo  far  molte  cose  et 
molto  piii  facilmente  clie  in  Praga  fin'  a  qui  s'  e  fatto ,  per  manca- 
mento  delli  denari.  Pare  clie  sara  commodo  di  la  scrivere  et  prati- 
care  col  detto  Cardenale,  massime  se  sia  in  Dilinga,  la  quale  citta  e 
lungi  d'  Ingolstadio  cinque  miglia ,  siccome  Ratisbona  nove  o  undici. 
Et  perche  mi  dicono  della  difficolta  che  fa  Sua  Sant.  circa  la  facolta 
di  leggere  libri  lieretici  et  d'  assolvere  in  ca,  haeresis ,  quasi  si  fosse 
rivocata  questa  grazia  e  facolta  a  noi  data  ^,  io  desidero  special- 
mente  d"  hauere  sopra  cio  la  certezza,  siccome  per  altra  volta  anchora 
ho  scritto.  Perche  non  vorrei  mettermi  in  periculo  in  tal  caso,  mas- 
sime,  per  dire  la  verita,  hauendo  sempre  havuto  quasi  una  aversione 
di  sentire  le  confessioni  tedesche,  sapendo  quanta  fatica  sia  di  fare 
li  confessanti  capaci  di  questa  scommunica;  et  si  sono  capaci,  non 
vogliono  lasciare  li  libri,  et  restano  molto  tentati  et  murmuranti  dopo 
la  confessione.  Item  se  non  vogliono  che  leggiamo  gli  heretici,  come 
faremo  con  H  libri  degli  scholari  per  esaminarli  et  d'  altri  libri  per 
confutarli,  quando  per  questo  officio  siamo  richiesti  da  Sua  Maesta, 
dalli  Reverendissimi  et  altri  amici  cathohci? 

Item  hora  si  e  stampato  uno  libro  contra  il  nostro  catechismo 
et  si  legge  tuttavia  ^,  perche  senza  alcuno  rispetto  si  comprano  et 
leggino  questi  libri  qui  et  in  tutta  1'  Alemagna.  Et  insin  a  qui  li 
vescovi  non  pubhcano  in  questo  caso  la  scommunica.  Hora  li  nostri 
amici   vorrebbono   che   facessimo   la   risposta  a   quello   libro   virolen- 


ea  de  re  datam  *.  Cum  igitur  Ingolstadii  sic  degam ,  brevi  tempore  multa  a  rae 
effectum  iri  spero  eaque  multo  facilius ,  quam  pecunia  deficiente  Pragae  usque 
adhuc  effecta  sunt.  Atque  inde  commode  litteras  mihi  videor  mittere  posse  ad  car- 
dinalem  illum  cum  eoque  agere,  praesertim  cum  Dilingae  morabitur ;  hoc  euim  oppi- 
dum  quinto,  Ratisbona  autem  nono  vel  undecimo  miliario  ab  urbe  Ingolstadio  abest. 
Potestatem  librorum  haereticorum  legendorum  et  hominum  ab  haeresi  absolvendorum 
difficulter  a  pontifice  concedi  mihi  dicunt,  perinde  ac  si  revocata  esset  gratia  haec 
et  facultas,  quam  antea  acceperamus  -.  Maxime  igitur  rogo,  ut  de  hac  re  certiorem 
me  faciatis;  quod  alias  quoque  scripsi.  Periculo  enim  me  committere  hac  in  re 
nolo,  praesertim  (ut  verum  dicam)  cum  semper  a  Germanorum  confessionibus  audi- 
endis  quasi  animi  aversionem  senserim,  sciens,  quam  difficile  esset,  confitentes  de 
excommunicatione  hac  edocere;  edocti  autem  nolunt  libros  dimittere  et  post  con- 
fessionem  irritatis  sunt  animis  ac  murmurant.  Quod  si  nolunt  nos  haereticorum  libros 
legere,  quomodo  scholasticorum  nostrorum  libros  perscrutari  et  quomodo  alios  libros 
confutare  poterimus,  cum  i-ex,  episcopi,  alii  amici  catholici  id  a  nobis  i'equirent? 

Nunc  liber  editus  est  contra  catechismum  nostrum  et  perpetuo  legitur  ^ ;  hic 
enim  et  in  tota  Germania  libri  isti  nulla  interposita  dubitatione  erauntur  et  leguntur, 
neque  episcopi  adhuc  poenam  excoraraunicationis  promulgant,  quae  huiusmodi  lectione 


»  Vide  supra  p.  632.  ■  V.  supra  p.  319.  320.  341.  342. 

^  loannis  Wigand  ,,VerIegung  aus  Gottes  wordt,  des  Catechismi  der  Jhesuiten" ; 
cf.  supra  p.  605  ^ 


640  208.    Canisius  S.  Ignatio. 

tissimo",  stampato  contra  la  Sedia  Apostolica,  et  nominatim  contra 
Catechismum  ^*  lesuitarum,  benche  in  tedesco";  et  in  progrcsso  tutta 
la  battaglia  casca  sopra  il  dottore  Canisio  ^,  qui  mille  modis  flagel- 
latur  nec  secus  tractatur  quam  qui  sedeat  in  cathedra  pesti- 
lontiae^.  Yeda  dunque  la  R.  V.  si  almanco  noi  non  hauemo  di 
conoseere  quello  che  tutti  leggino  et  sentino  per  via  di  questi  libri. 
Et  certo  per  dar  conto  della  dottrina  cathohca  et  della  fama  et 
autorita  necessaria  a  noi  altri  pel  servizio  divino,  non  credo  che 
possiamo  fare  altro  in  questi  tempi  et  luoghi,  ut  saltem  propter  nos 
non  scandalizentur  simplices,  neque  blasphemetur  magis  ac  magis 
nomen  Domini^.  Tutto  questo  si  dice  per  exonerare  la  mia  coscienza 
et  per  rimettermi  nelle  mani  di  V.  R.  la  qualc  mi  voglia  per  Y  amore 
di  Dio  mostrare  come  in  questo  caso  m'  ho  diportare  {sic}. 

II  Catechismo  ora  si  stampa  in  tedesco  in  Vienna,  et  cosi  ad 
alcuni  pare  conveniente  che  al  fine  si  facesse  una  breve^  risposta  in 
tedesco  alli  principali  argomenti  di  quello  grande  heretico,  il  quale 
ha  impugnato  quella  dottrina  del  Catechismo.  Volesse  Iddio  che 
Alemagna  havesse  alcuni  teologi  della  Compagnia,  per  succorrere  a 
tali  et  simih  accidenti  et  impugnationi  heretice  *. 

contraliitur.  Amici  nostri  cupiimt  nos  acerbissimo "  huic  libro  respondere,  qui  contra 
sedem  apostolicam  et  nominatim  contra  catechismum  lesuitarum  (germanico  taraen  ser- 
mone)  editus  est ;  et  libro  procedente  totus  impetus  contra  doctorem  Canisium  vertitur  ', 
qui  mille  modis  flagellatur  nec  secus  tractatur  quam  qui  sedeat  in  cathedra 
pestilentiae^.  Videat  igitur  R.  V.  an  nobis  saltem  ea  non  sint  cognoscenda, 
quae  ceteri  onines  ex  his  libris  legunt  et  audiunt.  Sane  si  doctrinae  catholicae 
rationem  reddere  et  famam  auctoritatemque  ad  Dei  servitium  nobis  necessariam  con- 
servare  velimus,  non  video  quid  aliud  hisce  temporibus  et  locis  facere  possimus,  ut 
saltem  propter  nos  non  scandalizentur  simplices  neque  blasphemetur  magis  ac 
magis  n  0  m  e  n  d  o  m  i  n  i  ^.  Haec  omnia  scribo ,  ut  conscientiam  exonerem  meque 
totum  reverentiae  vcstrae  permittam,  quae  propter  Deum  me  doceat,  quomodo  hac 
in  re  me  gerere  debeam. 

Catechismi  mei  versio  germanica  nunc  Viennae  typis  exscribitur.  Sunt,  qui 
censeant,  in  eius  extrema  parte  praecipua  argumenta  brevi''  commentatione  germa- 
nica  refellenda  e.sse,  quibus  homo  ille  in  primis  haereticus  catechismi  doctrinam 
impugnavit.  Utinam  Germania  aliquot  Societatis  nostrae  theologos  haberet,  quae  in 
his  et  sirailibus  eventibus  et  impugnationibus  haereticis  ei  succurrerent  *. 


Ita  apoyr.;  Boero,  Can.  p.  120:  violentissimo. 

catachismura  Canisil  scriha. 

Boero,  Can.  p.  120 — 121:  .  .  .  dei  Gesuiti.     E  scritto  in  Tedesco. 

buona  Boero,  Can.  p.  121. 


>  Cf.  supra  p.  605  3.  2  pg.  i^  1.  3  7^^^    04    jg      ,^po(.    jg,  9. 

*  Nuper  clar.  vir  Nicolaus  Patihis  Monachii  in  bibliotheca  regia  minimi  ca- 
techismi  canisiani  editionera  antiquissimam  invenit,  cui  titulus  est:  „Catechismus 
oder  die  Summa  Christlicher  leer  fiir  die  ainfeltigen  in  fragstuck  gestellet"  (flf.  28 ;  4<*) ; 
ubi  et  quando  editio  haec  facta  sit,  in  ipsa  quidera  non  indicatur;  sed  „declaratio" 
ab  Alberto  V.  31.  Martii  1556  de  rebus  religionis  facta  cura  ea  coniuncta  est  ita,  nt 


17.  lunii  1556. 


641 


Quanto  a  questo  collegio  hora  mi  manca  tempo  di  scrivere  delle 
cose,  raa  presto  mi  stendero  sopra  cio  secondo  il  mio  poco  giudicio. 
Spero  d'  hauere  la  risposta  sopra  questo  in  Ingolstadio  innanzi  il  fine 


De  rebus  huius  collegii  scribendi  non  mihi  est  tempus;  mox  autem  pro  anirai 
mei  imbecillitate  copiose  eas  exponam.     Litteras,  quibus  ad  hasce  rescribetur,  ante 


utriusque  scripti  paginae  una  et  continua  numerorum  serie  signentur  (^Katholik" 
74.  Jahrg.,  II  [Mainz  1894],  191).  Nec  taraen  Canisius  verbis  supra  scriptis  hunc 
catechismum  signiiicat;  neraini  enim  in  mentem  veuire  poterat  libello  pueris  et 
rudibus  destinato  commentationem  adiungere,  qua  Wigandi  argumenta  contra  cat- 
echismmn  Canisii  maxiraum  prolata  refellerentur.  Praeterea  ex  catechisrai  illius 
minimi  typis  coniectare  licet  eum  Dilingae  prelum  subiisse  (eundem  libellura  ibideni 
a.  1558  typis  descriptum  esse  certo  constat;  cf.  editoris  ^Katechismen"  p.  108);  Cani- 
sius  autem  hic  de  catechismo  scribit,  qui  Viennae  typis  describatur.  Praeterea  Canisius 
Ratisbona  11.  Februarii  1557  P.  lacobo  Laynez  scribit:  Jo  faccio  stampare  adesso 
certe  cosette  in  tedesco,  e  un  catechismo  per  li  putti."  Hunc  autem  „catechismum 
pro  parvulis"  quaerenti  alius  non  occurrit  quam  minimus  ille,  qui  Monachii  nuper 
inventus  est;  ad  quem  in  secundo  huius  operis  volumine  redibimus.  Hoc  vero  loco 
considerare  oportet  ea,  quae  Bonaventura  Thomas,  nissensis,  Catharinae  Poloniae 
reginae  contionator,  Vilna  14.  lulii  1556  Stanislao  Hosio,  episcopo  varmiensi,  de 
^Sumraa"  Canisii  scripsit:  „Catechismi  Christiani  libellum",  a  „Romanorum  Regis 
piissimis  doctissimisque  theologis"  ^tantum  latine"  editum  ^Germanice  ex  Latino 
qua  potui  diligentia  transcripsi."  Atque  idem  eidera  Vilna  30.  Augusti  1556 :  „Scripsit 
mihi  D.  Staphilus,  Cathechismum  Serenissimi  Romanorum  Regis  in  vulgari  idiomate 
non  extare:  videri  sibi  igitur  ex  re  esse  piorum ,  ut  typis  submittatur,  qui  per  me 
ex  Latino  est  versus"  {Hosi!  Epistolae  II,  733.  748—749).  Fortasse  igitur  Bona- 
ventura  Thomas  germanicara  illam  ,Summae"  canisianae  versionem  fecit,  quae 
anno  1556  Viennae  a  Michaele  Zimmermann  typis  exscripta  est.  Cuius  titulus  hic 
ponitur,  quia  usque  adhuc  nerao  tara  accurate  eum  descripsit:  „^X(X%  bnb  ant=  |  iDurt 
6f)xi[tlicfKr  Seer  in  ;  ben  ^tiubtftucfen  l)e^  neuli(^  aufe  beuelc^  ber  9{6mtfc^en  au 
§un9=  ern  Dnb  a3ef)aiin  rc.  ^^u.  9Jkt).  Dnfer^  allergenebigiften  §errn,  ber  6firift--  , 
lid^en  ^ugent  Unnb  allen  ainfal  |  tigen  ju  nu^  inn  Srucfli  aufegangen,  SSnb  ift  jrer 
^f)li.  DJlal).  ernnftlid^er  ,  m\i  inib  mai)nung,  bas  bife  ffliic^Iein  aXiaxn  aufferl)alb  an= 
berer  bic  man  Gatec^ifmen  nen--  net,  burd)  atte  jrer  fit)u.  ai}ai).  9hberofterrei=  c^ifct)e 
Sanb,  Dnnb  ^iirftlicfje  (Sraffi^afft,  ©iJr^  in  gemeinen  »nb  funberbaren  Scfjiifen  foUc 
gelefen,  t)nb  con  fainem  5)3uec^brucfer  ob'  ,  $uecf)fuerer  one  ju  laffung  5Dtict)aeln  ^^imer^ 
man§  in  ben  ned)ften  3ef)en  jaren  Don  91ett)em  \  gebrucft  noc^  Derfaufft  iBerben."  Versus  1, 
2,  3,  8  rubri  sunt.  In  pagina  posteriore  folii  titularis  imago  in  ligno  incisa  con- 
spicitur,  in  cuius  altero  angulo  inferiore  annus  „1556"  comparet.  8«  min.;  ff.  255 
(iucl.  titul.)  numeris  non  signata.  F.  31  2^^—21  7  ^  litterae  germanicae,  a  Ferdinando  1. 
Vienna  23.  Aprilis  1556  ad  omnes  Austriae  inferioris  et  comitatus  goritiensis  ho- 
mines  datae,  per  quas  catechismus  ille  „a  piis  et  orthodoxis  viris  conscriptus  et  a 
doctis  honestisque  viris  probatus"  comraendatur  et  eius  typis  describendi  et  vendendi 
privilegiura  Michaeli  Zimmermann,  typographo  viennensi,  in  decennium  tribuitur. 
Canisii  et  Societatis  lesu  neque  in  his  litteris  neque  in  ipso  catechismo  lit  mentio. 
Interpres  non  est  usus  editione  latina  ,Summae"  a.  1556  Viennae  facta,  sed  editione 
principe  (Viennae  1555),  ratione  etiam  habita  ^erratorum",  quae  in  eius  extrema 
parte  posita  erant;  cf.  etiam  infra,  monum.  100.  Duo  tantura  exempla  catechismi 
huius,  qui  inter  catechismos  Canisii  germanicos  antiquissiraus  est,  equideni  vidi, 
unum,  quod  folio  titulari  caret,  Viennae  in  bibliotheca  universitatis  (Theol.  past.  I. 
325) ,  alterum  idque  integrum  in  monasterio  gotvicensi  (Gottweig)  ordinis  sancti 
Benedicti,  in  Austria  inferiore  (sign.:  XXXIIL  K  76»). 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   I.  41 


gio  209.    Martinus  Cromer  Canisio. 

di   giuglio   piacendo   al  Signore   nostro,   il   qualc  ci  conscrvi   sempre 
nella  sua  santa  grazia. 

lo  molto  specialmente  mi  raccomando  alle  orazioni  et  sacrifici  di 
V.  R.  et  di  tutti  li  Padri  et  fratelli,  et  massime  di  qnelli  che  hanno 
da  venire  in  Ingolstadio.     Di  Praga  a  17.  di  giugno  1556. 

Servo  et  figliolo  indigno 
Piedro  Canisio. 

Al  molto  Reverendo  Padre  mio  in  Christo  il  Padre  Maestro 
Maestro  \sir]  Ignatio  de  Layola  [sic]  Preposito  generale  della  Com- 
pagnia  di  Giesu.     Roma. 

Epistulae  archetypae  nianu  eiusdem  temporis  arlnotatum  est:  ,Riceuuta  alli 
23  di  Luslio." 


finem  mensis  lulii  Ingolstadii  me  accepturum  esse  spero,  domino  nostro  iuvante,  qui 
nos  in  gratia  sua  sancta  semper  conservet. 

Valde  singulariter  me  commendo  precibus  et  sacrificiis  R.  V.  et  omnium  patrum 
et  fratrum  ac  maxime  eorum,  qui  Ingolstadium  venturi  sunt.    Praga  17.  lunii  1556. 

Servus  et  filius  indignus 
Petrus  Canisius. 

Admodum  reverendo  in  Christo  patri  meo,  patri  magistro  Ignatio  de  Loyola, 
praeposito  generali  Societatis  lesu,  Roniae. 

209. 
MARTIXUS  CROMER, 

canonicus  cracoviensis  et  secretarius  regius, 

CANTSIO. 

VienTia  !).  Iiilii  155(1. 

Ex  autographo  (2°;  2'/.  pp.;  in  p.  4.  inscr.  et  sig.).  In  superiore  parte  pa- 
ginac  quartae  Canisius  9  capita  breviter  notavit,  quae  ad  parabolam  quandam  evan- 
gelicam  e  suggestu  explicandam  pertinere  videntur.  Cod.  monac.  „Scriptt.  colL 
Ingolst."  f.  41-42. 

Se  a  Foloniae  rege  ad  reyem  lioDianontni  le;/ati<>n  es.<^e.  Exciisat  se ,  quod  id 
officium  administrare  maluerit ,  quam  libros  pro  ecclesia  componere.  Sperat  Sigis- 
mundnm  rer/em  haereticis  iam  acrius  obstifurum  esse.  De  Hosii  operihus.  De  ronciliis, 
(/enerali  Bomae,  provinciaH  in  Polonia  hahendls. 

Reverende  pater  S.  P. 

Literas  tuas  nona  die  mensis  Aprilis  Praga  ad  me  datas  i,  vicesima 

prima  Junij  Cracoviae  accepi  eo  ipso  tempore,  quo  mihi  rursus  legatio 

a  rege  meo  2   ad  regem  Rom.  iniuncta   est   praetcr   omnem  expecta- 

tionem  meam.     Pertaesns  onim  Litvanici  domicilij,  ex  aula  me  paulo 

'  Has  litteras,  9.  Aprilis  datas,  vide  supra  j).  606—608. 
'  Sigismundo  Augusto,  Poloniae  rege. 


9.  lulii  1556.  g4g 

ant^  Cracoviam  receperam,  ut  deo  miliique  viverem  i.  Jamque  inter 
amicos  et  libros  svaviter  acquiescere  coeperam,  cum  hanc  mihi  felici- 
tatem  nescio  qvae  Nemesis  invidit.  Qvare  motoriam  rursus  fabulam 
ago2.  Heri  huc  adveni  magnis  itineribus:  Hodie  regis  mei  mandata 
exposui.  Qvo  onere  levatus,  calamum  statim  in  manus  sumpsi,  ut 
tibi  ad  tuas  illas  literas  responderem,  teque  laetiore  nuncio,  quam 
huc  nuper  istinc  perlatus  erat,  de  me  ipso  exhilararem.  Laborare  te 
istic  in  vinea  Christi  gaudeo:  Vtinam  qvidem  cum  fructu:  Verum 
sva\nore  tamen,  qvam  qvem  adhuc  decerpsisti:  Si  modo  verum  est. 
te  pugno  a  nescio  qvo  contusum  esse^.  Qvod  tamen  si  est,  non 
dubito  te  gaudere,  qvi  pro  Christi  nomine  dignus  habitus  sis 
contumeliam  pati*.  Qvod  doles  de  nostratibus  hominibusS;  In- 
saniunt  illi  qvidem,  sed  non  omnes:  Ac  ne  tam  proterve  qvidem,  ni 
fallor,  et  effrenate,  qvam  coeperant.  Cohibent  eos  aliqvantum  edicta 
regia,  multo  nunc,  qvam  ante  severiora.  Sane  is  nunc  mirificus  esse 
yidetur,  et  acer  propugnator  veteris  et  orthodoxae  religionis,  offensus 
improbitate  novatorum  ^,  Deus  nobis  orandus  est.  ut  eum  nobis  talem 
diu  conservet.  Qvod  me  ad  scriptionem  defensionemque  religionis 
hortaris,  etsi"  non  currentem  tu'  qvidem,  currere  tamen  gestientem 
incitas:  Sed  qvid  faciam,  si  fatis  alio  abripior?  Mos  gerendus  est 
principi,  et  qvidem  sine  ulla  iniuria  rehgionis,  ut  ne  dicam  cum  aliqva 
etiam  utilitate.  Qvid  enim,  si  tantum  operae  precij  fit  a'  nobis,  dum 
sumus  ad  aures  principis,  aut  eorum  certe,  qvibus  princeps  pro  auribus 
et  oculis  utitur,  qvantum  si  ingentia  conscriberemus  volumina,  qvae 
in  tanta  librorum  omnis  generis  copia,  tantaque  hominum  impioi'um 
arrogantia  vix,  ac  ne  vix  qvidem  fortassis  leguntur!  Non  debes  autem 
existimare,  mi  Canisi,  ahqvid  emolumenti  vel  honoris  me  venari  in 
aula  regia.  Libenter  acqviesco  in  hac  mea  conditione  et  fortunis  non 
omnino  coutemnendis.  Varmiensis  episcopi  scriptum 

iure  optimo  Liudatur  a  doctis  et  pijs  viris.  Et  brevi  id  denuo  excu- 
detur,  spero,  altero  tanto  auctum  ' .     Scripsit  idem  hortatu  meo  dia- 


Supe7-  versum  scriptum  ^  Super  versuni-  scriptum. 

Super  versnm  scriptum. 


1  Aula  regia  tunc  Vilnae  erat,  quod  Lithuaniae  ca]iut  est  {Hosii  Epistolae  11, 688). 

2  Comoediae  ^statariae"  veteres  opponunt  ^niotoriam^  quae  niotibus  sive  affec- 
tibus  abundat  et  tumultuarie  agitur. 

3  Falsus  hic  rumor  fuisse  videtur  ac  natus  fortasse  ex  eo.  quod  14.  Maii  1556 
Pragae  ad  P.  Corneliuni  Brogelmaiumm  in  ecclesia  collegii  sacrum  facientem  Bohe- 
mus  quidam  accessit  ac  minaciter  pugnum  sustulit;  mature  tamen  prohibitus  est, 
ne  sacerdotem  percuteret.  Canisius  in  eadem  ecclesia  10.  Maii  lapide  per  fenestram 
iacto  petitus  erat.     Vide  supra  p.  618—619. 

*  Act.  5,  41.  "•  Cf.  supra  p.  586. 

«  Promisit  quidem  re.x  ille  haud  pauca  episcopis  minatusqne  est  liaereticis 
ftoenas  graves;  sed  in  exsecutione  segnem  se  praestitit. 

•  Priorem  partem  ^confessionis"  dicit  (cf.  supra  p.  537  ^) ;  eadem  pars  annc  1557 

41* 


g4.4  209.    Martinus  Cromer  Canisio.    9.  lulii  1556. 

logum :  qvo  cavillis  Fricij  de  utraque  specie,  de  coelibatu  sacerdotum, 
ac  de  ritibus  ecclesiasticis  vernacula  lingua  peragendis  [respondet]. 
Eum  ego  hic  mecum  habeo:  Verum  describi  is  tam  celeriter,  et  ad 
te  mitti  non  potest:  Nisi  forte  diutius  hic  mansero. 

Episcopus  Yeronensis,  nuncius  apostolicus  ^  haeret  adhuc  apud 
nos,  nec  sane  ociosus.  Oratorem  regis  mei  revertentem  a  pontifice 
vidi  in  itinere^.  Refert  nobis  spem  concilij  Romae  aperiendi:  Qvam 
certam  autem  et  optabilem,  tute  ipse  ex  loco  eius  potes  conijcere. 
Sat  sapienti.  Nuncius  qvidem  cum  archicpiscopo  ^  episcoporum  et 
sacrorum  collegiorum  conventum  ad  sextam  diem  Septembris  insti- 
tuent  ^.  Indicunt  ijdem  supplicationes  implorandae  opis  divinae  causa. 
Qvarum  rerum  si  me  svasorem  fuisse  putaveris,  non  erraveris.  Nun- 
cius  qvidem  ipse  agnoscit  manu  sua  ad  me  scribens.  Sub  idem  autem 
tempus  rex  revertetur  in  Poloniam;  qvi  si  vel  in  uno  atque  altero 
reipsa  praestabit,  qvod  edictis  minatur,  spero  nos  cito  aliam  rerum 
faciem  visuros  esse.  Sunt  enim  flexibiles  nostri  homines,  modo  ne 
desint  officio  suo  speculatores^.  Hic  qvae  de  filio  regis6  audio, 
mira,  si  vera  sunt.  Et  facile  causam  conijcio.  Sed  confusi  sunt, 
inqvit  ille",  qvoniam  deus  sprevit  illos.  Haec  ego  amanter  et 
familiariter  ad  te  Canisi,  qvando  hic  mihi  aspectu  et  colloqvio  tuo 
frui  non  licet.     Yale.     Vienna  9.  die  Jul.  1556. 

Tuus 
M.  Cromerus\ 

Reuerendo  patri  D.  Petro  Canisio  theologo  insigni  de  societate 
lesu  amico  suo  honorando  Pragae. 


Sequitur  signum  qnoddain  ohscurmn. 


Dilingae  in  4"  et  in  8<>  edita  est.  Eodem  anno  Moguntiae  ex  officina  Francisci 
Behem,  ,1.  Patruo  bibliopola  Posnanien.  imprimi  procurante^  tota  confessio  primum  in 
lucem  prodiit  {Hosii  Epistolae  II,  1007).  Dialogum  autem  illum  Hosius  mense  Februario 
1556  absolvit;  eius  exempla  manu  scripta  amicis  misit  recognoscenda,  ut  Cromero, 
loanni  Pikarski,  contionatori  regio,  Aloysio  Lipomano,  nuntio  apostolico.  Anno  1558 
tvpis  primum  exscriptus  est  {Hosii  Epistolae  II,  667.  685.  714.  809.  946.  Eichhom, 
Hosius  I,  289.  Exstat  etiam  inter  ,opera  omnia"  Hosii,  e.  g.  in  editione  Antverpiae 
a.  1571  facta  f.  332-346). 
'  Aloysius  Lipomanus. 

2  Albertum  Kryski ,  subcamerariujn  ploceusem  et  secretarium  regium,  signifi- 
care  videtur;  qui  sub  initium  a.  1553  orator  regius  Romam  venerat  (i/ost/ Epistolae 
II,  262.  323.  899). 

3  Nicolao  Dzierzgowski,  archiepiscopo  gnesnensi. 

*  Synodus  haec  ecclesiasticae  provinciae  gnesnensis  reapse  mense  Septembri 
a.  1556  habita  est  Lovicii  (Howicz),  ubi  archiepiscopi  arx  erat  {Eichhorn,  Hosius  1, 
267—269). 

^  Ls.  56,  10.     ler.  6,  17  etc. 

•^  Maximiliano,  Lutheranorum  patrono.  ^  Ps.  52,  6. 


210.    Canisius  S.  Ignatio.    Sub  medium  mensem  lulium  1556.  645 

210. 

CANISIUS 
SAXCTO  IGXATIO. 

Praga  sal)  mediiim  mensera  Inlinm  1556. 

Ex  SaccMiw,   De  vita  Canisii  p.  109—110.     Cf.  Ovlandinum  1.  c.  1.  16,  n.  2. 
Impense  rogat,  ne  praepositi  jirovincialis  vel  rectoris  muniis  sibi  ■imponatur. 

Cum  „per  aestatem"  anni  1556  „Ingolstadium"  Socii  „pe7-iienissent, 
accipit  Canisiiis  a  B.  Patre  Uteras",  quibus  Sociorum  praepositus  pro- 
vincialis  per  Germaniam  superiorem.  constituitur.  „Confestim" ,  inquit 
Sacchinus,  „rescripsit,  se  quidem  paratum  esse,  quacunque  posset  ope 
sociis  vniuersis  famulari  in  rerum  aeque  diuinarum  procuratione ,  et 
humanarum.  Ceterum  per  Deum  obtestatur,  nullum  vt  sibi  Prouincialis, 
siue  Rectoris  mimus  imponat;  sed  plane  omnium  postremum,  vt  re  ipsa 
sit ,  numeret.  Enimuero  pericidosum  esse,  hominem  perturbationibus 
agitatum,  arrogantem,  nullo  iudicio  praeditum  id  officij  suscipere ;  fieri- 
que  aliorum  ducem-,  qui  necessario  careaf  lumine,  et  idonea  cum  facul- 
tatis  subsidia,  tum  experimenti  requirat.  Non  deesse  (et  nominatim 
appellabat  quosdam),  qui  commodius  multo  praefici  possent.  ,Denique*, 
inquit,  ,existimaiii  Pater,  cunctos  mihi  fratres  rogandos,  vt  suam  de 
me  quisque  sententiam  scripto  explicent ,  et  ad  te  mittant  ^.  Nam 
profecto,  si  mea  cum  interiora  nosses,  tum  exteriora  vitia,  quantum- 
que  haec  Germania  obtuderit  me,  ac  secularem  effecerit,  potius  mise- 
rereris  mei,  maioremque  susciperes  curam  mei  subleuandi  precibus 
tuis;  quas  indignissimus  licet  assidue  cupio.'"  Addit  Sacchinus:  Ca- 
nisius  „vouerat  olim,  .  .  .  quod  ad  suum  commodum,  deque  vno  in 
locum  alium  profectionem''  attineret,  nihil  vnquam  moturum^.  Eius 
sponsionis  ita  memoriam ,  ita  custodiam  retinebat,  vt  subierit  religio, 
simul  ac  renuntiatus  est  Prouincialis,  ne  contra  eam  facere  aliquo  pacto 
videretur,  si  quando  pro  suo  munere  quopiam  accurrendum  esset,  ante- 
quam  profectionis  iussiim  ab  Vrbe  perferretur.  Itaque  rem  omnem 
aperiendam  beato  Patri  [IgnatioJ  censuit" . 

Canisio  Roma  rescriptum  esse  videtur  a  Polanco  ineunte  vel  medio  mense 
Augusto  a.  1556.     De  qua  re  in  secundo  huius  operis  volumine  agetur. 

Eiess  (1.  c.  p.  165 — 166)  censet  epistulam  hanc  iam  aestate  anni  1555  datam 
«sse;  Socherum  enim  referre  Canisium  sub  id  tempus  Viennae  a  P.  Hieronymo 
Natali   certiorem   factum  esse   provincialis   officium   brevi    sibi   suscipiendum  fore  *. 


profectione  Sacch. 


'  ^Scripsere",   inquit  Sacchinus  1.  c. ,    „testimonia  socij ,   sed  qualia  ille  mere- 
batur  potius,  quam  volebat,  plena  commendationis,  et  laudis." 
*  Sponsionem  hanc  vide  supra  p.  268. 
»  Cf.  Socherum  1.  c.  p.  55.  63. 


()4:()      211.    Canisius  Sociis  ingolstadiensibus.    Sub  niedium  mensem  lulium  1556. 

Neque  id  quidem  sua  caret  probabilitate ;  Natalis  enim  Ignatio  intime  utebatur  atque 
eius  nomine  Societatis  res  in  Austria  disponebat  et  constituebat ;  accedit ,  quod 
Socherus  ex  historia  coUegii  viennensis  a  Magio  conscripta  ea  hausisse  videtur. 
Attaraen  magis  mihi  placet  Canisium  anno ,  qui  proxime  secutus  est,  scripsisse. 
Nam  Sacchinus,  qui  ipsam  Canisii  epistulam  ante  oculos  habuit  et  res  sat  accurato 
narrat,  perspicue  testatur  Canisium  epistulam  illam  Romam  misisse,  postquam  Socii 
Ingolstadium  advenerunt  et  diploma  illud  ipsi  Canisio  traditum  est,  quo  Germaniati 
superioris  praepositus  provincialis  nominabatur.  Sic  etiam  facilius  intellegitur ,  cui- 
in  epistulis  anno  1555  et  priore  parte  anni  1556  a  Canisio  Roniam  missis  (quae 
quidem  supersunt)  nuUa  huius  officii  imponendi  vel  recusati  fiat  raentio. 

S.  Ignatius  diploma  illud  7.  lunii  1556  subscripsit.  Socii  9.  lunii  Roma  dis- 
cesserunt  et  7.  lulii  Ingolstadium  venerunt  ^  Dubium  non  est,  quin  diploma  in 
Bavariam  ipsi  attulerint  indeque  Pragam  miserint,  cum  Canisium  ibi  morari  audisseut. 
Sub  medium  igitur  mensem  lulium  Ignatio  rescribere  potuit. 

Boei-o  haud  recte  scribit  Canisium  Ignatii  litteras  Viennae  accepisse -.  Cani 
sius  enim  mense  Februario  a.  1556  inde  discessit  neque  eo  anno  Viennam  rediit. 

Polancus  nomine  S.  Ignatii  Ciinisio  rescripsisse  videtur  circiter  d.  20.  lulii  1556. 

m. 

CANISIUS 
ISO€II8  r\GOLSTADIEXSIBlJS. 

Praga  siih  iiiediuin  iiieiisem  luliuiii  155G. 

Ex  cod.  ^Antiqu.  Ingolst."  f.  8''. 

Aliquis  ex  18  illis  Societatis  hominibvs ,  qui  7.  lulii  1556  Ingol- 
stadium  advenerunt^,  haec  refert:  Invenimus  Ingolstadii  „quorunda>n 
professorum  atiimos  erga  societatem  parum  sijnceros,  vt  etiam  Reuerendus 
Pater  Canisiiis  ex  Praga  per  litteras  hortaretur  ahstinendum  esse  ah 
illorum  consortio  donec  ipse  aduentu  suo ,  de  his  oiiinihus  certiores 
faceret.  .  .  Tandem  diu  expectatus  adest  E.  P.  Canisius  4.^  Augusti 
ex  Praga." 


'  Cf.  supra  p.  638*.  -  Canisio  p.  132. 

^  Horum  praecipui  erant:  Thomas  Lcntulus  (van  Lenth)  noviomagus,  qui  col- 
legii  rector  a  S.  Ignatio  constitutus  erat,  Doctor  loannes  Cuvillonius  (Couvillon) 
insulensis,  Doctor  Hermannus  Thyraeus  novesianus,  M.  Theodorus  Peltanus  (van  Pelt) 
leodiensis.  De  quibus  in  sequentibus  huius  operis  voluminibus  plura  scribentur. 
Cum  S.  Ignatius  raense  lunio  a.  1556  18  illos  Socios  Roma  Ingolstadium  mitteret, 
simul  etiam  catalogum  latinum  misit,  ex  quo  tum  Albertus  dux  tum  Canisius  co- 
gnoscere  possent ,  quao  eorum  essent  nomina ,  quae  patriae ,  quae  officia ,  ad  quae 
singuU  idonei  esse  viderentur.  Catalogus  ipse  hic  non  ponitur,  quia  editus  iam  est 
ab  Agricola  1.  c.  I,  Dec.  2.  n.  26;  Mederer  1.  c.  IV,  291—292;  Liiiowskn  I.  c.  1,  74—77 
(germanice  versus);  Freyberg  I.  c.  III,  227*— 228*;  Verdiere  I.  c.  I,  303—305 
(iallice);  Pachtler  I.  c.  I,  349-350;  Cartas  ie  San  IgnacioYl,  497—498.  293—295 
(latine  et  hispanice).  Pi-antl  scribit  (I.  c.  I,  225)  6  lesuitas  et  12  alumnos  (,6  Je- 
suiten  und  12  Alumnen")  Roma  Ingolstadium  missos  esse ! 


212.    Canisius  et  Henricus  Scribonius  Ferclinando  I.    Mense  lulio  1556.      647 

212. 

CANISIUS 

et 

HENRICUS  SCRIBONIUS, 

administrator  archidioecesis  pragensis, 

FERDIXANDO  I. 

Praga  iiieiise  lulio  1556. 

Ex  archetypo  (2°;  pp.  2),  quod  Canisius  et  Scribonius  ipsi  subscripserunt ; 
iu  p.  4.  alia  manu  scriptum  est:  „Jesuiter  zu  Prag.  Supplication  1556."  Exstat 
Viennae  in  archivo  camerae  aulicae  (Hofkammer-Archiv,  Archiv  des  gemeinsamen 
k.  k.  Finanzministeriums),  ^Boehmen  P.  Fasc.  ^,  Jesuiten." 

Eegi  rationem  proponunt ,  qua  acs  alienum ,  a  colleyio  prugensi  contradum, 
solci  jjossit ,  eundemque  rogant ,  ut  quinque  monasteriorum  desertorum  bona  in  pro- 
fanos  usus  conversa  pauperibus  scholasticis  alendis  destinentur,  qui  postea  archidioe- 
cesis  prugensis  sacerdotes  futuri  sint. 

Serenissime  Rex  et  clementissime  domine. 

Duo  sunt  impedimenta  quae  Collegium  et  studium  Pragense  ad 
S.  Clementem  a  S.  R.  M.  [V.]  nuper  errectum  [sic],  et  nobis  deinde  con- 
creditum  ualde  perturbant.  Vnum  est  de  soluendis  debitis,  quae  pro 
structura  Collegij  creditores  multi  et  pauperes  iure  suo  iamdudum  petunt. 
Cui  incommodo  si  placet  S.  M.  V,  subuenire  poterunt  Zitauienses,  qui 
cum  nunc  adsint  Ratisbonaei,  non  difficulter  permouerentur,  ut  con- 
sentiant  in  2000,  uel  ut  minimum  ad  mille  taleros  statim  mutuo  dandos 
praedicto  Collegio,  accepturi  deinde  solutionem  ex  bonis  quae  in  de- 
cennium  administrant,  Monasterij  Oybinensis,  tantum  absit  usura,  quae 
et  ipsis,  et  Collegio  Societatis  lESV  non  possit  non  esse  ignominiosa. 

Alterum  quod  praeclaro  CoUegij  huius  instituto  deest,  ad  scho- 
lasticos  pertinet  pauperes,  qui  frequentes  ad  scholam  hanc  Regiam 
confluunt,  et  ibidem  frugifere  admodum  possent  institui,  donec  sacris 
ordinibus  iniciarentur,  et  Pragensis  diocesis  [sic]  ministerijs  nunc  certe 
necessarijs  adhiberentur.  Cum  autem  obstet  inopia,  quo  minus  illi  in 
studijs  perseuerare,  et  ad  frugem  peruenire,  nostraeque  et  Catholicae 
Ecclesiae  deseruire  possint,  pracclare  de  illis  et  hac  tota  schola  mereri 
uidebitur  S.  M.  V.  si  pro  Regia  benignitate  et  pietate  sua  consentiat, 
ut  in  usum  et  sustentationem  pauperum  scholasticorum  huiusmodi 
conuertantur "    bona    quaedam    uacantium   Monasteriorum ,    quae ,    ut 


^  couertantur  archet. 

^  Ratisbonam  ad  comitia  imperii  venisse  videntur.  Ferdiiiandus  comitia  ipse 
quidem  niense  lunio  exordiri  volebat ;  sed  propter  bellum  hungaricum  Viennae  manere 
statuit,  et  Albertus  V.  Bavariae  dux  Ferdinandi  nomine  15.  lulii  1556  comitiorum 
initium  fecit  {Fr.  1).  Hiiberlin,  Neueste  Teutsche  Reichs-Geschiclite  III  [Hallc  1770], 
134—137). 


648      212.    Canisius  et  Henricus  Scribonius  Ferdinando  I.    Mense  lulio  1556. 

uidemus ,  in  prophanos  usus  abeunt ,  et  misere  passim  alienantur. 
Tantum  pauca  e  multis  loca  et  domicilia  Religiosorum ,  quae  nune 
diserta  [sic]  atque  distracta  sunt,  et  scliolasticis  ad  usum  Ecclesiae 
applicari  possent,  liic  breuiter  ostendemus. 

Primo  est  Monasterium  in  ciuitate  Tustae  seu  in  Domazlicz, 
germanice  Tauz  uocant  ^,  non  ita  procul  a  Thina  ^,  quod  monasterium 
ordinis  est  Heremitarum  .S.  Augustini,  aliquot  abhinc  annis  desolatum, 
pratis  et  agris  dotatum,  et  nuper  admodum  a  Ciuibus  Tustae  im- 
petratum  ad  reuocationem  usque  .S,  M,  V, 

Secundum  Monasterium  est  situm  in  Ciuitate  Tachouiae  ^  ordinis 
Carmelitarum  multis  ab  hinc  annis  desolatum,  etiam  a  Ciuibus  illius 
Ciuitatis  impetratum, 

Tertium  Monasterium  Skalicze  non  procul  a  Ciuitate  Kiirimen*, 
ordinis  Cystersiensium  [sie],  quod  a  nullo  etiam  Religioso  inhabitatur, 
et  Nobili  cuidam  elocatur  ^\ 

Quartum  Monasterium  est  in  oppido  Chiss  ^,  ordinis  Carmelitarum, 
suis  etiam  fratribus  destitutum ,  quod  nunc  manet  penes  pupillos 
Domini  a  Guttenstein. 

Quintum  est  in  pago  Tenionicze "  Monasterium ,  primum  quidem 
a  Domino  Czizkonecz  fundatum  pro  quibusdam  fratribus  reHgiosis, 
Deinde  uero  conuersum  in  usum  trium  aut  quatuor  sacerdotum,  sed 
quod  nomine  tutelae  nunc  a  quodam  occupatur. 

Ex  his  aliqua  sufficient  ad  unius  uel  duorum,  alia  ad  plurium 
sustentationem.  Ita  fiet,  ut  ,S.  R,  Maiestas  V.  non  solum  de  collegio 
suo  Regio  quantum  ad  professores  attinet,  uerum  etiam  quantum  ad 
discipulos  et  auditores  praeclare  mereri,  et  aeternam  sui  nominis  glo- 
riam  in  Christo  et  Ecclesia  Boemica  relinquere  possit,  amputatis  interim 
scandalis  et  occasionibus  ecclesiastica  bona  prophanandi  et  alienandi. 

S.  R.  Maiestatis  V. 

Humiles  sacellani. 

Henricus  Praepositus 

Ecclesiae  Pragensis. 

Petrus  Canisius  Theologus 

de  societate  JESV. 

*  Nunc  germanice  ^Taus"  (Tauss)  et  bohemice  nDomazlice",  oppidum  Bobemiae, 
in  regione  pilsnensi.  ^  Germanice  Tliein. 

*  Germanice  Tachau,  bohemice  Drzewnow.  *  Curimium,  bohemice  Kaufim, 
^  Monasterium    „Gratia    B.    Mariae    virginis"     Scalicii    (bohemice    Scalic    vel 

Scalice)  anno  1357  conditum  erat.  De  quo  Leop.  Janauschek  0.  Cist. ,  Origenes 
Cistercienses  I  (Vindobonae  1877),  p.  272,  n.  709. 

*  Nunc  Chiesch,  in  archidioecesi  pragensi. 

"  Fortasse  Tonovice,  Tienowic,  ubi  loannes  Hifowec  anno  1520  monasterium 
,fratrum  minimorum"  (ordinis  S.  Francisci  de  Paula)  condiderat.  Nam  Frind  asserit 
boc  monasterium  sub  id  tempus  ex  invidia  illius,  qui  conditoris  erat  heres,  fratribus 
orbatum  fuisse  ct  Scribonium  Ferdinando  commendasse ,  ut  ex  eius  bonis  aliisque 
aimilibua  seminarium  clericorum  instituendum  curaret  {Ant,  Frind ,  Die  Geschichte 
der  Bischofe  und  Erzbischofe  von  Prag  [Prag  1873],  p.  180). 


213.  Pol.  Canisio.  Circ.  20.  lulii  1556.    214.  Pol.  Canisio.  22.  lulii  1556.     649 

Tempus  quidem  liuic  epistulae  non  est  ascriptum;  sed  ex  epistula  ipsa  co- 
gnoscitur,  datam  esse,  cum  collegium  Societatis  lesu  pragense  „uuper  erectum"  et 
eius  ludus  litterarius  iam  apertus  esset;  qui  8.  lulii  1556  apertus  est  ^  Canisius 
vero  exeunte  eo  mense  Praga  discessit  neque  anno  1556  eodem  rediit. 

P.  lOAraES  DE  POLAXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 
Roma  circiter  20.  lulii  1556. 

Ex  Sacchino,  Can.  p.  110—113. 

Canisius,  cum  ad  litteras  Roma  7.  lunii  1556  datas,  quihus  a  S.  Ignatio 
Societatis  praepositus  jyrovincialis  per  Germaniam  superiorem.  constituebatur  -, 
^confestim  rescripsisset" ,  i^er  Deum  obtestans,  ne  eiusmodi  niunus  sibi  impone- 
retur  ^,  a  S.  Ignatio  „iussus  est,  Dei  bonitafe  confisus  ceruicem  iugo  suhmittere. 
Nihil  enim  inde  negotij  plus  habiturum ,  quam  ad  hoc  tempus  habuisset :  cum 
re  quidem  munere  eodem  fungeretur ,  sed  accessuram  duntaxat  ex  ipso  titulo 
jMestatis  opem  aliquam,  et  praecipuum  diuinitus  auxilium".  Ac  cum  Canisitis 
olim  spopondisset ,  se ,  quod  ad  commodum  suum  deque  uno  loco  in  alterum 
profectionem  attineret,  nil  umquam  moturum,  cumque  metueret,  ne  in  eo  munere 
cmtra  sponsionem  hanc  facere  aliquo  pacto  videretur ,  iam  a  S.  Ignatio  ,,omni 
Uberatus  est  scrupido" . 

Hanc  epistulam  Polancus  significare  videtur,  22.  lulii  1556  Canisio  scribens: 
,Questi  giorni  si  e  scritto  a  V.  R.  et  a  quelli  di  Praga  assai  difFusamente. "  Vide 
epistulam  proxime  poneudam. 

214. 
P.  lOAlNlVES  DE  POIiAXCO  S.  J. 

nomine  S.  Ignatii 

CANISIO. 

Roma  22.  lulii  1556. 

Ex  „Cartas  de  San  Ignacio"  VI,  519.  355—356;  quarum  editor  apographo 
usus  est,  in  cuius  margine  Polancus  ipse  quaedam  scripsit,  quodque  antea 
Romae  in  archivo  Societatis  asservabatur.  Adnotatum  est:  „Ingolstadio,  Al  Doctor 
Canisio." 

Partem  epistulae  latine  versam  edidit  A.  v.  DruffeJ ,  Ignatius  von  Loyola  an 
der  Rijmischen  Curie  (Miinchen  1879)  p.  40,  adnot.  49. 

Smnmum  pontificem  potestatem  monasterii  cuiusdam  vcl  monasteriorum  aliquot 
Societafi  attrilniendorum  voce  concessisse;  nec  litteras  apostolicas  necessarias  esse. 


1  Supra  p.  618».  ^  Positae  sunt  supra  p.  623. 

*  V.  supra  p.  645. 


(350  '-!■*:■    loitiiiies  de  Polanco  Canisio. 

Ihesus. 
Pax  Christi,  etc. 

Questi  giorni  si  e  scritto  a  V.  R.  et  a  quelli  di  Praga  assai 
diffusamente,  e  dopoi  non  abbiamo  avviso  alcuno  ne  anche  sappiamo 
se  sono  arrivati  K  nostri  d' Ingolstadio. 

Questa  e  per  fare  intendere  alla  R.  V.  che  si  e  supplicato  a  Sua 
Santita  per  via  del  Reverendissimo  Cardinale  Morone  ^  quello  che 
contiene  il  memoriale  dell'  altra  pagina  ^ ;  et  Sua  Santita  e  contenta, 
et  dette  sua  benedittione  etc.  ^  Se  pur  bisognasse  Breve  o  Bolle,  si 
potrebbono  expedir  adesso,  o  quando  il  Re  volesse  far  la  tale  appli- 
catione  perpetua;  et  non  pare  che  ce  sara  difficolta  a  questo  spaccio*. 
E  vero  che  ci  contentiamo  vivae  vocis  oraculo  perche  basta  per  satis- 
far  aUa  conscientia;  et  nel  foro  exterior  poco  mi  pare  sono  necessarie 
simili  Bolle,  facendosi  colla  auctorita  regia  il  tutto,  et  senza  scrupulo 
potremmo  aiutarci  di  quella,  havendo  la  mente  di  Sua  Santita^. 


Ihesus. 
Pax  Christi,  etc. 

Hisce  diebus  reverentiae  vestrae  et  Sociis  pragensibus  copiosius  scriptum  est, 
nec  postea  nuntium  ullum  accepimus ,  neque  etiam  scimus ,  an  Socii  nostri  ingol- 
stadienses  advenerint. 

Haec  scribo,  ut  R.  V.  certiorem  faciam,  summo  pontifici  per  reverendissimuni 
cardinalem  Moronum  '  supplicatuin  esse  pro  iis,  quae  libellus  in  altera  huius  epistulae 
pagina  descriptus  continet  " :  et  pontifex  concessit,  et  benedictionem  dedit,  etc.  *  Si 
tamen  breve  aliquod  vel  bullae  necessariae  essent,  aut  nunc  eftici  mittique  possent, 
aut  cum  rex  applicationem  illam  perpetuam  reddere  voluerit;  neque  ea  res  difficul- 
tatem  habitura  esse  videtur  ^.  Quamquam  nos  quidem  vivae  vocis  oraculo  contenti 
sumus ;  id  enim  ad  conscientiam  securam  reddendam  sufficit ;  in  externo  autem  foro 
huiusmodi  bullae  vix  necessariae  esse  videntur,  cum  omnia  regis  auctoritate  fiant, 
qua  sine  scrupulo  uti  possumus,  cum  pontificis  meus  explorata  nobis  sit  *. 


^  loannes  cardinalis  Moronus  ^protector"  erat  regnorum  et  provinciarum  Fer- 
dinandi  I. 

-  Druffcl  scribit  supplicatum  esse  pro  monasterio  S.  Clementis  (ordinis  Prae- 
dicatorum)  collegio  pragensi  attribuendo;  unde  id  hauserit,  non  indicat.  Certe  Fer- 
dinandus  rex  mense  Augusto  a.  1555  tum  Moronum  tum  Ignatium  rogaverat,  ut 
monasterii  clementini  collegio  pragensi,  et  monasterii  Beatae  Virginis,  ordinis 
carmelitani ,  collegio  viennensi  attribuendorum  potestatem  a  summo  pontifice  impe- 
trarent  {Cartas  V,  584 — 588).  Ac  Canisius  17.  Maii  1556  Praga  S.  Ignatio  scrip- 
serat  litteras  regis  Romam  missum  iri,  quibus  potestas  monasterii  oibinensis,  ordinis 
Coelestinorum,  collegio  pragensi  assignandi  peteretur  (cf.  supra  p.  615). 

^  Paulum  IV.  monasterium  oibinense  Sociis  concessisse  ex  litteris  Canisii 
initio  a.  1557  ad  Lainium  datis  intellegitur;  quae  in  secundo  huius  operis  volumine 
jtonentur. 

*  Litteras  apostolicas  in  Germaniam  mittendas  significat.  Antiqua  versio ,  a 
Druffel  edita,  inepte :   „neque  videtur  fore  difficultas  in  isto  spatio." 

*  Ita  etiam  Ferdinandus  I.  in  ^litteris  fundationis"  collegii  pragensis,  Pragae 
15.  Martii  1562  datis,  asserit  „interveniente  Authoritate  Apostolica",  „summo  Ponti- 
fice  viva  voce  consentiente"  Sociis  pragensibus  dari  monasterium  S.  Clementis  etc. 
Litteras  illas  ponit  Bucholtz,  Urkunden-Band  p.  668—672. 


22.  lulii  1556.  651 

Non  altro  per  questa  seiion  clie  staremo  con  desiderio  aspettando 
qualche  avviso  del  novo  Collegio  Ingolstadiense. 

Tutti  ci  racomandiamo  molto  nelle  orationi  di  V.  K.  et  delli  altri 
nostri  fratelli.     De  Roma  li  22  di  Luglio  1556. 


Aliud  quod  scribam ,  non  liabeo ,  nisi  nos  avide  nuntium  exspectare ,  quo  de 
novo  collegio  ingolstadiensi  edoceamur. 

Omnes  reverentiae  vestrae  et  ceteroriim  fratrum  precibus  magnopere  nos  cora- 
mendamus.     Roma  22.  lulii  1556. 

Nota.  Inter  epistulas  a  S.  Ignatio  vel  eius  nomine  datas  haec  omnium  (quae 
quidem  usque  adhuc  cognitae  sunt)  postrema  est ;  novem  diebus  post,  31.  lulii  1556, 
sanctissimus  ille  vir  in  caelum  abiit. 

Ex  hac  epistula  intellegitur ,  qua  ratione  fieri  potuerit,  ut  litterae  apostolicae, 
quibus  monasterium  clementinum  et  1400  taleri  ex  monasterio  oibinensi  quotannis 
provenientes  collegio  pragensi  attribuebantur  vel  potius  eorum  attributio  iam  multo 
ante  facta  probabatur  et  rata  esse  iubebatur,  Roma  non  mitterentur  nisi  Kalendis 
luliis  anni  1583  '. 


1  Synopsis  Actorum  S.  Sedis  etc.  p.  128,  n.  250.  Ceterum,  quod  ad  mona- 
sterium  S.  Clementis  attinet,  etiam  S.  Pius  V^.  0.  Pr.  eius  cessionem ,  Societati  a 
fratribus  suis  factam,  confirmasse  traditur    {Cnigeriiis ,  Sacri  piUveres  1.  c.  p.  119). 


MONUMENTA  CANISIANA. 

A. 
MOXUMEXTA  MOC^UOTIXA  CAXISII. 

1. 

Mense  Aprili  1543. 

Ex  apographo  totius  epistulae ,  quod  fideliter  exscriptum  esse  ex  autographo, 
Embricae  (Emmerich)  in  cubiculo  rectoris  collegii  S.  J.  deposito,  testatur  Embricae 
20.  Aprilis  1651  Winandus  Weidenfeld  S.  J.  Cod.  colon.  ,Litt.  epistt.  var."  f. 
signato  „pag.  1"  et  3  sqq.  non  sign. 

Tota  epistula  primum  edita  est  in  „Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro"  I,  347—351 ; 
172—178. 

Beatus  Petrus  Faber  S.  J.  Gerardo  Hamontano,  Carthusiae  coloniensis  priori, 
Moguntia  12.  Aprilis  1543  inter  alia  haec  scriUt:  Se  de  peregrinatione ,  ad  quani 
Gerardus  se  hortafus  sit,  post  aliquot  septimanas  certum  qiiid  rescripturum  *. 

„Interea  autem  ego  fruor  communicatione  Magistri  Petri  -,  quae  communicatio 
quam  mihi  sit  gratissima,  ego  certe  non  possem  explicare.  Sit  benedictus,  qui  plan- 
tauit  tam  cultam  arborem  et  sint  benedicti  quotquot  eara  quoquo  modo  rigarunt, 
hinc  fiet  (prout  non  dubito)  vt  P.  V.  aliquid  ex  hac  mea  prece  sit  consecutura. 
quia  tam  multis  modis  hunc  iuvenem  adiuuerit  vt  fieret  qualis  est,  et  vt  ne  fieret' 
similis  iuvenum  huius  seculi.  Ego  sane  effectus  sum  amantior  eius  ciuitatis  vestrae 
Coloniensis,  quae  tantam  puritatem  alere  potuerit." 

Nec  tanieu  dubium  esse,  quin  simiJes  aliquot  „plnntulae"  Coloniae  lateant. 

Errant  igitur  Riess  p.  29  scribens  Canisium  Moguntiam  profectum  esse  ,in 
der  zweiten  Halfte  der  Osterzeit  des  Jahres  1543",  et  Boero,  Canisio  p.  25  asserens: 
,In  su  r  entrare  del  Maggio  del  1543.  recossi  a  Magonza."  Seguin  quoque  corri- 
gendus  est  scribens  Canisium  mense  Maio  Moguntiam  petiisse  (1.  c.  p.  30). 

2. 

1543,  exeunte  mense  Aprili. 

Ex  „Memoriali  Beati  Petri  Fabri",  ed.  P.  Marcellus  Bouix  S.  J.  (Lutetiae 
Parisiorum  1873)  p.  282—284  (in  edit.  maiore  p.  273—275). 

B.  Petrus  Faber  in  „Memoriali  suo"  Moguntiae  exeunte  Aprili 
a.  1543  notavit:    Se   aliquando^,    cum    „visitasset    magistrum   Petrum 


'  Gerardus  Fabrum  hortatus  esse  videtur,  ut  Coloniam  veniret,  tum  ad  exer- 
citia  spiritualia  Carthusianis  tradenda  tum  ad  fulciendam  in  ea  urbe  fidem  catho- 
licam,  quam  archiepiscopus  ipse  labefactabat.  ^  I.  e.  Petri  Canisii. 

'  Haec  Fabri  adnotatio  incipitur  his  verbis :  „Alio  quodam  die,  dum  visitassem." 


Monum.  (mog.)   1.— 2.  (Aprili  1543.)  3.  (Append.  monum.  mog.  1540 — 1555.)    653 

Gueldriensem^ ,  qui  exercebatur  jiixta  modum  Exercitiorum  nostrorum"  '^, 
rationes  quasdam  clare  cognovisse,  quibus  contrarii  illi  spiritus  animos 
hominum  agitantes,  bonus  et  malus,  discerni  possent.  „In  q^uibusdam" 
autem,  inquit,  „ideo  non  agnoscitur  spiritus  malus ,  et  maxime  in  piis 
et  diu  versatis  in  devotione  et  extra  peccata ,  quia  non  habeant  cogi- 
tationes  extra  limites  veritatis  et  bonitatis,  neque  affectus  manifeste  in- 
ordinatos."  At,  quantumlibet  hi  „sancti  sint",  ubi  de  altiore  aliquo 
christianae  vitae  gradu  capessendo  deliberare  coeperint,  facile  utrumque 
spiritum  in  iis  opparere. 

Fabri  liaec  scribentis  animo  Canisium  obversatum  esse  de  vitae  statu  deligendo 
meditantem  facile  patet. 

3. 

Appendix  moiiuiiieiitoruin  moguntinorum. 

1540 — 1555. 

De  votis  a  Canisio  factis  Coloniae  a.  1540,  Mognntiae  1543,  Romae  1549, 
Viennae  1555.  An  in  Societate  lesii  „vota  devotionis"  ef  „vota  simplicia  scholasti- 
corum,"  fecerit.     Quando  et  quomodo  professionetn  sollemnem  emiserit. 

Canisius  25.  Februarii  1540  Coloniae  perfectam  perpetuamque  Deo  castitatem 
vovit^.  8.  Maii  1543  votis  Moguntiae  factis  Societati  lesu  se  addixit  ^  eiusderaque 
tirocinium  ingressus  est*.  Quae  quidem  vota  cum  iis,  quae  nunc  in  Societate  lesu 
fiunt,  „votis  devotionis"  '"  et  „votis  simplicibus  scholasticorum"  ^  similitudinem  aliquam 
habent.  Eum  autem  duobus  annis  post  ingressum  vel  alio  quocumque  tempore 
ipsa  illa  scholasticorum  vota  fecisse  '^ ,  quae  nunc  biennio  probationis  expleto  fiunt, 
voventesque  constituunt  veros  religiosos ,  prorsus  constare  non  videtur  *.     Nara  Ca- 


"  Petrus  Qualriensis  Riess.  Exemplum  Memorialis,  quod  a.  1858  Vallibus  Anicii 
ex  prelo  autographico  prodiit:  Petrum  Qualeriensem ;  sed  eiusmodi  locum  geographi 
non  norunt.    Bouix  in  utraque  Memorialis  editione  latina:  Gueldriensem. 


Ea  autem,  quae  huic  praecedit,  a  Fabro  anno  1543  „in  die  sanctorura  raartyrura  et 
pontificum  Cleti  et  Marcellini"  facta  est,  qui  est  26.  Aprilis;  quae  vero  nostram 
sequitur,  ab  eo  facta  est  „in  die  dorainicae  quintae  post  Pascha",  quae  dies  29.  Aprilis 
tunc  erat.    Sed  fortasse  Faber  in  adnotando  ordinem  dierum  haud  accurate  servabat. 

*  Petrum  Canisiura  dici  oranes  agnoverunt;  ita  v.  g.  Riess  1.  c.  p.  29;  Marc. 
Bouix,  M^morial  du  Bienheureux  Pierre  Le  Fevre  (Paris  1874)  p.  347;  Boero, 
Fabro  p.  431 ;  interpres  anglus  Memorialis  (The  life  of  the  blessed  Peter  Favre. 
From  the  Italian  of  Father  Giuseppe  Boero  [London  1873]  p.  354 — 355).  Novio- 
magus,  Canisii  patria,  Geldriae  est  urbs.  -  Vide  supra  p.  39. 

^  „Memineris  eos,  qui  illis  in  initiis  Societati  nomen  dabant,  statim  ac  ad 
cohabitandum  cum  aliis  de  Societate  admittebantur ,  votum  Societatem  ingrediendi 
emittere  solitos,  at  non  statira  pemiissos  esse  ut  affirmarent  se  de  Societate  esse 
sed  solum  votum  ingrediendi  Societatem  habere."  Ita  optime  meritus  editor  „Litte- 
rarum  quadrimestriura"  I,  146'.  *  V.  supra  p.  75 — 76. 

*  Ea  omnino  privata  sunt  et  perraittuntur,  non  praescribuntur. 
«  V.  infra  p.  654«. 

■^  Asserit  quidem  Seguin  (1.  c.  p.  43)  eum  8.  Aprilis  1545 ,  biennio  tirocinii 
expleto,  illa  vota  fecisse;  sed  nulla  ratione  id  probat. 

^  Nisi  forte  quis  dicere  raalit  ipsa  vota  8.  Maii  1543  a  Canisio  facta  fuisse 
„vota  devotionis"  et,  biennio  expleto  cum  renovarentur ,  facta  esse  „vota  scholasti- 


054  Monum.     8.  (Appeiulix  monum.  mogunt.  1540—1555.) 

nisius.  cum  in  scriptis  suis  vota  illa  annis  1540  et  1548  facta  plu.s  quam  semel  com- 
memoret,  itemque  vota  sollemnia  anno  1549  nuncupata  ',  nuUam  usquam  facit  men- 
tionem  votorum  aliorum,  quae  inter  annos  1543  et  1549  ediderit.  Ac  S.  Ignatius 
in  constitutionibus  quidem  suis  praecepit,  ut  omnes  biennio  tirocinii  finito  vota  sim- 
plicia  paupertatis,  castitatis  et  oboedientiae,  eaque  ex  ipsorum  parte  perpetua,  face- 
rent.  ac  bis  singulis  annis,  donec  ad  vota  sollemnia  aut  ultima  coadiutorum  per- 
venissent,  eadem  renovarent  -.  formula  etiam  simplicium  horum  votorum  proposita  '\ 
At  constitutiones  S.  Ignatii  promulgari  non  sunt  coeptae  ante  annum  1552,  quo  in 
Siciliam  primum  illatae  sunt  * ;  et  vim  legis,  ipso  Ignatio  sic  disponente,  anno  demum 
1558  obtinuere,  quo  a  prima  ordinis  congregatione  generali,  post  conditoris  mortem 
liabita,  approbatae  sunt '^.  Neque  tamen  dubitari  pote.st,  quin  Canisius ,  docilis  ille 
Ignatii  Petrique  Fabri  discipulus,  vota  illa,  quibus  Moguntiae  primum  Societati 
nomen  dederat,  saepius  renovarit,  sive  omnino  privatim  sive  communiter  cura  aliis. 
qui  similibus  votis  se  adstrinxerant  *=.  Nam  et  Ignatius  cum  sociis  prima  illa  vota, 
quae   anno  1534  Parisiis    in  monte  Martyrum   nuncupaverat,    duobus  annis  proxime 

corum".  In  *catalogo,  quem  collegium  S.  J.  ingolstadiense  anno  1564  aut  uno  ex 
sequentibus  annis  Romara  ad  praepositum  generalem  misit,  de  P.  Theodorico  Ca- 
nisio  dicitur:  ^Societatem  ingressus  est  Coloniae  die  9.  Martij.  Anno  1554  et  eodem 
die  uota  Scholasticorum  fecit"  (Cod.  ,Germ.  Sup.  Cat.  1566.  1599."  f.  373^).  Ac 
tunc  complures  paulo  post  ingressum  vota  ^devotionis"  faciebant,  quae,  verborum 
significatione  aliquantum  amplificata,  vota  ^scholasticorum"  dici  poterant:  Reinerius 
V.  g.  Fabricius,  leodiensis,  4.  lunii  1559  Societatem  lesu  ingressus  est  et  ,vouit 
eodem  tempore  statim"  (*Catalogus  collegii  S.  J.  monacensis,  Romam  missus  1.  la- 
nuarii  1565,  1.  c.  f.  376'');  Richardus  Flemingus,  hibernus,  mense  Martio  anni  1563 
Lovanii  Societatem  ingressus,  24.  lunii  1563  Roraae  vota  nuncupavit  (*Catalogus 
collegii  dilingani,  Romam  missus  1.  Novembris  1567,  1.  c.  f.  382^);  Petrus  Hernath. 
hungarns,  26.  Septembris  1558  eam  ingressus,  26.  Octobris  eiusdem  anni  Roraae 
vota  focit  (*Catalogus  dilinganus,  1.  lanuarii  1565  Romam  missus,  I.  c.  f.  375"); 
Thomas  Gallus,  fridbergensis,  anno  1560  Romae  ingressus,  6.  lanuarii  1561  ,vota 
scholasticorum"  edidit  (*Catalogus  dilinganus.  31.  Decembris  1566  Romam  missus, 
1.  c.  f.  402").    Ceterum  v.  supra  p.  653 ».  i  V.  supra  p.  9.  15.  39.  42.  44.  56. 

2  Ex.  c.  1,  n.  10.  12;  P.  4,  c.  4,  n.  5:  P.  5,  c.  4,  n.  3. 

^  De  votis  devotionis  agitur  P.  3,  c.  1,  T  etc.        *  Orlandinus  1.  c.  1.  12,  n.  34. 

■'  los.  Iitvenciiis  S.  J.,  Epitome  Hi.storiae  Societatis  lesu  II  (Gandavi  1853),  17—18. 

"  P.  loaunes  cle  Polanro  8.  Octobris  1549  Roma  Lovanium  scripsit  ad  Adria- 
num  Adriani:  „Non  omnino  consonat  formula  votorum  simplicium"  in  Societate : 
ideoque  se  illam  mittere  affirmat,  ^quam  sic  approbari  pre  ceteris  video."  Ea  hic 
subicitur  ex  *apographo  eiusdem  temporis,  a  Sociis  lovaniensibus  ad  colonienses 
misso,  quod  nunc  est  in  cod.  colon.  ,Litt.  Epistt.  var."  f.  57.  In  locis ,  qui  uncis 
includuntur,  scriptio  nimis  obscura  coniecturis  suppletur,  atque  etiam  ponitur  „ra- 
tionibus"  loco  verbi  ,rebus"  et  „constitutiones"  looo  verbi  „conditioncs"  ;  sic  enini 
legcndum  esse  manifestum  est. 

„Creator  mcus  et  deus  meus  et  pater  sempiterne  ego  .n.  licet  omnibus  ratio- 
nibus  me  diuino  tuo  conspectu  indignum  videam  fretus  tamen  pietate  ac  misericordia 
tua  infinita  et  impulsus  tibi  seruiendi  desiderio  pro[mitto]  ac  voueo  coram  sacratis- 
sima  Virgine  Maria  et  curia  tua  celesti  vni[uersa]  diuinae  maiestati  tue  me  religionem 
societatis  Jesu  ingressurum  ita  vt  quantum  in  me  est  vitam  in  ea  perpetuo  degam 
iii  qua  societate  si  re[ceptus]  fuero  promitto  paupertatera  castitatem  atque  obedien- 
tiam  me  perpetuam  [iuxta]  ipsius  societatis  constitutiones  seruaturum.  a  tua  ergo 
immensa  bonitate  a[tque]  clemcntia  per  Jesucristi  sanguinem  peto  suppliciter  vt  hoc 
holocaustura  in  odorera  suauitatis  admittere  et  vt  dedisti  ad  hoc  desiderandum  et 
offerendura  sic  etiani  ad  explendum  gratiara  conferre  vberera  digneris." 

-Mia  formula  a  S.  Ignatio  proposita  et  praescripta  est  in  constitutionibus,  P.  5, 
c.  4,  n.  4.     Quae  etiamnunc  adhibetur. 


Momim.     B.  (Appemlix  monum.  mogunt.  1540—1555.)  655 

aecutis  renovavit "',  et  in  provincia  S.  J.  lusitanica  iam  aimo  1546  renovatio  votorum 
in  communi  conventu  fieri  coepta  est  -. 

Quattuor  sollemnia  Societatis  vota  a  Canisio  Romae  facta  esse  mense  Septembri 
a.  1549  inter  omnes  fere  convenit.  Dissentiunt  autem  de  die:  septimum  fuisse 
Sacchinus  asseruit  ^ :  quem  secuti  sunt  lacobus  Fuligatti  ^ ,  Longarus  degli  Oddi '". 
Riess®,  Alet",  Garcia^,  Ed.  Marcour^,  Verdiere.'".  Econtra  Python",  Seguin '-. 
Boero  '*,  I.  M.  S.  Daurignac  '^  affirmant  Canisium  die  4.  Septembris  professum  esse. 
Et  recte.  Nam  P.  Panhis  Hoffacxs  Societatis  per  Germaniam  superiorem  praepositus 
provincialis  in  *catalogo  omnium  provinciae  suae  professorum  et  ^coadiutorum  forma- 
torum",  quem  anno  1570  confecit  et  Romam  ad  praepositum  generalem  misit,  haec 
sua  manu  scripsit:  „R.  P.  Doctor  Petrus  Canisius  professus  est  quatuor  vota,  quarto 
Septemb.  anno  1549.  Romae  in  templo  nostrae  Societatis  in  ipsis  manibus  R.  P.  N. 
Jgnatij  primi  Praepositj."  ">  Atque,  id  quod  etiam  maius  est,  penes  Societatem  nostram 
folium  adhuc  exstat,  in  quo  Canisius  ipse  vota  sua  sollemnia  fornia  consueta  '^  scripsit 
(_Ego  Petrus  Canisius  professionem  facio  et  promitto"  etc.) ,  et  haec  professio  ita 
finitur :  ,.Romae  in  templo  Societatis  apud  S.  Mariam  de  Strada ,  die  quarto  Sep- 
tembris,  anni  1549.  in  manibus  beati  Patris  IGNATII  primi  Praepositi  nostri  gene- 
i-alis.  Jdem  P.  Canisius  manu  propria  •^•."  ''  Eadem  vota  iisdem  verbis  Canisius 
sua  manu  scripsit  in  „  Libro  Professionum  et  Votorum  Coadiutorum ,  Prouintiae  Su- 
perioris  Germaniae",  anno  1572  a  P.  Paulo  Hoffaeo ,  praeposito  provinciali,  facto : 
postrema  Canisii  verba  haec  sunt :  „Roniae  iiii  Septemb.  anno  M.  D.  XL.  IX  in 
ecclesia  Societatis." '*  Tertium  quoque  Canisii  autographum  habemus,  cuius  una 
pagina  vota  simplicia  professorum  continet  et  his  verbis  terminatur:  „Scriptum  factum 
et  sancte  promissum  Viennae  Dominica  Sanctissimae  et  Individuae  Trinitatis  9  lunii 
anno  post  Christum  natum  1555"  ;  in  altera  pagina  Canisius  vota  soUemnia  secun- 
dum  formam  ordinariam  scripsit  eaque  sic  finivit:  „Ita  solemnem  professionem  iam 
ante  factam  confirmo  atque  renovo,  gratia  Dei  et  Domini  nostri  lesu  CHRISTI : 
Viennae  Dominica  Sanctissimae  Trinitatis  anno  post  humanam  redemptionem  1555. 
vSic  mea  manu  subscribens  etiam  atque  etiam  confirmo.  idem  Pet.  Canisius."  Causa 
autem  huius  renovationis  haec  erat :  Paucis  annis  ante  Ignatius  fii-mam  quandam 
atque  uniformem  rationem  votorum  sollemnium  faciendorum  praescripserat  iisque 
quinque  vota  simplicia  addiderat;  cum  igitur  P.  Hieronymum  Natalem  ad  constitu- 
tiones  promulgandas  per  provincias  Societatis  mitteret,  eidem  mandavit,  ut  omnium 
professoruin  vota  sollemnia  renovanda  et  simplicia  illa  addenda  curaret  "■. 


'  Testantur  id  B.  Petriis  Faher  in  „memoriali"  1.  c.  p.  13—14  (ed.  mai.  p.  12 
ad  13)  et  P.  Sinion  Rodrigiiez,  qui  et  ipse  e  primis  Ignatii  sociis  fuit,  in  ^Commen- 
tario  de  origine  et  progressu  Societatis  lesu",  primum  edito  Romae  1869,  p.  14. 

-  Orhoidinus  1.  c.  1.  6,  n.  98;  quamquam  renovationis  illius  formula,  a  P.  Si- 
mone  Rodriguez  composita,  a  praesenti  satis  differt:  est  in  ,Synopsi  Annalium 
Societatis  lesu  in  Lusitania  ab  Anno  1540  usque  ad  Annum  1725",  authoro  P.  Ant. 
Fraiico  S.  J.  (Augustae  Vindel.  et  Graecii  1726)  p.  19,  n.  12. 

^  De  vita  Canisii  p.  49. 

*  Vita  del  P.  Pietro  Canisio  (Roma  1649)  p.  80. 

'"  Vita  del  Venerabil  Servo  di  Dio  il  Padre  Pietro  Canisio  I  (Torino  1829  [primum 
edita  Neapoli  1755]).  58-59. 

"  Cani.sius  p.  79.  "  Canisius  [>.  73.  ^*  Canisio  p.  IIS. 

'•'  Der  selige  Petrus  Canisius  (Freiburg  i.  Br.  1881)  p.  20. 

10  Universite  dTngolstadt  I,  200.  "  Vita  Canisii  p.  56. 

'2  Canisius  p.  56—58.  '•''  Canisio  p.  59. 

'^  Histoire  du  Bienheureux  Pierre  Canisius  (Paris  1866)  p.  73. 

'5  Cod.:  „Germ.  Sup.  Cat.  1566.  1599"    p.  868. 

'"  Haec  a  S.  Ignatio  praescripta  est  in  constitutionibus  S.  J.  P.  5,  c.  3,  n.  2 — 4. 

'"  *Cod.:    Jtal.  Prof.  4.  Vot:  —  1542.  1582",  f.  7\ 

'8  *Cod.  „XIII.  Y."  f.  5h.  '"  Bnero,  Canisio  p.  59. 


656  Monum.     3.  (Appendix  monum.  mogunt.  1540—1555.) 

Neque  tamen  ex  priore  illo,  quod  dixi,  Canisii  autographo  concludendum  est 
Canisii  primam  etiam  professionem  iisdem  verbis  conceptam  fuisse,  quae  nunc  usur- 
pantur.  Nam  annus  1549  in  scripto  illo  ad  ipsam  quidem  illam  professionem  spectat, 
non  vero  tempus  significat,  quo  Canisius  scriptum  seu  testimonium  illud  de  ea  con- 
fecerit;  quod  ipsa  eiusdem  conclusio  comprobat;  si  enim  Ignatius  (f  1556)  tuin 
superstes  fuisset,  Canisius  eum  non  appellasset  ^beatum",  scribens:  ,in  manibus  beati 
Patris  IGNATII  primi  Praepositi  nostri  generalis."  * 

Qua  autem  ratione  Canisius  4.  Scptembris  1549  Romae  coram  S.  Ignatio  pro- 
fessionem  fecerit ,  id ,  quia  primum  illud  Canisii  ipsius  scriptum  non  superest,  con- 
iecturis  tantum  assequi  possumus,  antiquas  professionis  formulas  alionmi,  quae  super- 
sunt,  inspicientes.  Conferri  possunt  imprimis:  1.  ea,  qua  ipse  S.  Ignatius  cum  quinque 
Sociis  professus  est  Romae  anno  1541  ^;  2.  ea,  qua  B.  Petrus  Faber  9.  lulii  1541 
Ratisbonae  usus  est ' ;  3.  ea,  quae  inter  primas  constitutionum  adumbrationes  reperta 
est*;  4.  ea,  quae  addita  est  epistulae,  quani  P.  Polancus  17.  Novembris  1551  Roma 
„de  mandato"  S.  Ignatii  Coloniam  ad  P.  Leonardum  Kessel  dedit,  praecipiens  eidem, 
ut  Coloniae  professionem  emitteret,  atque  addens:  ^Mittitur  formula  emittendi,  de 
solemnitatibus  nil  scribo  quia  necessariae  non  sunt,  sed  voluntarie  *.  P.  Adrianus  ® 
monere  poterit,  quibus  ipse  fuerit  usus."  Formula  haec,  quia  vulgata  nondum 
est,  hic  subicitur  ex  apographo,  quod  P.  lacobus  Kritzmdt  S.  J.  (1602—1672)  Co- 
loniae  fecit  ^. 

„Forma  seruanda  in  emittenda  Professione  haec  est.  Postquam 
ille,  in  cuius  manibus  vel  praesentia  est  professio  emittenda,  Missam 
absoluerit,  in  loco  aliquo  publico  et  ubi  complures  de  Fratribus  ad- 
sint,  accepta  hostia  consecrata  vertet  se  sacerdos  ad  populum,  tunc 
qui  professionem  solemnem  emissurus  est,  ante  ipsum  genibus  flexis 
dicta  confessione  generali  et  ter  domine  non  sum  dignus  etc.  ante 
Communionem  alta  voce  ex  scripto  recitabit  sequentia: 

Ego  Leonardus  Xessel  solenniter  promitto  omnipotenti  Deo,  coram 
eius  Virgine  Matre  et  tota  celesti  curia,   ac  in  praesentia  Societatis, 


'  Vota  simplicia  professorum,  a  Canisio  in  eodem  folio  post  sollemnia  scripta, 
sic  terminantur:  „Actum  Viennae  ni  fallar,  anno  1555.  coram  R.  P.  Hieronymo 
Natale  Commissario."  Ex  hoc  intellegitur  complures  annos  inter  eorum  nuncupa- 
tionem  et  hanc  scriptionem  interfuisse ;  quam  a  Canisio  factam  esse  puto ,  cum 
Romae  esset,  anno  1565  vel  etiam  anno  1568.  Vota  ipsa  simplicia  hic  non  ponuntur, 
quia  eorum  forma  ab  ea,  quae  nunc  adhibetur,  vix  differt;  nisi  quod  promissio  de 
ambitione  manifestanda  votum  secundum  sequitur  (reposita  post  tertium  ex  de- 
creto  46.  congregationis  generalis  tertiae,  anno  1573  habitae) ;  prior  illa  est  in  „In- 
stituto  Societatis  lesu",   Congr.  1,  decr.  102. 

^  Typis  descripta  in  opere  ^Constitutiones  Societatis  Jesu  latinae  et  hispanicae" 
(Matriti  1892)  p.  313—314. 

*  In  3Icmoriali"  p.  22—23  (ed.  mai.  p.  21)  et,  nonnihil  tamen  diversa,  in 
,Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro^  I,  100. 

*  In  „Constitutionibus  latinis  et  hispanicis"  p.  379.  Ibidem  p.  177  formula 
exstat  ordinaria. 

^  Apparatum  illum  externum  caerimoniasque  illas  Polancus  significat,  quae  non 
requiruntur  quidem,  ut  professio  valeat,  sed  ad  eam  magis  ornandam  adhiberi  solent. 

*  Adrianus  Adriani ,  Societatem  ingressus  anno  1545 ,  Sociis  lovaniensibus 
praefuit  1549—1558. 

■^  Kritzradt  transcripsit  ,ex  M.  S.  in  folio  P.  Leonardi  Kesselij  ab  1550.  ad 
1553".  Exstat  nunc  in  cod.  colon.  „Litt.  p]pistt.  var."  f.  non  sign. ,  quod  est  4. 
ante  80. 


Monum.  (coloniensia)  4.  (18.  lanuarii  1536.)  657 

et  tibi  admodum  Reuerende  Domine  loco  Praepositi  Generalis  eiusdem 
Societatis  JEsu  perpetuam  paupertatem,  castitatem  et  obedientiam 
iuxta  formam  viuendi  in  bulla  Societatis  ^  et  in  eius  Constitutionibus 
declaratis  seu  declarandis  contentam,  Insuper  promitto  specialem 
obedientiam  summo  Pontifici.  Rursum  promitto  me  obediturura  circa 
eruditionem  puerorum  in  Rudimentis  Fidei  iuxta  eandem  Bullam  et 
Constitutiones.  tali  die,  mense  et  anno. 

His  pronuntiatis  accipiet  Sanctissimum  Sacramentum  et  scriptum 
suum  votum  Chirograplio  apposito  transmittet  ad  Praepositum  Gene- 
ralem. " 

B. 

MOXUMEXTA  COIiOXIEXSIA  CAXISII. 

a)  Studia  litteraria. 

1536-1546. 

Quo  anno  studiorum  causa  Coloniam  venerit.  In  matriculam  inscriUtur.  In 
aiiibus  baccalarius,  licentiatus ,  rnagister  nominatur.  Orationem  habet.  Disputat. 
Facultas  tlteologica  postulat,  ut  Coloniae  honores  academicos  in  theologia  sibi  com- 
paret.     Baccalarius  in  theologia  fif.     Scripturam  explicat. 

4. 

18.  laimarii  15.36. 

Ex  cocl.  ms.  „Matricula  quarta  vniuersitatis  Studij  Coloniensis"  f.  147°.    Colo- 


niae. 


in  archivo  historico  urbis. 


„Anno  domini  millesimo  quingentesimo  tricesimo  quinto  in  profesto  D. 
Thome  apostoli  -  iuxta  antiquam  consuetudinem"  congregatio  universitatis 
habita  et  rector  constitutus  est  „Christianus  Glen  Coloniensis  artium  magister 
et  sacre  theologie  Licentiatus  Collegiate  ecclesie  .s.  Seuerini  Canonicus  et 
Scholasticus.  .  ,  .  In  cuius  Kectoratu  hi  qui  sequuntur  sunt  intitulati  et 
inscripti  ^, 

In  Januario 

18  —  Petrus  Canes"  de  Nouimagio    ad   artes  —  lurauit  ^    et   soluit,"  ^ 


"  Kanes  Ennen  locis  proxime  memorandis. 


1  Bulla  ^Regimini  militantis"  significatur,  qua  Paiilus  III,  Romae  27.  Sept.  1540 
Societatem  approbavit. 

2  ^Profestum"  sive  vigilia  S.  Thomae  apostoli  fit  20,  Decembris. 

^  Rectores  ipsi  scholasticos  in  niatricula  universitatis  inscribere  solebant. 

^  Forniulam  huius  iuramenti  proponit  Bianco  1.  c.  I,  158. 

"  Frid.  Paulsen  opinatur  aetatem ,  qua  exeunte  medio  aevo  adulescentes 
studia  academica  incipiebant,  fuisse  fere  annum  XV.  vel  XVI.  Heidelbergensi  ma- 
triculae  tum  loannes  Eccius  tum  Philippus  Melanchthon  inserti  sunt,  cum  12  annos 
nati  essent  (^Organisation  und  Lebensordnungen  der  deutschen  Universitaten  im 
Mittelalter"  in  .Historische  Zeitschrift",  herausgegeben  von  II.  v.  Sijbd,  XLV  [Munchen 
und  Leipzig  1881],  421). 

Br aunsber ger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   I.  42 


658  Monnm.  (coloniensia)  4.  (18.  lanuarii  1536.) 

Inter  historicos  controversia  est  de  anno,  quo  Canisius  studiorum  gratia  Colo- 
niam  primum  venerit.  Radero  si  credimus,  anno  1534  „in  album  contubernij  Mon- 
tani  inscriptus  legitur"  '.  Agricola  ^tredecennem"  ^fluentis  tum  seculi  anno  trigesimo 
quarto"  Coloniam  missuni  asserit  ^.  Qua  in  re  etiam  Reifl^enbergio  ^  magis  placet 
Agricolam  sequi,  quam  Sacchinum  (de  quo  infra).  losepho  quoque  Boero  annus  1534 
probatur  *.  Leonardus  autem  Ennen,  qui  urbis  coloniensis  archivista  et  historiographus 
erat,  affirmat  Canisium  die  18.  lanuarii  1535  in  matriculam  universitatis  relatum 
esse  *.  Similia  asserit  Henricus  Milz ,  professor  coloniensis  ^.  Paukis  Drews  eum 
asserit  12.  lanuarii  1535  matriculae  bursae  montanae  inscriptum  esse'.  Sacchinus  vero 
Canisium  Coloniam  venisse  scribit  ,sub  annum  aetatis  quintum  decimum*  *;  Riess 
affirmat  eum  eo  venisse  a.  1536,  verique  simillimum  putat  ineunte  aestate  id  evenisse  ®. 

Vidimus  in  matricula  universitatis  Canisium  inscriptum  esse  die  18.  lanuarii 
1536.  Sed  licet  „bursa  montana"  ceteraeque  omnes  bursae  colonienses  partes  quodam 
modo  necessariae  („integrantes",  si  ita  dicere  fas  est)  essent  ipsius  universitatis  '", 
interdum  fiebat,  ut  adulescens  aliquis  in  bursam  reciperetur,  in  matriculam  univer- 
sitatis  non  statim  referretur,  tum  denium  in  ea  inscribendus,  cum  iurium  et  privile- 
giorum  ipsius  universitatis  particeps  fieri  vellet  ". 

An  de  Canisio  ita  actum?  Matriculam  montanam  non  esse  visam  ab  ipso 
Radero,  sermonis  eius  ratio  suadet.  Neque  eam  vidit,  qui  historiam  gymnasii  trium 
coronarum  coloniensis  circiter  annum  1638  accurate  conscripsit,  P.  lacobus  Boy- 
man  S.  J. ,  neque  Reiff^enberg ,  neque  huius  operis  editor ;  neque  etiam  Coloniae 
nunc  exstare  videtur. 

Canisium  ipsum  audiamus!  Is  in  ^Confessionibus" :  ^Annos",  inquit,  „fortasse 
decem  aut  iis  amplius  Coloniae  vixi,  postquam  aetatis  annum  decimum  quintum 
essem  ingressus."  '^  Et  in  ^Testamento"  :  „Postquam  nuces  reliqui,  et  annos  quin- 
decim  aetatis  attigi ,  adolescens  Coloniae  Agrippinae  tali  sum  traditus  praeceptori, 
qui  ut  pius  erat  ac  religiosus  admodum,  Nicolaus  nimirum  Eschius"  etc.  "  Canisius, 
cum  nutus  esset  die  8.  Maii  1521  ",  aetatis  annum  15.  explevit  die  8.  Maii  1536. 
Omnia  itaque  satis  inter  se  conciUabuntur,  si  dicemus  Canisium  exeunte  anno  1535 
vel  initio  anni  1536  Coloniam  adductum  et  paulo  post  in  album  ipsius  universitatis 
coloniensis  relatum  esse.  Nam  et  Bianco  testatur  postei-iore  eius  academiae  tem- 
pore  hanc  praevaluisse  sententiam :  Omnes  bursarum  akimnos  statim  in  matricula 
universitatis  inscribendos  esse  '^.  ^Statuta"  certe  „studii  generalis"  coloniensis, 
anno  1392  promulgata  '^  haec  habent :  [I.]  „Statuimus  et  ordinamus,  quod  quilibet.  .  . 
Scolaris  ad  predictum  studium  veniens  ipsiusque  membrum  fieri  et  eius  libertatibus 
perfrui  cupiens  presentet  se  infra  primam  quindenam  Rectori  universitatis  et  prestet 
iuramentum  soktum  et  registro  studii  inscribatur,  quodque  .  .  .  nec  aliquis  de  gremio 
universitatis  non  intitulatum,  quem  sciverit  causa  studii  venisse  Coloniam,  teneat  in 
hospicio  ultra  quindenam,   nisi   se   faciat   intitulari."  '^.     Quae  „intitulatio"  non  ob- 

^  De  vita  Canisii  p.  7. 

2  L.  c.  P.  1,  Dec.  1,  n.  48.    Agricola  non  aperit,  unde  id  acceperit. 

3  L.  c.  p.  7.  *  Canisio  p.  16. 

»  Geschichte  der  Stadt  Koln  IV,  498^,  et  „AIlgemeine  deutsche  Biographie" 
III  (Leipzig  1876),  750. 

*  [Canisius]  „war  im  Januar  1535  in  die  artistische  Facultat  eingetreten"  (Pro- 
gramm  des  Gymnasiums  an  Marzellen  zu  Koln  1885 — 1886.  Geschichte  dieser  An- 
stalt  1.  Thl.  [Koln  1886],  p.  6—7).  '  Canisius  p.  140. 

*  De  vita  Canisii  p.  12 — 13.  ^  Canisius  p.  6^.  '"  Bianco  1.  c.  I,  257. 
"  Bianco  1.  c.  I,  254.    Herm.  Kcussen,  Die  Matrikel  der  Universitat  Koln  1389 

bis  1559  I.  Bd.,  1.  Halfte  (Bonn  1892),  p.  xviii.  '^  cf.  supra  p.  16. 

"  Supra  p.  36.  '^  Supra  p.  6.  9.  34.  ^^  Bianco  1.  c.  I,  254. 

"^  Edita  a  Wilh.  Schmitz ,  Mittheilungen  aus  den  Akten  der  Universitat  Koln 
1.  Forts.  (Programm  des  Kaiser  Wilh.-Gymn.  [Koln  1879]  p.  24—32). 

'^  Ita  etiam  Pragae  haec  lex  vigebat:  „Rectores  scbolarum  et  eorum  scholares 


Monum.   (coloniensia)  5.  (2.  Novembris  1536.)  659 

stabat,  quominus  in  ipsis  etiam  bursis  scholae  quaedam  haberentur;  immd  vero 
facultas  ^artium"  multo  plura  in  bursis  quam  in  auditorio  suo  communi  praesti- 
tisse  videtur. 

Neque  tamen  certi  quicquam  statuere  velim ;  in  antiquissimo  enim,  qui  apud  nos 
est,  codice  Canisii  manu  scripto  (in  quo  tamen  etiam  complures  alii  coraphira  scripse- 
runt)  manu,  quae  canisianae  manus  certe  siniilis,  immo  fortasse  Canisii  ipsius 
est,  hymnus  „A  solis  ortus  cardine  —  Ad  usque  terrae  limitera"  transcriptus  est, 
atque  eadem  manu  extremae  hymni  parti  adnotatum:  „Laus  deo  scripta  anno  .1.5.3.5. 
Coloniae  kalend.  ianu."  ' 

5. 

2.  Novembris  153G. 

Ex  cod.  colon.:  „Lib.  fac.  Art.  quartus"  ^  f.  203^-204\ 

Anno  a  natiuitate  domini  supra  sesquimillesimum  tricesimosexto  in  vigilia 
annunciationis  deiparae  virginis  *  facta  congregatione  solito  more  in  scholis 
artium  *  a  prandio,  electus  est  omnium  quorum  intererat  consensu,  Decanus, 
loannes  Noepel  Lypiensis  theologie  baccahiurius  formatus  *  in  cuius  decanatu 

acta  sunt  que  sequuntur " : 

Postridie  omnium  sanctorum ',  rectores ,  et  praeceptores  gymnasiorum 
facultatis  artium  loco  et  hora  solitis  conuenientes  elegerunt  examinatores  ad 
gradum  Baccalaureatus  promouendorum ,  sunt  autem  quorum  nomina  sup- 
posita  sunt, 

I  Joann.  Noepel.  Lypien.,  Decanus 

I  Hermannus  Schotten.  Hessus.  theolog.  Baccalaureus  formatus. 
Magisti-i  {  Godefridus  Wilich,  Canonum  et  theolog.  Baccalaureus 
{ loann.  Neomagus  ab  Brunchorst  ^, 
[  loann.  Eeclinchusanus. 
Sequuntur  nomina  examinatorum   et  admissorum    ad  BaccaUiureatum  in 
artibus  ", 


Gymnasij  Montani 
Henricus  Xanctensis, 


subditi  sint  rectori  [universitatis]  et  iurent  et  promittant  eidem  ac  intitulentur" 
(Monum.  hist.  univ.  Prag.  III,  7;  apud  Faulsen  1.  c.  p.  401). 

1  Cod.  ^Scripta  Can.  X.  A."  ff.  4  et  3  ante  ult.,  non  signatis. 

-  In  hoc  libro  decani  ipsi  notabant,  quae  tempore  suae  administrationis  acci- 
debant.  ^  Die  24.  Martii  1536. 

■•  In  auditorio  artiura.  De  nomine  plurali  ^scholae"  vide  H.  Denifle  0.  Pr., 
Die  Universitaten  des  Mittelalters  I  (Berlin  1885),  9—10. 

*  De  eo  vide  supra  p.  157**.  163.  215*  etc. 

*  Ad  haec  clarius  intellegonda  conferunt  ^statuta  reformata"  facultatis  artium 
coloniensis,  a.  1522  condita  (apud  Bianco  1.  c.  1.  Thl.,  Anl,  p.  288-316). 

■^  Die  2.  Novembris  1536.  »  d^  Jjoc  vide  Hartzheim,  Bibl.  p.  190. 

^  Universitates  medii  aevi  simul  etiam  id  praestabant,  quod  nostra  „gymnasia" 
et  ^scholae  latinae".  In  facultate  artium  potissimum  quidera  philosophia  tradebatur. 
Prior  autem  artium  cursus ,  qui  potius  praeparatio  quaedam  erat ,  grammaticam, 
rhetoricam,  dialecticam  et  fortasse  etiam  elementa  mathematicac  et  physicae  com- 
plectebatur ,  alter  logicam  ,  physicam  ,  psychologiam ,  metaphysicam ,  ethicara ,  poli- 
ticam,  geometriam,  astronomiam.  Prior  cursus  examine  ^baccalaureatus",  alter  exaraine 
^raagisterii"  finiebantur  {Frid.  Pauhen,  Geschichte  des  gelehrten  Unterrichts  an  den 
deutschen  Schulen  und  Universitaten  [Leipzig  1885]  p.  17—18). 

42* 


660  Monum.  (colonicnsia)  6.    (3.  et  21.  Febrnarii  et  15.  Martii  1538.) 

D.  Arnoldus  Stralensis, 
Petrus  Nouiomagus" 


Inter  bnrsas  sive  gymnasia  coloniensia  celeberrimum  erat  ^Montanum" ;  nomen 
habebat  a  Gerardo  Terstegen,  qui  in  vico  Heerenberg  natus  ideoque  Gerardus  de 
Monte  appellatus  est.  Is  enim  a.  1431—1480  scholae  illi  magna  cum  laude  et 
munificentia  praefuit  '.  Hoc  autem  notatu  dignum :  Cum  complura  Coloniae  exsta- 
rent  gymnasia ,  divina  providentia  primum  Societatis  lesu  hominem  germanum  ac 
provinciae  Societatis  lesu  germanicae  quasi  patriarcham  in  illud  perduxit  gymnasium, 
in  quo  ex  ipsa  conditoris  constitutione  doctrina  Sancti  Thomae  Aquinatis  specialiter 
colenda  erat  et  reapse  colebatur.  Nani  qui  gymnasii  montani  praecipuus  benefactor, 
immo  et  parens  fuit,  Valentinus  Engelhart  „de  Geltersheym  dioecesis  herbipolensis", 
in  ipsis  „litteris  fundationis"  die  7.  lulii  1504  datis  exposuit  se  domos  suas  colo- 
nienses  bursae  illi  donare  ea  condicione,  ut  doctrina  S.  Thomae  in  iis  proponeretur  -. 
Ac  lacobus  Middendorpius  testatur:  [Laurentiani  gymnasii]  „akimni  doctrinam  Al- 
berti  Magni  sequuntur,  sicut  Montani  S.  Thomae  Aquinatis :  vnde  vulgo  hos  quidem 
Thomistas,  illos  Albertistas  appellant"  ^ 

6. 

3.  et  21,  Febraarii  et  15.  Martii  1538. 

Ex  cod.  colon.   „Lib.  fac.  Art.  quartus"  f.  208. 

[Anno  1538]  Altera  Purificationis  ^  congregata  facultate  pro  tentatoribus 
eligendis  baccalaureorum  ^  electi  sunt  hi 

Theodoricus  gelrie  sacrae  theologiae  licentiatus  ^ 

Jacobus  Hoochstratanus  sacre  theologie  baccalaureus  formatus 

pro  tempore  decanus  '^ 
Hermannus  schottenius  •"  Hessus  theologiae  bacca.  formatus 
Joannes  Noepel  Lippiensis  sacre  theologie  bacca.  formatus, 
Joannes  rechelinchhuissensis  **  [bacc.]  biblicus. 


Magistri 


Manu  paulo  posteriore  intcr  haec  duo  vocahula  inserlum  est  nomen :  Canisius. 
schattenius  cod. 


1  Hartzheim,  Bibh  p.  100—101. 

2  „Darin  zu  leren  die  lere  des  heyligen  lerers  Sancti  Thomae  von  Aquinen. 
Ind  dat  alle  zo  eren,  nutz,  urbar  ind  behoef  facultatis  artium  der  wirdiger  Univer- 
sitat  der  Stede  Kollen"   {Bianco  1.  c.  I,  266;  Anlag.  p.  248). 

^  Academiarum  orbis  christiani  libri  duo  (Coloniae  1572)  p.  280. 

"  Die  3.  Februarii  1538. 

^  Baccalarii  artium ,  antequam  cancellario  universitatis  ad  examen  pro  „li- 
centia"  obtinenda  „praesentarentur",  praevium  quoddam  et  magis  privatum  subire 
debebant  examen,  quod  „tentamen"  dicebatur  (Statuta  facultatis  artiura  coloniensis : 
Bianco,  1.  c.  I,  Anl.  67.  306—308).  „Tentamen"  hoc,  cui  soli  „magistri  tenta- 
tores"  intererant,  maius  momentum  habuisse  videtur ,  quam  „examen",  quod  coram 
cancellario  vel  vicecancellario  fiebat,  et  cui  alii  quoque  interesse  poterant  {G.  Kauf- 
mann,  Zur  Geschichte  der  academischen  Grade  und  Disputationen,  in  „Centralblatt 
flir  Bibliothekswesen"   11.  Jahrg.  [Leipzig  1894]  p.  214). 

®  Theodoricus  Alardi,  gelder,  „artista",  regens  bursae  cucanae,  anno  1541  rector 
universitatis  {Kritzradt  in  *cod.  „Hist.  gymn.  tr.  cor."  etc.  in  fine). 

'  Alius  est  hic  ac  praeclarus  ille  lacobus  de  Iloogstraet,  dominicanus  et  in- 
quisitor  (f  Coloniae  21.  lanuarii  1527).  *  Alias  „Reclinchusanus" ;  ex  Reckling- 

hausen,  Westphaliae  oppido,  ortus  esse  videtur. 


Monum.  (coloniensia)  6.    (3.  et  21.  Februarii  et  15.  Martii  1538.)  661 

Et  sunt  hec  nomina  presentatorum 
Petrus  nouiomagus  •'  de  domo  montis^ 
Christianus  Heresbachius  Laurentianus. 


Pridie  Petri   ad   cathedram  *   iDresentati   sunt   domini  Baccalaurei   citati 

domino   vicecancellario   magistro   Hilgero   born    artium   et   legum   professori 

doctissimo  et  constituti  sunt  examinatores 

Mgr.  Adrianus  de  Bredal  ,,      ,     .       ,.         .  ,. 

,r       Tvr  4.1-  •   ■>         >sacrae  theologiae  hcenciati 

Mgr.  Mathias  aquis  -         j  ° 

Mgr.  Hermannus  monasteriensis 

Mgr.  Joannes  brunchhorst  nouiomagus  ^. 

Feria  sexta  ante  dominicam  Reminiscere  que  erat  15  martij  celebrauit 
Licentiam  in  artibus  Honorabilis  et  Prestantissimus  vir  artium  et  legum 
doctor  expertissiraus  mgr.  Hilgerus  born  vniuersitatis  vicecancellarius  ac- 
ceperuntque  Licentiam  domini  examinati  et  admissi  illi  nouendecim  ^  quorum 
nomina  habes  folio  superiori.  Et  loco  prandij  date  sunt  presentiae  ^,  fuit 
autem  primus  de  domo  Cuyckana. 

Falso  igitur  Ennen  in  biographia  sua  canisiana  affirmat  Canisiura  3.  Februarii 
1538  ^hcentiam  in  artibus"  accepisse  sive  licentiatum  philosophiae  creatum  esse  *. 


'  Hic  quoque  manu  paulo  posteriore  inter  vocahula  Petrus  et  nouiomagus  nomen 
Canisius  insertum  est. 

^  Canisius  inter  omnes  „praesentatos"  prlmo  loco  nominatur. 


»  Die  21.  Februarii  1538.     Cf.  supra  p.  66 ». 

^  Matthias  Cremers,  aquensis,  annis  1526 — 1557  praeses  collegii  montani. 

^  Vide,  quae  monum.  7.  subicientur. 

*  Inter  hos  Canisius  erat. 

'  ^Praesentiae"  =  salaria  sive  munera  pecuniae,  quae  ex  aerario  facultatis 
artium  desumebantur  (Statuta  1.  c.  p.  309). 

^  Allgemeine  deutsche  Biographie  Bd.  III.  Auf  Veranlassung  und  mit  Unter- 
stutzung  seiner  Maiestaet  des  Konigs  von  Bayern  MaximiHan  II.  herausgegeben  durch 
die  historische  Kommission  bei  der  Konigl.  Akademie  der  Wissenschaften  (Leipzig 
1876),  749 — 756.  Mirum  sane,  quam  multis  vitiis  haec  Canisii  biographia  laboret. 
Ita,  ut  aliqua  proferantur  exempla,  scribitur:  Canisium  anno  1543  in  manura 
Petri  Fabri  eraisisse  votura  Societatis  lesu  [oranino  privatira  emisit  votum  ingrediendi 
Societatem] ;  Canisium  universitatis  ingolstadiensis  rectorem  electura  esse  18.  Octobris 
1549  [electus  est  18.  Octobris  1550] ;  Viennae  sermones  sacros  habuisse  in  templo 
,Maria  zur  Wiege"  [habuit  in  aliis  templis  marianis] ;  Pragam  collegii  constituendi 
gratia  profectum  esse  raense  Maio  a.  1555  [profectus  est  lulio] ;  ibidem  ludum  litte- 
rarium  Societatis  apertnm  esse  7.  lunii  1556  [apertus  est  8.  luhi];  Canisiuni  in 
suggestu  ecclesiae  cathedrahs  augustanae  successisse  doctori  „Faber"  [successit 
doctori  „Fabri"] ;  catechisraum  suum  „parvum"  inscripsisse  „Institutiones  christianae" 
[inscripsit  „Institutiones  christianae  pictatis"];  „Summam"  suam  senatui  coloniensi 
dedicasse  litteris  8.  Septembris  1566  datis  [datae  sunt  6.  lanuarii  1566];  loanneni 
Dorigny  vitam  Canisii  in  lucem  emisisse  anno  1692  [edita  est  primura  1707];  Fri- 
hurgi  Brisgoviae  Societatis  collegium  conditura  esse  anno  1586  [condituni  est  1620]  etc. 
—  Leonardum  Ennen  nonnuraquam  in  rebus  transcribendis  vel  affirmandis  leviorem 
fuisse  ostendit  etiam  K.  Hohlbaum ,  Buch  Weinsberg  I,  116  ^  215''.  Neque 
aliter  de  eo  sentit  M.  Lossen ,  Der  Kolnische  Krieg,  Vorgeschichte  (Gotha  1882) 
p.  154.  156». 


662  Monura.  (coloniensia)  7.  (25.  Maii  1540.) 

7. 
25.  Maii  1540. 

a)  Ex  eodem  codice  f.  215"— 216\ 

Deinde  25  huius  mensis  '  praesidente  Magistro  Johanne  Nouiomago 
inceperunt  pro  gradu  Magisterij  de  domo  Montana. 

Petrus  Canisius  Nouiomagus  '^ 

D.  Aegidius  Coloniensis. 
Pro  baccalauriatu  vero  ^  etc. 

b)  Canisius  in  pagina  interiore  tegumenti  anterioris  codicis  chartacei,  in  quo 
a.  1538  et  deinceps  varia  notabat  („Scripta  Can.  X.  A.") ,  sua  mauu  baec  scripsit: 

Anno  Domini  M.D.XL  25  Maij  festo  Vrbani  episcopi  3.  fer.  post  Trini- 
tatis  recepi  a  M.  lohanne  Nouiomago  insignia  Magistralia  ^. 

loannes  hic  Noviomagus  sive  Bronchorst  complures  conscripsit  libros,  quos 
Hartzheim  recenset  *.  Raderus  scribit  eum  postea  ^haeresi  occaecatum,  et  Coloniae 
extinctum ,  a  sepultorum  quoque  Catholicorum  societate  exclusum"  esse  '".  Eadem 
alii  affirmant  *'.  At  sepultura  catholica  non  Noviomago  a  Coloniensibus  denegata  est, 
sed  Gisberto  Longolio,  eius  collegae  "^.  Certe  si  —  quod  aliquibus  placet  —  Novio- 
magus  ex  coloniensi  universitate  in  rostochiensem  (Rostock) ,  quae  lutherana  erat, 
transiit  et  ibidem  mortuus  est  ^,  negari  vix  poterit  eum  in  lutheranismo  obiisse.  Hartz- 
heim  sic  de  eo  scribit:  „Creatus  [est]  Rostochii  magister  artium ,  ubi  et  publice 
docuit.  Coloniae  item  .  .  .  Professor  fuit  .  .  .  Daventriensis  scholae  Rector  insti- 
tutus  fuit."  Atque  loannem  hunc  Noviomagum  fortasse  significant  Socii  colonienses, 
cum  Colonia  14.  lulii  1558  Sociis  romanis  scribunt:  [Magister  Andreas  Boccatius 
in  itinere  suo  frisio]  „Rectorem  quoque  Dauentriensem  allocutus  est  qui  ipsum  ad 
prandium  inuitauit  et  se  Canisium  Discipuhim  habuisse  gauisus  est  quem  sahi- 
tari  cupit"  '■•. 

8. 

Quaeret  quis  fortasse,  quibus  studiis  Canisius  se  dederit,  cum  a.  1536—1540 
Coloniae  in  „facultate  artimn"  versaretur,  et  quibus  libris  usus  sit. 

Quod  ad  Htteras  humaniores  attinet,  ,statuta  reformata"  huius  facultatis,  anno- 
1522  composita  **^,  praescribunt,  ut  in  singuHs  gymnasiis  coloniensibus  ars  gramma- 


*  In  codice  nostro  liuic  iiomini  postcriore  manu  quacdam  ascripta  sunt  in  laudem 
Canisii:  clarissimus  .  .  .  theologus  doctor ;  quac  fertius  quic/am,  acmulus  fortasse,  delere 
conatus  est. 


'  Mensis  Maius  anni  1540  significatur. 

^  Simul  cum  his  sex  baccalarii  creati  sunt.  Interfuit  huic  caerimoniao  chirus 
ille  Arnoldus  Tongrensis.  Facultatis  artium  decanus  erat  Sebastianus  Novimola, 
duisburgensis ,  pastor  ad  S.  Pauhun.  Riess  (1.  c.  p.  14)  haud  recte  scribit  die 
23.  Maii  haec  facta  esse.  ^  „hisigne"  praecipuum  erat  „birrettum". 

*  BibHotheca  coloniensis  p.  190.  '"  De  vita  Canisii  p.  13. 
«  V.  g.  Dorifjmj  \.  c.  p.  18—19. 

'  Hartzhcim  I.  c.  p.   102.    Varrcntrapp  1.  c.  p.   162. 

'  Anno  1570  Rostochii  eum  mortuum  esse  scribit  A.  I.  van  dcr  Aa,  Aardrijks- 
kundig  Woordenboek  der  Nederhxnden  VIII  (Te  Gorinchem  1846),  231. 

*  Apographum  harum  *litterarum,  saeculo  XVII.  factum,  est  Coloniae  in  archivo 
studiorum  fundatorura,  cod.  ^Annuae  Hterae  CoUegii  Soc."'  lesu  Coloniae  ab  — 1553  .  .  . 
Hber  2".  i»  Bianco  \.  c.  I,  Anl.  p.  297—299. 


Monum.  (coloniensia)  8.  (1536—1540.)  663 

tica  linguae  latinae  ex  „Doctiinali  puerorum"  ab  Alexandro  de  Villa  Dei  0.  Min. 
(t  1240)  conscripto  tradatur.  In  „conceptu  super  ordinatione  lectionum"  ab  artium 
professoribus  coloniensibus  a.  1525  facto  '  dicitur  adhibenda  esse  opera  ^prae- 
clarissimorum  grammaticorum"  ;  inter  quae  recensentur  Aldi  Manutii  veneti  ,In- 
stitutiones  grammaticae",  Nicolai  Perotti  (f  1480)  ^Rudimenta  grammaticae",  opera 
grammatica  Antonii  Mancinelli  (f  circ.  1506)  -,  alia.  Legebantur  Epistulae  familiares 
Ciceronis,  Epistulae  Francisci  Philelpbi  (f  1481),  „Iibri  officiorum  Ciceronis  et  eius- 
dem  opuscula  de  amicitia,  de  senectute  et  paradoxis  inscripta",  Vergilii  Bucolica, 
Georgica,  Aeneis,  loannis  Baptistae  Mantuani  (Spagnoli,  f  1516)  0.  Carm.  libri  tres 
,De  calaniitate  temporum"  et  libri  septem  ^Parthenices". 

Tradebantur  etiam  et  exponebantur  „Rhetorica  Ciceronis",  Praecepta  moralia 
„Catonis"  ^,  duo  vel  tres  primi  ex  tredecim  libris  ^EIementorum  matheseos"  ab 
Euclide  conscriptis,  „Sphaera  materialis"  loannis  Halifax  de  Sacro  Bosco  (f  1256), 
^Perspectiva  communis"  sive  Optica  loannis  Peckham  0.  Min.  (f  1292),  „Theoricae 
planetarum"  Gerardi  Cremonensis  (f  1184). 

In  Logica  tradebatur:  a)  „Vetus  ars",  i.  e.  Porphyrii  Isagoge,  Aristotelis  Cate- 
goriae  sive  Praedicamenta,  eiusdem  opus  De  interpretatione ;  b)  „Nova  Logica",  i.  e. 
Aristotelis  libri :  Analyticorum  priorum  et  posteriorum ,  topicorum ,  de  sophisticis 
elenchis;  c)  „Parva  Logicalia",  i.  e.  suppositiones,  relationes,  ampliationes,  appella- 
tiones,  restrictiones ,  distributiones ,  syncategoremata,  obligatoria,  „insolubiIia",  con- 
sequentiae.  Studiis  his  logicis  praecipue  ^SummuIae"  logicales  „Peti-i  Hispani", 
qui  postea  loannes  XXI.  papa  fuit  (f  1277) ,  adhiberi  solebant.  Anuo  autem  1525 
constitutum  est,  ut  artistis  nuper  advectis  cotidie  ^Logica  Fabri"  *  vel  Georgii  „Tra- 
pezuntii"   (f  1486)  liber  „De  re  dialectica"  explicaretur  '". 

Praeterea  exponebantur  Aristotelis  ^Physica"  atque  eiusdem  libri  ,De  coelo 
et  mundo",  „Metaphysices ,  Ethicorum  ®,  de  generatione  et  corruptione,  Metheoro- 
logicorum  et  parvorum  naturalium",  i.  e.  De  anima,  De  sensu  et  sensato,  De  me- 
moria  et  reminiscentia,  De  somno  et  vigilia,  De  somniis,  De  divinatione ,  De  longi- 
tudine  et  brevitate  vitae,  De  vita  et  morte,  De  iuventute  et  senectute,  De  respira- 
tione,  De  commotionis  animalium  causa  [liber  suppositus],  De  animalium  incessu. 

Aristotelis  opera  legebantur  non  graece ,  sed  latine  versa ,  atque  in  usu  erant 
versiones  a  Boethio,  loanne  Argyropolo  (f  1486),  Georgio  Trapezuntio  factae. 

Notaudum  praeterea  a  magistris  coloniensibus  abhinc  a.  1470  proprios  libros 
(^CopuIata")  editos  esse,  quibus  philosophia   tradebatur;   v.  g.  a.  1490:    „Copulata 


1  Bianco  I.  c.  p.  326—328. 

2  Bianco:  ^Manciani"  ;  sed  omnino  censeo  legendum  esse:  „Mancinelli".  Hic 
Pomponii  Laeti  discipulus  fuit  ac  „Summam  declinationum",  ^Scribendi  orandique 
modum",  „Donatum  meliorem",  alia  conscripsit,  quae  tunc  magni  fiebant. 

*  De  his  vide  supra  p.  558  *. 

*  loannes  Faber  „de  Werdea"  commentarium  in  Petrum  Hispanum  composuit: 
„Exercitata  parvorum  logicalium  secundum  viam  modernorum"  (Reutlingae  1487,  2°). 
lacobus  Faber  Stapulensis,  doctor  parisiensis  (t  1536),  composuit:  „Paraphrasin  in 
libros  logices"  sive  in  „Organon"  Aristotelis  (Parisiis  1525,  2")  et  „Introductiones 
in  Suppositiones ,  Praedicabilia"  etc.  {C.  Praiitl,  Geschichte  der  Logik  im  Abend- 
lande  IV  [Leipzig  1870],  203.  278). 

*  Anno  1559  Lugduni  vulgatus  est  „Georgii  Trapezuntii  de  re  dialectica  liber, 
scholiis  loannis  Neomagi  et  Bartholomaei  Latomi  illustratus"  {Hartzheiin  I.  c.  p.  190. 
Prantl  1.  c.  p.  169'°').  Cum  Canisius  Coloniae  loannem  Neomagum  magistrum 
philosophiae  habuerit,  verisimillimum  est  eum  etiam  Dialectica  Trapezuntii  usum  esse. 

^  „Conceptus"  anni  1525:  Hora  nona  pro  omnibus  gymnasiis  communis  schola 
habenda  est  „in  der  sittelicher  Kunst  die  man  nbmbt  zu  Latein  Philosophiam  rao- 
ralem,  wie  sich  Hauss,  Stadt,  Land  und  Luden  zu  regiren  gebiihret".  ^Ethicis" 
igitur  Aristotelis  certe  adiungebantur  eiusdem  „Politica",  ac  fortasse  „Oeconomica". 


664     Monum.  (colon.)  9.  (31.  Oct.  1543.  18.  lulii  1544.)  10.  (Circ.  17.  Dec.  1544.) 

pulcherrima  diuersis  ex  autoribus  logice  in  vnum  corrogata  in  veterem  artem  Are- 
stot«lis,  cuni  textu  eiusdem  secundum  viam  divi  doctoris  Thome  de  Aquino  iuxta 
processum  magistrorum  Colonie  in  bursa  Montis  regentium."  ' 

Ac  Coloniae  singulae  bursae  suos  proprios  libros  philosophicos  sive  ^processus" 
habebant;  v.  g.  „Positiones  circa  libros  phisicorum  de  anima  Arestotelis  iuxta  ordi- 
narium  et  disputativum  processum  magistrorum  Colonie  in  bursa  montis  regentium 
ad  opponendum  et  respondendum  non  minus  vtiles.  quam  necessarie"  (Coloniae  1493). 
Canisius  autem  certe  usus  est  nprocessibus"  illis ,  quos  magistri  gymnasii  montani 
ac  praecipue  Matthias  Cremers  aquensis  anno  1520  Coloniae  iu  duobus  voluminibus 
formae  maximae  (nfolio"  vocant)  ediderunt  ^. 


31.  Octobris  1543.    18.  lulii  1544. 

Ex  iis,  quae  P.  lacobiis  Kritzradt  S.  J.  ,pro  Historia  Gymnasij  et  Collegij"  S.  J. 
coloniensis  sua  manu  excerpsit  „ex  libro  Facultatis  Theologicao  Decanali",  „tomo  1°"  ; 
quae  nunc  sunt  in  cod.  „Hist.  gymn.  tr.  cor."  in  fine,  fol.  unico  numeris  non  signato. 

Eadem  exstant  etiam  in  codice  bibliothecae  nationalis  parisiensis  „Ms.  lat. 
2165  des  nouv.  acquis.",  qui  f.  1 — 10  continet  apographum  vel  summarium  (saeculo, 
ut  videtur,  XVII.)  haud  ita  diligenter  factum  actorum  facultatis  theologicae  colo- 
niensis  a.  1394—1619. 

Dolendum  valde  est  ipsa  acta  facultatis  theologicae  coloniensis,  quae  hoc  tempus 
spectant,  amissa  esse. 

1543.  Sub  Decano  141.  Johanne  Stempel  Tylano  Ordiuis  FF.  Prae- 
dicator.  Jtem  in  Vigilia  omnium  SS.  ^  habuit  orationem  latinam^  ad  Clerum 
in  scholis  Theologorum  M.  Petrus  Canisius  a  Nouiomago  ^ 

1544.  Sub  eodem  ...  18  lulij  respondit  M.  Petrus  Canisius  Nouio- 
magensis  AA.  LL.  Magister  de  domo  seu  Bursa  montis,  cuius  materia'*  erat 
de  authoritate  Ecclesiae  Romanae,  et  eius  Sedis  Episcopi,  id  est  Summi 
Pontificis  \ 

10. 

Circiter  17.  Decemhris  1544. 

Ex  cod.  colon.  „Lib.  fac.  Art.  quartus"  f.  232. 

[A.  1544]  Quodlibeticae  disputationes  inchoatae  sunt  15  die  Decembris  * 
et  finitae  in  vigilia  Thomae  apostoli'',  et  declamatorum  nomina  in  sequenti 
facie  scripta  videbis: 


*  Pridie  Oranium  Sanctorum  latine  peroi-avit  cod.  jxir.  ''  thema  cod.  2)(>i' 


*  K.  Krafft  und  W.  Krafft ,  Briefe  und  Documente  aus  der  Zeit  der  Refor- 
mation  im  16.  Jahrhundert  (Elberfeld  1876)  p.  179.  -  L.  c.  p.  187 ^  191. 

"  Die  31.  Octobris  1543. 

*  Statuta  facultatis  theologicae  coloniensis  (facta  anno  1398)  inter  alia  prae- 
cipiebant ,  ut  ad  gradus  academicos  promovendi  „unum  sermonem  seu  collationem 
vel  plures"  facerent  „ad  clerum  universitatis  Coloniensis  pro  exercitio  sermocinandi". 
Statuta  illa  ponit  Binnco  I.  c.  I,  Anl.  p.  34 — 50. 

*  „Disputatio"  in  auditorio  theologico  universitatis  coram  magistris  et  discipulis 
habebatur,  in  qua  Canisius  ^argumenta"  solvebat,  quae  contra  theses  propositas 
^obiciebantur". 

"  Dios  14.  Decembris  eo  anno  dominica  erat.         "  Die  20.  Decembris   1544. 


Monum.  (coloniensia)   11.  (Mense  Martio  1545.)  665 

Nomina  declamatorum    in  disputationibus  Saturnalitijs  '   anni  a  virginis 
partu  154-i 


5  M  Petrus  Canisius  Nouiomagensis "" : 

^Quodlibetariae"  hae  sive  ^saturnalitiae"  disputationes  a  facultate  artium  colo- 
niensi  quotannis  post  festum  S.  Luciae  (13.  Decembris)  instituebantur  et  cum  sol- 
lemnitate  laetitiaque  fiebant.  In  quibus,  ,quod  liberet",  disputationis  argumentum 
proponi  poterat  -.  Post  orationem  principalem  singuli  ^declamatores"  orationem 
^facetiarum"  vel  ^invectivarum"  habere  solebant.  „Quodlibetarius"  secundo  die  cum 
^magistris"  disputare  incipiebat,  ac  fere  quaterni  cotidie  ei  „respondebant",  singuli 
singulis  horis  ^.  Canisius  igitur,  cum  inter  „declamatores"  quinto  loco  ponatur. 
17.  Decembris  respondisse  videtur. 

u. 

Mense  Martlo  1545. 

Ex  apograpbo  epistulae,  quod  est  in  biographia  Canisii  a  P.  lacoho  Keller 
composita  et  a  P.  lacobo  Bidermann  transcripta,  cod.  monac.  „Keller,  Can.  1."  f.  11. 
Alia  apographa  sunt  in  codd.  monac.  ^Keller,  Can.  2."  et  „Kel]er,  Can.  3."  —  „Ex 
antiq.  Cod.  MS.  CoUegii  Soc.  Jesu  Colon.  p.  12"  totam  epistulam  typis  exscripsit 
Reiffenherg  1.  c.  mant.  p.  11. 

„Decanus  et  Facultas  TJuologlca"  *  universitatis  coloniensis  Colonia  mense 
Martio  1545  P.  Nicolao  Bobadillae  S.  J. »  scribunt :  Se  intellexisse  Canisium 
brevi  ad  aliam  universitatem  profecturum  esse^.  At  totam  facultatem  censere 
„tam  uniuersitati^  quam  Ciuitati"  fore  „proficuum,  ut  eundem  qui  suae  pietatis 
et  doctrinae  specimen  non  semel  nobis  dedit"  ad  aliquot  annos  Coloniae  „reser- 
vare"  omnibus  modis  conentur.  A  Bobadilla  itaque  se  petere ,  tit  „commodis- 
simum  adolescentem"  Coloniae  relinquendum  curet  et  „ad promotionis  Theologicae 
gradus  cohortetur"  ^. 


"  Hic  aliqua  ascripta,  sed  posfea  erasa  sitnt. 

^  Lectiones  falsae  apnd  Reiffenherg :  nostrae  Societati,  uoluntate  nostra.     Apo- 
grapha  nostra:  uestrae  Societati,  uoluntate  uestra. 


'  Tempore  antiquorum  imperatorum  romanorum  festa  „Saturnaliorum"  a  die 
17.  ad  21.  (vel  23.)  Decembris  celebrabantur. 

2  Bianco  1.  c.  I,   119—121.  169. 

'  Vide,  quae  de  his  disputationibus  optime  disserit  H.  I.  Liessem,  Die  quod- 
libetischen  Disputationen  an  der  Universitat  Koln  (Progr.  des  Kaiser  Wilh.-Gymn., 
Kiiln  1886)  p.  58—70. 

■•  loannes  Stempel  tilanus  0.  Pr.  a  80.  lunii  1542  ad  8.  lulii  1545  facultatis 
theologicae  coloniensis  decanus  fuit  {Kritzradt ,  *NotabiIia  excerpta  ex  Libro  Acto- 
lum  Facultatis  sacrae  Theologiae  Vniuersitatis  Coloniensis,  in  cod.  „Hist.  gymn. 
tr.  cor.",  in  fine).  Praecipui  eius  facultatis  viri  fuisse  videntur  Everardus  Billick 
0.  Carm. ,  Tilmannus  Smeling  sigeburgensis  0.  Pr. ,  Caspar  Doroler  prior  Carmeli- 
tarum,  Hermannus  Blanckfort  pastor  ecclesiae  S.  Columbae,  Theodorus  „Hake  ab 
Halveren"  pastor  ecclesiae  S.  Petri ,  Henricus  Buschers  tungrensis  pastor  ecclesiae 
S.  Martini. 

5  Bobadilla  ineunte  mense  Februario  a.  1545  per  Coloniam  transierat,  Hiero- 
nymum  Verallura  nuntium  Bruxellas  ad  caesarem  comitatus ,  et  promiserat  se  in 
reditu  Coloniae  aliquamdiu  mansurum.     V.  supra  p.  142. 

"  V.  supra  p.  139. 


665  Monum.  (coloniensia)   12.  (26.  lunii  et  8.  lulii  1545.) 

Siniiles  litterae,  si  historicis  quibusilam  credi  potest,  a  Coloniensibus  ad  S.  Igna- 
tium  datae  sunt  aut  anno  1545  aut  ineunte  1547  aut  utroque  anno  •.  Nunc  vero 
neque  eiusmodi  litterae  neque  Ignatii  rescripta  videntur  superesse. 

12. 

26.  Innii  ct  8.  Inlii  1545. 

Ex  excerptis  Kritzmdti,  de  quibus  supra  monum.  9. 
Etiam  in  codice  parisiensi,  de  quo  ibidem. 

Apud  Hartzhcim,  Bibliotheca  p.  267  „ex  Lib.  II.  Actorum  sacrae  Facultatis 
Theologicae  pag.  56.",  et  apud  Riess  1.  c.  p.  53 — 54  in  adnot. 

a)  1545*.  Sub  M.  Euerardo  Billik  Decano  Prouinciali  FF.  Carmelitarum 
26  Junij  indicta  Congregatio.  M.  Tlieodoric.  ab  Halueren  Pastor  S.  Petri 
praesentauit  ad  lecturam  Bibliae  2  Artium  Magistros  Ewaldum  a  Nouesio, 
et  Petrum  Canisium  Nouiomag.  extra  terapus  et  praeter  consuetudinem  ad- 
niissi  gratiose  propter  speni  eruditionis  quae  in  eis  apparebat  futura,  denique 
et  cum  M.  Petro  Canisio  super  aetate  quam  statuta  Facultatis  requirunt^ 
fuit  dispensatum ''.     Haec  26  Junij. 

Hartzheim  ex  actis  supra  scriptis  profert  congregationem  hanc  faciiltatis  theo- 
logicae  „in  Conventu  Fratrum  Praedicatorum  per  Vice-Decanum"  indictam  esse. 
Errat  autem  scribens  id  anno  1543  factum  esse;  nam ,  id  quod  et  ipse  Hartzheim 
concedit,  Everardo  Billick  decano  id  evenit;  decani  autem  officium  aunis  1543  et 
1544  loannis  Stempel  fuisse  et  anno  demum  1545  ad  Everardum  Billick  delatum 
esse  et  Kritzradt  et  Brewer '  ex  actis  facultatis  theologicae  excerpserunt. 

Consulebant  in  ea  congregatione  de  Ewaldo  et  Canisio  ad  baccalariatum  „bib]i- 
cum"  admittendis.  Baccalarii  enim  per  aliquod  tempus,  uno  vel  pluribus  „cursibus" 
—  ideo  ,cursores"  vocabantur  —  sacram  Scripturam  et  deinde  „sententias"  Petri 
Lombardi  interpretari  debebant,  ut  ^licentiati"  theologiae  fieri  possent;  propterea 
baccalarii  alii  ^biblici",  alii  „sententiarii"  appellabantur. 

Canisius  igitur,  facultatis  leges  servans'',  Theodoricum  Hake  ,ab  Halveren" 
magistrum  sibi  elegerat,  „sub  quo  inciperet  primum  cursum ,  et  alios  actus  con- 
sequenter". 

b)  [154.5]  8  Julij  exorsus  est  jam  suam  lectionem  seu  principium  in 
Biblia  Magister  Petrus  Canisius'". 

Haec  ex  „Annal.  [facultatis  theologicae  coloniensis]  II.  fol.  56  p.  2"  etiam  ex- 
cerpta  sunt  exeunte  fere  saeculo  XVIII.  a  P.  Nicolao  Brewer  0.  Er.  S.  Aug.  •' 


1645  Kritzradt. 

Cod.  jxiris.  haec  acta  non  tam  ad  verhnm  reddit  qiiam  ad  sententiam. 

8  iulii  Petrus  Canisius  exorsus  est  principium  in  Biblia  cod.  paris. 


^  Orlandinus  1.  c.  1.  4,  n.  40.  Sacchinus,  Can.  p.  35.  Dorignij  1.  c.  p.  59 — 60. 
Python  1.  c.  p.  46.  Reiffenhery  I.  c.  p.  24 — 25.  Fositio  super  virtutibus  [Canisii] 
(Romae  1833)  Summ.  p.  77. 

2  „Iuramenta  coramunia  a  cursoribus,  Biblicis  et  Sententiariis  antequam  pro- 
nioveantur  juranda:  .  .  .  Item  quod  attigerint  vicesimum  quintum  annuni  etatis." 
.  .  .  „Cursores  antequam  incipiant  cursus  suos  per  sex  annos  audiant  theologiam, 
.  .  .  salvis  privilegiis  religiosorum"  (Statuta  facultatis  theologicae  coloniensis:  Bianco 
1.  c.  I,  Anl.  p.  37—38.  43).         »  Cf.  infra,  adnot.  5.         '  Biatico  1.  c.  I,  Anl.  p.  38. 

•'  Cod.  *  „Annal.  theol.  1388—1682"  p.  70.  Coloniae  in  archivo  historico  civi- 
tatis,  sign.  „Univ.  N.  14". 


Monum.  (colon.)  13.  (Post  9.  Oct.  1545.)    14.  (Can.  et  Georg.  Eder.)      667 

Ascitus  igitur  est  Canisius  inter  baccalarios  sive  cursores  ^biblicos".  Quibus 
haec  lex  lata  erat:  ^Quilibet  cursor  pro  quolibet  cursu  faciat  collacionem  pre- 
ambulam  sine  questione  ad  recommendacionem  sacre  scripture"  ^  Hanc  quidem 
scholam  biblicam  Canisius  in  auditorio  theologico  universitatis  habebat ;  in  bursa  autem 
montana  iam  mense  Septembri  anni  1544  evangelium  S.  Matthaei  explicare  coeperat^ 

Quia  vero  ii  soli,  qui  ^cursu"  biblico  absohito  per  ahquod  tempus  ^sententias" 
exposuissent,  baccalariatum  plenum  adipiscebantur  sive  ^baccalarii  formati"  fiebant, 
Canisius,  qui  ante  id  tempus  Colonia  discessit,  postea  vere  scribere  potuit :  ,In  Theo- 
logia  nuHum  Coloniae  gradum  consequutus  sum."  ^ 

13. 

Poist  9.  0ctol)ri8  1545. 

Ex  cod.  „Hist.  gymn.  tr.  cor.'',  parte  priore,  a  P.  lacoho  BoijDian  S.  J.  (1605 
ad  1669)  conscripta,  f.  21,  adnot.  a. 

[A.  1545]  Post  9.  Octobris  inter  Declamatores  Quodlibetarios  decimo 
loco  M.  Petrus  Canisius  Theologiae  Baccalaureus  .AA.  *  Sicut  et  anno  1545. 
Canisius  iam  Theologiae  Baccalaureus  antepenultimo  loco  dixit  in  ijsdem 
disi^utationibus  '".     Catal.  Prouincial  ^. 

14. 

Canisius  (Teor^ii  Eder  inagister  et  patronns  ^. 

a)  Ex  Ederi  ,Catalogo  Rectorum  et  Illustrium  virorum  archigymnasii  Vien- 
nensis"   (Viennae  Austriae  1559)  p.  10. 

In  academia  coloniensi,  inquit  Ederus,  „me  ad  septennium  fere  Eleemosina 
educatum,  atque  Magisterij  gradum  ope  et  patrocinio  Episcopi  cuiusdam  Lundinen. 
exulis,  D.  loan.  Cochlaei'',  Andreae  Bartuuick,  Mathiae  Aquensis,  lacobi  Hochstrati 
et  Hermanni  Schilderi  S.  Theologiae  Licenciatorum ,  et  D.  Petri  Canisij  consecutum 
esse  gratitudinis  causa  perlibenter  fateor  et  agnosco." 

b)  Ex  Ederi  opere :  ,,Partitiones  catechismi  catholici"  (Coloniae  1582)  epist. 
dedic.  f.  *  A  4  ^ 


Cohlaei  Eder. 


'  Statuta  facultatis  theologicae  coloniensis:  Bianco  1.  c.  I,  Anl.  p.  38. 

2  V.  supra  p.  112. 

3  In  *epistula  Friburgo  Helvetiorum  3.  lunii  1590  ad  P.  Arluinum  Ma- 
dium  S.  J.  data. 

*  „AA."  =  ex  Jibro  Decanali  Facultatis  Artium"  excerptum:  Cod.  „Hist. 
gymn.  tr.  cor."  f.  18''.  ^  Cf.  supra  p.  665. 

^  Id  est:  in  „Catalogo  Provincialium"  [S.  J.  rhenauorum]  eadem  fere  de  Ca- 
nisio  referuntur,  ac  in  ,libro  Decanali". 

"  Georgius  Eder  (1523 — 1587)  prope  Frisingam  natus,  philosophiae  et  iuris 
doctor,  theologiae  baccalarius ,  in  academia  viennensi  ius  tradidit  et  undecies  rec- 
toris  munus  administravit.  Aulae  caesareae  consiliarius  (^Reichshofrath")  fuit  et 
Societati  lesu  amicissimum  se  prael)uit.  Imprimis  autem  libris  latinis  et  germanicis 
egregie  conscriptis  de  ecclesia  catholica  optime  meritus  est  (A'.  Werner,  Geschichte 
der  apologetischen  und  polemischen  Literatur  der  christlichen  Theologie  IV  [Schaff- 
hausen  1865],  580.  597 — 598.  io.s\  v.  A^chhach,  Geschichte  der  AViener  Universitat 
III  [Wien  1888],  166—179.  N.  Paulus,  ,Reichshofrath  Dr.  Georg  Eder"  in  ,Histo- 
risch-politische  Blatter"  CXV  [Munchen  1895],  13—28.  81—94). 


668         Monum.  (coloniensia)   15.  16.  (1547.    Sub  initium  Februarii  15-i4.) 

Versionem  germanicam  catechismi  romani  ^iamdudum",  inquit  Ederus,  „ab- 
soluissem,  nisi  mibi  a  lide  dignis  relatum  fuisset,  eundem  laborem  ante  me  sibi 
sumpsisse  Reuerendum  Patrem  Dominum  Petrum  Canisium  Theologum,  olim  apud 
vos  '  in  Theologicis  Praeceptorem  meum  et  Patronum  singularem :  cui  non  lubens 
tantum  cessi,  sed  eo  nomine  plurimum  etiam  et  mihi  et  toti  gratulatus  sum  Ecclesiae." 

c)  Ex  *  epistula  autographa,  ab  Edcro  ad  Everardum  Mercurianum,  praepositum 
generalem  S.  J.,  data  Vienna  26.  Martii  1574.     Cod.  ,Epp.  aerm.  1574"    n.  227. 

,Ab  ineuute  aetate  plurimum  semper  debui  sanctissimae  societati  [lesu],  cuius 
primi  authores  aliqui  olim  Coloniae  optime  fuerunt  cogniti,  vt  Reuerendi  Patres 
D.  Petrus  Fabri  -,  D.  Pobadilla  *,  Goudanus  et  alij  a  quib.  tum  in  summa  paupertate 
mea  plurima  accepi  beneficia,  praesertim  a  Patre  Canisio  ^  Quorum  omnium  re- 
cordatio  michi  pergrata  est  atque  iucunda." 

15. 

Aliqui  Canisii  biographi  ^  affirmant  eum  anno  1547  a  coloniensi  universitate, 
quod  ecclesiae  coloniensi  in  discrimine  illo  wedano  egregie  profuisset,  doctorem 
theologiae  nominatum  esse.  At  hic  error  est.  Nara:  1.  Canisius  autumno  anni 
1549  Bononiae  examen  subiit,  ut  theologiae  doctor  fieret;  2.  lacobus  Laynez, 
praepositus  generalis  S.  J. ,  quo  facilius  quidam  de  Societate  munus  theologiae  tra- 
dendae  in  Germania  administrare  possent,  litteris  publicis  testatus  est  eos  ,Laureara 
Doctoratus  in  sacrae  Theologiae  facultate  suscepisse" ;  inter  quos  Petrura  Canisium 
recenset,  qui  Bononiae  sit  promotus;  neque  de  colouiensi  ,Iaurea"  quicquam  dicit*; 
3.  De  eadem  promotione  acta  facultatis  theologicae  colouiensis  silent.  Quod,  etsi  ipsa 
illius  temporis  acta  non  iam  exstare  videntur,  intellegitur  ex  iis,  quae  Kritzradt 
saeculo  XVII.  ex  iisdem  actis  excerpsit ".  Hic  enim  diligenter  adnotavit,  quos 
gradus  academicos ,  quando ,  qua  ratione  Canisius  Coloniae  assecutus  esset ;  de  illa 
autem  laurea  ne  verbum  quidem  scripsit.  4.  Canisius  ipse  Friburgo  Helvetiorum 
3.  lunii  1590  P.  Arluino  Madio  S.  J.  scripsit:  Jn  Theologia  nullum  Coloniae  gradum 
consequutus  sum."  '^  Fieri  quidera  poterat,  ut  Canisius  senex  raultarum  rerum  obli- 
visceretur,  (luae  ipsi  iuveni  Coloniae  acciderant.  Sed  laureae  doctoralis  acceptae 
esse  oblitum  quis  crediderit  l 

b)  Sccietas  lesu  per  Canisium  primum  in  Germania  stabilita. 

1548—1540. 

1«. 

Sub  iiiitiaiii  Februarii  1544. 

Ex  biographia  Canisii ,  a  P.  lacoho  Keller  S.  J.  sub  a.  1612  coraposita,  quae 
est  in  cod.  raonac.  „KeIIer,  Can.  1.",  f.  7»— 8''.  Keller  affirraat  se  ea  ,ex  ipsis 
litteris,  quae  ad  nianum  illibatae  supersunt",  sumpsisse,  et  addit:  „CoeIesti  pectore 
fusae  sunt,  pari  calamo  exceptae." 


*  Colonienses  alloquitur  Ederus. 

2  Beatus  Petrus  Faber.  ^  P.  Nicolaus  Bobadilla. 

*  Haud  recte  igitur  Af<chbach  (1.  c.  p.  167)  asserit  Ederum  iam  ante  a.  1540 
Colonia  discessisse.    Faber  anno  1543,  Bobadilla  a.  1545  priraum  Coloniam  venerunt. 

*  Long.  deijli  Oddi ,  Vita  di  Canisio  I.  1,  c.  5,  n.  5  (in  ed.  Taurini  a.  1829 
facta  vol.  I,  p.  47).  Seguin,  Canisius  p.  50.  Boero,  Canisio  p.  48.  L  M.  S.  Danriijuac, 
Canisius  p.  58.     Garcia,  Pedro  Canisio  p.  116. 

*  *Litterae  Lainii  Romae  13.  Augusti  1558  datae  sunt.  Quae  in  secundo 
volmnine  huius  operis  proponentur. 

'  V.  supra  p.  664.  666.  «  Cf.  supra  p.  667. 


Monuin.  (coloniensia)  16.  (Sub  initium  Februarii  1544.)  669 

Apograpba  sunt  etiam  in  codd.  monac.  ^Keller,  Can.  2."  et  „Keller,  Can.  3.", 
et  in  apograpbo  simili,  quod  apud  nos  est. 

Epistula  typis  descripta  est  a  Radero ,  Can.  p.  26—29;  qui  (p.  25)  scribit 
banc  esse  ,partem  longioris  Epistolae",  et  (ex  Radero)  in  ^Cartas  del  B.  P.  Pedro 
Fahro"  I,  376—377.  228—230;  italice  edita  est  a  Boero,  Fabro  p.  155—157.  Par- 
ticulas  liabent  Sacchinus,  Reiffenherg,  Cornely,  Riess  etc. 

Beatus  Petrus  Faber  S.  J.  Wendelinae  Canis ,  viduae  et  Petri 
Canisii  novercae,  Colonia  sub  initium  mensis  Februarii  a.  1544  litteras 
misif",  quibus  se  et  Canisium  contra  eius  querimonias  defendif^:  Se 
non  solum  Petrum,  Societatis  novicium,  sed  et  omnes  eius  cognatos  sincere 
diUgere.  Eum  a  Christo  vocatum  esse.  Eius  sacra  studia  a  se  iuvari, 
non  pecunias  appeti.  Merito  earum  partem  ab  ipso  in  pios  usus  con- 
versam  esse.  Quam  autem  secum  avexerit  „suj)eUectilem" ,  eam  et  apud 
ipsum,  et  in  ipsius  esse  potestate  ^. 

Sub  idem  tempus  res  aecidit,  quae  ad  bas  Fabri  litteras  illustrandas  conferre 
potest.  De  ea  Faber  ipse  ad  S.  Franciscum  Xaverium  Colonia  10.  Maii  1544  scribit: 
,Maestro  Pedro  Canisio,  en  volviendo  de  la  tierra  donde  nascio,  trajo  consigo  tres 
mancebos  para  enderezarlos  en  el  servicio  de  Jesucristo  Nuestro  Senor,  los  cuales 
venidos  se  confesaron  conmigo ;  los  dos  de  ellos  estan  ya  frailes  en  la  Cartuja."  * 
Tertium  iuvenem  Societati  lesu  nomen  dedisse  Saccbinus  affirmat  *. 

Eodem  tempore  Faber  et  Canisius  decanum  quendam  '"  aegrotantem  nonnumquam 
visitabant ;  qui  pravos  mores,  quibus  offensionem  fidelibus  aflferebat,  mutare  serio  statuit. 


'^  Apographa  monacensia  ciim  Radero  in  minufis  tantum  rehus  discrepant.  En 
praecipuas  lectiones  rariantes:  uelle  et  optare  (velle  et  peroptare  Rad.) ;  charissima 
domina  (Christiana  Domina  Rad.) ;  gloriam  omnibus  modis  percupere  (gloriari  modis 
omnibus  percupere  Rad.) ;  facere  nihil,  quam  unum  (facere  nihil  quam  illum  Rad.) ; 
parcis  curae  (paucis  curae  apogr.  mon.  2.  et  3.  cum  Rad.) ;  ut  ne  scilicet  statuere 
quem  (ut  ne  quidem  statuere  queam  Rad.) ;  quod  scis  omnibus  (quod  scis  nobis 
omnibus  Rad.) ;  auexit  supellectilem  (aduexit  supellectilem  Rad.) ;  post  verha :  esse 
potestate  scito  in  trihus  apographis  monacensihus  hacc  sequuntur,  quae  Ruderus 
omisit:  Nostra  enim  Societas,  cui  ipse  se  deuouit  quidem,  sed  nondum  usquequaque 
probauit  niliil  unquam  receptura  est  quod  fuerit  M.  Petri,  aut  cuiusquam  [et  cuius- 
dam  ajj.  mon.  i.]  alterius  qui  ad  professionem  nostram  per  sedem  Apostolicam  ap- 
probatara  conuolarit;  a  nobis  fides  adhibenda  (a  vobis  iis  fides  adhibenda  Rad.). 


1  Quid  harum  querimoniai-um  occasionem  dederit,  v.  supra  p.  102.  Optimam 
mulierem  Societati  lesu  brevi  reconciliatam  esse  intellegitur  ex  iis,  quae  supra 
posita  sunt. 

2  „Societas  ipsa  nullum  omnino  jus  habet  in  bona  eorum,  qui  ingrediuntur; 
ipsos  tamen  certiores  reddere  de  sua  indigentia,  quando  in  eo  sunt,  ut  de  bonis 
suis  disponant,  neque  adversatur  spiritui  religioso,  neque  est  contra  mentem  Con- 
stitutionum."  Possunt  ergo,  si  velint,  bona  sua  Societati  donare.  Attaraen  „omnium 
quorum  pars  aliqua  est  in  hoc  negotio  abdicandi  applicandique  bona,  cura  sit  et 
sollicitudo  quam  maxima ,  ut  omnia  cedant  in  aedificationem  tum  internorum  tum 
externorum."  Ita  vir  instituti  Societatis  lesu  peritissimus  P.  Augustinus  Osu-ald  S.  J., 
Commentarius  in  decem  partes  Constitutionum  Societatis  lesu.  Opus  manuscriptum 
(ed.  2.,  Brugis  1895)  n.  634.  639.  »  Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fahro  I,  238. 

*  De  vita  Canisii  p.  30.  Fortasse  is  fuit  Henricus  Dionysius  noviomagensis, 
qui  Societatem  paucis  annis  post  ingressus  est. 

^  „Un  dean ,  que  cs  el  segundo  despues  del  de  la  iglesia  mayor"  {Faher  in 
eadera  epistula  I.  c.  p.  237). 


670  Moiiuni.  (coloniensia)  17.  (Anno  1544.) 

17. 

Anno  1544. 

Ex  cod.:  ^Hist.  gymn.  tr.  cor."  f.  20''. 

De  domo ,   in  qiia  Canisiits  ciim  Sociis  a.  1544  vifam  communem    agere  coepif. 

A.  C.  MDXLIV XI  Kalendas  Februarij  cum  Aemiliano  Lojola, 

et  Lamberto  Castrio  Leodiensi  .Theologiae  Baccalaureo  Faber  Coloniam  redit, 
Aluarum  Alphonsum  incolumem  reperit  indubie  studijs  adhuc  vacantem  .... 
ex  aere  liaereditario  Canisij,  domus  conducta  auif  der  Buz-gmaur,  quam  paulo 
ante  inhabitauerat  Reuerendissimus  I).  Suffraganeus  Quirinus  de  Wilych"  Epi- 
scopus  Cyrenensis  .  1537  .  pridie  S.  Martini '  mortuus  ^.  AA.**  et  H.  C.  ^ 

Ifa,  qui  lianc  parteni  historiae  gymnasii  „fricoronati"  scripsif,  P.  lacohus  Boij- 
man  S.  J.  ^     Ad  haec  Kritzradt  adnotavit: 

anno  1654  ego  lac.  Kritzradt  casu  in  S.  Vincentio  ^  fui.  V.  Anna  Kramers 
retulit  se  a  Senioribus  intellexisse ,  primos  Nostros  Patres  habitasse  auif  der  burg- 
maur  prope  Lyssloch ,  postea  in  Mariae  Horto  ^  inquirens,  cognoui  im  Lembgen  vff 
der  burgmauren  "^  esse  monialem  centenariam ,  quae  procul  dubio  aliquid  certi  [ea 
de  re  narrare  posset].  adij  18  Augusti  cum  M.  Packenio  eius  materteram  Eeueren- 
dam  Dominam  ludith  Cremeriam  ex  Mercken,  quae  narrauit  se  ex  ore  vetulae,  ante 
4  annos  defunctae  centum  et  duos  annos  natae ,  in  colloquio  multa  saepe  antiqua 
sponte  narrantis  audijsse,  Primos  Jesuitas  babitasse  in  vicinia,  nempe  in  magna 
domo  prope  Lijsloch  proximaque  a  dextris  quando  ascenditur  ex  vnctoria  in  plateam 
Mariae  horti,  eamque  inhabitasse  Suffraganeum  nomine  Johannem  Nopehum  magnum 
amicum  et  fautorem  Societatis,  cuius  nomine  habeaut  hodieque  Casulam.  eas  aedes 
hodie  duplices,  fuisse  tunc  vnas  cum  Turri  adiuncta.  .  .  .  primos  Patres  nostros  per 
contemptum  vocatos  die  schwartze  Meernuss  ^  a  quadratis  [pileis,  qui]  tunc  primum 
in  usu  [erant]. 


Ita  Kritzradt  correxit ;  scripfum  eraf,  ut  videtur:  Weslich  vel  WeyHch. 
Krifzradt  adnotavit:  1.  4. 


*  10.  Novembris. 

2  At  Hermannus  de  Weinsberg  scribit  se  ab  eodem  a.  1535  minoribus  ordi- 
nibus  initiatum  esse  „in  sinem  haus  uff  s.  Maximinenstraissen,  da  er  wonte"  (Buch 
Weinsberg  I,  108). 

'  Id  est:  Ex  Hbro  „decanaH"  quarto  facultatis  artium,  et  ex  ^Historia  coUegii 
coloniensis". 

*  Ita  et  ipse  Canisius  Friburgo  Helvetiorum  3.  lunii  1590  Coloniam  scripsit  ad 
P.  Arhiinum  Madium  S.  J. :  [P.  Petrus  Faber]  „divertit  ad  aedes  conductitias ,  in 
quibus  autea  Suffraganeus  vitam  egerat,  non  ita  procul  a  summo  templo.  Cum  illic 
haeret,  multi  Belgae  .  .  .  praeter  expectationem  omnem  accesserunt,  quibus  idem 
pater  M.  Leonhardum  Kessel  praefecit,  cum  ipse  jussus  antwerpiam  et  PortugalHam 
peteret." 

*  Conventus  virginum  tertiae  rcgulae  S.  Fi-ancisci,  haud  ita  procul  a  summo 
templo ;  cuius  nunc  vix  vestigium  cernitur. 

®  „St.  Marien-Garten",  monasterium  virginum  ordinis  cisterciensis. 

'  Conventus  ordinis  S.  Augustini;  initio  saeculi  XIX.  incendio  destructus. 

*  „Trapa  natans.  L.  Gemeine  Wassernuss.  Jesuitennuss.  Wasserkastanie." 
Quae  etiam  nunc  in  stagnis  minoribusque  lacubus  Germaniae  ah"quando  reperiri 
potest  {loh.  Leunis,  Synopsis  der  Pflanzenkunde  II  [3.  Aufl.,  bearb.  von  A.  B.  Frank, 
Hannover  1885],  222.  Ant.  Kerner  von  Marialaun,  Pflanzenleben  I  [Leipzig  und 
Wien  1890],  566.  576). 


Monuni.  (coloniensia)  18.  (Anno  1544.)  671 

Haec  confirmantur  magisque  explicantur  litteris  Fobri  Colonia  10.  Maii  1544 
ud  Sanctum  Franciscum  Xaverium  dafis,  quae  nuper  primum  inlucem  emissae  sunt^. 
^Hemos  tomado",  inquit ,  ^una  casa  alquilada,  en  la  cual  estamos  al  presente  ocho 
personas,  teniendo  todo  lo  necesario  para  mantenernos  en  ella  y  hacernos  la  espesa. 
De  esto  podeis  colegir  muchas  buenas  obras  que  por  respeto  nuestro  hacen  diversas 
personas  desta  cibdad,  contribuyendo  por  solo  amor  de  Cristo  Nuestro  Sefior,  quien 
ajuares,  quien  panos,  quien  camas,  quien  otras  cosas  necesarias." 

18. 

Aimo  1544. 

Ex  adnotatione  Canisii  autographa ,  cod.  „Scripta  Can.  X.  A.",  f.  non  sign., 
quod  est  9.  ante  extrem. 

Pecuniae  expensae.     Bibliotheca  primorum  Sociorum  coloniensium. 

In  Maio  anni  44. 
Jtem  pro  coctione   cereuisiae   detli  ex  meis  ^   aureum   id   est  8  marcas, 
minus  2  albis^  reliquum  jDrior  exoluit^ 

Pro  lignis  dedi  ex  nieis  4  aureos  in  auro  et  dalerum  ^  et  2  albos  ". 
Pro  butijro  et  papijro  VII  albos 

Catalogus  libroruni  Coloniae 
G  Augusti  1544^. 
Paraphrasis  Erasmi  in  nouum  testamentum  2  uol. 

Moralizatio   super  Bibliam  *  1 

Opus  triuium  notabilium  praedicabilium  *•  1 

legenda  aurea  '°  et  Reuelationes  Birgittae  1 

Soliloquia  Bonauenturae  et  alia  in  scripto  libro 
Proprietates  rerum  domini  Bartholomei  '•  .1. 

Annotatio  notabilium  dictorum  in  lib 


1  Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  235—238.  ^  y,  ^^^^y^  ^    45, 

*  Hermannus  de  Weinsberg  coloniensis  ad  a.  1521:  „1  rader  guldeu  galt 
24  albus,  so  vil  galt  der  goltgulden  auch."     L.  c.  I,  29  *. 

^  Gerardus  Hamontanus,  prior  Carthusiae. 

5  ^Thaler,  je  7  bis  8  Mk.  kohi.,  gold.  Reichsth.  1572  =  7  Mk.  3  Alb." :  HiJhh 
baum,  Buch  Weinsberg  II,  401. 

®  Albus,  wysse  Pennyng,  Weissling,  Weisspfennig  (duplicis  generis :  communis, 
et  ^rotatus",  ^Raderalbus",  et  hic  longe  maioris  pretii)  nunimus  erat  argenteus,  isque 
valde  frequens.  Circiter  a.  1495  florenus  (Gulden ,  aureus)  novus  rhenensis  sivo 
marca  xantensis  exaequabat  4  marcas  colonienses  vel  24  albos  novos  {Steph. 
Bcissel  S.  J.,  Die  Eaufiihrung  des  Mittelalters  II  [2.  Aufi.,  Freiburg  i.  Br.  1889],  99). 

■^  En  primum  catalogum  primae,  quam  Societas  lesu  in  Germania  habuit, 
bibliothecae ! 

^  Opus,  in  quo  Scripturae  sacrae  verba  et  facta  ad  mores  aptantur  (C.  Du  Cange, 
Glossarium  mediae  et  infimae  latiuitatis ,  ed.  L.  Favre  V  [Niort  1885],  515  in  voce 
„Moralizare").     Fortasse  Nicolai  Lyrani  „Moralitates". 

^  Nescio  utrum  liber  philosophicus  hic  fuerit  an  opus  aliquod  tripertitum,  in  quod 
^materiae  praedicabiles"  sive  res  orationibus  sacris  accommodatae  fuerint  congestae. 

'°  lacobi  de  Voragine  0.  Pr.,  archiepiscopi  genuensis:  opus  tunc  usitatissimum. 

"  Bartholomaei  de  Glanvilla  sive  anglici,  0.  Min. ,  „liber  de  proprietatibus 
rerum"  una  erat  ex  „encyclopaediis"  medii  aevi;  quae  iam  saeculo  XV.  com])luries 
typis  exscripta  est. 


672     Monum.  (colon.)  19.  (Ab  exeunte  lunio  usque  ad  initium  Augusti  1544.) 

Libelli,  quibus  Canisius  juvenis  usus  est ,  apud  nos  supersunt  tres ,  e  quibus 
duo  editi  sunt  ab  Hermanno  von  dem  Buscbe  humanista  (postea  in  ^lndice"  posito), 
qui  etiam  in  universitate  coloniensi  aliquamdiu  docuerat :  a)  ,.Hermanni  Buscbii 
Pasiphili  Spiciligium.  XXXV  illustriiini  philosophorum  auctoritates ,  vtilesque  sen- 
tentias  continens.  Eiusdem  de  virtute  Oda  lyrica"  ';  b)  „Dictata  pro  nominarijs,  ab 
Hermanno  buschio  coUecta  ex  Prouerbijs  et  Ecclesiastico"  -.  In  hoc  libello  Canisius 
adulescens  vocabula  multa  (aliqua  etiam  in  ^spiciligio")  variasque  formas  sua  manu 
descripsit.     Tertius  libellus  praecepta  de  valetudine  tuenda  continet. 

19. 

Ab  exeuute  laiiio  iisqne  ad  initiam  Augasti  1544. 

Ex  cod.  ms.  (2°):  „F.  Liber  registrationum.  Anno  41.  10  Junij  biss  2*  Julij  44", 
f.  237  *>  (in  quo  codice  acta  et  decreta  senatus  coloniensis  publica  auctoritate  de- 
scripta  sunt),  et  ex  simili  omnino  cod.  ms. ,  qui  inscribitur  „Anno  44.  4''  Julij  biss 
17  Septembris  A"  46"  f.  P.  12.  Coloniae,  in  archivo  urbano. 

Particulae  a)  et  b)  typis  exscriptae  sunt  a  Hansen  I.  c.  p.  196  *.  196  ^. 

Senatus  coloniensis  in  Canisium  eiusquc  soclales  inquirit  iisque  vita  communi 
interdicit. 

a)  Fridach  XXVII  Jimij  [1544]  3. 


Nachdeni  vnder  anderen  eynem  E.  R.  vur  komen  ist  etzliche 
sych  beromen  eyner  Neuwer  rehgion  ist  beuolhen  beyden  Hrnn  Thorn- 
meistern  Costin  van  Lyskyrchen  Godert  Hittorp  vnnd  Johann  Ryn- 
dorp  flyslich  darna  zu  forschen"  vnnd  sulchs  nae  geschener  Mohe 
eynem  Ehrs.   Raedt  anzusagen  sich  darna  am  fl^^slichsten  zu  ertzien  *. 

b)  Anno  domini  millesimo  quingentesimo  cjuadragesimo  quarto 
.  .  .  Veneris  quarta  Julii. 


Vff  dem  selbigen  dach  liait  man  verzellong  gedain:  wes  sich 
M.  Petrus  Fabri  sampt  die  andere  dwylche  dan  eyn  Conuentum  ge- 
macht  haint,  hauen  laissen  vernemen  Als  nemlich  das  Sy  nichtz 
Neuwes  wyllens  weren  vurzunemen,  dan  sich  der  alder  ChristHcher 
Catholische  Religion  gemeiss  zu  halden  Vnnd  waes  Sy  vurnemen  das 
solchs  auss  ^  sonderlinger  bewyllong  pabschlicher  liillicheit  geschiege. 
Derhalffen  Sy  begert  haint  Sy  in  yrem  Christlichen  vurnemen  nith 
zu  verhynderen  Sondern  Jnhn  ouch  furdeniss  breyff  yrs  gueden  ley- 
moitz  mit  zu  deylen. 


*  froschen  cod.  col. 

^  Sequitiir:  alder  Christl;  sed  linca  inducta  dcletum  esf. 


^4°;  sine  loco  et  anno;  12  ff.  non  signata.  Hoc  opus  variasque  eius  editiones 
•lescribit  H.  I.  Liessem,  Bibliographisches  Verzeichniss  der  Schriften  Hermanns  von 
dem  Busche,  Forts.  (Progr.  des  Kaiser  Wilhelm-Gymnasiums,  Kciln  188S),  p.  13—14. 

'^  „Albertus  Paffraed"  typis  descripsit  anno  1526.  Sine  loco.   4";  12  ff.  non  sigu. 

^  Dialecto  coloniensi  haec  scripta  sunt. 

*  Cf.  supra  p.  103—111.  103=«. 


Monum.  (colon.)  20.  (Initio  Augusti  1544.)  21.  (A.  1544  et  1545.)         673 

c)  Godestachi  XXX.  Julii.  [1544.] 


Wes  dem  Canis  vurgehalten  ist  der  versamelong  halbe  ist  ouch 
van  dem  hern  Leemersheym  vurgegeben  vnnd  eyn  E.  R.  ^  hait  es 
darby  gelaissen  vnnd  hern  Loemersheym  vnnd  den  anderen  ferner 
befel  gedain  Jm  fael  sy  sich  vngehorsamlich  erzien  Inhn  als  dan 
darby  die  Stat  Coelln  ernstlich  zu  verbeden. 

Cum  his  actis  conferenda  sunt,  quae  eadem  de  re  Canisius  ipse  Colonia  27.  Au- 
gusti  et  27.  Septembris  1544  ad  B.  Petrum  Fabrum  rettulit;  supra  p.  103—112. 

Goswinus  de  Lomersheim  (Lommersum) ,  cuius  liic  fit  mentio,  per  50  annos 
urbis  coloniensis  senator  fuit  ^  Die  24.  Decembris  1543  ^Stimmeister"  creatus  erat  *. 
Ad  hoc  munus,  quod  a  binis  administrabatur,  pertinebat  etiam :  mores  ac  discipUnam 
in  republica  tueri,  secretas  societates  tollere,  civitatis  statum,  libertatem,  leges 
sustinere  etc.  * 

20. 

Initio  mensis  Augusti  1544. 

Ex  adnotatione  autographa  Hermanni  Blanckfoii ,  rectoris  imiversitatis  colo- 
niensis,  in  cod.  ms.:  ,Liber  Actorum  matriculae  quartae  Universitatis  studii  Colo- 
niensis"  f.  142*.     Coloniae,  in  archivo  studiorum  fundatorum. 

Etiam  apud  Beiffeiiheiy  1.  c.  p.  23,  adnot.  L  et  apud  Hunsen  L  c.  p.  197  ^. 

Idem  argumentum  quod  monum.  19. 

[1544]  Li  principio  Augusti  voluit  senatus  quosdam  proscribere 
qui  se  appellabant  Jesuitas,  quod  facerent  conuenticula  et  niterentur 
nouum  quendam  ordinem  erigere  ^.  Sed  quum  supplicassent  rectori, 
eo  quod  essent  studentes,  obtinuerunt  intercedente  rectore,  vt  liceret 
manere,  dummodo  habitent  separatim  et  abstineant  a  conuenticulis. 

Leonardus  Kessel  Colonia  18.  lanuarii  1545  Beato  Petro  Fabro  de  ea  separa- 
tione  scripsit:  .Obedivimus,  ne  arguerent  nos  inobedientiae.  Eramus  omnes  bono 
animo  (laus  Deo)  exspectantes  carcerem  vel  flagella;  tota  Colonia  loquebatur  de 
nobis;  timebant  nos  alicujus  novae  sectae  homines  esse.  Separati  sunius  non  sine 
detrimento  studiorum."  "^ 

21. 

Annis  1544  et  1545. 

Ex  apographo,  a  P.  /.  Eufj.  de  Uriarte  S.  J.  a.  1884  descripto  ex  autographo, 
quod  est  in :  ^Varia  Historia"  etc.  (cf.  supra  p.  102)  t.  1,  f.  68. 

Tota  epistula  edita  est  in  ^Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro"  I,  424 — 426. 


'  Die  Mercurii.  ^  Ehrsamer  Raedt  (senatus  urbis). 

3  Buch  Weinsherg  II,  114—115. 

*  Cod.  colon.  ^Ratsliste"  etc.  (v.  supra  p.  104'). 

'"  L.  Ennen,  Geschichte  der  Stadt  Koln.  Auszug  (Diisseldorf  1880)  p.  137. 

"  Polancus:  ,Quamvis  civitas  [coloniensis]  catholica  seniper  publice  fuerit,  con- 
stitutionem  tamen  quamdam  habebat  de  novis  congregationibus  religiosorum  non 
admittendis"   (Chronicon  I,  155).     Cf.  supra  p.  107^. 

^  Cartas  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  426. 

B ra  uusberger,  Cauisii  Epistulae  et  .\cta.   I.  43 


574  Monum.  (coloniensia)  22.  (11.  lanuarii  1547.) 

„Kaerhardus  Qnestenburch"  iuvenis  coloniensis ,  litterarum  stiidiosus  ^ ,  Beato 
Petro  Fahro  „de  societate  nominis  lesu,  incompardbili  Tlieologo  ajnid  Colimhricenses'^ , 
Colonia  4.  Februarii  1545:  „Petri  Kannegiesser ,  et  Petri  Kanisij  salubri  suasione" 
se  saepe  peccata  confiteri  et  ad  sacrani  communionem  accedere  coepisse  et,  quamvis 
hominum  ludihriis  et  diaboli  tentationibus  vexetur,  tamen  ceHum,  sibi  esse  coeptis  stare 
et  Dei  servitio  totum  se  dedere.  Margaritam  etiam  Questenhurch ,  amitam  suam, 
Fabro  in  memoriam  revocat,  „quae  non  immerito  gratifieari  vohis  multis  modis  studuit". 
Denique  licet  „Kanisius",  „quem  fratris  loco  habere"  coejyerit,  „vhique  multum  con- 
silij  et  consolationis"  sibi  trihuat ,  rogare  se  tamen ,  ut  etiam  Faber  non  solum  pre- 
cihus,  sed  etiam  litteris  se  adiuvet. 

c)  Officia,  quae  Canisius  arcWdioecesi  coloniensi  in  apostasia 
Hermanni  Wedani  archiepiscopi  praestitit. 

1547. 
22. 

Adolphus  de  Schaumburg, 

administrator  arcliidioecesi.s  coloniensis  ^, 

Hieronymo  Yerallo, 

archiepiscopo  rossanensi  et  nuntio  apostolico  apud  Carolum  V. 

Colonia  II.  lanuarii  1547. 

Ex  apographo  (eiusdem  temporis)  aut  commentario  (2°;  p.  1),  quod  est  Dussel- 
dorpii  in  archivo  regni  borussici,  Convol. :  ,A.  III.  Churcohi  I.  Erzb.  Herm. 
V.  Wied  5." 

Canisium  legatum  suum  commendat.  Exemplum  iuramenti  summo  pontifici 
praestiti  mittit  eidenique  ohoedientiam  spondet. 

Reuerendissime  in  Christo  pater  et  Domine  et  amice  colendissime, 
Post  obsequiorum  nostrorum  promptam  et  beneuolam  oblationem, 
mittimus  praesentium  latorem  honorabilem  et  doctum  nobis  syncere 
dilectum  .M.  Petrum  Canisium  sacrae  theologiae  candidatum  et  Re- 
uerendissimae  D.  vestrae.  vt  intelhgimus,  non  vulgariter  gratum-^ 
ob  ardua  quaedam  et  grauissima  negotia  Reuerendissimae  D.  vestrae 
exponenda.  Cui  vt  Reuerendissima  D.  vestra,  plenariam  fidem  super 
referendis,  perinde  atque  nobis  ipsis  adhibere  dignetur  obnixe  oramus. 


1  Cf.  supra  p.  140.  144.  155.  157  etc. 

2  De  Adolpho  de  Schaumburg  v.  supra  p.  234  ^  237—244.  De  eodem  scripse- 
runt  Mich.  Morchens  0.  Carth. ,  Conatus  chronologicus  ad  Catalogum  episcoporum 
Coloniae  (Coloniae  1745)  p.  158—160,  et  E.  Podleck,  Geschichte  der  Erzdiozese 
Koln  (Mainz  1879)  p.  376-385. 

*  loannes  Cochlaeus  Eystadio  2.  Augusti  1545  Verallo  scripsit:  J.  Hofmeisterus 

Rev.  Dominationi  tuae  et  integerrimis  doctissimisque  viris,    piissimisque    in 

S.  Societate  nominis  lesu  Christi  fratribus,  BobadiUa,  Claudio  laio  ac  Petro  Cauisio, 
qui  cum  R.  D.  tua  familiarissime  conversantur ,  ac  Deo  et  proxirao  omni  charitatis 
et  pietatis  officio  famulantur,  perquam  familiariter  notus  factus  est"  {Nic.  Paulus, 
Der  Augustinermonch  Johannes  Hotfraeister  [Freiburg  i.  Br.  1891]  p.  192  •). 


Monum.  (coloniensia)  23.  (11.  lanuarii  1547.)  675 

qui  inter  caetera  quoque  Reuerendi.ssimae  D.  vestrae  exemplar  aus- 
cultatum  et  collatum  iuramentj  nostrj  Sanctissimo  D.  N.  ratione 
Pastoralis  curae  nobis  iniunctae ,  [praestiti]  ^  necnon  acceptationis 
eiusdem  Pastoralis  offitij  et  administrationis  exhibebit.  Quam  vnice 
oramus  vt  obedientiam,  obseruantiamque  nostram  debitam,  sanctissimo 
domino  nostro  diligenter  ac  fideliter  commendet,  ac  polliceatur,  nos 
confestim  post  elaboratum  Sigillum  nostrum ,  quod  sculpitur ,  iura- 
mentum  idem  in  forma  auctentica  [sic]  ad  suam  Sanctitatem  trans- 
missuros.  Nos  suae  S,  humilime  commendando.  Quod  erga  Reueren- 
dissimam  D.  v.  sedulis  nostris  ofiitijs  et  obsequijs  promererj  studebimus. 
Datum  Coloniae  xj.  Januarij  Anno  MDXLVII. 

Eiusdem  Reuerendissimae  D.  vestrae 

Addictissimus 
Adelphus  [sic] 
manu  propria. 
Reverendissimo  D.  Nuntio  Apostolico  etc. 

Canisius,  quid  eflfecerit,  ipse  narrat  supra  p.  234 — 240. 

23. 

Adolphus  de  Schaumburg-, 

administrator  archidioecesis  coloniensis, 

P.  Petro  de  Soto  0.  Pr., 

confessario  Caroli  V.  caesaris. 

Colonia  11.  laiinarii  1547. 

Ex  apographo  (eiusdem  temporis)  aut  commentario  (2°;  p.  1),  quod  est  Dussel- 
dorpii  in  archivo  regio,  loco  supra  p.  674  scripto. 

Se,  quae  caesari  rescripserit ,  eidem  ])er  Canisiiim  mittere.  Hiinc  comniendat, 
et  Sotum  rogat,  ut  causae  stiae  apud  caesarem  patrocinetur. 

Reuerende  in  Christo  pater,  fautor  et  amice  colende.  Confisi  de 
paternitatis  vestrae  erga  nos  singularj  fauore,  etiam  reipsa  ostenso 
et  exhibito,  mittimus  ad  Caesaream  Maiestatem  dominum  nostrum 
clementissimum  honorabilem  et  doctum  M.  Petrum  Canisium,  sacrae 
theologiae  candidatum.  vt  suae  Maiestati  literas  nostras  responsi  ^  [s/r] 
ad  suae  Maiestatis  rescriptum  nobis  praesentatum  exhibeat,  eiusdem- 
que  nostri  responsi  mentem  et  sententiam  et  quae  inpraesentiarum 
occurrunt  paternitatj  vestrae  exponat,  Quem  vt  beneuole  audiat,  eique 
plenariam  fidem  in  omnibus   referendis  perinde   atque  nobisipsis   ad- 


1  Varrentrapp  asserit  Adolphura  paulo  ante  medium  mensem  Decembrem  anni 
1546  Leodii  coram  Georgio  Austriaco  episcopo  in  obsequium  summi  pontificis  iurasse 
(Hermann  von  Wied  I,  272). 

2  Haruni  *litterarum,  11.  lanuarii  1547  datarum,  apographum  aut  commentarium 
Dusseldorpii  codem  loco  exstat,  quo  huius  epistulae  ad  Sotum  missae  apographuni 
servatur. 

43* 


576  MonuiTi.  (coloniensia)  24.  (Circiter  11.  lanuarii  1547.) 

hibeat,  et  quae  causae  grauitas  et  magnitudo,  cuius  foelix  et  prospera 
expeditio  in  eius  manu  sita  est  postulat  et  requirit ,  nostrj  immo 
ecclesiae  caussa  apud  Caesaream  Maiestatem  agere  et  curare  non 
grauetur,  [obnixe  oraraus ]  ^  Quod  erga  pat :  vestram  quamprimum  res 
nostrae  stabilitae  fuerint,  sic  compensare  studebimus,  vt  comperiat 
quicquid  id  est  offitij  se  non  contulisse  in  ingratum,  Quam  deus  bene 
sospitet  et  incolumet  ad  communem  vtilitatem.  Datum  Coloniae  Die 
xj.  Januarij  Anno  47, 

Ad  Confessorem  etc.  ^ 

Vide,  quid  Canisius  de  Soto  ad  Gropperura  rettulerit,  supra  p.  237. 

24. 

tirciter  11.  himiarii  1547. 

In  exemplo  dusseldorpiensi  litteraruin  commendaticiarum ,  quae  modo  positae 
sunt,  sub  vocabulis  „Ad  Confessorem  etc."  eadem  raanu  scriptum  est: 

Ad  d.  de  Granuella 

Ad  ViceCancellarium  Naues. 

Haec  patefaciunt  Canisium  etiam  Nicolao  Perrenot  de  Granvella,  cancellario 
imperii,  et  doctori  loanni  Naves,  vicecancellario ,  ab  Adolplio  de  Schaumburg  per 
epistulas  commendatum  esse. 

Canisius,  quid  ab  iis  obtinuerit,  ipse  refert  supra  p.  235 — 240. 

In  domo  probationis  S.  J.  trunciniensi  (Tronchiennes,  in  Belgio)  pulchra  imago, 
a  Fr.  Quartier,  Societatis  lesu  artifice  belga,  picta,  asservatur,  in  qua  Canisius  re- 
praesentatur  cum  Carolo  V.  et  Ottone  cardinali  augustano  agens  ^. 

Michael  Strimck  S.  J.  in  annalibus  paderbornensibus :  ^Adolphus",  inquit, 
,literis  potitus  [quibus  a  Paulo  III.  3.  lulii  1546  administrator  coloniensis  consti- 
tutus  est] ,  ne  quid  temere  et  inconsulte  faceret ,  consilii  causa  Petrum  Canisium  e 
Societate  lesu  Colonia  misit  ad  Caesarem,  adhuc  in  comitiis  agentem  Ratisbonae."'  * 
In  hac  sententia  quid  verum  sit,  quid  falsum,  iam  opus  non  est  exponere  *. 

Colonienses  laborum  a  Canisio  pro  se  susceptorum  eidem  gratiam  reddidisse 
posterioribus  huius  operis  voluminibus  patefiet.  Hic  haec  tantum  notanda  esse  vi- 
dentur:  Canisii  catechismus  in  ipsa  urbe  coloniensi  plus  quam  quinquagies  typis 
descriptus  est ;  nnivcfsitas  coJoniemis  summo  pontifici  scripsit:  se  ^in  venerabili 
Patre  Petro  Canisio  insignem  e  gremio  suo  athletam  Societati  Jesu ,  Germaniae  et 
toti  Europae  progenuisse  se  imprimis  gloriari" ;  cunctas  itaque  universitatis  facul- 
tates  rogare,  ut  Canisius  quamprimum  catalogo  beatorum  inscriberetur  ^.    Ac  Clemens 


^  Haec  vel  similia  supplenda  esse  et  res  ipsa  et  epistida  ah  Adolpho  ad  Veralhtm 
missa  (supra  2>-  674)  ostendit. 


1  Petrum  de  Soto   tunc   munus   illud    administrasse    ex   ipsis   actis    dusseldor- 
piensibus  supra  memoratis  intellegitur. 

2  Prkis  historiques  XXXIIl '(Bruxelles  1884),  681. 

^  Annalium  Paderbornensium  pars  III  (Paderbornae  1741),  p.  280. 
*  Cf.  etiam  Konr.  Alh.  Lei/,  Die  Ktilnische  Kirchengeschichte  (Koln  1883)  p.  478. 
^  Hae   litterae   initio   saeculi    XVIII.    datae    esse   videntur ;    vulgatae   sunt   a 
Bianco  1.  c.  I,  649—651. 


Monura.  (tridentiua)  25.  (12.  Februarii  1547.)  677 

Augustus  archiepiscopus  et  elector  coloniensis  in  litteris,  quas  Bonna  25.  Maii  1729 
ad  Benedictum  XIII.  dedit ',  de  rebus  contra  Hermannum  Wedanum  a  Canisio  gestis 
disserens:  ^Archiepiscopalem",  inquit,  „Coloniensem  mitram  Canisianis  laboribus  ac 
sudoribus  conservatam,  et  ad  Orthodoxos  Antistites  propagatam  esse  profiteri  cogor."  ^ 

c. 

MONUMEXTA  TRIDENTIXA  CANISII, 

quae  primum  illius  concilii  tempus  (1545-1549)  spectantl 

25. 

Otto  Truclisess  de  Waldburg-, 

cardinalis  et  episcopus  augustanus, 

Adolpho  de  Scliauuiburg, 

administratori  et  electo  archiepiscopo  coloniensi. 

Ulma  12.  Februarii  1547. 

Ex  archetypo  (2";  pp.  2;  in  p.  4.  inscr.  et  pars  sig.) ;  nomen  subscriptum  est 
autographum.  Dusseldorpii,  in  archivo  regni  borussici,  „A.  111.  Churcoln  I.  Erz- 
bischofe:  Herm.  v.  Wied."     Particulam  posuit  Varrentrapp  1.  c.  II,  118,  adnot.  1. 

Adol])ho  novani  dignitatem  gratulatur  et  operam  suam  offert.  Se  Canisii  rogatu 
ad  summum  pontificem  de  pallio  et  confirmatione  concedendis  scripsisse  et  Canisio 
persuasisse,  ut  ad  concilium  tridentiniim  venire  statueret. 

Hochwurdigster  Furst,  vnnser  freundtlich  Diennst,  vnnd  was  wir 
liebs  vennugen  zuuoran,  besonnder  lieber  Herr  vnnd  freund,  Das  E.  L. 
auss  verleihung  Gottlicher  gnaden,  hieuor  zu  Coadiutorn  dess  Ertz- 
stiffts  Coln ,  vnnd  yetzund  zu  Ordenlicher  election ,  Bischoflicher 
Dignitet  geraten,  Dess  thuen  wdr  vnns  hochlich  erfrewen,  winschen 
auch  E.  L.  von  dem  Almechtigen  vil  Glukhs,  vnnd  alles,  so  der- 
selbigen  vnnd  Irem  Stifft  zu  Ehren,  nutzen,  vnnd  Wolfarth  furstenndig 
sein  mochte  mit  dem  Erpieten,  warjnn  E.  L.  vnnd  dern  Stift^t  wir 
wissten  oder  kundten  angeneme  diennst  beweisen,  Das  wir  solchs  mit 
willen  zuthun  bereit  weren, 

Zum  Anndern,  so  haben  wir  auch  auff  dess  wurdigen  Andechtigen, 
vnnsers  lieben  besonndern ,  Magister  Peters  Canisien  anbringen ,  der 
befurderung  halber,  so  wir  von  wegen  E.  L.  palio  vnnd  Confirmation, 
bey    der    Bapstlichen    Heihchheit    thun    solten ,    nicht    vnnderlassen, 


1  Exstant  in  „Positione  super  virtutibus"  [Canisii]  (Romae  1833) ,  Summ. 
p.  285—286. 

2  De  rebus  a  Canisio  Coloniae  gestis  cf.  etiam  pulchram  commentationem  a 
K.  A.  Heiiscr  (postea  ecclesiae  metropolitanae  coloniensis  canonico)  scriptam :  „Der 
sel.  Petrus  Canisius  in  seinen  Beziehungen  zu  Koln"  in  „Rheinische  Volksblatter 
fiir  Haus,  Familie  und  Handwerk,  herausg.  von  Adolph  Kolping"  11.  Jahrg.  (Koln 
1864),  p.  785-828. 

'  Secundae  parti  (1551 — 1552)  Canisius  non  interfuit;  quae  in  tertia  (1561  ad 
1563)  egerit,  simul  cum  epistulis  eodem  tempore  a  Canisio  scriptis  proponentur. 


678  Monum.  (tridentina)  25.  (12.  Februarii  1547.) 

sonnder  Derselben  sclion ,  mit  sollichem  furpit  vnnd  befurderung 
schrifftlichen  erslossen,  Das  wir  verhoffen,  solchs  sol  E.  L.  zu  gutera 
vnnd  gedeyen  reiclien, 

Nachdem  auch  mit  dem  Concilio  zu  Triend  ymerzu  furgeschritten 
Avurdet,  alda  dann  vil  treffenlicher  gelerter  Menner  verhanden,  die 
inn  puncten  vnnsers  waren  Christenhchen  glaubens,  Allerley  hanndlen 
vnd  disputieren,  bey  welhem  Christenlichem  werkh  wir  disen  Canisien, 
als  einen  gelerten  jungen  Man,  der  auch  Ime  selbst  zu  gutem,  vnnd 
zu  aufnung ',  vnd  pflantzung,  vnnsers  Heiligen  glaubens.  der  Ennden 
wol  etwas  begreiffen ,  schaffen ,  vnnd  ausrichten  mocht ,  vast  gern 
sehen  vnnd  darumb  Jne  dahin  persuadiert  vnnd  vermugt,  Das  er  sich 
vff  solHch  Concilium  gen  Triend  zuuerfuegen  bewilligt.  Freundtlich 
bittend  E.  L.  wolle  Ine  hierjnn.  Das  er  seinen  weg  nit  wider  zu 
derselben  genommen,  gnedigst  entschuldiget  halten,  Ynnd  das  auss 
erzelten  Christlichen  vrsachen,  wollen  wir  vmb  dieselben  freundtlicher 
Weiss  beschulden,  vnnd  seyen  E,  L.  zu  angenemem  gefallen,  inn 
allweg  bereit. 

Datum  Vhn  den  XIj""'  Februarij  Anno  MDXLVIj. 

Otho  Cardinal  zu 
Augspurg. 

Dem  Hochwurdigsten  fursten ,  Herren ,  Adolpho ,  Erweltem  zu 
Ertzbischouen  zu  Coln ,  dess  Heyligen  Reichs  durch  Ytalien  Ertz- 
cantzlern,  vnnd  Churfursten,  vnnserm  besonnder  lieben  Herren  vnnd 
Freund. 

Haec  epistula,  praesertim  si  eum  litteris  Gropperi  supra  (p.  242 — 245)  allatis 
componitur,  errorem  patefacit,  in  quo  complures  Canisii  biographi '  atque  etiam  Reiffen- 
berg  versantur  scribentes :  Canisium  anno  1547  ex  aula  caesaris  Coloniam  rediisse, 
et  Colonia  ad  concilium  profectum  esse.  Ex  his  plerique  (quod  et  Floriano  Riess 
accidit)  legationem  hanc  suebicam  Canisii  cum  itinere  eiusdem  vormatieusi  (a.  1545) 
vel  cum  duabus  illis  legationibus  confundunt ,  quas  Canisius  Coloniensium  rogatu 
eodem  anno  Hermanni  Wedani  removendi  gratia  apud  caesarem  obivit  Coloniae  et 
in  Belgio  ^ 

Quodsi  Truchsessius  scribit  se  Canisio  ^persuasisse",  ut  Tridentum  ad  con- 
cilium  proficisci  statueret,  id  fortasse  haud  facile  componi  potest  cum  iis,  quae  ab  ali- 
quibus  Canisii  biographis  *  affirmantur :  Cardinalem  Ottonem  a  S.  Ignatio  per  litteras 
impetrasse,  ut  Canisius  Tridentum  mitteretur.  Raderus  et  Saccbinus,  inter  bio- 
graphos  anticiuissimi ,  nil  ea  de  re  dicunt,  neque  eiusdem  vestigium  exstare  videtur 
in  epistulis  ignatianis,  quae  hucusque  editae  sunt.  Fortasse  Otto  anno  1545,  quo 
primum  de  laio  et  Canisio  ad  concilium  mittendis  cogitabat  *,  Ignatio  ea  de  re 
scripsit^;  aut  anno  1547  scripsit  et  rem  impetravit,  hac  tamen  condicione  ab  Ignatio 
lata:  Si  Canisio  ipsi  id  expedire  videretur.  Sic  enim  Ignatius,  qua  erat  prudentia, 
(juaestiones  nonnumquam  solvel)at. 


Sic;  foHasse  legenditm:  aufnemung. 


'  Dorigny,  Python,  Oddi,  Alet,  Garcia,  Daurignac,  Boero. 

2  V.  supra  p.  158-159.  162.  164—165.  ^  Oddi,  Garcia.  Boero,  Dorigny. 

*  V.  supra  p.  159.  ■"  Cf.   OrlandinKm  1.  c.  1.  5,  n.  40. 


Monum.  (tridentinaj  26.  (16.  Februarii  1547.)  679 

Otto, 

cardinalis  augustanus, 
loanni  Mariae  de  Monte  et  Marcello  Cervino, 

cardinalibus,  concilii  tridentini  praesidibus. 
Dilinga  10.  Febrnarii  1547. 

Ex  archetypo  (2";  p.  1;  in  p.  4.  inscr.  et  sig.) ;  ultima  epistulae  verba  (Delle 
SS.  W.  —  Augusta)  ab  Ottone  ipso  scripta  sunt.  Florentiae,  in  archivo  regni 
italici,  cod.  „Carte  Cerviniane  XIII. "  f.  55. 

Apographum  saec.  XVIII.  vel  XIX.  confectum  exstat  Tridenti  in  bibliotheca 
urbana,  cod.  96  f.  100 -^ 

Camsium  cardmalibiis  legatis  commendat. 

Reuerendissimi  et  Illustrissimi  Signori  miei  osseruandissirai. 

Per  liauer  scritto  con  matiolo  ^  quanto  occorreua  sin  alhora ,  et 
essendomi  partito  dopoi  da  la  corte  e  venuto  qua  per  passar  al 
viagio  mio  per  il  seruitio  di  soa  maiesta  come  scrissi  alle  ss  vv. 
Reuerendissime  non  m' estendero  ad  altro  clie  di  racomandar""  loro 
il  presente  lator  religioso  dotto  e  ben  acostumato  qual  come  amico 
e  creato  di  maestro  Claudio  nostro  ^  vene  a  star  in  compagnia  soa 
al  concilio  per  questa  quadragesima  ^,  liauendo  pero  expedito  prima 
a  la  corte  cesarea  quanto  era  venuto  negociar  per  parte  del  signor 
coadgiutor,  liora  fatto  arciuescouo  di  colonia.  E  come  esso  religioso 
maestro  pietro  canisio  e  persona  da  la  qual  se  ne  puo  sperar  per  il 
tempo,  e  per  la  qualita  soa,  qualche  buon  frutto,  non  ho  potuto 
tacerlo  alle  ss  vv  Reuerendissime  anci  di  nouo  raccomandarglilo ,  et 
facendo  fine  bacio  le  loro  sacre  mani  pregando  a  dio  le  Illustrissime 
e  Reuerendissime  persone  soe  conserui  e  contenti  come  desiderano. 
Da  tilinga  allj  XVj  di  feuraro  1547, 

Delle  SS.  W.  Reuerendissime  e  Illustrissime 

Humillimo  Seruitor 
Jl  Cardinal  d'  Augusta. 
t  Allj  Reuerendissimi  et  Illustrissimi  signori  mei  osseruandissimi 
li  signori  legati  del  concilio  etc.     A  trento. 


"  raomandar  archet. 

*  Petrus  Andreas  Matthiolus  (1500—1577)  medicus  praeclarus  erat  {Const. 
V.  Wurzhach,  Biographisches  Lexikon  des  Kaiserthums  Oesterreich,  15.  Theil  (Wien 
1866),  p.  324. 

2  P.  Claudius  laius  S.  J.  mense  Decembri  anni  1545  Tridentum  venerat,  ut 
Ottonis  procuratorem  ageret.  Cf.  supra  p.  199".  Canisius  certe  missus  est  theologus, 
non  procurator  futurus. 

^  Dies  16.  Februarii,  quo  Otto  litteras  has  dedit,  eo  anno  dies  cinerum  sive 
initium  quadragesimae  erat. 


ggQ  Momim.  (bononiensia)  27.  (Prolegomena.) 

Haec  epistula  ostendit  Boero  (laio  p.  112)  contra  teraporum  rationem  peccare,  cum 
de  Canisii  adventu  tridentino  scribit :  ^Ai  13  di  gennaio  del  1547  si  tenne  la  sesta 
Sessione  .  .  .    In  que'  giorni  medesimi  arrivo  iraproviso  a  Trento  il  B.  Pietro  Canisio." 

Raderus  (Can.  p.  41)  et  post  eum  alii  scripserunt  Canisium  ab  Ottone  cardinali 
Tridentum  missura  esse  una  cura  Wolfgango  Rhem  praeposito  augustano.  At  hic 
iara  raense  Dccembri  anni  1545  cum  P.  Claudio  laio  eo  venisse  videtur  ^  Neque 
Otto  in  litteris  modo  positis  de  Rheraio  tacuisset,  si  eum  cura  Canisio  Tridentum 
mittere  voluisset. 

D. 

MOXUMEXTA  BOXOXIENSIA  CAXISII. 

a)  Prolegomena. 
27. 

FranciscKs  Sacchiniis  (Can.  p.  40)  scribit:  ,,Quia  Cardinales  Concilij  praesides 
quaecunque  Tridenti,  ac  Bononiae  tractata  de  Sacraraentis  erant,  iusserant  Lainium, 
ac  Salraeronera  colligere,  disputationesque  inde  pulcherriraas  in  ordinera,  ac  viam 
ipsi  redegerant,"  Canisius  Bononiae  „iis  disputationibus  stylo  politiore  complectendis, 
exscribendisque  (nam  et  characteribus  scribebat  cura  quadara  dignitate  clarissirais) 
plerumque  temporis  impendebat  raaguo  sane  labore".  Notura  etiara  semper  fuit 
Canisiura  (quod  suis  ipse  litteris  testatus  est  ^)  Bononiae  inter  theologos  concilii  sen- 
tentiam  suam  dixisse.  Quando  autem  dixerit,  qua  de  re,  quid,  hucusque  ignorabatur. 
Antequara  in  hanc  rem  novi  quid  proferatur,  haec  quoque  praenotanda  esse  videntur : 

Quia,  concilio  tridentino  ineunte  a.  1547  Bononiam  translato,  hispani  praesules 
et  alii  quidam  in  Caroli  V.  eam  translationem  improbantis  gratiam  Tridenti  sub- 
stiterant,  Bononiae  nuUus  a  concilio  de  dogmatibus  fidei  aut  de  morum  reforraatione 
consessus  habitus  est.  Attamen  theologi  diligenter  ea  discutere  pergebant,  quae 
suis  temporibus  concilio  definienda  possent  proponi,  fiebantque  congregationes  tum 
theologorum  ^maiorum"  sive  praelatorum  tum  theologorura  ^minorum"  ^  tum  gene- 
rales.  Si  Augusfino  TJieiner  credimus,  minorum  theologorum  conventus  58  fuerunt  *. 
De  his  conventibus  aliqua,  quae  ad  Canisiura  aliquo  modo  pertinent,  ex  monumentis 
hic  ponentur,  olim  cougestis  vel  conscriptis  ab  Angelo  Massarello,  iuris  utriusque 
doctore  et  protonotario  apostolico  (postea  episcopo  telesino) ,  qui  per  totura  fere 
concilium  ciusdem  secretarius  fuit.  Theiner,  cum  acta  concilii  a  Massarello  scripta 
in  lucem  emitteret,  partem  illara,  quae  Bononiara  spectat,  omisit.  Neque  ea,  quae 
ponentur,  apud  ceteros  sunt,  qui  Massarelli  acta  tridentina  (sive  genuina,  sive 
pseudepigrapha)  typis  exscripserunt :  Edm.  Martene  et  Urs.  Durand  *,  Frid.  Eberh. 
Rambach  ^    lud.    Le    Plat ",    Gen.    Calenzio  ^     Ign.    Dollinger '.      Quae     signis    in- 

'  PolancHs,  Chronicon  I,  154.  155.  Sf.  Pallavicino  S.  J. ,  Istoria  del  Concilio 
di  Trento  I.  6,  c.  2,  n.  7.     Boero,  laio  p.  96—97.  •  V.  supra  p.  47.  250. 

^  De  munere  ^theologorum"  tridentinorum  v.  loh.  Stoz  S.  J.,  Relatio  historica 
de  gestis  in  concilio  Tridentino  (Dilingae  1695)  p.  80 — 82. 

^  Acta  genuina  Concilii  Tridentini  I  (Zagrabiae  1874),  p.  xii— xiii. 

*  Veterum  scriptorum  et  monumentorura  amplissiraa  collectio,  tom.  VIII  (Parisiis 
1733),  col.  1022—1218. 

*  In  appendice  tertio  ad  ^Christian  August  Saligs  vollstandige  Historie  des 
Tridentinischen  Conciliums"  3.  Theil  (Halle  1745),  p.  5—360  (ex  Martene  descripta). 

■^  Monumentorura  ad  historiam  concilii  Tridentini  potissimum  illustrandam  spec- 
tantium  amplissima  coUectio,  tom.  VII,  pars  2  (Lovanii  1787),  p.  31 — 67. 

*  Documenti  inediti  e  nuovi  lavori  letterarii  sul  Concilio  di  Trento  (Roma  1874) 
p.  295— .320. 

'•*  Ungedruckte  Berichte  und  Tagebilcher  zur  Geschichte  des  Concils  von  Trient 
1.  Abth.  (Nordlingen  1876),  p.  39—326. 


Monum.  (bononiensia)  28.  (A  mense  Aprili  usque  ad  lunium  1547.)        (381 

cluduntur,  ipsius  Massarelli  verba,  cetera  ex  eius  scriptis  ab  editore  excerpta  sunt. 
Plura  huius  generis  fortasse  mox  cognoscentur ,  cum  Massarelli  diarium  privatum, 
italice  scriptum,  et  diarium  Herculis  Severoli  typis  exscripta  einint '. 

b)  Acta  synodalia. 
28. 

A  nieiise  Aprili  usqne  ad  luninni  1547. 

Ex  diario  gestorum  in  concilio  tridentino,  manu  Angeli  MassarelU  scripto, 
f.  16^  217.  220— 236^  quod  est  (cod.  ms.  in  8«)  in  archivo  vaticano. 

De  congregationihus  generalihiis  et  particularihus ,  qnlbus  Canisius  interfuit. 
Quando  et  qua  ratione  sententiam  dixerit. 

29.  Martii  1547  ^.  ,Hac  die  in  nomine  D.  N.  Jesu  christi  datiir  principium 
congregationibus  Tbeologorum  minorum,  siue  non  praelatorum,  quibus  proponuntur 
14.  articulj  super  sacramento  poenitentiae  examinandi  et  disputandi  ^  .etc.  quorum 
copia  prius  *  eis  exhibita  fuerat :  congregatio  fit  in  aula  magna  palatij  de  Campegijs, 
ubi  hospitatur  Reuerendissimus  D.  Cardinalis  de  Monte  primus  praesidens."  * 

Interfuere  Marcellus  cardinalis  Cervinus ,  episcopi  complures ,  theologi 
plus  quam  50 ;  sex  ex  iis  sententiani  dixere ;  post  tres  horas  contio 
dimissa  est  ^. 

31.  Martii  iidem  articuli  per  4  horas  discussi  sunt  a  4  theologis  coram 
episcopis  comijluribus ,  theologis  plus  50,  multis  ^doctoribus  saecularibus", 
500  fere  „scholaribus" ''. 

2.  Aprilis  idem  factum  per  4  horas  a  3  theologis,  praesidente  cardinali 
Cervino,  cum  cardinalis  de  Monte  ex  pedibus  laboraret. 

4.  Aprilis  idem ,  eodem  praeside ,  per  3  horas  a  3  theologis  factum, 
audientibus  episcopis,  theologis ,  plus  quam  400  scholaribus ,  nobilibus  bo- 
noniensibus  permultis. 

15.  Aprilis.  Eodem  praeside  dixere  3,  per  3  horas,  coram  14  epi- 
scopis  etc. 

18.  Aprilis.     Item  3,  per  3  horas. 


'  V.  Seh.  Merkle,  Hercules  Severoli  etc. ,  in  „Historisches  Jahrbuch"  XVI 
(Miinchen  1895),  749—776. 

^  Canisius  12.  Aprilis  1547  Patavio  Bononiam  profectus  est  (snpra  p.  248.  2^^"^). 
Sed  haec  praemittuntur.  quo  nielius  intellegantur,  quae  ad  Canisium  proxime  attinent. 

*  Hos  14  ,articulos  haereticorum"  typis  exscripserunt  Od.  Raynaldus,  Annales 
ecclesiastici  XXI  ad  a.  1547,  n.  58,  et  ex  Raynaldo  Le  Plat ,  Monumenta  etc.  III 
(Lovanii  1783),  608-609. 

*  25.  Martii.     Raynaldus  1.  c. 

'"  In  hoc  palatium  theologi  minores  etiam  postea  semper  conveuisse  videntur; 
nam  in  actis  sequentibus  aliarum  aedium  non  fit  mentio;  immo  hic  locus  ^solitus" 
dicitur. 

"  (juae  sequuntur,  congregationes  sunt  minorum  theologorum,  nisi  aliud  dicetur. 

"  A  Bologna  ^successivamente  si  esaminarono  con  diligentissimo  studio  tutte 
le  diffinizioni  e  molte  delle  riformazioni  dipoi  stabilite  in  Trento;  e  si  raccolsero 
intorno  all'  une  ed  all'  altre  esquisitamente  i  sommarj  delle  sentenze  pronunziate 
nelle  congregazioni ,  i  quali  furono  riportati  negli  atti  autentici  del  concilio ,  e  con- 
tongono  il  miglior  sugo  dell'  erudizione  e  delle  ragioni  che  possono  arrccarsi  in 
ciascuna  delle  materie"  :  Palluvicino  1.  c.  1.   10,  c.  2,  n.  3. 


682        ^lonuni.  (bononiensia)  28.  (A  niense  Aprili  usque  ad  lunium  1547.) 

19.  et  20.  Aprilis  congregatio  generalis  habita  est. 
21.  Aprilis  sessio  concilii  oecumenici  IX.  habita  est ', 

23.  Aprilis.  „Hora.  .20.^  fit  congregatio  Theologorum  minorum 
super  cisdem  articulis  .14.  de  sacramento  poenitentiae ,  de  quibus 
supra,  loquutique  sunt  .5.  videlicet  Petrus  Canisius  societatis  Jesu, 
Germanus  3,  frater  Jo.  antonius  Delphinus  Regens  Paduanus,  frater 
Augustinus  de  Montecalcino ,  ordinis  sancti  Augustini ,  frater  Pa- 
duanus  Barletanus,  ord.  sancti  Fr.  Conuentualis,  Don  Jacobus  Laynes 
societatis  Jesu,  qui  cum  hora  esset  iam  23.  cum  dimidia  non  potuit 
perficere  uotum  suum,  sed  soluitur  congregatio  daturque  ei  locus  in 
futura  congregatione.  cui  congregationi  praefuit  Reuerendissimus 
D.  Cardinalis  sanctae  Crucis,  interfuerunt  .26.  praelati^,  et  multi 
doctores  et  magistri." 

25.  ApriHs.  Idem  factum ;  sententiam  dixerunt  tres ,  quorum  primus 
Lainius  erat. 

26.  Aprilis.  In  congregatione  generali  Massarellus  ^articulos  Luthera- 
norum  circa  tria  illa  sacramenta,  quae  examinanda  sunf,  legit;  e  quibus  2 
erant  de  extrema  unctione,  4  de  ordine ,  6  de  matrimonio.  Articulorum 
illorum  exempla  singuhs  praelatis  ac  theologis  minoribus  tradita  sunt  ^. 

28.  ApriHs  7  theologi ,  inter  quos  Alphonsus  Salmeron  S.  J.  erat .  per 
4  horas  de  sacramento  paenitentiae  dixerunt,  sicque  huius  sacramenti  dis- 
cussio  absoluta  est. 

29.  Aprilis.  De  ^articuhs  Lutheranorum"  supra  dictis  5  theologi  per 
4  horas  disserunt  coram  cardinali  Cervino  praeside,  24  praelatis,  plus  quam 
80  theologis  et  magistris. 

30.  Aprihs.  Item.  Dicunt  6 ,  inter  quos  Lainius ,  per  4  horas ,  audi- 
entibus  cardinali  Cervino,  22  praelatis,  phis  quam  60  theologis. 

2.  Maii.     Item,  5  per  3 '/2  horas. 

4.  Maii.  Theologi  5,  inter  quos  Alphonsus  Sahneron  S.  J.,  per  4  horas 
disputant. 

5.  Maii.  Idem  per  0V2  horas  a  G  theologis  coram  19  episcopis  et 
plurimis  „patribus  et  magistris"  factum. 

„6.  Maij.  Vener.  ^ 
Hora  .10.  '^  fit  congregatio  Theologorum   supcr  eisdem  .3.  sacra- 
mentis,  loquunturque  hodie  .V.  videlicet  Frater  Maurus  de  Rauenna, 


'  In  hac  sessione  concihum  sanctiones,  quae  ex  decreto  sessionis  VIII.  ea  die 
de  sacranientis  et  de  reforraatione  faciendae  erant,  ad  diem  2.  lunii  distulit. 

2  Itah  lioras  diei  tunc  ab  1  ad  24  nunierabant  et  numerationem  incipiebant 
pridie  ad  vesperum,  cum  sol  occideret  et  canipanarum  sonitu  signum  salutationis 
angelicae  daretur  (^Ave").  Bononiae  igitur  eo  anni  tempore  hora  20  erat  fere  eadeni 
atque  hora  3  pomeridiana  nostrae  numerationis. 

■"  Cf.  infra  p.  684. 

*  In  „Actis  conciHi"  Massarelhis  scribit  25  praelatos  intei-fuisse. 

'•"  Hos  articulos  proponit  Eaijnahlns  1.  c.  n.  64.  De  matrinionio  quinque  tantum 
ponit.     Similiter  Le  Plat  1.  c.  p.  624. 

''  Die  Veneris.  "^  Sub  horam  2'  .,  pomeridianam. 


Monum.  (bononiensia)  28.  (A  mense  Aprili  usque  ad  lunium  1547.)        ggS 

can.  regul.  Sancti  Saliiatoris,  Dominus  Claudius  laius  Sabaudiensis 
alias  Tridenti  procurator  Reuerendissimi  D.  Otthonis  Cardinalis  Augu- 
stensis^  Frater  Jo.  Baptista  Moncaluius  ord.  sancti  Franc,  Conuen- 
tualium.  Frater  Clemens  de  Florentia,  eiusd.  ord.  Conuentualium  et 
Don  Petrus  Canisius ,  Germanus  societatis  Jesu  ^.  Deinde  soluitur 
hora  .23.  cui  congregationi  .18.  episcopi,  interfuerunt,  multique  Theo- 
logi,  praefuitque  Reuerendissimus  D.  Cardinalis  Sanctae  Crucis^,  etc." 

7.  Maii.  4  orationibus  habitis ,  cum  de  tribus  illis  sacramentis  nemo 
iam  dicere  cuperet,  ea  discussio  finita  est.  Praeerat  cardinalis  Cervinus,  „qui 
semper  supradictis  congregationibus  praefuit". 

[9.  Maii]'  congregatio  generahs,  per  1 '/2  horas,  praesidentibus  duobus 
legatis.  Intererant  -i  archiepiscopi ,  23  episcopi.  CardinaHs  de  Monte  dixit 
septem  ^Canones  de  Sacramento  Eucharistiae"  conceptos  esse,  eosque  modo  a 
secretario  lectum  et  omnibus  patribus  traditum  iri,  ut  de  iis  sententias  aperirent. 

„Qui  canones",  inquit  cardinalis,  „proponuntur  non  quasi  sint  om- 
nibus  numeris  completi,  sed  ut  patrum  iudicio  limentur,  et  aptentur. "  ^ 

12.,  13.,  14.  Maii.    Congregationes  generales  de  canonibus  eucharisticis. 

„15.  Maij.  Dominica.  post  prand.  fui  ad  .dd.  claud.  Jac.  et  Alf. 
societatis  Jesu  ^,  quib.  ostendi  ^'  censuras  super  canonib.  de  eucharistia, 
quas  censuras  discussimus  per  .4.  horas.  id  quod  retuli  Reuerendissimo 
D,  meo,"  ^ 

16.  Maii.     Congregatio  generahs  de  canonibus  eucharisticis. 

18.  Maii.     Congregatio  generahs;  in  qua  de  rebus  fidei  non  agitur. 

25.,  28.,  81.  Maii.    Congregationes  generales  de  canonibus  eucharisticis. 

1.  lunii.     Congregatio  generalis,  sine  discussionibus  dogmaticis. 

2.  lunii.     Sessio  X.  conciHi  oecumenici ". 

„.4.  Junij.  Sabb.  in  uigiHa  Trinitatis  Concipiuntur  canones  super 
sacramento  poenitentiae,  examinandi  pro  futura  sessione  .  quos  ostendi 
3.  patribus  refor.  §  DD.  Alp.  Jac.  et  claudio  et  fratri  Fet.  P.°  Aretino 
ord,  praed,"  ^ 


In  autographo  seqititiir  itenim :  procurator.  ''  ostendidi  Mass. 


'  Canisius  de  matrimonio  sententiam  dixit.     De  qua  plura  infra  p.  684 — 685. 
2  Marcellus  Cervinus. 

^  Hic,  cum  in  archivo  vaticano  essem,  oblitus  sum  diem  ex  diario  transcribere. 
Qui  tamen  exstat  apud  Bai/naldnm  1.  c.  n.  64. 

*  Canones  hi  nec  a  Raynaldo  nec  a  Le  Plat  ponuntur. 

^  Claudium  laium,  lacobum  Lainium,  Alphonsum  Salmeronem. 
®  Cardinali  Cervino,  cui  Massarellus  tunc  ab  epistulis  erat  {DoUinyer  1.  c.  p.  xxiii). 
"  Sessio  vel  definitio ,    quae  de  sacramentis  et  de  reformatione    tunc   fieri    de- 
bebat,  ad  15.  Septembris  prorogata  est. 

*  Societatis  sacerdotes  initio  saepe ,  etiam  a  pontificibus  Paulo  III. ,   lulio  III., 
Paulo  IV.  „presbyteri  reforinati"  vocabantur  {Orlandinns  1.  c.  L  15,  n.  50). 

"  P.    Fr.    Petrus  Paulus  lanuarius  0.    Pr. ,   arretinus ,   theologus    concilii    ei-at 
{Martene-Durand  1.  c.  coL   1160). 


(384  Monum.  (bononieusia)  29.  (23.  Aprilis  et  6.  Maii  1547.) 

6.  lunii.  Congregatio  generalis.  Canones  de  sacramento  paenitentiae 
concepti  patribus  traduntur. 

10.  lunii.     Congregatio  generalis  de  iisdem. 

13.  lunii.     Idem  fit,   ,in  loco  solito  domus  Campegiorum'". 

15.  lunii.     Iteni. 

17.  lunii.  Congregatio  praelatorum  theologorum ;  censurae  de  canonibus 
paenitentiae  latae  discutiuntur. 

23.  Aprilis  et  6.  31aii  1547. 

Ex  actis  concilii  tridentini,  quae  Angelus  Massarellus  sua  manu  scripsit  (cod. 
ms.  in  2°:  cui  titulus:  „Acta  Sacrosancti  Generalis  Concilii  Bononiensis  sub  Paulo 
PP.  III.":  f.  20^  29'';  in  archivo  vaticano). 

Canisius  de  sacramentis  j^at^nitentiae  et  matriinonii  disserit. 

[23.  Aprilis  1547  in  congregatione  theologorum  minorum] 

„Loquitur  primus  Don  Petrus  Canisius  Germanus  Societatis  Jesu. 
confessio  probatur  praeter  alias  auctoritates ,  in  prodigo  filio  ^,  qui 
reuersus  ad  patrem,  ait  Peccaui  in  coelum  et  coram  etc.  cui 
cum  pepercisset  pater,  uitulus  saginatus  pro  eo  occiditur^, 
id  est,  christus,  et  eius  passio  confitenti  et  poenitenti  applicatur  etc." 

6.  Maii  1547  in  congregatione  theologorum  minorum  disseruerunt : 
1.  Maurus  Ravennas  de  sacramento  ordinis,  2.  Claudius  laius  de  matrimonio, 
3.  loannes  Baptista  Moncalvius  de  eodem ,  4.  Clemens  Florentinus  de  or- 
dine '.     Tandem 

„Don  Petrus  Canisius ,  Germanus  Societatis  Jesu ,  dixit  super 
Sacramento  matrimonij,  super  quo  propositos  articulos  omnes  haere- 
ticos  censet  quia  clandestina  matrimonia  dirimi  non  possunt  *.  Quae- 
cunque  enim  sint  raatrimonia  dum  contracta  ^  sunt,  dirimi  non  possunt 
a  quoquam,  neque  etiam  ab  ipsa  Ecclesia,  iuxta  illud  Christi,  Quos 
Deus  coniunxit  homo  non  separet^.  Propterea  Paulus  dicebat, 
muher  quandiu  uixerit,  coniuncta  erit  uiro  suo,  etc.  ^  vltimus  articulus 


1  Luc.  15,  11—32. 

^  ,.Massarellius,  concilii  secretarius,  solehat  illa  sumraaria,  dum  ipsae  orationes 
liabebantur,  conficere  vel  saltem  eo  tempore  animadversiones  necessarias  conscribere; 
})rofecto  id  quidem  non  semper  cum  eadem  attentione  eodemque  successu" :  H.  Grisar 
S.  J.,  lacobi  Lainez  disputationes  Tridentinae  II  (Oeniponte  1886),  57*. 

3  Cf.  supra  p.  682—683. 

■*  ,lmpedimentum  dirimens  clandestinitatis"  a  conciUo  statutum  est  demum  in 
sessione  XXIV.,  11.  Novembris  1568  habita.  Ante  hanc  legem  matrimonia  clan- 
destina  per  se  valida  erant. 

*  Intellege  matrimonia  Christianorum  „rataet  consummata".  Ceterum  vide 
Bupra,  adnot.  2.  «  Matth.  19,  6.    Marc.  10,  9.    (Quod  ergo  etc.) 

'  1  Cor.  7,  39:  „Mulier  alligata  est  legi,  quauto  tempore  vir  eius  vivit;  quodsi 
dormierit  vir  eius,  liberata  est:  cui  vult,  nubat,  tantum  iu  Domino."  Rom.  7,  2: 
,Quae  sub  viro  est  mulier,  vivente  viro,  alligata  est  legi :  si  autem  mortuus  fuerit 
vir  eius,  soluta  est  a  lege  viri." 


Monum.  (bononiensia)  30.  (1549.)  685 

etiam  haereticus  est,  qiii  de  gradibus  affinitatis  et  consanguinitatis  * 
loquitur,  cum  sint  gradus  obseruandi,  quos  Ecclesia  Sancta  obseruat, 
et  quosdam  gradus  etiam  natura  ipsa  abhorret,  ut  primum,  secundum 
quod  etiam  Aristoteles  ipse  testatur  ^  etc.  aliquos  etiam  proliibuit  lex 
ciuilis,  aliquos  Euangelica  .  etc.''^" 

c)  Laurea  theologica  Canisio  collata. 

30. 

1549. 

Ex  epistulis  autographis,  quae  sunt  Florentiae  in  archivo  regio  (,regio  archivio 
di  stato"),  cod.  ,Carte  Cerviniane  XVIII. " 

Canisium,  laium,  Salmeronem  examen  theologicmn  suhiisse  et  valile  probatos  esse  *. 

Angehis  Massarellus ,  secretarius  concihi  tridentini,  Marcello  cardinaU 
Cervino  (qui  postea  Marcelhis  II.  pontifex  fuit),  Bononia  18.  Septembris  1549: 

.  .  .,,Hiersera  hebbi  da  Ferrara  1'  alligata  lettera  di  maestro 
claudio  ■*....  Credo  ch'  esso  maestro  Claudio  sappia  che  don  Pietro 
Canisio  e  gia  arriuato  qua,  et  pero  che  ancor  lui  uogli  uenir'  a  Bologna 
per  spedir  il  lor  Dottorato ,  1'  ho  molto  caro ,  accioche  possa  farli 
spedir  auanti  ch'  occorra  la  mia  partita"  .... 

Idem  eidem,  Bononia  2.  Octobris  1549: 

„Hoggi  si  e  fatto  1' esamine  delH  .3.  pretini^  in  presentia  d'alcuni 
Maestri  in  Theologia.  Et  si  sono  portati  come  era  1'  opinione  che  si 
hauea  di  loro.     Si  faranno  hora  espedir  nel  resto." 

PolancHs^:  „Visum  fuerat  Patri  Ignatio  expedire,  ut  hi  tres  Patres,  qui  Theo- 
logiani  in  Ingolstadiensi  Academia  professuri  erant,  gradum  Doctoratus,  in  Germania 
necessarium  ad  id  munus  exercendum,  Bononiae  susciperent.  Erat  autem  tunc  Tri- 
denti "  Cardinalis  de  Monte ,  qui  brevi  in  Pontificem  electus  et  Julius  III  vocatus 
est.  Is  curam  coramisit  fratri  Ambrosio  Catharino ,  Episcopo  Minorensi '',  ut  ad- 
junctis  duobus  doctoribus  ejusdem  ordinis  ^    eos  examinaret ;    et   cum  pridie  puncta 


^  consanguitatis  Mass. 

''  Sic  prior  scriptio.  Posteriore  autcm  manii  hoc  summarium  contractum  et 
ad  melius  orationis  genus  conformatum  est ,  idque  fortasse  ea  mentc ,  ut  prelo  suh- 
ici  posset. 

"  Sic;  sed  certe  corrigendum  est:  Bononiae.    V.  supra p.  60—61  et  infra p.  686. 


^  Aristoteles,  De  animalibus  historiae  I.  9,  c.  47.  Canisius  id  hausisse  videtur 
ex  Summa  theologica  .?.   Thomae  2,  2,  art.  154,  qu.  9  ad  3. 

-  Paulo  post  aut  ipso  die  17.  lunii  Canisius  cmn  Lainio  Florentiam  discessit; 
cf.  supra  p.  47*.  252. 

'  Cf.  supra  p.  60—62.  *  P.  Claudium  laium  significat. 

*  PP.  Alphonsi  Salmeronis,  Claudii  Taii,  Petri  Canisii. 
«  Chronicon  I,  491—492. 

"  Ambrosius  Catharinus,  episcopus  Rheginae  minoris  (Minori)  praeclarusque 
theologus  et  canonista,  ordinis  erat  Praedicatorum. 

*  Hoium  nomina  vide  infra,  p.  C86,  in  diplomate  Salmeronis. 


686  Monum.  (ingolstadiensia)  31.  (1548.) 

quaedani  ad  legendum  et  respondendum  proposuisset,  die  sequenti  examinati  fuerunt ; 
et  cum  tam  Episcopus  quam  alii  Doctores  Cardinali  retulissent  quanta  cum  eruditione 
ipsis  esset  satisfactum,  die  Sancto  Francisco  sacra  ',  ad  doctoratum  promoti  fuerunt 
et  litterae,  quae  id  testarentur  confectae,  ad  eos  in  Germaniam ,  nec  enim  illas  ex- 
spectarunt,  missae  sunt." 

Superest  apographum  antiqnum  diplomatis ,  quo  loannes  Maria  car- 
dinalis  de  Monte,  episcopus  praenestinus  ot  apostolicae  sedis  legatus  ,de 
latere",  Bononiae  niense  Octobri  1549  P.  Alphonso  Salmeroni  (qui  concilio 
tridentino  egregiam  operam  navaverit)  in  universitate  bononiensi  per  Vin- 
centium  Villam  placentinum,  theologicae  facultatis  decanum,  et  Vincentium  de 
Quintiano,  studii  nregentem",  praesentato  et  „rigoroso  ac  tremendo"  examini 
subiecto  doctoris  theologiae  dignitatem  et  iura  apostolica  auctoritate  tribuit  ^. 

Apographum  quidem  antiquum  huius  diplomatis  habet  Salmeronera  3.  Octobris 
doctorem  creatum  esse  *.  Sed  cum  Canisius  clare  affirmet  se  4.  Octobris  lauream 
illam  accepisse  *  cumque  verisimillimum  sit  tres  illos  Socios  simul  promotos  esse, 
existimo,  „iiii  Octobris"  in  archetypo  Sahneronis  diplomate  fuisse  et  a  hbrario  parum 
dihgenti  in  ,in  Octobris"  mutatum  esse. 

E. 
.IIOXOIEXTA  IN<i}OI.STADIEXSIA  CAXISII. 

a)   Canisii  et  Sociorum  eius  missio,  adventus,  initia  ingolstadiensia. 

31. 

1548. 

Ex  apographo,  quod  saec.  XVIII.  factum  esse  videtur  et  ex  coUegio  S.  J. 
monacensi  provenire  fertur.     Cod.  „V.  A."  n.  17. 

De  scholis  a  Canisio  eiusque  sociis  hahendis. 

In  cafalogo  lediommi,  quem  tiniversitas  inyolstadiensis  1.  Iiinii  1548"  edidit, 
liaec  sunt: 

Jn  Sacris  Literis. 

D.  Balthasar  Fanemanus  Sutfraganeus  Hildesheimensis,  uir  doctissimus 
ac  facundissimus  et  fidei  Catholicae  acerrimus  defensor,  Procancellarius  Uni- 
uersitatis  dignissimus,  S.S.  Theologiam  ex  ipsis  fontibus  petitam  docebit:  et 
si  quae  sint  inductae  opinionum  nubes  sua  diligentia  discutiet. 

Aderunt  praeterea  Theologi*tres  ex  Jtalia  accersiti,  qui  uicissim  atque 
alternis  operis  noui  et  ueteris  Testamenti  scripta  declarabunt.  Disputationibus 
etiam  crebris,  si  qua  uidebuntur  dubia  atque  incerta,  explicabunt. 


"  Sic.  Dixerit  qiiis  mendnni  librarii  adesse ,  ciii  scribendtnn  fiterit  1549;  nam 
hoc  demiini  anno  iatn  exeunte  Socictatis  homines  Ingolstadiiim  advecti  sunt.  At 
in  catalogo  nostro  dicitiir  IVolfgangum  Hungcrum  iiis  traditurum ;  qui  toto  anno 
1549  ab  academia  abfuit,  ad  summum  imjjerii  tribunal  anno  1548  translatus  (Me- 
derer  l.  c.  I,  208). 


'  4.  Octobris. 

-  Cf.  Sijnopsim  Actorum  S.   Sedis   in    causa    Societatis  lesu  1540 — 1605  (Flo- 
rentiae  1887)  p.  10.  »  Ita  et  Sgnopsis  1.  c.  ■•  Vide  supra  p.  61. 


Monuni.  (ingolst.)  32.  (1549.)  33.  (M.  Aprili  1549.)  34.  (M.  Maio  1549.)     687 

Quartus  eiusdem  ordinis  et  nationis  lionio  Philosophiam,  artesque  liberales 
enarrabit,  et  multoruni  errores,  qui  ingenuas  discij^linas  et  Physica  Sophistice 
interpretati  sunt,  apertissime  ostendet  .  .  .  . ' 

Guilielmus  IV.  Bavariae  dux  anno  1548  Societatis  theologos  petiverat,  Leonardo 
ab  Eck  Romam  misso.     Cf.  infra,  adnot.  2. 

1549. 

Ex  commentario  epistulae  Guilielmi  IV. ,  quod  est  Monachii  in  archivo  regni 
bavarici  (Reichsarchiv),  convol.  „Iesuitica,  Ingolst,  fasc.  71,  nr.  1357". 

Guilielmus  IV.  Bavariae  dux  Alexandro  cardinali  Farnesio ,  S.  B.  E. 
vicecancellario,  MonacJdo  27.  Martii  1549  scribens ,  conqtieritur ,  quod  duo  illi 
theologi ,  quos  pro  universitate  ingolstadiensi  petierit"^,  nondum  missi  sint,  et 
instat,  ut  statim  mittantur,  et  ut  inter  eos  sit  P.  Claudius  laius  S.  J.,  qui  iam 
aliquamdiu  Ingolstadii  „summa  cum  laude  nec  minori  fructu  omnibus  gratis- 
simus  Theologiam"  sit  ivofessus. 

33. 

Meuse  Aprili  1549. 

Ex  epistula  archetypa,  a  Farnesio  ipso  subscripta.     Ibidem. 

Farnesius  duci  rescribit  Roma  mense  Aprili  a.  1549  (die  ignoto) ;  ducis 
pietatem  nomine  pontificis  laudat;  eiusdem  iussu  „propediem"  ad  ducem.  „iter 
maturaturum  laiuni ,  simulque  duos  eiusdem  ordinis  et  Collegii" ,  „qui  et 
Ignatij,  et  Claudij  [laii]  ipsius  iudicio,  probitate,  et  literis  antecellunt" . 

34. 

Meuse  Maio  1549. 

Ex  epistula  autographa  Schorichii.  Cod.  colon.  „Epistt.  ad  Kessel.  I"  f.  55 
et  sq.  non  sign. 

Petrus  Schorich,  Societatis  novicius  vel  scholasticus,  lioma  14.  Maii  1549 
ad  P.  Leonardum  Kessel  S.  J.  scribit: 

Expectamus  hic  propediem  Magistrum  Petrum  Canisium,  qui  iturus  est 
cum  Reuerendo  Patre  Claudio  et  Sahnerone  in  Germaniam  Superiorem,  vbi 
maximo  cum  desiderio  expectantur  a  Duce  Bauariae. 


1  Haec  ex  parte  saltem  praestiterunt  PP.  laius,  Sahneron,  Canisius  et  Fr.  Pe- 
trus  Schorich. 

-  Complures  rerum  bavaricarum  scriptores,  qui  de  Societate  sunt,  asserunt 
GuiHelmum  theologos  illos  a  Paulo  III.  ct  ab  Ignatio  petiisse  litteris  Romam  missis 
per  ipsum  Leonardum  de  Eck,  intimum  consiharium  suum.  Ita:  Raderns ,  Can. 
p.  44;  Andr.  Brminer,  Excubiae  tutehires  etc.  (Monachii  1637)  p.  517;  lo.  Ver- 
vaux  S.  J.  (sub  nomine  lo.  Adlzreitter) ,  Annales  Boicae  gentis  (primum  editae  a. 
1662)  P.  2,  1.  10,  n.  62  (in  editione  a  Leibnitzio  curata  [Francofurti  ad  Moenum 
1710]  coL  259 — 260) ;  Agricola  1.  c.  Dec.  1,  n.  144;  qui  asserit  id  a.  1548  factum  esse. 
Neque  dubiuni,  quin  Eckius  in  eadem  legatione  tres  illas  ^decumas"  a  clero  Bavariae 
praestandas  petierit,  de  quibus  supra  p.  362 '  etc.  Gothein  asserit  litteras  illas  ducis 
6.  Aprilis  1548  datas  esse  (1.  c.  p.  691.  794). 


688     Monum.  (ingolst.)  35.  (lan.  —  lun.)  36.  (24.  lulii.)  37.  (Aug.  vel  Sept.  1549.) 

35. 

Inter  lannarinm  et  Inninni  1540. 

Ex  ^MonumciUis  historicis  Societatis  lesu",  Vita  Ignatii  etc.  I,  372,  adnot.  1; 
p.  864,  adnot.  1. 

jyPolancus  .  .  .  Hieronymo  Nafali  [collrgii  mcssanensis  rectori] ,  dc  lectoribus 
Universifatis  Messanensis,  de  alio ,  qui  Canisio  suhsfituafur,  quacrendo ,  .5  Januarii 
[1549];  .  .  .  idem  eidem,  de  duobus  Ponfificis  jussu  in  Gcrmaniam  mittendis,  23  Fe- 
hruarii  [1549] ;  .  .  .  idem  eidetn,  de  Canisio  Romam  remittendo,  20  Martii  [1549] ; 
Cardinalis  Farnesius  loanni  de  Vega  [proregi  Siciliae] ,  de  Canisio ,  medio  Martio 
[1549] ;  idem  de  eodem  jnratis  et  civitati  Messanensi ,  eodeni  niense ;  Polancus ,  cx 
commissione  [S.  Ignatii],  de  iisdem  Hieronymo  Domenech  [S.  J.],  20  Martii  [1549]. '^ 

„Polancus,  ex  commissionc,  Natalem  reprekendit  qtiod  Canisium  secum  retinere 
voluerit,  et  poenam,  quani  Ljnatius  injunxit,  declarat,  11  Maii  [1549] ;  idem  eidem, 
ut  statim  Canisium  Romam  mitfaf ,  18  Maii  [1.549] ;  idem  eidem ,  de  felici  Canisii 
adventu  Romam,  22  lunii  [1549]." 

36. 

24.  lulii  1540. 

Ex  epistula  arclietypa,    a  Farnesio  ipso  subscripta.    Loco  supra  n.  32  scripto. 

Cardinalis  Farnesius  Boma  24.  lulii  1549  GuiUelmo  IV.  ducl:  Pontifici 
admodiim  placere,  quod  dux  „tam  saepe,  et  tam  accurate  Theologos  ad  se  mitti 
e[flagitet" .  Huius  igitur  mandato  una  cum  P.  Claudio  laio  „duo  alij  viri,  et 
sacrarum  literarum  intelligentia,  et  uitae  probitate  spectati"  ad  ducem  destinati 
sunt.  „Eorum  alter  e  Sicilia  hactenus  expectandus  [uit.'^  „Sed  cum  ille  iam 
adiienerit ,  simul  ac  se  calor ,  qui  nunc  uehementissimus  est,  fregeriV' ,  tres  illi 
in  Bavariam  se  conferent. 

37. 

Augnsto  vel  Septenibri  1549. 

Ex  Genelli ,  Ignatius  p.  493 — 495.  Integra  epistula  est  etiam  in  „Cartas  de 
San  Ignacio"  II,  417—419.  191—193. 

S.  Ignatius  Guilielmo  IV.  Roma  mense  Augusto  vel  Scptembri  ^  a.  1549: 
lussu  Pauli  III.  ^cum  hac  epistola"  venire  duos  theologiae  ntagistros  2»'o  aca- 
demia  Ingolstadiensi  promissos,  Alphonsum  Salmeronem  et  Petrum  Canisium.  Ambos 
„cum  vitae  integritate  ttim  sacrarum  litterarum  peritia  atque  omni  chrisiiano  homine 
digna  etniditione"  excellere.  Mitti  etiam  ad  temjms  Claudium  laium.  „Hoc  quidcm 
fratrum  collegitim  omnia  sttidia ,  omnes  curas  vigiliasque  stias  in  id  tinum  conferet, 
ut  depravatos  horum  temporum  morcs  emendet,  et  cum  vitae  exemplis  tum  animarum 
expiationibus,  tum  vero  eo  litferarum  ac  doctrinae  genere,  quod  ptira  sinceraque  fidc 
et  sacrosanctis  lesu  Christi  praeceptis  nititur,  a  pernitiosis  voluptatum  illecebris  ad 
hene  beateque  vivendi  rationem,  a  carne  ad  spiritum,  a  mundo  ad  Deum  hominum 
mentes  avocet."  Ducem  optime  meriturum ,  si  per  eos  „seminarium"  quoddam  evan- 
gelicorum  „operariorum"  instituat.  Quae  ut  duci  „praecipuae  curae  sint",  „maiorem 
in  modum"  rogare  summum  i)ontificem,  „cui  gratissimum  et  optatissimum  futurum 
esf  intclligerc,  fratres  hos  tres,  doctissimos  ac  probissimos  viros  ab  E.  V.  humanissime 
ac  benignissime  fuisse  tractatos" . 


^  In  apographo,  ex  quo  e|)istula  haec  a  iTenellio  transcripta  est,  solus  annus 
adnotatur.  Canisius  iam  ante  19  Septembris  Roma  Bononiam  venerat,  et  4.  Oc- 
tobris  cum  laio  et  Salmerone  ibidem  doctor  theologiae  creatus  est.  V.  supra  p.  685.  686. 


Moniuu.  (iDgolst.)  38.  (Oct.  1549.)  39.  (Ab  Oct.  usqiie  ad  Nov.  1549.)      689 

38. 

Octobri  1549. 

Ex  Boero,  Salmerone  p.  33—34 ;  qui  Salmeronis  epistulam  integram  ex  arche- 
typo  primus  typis  exscripsit. 

P.  Alphoyisits  Sahneron  S.  Ignafio  Tridenio  15.  Octobri.-^  1549  '  .• 
.  .  .  Nel  termine  di  cinque  giorni  siamo  arrivati  qui  a  Trento  sani  e  salvi.  Ci 
siamo  trattenuti  tre  giorni ,  s\  per  far  riposare  i  cavalli  cbe  erano  stanchi ,  si  per 
visitare  questi  revei-endissimi  vescovi  ^,  come  pure  perche  le  strade  erano  ingom- 
brate  da  molta  gente  ....  Oggi  pero  continueremo  il  nostro  viaggio.  Questi  vescovi 
spagnuoli  ci  hanno  accolto  con  amore  e  benevolenza,  e  si  sono  rallegrati  della  nostra 
gita  in  Germania  ^.  .  .  . 

39. 

Ab  ineante  Octobri  usque  ad  exeuntem  Xovembrem  1549. 

Ex  ^Svmmario  de  rebvs  CoUegij  Jngolstadiensis  dedicati  Societati  nominis 
Jesv  Dominj  nostrj",  anno  1563  vel  prius  in  collegio  eodem  conscripto.  Huius  sum- 
marii  prima  pars,  quae  collegii  ingolstadiensis  prima  semina  tractat  (ab  a.  1548 
usque  ad  mensem  Oct.  a.  1555)  ex  apographo  recente  primum  edita  est  a  Ch.-H. 
Verdiere  S.  J.,  Histoire  de  rUniversite  d'Ingolstadt  I  (Paris  1887),  444—451.  Nos 
archetypum  sequimur,  quod  est  in  cod.   ,Antiqu.  Ingolst."   f.   1  — 12. 

In  adnotationibus  nonnulla  ex  Polanco,  Orlandino,  Sacchino  etc.  subiunguntur, 
quae  ostendunt  scriptoribus  illis  fontes  praesto  fuisse ,  qui  nunc  latent  aut  non 
supersunt  *. 

.  .  .  .  Ex  Bonoiiia  uero  praedicti  Theologi  et  Doctores  tres  ■',  iter 
Augustam,  inde  Monachium  et  Jngolstadium  ingressi  sunt  8.  die  oct. 
Anno  domini  M.D.XLIX.  salutatis  porro  Dilingae  Cardinale  Augustano  ^, 


^  Quae  sequuntur,  omnes  (((uos  equidem  novi)  Canisii  biographos  fugerunt, 
atque  ipsi  etiam  Boero,  cum  Canisii  vitam  scriberet,  ignota  fuisse  videntur;  cf. 
Boero,  Canisio  p.  66 — 67. 

■  Hi  ex  tempore,  quo  Tridenti  coucilium  habebatur  oecumenicum,  ibi  remanserant. 

*  Etiam  ab  ipso  episcopo  tridentino,  Christophoro  cardinali  Madrutio ,  huma- 
nissime  excepti  sunt  {Polancns  I.  c.  I,  413). 

*  Fr.  de  Loher,  qui  archivo  regni  bavarici  diu  praefuit,  confessus  est:  quam 
plurima  quidem  in  eo  archivo  exstare  acta  „Iesuitica*,  atque  imprimis  archivi  pro- 
vinciae  Germaniae  superioris  partem  maximam;  neque  tamen  fieri  posse,  ut  ex  actis 
illis  conficeretur  tale  opus,  quale  Patres  Agricola,  Flotto,  Kropf  perfecissent,  historiam 
eius  provinciae  quinque  voluminibus  exponentes  :  ^Ueber  handschriftliche  Annalen 
und  Berichte  der  Jesuiten"  in  „Sitzungsberichte  der  philosophisch-philologi.schen  und 
historischen  Klasse  der  k.  b.  Academie  der  Wissenschaften  zu  Miinchen,  Jahrgang 
1874,  II  (Munchen  1874),  155-184. 

'"  Salmeron,  laius,  Canisius. 

«  ^Dilingae  Cardinalis  Augustanus  etiam  cum  lacrymis  auimi  sui  affectum  erga 
nostros  ostendit.  Curaverat  ille  praeter  Petrum  de  Soto  .  .  .  et  Doctorem  Martinum 
de  Olave  .  .  .,  qui  suam  operam  ei  navabant,  aliquem  ex  nostra  Societate  a  P.  Ignatio, 
et  nominatim  P.  Canisium ,  obtinere ,  et  litteris  enixe  admodum  id  contendebat ,  ut 
Collegio,  quod  Dilingae  instituebat  ad  scholasticos ,  qui  ministri  Ecclesiae  postea 
futuri  essent,  in  litteris  et  pietate  informandos ,  ille  praeesset.  Nondum  enim  de 
erigendo  Societatis  Collegio  .  .  .  Cardinalis  cogitaverat.  Quamvis  tamen  ex  tribus 
nullum  retinere  apud  se  posset,  omnem  eis  humanitatem  cxhibuit,  et  eos  Duci  Ba- 
variae    Guilielmo   officiose    commendavit"  :    Polancns    (I.  c.  1 ,   413).     Harum    rerum 

Brauna  ber  ger,  Cauisii  Epistulae  et  Acta.    I.  44 


690  Monura.  (ingolst.)  39.  (Ab  Octobri  usque  ad  Nov.  1549.) 

et  Monachij  Principe  Guilielmo  ^  Ingolstadium  peruenerunt  .XIII.  no- 
uembris,  comitante  D.  Swickero  ducali  secretario  eodemque  die  in 
Hospitio  Schoberi  ^  coenarunt  cum  illis  totius  Gymnasij  Professores  ^ 
Rectore  tunc  D.  D.  Francisco  Zoanetto ,  oratore  autem  Parocho  et 
Theologiae  Baccaulario  [sic]  Georgio  Theandro  *,  qui  Gymnasij  nomine 
orationem  ad  illos  gratulatoriam  habuit:  cui  mox  P.  Canisius  alijs 
praesentibus  pro  se  suisque  collegis  duobus  respondit  gratias  agens 
pro  hac  amica  gratulatione  et  tractatione  ^.    Jamque  idem  P.  Canisius 


summam,  ex  Polanco  (ni  fallor)  haustam,  proponunt  etiam  Orlandinns  1.  c.  1.  9,  n.  52. 
et  Sacchinus,  Can.  p.  49.     Cf.  etiam  Agricolam  1.  c.  tom.  I,  Dec.  1,  n.  160. 

'  Dux  „nostros  Monacliii  sunima  charitatis  et  benignitatis  significatione  ex- 
cepit,  et  amplexus  est,  ac  suo  primo  Cancelhirio,  Doctori  Ecchio,  ue  quid  ipsis  de- 
esset,  soUicite  commendavit" :  Polancus  (L  c). 

2  Etiam  nunc  Ingolstadii  taberna  quaedam  exstat,  in  qnam  Canisius  dever- 
tisse  fertur. 

'  „Duodecima  ergo  die  Novembris  Mouachio  profecti,  duobus  itiueris  ducibus 
adjunctis,  Ingolstadium  sequenti  die  pervenerunt,  et  magno  cum  honore  ab  Univer- 
sitate  (cui  Dux  Bavariae  nostros  serio  commendaverat)  excepti  sunt.  Universitatis 
Cancellarius  et  idem  Sacrae  Scripturae  lector,  et  Episcopus,  ac  omnes  doctores  et 
professores  eodem  die  quo  nostri  eo  pervenerunt,  ad  diversorium,  eos  salutandi  gratia, 
venerunt,  et  unus  eorum  congratulatoriam  apud  eos  orationem  habuit,  qua  gratias 
agebat  Deo  et  Summo  Pontifici  ac  Duci  suo  quod  nostros  ad  suam  Acaderaiam 
venire  curavissent,  fuisse  magno  cura  desiderio  nostrorum  adventum  ab  eis  exspec- 
tatum,  et  omnia  se  prospera  optare.  et  alia  hujusraodi.  Patres  autem  nostri  seniores 
curara  respondendi  Patri  Petro  Canisio  dederunt;  qui,  quamvis  extemporanea ,  ele- 
ganti  tanien  oratione  eis  respondit,  nostrorura  operam  et  diligentiam  ad  Universitatis 
bonum  promovendum  offerens" :  Polanciis  (I.  c.  I,  414).  Peccat  autera  Polancus  in 
eo ,  quod  professorem  illum  saci"ae  Scripturae ,  quera  et  episcopum  fuisse  asserit 
(idem  paulo  post  clarius  dicit  his  verbis:  „Primam  [lectionem]  ex  evangelio  Can- 
cellarius  et  Episcopus  erat  praelecturus") ,  cancellariura  quoque  universitatis  fuisse 
affirmat ;  hoc  enira  raunus  propriura  erat  episcoporura  eystettensiura,  qui  romani  im- 
perii  principes  erant  neque  in  universitate  docebant.  Tunc  autera  Ingolstadii  Bal- 
thasar  Fannemann  0.  Pr. ,  episcopus  misiensis  i.  p. ,  qui  suffraganeus  hildesiensis 
fuerat,  catbedrara  theologicam  et  munus  vicecancellarii  adrainistrabat;  cf.  Mederer 
1.  c.  p.  219 — 220.  Mauritiura  quoque  de  Hutten,  episcopum  eystettensem,  Ingolstadii 
tunc  fuisse  et  ad  Socios  salutandos  in  hospitium  processisse  affirraant  Saccliimis, 
Orlamlinus ,  Raderus  (Bavaria  pia  p.  124,  nequaquam  autem  in  Vita  Canisii  multo 
ante  edita),  Agricola ,  Boero ,  Prat ,  S^guin,  Verdiere.  At  falso  id  quidem;  nam  et 
auctor  „Summarii"  nostri  et  Polancus,  qui  testes  sunt  antiquissimi,  episcopi  eystet- 
tensis  nullam  faciunt  mentionera;  cuius  nomen  etiam  Mcderer  et  Riess  merito 
oraittunt.  Error  ex  eo  ortus  est,  quod  raunera  cancellarii  et  vicecancellarii  con- 
fusa  sunt. 

■*  Georgius  Gotzniann  vel  Gottsniann  (f  1570) ,  vulgo  Theander,  a.  1548  par- 
ochiae  B.  Mariae  Virginis  praefectus  est,  a.  1553  vicecancellarii  munus  suscepit, 
a.  1554  doctor  et  professor  theologiae  constitutus  est,  cum  antea  philosophiam  tra- 
didisset  {Agricola  I.  c.  Dec.  1,  n.  163.  164.  Mederer  1.  c.  p.  208.  212  etc).  Scripta 
eius  recenset  Prantl  1.  c.  II,  491;  qui  falso  asserit  Theandrum  iam  anno  1549. 
cum  Canisium  salutaret,  procancellariura  fuisse  (I.  c.  I,  222). 

^  „Die  sequenti  nostros  ad  praecipuum  Universitatis  CoIIegium  (quod  vetus 
vocant)  conduxerunt  et  singulis  percommodam  habitationem  assignarunt  supellec- 
tilibus  et  libris  ac  rebus  omnibus  necessariis  instructissimam" :  Polancus  (I.  c.  I,  414). 
Collegium  vetus  sub  eodem  quo  publicae  universitatis  scholae  tecto  erat.     Ex  novo 


Monum.  (ingolst.)  40.  (Nov.  vel  Dec.  1549.)  41.  (Sub  initium  Dec.  1549.)     691 

et  deinde  P.  Alphonsus,  post  orationes  siiie  praefationes  suas  magna 
cum  laude  recitatas ,  inchoarunt  lectiones  suas ,  Ille  Magistri  senten- 
tiarum  quartuni  tractans,  hic  Pauknn  ad  Romanos  explicans.  .  .  . 

40. 

3Iense  Xovembri  vel  Decembri  1549. 

Ex  PoJanci  Chronico  I,  415.  Cf.  etiam  Canixii  litteras  28.  Maii  1550  datas, 
supra  p.  316. 

Eadem  habent :  Orlandinus  1.  c.  1.  9.  n.  54 ;  Badeyus,  Bavaria  pia  p.  124  (ex 
Orlandino) ;  Agricola  1.  c.  Dec.  1,  n.  167;  Imago  primi  saeculi  p.  670  (ex  Radero) ; 
Christ.  Gomez  S.  J. ,  Elogia  Societatis  lesu  (Antverpiae  1677)  p.  380  (ex  „Ima- 
gine") ;  recentes. 

Academia  ingolstadiensis  paulo  post  Socionnn  adrentiDn  „his  verhis  judi- 
cium  suum cxpUcavit^'  [quod  typis  quoque  exscriptum  ^  et  calvis  affixum  est  ^J : 

„Nuper  quantam  laetitiam  ceperimus  omnes  ex  adventu  trium  theo- 
logorum ,  sciHcet ,  Doctorum  "^  Claudii  Jaii ,  Alphonsi  Salmeronis ,  ac  ^  Petri 
Canisii,  vix  dici  potest;  quorum  praesentia  non  sohmi  famam  de  ipsis  exci- 
tatam  non  minuit ,  sed  auget " :  quorum  singularis  in  sacrosanctis  studiis 
scientia,  tum  in  omnibus  disciphnis  exercitatio,  postremo  sanctimonia  vitae 
exspectationem  omnium''  non  solum  aequat,  sed  superat^.*" 

41. 

-Sab  initiinii  Decembris  1549. 

Ex  Boero,  laio  p.  163;  qui  integram  epistulam  ponit  et  ex  archetypo  (,lettera 
originale"  ^;  itahce  scripta '?)  transcriptam  esse  affirmat. 

P.  Claudius  laius  S.  Ignatio  Eijstadio  2.  Decemhris  1540  de  Sociefatis  initiis 
ingolstadiensibus  haec,  inter  alia,  so-ibit  * : 

....  ,Alli  26  di  novembre  .  .  .  Maestro  Pietro  Canisio  diede  principio  alle 
sue  lezioni  .  . ,  e  fece  una  bella ,  elegante ,  e  dotta  orazione  in  lode  della  sacra 
teologia  esortando  gli  uditori  allo  studio  di  essa.  Ebbe  un  bello  e  attento  uditorio, 
e  per  quanto  ho  inteso,  satisfece  niolto  bene.  Alli  29  .  .  .  partimmo  di  lugolstad  per 
venire  ad  Eychstadt  per  baciare  la  mano  a  monsignor  reverendissimo  vescovo  *, 
che  ci  aveva  mandato  un  carro  a  questo  effetto.  Sua  Signoria  reverendissima  ci  ha 
fatto  grande  accoglienza,  e  mostra  grande  allegrezza  della  nostra  venuta.  Yuole  che 
stiamo  qui  con  esso  fino  a  Yenerdi  ^.''  ... 


*  scilicet,  Doctorum  om.  Orl.  liad.  ''  et  Orl.  liad.  etc. 
"  verum  etiam  auget  Orl.;  sed  etiam  Rad. 

^  omnium  earaque  maximam  0/7.  Rad.  Agr. 

*  verum  etiam  superat  Orl.  Bad.  Agr. 


autem  coUegio  sive  seminario  georgiano  bis  cotidie  cibos  iis  missos  esse  refert 
Agricola  1.  c.  n.  165.  166.     Cf.  etiam  Mederer  1.  c.  p.  214. 

'  Typis  illud  esse  exscriptum  Canisius  ipse  testatur  (supra  p.  316). 

2  Yalvis  illud  affixum  esse  Agricola  addit,  idque  facile  credi  potest;  maiusculis 
autem  typis  atque  inscriptionis  instar  descriptum  esse  videtur.         =*  Cf.  supra  p.  328». 

■*  Ea,  quae  sequuntur,  omnes  Canisii  biographi  tacuerunt  vel  falso  rettulerunt. 

*  Mauritium  de  Hutten  dicit,  universitatis  ingolstadiensis  cancellarium  ;  Ingol- 
stadium  etiamnunc  ad  dioecesim  eystettensem  pertinet. 

*  Proxima  feria  sexta  eo  anno  in  6.  Decembris  incidebat. 

44* 


692  Monum.  (ingolst  )  42.  (Anno  1550.) 

b)  Scholae  Ingolstadii  habitae  et  bonae  vitae  exempla  praebita. 

1549—1552. 

1550. 

Ex  cod.  ^Scripta  B.  P.  Canisii  X.  B."  f.  1». 

Canisius ,  cum  anno  1550  Ingolstadii  materias  theologicas  alpha- 
hetico  ordine  ad  usus  academicos  et  homileticos  in  codice  qiiodam  col- 
ligere  inciperet,  his  verbis  exorsus  est,  quae  siia  manu  nitidissime  scripsit: 

lESVS  CHRISTVS  a  et  co.  principium  et  finisi,  filius 
Dei  et  hominis^,  Saluator  mundi^,  Rex  coeli  et  terrae*, 
primogenitus  omnium  creaturarum^,  Dominus  dominan- 
tium,  Rex  Regum^,  Deus  deorum',  Princeps  pacis^, 
Mediator  Dei  ethominum^,  Caput  Ecclesiae^o,  Corona  Sanc- 
torum  omnium  11,  Agnus  Dei^^,  Pastor  bonusi^,  Propitiatio 
propeccatisi*,  Summus  Pontifex  ^^  Fons  sapientiaei^,  Pro- 
pheta  magnusi''  ac  potens  in  opere  et  sermonei^  Mors 
mortisi",  Domitor  inferni ^o,  Victor  Sathanae ^i,  Antiquator  ludaismi, 
destructor  Ethnicismi,  Interfector  Antichristi,  ludex  viuorum  et 
mortuorum-2^  Speciosus  forma  prae  filijs  hominum^s^  in 
cuius  vultum  desiderant  angeli  prospicere^*,  Via,  veritas 
et  vita^B,  lustitia^s,  Redemptio^^,  Resurrectio^s,  Conso- 
latio29,  gaudium  et  voluptas  nostra^^,  Legifer  noster^i,  doctor 
noster^^^  Refrigeriumanimarum  nostrarum^a,  Sanctus 
Sanctorum^*,  Diuus  Diuorum,  Doctor  Doctorum,  Secundus  Adam  ^^, 
L  a  p  i  s  a n  g u  1  a  r i  s  36,  Supremus  apex  sacri  aedifitij,  Cardo  virtutum, 
pulchritudo  rerum,  Reparator  salutis  aeternae  ^"^,  Monarcha  visibilium  et 
inuisibilium  3s,  quem  adorant  angeli^^  tremunt  Diaboli  **',  praedicant 
sancti,  horrent  impij,  Lex  confitetur  *i,  Prophetae  nuntiant  *-,  Apostoli 


1  Apoc.  1,  8;  21,  6;  22,  13.  2  Matth.  16,  16;  8,  20  et  saepe. 

3  lo.  4,  42.    1  lo.  4,  14.  *  Act.  17,  24.   Phil.  2,  9—11.  '->  Col.  1,  15. 

«  Apoc.  19,  16.    1  Tim.  6,  15.  ^  Ps.  49.  1.  «  Is.  9,  6. 

»  1  Tim.  2,  5.         •«  Eph.  1,  22;  5,  23.    Col.  1,  18.  "  Cf.  Apoc.  4,  4.  10. 

>2  lo.  1,  29.  .36.  '3  lo.  10,  11.  14.  »  1  lo.  2,  2 ;  4,  10. 

'5  Hebr.  4,  14  et  saepe.  '«  Bar.  3,  12.    Cf.  Col.  2,  3 :  1  Cor.  1,  30. 

"  Luc.  7,  16.  >8  Luc.  24,  19.  i"  Os.  13,  14.    Cf.  1  Cor.  15,  54—57. 

2»  Cf.  Os.  13,  14;  Apoc.  1,  18;  Phil.  2.  9-11. 
21  Cf.  lo.  12,  31  ;  Hebr.  2,  14 ;  1  lo.  3,  8  etc.  -2  Act.  10,  42. 

"  Ps.  44,  3.  f"  1  Petr.  1,  12.  ^^  lo.  14,  6.  ^6  1  Cor.  1,  30. 

"  1  Cor.  1,  30.  28  lo.  11,  25.  29  cf   2  Thess.  2,  15;  Phil.  2,  1. 

3«  Cf.  Hab.  3,  18;  lo.  15,  11  etc.  ^i  ig    33^  22.  =2  loel  2,  23. 

"  ler.  6,  16.    Cf.  Matth.  11,  29.  "  Dan.  9,  24. 

'^  Cf.  1  Cor.  15,  47;  Rom.  5,  11—21.         ^e  is.  28,  16.  Eph.  2,  20.  1  Petr.  2,  6. 
8"  Cf.  Hebr.  5,  9.  «s  cf.  Col.  1.  16.  ^9  pg.  96,  7.    Hebr.  1,  6. 

^«  Cf.  Matth.  8,  28.  29  etc.  ■"  Cf.  Col.  2.  17;  Hebr.  10,  1  etc. 

^2  Cf.  Matth.  17,  1—6  etc. 


Monum  (ingolst.)  43.  (27.  Februarii  1550.)  693- 

demonstrant ,  Euangelia  describunt,  miracula  comprobant^  Martyres 
clamant,  Virgines  docent,  Philosophi  profitentur,  Reges  agnoscunt, 
Mundus  veneratur,  Coelura  ac  terra  testatur'-.  Qui  seipsum  quidem 
redimendis  omnibus  impendit  ^,  vultque  saluos  nos  in  vniuersum  fieri  ^ : 
sed  qui  etiam  in  reuelatione  iusti  iuditij^  sui  reddet  vni- 
cuique  secundum  opera  eius*^:  ijs  quidem  qui  secundum 
patientiam  boni  operis,  gloriam  et  honorem  et  incor- 
ruptionem  quaerunt,  vitam  aeternam:  ijs  autem  qui 
sunt  ex  contentione,  et  qui  non  acquiescunt  veritati, 
credunt  autem  iniquitati,  iram  et  indignationem*. 
Rom.  2'.  Ei  autem  qui  potens  est  nos  conseruare  sine 
peccato,  et  constituere  ante  conspectum  gloriae  suae; 
immaculatos  in  exultatione,  SOLI  DEO  SALVATORI 
NOSTRO  gloria  et  magnificentia,  imperium  et  potestas 
et  nunc  et  in  omnia  saecula.     AMEN^.     1550.     f 

Hac  lesu  Christi  laudatione  Canisius  magisterium  illud  exorsus  est  et  quasi 
consecravit,  quo  per  quadraginta  fere  annos  in  scholis  et  templis  Germaniae  et 
Helvetiae  functurus  erat.  Hoc  autem  loco  haec  ponuntur,  quia  complures  eius  tem- 
poris  Lutherani  criminati  sunt  Canisium  Christi  ignarum  vel  adversarium  esse.  Ita 
loannes  Wigand:  „Er  kennet  Christum  nicht;  das  ist  gewisslich  war."  ^  Flacius 
IUyricus  in  libello  contra  catechismum  Canisii  edito:  „Plenam  perfectamque  ab- 
olitionem  passionis ,  sanguinis ,  expiationis  ac  iustitiae  Christi  potest  ac  debet  Chri- 
stianus  lector  papistis,  ut  communem  eorum  religionem  ac  consensum  obicere."  '° 
Ac  Canisium  eiusque  socios  saepe  ^lesuwider"  sive  iuimicos  lesu  appellabant. 

43. 

27.  Febrnarii  1550. 

Ex  epistula  archetypa,  a  Guilielmo  ipso  subscripta. 

Gullielmus  IV.  Bavariae  dux  MarceUo  cardinaU  Crescentio  (Cres- 
cenzi)  Monachio  27.  Februarii  1550: 

„Tres  nuper  theologos  societatis  Ihesu  Christi,   uiros  et 

doctrina,  et  uitae  integritate  probatos  Sanctissimus  Dominus  N.  Paulus 
tertius  piae  memoriae  Pont:  opt:  maximus  ad  nos,  vt  in  Jngolsta- 
diensi  [s/r]  Ciuitatis  nostrae  Schola  theologiam  profiterentur,  destinauit: 
Hi  postquam  apud  nos  applicuerunt ,  non  solum  nobis  satisfecerunt, 
immo  longe  omnium  expectationem  uicerunt :  Inde  plurimum  confidimus 


CanisiHS  scrij)serat:  indignatio.     Quod  postea  aiif  ipse  aut  alius  correxit. 


1  Cf.  lo.  3,  2  etc.  2  cf.  Matth.  27,  45.  51  etc.  '  Cf.  1  Tim.  2,  6. 

^  Cf.  1  Tim.  2,  4.  ^  Rom.  2,  5.  «  Matth.  16,  27.   Rom.  2,  6. 

^  Rom.  2,  7.  8.  »  ludae  24.  25. 

'  Verlegung  aus  Gottes  wordt,  des  Catechismi  der  Jhesuiten  (Magdeburgi  1556) 
f.  M3\ 

*°  Ethnica  lesvitarum  doctrina  de  duobus  praecipuis  christianae  fidei    articulis, 

nempe  de    expiatione    remissioneque    peccatorum :    ac    de   iustificatione    aut    iustitia 

Christi  etc.     Sine  loco.  1564.    12°. 


694  Monum.  (ingolst.)  44.  (5.  Martii  1550.) 

ipsorum  praecepta,  doctrinam,  optimorumque  morum  exempla  in  re- 
stituenda  collapsa  quasi  in  Germaniae  plerisque  prouintijs  sacrosancta 
religione,  hominumque  animis  pie  informandis,  et  confirmandis,  ualde 
salutaria  fore:  Quare  etiamsi  horum  uere  religiosorum  ordo  in  Ger- 
maniam  nondum  penetrauerit,"  sibi  tamen  deliheratum  esse  eorunclem 
collegium,  summi  pontificis  et  cardinalis  Crescentii  ope,  Ingolstadii  cotidere, 
atque  eius  etiam  rei  gratia  se  Henricum  secretarium  suum  ad  lulium  III. 
et  Crescentium  misisse  et  eundem  cardinalem  rogare,  ut  Ilenricuni  sihi 
commendatum  habeat  ^. 

44. 

5.  Martii  1550. 

Ex  epistula  archetypa,  a  Lipomano  ipso  subscripta.  Florentiae  in  archivo  regio 
(archivio  regio  di  stato),  cod.   „Carte  Cerviniane,  XVII"  f.  39.  40. 

Socios  in  universitate  ingolstadiensi  valde  parimni  habere  auditorium  idque  fere 
ineptum,  ideoquc  inde  revocandos  esse,  excepto  summuni  Canisio. 

Aloysius  Lipomanus ,  episcopus  veronensis  et  nuntius  apostoUcus, 
Marcello  Cervino ,  ,,cardinali  Sanctae  Crucis" ,  Romam  scrihit  Dilinga 
5.  Martii  1550: 

....  „Ho  ueduto  la  Vniuersita  de  Jnghelstoc  [sic]  oue  sono 
maestro  Chiudio ,  Don  Alfonso  ^.  et  maestro  Pietro  Canisio ,  li  quali 
certo  perdono  il  tempo,  perche  loro  tre  con  uno  Episcopo  Domeni- 
cano  3  che  leggono,  non  hanno  XIIIj.  scolari,  de  quali  .X.  non  sanno 
lettere,  et  uanno  ad  udirli  per  che  ui  sono  mandati.  Dio  perdoni  a 
chi  fu  causa  di  leuare  Don  Alfonso  da  Verona  doue  faceua  altro 
frutto  che  non  fa  in  Engelstoch  [s/c] ,  sepolto  in  una  stuffa ,  non 
hauendo  con  chi  parlare  et  conuersare,  per  non  hauere  la  cognitione 
della  lingua.  Prometto  a  V.  S.  Reuerendissima  che  questi  homini  qui 
sono  persi,  et  questa  materia  non  e  intesa.  Senza  la  lengua  Germana 
non  si  fa  frutto,  oltra  che  sono  fuori  della  loro  uocatione.  Et  pure 
quando  se  n'  habbi  a  lasciare  qualch'  uno,  basteria  il  Canisio,  il  quale 
puo  leggere ,  predicare ,  confessare ,  et  far  ogn'  altro  bene  per  essere 
Todesco.  Jo  scriuo  a  S.  Santita  sia  contenta  farmi  restituire  maestro 
Alfonso,  prego  V.  S.  Jllustrissima  si  degni  prestarmi  in  questo  anchora 
il  suo  fauore,  perche  certo  1'  harra  mille  benedittioni  dal  mio  populo, 
et  sera  di  altra  utilita  che  non  e  qui ,  Monsignor  Reuerendissimo 
d'  Augusta  aspetta  gli  sia  mandato  maestro  Claudio,  et  dicemi  hauerlo 
ottenuto  da  S.  Santita" 


'  Quae  Henricus  Schweicker  mandata  habuerit,  vide  supra  p.  324. 
2  Claudium  laium  et  Alphonsum  Salmeroneni  dicit. 
^  Balthasarem  Fannemann  dicit ;  vide  supra  p.  690  *. 


Momun.  (ingolst.)  45.  (28.  Martii  1550.)  695 

45. 

28.  Martii  1550. 

Ex  apographo  litterarum  Agricolae,  saeculo  XVIII.  (1730—1740,  ut  videtur) 
confecto,  quod  est  Monachii  in  bibliotheca  regia ,  cod.  lat.  1623  (Annales  Ingolstad. 
Facult.  Theolog.)  f.  48. 

laiuin,  Sahneronem,  Canisiwn  Ingolstadii  retinendos  esse.  Eos  in  docendo 
doctore  loanne  JEccio  non  esse  inferiores.     Quid  salarii  iis  praeberi  possit. 

loannes  Agricola'^,  universitatis  ingolstadiensis  professor  et  „came- 
rarius" ,  epistula  Ingolstadio  28.  Martii  1550  Monachium  missa  Hen- 
rictwi  Schweickeruni,  Alherti  V.  Bavariae  ducis  secretarium ,  rogat,  nt 
litteras  a  duce  ad  laiuni,  Salmeronem,  Canisium  dandas  curet,  „damit 
sie  zue  Tail  animirt,  und  in  die  lenge  bey  seiner  fiirstl:  Gnaden  uni- 
versitet  bleiben,  dan  sie  etwas  traurig  und  klainmittig  sein  worden 
ex  morte  illustriss:  Principis  et  domini  Eckij  ^  .  weren  aber  docli 
warlicli  wol  bey  der  universitet  zuerhalten,  wo  sie  ihe  nit  wolten  in 
die  lenge  hie  verharren,  das  sie  doch  ain  iar  III  oder  IIII  bliben  . 
dan  in  solcher  Zeit  mochten  etlich  sovill  profitiern,  das  sie  nachmals 
Professores  geben."  GuUielmum  IV.  ducem  diu  theologiae  professores 
doctos  quaesivisse  eiusque  rei  gratia  Parisios,  Lovanium,  ad  alias  uni- 
versitafes  litteras  misisse ,  nec  voti  compotem  factum  esse ,  „bis  das 
Baptlich  heiligkeit  zu  lezst  das  beste  hat  gethon  welche  seiner  fiirst- 
lichen  Clnaden  universitet  disse  III.  gelerten  Doctores  zuegeschikcht 
und  verordnet  hat,  Dieweihi  [?]'  sie  fiirwar  treffliche  Menner  sein: 
und  nit  ybler  lesen,  wie  die  gelerten  halten,  dann  doctor  hanns  Eck 
der  allergelertist  Theologus  vor  Zeiten  gelesen  hat,  und  mogen  der 
universitet  ain  gros  ansehen  machen  .  andere  gelerte  theologi  lesen 
nit  gern,  wollen  heber  werchtag  und  Pinguia  beneficia  haben,  so  [?]  ** 
schwerlich  zubekhomen  in  den  lecturen."  Ac  lyrimo  quidem  anno 
tribus  illis  Sociis  aliquanto  pjlus  salarii  dari  posse,  quam  Eccio  eiusque 
socio  datiim  sit,  „gewand  und  klaider  halb,  aber  hinfiro  achte  ich,  die 
III  Doctores  sollen  nit  yber  300  f.  ^  gesten  iarlich ,  welche  vnkosten 
vnser  gn.  herr  wol  solte  yber  ain  Theologum   miiessen   gehn   lassen. 


Vocahulum  obsciire  scrlptum.  ''  Obscure  scriptum.     Wie  ? 


*  loannes  Agricola  (Ammonius,  Peurle,  Baiirle),  ex  Gunzenhausen,  Franconiae 
mediae  pago,  ortus,  Ingolstadii  a.  1515  graecarum  litterarum,  1531  medicinae  pro- 
fessor  constitutus  est,  quam  usque  ad  mortem  (f  6,  Martii  1570)  ibidem  docuit. 
Diu  etiam  academiae  camerarius  sive  procurator  fuit.  Medicus  erat  suo  tempore 
celeberrimus.  Naturae  diligens  erat  observator  et  de  re  medica  complura  scripsit 
{McdererX.  c.  I,  322—323.  Fr.  Seitz,  ^Agricola  lohann  A."  in  „Biographisches  Lexikon 
der  hervorragenden  Aerzte  aller  Zeiten  und  Volker",  herausgegeben  von  Dr.  Aug. 
Hirsch,  I  [Wien  und  Leipzig  1884],  70). 

2  Guilielmi  IV.  et  Leonardi  ab  Eck,  summi  consiliarii  eius ;  cf.  supra  p.  808  *. 

'  Florenos  certe  dicit  rhenenses ;  universum  igitur  trium  Sociorum  salarium 
annuum  (primo  anno  excepto)  ex  camerarii  sententia  esse  debebat  520  fere  marcarum 
vel  650  francorum. 


696  Monum.  (ingolst.)  46.  (1.  Iimii  1550.)  47.  (9.  Iiilii  1550.) 

der  nit  diser  art  were.  dan  sie  wollen  nimmer  mit  weniger  begniiegt 
sein."  Iterum  igitur  cameranus  Schweickerum  rogat,  ut  parcam  epistulam 
a  duce  ad  tres  illos  Societatis  theologos  mox  dandam  curet;  neque  vero 
plura  iisdem  esse  promittenda  aut  offerenda ,  qiiam  quae  nsque  ad  id 
tempus  acceperint. 

46. 

1.  Innii  1550. 

Ex  commentario  epistulae,  quod  est  in  cod.  monac.  ,Ies.  Ing.  1359/1."  f.  1  ante  1. 
et  sq.  non  sign.  In  extrema  commentarii  pagina  scriptum  est:  ,Nihil%  idque,  ut 
videtur,  eadem  manu,  qua  commentarium  ipsum  scriptum  est.  Quod  si  praeterea  con- 
feretur  cum  epistula  Alberti  V.  9.  lulii  1550  ad  lulium  III.  data  (infra,  monum.  47), 
cum  Druffel  dici  oportebit  priorem  hanc  Romam  non  esse  missam. 

Epistulam  integram  edidit  Drnffel,  Briefe  und  Akten  I,  443—445  K 

Alheytus  V.  Bavarlae  dux  lulio  III.  pontifici  Monachio  1.  lunii  1550:  Secre- 
tarium  suum  [Henricum  SclmeickerJ  j)auIo  ante  ajmd  j^ontificeni  et  cardinales  quae- 
dam  jjro  academia  ingolstadiensi  ^sollicitasse" .  Ex  scholarum  corrujjtione  totius 
Germaniae  miseriam  exortam  esse ;  ideo  pro  ingolstadiensi  universitate  Guilielmum  IV. 
ducem  t>-es  ecclesiarum  decumas  a  Paulo  III  imj^etravisse.  ,Et  ne  necessarijs  tantum 
sumptibus  scholae  prouideretur :  Imo  ut  eadem  etiam^  doctissimis  viris  ornaretur: 
Supradictus  Paulus  Pont:  Max: ''  .  .  .  tres  uiros  societatis  JHesu  Christi  summae 
eruditionis  et  probitatis  .  .  .  ad  dictum  oppidum  nostrum  Ingolstadiense  ^'  ablegauit. 
Qui  quantum  paruo  hoc  terapore  (nondum  enim  elapsi  sunt  octo  menses^  quod  ap- 
plicuerunt^)  emolumenti  attulerint,  quae  doctrinae  Christianae  semina  iecerint,  quos 
fructus  nascentes  et  indies  emergentes  iam  videant,  satis  ego  commendare  non  pos- 
sum,  et  breui  prouincia  haec  nostra  cum  summa  gloria  et  laude  testabitur."  Ea  de 
re  et  de  decumis  illis  Mauritium  ejnscopu^n  ei/stettensem  et  academiae  cancellarium 
pontifici  scripturum  esse.  Tres  ergo  illos  theologos  rel  aVtquem  eorum  pontifex  ne 
avocet  IngoJstadio  neve  avocari  patiatur.  Se  „in  ipso  iam  opere"  esse ,  „vt  eiusdem 
ordinis  collegimn  erigatur\  atque  ad  hanc  rem  lulium  duci  suam  ^operam  ef  con- 
firmationem"  promisisse. 

47. 

\).  Inlii  1550. 

Ex  commentario  epistulae,  quod  est  in  cod.  monac.  Jes.  Ing.  1359/1."  f.  2 
ante  1. 

Ex  eodem  commentario  integram  epistulam  typis  exscripsit  Druffel ,  Briefe 
und  Akten  I,  441—443.  Eadem  in  ,Cartas  de  San  Ignacio''  II,  532—533  exscripta 
est  ex  apographo,  quod  est  in  ,Varia  Historia"  tom.  I,  f.  171;  sed  omissa  est 
extrema  pars  commentarii  monacensis ,  qua  de  decumis  ecclesiarum  agitur.  In 
eadem  ,.Historia"  f.  179  est  antiqua  versio  castellana  huius  epistulae. 

Alhertus  V.  Bavariae  dux  lulio  III.  j^apae  Monachio  9.  lulii  1550: 
Paulum  III.  petente  Guilielnio  IV.  Patres  laiuni ,  Salmeronem,  Canisinm 
Ingolstadium  misisse.     „Hi  excellenti    eruditione  et  doctrina   singulari  prauis 

"  om.  Druff.  ^  Druff.  falso:  Paulus  pontifex  maximus  optimus. 

'  Ingolstadiensem  Druff.         ^  Duo  verba  sequentia  in  margine  addita  sunf. 

'  Druff.  non  recte:  applicuerant. 


Gothein  (1.  c.  p.  696)  falso  affirmat  has  litteras  1.  lunii  1556  datas  esse. 


Monum.  (ingolst.)  48.  (A  16.  Septembris  ad  10.  Octobris  1550.)  697 

opinionibus  conuellendis,  optimorumque  morum  exemplis  hominum  animis  ad 
ecclesiae  catholicae  preceptorum  obseruantiam  instituendis  summam  de  se 
expectationem  concitarunt ,  nec  dubium  est :  quin  abundantissimos  ^  fructus 
nascentes  modo  et  jndies  crescentes  maturantesque  tota''  haec  prouincia 
ipsorum  opera  sit  collectura.  Ea '  de  causa  a  S.  V.  '^  humillime  peto  ne  dictos 
tres  Theologos  vel  eorum  aliquem  ex  Academia  Ingolstadiensi  S.  V.  auocet . . . 
Accedit  quod  meditatum  a  parente  meo  coUegium  Theologicum*  eiusdem 
ordinis  iam  iam  ad'  effectum  deducere  accinctus  sum.'' 

48. 

A  16.  Septenil)ris  usqae  ad  10.  Octobrls  1550. 

Ex  matricula  universitatis  ingolstadiensis  („Matricvle  Vniversit.  .To.  secvn- 
dvs",  codex  membraneus  in  2",  cum  foliis  non  signatis;  in  archivo  universitatis 
monacensis,  sign.  D  V.  3). 

Atino  1550,  rectore  Erasmo  Wolf,  regente  collegii  georgiani,  matri- 
culae  universitatis  ingolstadiensis  inter  alios  inscripti  sunt: 

Bie  16.  Septemhris: 

„Nicolaus  Gaudanus^  de  societate  lesu ,  Theologiae  doctor  et 
professor  ordinarius 0."  ^ 

Die  17.  Septembris,  proxime  a  Goudano ,  inscriptus  est  Societatis 
frater  laicus,  qui  Canisii  et  Goudani  res  domesticas  curabat: 

„Ioannes  Baptista  Brancacius  Neapolitanus  ....  0"  - 

Die  10.  Octobris: 

„Petrus  Canisius  Nouiomagus  theologus  et  ordinarius  professor 
....  0." 

Ad  nomen  Goudani  antiqua  manu  in  margine  matriculae  adnotatum  est:  „pri- 
mus  Jesuita  in  bac  Vniuersitate'.  Quod  sic  accipe:  Goudanum  omnium  Sociorum 
primum  matriculae  inscriptum  esse.  Antea  autem  Socii  hospitum  loco  habiti  esse 
videntur.  Nam  ei  Agricola  universitatis  camerarius  ad  annum  1550  notavit':  „Item 
dedi  Zabelhaniero  pro  hospitibus''  in  Conuiuio  theologico  loannis  ante  Portam  VI  fl."  * 


*  In  comm.  correctum;  scrq^tum  erat :  copiosissimos. 

*>  In  comm.  correctum ;  prius  scriptum  erat:  jndies  emergentes  tota. 
■=  Qua  Cartas.  ^  Cart.  om. :  a  S.  V. 

*  Vocabulum  in  margine  additum.  ^  ordinis  iam  ad  Cart. 

8  Sic;  scribendum  j)ofius  erat :  Goudanus.     Vide  supra  p.  213'". 
**  pro   duobus   hospitibus  scriptum  fuit  primitus ;   sed   postea    duobus   erasum 
esse  videtur. 


1  Id  est:  pro  inscriptione  nihil  solvit.  Statuta  universitatis  ingolstadiensis 
a.  1522  renovata:  „A  Doctore,  Licentiato,  vel  Magistro  alterius  Umversitatis",  cum 
matriculae  inscribuntur,   ,.nihil  recipiatur"    {Medercr  1.  c.  IV,  196). 

2  Ab  ipsis  universitatis  ingolstadiensis  principiis  pauperes  pro  inscriptione  nil 
debebant  solvere  {Prantl  1.  c.  I,  64—65). 

*  *  ^Codex  Dati  et  Acceptj  Facult.  Theolog.  ex  Anno  1536"  p.  38. 

*  Doctor  loannes  Eccius  in  libro  quodam  parochiae  Marianae  ingolstadiensis 
sua  manu  scripsit:  „Theologj  et  fraternitas  [theologica]  S.  loannis.  .  .  Commemora- 
tionem  animarum  annuam  agunt  ipso  die  S.  loannis  ante  portam  latinam"  [i.  e.  6.  Maii] 


698     Momini.  (ingolst.)  49.  (18.  lulii  1551.)  50.  (Ab  Oct.  1550  ad  April.  1551.) 

laius,  Salmeron,  Canisius  ^hospites"  hic  dici  videntur.  Hoc  quoque  ante  oculos 
liabendum  est:  Nunc  quidem  academici  ineunte  anno  vel  semestri  anni  spatio  ma- 
triculae  inscribi  debent  vel  solent;  tunc  autem  lugolstadii  eae  inscriptiones  per  totum 
annum  quasi  distributae  erant,  ita  ut  singulis  fere  liebdomadibus  aliqui  inscriberentur  '. 
Neque  mirari  oportet  loannem  etiam  Brancacci  in  album  academicum  relatum 
esse  *.  IIIo  enim  tempore  non  solum  typographi  inscribebantur,  sed  etiam  librorum 
compactores,  impuberes,  famuli.  Ita  v.  g.  in  ipsam  illam  ,secundam  matriculam" 
ingolstadiensem  2.  Augusti  1547  una  cum  loanne  Cochlaeo  theologo  doctissimo  re- 
latus  est  Michael  Hermann  schrobenhusanus ,  famulus  eius;  item  15.  lanuarii  1549 
,Petrus  Wolffart  vom  Hof  librorum  conglutinator  inscriptus  totius  Senatus  nostrj 
consensu."  Quod  eo  animo  fiebat,  ut  homines  illi  sub  universitatis  ius  et  iurisdic- 
tionem  reciperentur  et  privilegiis  academicis  uti  possent. 

49. 

18.  lulii  1551. 

Ex  cod.  monac.  ^Protocolla"  f.  186". 

18.  lulii  1551  aliqui  de  nniversitate  et  de  civibus  „ad  jnstantiam  par- 
cium"  concenerunt,  ut  Italum  quendam  cum  aliquo  ex  magistris  reconciliarent, 
qui  in  „conffictu  atroci'''  graviter  ah  illo  in  capite  vidneratus  erat;  et  ,fuit  facta 
Compositio" ;  „domini  arbitratores  siue  amicabiles  compositores  fuerunt  Petrus 
Canisius  sacrae  theologie.  Nlcolaus  Euerharilus  Phrisius  ^,  Johannes  Baptista 
weber  *  vtriusque  Juris,  et  Johannes  Agricola  '"  medicine  Doctores  et  ordinarij 
Lectores  Magister  Johannes  Lorichius  poeta  laureatus  ^  et  Sigismundus  krantz 
et  Sebastianus  Stahel." 

c)  Munus  rectoris  universitatis  ingolstadiensis  a  Canisio  obitum 

IH.  Oetohrls  1550  —  24.  Aprilis  1551. 

Actis,  quae  proxime  sequuntur,  ea  explicantur  et  illustrantur ,  quae  Canisius 
sancto  Ignatio  scripsit  Ingolstadio  2.  Novembris  1550:  Rectoris  esse,  debitores  ad 
aes  alienum  solvendum  cogere,  querelas  audire,  ebrios  comprehendere  etc.  Et 
30.  Aprilis  1551 :  Haereticorum  libros  notatos,  scholasticos  varie  punitos  esse. 

50. 

A  iiiense  Octobri  1550  usque  ad  Aprileui  1551. 

Ex  matricula  secunda  universitatis  ingolstadiensis  (v.  supra  p.  697),  ad  18.  Oc- 
tobris  1550. 

Canisiiis  rector  unirersitatis  eligitur.  Quot  et  qui  iuvenes  Canisio  rectore  nia- 
triculae  inscripti  sint. 

ANNO  A  NATIVITATE  CHRISTI  SALVAtoris  nostri  M.  D.  L. 
Deciraoquarto  Calendarum  mensis   Nouembris   quae   dies  erat  Saneti 


(*Cod. :  ^Pfarrbuech  ab  anno  1525:  Von  Hh:  Doctor.  Kkius  beschriben''  f.  59''. 
Ingolstadii  in  archivo  ecclesiae  parochialis  B.  Mariae  Virginis). 

'  Prnntl  I.  c.  I,  64.  Idem  olim  in  universitate  coloniensi  fiebat:  H.  Keussen, 
Die  Matrikel  der  Universitat  Koln  1389  bis  1559.  1.  Bd.  1.  Hiilfte  (Bonn  1892),  xviii. 

■  V.  de  eo  supra  p.  313.  =*  V.  supra  p.  339».  353. 

*  Cf.  supra  p.  339».  ''  Cf.  supra  p.  695».  "  Cf.  supra  p.  352». 


Moniim.  (ingolst.)  50.  (Ab  Octobri  1550  ad  Aprilem  1551.)  699 

Lucae  Euangelistae  sacrai  ex  [consensu]''  totius  Senatorij  ordinis 
huius  laudatissimi  Ingolstadiensis  Archigymnasij  Electus  fuit  in  Rec- 
torem  et  moderatorem  eximius  et  Clarissimus  uir  Dominus  Petrus 
Canisius  Nouiomagus  sacre  Theologiae  Doctor  et  eiusdem  Ordinarius 
Lector  sub  cuius  laudabilj  administratione  Magistratus  illius  nomina 
infra    scriptorum    in    Cathalogum    studiosorum    sunt    relata  .   numero 

xcim." 

Sequuntur  nomina,  quorum  primum  est  (die  20.  Octobris  inscriptum) :  ^Petrus 
Scorichius,  Magister  artium  Coloniensis  studiosus  Theologiae  theatinus."  ^ 

Die  27.  Octobris  hi  patricii  augustani  et  artium  studiosi  inscripti  sunt: 
„Christophorus  Relinger,  Hieronimus  Welser,  Emanuel  Welser,  Gulielmus  Relinger" ; 
qui  singuli  „1  florenum"  solverunt.  Ceteros  a  Canisio  in  universitatem  receptos 
nominatim  recensere  longuni  est;  94  iuvenes  ab  eo  inscriptos  esse  refert  Valentinus 
Rotmarus^.  In  eadem  matricula  legitur  anno  1551,  rectore  Bartholomaeo  Romuleo, 
Canisii  successore,  182  inscriptos  esse .  et  ^.studiosorum"  numerum  excessisse  660, 
„quod  sane  aliorum  sub  regimine  minime  contigisse  liquido  constat".  Ex  qua  re 
conieceris  sub  Canisio  rectore  Ingolstadii  circiter  550—600  studiis  deditos  fuisse. 

^Statuta"  academica  anno  1522  „renovata"  praescribebant,  ut  rector  bis  quot- 
annis,  24.  Aprilis  et  18.  Octobris,  eligeretur  ab  academico  senatu  sive  ^cousilio", 
cui  interesse  debebant  ^Rector,  Doctores,  et  Licentiati  ordinarie  in  Theologia,  Jure, 
et  Medicina  legentes,  Decanus  Facultatis  Artium  cum  tribus  Magistris  gravioribu3 
per  eandem  Facultatem  ex  Consilio  suo  eligendis".  Eligi  autem  non  poterat  reli- 
giosus  vel  regularis  quisquam,  sive,  ut  statuta  loquuntur,  ^nullius  Religionis  factitie 
professus"  rector  fieri  poterat.  Attamen  Valentinus  Rotmar  universitatis  ingol- 
stadiensis  historiographus  anno  1580  testari  potuit  hac  in  re  ^dispensatum  quando- 
que  ab  Academicis,    et  aliter  institutum"   esse  *.     Quod  anno  1550  Canisio  contigit. 

Ipsis  electionis  diebus  mane  in  aede  B.  Mariae  Virginis  sacrum  soUemne  ^de 
spiritu  sancto"  coram  universitate  cantabatur  '". 

^Electus",  habent  statuta,  ^majori  ehgentium  assensu  offitium  ipsum  acceptare 
tenetur  infra  spatium  unius  diei  sub  sex  aureorum  pena." 

Rector  iusiurandum  dare  ^  et  „habitu  quoque  ab  aliis  secerni"  debebat,  ^capitii 
scihcet  ab  extra  trium  digitorum  fimbria  ornati  delatione,  quod  ipse  suis  expensis 
in  valore    ad   minus   quinque   florenorum   sibi"    comparare  debebat. 


^  Hoc  vel  simile  (sententia,  suffragiis)  SHpplendtim  est. 

^  Hic  numerus  manu  posteriore  (attamen  et  ipsa  antiqua)  scriptus  est. 


*  Festum  S.  Lucae  18.  Octobris  agitur.  Labitur  Agricola  scribens  Canisium 
„mense  Aprili"  a.  1550  rectorem  electum  esse  (Dec.  1,  n.  181). 

2  De  hoc  cf.  supra  p.  277  ".  329  ^  etc.  Societas  lesu  initio  saepe  confunde- 
batur  sacro  ordini  ^Clericorum  regularium",  a  loanne  Petro  Caratfa,  archiepiscopo 
theatino  (postea  Paulo  IV.)  aliisque  sanctis  viris  instituto ;  utraque  enini  religio 
sub  idem  tempus  apparuerat  nec  magno  discrimine  vestium  distinguebatur. 

*  Annales  Ingolstadiensis  Academiae  (Ingolstadii  1580)  f.  16'';  cf.  etiam  Mcderer 
1.  c.  I,  214-215.     A  24.  Aprilis  1550  —  24.  Aprilis  1551  inscripti  sunt  234. 

*  Mederer  1.  c.  I,  xxvn— xxviii.     Cf.  Verdiire  1.  c.  I,  243—244. 

'•  Doctor  loannes  Eccius  in  Hbro  parochiaH :  „Georgii  .  .  .  Hora  sexta  habetur 
officium  de  spiritu  sancto  pro  vniuersitate ,  cum  ministrantibus  in  viridj.  Datur 
1  fl.  .  .  .  Lucae  .  .  .  post  primam  missam  hora  quasj  septima  canitur  missa  vniuer- 
sitatis  de  sancto  spiritu  cum  ministrantibus,  prout  Georgij"  (*  „Pfarrbuech  ab  anno 
1525"  [cf.  supra  p.  697^]  f.  36»). 

«  Quod  vide  apud  Mederer  1.  c.  I,  187—188. 


700  Monum.  (ingolst.)  51.  (27.  Novenibris  1550.) 

Quamquam  Societatis  lesu  liomines  ab  anno  1549  usque  ad  ordinis  sui^pressio- 
nem  (a.  1773)  fere  contineuter  in  academia  ingolstadiensi  docuerunt,  nemo  tamen 
eorum  (quod  equidem  sciam) ,  praeter  Canisium,  rector  universitatis  constitutus  est. 

51. 

27.  Novembris  1550. 

Ex  cod.  monac.  ^Protocolla"  *  f.  181 -^;  Monachii.  in  archivo  universitatis. 

Canisitis  rector  f<enatKm  habet  a^^ademicum  ^.  Duos  scholasticos  propter  delicta 
ah  xiniversitate  relegat. 

Consilium  vniuersitatis  habitum  vigesimoseptimo  die  Nouembris 
Anno  Domini  1550. 

Actum  est  de  duobus  scholasticis,  qui  denuo  accusati  erant  „tan- 
quam  grassatores  et  Jnuasores  hominum  nocturno  tempore  cum  post 
multa  perpetrata  mala  et  crebram  admonitionem"  non  resipuerunt  sed 
in  atrotia  perseuerarunt",  adeo  ut  vuhierarent  „quendam  scholarem 
clericum  in  chorea  pubhca  et  loco  pubHco  vbi  deberet  raaxime  seruari 
pax  nempe  vffm  tantzhauss"  ^,  atque  alter  eorum  „nunquam  visitauit 
lectiones,  et  accedit  vltimo  ad  grauamen  eorundem  Criminum  quod 
in  festo  sancte  katherine  Martiris*  Jnuaserunt  armis  quosdam  nobiles 
et  alios  studentes  absque  omnj  causa."  „Eapropter  totum  consiHum 
vniuersitatis  duxit,  et  decreuit  eos  omnino  relegandos^  Et  relegauit 
eos  ad  biennium  reseruata  tamen  eis  fama,  et  ita  iudicati  sunt  et 
relegati  Magistro  ciuium  et  supremo  Judicj  Ciuitatis.  Licet  pro  eis 
interuenerunt  preces  et  suppHcationes ,  tamen  Domini  non  potuerunt 
inclinari  sed  steterunt  Decreto."  '^ 


admonitionem  monitionem  cod. 


*  Haec  ^protocolla"  non  esse  conscripta  a  Canisio  ipso  ex  sermonis  barbarismo 
intellegitur;  a  notario  universitatis  scripta  esse  videntur. 

2  „Habeat  autem  Universitas  Consilium,  .  .  .  penes  quod  sit  omnimoda  potestas 
ordinandi ,  statuendi,  decernendi  et  exequendi  omnia  et  singula  .  .  .,  que  ad  hujus- 
modi  CoUegiorum  Consilia  pertinent."  Rector  tantum  „ardua  .  .  .  et  magna  ad 
Patres  referat.  .  .  Decernat  autem  Rector  id ,  quod  a  majori  parte  Consilii  percepit 
decernendum,  aut  si  paria  vota  concurrerint,  in  quam  partem  decliuandum  decreverit, 
ea  potior  habeatur"  :  Statuta  anno  1522  reformata,  de  consilio  universitatis  {Mederer 
1.  c.  IV,  185  — 186).     Senatores  quinam  fuerint,  v.  supra  p.  699. 

'  Domum  dicit,  in  quam  homines  saltandi  causa  veniunt. 

*  25.  Novembris.  S.  Catharina  virgo  et  martyr  alexandrina  facultatis  artium 
patrona  erat  {Mederer  1.  c.  I,  xxxii). 

*  Scholasticis  annis  1523,  1526,  1528  rursus  interdictum  erat,  ne  saltatum  irent 
neve  anna  tractarent  [Prantl  1.  c.  I,  216). 

*  Infra  (monum.  56)  videbimus  eos  tandem  patronorum  precibus  concessos  esse. 


Monum.  (ingolst.)  52.  (4.  Decembris  1550.)  53.  (11.  Decembris  1550.)      701 

52. 

4.  Decembris  1550. 

Ex  cod.  nionac.  ^Protocolla"  f.  181  ^ 

,Consilium  habitum  quarta  die  mensis  Decembris  Anno  1550." 
Doctores    Nicolaus    Everhardus ,    loannes    Baptista    Weber ,     loannes 

Agricola  referunt ,   parochos   ingolstadienses  a  civibus  incusari ;   parochorum 

alter  se  excusat  '. 

Georgius   de  .,  Gumpenberg "    vectigal  23  florenorum  ,    quod    universitati 

quotannis   solvere   debet,   redimere   vult   pretio   in   oppido    suo  persolvendo; 

decernitur,  Ingolstadii  illud  persolvendum  esse. 

53. 

11.  Decem1)rls  1550. 

Ex  cod.  monac.  .Protocolla"  f.  181"— 183\ 

Senatus  academicus.  Professores  aliqnl  in  gratiam  reconciliantur.  Universifas 
Lutheranismi  insimulata  quomodo  se  defendere  debeat.  De  salario  quodam,  Luthera- 
norum  lihris  repellendis,  logicae  professore  et  parocho  constituendis. 

Consilium  vniuersitatis  habitum  vndecimo  die  mensis  Decembris 
nunc  currentis  anni  millesimi  quingentesimj  [quinquagesimi].  Oblata 
est  „supplicatio  in  causa  Jniuriarum".  Abbas  enim  quidam  Ingol- 
stadium  ad  aliquem  ex  medicinae  professoribus ,  a  quo  curatus  erat, 
porcum  misit;  qui  tamen  „casualiter"  in  domum  alterius  medicinae 
professoris  ductus  est.  Ideo  in  consilio  universitatis  prior  alteri  dixit, 
„quod  sibi  detinuerit  porcum  dolose",  et  hic  ei  respondit,  „quod  menti- 
retur  per  Collum",  atque  ita  inter  se  rixati  sunt.  „Domini  perpen- 
dendo  negotium  [decreuerunt]  %  quod  huiusmodi  rixe  non  sint  sus- 
tinende  sed  e  medio  tollende  quia  sint  ambo  de  consilio,  et  ex  eorum 
allegatione  comprehenderunt  quod  non  processerunt  huiusmodi  Jniurie 
ex  Jniuriandj  animo,  sed  pocius''  ex  calore  Jracundie  et  furore,  et 
detentione  porcj,  Jta  domni  decernendo  sustulerunt  inter  ipsos  huius- 
modi  Jniuriam  putantes  quemlibet  ipsorum  alterum  lesisse,  Jdeoque 
compensauerunt  huiusmodi  Jniuriam  inter  ipsos  absque  vnius  cuiusque 
ipsorum  praeiuditio  et  lesione  fame  mandantes  eisdem  sub  pena  viginti 
florenorum  districte  ne  vnus  alterum  de  cetero  Jniuria  afficiat  siue 
molestet  quod  arabo  stipulata  manu  in  manus  Rectoris  ^  promiserunt 
non  attento  quomodo  conueniant  inter  se  super  porco." 

Sequuntur   ada    et   decreta  in  caiisa  civili,   quae   agitabatur  inter 


"  Hoc  vel  simile  (iudicauerunt.^)  supplendum  esse  res  ipsa  patefacif. 
^  Haec  duo  vocabula  in  codice  iteranfur. 


1  Uterque   parochus    professor  in  universitate   erat.     Cum  qua   cives  haud  ita 
raro  aliquid  contentionis  habebant. 

2  Petri  Canisii. 


702  Monum.  (ingolst.)  58.  (11.  Decembris  1550.) 

Doctoreni  Hieromjmum   Leuchf   ef   eius  generum  Lucam  Miiller ,   civem 
ingolstadiensem. 

„Per  istud  Consilium  tractatum  fuit  vt  Notarius  procuraret  apud 
Magistrum  Ciuium  et  supremum  Judicem  Ciuitatis  vt  Relegatj  ^  amplius 
in  Ciuitate  non  paterentur."  ^ 

„Insuper  etiam  literae  ad  domnum  Stockhamerum  ^  mittende  sunt 
eidem  jndicando  quo  modo  vniuersitas  diffamata  sit  de  Lutheranissmo 
quae  tamen  false  diffamata  |  sit]  consulendo  eundem  quomodo  debeat  se 
apud  sedis  Apostolice  nunctium  ^  [s/c  |  et  apud  alios  potentatos  *  excusare.  ^* 

„Jnsuper  etiam  de  Authoris  grammatice  Salario  constituendo  con- 
sulitur  vt  et  pariter  reuideatur."  ' 

„Tipographus6  informetur  quos  Hbros  in  grammatica  et  alijs 
scientijs  ex  franckfordia  ^  [aduohere  debeat]  *"  vt  Lutheranorum  [libri] 
hic  amplius  non  legantur. "  ^ 

„  Jtem  vt  Magister  petrus  schorickius  ^  praelegat  Aristotelis 
Logicam." 

„Et  precipue  in  isto  Consilio  decrete  fuerunt  literae  ad  Jllustris- 
simum  Principem ,  pro  domino  Regente  ^^  ad  nanciscendam  ecclesiam 
parrochialem'  Sancti  Mauricij  hic  Jngolstadij  et  literae  doctoris  Stock- 
hameri  illius  in  destinatione  incluse  [?]'^  et  misse  fuerunt  absente 
Principe  ad  Consiliarios  Camere  Ducahs."  ^i 

"  potentatus  Prot. 

^  Hoc  vel  aUquid  eiusdem  sententiae  supplendum  esse  Canisii  epistulae  pate- 
faciunt;  vide  supra  p.  345.  363.  "  ecclesiam  parrochialem  ecclesiam  Prot. 

^  Hoc  vocabulum  et  tria,  quae  antecedunt,  ohscurius  seripta  sunt. 


'  Scholastici  significantur,  qui  27.  Novembris  ex  academia  relegati  erant. 

*  Civitatis  ingolstadiensis  senatus  29.  Decembris  1550  decrevit:  ^Ain  student 
ist  relegirt  oder  excludirt,  derhalb  soll  der  aus  der  stat  gepotten  vnd  gefuerht  werden" 
(*Cod.  ,,Rats  puech  Anno  .D.  des  funftzigisten  lars",  ad  a.  1550,  „an  heut  Montag 
nach  nativitas  dominj".     Ingolstadii,  in  archivo  urbano). 

'  Georgius  Stockhammer  consiliarius  Alberti  V.  ducis  et  curator  universitatis  erat. 

*  Sebastianus  Pighinus,  archiepiscopns  sipontinus,  a  lulio  III.  ad  Carolum  Y. 
missus,  Augustae  Vindelicorum  morabatur,  ubi  comitia  imperii  habebantur;  haud 
procul  igitur  ab  Ingolstadiensibus  erat. 

^  Anno  1551  auctuiu  est  stipendium  annuum  loannis  Lorichii,  hadamarii,  poctae 
laureati  ac  linguae  graecae  et  artis  dicendi  professoris  (Prantl  1.  c.  I,  327).  De 
eius  grammatica  latina  v.  supra  p.  352^. 

*  Typographiam  habebant  Alexander  et  Samuel  Weissenhorn,  Alexandri  senioris, 
a.  1549  mortui,  filii  (Mederer  1.  c.  I,  214). 

'  Francofurtum  ad  Moenum  significatur.     Cf.  supra  p.  148^. 

*  Hoc  ut  decerneretur,  Canisius  et  (loudanus  potissimum  effecerunt.  V.  supra 
p.  345.  363.  '■•  Fr.  Petrus  Schorich  S.  J. 

'"  Erasmum  Wolf,  collegii  georgiani  regentem,  dicit. 

"  Clemens  VII.  6.  lanuarii  1524  ecclesiam  parochialem  S.  Mauritii  universitati 
adnexuerat  et  Bavariae  principibus  ius  concesserat  parochum  ^nominandi",  qui  a 
monasterio  benedictino  Altahae  inferioris  (Niederaltaich)  episcopo  ^praesentaretur" 
(Litteras  illas  Clementis  VII.  vulgavit  Mederer  I.  c.  IV,  265—269). 


Monum.  (ingolst.)  54.  (30.  Decembris  1550.)  55.  (8.  lanuarii  1551.)        703 

54. 

30.  Decembris  1550. 

Ex  cod.  mouac.  ^ProtocolIa"   f.  183. 

CaHtsius  senatum  habet.  De  uHiversitate  in  causa  ^LHtheranismi"  2>i(>'</<^»d('- 
Casparo  Bruschio  munus  docendi  non  esse  trihuendum.  De  duohus  heneficiis  ec- 
ciesiasticis. 

„Consilium  habitum  penultima  Decembris  Anno  MDL." 
„Primo  propositum  fuit  quomodo  scriptum  fuit  doraino  et  patrono 
nostro  Stockhamero  vt  in  causa  Lutherana  in  qua  vniuersitas  Jncusata 
et  diffamata  esset  consuleret  vniuersitati  quid  in  ea  agendum.  Jtem 
ad  Rescriptum  domnj  Stockhameri  de  Bruschio  poete  [sic]  quod  multum 
sibi  commendatus  sit  nomine^  vniuersitatis  rescribendum  vt  js  nequa- 
quam  in  lectorem  recipiatur  quia  sit  homo  rixosus  et  semper  fuit 
contra  hanc  Academiam."  ^ 

„De  beneficio  Schopperj  presbiterj  apud  omnes  sanctos  in  Cimi- 
terio  S.  mauricij  vt  census  ilHus  percipiantur  quemadmodum  Cetaerorum 
benefitiorum  sunt  inuestiganda  Registra  apud  quem  possint  reperirj 
quemadmodum  Magister  Wolfgangus  Gothart^  et  Notarius  missi  sunt 
ad  ea  perquirendum." 

„De  benefitio  Domni  Theandrj  ^  quod  habet  apud  sanctum  Mau- 
ritium,  [decretum  est,]  quod  propter  zelum  Dei  et  populi  clamorem 
vitandum''  singulis  hebdomadibus  faciat  legi  vel  legat  vnam  missam." 

55. 

8.  lanuarii  1551. 

Ex  cod.  monac.  ^Protocolla"  f.  183''. 

Senatus.  De  decmnis  ludi  magistro  dehitis.  Causa  porci  ab  abbate  dati  dir- 
imitur.    Exclusus  quidam  iterum  recipitur.     Canisio  scyp>hus  datur. 

„Consilium  vniuersitatis  habitum  die  Jouis  octauo  Januarij"  [1551]: 
Balthasar  Fannemann  vicecancellarius  ad  consiliarios  de  lite  ret- 

tulit,  quae  de  decumis  agrorum  quorundam  intra  parochiam  S.  Mauritii 

sitorum  exigendis  erat. 


"  Sic  vel  simili  modo  resolvendum  erit  sightm  obscurum ,    quod  lioc  codicis  loco 
positum  est.  ^  clamarem  vitandam  Prot. 


^  Caspar  Brusch  (f  1559),  ex  Schlackemvald,  Bohemiae  oppido,  ortus,  poeta 
laureatus  et  historiarum  episcopatuum  et  monasteriorum  germanicorum  scriptor,  in 
carminibus ,  quae  assidue  fundebat ,  ecclesiam  catholicam  modo  hiudibus  extollebat, 
modo  petulanter  incusabat.  Nullo  loco  diu  considebat.  Pettendorli  tandem  minister 
lutheranus  factus  est.  Cf.  de  eo  Janssen  ].  c.  VII,  232 — 235.  Monachii  et  Ingol- 
stadii  de  Bruschio  in  cathedram  academicam  evehendo  actum  esse  fugisse  videtur 
eius  biographum,  Adalb.  Horawitz,  Caspar  Bruschius  (Prag  und  Wien  1874)  p.  122 
ad  127.  2  pe  hoc  v.  supra  p.  352  3. 

^  De  Georgio  Theandro  v.  supra  p.  690*. 


704  Momini.  (ingolst.)  56.  (16.  lanuarii  1551.) 

Idem  de  habitatione  „Magistri  Ludi  literarij  apud  Sanctum  Mau- 
ricium"  rettulit.  Decretum  est,  ex  pacto  recente  hanc  ludi  magistro 
illi  ab  eiusdem  ecclesiae  parocho  subministrandam  esse. 

Professori  cuidam  medicinae  mandatum  est,  ut  intra  octo  dies 
collegae  suo   „satis  faceret  de  porco"  illo  ab  abbate  misso  *. 

Placet,  ut  ..cooperator"  2  quidam  per  notarium  ^  moneatur,  ut 
debitori  intra  quattuordecim  dies  satisfaciat. 

Deliberatum  est,  quibus  cum  condicionibus  unus  ex  scholasticis, 
qui  relegatus  erat,  „ad  petitionem  domni  Doctoris  Stochamer  Patronj 
iterum  debeat  recipj  nempe  quod  quottidie  ad  minus  duas  Lectiones 
complcret,  Non  portaret  arma,  septima  esset  in  domo  et  maneret 
ibidem  et  non  visitaret  tabernas  sub  paena  reincidendae  exclusionis 
et  hieme  octaua  semper  sit  et  maneat  in  domo  et  non  exeat 
domum." 

„Magister  Lucas  Guntzner  dedit  Rectori  vnum  Ciphum^  argenteum 
pro  pignore  census  monialium*  vt  expectet  cum  solutione  ad  festum 
S.  michaelis  futurum."  ^ 

50. 

16.  lanuarii  1551. 

Ex  cod.  monac.  ^Protocolla"  f.  184. 

Canisius  senatum  habet.  De  debitis  poetae  cuiusdatn  „h(ureafi"  et  cuiusdam 
doctoris.  Tres  relegatos ,  procerihus  deprecatorihus ,  iterum  recipiendos  esse ;  quae 
condiciones  iis  ferendae. 

„Consilium  vniuersitatis  habitum  die  veneris  16  Januarij  Anno  155L " 

Actum  est  cum  creditoribus  poetae  cuiusdam  laureati  paulo  ante 
mortui. 

„  Jtem  Casparus  kuefer  pannicida  conquestus  fuit  de  debito  1  floreni 
53  dl^  que  debebantur  a  domno  Christophoro  Capffer  Doctore  pro 
panno  sibi  credito,  allegabat  Magistra  doctrix  Capfferin  quod  com- 
parauit  pro  filia  quod  non  recepisset  Capfferin  dotem  a  socro  jdeoque 
non  teneretur  ad  solutionem  pro  marito  faciendam,  et  decreuerunt 
domini  eam  non  teneri  ad  solutionem  pro  marito. 

Jnsuper  etiam  decretum  fuit  de  tribus  relegatis"  quod  ad  peti- 
tionem  pro  eis  factam  iterum  reciperentur  ad  communionem  et  resti- 


Sic ;  corrigendum  dixeris  Sciphum  reJ  scyphum. 


'  De  hac  re  v.  supra  p.  701. 

*  Parochi  vicarinm  vel  capelhmuiu  communiter  ita  vocant. 
3  loannem  Baptistam  LochnerV    [rranll  1.  c.  II,   188.   189). 

*  Ingolstadii  tunc  „ad  S.  loannem"  virgines  sacrae  ordinis  S.  Francisci  degebant 
{Mederer  1.  c.  I,  xxiii). 

*  8.  Maii  (^apparitionis")  vel  29.  Septembris  (^dedicationis"). 

*  53  crucigeros  (Kreuzer)  significari  puto;  60  cruc.  =  1  Horenus  rhenanus. 
"  Duo  ex  his  erant  iidem,  de  quibus  supra  p.  700. 


Moimra.  (ingolst.)  57.  (26.  lanuarii  1551.)  58.  (28.  lanuarii  1551.)         705 

tuerentur  vnionj  vniuersitatis."  Pro  uno  enim  ex  iis  Mauritius  de 
Hutten,  episcopus  eystettensis,  intercesserat;  pro  altero  doctor  Georgius 
.,Stockhomer",  pro  tertio  „nobilis  et  validus  vir,  domnus  Georgius  de 
hasslanggereut",  „praefectus"  ingolstadiensis  i,  Recepti  igitur  iterum 
sunt,  „istis  tamen  legibus  et  conditionibus  quod  quilibet  det  Chyro- 
graphum  quod  velit  singulis  diebus  audire  duas  lectiones  et  semper 
tinito  mense  ferat  testimonium  de  auditis  huiusmodi  lectionibus  et 
nullus  eorum  portabit  arma,  et  de  nocte  non  vagentur  in  plateis  sed 
contineant  se  hyeme  post  octauam  in  domibus  eorum  et  se  honeste 
gerant  alias  debeant  mox  expellj  iterum." 

57. 

26.  lanuarii  1551. 

Ex  cod.  monac.   ^Protocolla"  f.  184  *>. 

„Anno  domini  1551  die  vero  26  mensis  Januarij  habitum  con- 
silium  vniuersitatis  Jngolstadiensis. " 

Magistro  cuidam  de  „noctiuagio  et  ebrietate"  accusato  impositum 
est,  „vt  abstineret  a  vino  per  Carnisbriuium  ^,  et  non  vindicando  se 
de  vigilibus  et  excubitoribus. " 

58. 
28.  lanaarii  1551. 

Ex  cod.  monac.  ^Protocolla"  f.  184''. 

Canisins  rector  senatum  hahet.     Scholasiici  pumimtur  et  sponsores  quaerunt. 

Ex  tribus  illis  scholasticis,  qui  relegati  primum,  sed  postea  iterum 
recepti  erant,  duo  „fidem  datam  ad  octo  dies  non  seruauerunt  Sed 
in  magnis  delictis  accusati  fuerunt",  unus  per  hospitem  suum,  „Stef- 
fanum  kneissel  sartorem",  „quod  eum  noctu  Jnuaserat  atrociter",  alter 
per  alium  quendam,  „quod  Jnuaserat  vnum^  cum  pugione  admodum 
attrociter  intulissetque  idem ''  magnum  damnum ,  nisi  interuenissent 
aliqui,  illud  malum  auertendo.  Et  ita  ambo  confessi  fuerunt  quod 
fecerunt  contra  eorum  fidem  et  promissionem.  Decreuerunt  Domni 
eis  non  esse  confidendum  et  Mancipati  [suntj  carceribus  quousque 
darent  fideiussores  ne  amplius  velint  contrauenire  fidei  date ,  Cum 
autem   conquesti  fuerunt  quod  in  carcere  non  possent  Jnuenire   fide- 


Sic;  sed  verisimile  est  scribendum  fuisse:  euni. 
Corrigendum  fortasse:  eidem. 


'  Praefectus  (nPfleger")  ille  ducalis  alias  ,Jorg  von  Haslang"  vel  ^HasIinger" 
vocabatur  {Druffel,  Briefe  und  Akten  I,  563.  578.     Prantl  1.  c.  II,  190). 

^  Hoc  vocabulo  (rectius  ^carnis  priuium")  dies  Martis  significari  videtur,  qui 
dominicam  „in  Quinquagesima"  sequitur  et  diem  ^cinerum"  proxime  praecedit,  ac 
fortasse  etiam  ipsa  illa  dominica  et  dies  Lunae ,  qui  eam  sequitur  sive ,  quae 
dicimus  Saturnalia.     Quae  anno  1551  erant  8.  — 10.  Februarii. 

Braiinsberger,  Canisii  Epistulao  et  Acta.   I.  45 


706     Mommi.  (ingolst.)  59.  (28.  lan.  1551.)  60.  61.  (15.  et  19.  Febr..  3.  Mart.  1551.) 

iussoros,  si  dimitterentur  ex  carcere  tunc  statim  velint  jnuenire  testes", 
dimissi  sunt,  atque  unus  sponsores  nactus  est;  alter  vero  „propter 
perfidiam  suam  non  potuit  Jnuenire  fideiussores  Jdeoque  oportuit  eum 
tamquam  relegatum  abire  et  recedere." 

59. 

28,  lanuarii  1551. 

Ex  cod.  ^Rats  puech  Anno  .D.  des  funftzigisten  Tars",  ad  a.  1551,  ^Mitwocli 
nach  conuersionis  paulj".     Ingolstadii  in  archivo  urbano. 

De  scholasticis,  qtti  Sattirtialitim  tempore  personam  sibi  aptare  rel  arnia  te- 
nere  velint. 

Ada  a  senafu  urhis  ingolstadiensis  28.  lanuarii  1551: 

„Ain  ratli  hat  zu  ainem   rath   der   vniuers.   geschigkht   etc,  das 

verpotten  werde  das  ain  yeder  der  verputzt  vnd  vermumbt  gen  will 

der  soll  kain  wer  tragen,  der  aber  gen  will  verputzt,  der  soll  gen 
bej  tag  bis  auf  6  vhr,    welcher   aber   vnuermumbt   get   der  meg  ain 

zumbliche  wer  tragen,  vnd  ain  rath  well  ob  den  Irigen  halten  das 
dj  von  der  vniuer:  ob  den  Irigen  auch  halten," 

Senatores  urbis  iam  28.  Decembris  1550  de  cive  quodam  vel  incola  statuerunt : 
„Die  weil  der"  ^vnzucht  last  treiben  jn  seinem  Haus,  vnd  studenten  bej  jm  halt, 
soll  Im  vrlab  geben  werden."  Ac  9.  Februarii  1551  iisdem  placuit:  „Den  wirten 
zusagen  das  sy  den  studenten  an  beuellich  jrer  eltern  oder  preceptorn  nit  mer 
porgen  .  dan  man  werde  nit  also  schaffen  '. 

60. 

15,  Febniarii  1551. 

Ex  cod.  „Matricvle  Vniversit.  .To.  secvndvs" ,  ad  a.  1551  mens.  Febr.  Mo- 
nachii  in  archivo  academico. 

15.  Fehruarli  1551  matriadae  umversitatis  inscriptus  est  „Andreas 
Vuolfrum  Menptliensis  artium  studiosus  pauper,  hic  cum  esset  pauper  et 
grauiter  infirmus  tledit  illi  Rector  j  florenum  ex  pecunijs  vniuersitatis.'" 

01. 

19,  Februarii  et  .S.  Martii  1551. 

Ex  cod.  monac.   „Protocolla"  f.  185". 

Canisius  rector  senatum  hnbet.  De  aere  alieno.  Scholastici  inter  se  reconciliantur. 
In  senatu  19.  Fehruarii  1551  habito  relatmn  est  convenisse  patri  scholastici 
cuiusclam  cum  eiusclem  creditoribus. 

„Consilium  habitum  tertio  die  mensis  Marcij  Anno  MDLj." 
„Obtulit  se  altercatio"  inter  duos  nobiles  orta.    Unus  „conquestus 
fuit  quod"   alter  „ferme  ad  noctem  et  ebrius  euocasset  ex  domo   sua 

'  *  „Rats  puech"  ad  a.  1550,  „Montag  nach  nativitas  dominj",  et  ad  a.  1551, 
„Montag  nach  Herrn  fastnacht". 


Momim.  (ingolst.)  62.  (13.  Aprilis  1551.)  707 

et  affecisset  eum  injuriosis  verbis  de  quibus  possit  liabere  copiosius 
testimonium" ;  alter  vero  „dixit  se  prius  et  antea  ab  eo  Jniuria  esse 
lesum,  nam  mendacem  vocasset  et  alijs  plerisque  Jniurijs  affecisset 
eum  et  concitasset  ad  Jniuriam  quod  etiam  docere  vellet  sufficienter 
petendo  ex  vtrisque  partibus  audirj  testes.  Domni  interloquentes 
[dixerunt]  non  dum  esse  locum  ad  audiendum  testes  quia  non  fuit 
processum  in  causa  vsque  ad  auditionem  testium  quia  super  actionem 
Jniuriarum  oportet  procedere  in  scriptis,  sed  hic  nihil  adhuc  horum 
factum  sit.  Sed  consuhierunt  domni  quod  velint  interponere  partes 
suas  et  eos  amicabihter  inter  se  componere  et  eam  Jniuriam  tollere 
absque  vniuscuiusque  lesione  fame.  Jdque  annuentibus  partibus  com- 
positj  sunt  absque  lesione  fame  Et  mandata  ilhs  pax  sub  grauissimis 
penis. " 

62. 
13.  Ajtrilis  l.-)51. 
Ex  cod.  monac.  ^Protocolla"  f.  185". 

Senatus.  Canisius  nohileni  quendam  carceri  mandot.  Scholastici  r^omhardas" 
emittere  vetantur. 

„Consilium  habitum  13  die  mensis  Aprilis  Anno  MDLj.'' 
Actum  est  „de  Bombardarijs  qui  de  nocte  in  Dominica  Miseri- 
cordia  Domini  emiserunt  Bombardas,  et  terruerunt  homines,  propterea 
inuestigatio  fuit  facta,  verum  cum  principales  Jnuenirj  non  potuerint 
propositum  [sic]  fuit  Citatio  sub  pena  exclusionis",  atque  in  ea  citatione 
nomen  nobilis  cuiusdam  expressum  est;  qui  „comparuit  coram  Rectore 
et  confessus  [est]  facinus  et  ita  seueriter  punitus  fuit  carcere"  ^. 

«Decretum  fuit  deinde  vt  fieret  mandatum  vt  decetero  non  sagi- 
tarent  cum  Bombardis  nec  interdiu  nec  nocte  quemadmodum  man- 
datum  illud  sepius  pubHcatum  fuit."  ^ 

Simile  scholasticorum  quorundam  delictum  aliquot  hebdomadibus  ante  delatum 
erat  ad  Canisium.  Die  enim  28.  Martii  1551  senatores  urbis  decreverunt:  „Als  an 
der  palmnacht  sambstag  naclit  etlich  studenten  pis  nach  mitnacht  auf  der  gassen 
vnzucht  ^  getriben  vnd  mit  zwaien  waidnern  ^  vntter  sich  geworften .  sollen  fragen 
■wer  sy  sein  vnd  alsdan  der  vniuer.  anzaigen."  ^ 


*  Si  quis  haec  cum  iis,  quae  supra  p.  355  posita  sunt,  contulerit,  ante  15.  Aprilis 
nec  nobilem  illum  corapamisse  neque  haec  in  ^Protocolla"  a  notario  relata  esse  dicet. 

2  Hoc  mandatum  vide  supra  p.  354 — 355. 

2  Hoc  vocabulum  hic  (ac  fortasse  etiam  supra  p.  706)  non  libidines  significare 
videtur,  sed  insolentiam  nimiamque  licentiam.  „Mittelhochdeutsch  und  Althochdeutscb 
die  unzuht  =  zuchtwidriges  Betragen,  Gewaltthatigkcit ,  Ubermuth,  Verstoss 
gegen  den  Anstand" :  Fr.  L.  K.  Wciffand,  Deutsches  Worterbuch  (4.  Aufl.,  Giessen 
1882),  p.  980. 

*  ^Waidner"  (Weidner)  tum  venatorem  tum  etiam  cultrum  venatorium  (Hirsch- 
fanger)  significat  (/.  A.  Schmeller ,  Bayerisches  Worterbuch  II  [2.  Aufl.,  Miinchen 
1877],  853-854). 

^  *Cod.  „Rats  puech  Anno  .D.  des  funftzigisten  lars"  ad  a.  1551,  ,an  guet 
Montag  nach  Palmarum".     Ingolstadii  in  archivo  urbano. 

45* 


708  Monum.  (ingolst.)  63.  (11.  lulii  1552.) 

03. 

11.  lalii  1552. 

Ex  cod.  monac.  ^Protocolla"  f.  194. 

Senaius  acodemicm  poenis  deniintiatis  scholasticos  admonet ,  tit  litteras  serio 
tractent,  iisqiie  interdicit,  ne  nimios  convivas  ad  nnptias  invitent  neve  officia  divina 
peiinrhent '. 

Rector  et  Senatus  inclyti  Stiidij  Ingolstadiensis. 
Funesta  illa  et  Tragica  exempla  horum  temporum,  quae  summo 
cum  dolore  conspicimus,  cogunt  nos,  vt  iterum  eos  qui  boni  sunt  et 
dicto  audientes  paterne  admoneamus,  aduersus  alios  qui  praecepta 
saluberrima  contemnunt  et  leges  optimas  maximo  suo  malo  trans- 
grediuntur  seuerius  aliquid  statuamus:  Toties  iam  antea  et  ad  fasti- 
dium  vsque  uobis  indicatum  est,  qua  ratione  vitare  pericula  possitis, 
et  quid  in  studiorum  vestrorum  curriculo  praestare  debeatis ,  Sed 
surdis  illa  omnia  et  tantum  surdis  decantata  esse  apparet.  Quapropter 
ob  hoc  postremo  loco  ab  vniuerso  senatu  Academico  conclusum  et 
decretum  est  quod  omnibus  vobis  notum  esse  volumus,  quotquot  hic 
degunt  qui  inter  scholasticos  numerari  volunt,  praecipimus  et  man- 
damus,  vt  officio  suo  et  nomini  satisfaciant ,  honeste  viuant,  audiant 
lectiones  sibi  conuenientes ,  vt  professorum  testimonijs  luculentis  se 
tueri  possint,  neue  sic  ociosi  vagentur,  aut  pessimis  rebus  occupati 
grassentur,  vt  non  pauci  hactenus  fuerunt'\  Vnde  atrox  et  inauditum 
in  hac  schola  facinus  nuperrime  est  consecutum,  Jnquiremus  autem 
diligenter  et  omnium  mores  graui  censura  notabimus,  quicunque  non 
comprobarint  et  tales  se  ostenderint ,  quales  studiosos  esse  decet, 
exterminare  et  quam  primum  cum  turpi  infamiae  nota,  relegare  con- 
stituimus.  Nec  quisquam  exemptum  se  arbitretur,  quocunque  loco  et 
ordine  constitutus,  nemo  ex  nobihtate  sua  aut  opibus  patrocinium '' 
speret,  Summos  et  infimos  eodem  loco  habebimus,  et  pari  iure  cen- 
sebimus,  Optabihus  est  enim  et  vtilius,  paucissimos  habere  frugi  ac 
honestos  homines  atque  Gymnasij  ahimnos,  quam  ingentem  scelera- 
torum  hominum  colluuiem.    Hanc  iaritur  sentinam  in  Academia  nostra 


*  Sic;  sed  foiiasse  legendum:  fecerunt.  ''  parocinium  Prot. 


'  Quamquam  haec  ^reformatio"  post  Canisii  et  Goudani  discessum  promulgata 
est ,  aliqua  ex  parte  a  Canisio  universitatis  rectore  facta  est.  Hic  enim ,  cum  id 
munus  obiret,  scripto,  qui  scholasticorum  mores  praecipue  corrigendi  essent,  ex- 
posuerat  scriptumque  universitatis  capitibus  tradiderat  (v.  supra  p.  345.  368).  Ac  quod 
in  hac  ^reformatione"  statuitur  de  scholasticis  pigris  per  „litteras  negligentiae"  ad 
parentes  deferendis,  Canisius  iam  annis  1550  et  1551,  cum  universitatis  rector  esset, 
facere  solebat  (v.  supra  p.  364).  Notandum  etiam ,  quod  in  senatu  9.  Septembris 
1551  habito  decretum  est:  „Pariter  de  Corrigendis  abusibus  vniuersitatis  et  quomodo 
emendandj  sunt,  hoc  debet  fieri  cum  bona  deliberat.  vt  quilibet  scribat  propria  vota 
et  postea  eligendj  sunt  aliqiii  domini  ad  corrie;endum  illos''  (*Cod.  ^Protocolla" 
f.  187»). 


Monum.  (ingolst.)  64.  (13.  lulii  1551.)  709 

haerentem  exhauriemus  et  veluti  strumas  a  sano  corpore  resecabimus, 
cum  leniori  medicina  nihil  hactenus  profectum  sit,  ad  durissima  remedia 
necessario  nobis  est  deueniendmn,  Si  quis  ergo  in  hoc  animaduertendi 
genere,  acerbitatis  aliquid,  aut  inclementiae  voluerit  reprehendere, 
Cogitet  Reipub.  causa,  lusticiae  amore,  et  tranquilKtatis  communis 
causa  susceptum  esse,  saepe  est  consultatum,  et  nunc  propositum*  re 
ipsa  exequemur.  Modum  vero  executionis  praesentis  Mandati  ad- 
hibemus  sic.  Intra  octiduum  proximum,  et  singulis  mensibus  in  futurum 
postea  semper,  singuli  quatuor  facultatum  Decani  in  singulos  suae 
facultatis  scholares,  negiigentiae  suspectos  et  sedulam  facient  inqui- 
sitionem,  et  prout  res  illorum  se  habere  offenderit  [?] '',  Rectori  nostro 
protinus  significabunt ,  Qui  quidem  rector  pro  sua  vigilantia  semel, 
vbi  desidiae  accusatos  commonefecerit ,  neque"  ad  meliorem  frugem, 
illos  quam  primum  redire  viderit,  Ad  parentes,  vel  si  opus  fuerit  ad 
patriam  illorum,  Aut  ad  Collegium  Canonicorum,  si  inde  huc  missi 
fuerint,  literas  eorum  negligentiae  suo  et  totius  nostri  senatus  nomine 
dabit,  Subinde  relegationem  a  nostra  schola  vt  dictum  est  poenae 
nomine  rependet,  Datae  sub  Secreto  vniuersitatis  nostrae,  Die  .11. 
Mensis  lulij  .  1.5.52 

Volumus  pariter  et  studentes  vxores  ducentes,  seu  Matrimonium 
contrahentes ,  vt  in  solemnitatibus  nuptiarum  nuptijs  ciuium  se  con- 
forment,  in  inuitando  non  quatuor  mensas  excedant  ^  nisi  sint  nobiles 
et  excellentes  personae  et  quibus  a  domino  Rectore  et  Senatu,  per- 
mittitur  ex  speciali  gratia.  Interdicimus  etiam,  illas  obambulationes 
in  ecclesijs  sub  officijs  diuinis  sub  grauissimis  poenis,  qui  [sic]  coeteros 
pios  homines  et  deuotos  eorum  strepitu  et  susurris  interturbant  -. 

d)  Vicecancellarii  dignitas  a  Canisio  recusata  eiusque  munera^ 
ad  tempus  ab  eo  suscepta. 

A  meiise  lulio  1551  ns(|He  ad  Martinm  1552. 

64. 

i;i  Inlii  1551. 

Ex  cod.  monac.  ^ProtocoUa"  f.  186^. 

Consilium  vniuersitatis  habitum  in  die  S.  Margarethe  13  die  Julij 
Anno  [1551]  in  quo  tractatum  fuit  cum  Clarissimo  viro  Domino  Petro 


proponitur  Prot.  ^  Sic ;  sed  foiiasse  leyendmn:  ostenderit. 

neque  neque  Prot. 


•  Anno  1549  hac  de  re  praescriptum  erat:  ,Ne  plures  quam  tribus  quatuorve 
mensis  solitis  recipi  possint,  quique  numerum  32  non  excedant,  invitentur"  {Prantl 
1.  c.  II,  186). 

-  Simile  interdictum  etiam  anno  1549  promulgatum  erat  {Prantl  1.  c.  II,  187). 

»  Cf.  supra  p.  3733. 


710         Momim.  (ingolst.)  65.  (25.  Iiilii  1551.)  66.  (20.  Septembris  1551.) 

Canisio  sacrae  theologie  Doctore  de  nouiomago  vt  acceptaret  Vice 
Cancellariatum.  Licet  renuit  et  recusauit  [quod]  hoc  non  possit  nisi 
de  sententia  superioris  suj  Rome  Jgnacij  sed  conclusum  fuit  vt  scri- 
beretur  Principi  nostro  Jllustrissimo  vt  intercederet  apud  superiorem 
vt  permitteret  eum  fterj  Cancellarium  vniuersitatis. 

65. 

25.  lulii  1551. 

Ex  archetypo ,    quod  apud  nos  est ;    Albertus  dux  nec  scripsit  nec  subscripsit. 
Integra    epistula  est   in    ^Actis  Sanctorum  lulii''  VII  (Antverpiae  1731),    501, 
et  in  „Cartas  de  San  Ignacio"  II,  564—567. 

Albertus  V.  Bavariae  dux  S.  Ignatio  Monachio  25.  lulii  1551 :  Vacantibus 
offeio  cicecanceUarii  universitatis  ingolstadiensis  et  canonicatu  eystettensi ,  qnod 
cum  eo  officio  coniungi  solet  ',  ,vestri  ordinis  etiam  Dilecto  nobis  Magistro 
Petro  Cannisio  [.s?V]  confratrj :  qui  summa  cimi  laude  nec  minori  fructu  sacras 
ibidem  profitetur  docetque  literas,  vtrumque  offerri  commisimus.  .  .  .  Verum 
excusationi  [sic^  suae  rationes  attulit  obedientiam  ac  paupertatem."  Cuni 
auteni  id  officium  honorem  quidem  habeat^  non  vero  labores  aut  peculiaria 
eniolumenta,  dux  Ignatium  rogat ,  ut  eiusdem  suscipiendi  Canisio  potestcdem 
faciat;  idem  a  tota  universitate  vehementer  optari.  Ac  cum  Societatis  collegium 
quam  primum  Ingolstadii  constituendum  sit ,  „alios  duos  vel  tres  viros  doctos" 
sibi  mittendos  esse.  Petere  se  itaque  ab  Ignatio,  ut  quamprimum  scribat,  quot 
et  quales  mittere  possit ;  se  viaticum  iis  suppeditaturum. 

66. 

20.  Septembris  1551. 

Ex  GeneUi,  Ignatius  p.  249,  adnot.  9 ;  qui  commentarium  hoc  vel  summarium  "^ 
descripsit  ex  codice  „Traslados  de  cartas ,  que  scrivio  nuestro  S.  Padre  Ignacio", 
tunc  Romae  in  archivo  domiis  professae  S.  J.  asservato. 

Idem  commentarium  (ex  Genelli,  ut  videtur,  desumptnm)  est  in  ,Cartas  de  San 
Ignacio"'  II,  469.  Cf.  ^Monmnenta  historica  S.  J.",  Vita  Ignatii  etc.  II,  261, 
adnot.  1. 

-S'.  Ignatius  Alberto  V.  Boma  20.  Septemhris  1551^:  Se  duci  assentiri 
non  posse,  ut  Canisius  vicecancellarius  fiat.  Ciiius  rei  has  esse  rationes: 
1.  honorem  officio  illi  adiunctum;  2.  eius  „prouent\is  et  emolumenta 
temporalia"  ;  3.  eius  stahilitatem,  qua  Canisius  academiae  ingolstadiensi 
affiyeretur.  Ea  omnia  Societatis  hominihus  non  convenire.  Sacchinus,  qui 
huius  epistulae  apographum  vel  commentarium  vidisse  oninino  videtur, 
haec   addit:    „Id   solum  Duci  largitus"    est  Ignatius ,    „vt  (si  qui  forte 


'  Vide  supra  p.  375  -. 

-  Summarium  quoddam  hoc  esse ,  non  epistulam  ipsam .  tota  scribendi  ratio 
ostendit.  Ignatium  duci  „longam  expositionem "  misisse  asseritur  in  „Monnmentis 
historicis",  loco  supra  commemorato. 

^  Tempus  commentario  quidem  ascriptum  non  est,  sed  ex  „Moni(mentis  histo- 
ricis"  1.  c.  cognoscitur. 


Monum.  (ingolst.)  67.  (lul.  —  Sept.  1551.)  68.  (Ab  28.  lan.  ad  5.  Febr.  1552.)     711 

casiis  orgerei)  ad  tres ,  quatuorue  menses ,  citra  hononim  insignia,  et 
stipendia,  Canisius  eas  i^artes  suppleret." '^  Ac  Canisium  reapse  vice- 
canceUarium  egisse  monumenta  proxime  secutura  prohabunt. 

67. 

A  Ittlio  ad  Septeiubrem  1551. 

Ex  epistulis  arclietypis,  quae  sunt  in  cod.  monac.  „Ingolst.  Un.  —  Sachen" 
f.  127—128.  133—134. 

Epistulas  integras  edidit  Pmntl  1.  c.  II,  236.  238—239. 

Canisiits  ah  Alberto  V.  Bavariae  duce  ad  canonicatKin  ecclesiae  ccdhedrcdis  eijstet- 
tensis  ijraesentatitr. 

Cum  capitulum  ecclesiae  cathedraUs  eystettensis  20.  Septeinhris  1561  loanni 
Agricolue,  universitatis  ingolstadiensis  camerario,  scrijysissef  jwst  doctores  loannein 
Eccium  (f  1543)  et  Leonardum  Marstaller  (f  1546)  vicecancellarios  neminein 
sibi  praesentatum  esse  ad  canonicatum  cum  eo  munere  coniumtuin ,  Agricola 
Ingolstadio  30.  Septemhris  1561  Simoni  Thaddaeo  Eck,  Bavariae  ducis  cancellario, 
scripsit:  .  .  .  ,Die  lungen  thombherrlen  sein  aller  sach  auch  nit  gar  erfaren, 
sondern  irren  sich  selber  so  sie  schreiben  allain  Euer  Herrlickhait  prueder 
Doctor  Johan  Eckh  seligen  vnd  d.  Marstaller  sein  presentirt  worden  ad 
Prebendam  Canonicatus.  So  doch  meine  gn.  flirst  vnd  herr  Hertzog  Wilhelm 
hochloblicher  gedechtnuss  vnd  mein  gn.  fiirst  vnd  herr  Hertzog  Albrecht, 
haben  Doctorem  Canisium ,  Doctorem  fanneman  vnd  Magistrum  Erasmum 
Wolffium  auch  praesentirt,  darumb  scripti  consensus  Reuerendissimi  Episcopi 
Mauritij  seligen  noch  bei  vnns  verhanden"  .  .  . 

68. 

Ab  28.  lannarii  ad  5.  Februarii  1552. 

Ex  cod. :  „Tomus  I  Matriculae  Collegij  Theologici  in  inclyta  Academia  Ingol- 
stadiensi  ab  Anno  Christi  MCCCCLXXII.  usque  ad  annum  MDIXC.  inclusive"  f.  86*; 
acta ,  quae  hic  sequuntur,  a  loaniie  Inigartth  notario  scripta  esse  ex  f.  89'*  eius- 
dem  codicis  intellegitur.  Qui  exstat  Monachii,  in  archivo  seminarii  georgiani 
III.  11. 

loannes  Fabri  0.  Pr.  et  Petrus  Vahe  doctores  theologiae  creantur,  Canisio  vice- 
cancellarii  partes  agenfe.     Canisius  theologicae  facultatis  decanus. 

Religiosus  pater  et  Dominus  Johannes  fabri  ab  hailprunna  Ordinis 
Diuj  dominicj  Jamque  per  annos  Annos  [sic^  aliquot  in  Academijs  appro- 
batus  et  concionator  summae  ecclesiae  Augustanae  ^  promotus  fuit  in 


'  De  vita  Canisii  p.  60. 

*  loannes  Schmidt  sive  Cussius  (1504 — 1558),  vulgo  Fabri ,  Coloniae  et  Fri- 
burgi  Brisgoviae  theologiae  operam  dederat  et  a.  1551  in  matriculam  ingolstadiensem 
inscriptus  erat.  Non  minus  libris,  quos  germanice  et  latine  conscripsit,  quam  con- 
tionibus  Cohnariae ,  Sletstadii .  Augustae  habitis  fidem  egregie  exposuit  et  defendit. 
In  sacro  illo  suggestu  augustano  Canisius  ei  successurus  erat  {N.  Pauhis,  lohann 
Fabri,  in  «Kathohk"  72.  Jahrg.  [Mainz  1892],  I,  17—36.  108—127.  Fr.  Ant.  Vcith, 
Bibliotheca  Augustana  I  [Augustae  Vindelicorum  1785],  62—73). 


712  Monum.  (ingolst.)  68.  (Ab  28.  lanuarii  ad  5.  Februarii  1552.) 

Doctorem  theologie,  28  die  Januarij  fuit  tentatus  ^  et  29  examinatus 
Anno  1552,  deinde  tercio  die  februarij  celebrauit  actum  vesperialem 
vna  cum  disputatione '-,  et  die  sequenti  Licentiam  recepit  et  fuit  factus 
Magister  et  Doctor  Theologiae.  Et  huius  modi  Licentiam  et  Docto- 
ream  Coronam  ^  recepit  a  Domino  Petro  Canisio  Theologiae  Doctore 
et  Procancellario  vniuersitatis  Jngolstadiensis. 


Pariter  ut "  ante  *  Licentiam  [recepit]  Venerandus  vir  Magister  Pe- 
trus  vahe  presbiter  Treuerensis  ^  qui  defendit  vesperialem  quaestionem ' 
praedicti  Domini  Joliannis  fabri  et  promotus  fuit  per  dominum  petrum 
Canisium  Sacrae  theologiae  Doctorem  et  ordinarium  Leetorem  quinto 
die  februarij  Anno  praedicto'  1552*5. 

De  disputatione  illa  in  ^*Annalibus  Ingolstadiensis  Facultatis  Theologicae"  "^ 
haec  referuntur: 

[Anno  1552]  Mens:  febr:  habita  est  disp:  an  Eucharist:  Sacrani:  sub 
utraque  specie  laicis  sit  necessarium  "^  defendente  pro  consequendo  Doctoratu 
R:  P.  Joan:  Fabri  Cath:  Ecclesiae  Augustanae  Concionatore. 

Cum  ad  Socios,  inquit  Folancns  (Chronicon  II,  563),  ex  promotione  hac  „viginti 
floreni  pro  more  Universitatis  redirent,  eidem,  prout  ipsi  solebant,  restituerunt.  Ut 
enim,  ne  saeculares  doctores  conquererentur ,  admittere  pecuniam  cogebantur,  ita, 
ne  a  nostri  instituti  ratione  recederent,  eam  restituebant." 

„A»tiqiiifafes  Ingolstadienses"  (f.  2*)  de  Canisio  vicecancellario  haec  habent: 
„In  hoc  munere  orationes  habuit  frequentes  ad  professores  et  studiosos  Academiae 
praesertim  cum  decemeretur  ab  eo  munus  conferendi ,  uel  suscipiendi  Doctoratum." 
Atque  hoc  quidem  constat:  tempore,  quod  inter  niensem  Aprilem  a.  1551  et  eundem 
mensem  a.  1552  intercedit,  doctorem  medicinae  creatum  esse  loannem  Albinum, 
silesium  ex  lohnsdorf  ortum;  eodem  tempore  iuris  utriusque  doctores  facti  esse 
videntur  loannes  Roth   naumburgensis ,    loannes  Synapius  ^Wismonensis",    Nicolaus 

"  et  Imgartfh.  ^  quastionem  Lwj.  "  praedicti  Imy. 

^  necessaria  Ann. 


'  Id  est :  praevium  quoddam  examen  subiit ;  cf.  supra  p.  60  ^.  660  ^. 

*  In  promotionibus  academicis  actum  illum,  qui  doctoratus  adeptionem  proxime 
antecedebat,  ^vesperias"  vocabant;  qui  pridie  ipsius  promotionis  fieri  solebat.  Una 
vel  plures  „quaestiones"  explicabantur :  dein  iisdem  de  rebus  disceptabatur. 

'  In  aula  ^omnibus  congregatis  cancellarius  vel  magister,  sub  quo  vesperiatus 
incipit  [docere],  birretum  ei  imponat  in  siguum  magistralis  status  et  honoris  dicens 
ei :  ,Incipiatis  in  nomine  patris  et  filii  et  spiritus  sancti.' "  Leges  facultatis  theo- 
logicae  ingolstadiensis,  anno  1475  latae,  ,De  aula",  apud  Prantl  1.  c.  II,  70, 

■•  Id  est :  eodem  modo,  quo  loannem  Fabri  licentiam  recepisse  antehac  dictum  est. 

^  Petrus  Vahe  (Phae)  parochus  postea  fuit  ecclesiae  boppardensis  et  ecclesiae 
S.  Gangolphi  treverensis;  contionatoris  quoque  munus  Treveris  administravit.  Socie- 
tatem  lesu  ingressus,  Braunsbergam  et  Elbingam  sacris  sermonibus  excoluit.  Veneno 
occisus  esse  fertur  {Reiffenherg  1.  c.  p.  79.  86—87.  Stu».  Rostowski  S.  J.,  Lituani- 
carum  Societatis  lesu  Historiarum  libri  decem,  recogn.  /.  Matiinov  S.  J,  [Parisiis- 
Bruxeliis  1877]  p,  11.  32). 

*  Falso  cod.  „Antiqu.  Ingolst."  f.  2^  de  Canisio :  „Creauit  in  Rectoratu  Doc- 
torem  Patrem  loannem  Fabrum  Augustanum  Catholicorum  Ecclesiasten." 

'  Cod.  lat.  1623  bibliothecae  regiae  raonacensis.  f,  primo  post  50. 


Monum.  (ingolst.)  69.  (Mense  Februario  1552.)  70.  (1.  Octobris  1551.)     713 

Keischner  lialberstadiensis,  Ludovicus  Christophorus  Reinher  heidelbergensis,  Gaspar 
Marchardus  vorniatiensis  '.  Philosophiae  autem  raagisterium  quinam  tunc  assecuti 
sint,  equidem  nescio. 

Conferenda  sunt  etiara,  quae  Canisius  ipse  his  de  rebus  narrat,  supra  p.  65.  395. 

Index  eorum ,  qui  a.  1472 — 1599  incl.  facultatis  theologicae  ingolstadiensis 
decani  fuerint,  matriculae  theologicae  supra  scriptae  insertus,  in  anno  1552  Canisium 
habet  decanura;  cuius  rei  (ut  videtur)  probandae  causa  indicis  auctor  lectorem  ad 
f.  86  eiusdem  matriculae  relegat,  in  quo  doctorum  Fabri  et  Vahe  promotiones  nar- 
rantur.  Atque  cum  annis  1549 — 1552  Ingolstadii  perpauci  theologiae  professores  fuerint, 
omnino  probabile  est  Canisium  aliquaradiu  decani  munus  tenuisse. 

69. 

3Iense  Fehruario  1552. 

Ex  cod.  ^Codex  Dati  et  Acceptj  Facult.  Theolog.  ex  Anno  1536.  vsque  ad 
Ann.  1574"  p.  46 — 47.     Monachii,  in  archivo  seminarii  georgiani. 

In  „Cemii  Facultatis  Theologicae  Anno  Domini  MDLIP'  loannes  Agricola 
medicinae  ^^^'ofessm-  et  univei'sitatis  camerarius  haec  adnofaf: 

Jtem  [dedi]  D  Vicecancellario  Petro  Canisio 
XIIj  fl. 
Jtem  domino  Nicolao  Gaudano 

VIj  fl 
misi  eis  20  fl  per  loann.  filium  quia  petebant.  -  fugam  adornabant  ^*  "\ 


In  Valedictione  Theologorum  Theatinorum  *  [soluta  sunt]  1  fl  XVIIIj  den.  ^ 

Dubium  non  est,  quin  in  ea  ^valedictione"  raagnum  factum  sit  convivium. 
Nam  etiam  anno  1550  discedente  P.  Sabnerone  professores  conviviura  non  vulgare 
appararunt;  ^solent  enim",  inquit  ipse  Canisius,  „Gerraani  hoc  velut  firraura  araicitiae 
symbolum  adhibere  quo  nibil  est  illis  antiquius  ad  fidei  humanitatisque  testifi- 
cationem"  ^. 

Polancus  (1.  c.  II,  565)  affirmat  Albertuni  V.  ducera  Sociis  „omnia  necessaria 
ad  iter  .  .  et  praeterea  centum  florenos  numerari  in  viaticura  iussisse",  idque,  ne 
dux  offenderetur,  ab  iis  acceptum  esse. 

e)  Collegium  Societatis  lesu  Canisii  ope  Ingolstadii  institutum. 

70. 

1.  Octobris  1551. 

Ex  apographo,  circiter  a.  1862  a  P.  Flor.  Riess  S.  J.  Monachii  scripto ;  arclie- 
typum  vel  apographum  antiquum  ibidem  in  archivo  regni  bavarici  (les.  Ingolst.  1358) 


'  Hae  duae  enuntiationes  (^misi  etc. ,    et   fugara  etc.)   a  camerario  postea  mino- 
ribus  Utteris  scriptae  sunt  inter  xiu  fl.  et  Jtera  domino  etc. 

^  Verba,  quae  in  codice  sequuntur,  adeo  obscura  sunt,  ut  legl  non  possint. 


1  Mederer  1.  c.  I,  225—226. 

^  Cf.  ea  quae  refert  Polancus,  supra  p.  712. 

^  Viennam  profecturi  erant;    v.  supra  p.  397.  39S. 

*  De  nomine  Theatinorum  liominibus  Societatis  tunc  tributo  v.  supra  p.  699-. 

5  Cf.  supra  p.  332. 


714  Monum.   (ingolst.)  71.  (20.  Maii  1554.) 

esse  videtur.     Particulam  edidit  .1/.  i\  Frci/boy  1.  c.  III,  225**.     Epistula  usus  est 
Gothein  1.  c.  p.  699. 

Societatis  homines  laudantur ;  Ingohtadii  coUeginm  esse  condemlum. 

Ferdinandus  I.  Bomanornm  rex  Vienna  1.  Ocfohris  1551  Alberto  V.  Ba- 
cariae  duci: 

Quoniam  apud  universitatem  suam  viennensem  ipse  Societati  lesu  collegium 
constituit,  „vnnd  wir  nit  annderst  befinden ,  dan  das  Sy  sich  in  Jrer  Leer 
vnnd  Leben  cristlicli  vnnd  wol  haltt  vnnd  dan  in  kheinen  Zweifl  stellen,  dan 
das  Sy  bei  Deiner  Lieb  Vniversitaet  zu  Yngoklstat  auch  woll  vnderzubringen 
vnnd  vill  nutzes  schaffen  werde,  wie  dan  auch  derhalben  Dein  Lieb  etlich 
zu  denen,  so  von  vor"  beruertter  Societet  zu  Yngoldstat  sein,  hinauf  zu 
ferttigen,  wie  wir  bericht,  Jiingstlich  selbs  begert  hat,  mit  vermeldung,  das 
die  so  vor  oben  sein  bei  taeglich  wachsender  anzall  der  Disciplen  die  be- 
liarrlich  Arbeit  in  die  Lengg  nit  erschwingen  werden  mugen :  So  ist  an  Dein 
Lieb  vnnser  freundtlichs  vnnd  genedigs  ansynen  vnnd  vermanen,  das  Sy  bei 
beruertter  L-er  Vniversitet  zu  Yngoldstat  auch  ain  Collegium  de  Societate 
Jhesu  aufrichten  wolle."  .... 

71. 

Albertus  T.  Bavariae  dux 
lulio  III.  poutiflci '. 

Moiiacliio  20.  3Iaii  1554. 

Ex  apographo  eiusdem  teinporis  (^^*  mki.,  pp.  2),  Romae  scripto. 
Commentarium  (2  O;  2  pp. ;  in  p.  4.  inscr.)  est  in  cod.  monac.   „Ies.  Ing.  1359/1." 
f.  4.  5. 

Epistula  usus  est  Gothein  1.  c.  p.  700. 

Ingolstadii  Scdmeronem,  Canisium,  laium  theologiam  egregie  docuisse,  ac  Cani- 
sium  et  Goudanum  magno  cum  fructu  civibus  contionatos  esse.  Haereses  per  Ger- 
maniam  horrendo  modo  grassari ;  se  cmtem  fidem  catholicam  in  ducatu  suo  diUgenter 
conservaturum  ideoque  Ingolstadii  collegium  instituere  coepisse  et  mox  absoluturum; 
rogare  se  igitur ,  ut  Canisius  et  Goudanus  Ingolstodium  rcdeant  et  alii  etiam  de 
Societate  eodem  mittantur. 

Beatissime  Pater,  Domine  Clementiss: 
Cum  foelicis  memoriae  Jllustrissimus  princeps  Wilielmus  Bauariae 
Dux  etc.  genitor  et  Dominus  meus  Charissimus  ea  pietate,  quae  prin- 
cipem  uere  christianum  et  gloriae  Dej  et  salutis  animarum  amatorem 
decebat,  a  Summo  Pont:  Paulo  IIj'  foel:  re^:  duos  de  societate  Jhesu 
Theologos  petijsset:  fuit  tunc  istius  ordinis  Praeposito  iniunctum  vt 
Magistrum  Alfonsum  Salmeronem  et  M:  Petrum  Canisium  ad  Jngol- 
stadiensem  Academiam  destinaret,  quod  ita  factum:  illisque  duobus 
M.  Claudius  Jaius  ad  menses  aliquot,  vt  Comes  (quia"  in  Germaniae 


»  vor  von  Riess.  ''  (xuoniam  comment.  monac. 


Cf.  siipra  p.  469—470.  -  Id  est:  Foelicis  recordationis. 


Monum.  (ingolst.)  71.  (20.  Maii  1554.)  715 

diuersis  partibus  fuerat  diutius  uersatus)  adiunctus  fuit ,  Quj  per- 
humaniter,  vt  dignj  quidem  erant  exceptj  pauculos  aliquos  menses 
summa  cum  laude  nec  minorj  fructu  omnibus  gratissimj  Theologiam 
sunt  professj ,  Postea  uero  cum  Sanctitati  vestrae  uisum  fuisset, 
M.  Claudium  Reuerendissimo  Cardinalj  Augustano  amico  nostro  chariss: 
ad  aliquod  tempus  concedere,  Js  ipse  Tillingam  est  profectus,  .M. 
uero  Alfonsus  Sahiieron  statim'  in  Itaham  reuocatus.  Jn  eius  quidem 
locum  cum  Magister  Nicolaus  Gaudanus  non  minus  certe ,  ut  ahj 
jdoneus''  mitteretur,  Tandem  omnes  ante  biennium  ad  instantiam  Ro: 
Regiae  Maiestatis  Viennam  Sedis  Apostohcae  praecepto  recedere  iussj 
sunt,  Quandoquidem  igitur  expertj  eramus  omnes,  ipsos  non  solum 
lectorum  munere  inter  eruditos,  Sed  et  Concionatorum  ad  populum 
(quod  vtrumque  maximo  uberrimoque  cum  fructu  apud  nos  presti- 
terunt)  foehciter  fungj ,  supra  modum  molestum  graueque  fuit  tales 
dimittere  uiros,  Sed  fas  non  erat  Sanctitatis  Vestrae  precepto  nos 
opponere,  At  me  infoehcissimo  calamitosissimoque  isto  seculo  Ortho- 
doxae  fidej  Rehgionisque  nostrae  et  hbertatis  ecclesiasticae  in  Ger- 
mania  prorsus  fere"  oppressarum  cura  quam  maxime  solhcitum  reddit, 
Video  enim  hanc  unicam  et  summam  foehcitatem  a*^  nobis  grauj* 
heresum  uirulentia  erronearumque  doctrinarum  confusione,  tam  armis 
quam  sceleratissimorum  et  indoctissimorum  heresiarcharum  pestiferis 
concionibus  et  ingentibus'  vociferationibus^'  propellj  profiigarique.  Vnde 
nisj  tanto  malo  iam  iam  obuiabitur  misera  iha  et  aeterna  nox,  luce 
Christo  Saluatore  Opt:  Max:  sublato.  irruet  et  horrenda  mors  in  nos 
jrrumpet'',  Haec  quoties  mecum  cogito,  cogito  autem  sepissime,  totus 
horreo  tremoque  et  non  tam  rationes  colhgo,  quibus  statum  et  patriam 
meam  florentem  incolumemque  conseruem",  quam  anxie  curo  quibus 
nam  modis  quod  rehquum  mansit  fidej  Rehgionis  et  hbertatis  Eccle- 
siasticae  in  Ducatu  meo  retineam  et  collapsa  restituam ,  Scio  enim 
hoc  me  debere  Deo  a  quo  mihj  quicquid  contigit  habeo,  et  fidej  meae 
a  Dilectissimo  Genitore  et  Clarissimis  viris  meis  in  ista  famiha  pre- 
decessoribus  imortalj''  cum  gloria  tradite  et'  accepte.  A  quo  ego 
proposito   ne   digitum   quidem   quoad   uixero   sum   discessurus ,    Jussj 

•''  In  comm.  mon.  hoc  vocabulum  supra  Uneam  scriptum  e><t. 

'•  In  comm.  mon.  laiis  haec  Goudani  (non  minus  —  jdoneus)  in  margine 
ascripta  est. 

■^  Sic  comm.  mon. ;  apoyr.  rom.  hatid  recte:  uere. 

■^  In  comm.  mon.  supra  lineam  scriptum. 

*  Sic  etiam  in  comm.  mon.  correctum  est,  loco  cocahuli :  tanta. 

'  In  comm.  mon.  supra  lineam  scriptum. 

»  In  comm.  mon.  sequitur :  crebris,  postea  deletuin. 

*>  In  comm.  mon.  prius  scriptum  erat :  mors  nos  manet. 

'  conseruam  apogr.  rom.  et  comtn.  mon. 

^  In  comm.  mon.  prius  quidem  scripfum  crat:  summa;  postea  uutem  sic  cor- 
rectum  est. 

'  In  comiii.  mon.  haec  duo  verha  supra  liiwam  scripta  suiit. 


716  ^ronuni.  (ingolst.)  72,  (27.  Novembris  —  8.  Decembris  1555.) 

igitur  nuper  apud  dictam  scholam  meam  Jngolstadianam  fundum 
compararj  et  nouum  extruj  Collegium,  quod  etiam  annuis  redditibus 
dotarj  curabo,  Enixe  igitur  Sanctitatem  vestram  rogo,  vt  clementer 
lioc  concedere'  uelit,  quo  liceat  predictis  magistris  Petro  Canisio  et 
Nicolao  Gaudano  ex  Vienna  ad  me  redire,  Simulque  ipsorum  preposito 
Jgnatio  mandet,  vt  adhuc  vnum  vel  duos  Theologos''  et  preterea 
aliarum  facultatum  professores  ad  istud  Collegium'  destinare  curef*. 
Quibus  uero  ipsj  opus  habebunt,  uel  que  dictus  D.  Prepositus  Jgnatius 
per  me  vlterius  fierj  uolet,  Cupio  ut  cum  Secretario  meo*  Henrico 
Schuueykher,  quem  ea  de  causa  ad  vrbem  et  Sanctitatem  vestram 
ablegaui^  conferat  et  comunicet,  Js  mentem  meam  fusius  exponet 
quem  vt  sanctitas  vestra  benigne  audiat,  eique  fidem  adhibeat  ualde 
rogo,  Ego  Beatissime  Pater  cum  et  paternj  Sanctitatis  vestrae  animj 
et  optime  erga  me  voluntatis  ea  indicia  habeam  que  habere  semper 
concupiuj,  dabo  profecto  operam,  idque  meo,  erga  Beatitudinem  vestram. 
et  istam  Sanctam  Sedem  incredibilj  amore,  perpetuaque  et  singularj 
obseruantia  consequar,  vt  sanctitatem  vestram  hoc  in  me  collocasse 
beneficium  nunquam  peniteat,  Cuj  omnia  foelicissima  opto  precorque, 
Datum  ex  oppido  meo'  Monachio  die''  vigesima  mensis  Maij  Anno 
Dominj  M.D.LIIIj.'"' 

Obsequentiss.  filius 

Albertus  Bauariae  Dux 
per  manum  propriam. 

Beatissimo  in  Christo  patri  et  Domino  Domino  Julio  III.  S.  R. 
et  vniuersaHs  ecclesiae  catholicae''  Pont:  Opt.  Max.  Domino  meo 
clementiss. 

27.  Novembris  —  8.  Decembris  1555. 

Ex  commentario,  quod  Henricus  Schweicker,  Alberti  Y.  secretarius,  scripsisse 
videtur;  in  eo  alia  ab  ipso  scriptore  correcta  sunt,  alia  a  Wiguleo  Hundt,  universi- 
tatis  ingolstadiensis  cnratore.    Cod.  monac.  „Ingolst.  Un.  —  Sachen"  f.  54* — 55*. 

Quid  consiUarii  diicis  Ingolstadii  de  collegio  Societatis  condendo  cnm  Canisio, 
imiversitate ,  civitate  egerint  et  constituerint :  Consilio  novi  aedificii  exstriiendi  ob 
2)eciiniae   inopiam   omisso ,   statutum   esse   nf   hahitatio   Sociia    in    donio    iiniversitatis 


*  In  comm.  mon.  j)rius  scriptum  erat:  agere. 

^  In  comm.  mon.  hoc  vocahulum  in  margine  ascriptum  est. 

'  In  comm.  mon.  jyrius  scriptum  erat:  ad  nos. 

^  Comm.  mon.  (quod  notatu  dignum  est)  in  margine  haec  hahet  verba ,  quae 
post  vocabulum  CoUegium  inserenda  sint:  quod  absolui  quam  primum  curabimus. 
In  ipsa  igitur  epistula  haec  omissa  sunt. 

*  Nostro  comni.  mon.  '  ablegauimus  comm.  mon. 

*  nostro  comm.  mon. 

*"  In  comm.  mon.  sequitur:  xmj  Aprilis,  linea  inducta  deletum. 
'  //(  comm.  mon.  nomen  subscriptum  (Obsequentiss.  etc.)  deesf ;  in  apogr.  rom. 
inscriptio  (Beatissimo  etc.)  non  exstat. 

^  Verba  S.  R.  —  catholicae  supra  lineam  scripta  siint. 


Monum.  (ingolst.)  72.  (27.  Novembris  —  8.  Decembris  1555.)  717 

pararetur.     In    coUeyiuin    georyianum    12  novos  alumnos  recipi   oportere ,    quos  dux 
ex  decumis  alat.     Canisium  eos  conquisiturum  esse. 

Relation 

Was  die  von  vnnserm  gnedigen  Fursten  vnd  herrn  hertzog 
xilbreehten  etc.  verordnete  Rathe  ^  ghen  Inglstat,  daselbs  bey  der 
Vniuersitet,  auch  Burgermaister  vnd  Reth,  vnd  sonst,  vom  27.  No- 
uembris  an  biss  auf  den  achten  decembris  des  55*'"  Jars  mit  vnder- 
thenigem  vleis  furgenommen  erfarn  bedacht  gehandelt  vnd  verricht, 
das  volgt  von  Articl  zue  Articl. 

Erstlich  ist  von  wegen  aines  newen  Collegij  Theologicj  mit  dem 
Canisio  abgehandelt  vnd  beschlossen  worden ,  wie  solHcher  Abred 
Articl,  deren  zwo  gleichlautende  Copeien  gestellt,  vnd  gedachtem 
Canisio  aine  mit  der  verordneten  Rathe  hanndt  zaichen  pro  Con- 
lirmatione  vnderschriben  gelassen,  vnd  die  ander  hergegen  vom  Canisio 
vnderzaichnet,  hie  bei  ligt  mit  .A.  mit  sich  pringt  \sk]. 

Gleich  wol  Ee  man  zue  disem  beschluss  khommen  ist,  hatt  man  den 
pawmaister  Jorgen  Stern  ain  visier  stellen  vnd  abreissen  lassen,  mit.  B.  ^ 

Darbej  seindt  zwo  verzaichnussen,  die  Ersten,  was  fur  Inpew  in 
bemelttem  Collegio  ongeuerlich  sein  wurden.  Die  Ander  wie  weit 
der  pawcossten  sich  beyleuftig  erstreckhen  moge,  mit  C.  vnd  .^. 

Es  hatt  auch  obgedachter  Stern  den  platz  oder  die  grundt  zue 
sollichem  Collegio  in  sonderhait  abgemessen ,  vnd  die  heuser  vnd 
garten  so  man  hierzue  erkhauffen  muesste,  Jn  den  abrifs  mit  E.  pracht. 

Dieweil  man  aber  auss  disen  obgemeltten  verzaichnussen  allen 
befunden.  das  sollicher  ansehlicher  paw  in  kurtzer  Zeit  alls  Inner- 
halb  zweyer  dreiher  vier  vnd  meer  Jaren  nit  wol  verricht  mog  werden, 
zue  dem  das  Er  ain  merckhliche  grose  Summa  gelts  gesteen  werde, 
welhche  bey  disen  sorglichen  schweren"  Zeiten,  vnd  an  dem  ort  alda 
ain  beuestigung  3,  auffzewenden  hoch  bedenckhhch  vnd  zweiffehg''  sein 
wollte,  Jst  mit  meergemelltem  Canisio  auf  obangeuerte  Capitulation 
gehandelt  worden:  deren  Er  sich  nach  vleissiger  Erinnerung  allerlai 
hochwichtiger  vrsachen  wol  benuegen  lassen,  Jnsonderhait  nach  dem 
man  Jme  vertrostung  than,  wo  sich  mit  der  Zeit  zuetragen  wurde, 
(wie  es  sich  alberaith  ietzt  erzaiget)  das  der  parfuesser  Closter  *  sollte 
6d  vnd  von   dem  Orden  verlassen'  werden:   well  man   alls  dan  die 


Vocabulum  in  margine  additum. 

Haec  diio  verba  in  margine  addita  sunf.  — 

Verba  vnd  von  —  verlassen  in  margine  addita  sunt. 


^  Wiguleus  Hundt;  Simon  Thaddacus  Eck,  cancellarius  burghusanus;  Christo- 
phorus  a  Raindorff,  camerae  aulicae  consiliarius ;  Henricus  Schweicker.  Cf.  supra 
p.  569  2.  2  cf.  supra  p.  577. 

*  Ingolstadium  urbs  munita  erat  et  nunc  quoque  est. 

*  Franciscanorum  monasterium  signiHcatur.  De  quo  „Bavaria'^  I  (Miinchen 
1860),  789. 


718  Monum.  (ingolst.)  72.  (27.  Novembris  —  8.  Decembris  1555.) 

lesuiten  darein  ziehen  lassen  vnd  dasselb  an  statt  aines  Collegij 
eingeben, 

Vnd  nacli  dem  die  Jesuiten  Jetzt  Jm  allten  Collegio  wonen  sollen, 
hatt  man  nach  vleissiger  besichtigung'^  dem  Stern  beuelh  geben,  ainen 
anschlag  zemachen ,  was  noch  fur  Jnpew  von  noten  .  vnd  mit  was 
vnncossten  solliclie  zuuerrichten  "^  den  selben  alher  zeschikhen,  well 
man  alls  dan  daran  sein  das  vnser  gn.  furst  vnd  herr  guethe  Yer- 
ordnung  thue,  damit  es  am  gellt  nit  erwende  ^,  noch  disen  winter  die 
stain,  holtz'  vnd  andere  Materialia  herzuzepringen ,  vnd  bei  Erster 
wetter  zeit  mit  disem  paw  oder  pesserung  zeuerfarn,  wie  dan  ge- 
dachter  Canisius  vmb  sollichen  beuelh  auch  vndertheniglich  vnd  vleissig 
gebetten,  vnd  dieweyl  Stern  hieuor  vnd  Jetz  von  der  lesiten  [sic] 
wegen  vil  Mue  ghabt  auch  gantz  willig  gwesen.  sendt  Jme  zue  verhand- 
lenung  [?]  ^  dismals  bey  Hern  Camerer  10  taler  verschafft  [?]  worden^ 

Damit*  aber  die  theologj  professores  vnd  Jesuiten  auditores  et 
scholares  theologie  habere,  vnd  wie  die  gross  notturfft  erfordert,  ge- 
schikht  vnd  tauglich  Catholisch  Prediger  vnd  seelsorger  auffzogen 
werden,  haben  die  verordenete  Rathe  vndertheniglich  bedacht,  das 
noch  zwolff*^  Stipendiaten  zue  den  andern  Jn  das  new  Collegium 
gestifft,  vnd  wie  die  andern  daselbs  von  der  decimation  ^  vnterhalten 
wurden  .  welche  vnser  gnediger  furst  vnnd  herr  Jeder  Zeit  zu  praesen- 
tiern%  auf'  mass  vnd  weg,  wie  derhalben  ain  Concept  ainer  fundation 
mag  gestellt,  vnd  vnnserm  gnedigen  fursten  vnd  herrn  furtragen 
werden  *. 

Vnd  ist  darauff'  vilgemellten  Canisio  beuelh  geben,  sich  mitler 
weil,  die  Er  zue  Jnglstat  pleiben  wurdet,  vmb  geschikhte  vnd  taug- 


^*  Haec  tria  verba  in  margine  addita  sunt. 

^  Verba  mit  —  zuuerrichten  m  margine  addita  snnt. 

'  Vocabnlum  supra  versum-  scriptum. 

^  Verba  vnd  dieweyl  Stern  —  worden  a  Wiguleo  Hundt  addita  sunt. 

"  Sic  Hundt  correxit ;  scriptum  erat:  Das. 

^  Sic ,  qui  „relationem"  scripsit ,  ipse  correxit;  antea  scripserat:  zwanitzig. 
Hundt  in  margine:  Nota  di  Numeros. 

t'  Ita  (wie  die  andern  etc.)  Hundt  correxit;  j-jr/i^s  scriptum  erat:  deren 
Jedem  des  Jar  dreissig  gulden  zue  seiner  vnderhalltung  gegeben  sollten  werden; 
postea  „i'elationis"  scriptor  ea  ita  mutaverat ,  ut  idtima  verba  essent:  wol  zegeben 
reichen.  ''  Antea  scripttum  erat:  doch  auf. 

'  Ita  Hundt  correxit ;  scriptum  erat:  Vnd  hatt  man  dem. 


'  Erwende  =  mangle,  ausgehe.  ^  »Zue  verhandlenung"   ^  als  Handlohn. 

^  Decumae  significantur ,  quas  dux  ex  summi  pontificis  concessione  a  clero 
Bavariae  exigebat ;  v.  supra  p.  362  '.  372  -  etc. 

*  Prantl  affirmat  duci  propositum  esse,  ut  in  collegio  georgiano  12 — 20  So- 
cietatis  candidatis  („fur  12 — 20  jesuitische  Candidaten")  nova  stipendia  constitueret 
(1.  c.  I,  223 — 224).  Sed  hae  consiliariorum  litterae  clare  demonstrant  stipendia  illa 
non  iis  danda  fuisse,  qui  Societatem  ingressuri  essent,  sed  qui  aliquando  parochi 
forent  et  contionatores. 


Monum.  (ingolst.)  73.  (30.  lanuarii  1556.)  74.  (5.  Maii  1556.)  719 

liche  Jungen  zue  disem  Christlichen  guethen  werckh,  vmb  zesehen. 
die  auf  vnsers  gn.  f.  vnd  hn.  Ratification ,  zue  sollichen  Stipendien 
gefurdert  sollen  werden  ^. 

73. 

30.  lannarii  1556. 

Ex  epistula  arclietypa ,  quae  Romae  exstat  in  hibliotbeca  barberiniana,  cod. 
LXI.  23. 

Zacharios  Delfinus ,  nuntius  apostolicus  a  Paulo  IV.  ad  FercUnanclum  I. 
missus,  cardinali  Caraffae  Tridento  30.  lanuarii  1556  scribit: 

Licet  theologus  suus  nondum  advenerit  ^,  se  recfa  ria  in  Bavariam  pro- 
fecturum  esse ,  „con  animo  poi  di  ualenni  in  Bauiera,  fino  al*  arriuo  del 
Theologo ,  d'  un  Dottore  de  li  Jesuiti ,  il  quale  ho  inteso  hoggi  ch'  e  la 
d'  intorno." 

Canisium  significari  ex  eo  patet,  quod  is  mensibus  Novembri  et  Decerabri 
a.  1555  et  lanuario  a.  1556  Ingolstadii  erat,  nec  quisqnam  alius  de  Societate  tunc  in 
Bavaria  vel  eius  vieinia  morabatur.  Atque  Cauisius  ipse  10.  lanuarii  1556  Schweickero 
scripserat  se  adventum  nuntii  apostolici  exspectare  ^.  Ceterum  Canisius  exeunte 
lanuario  Ingolstadio  discessit,  neque  in  posterioribus  Delfini  epistulis,  quas  codex 
ille  barberinianus  continet,  eius  fit  mentio. 

74. 

Albertus  \.  Bavariae  diix 

S.  Ignatio. 

3Ioiiacliio  5.  3Iaii  1556. 

Ex  arcbetypo,  quod  apud  nos  est. 

Apographum  antiquissimum  quidem,  sed  ab  archetj^po  nonnihil  differens  est  in 
cod.  „Antiqu.  Ingolst."  f.  4*^,  atque  eo  fortasse  usus  est  Mederer ,  cum  epistulam 
ederet  1.  c.  IV,  286 — 287 ;  quamquam  et  ipse  aliquibus  locis  suam  propriam  habet 
lectionem.  Ex  Mederer  epistula  translata  est  iu  F.  I.  Lipowskii  „Geschichte  der 
Jesuiten  in  Baiern"  I,  63—65,  et  in  „Cartas  de  San  Ignacio'^  VI,  627 — 629. 
Pars  epistulae ,  ex  ipso  arcbivo  Societatis  romano  missa .  est  in  Acti)^  Sanctonm 
lulii  VII  (Parisiis  et  Romae  1868),  513. 

Se  pactionem  de  collegio  ingolstadiensi  faciendam  amplius  non  ijosttdarc.  Ca- 
nisiiim  Ingolstadium  venire  debere  ad  res  collegii  praej^arandas. 

Litteras  ab  Ignatio  (Jioma  20.  lanuarii  L556)  datas  sibi  ,,gratissii)ias" 
fuisse*.  „Cum  .  .  .  que  gratis  accepistis,  gratis  omnino  dare  satagatis*:  Jn 
ea  sumus  sententia,  ut  sine  utriusquc  nostrum  partis  obligatione  aut  pactis: 
Articuli   tamen  Uli  de   quibus    conuenimus  '"•   obligationis   instar   ohseruentur : 


gratis  omnino  satagatis  Ant.;  gratis  omnino  satagitis,  Medcr.  etc. 


'  Sequuntur  ea,  quae  de  legibus  universitatis  reformandis  decreta  sunt;  cf. 
supra  p.  582—584. 

^  Delfinus  Bononia  11.  lanuarii  1556  Caraffae  scripserat  se  a  magistro  generali 
ordinis  Praedicatorum  tbeologum  petiisse.  ^  Supra  p.  591. 

^  Cf.  supra  p.  600 '.  ^  De  his  v.  supra  p.  585—586. 


720  Monum,  (ingolst.)  75.  (16.  lulii  1556.) 

•Jta  quod  iios  parati  erimus  quae  in  illis  venerabili  societati  singulis  annis 
assignauimus  praestare:  vestros  omni  benignitate  et  gratia  fouere  ac  tueri: 
quamdiu  se  Reipub:  vtiles  exhibebunt:  secundum  in  dictis  articulis  obiter 
annotata:  A  quo  si  cessabunt  aliquando:  ne  eos  quidem  redditus  illi  maneant: 
Sed  quemadmodum  et*  Reuerenda  pat:  tua  recte  et  pie  sentit''  in  vtiliora 
pietatis  opera  conuertantur."  Se  Sociis  trecentos  „coronatos  aiireos'''  assigna- 
cisse  itineri  impendendos ;  quos  iis,  guandocunque  voluerint,  Bomae  „mercatores 
Olgiati^  praesente  Hieronymo  Buslydio ,  „soUiritatore"  suo ,  persoluturi  sint. 
,Jnterim  Societatis  vestrae  Theologus  Reuerendus  pater  Petrus  Canisius: 
Quod  a  Sereniss:  Rom:  Rege  atque  Domino  Patre  et  socero  nostro'  clement: 
iam  obtinuimus  breui  Ingolstadium  redibit:  reliquaque  necessaria  ordinabit." 
Se  Ignatium  rogare,  ut  de  omnibus  iis  rehus  summuin  jmitipcem  certiorem.  faciat. 

Albertus  V.  dux  litteris  Monachio  3.  Maii  1556  datis  Welsero  commiserat,  ut 
per  syngrapham  (Wechsel)  300  coronatos  aureos  Ignatio  solvendos  curaret  '. 

Mederer  scribit  hanc  epistulam  11.  Maii  1556  datam  esse;  atque  hunc  se- 
quuntur  Lipowsky,  Prantl,  Verdiere,  ^Cartas"  etc.  At  epistulae  archetypae  ascriptus 
est  dies  5.  Maii;  quem  etiam  ^Acta  Sanctorum"  habent.  Codex  „Antiqu.  Ingolst." 
habet:  „Die  uero  Maij  1556".  Item  in  epistulae  huius  exemplo,  quod  in  codice  eystet- 
tensi  ,Historia  CoIIegij  Jngolstad."  p.  6—7  (v.  supra  in  descriptione  codicis  ,,Antiqu. 
Ingolst.")  cernitur,  scriptum  est:  „Die  uero  Maij  1556."  Suspicor  Mederer  vel  libra- 
rium  eius  „uero"  illud  in  ,undecimo"  transformasse,  idque  fortasse  propterea ,  quod 
putaret  antiquum  illum  librarium  ita  scribere  vel  voluisse  vel  saltem,  si  sigla  in 
commentario  epistulae  posita  recte  resolvisset,  scribere  debuisse. 

75. 

Henricus  Schweicker, 

Alberti  V.  Bavariae  ducis  secretarius, 

P.  Thomae  Lentulo, 

rectori  collegii  ingolstadiensis  '-. 

Monachio  10.  lalii  155«. 

Ex  apographo,  quod  circiter  a.  1862  a  librario  ignoto  Monachii  in  bibliotheca  regia 
aut  in  archivo  regni  bavarici  scriptum  et  postea  a  P.  FJor.  Ricss  S.  J.  recognitum 
et  emendatum  est.  Archetypum  vel  apographum  antiquum,  ex  quo  transcriptum  est, 
Monachii  non  vidi.     At  ex  epistula  ipsa  facile  constat  eam  suppositam  non  esse. 

Se  Ignatil  et  aliorum  epistulas  accepisse.  Sociis  et  Bavariae  gratulatur ,  quoii 
Ingolstadlum  venerint.  Se  ad  officia  iis  praestanda  paratissinnim  esse.  Fortiter  esse 
agendnm.     Canisium  Praga  iam  evocatum  esse. 

Salutem  ab  eo  qui  omnium  est  salus:    lesus  Christus,  Dominus  noster. 

Accepi    Reverende    pater    uno    in    fasciculo ,    quas    vobiscum    attulistis 

Reverendissirai   patris   mei   observandissimi  D.   praepositi  Ignatii   praepositi 

*  Ant.  Med.  etc.  om.  et.  ^  .scribit  Med.  etc. 

*=  Rege  etc.  Domino  et  Socero  nostro  Ant.;  Rege,  Domino  et  Socero  nostro 
Med.  Lip.;  Rege,  Domino  ac  socero  nostro  Caii. 


^  Ex   *litterarum    illarum    commentario,    quod    est   in   cod.  monac.  „les.  Ing. 
1359/1"  f.  51». 

"^  De  hoc  plura  in  secundo  liuius  operis  volumine  scribentur. 


Monum.  (iugolst.)  75.  (16.  lulii  1556.)  721 

[sic]  venerabilis  istius  societatis  lesu:  ac  eiusdem  secretarii  hominis  mibi 
amicissimi  chai-issimique  loannis  de  Polanco  binas  ' :  Nec  non  vestras  literas, 
pietatis,  amoris  candorisque  vere  Christiani  et  catholici  plenas :  Quibus  nihil 
potuisset  accidere  magis  gratum  aut  jucundum.  Gratulor  nobis  '  omnibus  quam 
plurimum  quod  sospites  salui  foeliciterque  adveneritis.  Gaudeo  quod  ista 
provincia  Dei  opt.  max.  immensa  benignitate  digna  sit  adventus,  magis  autem 
virtutis  vestrae.  Optoque  et  praecor  divinam  ac  summam  bonitatem,  ut 
nobis  nostrisque  omnibus  gratiam  suam  affluenter  communicet :  ut  quomodo 
vos  ipsius  sanctissimam  voluntatem  recte  docebitis  verbo  et  exemplo :  ita 
nostri  sane  intelligant:  et  eandem  perfecte  exequi  valeant.  Porro  quod  in 
me  positum  erit  (qui  certe  parum  aut  nihil  possum)  persuasissimum  habebitis 
vos  nulla  apud  vestri  amantissiraum  indigere  alicuius  commendatione :  sed 
mea  sponte  pro  viribus  promptum  paratissimumque  semper  eum ''  exhibiturum 
quo  cognoscatur,  me  vos  vere  et  Christiane  diligere :  jubete  imperate  pro  ut 
libet ,  quicquid  possum  aut  valeo  praestabo :  eandem  invidiam ,  linguarum 
impiarum  maledicentiam,  et  persecutionem  vobiscum  patiar  et  subibo.  Estote 
modo  infracti  in  eo  qui  vera  est  constantia  et  fortitudo :  et  vosmet  rebus 
servate  vere  secundis  non  istius  mali ,  sed  aeterni  saeculi.  Hec  scribo  non 
consolator,  qui  a  vobis  consolationem  expecto,  non  fortificator ,  qui  experti 
et  scientes  praesentia  pericula,  adversitates,  persecutiones,  fortissimi  Christi 
athletae  advenistis :  sed  ut  magis  constet  de  animo  meo ,  ut  eum  erga  vos 
apertius  cognoscatis :  Convenirem  vos  ut  in  praesentia  hec  declararem ,  sed 
propter  principis  111:  mandata  mihi  obeunda  commissa  iam  non  licet:  et  heri  per- 
egre  domum  redii :  Adhibebo  tamen  onmem  diligentiam  ut  quanto  citius"  ad 
vos  veniam  omnia  coram  tractem,  ac  si  quid  usui  esse  possum :  una  praestem. 
De  libris  sollicitus  ero,  ut  quam  primum  111:  princeps  Ratispona  huc  redierit  '-^, 
quod  brevi  futurum  est,  puto  infra  biduum,  ut  vel  cum  sua  Illustrissima 
Excellentia  vel  cum  D.  Hundio  de  eo  tractem  quo  voti  compotes  fiatis.  De 
aliis  quibusdam  scripsi  ad  D.  Camerarium  universitatis  ^  qui  sine  mora  curabit, 
ne  quid  ad  necessitatem  desit ,  Reverendum  Canisium  qui  ante  Adventum 
vestrum  Praga  fuit  evocatus  Ingolstadium,  iam  certe  milii  polliceor  majorem 
itineris  partem  confecisse :  vel  Ingolstadii  vobis  praesentem  esse :  sin  diutius 
tardaverit  praeter  omnem  spem  et  opinionem,  denuo  vocabitur: 

Si  quid  ^iliud  est  aut  accidet  in  quo  grata  vobis  sit  opera  mea,  en 
spondeo  semper  promptam  et  paratam  meque  vestris  devotissimis  orationibus 
iterum  iterumque  commendo,  onmes  sigillatim  ex  intimo  corde  salutari  meis 
verbis  valeque  foeliciss:  dici  percupiens  optansque. 

.Alonachii  XVj.  lulii,  M.D.LVj 

Reverendae  P.  v.  Deditiss:  Amantiss:  que 

Henr:  Schweyckher. 

Reverendo  in  Christo  Patri  Thomae  Noviomago:  venerabilis  societat: 
lesu:  Theologo:   ac  ejusdem  Collegii:  In  Ingolstadio  Rectori  suo  honorando. 

*  Fortasse  legendum:  vobis.  *•  Sic;  fortasse  legendum:  me. 

•=  Ita  Riess  correxit ;  quanto  lihrarius;  legendumne :  quantocius.^ 


1  Utraque  epistula  (Ignatii  latina,  Polanci  italica)  ad  Scliweickerum  data  erat 
Roma  8.  lunii  1556.     V.  supra  p.  624'. 

2  Albertus  V.  Ratisbonae  15.  lulii  1556   Ferdinaiuli  I.  nomine  comitiis  impeiii 
soUemni  more  praefatus  erat.  *  loannem  Agricolam. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   I.  46 


722  Monum.  (ingolst.)  76.  (lunio,  lulio,  Augusto  1556.) 

7«. 

Mensibns  Innio,  Inlio,  Angnsto  1550. 
Relatio 

de  primoruni  collegii  ingolstadiensis  Sociorum  itinere  et  adventu  al)  aliquo  ipsorum 
conscripta  Ingolstadii  a.  1558—1562  ^. 

Ex  codice  ^Antiqu.  Ingolst."  f.  7'- — 8^  in  quem  haec  relatio  Ingolstadii  circiter 
annum  1563  ab  ignoto  librario  (S.  J.)  transcripta  est. 

Socii  Romae  Paiilum  U^.  et  cardinales  adeunt.  Eorum  viaticum,  resfes,  iter. 
Ab  universitate  cum  honore  excipiuntur.  Vinum  honorarium.  Collegii  nondum  in- 
.ojructi  incommoda.     Magistrorum  convivia.     Canisii  litterac  et  adventus. 

Die  ante  digressum  ex  Vrbe  tertio,  ut  aliquorum  bonorum  insigniunique 
virorum,  maxirae  autem  Summi  Pontificis  et  Christi  in  terris  Vicarij  precibus 
et  benedictionibus  adiuti  propositum  iter  faeliciter  institueremus,  ac  faelicius 
perficeremus,  6."  Junij  anno  Domini  1556  ad  S.  D.  Papam  Paulum  quartum 
accedere  iussi  sumus  qui  data  post  pedum  oscula  gemina  benedictione ,  non 
mediocri  gaudio  attectus  nos  Deo  opt.  max.  deuotissime  commendauit,  offerens 
similiter  Viaticum.  tametsi  id  Eeuerendus  Pater  Laynez  et  Pater  Joannes 
Polancus  recusarent,  dicerentque  satis  esse  viae  impensae  [?]  *  ab  Illustrissimo 
Duce.  Post  suam  Sanctitatem  uisimus  Reuerendissimos  Patres  et  S.  Ecclesiae 
Principes  Cardinalem  de  Carpo  ^,  Cardinalem  de  Acqueua''*,  Cardinalem  Moron.  ■* 
apud  quos  singularis  cura  tunc  fuit,  et  ingens  restaurandae  Germaniae  desi- 
derium  ^  quibus  singulis  reuerenter  salutatis,  post  duos  dies  pedibus  iter  in- 
gredimur,  tantorum  et  praestantissimorum  Virorum  adiuti  suffragijs.  Vrbem 
egressi  sumus  9.  Junij,  induti  nouis  ac  nigris  longisque  uestibus,  quas  Sottanas 
Eomani  appellant,  hoc  est  tunicas  inferiores  (summae  enim  Coronatorum  300.  * 
detractum  fuit  quantum  ad  peregrinandum  in  Germaniam  designatis  pro  uesti- 
nientis  opus  erat,  Reliquj  uero  ex  dicta  pecunia  fuerunt  160.  Coronati  qui 
conducendis  fratribus  Jngolstadium  in  jtinere  pro  expensis  sufficerent).  Primum 
ergo  Roma  ac  Laureto ,    deinde  Marj  |  ?] " ',   porro  Patauio   ubi  [?] ''  salutatis 

'^  Sic;  sed  certe  hoc  mendum  libt-arii  est.  Forfasse  legendum:  pecuniae  impensum. 
^  V.  infra,  adnot.  3.  "  Vocabulum  obscure  scriptum. 

^  Sic;  sed  vocabulum  ubi  delendum  esse  videtur. 


'  Confer  ^instructionem",  quam  S.  Ignatius  iis  Roma  profecturis  dedit :  Cartas 
de  San  Ignacio  VI,  500;  Pachtler  1.  c.  III,  401-462. 

2  Rodulphum  Pium  de  Carpi,  Societatis   ^protectorem". 

'  Bartholomaeus  de  la  Cueva  (t  Romae  1562),  cardinalis  ,,sanctae  crucis",  ex 
familia  ducum  AUniquerquii  ortus,  S.  Ignatio  valde  amicus  erat  eumque  tamquam 
patrem  colebat  (Ciaconius-Oldoinus  I.  c.  III,  698—700.  Cartas  de  San  Ignacio  VI, 
409 — 410).  ■*  loannem  Moronum. 

*  Fortasse  hic  cernitur  initium  quoddam  .Congregationis  germanicae",  quae 
anno  1568  a  S.  Pio  V.  instituta  6t  anno  1573  a  Gregorio  XIII.  restaurata  est  (cf. 
W.  E.  Srhn-arz,  Zehn  Gutachten  iiber  die  Lage  der  katholischen  Kirche  in  Deutsch- 
land  [Paderborn  1891]  p.  x— xxii). 

*  Hanc  pecuniam  Albertus  V.  Bavariae  dux  miserat;  v.  supra  p.  720. 

'  Fortasse  Ancona  navi  vecti  sunt  Clodiam  fossam  (Chioggia)  et  inde  Patavium: 
cf.   .instructionem"   I.  c. 


Mouum.  (ingolst.)  76.  (lunio,  lulio,  Augusto  1556.)  723 

biduo  fratribus  ',  tandem  terra  quae  post  Tridentum  Monachium  versus  est, 
nullam  in  via  perpessi  calamitatem  seu  aduersitatem ,  omnes  salui ,  sani  et 
incolumes  .7.  Julij  Jngolstadium  a])pulimus  -.  Quo  eodem  mense ,  hoc  est 
pridie  Calend.  Augustj  Beatissimus  Pater  noster  M.  Jgnatius  naturae  debitum 
exoluit  et  pone  illum  Doctor  Martinus  ollauius,  et  Doctor  Andreas  Frusius 
Theologi  clarissimj  ac  summae  eruditionis  virj  *.  Huc  peruentis ,  cum  in 
Collegio  ueterj  *  habitaturis  sedes  ac  domicilium  omnia  denique  rudia,  inculta, 
et  imparata  fere  apparerent,  in  hospitio  Schoberj  paucos  dies  quibus  neces- 
saria  pararentur  placide  quieteque  transegimus.  Post  prinium  aduentus  nostri 
ni  fallor  diem,  Magnificus  Doctor  Baptista  Weber  Vniuersitatis  Eector. 
Doctor  Franciscus  Zoannettus,  Italus.  Doctor  Joannes  Agricola  Camerarius. 
Doctor  Nicolaus  Frysius  humanissime  in  hospitio  adhuc  degentes,  exceperunt 
ac  salutarunt.  Decimo  uero  Julij,  licet  multa  quae  ad  necessitatem  et  vsum 
instituendae  familiae  et  corporalem*  spectant,  desiderarentur,  CoIIegium  in- 
gressi  sumus  a  meridie.  Quo  exacto  biduo  Vniuersitas,  quae  praecipuam  in 
salutandis  excipiendisque  cum  honore  hospitibus  nouis,  laudem  meretur,  misit 
quosdam  ordinarios  Professores  utpote  Doctorem  Georgiimi  Theandrum  parochum 
Beatae  Mariae  Virginis  et  procancellarium  Vniuersitatis,  Doctorem  Michaelem  '" 
Pastorem  S:  Mauritij ,  Doctorem  Zoannettum  et  Doctorem  Agricolam  Came- 
rarium ,  qui  totius  Academiae  nomine,  cantharis  aliquot  vini  praemissis  *,  de 
Aduentu  nostro  honorifice  nobis  atque  vniuersis  congratularentur.  Vice  muneris 
oratorij  Doctor  Theander  fungebatur,  cui  paucissimis  uerbis  (ex  improuiso 
enim  aderant ,  nec  quid  facturi  essent ,  morum  ''  huius  patriae  ignaris  prae- 
nunciatum  fuit)  pro  gratiarum  actione  respondit  Doctor  Cuuillonius  ^  qui 
demum  apud  nos  relicto  potu  abierunt  *.  Praetereundum  porro  non  est 
nos'  priusquam  omnia  in  Collegio  pro  arbitrio  nostro  fierent  ac  necessaria 
adhiberentur ,    saepe   necessitate   compulsos   apud   patronos   solicitauisse ,    ut 


"■  Sic  qiiide»!  lihrarius   vefits;   sed    malini    legere:   commoditatem    rel:    commo- 
ditatem  corporalem.  ''  morem  cod.  "  quod  cod. 


^  Patavii  coUegium  Societatis  exsistebat. 

-  Bonis  certe  auspiciis  Ingolstadium  advenerunt.  Dies  enim  7.  lulii  sancto 
Willibaldo ,  primo  dioecesis  eystettensis ,  in  qua  Ingolstadium  situm  est ,  episcopo. 
sacra  est. 

*  Et  Olavius,  et  Frusius  Romae  mortui  sunt,  hic  26.  Octobris,  ille  17.  Augusti 
1556  {Orlandinus  1.  c.  1.  16,  n.  89.  90). 

*  Constitutum  erat,  ut  Socii  in  ,,collegio  veteri"  sive  domo  universitatis  habita- 
rent,  donec  propria  iis  domus  aediflcata  esset ;  cf.  supra  p.  586.  Sed  Ingolstadieuses 
putabant  eos  ante  autumnum  vel  hiemem  adventuros  non  esse. 

*  Wagner;  cf.  supra  p.  504  ^. 

*  Vinum  ^honorarium"   („Ehren\vein")  id  erat. 
'  De  eo  V.  supra  p.  646  ^. 

*  Orlandinus:  ,Sexto  Idus  lunias  [8.  lunii]  profecti  sunt  pedites ,  nisi  quod 
iumenta  quaedam  ad  sarcinulas  ferendas,  et  leuandos  subinde  fessos  ducebant." 
5.  lulii  ^Monachium  peruenere  :  inde  biduo  Ingolstadium  profecti.  .  .  .  Lecti,  stan- 
neumque  instrumentum  ex  desorto  S.  Benedicti  Monasterio  quatuor  Ingolstadio  leucis 
allatum  est.  .  .  Sacellum  Academiae  Diuae  Catharinae  sacruni  assignatum  est"  (1.  c. 
1.  16,  n.  23).  Monasterium  illud  puto  fuisse  Bilmrgum  (Biburg) ,  quod  a.  1589 
auctoritate  pontificia  totum  collegio  ingolstadiensi  attributum  est.  Ceterum  cf.  quae 
posita  sunt  supra  p.  646  ^ 

46* 


724  Monuni.  (ingolst.)  77. 

pactis  atque  promissis,  quae  literis  expressa  eraut,  satisfacerent '.  Quam 
enim  initio  Collegium  hoc  male  instructum  fuit ,  exemplo  ipso  [sic']  esse 
potest  quod  decem  et  octo  diebus  ex  Collegio  nouo  -  cibus  huc  deferretur, 
multoque  tempore  deessent  Vestes  Superiores  nostris  conuenientes,  et  multa 
alia  quae  partim  precarie  minutatimque  a  Camerario  addita,  partim  aere 
nostro,  sed  maiora  et  plura  comparata  fuerunt,  primis  mensibus  duobus  nihil 
tentatum  publice  fuit  in  Scholis  propter  vacationes  Caniculares ,  (luae  in 
Septembrim  fere  extrahi  solent.  Jnterim  ad  prandia  publica ,  frequenter 
uocati  sumus ,  quibus  et  interfuiraus  subinde .  tum  ad  demerendum  et  con- 
ciliandum  nobis  quorundam  Professoruni  animos  erga  Societatem  parum  syn- 
ceros  *,  vt  etiam  Keuerendus  Pater  Canisius  ex  Praga  per  literas  hortaretur 
abstinendum  esse  ab  illorum  consortio  donec  ipse  aduentu  suo,  de  his  omnibus 
certiores  faceret;  tum  ut  illi  congressus  indicium^'  aliquod ,  communis  vitae 
de  nobis  ferrent,  ne  aut  religiosos  ^  aut  ixt-v.vilrjdJTTooc  potius  nos  esse  putarent; 
Licet  in  tanta  conuiuiorum  quae  hoc  tempore  promouendis  Magistris  et  Doc- 
toribus  accidere  solent  frequentia  singulis  parere  saepe  recusaremus.  Quae  dum 
ita  gererentur  aninio  quandoque  dubio  et  anxio,  tandem  diu  expectatus  adest 
R.  P.  Canisius  4".  Augusti  ex  Praga,  ubi  propter  CoUegium  recens  erectum 
diutius  quam  expectabamus  manere  debuit,  qui  opera  sua  et  consiho,  utpote 
[qui] ''  diu  multumque  ante  in  hoc  Gymnasio  sese  aliosque  in  docendo  exercuisset, 
ac  ita  mores  et  consuetudinem  huius  prouinciae  imbibisset,  adiumento  nobis 
futurus  esset,  fecitque  ut  quae  difficilia  in  exordio  uidebantur  suauj  dej  guber- 
natione,  ipsiusque  in  rebus  gerendis  dexteritate  omnia  faciha  et  iucunda 
redderentur  ■'. 

77. 

Valentinus  Rotmar,  qul  a.  1565  Salisburgo  IngolstacVmm  venit  ibiqiie 
a.  1569  latinarum  litterarum,  a.  1571  poeseos,  a.  1574  artis  oratoriae 
professor  constitutiis  est^,  in  siiis  „Annalibus  Ingolstadiensis  Aca- 
demiae'' "    anno    1580   Ingolstadii    evxdgatis    Canisii    ,,midtas    et  prae- 


Sic  legendum  videtur ;  iudicium  cod.  ^  Vel  utpote  cum. 


'  De  litteris  illis  v.  supra  p.  586.  Attamen  inter  Ignatiuin  et  Albertum  V. 
convenerat  condiciones  litteris  ilHs  expressas  servatum  quidem  iri,  sed  absque  pacto; 
V.  supra  p.  600».  719—720. 

-  Georgiano. 

^  De  his  noHnulla  referentur  in  vohmiinibus  posterioribus. 

^  Scribendum  erat:  ,monachos"' ;  nam  etiam  clerici  regulares  —  ex  his  autem 
homines  Societatis  sunt  —  in  ^religiosorum"  numero  reponendi  sunt. 

^  Ignaiiits  Agricola ,  provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris  historiographus : 
,In  proverbium'',  inquit,  ^apud  nos  abiit,  ut  Ingolstadiense  Collegium  S.  Patriarchae 
nostri  Benjaniinum  vocitemus:  ultimum  enim  est,  quod  in  senectute  sua  genuit, 
.  .  .  sed  initium  simul  nostrae ,  quam  .  .  .  recentissime  instituerat  Provinciae" 
(1.  c.  Dec.  2,  n.  29). 

*=  Mederev  1.  c.  T,  296.  317.  330;  II,  11.  .".7. 

"  Annales  Ingolstadiensis  Acadeniiae,  in  aniplissima  Boiorum  Ducuni  provincia 
iam  inde  a  centum  annis  in  hunc  vsque  diem  praechire  florentis.  Ingolstadii  M.D.XXC. 
lam  anno  1763  Andr.  Fel.  Oefele  asseruit  hoc  opus  „summae  raritatis"  esse  (Rerum 
Boicarum  Scriptores  I  [Augustae  Vindelicorum  1763],  236*). 


Monum.  (ingolst.)  78.  79.  725 

stantissimas  virtutes''  et  „opera  et  diserte  et  erudite,  et  Catholice  hactenus 
edita"  magnis  extoUit  laudibus,  inter  alia  scrihens:  „Lumen  est  nostro 
tempore  inter  Doctores  Ecclesiae/'  ^ 

Integra  laudatio  hic  non  ponitur,  quia  sat  iam  nota  est;  exstat  enim  apud 
AgricoJaui  1.  c.  Dec.  1,  n.  184;  Medevev  1.  c.  I,  219;  Lipowsky  1.  c.  I,  57—58  etc. 

78. 

lohannes  Engerd  sive  Steunechton,  neostadiensis,  turingus,  theologiae 
haccalarius,  qui  Ingolstadii  anno  1570  albo  academico  inscriptus,  anno 
autem  1572  artium  magister  et  p>oeta  laureatus  creatus,  anno  1572 — 1587 
poeticam  tradidit'^  ac  poemata  multa  neque  ignobilia  et  ipse  in  lucem 
emisit^,  „Almae  Ingolstadiensis  Academiae  Tomo  primo"  a  Val.  Rotniaro 
conscripto  et  post  huius  obitum  a  se  suppleto  et  Ingolstadii  a.  1581- 
vulgato^  copiosam  inseruit  laudafionem  „incomparahilis  viri  Petri 
Canisii'' ;  omne  in  eo  virtutum  genus  esse,  „quae  Ecclesiasticos  ornant 
et  commendant^' ;  quantum  libris  suis  ecclesiae  profuerit,  „totus  pene 
Christianus  nouit  orbis" ;  „rir  est  diuini  propemodum  ingenij,  et  eru- 
ditionis  incomparahilis,  .  .  .  Iheologus  profundus ,  et  lectionis  inpnitae, 
.  .  .  Orator  valde  eloquens,  Ecclesiastes  pariter  grauis  et  iucundus,  .  .  . 
Lumen  Doctorum  Ecclesiasticorum  amplissimum  et  clarissimum"   etc. 

Pulchre  quidem  haec  dicta  suut;  attamen  notandum  est  ab  eo  dicta  esse,  qui 
artis  poeticae  magister  esset,  ac  tempus,  quo  diceret,  laudationibus  (quae  hereditas 
erat  a  posteriore  ^humanismo"  accepta)  abundasse ;  laudabant  et  laudabantur. 

Integram  Engerdi  laudationem  iterum  vulgavit  Mederer  1.  c.  I,  226 — 229,  fere 
integram  Raderns ,  Canisius  p.  47,  et  M.  Tanner ,  Societas  lesu  Apostolorum  imi- 
tatrix  p.  288. 

Monachii  in  templo  S.  Michaelis,  quod  olim  Societatis  lesu  erat,  antiqua  imago 
pigmentis  oleatis  picta  exstat  (in  pariete  sacelli  SS.  Cosmae  et  Damiani  suspensa),. 
quae  Canisium  repraesentare  traditur  rectorem  universitatis  ingolstadiensis.  Equidem 
opinor  eam  Ingolstadio  Monachium  translatam  esse  initio  huius  nostri  saeculi ,  cuni 
universitas  ingolstadiensis  Landishutum  et  dein  Monachium  transferretur. 

70. 

Ex  cod.  „Tomus  I  Matriculae  CoUegij  Theologici"  etc.  (cf.  supra  p.  711) ,  in 
appendice  P.  1,  n.  XX;  quae  appeudix  saeculo  XYII.  scripta  esse  videtur.  Edidit 
Mederer  I.  c.  II,  150—151. 

Idem,  quod  codex  noster,  epitaphium  proponit  Raderus,  Can.  p.  272—273,  sed 
nonnihil  id  amplificatum.  Quod  fortasse  sic  explicari  potest :  Longiorem  hanc  formulam 
primum  quidem  a  theologica  facultate  conscriptam .  postea  autem ,  cum  in  pariete 
auditorii  pingenda  esset,  iu  augustum  coactam  esse,  ne  nimium  spatium  occuparet. 
Eaderum  secutus  est  Sacchinus,  Can.  p.  63,  atque,  paucis  verbis  fere  exceptis,  Seha- 


>  Annales  f.  116'— 117 ^ 

^  Engerd  a  protestantismo  ad  ecclesiam  redierat  {Mederer  1.  c.  I,  319 — 320. 
Prantl  1.  c.  I,  334—335). 

^  A'.  V.  lieinhardstuttner  in  ^.Jahrbuch  fiir  Miiuchner  Geschichte"  4.  Jahrg. 
(Bamberg  1890),  p.  59.  94.  105—106.  157. 

*  F.  108'' — 110*;  boc  quoque  opus  valde  rarum  est  [Oefele  1.  c). 


726  Moiiiim.  (ingolst.)  79. 

stianiis  Strang  S.  .!.,  in  apographo,  qiiod  a.  1626  in  processu  beatificationis  Canisii  ab 
episcopo  frisingensi  instituto  proposuit;  cuius  exemplum,  ante  a.  1656  scriptum,  est  in 
,*Actis  beatificationis  Canisii"  P.  I,  X.  E*",  fasc.  I,  3  a.  Typis  descriptuui  est  in 
^Positione  super  virtutibus"   Summ.  p.  71. 

IngolstacUi  in  auditorio  theologico  laudes  insignium  eius  facultatis  pro- 
fessoruni  descriptae  vel  potius  depictae  erant  K  Inter  quas  haec  erat  Canisii 
laudatio : 

PETRUS  CANISIUS  S.  J.-^ 

Neomagensis  e  Geldria,  88.  Theologiae  Doctor,  primus  e  Germanis 
Societatis  lESV  Religiosus^:  ob  insignem  animi  moderationem,  constantiam, 
ac  prudentiam ",  a  Summis  ad  summa  non  raro  missus,  vocatus,  postulatus: 
a  Guilielmo  IV.  Bavariae'^  Duce  ad  hanc  Academiam,  in  qua  Professoris 
Theologi ,  Procancellarij ,  et  Rectoris "  munere  functus ;  ab  Othone  Cardinale 
et  Episcopo^  Augustano  ad  S.^  Concilium  Tridentinum,  a  Carolo  V.  Impera- 
tore  in  causa  Religionis  Wormatiam ,  ab  Imperatore  Ferdinando  Augustam, 
atque  ad  Episcopatum  Viennensem,  quem  recusavit,  a  Pio  IV.  Pontifice  Maximo 
ad  Fidem  in  Germania  Poloniaque  "^  ^  propugnandam*,  non''  tantum  concionibus 
assiduis ,  sed  variis  etiam  libris  pro  Fide ,  et  pietate  editis  ubique  rem  Ca- 
tholicam  promovit.  Tandem  admirabilem  Sanctitatis  opinionem  consecutus 
Friburgi  Helvetiorum  innocentem  animam  Deo  reddidit  anno  1597.  aetatis  77. 

Anno  1729  uuiversitatem  ingolstadiensem  a  Benedicto  XIII.  petiisse,  ut  Cani- 
sius  albo  Beatorum  inscriberetur ,  testatur  Mederer  1.  c.  II,  151.  Litterae  Eystadio 
2.  lunii  1729  datae,  quibus  Franciscus  Ludovicus  Scbenk  de  Castell,  episcopus  eystet- 
tensis,  idem  praestitit,  editae  sunt  in  ,Pastoral-Blatt  des  Bisthums  Eichstatt"  VIII 


*  Racl.  Proc.  fris.  Mecl.  om.  S.  J. 

■^  religiosis  uere  germanus  Proc.  fris.  Apucl  Eaderion  haec  sequunfnr:  ac 
deinde  eidem  Societati  in  Germania  primus  Prouincialis  Praepositus,  ab  ipso  B.  Patre 
Ignatio  ob  insignem  etc.  Eadein  sunt  in  Proc.  fris.,  nisi  quod  scriptum  est :  ab  ipso 
B.  P.  Ignatio  datus. 

"  constantiam,  prudentiam  Rad.  Proc.  fris. 

^  vtriusque  Bauariae  Rad.  Proc.  fris. 

*  Professoris  Theologiae  et  Rectoris  Proc.  fris. 

^  Cardinali,  Episcopo  Rad. ;  Cardinali  Episcopo  Proc.  fris. 

^  SS.  Proc.  fris.  *■  Germania  ac  Polonia  Rad.    Proc.  fris. 

'  propagandam  etc.  Rcul.;  propugnandam  propagandam  etc.  Proc.  fris. 

'^  Raderus:  Dum  et  sacris  concionibus,  etiam  apud  Imperatores  et  Duces  assidue 
habitis,  et  variis  libris  pro  fide,  pro  pietato  editis,  rem  CathoHcam  mirifice  iuuisset. 
promouisset,  et  perpetuam  vitae  innocentiam,  et  summam  in  omni  virtute  praestan- 
tiam,  admirabilem  sanctitatis  opinionem  consecutus  esset,  tandem  Friburgi  Heluetiorum 
sanctam  animam  Deo  reddidit  die  festo  S.  Thomae  Apostoli.  Anno  CIO.IO.XCVII. 
Vixit  annos  LXXVI.  Menses  VII.  dies  XIII.  Eadem  sunt  in  Proc.  fris.,  exceptis 
his  Jectionibus  i^uriantibus :  Cum  et  sacris  —  ob  perpetuam  —  consecutus,  tandem 
—  in  die  —  aetatis  suae  LXXVII.  et  haec  rerba  postrema  sunt. 


'  ^Monumenta"  illa  sive  „epitaphia"  picta  esse  (saltem  saeculo  XVI.)  ex 
rationibus  pecuniarum  a  facultate  theologica  a.  1536 — 1574  erogatarum  cognoscitur 
(*,Codex  Dati  et  Acceptj"  etc.  [ut  supra  p.  713]  p.  16  et  in  a.  1570).  In  appendice 
supra  scripta  22  eiusmodi  ,epitaphia"  collecta  sunt  professorum,  qui  saeculo  XVI. 
theologiam  Ingolstadii  tradiderunt. 

-  In  Poloniam  Canisius  missus  est  nou  a  Pio  IV.,  sed  a  Paulo  IV. 


Monum.  (viemiensia)  80.  (Ineunte  anno  1552.)  81.  (12.  lanuarii  1552.)      727 

(Eichstatt  1861),  206.  Idem  a  Pio  IX.  efflagitavit  Gregorius  de  Sclierr  0.  S.  B., 
archiepiscopus  monacensis,  litteris  Monachio  22.  Februarii  1859  datis,  quae  typis 
exscriptae  sunt  in  ,Positione  super  miraculis"  (Romae  1860),  Summ.  add.  p.  1.  Utn- 
(Xue  etiam  dioecesi  a  sancta  sede  concessum  est,  ut  Canisii  festmn  quotannis  ageret '. 

F. 
MONOIEXTA  VIEXXEXSIA  CAl^ISII. 

a)  Canisius  Viennam  evocatus. 

1551—1552. 

80. 

Ineunte  anno  1552. 

Ex  Actls  Sanctorum  lulii  VII  (Antverpiae  1731),  496.  Ex  ^Actis"  integra 
epistula  transcripta  est  a  I.-M.  Prat  S.  J.,  Le  Pere  Claude  Le  Jay  (Lyon  1874)  p.  479 
ad  480  et  in  „Cartas  de  San  Ignacio*  III,  475—476. 

Ferdinandus  I.  Romanorum  rex  S.  Ignatio  scrihit  Vienna  4.  Dccemhris  1551: 
Sihi  „ostensum^  esse  Patres  Claudium  lainm  ct  Nicolaum  Lanoium  „satis  magnos  istos 
lahores,  qui  ipsis  incumhunt,  tam  puhlice  privatimqne  Jegendo,  quum  summam  quam- 
dam  christianae  doctrinae,  quae  in  lucem  edita  nostrae  aefafis  hominihus  cum  magna 
Htilitate  proponi  queat ,  componendo ,  vix  ferre"  posse.  Ideo  se  vehementer  cupere 
„adhuc  unnm  aut  alterum  ejusmodi  doctiim  et  piiim  .  .  .  Societatis  theologum"  in 
collegium  Societatis  Viennae  a  se  institutum  adsciscere.  Et  iam  se  audivisse  „duos 
tales  insignes  theologos  ejusdem  Societatis  .  .  .  et  Germanicae  nationis  in  academia 
Ingolstadiensi  esse",  „quos  tamen"  Ignatius  „alio  transferre"  decrevisset.  Licet  autem 
ipse  Alherto  V.  consanguineo  suo  praeiiidicium  inferre  nolit,  rogare  se  tamen,  ut,  si 
eos  avocare  omnino  sit  deliheratum,  Ignatius  sihi  eos  concedat. 

Socios  viennenses  Ferdinando  suggessisse,  ut  Canisium  et  Goudanum  peteret, 
Polancus  testatur  ^. 

Didacus  *  de  Lasso,  Ferdinandi  procurator,  Roma  3.  lanuarii  1552  eidem  scripsit 
se  ea  de  re  cum  Ignatio  nondum  potuisse  loqui,  locuturum  autem  proxime.  Idem 
eidem  Roma  7.  lanuarii  1552  scripsit:  „Yo  he  hablado  con  maestre  liiigo  de  Loyola 
por  los  letrados  que  V.  M.  pide  para  el  colegio  que  se  ha  comengado  en  Viena ,  y 
a  el  se  le  haze  dificultad  sacar  a  quellos  de  Inglestat,  para  havellos  llevado  alli  el 
Senor  duque  de  Baviera,  por  hazer  otro  colegio.  Ha  se  dado  un  medio  con  el  con- 
sejo  del  Reverendisirao  de  S.  Cruz  \  que  su  S.  mande,  que  entre  tanto  que  el  Seiior 
duque  no  haze  el  colegio,  que  vayan  adonde  V.  M.  mande.  Yo  hablare  a  su  S.  en 
ello  y  negociare  que  se  haga  asi.  Por  aca  desta  compafiia  de  lesus  no  paresce 
que  ay  cosa  tan  al  proposito  como  esos."  ^ 

81. 

12.  lanuarii  1552. 

Ex  Genelli,  Ignatius  p.  502—503 ;  qui  epistulam  integram  edidit  ex  cod.  ,Tras- 
lados"  etc.  (cf.  supra  p.  710).   Eadem  est  in  „Cartas  de  San  Ignacio"  III,  389.  31—32. 


1  In  dioecesi  eystettensi  16.  Februarii  agitur;  cf.  Pasforal-BIaft  XII  (Eichstatt 
1865),  109.  2  Chronicon  II,  564. 

2  Alii  eum  Jacobum"  vocant.     Hispanicum  nomen  «Diego"  erat. 
*  Marcellum  cardinalem  Cervinum  dicit. 

5  Druffel,  Briefe  und  Akten  II,  9.  18. 


728      Monuiii.  (viennensia)  82.  (12.  lanuarii  1552.)  83.  (13.  lanuarii  1552.) 

■S.  Ljnatim  Bo»ia  12.  lannarii  1552  Fcrdinando  I.   Ronianonim  retji : 

Acceptis  regis  litteris  se  ei  ohtemperare  quam  maxime  cupivisse:  „Cum  autetn 
summus  Pontifex  aliunde  non  p,osse"  regis  „vohmtati  satisfieri  intelligeret,  et  de  duobus 
nostris  theologis  Ingolstadium  ad  Collegii  institutionem  missis  in  mentem  renissef 
i)lacuit  ejus  Sanctitati ,  nt  hi  Viennam  dum  erectio  IngoJsfadiensis  collegii  dijferfur 
se  confcrrenf."  Se  Canisio  ef  Goudano  sfatim  id  ^^erscri^^sisse,  ac  sperare  eosdcm  mox 
affufuro^. 

82. 

12.  laiiuarii  1552. 

Ex  Genelli,  Ignatius  p.  508—504;  qui  epistulam  integram  edidit  ex  cod.  .Tras- 
lados"  etc.  Ex  Genellio  eam  transcripsit  Prat ,  Le  Jay  p.  480—481.  Apogra- 
phum  epistulae  antiquuni  est  Monacliii  in  arcbivo  regni  bavarici,  cod.  ^Jesuitica 
N?  1357""'  f.  4. 

Eadem  epistula  est  in  ^Cartas  de  San  Ignacio"  III,  889—390.  82—33. 

S.  Ignatius  Roma  12.  lanuarii  1552  Alberto  V.  Bavariae  duci :  Se  Romanorum 
regi  duos  Societatis  fheologos  ^Jetenti,  respondisse,  nuUos  sibi  supj^efereK  At  summo 
jiontifici  2)lacuisse,  nf  Canisius  et  Goudanus  Ingolsfadio  Viennam  mifterenfur,  idque 
„per  unum  ex  Cardinalibus"  sibi  „significatum"  esse.  „Significando  tamen ,  quod 
nostri  theologi  Ingolstadium  missi  essenf,  nt  collegii  inibi  erigendi  fundamenta  iacerent, 
obtinui  ut  quasi  mutuo  a  T.  Ex.  socero  ad  tempus  concessi ,  redifuri  nimirum  cum 
collegium  esset  inchoandum,  mitterenfur." 

.Quamvis^  inquit  Polancus  (1.  c.  II,  564),  „ipse  P.  Ignatius  omnino  Ingol- 
stadio  removere  nostros  cuperet,  donec  CoUegium  integrum  eo  mitteretur,  sine  offen- 
sione  Ducis  Bavariae  id  fieri  cupiebat,  et  ideo  ab  ipsius  socero,  Imperatore,  eos 
postulari  voluerat.  Quia  tanien  charitas  exigebat  ut  auferretur  alicujus  ofFeusionis 
occasio,  etiam  inter  generum  et  socerum,  hanc  rationem  inivit,  ut  Romae  a  Summo 
Pontifice  nomine  Regis  romanorum  duo  theologi  nostrae  Societatis  peterentur,  non 
Ingolstadienses  nominando ;  et,  cum  Pontifex  satisfieri  Regi  vellet,  suggeri  fecit 
Pontifici  non  esse  alios  idoneos  quam  duos  illos  Ingolstadienses ,  qui  tamen  Duci 
Bavariae  ad  inchoandum  ibi  Collegium  missi  erant,  sed  posse  Suam  Sanctitatem  prae- 
cipere  ut  mutuo  donarentur  Imperatori ,  interim  dum  Collegium  illud  Ingolstadiense 
fiebat." 

83. 

13.  laimarii  1552. 

Ex  epistula  archetypa,  quae  est  Viennae  in  archivo  caesareo  (K.  K.  Haus-. 
Hof-  und  Staatsarchiv),  Romana,  fasc.  6  (1552),  n.  2.  Eadeni  edidit  Druffel,  Briefe 
und  Akten  II,  27—28. 

Didacus  de  Lasso,  Ferdinandi  regis  orafor  romanus,  eidem  scribit  Roma  13.  la- 
Jiuarii  1552:  ,Yo  hable  a  su  santidad  para  que  mandasse,  fuessen  aquellos  dos 
letrados  que  tiene  el  Senor  Duque  de  Bauiera  en  Jnglestat,  adonde  v.  magestad 
los  quiere,  y  assi  su  santidad  le  ha  mandado,  y  mastre  Jnacio  selo  scriue  aqui, 
hame  parescido  embiar  las  cartas  a  v.  magestad  porque  de  ay  se  podra  embiar 
porellos."     Nil  aliud  occurrere  scribendum^. 


^  Regis  procuratori  ita  responderat;  v.  supra  p.  727. 

^  Die  23.  Februarii  1552   Ingolstadium    cum  Ignatii    litteris  advenit  quidam  a 
Ferdinando  rege  missus,  ut  Socios  Viennam  deduceret  {Polancus  1.  c.  II,  564). 


Monum.  (viennensia)  S-i.  (9.  Februarii  1552.)  85.  (17.  lanuarii  1554.)      729 

84. 

9.  Febniarii  1552. 

Ex  archetj-po  hispanico,  quod  apud  nos  est.  Integra  epistula  ex  apographo, 
quod  est  in  ^Yaria  Historia"  t.  I,  f.  288,  edita  est  in  ,Cartas  de  San  Ignacio"  III, 
476—477. 

Ferdinandus  I.  S.  Ignatio  Vienna  9.  Febriiarii  1552:  Se  gaudere ,  quod 
Canisius  et  Gotidanus  ad  tempus  Viennam  venturi  sint.  Socios  universitatem, 
immo  et  Austriam  totam  multum  adiuturos  esse.  Se  Societatem  lesti  diligere 
ab  eaque  Deo  commendari  cupere. 

b)  Quae  Canisius  in  universitate  viennensi  gesserit. 

1554-1555. 

85. 
17.  lannarii  1554. 

Ex  cod.  „Ferd.  I.  Privilegia  1548 — 1558  n.  7."  f.  336'— 337'';  qui  Viennae  in 
archivo  aulae  caesareae  exstat. 

Decretum  Ferdinandi  iutegrum  edidit  E.  Kink ,  Geschichte  der  kaiserlichen 
Universitaet  zu  Wien  Ib  (Wien  1854),  164—167. 

Salaria,  quae  Ferdinandus  I.  Canisio  et  Goudano  unirersitatis  viennensis  lyro- 
fessoribus  dari  volehat. 

Ferdinandus  rex  decreto  17.  Icmuarii  1554  facto  edixit ,  qiios  in 
miiversitate  riennensi  professores  esse  et  quae  singulis  salaria  trihui 
rellet.     In  eo  decreto  haec  statuunfur: 

THEOLOGI. 
Primarius  .D.  Leonhardus   Yillinus  ^   liabeat   Centum   et   Septua- 
ginta  florenos. 

Secundus  .D.  Petrus  Canisius  Centum  Quadraginta. 
Tertius  .D.  Nicolaus^  Centum  et  Quadraginta. 

IVRECONSVLTL 
Ordinarius  S.  Canonum  Professor  D.  Laurentius  Kirchamer  haheat 
Centum  et  Septuaginta. 

Primarius  luris  Ciuilis  professor  .  .  . 

Ferdinandus  I.  in  „reformatione  nova",  quam  1.  Tanuarii  1554  universitati 
viennensi  dedit,  constituit,  ut  facultas  theologica  tres  ^ordinarios"  haberet  profes- 
sores.  ^Primus  nempe  Optimos  ac  praecipuos  quoslibet  Veteris  Testamenti,  tam 
Moisi  quam  Prophetarum  libros  aestate  hora  sexta  matutina,  Secundus  nouum  testa- 
mentum  ex  ordine  hora  octaua,  Tertius  auteni  Methodum  ex  Magistri  Sententianmi 


1  Leonardus  Villinus  (Hofler;  apud  Polancum  1.  c.  III,  253:  Felinus),  styrus, 
canonicus  ecclesiae  cathedralis  viennen.sis,  postea  (1557)  etiam  custos  eiusdem  et 
officialis  episcopi  passaviensis,  professor  Scripturae  sacrae  veteris  Testamenti,  f  1567 
{AscJdmch  1.  c.  III,  290-291.     Wappler  1.  c.  p.  376). 

2  P.  Nicolaus  Goudanus  theologiam  scholasticam  tradebat  {Wappler  1.  c.  p.  877) ; 
cf.  supra  p.  410 '. 


730  Mommi.  (viennensia)  86.  (21.  Octobris  1554.) 

libris  extrahendam,  et  in  his  quae  per  eundem  forsan  praetermissa  ac  pro  praesentis 
temporis  conditione  haeresiumque  extirpatione  commoda  visa  fuerint,  supplendam 
locupletandamque  hora  duodecima  pomeridiana,  in  Auditorio  Archiducalis  Collegij 
singulis  diebus  solitis  publice  praelegat."  ' 

Canisium  et  Goudanum  sahiria  sua  accipere  abnuisse  litterae  proxime  subiun- 
gendae  patefacient. 

Ante  octo  fere  annos  Monachii  venalis  erat  codex  in  4°  (152  ff.)  saeculo  XVI. 
scriptus,  qui  continere  dicebatur  Petri  Canisii  „Commentaria  in  epistolam  B.  Pauli 
apostoli  ad  Romanos"  et  Alpheurii  „Excerpta  dogmatica"'  atque  in  bibliotheca  Car- 
thusiae  ^Buxheim"  (in  Suebia  bavarica)  antea  asservabatur  ^.  Quodsi  commentaria 
illa  reapse  Canisii  sunt,  probabile  est  eum  Viennae  exeunte  a.  1552,  cum  P.  Nicolaus 
Goudanus  graviter  aegrotaret  ^,  eius  loco  eam  epistulam  in  universitate  explicandam 
suscepisse  *. 

Magistrum  lacobum  Flandrum  (Aldenardum)  novicium  eodem  terapore  logicam 
Aristotelis  in  universitate  interpretatum  esse  asserit  Soclier  (1.  c.  p.  28) ;  sed  fortasse 
lacobus  id  praestitit  domi. 

86. 

Ferdinaiidus  I. 
loauni  Alberto  Widmanstadio, 

universitatis  vienuensis  ^superintendenti",  Austriae  inferioris  cancellario, 
consiliario  suo. 

Vienna  21.  Octobris  1554. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  (2";  p.  1),  a  Sociis  viennensibus  ad  S.  Igna- 
tium  misso;  in  cuius  pagina  altera  Canisius  scripsit:  „Copia  literarum  Regis  ad 
Superintendentem  Vniuersitatis  Viennensis  de  salarijs  debitis  Societati  JESV." 

Cum  Canisius  et  Goudanus  salaria  pro  scholis  academicis  et  contionibus  sibi 
debita  accipere  abnuant,  eas  pecunias  a  superintendente  colliyendas  et  ex  iis  libros, 
et  si  quue  alia  iisdem  necessaria  sint,  emenda,  reliqua  autem  libcralis  donationis  nomine 
collegio  viennensi  tribuenda  esse. 

Ferdinandus    Dei    Gratia    Romanorum    Hungariae    et    Bohemiae    etc: 

Rex  etc: 

Honorabilis,  Docte,  Fidelis,  Dilecte,  Cum  habita  status  et  ordinis 
sui  ratione  Religiosi  uenerabilis  societatis  Jesu  uiri,  ad  conciones  et 
lectiones  publicas  habendas,  communi  more,  certa  mercede  et  dicto 
salario  conduci  se  non  patiantur,  et  niliilominus  D.  Canisius  ad  D. 
Stephanum  hic  Viennae  concionando  cooperetur  et  Ecclesiae  suam 
operam  nauet  atque  vna  cum  alijs  eiusdem  societatis  fratribus  aliquot 
publicas  etiam  in  Academia  nostra  Viennensi  lectiones  habeat,  quarum 
salaria  a  nobis  hactenus  expendi  consueuerunt,  Operae  precium  nobis 
facturi  visi  sumus,  si  vtriusque  et  eius  quod  ad  D.  Stephanum  concio- 
natori  pendi  solet,    et  eius  quod  publicis  Academiae  professoribus  de 


'  Kink  1.  c.  II,  376. 

*  Catalogue  XLI  de  la  Librairie  —  ancienne  de  Ludwig  Rosenthal   a  Munich, 
117.  *  De  ea  aegritudine  cf.  Polanci  Chronicon  II,  581. 

*  PoJancus   affirmat    laio   in    hac   epistula    exponenda    Goudanum     successisse 
c.  p.  573). 


Monum.  (viennensia)  87.  (Aestate  anni  1554.)  731 

nostro  tribuitur  salarij  summam  quam  ipsam  suis  concionibus  atque 
lectionibus  eius  societatis  Religiosi  nunc  promerentur,  a  te  nostrae 
Academiae  Superintendente  recipi  atque  colligi,  ac  dictis  personis  si 
quando  librorum  vel  etiam  aliarum  rerum  comparandarum  necessitas 
exegerit ,  vtiliter  et  qua  fieri  poterit  commodita#6  ministrari  et  si  quid 
porro  residui  fuerit,  in  rem  et  vsum  Collegij  Societatis  illius  expendi 
cures  [?]%  Dabis  ergo  operam  tuam  nobis,  et  Concionatoris  supra 
nominatae  Ecclesiae  salarium,  itemque  lectionum  publicarum  mercedem 
ad  te  recipies,  et  inde  doctori  Canisio  ac  alijs  societatis  eius  pro- 
fessoribus  libros,  et  alia  quibus  necesse  habebunt  comparabis,  ac  si 
quid  residui  fuerit,  praeposito  Religiosorum  illorum,  muneris  et  libera- 
litatis  loco,  nostro  nomine  totum  tribues  atque  numerabis.  vt  hac 
ratione  idipsum  in  rem  et  vsum  communem  Collegij  cedat,  hoc  vno 
fine  principaliter  spectato,  vt  nihil  omnino  in  hac  re  illis  fraudi  sit, 
sed  sine  scrupulo '',  et  ullo  suae  Regulae  praeiudicio  hoc  totum  accipere 
ac  debito  laboris  sui  praemio  hoc  praesertim  tempore  vel  in  communi 
promouenda  sua  sustentatione  hac  saltem  via  et  occasione  frui  atque 
gaudere  possint.  Feceris  in  hac  re  voluntatem  nostram.  Datae  in 
ciuitate  nostra  Vienna  XXI  die  Octobris  anno  domini  MDLIIII  Regnorura 
nostrorum  Romani  XXIIII  aliorum  vero  XXVIII 
Ferdinandus 
Jonas  D.  Ad  mandatum  dominj 

Vicecancellarius.  Regis  proprium. 

87. 

Aestate  anni  1554. 

Ex  commentariis  autographis  Gasparis  a  Nydpruck,  qui  Viennae  sunt  in  biblio- 
theca  aulae  caesareae  (Hofbibliothek),  cod.  9737'  f.  123.  125. 

Disputatio  a  Canisio  Jiabita. 

Doctor  Gaspar  „a  Nydpruck'%  regis  Romanortim  ac  regis  Bohemiae 
consiliariiis  aulicus  ^,  cryptolutheranus,  Vienna  23.  Augusti  1554  Christo- 
pjhoro  a  Carloivitz ,  Augiisti  Saxoniae  principis  electoris  consiliario 
lutheranOj  scribit : 

.  .  .  Mitto  ....  propositiones  quasdam  a  Jesuitarum  Chorago  et 
Rabi  disputatas.  Tu  ex  vngue  Leonem  iudicato,  et  si  commode  licet 
ei  ad  quem  literas  inclusas  habes,  communicato  .... 

Idem  eodem  die  Nicolao  Gallo  (Han),  Lutheranorum  „superinten- 
denti"  ratisbonensi : 


Sic;  curaremus?  ''  Sic  Canisius  correxil ;  scvipttim  crat :  molestia. 


*  Nydpruck  (Nidbruck)  loannis  Sleidani  historiographi  aftinis  erat  {Henn. 
Baumgarten,  Sleidans  Briefwechsel  [Strassburg  1881]  p.  277).  Cf.  etiam  supra 
p.  489 ^ 


732  Monum.  (viennensia)  87.  (Aestate  anni  1554.) 

....  Propositiones  hic  disputatas^  a  Jesuitarum  patroiio  perlege 
et  ex  vngue  judica  leonem  .  .  . 

Asciibach:  „Peter  Canisins",  inquit,  „trat  aucli  in  offentlichen  Disputationen 
auf.  Er  liess  sich  durch  seinen  P]ifer  in  der  Weise  hinreissen,  dass  bald  Heftigkeit 
und  Geziinke  in  den  Yordergrund  traten,  und  veranlasste,  dass  die  Gegner  in  gleicher 
Weise  leidenschaftlich  auftraten,  so  dass  Gefahr  drohte,  es  konue  von  Worten  zu 
handgreiflichen  Conflicten  kommen."  ^  Atque  haec  asserit  quidem  ille,  sed  nullo 
modo  probat. 

Fortasse  de  thesibus  illis  Nydpruckii  collatum  est  in  disputatione,  de  qua  Se- 
bastianus  Phauser,  Maximiliani  regis  contionator  lutheranus,  13.  Martii  1555  Viennae 
narravit  Blahoslao,  fratnim  bohemorum  ministro.  Qui :  „In  publica",  inquit,  „dispu- 
tatione  cum  Canisio  de  invocatione  sanctorum  hanc  toUendam  esse  velut  abusum 
volebat  Sebastianus  Fauserus.  Citatus  est  locus  Augustini  multorum  corpora  siue 
rehquias  veneramur  in  terris,  quorum  anime  sunt  apud  inferos-,  negavit  Canisius 
Augustini  esse  dictum,  sed  suppositiimi."  ^ 

Canisius  autem  Phauserum  ad  alteram  disputationem  provocasse  videtur.  Nam 
Sacchinus,  postquam  rettulit  P.  Hieronymum  Natalem  1.  Maii  1555  Viennam  ad- 
vectum  esse  collegii  visitatorem,  haec  addit:  „Plurimum  acer  ille  verae  laudis  aesti- 
mator  delectatus  est  virtute,  industriaque  Canisij ;  quem  beato  Ignatio  dilaudans, 
eius  praecipue  factum  laboribus  per  eos  ipsos  dies,  et  concionibus  narrat",  ut  „prae- 
nobilis,  et  gratiosus  concionator,  qui  et  prouocatus  ad  disputationem  erat,  non  ausus 
congredi,  repentina  fuga  se  eriperet ;  vnde  et  magno  Vienna  periculo  liberata  erat"  *. 
Atque  Orlandinus  de  eodem  Natali  scribit:  „Quo  die  Viennam  attigit,  eo  die  nobilis 
quidam  concionator  abscessit,  qui  et  suis,  et  alienis  fultus  opibus  praua  dogmata 
libere,  impuneque  disseminabat."  ^  Notandum  est  Natalem  Augusta  venisse,  ubi 
Ferdinandus  rex  tunc  morabatur,  de  Phausero  graviter  indignatus  ^.  De  eodem  Natali 
P.  loannes  de  Polanco,  Societatis  secretarius,  S.  Ignatii  iussu  P.  Emmanueli  Lopez, 
collegii  S.  J.  complutensis  rectori,  Roma  17.  lunii  1555  scripsit:  „En  Viena  se  ha 
hecho  una  cosa  por  su  medio,  que  en  gran  manera  nos  ha  consolado  (aunque  no 
tenemos  letras  del  mesmo,  pero  el  Cardenal  de  Augusta  las  tiene  de  dos  partes), 
y  es  que  el  Rey  Maximiliano  tenia  un  predicador,  a  quien  mucho  favorecia;  y  era 
luterano,  y  predicaba  publicamente  la  doctrina  tal.  .  .  .  Ahora  entendemos  que  se  ha 
habido  de  tal  manera  el  P.  Mtro  Nadal,  que  el  predicador  ha  ido  huyendo  y  con 
peligro  de  su  vida."  '^ 


•^  disputatae  cod.  vienn. 


'  Geschichte  der  Wiener  Universitiit  HI,  97—98. 

2  Alii  hunc  locum  his  verbis  conceperunt:  ^MuItorum  corpora  honorantur  in 
terris,  quorum  animae  torquentur  in  gehenna".  Bellarminns:  „Respondeo",  inquit, 
^locum  hunc  fortasse  non  esse  Augustini:  nusquam  enim  in  eius  operibus  eum  re- 
perire  potui :  praeterea  intelligi  posse  de  impijs,  qui  honorantur  superbissimis  se- 
pulcris,  cum  tamen  animae  torqueantur  in  Gehenna:  vel  de  corporibus  Sanctorum 
non  canonizatorum :  vel  de  corporibus  fraude  aliqua  suppositis  pro  corporibus  Sanc- 
torum:  vel  denique  de  Martyribus  Donatistarum ,  qui  honorabantur  ab  haereticis  vt 
Martyres,  cum  eorum  animae  reuera  torquerentur  in  inferno"  (De  controversiis  chri- 
stianae  fidei  t.  JI,  contr.  4,  I.  1,  c.  9  [Coloniae  Agrippinae  1619],  p.  720). 

^  Blahoslaus  scribit  Phauserum  haec  subiunxisse  :  „Item  cum  D.  Nicolao  Gau- 
dano  in  convivio  multis  contuli  et  disputavi  de  Ceremoniis  et  abusibus  in  ecclesia" 
(Fontes  rerura  austriacarum  2.  Abth.,  XIX  [Wien  1859],  134). 

*  De  vita  Canisii  p.  100. 

*  Historiae  Societatia  lesu  prima  pars,  1.  15,  n.  28. 

«  V.  supra  p.  523.  529.  '  Cartas  de  San  Ignacio  V,  224. 


ilonum.  (viennensia)  88.  (A  mense  Aprili  iisque  ad  lulium  1554.) 


733 


88. 
A  mense  Aprili  usque  ad  Inliuiii  1554. 

Ex  apographo  nuper  descripto  ex  actis  Politae,  quae  in  arcliivo  urbis  cuiusdam 
germanicae  asservantur;  v.  supra  p.  462. 

Qiiaestiones  dc  relkjione  a  senatii  („regimine")  Austriae  inferioris  Nicolao  Politae, 
artiiim  professori  riennensi ,  propositae ,  ciim  eius  resjjonsis  K  Canisitts  Politem  a 
LutJieranismo  ml  fulcm  catholicam  reducere  frusira  conatur.    Fahricius. 


Articuli  examinatorij  circa  fidem  adiunctis  responsorijs  in  margine 
.XVI. 


[Quaestiones  regiminis  austriaci.] 
Circa  articulum  de  ecclesia. 

An  credat  hanc  solam  ueram  esse  ca- 
tholicam  ecclesiam  in  qua  est  vnanimis 
et  communis  professio  doctrinae  Euange- 
licae  et  Apostolicae  secundum  intellectum 
et  expositionem  sanctorum  patrum  et  di- 
iudicationem  et  determinationem  genera- 
lium  conciliorum  ab  ecclesia  receptorum 
et  in  qua  est  administratio  Sacramentorum 
secundum  catholicam  traditionem  in  ec- 
clesia  occidentali  hactenus  pie  et  lauda- 
biliter  obseruata,  et  quae''  non  in  angulo 
aliquo  orbis  terrarum  conclusa  sed  in  uni- 
tate  doctrinae  et  Sacramentorum  commu- 
nione  in  uinculo  pacis  diffusa  est  et  pro- 
pagata  per  totum  orbem.    Psal:  15  ^. 

De  obedientia  Romanae  ecclesiae. 

An  ^  credat  in  hac  ecclesia  catholica  nos 
omnesque  alios  [esse]  qui  in  hac  concordia 
communione  et  pace  sub  obedientia  unius 
summi  pontificis  et  sanctae  sedis  Aposto- 
licae  uiuimus. 

An  credat  praeter  Christum  esse  caput 
vicarium  uniuersalis  ecclesiae  et  ideni  esse 
Romanum '  pontificem. 


iResponsa  PolitaeJ 


Credo  ecclesiam  per  totum  terrarum 
orbem  diftusam  esse,  non  solum  in  occi- 
dente.  patribus  '^  plurimum  tribuo.  concilijs 
similiter  "= :  sic  tamen ,  vt  diligens  sepe 
habendum  discrimen  putem  '^  ex  scriptura- 
rum  coliatione. 


Meum  non  est  iudicare,  credo  omnes 
uera  raembra  ecclesiae  esse,  qui  et  pro- 
pitiatorem  confitentur  Christum  esse  [et]  *■ 
filium  Dej,  eos  confitebitur  Christus  cui 
iudicium  datum  est  coram  patre  suo  cae- 
lesti. 

Omnes  sacerdotes  vicarios  Christi  in 
administratione  Sacramentorum  et  uerae 
i  [fidei]  promulgatione  credo ,  unum  caput 
1  uicarium  non  credo. 


^"  qua  et  libr.  rec,  quem  in  ipsis  actis  antiquis  (cf.  supra  p.  462)  non  ea  tantum, 
quae  ipse  diserte,  signis  additis,  menda  notavit,  sed  etiam  reliqua,  quae  in  eius  apo- 
grapho  sunf,  omnia  vel  fere  omnia  repperisse  opinor. 

^  patris  lihr.  rec.  "  tribuo  conciliis.  similiter:  libr.  rec. 

^'  puto  libr.  rec.  "  Ac  ajwgr.  antiquum. 

*■  Hoc  fortasse  supplendum.  "  Romanam  ap.  ant. 


1  Verisimillimum  est  quaestiones  hasce  a  Canisio  conceptas  esse.    Eas  Politae 
sub  18.  Aprilis  1554  propositas  esse  ex  actis  eruitur.     Cf.  supra  p.  462  '.  465. 

2  Cf.  Ps.  15,  4:  „Non  congregabo  conventicula  eornm^  etc. 


734         Monum.  (viennensia)  88.  (A  mense  Aprili  usque  ad  lulium  1554.) 


[Quacstiones  regiminis  ausfriari.] 

De  ecclesia  sectariorum. 
An  credat  ecclesiam  esse  Lutheranos 
seu  Butzeranos  seu  similes  horum  sectarios 
qui  ecclesiam  quam  nos  ut  Apostolicam 
et  Catholicam  agnoscimus  execrantur  atque 
adeo  non  Christi  sed  Antechristi  regnum 
uocare  non''  uerentur. 

•     De  iustificatione. 

An  credat  iustificationem  hominis  con- 
stare  ea  sola  fide  qua  quis  credit  sihi  non 
imputari  peccata  propter  Christum  an 
nohiscum  credat  iustificationem  esse  com- 
municationem  iusticiae  Christi,  non  solum 
eius  imputationem ,  sed  actualem  regene- 
rationem  et  renouationem  mentis  per  spi- 
ritum  charitatis  quo  demum  per  fidem 
accepto  ex  iniustis  iusti  efficimur  et  quae 
iusta  et  sancta  sunt  operamur  peccatis 
Christi  merito  condonatis. 

De  peccato  originali. 
An  credat  concupiscentiam  quae  in  re- 
natis  post  baptismum  manet  re  uera  pec- 
catum  esse  cuius  gratia  homo  damnatione 
dignus  sit. 

De  libero''  arbitrio. 

An  credat  liberum   hominis   arbitrium 

a  Deo  excitatum  et  per  gratiam  eius  prae- 

uentum  etadiutum*^  concurrere  tanquam  par- 

tiale  agens  ad  merita  et  legis  impletionem. 

De  peccato  damnante  hominem. 
An   credat   damnationem   sequi    quod- 
libet  peccatum  mortale   etiara  si  non  fiat 
contra  conscientiam  aut  verbum  Dei   sed 
contra  mandatum  ecclesiae '. 

De  ceremonijs  baptismi?. 
An  credat  in  administratione ''  Bap- 
tismi  adhibendas  esse  solemnes  orationes 
et  ceremonias  ecclesiasticas  quales  sunt 
exorcizatio  et  exufflatio  Diaboli,  crebra 
crucis  impressio  et  quid  sentiat  de  huius 
modj  ceremonijs. 


[Responsa  PoIitae.J 


Credo  multos  qui  hoc  nomine  appel- 
lantur  esse  ecclesiae  membra,  conuicia ''  et 
contumelias  semper  detestatus  sum ,  cum 
his  uelim  repetita  esse  quae  ad  .2.  arti- 
culum  respondi. 


Hominis  iustificationem  credo  constare 
fide  per  non  imputationem  peccati  et  im- 
putationem  iustitiae  Christi  atque  hanc 
imputationem  non  esse^^  communicationem 
iusticiae  Christi,  charitatem  et  bona  opera 
ab  hac  fide  non  segregari  sed  semper  in- 
dissolubilium  fructuum*^  instar  eidem  ad- 
pendere  ita  ut  si  hi  non  appareant  aut 
sequantur  fidem  nullam  esse  putem. 


Credo  re  uera  pecatum  esse  et  quod 
ad  hominem  pertinet  damnatione  dignum, 
sed  misericordia  Dei  per  Baptismum  dam- 
nationera  sustulit,  concupiscentiam  interim 
peccatum  originale  intelligo. 

Esse  agens  non  credo. 


Orane  peccatum  daranationem  nieretur. 


Credo  non  necessarias  esse  has  cere- 
raonias ,  si  tamen  accedant  nihilominus 
Baptismum  esse  ut  in  prima  confessioue 
protuli. 


"  suo  libr.  rec.  ^  couicia  lihr.  rec. 

"  hanc  imputationera  non  imputationem  esse  lihr.  rec.  <'  fructus  lihr.  rec. 

^  libro  libr.  rec.  ^  adiunctum  lihr.  rec.  s  babtissrai  ap.  ant. 

'■  administrationem  libr.  rec. 


'  Ex  eo  quod  conscientia  hic  verbo  Dei  et  mandatis  ecclesiae  opponitur.  con- 
scientiam  naturalem,  sive  quae  legem  naturae  manifestat,  significari  patet. 


Monuni.  (viennensia)  88.  (A  mense  Aprili  usque  ad  lulium  1554.)         735 


[Qnaestiones  regiminis  austriaci.'] 

De  transsubstantiatione. 
An  credat  in  consecratione  Sacramenti 
Eucharistiae  substantiam  panis  et  uini 
niutari  in  corpus  et  sanguinem  Domini 
uirtute  uerborum  Cbristi  an  simul  cum 
corpore  domini  ^  substantiam  panis  manere. 
An  credat  aut  sentiat  Eucharistiam 
adorandam  esse. 

De  sectarijs  consecrationibus. 
Circa  sectarios  consecrantes  Sacramen- 
tum  primo  interrogetur  quos  intelligat 
rainistros  ecclesiae  an  etiani  eos  qui  non 
sunt  legitime  consecrati  ab  Episcopis.  Se- 
cundo  an  credat  Lutheranos  et  Buzeranos 
sacerdotes  ministros  esse  ecclesiae.  Tertio 
an  credat  posse  fieri  consecrationem  cor- 
poris  et  sanguinis  domini.  sine''  forma 
consecrationis  in  canone  missae  expressa ". 
Et  quid  de  ipso  canone  missae  sentiat  an 
possit^  omitti. 

De  indissolubilitate  matrimonij. 
An  ex   scriptura  sacra   credat  matri- 
monium  etiam  superueniente  fornicatione  ^ 
indissolubile  esse.    An  uero  ex  sola  hone- 
statis  ratione. 

De  iuuocatione  sanctorum. 
An  credat  sanctos  in  coelo  cum  Christo 
regnantes  rite  a  Catholicis  inuocari. 

De  miraculis  sanctorum. 
An   neget   miracula   facta    esse    apud 
monumenta  sanctorum  et  quid  de  illis  mi- 
raculis  sentiat. 

De  ieiunijs  ct  abstinentia  a  oaruibus. 
An  credat   ieiunia  ab  ecclesia   indicta 
obligare  hominem  in  conscientia  etiam  non 
concurrente  mandato  magistratus  secularis 
et  item  de  abstinentia  a  carnibus. 

De  uotis  monasticis. 
An  credat  uota  monastica   ex  arbitrio 
uouentis    posse    rescindi    dum    presertim 
ipsius    conscientia  dictat   causam  subesse 
rescindendi. 


[Responsa  Politae.J 

Non  intelligo  mysterium  Sacramenti 
huius  aut  alterius  et  permaneo  in  prima 
mea  confessione  et  ijs  quae  in  meis  reliquis 
scriptis  addidi. 

Jdem  respondeo  quod  ad  praecedentera 
articulum. 


Ministros  ecclesiae  intelligo  sacerdotes, 
sacerdotes  intelhgo  eos  esse  qui  ab  Epi- 
scopis  ordinati  sunt,  quosdam  etiara  qui 
ab  aliqua  particulari  ecclesia  communi 
consensu  ad  rainisterium  sub  Dej  reue- 
rentia  ex  piorum  et  doctorum  consilio  sunt 
uocati ,  credo  extra  missae  celebrationem 
corpus  Christi  consecrari  posse  et  canonem 
omitti 


esse    super- 


Credo    indissolubile    [?] ' 
ueniente  fornicatione '. 


Quod  ad  me  pertinet  non  inuoco,  re- 
liquos  [non]  dijudico''. 

Non  nego  facta  esse  praecipue  in  pri- 
raitiua'  ecclesia''  ad  confirniationera  fidei 
imbecillium,  saepe  tamen  Diabohis  simili- 
bus  se  admiscuit. 


Non  credo. 


Credo. 


"  dominis  ap.  ant.  ''  sint  Ubr.  rcr.  '  expressae  libr.  rer. 

'^  posse  ap.  ant.  "  formatione  libr.  rec 

'  indissolubilem  libr.  rec;  dissolubile  .*-  -  formatine  libr.  rer. 

''  reliquas  dijudico  libr.  rer.         '  primitura  "/-.  "/'/. 

^  ecclesiae  libr.  rec. 


736         Monum.  (viennensia)  88.  (A  mense  Aprili  nsqne  ad  lulium  1554.) 

[Quaesfioneg  recihnlnis  amtriaci.]  [Res/jonsa  PolitaeJ 

Circa  dignitatem  status  coniugalis  et  Mihi  et  naturae  meae  status  coniugalis 
uirginalis  explicet  utruni  credat  prestan-  [magis  conuenit ,]  ^'  si  quis  peculiariter  a 
tiorem  esse.  Deo  priuatus  est  stimulo  carnis ''  ad  uerbi 

Domini  proraulgationem  longe  praestantior 
est  uirginitas. 

An  sentiat  recte  facere  magistratus  Nescio ,  magistratus  interim  suum  of- 
hereticos  puniendo  corporalibus  poenis.        ficium  nouit,  puniendi  certe  sunt  qui  se- 

ditiosi. 

De  ecclesia. 
Postremo    an'^   sentiat   idem   iudicium  Non  sentio. 

esse  de  ecclesia  uniuersali  et  particularj. 

[Polifes  haec  suhiungit:]  Haec  habui  Magnifici  atque  Amplissimi  uiri  quae  ad 
raandatum  Sacratissimae  Regiae  Maiestatis  super  praecedentibus  articulis  respon- 
derem,  confirmationem  eorum  quae  respondeo  quia  addere  non  licuit,  relinquo  in 
eo  scripto  quod  ex  scripturis  contexui.  Comraendo  me  cum  omni  reuerentia  Magi- 
stratus  mei  omnibus  et  singulis  supplicans  humilime  ut  preciosa  sit  anima  raea  in 
conspectu  uestro.  Quod  adhuc  scripturis  ef^  ijs  solis  inhereara  faciunt  tumultuosa 
tempora  quibus  natus  sum.  Cum  enim  uiderem  tot  sectarum  diuersitates  ^  putaui 
nusquara  tutius  me  posse  requiescere  K 

Sacrae  Romanorum  Hung:  Boh:  etc.  Regie  Maiestatis  in  Austria  inferiori  Re- 
gentes  uigilantissimi  uiri  et  Dominj  Magnifici  atque  Araplissirai. 

Ex  sacrae  Regiae  maiestatis  mandato  iusserunt  vestrae  Magnificae  Araplitu- 
dines  ut  ad  articulos  postrerao  raihi  oblatos^'  responderem  non  per  scripturarum  con- 
textum  sed  simpliciter  per  haec  uerba.  Credo ,  non  credo ,  non  intelligo ,  dubito. 
feci  id  quatenus  articulorum  uarie  saepe  intricatorum  natura  passa  est.  Supplico 
vestris''  Magnificis  Amplitudinibus  ut  dignentur  hoc'  pro  sufficientj  obedientia  quod 
ex  animo  praestare  admissus  sum  suscipere.  Dorainus  Deus  sit  omnibus  et  singuh's 
adiutor  et  pater. 

2. 

Relatio  <le  congressione ,  quam  Canisiiis  aJiiqae  nniversitafis  viennensis  profes- 
sores  cxeunte  lunio  a.  1554  cum  Polite  in  carcere  incluso  habuerunt. 

Reuerendi  illustres  Magnifici  atque  Clarissimi  Domini  Sacrae  Regiae  Maiestatis 
consiliarij  amplissimi ,  de  consilio  Regirainis  Austriaci  Doraini  Cleraentissinii.  Con- 
uenerunt  heri  '  sicut  iniunxerunt  M.  V.  ^  et  causam  M.  Nicolai  Politae  plenius  et 
de  nouo  tractarunt  Reuerendi  D.  Doctores  una  cura  duobus  de  facultate  artiuni  de- 
putatis  ^  quj  omnes  quatuor  ut  sequitur :  Cura  ad  Politara  ingressi  essent,  secundum 
formam  sibi  praescriptam  negotium  inchoarunt.  Et  primo  Reuerendus  D.  Doctor 
Petrus  Canisius  interponere  cepit  adhortationera,  ut  consideraret  Polites,  ut  ['?]  quam 
pie  ac  sedulo  admonendura  curaret  Regia  Maiestas  per  excelsura  regiracn,  quantique 


Hoc  vel  simile  supplendum  esse,  ea,  quae  sequuntur,  pafefaciunf. 
carceris  libr.  rec.  "  aut  libr.  rec.  ^  ut  libr.  rec. 

diuersitatis  libr.  rec  ^  exquiescere  libr.  rec. 

oblato  ap.  ant.  "'  uiris  «/>.  ant.  '  haec  libr.  rec. 


*  26.  lunii  convenisse  videntur.  Nam  in  actis  paulo  ante  has  litteras  scriptum 
est:  ^Processus  causam  Politae  continens.  Postrema  adraonitio  ut  conuerterer. 
26.  lunij  54"."  Quae  ad  ipsas  has  litteras,  licet  in  actis  quaedara  interiecta  sint, 
pertinere  videntur.  ^  Magnificentiae  Vestrae. 

^  Andreas  Dadius  et  Georgius  Muschler  significantur ;  v.  infra  p.  737.  738. 


Monum.  (viennensia)  88.  (A  mense  Aprili  usque  ad  lulium  1554.)  737 

referret  relictis  erroribus ,  et  damnatis  olim  haeresibus  in  uiam  redire  ^* ,  doctrinani 
amplecti  ecclesiae ,  se  ac  suos  seruare ,  uxori  et  liberis  prospicere ,  neque  in  illa 
manere  pertinatia,  quam  priores  ipsius  confessiones  ostendant,  neque  facile  negli- 
gere  '^  Regiae  Maiestatis  authoritatem ,  et  doctorura  hominum  iudicium ,  atque  con- 
sentientes  patrum  sententias,  nec  defuisse  tempus  et  ocium,  tot  mensibus  ut  de- 
liberare  non  potuerit  de  suis  confessionibus. 

Ad  quam  cohortationem  D.  Doctoris  Canisij  M:  Polita  respondit. 

•I-  Miror  me  haereticum  et  schismaticum  damnatum  esse  (videlicet  de  mandato 
Regiae  maiestatis  intelligens)  "■. 

•II-  Magnum  pondus  apud  me  Regia  maiestas  habet,  et  maius  quam  quisque 
putet,jvxor  etiam  mihi  chara,  liberos  Deus"^  abstulit  quos  dederat,  nutritios  quinque  alo. 

•III-  Nullius  peruicatiae  mihi  conscius  sum,  sed  quicquid  dico,  dico  salua 
conscientia. 

•IIII-  Doctoruni  hominum  iudicium  nunquam  subterfugi,  Dominus  DEVS  auteni 
promouebit  [?]  ^  istos  doctos,  secundum  id  quod  in  prioribus  meis  confessionibus  dixi. 
Judicaturum  illum  qui  habet  iudicium  a  Deo  patre. 

•V-  Quale  spacium  temporis  mihi  relictum  sit  ad  responsiones  meas,  quae 
commoditates,  nouit  Deus ,  cum  caruerim  libris  ',  uinctus  fuerim ,  neque  semper  ad 
praefixum  tempus  ea  mihi  ^  tradita  sjnt ,  quibus  poteram  causam  meam  promouere 
et  iuuare.  His  ita  praemissis  atque  responsis  per  Politam  tandem  etiam  D.  Doctor 
Canisius  ad  alios  se  conuertens  ,  mouuit  ac  rogauit  omnes  ut  secundum  dominorum 
de  regimine  mandatum  suas  singuli  adhortationes  adferrent,  et  pio  christianae  cha- 
ritatis  officio  M:  Politem  ad  melius  reuocarent.  Vnde  cepit  D.  Doctor  Nicolaus 
Lanoy  proponere  et  adhortari  similiter,  ut  rediret  ad  uiam  ueritatis  neque  ex- 
pectaret  alios  doctores  qui  vieritatis  uiam  ipsi  Politae  aperirent.  Quos  alioqui  ex 
superioribus  eius  dictis  apparet  illum  praestolari  et  exoptare.  Cum  alioqui  isti 
quatuor  censendi  sint  ad  id  officij  sufficere ,  ut  pote  uia  ordinaria  et  omnino  regia 
ad  hoc  ipsum  destinati.  Quibus  proinde  potius  deberet  fidem  adhibere ,  quam  suo 
solius  iudicio.  Nisi  autem  resipisceret  et  hanc  uiam  sequeretur,  merito  et  corpus 
et  animum  snmmo  periculo  exponeret  et  praeterea  uxorem  ac  suos  in  calamitates 
conijceret,  meritasque  peruicaciae  poenas  daret. 

Ciii  respondit  Polites. 

•!•  Quod  ad  me,  uxorem,  liberos  pertinet,  et  salutem  animae,  doctos,  peruica- 
tiam,  respondeo  idem  quod  superius. 

•II^  Christum  ego  expecto  examinatorem  causae  meae,  sinon  hic,  tempore  oportuno, 
idque,  ut  puto,  tanquam  nomine  [et  re  ?]  -  Christianus  et  non  Anabaptistico  spiritu. 

Quo  facto  deinde  rursus  admonuit  D.  Doctor  Canisius  M:  Andream  Dadium  ^ 
ut  pio  suo  etiam  officio  in  admonendo  [fungeretur.  Qui  D.  Canisio  respondit:  Non 
habeo,]  ^  quod  dicam  quia  Theologus  non  sum.    Ad  quae  eius  uerba  respondit  iterum 


■"^  rediret  libr.  rcc.  ^  negligeret  lihr.  rer. 

"  Apographum  untiqnum  in  margine:  Parenthesim  iusserunt  lesuitae  addi. 
^  Deos  libr.  rec.  *  Sic ;  prouidebit.^  ^  nihil  libr.  rec. 

^  Haec  ex  Politae  mente  supplenda  esse  videntur. 

^  Haec   vel  similia    sujypJeri    oportet.     Lihrarius   antiquus    integrxm    arclwtijpi 
cersum  videtur  omisisse. 


1  Ex  actis  supra  scriptis  cognoscitur  Politae  haec  duo  opera  in  carcerem  missa 
esse:  a)  Libros  tres  priores  Institutionis  christianae  a  Petro  de  Soto  0.  Pr.  con- 
scriptae,  iussu  Ottonis  cardinalis  augustani  editos ;  b)  Antonii  Florebelli  (Fiorabelli, 
Fiordibello)  modenen.sis  opus  De  auctoritate  ecclesiae,  cardinali  Sadoleto  dedicatum. 

-  /.  Asclihach,  universitatis  viennensis  historiographus,  Andream  Dadium,  philo- 
sophiae  et  postea  medicinae  profe.ssorem ,  protestantibus  adnumerat  (1.  c.  III,  369). 
Dadius  a  mense  Aprili  usque  ad  Octobrem  anni  1554  dccanus  facultatis  artium  erat 
{Aschbach  1.  c.  III,  387). 

Braunsbei-ger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  I.  47 


738  Monum.  (viennensia)  88.  (A  mense  Aprili  ad  luliiim  15-54.) 

D.  Doctor  Nicolaus.  Omnium  esse''  admonere  fratres  etiam  ancillarum.  Cui  ille 
iterum  respondit.  Se  non  intelligere  causam ,  nec  posse  de  istis  rebus  disputare. 
Sed  libenter  se  interesse  ut  audiret  eorum  admonitiones.  Subiunxerunt  Theologi. 
Verum  id  quidem  esse.  Sed  cuiuslibet  hominis  et  praesertim  Christiani  esse,  ad- 
monere  fratrem  erroris  sui.  Quod  minime  in  hac  causa  detractandum  iiideretur. 
Jubente  praesertim  excelso  regimine.     Nihil  autem  deinde  ille   in    medium    protulit. 

Deinde  rursum  D.  Canisius  a  Muslero  '  petijt,  ut  saltem  ipse  secundum  com- 
missionem  acceptam  .  cum  M:  Polite  ^"  ageret ",  illumque  moneret  Christiane  '^.  Qui 
respondit.  Ego  libenter  aberrantem  a  uia  reducere  uellem ,  si  exacte  uel  causam 
cognoscerem  uel  a  principio  interfuissem ,  et  meae  professionis  esset ,  sed  quoniam 
Polites  fatetur,  se  destitutum  fuisse,  et  libris  et  occasione,  idcirco  si  sibi  alicuius 
erroris  aut  lapsus  esset  conscius ,  in  uiam  ueritatis ,  in  qua  non  est  error ,  rediret, 
admonuit.     Respondit  Polites. 

Quod  ad  libros  et  occasionem  pertinet  non  multum  modo  laboro «.  quando- 
quidem  res  eo  [V]  ^  peruenit  tam  longo  temporis  spatio,  permaneo  adhuc  in  prioribus 
meis  confessionibus,  et  protestatione  de  obseruantia  ei'ga  magistratum.  Erroris  mihi 
nuUius  sum  conscius. 

His  absolutis  dedit  Doctor  Canisius  articulos  confessiouis  ultimae  quam  Polites 
aedidit ,  praelegendos  Notario ,  monens  ipsum  quoque  Politam ,  ut  secundum "  donii- 
norum  de  Regimine  uoluntatem  ad  singulos  articulos  bona  fide  respouderet. 

Liberum  enim  adhuc  esse  eosdem  uel  retractare,  [uel]  addere  uel  adimere 
ijsdem.  Jlle  uero  suam  confessionem  scriptam,  in  manus  ultro  capiens,  non  uoluit, 
ut  uel  unus  articulus  prelegeretur,  addens  cxpressis  uerbis.  Quod  nihil  omnino ''  mu- 
tare  uellet  in  omnibus  et  singulis,  nisi  quod  circa  .14.  articulura,  de  inuocatione 
sanctorum ,  in  confessione  germanice  traducta,  uoluit'  ut  haec  uerba  adderentur, 
Venerabilem  esse  memoriam  sanctorum  apud  se. 

Quare  his  ita  finitis  dominis  uisum  est  omuibus  cum  illo  latius  agendum  non 
esse,  circa  lectionem  dictorum  articulorum. 

Postremo  autem  Polites  raonuit  in  scriptis  addi  posse,  quod  cum  ipso  actum 
esset  humaniter,  et  proinde  etiam  gratias  dominis  discedentibus  egit. 

Notarius  subscripsit. 
3. 
PoUtes  ex  Amtria  eximhm. 

Paiicis  (Uehus  post  sic  statutum  est  a  Ferdinando  rege : 

Regia  Maiestas  etc.  mandat  Regimini  etc. :  Quandoquidem  Nicolaus  Polites  per- 
manet  in  haereticis  suis  opinionibus  a  Theologis  hic  damnatis  ut  eidem  haec  de- 
nunciet  dictum  Regimen.  Quanquam  sua  Regia  maiestas  bono  iure  posset  grauio- 
ribus  poenis  aduersus  eum  procedere  memor  tamen  suae  clementiae  maluit  mitiorem 
[partem]  sequi,  mandatque  per  Regimen  ut  post  octo  dies  discedat  ex  onmibus  regnis 
et  ditionibus  Regis  nunquam  rursus  ingressurus  sub  poena  capitali  siue  corporali  et 
nunquam  duabus  noctibus  eodem  in  loco  permaneat. 

•''  rem  ap.  ant.  ^  Polites  Uhr.  rec.  "  argeret  ap.  ant. 

^  Christianae  Ubr.  rec.  *  labore  lihr.  rec. 

f  Sic  fortasse  legendum  ;  Uhr.  rec:  ei.  »  secundare  ap.  ant. 

^  omino  ap.  ant. 

'  Sic  corrigendum  esse  omnino  videtttr;  Ubr.  rec:  noluit. 


'  Georgius  Muschler  (Musler)  ex  Oettingen,  Suebiae  oppido  ortus,  Viennae 
per  plus  quam  20  annos  dialecticam  tradidit  et  aliquamdiu  etiam  scholae  ,.ad 
S.  Stephanum"  praufuit.  Qui  etiam  filios  Maximiliani  II.  instituit.  Eum  tunc  Lutheri 
dogmata  haud  improbasse  ferunt ;  postea  autem  ad  fidem  catholicam  rediisse  videtur 
{Aschharh  1.  c.  III,  238—240.    Bncholtz  1.  c.  VIII,  223). 


Monum.  (viennensia)  89.  (Ab  anno  1553  ad  1555.)  739 

CiiiH  auteui  PoJitae  uxor  Fcrdijiando  snpplica^set ,  ut  ad  negotia  componendo 
longius  tempus  concederet ,  „rege/ifes"  auslriaci  3.  Mii  1554  Polifae  resrripserunt 
regem  in  sua  voluntate  permanere,  ^vnnd  ist  der  Regierung  ernstlicher  Befelch,  das 
er  Polites,  wo  er  vor  dem  bestimbten  achtesten  tag  sich  von  dannen  erheben  wolt, 
den  selben  der  Regierung  vnnd  auch  weliche  strass  er  ziechen  welle  anzaige,  vnnd 
mittler  Zeyt  weder  ausgehe,  noch  khainen  zw  Jme  einlasse". 

Polites  4.  lulii  rescripsit,  se  sabbato  (qui  dies  erat  7.  lulii)  curru  Cremsiuin  ef 
deinde  navi  per  Danuvhim  rectum  iri ;  ,quo  ulterius  me  res  raeae  deducent  nouit  Deus". 

4. 

Exeunte  anno  1553  Pauhis  Fabricius  saxo,  mathematicus  et  astronomus.  Vien- 
nam  evocatus,  in  palatio  regio  coram  Canisio  et  Postello  tentatus,  approbatus,  uni- 
versitatis  professor  et  aulae  regiae  mathematicus  a  Ferdinando  I.  constitutus  est. 
Quae  Fabricius  ipse  testatus  est  anno  1587  in  libello  supplici,  qui  Viennae  in  biblio- 
theca  aulae  caesareae  superest  ^  Canisius,  cum  eo  tempore  facultatis  theologicae 
decanus  esset,  de  fide  ac  religione  eum  interrogasse  videtur.  Fabricius  postea  Luthera- 
nismum  fere  aperte  professus  est. 

89. 

A1)  auno  1553  ad  1555. 

Alia  quaedam  a  Canisio  universitatis  viennensis  professore  gesta. 

Plura,  quam  ea,  quae  protuli,  de  rebus  a  Canisio  universitatis  viennensis  pro- 
fessore  gestis  in  fontibus  non  inveni.  Inter  acta  facultatis  theologicae  nil  superest, 
quod  ad  annos  1550 — 1566  pertineat:  ex  tertio  actorum  vohunine,  quod  hoc  tempus 
spectat,  septem  folia  exsecta  sunt  -. 

Sequuntur  aliqua  ex  aliis  libris  excerpta: 

a)  De  Sociis  in  universitatem  viennensem  receptis  haec  refert  Polancus  (1.  c. 
III,  247.  264.  256): 

^lnvitati  fuerant  nostri  ut  in  gremium  Universitatis  se  admitti  paterentur:  et 
quamvis  recusabant,  non  taraen  evadere  id  potuerunt,  nam  Regis  voluntate  ad  id 
quodammodo  compulsi  fuerunt."  S.  Ignatius  autem,  antequam  id  permitteret,  „dis- 
cere  voluit  an  utilitas  magna  spiritualis  inde  rediret,  et  demum,  si  ea  [i.  e.  univer- 
sitas]  invitaret,  concessit"  Socios  admitti  ita,  „ut  nec  curam  Rectoris  nec  Can- 
cellarii  susciperent".  Admissi  igitur  sunt,  „nihil  tamen  promittentes ,  quod  ad  ob- 
servationera  statutorura  attinebat,  nisi  salva  obedientia  sui  Superioris"  ^. 

b)  Ut  Polancus  (1.  c.  p.  247—248.  256)  narrat,  Canisius  anno  1553  in  univer- 
sitate  viennensi  (praeter  vel  post  epistulara  priorem  ad  Corinthios  [vide  supra  p.  421]) 
„evangelium  secundum  Matthaeum  mane  intei-pretabatur".  Sed  auditores  ei  ^quin- 
decim  aut  sexdecim  ad  summum  erant,  aliquando  sex  vel  septem  tantum".  CJuibus 
accedebant,  numeri  augendi  gratia,  schoUistici  Societatis ;  qui  tamen  „vix  inter  au- 
d.itores  theologiae  computari  debebant,  cum  eodem  tempore  in  coUegio  nostro  in 
philosophico  cursu  exercerentur". 

c)  Sacchinus  (Can.  p.  86—87)  haec  adnotat  anno  1554,  quae  tamen  potius 
ad  annum  1553  referenda  esse  videntur: 

„Hoc  tempore"  Canisius  ^Decanus  Academiae  legitur  ^  cum  in  eius  corpus 
anno  superiore  cura  Gaudano ,   atque  Nicolao  Lanoio  cooptatus    esset.     Eodem    tera- 

1  Schrauf,  Nachtriige  etc.  I,  142.  2  Schrauf  I.  c.  I,  135. 

3  Hanc  quoque  condicionera  ab  ipso  Ignatio  positam  esse  ostendunt  eius  litterae 
27.  lulii  1553  ad  Lanoium  datae  {Monumenta  historica  S.  J.,  Vita  Ign.  etc.  III,  247-). 

*  Canisius  raense  Octobri  a.  1553  decanus  facultatis  theologicae  constitutus 
esse  videtur  OVappAer  1.  c.  p.  475).  Lanoius  anno  1551,  Canisius  et  Goudanus 
anno  1553/54  in  album  universitatis  relati  sunt  (cf.  supra  p.  414—415). 

47* 


74:0  Monum.  (viennensia)  89.  (Ab  anno  1553  ad  1555.) 

pore,  et  Academiae  corrigendae,  et  discentium  recognoscendis ,  emendandisque  con- 
tubernijs  (Bursas  vocant)  iussu  Regis  occupabatur.  Qua  in  re  nulla  maior  diffi- 
cultas  incidebat,  quam  ex  administrorum  idoneorum  inopia,  qui,  quae  prudenter 
decernebantur,  ad  vsum  mox,  et  in  mores  sedulo  revocarent". 

Posteriores  quoque  affirmant  Canisio  siib  id  tempus  a  i'ege  commissum  esse, 
ut  universitati  viennensi  reformandae  operam  daret '.  Atque  hoc  constat :  Ferdi- 
nandus  paulo  postquam  Canisius  post  medium  a.  1553  cum  aliquot  aliis  universi- 
tatem  ^visitavit"  -,  et  eodem  exeunte  de  eiusdem  ^instauratione"  una  cum  praecipuis 
eius  viris  ,in  Aula  Regia"  ,.diu  consultavit"  et  „in  eo  negotio  vel  totos  saepe  ex- 
pendit  dies"  ^  eidem  academiae  1.  lanuarii  1554  „novam  reformationem"  suam  dedit*. 
Sed  quaenam  in  ea  ^reformatione"  Canisio  suasore  statuta  sint,  quaenam  sine  eius 
consilio  ac  fortasse  etiam  contra  eius  voluntatem,  difficile  fuerit  definire  ^.  Haud  recte 
Boevo  de  Canisio  scribit  (ad  a.  1553) :  „Valendosi  acconciamente  della  grazia  e  del 
favore  che  godeva  presso  il  re  Ferdinando ,  ottenne  da  lui ,  che  si  stabilisse  per 
legge  che  chiunque  volesse  in  avvenire  essere  proraosso  a  gradi  e  a  cattedre,  do- 
vesse  prima  soggiacere  a  rigoroso  esame,  e  dar  prove  non  dubbie  di  sana  e  catto- 
lica  dottrina."  "^  Nam  anno  quidem  15-i6  universitati  a  rege  interdictum  erat,  ne 
quem  absque  eiusmodi  tentamine  in  professorum  collegium  cooptaret;  sed  anno  1554 
ipsa  illa  ^reformatione  nova"  statutum  est,  satis  esse ,  quod  quis  sine  iureiurando 
confirmaret ,  se  orthodoxum  et  catholicum  esse '' ,  sicque  professoribus  lutheranis 
porta  universitatis  magis  etiam  aperta  est  quam  antea  ^ 

Quod  autem  ad  nbursas"  universitatis  attinet,  iam  vidimus  Canisium  ipsum 
,coIIegio  archiducali"  reformando  operam  navasse :  neque  absque  Canisii  opera 
factum  esse  videtur,  ut  anno  1555,  episcopi  labacensis  admonitu,  Societas  prae- 
fecturam  bursae  „aurei  montis"  („Goldberg")  susciperet,  quae  scholasticis  pauperibus 
atque  imprimis  theologiae  studiosis  destinata  erat  *. 

d)  Inde  a  medio  fere  saeculo  XVII.  universitas  viennensis  quotannis  Canisii 
sollemnem  faciebat  mentionem  initio  mensis  Novembris,  cum  in  templo  cathedrali 
S.  Stephani  funebria  anniversaria  pro  academicis  mortuis  ageret;  in  iis  enim  ^multa 
aurium  suavitate"  (ut  anno  1725  P.  Sebastianus  Mitterdorffer  S.  J.  scribit)  „hymnus 
gradualis"  ille,  dimetris  iambicis  conceptus,  cantabatur,  in  quo  universitas  prae- 
clarorum  virorum  suorum  memoriam  recolebat ;  atque  hic  ita  incipiebatur : 

„Rudolphus  quartus  Archidux  fundator  Athenaei, 
Triumphet  cum  exercitu  coelestis  aciei. 


^  A.  Socher  S.  J. ,  Historia  Provinciae  Austriae  S.  J.  P.  I  (Viennae  1740), 
p.  52.  los.  Othin.  carcl.  Ranscher,  Der  selige  Petrus  Canisius  (Wien  1865)  p.  42. 
R.  Perkmann ,  Die  Jesuiten  und  die  Wiener  Universitat,  2.  Ausg.  (Leipzig  1866) 
p.  106.     Dretvs  1.  c.  p.  40—41.  ^  y.  supra  p.  434—435. 

^  Ita  Erardus  Arantianiis  S.  J.  S.  Ignatio  Vienna  30.  lanuarii  1553  (Litterae 
quadrimestres  II,  490). 

*  Typis  exscripta  est  a  R.  Kinh  1.  c.  II,  373—401.  De  ea  v.  Seb.  Mittei-- 
dorfjer  S.  J. ,  Conspectus  Historiae  Universitatis  Viennensis  (Viennae  1724)  p.  191 
ad  192. 

'■"  Canisio  hortante  fortasse  facta  sunt  v.  g.  praecepta  nn.  17.  et  18:   ^de  visi- 
tatione  contuberniorum"  et  „de  bibliopolis  et  librorum  pretio". 
8  Canisio  p.  98.  •»  Aschbach  1.  c.  III,  92—93. 

*  Ceterum  vide,  quae  supra  scripta  sunt  de  Polita  ob  haeresim  ex  universitate 
atque  ex  omni  Austria  eiecto  (p.  738.  739).  Schrauf:  „Die  Behauptung  Aschbachs 
(L  c.  III,  267),  Canisius  habe  sich  vom  Konige  Ferdinand  den  Auftrag  ertheilen  lassen, 
die  protestantischen  Elemente  von  der  Universitiit  zu  entfernen,  lasst  sich  durchaus 
nicht  beweisen"   (Nachtrage  I,  138"). 

'■>  Mitterdorffer,  Conspectus  p.  196—197.  Aschbarh  I.  c.  III,  55—56.  Burholtz 
1.  c.  VIII.  188. 


Monum.  (viennensia)  90.  (30.  lulii  1552.)  741 

0  ita  post  hunc  praecipuus  immaculatae  Matris 
Assertor,  laetus  videat  vultum  aeterni  Patris. 
Sic  Thomas  Haselpachius,  et  Doctor  Argentinas, 
lajus,  Petrus  Canisius,  et  anima  Becani."  ' 

c)  Conatus  Viennae  et  aliis  Austriae  locis  ad  animas  iuvandas  a  Canisio 
suscepti:  contionibus,  sacramentorum  administratione  etc. 

1552-1555. 
90. 

30.  Ittlii  1552. 

Ex  Gottl.  Friedlaender,  Beitrage  zur  Reformationsgeschichte  (Berlin  1837) 
p.  275 — 276;  qui  affirmat  epistulam  archetypam  Berolini  esse  in  bibliotheca  regia 
^Mspt.  lat.  fol.  239.  fol.  50".  Eadem  ex  apographo  typis  exscripta  est  a  Menchaca, 
(Epistolae  S.  Ignatii  p.  460 — 461),  et  ex  Menchaca  in  ^Cartas  de  San  Ignacio"  (III, 
395 — 396)  translata.     In  alias  quoque  liuguas  versa  est. 

A  Sociis  viennensihus ,  pmeseiiiin  laio  et  Canisio ,  idoneos  invenes  gernianos 
in  collegium  germanicum  Romae  institutum  mittendos  esse. 

S.  Ignatius  P.  Claudio  laio  Roma  30.  lulii  1552:  Collegium  ger- 
manicum  modo  conditum  esse  Romae,  ad  iuvenes  germatios  in  honis 
moribus  et  omni  doctrina  Societatis  ciira  instituendos  eosdemque  postea 
Germaniae  subsidio  mittendos.  Qiiare  visum  esse  cardinalibus  collegii 
protectoribus  et  maxime  augustano ,  ut  laio  „simid  cum  D.  Canisio  et 
aliis  fratribus  charissimis  de  societate  nostra  qui  Vienae  sunt,  scri- 
beretur,  ut  primo  quoque  tempore  aliquos  Germaniae"  nationis  et  linguae 
juvenes  Romam"  mitterent ;  in  quibus  quaerendis  et  mittendis  eam  dili- 
gentiam  idque  studium  adhihenda  esse,  quae  „in  re  maximi  momenti 
ad  Dei  gloriam  et  proximorum  salutem"  ^  adhiberefur. 

laius  iam  e  vita  excesserat,  cuni  haec  epistula  in  collegium  viennense  in- 
ferretur.  Epistula  huius  simillima  a  S.  Ignatio  eodem  die  data  est  ad  P.  Leonardum 
Kessel  coloniensem.  Fere  autem  certum  est  Viennensibus  ab  Ignatio  simul  etiam 
exemplum  litterarum  missum  esse,  quas  31.  lulii  ad  Colonienses  dedit.  doceus,  quot 
iuvenes  mittendi  essent,  et  quales,  ac  quibus  condicionibus.  Quae  epistula  ex  codice 
quodam  rhenano  transcripta  ac  primura  a  me  edita  est  in  „Zeitschrift  flxr  katholische 
Theologie"  9.  Jahrg.  (Innsbruck  1885),  p.  315—316. 


Sic  Friedlaender ;  sed  corrigendum  videtur :  Gemnanicae. 

Ita  Mench. ;  Friedl. :  in  re  maximo  .  .  .  et  proximorum  sahitem. 


1  Hymnus  integer  typis  descriptus  est  a  Mitterdorffer  1.  c.  p.  250—251 ,  et 
iterum  ab  Ern.  Apfaltrer  S.  J. ,  Scriptores  antiquissimae  ac  celeberrimae  Universi- 
tatis  Viennensis  P.  1  (Viennae  Austriae  1740),  p.  15—16. 


742  Monum.  (viennensia)  91.  (6.  lanuarii  1553.) 

91. 

Martinus  Gotfridius  (Stevordiaiiiis)  S.  J. ' 

Sociis  romanis. 

Vieiina  C.  laiinarii  ^  1553. 

Ex  „Litferis  <juadrimestribus"  II,  114 — 116;  in  quae  tota  epistula  transcripta 
est  ex  autographo. 

Partem  („Ab  afflictis  et  desperatis"  —  ^Matronae  nunc  veniant  confessurae") 
edidit  SaccJiinus,  De  vita  Canisii  p.  68—69.  Usus  est  hac  epistula  Polancus  in 
scribendo  Chronico  II,  566—581. 

Camsiits  scholas  regit ;  curam  agit  eorum,  qui  in  carceribus  sunt ;  capitis 
damnato  adest ;  a  sacris  virginibus  et  a  senatu  urbis  ad  contionandum  accersitur ; 
jtarochiam  pastore  orbatam  sacramentis  et  verbo  divino  recreat ;  mulierem  a  daemone 
obsessani  ad  sanitatem  mentis  et  corporis  revocat. 

....  Addam  de  Reverendo  Patre  Canisio,  qui,  praeterquam  quod  inferiorum 
classium  est  domi  praefectus  ^,  curam  etiam  sedulam  gerit  incarceratorum.  Hi,  cum 
vix  toto  quidem  anno  semel  antea,  nunc  eidem  saepius  confitentur,  quemadmodum  et 
alii  ex  plebe  complures  ■*.  Nuper  cum  e  vinculis  quidam  ad  supplicium  educeretur, 
Pater  idem  fidus  illi  hortator  et  consolator  adfuit,  et  sic  adiuvit  miserum  in  publico 
morientem,  ut  spectanti  undique  populo  non  parvae  fuerit  aedificationi ;  ubi  concio- 
natur,  plures  ad  eum  quam  antea  conveniunt  auditores,  bonaque  nobis  simul  et  aliis 
spes  est  fore  ut  fructus  inde  redeat  amplissimus :  adeo  ferventem  Patris  animum  et 
zelum  indefessum  erga  proximi  salutem  admirari  incipiunt  modo  germani  ^.  E  mona- 
steriis  virginum  hic  duo  sunt,  et  praecipua  illa,  quae  P.  Canisium  asciverunt,  et  iam 
receperunt  patrem  atque  confessorem,  eumdemque  sibi  cupiunt  concionatorem  ^.    Sed 


^  Martinus  Gotfridius,  vulgo  Stevordianus ,  ex  Stevoort  (nunc  regni  belgici 
vico)  ortus,  anno  1548  Coloniae  Societatem  ingressus,  anno  1550  Romae  votis  se 
obstrinxerat.  Postea  Monachii  et  Augustae  Vindelicorum  contionator  fuit  (*  Catalogus 
collegii  monacensis  in  a.  1566.  cod.  ,Germ.  Sup.  Cat.  1566.  1599"  f.  409'''). 

2  „Die  festo  Epiphaniae  Domini".  ^  De  his  scholis  v.  supra  p.  415. 

*  P.  Nicolaus  Lanoius  iam  24.  Aprilis  1552  Vienna  ad  S.  Ignatium  de  Canisio 
scripserat:  ,Complurium  Germanorum  audivit  confessiones.  In  quo  negotio  cum 
solus  nostrum  [i.  e.  inter  sacerdotes  nostros]  calleat  linguam  germanicam,  non  parum 
laboris  insumpsit,  praesertim  apud  incarceratos,  quos  magna  animi  sollicitudine  .  .  ., 
per  confessionem  praeparatos ,  ad  participationem  corporis  Christi  omnes  simul  per- 
duxit"   (Litterae  quadrimestres  I,  574). 

*  iy««Oi'HS  in  litteris  supra  memoratis :  „Canisius  coeptas  nuper  conciones  apud 
(Termanos,  dominicis  ac  festis  diebus  prosequitur,  quas  numerosa  multitudo,  tum 
nobilium  tum  popularium,  quos  continuo  post  se  trahit,  gratas  sibi  esse  demonstrat. 
Modus  sane  dicendi,  ut  gentis  convenit  ingenio,  placidus  [V] ,  gestus  actioque  pro 
ratione  regionis  accommoda,  et  caetera  quae  ad  germanicum  pertinent  ecclesiastem, 
affatim  videntur  illi  suppetere"    (I.  c). 

*  Ex  actis  „visitationis"  26.  Maii  1554  in  monasterio  S.  lacobi  (St.  lacob  auf 
der  Hiilben)  factae  intellegitur  Canisium  monialium  illarum  tunc  fuisse  confessarium 
{Wiedemann  1.  c.  II,  75).  Alterum,  quod  hic  scribitur,  monasterium  puto  „sororum 
poenitentium  S.  Mariae  Magdalenae"  fuisse,  quod  S.  Hieronymo  sacrum  erat  {^Viede- 
mann  1.  c.  II,  35—86).  In  utraque  ecclesia  Canisius  ctiam  sermones  sacros  habuit 
(v.  supra  p.  421  ^  et  infra,  p.  745).  S.  Ignatius  in  constitutionibus  Societatis  inter- 
dixit,  ne  Socii  huiusmodi  mulierum  confessiones  ordinarie  („por  ordinario")  exciperent 
neve  eas  regendas  susciperent  (P.  6,  c.  3,  n.  5 :  Constitutiones  latinae  et  hispanicae 
p.  199).  Hae  tamen  Societatis  constitutiones  anno  denique  1555  Viennae  promul- 
gatae  sunt. 


Monum.  (viennensia)  91.  (6.  lanuarii  1553.)  743 

senatus  Viennensis  rogavit  et  exoravit  per  consulem  suum  ut  in  alio  templo,  quod 
in  tota  civitate  mihi  videtur  esse  post  cathedrale  divi  Stephani  commodissimum  et 
pulcherrimum ,  iam  deinceps  concionetur '.  Die  sancto  Natalis  Christi  cum  idem 
Pater  vix  ante  lucem  sacrificasset  (in  quo  sacro  multos  habuit  communicantes 
utriusque  sexus  homines),  statim  egressus  e  templo  currum  expectantem  invenit,  ut 
in  pagum  quemdam  et  illic  sacrificaturus  et  concionaturus  sese  conferret.  Cum 
enim  multis  abhinc  mensibus  nullum  illic  Pastorem  habuissent-,  enixe  rogarunt  ut  e 
nostris  aliquem  per  Natalitias  Christi  ferias  loco  Pastoris  haberent.  Quo  in  loco  laete 
quidem  acceptus  et  retentus  est  Pater,  magnamque  sibi  messem  comperit,  tum  in  visi- 
tandis  et  consolandis  infirmis  (quorum  etiara  confessiones  audire,  et  animas  Dominico 
corpore  communire  curavit),  partim  iu  docenda  iuventute,  quam  in  templo  coUegerat, 
et  in  admonendis  illis  rusticis,  quos  concione  quotidiana  ad  pietatem  exhortabatur. 
Ingressus  domum  quamdam,  reperit  ibi  senem,  ac  prorsus  decrepitum  nonagenarium, 
qui  et  lachrymis  et  gestibus  declarabat  satis  quam  grata  sibi  esset  Patris  praesentia, 
de  cuius  manu  posset  sacram  synaxim  suscipere.  Diutius  quidem  illic ,  quam  ma- 
nere  statuerat,  detentus  est.  Abiens  autem,  vix  eos  compescere  potuit,  ut  munera, 
quae  offerebant,  sibi  ipsi  retinerent :  multumque  illi  promiserunt  pecuniarum,  si  festivis 
redire  diebus  vellet  ad  concionandum.  Viennae  ab  afflictis  et  desperatis  idem  Pater 
iam  coepit  visitari  '^  et  accersiri,  quod  sparsus  de  eo  rumor  videatur,  quo  pacto  quibus- 
dam  miserrimis,  Christo  favente,  subvenerit.  Ex  quibus  una,  multo  iam  tempore 
decumbens,  omnem  suae  salutis  spem  amiserat,  et  neque  a  medicis  curari,  neque  a 
confessariis  consolationem  accipere  potuit '',  quia  *=  se  a  Deo  relictam  aiebat,  magnis- 
que  signis  comprobabat  se  correptam  et  obsessam  a  daemone,  ut  noster  etiam  medicus 
de  illa  iudicavit.  Hinc  in  terram  saepe  prosterni,  et  huc  illuc  violenter  nocte  dieque 
detrudi,  abripique  videbatur ;  propalabat  aperte  gravissima  prioris  vitae  peccata,  propter 
quae  iuste  se  damnatam ,  seque  "^  daemoni  traditam  asseverabat.  Quare  cum  pater 
ad  illam  venisset  (nullus  enim  confessorum  ^  curam  iUius  habere  voluit  amplius  0,  eo 
permovit  primum  miserrimam ,  ut  integre  peccata  totius  vitae  confiteretur ;  deinde, 
tum  orationibus,  tum  adiurationibus  et  exorcismis,  sic  vires  daemonis,  illam  corpo- 
raliter  affligentis,  repressit,  ut  iam  domo  libere  exeat,  et  quotidie  Dei  templum  visitet, 
atque  uti  sana  domi  suae  laboret,  et  singulis  mensibus  Eucharistiae  communicet,  mag- 
namque  totius  vitae  mutationem  cunctis  exhibere  possit.  Quae  res  nihil  mirum  si  magnae 
sit  multis  aedificationi,  ut  eo  plures  etiam  matronae  nunc  veniaut  confessurae.  Hoc 
vero  possumus  affirmare,  Societatis  nostrae  institutum  magis  magisque  nunc  in  dies 
inclarescere  et  ut  nunquam  antea,  bonum  de  nostris  odorem  in  Christo  undequaque 
spargi,  ut  nunc  sentiant  tandem  non  esse  nos,  uti  existimabant  prius,  Gallos  dum- 
taxat,  vel  Italos  Hispanosque.  Auget  hunc  populi  favorem  nobis,  quod  munera 
constanter  a  nobis  videant  refutari,  quae  sane  nec  raro  nec  exigua  hic  Patribus 
obtruduntur.  .  .  .  ^ 

*  Ab  afflictis  et  desperatis  Pater  Canisius  adiri  iam  coepit  Sacch. 
''  accipere  vnquam  poterat  Sacch. 

"  Quare  Sacch.  ^  atque  Sacch. 

*  confessariorum  Sacch. 

^  habere  iam  volebat  amplius  Sacch. 

'  Canisius  a  senatu  rogatus  ex  ecclesia  dominicana  in  templum  S.  Mariae  ad 
ripam  transiit.  Cf.  supra  p.  421^  et  infra,  p.  745.  Haud  recte  Polancus:  „Ro- 
gavit  eum  Senatus  Viennensis  per  consulem  suum  ut  in  templo  D.  Stephani,  quod 
post  cathedrale  commodissimum  erat,  deinceps  concionaretur ,  quod  et  praestitit" 
(1.  c.  II,  574).     Ipsum  templum  D.  Stephani  cathedrale  fuit  et  est. 

2  Cf.  supra  p.  421. 

*  ^Quidam  vitulum,  qui  a  P.  Canisio  admissus  non  fuerat,  pro  foribus  projecit 
ac  recessit;  sed  mox  curatum  est  ut  conductus  bajulus  ei,  qui  miserat  vitulum,  re- 


744  Monum.  (viennensia)  92.  (1.  Maii  1553.) 

Quae  Gotfridius  refert  de  muliere  illa  ad  sanitatem  mentis  et  corporis  per 
Canisium  revocata,  eadem,  etsi  aliis  verbis,  narrantur  a  Petvo  Schorich  S.  J.  in  litteris 
qua,drimestribus  collegii  viennensis,  29.  Augusti  1552  datis,  quae  partim  quidem 
typis  exscriptae  sunt  a  Sacchino  (Can.  p.  66—68)  S  integrae  autem  exstant  in  ^Lit- 
teria  quadrimestribus"  I,  729  —  735.  Ex  quibus  liaec  tantum  excerpo:  Canisius  audita 
mulieris  confessione  hoc,  praeter  alia,  effecit,  ,,vt  domo"  illa  ,post  nonum  quidem 
mensem  statim  ad  templum  nostrum  egrederetur,  ibique  sanctissimo  Christi  corpori 
communicaret  .  .  .  Venit  iam  ■'  diligenter  ad  conciones  Patris  Canisij  mulier  illa 
vna  cum  Marito,  et  Matre,  quae  confessa  quoque  est  eidem  Patri  Canisio,  et  com- 
municauit  in  Ecclesia  nostra ;  elegantemque  puerum  offert  societati  filium,  ni  fallor. 
suum,  licet  paulo  iuniorem,  quam  qui  possit  admitti".  In  iisdem  litteris -S't7/or/r7</i/s; 
„P.  Canisius",  inquit,  «pergit  summo  cum  applauso  [sir],  et  pari  cum  utilitate  do- 
cere  ac  explicare  christianae  doctrinae  methodum  illam  quam  Serenissiraus  Rex 
pridem  a  nostris  petierat.  Faxit  Dominus  Jesus  Christus  ut  possit  ita  et  provehere 
et  ad  finem  tandem  perducere  pulcherriraum  hoc  et  restaurandae  in  Germania  Ca- 
tholicae  Religioni  plurimura  adjuraenti  allaturum  opus,  ad  laudem  sanctissimi  norainis 
sui.  Amen.  Redit  igitur  fructus  ad  studiosos  non  exiguus  ex  lectionibus  Patrum : 
sed  non  inde  soluni ;  nam  et  concionibus  germanicis  P.  Canisii ,  ad  quas  illi  prae- 
cipue  veniunt,  non  parum  juvantur.  Non  enim  ea  tautum,  quae  ad  morum  correc- 
tionem  pertinent,  vehementi  spiritu  ibi  monet  Pater,  verum  etiara,  quae  ad  con- 
futandas  haereses  faciunt,  gravissime  tractat.  ...  Ex  studiosis  saepe  habuiraus 
aliquot,  qui  domi  nostrae  et  confiterentur  et  communicarent ;  iramo  etiam  ex  prirao 
professorum  ordine.  Nuper,  in  festo  D.  Yirginis  assumptae  ad  coelos,  habuit  P.  Ca- 
nisius  messem  mulierum  Germanarum  valde  copiosam,  ex  quibus  octo  circiter,  et 
inter  eas  aliquot  nobiles,  nobiscum  in  templo  nostro  sanctissimae  Eucharistiae  Sacra- 
mentum  summa  cum  devotione  receperunt." 

»2. 

Martinus  Gotfridiiis  (Stevordianiis)  S.  J. 

Sociis  romanis. 

Vienna  1.  3Iaii  1553. 

Ex  apographo,  sub  a.  1884  a  P.  I.  Eug.  de  Uriarte  S.  J.  descripto  ex  apo- 
grapho  eiusdem  temporis,  quod  est  in  „Yaria  Historia"  I,  314.  Tota  epistula  in 
„Litteris  quadrimestribus"  II,  248 — 251  edita  est  ex  autographo  (quod  tamen  cum 
apographo  illo  ,ne  uno  quidem  verbo"  discrepare  ,,Litterarum"  editor  testatur). 

Viennae  a  P.  Victoria  Italos  contionibns  et  catechesibus  excoli ,  Canisium  ad 
Germanos  e  suggestu  dicere.     Hunc  regis  tnandatu  Austriam   inferiorem   peragrasse. 

.  .  .  De  contionibus  PP.  nostrorum  nunc  aliquid  summatim  dicam  .... 
Putarem  non  offensum  iri  hinc  Y.  P.  quasi  contra  recens  mandatum  de  bre- 
vitate  litterarum  scribendarum  observanda  aliquid  admitterem :  sed  esto  duos 
tantum  habeamus ,  quorum  alter  Germanis ,  alter  Italis  diebus  dominicis  ac 
festis  contionetur  (non  enim  praeter  P.  Canisium  est  quisquam  sacerdotum 
qui  linguam  sonet  perfecte  germanicam,  neque  praeter  unum  opus  est  Italis 


Ita  Litt.  quadr.;  Sacch.:  igitur. 


portaret;  alii  gallinas,  confectiones  et  hujusmodi  afferentes"  repulsara  tulerunt:  Po- 
Jancus  (1.  c.  II,  578). 

*  Sacchinus  et  Socherus  subdubitant,   an  Gotfridius    et  Schorichius   de   eadem 
mulicre  scribant;  equidem  dubitare  non  possura. 


Monum.  (viennensia)  93.  (4.  Novembris  1553.)  745 

contionatore),  uterque  tameu  aileo  sollicite  ac  vigilanter  verbo  Dei  suos  instituit 
auditores  ut  si  fructum  respiciamus  multo  plures  duobus  possimus  asserere. 
Dominus  loannes  a  Victoria  praeter  contionandi  officium  festis  quoque  diebus 
suos  Italos  in  doctrina  christiana  erudit,  sunt  enim  nunc  postquam  curia  '  non 
adest,  fere  eius  auditores  tegularii,  lapicidae ,  fabri  murarii  et  huius  generis 
homines,  quorum  summa  est  in  fundamentis  nostrae  religionis  ignorantia. 
Deinde  fratres  aliqui  designati  eadem  docent  eos  qui  sunt  iuniores.  D.  vero 
Canisius  suas  contiones  germanicas  in  templo  B.  Virginis  -  continuat,  quam- 
quam  piae  importunitati  monialium  diversorum  coenobiorum  aliquando  in  hoc 
officio  morem  gerere  cogitur  ^.  Boni  et  catholici  illum  libenter  et  sequuntur 
et  audiunt:  pro  maiori  parte  quadragesimae  peragravit  Austriam  hanc  in- 
feriorem  praedicationis  ergo  *,  nam  Sereniss.  Rex  ad  nostrum  Collegium  misit 
ex  Graecio  =  (ubi  tota  se  hieme  continuit)  exemplaria  quatuor  aut  quinque 
litterarum  cum  facultate  contionandi  et  administrandi  sacramenta  praesertim 
in  iis  locis  ubi  oves  Christi  pastoribus  omnino  sunt  destitutae:  sohis  ipse 
sacerdotum  explere  iussa  potuit,  qui  (ut  dixi)  solus  callet  linguam  germanicam. 
Pii  homines  in  iis  locis  in  quibus  fuit  gavisi  sunt  de  pio  zelo  Christianissimi 
Regis  nostri,  et  gavisi  sunt  tales  esse  qui  ita  zelose  ac  sincere  Verbum  Dei 
praedicarent :  dura  etenim  res  huiuscemodi  illis  videbatur  ista  D.  Canisii 
peregrinatio  in  tanta  nivium  abundantia ,  in  tanto  gehi  ac  frigore  ac ,  quod 
maius  est ,  in  tanta  hominum  barbarorum  atque  haereticorum  passim  occur- 
rentium  petulantia  ''.... 

03. 

4.  Novembris  1553. 

Ex  litteris  archetypis,  quae  apud  nos  exstant  neque  in  ,.C'artas  de  San  Ignacio" 
vulgatae  sunt. 

Ferdinandus  1.  S.  lynatio  Vienna  4.  Novemhris  1553:  Se  audi- 
visse ,  quosdam  Ignatio  persuadere  velle,  ut  „nonnullos  et  potiores''  ex 
suis  Vienna  avocet  et  alio  mittat"'.  Se  quidem  i:>ro  suo  religionis  et 
iuventutis  iuvandae  studio  id  aegre  laturum,  „habita  ratione  optimi 
fundamentj ,  quod  iam  CathoUci  isti  viri  in  hac  vrhe  nostra  tum  sana 
et  pna  doctrina  sua  in  suggestu  et  scholis,  fum  prohatae  atque  incul- 
imtae  vitae  suae  exemplo  iecerunt".  Eos  nullibi  fere  plus  prodesse 
posse,    quam   Viennae.     Se   omne    eis  patrocinium  praestiturum    atque 


.    '  Aulam  Ferdinandi  1.  regis  dicit. 

2  Temphmi  S.  Mariae  ad  ripam  dici  videtur.     Cf.  supra  p.  421  *. 

^  In  historia  collegii  viennensis  refertur  Canisium  anno  1552  contionari  coe- 
pisse  in  ecclesiia  S.  lacobi  et  S.  Hieronymi  (cf.  supra  p.  421*).  Utraque  ecelesia 
moniahum  erat;  vide  supra  p.  742  ^ 

*  Vide,  quae  de  apostolica  hac  peregrinatione  Canisius  ipse  scribit,  supra 
p.  421—422.     Cf.  etiam  supra  p.  417.  *  Graz  (Gratz),  Styriae  caput. 

•^  Labitur  itaque  Segithi  scribens  Canisium  parochias  illas  obiisse  „avec  quel- 
ques-uns  de  ses  Freres"   (1.  c.  p.  78). 

'  Ferdinandus  certe  hoc  potissimum  timebat ,  ne  Canisius  et  Goudanus ,  qui 
Ingolstadio  „ad  tempus"  Viennam  venire  iussi  erant,  inde  Ingolstadiuni  redire,  Al- 
berti  V.  rogatu,  a  pontifice  et  Ignatio  iuberentur.     Cf.  supra  p.  425*.  428. 


746  Monum.  (vienii.)  94.  (4.  Nov.  1553.)  95.  (1553.  1554.) 

(iiam  ,,satis  amplum  monasteriiim"  proxime  traditurum  esse.    Ignatium 
l>otius  phires  Socios  mittere  debere^  quam  aliquos  eorum  avocare. 

»4. 

Ferdiiiaiidus  I. 
Didaeo  de  Lasso, 

oratori  suo  romano. 

Vieiiiia  4.  Novembris  1553. 

Ex  commentario  (2";  p.  1),  quod  Viennae  est,  in  archivo  aulae  caesareae, 
^Romana"  1558. 

Cum  Jgnatio  solUcite  agendum  esse ,   ne  Canisium  aliosve  Socios  Vienna  aiocet. 

Ferdinandus  etc, 

Reuerende  Deuote  ac  nobilis  fidelis  nobis  dilecte.  Cum  nobis 
demonstratum  sit  quosdam  apud  Praepositum  generalem  Societatis 
nominis  Jesu  vehementer  sollicitare  et  agere  ut  nonnullos  et  potiores 
ex  suis  fratribus  hic  existentibus  ^  auocet ,  nos  equidem  pro  nostro 
singulari  iuuandae  sanctae  catholicae  religionis  nostrae  studio  operae 
precium  fore  duximus ,  ad  ipsum  hac  de  re  per  adiunctas  literas 
diligenter  scribere,  sicutj  ex  adiecto  quoque  exemplo  abunde  cognosces, 
Volumus  itaque  et  committimus  tibi  ut  redditis  ei  literis  nostris  ipse 
quoque  cum  eo  accurate  agas  ne  quem  ex  Doctoribus  et  magistris 
huius  piae  societatis  suae  fratribus  ab  ista  nostra  celeberrima  urbe  et 
academia  Viennensi  tollat  vel  auovet,  Quod  sane  ut  eo  facilius  ipsi 
persuadeas  poteris  tum  rationibus  nostris  viua  oratione  tua  maiorem 
vim  et  efficaciam  addere,  tum  alias  etiam  causas  adducere,  quas  pro 
tua  prudentia  huc  loci  opportunas  et  validas  fore  cognoueris,  Proinde 
nihil  intentatum  relinquas  donec  id  quod  nos  tantopere  velle  iam 
intelligis  consequare,  Quandoquidem  facies  ita  benegratam  et  expressam 
voluntatem  nostram.     Datum  Viennae  Quarta  Nouembris  1553. 

Lassum  Ferdinandi  mandatum  exsecutum  esse  testatur  Polancus  1.  c.  III,  18. 
Ignatius  Roma  23.  Novembris  1553  Ferdinando  rescripsit:  Esse  quidem,  qiii  aliquem 
Socium  (Canisium  certe  significat)  Vienna  avocari  cuperent ;  se  autem  neminem  invito 
rege  avocaturum,  atque  immo  Sociorum  viennensium  numerum  suo  tempore  aucturuni. 
Integra  epistula  est  apud  Genelli  1.  c.  p.  504  et  in  „Cartas  de  San  Ignacio"  III, 
444—445.  339—340. 

95. 

Inter  mediani  annum  155)3  et  niedium  annum  1554. 

Ex  apographo,  quod  eiusdem  fere  temporis  est.    Cod.  „Germania  1560— 61 "  f.  5. 

De  freqiienti  auditorio  Socioruin  VienHae  contionantiioii ,  haereticoruiii  tibri.t 
suhlati.i,  iiaereticis  captis. 

^  Canisium  et  Goadanum  maxime  significat ;  cf.  supra  p.  425  ^ 


Monum.  (viennensia)  95.  (A  medio  anno  1553  ad  medium  1554.)  747 

Ex  literis  Yiennensis  collegij  de  Societate  Jesu  Eomam  niissis  '  [vere 
vel  aestate  anni  1554?]. 

....  Soli  nos  propeniodum  suggestus  occupamus  Viennae ;  vt  quos  antea 
populus  hic  non  audire  solum,  sed  neque  aequis  oculis  aspicere  poterat,  usque 
adeo  libenter  nostros,  eorumque  conciones  audit  [?]  '  modo,  ut  templa  repleta 
uideas  quoties  ex  nostris  quispiam  est  concionaturus.  Habuit  autem  Reuerendus 
Pater  Canisius  hactenus  frequentes  coram  Rege  totaque  curia  conciones,  nunc 
uero ,  Rege  absente ,  in  summo  templo  sumrao  populi  applausu  concionatur. 
Pater  uero  Gaudanus  in  templo  beatissimae  virginis  maxima  cum  frequentia 
Germanorum  concionatur  ^  Tantundem  praestant  tres  alij  fratres  Magister 
Martinus  ^,   Lambertus  *   et  Dirsius  *,    qui   suas  ad  populum   habent  non  sine 

maximo  fructu  conciones Omnes  libri  haereticorum ,    qui  in  tota  vrbe 

nundinarum  tempore  sunt  reperti  de  dominorum  nianibus  erepti  sunt^.  .  .  . 
Haereticorum  autem  .  .  .  quinque  in  uinculis  detinentur,  quorum  quatuor 
acerrimi  sed  admodum  perniciosi  erant  concionatores ",  quintus  est  Polita 
niagni  nominis  Viennensis  professor,  quem  non  ignoratis.  .  .  . 

Polites  anno  1554  a  mense  Martio  vel  Aprili  usque  ad  initium  luUi  in  custodia 
viennensi  fuit.  Hae  igitur  litterae  vere  vel  aestate  anni  1554  scriptae  esse  videntur. 
Cf.  Litteras  quadrimestres  II,  637 — 638.  Labitur  certe  Gothein,  cum  scribit  unum  e 
praecipuis  professoribus  (Politeu)  et  quattuor  contionatores  lutheranos  anno  1556  in 
carcerem  inclusos  esse  (1.  c.  p.  730). 

De  Canisii  contionibus,  a.  1553  vel  1554  habitis,  haec  refert  Polanciis  (1.  c. 
III,  244):  ^Pervenerat  hac  aestate  [1553]  Viennam  jubiiaeum  cum  litteris  Apostohcis 
ad  Reginam  Bohemiae  [Mariara ,  Maximihani  II.  uxorem ,]  delatum ,  et  cum  eisdem 
litteris  ad  collegium  nostrum  Roma  missum  fuerat  ^.  At  P.  Canisius  Archipresbytero 
et  aliis,  quorum  ex  officio  interest  apud  populum  pias  promovere  causas,  exhiberi 
et  in  germanica  lingua  typisque  excudi ,  valvisque  ecclesiarum  et  locorum  aliorum 
passim  affigi  curavit.  Parochi  igitur  in  suis  ecclesiis  huius  sacri  jubilaei  indul- 
gentias  plebi  suae  indixerunt,  et,  ut  rogati  fuerant  a  nostris,  satis  diligenter  populo 
commendarunt ;  quin  et  ipse  P.  Canisius,  in  concionibus  coram  Regia  Majestate 
habitis,  praeclare  de  indulgentiarum  utilitate  atque  usu  disseruit,  deplorans  simul 
negHgentiam  et  socordiam  populi  germanici,  qui  hanc  et  hujusmodi  gratias,  a  divina 
bonitate  per  Sedem  ApostoHcam  concessas ,  fere  pro  ludibrio  habebat.  Testabantur 
autem   plerique   viri   aetate   graves  numquam  se  de  dignitate  ac  utiHtate  indulgen- 


Sic;  audiat.? 


^  Aliqua  ex  ilHs  litteris  ab  antiquo  librario  excerpta  hic  omittuntur. 
2  Templum  „S.  Mariae    ad    ripam"    significari   videtur,   in  quo  Canisius  antea 
dixerat;  cf.  supra  p.  745.  ^  Gotfridius. 

*  Auer.  *  loannes  Dyrsius. 

*  P.  Laurentius  Magius  in  historia  coHegii  viennensis  circiter  a.  1570  con- 
scripta:  Rex  „gravissimo  edicto  sanxit,  ne  quid  Viennam  importaretur  librorum 
Haeresi  aspersorum ;  neu  venales ,  qui  importati  essent ,  proponerentur :  Canisioque 
in  mandatis  dedit,  Hbrariis  tabernis  omnibus  singiHatim  excussis,  diligenti  cura 
ereptum  iret  populo  quotquot  ejusmodi  pestilentes  codices  reperisset. "  Apud  So- 
cherum  1.  c.  p.  49;  cf.  etiam  supra  p.  480  ^ 

'  Complures  archidioecesis  salisburgensis  parochi,  qui  uxores  duxerant,  eucha- 
ristiam  sub  utraque  specie  ministrabant ,  Lutheri  dogmata  spargebant,  anno  1551 
Ferdinandi  iussu  Ernesto  archiepiscopo  traditi  et  ab  eo  in  arce  Hohensalzburg  vin- 
cuHs  mandati  sunt;  anno  1554  fere  omnes  iHi  suas  haereses  retractaverunt  {Wiede- 
mann  1.  c.  IV,  338.  389).  «  Cf.  supra  p.  442. 


748  Monum.  (viennensia)  96.  (Anuo  1554.) 

tiarum  fuisse  instructos;  immo  quid  sibi  vellent  indulgentiae  eatenus  ignorasse. 
Nonnulli  etiam,  dum  haec  praedicarentur  a  lacrymis  se  temperare  nequibant  .  .  .  . 
Et  hac  P.  Canisii  diligentia  factum  est,  ut  longe  plures  gernianici,  quam  alias  soliti 
erant,  jubilaei  praedicti  gratiam  promererentur,  et  ex  eis  copiosior  in  horrea  Domini 
fructus  colligeretur." 

Ferdinandui^  I.  ipse  in  „litteris  fundationis"  collegii  pragensis,  Pragae  15.  ^Martii 
1562  datis,  de  primis  hisce  collegii  viennensis  annis  scribit :  Se  „de  Almae  Societatis 
lesu  insigni  pietate  aliisque  innumerabilibus  virtutum  meritis ,  nec  non  sedula  et 
incomparabili  eorum  in  instituenda  luventute  tam  moribus  christianis.  quam  in  bonis 
omnis  generis  literis  diligentia ,  in  habendisque  concionibus  ad  popuhim  ipsum 
assiduitate ,  multorum  tide  dignorum  relatione  atque  experimentis  exemplisque 
Caesarei  Collegii  Societatis  ejusdem"  Viennae  instituti  „edoctum  esse"  '. 

96. 

Anno  1554. 

Di'  lihro  in  yratiam  aeyrotorunt,  Canisio  iaranfe  aitt  aitctoi'e,  edito. 

Anno  1554  Viennae  editus  est  liber-: 

,DE  CONSOLANDIS  AEGROTIS,  PRAESERTIM  VBI  DE  VI-  T/E  PERI- 
CVLO  AGITVR,  IN  VSVM  SACERDOTVM  ET  MINISTRORVM,  QVI  CIRCA 
AEGROS  VER-  i  santur  in  hospitali  Regio  Vienne  Austriae  salutaris  formula. 
[Sequitur  figura  ligno  incisa  et  Samaritanum  evangelicum  repraesentans ;  infra 
eam :]  Ctiram  illitts  hahe,  et  qiiodcanqtie  sapereroyaiieris,  eyo  citm  rediero,  reddam 
tibi.  Ltirii'  10.'^^  In  pagina  altera  folii  paenultimi:  „W\i  Diont.  S\.{)m.  9JlQt).  gnab 
tinb  ^riuilegien.  ®ebrucfl)t  ju  2Bicnn  in  Dfterreid^  burtf)  5JUd)QeI  ^twinerman  ,  in 
©.  Slnna  §of.  im  ^ax  1554."  4«  min. ;  ff.  40  non  signata.  F.  AII:  „Petri 
Canisii  Sacrae  Theologiae  Doctoris  ad  Christianum  lectorem  de  hac  formula  praefatio" : 
cui  nec  locus  ascriptus  est  nec  tempus.  Canisius  vehementer  commendat,  ut  aegroti 
atque  imprimis  eorum  animae  diligenter  curentur.  Opus  a  Michaele  Khufringer, 
valetudinarii  superintendente  (^Superintendent  des  Neuhofspitals  der  hl.  Barmherzig- 
keit  zu  Wien") ,  Martino  Gusman,  Ferdinandi  I.  cubiculario  secreto  et  eiusdem 
valetudinarii  administratori,  dedicatum  est  (f.  AIIII.  FIIII).  Praecipuam  libri  partem 
sermones  breves  ac  saepe  ipsis  sacrae  Scripturae  verbis  concepti  constituunt,  quibus 
aegroti  summa  doctrinae  christianae  capita  edoceantur  et  ad  patientiam  ac  pietatem 
instituantur ,  iique  sermones  tum  latine  proponuntur ,  tum  italice  et  germanice. 
Quibus  complures  considcrationes  et  preces  ac  figurae  ligno  incisae  19  additae  sunt. 
Michael  Denis^  et  Antonius  Mayer^  censent  Canisium  totum  opus  composuisse. 
Certe  auctorem  ipse  multum  adiuvit*. 


1  Bttcholtz  I.  c.  IX,  669. 

^  Accuratius  ab  editore  descriptus  est  in  „Zeitschrift  fiir  katholische  Theo- 
logie"   14.  Jahrg.  (Innsbruck  1890)  p.  727—729. 

*  ,P.  Nicolaus  Lanoyus  singularem  infirmorum  in  hospitali  decumbentium 
curam  gerebat" :  Fohmcus  I.  c.  II,  575. 

■*  ,Ich  zweifle  nicht ,  dass  diese  ganze  Arbeit  aus  der  Feder  des  ehrwiirdigen 
Canisius  geflossen  ist  .  .  .  Sie  hat  Aehnlichkeit  mit  den  ersten  Betrachtungen  der 
geistl.  Exercizien  des  h.  Ignatius  de  Loyola"  (Wiens  Buchdruckergeschicht  [Wien 
1782J  p.  516—517). 

*  Wiens  Buchdruckergeschichte  I  (Wien  1883),  70 — 71. 

*  In  bibliographiam  Societatis  lesu  hoc  opus  demum  receptum  est  per  P.  Cttr. 
Sommervoijrl  1.  c.  II.  618. 


Monum.  (viennensia)  97.  (Ab  anno  1553  ad  1556.)  749 

»7. 

Ab  anno  1553  usque  ad  1556. 

Quae  Canisias  in  causa  calicis  sacri  Jaicis  concedendi  egerit  1553 — 1556^. 

Mense  Februario  anni  1554  Ferdinandus  rex  severe  interdixit,  ne  quis  laicus 
corpus  et  sanguinem  domini  sub  utraque  specie  capesseret-.  Atque  Avantianus 
eum  Canisii  contiouibus  incitatum  id  edixisse  asserit^.  Hoc  saltem  probabile  est 
Cauisii  quoque  consilia  et  monitiones  in  ea  re  intercessisse ;  ac  Canisium  signiiicare 
voluisse  videntur  status  Austriae  superioris,  cum  Lincii  11.  lunii  1554  mandatum 
Ulud  deprecarentur  simulque  eos  incusarent*,  „\velche  Euer  Majestat  zu  solchem 
Mandat  geursacht  und  daneben  auch  den  angeregten  Bericht  gethan,  —  dieweil  sie 
zur  Sattigimg  ihres  verbitterten  Gemiiths  wider  die  Lehre  Christi  und  die ,  so  sich 
zu  derselben  bekennen,  uns  als  Euer  Majestat  getreuen  Unterthanen  in  annder  Avege 
nitt  haben  beikommen  konnen"  ^.  Quaraquam  rei  actae  modum  fortasse  excesserit 
lacobus  Focky  S.  J. ,  scribens  Canisiura  in  contionibus  coram  rege  et  ad  populum 
habitis  nihil  maiore  studio  egisse,  quam  ut  communionem  sub  utraque  specie  tolleret^. 
Cum  Canisius  eiusmodi  contionera  anno  1555  festis  diebus  paschalibus  in  ecclesia 
cathedrali  S.  Stephani  habuisset,  paulo  post  portae  eiusdera  ecclesiae  dialogus  affixus 
est',  typis  etiam  exscriptus  cum  hoc  titulo : 

^DIALOGVS  CONTRA  IMPIA  PETRI  CAz=  NYSII  DOGMATA  DE  SACRA- 
MENTO  j  Eucharistia3  compositus,  &  Viennas  Austriae  in  [  ualuis  Templi  sancti 
Stephani  |  V.  Idus  Maij  affixus.  M.  D.  LV.  I  M.  D.  LV.  Ad  Petrum  Canysium 
lesuitarum  &  hy—      pocrytarum  Principem. 

Quid  tibi  peruerse  tribuis  cognoraen  lesu 
Quum  sua  non  spargas  dogmata  sed  satanae?" 

In  extrema  libelli  parte:  „Actvra  in  Aphannis  terapore  raobili,  die  securo  mensis 
sereni."  4**;  if.  12,  addito  folio  titulari.  Ubi,  quando,  a  quo  opus  typis  exscriptum 
sit,  non  indicatur.  Micbael  Denis  non  dubitat,  quin  Viennae  id  factum  sit  *.  Dialogus 
instituitur  inter  ^Canysiophilum",  qui  „comraunionera  sub  una  specie"  defendit,  et 
^Christophilum",    qui  calicem  postulat.     Sacerdotum  superbia  fieri  hic  ait,    ut  calix 


^  Canisius  posterioribus  annis  de  sacro  calice  laicis  concedendo  saepe  inter- 
rogatus  est  et  raulta  dixit  ac  scripsit ;  quod  posteriora  huius  operis  voluraina  osten- 
dent.  Ideo  haec  quoque,  quae  quasi  initia  rerum  postea  ab  eo  gestarum  sunt,  accu- 
ratius  exponere  placuit. 

2  Bucholtz  1.  c.  VIII,  195.    Hartl-Schrauf,  Nachtriige  I,  141. 

^  Litteris  1.  Maii  1554  Vienna  Romam  missis  (Litterae  quadrimestres  II,  638). 

*  Hartl-Schrauf  I.  c.    Bucholtz  1.  c. 

^  Schrauf:  „Es  war  dies  der  gewohnliche  Ton,  in  welchem  die  Gegner  von 
Canisius  zu  sprechen  pflegten ,  sobald  sie  hinter  einer  neuen  landesherrlichen  Ver- 
ordnung  seinen  Einfluss  zu  verspiiren  glaubten;  wussten  sie  ja  doch,  dass  Konig 
Ferdinand ,  wie  er  ja  iiberhaupt  dem  neuen  Orden  herzlich  zugethan  war ,  Canisius 
das  vollste  Vertrauen  schenkte  und  auf  dessen  Urtheil  in  allen  kirchlichen  Fragen 
das  grosste  Gewicht  legte"   (Nachtriige  I,  141—142). 

®  In  opere  ,Scriptores  antiquissimae  ac  celeberrimae  Universitatis  Viennensis" 
etc. ;  cf.  Denis  1.  c.  p.  666. 

'^  ICx  dialogo  illo  (f.  C  3'')  conici  potest  contionem  illam  feria  tertia  paschali 
habitam  esse,  qui  tunc  dies  16.  Aprilis  fuit.  Eam  occasionem  fuisse  „diaIogi"  eius- 
dera  f.  A  2"  ostendit.  Quodsi  De  Backer  (I.  c.  I,  1064),  Wiedemann  (I.  c.  II,  69—70), 
Sommervogel  (I.  c.  II,  666)  asserunt  „diaIogum"  primum  esse  librorum ,  qui  contra 
catechismuni  Canisii  editi  sint,  id  deraonstrari  vix  potest.  ^Sumraa  doctrinae  chri- 
stianae"  vere  demum  anni  1555,  ac  vix  ante  ineuntem  Maium,  in  lucem  eraissa  est. 
Cf.  supra  p.  522.  537. 

*  Buchdruckergeschicht  p.  666. 


750  Monuni.  (viennensia)  98.  (Autumno  anni  1555.) 

laicis  negetur.  Clerus  valde  vituperatur.  „0  iniquam  constitutionem ,  ubi  Neroi- 
zantib.  (ut  ita  dicam)  potius  Cathedralibus  consulitur,  quam  participationi  sacramen- 
torum  Christi!"  ' 

In  ^Summa''  quoque  Canisius  de  hac  re  diligenter  disseruit  atque  ecclesiae  usum 
Scripturae  sacrae,  sanctorum  patrum,  conciliorum  allatis  testimoniis  accurate  defendit -. 
Quam  ob  rem  anno  1556  ab  loanne  Wigando  Lutheranorum  magdeburgensium  ,super- 
intendente"  acriter  vituperatus  est.  „So  hat  der  Antichrist^  seinen  bittern  hass 
wider  Christum  noch  in  diesem  stiicke  auch  miissen  beweysen  vnd  aussgiessen,  das 
er  ein  teil,  nemlich  den  gebrauch  des  Kelchs  oder  bluts  Christi  den  arraen  Scheffleyn 
Christi ,  Nemlich  den  Leyen ,  hat  fiir  dem  maule  hinweggerissen .  vnd  nur  seinen 
beschornen  Plattenhengsten  zugeschrieben  .  .  .  vnd  wirdt  solches  alles  in  disem 
nevven  Catechismo  verteidigt,  denn  der  hundsmiinch  hat  jm  einmal  fiirgenommen, 
allen  Dreck  vnd  Grewel  des  Bapstes  zu  fressen,  vnd  schmecket  jme  wol  als  Zucker, 
wolt  den  selben  auch  andern  gerne  einreden."  * 

d)  Catechismi  a  Canisio  Viennae  conscripti 
ir)r>2— ir);')!;. 

»8. 

Antumno  anni  1555. 

Ex  apographo  totius  epistulae,  anno  1884  a  P.  los.  Eng.  de  Uriarte  S.  J. 
descripto  ex  autographo,  quod  est  in  ,Varia  Historia"  tora.  I,  f.  353.  Epistula 
integra  edita  est  in  ^Cartas  de  San  Ignacio"'  VI,  639—641. 

De  Canisii  itineribus  aiigustano  et  pragensi  ac  parvo  catechismo  germanico 
italice  reddito. 

P.  lonas  Adler  S.  J.  ^,  in  coUegio  viennensi  magister,  P.  Hieroni/ino 
Natali  S.  J.  Romam  scribit  Vienna  1.  Octobris  1555  ^: 

.  .  .  Cum  ex  Augusta  rediens  D.  Canisius  rursus  pragani  pro- 
peraret,  ut  quae  necessaria  pro  uenientibus  fratribus  essent,  otyus 
praepararet,  inter  alia  etiam  hoc  mihi  mandauit  Reuerende  in  Christo 
P.  ut  Cathechismum  seu  Doctrinam  Christianam,  quam  in  templo  nostro 
Scholastici  recitare  consueuerunt ,  in  linguam  Italicam  transferrem, 
eamque  quam  primum  ad  R.  T.  mitterem.  Quod  sane  onus,  quamuis 
difficilc  mihi  utcunque  imparque  uiribus  uideretur,  .  .  .  feci  tamen  quod 
potui,  partemque  illam  priorem,  ceu  fragmentum  quoddam  inchoati 
operis  in  linguam  Italicam  transtuli  (nam  ita  mutilatus  nobis  et  imper- 
fectus  a  P.  Canisio  relictus  est  liber  iste).    In  qua  quidem  translatione, 


*  Dialogus  f.  C  2 ".  Sacrhinus  asserit  Canisiura  libellum  hunc  tunc  primum 
accepisse,  cum  Ingolstadii  moraretur  (Oct.  1555  ad  lan.  1556):  „Risit  et  ille  .  seu 
potius  defleuit  coecitatem  Scriptoris,  et  impudentiam"   (De  vita  Canisii  p.  104). 

^  P.  I,  c.  4  de  eucharistia ;'  in  editione  principe  f.  77  ' — 81''. 
^  Summum  pontificem  Wigandus  significat. 

*  Verlegung  aus  Gottes  wordt,  des  Catechismi  der  Jhesuiten  (Magdeburgk 
1556)  f.  H  3''.  5  De  hoc  vide  supra  p.  415.  446. 

*  Autographura :  ^Viennae  Austriae ,  Kalendis  Octobris.  Raptim.  1554".  Si 
Adler  haud  ita  ^raptim"  scripsisset,  certe  1555,  non  1554,  posuisset;  nam  quae 
de  Canisio  scribit  (euni  Augustae  fuisse  et  Pragam  ad  collegiuin  parandum  pro- 
perasse),  ea  certe  anno  demum  1555  facta  sunt.     Cf.  supra  p.  545.  547. 


Monum.  (viennensia)  99.  (14.  Augusti  1554.)  751 

hoc  seruauj  diligentius  ut  sensus  sensui  redderetur  quam  uerbum  uerbo, 
quod  sit  magna  idiomatis  nostri  atque  Italicj  diuersitas,  longeque  alia 
uerborum  uis  et  proprietas,  ut  sepe  paucis  nos  uerbis  magnam  Italicj 
sermonis  copiam  complectamur,  breuiores  autem  simus  ubi  illi  longiores. 
Mitto  autem  ad  te  illa  tardius,  quod  ipse  ut  T.  R.  nouit  sim  tardus 
Germanus,  et  scholae  meae  occupationibus  interdum  distractus  .... 

Haec  clarissime  ostendunt  Adlerum  non  ^Summam  doctrinae  christianae" 
latinam  italice  vertisse,  sed  germanicum  aliquem  catechismum  a  Canisio  compositura. 
Quod  opus  a  ^Summa"  diversum  fuerit'  ac,  ni  fallor,  ipse  ille  catechismus  ^minimus", 
quem  Canisius  anno  1556  Ingolstadii  primum  typis  exscribendum  curavit.  Yersio 
ab  Adlero  facta  numquam  prelum  subisse  nec  iam  superesse  videtur.  Destinata 
autem  certe  erat  illis  ^adolescentibus  et  pueris  italicis,  qui  Viennae  permulti  erant", 
atque  pvix",  inquit  Polancus  1.  c.  II,  567  „in  tanta  multitudine,  qui  sciret  orationem 
dominicam  recitare  aut  symbolum  apostolorum  inveniebatur ;  praecepta  Dei  nullus 
sciebat;  quae  ignorantia  non  tantuni  in  pueris  sed  in  viris  etiam  erat". 

Notanda  sunt  praeterea,  quae  Polancm  (1.  c.  III,  251)  in  annum  1553  refert: 
^Dictabat  P.  Canisius  diebus  veneris  catecbismum  pueris  nostrarum  scholarum,  qui 
latine  sciebant ;  infimae  autem  scholae  idem  magister  Carolus  Grim,  qui  ejus  curam 
habebat,  praestabat." 

99. 

Edictum  primum, 

quo  Ferdinandus  I.  Romanorum  rex  catechismum  Canisii  in  scholis  adhiberi  iussit. 
Viennae  14.  Augnsti  1554. 

Ex  editione  principe  .Summae  doctrinae  christianae"'  [Viennae  1555]  f.  a  Ij-' 
ad  a  VP. 

Exemplum  edicti,  eodem  tempore  scriptura,  superest  Viennae  in  archivo  aulae 
caesareae  (Haus-,  Hof-  und  Staats-Archiv),  cod.  „Ferd.  I.  Privil.  n.  7".  f.  196''  ad 
197''.  Idera  edictum  in  comphiribus  editionibus  ,Suramae"  posterioribus  exstat.  Hic 
ponitur,  quia  et  in  se  gravissimum  est  et  ad  religionem  catholicam  in  Germania 
restaurandam  plurimum  contulit  neque  a  recentioribus  historicis  catholicis  typis 
exscriptum  est.  Maximam  partem  germanice  versum  est  in  editoris  „Katechismen" 
p.  32 — 33.  E  protestantibus  complures  edictura  hoc  operibus  suis  inseruerunt : 
Melchior  Goldast^,  Bernardus  Raupach^,  loannes  Christophorus  Koecher  K 

Edictura  conscriptura  esse  a  doctore  lacobo  lona,  aulae  Ferdinandi  I.  vice- 
cancellario,  iam  supra  (p.  483)  vidiraus. 

Collatum  est  cum  edicto  Ferdinandi  I.  Viennae  10.  Decembris  1560  dato,  quod 
raagnam  partem  iisdem  omnino  verbis  conceptum  est  ac  primum  illud,  in  quattuor 
vero  capitibus  ab  eo  discrepat:  1.  Ferdinandus  catechismum  hunc  non  aliquibus 
tantum  provinciis  suis,  sed  omnibus  praescribit;  2.  a  Canisio  conscriptum  esse 
diserte  enuntiat;  3.  compendii  quoque  mentionem  facit,  quod  ex  ^Summa"  ex- 
trahendum  curaverit ;  4.  utriusque  catechismi  evulgandi  privilegiura  Materno  Cholino 


^  Si  enim  ,Sumraa"  italice  vertenda  erat,  cur  non  versa  est  ex  hitino ,  qui 
sermo  italico  multo  similior  est,  quam  germanicus?  Et  quid  sibi  tunc  volunt  que- 
relae  illae  de  ,rautilato"  libro  et  ,imperfecto"  ? 

-  Imperatorum  ac  Piegura  S.  Imperii  Romano-Theutonici  Recessus,  Constitu- 
tiones  ...  III  (Francofurti  ad  Moenum  1713),  566—567. 

^  Evangelisches  Oesterreich  (Hamburg  1732)  Beil.  2,  p.  10—12. 

*  Catechetische  Geschichte  der  Paebstisclien  Kirche  (Jena  1753)  p.  275—279. 


752  Moiuim.  (viennensia)  99.  (14.  Augusti  1554.) 

coloniensi  tribuit.  Edicti  huius  loci  illi,  qui  in  edicto  primo  non  sunt  vel  aliis  verbis 
concepti  sunt,  hic  ponuntur;  reliqua  utrobique  eadem  sunt,  rebus  aliquot  minimis 
exceptis,  v.  g.  quod  a.  1560  Ferdinandus  non  iam  „Komanorum  Rex''  vocatur,  sed 
„electus  Romanorum  Imperator".  Primum  (quod  equidem  novi)  typis  exscriptum 
est  hoc  edictum  in  editione  ^Summae"',  quae  a.  1564  Antverpiae  cura  Amati  Ta- 
vernerii  typographi  et  loannis  Belleri  bibliopolae  in  Incem  emissa  est  (f.  A  3''  ad 
A  5'').  Ego  vero  in  eo  proponendo  secutus  sum  editionem  „Summae"'  a  Canisio 
ipso  auctam  et  emendatam.  quae  a.  1566  Coloniae  ex  officina  Materni  Cholini  prodiit 
(f.  5» — 7'').  Edicti  exemplum,  eodem  fere  tempore  scriptum,  Viennae  exstat  in  eo, 
quod  supra  nominavi,  archivo,  cod.  ,,Ferd.  I.  Privil.  12."  f.  210'' — 211''.  Typis  de- 
scriptum  est  etiam  a  Reiffenberg,  mant.  18 — 19,  et  a  Boero,  Can.  p.  478—481. 

Inter  latina  haec  edicta  medium  est  germanicum  illud,  quod  a  Ferdinando 
Viennae  23.  Aprilis  1556  datum  et  primum  evulgatum  est  in  versione  ,.Summae"' 
germanica:  „Frag  vnd  antwurt  Christlicher  Leer",  a.  1556  Viennae  in  lucem 
emissa  (f.  %  2^ — 31  l^);  in  hoc  edicto  ea ,  quae  a.  1554  latine  enuntiata  sunt, 
germanice  proferuntur,  nec  tamen  praecipitur,  ut  hic  catechismus  solus ,  reiectis 
ceteris,  adhibeatur;  cf.  etiam  supra  p.  592  ^. 

Religionem,  firmissimiim  illud  reipnhUcae praesidi nm,  ita  oppugnari,  ut  maioribus 
riribus  ef  fraudibus  numquam  antea  oppugnata  esse  videatur ;  atque  ea  in  re  satanam 
inagnopere  pravis  iuvari  libellis  et  maxime  catechismis,  qui  summo  cum  iuventutis 
periculo  spargantur.  Ideo  se  ortliodoxum  catechismum  conscribendum  curasse  et 
eius  evulgandi  privilegium  Michaeli  Zimmermann  tribuisse  ac  praecipere ,  ut  hic 
catechismus  solus  in  provinciis  Austriae  inferioris  adhibeatur. 

FERDINANDVS  Diuina  fauente  clementia  Rom.  Rex  semper  Augustus, 
ac  Germaniae ,  Hungariae ,  Bohemiae ,  Dalmatiae ,  Croatiae ,  Sclauoniae,  etc. 
Rex,  Infans  Hispaniarum,  Archidux  Austriae,  Dux  Burgundiae,  etc.  Marchio 
Morauiae,  etc.  Comes  Tyrolis,  etc.  Vniuersis  et  singulis  fidelibus  nostris,  tam 
Ecclesiasticis  quam  Secularibus,  Praelatis,  Comitibus,  Baronibus,  Dominis,  Mili- 
tibus,  Clientibus,  Cajiitaneis,  Marschalcis,  Prouinciarum  Praesidibus,  Vicedominis, 
Praefectis  ,  Burggrauijs  ,  Officialibus  ,  ludicibus  ,  Burgimagistris ,  Consulibus, 
et  Communitatibus ,  omnibusque  alijs  et  singulis  subditis  et  fidelibus  nostris 
Inferiorum  Prouinciarum  nostrarum  Au- !  [1560] 

striacarum  ',  et  Comitatus  nostri  Gori-   prouinciarum  nostrarum, 
tiae  Principalis, 

cuiuscunque  gradus,  status .  ordinis ,  conditionis  et  dignitatis  extiterint,  Gra- 
tiam  nostram  Regiam  et  omne  bonum.  Magno  cum  animi  nostri  moerore 
perpendimus  et  videmus ,  quibus  hodie ,  quantisque  motibus  et  periculis 
orbis  Christianus  vndique  concutiatur:  Potissimum  vero  miserandus  ille 
status  neglectae ,  adeoque  contemptae  passim  Religionis  saepe  multumque 
nos  et  pios  oranes  discruciat:  Qua  quidem  Religione  vt  nihil  est  sanctius 
in  terris,  ita  praeclarius  ac  firmius  Reipub.  ornamentum  ac  robur  esse 
nullum  potest.  Atque  idcirco  malarum  artium  nefarius  artifex ,  sanctae  Ec- 
clesiae ,  bonorumque  omnium  hostis  atrocissimus  Sathan ,  quantum  humano 
generi  praesidij  in  vera  Religione  positum  sit,  minime  ignarus,  annis  abhinc 
multis  causam  Religionis  passim  oppugnat  ac  perturbat,  ita  vt  maioribus 
\nribus  et  copijs,  frequentioribusque  dolis  et  fraudibus,  vno  eoderaque  tempore 
ipsam  antea  nunquam  oppugnasse  videatur.  Nec  desinit  adhuc  Satellites 
(piosdam  et  ministros  suos ,  qui  editis  suis  libellis  omnia  impietatis  studia 
foueant,   disseminent  ac  propagent,    subornare:   partim  vt,   qui  a  Religione 

'  Vide  supra  p.  454  ^.  468=. 


Moniini.  (viennensia)  99.  (14.  Augusti  1544.)  753 

orthodoxa  semel  defecere ,  in  erroribu.s  et  sectis,  quibus  se  addixerunt,  cou- 
firmentur:  partim  vt,  qui  etiamnum  in  tutissimis  Ecclesiae  Dei  castris  per- 
durant ,  hinc  seducti ,  factionum  discipuli  et  Religionis  nostrae  Catholicae 
desertores  tiant.  Inter  hos  autem  libellos  quorum  ingens  vbique  prouentus 
est,  non  parum  virium  ad  Religionem  euertendam  habent  Catechismi  (sic 
enim  appellant)  qui  saepe  tum  breuitatis,  tum  verborum  elegantia\  et  methodi 
specie  commendati,  egregie  falkmt,  et  imperitam  illam,  nobilemque  iuuentutem 
veritatis  synceritati  natam  grauiter  vitiant  atque  corrumpunt.  Dum  enim  ex 
istorum  libellorum  lectione ,  venenum  ipsa  dulcedine  blandum,  simplicibus  et 
incautis  sumendum  praebetur,  priusquam  id  sentiant,  eorum  animi  nouis  et 
pestiferis  opinionibus ,  quas  euellere  postea  sit  difficillimum ,  deprauantur. 
Vnde  fit,  vt  eo  doctrinae  fermento  semel  infecti,  Catholicae  fidei  et  sanctae 
matris  Ecclesiae  dograata  et  instituta  veneranda  negligant,  fastidiant,  atque 
nonnunquam  etiam  per  contemptum  oppugnent.  Qua  quidem  in  re,  si  quid 
consilijs ,  monitis ,  iussis  et  Edictis  publicis  Rege  Christiano  dignis  profici 
potuit,  Nos  profecto,  cum  ad  ista  impietatis  studia  profliganda,  tum  ad  sacro- 
sanctae  Religionis  nostrae  Catholicae  iura  retinenda ,  officio  nostro  minime 
defuimus.  Attamen  grassatur  indies  magis  ac  magis  haec  foeda  lues,  nouique 
subinde  ac  nouis  illecebris  infecti  prodeunt  Catechismi:  sparguntur,  leguntur, 
proponuntur  in  scholis,  maiore  sane  periculo,  quam  simplices  pueri,  et  creduli 
improuidique  adolescentes,  iniperitique  homines,  et  plerique  omnes  istiusmodi 
praeceptores  sentire  aut  iudicare  queant.  Quod  igitur  in  graui  morbo  boni 
Medici ,  in  exorta  tempestate  fidi  naucleri  faciunt,  a  nobis  alienum  non  esse 
existimauimus,  vt  praesentissima,  nobisque  ob  oculos  posita  atque  prospecta 
longe  grauissima  pericula,  ratione  quadam  aut  depellamus  omnino,  aut  saltem, 
quoad  DEVS  potentem  manum  suam  admouerit,  mitigemus. 

Quamobrem  matura  super  his  deliberatione  habita,  fidehbus  nobis  subiectis 
populis  saluberrimum  fore  duximus,  si  in  tanta  dogmatum  et  sectarum  varietate 
Catechisticae  doctrinae  librum,  qui  Orthodoxus  sit,  conscribi  simul  et  fidelibus 
nostris  populis  euulgari,  commendarique 

curaremus.  Proinde  ad  huiusmodi  Ca-  [1560]  vnice  curaremus.  Ad  quod 
tholicum  opus  conscribendum,  non  du-  Catholicum  opus  conscribendum,  inter 
biae  fidei  et  doctrinae  viros  delegimus,  alios  non  dubiae  fidei  et  doctrinae  viros 
conscriptumque  eorum  Honorabilem,  religiosum,  deuotum,  no- 

bis   dilectum  Petrum  Canisium  sacrae 

Theologiae  Doctorem  delegimus,  et  cum 

ab  eo  fuissetconscriptum,  aliorura  etiam, 

quos  non  sohun  sacrosanctae  Theologiae  scieutia,  verum  etiam  vitae  innocentia 

et  integritate  perspicuos  esse  constat ,  iudicio  et  censurae  subieciraus  ' :    quo 

certiores  essemus,   ne  authoritate  nostra  in  hicem  quicquam   prodiret,   quod 

Euangelicae  doctrinae  et  sanctae  Catholicae  Ecclesiae  vUo  modo  aduersaretur. 

Posteaquam  igitur  DEI  OPT.  MAX.       [l')()0]  Posteaquam  vero  Dei  Optimi 

gratia  iam  commeraoratus  liber  ita  con-   Maxirai  gratia  factuni  est,  vt  commemo- 

scriptus,   magnoque   Theologorum  Ca-   ratus  liber  magno  vbique  doctorum  et 

tholicorum    consensu   approbatus  fuit,   proceruraquoqueCatholicorumapplausu 

*  elegantiae  ed.  pHnc;  elegantia  ed.  col.  a.  1560. 


'  In  prima  hac  editione  nec  Canisii  nec  Societatis  lesu  disertis  verbis  fit  nientio. 

Brauusberger,  Canlsii  Epistulae  et  Acta.  I.  48 


754  Mouum.  (viennensia)  99.  (14.  Augiisti  1554.) 

eum  tideli  nostro  Michaeli  Zimmer-  j  exceptus,  in  varias  etiam  linguas  con- 
manno  comniisimus  typis  excudendum :  uersus,  saepeque  apud  exteros  recusus, 
expresse  vetantes,  atque  Decreto  no-  et  in  Gymnasijs  publicis  simul  ad  do- 
stro ,  praesentibus  hisce  literis,  modo,  cendum  et  discendum  propositus  fuerit, 
via  et  forma,  quibus  fieri  melius  potest  existimauimus  nos  non  abs  re  facturos, 
ac  debet,  interposito  prohibentes,  nequis  si  eundem  Catechismum  ab  Authore 
j.svV]  Typographus  aut  Bibliopola  in  denuo  recognitum,  non  solum  rursus 
sacro  Romano  imperio  ac  Regnis  et  typis  euulgari  curaremus,  verum  etiam 
Dominijs  nostris  haereditarijs  existens,  pro  rudiorum  captu  in  quoddam  com- 
eundem  Inmc  librum  a  primae  huius  pendium  redigi  iuberemus  ' :  ac  fidelibus 
editionis  die  vsque  ad  exactum  integrum  nostris  populis  denuo  autoritate  nostra 
decennium  typis  aemulari ,  recudere,  commendaremus :  ac  insuper  vtriusque 
imprimere,  vel  alibi  impressum  venun-  tam  maioris  quam  minoris  editionem 
dare^.t/VJaudeat,  quocunqueidcoloreaut  nostro  et  sacri  Imperii  fideli,  dilecto 
praetextu  fieri  possit,  Grauissimae  in-  Materno  Cholino  Typographo  Colonien. 
dignationis  nostrae,  et  Decem  Marcha-  demandatam  benigno  nostro  fauore  et 
rum  auri  puri ,  ac  omniiun  librorum  priuilegio  aduersus  sinistras  aemulorum 
amissionis  poena  constituta.  Cuius  artes  tuendam  et  fouendam  suscipere- 
mulctae  dimidium  Fisco  nostro  in-  mus.  Inhibendo,  ne  quis  alius  eundem 
ferendum .  residuum  vero  iam  dicto  hunc  librum  ante  exactum  integrum 
Typographo  firmiter  decernimus  statui-  decennium  imprimere ,  vel  alibi  im- 
musque  persohiendum.  pressum  vaenumdare^  audeat,  sub  poena 

decem  marcharum  auri  puri. 
Mandantes  idcirco  vobis  praedictis  omnibus  et  singulis,  praecipue  vero  ijs,  qui 
nostro  nomine  et  loco,  iuris  et  iustitiae  administrationem  in  Prouincijs  nostris 
Austriae   inferioris    et  Goritiae  Comi-  \      [l')l!()]  exercent 
tatu  exercent,  1 

ac  in  magistratu  constituti  sunt,  vt  hunc  Catechismum  sohmi,  nulhimque  alium 
per  Ludimagistros,  Praeceptores,  ac  Paedagogos  pueris  in  scholis  publice  aut 
priuatim  proponi,  praelegi,  ediscendumque  tradi  magnopere  curetis,  atque 
omnino  efficiatis:  quatenus  cum  vos,  tum  ipsi  grauissimam  indignationem 
nostram ,  aliasque  poenas  delinquentibus ,  et  huius  Edicti  nostri  contempto- 
ribus  pro  arbitrio  nostro  irrogandas  vohieritis  euitare.  Haec  enim  est  expressa 
mens  et  vohmtas  nostra.  Datum  in  Ciuitate  nostra  Vienna,  die 
XIIII.  mensis  Augusti.  Anno  Domini  [1500]  X.  mensis  Decembris,  Anno 
M.D.LIIII.  Regnorum  nostrorum  Ro-  Domini  1560.  Regnorum  nostrorum 
mani  XXIIII.  aliorum  vero  XXVIII  •*.    Rom.  XXX.  aliorum  vero  XXXIIIj. 

In  ^diario"  quodam  concilii  tridentini ,  quod  ab  ignoto  italice  conscriptum 
neque  adbuc  typis  descriptum  est,  asseritur:  „Ferdinando  ordino  un  Catecbismo, 
come  douessero  uiuere  li  suoi  sudditi,  il  che  dispiacque  al  Papa  per  essersi  intro- 
messo  a  far  stampar  libri  di  riforme  [di  Religione]  senza  Vescoui,  ne  Papa."  ^    Haec 


»  vaenumdari  ed.  col. 

'  De  compendio  hoc  in  secundo  huius  operis  voluniine  multa  diceutur.  Cf. 
editorls  ^Katechi.smen"  p.  113 — 126. 

^  Labitur  itaque  Fr.  von  Krones,  asserens  bas  Ferdinandi  litteras  14.  Augusti 
1552  datas  esse:  Geschichte  der  Karl  Franzens-Universitat  in  Graz  (Graz  1886)  p.  220. 

'  Cod.  Ottob.  2656  bibliothecae  vaticanae,  f.  113^  cod.  nis.  142  l)ibhothecae 
url)is  tridentinae,  f.  37''. 


Monum.  (viennensia)   100.  (Sub  annum  I006.)  755 

transcripta  et  amplioribus  verbis  exornata  esse  videntur  a  Paulo  Sarpi  ' ;  quem  secuti 
sunt  Raupach,  Koecher,  Zezschwitz  etc.  At  diarii  illius  auctorem  magna  fide  dignum 
non  esse  nec  Canisii  „Summam"'  Viennae  anno  1555  sine  „approbatione  ordinarii" 
in  lucem  esse  emissam,  ab  editore  copiose  probatum  est  in  ^Katechismen"  p.  49—55. 

100. 

Sub  animm  1556. 

Camiten  prohrosum,  stib  a.  1556  iit   Canisiuni  eiiisque  catechismnm  facttim. 

Ex  apographo  antiquo ,  quod  est  Guelpherbyti  (Wolfenbixttel)  in  bibliotheca 
ducum  brunsvicensium ,  cod.  „64.  11.  Extr."  f.  58''.  Ex  carmine  ipso  cognoscitur 
compositum  id  esse  Canisio  vivo.  Circiter  annum  1556  scriptum  esse  ex  eo  conici 
potest,  quod  pleraque,  quae  codex  ille  complectitur,   eo  anno  composita  sunt. 

In  Catechismum  Canisii\ 

Forte  canem  genuit  sub  nigro  Cerberus  orco, 

Per  tria  partitos  qui  facit  ora  sonos. 
Forma  cani  similis  rabido  sed  atrocior  ille  est. 

Namque  malum  in  superos  virus  ab  ore  vomit; 
Et  quod  se  poeni  circumdat  pelle  leonis 

Ac  aquilae  plumis  ora  canina  tegit; 
Sed  non  ulla  datur  latranti  gioria  monstro; 

Nosco  canem,  quamvis  pluma  leoque  tegit. 
Affore  sic  cecinit  postremo  tempore  David, 

Provida  quae  Christus  de  cruce  verba  refert. 
Namque  canum  rabida  queritur  se  indagine  cingi, 

Quod  ferus  pandat  morsibus  ora  leo, 
Quodque  sibi  immineant  cornu  feriente  [?]''  Monarchae 

Qui  praedam  tetris  dentibus  oris  agant. 
0  si  rex  avium  veniat,  rex  ille  ferarum, 

Si  repetat  pellem,  caetera  risus  erunt, 
Aut  si  quod  proprium  est  venator  ab  arbore  celsa 

Strangulet  eme.ritum,  fune,  quod  opto,  Canem. 


*  Ctim  carmen  hoc  ante  12  fere  annos  ex  codice  ytielpherbijtano  transcriberetur, 
ad  nostram  scribendi  rationem  sive  ^orthographiam"  accommodattim  est.  Neque 
operae  pretium  esse  videbatur,  veteris  orthograph iae  restitiiendae  gratia  codicem  illum 
iterum  adire  vel  mittendum  ciirare. 

^  Vocabulum  obscure  scriptiim. 


^  „Riusci  questa  ordinatione  con  molto  disgusto  della  Corte  Roniana"  etc. : 
Historia  del  Concilio  Tridentino.  Di  Pietro  Soave  Polano  (Londra  1619)  1.  5  ad 
a.  1554,  p.  377. 


48* 


756    Monum.  (vienn.)  101.  (23.  Aug.  1553.)  102.  (5.  lan.  1554).  103.  (22.  Aug.  1554.) 

e)  Episcopatus  viennensis  a  Canisio  ter  recusatus  et  aliquamdiu 

administratus. 

155:]— i5:iG. 

101. 

2)}.  Anjjnsti  1553. 

Ex  ^Cartas  cle  San  lynacio'^  III,  417—418.  280—283;  ubi  epistula  integra  babetur. 

S.  Ignatius  Hierontjmo  Martinengo  apostolico  niintio  viennensi  Roma  23.  Angusti 
1553  rescribit  ad  litteras  de  Canisio  ad  episcopatum.  viennensem  compellendo  datas. 
Societatis  Jiominibus  dignitates  ecclesiasticas  non  convenire ,  ideoque  et  laium  ab  epi- 
scopatu  tergestino ,  et  Borgiam  a  cardinalatu  accipiendo  exsolutos  esse.  ,E  cosi  in 
questa  cosa  .  .  .  mi  persuado,  non  vorria  sua  Beatitudine  sforzarci  con  obbedienza; 
ma,  senza  venire  a  questa  prova,  supplico  io  uniihnente  a  Vostra  Signoria  Reveren- 
dissima  che  sia  contento  di  non  procedere  innanzi  in  questo  negozio ,  anzi  esserci 
protettore  ed  ajutarci  secondo  1' istituto  nostro."'  Cf.  supra  p.  426 — 427.  431.  436. 
Martinengum  Ignatio  morem  gessisse  testatur  Polancus  (Chronicon  III,  18). 

103. 

5.  lanuarii  1554. 

Ex  commentario  epistulae  integrae,  quod  Viennae  in  archivo  aulae  caesareae 
exstat,   ^Romana  1555". 

Ferdinandus  1.  Didaco  de  Lasso,  procuratori  sno  romano,  Aiigusta 
Vindelicorum  5.  lanuarii  1554: 

.  .  .  Jn  negocio  autem  Canisij  ^  committimus  tibi  ut  nihil  amplius 
agas  donec  aliam  a  nobis  commissionem  acceperis  .... 

103. 

Didacus  de  Lasso 
rerdiiiaiido  I. 

Ronia  22.  Angusti  1554. 

Ex  litteris  Lassi  archetypis  (2°  min. ;  l'/^  pp. ;  in  p.  4.  insor.  et  sig.) ;  Lassus 
ipse  nomen  subscripsit.  Asservantur  Viennae  in  archivo  supremi  collegii,  quod 
imperatori  a  sacris  est  (Cultus-Ministerium). 

Ignatium,  ne  Canisius  episcopus  viennensis  fiat,  summa  vi  obstiturum.  Attamen 
effedum  iri,  ut  episcopatus  administratio  Canisio  cominittatur. 

t 

S.  C.  K.  Maiestas. 
Die,  XVj.  praesentis  Mensis  accepi  literas  Vestrae  Regiae  Maie- 
statis  quibus  iubet,  ut  summopere  curem  promotionem  in  Episcopum 
Viennensem  pro  Magistro  Canisio  -.    Quae  res  mihi  admodum  difficilis 


'  Id  est:  Cani.sii  dignitate  episcopali  ornandi. 

*  Ignatio  Lassus  est  ^ingenue  confessus  si  rem  ex  Regis  voto,  animique  sen- 
tentia  transegisset,  promissam  sibi  satis  vberem  sui  laboris  mercedem"  {Orlandinus 


Monum.  (viennensia)  103.  (22.  Augusti  1554.)  757 

uidetiir,  quam  uis  [sir]  ipse  Magister  adeo"  conueniens  et  dignus  sit 
eo  munere.  Scio  enim  aperte  nullo  modo  ad  id  Superiorem  suum^ 
licentiam  daturum,  quin  potius  omni  qua  poterif'  repugnantia  obsistet, 
licet  Sanctitas  sua  aliud  sibi  praecipiat  ^.  Nam  hi  religiosi  huius 
Societatis,  et  quod  dudum "  florere  coeperit  et  quod  adhuc  pauci  sint, 
nollent  exemplum  dare,  ut  ab  ipsis  aliquem  socium  suum  etiam  pro 
urgentissimis  causis  et  honoribus  separari  patiantur*^.  De  qua  re 
habetur  experientia  iam  semel  quando  Maiestas  V.  Regia  nominauit 
in  Episcopum  Triestensem  Magistrum  Claudium  ex  eadem  societate 
virum  ^,  quem  et  si  Papa  nimis  serio  et  ex  animo  promouere  cuperet, 
nunquam  tamen  inducere*  potuit  eorum  societatis  Magistrum  Ignatium, 
sed  omni  et  qua  maxima  potuit  solertia  recusauit  et  contradixit. 
Atque  ipse  postea  quadam  die  cum  eum  conuenirem,  uisus  est  inter 
loquendum  habere  adhuc  in  memoria  se  tunc  euasisse  liberum  ex  illa 
uiolentia,  quam  sibi  propterea  inferri'^  uolebant.  Sed  his  non  obstan- 
tibus,  uidens  hac  uia  nihil  profici  posse,  cogitaram,  ut  per  uiam  Breuis 
Apostolici,  sibi  demandaretur :  prius  tamen,  visum  fuit,  id  communi- 
care  cum  Cardinali  de  Carpi  huius  Societatis  Protectore,  eidemque 
dare  literas  vestrae  Regiae  Maiestatis.  Quibus  ipse  intellectis  easdem 
mihi  difficultates  opposuit ,  quas  ego  putaram ,  viam  tamen  posse 
reperiri,  adiunxit,  qua  posset  fere  ad  Episcopatum  deuenire,  illiusque 
administrationi  satisfacere,  sine  eo  quod  fieret  Episcopus.  Quae  res 
fiet  communicata  prius  cum  altero  Cardinale,  horum  negotiorum  ualde 
intelhgenti  *,  atque  etiam  curabo,  ut  Breue  suae  Sanctitatis  clam  ex- 


■''  a  deo  arcJiet.  ''  peterit  archei.  "  Sic ;  liaud  dudum.? 

^  Sic  Lassits  scribere  voluisse  vel  corrcctiiriis  fiiisse  ridetnr,  si  Jias  litferas  dili- 
gentiiis  legisset ;  arcJietypum:  separetur. 

*  induci  arcJiet.  ^  Sic ;  sed  nialiin  legere:  inferre. 


1.  c.  1.  14,  n.  44).   Ac  SaccJiinus  asserit  Lasso  „consimilis  honoris,  vel  etiam  amplioris" 
spem  esse  oblatam  (De  vita  Canisii  p.  82). 

*  S.  Ignatium. 

^  Ignatium  obstiturum  non  fuisse,  si  pontifex  sub  peccato  ei  praecepisset,  ipsae 
Ignatii  constitutiones  ostendunt  (P.  10,  n.  6). 

3  P.  Claudium  laium.     Cf.  supra  p.  332.  408. 

*  lacobum  cardinalem  Puteum  significare  videtur,  qui  „iuris  utriusque  doctorum 
sui  temporis  longe  princeps"  fuisse  fertur  [Ciaconius-Oldoinus  1.  c.  p.  773) ;  qui  et 
diploma  postea  recognovit  et  approbavit,  quo  Canisius  administrator  creatus  est. 
Cf.  supra  p.  509.  Marcellum  quoque  cardinalem  Cervinum  Lassus  adiit.  Huc  enim 
(non  ad  annum  1552,  quem  Acta  Sanctorum  habent)  referri  oportet,  quae  ex  com- 
mentariis  Polanci  et  Ribadeneirae  affert  P.  loannes  Pinius :  „Dixit  Cardinalis  sanctae 
Crucis  redux  a  Pontifice  .  .  .,  quod  Dominus  lacobus  Lasso  secnra  fuerit  locutus, 
ut  in  primo  consistorio  episcopatum  Viennensem  pro  M.  Petro  Canisio  proponeret 
dicendo,  ut  sua  Sanctitas  sine  Societatis  consensu,  ex  reverentia  erga  regem  Roma- 
norum ,  illum  ei  conferret ;  et  quod  Cardinalis  narraverit  suae  Sanctitati  id ,  quod 
sibi  dixerat  dominus  lacobus"  etc.  {Acta  Sanctoriim  lulii ,  YII  [Parisiis  et  Romae 
1868],  497). 


758  Monum.  (viennensia)  104.  (8.  Augusti  looo.) 

pediatur^   forsan'   et   hoc   proderit  \sic~].     Quam  Clnistus   Opt.   Max. 
diutissime  seruet,  ex  Roma  XXIj  Augusti.  M.  D.  L.  IIIj. 

Caesareae  Maiestatis  V.  Humilis  Seruus 
Don  di  Lasso, 

t  Sacrae  Cesareae  ac  Kegiae  Kom.  Hungariae  Boliemiae  Maiestati 
Domino  nostro. 

P.  loannes  de  Folanco  Roma  23.  Novembris  1554  hac  de  re  ad  P.  Franciscum 
de  Yillanueva  scripsit^:  „Don  Diego  Lasso  .  .  .  vase  ^l  mismo  al  Papa^,  y  poniendole 
delante  la  devocion  del  Re}'  y  la  necesitad  de  aquel  obispado,  como  llego  a  suplicar 
que  S.  S.  mandase  en  obediencia  al  Dr.  Canisio  que  le  tomase,  dicele  el  Papa:  ,Eso 
no  lo  queremos  hacer,  por  no  hacer  este  desplacer  a  la  Compaiiia',  y  aiiadio  (como 
quien  da  razon) :  ,De  estos  Padres  tenemos  necesitad :  no  los  querriamos  contristar ; 
pero  procurad  el  consenso  del  Preposito  de  ellos,  y  harase  lo  que  pedis.'  Dijole  D. 
Diego :  ,Eso,  Padre  Santo,  es  tanto  como  no  hacer  nada ;  que  io  se  que  el  P.  M.  Ignacio 
no  consentira'.  Finalmente  no  saco  del  Papa  mas  que  lo  dicho:  y  pidiendo  a  lo 
menos  que  le  mandase  ser  administrador ,  tampoco  quiso  hacerlo  sin  que  Nuestro 
Padre  consintiese :  y  asi  vino  D.  Diego  a  Nuestro  Padre  contandole  toda  su  traicion 
(que  es  muy  amigo  y  devoto) :  y  por  la  grande  necesitad  de  aquel  obispado,  y  por 
hacer  algo  de  lo  que  el  Rey  deseaba ,  consintio  Nuestro  Padre  en  que  por  un  ano 
solamente  tuviese  el  Dr.  Canisio  aquella  administracion." 

104. 

rerdiiiaiKlus  I. 
loaiini  Moroiio, 

presbytero  cardinali  tituli  S.  Laurentii  in  Lucina. 
Aag;asta  Vindeliconuii  8.  Augusti  1555. 

Ex  commentario  (2";  ^'/j  pp.),  quod  altera  manu  eiusdem  temporis  correctum  et 
ab  ipso  doctore  lacobo  lona,  Ferdinandi  vicecancellario,  subscriptum  est.  Viennae  in 
archivo  aulae  caesareae,  ,Romana  1555". 

Ibidem  est  alterum  commentarium,  ea  manu  scriptum,  qua  prius  correctum  est ; 
sed  alterum  hoc  correctiones  prioris  non  habet. 

Gaudet  xmitificem  efficere  velle ,  iit  Canisius  episcopatum  viennensem  suscipiat. 
Diploma  mittit,  quo  eundem  ad  eam  sedeni  praesentat.  Quodsi  pontifici  aliter  rideatur, 
curet,  ne  ipse  rex  praesentationis  ius  amittat. 

Reuerendissime  pater  Amice  charissime.  Accepimus  literas  Domi- 
nationis  vestrae  Reuerendissimae,  quas  hisce  diebus  ad  manus  nostras 
proprias  ratione  Episcopatus  Yiennensis  dedit  *,   Et  lubenter  sane  in- 


"  forsam  archet. 


*  At  Ignatium  ea  res  non  fugit;  cf.  supra  p.  500—501. 

^  Haec  epistula  primum  edita  e.st  in  ^Cartas  de  San  lynacio'^  IV,  376 — 379. 
Summam  rei  etiam  refert  Petr.  Ribadeneiru  S.  J.  in  „Vita  Ignatii  Loiolae"  1.  3,  c.  15 
(Ingolstadii  1590,  p.  214—215). 

*  lulius  III.  tunc  ecclesiam  regebat. 

*  „Ferdinandus  rex  .  .  .  per  suum  Legatum  Marcum  Comitem  ab  Arcu  ma- 
chinas  nouas  admouit,   instititque  vt  [novus  pontifex  Paulus  IV.]  duobus,    tribusue 


Monum.  (viennensia)  105.  (31.  Augusti  1555.)  759. 

telleximus,  quod  Sanctissimus  D.  N.  ratum  gratumque  habere  uelit, 
si  Sanctitati  eius  honorabilem  religiosum  deuotum  nobis  dilectum 
Petrum  Canisium  de  societate  nominis  Jesu  ad  dictum  Episcopatum 
Yiennensem  nominauerimus  et  presentauerimus,  quin  etiam  Sanctitatem 
eius  effecturam  esse,  quod  is  Ecclesiae  illius  curam  et  administrationem 
Episcopalem  non  obstantibus  hijs  [slc] ,  quae  hactenus  impedimento 
esse  uidentur,  omnino  suscipiat  et  gerat.  Quo  nomine  Sanctitati  eius 
qua  decet  reuerentia  gratias  agimus ,  et  propterea  cum  hijs  [sic] 
Dominationi  vestrae  Reuerendissimae  literas  nominationis  ac  praesen- 
tationis  pro  eo  transmittimus,  quod  Sanctitas  eius  desuper  necessariam 
confirmationem  expedire  easque  rationes  inire  dignetur,  ut  praefatus 
Canisius  huiusmodi  Episcopatum  prorsus  suscipiat,  ita  tamen,  si  forte 
Sanctitatj  eius  aliter  videretur  et  ipsa  putaret  rem  istam  ad  effectum 
deduci  non  debere'',  quod  nos  propterea  iure  nostro  patronatus  non 
priuati  esse  uideamur,  sed  liceat"'  nobis  tunc  aliam  idoneam  et  habilem 
personam  nominare  ac  praesentare,  attento  quod  mora  ista  prouidendj 
dictae  Ecclesiae  non  ex  inobedientia  ahqua  vel  incuria,  sed  ex  sin- 
gulari  quodam  studio  nanciscendi  virum  aliquem  probum  pium  doctum 
et  ad  hoc  muneris  aptum  et  idoneum  proficiscatur".  Eaque  propter 
Dominationem  vestram  Reuerendissimam  amice  et  beneuole  hortamur, 
ne  grauetur  etiam  in  posterum  operam  suam  in  hoc  negocio  inter- 
ponere,  idque  ad  finem,  quem  iam  diximus  deducere,  prout  nobis  de 
Dominationis  vestrae  Reuerendissimae  pietate  ac  praeclara  in  nos 
voluntate  pollicemur''.  Jn  quo  Dominatio  vestra  Reuerendissima  factura 
est  nobis  rem  gratissimam,  beneuolentia  nostra  regia  eideni  repen- 
dendam.  Quam  foeliciter  valere  optamus.  Datum  in  nostra  et  Jm- 
perij  Ciuitate  Augusta  Vindelicorum  Die  VIIj  mensis  Augusti.  Anno 
Dominj  M.D.LV.  Regnorum  nostrorum  Romani  XXV  Aliorum  uero  XXIX. 

I.  lonas  D. 
vicecancellarius.  M.  Singkhmoser. 

105. 

31.  Augnsti  1555. 

Ex  litteris   archetypis,   a  Morono  subscriptis,    quae   sunt  Yiennae   in   archivo 
aulae  caesareae,   „Romana  1655". 


"•  Sic  comm.  jjriits  correctiim  cst  nianii  altera ;  prias  scriptwm  erat :  si  forte  res 
ista  ad  efFectum  deduci  non  posset. 

•^  licet  comm.  prius. 

*=  Verha  attento  —  proficiscatur  altera  illa  manu  in  marginc  comm.  prioris 
addita  sitnt. 

^  Hic  aliqua  sequuntur,  quae  ad  episcopum  vacanti  sedi  gurcensi  procidendum 
spcctant ;  sed  ea  in  priore  commentario  lineis  deleta  sunt. 


de  Societate  viris  mandaret  Episcopatus,  et  regionum  illarum  greges  committeret" 
Orlandinus  (1.  c.  1.  15,  n.  9). 


7(;0  Monum.  (viennensia)   106.  (1554 — 1556.) 

loannes  cardinaUs  Moronus  Ferdinando  I.  Bonia  Sl.  Aiigusfi  ]555: 

....  Quod  ad  promotionem  domini  Canisij  ad  Episcopatum  Yien- 

nensem   [attinet]    res   iam   pro    confecta   potest   haberi.    necesse   erit 

prouidere  pro  expediendis  literis  apostolicis  qua  de  re  dominus  Didacus 

laxus  diligentius  perscribet  Maiestati  Y 

,Quo  accepto  nuntio",  inquit  SacchitiKs,  ^lgnatius  ad  Cardinalem  Carpensem, 
quo  tum  Patrono  societas  vtebatur,  aduolat.  Cardinalis  bono  animo  iussit  esse. 
Modo,  inquit,  Canisius  ipse  constans  in  renuendo  perstet,  in  me  recipio  Pontificem 
neutiquam  vim  allaturum  invito.  Scribat  ad  Pontiticem,  quae  pro  sua  caiisa  habebit, 
antequam  niunus  admittat:  cetera  mihi  curae  erunt.  Quae  cum  significata  essent 
Canisio,  et  immobilem  coustantiam  obtineret,  noluit  summo  iure  vti  Rex.  Itaque 
seculi  eius  anno  quinquagesimo  sexto  lacobum  Lassum  admonuit,  vt  tandem,  quando 
de  sententia  dimoueri  nullo  modo  Canisius  posset,  vrgendi  eius  negotij  curam 
omitteret.  lacobus  eas  ipsas  literas  Ferdinandi,  quas  etiam  num  Labemus,  Patribus 
dedit."  1 

106. 

De  Canisio  episcopatus  vieiineiisis  administratore. 

1554-1556. 

Eorura,  quae  Canisius  in  administrando  episcopatu  vieunensi  gessit  -,  vix  aliqua 
vestigia  in  archivis  viennensibus  superesse  videntur.  Equidem  anno  1889  tum  in 
archivo  cousistorii  archiepiscopalis  tum  in  compluribus  archivis  caesareis  frustra 
quaesivi.  Neque  in  archivo  capituli  metropolitani  quicquam  eius  generis  exstare, 
reverendissiraus  D.  Doctor  Herraannus  Zschokke,  qui  harum  rerum  peritissimus  est, 
mense  Martio  a.  1894  ad  me  scripsit.  Paucula,  quae  sequuntur,  a  Theodoro  Wiedemanu 
ponuntur,  qui  ea  vel  eorum  partem  ex  archivo  supremae  vectigalium  curiae  utriusque 
Austriae  (,Geraeinsaraes  k.  k.  Finanzrainisterium")  a  se  hausta  esse  significat^: 

,Die  VerAvaltung  fiihrte  der  Official  Freysleben  ^*,  Canisius  selbst  kiimmerte 
sich  wenig  um  die  Angelegenheiten  des  Bisthumes  [?],  er  lebte  rein  seiner  Aufgabe 
als  Jesuit,  dem  Beichtstuhle  und  der  Kanzel.  Nur  einmal  trat  er  hervor  und  uuter- 
stiitzte  in  seiner  Eigenschaft  als  Bisthumsverweser  am  1.  Februar  1556  den  Bruder 
Gabriel,  Quardian  der  Franciscaner  bei  St.  Nicola  .  .  .  [Sequuntur  ea ,  quae  supra 
2>.  598  2)osita  suntj:  1556  trat  Canisius  zuriick.  Die  Administration  der  Temporalien 
ubernahmen  Nicolaus  Engelhard,  Leopold  Ofner  und  Ulrich  Hain.  1557  legten  sie 
Rechnung.  Aus  dieser  Rechnung  ergibt  sich ,  dass  die  Verwandtcn  des  Bischofes 
Wertwein  mit  1200  Gulden  abgefertiget ,  der  Domprediger  Wertwein  jarlich  mit 
100  fl.,  3  Mut  Getreid  und  4  Klafter  Holz  honorirt  und  das  Bisthum  jetzt  schulden- 
frei  war.  Am  26.  September  1557  befahl  Ferdinand  mit  dera  Ueberschusse  der 
Bisthums-Gefalle  die  Jesuiten  in  Rom  zu  bezahlen."  ^ 

Anno  1558  Antonius  Brus  episcopus  viennensis  constitutus  est. 

'  De  vita  Canisii  p.  84 — 85. 

-  Litteras  lulii  III.,  Roraa  3.  Novembris  1554  datas,  quibus  ea  administratio 
Canisio  ad  annum  imposita  est ,  vide  supra  p.  506—509.  Cf.  etiam  supra  p.  443  ^. 
Aschbach  falso  affirmat  Canisium  eam  adrainistrationem  a.  1553  suscepisse  et  soluni 
usque  ad  3.  Novembris  1554  gessisse  (I.  c.  III,  111  ^). 

*  Geschichte  der  Reformation  und  Gegenreformation  im  Lande  unter  der  Enns 
II  (Prag  1880),  82. 

*  Doctor  Christophorus  Freysleben  a  20.  Augusti  1547  usque  ad  26.  Novembris 
1558  ^officialis"  episcopatus  viennensis  fuit  {Wiedeniann  1.  c.  A'.  566 — 567). 

'  Emendandum  igitur  est,  quod  in  ^Serie  Episcoporum"  scribitur:  Cauisium 
anno  1558    administrationem   episcopatus   resignasse  (P.  B.  Ganis  0.  S.  B. ,    Series 


Appendix  monum.  viennensium.  107.  (vere  15o4.)  761 

107. 

Appendix  monumentorum  viennensium. 

Theresia  [i\  '  vau  deii  Berg^h,  Canisii 

matertera, 
P.  Leoiiardo  Kessel, 

Sociorum  eoloniensium  praeposito. 
Xo^ioiuano  vere  anni  1554. 

Ex  autographo  (16";  p.  1)  Colonia  vel  Vienna  Romam  ad  S.  Ignatium  misso. 
Antiqua  etiam  harimi  litterarum  versio  latina  apud  nos  exstat. 

Domuni  suam  Societati,  pev  quam  Deus  tanta  efficiat,  offert. 

genade  ende  vrede  geue  ons  die  her  doer  syn  ewyge  guethyt  amen 
erwerdyge  vader  soe  ic  ser  woel  gelioert  van  die  grote  vruchten  die 
got  die  her  doet  doer  die  brudyschap  ihesu  as  my  m.  kanys  -  ser 
woel  vertelt  hef  en  ock  m.  derck  kanys  mynre  suster  soen  soe  is 
myn  hart   ontsteken  woerden  om  soe  groete  guet  mededelechtych  te 

waerden  en  heb  daer  om  m.  deryck  myn  nef  gebeden  dat  doch 

"   eruerdygen   vaderen   woelde   te   kenen  geuen  dat  ic  hed  een 

erlyke  bequaem  wonyge  daer  myn  alden  in  geuoent  hebben  en  my 
nu  allen  toe  hoert  die  ic  nu  tot  die  bruderschap  gern  woelde  geuen 
om  die  bruder  in  te  voenen  ^  en  byd  oetmoedelyck  om  die  lefte 
gudes  dat  u  werden  alsoedanyge  woennyn  uan  my  totter  eren  gudes 
wylt  ontfangen. 

Inscriptio ,  subscriptio ,  locus ,  tempus  neque  in  autographa  epistula  neque  in 
apographo  antiquo  comparent.  Unde  et  quando  litterae  datae  sint ,  ex  Canisii 
litteris  eruitur^.  In  extrema  paginae  prioris  parte  a  P.  Leonardo  Kessel  (ita  saltem 
omnino  videtur)  scriptum  est:  ,Hanc  petitionem  scripsit  Matertera  M.  Theodorici 
Canisij,  ante  Mortem  suam."  Quae  indicant  litteras  hasce  ad  Kesselium  datas  esse. 
Qui  etiam  anno  1552  Noviomagi  ^amicos"  Canisii  inviserat  et  anno  1554  eodem 
rediit^.  Quae  de  Kesselio  a.  1554  Noviomagum  profecto  indeque  senatus  cousulto 
excedere  iusso  refert  Reiffenherg  1.  c.  1.  2,  c.  8,  a  Gothein  (1.  c.  p.  754.  795)  parum 
diligenter  lecta  et  ad  Canisium  perperam  translata  sunt.  Certe  epistulis  a  Canisio 
a.  1548 — 1556  datis,  quas  supra  posuimus,  evincitur  hunc  eo  tempore  in  Ger- 
maniam  inferiorem  non  venisse. 


*  Sequimtur  verha  aliquot  obscure  scripta.   Vcrsio  antiqua:  quo  hoc  animi  mei 
consilium  Reuerendiss.  patribus  aperiret. 


Episcoporum  Ecclesiae  catholicae  [Ratisbonae  1873]  p.  321).  Errat  etiam  PliiVqypson 
scribens  Canisium  dioecesim  viennensem  per  48  menses  administrasse  (West- 
europa  p.  48). 

'  Huic  virgini  ^Theresiae"  nomen  fuisse  asserit  ran  clen  Bergh  1.  c.  p.  13; 
unde  autem  id  cognoverit,  non  indicat. 

2  Versio  antiqua:  ^relatu  sororis  meae  Canisiae". 

^  Van  den  Bergh  (1.  c.)  refert  domum  hanc  angularem  fuisse  in  via ,  quae 
„Ridderstraat"  vocatur.  ■*  Supra  p.  475.  485. 

^  Litferae  quudrimestres  I,  403.     Orlondinus  1.  c.  1.  14,  n.  45. 


762     Mon.  (prag.)  108.  109.  (20.  Oct.,  22.  Nov.  1554.)  110.  (28.  Febr.  1555.) 

0. 

MOXIMEXTA  PRAGEXSIA  CAXISII. 

15.V4-15.-iG. 

a)  Collegii  pragensis  prima  sementis  a  Canisio  facta. 

l.j.")^— 15.Vj. 

108. 

20.  Octobris  15.54. 

Ex  epistula  Ferdinandi  regis,  qiiae  integra  exstat  in  .Jrf/.s  Sanctonim  lulii" 
YII  (Antverpiae  1731),  498,  et  in  MencJwcae  ^Epistolis  S.  Ignatli"  p.  516—518, 
atque  in  „Cartas  de  San  Ignacio'^  IV,  532 — 533. 

Ferdinandus  I.  S.  IgnatlOf  Vienna  20.  Octohris  1554:  Socios  Viennae 
et  aliis  vicinis  locis  contionibus ,  scholis ,  exemplis  vitae  ^^lurimum  pro- 
fuisse  et  in  dies  magis  profiduros ,  „utpote  qui  numquam  otiari,  sed 
dies  noctesque  in  excolenda  vinea  Domini  occupati  esse  videntur" .  Ideo 
se  statuisse,  Pragae  quocpie  coUegium  Societatis  instituere'^,  et  „in  hunc 
usum  .  .  duodecim  fratres ,  inter  quos  ad  minimum  duo  sacrae  theo- 
logiae  professores  existant",  ah  Ignatio  petere. 

109. 

22,  Novemltris  15.54. 
Ex    epistula  S.  Ignatii,    quae    est   in  ^Cartas   de  San  Ignacio'^  IV,  484 — 485. 

S.  Ignatius  Ferdinando  /.,  Boma  22.  Xovemhris  1554:  Se  „intra 
annum"  Socios  illos  Pragam  esse  missurum. 

110. 

28.  Febrnarii  1555. 

Ex  epistula  Ferdinandi  I.  archetypa.  Edita  est  in  „Actis  Sanctonim"  I.  c. 
p.  498-499,  et  in  Menchacae  ^Epistolis  S.  Ignatii"  p.  586—537. 

Ferdinandus  I.  S.  Ignatio,  Augusta  Vindelicorum  28.  Fehruarii 
1555:  Societatem  laudat;  gaudet  de  Sociis  Pragam  mittendis.  „Ad  cuius 
sane  CoUegiJ  erectionem,  et  necessariam  sustentationem,  quantos  et  qucdes 

redditus,  queue  hona  assignare  et  deputare  decreuerimus, Nicolao 

de  Lanoi  CoUegii  Vienensis  Rectori,  ac  Petro  Canisio  sacrae  Theologiae 
doctorihus,  significauimus."     Favorem  Societati  promittit. 


'  Ferdinandus  ad  lioc  consilium  capiendum  etiam  inductus  vel  in  eo  confirmatus 
est  a  capitulo  metropolitanae  ecclesiae  pragensis,  quod  eius  rei  causa  Henricum 
praepositum  et  loannem  archidiaconum  Viennam  ad  eum  miserat  {Thom.  lo.  Fes^ina, 
Phosphorus  septicornis  [Pragae  1673]  p.  318—822). 


Monum.  (pragensia)  111.  (lulio  1555.)  763 

111. 

Mense  lulio  1555. 

Ex  epistulis  archetypis,  quae  sunt  Viennae  in  archivo  camerae  aulicae  (^Hof- 
kammer-Archiv"),  ,,Boehmen  P.  Fasc.  V2 .  Jesuiten". 

Canisium  monasterium  S.  Clementis  elegisse  Socicfatis  sedeni.  Eiits  morcs  et 
doctrinam  omnibtfs  placere.     Diutitis  ei  Fragae  degendum  esse. 

a)  Ferdinandtis  archidu.r  Ferdinando  I.  Romanornm  regi  et  patri 
suo^  Praga  15.  lulii  1555: 

.  .  .  Zu  uolzieliung  e.  khu.  Maiestet  beuelchs  1  hab  jh  baide  Closster 
alhie.  als  sannd  Clemens.  vnd  Sannd  Thomas,  durch  di  vorigen  Com- 
missari  ^^  dem  abgesandten  der  Jesuiter,  doctori  Petro  Canisio.  weisen. 
vnd  jme  derselben  Closster  ains  zu  jrer  wonnung   vnd  vnderhaltung. 

zuerwelen,   furschlahen  lassen Jme  Canisio  [will]  das  Closster 

zu  sannd  Clemens   darzue   am   annemblichisten   vnd   gelegnisten   sein 

welcher  [Canisius]  sich  auch  in  diser  handking  vnd  besichtigung 

gantz  emsiglich  vnd  vleissiglich  bemueet  vnd  gehalten  ....  Gleicher- 
weiss  hab  jh  auch  auf  e.  gnaden  beuelch  obgedachtem  doctor  Canisio 
die  renntt  vnd  einkhumen  des  Stiffts  Oybin  anzaigen  vnd  fuerhallten 
lassen  

b)  Henricus  Scrihonius ,  ecclesiae  metropolitanae  pragensis  pjrae- 
positus,  et  Antonius  Brus,  magister  generalis  ordinis  Cruciferorum  cum 
rubea  stella,  ac  Ludovicus  Schradin,  iuris  tdriusque  doctor,  Ferdinando  I. 
regi,  Praga  16.  Iidii  ^  1555 : 

....  Dieweill  diesser  Erwirdige  Vatter  Doctor  Canisius  nue  allerley 
berichtt  erfahrenn,  auch  durch  seine  nehiste  Predigk  so  er  alhie  jn 
der  Ertzkirchenn  in  grosser  mennigk  der  Zuhorer  gethann  Ein  gutten 
grundttstein  geleget  hatt,  Vnd  dem  Volck  wolgefallenn ,  Ist  vnser 
vnnderthenigist  guttbedunckenn,  fur  vns  selbst  gehorsamistes  bittenn, 
Euer  Khonigkliche  Khonigkliche  [5?c]  Mayestet  woltten  die  handlunge 
allergnedigist  dahin  richttenn  auf  das  disser  hochgelertte  man,  vnnd 
andechtige  Vatter,  zu  solchenn  Christlichenn  wercken  hieher  widerumb 
verordentt,  vnnd  das  angefangene  loblich  Christhch  werck,  desto 
schleuniger  jn  voUzihunge  gebrachtt  werde,   Als  wie  dan  vnsers  be- 


'  Cf.  supra  p.  545—547. 

2  li  erant  Henricus  Scribonius,  Antonius  Brus,  Ludovlcus  Schradin,  loannes 
de  Rensberg.  Qui  cum  vere  anni  1555  regis  iussu  Societati  domicilium  quaererent, 
in  monasterio  S.  Clementis  prior  Dominicanorum  initio  dixit  se  Sociis  monasterium 
suum  concedere  non  posse ;  prioris  provincialis  vel  magistri  generalis  esse ,  id  per- 
mittere;  quodsi  rex  homines  doctos  habere  cuperet,  eos  a  magistro  generali  ordinis 
Praedicatorum  Roma  mitti  posse.  Postea  autem  sub  certis  condicionibus  paratum 
se  ostendit  ad  Socios  recipiendos.  Haec  ^commissarii"  illi  ad  regem  rettulerunt 
23.  Martii  1555.     Quorum  *litterae  in  archivo  camerae  aulicae  sunt  (1.  c). 

^  ,Feria  111.  post  festum  divisionis  SS.  Apostolorum" ;  lioc  autem  festum 
15.  lulii  agi  solet,  quae  tunc  feria  II.  erat. 


764     Monuni.  (prag.)  112.  (1555-loo6.)  113.  (80.  Iiilii  1555.)  114.  (2.  Aug.  1555.) 

denckens,  soviell  vormerckenn,  Das  er  niitt  seinen  wandell  vnnd  lehr, 
die  alsbaltt  nienniglich  wolgefallenn  hatt,  jnn  der  heiligenn  Religion 
ettwas  dapffers  fur  andern  verrichten  werde  .  .  . 

1555-155G. 

Canisiiis  CrucigerorHm  praffeiisiiim  liospitio  utifiir. 

Pragae  antiqua  et  constans  est  memoria  Canisium ,  cum  coUegii  pragensis 
prima  initia  poneret,  „Crucigerorum  cum  rubea  stella"  hospitio  usum  esse  in  vale- 
tudinario  prope  antiquum  et  celel)rem  Moldavae  pontem  sito,  quod  illius  ordinis 
hodie  quoque  sedes  est  principalis. 

loannes  Beckovski/  (1658 — 1725),  eiusdem  ordinis  Cruciger  pragensis ,  in 
,.Chronico  Bohemiae"  bohemice  scripto  refert:  Canisius  anno  1555  Pragam  venit  et 
„in  valetudinario  Crucigerorum  cum  rubea  stella  habitavit  atque  etiam  victum  accepit. 
idque  in  parvo  illo  cubiculo,  cuius  locum  nunc  altare  summmn  ecclesiae  Crucigerorum 
occupat^  et  in  quo  olim  beata  Agnes  virgo,  valetudinarii  eiusdem  conditrix,  habi- 
taverat.  Illic  igitur  Canisius  habitavit,  donec  ecclesiam  et  monasterium  S.  Clementis 
accepit."  - 

Canisium  eo  tempore  a  Crucigeris  „ad  pedem  pontis"  hospitio  exceptum  esse 
refert  etiam  P.  Georgius  Cruger  (Kruger)  S.  J.  (1608 — 1671),  pragensis,  in  ultima 
parte  ^Sacrorum  Pulverum",  a  P.  Bohuslao  Aloysio  Balbino  S.  J.  (1621 — 1688)  aucta  ^ 

Idem  recentiores  historiographi  pragenses  asserunt,  v.  g.  lar.  Schaller,  Ord. 
Schol.  Piar.  *,  et  lo.  Nep.  Zimmermann,  Ord.  Crucig.  ^ 

Ex  iisdem  fontibus  intellegitur  cum  Canisio  alios  quoque  de  Societate  liberali 
Crucigerorum  hospitio  usos  esse :  atque  ex  illo  tempore  Pragae  Crucigeri  et  Societatis 
homines  peculiari  inter  se  amicitia  iuncti  erant. 

11». 

30.  Inlii  1555. 

Ex  epistula  Ferdinandi  L,  quae  est  in  „Actis  Sanctorum'^  1.  c.  p.  499,  Menchacae 
^EpistoIis  S.  Ignatii"  p.  540—541,  ,Cartas  de  San  Ignacio"  Y,  583—584. 

Ferdinandus  I.  S.  Ignatio,  Augusta  Vindelicormn  30.  Inlii  1555: 

Ignatio  epistulam  28.  Fehruarii  a  se  missam,  in  memoriam  revocat.  „Cum  itaque 
nuper  Canisius  in  regno  Ulo  .  .  .  Bohemiae  fuerit  et  praesens  rationem  ac  modum 
erigendi  et  snstentandi  huiusmodi  collegii  viderit",  se  itermn  ab  Ignatio  ^ietere ,  ut 
duodecim  illos  Socios  ante  hiemem  j)roficisci  iiibeat.  Viatici  autem  curam  se  „agenfi" 
suo  roniano  committere,  „sicuti  D.  Canisius  ad  fe  ea  de  re  latiiis  perscrihet". 

114. 

2.  Augttsti  1555. 

Ex  epistula  Perdinandi,  quae  est  in  „Actis  Sanctorum"  1.  c. ,  Menchaco  I.  c. 
p.  542-543;  „Carfas"  V,  584—585. 


'  Pulchra  haec  ecclesia  (S.  Francisci)  a.  1680 — 1688  aediticata  etiamnunc  exstat. 
2  Poselkyne  starych  piibehviv  ceskych  P.  2,  Vol.  1,  ed.  Dr.  Ant.  Rezck  (Pragae 
1879),  p.  201. 

*  Sacri  pulveres  mensis  Decembris,  ed.  Mirh.  Krammer  S.  J.  (Pragae  1767)  p.  105. 

*  Besclireibung  der  kiinigl.  Haupt-  und  Residenzstadt  Prag  III  (Prag  1796),  47. 
'  Historisches    Verzeichniss   aller   in    der   k.    Hauptstadt    Prag    aufgehobenen 

Kloster,  Kirchen  u.  Kapellen  2.  Liefg.  (sine  anno:  circ.  a.  1830),  p.  112. 


Monum.  (prag.)  115.  (Aug.)  116.  (28.  Aug.)  117.  (5.  Sept.)  118.  (30.  Sept.  1555.)     765 

Ferdinamhis  J.  S.  Ignatio ,  Augmta  2.  Augusti  1555:  Se  modo  cardinalihus 
loanni  Morono,  regnorum  suorum  protectori,  et  Otioni  Truchsessio  scrihere,  ut  Romae 
„primo  quoque  tempore"  duas  dispensationes  sihi  a  summo  jiontifice  impetrent:  unam, 
qua  Pragae  fratres  Praedicatores  monasterium  S.  Clementis  Societati  tradere  ipsique 
in  monasterium  B.  Agnetis ,  ordinis  S.  Clarae ,  immigrare  possint ;  alteram,  qua 
Viennae  monasteriam  Beatae  Mariae  Virginis,  ordinis  Carmelitarum,  in  possessionem 
Societatis  tranaeat.    Rogare  se  igitur,  ut  Ignatius  quoque  ei  rei  operam  suam  interjionat. 

115. 

Inennte  Angnsto  1555. 

Ex  litteris  Ferdinandi,  quae  sunt  in  „Actis  Sancforum"  1.  c.  p.  499 — 500,  et 
in  „Cartas"  V,  586—588. 

Ferdinandus  I.  cardinalihus  Morono  et  Truchsessio,  Augusta,  ineunte  Augusto 
1555:  Rationes  exponit,  ob  quas  duas  illas  dispensationes  petat :  Monasterium  S.  Cle- 
mentis  loco  est  iuventuti  et  populo  commodissitno ;  fratres  valde  paucos  hahet,  „et  ex 
illis  concionatorem  aut  lectorem  neminem:  deinde  ruinatn  prae  vetustate  mitiatur  in 
aedificiis" ;  fratres  ipsi  „cupiunt  in  hac  parte  suo  loco  et  iuri  cedere ,  quod  certatn 
spem  concipiant,  huiusmodi  cessionem  tum  Pragae,  tutti  Bohemiae  in  fide  et  religione 
valde  profuturam" .  Vident  autem  in  motiasterio  B.  Agnetis,  quod  „iatn  annis  ahhinc 
aliquot  desertum"  fuit,  locum  sibi  „ampliorcm  et  atnoeniorem  et  spatiosiorem  esse". 
De  altero  monasterio  v.  supra  p.  471'-. 

110. 

28,  Angnsti  1555. 

Ex  epistnla  S.  Ignatii,  quae  est  in  „Cartas"  V,  404—405.  298—299. 

S.  Ignatius  Ferdinando  1. ,  Roma  28.  Augusti  1555:  Litteras ,  quibiis  rex  de 
Sociis  Pragam  tttitteiidis  et  de  dispetisationihus  impetrandis  egerit,  ad  se  perlatas  esse; 
se  de  iisdetti  cum  regis  procuratore  cotituUsse  et  operaiti  suatti  ad  otnnia  obtulisse; 
eutn  copiosius  cuncta  relaturum  esse. 

117. 

5.  Septenihris  1555. 

Ex  commentario  epistulae  (nondum  editae)  Ferdinandi ,  quod  est  Viennae  in 
archivo  aulae  caesareae,  ^Romana  1555". 

Ferdinandits  I.  Paulo  IV.,  Augusta  5.  Septemhris  1555 :  Refert  se  Pragae 
collegiutn  Societatis  condere  coepisse,  et  Ignatiutn  duodecim  sihi  Socios  proinisisse. 
Ideo  pontificein  rogat,  ut  illos  statim  mittendos  curet. 

118. 

30.  Septenibris  1555. 

Ex  epistula  S.  Ignatii,  primum  edita  in  „Cartas"  V,  414 — 415.  340—342. 

S.  Ignatius  Ferdinando  L,  Rotna  30.  Septembris  1555:  .  .  .  ,Heri  me  Summus 
Pontifex,  cui  nudius  tertius  litterae  M.  Vestrae  a  D.  Didaco  Lasso  de  Castilla  datae 
fuerant  accersiri  iussit,  et  .  .  de  duodecim  collegialibus  Pragam  mittendis  mecum  egit . . 
Consultius  fore  visum  est  ejus  Sanctitati ,  si  statim  post  Januarium  isthinc  [hinc  r'] 
proficiscerentur,  ut  primo  vere  in  Bohemiam  pervenirent.  Ne  autem  consolatione  et 
auxilio  spirituali,  quod  a  nostris  exspectari  potest,  omnino  Pragenses  priventur, 
videbatur   eidem  Sanctissimo  D.  N.    interim,    dum   alii   se   conferunt  Pragam,    sub- 


76G    ^lon.  (prag.)  119.  (17.  Aug.)  120.  (7.  Oct.)  121.  (29.Nov.  1555.)  122.  (1555—1557.) 

sistenduni  esse  Doctori  Canisio:  et  revera  concionando  et  coUegialibus  habitationem 
et  reliqua  necessaria  praeparando  cum  sociis,  quos  secum  liabet,  perutiliter  ibi 
occupari  poterit."' 

119. 

17.  Aiignsti  1555. 

Ex  epistula  archiducis,  quae  est  Yiennae  in  archivo  camerae  aulicae  ,Boehmen 
P.  Fasc.  ^2.  Jesuiten''. 

Ferdinandus  archidiix  Ferdinando  I.  regi,  Vienna  17.  Aiigusti 
1555:  Se,  quae  de  domicilio  Societati  Pragae  assignando  rex  2.  Augusti 
mandasset  et  curatores  proposuissent,  pridie  per  Canisium  accepisse  ac 
iam  ea,  quae  sibi  litteris  illis  proposita  essent,  constituisse  et  decrevisse. 

120. 

7.  Octobris  1555. 

£x  litteris  Pauli  IV.,  quas  edidit  Rcuincddus  in  ,,Annalibus  Ecclesiasticis" 
t.  XXI,  a.  1555,  n.  50. 

Patdus  W.  Ferdinando  L,  Boma  7.  Octobris  1555:  Se  quam  maxime  laetari, 
quod  rex  Fragae  collegium  Sociefatis  constituere  velit.  Sed  quia  duo  ilU  theologi  „ex 
longinquioribus  locis  accersendi  sunt,  et  Injems  iam  subest,  eorum  missio  in  proximum 
mensem  Februarium  dilata  est"  *. 

m. 

29.  Xovembris  1555. 

Ex  epistuhi  Ferdinandi  L,  quae  est  in  „Actis  Sanctorum"  1.  c.  p.  500,  Menchnca 
1.  c.  p.  549-550,  „Catias"  VI,  638—639. 

Ferdinanclus  I.  S.  Ignatio,  Vienna  29.  Novembris  1555:  Quod  ad  Socios  Pragam 
mittendos  attinet,  „decet  equidem  nos  Sanctitatis  eius  voluntati  morem  gerere  et 
acquiescere  .  .  .;  quin  etiam  consilii  Sanctitatis  eius,  de  retinendo  interim  Pragae 
donec  ceteri  duodecim  adveniant,  doctore  Canisio  non  obliviscemur". 

b)  Collegium  pragense  a  Canisio  constitutum. 
Causa  religionis  ab  eodem  adiuta. 

155.")— 1557. 
12JJ. 

Ab  anno  1555  usquc  a<l  annum  1557. 

Ex  litteris  archetypis,  quae  sunt  Viennae  in  archivo  camerae  aulicae,  ^Boehmen 
P.  Fasc.  V2.  Jesuiten^ 

De  incommoditate  aedificii,  quod  Pragae,  Canisio  roUegium  praeparante,  Sociis 
exstructum  erat,  ac  de  ecclesiae  S.  Clementis  tenuitate. 

Quidam  de  Societate,   Pragae  degens  (Ursmarus  Goisson,   coUegii 


'  Sernionem  a  Paulo  IV.  ad  Socios  Pragam  profecturos  habitum  „ex  Ursmari 
[(loissonii  rectoris]  adversariis"  a  se  descriptum  ponit  Schmidl  (I.  c.  I,  SQ). 


Monum.  (pragensia)   123.  (Maio  1556.)  767 

rector?)  anno  1557^  ad  Ferdinandum  I.  regem  Jitteras  dedit,  in  quihus, 
praeter  alia,  haec  de  coUer/io  Societafi  Pra>jae  aedifcato  refert: 

„Aedificium  autem  illud  sic  est  incommodum  ut  Vestrae  Maiestati 
placere  posse  non  arbitrarer,  quod  iudicio  illorum  sit  in  ea  forma 
erectum,  qui  parum  nostrum  institutum  hoc  ipso  uidebantur  intelligere, 
quibus  tunc  temporis  sese  interponere  Doctor  Canisius  consultum  esse 
non  putauif^.  Certus  profecto  sum  ni  meum  me  ingenium  fallit,  eos 
qui  tunc  rem  totam  dirigebant,  nihil  animo  iniquo  fecisse.  Yerum 
nihil  certe  est  in  eo  Collegio  commoditatis  pro  infirmis,  et  nostri 
socij  uix  extra  refectorium  locum  ullum  habent,  in  quo  uel  diuisj  uel 
simul  omnes  in  hyeme  possint  studere,  nisi  in  frigidissimis  cubiculis 
....  In  tecto  autem  Dormitorij  nec  unam  tabellam  appositam  esse 
puto,  unde  sicut  anno  praeterito  hyemis  tempore  inter  niues  et  aquam  ^, 
et  hoc  etiam  anno  in  eo  loco  ambulare  Collegae  nostri  sunt  parati 
atque  degere  etiam  sj  peius  aliquid  et  grauius  sese  offerat,  quod  res 
huiusmodj  (nisj  forte  infirmitatem  inde  aliquam  contraherent)  eius 
conditionis  non  sit,  quae  commune  spirituale  bonum,  quod  magnopere 
promoueri  semper  in  melius  optamus,  impedire  possit  aut  retardare. 
....  Ecclesia  uero  praeterquam  quod  est  parua  nimis,  multisque  ex 
causis  incommoda  atque  obscura,  est  etiam  formae  inordinatae,  et 
quod  peius  est  atque  grauius,  adeo  ruinam  minatur,  ut  sit  timendum, 
ne  bona  eius  pars  cum  periculo  non  minimo  eorum  qui  eo  accedunt 
proxima  hyeme  decidat." 

Utraquista  quidam  prageusis 

ainico  cuidaui  Lutherauo. 

Praga  inense  Maio  155(J. 

Ex  apographo  recente,  descripto  ex  exemplo  eiusdem  temporis,  quod  inscriptum 
est:  „Ex  PRAGA  per  Thanerium  [?]  professorem  Mathem.  26.  Maij  1556"  *  et  exstat 
fluelpherbyti  in  bibliotheca  ducali,  Cod.  „64.  11.  Extr."  f.  39"^— 41^ 

lesuitas  Pragac  comidere.  Canisiiim  e  siiggestii  invectiini  esse  in  eos ,  qiii 
dicerent :  „Christe  ora  pro  me". 

lesuitae   apud   nos   subinde   iam   suos   nidos  extruunt,    et  bullas 

indulgentiarum   spargunt Nostri   sacerdotes   quidam  acerrime 

nunc  pugnant  de  Christi  intercessione,  damnantes  Arianismi  eos  omnes 
quicumque  dicunt,  Christe  ora  seu  intercede  pro  me  apud  patrem,  ac 


^  Quae  de  Canisio  scribuntur,  ad  annum  1555  et  priorem  partem  anni  1556 
spectant,  atque  ideo  in  hoc  volumine  collocata  sunt.     Vide  infra,  adnot.  2. 

^  Illa  collegii  clementini  pars  „a  templo  in  occidentem  paulum  deflexa"  signifi- 
catur,  quam  postea  ,Canisianum"  vocarunt  {Schmidl  1.  c.  I,  81).  Canisius  eo  tem- 
pore  pecuniae  inopia  laborabat;  cf.  supra  p.  599.  612.  '  Cf.  supra  p.  609*. 

^  Incertum,  utrum  dies  significetur,  quo  epistula  data,  an,  quo  recepta  sit,  et 
utrum  professor  ille  epistulae  auctor  sit  an  tantum  eam  secum  attulerit  ei .  cui  in- 
scripta  erat. 


768  Monum.  (pragensia)   123.  (Maio  15o6.) 

se  liisce  tuentur  auctoritatibus.  \^Seguuntur  variorum  patrum  et  theo- 
logorum  sententiae.^  Ac  Canisius  nuper  in  die  ascensionis  Domini  ^ 
coram  rege  ^,  in  concione  gravissime  invehebatur  in  illos ,  qui  sic 
Christum  invocant,  appellans  eos  erroneos  et  impios,  eo  quod  naturas, 
quae  sunt  in  Christo  dividant,  peculiariterque  [?]"  velut  hominem  quen- 
dam  coram  patre  procumbentem  invocent,  cum  iam  cum  patre  aequali 
potentia  regnet,  in  quo  duae  naturae  ita  unitae  sunt,  ut  seorsim  altera 
humana  videlicet  [?  ] "'  compellari  non  debeat,  ut  etiam  Nicenum  decre\it 
concilium,  inquiens.  Quicunque  dupliciter  Christum  adorat,  maledictus 
est^.  Damnatus  est  ergo  iam  olim  ille  error,  quem  nunc  quidam 
refricant,  non  aliam  ob  causam,  quam  ut  sanctorum  invocationem  e 
medio  tollant,  quorum  est  proprie  intercedere  pro  nobis  apud  patrem. 
Haec  sunt  mi  frater  illorum  fulcra  quibus  insistunt.  Quomodo  sub- 
vertenda  sint  magnopere  rogo  propter  Ecclesiam  Dei,  quaedam  ad  me 
copiosius  perscribas,  ut  illis  aliquando  respondere  possim  et  colligas 
aliquot  testimonia  veterum,  qui  Christe  ora  pro  me  dicere  non  sunt 
veriti.  Ego  nuper  unum  in  Cypriani  oratione  quae  suis  operibus  in 
line  adiuncta  est  inveni.  Te  rogo  plura  conquiras  et  ad  me  transmittas  ^. 

Canisius,  cum  nollet  audire  „Christe  ora  pro  nobis",  S.  Thomam  secutus  est, 
scribentem:  „Ideo  non  dicimus  ,Christe  ora  pro  nobis',  quia  Christus  supponit 
suppositum  aeternum ,  cuius  non  est  orare ,  sed  adiuvare ;  et  ideo  dicimus ,  ,Christe 
audi  nos',  vel  ,miserere  nostri':  ct  in  hoc  etiam  evitamus  haeresim  Arii  et  Nestorii."  * 

Alia  vero  quaestio  est,  utrum  Canisius  cum  Ruperto  Tuitiensi  etc.  senserit 
Christum  in  caelo  pro  nobis  orare  tantum  ^interpretative"  per  merita  sua,  quae  in 
conspectu  Dei  sunt ,  per  cicatrices  vulnerum  etc. ,  an  cum  S.  Thoma ,  Suaresio, 
Toleto  etc.  censuerit  eum  etiam  expressa  oratione  divinae  pietatis  subsidia  nobis 
petere.  In  libro,  quem  multo  post  S.  Pii  V.  iussu  de  Beata  Maria  Virgine  composuit, 
haec  de  Christo  scribit:  ^Nullum  agnoscimus  alium  communem  omnium  mediatorem 
et  intercessorem,  qui  plenam  cum  Deo  reconciliationem  sit  promeritus,  aut  vnquam 
promereri  possit.  Per  hunc  omnia  sumus  assecuti  bona ,  quae  a  Deo  nobis  data 
sunt,  vel  potius  semper  dantur,  quique  non  verbis  quibusdam  et  precibus,  sicut 
solent  Legati,  sed  reipsa  intercedit.  .  .  Per  hunc  demum  petenda  et  accipienda  sunt 
omnia,  quae  Pater  aeternus  tum  Angelis,  tum  hominibus  precantibus  donat.  Sancti 
vero  mediatores  ad  hunc  ipsum  Mediatorem ,  si  ita  loqui  fas  est ,  ab  Ecclesia  con- 
stituuntur. "  * 


Obsciirius  scrlptiim.  ^  Ohscure  scriptum. 


*  14.  Maii.  ^  Ferdinando  1. 

'  Cf.  concilii  Nicaeni  II.,  anno  787  habiti,  actionem  VI.,  t.  6. 

^  In  spuria  „Oratione  Beati  Cypriani  martyris,  quam  sub  die  passionis  suae 
dixit",  hic  Christum  alloquitur:  „Ego  in  tuo  nomine  peto,  ut  tu  a  patre  petas,  et 
detur  mihi.-'  Ita  quidem  in  editionibus  Cypriani  erasmiana  (Basileae  1530;  p.  505), 
migniana  etc. ;  in  harteliana  vero  haec  verba  omittuntur. 

'  In  4.  dist.  15,  q.  4,  art.  6,  q.  2  ad  1.  Franc.  Suarez  S.  J.  has  S.  Thomae 
rationes  probat  et  confirmat;  attamen  existimat  certa  cum  condicione  posse  nos 
Christum  rogare,  ut  suae  orationis  nos  participes  efficiat,  orationem  suam  nostrae 
coniungat  etc. :  In  tertiam  partem  divi  Thomae  t.  I,  disp.  45,  sect.  2  (Lugduni  1608), 
p.  693. 

*  De  Beata  ]\Iaria  Virgine  incomparabili  (Ingolstadii  1577)  p.  659 — 660. 


Monum.  (pragensia)  124.  (24.  lulii  1556.)  7ggi 

Philippum  certe  Melanchthonera  illa  Canisii  contio  pragensis  magnopere 
offendit.  loanni  enim  Alberto ,  dnci  megalopolitano  (Mecklenburg)  ,  Vitemberga 
18.  lunii  1556  scripsit: 

„Mitto  Celsitudini  vestrae  i^agellas  ex  quibus  cognoscet  nobis 
inferri  nova  bella  de  invocatione  Mediatoris.  Magna  contentione 
pugnat  Pragae  cynicus,  cuius  nomen  est  Canusius  [.s/c],  filium  Dei  non 
invocandum  esse  ut  Mediatorem,  cum  tamen  Cyprianus  dicat:  Inter- 
pello  te,  fili  dei,  ut  pro  me  apud  patrem  interpelles;  sed  de  hac 
controversia  editurus  sum,  ipso  filio  dei  invocante,  refutationem  cynici 
deliramenti."  ^ 

Idem  Flacio  lUyrico  a  Melanchthone  relatum  4.  Septembris  1556:  ^Pragensis 
(Jynicus  non  desinit  vociferari ,  Christum  non  invocandum  esse  ut  mediatorem."  - 
Ac  paucis  iam  diebus  post  Melanchthon  compluribus  amicis  significare  potuit  se 
nScriptum"  „in  manibus  habere"  de  invoeatione  Christi  mediatoris  edendum  contra 
,cymcum  Pragensem"  ;  sic  enim  Canisium  appellare  solebat  ^.  Illyricus  quoque 
censeljat  ^Canisii  clamores  contra  intercessionem  filii  Dei  .  .  rem  magni  momenti 
esse,  dignamque  quae  refutetur. "  •* 

Quae  autem  criminatioues  eadem  de  causa  posterioribus  annis  contra  Canisium 
vulgatae  sint,  ab  loanne  Alberto  L,  duce  megalopolitano,  a  Lutheranorum  ministris 
mansfeldensibus ,  Martino  Chemnitio,  Conrado  Schlusselburg  etc. ,  in  sequentibus 
huius  operis  voluminibus  exponetur. 

Canisii  biographos  haec  fere  fugerunt. 

124. 

Ferdiiiandus, 

Austriae  archidux  et  regni  bohemici  administrator, 

Alberto  T., 

Bavariae  duci. 
Praga  24.  lulii  1556. 

Ex  commentario  (2";  l^/a  coll.),  quod  Oeniponte  exstat  in  archivo  praefecturae 
caesareae  („k.  k.  Statthalterei-Archiv"),    ^lnnsbruck  Jesuiten  1560 — 1624"  AVI.  1. 


*  Phil.  Melanchthonis  epistolae,  iudicia,  consilia  etc.  (ed.  Heiir.  Ent.  Bindseil, 
Halis  Saxonum  1874)  p.  393. 

2  Corpus  Pieformatorum.  Ed.  Car.  Gottl.  Bretschneider.  Vol.  VIII.  (Halis  Sa- 
xonum  1841)  p.  848. 

^  Melanchthon  Alberto  Hardenbergio ,  7.  Septembris  1556:  „Cum  in  manibus 
haberem  duo  scripta  edenda,  alterum  T.zfn  /.oyoo  contra  Lituanum,  qui  Serveticas 
blasphemias  revocat,  alterum  contra  Cynicum  Pragensem  de  invocatione  mediatoris, 
ecce  adfertur"  etc.  Idem  Hieronymo  Besoldo,  lutherano  ministro  norimbergensi, 
10.  Septembris  1556:  „Iam  serveticas  blasphemias  Lituanus  quidam  ex  Italia  attulit, 
et  non  desinit  vociferari  Cynicus  Pragensis.  Horum  scripta  refutare  decrevi,  et 
adiungam  responsionem  ad  Placii  scriptum."  Atque  eodem  dic  Hieronymo  Baum- 
gartnero,  senatori  norimbergensi :  ^lnstitueram  refutationes  duas,  alteram  contra 
Lituanum  quendam,  qui  rursus  spargit  Serveticas  blasphemias,  alteram  contra  Cy- 
nicum  Pragensem.  Sed  intcrrupit  hunc  laborem  Flacius."  Item  „Petro  Vincentio, 
gubei-nanti  literarum  studia  in  urbo  Lubeca"  :  „Iam  et  Lithuano  Conyzae,  et  Pra- 
gensi  Cynico  et  IUyrico  simul  respondebo"    {Corpiis  Beforiiutfonun  VIII,  845 — 847). 

*  Melanchthonis  epistolae  (ed.  Biiidseil)  p.  579. 
Br.aunsberger,  Canisii  Kpistnl.ae  et  Acta.  I.  49 


770  Monum.  (pragensia)  125.  (29.  Augusti  1556.) 

Canisium  collegium  pragense  oiriime  instittiisse.  Petere  se  a  diice ,  iit  eiim  in 
ingolstadiensi  collegio  instituendo  qiiam  maxime  iuvet. 

Vnser  freundlich  willig  dienst  vnnd  was  wir  mer  liebs  vnnd  guts 
vermugen  seyn  E.  L.  allzeit  zuuor  hochgeborner  Furst  frundtlicher 
lieber  vetter  Schwager  vnd  Brueder.  Wir  geben  .E.  L.  freundtHcli 
zuuernemen.  Nachdem  der  Ersani  hochgelert  vnser  getrewer  lieber 
Petrus  Canisius  des  Ordens  Jesuiticj '  vnd  der  heyhgen  schrifft  doctor, 
sich  in  ordenlicher  aufrichtung  aines  Neuen  Colegiumbs  seines  Ordens 
dermassen  arbeitsam  vleissig  vnnd  Erbar  verhallten  dasselb  in  das 
werch  gepracht''  vnd  ainen  sollichen  guten  anfang  gemacht.  dardurch 
sich  Got  zu  Lob  vnd  Ehre  vil  Christhchs  vnd  guts  ausszurichten  ge- 
wislichen  zuuerhoffen  ist,  vnnd  sich  numeer  zu  E.  L.  Stat  Ynglstat 
zu  aufrichtung  aines  sollichen  Collegiums  daselbsten  hiemit  verfuegen 
thut.  So  haben  wir  Jne  in  ansehung  desselben  seines  lobHchen  vnd 
Christlichen  verhalltens  gegen  E.  L.  auch  zu  beruemen  nit  vnder- 
lassen  wellen.  Dieselb  E.  L.  freundtlich  ersuechend  das  Sy  Jr  be- 
mellten  Doctor  Canisium  zum  besten  beuolhen  sein  lassen  welle,  Zweifls 
one  Er  werde  sich  in  ordenlicher  aufiichtung  solches  Collegiumbs  nit 
weniger  sonder  dermassen  verhallten  das  E.  L.  zu  gantz  genedigem 
gefallen  geraichen  werde,  wie  wir  dann  E.  L.  also  erkennen  das  Sy  ain 
soll  [sic]  Christlich  loblich  gut  werch  zubefiirdern  an  Jr  nichts  manglen 
noch  erwenden  lassen  werden,  vnd  wunsche  E.  L.  dero  wir  freundt- 
Hchen  zudienen  wiHig'  allen  gluckhlichen  Zuestand,  Datum  Prag  den 
.24.  JuHj  .  Anno  etc.  jm  .56.  ten 

125. 

Fr.  Petrus  Silvius  S.  J. ' 
Sociis  romanis. 

Pra^a  29.  Angusti  1556  2. 

Prior  epistulae  pars  (usque  ad  ^tabernaculum,  sibi  persuaderepossunt")  descripta 
est  ex  Radero,  ^De  vita  Petri  Canisii"  (Monachii  1614,  p.  65—68) ;  qui  sic  praefatur : 


Jesutj  comm.  "^  J^erha  dasselb  —  gepracbt  in  niargine  addita  sunf. 

Sequuntur  verha :  vil  gutte  Zeit  vnd,  quae  2>ostea  deJeta  sunt. 


'  Magister  Petrus  Silvius  (Sylvius,  van  den  Bossche).  circiter  a.  1535  in  pago 
Hautem-Saint-Lievin  (in  regno  belgico)  natus,  litteras  humaniores,  philosophiam. 
theologiam  in  variis  Italiae  et  Germaniae  collegiis  docuit.  In  pragensis  collegii 
initiis  cum  Fr.  Horiano,  italo,  ^politiores  et  graecas  litteras"  tradidit  (P.  G.  Variis 
S.  J.  in  ,*Historia  fundationis  Collegii  Pragensis"  ;  cf.  supra  p.  618").  Anno  1567 
Moguntiae  in  archiepiscopali  Societatis  collegio  theologiae  dogmaticae  professor  fuit : 
ibidem  10.  lulii  1571  mortuus  est  [Dcljilace,  I/otablisscment  etc.  p.  3*.  Dc  Bacl-cr 
1.  c.  ni.  793). 

*  Data  quidem  est  liaec  epistula  eo  tempore,  quod  ad  secundum  huius  operis 
volumen  spectat:  sed  quae  in  ca  de  Canisio  referuntur,  antc  mortem  S.  Ignatii  gesta 
deoque  huic  volumini  inserenda  sunt. 


Monum.  (pragensia)  125.  (29.  Augusti  1556.)  771 

^ln  annuis  CoUegij  Pragensis,  Anno  M.  D.  LVI.  IV.  Cal.  Sept.  a  Petro  Siluio  Roniara 
perscriptis  in  liaec  verba  lego."  Altera  pars,  quae  in  libro  Raderi  non  est,  trans- 
scripta  est  ex  eiusdem  operis  exemplo  manu  scripto,  quod  vetustius  („Augustae 
Vindelicorum  1611")  est  ac  multis  locis  a  libro  illo  discrepat  neque  umquam  typis 
fxscriptum  esse  videtur;  exstat  nunc  Romae  in  bibliotheca  nationali  (biblioteca 
Vittorio  Emmanuele)   ,MSS.  aesuit.  1355"   (p.  21—23). 

Lutheranos  et  Hmsitas  collegium  timere.  Quas  insidias  Sociis  parent.  Hos  ad 
martyrium  j^ci^afos  esse.  De  Ferdinandorum ,  regis  et  archiducis,  pietate.  Quanti 
Canisius  ah  omnibus ,  etiam  non  cathoJicis ,  fiat,  et  quae,  eo  auctore ,  ad  Turcarum 
furorem  reprimendum  instituta  sint.     Quomodo  scholae  collegii  progrediantur. 

Collegij  nostri  admoneo  paucos  esse  vel  niillos  aduersarios,  praeter 

Lutheranos  ' :  qui  nos  timeant,  esse  plurimos  ;  quippe  qui  per  nos  suae  sectae 
auctoritatem  niinuendam  praesagiunt.  lussit  nobis  indicari  praepositus  arcis 
Pragensis  -,  quosdam  Lutheranos  nobis  moliri  insidias  adeo  vt  non  clam  fassi 
sint,  se  velle  nos,  cum  contingeret  pontem  transgredi,  in  flumen  praecipitare, 
et  statim  aufugere^:  sed  noctu  foris  non  versamur:  interdiu  vero  negotia 
obedientiae  intrepidi  obimus.  Fuerunt  et  Doctori  Henrico  "  paratae  insidiae, 
et  Doctori  Tilano  \_skY,  alteri  domi,  alteri  foris:  ahquando  lapidibus  CoUe- 
gium  impetitur.     Sunt  qui  et  incendium  nobis  minentur.   —  — 

Archidux  Ferdinandus,  vt  patris  nomen  sortitus  est,  ita  virtutem  imitatur. 
Publice  per  pi-aecones  proclamari  iussit,  ne  quis  huic  Collegio  vlla  in  re 
nocere  auderet.  Nunc  profectus  est  Chiliarcha  in  Vngariam^,  et  a  nobis,  vt 
senior  coronam ',  ita  et  ipse  Agnum  Dei  ^  accepit,  quem  secum  tuHt.  Vnice 
nostris  orationibus  et  sacrificiis  se  commendans.  Qui  etiam  suggerente  Patre 
Canisio  instituit,  vt  per  totam  Bohemiam  innouaretur  mos  meridie  pulsandi 
contra  Christi  hostes,  ac  pro  Christianae  religionis  prospero  successu,  reuerenter 


'  Haec  si  quis  cum  reliqua  epistula  contulerit,  ita,  ni  fallor,  explicabit:  Ex 
adverso  coUegii  nostri  paucae  vel  nullae  domus  sitae  sunt  nisi  Lutheranorum. 

-  Arcem  regiam  ^Hradschin"  dicere  videtur,  quae  trans  Moldavam  sita  est. 

*  Scholae  quidem  in  monasterio  S.  Clementis  habebantur,  quod  cis  Moldavam 
prope  lapideum  illum  pontem  (^Karlsbriicke")  situm  erat,  ex  quo  sanctus  loannes 
Nepomucenus  ob  servatum  sacrae  confessionis  sigillum  in  flumen  praecipitatus  esse 
traditur.  Sociorum  autem  saltem  aliquot  trans  flumen  editiore  aliquo  Pragae  minoris 
(„Kleinseite")  loco  habitasse  videntur,  donec  monasterium  cleraentinum  plene  in- 
structum  esset. 

*  P.  Henrico  Blyssem ;  qui  theologiani  dogmaticam  et  linguam  hebraicam  tra- 
debat  {*-Varu>i  1.  c. ;  cf.  supra  p.  770'). 

*  P.  lacobus  Tilianus  primura  quidera  philosophiam  docebat ;  sed  quia  auditores 
iid  eam  idonei  non  suppetebant,  paulo  po.st  epistulas  Paulinas  explicandas  suscepit 
(*  Varus  \.  c). 

«  Ferdinandus  archidux  contra  Turcas ,  quorum  exercitus  magnus  irruperat  et 
urcem  Szigetvar  capere  volebat,  3000  equites  et  totidem  pedites  paenultima  mensis 
Augusti  hebdoraade  prope  Viennam  collectos  in  Hungariam  duxerat  {Hirn  I.  c.  I. 
24—25). 

"  Ferdinandus  I.  rex  a  Sociis  coronam  Beatae  Mariae  Virginis  sive  rosarium 
acceperat. 

^  Agnus  Dei  =  figura  cerea,  cui  imago  „agni  Dei"  impressa  est;  quae  figurae 
consuetudine  vetere  a  summo  pontifice  ccrtis  temporibus  sollemniter  sacrantur.  Viennae 
in  bibliotheca  caesarea  brevis  commentarius  manu  scriptus  exstat,  cui  titulus  est: 
^Virtutes  Agnorura  Dei  soluta  oratione  authore  .P.  Canisio  Societatis  lESV;  de 
quo  in  aliquo  ex  posterioribus  voluminibus  plura  dicentur. 


772  MonuDi.  (pragensia)  125.  (29.  Augusti  1556.) 

giatias  agens  Canisio,  qui  tam  honesta  petendo  Principem  Catholicum  officij 
sui  admoneret '.  Eflfectum  est  apud  eum ,  vt  probatae  fidei  virum  conciona- 
torem  haberet  in  militia ",  et  curaret  diehus  Veneris  in  tota  Bohemia  pro- 
cessionem  fieri,  et  missam  de  sancta  cruce  cantari,  et  moneri  popukun  de 
poenitentia  et  pietate^ 

Patrera  nostrum  Prouincialem  Canisium  mire  hae  regiones  Aquilonares 
venerantur,  vt  non  sohim  Catholici,  sed  etiam  Hussitae  et  ahj  haeretici,  imo 
et  ludaei  iUum  diligant:  quamuis  doleant  malorum  artifices  tam  multa  eius 
consiho  in  vniuerso  Germaniae  statu  fieri,  (vt  mihi  a  quibusdam  indignantibus 
dictum  est)  omnia  scilicet  eius  consilio  fieri,  etc.  Maximum  de  nobis  rumorem 
spargi  apud  Germanos ,  ac  praesertim  apud  Marchionem  Brandeburgensem  * 
et  Ducem  Saxoniae  ^  retulit  nobis  D.  Marschalcus  *^  (a  regia  Maiestate  defensor 
nobis  constitutus)  vtinam  omnium  expectationi  satisfacere  liceat. 

Nostrum  collegium  in  Ciuitatis  meditulho  situm  est  loco  sahiberrimo. 
De  persecutionibus  breuiter  et  pauca  perstrinxi;  Fratres  tam  viuunt  securi 
ex  maximis  pericuHs,  quasi  iam  in  paradiso  agerent.  Nec  mirum;  cum  iam 
altero  pede ,  nempe  affectu  ibi  sint ,  et  effectu  esse  sperent  in  dies  assidue 
domi ,  et  extra  domum  martyrium  expectantes ;  praesertim  cum  ad  Schohis 
descendunt ,  vbi  probabiliter  secundum  humanam  rationem ,  nunquam  se 
redituros  ad  cubicuhnn,  sed  potius  ad  caeleste  tabernacuhun,  sibi  persuadere 
possunt '.  —  — 

Classis  Theologica,  quotquot  auditores  habet,  aedificatos  domum  remittit. 
habet  autem  plurimos  semper,  sed  pauciores  assiduos.  Verum  inter  hos 
Franciscanos,  Dominicanos  et  sacerdotes,  qui  sub  utraque  conununicant  ^  ac 
etiam  duos  haereticorum  concionatores  celeberrimos ,  qui  a  patre  Henrico 
edocti  clare  ad  bonam  mentem  redire  uidentur.     Cum  in  frequentibus  Picar- 


'  Ferdinandus  archidux  postea  similes  preces  etiam  Tirolensibus  praescripsit 
(Hirn  1.  c.  I,  173).  —  Supersunt  Htterae,  a  metropohtano  capitulo  pragensi  Praga 
24.  luhi  1556  ad  clerum  illius  archidioecesis  datae,  quibus  edicitur:  Regem  Roma- 
norum  et  Ferdinandum  arcbiducem  velle,  ut  periculosis  iis  temporibus  per  totam 
IJohemiam  preces  fiant,  ideoque  „renouetur  tempore  meridiano  mos  pulsandi  per 
campanam  in  nieraoriam  Dominicae  passionis",  atque  ita  omnes  coniunctim  Deum 
precentur,  ut  ecclesiae  suae  raisereatur  et  imperium  romanum  ex  periculo  turcico 
eripiat.  Simul  praecipitur,  ut  campanae  sonitu  audito  omnes ,  ubicumque  exsistaiit, 
genua  flectant  ac  genibus  nixi  Deum  precentur;  quod  si  neglexerint,  a  magistratu 
regio  puniendos  esse.  Harum  h'tterarum  exemplum,  typis  exscriptura  et  ab  Henric» 
Scribonio  praeposito  capituli  subscriptum ,  exstat  Pragae  in  archivo  capituli  metro- 
pohtani  (XVH,  1). 

2  Antonius  Brus  (de  Mughtz),  „Crucigerorum  cum  rubea  stella"  magister  gene- 
ralis,  id  munus  administrabat  simulque  totius  exercitus  sacris  praeerat. 

'  Haec  quoque  a  capitulo  pragensi  in  htteris  24.  luhi  1556  datis  praescri- 
buntur ;  in  quibus  etiam  raagistratus  civiles  sacris  ilhs  caerinioniis  interesse  iubentur. 

*  loachira  II.,  marchio  brandenburgensis  et  imperii  elector,  ab  ecclesia  catho- 
hca  ad  Lutherum  defecerat.  *  Augustum,  iniperii  electorem. 

®  Ladishms  Popel  de  Lobkowitz ;  cf.  supra  p.  607 '. 

■^  De  coUegii  pragensis  initio  et  primo  progressu  confer  dissertationera  a  P.  Iok. 
Svoboda  S.  J.  bohemice  scriptam  „Pamatky  kolleje  Klementinske  v  Praze"  (Historia 
clementini  collegii  pragensis)  in  ^Casopis  katoHckeho  duchovenstva"  (LibeHus  peri- 
odicus  in  usum  cleri  cathoHci)  1875,  p.  1 — 16. 

*  «Communicant"  hic  =  sacram  eucharistiam  laicis  praebent. 


Monum.  (pragensia)  125.  (29.  Augusti  1556.)  773 

ditarum   et   aliorum   haereticorum    conuentibus   pristinis   contraria  eaque  Ca- 

tholica  dogmata  publice  profiteantur 

Gaspar  Schh\uus  ^  unus  omnium  linguam  boemicam  ita  intelligit,  ut  infimos 
puerorum  ordines  instruere  ualeat,  Germanicam  opthne  callet  ....  Centum 
uiginti  pueros  habet  ....  Gaudent  autem  pueri  discere  Catechismum 
nostrum  ^. 

Raderns  haec  subicit^:  ^Hussitarum  odium  iu  Canisium,  quem  maxime  for- 
midarunt,  ostendit  monostichon,  quod  in  ilium  jactarunt : 

,Hinc  procul  esto  canis:  pro  nobis  excubat  anser.' 

Cuius  hic  est  intellectus.  Allusum  est  ad  historiam  veterem  et  Virgihanura  carmen, 
quo  Gallorum  ad  Capitohum  duce  Brenno  per  noctis  tenebras  grassantium  ab  ansere, 
sopitis  canibus,  proditas  insidias  canit,  simulque  in  Dilogia  nominum  canis  et 
anseris  vis  posita  est:  cum  per  canem  Canisium,  per  anserem  infehcem  Hussium 
sectae  suae  architectum  vellent  intelhgi,  Huss  enim  Bohemis  anserem  valet.  Ne 
ergo  per  subitum  popuh  aut  improborum  impetum  Canisius  opprimeretur,  dum  aulaih 
Regis  peteret,  praesidio  principis  ducendus  ac  reducendus  fuit."  Sacchimis*  ad- 
notat  fuisse,  qui  „operoso  hexametro  senarium  pedestrem  subscriberet" : 

„At,  qui  Canem  odere,  haud  oues  sunt,  sed  lupi." 


1  Caspar  Conger  Labaco  (Laibach,  Carniolae  caput)  ortus  crat,  in  qua  civitate 
«tiamnunc  plerique  sunt  Sloveni,  ideoque  hic  ^SIavus"  vocatur;  cf.  supra  p.  619'. 

2  Catechismum  Canisii  eumque  (ut  videtur)  minimum;    cf.  supra  p.  611.  635. 

3  De  vita  Canisu  p.  68—69.  *  De  vita  Canisii  p.  108.  ,  • 


XI. 

INDEX  ALPHABETICUS  EORUM, 

quibus  Cauisius  seripsit. 

Niiineri  siint  epistuldrnm,  non  paginarum. 


Adriani,  Adriano,  S.  J.  36.  51.  52.  56.  59. 

60.  61.  67. 
Alfonso,  Alvaro,  S.  J.  33. 
Amico  cuidam  4. 
Aiistriae  inferioris  supremo  regimini  151. 

Baccelio,  Henrico,  novicio  S.  J.  64. 
Bardwick,  vide  ^Herll". 
Bergh,  vide  „Van  den  Bergh''. 
Boio,  Petro,  novicio  S.  J.  64. 
Brogelmanno,  Cornelio,  S.  J.  62. 
Buscoducensi,  Christophoro,  candidato  vel 
novicio  S.  J,  66. 

Canis,  Wendelinae,  novercae  12. 15.42. 137. 
Canis,  Wendelinae,  sorori  1.  2.  37. 
Carthusianis,  v.  ^Coloniensibus"  etc. 
[Cassandro '?],  Georgio  111. 
Coloniensibus  Carthusianis  72;    cf.    etiam 

^Hammontano". 
Coloniensibus  Sociis  51.  52.  82.    125;    cf. 

etiam  ^Kessel". 
Coloniensibus  theologiae  candidatis  28. 
Cromer,  Martino,  secretario  regis  Poloniae 

164.  166.  167.  171.  198. 

Delen,  Stephano  de,  decano  arnhemiensi  43. 

Eck,  Simoni  Thaddaeo,  cancellario  burg- 

husano  182.  183.  184.  185.  186. 
Eschio,  Nicolao,  pastori  distemensi  9. 

Pabro,  Petro,  Beato,  S.  J.  13.  16.  20.  24.  25. 
Ferdinando  I.,  Romanorum  regi  158.  193. 
194.  212. 

(ieorgio,  artium  magistro  111. 
(Tillonio,  Petro,  S.  J.  62. 
(4roppero,  loanni,  canonico  ecclesiae  metro- 
politanae  coloniensis  46.  47. 


Hammontano(Kalckbrenner),Gerardo,priori 

Carthusiae  coloniensis  4  ('?).  48.  72. 
Herll  (de  Bardwick) ,  Andreae ,    canonico 

coloniensi  129. 
Heusenstamm,  Sebastiano  de,  archiepiscopo 

moguntino  27. 
Hillinger,  Christoph.,  officiali  passav.  147. 
Hundt,  Wiguleo,  consiliario  ducis  Bavariae 

130.  168.  181.  182.  183.  184.  185.  186. 
Hutten,  Mauritio  de,  episcopo  eystettensi 

98.  103.  124. 

laio  (Le  Jay),  Claudio,  S.  J.  90.  91. 
Ignatio  de  Loyola,  Sancto  41.  58.  86.  94. 

96.  100.  110.  114.  117.  121.  131.    132. 

138.  148.  152.  159.  169.  174.  175.  179. 

188.  191.  194.  197.  202.  205.  208.  210. 
Ingolstadiensis    academiae   adulescentibus 

studiosis  105,  106. 
Ingolstadiensibus  Sociis  211. 
lonae,    lacobo,    Ferdinandi  I.  regis   vice- 

cancellario  178. 
lonae  (candidato  S.  J.?)  63. 

Kalckbrenner,  vide  ^Hammontano". 
Kessel,  Leonardo,  S.  J.  45.  51.  52.  56.  59. 
60.  61.  67.  70.   81.   82.  120.  125.  150. 

Lainio  (Laynez),  lacobo,  S.  J.  101.  170. 
Limburg ,   Erasmo   de ,    episcopo  argento- 

ratensi  176. 
Liporaano,  Aloysio,  nuntio  apostolico  87. 
Lovaniensibus  Sociis  53.  62. 

Montensi  comiti,  vide  ^Oswaldo". 

'  Natali,  Hieronymo,  S.  J.  170. 
Nauseae,  Friderico,  episcopo  vienn.  21.  34. 
,  Nopelio,  loanni,  episcopo  cyrenensi  i.  p.  40. 


Index  alphabeticus  eorum,  quibus  Canisius  scripsit. 


775 


Oswaldo  II.,  coniiti  montensi  (,'s  Heeren- 
bergh")  19. 

Paeybroeck,  Danieli,  S.  J.  54.  62. 
Pflug,  lulio  de,  episcopo  naumburgensi  112. 

118. 
Polanco,  loanni  de,  S.  J.  75.  77.  84.  88. 

126.  140.  144.  153.  154.  156.  161. 
Politae,   Nicolao,   philosophiae  professori 

viennensi  149. 

Raindorff,  Christophoro  a,  consiliario  ducis 

Bavariae  182.  183.  184.  185.  186. 
Regimini  etc,  vide  ^Austriae"  etc. 
Romanis  Sociis  50. 

Schorichio,  Petro,  S.  J.  v.  ^Boio''. 
Schweicker,  Henrico,  secretario  ducis  Ba- 

variae    182.    188.   184.   185.    186.   189. 

190.  196.  199. 
Scribonio,   Henrico,  administratori  archi- 

episcopatus  pragensis  195.  201.  206. 


Skodborg,  Georgio  de,  archiepiscopo  lun- 

densi  6. 
Stockhammer,  Georgio,   universitatis  in- 

golstadiensis  curatox-i  89. 
Stradae,  Francisco,  S.  J.  5. 
Surio,  Laurentio,  0.  Carth.  4  ('?). 
Sydereo,  Andreae,  canonico  zutphaniensi, 

postea  novicio  S.  J.  55.  64. 

Tappero,  Ruardo,  cancellario  universitatis 

lovaniensis  57. 
Triest,  vide  ^Canis,  Wendelinae,  sorori'*. 
Truchsess,  cardinali  Ottoni,  episcopo  au- 

gustano  192. 

Van  den  Bergh,  Wichmanno,  consuli  no- 

viomagensi  173. 
Vishavaeo,  Cornelio,  sacellano  lovaniensi, 

postea  S.  J.  8. 

Waldburg,  v.  ^Truchsess". 


XII. 

INDEX  ALPHABETICUS  EORUM, 

qui  Caiiisio  scripseriiiit. 

Niimen'  snuf  e^^isfulariini,  non  paginaritm. 


Achilli.s,  Paulus  Antonius  de,  S.  J.  22. 

Canisius,  Theodoricus,  canonicus  xantensis, 

postea  S.  J.  128. 
Carolus  V.  imperator  108. 
Cromer,  Martinus,   secretarius  regis  Po- 

loniae  209. 

Faber,  Petrus,  Beatus,  S.  J.  7. 10. 11.  23.  26. 
Faber  de  Halis  (De  Smet),  Petrus,  S.  J. 

30.  32. 
Ferdinandus  I.,  rex  Romanorum  127.  146. 
Ferronius,  Bartholomaeus,  S.  J.  38. 
Frusius,  Andreas,  S.  J.  155. 

(iotefridius  (Stevordianus) ,   Martinus  [?], 

S.  J.  200. 
Gropperus ,   loannes ,   canonicus  ecclesiae 

metropolitanae  coloniensis  49. 

Hammontanus  (Kalckbrenner) ,  Gerardus, 

prior  Carthusiae  coloniensis  68.      [172. 

Hosius,  Stanislaus,  episcopus  vanniensis 


123.  133.  134.  185.  136.  139.  141.  142. 
143.  157.  165.  180.  203.  204.  218.  214. 
luliiis  III.  papa  163. 

Kalckbrenner,  vide  ^Hammontanus". 

Lipomanus,  Aloysius,  nuntiusapostolicus85. 

Olavius,  Martiuus,  S.  J.  155. 

Pelletarius,  loannes,  S.  J.  18.  [107. 

Pighinus,  Sebastianus,  nuntius  apostolicus 
Poen,  Hermes,  canonicus  lovaniensis,  postea 

S.  J.  14. 
Polanco,  loannes  de,  S.  J.  65.  69.  73.  76. 

78.  79.  80.  83.  92.  95.  97.  99.  102.  104. 

109.  113.  115.  119.  133.  134.  136.  139. 

141.  155.  160.  213.  214. 

Romani  quidam  Socii  155. 

Schorich,  Petrus,  S.  J.  162. 
Schweicker,   Henricus,   secretarius   ducis 

Bavariae  145.  187. 
Staphylus,  Fridericus,  rector  scholae  nis- 

sensis  177.  207. 


laius  (Le  Jay),  Claudius,  S.  J.  35.  93.  116. 

Ignatius   de  Loyola,    Sanctus  17.  29.  31. 
38.  65.  71.  74.  76.  78.  79.  80.  83.  92.  95.    Vinck,  Antonius,  novicius  S.  J.  44 
97.  99.  102.  104.  109.  113.  115. 119. 122.    Vishavaeus,  Cornelius,  S.  J.  89. 


XIII. 

INDEX  ALPHABETICUS  NOMINUM  ET  RERUM 
HUIUS  VOLUMINIS. 

Numeris  rnaiorihus  paginae,  minoribus  adiiofafiones  significanfiir. 
C.  —  Canisiiis. 


Alessinia  294.  294  ^. 
Aliraham  patriarcha  30.  66. 
Abstiuentia  ciborum  218  ^ 

219 ;    neglegitur  in  Ger- 

mania  528.   595  8.  609  2. 

735. 
Achillis ,    Paulus   Antonius 

de,  S.  J.  149—154.  149  ^ 
Adalbertus ,    S. ,   episcopus 

pragensis  553.  558^. 
Adler,  lonas,  S.  J.  277.  415. 

446.  750—751. 
Adriani  (Adriaenssens), 

Adrianus,  S.  J.  70  \  140. 

140  ',  -.   207—210.   213. 

223.  230—232.  248.  251. 

257—259.  259  K  264  ad 

272.  281-286.2822.288. 

404.  467.  654«.  656. 
Adrianus  VI.  v.  Hadrianus. 
Adrianus  iuvenis  lovanien- 

sis  209.  214. 
Aegidius  Coloniensis  662. 
—  novicius  S.  J.  viennen- 

sis  415. 
Aegroti  v.  Infirmi. 
Aelianus,  Claudius  561  *. 
Aeschylus  poeta  636°. 
Aethiopia  113'.  294. 
Africa,  Socii  42.  347.  347  >. 
Agatha,  S. ,  templum  eius 

288  \ 
Agcnda  salisburgensis  xvii. 
Agnes,    Beata,    Boheraiae 

princeps   764 ;    monaste- 

rium  eius  v.  Praga. 
Agnus  Dei  (cerea  figura  sa- 

crata)  771.  771*. 
Agram  v.  Zagrabia. 
Aaricola,  Iguatius,  S.  J.  658. 

^689*;  errata  503  ^.  592«. 

6t^0  ^  699  K 


Agricola,  loannes,  ^senior", 
professor  ingolstadiensis, 
126.126^.163.321^3351. 
5771  590.  591.  602.  695 
ad  698.  695'.  701.  711. 
71.3.  721.  723.  724. 

—  loannes,  ^iunior"  713. 
Agrigentum  (Girgenti)  191. 

193.    198;    episcopus   v. 

Pius. 
Agrippa,  Cornelius  345  ^. 
Alacoque,  Margarita  Maria, 

Beata.  0.  Vis.  4^  57. 
Alardi,  Theodoricus  660. 
Alber,  Ferdinandus,  S.  J. 

XXV.    1. 

Albertistae  660. 
Albertus  L,  Borussiae  dux, 
471'.  5511.  5571, 

—  Brandenburgeusis,  car- 
dinalis  et  archiepiscopus 
moguntinus  42—43.  43  ^. 
142 ^  162. 

—  Alcibiades  brandenbur- 
gensis  marchio  391  *.  422. 

—  Magnus,  Beatus,  0.  Pr. 
XXI'.  ll'*.  660. 

Albertus  III.,  Austriae  ar- 

chidux  466 ''. 
Albertus  V..  Bavariae  dux 

XVII.  322'.  353'.  36P,«. 

862'.  373.  374.  376.  377. 

383. 425 '.426. 453.  516*. 

574 ».  577  2.  585.  595  ad 

597.    600'.    647'.    702. 

714.   721.   7212.  769  ad 

770. 

—  et  lulius  III.  833.  398  '. 
565.  714-716.  720. 

—  et  S.  Ignatius  325.  -348. 
362.  3x3—384.  .397.  398 '. 
469  —  470.    486«.     502. 


564.  576.  585  3.  .^gg  ^^ 
.588.600—601.624.624'. 
710.  716.  719—720.  728. 
Albertus  V.  et  collegium  S. 
J.  ingolstadiense  lv.  lvi. 
312.  817.  325.  327.  333. 
340.  .344.  348.  361—863. 
372.  375—876.  383—384. 
385.  385^395.  396'.  397. 
3972. 398'.  425.  4251  453. 
469—470.  486.  486 «. 
502-503.  518.  549.  563 
ad  566.  569—581.  577  '. 
585  3.  .586—591.  600  ad 
603.  600  '.  601  ',  2.  624. 
682.  689.  646  3.  695  ad 
697.  710—722.  727.  728. 
745".  746.  769—770. 

—  et  universitas  ingolsta- 
diensis  lvi.  582  —  585. 
582'.  702.  710.  711. 

—  et  protestantes  xvi.  839. 
595  —  596.  595«.  609% 
624'.  640^ 

—  et  Taulerus  86  '. 
Albertus  Wimpinensis  xx. 
Albinus,  loannes  712. 
Albus  ("Weisspfennig),  va- 

lor  671  \  «. 
Alcala  de  Henares  v.  Com- 

plutum. 
Aldenardus  (Aldenardensis, 

Tsanntele),  lacobus,  S.  J. 

400  2.  414.  41.5.  730. 
Aloncastro,  loannes  de,  uo- 

vicius  S.  J.  264  3. 
Aleria  (Corsica)  216  '.  221. 
Alet,  V.,  S.  J.  6.  6  • ;  errata 

655.  678. 
Alexander  VII.  papa  xx ''. 

XXII*.  xxiii'.  [xxi'. 

Alexander,  Natalis,  0.  Pr. 


778 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Alexander  S.  J.  113. 
Alexandri  duo,  cognati  Mar- 

garitae  QuestenburchieS. 

173. 
Alexandria,    ecclesia    186. 

219'^;   episcopi  v.  Atha- 

nasius,    Cyrillus,    Eulo- 

gius. 
Alfonsus     (Alfonso)    Alva- 

rus    S.   J.    43  ^   92.    98 

ad  101.  98=.  103  2.   jog. 

112.  113— 116.  113«.  119. 

121.    124.    125.    128    ad 

129.    141.    143.    154    ad 

157.   157  ",'2.  160.  161. 

16P.  164. 168— 169.168'. 

169'.  199—200.  670. 
Ali  Pascha  604  *. 
Allard,  H.  I.,  S.  J.  vi.  7  ^. 
Allegorica   interpretatio  S. 

Scripturae  307.  307  '. 
Almazanensis  marchio  530  -. 
Alpheurius  730. 
Alphonsus  de  Orozco,  Bea- 

tus,  0.  Er.  S.  Aug.  4*. 
Alt,  Gallus.   0.  S.  B.  xx. 

XX  ". 

Altaha  inferior  (Niederalt- 

aich) ,    monasterium    0. 

S.  B.  702  ". 
Altare  portatile  251. 
Alten,  Guilielmus  de,  0.  Pr. 

90. 
Alvarez  de  Toledo,  loannes, 

0.  Pr.,  cardinalis  286  ^. 
Alvarus  v.  Alfonsus. 
Alveirensis  dux  loannes  I. 

264  ^ 
Ambrosius ,    S. ,    episcopus 

mediolanensis,    laudatur 

178;    ^Confessio  ambro- 

siana"  215^. 
Amerbach,  Vitus  335  *.  345. 
Amstelodamum      (Amster- 

dam)  89  2.  339'. 
Amulius,  Marcus  Antonius, 

cardinalis  xxvi. 
Anabaptistae  479.  518.  619. 
Anacharsis  85.  85 '. 
Anachoretae  23.  23». 
Ancona    4.    29—30.     554; 

Socii  722'. 
Anderledy,    Antonius   Ma- 

ria ,    S.    J. ,    praepositus 

generalis  xxiv. 
Andernacum     (Andernach) 

110  2.  243. 
Andreas  Austriacus,  cardi- 

nalis   et    episcopus   con- 

stantiensis  49  *. 
—  abbas     henrichoviensis, 

0.  Cist.  562. 


Andreas ,  loannes ,   episco- 

pus  aleriensis,  216  '.  221. 
Angelus  custos  8.  10.  12. 
Anglia  ad  catholicam  fidem 

reducta  442.  442 '.  474*. 

480.515-516.518.5252; 

principes     v.     Henricus 

VIII.,  Maria. 
Auglicus ,     Bartholomaeus, 

0.  Min.  671. 
Animarum  salus  quanti  sit 

320'. 
Anna,    Ferdinandi  I.  regis 

uxor  599'. 
Antiochia,  ecclesia  186. 
Antonius,  clericus  labacen- 

sis  458.458'.  470—471. 
Antverpia   39  ^    89  2.    98'. 

163.  165^361S;canonici 

XX;  iudex  librorum  pro- 

hibitorimi  86 ' ;  libri  Ant- 

verpiae     vulgati     209  *. 

752;    Socii  2T  140.    161. 

165  ^  2321  619;.  670  ^ 

musaeum     plantinianum 

XXV. 

Apollinaris  haereticus  179. 
Apologiae  fidei    scribendae 

489  2. 
Appamiae  (Pamiers),  Socii 

etc.  1302. 
Aquaviva,    Claudius,  S.  J. 

(praepositus      generalis) 

XXV.  95.  952.  267  3. 
Aquensis  v.  Cremerius. 
Aquileia,  dioecesis  445  *. 
Aquisgranum  (Aachen)  102. 

163  ^  2412;  gocii  LX'. 
Arabia,  Socii  in  ea  304. 
Arabica  lingua  xv.  449  ad 

450.  450  '.  474  '. 
Aragonia,  Martinus  de  357. 
—  provincia  S.  J.  78  ^. 
Aragonius  (de  Aragon),  lo- 

annes,   S.   J.   77».   94'. 

98  2.  99.  1131, 
Aranus,  Ludovicus,  S.  J.  76. 
Araoz.  Antonius,  S.  J.  154. 

1543.    170—171.     170". 

1712. 
Arboreus,  Henricus,  S.  J. 

Lix  '. 
Arcesilaus  philosophus  354'. 
Archintus,  Philippus,    epi- 

scopus  Salutiarum  286*. 
Arci  comes,  Scipio  5322. 
Arcu,   Marcus,    comes    ab 

758  ^ 
Aretin,  baro  de  lix. 
Aretinus  v.  lanuarius. 
Aretio,  Stephanus  de,  S.  J. 

248  ". 


Aretium  (Arezzo)  683. 
Argentoratum  (Strassbur?) 

90.  110  2.  238;  capitulum 

et     ecclesia    cathedralis 

xxii».  65. 65^.386.  386  2, 3, 

387.  395—396.  556;  epi- 

scopatus  49.   3862;   epi- 

scopi  V.  Limburg,  Man- 

derscheid;    Socii  49.  65. 

386  2,  ^    .387.    388.    395. 

396.  402.  402  ^  556.  557. 

556  ^ ;  bibliotheca  vi. 
Argyropulos,  loannes  663. 
Aristoteles  344«.  415.  462'. 

466«.   583  ^   636  ^   663. 

663  \  «.   664.  685 ;   a  C. 

commendatur  267.   583; 

in  S.  J.  eius  libris   stu- 

dendum  267  ^ ;    a   Sociis 

explicatur  xxxvi.    339  ^. 

344.  348.  393.  619«.  702. 

730. 
Arius    et  Ariani  179.    180. 

182.  186.  187.  767.  768. 
Arma     gerunt     litterarum 

studiosi  584.  700.  700  ^ 

704.  705.  706. 
Armentieres  (urbs  gallica) 

260  '. 
Armuzia    (Ormuz) ,    insula 

persica  304  **. 
Arnetli,  Alfredus  de  v. 
Arnhemium    (Arnhem)   21. 

21'.   37.  37  ^   71.  116-. 

420'.     544;     decani     v. 

Bergh    (Burchardus  van 

den),  Delen. 
Arnoldus    Mag.    467—468. 
—  Tongrensis  662  2. 
Aschbach,  los.  von,  errata 

449  ^  668  ■•.  740».  760  2. 
Astronomia  663.  739. 
Athanasius,   S. ,    episcopus 

alexandrinus  178. 
Aubert,  loannes  180*. 
Audanus  v.  Udamus. 
Auer,  Lambertus,  S.  J.,  312. 

353. 362. 380.  380  «.382'. 

389.    398  2.    414.    550  2. 

747*. 
Augusta  Vindelicorum 

(Augsburg)     80 ».     336. 

340.  756.  759.  762.  764. 

765;  dioecesis  120^;  ca- 

pitulum    cathedrale  xvi, 

et  V.  Rehm ;  ecclesia  ca- 

thedralis  xvi.  50.  50 '.  67. 

469,  et  V.  Fabri  loannes ; 

ecclesia  et  capitulum  S. 

Mauritii  309  2 ;  episcopi  v. 

Truchsess  Otto,  Knorin- 

gen ;  libri  editi  515  2 ;  pa- 


Alexander  S.  J.  —  Benedictini. 


779 


tricii  699;  Socii  xvi.  2. 

2  2.    67.   67'.    108.    111. 

327  3.    328.    329  3.    330. 

332.  .343.  359.  360.  408. 

521.    5.35.    547.    551    ad 

5.57.  689.  7421.  750. 
Augusta  Vindelicorum,  co- 

mitia   imperii    (a.   1550)  j 

3273.    332.    .343.    346  ^  ' 

350.359.360.408.  638  2. 

702^  ;(a.  1555)  502. 518  2. 

521  \    523.    524.    .545  \  I 

547.     553  —  554.     -555  2. 

594  >.  624 ';(a.  15.59)  XVI. 

49—50;    (a.  1566)    xvi; 

^pax  religionis"  xvi. 
Augustinianae  moniales  45. 

45«.    126  ^   200'.   209*. 

251.  2.58.  290.  391.  670. 
Augustiniani    Canonici    v. 

Canonici  regulares. 
Augustiniani  Eremitae  4*. 

221.    100«.    408  3.    526. 

549.  549  \  648.  666.  682.  \ 

763 ;  V.  Hoffmeister,  Pan-  ! 

vinius.  j 

Augustinus,S.33.  54. 100  8. 

518  2.    732.    732  2;    Con-  | 

fessiones  1.  2.  4.  10.  20^  , 

33.  41 ;     Retractationes  } 

34.  .34 " ;  opus  suppositum 
209. 209  1 ;  de  S.  Cypriano  \ 
184,  184  1;  et  C.  xx;  in  j 
catechismo  C.  xviii";  a  ; 
protestantibus  parvi  du- 
citur  216  3.  218. 

—  Lusitanus  S.  J.  141. 
Augustus,  Saxoniae  dux  et 

imperii  elector  772. 
Aureus     (Gulden) ,     valor 

6713,    6. 

Austria  8^.  42;  catechesis 
537  1.  752 ;  religio,  mores 
etc.  xxxvi.  421—422. 
443.  467.  478—480.481. 
490. 490  3,  ".504. 522. 523. 
5242.  526—528.  5272. 
.531—5.34.591.591'.  595 
ad  597.  602.  604.  633. 
752 — 755  ;  religio  quo- 
modo  restauranda  488  ad 
494.  502.  751 ;  principes 
V.  Carolus  V. ,  Ferd.  I. 
et  II.  impp. ,  Ferd.  II. 
archidux,  S.  Leopoldus, 
Max.  I.  et  II.  impp. 

—  inferior417.421.455S«. 
456.468—469.480.480". 
591  '.  640 ".  73.3—739. 
745.  752.  754;  cancella- 
rius    V.  Widmanstadius. 

—  superior  749. 


Austria  provincia  S.  J.  95  2. 

272'.    619  ^    62.3.    624; 

praepositus    provincialis 

V.  Magius. 
Autobiographiae  4.  4". 
Avantianus        (Dawant  '?), 

Erardus.  S.  J.  366  2.  404. 

414.    4352.    4.38  2.    451. 

451'.   528.   528  3.    740  3. 

749. 
Avellaneda,  lacobus  de,  S.  J. 

530. 
Averboden  v.  Everboden. 
Averdunck  (Averdong),  lo- 

annes  136«.  213.  2-52. 
Avila,  Ludovicus  de,  Bea- 

tus  357. 
Ayala,  loannes  de  533  2. 

Baardwijk  (Brabantiae   vi- 

cus)   173. 
Baccalariatus     659 ».    660. 

660  ^  666.  667. 
Baccelius  (Baxel?),  Henri- 

cus,    candidatus   vel  no- 

vicius    S.   J.    248.   270. 

277—280.  282.  287  '.  290. 

305. 
Bacchanalia  festa  22.  363. 

706. 
Bacius  (Batzen),  eius  valor 

614  ^ 
Backer,  Augustinus  de,  S.  J., 

erratum  220*. 
Balduinus  v.  Rithovius. 
Balsalona  (Barcelona  ?  Bar- 

celonne?)   103  2. 
Balsmann  (Paltzmann),  Na- 

thanael  369.  369 '2.  385. 
Balvich  (Poghius?),   Tho- 

mas,  S.  J.  novicius  103  2. 

109.  109«.  112.  112  3,  5. 
Banza  -  Congo  (San  -  Salva- 

dor),  Congi  caput  294'. 
Baptismus,  eius  caerimoniae 

734. 
Barack,  K.  A.  vi. 
Barcino    (Barcelona) ,    re- 

formatiomonialium  1932; 

Socii  191.  193.  270'. 
Bardwick  v.  Herll. 
Bardwyck,  Theodoricus  LX. 

LX". 

Barletanus,  Paduanus,  0. 

Min.  Conv.,  682. 
Bames     (Barner) ,      Gode- 

fridus ,   candidatus  S.  J. 

202  2.  366  3. 
Baronius,  Caesar,  cardinalis 

XIX.  2092. 
Bartholomaeus      pragensis 

635. 


Barzaeus  (Berse) ,  Gaspar, 

S.  J.  304". 
Basilea  (Basel),  capitulum 

cathedrale  592  ' ;  univer- 

sitas  49  3 ;  libri  Basileae 

editi  80  3.  82  '.  145. 145  2. 

2042.   205".   510.   510  3. 

5.37  3. 
Basileense    concilium    (ge- 

nerale)  552.  553 '. 
Basilius,  Magnus,  S.  108. 

108". 
Baudour    (pagus   belgicus) 

108". 
Baumann,  Fr.  Lud.  xxx". 

XXXI  2. 
Baumgartnerus ,     Hierony- 

mus  769  3. 
Bautersem  (vicus  belgicus) 

230'.  233. 
Bavaria,   religio   et  mores 

XXXVI.     86'.    208—211. 

302—395.  453.  494.  503. 

504.  58.3—584.  585^.  592. 

592'.  595— 597. 595«.  604. 

609.  609  2.  633.  696.  698. 

715;  principes  v.  Alber- 

tus  V.,  Ernestus,  Ferdi- 

nandus    Maria ,    Guiliel- 

mus  IV.  et  V.,  Max.  L, 

Philippus,  Richardus ;  v. 

etiam  Decumae. 
Beatus,  S.,  Helvetiae  apo- 

stohis  XVII. 
Beaumont  v.  Bellomontium. 
Becanus,    Martinus,    S.    J. 

741. 
Beckovsky ,     loannes ,    0. 

Crucig.  764. 
Beckx,  Petrus,  S.  J.  (prae- 

positus  general.)  xxxiv  *. 
Beginae  \1\  95.  97.  138. 
Behem ,    Franciscus    321  *. 

540  '.  589  '.  643  \ 
—  Melchior  321  K 
Bellarminus,  Robertus,  car- 

dinahs,   S.    J.   4".   86'. 

559'. 
Bellerus,  loannes  752. 
Bellini  (Sbrandus),  Isidorus, 

S.  J.  270'.  275  \  291. 
Bellomontium     (Beaumont, 

oppidum  belgicum)  620 '. 
Benedictinae   moniales  57. 

58''.  173«.  271'.  288". 
Benedictini  xx.  xxin '.  77  '. 

802.  187.  219 '.220^221. 

244—245.361.3612.399. 

404. 404  «.405.  469. 497'. 

537'.  702".  723  8.  iq^.^ 

V.  Blosius,  Oybin,  Sede- 

lius. 


780 


Iiulex  alpliabeticus  nomimira  et  rerum  liuius  voluminis. 


Benedictus  XIII.  papa  xxii*. 

677.  726. 
Benedictus  XIV.  papa  475  '. 
Beueventum,dioecesis620  *. 
Beri^ae  ad  Soninm  (Bergen- 

op-Zoom)133-'.213.213-'. 

260—263.260 ';  marchio- 

nissa  v.  Croy. 
Bergh,  van  den  (N.?)   117. 

—  Burchardus  vaa  den, 
canonicus  etc.  116-.  209  '. 
229.  427.  431.  482. 

—  Elisabeth  van  den  544. 
544«. 

—  Ludovicus  Philippus  van 
den,  archivista  xxi.  xxi^ 
7  '-.  70 ;  erratum  544. 

—  Theresia  [?]  van  den, 
B.  Petri  C.  matertera 
475.5412.  543.  761.  761  ^ 

—  Wendelina  van  den  v. 
Canis,Wendelina,noverca 

B.  Petri  C. 

—  Wichmannus  van  den, 
maritus  Elisabethae  Ca- 
nis  540—544. 

—  Wiclimannus  van  den, 
pater   novercae  B.  Petri 

C.  116  2. 

Bermudez,  loannes  lacobus 

294». 
Bernardus  Claravallensis,  S. 

217. 
Berolinum  (Berlin),  biblio- 

theca  regia  741. 
Bertano,  Petrus,  0.  Pr.,  epi- 

scopus  fanensis  315. 446'. 
Besoldus,  Hieronymus  769  *. 
Beyerlink ,  Laurentius  xx. 
Beza,  Theodorus  462  '. 
Bianco ,  Franz  Joseph  von 

Liii;  erratum  663"-. 
^Biblici"  666.  667. 
Bibliothecae    antiquae :    in 

Bavaria  86  K   345;   Leo- 

nardi  ab  Eck  324  '.  579 ; 

monasterii   oibinensis  0. 

Cael.  614.   614  ^   Socio- 

rum  :    coloniensium   liii. 

671.    672;    ingolstadien- 

sium  Lvi.  Lvii.  579.  721 ; 

messanensium  275;  pra- 

gensium  614.  614  3.618'; 

viennensium  410  ^.  731. 

—  ^visitandae"  597. 
Bibona  (Bivona,  in  Sicilia), 

Socii  274-. 
Biburg.  monasterium  0.  S. 

B. ,  postea  doinus   S.  J. 

723  \ 
Bidermann,  lucobus,   S.  J. 

Lvii.  76. 


Billick  (Steinberger),  Eve- 

rardus,    0.    Carm.    100. 

100  ^    124.    126.  148  ad 

149.  149  '.  157.  163.  167. 

173.  229.  2343. 424.  665  \ 

666. 
Binero,  Petrus  a  330.  335. 

335  '. 
Biographie ,       Allgemeine 

deutsche  661«. 
Birgitta  v.  Brigitta. 
Bischofteinitz      (Bohemiae 

oppidura)  599 '. 
Blahoslaus,   fratruni  bohe- 

raorura     rainister    524  *. 

5322.  732. 
Blanckfort   (Blankenforst), 

Hermannus       105—108. 

105-'.  157.  665  ^  673. 
Blissemius  (Blyssem),  Hen- 

ricus,    S.  J.,619.   619 ^ 

620.  621.  771.  772. 
Blitterswyk,  Maria  de  209  ^ 
Blosius,  Ludovicus ,    abbas 

laetiensis  0.  S.  B.    80-'. 

399.  404.  404  '.  405. 405 '. 
Blyssem  v.  Blissemius. 
Bobadilla,  Nicolaus,  S.  J.  liv. 
.    43.  43^  120.  120M41^ 

142.  142  2,  3,    143,    144, 

146.  146*.  147.  148.  156 

ad  157.  157'.    158.  159. 

159  '.  160.  162.  163.  164. 

166.  167.  199.  199^203. 

205.  212.  223.  249.  665. 

668.  674  3. 
Boccatius ,  Andreas ,    S.  J. 

662. 
Bochum ,    Hermannus     de, 

abbas  bruwilensis  0.  S.  B. 

244«. 
Boehraer ,  lo.  Frid.  xxxi '. 
Boero,  losephus,  S.  J.  xxiv. 

XXIV  ^  158-.  452;  errata 

103'.  110".  2332.  2713. 

2731.     444\    646.    652. 

658.  668.  678.  680.  690  K 

740; 
Boethius  philosophus  663. 
Bohemi      ^fratres"      498 '-. 

524  ■'.551«;  v.  Blahoslaus. 
Boheraia  546.  550;  religio 

XXXVI.  495.  498.  499.  545 

ad  546.  546  ^  549—554. 

553'.  617— 619.622.629. 

633.  648 ;  Socii  42.  467. 

472.495-500.  550 '.606. 

607'.  623.  624;    v.    Au- 

stria,  Praga. 
Boius,  Petrus  v.  Schorichius. 
Bollandistae  xxv.  134*;  v. 

Buck,  Pinius. 


BoIIandus ,    loannes  ,    S.  J 

LIV. 

Borabardis    uti    litterarum 

studiosi  vetantur  354  ad 

355.  707. 
Bona  ecclesiastica  a  laicis 

usurpata  597.  648. 
Bonaventura,  S.,  0.  S.  Fr. 

410'-.  416.  671. 
Bongaorts  ,    Paulus ,    S.  J. 

7  2;  erratum  71.  71 ". 
Bonhoraius,  loannes  Fran- 

ciscus,  episcopus  vercel- 

lensis  et  nuntius  aposto- 

licus  XVII.  XXVI. 
Bonifacius,  S. ,  Germaniae 

apostolus,    et    C.    xxii. 

XXII  3. 

Bonifacius  IX.  papa  294  ■'. 
Bonna  (Bonn)  110  2.  120'. 

148'.    164  3.    165.    165'. 

243.  677 ;  praepositus  v. 

Gropper,  loannes;    Socii 

619  \ 
Bononia  (Bologna)  61.  335  -. 

471'.  719  2;  Socii  60  ad 

62.    601,    3.     190.    212. 

2301.250—254.256.283-'. 

306.  326.  685—686.  689 ; 

legatus    V.    Monte ,    lo- 

annes  de ;  concilium  tri- 

dentinura  eo   translatum 

(Sociietc.)  47.  47  ^.  246. 

248".    250-254.     252'. 

408.  680-685;  archiva, 

archiepiscopale  et  regium 

60'. 
Boppardia  (Boppard,    pro- 

vinciae    rhenanae    oppi- 

dum)  712  ^ 
Bora,  Catharina  de  146 '. 
Borgias  v.  Franciscus  a  B 
Borkeloe,  ludocus  dominus 

de  229. 
Born,  Hilgerus  661. 
Borovy,  Clemens  599.  610. 

635. 
Borromaeus  v.  Carolus. 
Borussia   516  3 ;   Socii  459 

ad  460.   472.   509—511. 

5092.  514.  515.  536.  538 

ad  539  ;  dux  v.  Albertus  I. 
Borzekowskv ,     Fridericus, 

0.  Pr.  616  ^ 
Boscoducum    (Silva  Ducis, 

's  Hertogenbosch)  17  '. ". 

21.  21-2.  22'.  165.  165 '. 

25 1 ;    episcopus   v.   Son- 

nius;  Socii  414. 
Bo3suetus,Iacobus  Benignus 

88  3. 
Bouix,  Marcellus,  S.  J.  4  \ 


Benedictus  XIII.  —  Canis,  Elisabeth. 


'81 


Boiirgeois  v.  Polites. 
Boutersum  v.  Bautersem. 
Boyman,  lacobus,  S.  J.  lx. 

Lxi.  658.  667.  670. 
Brancaccius,  loannes  Bap- 

tista,S.J.  53^313.3132. 

697-698. 
Brandenburgenses     princi- 

pes  V.  Albertus,  loannes, 

loacbim. 
Braunsberga    (Braunsberg, 

Borussiae  orientalis  urbs) 

XXXVI.  712^. 
Brauweiler ,     monasterium 

benedictinum    244 — 245. 
Breda,  Adrianus  de  661. 
Brema     (Bremen) ,     archi- 

episcopus  V.  Georgius. 
Brentius  (Brenz) ,   loannes 

XVII.  490  ^ 
Breviarium  S.  Crucis   sive 

quinonianum    196.  196-. 

346.  458  ^ 
Bfevnov,   monasterium  0. 

S.  B.  497  K 
Brewer,  Nicolaus,    0.  Er. 

S.  Aug.  100  ^  666. 
Briamont,  Otto,  S.  J.  400  -, 

414.  415. 
BrigittaSueca.S.iei^.e^l. 
Brigittanus    ordo    (S.    Sal- 

vatoris)    94  ^.    125-126. 

125*.  1261.161.  161',  '\ 

167.  173-175. 
Brixia  (Brescia)  270'. 
Brixiensis .    Christophorus, 

S.  J.  415. 
Brixinensis  episcopus  4'. 
Brochaeus  (von  dem  Broch, 

Brochens) ,     Guilielmus, 

S.  J.  619".  620. 
Broetus    (Broet,     Brouet), 

Paschasius,  S.  J.  43.  43^ 

2942.  .347. 
Brogelmannus        (Broegel- 

inans,  Broghelmans),  Cor- 

nelius,  S.  J.  119«.  268  3. 

272—276.     272 '.     618. 

618^.  619. 
Bronchorst  v.  Noviomagus, 

loannes. 
Brucken-Fock ,    B.    F.    W. 

von  72. 
Brugae  (Bruges),  Socii  213. 

272 '. 
Brunchorst  v.  Noviomagus. 

loannes. 
Brunckhorst,  Judocus  comes 

de  229. 
Brunner,  Andreas,  S.  J.  Liv. 
Brunsvicum   (Braunschw.), 

urbs  534  ' ;  ducatus,  Socii 


414  ;  duces,  v.  Georgius, 

Henricus. 
Brus    (de  Muglitz) ,   Anto- 

nius,  0.  Crucig. ,  postea 

episcopus  viennensis497 '. 

548^549 '.760. 768. 7632. 

772  2.  [703.  703'. 

Bruschius ,     Caspar    522  ^. 
Bruxellae     88.    88  ^     100. 

101.  120  3.  142.  143.  144. 

420.  462  ' ;  archivum  re- 


gium    Lii. 


biblio- 


theca  regia  xxv  ;  PP.  Bol- 

landianorum  xxv. 
Bucerani  734.  735. 
Bucerus ,     Martinus     98 '. 

1052, 9. 1102. 148. 148", '0. 

149'.  161'.  2153.  297'. 

396. 
Buck,  Victor  de,  S.  J.,  er- 

rata  271'.  294  ^  295. 
Budbitium  (Budvicum,  Bud- 

weis?)  4573. 
Bulla  ^CoenaeDomini"  196. 

253.    2533.    309.     309  ^ 

310.    310  2.    311'.    319. 

342.  594.  596  2. 
Burckard,  Franciscus  453 '. 
Burghausen  (Bavariae   su- 

perioris   oppidum)  503  2. 
Burgi(Burgos)286  3.  297  2; 

Socii  389. 
Bursae  colonienses  v.  Colo- 

nia ;  viennenses  740.  740^ 
Busaeus  (Biiys),    Gerardus 

544 '. 

—  (Buj^s),  loannes,  S.  J. 
37*.  1033.  123  ^  5443. 

—  (Buys),  Petrus,  S.  J. 
XVII.  XXVI.  544^;  eius 
,opus  catechisticum"  64. 
64  2.  4552 

—  (Buys),  Theodorus,  S.  J. 
5443.  .567. 

—  (Buys),Wichmannus543 
ad  544.  5443. 

Buschers,  Henricus  665  *. 
Buschius  (von  dem  Busche), 

Hermannus  672.  672'. 
Buscoducensis ,        Christo- 

phorus ,    candidatus    vel 

novicius  S.  J.  250.  251. 

253-256.258.265.  270. 

281.  288. 
Buslydius,  Hieronymus  720. 
Buxheim,  Carthusia  730. 
Bymelberch,   consul  novio- 

magensis  544. 

Caballistica  471.  471'. 
Cadurcum  (Cahors) ,    dioe- 
cesis  130  2. 


Caelibatus  218'.  219.  416. 

644;    a  C.  defenditur  15 

ad  16.  40 ;  V.  Concubinae, 

Sacerdotum  matrimonia. 
Caerimoniaesacrae  12.  644; 

in    Germania    neglegnn- 

tur  308-309.  317.  334. 

709.    732*;    in    Polonia 

impugnantur   607  *.  644. 
Caesaraugusta   (Zaragoza), 

Socii  390=». 
Caesarius,  loannes  583  *. 
Caietanus  (deVio),  Thomas, 

cardinalis,  0.  Pr.  91. 
Calabria  53. 
Calaris  (Cagliari,  in  insula 

Sardinia) ,    episcopus    v. 

Perragues. 
Calcaria  (Kalkar)  90*. 
Calendariura  488. 
Calsa  (Calza),    Franciscus, 

novicius  S.  J.  103  2.  109. 

112.  113— 116.  113«.  121. 

12P.  153.  153 '0. 
Calstris,  Henricus  de,  0.  Pr. 

872. 
Calvinus,  loannes  49  ^.  216  ^. 

307'.  416.  462'. 
Cameracum  (Cambrai),  epi- 

scopus  V.  Croy. 
Campanarum  pulsatio  meri- 

diana  771— 772.  772'. 
Campania,      episcopus     v. 

Mentuatus. 
Campegii    (Campeggi ,    fa- 

milia  nobilis)  681.  684. 
Campegius      (Campeggio), 

Laurentius,  cardinalis  et 

legatus  597.  5972. 
Campodunum      (Kempten), 

abbas    monasterii    bene- 

dictini  77'. 
CampoSancto,  loachim  315. 

331, 
Candidus(deWitte),  Adria- 

nus,  S.  J.  232. 
Canis,  famiiia:    genealogia 

72;  insigne  71;  num  sit 

^    de    Hondt     70—71; 

ratio   scribendi  eius  no- 

minis  70 — 71. 

—  sive  de  Canibus ,  fa- 
milia  italica  71. 

—  Aegidia,  mater  B.  Petri 
C.  7.  72.  8.  9..  9 '.19 -20. 
34-35.     : 

—  Aegidia,  soror  B.  Petri 
C.  1162. 

—  Clara,  soror  B.  Petri  C. 
1162. 

—  Elisabeth,  B.  Petri  C. 
soror  1162. 


78: 


Index  alphabeticus  nomiuuin  et  rerum  huius  voluminis. 


Canis ,  familia  :  Elisabeth, 
filia  Ottonis  Canis  544. 
544«. 

—  lacoba,  soror  B.  Petri  C. 
1162. 

—  lacobus,  B.  Petri  C.  pater 
7.  8.  8^  8».  9«.  10.  15. 
16.  17.  22.  34-35.  37  ^ 
44.  70.  71.  102.  116-. 
137.  137'.  22.5—226. 

—  vel  cle  Canibus  (Cani?), 
loanues  lacobus  71. 

—  Otto,  B.  Petri  C.  patruus 
21  '.  544. 

—  dictus  de  Hondt,  Petrus 
(1392)  70. 

—  Wendelina,  noverca  B. 
Petri  C.  8^  102.  102  ^ 
116— 118.  116'^  137.  224 
ad  226.  402.  418.  419. 
420.  431—433.  669.  761. 

—  Wendelina,sororB.Petri 
C.  V.  Triest. 

Canisius  sive  Hundjens, 
familia  limburgensis  71. 

—  Gerardus,  frater  B.  Petri 
C.  70.  116-'.  117^. 

—  Gisbertus,  B.  Petri  C. 
frater  70.  116.  116-. 

—  lacobus,  pater  B.  Petri 
C.  V.  Canis  lacobus. 

—  lacobus,  S.  J.  1162. 
• —  Michael  70. 

—  Otto,  B.  Petri  C.  frater 
21'.  70.  1162.  1173  402. 
419—420.  420 '.  431  ad 
432.  438.  475. 

Canisius,  Petrus,  B., 
1  a  u  d  e  s  ei  tributae  xviii 
ad  XXIII.    63 — 64;    quas 
ei  tribuerunt  protestantes 
XVIII  *.  XX — XXII.  xxii^; 
quas  tribuerunt :  loannes 
Agricola,      universitatis 
ingolstadiensis   professor  [ 
et  camerarius    695 ;    Al-  \ 
bertus  V.,    Bavariae  dux  j 
469.696—697.  710.  715;  | 
cardinalis  Baronius  xix; 
Ludovicus  Philippus  van  ' 
den  Bergb ,   Neerlandiae 
archivista  primariusxxi-'; 
Laurentius  Beyerlink  xx ; 
[\     Nicohuis     Bobadilla 
S.  J.  205;    Gaspar  Car- 
dillus  de  Villalpando  XX  * ; 
loannes  Cochlaeus  674^; 
coloniensis      universitas 
()65.  676 ;  Georgius  Eder, 
professor  viennensis  etc. 
<i67— 66S;    loannes    En- 
gerd,  professor  ingolsta-  ! 


diensis  725;  Beatus  Pe- 
trus  Faber  S.  J.  652  ad 
653;  Ferdinandus  Maria, 
Bavariae  elector  xxii*; 
Ferdinandus  I.,  Roinano- 
rum  rex  472".  745.  748; 
Ferdinandus  II.,  Austriae 
archidux  770;  S.  Fran- 
ciscus  Salesius  xix ;  Pau- 
lus  Freherus  xx;  I.  H. 
A.  de  Graveson  0.  Pr. 
XXI ' ;  Guilielmus  IV.,  Ba- 
variae  dux  693—694 ; 
Carolus  Augustus  Hase 
XXII ' ;  Stanislaus  Hosius, 
episcopus  varmiensis 
538;  Wiguleus  Hundius 
398';  S.  Ignatius  688; 
ingolstadiensis  universi- 
tas  691.  725—726;  lulius 
III.  papa  507 ;  Henricus 
de  Knoeringen,  episcopus 
augustanus  xxii  * ;  Aloy- 
sius  Lipomanus,  nuntius 
apostolicus  315 ;  Auber- 
tus  Miraeus  xx;  P.  lo- 
annes  de  Polanco  S.  J. 
76';  Samuel  Quichelber- 
gus  mediciis  361^;  Va- 
lentinus  Rotmar,  profes- 
sor  ingolstadiensis  724 
ad  725 ;  Henricus  Scri- 
bonius ,  archiepiscopatus 
pragensis  administrator, 
et  Antonius  Brus,  ma- 
gister  generalis  Cruci- 
gerorum  763—764;  Fri- 
dericus  Staphylus  487  ad 
488 ;  Franciscus  Strada 
S.  J.  78—79;  Otto,  car- 
dinalis  Truchsessius  678. 
679 ;  Sebastianus  Verro- 
nius,  praepositus  fribur- 
gensis  xx ;  Hermaunus  de 
Vicari,  archiepiscopus  fri- 
burgensis  xxii^ 
Canisius,  Petrus,  B., 
loca,  ubidegit:  Al- 
satia  XVI ;  Ancona  29  ad 
30;  Antverpia  165.  165»; 
Argentoratum  evocatur 
49.  65.  386.  387.  388. 
402.  402  ^.  412';  Arn- 
hemium  37.  37  <;  Au- 
gusta  Vindelicorum  xvi. 
XXII*.  49—50.  67.  67». 
156--.  514.  552-557.564. 
565.  599.  689.  726.  750 ; 
Bononia  47.  48.  60—62. 
246.  248'.  250—254. 
252 '.296. 681— 686.689; 
Clivia  XVI;   Colonia  xv. 


XVI.  XXII '.  12.  12  ^  16  ad 
22.  36-40.  45-46.  49. 
52.65.67—74.91.92.93. 
94.  98—233.  103».  112«. 
271  >.  466.  653.  657  ad 
677 ;  Cracovia  49 ;  Dilinga 

XVI.  XVII.  5.  592  ^  595. 
689.  689":  Distemium 
138;J:ystadium691:FIo- 
rentia47.  47*.  252^  348; 
Franconia  50 ;  Fribur- 
gum  Brisgoviae  49  ;  Fri- 
burgum         Helvetiorum 

XVII.  LX.  1.  5 ;  Geislinga 
234  —  237.  674  —  677; 
Herbipolis  xvi;  in  Hun- 
gariam  evocatur  476 ; 
Ingolstadium  xv.  xvi. 
xviii.  XXII '.  xxxvi.  42. 
48.  50.  62.  65.  66.  29fi  ad 
400.  296 ',2.  469.  566. 
569—598.  602.  621.  624. 
632.  634.  638-639.  646. 
661'.  686-713.  690». 
690^716.720-729.770: 
Landishutum  xvii;  Leo- 
dium46.2.33— 234.  234«. 
282-;  Lovanium  21—22. 
22'.  40.  138—140.  142: 
Messana  42.  47—48.  263. 
268.272—295.2802.687. 
688;  Moguntia  xv.  xvi. 
9.  9*.  42—45.  74—78. 
1233.  652—654;  Mona- 
chium  XVI.  216'.  563  ad 
567.  588.  689.  690.  690  '. 
690  ^  Neapolis  52.  270 
ad  273 ;  Noviomagus  6 
ad  16.  34—36.  52.  102. 
201.  669;  Oenipons  xvi. 
XVII.  5 ;  Osnaburgum  xvi : 
Ostervvicum  52 ;  mona- 
sterium  Oybin  614—615. 
625—628 ;  Patavium  246 
ad  249. 249  ^:Praga  XXII'. 
xxxvi.  49.  545  —  552. 
•563.  599.  602.  606—651. 
661".  724.750.763— 773; 
Ratisbona  xvi.  xvii ;  Ro- 
ma  XV — XVII.  29 — 31. 
29".  42.  44.  47.  47^49. 
50.52—57.250.252.252*. 
254^.257-270.273.279. 
655.  656.  688 ;  Spira  xvi : 
Straubinga  xvi ;  Triden- 
tum  XV.  XVI.  46—47.  244 
ad  246.  248.  249.  254. 
595.  678—680.  689.  726 : 
Ulma  237.  241-244. 
595.  674—678 ;  Venetiae 
248 ;  Vienna  Austriae 
XV— XVI.  XXV.  xxxvi.  48. 


Canis,  Elisabeth  —  Canisiiis,  Petius,  B.  (varia). 


783 


63.66.67.201.397—545. 
455«.    458'.     598—606. 


655. 656 ' 


-760. 762 : 


Vormatia  xvi.  49.  158  ad 
160.    158  ^    595;    West- 
phalia  50. 
Canisius,  Petrus,  B., 
scripta:      xvii.      xix. 

XX  ^^.   XXI  ',  *.   XXXIV.  LX. 

33.38.47M77'.416.588*. 
592.  592«.  594.  725.  726. 
730.  771*;  a  sacra  con- 
gregatione  rituum  pro- 
bata  3—4.  4'. 

—  Autobiographia  xxxiv. 
1—67. 

—  Catechismus     xvii     ad 

XVIII.  XVIII  *.  ',  ^  *.  XXI  ^. 

33.  64  ^  99«.  328.  416. 
635.  676;  in  scholis  ad- 
hibetur  63.  64. 

—  Summa  doctrinae  chri- 
stianaexvii-xviii.xviii'. 
XXXVI.  1 '.  48—49.  63  ad 
64.  411—413.  41 1^  454 
ad  455.  454'.  455^.467. 
473— 474.  474'.  477.481 
ad  483.  501—503.  521 
ad  522.  522'.  537.  537'. 
:5922.  604—606.  604-'. 
605',  ».  611.  611'.  633. 
6332.  635.  636'.  640. 
640*.  66  P.  693.  749'. 
750—755. 

—  Catechismus  minor 
(,.parvus  catholicorum") 
XVIII.  XVIII  -,  8.  58.  64. 
66P.  754. 

—  Catechismus  minimus 
xvm.  XVIII».  64.  5922. 
611.  611'635.  640^  750 
ad  751.  773. 

—  Catechismus  germani- 
cus  640.  640  ^.  751.  752. 

—  Opus  catechisticum  64. 

—  Catechismi  romani  ver- 
sio  germanica  recognita 
668. 

—  Compendium  theologi- 
cum  402  ^  412',  2.   744. 

—  Commentarii  de  verbi 
Dei  corruptelis  xvi  ad 
x\ai.  1 '. 

—  Confessio  1 '. 

• —  Confessiones  1 — 31.  52 
iid  67.  [748. 

—  De  consolandis  aegrotis 

—  Editio  Cyrilli  Alex- 
andrini  176—188.  205. 

—  Epistulae  (generatim) 
xxiii  —  xxxvii.      xxiii  ^. 

XXIV  '.    LIV.    LV.    LVII. 


Canisius,  Petrus,  B.,  I 
scripta:  ^Evangelia  et  I 
Epistolae'  99«.  588*.  ' 
592  2. 

—  Editio     epistularum    S. 
Hieronymi  xvii. 

—  lubilaei  litterae  747. 

—  „Lectiones  et  Precatio- 
nes"  588*.  592'-. 

—  EditioLeonisMagni205. 
215—222. 

—  Manuale     Catholicorum 

XVII. 

—  ^Principia  Grammati- 
ces"   (latinae)  592-. 

—  Editio  Tauleri  79—92. 
79'-.  803.  82'.  89',  2_  92  s, 

—  Testamentum  1—5.  31 
ad  67. 

—  Variae  vitae  Sanctorum 
Helvetiae  xvii.  | 

Canisius,  Petrus,  B.,  j 
V  a  r  i  a  :  Biographiae  v. 
XV.  XXXV.  1—4.  22.  95.  j 
467*^;  imagines  v.  9'.  78. 
676.  725  :  ratio  scribendi 
nomen  eius  70 — 71 ;  num 
Canisius  —  de  Hondt  70 
ad  71;  ortus  6 — 9.  34  ad 
35.  34".  75,  etcf.  Canis, 
lacobus  etc. ;  propinqui 
9'.  10.  35.  37*.  44.211. 
286.  305 ,  et  cf.  Canis  ! 
Aegidia,  Clara  etc. :  bap- 
tismus  7-8.  34.  35 ; 
sacramentum  confirma- 
tionis  35 ;  pueritia  10  ad 
21.34-35.42.67.209*; 
prima  institutio  13.  35 ; 
ad  pietatem  instituitur  v. 
Eschius.  I 

—  studia  litteraria  36.  38. 
40— 41.  284  3;  himianiora 
13.  17.  91.  657.  658.  ; 
672;  philosophica  17.  38.  ' 
91.  215 ^  657-664.  667. 
672;  iuris  21—22.  22'; 
Coloniae  theologiae  stu- 
det  eamque  docet  17. 
99.  103.  106.  112.  124. 
124'.  125.  137.  142  ad 
144.  149.  155—156.  159 
ad  160.  1602.  163.  164. 
202.  203.  203«.  205.206. 
223.  664—668.  673  ;  ma- 
gister  artium  creatur 
662;  doctor  theologiae 
creatur  48.  60-62.  61  '. 
685—686. 

—  de  vitae  genere  deli- 
I  gendo  deliberat  9.  12. 
I       22.    37*.    42.    75'.  653; 


ingressus  in  Societatem 
lesu  et  vota  simplicia  9. 
42—45.  74-79.  111. 
220*.  653—654.  653**. 
661«.  669;  vaticinia  de 
hoc  ingressu  facta  21. 
37—38.  37*.  209*;  C. 
sacris  ordinil)us  initiatur 
17.  36.  45.  45''.  112.124. 
1245.  166.  215»;primum 
saerum  45.  45*^.  200. 
206.  209*:  ,tertia  pro- 
batio"  in  S.  J.  47.  47"'. 
254—269.  254=*;  profes- 
sio  soUemnis  42.  44.  45. 
48.  54—57.  55',  K  56'. 
58.  655—657.  656 ' ;  Ger- 
maniae  superioris  prae- 
positus  provincialis  con- 
stituitur  XVI.  lviii.  623. 
623'.624.  645— 646.649. 
Canisius,  Petrus,  B., 
varia:  Fabrum  Colo- 
niam  evocat  98  ' ;  a  Colo- 
niensibus  ad  Carolum  V. 
caesarem  mittitur  xxxv 
ad  XXXVI.  46.  162.  162'". 
164—165.668.674—679. 

—  concilio  tridentino  (Tri- 
denti  et  Bononiae)  inter- 
est  46-47.  41  \  677  ad 
685.  6792.  _ 

—  rector  universitatis  in- 
golstadiensis  299.  330. 
337-339.  342.  343.  345 
ad  348.  352—355.  357. 
363—364.  661«.  698  ad 
709.  725.  726;IngoIstadii 
munus  vicecancellarii  ad- 
ministrat  330.  357.  373 
ad  374.  378.  383.  395. 
709—713.  726. 

—  episcopatum  viennensem 
recusat  xxv.  436.  478. 
487.  500-501.  503.  520 
536.  554.  568.  568 '.  602. 
726.  756—760;  admini- 
strat  eundem  500 — 501. 
505— 509.5072.598.760; 
C.  et  reformatio  univer- 
sitatis  vienncnsis  434  ad 
435.  _  740-741:  ^C.  et 
Maximilianus  H.  524  ad 
527.  529-535. 

—  et  ,pax  religionis"  au- 
gustana  xvi ;  disputat 
cum  protestantibus  124. 
731—732:  a  protestanti- 
bus  et  aliis  lacessitur  63 
ad64.68*.  382— 383.467. 
467«.  522.524.  524*.  525. 
604—606.605^618.633. 


784 


Index  alphabeticus  nominum  et  reruni  liuius  voluminis. 


636.  636 '.  639—640.  693. 
731—732.749.749^750. 
7oO'.  755.  768-773. 769  3. 
Canisius,  Petrus,  B., 
varia:  catecheses  xvii. 
XXI  ^  340.743.  744.751; 
contionesxv— XVII.  xxi ', 

XXI  ^*.       XXII  ■*.       XXXIV. 

XXXVI.  17. 3S— 39.46.48. 
49.  51—52.  62.  63.  65  ^ 
91.112.124.143.149.160. 
167.  203.  205.  206.  208. 
209^233-2.34. 271 '.2802. 
290".  2982.  305.  312  ad 
313.  319.  329.  336.  340. 
344.  345.  348.  352.  354. 
361.361^374.3742.382. 
3823.  3g8,  3gg2^  s.  387, 

388.389.395.396.  .398'. 
403. 417. 421.  42P.  422". 
437'.  438. 4.382. 467.  467«. 
469.  472  ^  524.  548.  589. 
592.  602.  613.  642.  661«. 
664.  715.  725.  726.  730 
ad7.32.  742— 749.742\«. 
760.  762.  76.3.  766.  768. 
769. 

—  mors  et  sepulcrum  xxiii, 
58—59;  reliquiae  xxiii. 
xxiii^;  divinitus  quae- 
dam  cognoscit  9 '.  11  ad 
12 ;  angelus  ei  adiungitur 
55 — 57  ;  apostohis  Ger- 
maniae  constituitur  et 
appellatur  xxii.  xxii  *. 
xxiii '.  53—57. 58 ;  „Doc- 
tor  Ecclesiae"  ab  aliqui- 
bus  dicitur  xx.  xx  '".  725 ; 
processus  beatificationis 
XX  '".      xxii  *,  ■•.      xxiii. 

XXIII  ',  2.     XXIV.      XXIV  '•". 

Lvii.  Lxi.  2.  3.  3^  52. 
59.  263.  517.  666'.  676 
ad677.726-727;festum 
eius  xxiii.  727.  727'. 
C  a  n  i  s  i  u  s ,  P  e  t  r  u  s ,  B., 
virtutes:  xx.  xxi ',  ^. 
XXII  '.  XXIII.  xxiii ». 
XXXIV.  2.  3.  263.  726. 
726  K  I 

—  abstinentia  22. 

—  amor:  in  Deum  56.  58 
ad  .59.  67.  75.  8.3.  109. 
110;  in  Societatem  lesu 
9.  .37—38  42—45.  47. 
56—57.  75.  95-  97.  105 
ad  106.  110.  127.  1-35. 
294:  in  iuventutem  10. 
12.  14-15.  19—20.  73. 
334.  423,  et  v.  .Canisius, 
scripta"  sub  v.:  Cate- 
chismus,  Principia  Gram- 


matices,  Lectiones  etc, 
et  ^Canisius,  varia"  sub 
V. :  catecheses ;  in  Bava- 
riam  518.  576.  589;  in 
Borussiam  515  ;  in  Colo- 
nienses  166. 169.171.466, 
et  V.  ^Canibius,  varia" ; 
in  Germaniam  53 — 57. 
178-179.  181.  268.281. 
282.  334.  427.  429;  in 
Poloniam  514;  in  Saxo- 
niam  385  ;  in  protestantes 
44-45. 
Canisius,  Petrus,  B., 
virtutes:  castitas  15 
ad  16. 22. 39— 40.55.76'; 
cilicio  utitur  22. 

—  demissio  animi  xxi'.  5. 
6.  10.  11.  13.  22-31.  .33 
ad  35.  40—42.  50-51. 
54—57.  60—62.  65.  66. 
67.  105.  127.  128.  138. 
143.  145.  146.  147.  148. 
200.  201—203.  205.  208. 
22.3.  227.254^.258.279. 
280.  299.  3302.  348.  358. 
373.  377.  379.  .383.  387. 
392.  395.  405—406.  423. 
427.  436.  457.  478.  482. 
487.  502.  503.  520.  522. 
536.  548.  554.  568.  602. 
612.  632—633.  645.  710. 

—  fides  1'.  28.  56. 

—  fiducia  in  Deum  26  ad 
29.  40.  56—57.  59.  61. 
65.  106.  110.  135.  163. 
165.  166.  256.  269 

—  fortitudo  animi  65.  67 
ad  68.  105-111.  135  ad 
136.  200.  269.  413.  522. 
604.  606. 

—  gratitudo  erga  Deum  5. 
7—9.  11—12.  16—22. 
25.  27—29.  33-40.  42. 
44.  50-51.  53—59.  66. 
106.  108.  1.34. 

—  humilitas  v.  demissio 
animi. 

—  misericordia:  in  carceri- 
bus  mancipatos  384.  403. 
742.  742';  in  pauperes 
22.  102.  286;  in  pecca- 
tores  23-24.  743-744. 

—  mysticae  theologiae 
amor  22.  68—69.  68^92. 

—  oboedientia  leligiosa  33. 
.55.  61.  66—67.  76.  102. 
144.  166.  203—204.  223. 
2043.  263.  268-269.  271. 
280.  301.  371-373.  377. 
395.  .396.  413.  452.  477. 
548.  632.  645.  710. 


Canisius,  Petrus,  B., 
j       V  i  r  t  u  t  e  s :    observantia 

erga  principes  137,  et  v. 

„Ferdinandus  I.  et  C. "  etc. 
:  —  orationis  studium  19. 22. 

42.   51.    53.  56—62.  66. 

69.  84—88.  117—118. 
!  147.  163.  225.  228.  251. 
'  258.  265.  2^16.  269.  271. 
j       280.  282.  285.  286.  290. 

291.  294.  295.  296.  302. 

305.  311.  319.  334.  .339. 

841.  347.  .348.  349.  365. 

377—378.387—388.391. 

396.  403.  406.  410.  413. 

427.  429.  438.  439.  452. 

482.  487.  499.  502.  504. 

522.  527.  528.  552.  553. 

554.  604.  638.  634.  (3^^. 

—  paenitentiae  studium  5. 
10.  11.  13.  18.  22-31. 
40—42.  56.  58.  69. 

—  paupertatis  amor  22. 
50.  55.  65.  75.  102.  109. 
141.  147.  201.  .3.35.  364. 
873.  377.  710.  712.  730 
ad  731.  743.  743  ^ 

—  pietas:  erga  cor  Christi 
55 — 59  (cor  Christi  ei 
aperitur  55 — 56) ;  erga 
s.  Eucharistiam  11.  12; 
erga  B.  M.  V.  56.  75.  86. 
116—117;  erga  angelos 
8.  12.  62.  75;  erga  Sanc- 
tos  19.  28—29.  37.  53 
ad  56.  58—59.  61.  65. 
75.  86.  124.  165.  166. 
265.  269.  271.  286.  288. 
291.  295.  387—388.  423 
ad  424;  et  oboedientia 
erga  ecclesiam  20.  28.  33. 
35 — 36 ;  erga  sedem  apo- 
stolicam  xxi^.  1 '.  44.  47. 
52.  53.  55.  75.  518.  7-50 ; 
erga  propinquos  8 — 9.  9  '. 
68—69.72—74.102.  116 
ad  118.  137.  418.  419. 
431—433.  438. 

—  studium  divinae  gloriae 
28—31.  83—34.  54.  57. 
61—62.  65—66.  69.  72 
ad  73.  105.  135.  288. 
742—745,  et  cf.  ,Cani- 
sius,  scripta",  et  ,Cani- 
sius,  varia". 

Canisius,  Theodor  (187S) 
71'. 

—  Thcodoricus,  S.  J.,  Petri 
C.  frater  ex  patre  Liv. 
9'.  86'.  1162.  1173.  2.53. 
276.  290.391.  402.416'. 
417-420.     4172.     419'. 


Cauisius,  Petrus,  B.  (varia)  —  Chotovv,  loaunes  a. 


785 


465^66.4661.475.478. 

487.  501.  504.  653^.  761. 
Catiius    (de  Hondt),    loan- 

nes  71. 
Canonici    reformandi    193 ; 

regulares  13'.  23. 36^803. 

88.   88  3.   92.  682—684; 

V.     Cruciferi ,  •  Kempis, 

Praemonstratenses. 
Cantiones  sacrae  588*.  589. 

589'.  740—741. 
Cantii,  Caesar  xviii. 
Cantus  in  S.  J.  473.  473  ^ 
Canus,  Melchior.  0.  Pr.  92. 
Capella,  Maximilianus,  S.  J. 

1131,3.  172. 
Capffer,  Christophorus  704. 
Capito,  Wolfgaugus  110-. 

396. 
Captivos  curant  Socii  374. 

384.  403.  742.  742  ^ 
Caraffa,  Carolus,  cardinalis 

719.  7192. 

—  loannes  Petrus,  archi- 
episcopus  theatinus  (post- 
ea  Paulus  IV)  699  ^. 

Cardillus  (Cardillo)  de  Vil- 

lalpando,  Gasparxx.  xx^ 
Carlowitz,  Christophorus  de 

3602,  \  731. 
Carmelitae    4^    892.    44^ 

446=*.  447.  448.  449.  648. 

663;     colonienses    100*. 

665*,  et  V.  BiUick;  rao- 

guntinil23— 124. 124',2; 

viennenses        446 — 449. 

446  3.     466.     471-^73. 

4712.  g5o-2_  7g5_ 

Carmen  probrosum  in  C.755. 
Carmina     a     Sociis     com- 

posita  247.  275.  295. 
Carnutum    (Chartres) .   ec- 

clesia    cathedralis   180". 

248  ^ 
Carolus   ab  Anastasio,    0. 

Carm.  892. 

—  Austriae  archidux  599  \ 

—  Borromaeus ,   S. ,   et  C. 

XIX.    XXVI 

—  (Don  Carlos),  Phil.  II. 
Hisp.  regis  filius  99'-. 

—  Egmondanus,  Geldriae 
dux  34.  1871. 

Carolus  IV.,  imperator  496  2. 
627. 

Carolus  V.,  imperator  8-'.  34. 
50.  982.99-',«.  100.  100  \ 
101.  120*.  142.  146*,  s^ 
148".  158.  158*.  162. 
1622,  11  1652.  .s  179 
191.  330.  355.  359.  3862. 
425».  427.  5152. 


Carolus  V.,  C.  ad  eum  mis- 
sus  46.  162.  162 '0.  164 
ad  165.  1652,3.  234  ad 
245.  675—676. 

—  confessarius  eius  39^. 
162«.  675. 

■ —  et  protestantes  339. 
533  2 ;  cf.  quae  hic  pro- 
xime  sequuntur. 

—  religionem  catholicam 
contra  Hermannnm  a 
Weda  tuetur  46.  463. 
107.  1073.  109".  120. 
120  S  3.  148.  148".  159. 
162.  16210.  164—165. 
165*.  199".  235—237.  1 
239.  240.  241.  674—676.  { 

—  reliquias  Sanctorum 
quaerit  357. 

—  in  smalcaldico  bello  234 
ad  245.  318.  327 1. 

—  et  Socii  (praeter  C.  de 
quo  supra)  107.  159.  357. 
3902. 

—  et  tridentiuum  conci- 
lium  142.  158*.  232  \ 
2462.  2983. 

Carolus,  Stephanus  (postea 

s.  j.)  4573. 

Carpensis,  cardinalis  v.  Pius. 
Carte  Cerviniane  679.  685. 

694. 
Carthago,  episcopi  v.  Cy- 

prianus,  Liberatus. 
Carthusiani  22.  77  3.  123 1. 

3022. 

—  buxhemienses  730. 

—  colonienses  17^.  36—37. 
68*.  89*.  92.  94.  94 2. 
100.  1001.  109.  112.  122 
ad  123.  1233.  126.  138. 
141.  156.  157.  162.  209. 
209*.  223*.  241.  2412. 
249.  251—252.  251*. 
252 1.  269.  286.  290.  293 
ad  295.  305.  388.  391. 
466.  6521.  669. 

—  ,du  Reposoir"  98 1. 

—  treverenses  78. 

—  V.  Dionysius,  Hammon- 
tanus,  Loehr,  Surius. 

Caspar,    litterarum   studio- 

sus  viennensis  514. 
Cassander,    Georgius    365 

ad  369. 
Cassianus ,  loaunes,  errata 

187. 
Castell  v.  Schenk. 
Castilia  99''. 

Castner,Iodocus,  S.  J.  398 2. 
Castrius    (de   Castro,    Du- 

chateau),  Lambertus,  S.J. 


Brauusbergcr,   Canisii  Epistulae  et  Acta.  I. 


102.1032.109.111.1122. 

113—116.  113«.  121  ad 
123.  125.  141.  155.  156. 
257—258.  283.  288.  466. 
670. 

Catalaunia,  reformatio  mo- 
nasteriorum  193  2. 

Catalogus  lectionum  coUegii 
S.  J.  messanensis  (a. 
1548/49)  284—285;  col- 
legii  S.  J.  romani  (a.  1553 
ad  1554)  441 ;  universita- 
tis  ingolstadiensis  (a. 
1551)  352—353. 

Catana  (Catania ,  Siciliae 
urbs),  Socii  230 1.  274  2. 

Catechesis  v.  Doctrina  chri- 
stiana. 

Catechismus  ut  scribatur, 
C.  petit  313.  349;  Cate- 
chismi:  in  Germania  348  ; 
catholici  329 1.  503  ^,  et 
v.  Canisius,  Petrus;  Grop- 
peri  204—205.  205 1; 
protestantium  328.  489  2. 
490*.  753;  cf.  Doctrina 
christiana. 

—  romanus  668. 
Catharina  Alexandrina.  S., 

2323.  .3091.  317. 700*.  723«. 

—  Poloniae  regiua  460. 
640*. 

Catharinus,  Ambrosius,  0. 

Pr.  685.  686. 
^Catonis"    disticha    (prae- 

cepta  raoralia)  558.  558 "'. 

663. 
Ceillier,  Reray,    0.   S.   B. 

219 1;  erratum  220*. 
Cellius,  Erhardus  529. 
Ceusura      librorum      iusti- 

tuenda  492.  583.  597.  702, 

et  cf.  Visitatio  librorura; 

in   S.  J.   474.   481.    501 

ad  502.  522.  740  ^ 
Centuriae  magdeburgenses 

XVI— XVII.  489  3.  605  3. 
Cervinus,  Marcellus,  cardi- 

nalis  (posteaMarcellusH.) 

1453.  191.  245.   246',  2. 

248^.     251.    3232.    679. 

681—685.694.727.757*. 
Charlat,    Quintinus,    S.  J. 

108.  108*.  109.  430. 
Chemnitius,  Martinus  769. 
Chiesch ,  oppidum  bohemi- 

cum  648. 
Cholinus ,  Matenius ,  typo- 

graphus  xxvi.  752.  754. 
Choreae  700.  700  "•. 
Chotovv,    loannes    a,    0. 

Praem.  497». 
50 


786 


Index  alphabeticus  nomiiium  et  rerum  huius  vohuninis. 


^Christe,  ora  pro  nobis" 
num  dici  possit  767 — 769. 

Christianus  II.,  rex  Daniae 

79 '. 
Christopborus ,  S.,  ecclesia 

43.  I 

Christus  v.  Jesus. 
Chrysostoraus    v.    loannes 

Chr. 
Cibo ,     loannes ,     archiepi- 

scopus  messanensis  29o  '. 
Cicero  xxxvi.  99^  265 •.  277. 

277-'.   352  2.    403  2.    .560. 

560'.636^663;legendus 

267.  282;  in  scholis  S.  J.  I 

2802.  284.  410«.  619'.     | 
Cilicio  C.  utitur  22.  | 

Cistercienses     562.     562^.  | 

648  ;  moniales  232.  290  '.  ' 

070. 
Ciza  (Zeitz)  369.  885. 
Clarissae    547 ».    765;     cf. 

Praga,   monasterium  B. 

Agnetis. 
Claromons  (Clermont),  epi- 

scopus    V.    Pi-ato ;    colle- 

gium  S.  J.  (Parisiis  con- 

ditura)  190  ^  , 

Clausura  religiosa  commen- 

datur  174. 
Clemens  Alexandrinus  562. 

—  Augustus,  archiepisco- 
pus  coloniensis  676 — 677. 

—  I.  Romanus  217 ;  eccle- 
sia  et  monasterium  v. 
Praga. 

—  Vll.,papa  79 '.90.702". 

—  VIII.,  papa  XXIX;  libri 
ab  eo  prohibiti  86*.  25*. 

—  XII.,  papa  XXII*. 

--  de   Florentia,    0.    Min. 

Conv.  683.  684. 
Clenardus,  Nicolaus,  a  Sociis 

exponitur  410'"'.  619",  "*. 
Clerici  regnlares  (ordo  re- 

ligiosus)  V.  Theatini. 
Clerici,Tilmannus  139.  l^^''. 
Clerus    in    Germania    vilis 

et  malus  491.  523.  595 '•. 

596. 
Clichtoveus ,   ludocus    180. 

180".  181.185. 185^416. 
Clivia  (Clove)  8\  70;  et  C. 

XVI ;  duces  V.  Guilielmus. 
Clodia     fossa     (Chioggia), 

Coadiutores  in  S.  J. :  spiri- 
tuales  253-;  temporales 
253-.  313.  3132.  ^97 

Cochlaeus  (Dobeneck),Ioan- 
nes    XIX.    Lv.    77.    77  2. 


120—121.    126.    126",  s. 

1453.    146—147.    163'*. 

321.  3422.  416.  667.  674  3. 

698. 
Codacius  (Codacio),  Petrus, 

S.  J.  306.  613. 
Codrettus    (du    Codrt5,    du 

Coudrey),  Hannibal,  S.  J. 

193.    193'.    270'.    275=. 

2802.  284  ^  5922. 
Codurius  (Codure),Ioannes, 

S.  J.  43.  43*. 
Coelestini  v.  Oybin. 
Coenae    Domini    Bulla    v. 

Bulla. 
Cognitio  sui  30—31. 
Colibrant,  Georgius  140  ^ 
Collegia    S.    J.    v.    Funda- 

tores ;  sine  pactorum  obli- 

gationibus  condenda  600 

ad  601.  600'.  001'.  719 

ad  720. 
CoUoquia  pia    quam  utilia 

21 ;    religionis  v.  Ratis- 

bona,  Spira,  Vormatia. 
Colmaria    (Alsatiae    urbs) 

7112. 
Colonia  (Koln) :   archidioe- 

cesis   et  electoratus  xv. 

XVI.  XXXV.  17  '.  70.  98  '. 

99».     110.     110  2.     111. 

120.     120'.     124.     162. 

164.     1643.      165.     199. 

199  ^  ".  2359.  237.  2372. 

238.  242.  676;  archiepi- 

scopi     (episcopi)      239  ^. 

357,  et  V.  Clemens  Aug. 

Dassel,  Schaumburg,    S. 

Severinus ,    Weda ;    epi- 

scopi   auxiliares    (suffi-a- 

ganei)    v.  Nopelius,  Wi- 

lych ;    vicarii    generales 

V.  Nopelius,  loannes  se- 

nior ;    capitulum    metro- 

politanumi05s.lll.lll*. 

125  M42  ^148  •', ".  199  ^ 

215^235».  238*.  239. 240. 

240 -^  0772,  etv.  Groppe- 

rus,  loannes;  ecclesia  me- 

tropolitanal06.173».182. 

182  2.  188.  2153.  238*,  et 

V.  Magi;  clerusxxxv.  91. 

93—94.  100  ^  1052.  107. 

109".    111.    111*.    120. 

120'.     143.    148.    149'. 

162.  164.  165.  199—200. 

220.  233.  236.  239  ••'.  240. 

669;    cf.   „Colonia  urbs" 

sub  V.  iudicia. 
—  archiva  et  bibliothecae: 

archivum  ccclesiaeBeatae 

Mariae  A'irginis    in  cae- 


lum  assumptae  lii.  129 ; 
historicum  urbis9P.  lOO^ 
104'.  6.57.  666  •■'.672;  stu- 
diorum  fundatorum  Liii 
ad  Liv.  99  «.  405  '.  662 '-'. 
673;  bibliotheca  seraina- 
rii  archiepiscopalis  176  2. 
222;  urbis  79-'.  176  2. 
216'.  221;  lempertziana 
270. 
Colonia  (Koln) :  ecclesiae 
(et  capitula ,  coUegia, 
conventus  etc.) :  eccle- 
sia  et  monasterium  S. 
Agathae  288  * ;  ecclesia 
et  capitulura  S.  Andreae 
1368. 163  «.173«;  ecclesia 
et  capitulum  SS.  Aposto- 
lorum  13^79 '.126.  163; 
ecclesia  parochialis  S.  Co- 
lumbae  105  ^ ;  ecclesia 
et  capitulum  S.  Gereonis 
12.  12*.  17.  173.  37. 
37  ^  791.  92.  106.  120'. 
173.  187.  187  \  205',  et 
V.  Gereon,  Gropperus,  lo- 
annes,  Herll,  Thebaica  le- 
gio ;  monasterium  S.  Ger- 
trudis,  0.  Pr.  81.  81'. 
82.  82  3 :  ecclesia  et  con- 
ventus  S.  Ignatii,  0.  S. 
Fr.  290.  391;  conventus 
^Lembgen"  0.  S.  Ang. 
670 ;  ecclesia  et  colle- 
gium  virginum  S.  Mariae 
in  Capitolio  143.  143'. 
160. 167.  271.  271';  con- 
ventus  „Mariae  Hortus" 
0.  Cist.  670 ;  ecclesia  pa- 
rochialisS.  Martini665*; 
ecclesia  S.  Mauritii  37  ^ ; 
ecclesia  et  conventus 
S.  Maximini  0.  S.  Aug. 
126.  126*.  290;  ecclesia 
et  capitulum  metropolit. 
v.  sub  V.  ,,Colonia,  archi- 
dioecesis"  ;  conventus 
monialium  maioris  et  mi- 
noris  Nazareth  0.  S.  Aue. 
45.  45«.  200".  209*. 
251.  258.  290.  391 ;  ec- 
clesia  et  monasterium 
S.  Pantaleonis,  0.  S.  B. 
221 ;  ecclesia  parochialis 
S.  Pauli  662  2;  ecclesia 
parochialis  S.  Petri  665  * ; 
ecclesia  collegialis  S.  Se- 
verini  265 ".  657 ;  ecclesia 
et  collegium  virginum 
S.  Ursulae  173*.  423  2, 
et  V.  Ursula;  conventus 
S.  Vincentii,  0.  S.  Fr.  670. 


,Cliriste,  ora  pro  nobis''  —  Confessio  Ambx-osiana. 


787 


Colonia  (Koln) :  ordincs  | 
religiosi  (v.  etiam:  ^Co- 
lonia,  ecclesiae  [et  capi- 
tula,  collegia,  conventus 
etc.]'):  Augustinianae 
moniales  45.  45  *.  126  ■*. 
200  ^  209  ^  251.  258. 
290.  391.  670;  Augu- 
stiniani  eremitae  100  ^. 
666 ;  Benedictinae  mo- 
uiales  173«.  288*;  Car- 
melitae  100*.  665*,  et 
cf.  Billick ;  Carthusiani 
V.  Carthusiani  colonien- 
ses ;  Cistercienses  mo- 
niales  670 ;  Cruciferi 
216^;  Dominicanae  mo- 
niales  v.  monasterium 
S.  Gertrudis;  Dominicani 
81.  82.82  3.  87.  88.  90*. 
91.  100  ^:  109.  111.126. 
126'.  136  s,  141.  144. 
188.  666,  et  cf.  Smeling, 
Stempel ;  Franciscanae 
moniaies  290*.  391.  670; 
Franciscani  110  ^. 

—  Socii  XV.  XVI.  XVIII. 
XXXVI.    LII — LIV.   Lix    ad 

Lx.  37  *.  45—46.  68.  92. 
96\-'.  98-112.  103  ad 
114.  103  2,==.  119-176. 
1251  126.  140*.  1413,  5. 
144.  145.  170^3  187  ad 
192.  195.  197.  198—200. 
203.  205.  208.  209.  209  *. 
211.223.230—283.2412. 
246—252.  247".  249^. 
250—252.  251  *.  253.  257 
ad  259.  264—272.  276. 
280—286.  288. 300—305. 
313.  320-321.326.333. 
355—357.  366  3.  368  ad 
369.  388—389.  399-404. 
400  2.  4051.  414  417  2, 
423.423^466.  652».  653». 
654«.  656—657.  662. 
662».  663.  664.  669  ad 
674.  670*.  741.  742»; 
vexatio  contra  eos  orta 
103—112.  121.  123.  128 
ad  129.  132.  133—137. 
141.  672-673. 

—  universitas  xxxv.  lx.  91. 
9P.  1032. 105— 108. 107', 
1072.  10911.  1201.  1253. 
126».  143.  144*.  149'. 
155-156.  162.  164.  165. 
167. 184  3.200.200'.  203. 
233.236'.  239.2393.2773. 
365«.  657 -659. 660«.  664. 
664*.  667.  673.  676.  698'; 
facultas  theologica  lx.  17. 


17  3.  91.  911 100*.  ^  1032. 
106.124—125.125  2.143. 
144*.  155—156. 159*.  160. 
160«.  163. 182— 187.200. 
200*.  203. 324.  664—668. 
664*.  665*.  666  2.  711-2. 
facultas  iuris  21.  124. 
148*0.  235^236'.  244*. 
252.  254.  661;  facultas 
artium  liv.  lx.  38.  91. 
91^«.  1032.  124. 124^'o. 
1253.  2153.  267.  658  ad 
665.  6592.  660  2,3.  661». 
662  2.  ggge.  6g7.  699; 
gymnasia  sive  bursae  106 . 
423 ; bursa  cucana  (postea 
trium  coronarum)  lix  ad 
LX.  366».  660«.  661;Iau- 
rentiana  200.  249.  660. 
661 ;  montana  lx  *.  17.  38. 
433.  91.  99«.  109.  112. 
112«.  1253.  141.149. 160. 
163  203.203^.248.277  3. 
420.658-662.6612.664. 
667,  et  cf.  Cremerius. 
olonia  (Koln) :  typogra- 
phi  et  libri  Coloniae 
editi  XVIII.  79.  89'.  92. 
99«.  1008.  1052.  120'. 
176.  176  2,  3  182.  182  2. 
188.  205.  209*.  215^. 
221.  252'.  329'.  361  ^ 
4552.  516  2.  664.  676. 
752;  V.  Novesianus. 

-  urbs  v.  15.  16—19.  17'. 
36—39.  36«.  40— 41.  52. 
64.  64  2.  67—68.  74.  79 '. 
82  3.  892.  90*.  941.  98'. 
99.99«.  105. 1052. 107',  2. 
120.1203.162.1622.1643. 
165.166.  171.  173*.  197. 
199—200.2372.238.240. 
242.  295.  313.  320  365  «. 
399  3.  424  466. 652 '.662. 
665.670— 674  673  «.676; 
senatus  urbis  lx.  103  ad 
112.  1033.  107 ',2, 3.  109 
ad  111. 1113.  124'«.  12.5». 
136.14P.  142.  143. 148'«. 
162'«.  165.166.199— 200. 
235—236.  2393.  294  ^ 
357.  423  2.  661 «.  672  ad 
673;  iudicia  varia  239. 
241.  243—244. 

-  varia :  concilium  pro- 
vinciale  a.  1536  habitum 
205  ' ;  congregatio  ma- 
riana  100  ^  Hermanno 
Wedano  protestantismum 
sibi  imponere  conanti  re- 
sistit  Colonia  46.  100 
ad     101.     100«.     101'. 


1052.  109".  111.  120. 
120  '.  144.  144  3.  148  ad' 
149. 162. 162 '».164— 165. 
220.  233-245.  668.  674 
ad  679;  Mystici,  qui  Co- 
loniae  degebant  81.  82  3. 
87 — 88 ;  reliquiae  colo- 
nienses  alio  transferendae 
321.  355—357.  388. 

Coloniensis,  Aegidius  662. 

Comitia  imperii  v.  Augusta 
Vindelicorum,  Ratisbona, 
Spira,  Vormatia;  editio 
actorum  xxxii.  xxxii  ^. 

Comitius,NicoIaus,0.  Carth. 
302  2. 

Commendonus,  loan.  Fran- 
ciscus,  cardinalis  et  le- 
gatus  XVI.  XXVI. 

Communio  sacra :  animi  dis- 
positio  necessaria,  effec- 
tus  209 ;  octavo  quoque 
die  facienda  208—209. 
208  3.  209';  cotidiana 
209 ' ;  V.  Eucharistia, 
Sacramenta ,  Sacramen- 
torum  frequentia ;  sub 
utraque  specie  393.  443. 
480.  480*.  498.  539*. 
540  2.546.551.552.553'. 
591'.  595«.  596.  607  ^ 
609  2.  631.  631'.  636  3. 
644.  712.  749 ._  750. 

Compactata  iglaviensia 
553 '. 

Compendium  tbeologicum  a 
Sociis  componi  coeptum 
411—412.4113.  412',  2. 
438—439.444—445.467. 
472^473—4744731.485. 
485  3.  493.  502.  727.  744. 

Complutum  (Alcala  de  He- 
nares)  169;  coIlesiumS.  J. 
102«.  169.  172.  191.  370. 
371.  390  3.  732;  uim^er- 
sitas  170.  170«.  171;  cf. 
Cardillus. 

Compostella  196  ■'. 

Concilia:  eorum  auctoritas 
562.  733  ;  geueralia  v.  Ba- 
sileense ,  Constantiense, 
Ephesinum ,  Nicaenum, 
Tridentinum ;  provin- 
cialia:  Coloniense  (1536) 
205  ' ;  muhldorfiense 

(1553)  588*;  loviciense 
(1556)  644*;  salisbur- 
gense  (1544)  120;  v. 
Synodi. 

Concubinatus  77.  77  ».  123  3. 
318.480.  526  3.527.630; 
V.  Sacerdotum  matrim. 
50* 


788 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  volununis. 


Confessio  Ambrosiana  215  *. 

—  Augustana  593.  593«. 
595. 

—  peccatorura  217.  450  ^ 
684.  771^;  annua  (pa- 
schalis)  religiosis  facta 
574';  facultas  confessio- 
nes  excipiendi  196.  308. 
308  ' ;  cf.  Facultates ;  con- 
fessio  frequens  v.  Sacra- 
meutorum  frenuentia ;  ge- 
neralisordinandorum265. 

Confluentes  (Koblenz)  163. 
Confraternitas      theologica 

S.  loannis  Evang.  697-*. 
Congense  regnum  (Congo) 

293.  294. 
Conger    (Slavus) ,   Gaspar, 

S.  J.  619.  619«.  773«. 
^Congregatio     germanica" 

cardinalium     722 ' ;     In- 

dicis  86  ' ;  Rituum  xxiv. 

3-4.  4K 

—  helvetica  0.  S.  B.  xxiii  *. 

—  marianacoloniensislOO*; 
friburgensis  xvii. 

Conimbrica  (Coimbra),  col- 
legiura  S.  J.  112  3.  113 
113'.  114.  115  ^  116. 
136.  163.  172.  190—191. 
194.  293.  294  1;  editiones 
Tauleri  86». 

Conradus,  parochus  mogun- 
tinus,  postea  Carthusia- 
nus  773.  123.  1233. 

Conspeanus  v.  Cospaeanus. 

Constantia  ad  lacum  brigan- 
tinum  (Constanz) ,  dioe- 
cesis  457  ^ ;  episcopi  v. 
Andreas  Austi-iacus,  Mez- 
ler;  Socii  176-.  396;  bi- 
bliotheca  lycei  archidu- 
calis  176  2. 

Constantiense  concilium  ge- 
nerale  495.  553^. 

Constantinopolis ,  ecclesia 
186  ;  Socii  475  '. 

Constantinus  Magnus   178. 

Constantius,  iraperator  178. 

Constitutiones  Apostolicae 
217  l 

—  S.  J.  42.  2G7  ».  654.  657  ; 
latina  versio  antiqua  601 '. 

Contarinus,  Gaspar,  cardi- 

nalis  145  •'. 
Contiuentia    viduarum  225 

ad  226. 
Contionandi   facultas  S.  J. 

concessa39'.  196. 196  ^*. 

1972. 
Contionatores  multi   et  in- 

signes   constituendi  492. 


493 ;  quam  necessarii  51  ; 

rari    in    Germania    143. 

289.  317.394.443^548. 
Contiones      in      Germania 

(saec.   XVI.)    308—309; 

domesticae  in  S.  J.  289. 

422. 
Conversi  a   protestantismo 

ad  ecclesiam  catholicam 

XVI.     XXI*.     XXII*.    90. 

130  2.    161.    1611.     169. 

318.  369  '2.  .389.  393.  395. 

471'.  557'.  588  ^  725  2 ; 

cf.  Haeretici,  absolutio. 
Convictus      adulescentium 

435.  435  \  437. 437 '.  438. 

493—494.  630—631 ;  cf. 

Georgianum ,    Seminaria, 

Vienna  (coUegium  archi- 

ducale). 
Convivia  in  Germania  331. 

332.  338.  376.  690.  697. 

713.  724.  732  3;  restricta 

260=*.  709.  7091. 
Conyza,  Lithuanus  769  ^. 
Cor   lesu  Canisio    aperitur 

55 — 56  ;  eius  pietas  erga 

illud  XXXVI.  55—59. 
Cordara,  lulius,  S.  J. ,    er- 

ratum  441. 
Corona    (Cron) ,     nummus 

12n. 
Corsica,  insula  370  -. 
Cortracum  (Courtrai) ,    ca- 

pitulum  71. 
Corvinus  (Antonius)  490  *. 
Cospaeanus    (Conspeanus), 

loannes,  S.  J.  399.  404. 

405. 
Costerus,  Franciscus,  S.  J. 

XXVI.  95—96.  95*.   96  3. 

97.  139'. 
Coturnossius  (Quackelbein), 

Guiliehnus  466». 
Couvillon  V.  Cuvillonius. 
Covillonius   v.  Cuvillonius. 
Cracovia   510-'.    642.   643; 

canonici  v.  Cromer;  epi- 

scopus  V.  Zebrzydowski ; 

libriediti510  3.511.5112. 

516  2.  5372,  3;   Socii  49. 

460;  bibliotheca  univer- 

sitatis  iagellonicae  liv. 
Craeneus,  Paulus  637.  637  2. 
Crassus,  P.  560. 
Crates     Thebanus,     philo- 

sophus  185.  202. 
Cremeria,  ludith,  0.  S,  Aug. 

670. 
Cremerius  (Creraers,  Aquen- 

sis),  Mathias  163.  163". 

248.  424.  661.  664.  667. 


Cremonensis,  Gerardus  663j 
Crerasa  (Creraisium,  Kreras, 

in  Austria  inferiore)  739 ; 

Socii  2771 
Crescentius        (Crescenzi), 

Marcellus,  cardinalis  693 

ad  694. 
Cretineau- Joly ,  J. ,    eiTata 

3172.  m\ 

Creuzburg  (Borussiae  orien- 

talis  oppidum)  471  '. 
Croix,    Augustinus    de    la, 

S.  J.  4. 
Crombach,Hermannus,  S.  J. 

2412.  293;  errata  271». 

295. 
Cromer,   Martinus   (postea 

episcopusvarmiensis)  liv 

ad  Lvi.  458—460.  458  2. 

461'.    509—511.     509-. 

510^.    513—516.     516  2. 

536—540.  5373.   606  ad 

608.  642—644.  643  ^ 
Croy,  lacoba  de ,  marchio- 

nissa  bergensis  260 ». 

—  Robertns  de,  episcopus 
cameracensis  359  3. 

Cruciferi  (Crucigeri ,  ordo 
S.  Crucis)  colonienses 
216';  pragenses  763. 
764;  V.  Brus. 

Cruciger,  loannes  558. 558 '. 

Crucis,  S. ,  ecclesiae  314  '. 
3742.   .3952;   missa  772. 

Cueva ,  Bartholomaeus  de 
la,  cardinalis  722.  722  ^. 

Cupicius  (Cupicz),  Andreas 
455«.  456. 

Curimium  (Kaufim ,  oppi- 
dum  bohemicum)  648. 

^Cursores"  666. 

Cussius,  loannes  v.  Fabri. 

Custos,  Dominicus,  chalco- 
graphus  v. 

Cuvillonius  (Couvillon),  lo- 
annes,  S.  J.  94'.  113'. 
172.  172«.  646  ^  723. 

Cyprianus ,  S. ,  episcopus 
carthaginiensis  218;  lau- 
datur  184.  184';  Lu- 
therus  de  eo210«;  scri- 
ptum  spurium  768.  768  '. 
769. 

—  Ernestus  Saloraon  xxi. 
Cyprus,  insula,  Socii  475  '. 
Cyrene,    episcopi    i.    p.    v. 

Nopelius,  Wilych. 
Cyrillus  Alexandrinus,  S.. 
virtutes  176  3.  177_179. 
182—183.  186;  opera  eo- 
nmique  editiones  176  ad 
183. 176  2, 3. 1802, '.181 2. 


Confessio  Ambrosiana  —  Drausendorf. 


789 


182  2.     185—188.    185  8. 
187  >.  205.  205  ^ 
Czizkonecz,  dominus  648. 

Dachverliess  v.  Hemerulus. 
Dadius    (Kyeuboom) ,    An- 

dreas  415.  466».  736  ad 

738.  7372. 
Dania  79.  79». 
Daniel  Coloniensis,  S.  J.  94-. 

—  propheta  14.  23. 

—  sacerdos  93—94.  161. 

—  sacerdos  in  Carthusia 
coloniensi  degeus  93  ad 
94.  94  \  2.  126.  157.  163. 
167.  194.  198. 1981'.  305. 

Danuvius  (Danubius)  860  '. 

398  '.  452  -K  739. 
Dassel,  Rainoldus  de,  archi- 

episcopuscoloniensisl73*. 
Daurignac,  I.  M.  S.,  errata 

668  ^  678. 
Daventria    (Deventer)    88. 

662. 
•David,  litterarum  studiosus 

viennensis  517.  517'. 

—  rex  et  propheta  23.  26. 
228. 

—  III.,rexAbessiniae294'. 
Dawant  v.  Avantianus. 
Decalogus  cotidie  a  pueris 

recitandus  225. 
Declamationes  a  Sociis  in- 

troductae  285.  375.  389. 

394. 
Decumae     clero     Bavariae 

impositae    362 '.     372  2. 

565.571.574.6872.  696. 

712. 
Dedicationes  librorum  177. 

177  '.  182.  216.  558.  748. 
Delanoy  v.  Lanoius. 
Delen ,  Stephanus   de ,   de- 

canus   arnhemiensis  226 

ad  229.  252. 
Delfinus,   loannes   v.  Dol- 

phinus. 

—  Zacharias ,  episcopus 
pharensis,  nuntius  478. 
478^483.487.514.552'. 
591.591".603.719.719^ 

Delphensis,  litterarum  stu- 

diosus    coloniensis    248. 

256. 
Delphi  (Delft)  248. 
Delphinns,  loannes  Antonius 

682. 
Demitreus    (Slavus) ,     Ste- 

phanus,  S.  J.  414.  415. 
Denderamunda       (Dender- 

monde,  Termonde)  103'-. 

214.  214-. 


Denifle,  Henricus,    0.  Pr. 

V.  XXXI '.  60  3.  80  -.  84  -. 

85  \  87  ',  2.  93. 
Despauterius,  loann.,  gram- 

maticus  451. 
„De  templo  animae"    liber 

209  ^ 
Deynoodt,  F.,  S.  J.  7  ^. 
Dhaun,  Philippus  de ,    ca- 

nonicus  coloniensis  240  ^. 
Dialectica583^663.663*,\ 

738 ' ;    in    scholis    S.    J. 

275».     285.     289.     362. 

411  ';    enchiridia    411  ^ 

5112. 
Diaz,  lacobus,  S.  J.  293  ^ 
Diepenbeke ,    Abraham    a, 

pictor  9  '. 
Diest  V.  Distemium. 
Dietenberger ,  loannes,  0. 

Pr.  329'. 
Dilinga  xxiii.  639.  679. 689. 

694 ;  synodus  dioecesana 

(1567)  XVI ;  coUegium  S. 

Hieronymi    298 ».    304«. 

689«;     Socii    xvi.    xvii. 

XVIII.   XXIV '.    XXXVI.   5. 

86'.    142».    316.    327  ^ 

332.    360^.   .3612.   415  ^ 

4172.   452  2.    592  2,   595, 

65.p.    689.    689«.    715; 

universitas  9  ',  et  v.  Soto ; 

libri     editi     xviii.    469. 

592  2.  607  5.  640*.  643  ^ 

bibliotheca  regia  vi.  xxv. 

416. 
Diogenes  Cynicus  185.  202. 

202  *. 

—  Laertius  185'. 
Dionysius  Areopagita,  S.  83. 

83*. 

—  (Denys),  Henricus,  S.  J. 
251-252.  256.  258.  268. 
391. 

—  (Rickel) ,  Carthusianus 
68.  88  K  252  '. 

Dirschius,  Dirsius  v.  Dyr- 

sius. 
Disputationes       litterariae 

160«.  291.  712;  commen- 

dantur   et   introducuntur 

a  C.  et  aliis  Sociis  252. 

267.  285.  289-290.  325. 

336.  340.  344.  362.  366. 

380«.    388'.    393.    415; 

quodIibeticael24.124','». 

164;  disputant  Socii  124. 

160.  291-292.  339.  348. 

359.415.451.664.  664  ^ 

686.  731—732. 
Distemium  (Diest)  17^.  21. 

95.  97.  138.  139  '. 


Dobeneck  v.  Cochlaeus. 
Doctorum  promotiones  48. 

50.  60—62.  60  3.  65.  330. 

335.    335'.    584.    584'. 

662.    685—686.    711   ad 

713.  724. 
Doctrina    christiana    a    S. 

Ignatio   commend.  489  2. 

492 — 493;    a  Sociis  pro- 

mo  vetur  et  exerceturxvii. 

xviii*.   274*.   284.   285. 

294'.    340.    382  ^    571. 

619  5.  657.  743.  744.  751. 

773;  doctrinaechristianae 

expositio  469;   in   Italia 

328;  inGermania  63.  328 ; 

apud  protestantes  328. 
Dogius,  lacobus,  S.  J.  404. 

405 '. 
Dolphinus    (Delfinus) ,    lo- 

annes ,    nuntius    aposto- 

licus  xxvi. 
Dolhain  -  Limboui"g     (oppi- 

dum      ducatus      limbur- 

gensis)  619  '. 
Domazlice  (oppidum  bohe- 

inicum)  648. 
Domenech,  Hieronymus,S.  J. 

190.  190  3.  265  2.  688. 
Dominicanae    moniales    88 

ad  89.  88«. 
Dominicani     xxi '.     xxx  ^. 

XXXI '.     11'*.    23.    36«. 

50.  578.  61.  79— 93.  80^ 

81'.  87',  2.   88  2,3.    892. 

90*.  96.  100«.  188.286*. 

291—292.    329'.    386  2. 

447.469.513.544  5.  6165. 

651'.    660.    661«.    671. 

683.  685.  686.  711—712. 

7112.  719  2_  722  5.  763  2_ 

765.    772;    cf.    Colonia, 

Fabri ,  Fanuemann,  Pius 

V.,  Praga,  Soto,   Stem- 

pelius,  Thomas,  Vienna. 
Dominicus,  S.,  institutor  or- 

dinis    Praedicatorum  23. 

61. 
Domuncula     sacramentaria 

11.  11'*. 
Donatistae  732  2. 
Donatus,  Aelius ,  gramma- 

ticus  284.  663  2. 
Doornik  (in  Neerlandia)  70. 
Dorigny,  loannes,  S.  J.  2 

ad3.  11».  661«.;erratum 

678. 
Doroler,  Gaspar,  0.  Carm. 

665  *. 
Dorth,  Elisabeth  a,  uxor  co- 

mitis  montensis  133  2. 
Drauseudorf   (vicus)  630  *. 


790 


Iiulex  alphabeticus  nominum  et  reiiim  liuius  volumini 


Dresda  (Dresden),  archivum 

maximnm    (Hauptstaats- 

archiv)  530. 
Drews,  Paulus  xxii  *.  92  * ; 

errata  8».  9'.  39  ".  534. 
Driedo,  loannes  416. 
Druffel,  Augustus  de  xxx  *. 

Lv;errata  129.  324^325*. 

325  f, '.696  ^  696  S  «. 
Drzewnow     (civitas    bohe- 

mica)   648. 
Duacum  (Duai)  103  ^. 
Ducati,  eorum  valor  162  ". 
Duchateau  v.  Castrius. 
Duchesne,  L.  xxxi '. 
Duding,  Claudius  Antonius, 

episcopus      lausannensis 

XXII  ^  3. 
Diiren  v.  Marcodurum. 
Duhr,  Bernardus,  S.  J.  29«, 
Duisburgum        (Duisburg) 

662  2. 
Durschius,  Dursius  v.  Dyr 

sius. 
Dusseldorpium         (Diissel 

dorf) ,    archivum  regium 

68.  234.   238.   241.  674 

675.  677. 
Dyrsius,  loannes,  S.  J.  350 

380«.     381.     398—399 

398  ■'.  399  2.  415.  747  -■>. 
Dzierzgowski ,       Nicolaus, 

archiepiscopus    gnesn 

sis  510». 

Eberius,    Michael,    S.    J, 

XXIV  '. 

Ebersberg  (in  Bavaria)  457*, 

Ebionitae  180. 

Ebner,  Christina,  0.  Pr.  88 « 

88—89. 
Ebora  (Evora),  Socii  389. 
Eccardus(Eckhart,  Eckard), 

Magister,  0.  Pr.  80  ^  87 

ad  88.  87  ^  88  ^. 

—  iunior,  0.  Pr.  80^  88. 
88'-^. 

Eccius  (Eckius,  Mair),  lo- 

annesLX.  48.  80  ^.  145  2. 

332.416.  519.569».  5922. 

657  ^   695.   697  ^   699». 

711. 
Ecclesia     catholica,     eius 

auctoritas  463.  465 ;  dis- 

pensatrix   gratiarura  28. 

36. 
Ecclesiasticus(liberS.Scrip- 

turac)  672. 
Echard,  lacobus,  0.  Pr.  90. 
Eck,  loannes  v.  Eccius. 

—  Leonardu3ab2962.  308. 
308».    311.    316.    316». 


323—325.  324».  362». 

453».  519.  579.  687  2. 

690'.  695. 
Eck,  Simon  Thaddaeus  LV. 

5032,».  519.  566'.  569 

ad  586.  569  ',  "-.    586  '. 

592.  711.  717—719. 
Eckius,  David,  S.  J.  517 '. 
Eckl,  Martinus  457  ». 
Ederus    (Eder) ,    Georgius 

106».  126.  126»,  8.  163. 

250—251.  258.  286.  667 

ad  668.  667'. 
Egcnolphus ,       Christianus 

277  ^ 
Ehrhard,  Albertus  187  ^. 
Ehrle,  Franciscus,  S.  J.  vi. 
Eisengrein  v.  Eysengrein. 
Eisenreich,  Otto,  S.  J.  1.  2. 
Eistadium  v.  Eystadium. 
Eitzing,  von  526  2. 
—  Christoph    Freiherr    zu 

Eitzine;    und    Schratten- 

thal  526  2. 
Ekius,  David  v.  Eckius. 
Elbing  (Borussiae  orientalis 

urbs)    540.    540  2;    Socii 

712  ^ 
Elderen(Stevordianus),Gui- 

lielmus,S.J.  414^527  2. 

610  2. 
Eleemosynae    commendan- 

tur   218.    228:    v.    Pau- 

peres. 
Eleonora,    ducissa    Floren- 

tiae  47  ^ 
Elisabeth,  Lovaniensis  232. 
Eltvilla  (Eltville)  176'. 
Embrica  (Emmerich)  229; 

Socii  116  2.  133^  g^^. 
Encj^clopaedia  antiqua 

671". 
Enden,  Martinus  van  den  9 '. 
Endovianus,  Petrus  304. 
Engelhard,  Nicolaus  760. 
Engelhart,  Valentinus  660. 
Engelthal ,    conventus   vir- 

ginum  0.  Pr.  88«. 
Engerd,  loanncs  725.  725  2. 
Ennen  ,  Leonardus ,    errata 

294  ^  658.  661.  661«. 
Ephesinum  concilium  oecu- 

menicum  186 — 188. 
Ephesus,  episcopus  v.  Me- 

mnon. 
Epiphanius  ,  S. ,  episcopus 

Constantiae  217. 
Episcopi  boni   constituendi 

492;     episcopi    in    Ger- 

mania     528.     596.    597. 

5972;    episcoporum    offi- 

cium  178. 


Epistulae  v.  Litterae;    ob- 

scurorum  virorum  184». 
—  canonicae,  commentarii 

251-252.  252'. 
Equites  aurati  587 ». 
Erasmus,  Desiderius  (Rote- 

rodamus)  71.  285  2.  277. 

352  2.   3541.   .364  \   416. 

592  2.  671 
Eremitae  v.  Anachoretae. 
Eremus    B.    M.    V.     (Ein- 

siedeln)  457 ». 
Erlanga  (Erlangen),  univer- 

sitas  XVIII  ^. 
Ernestus,  Bavariae  dux  et 

archiepiscopus    salisbur- 

gensis    120.    120«.    332. 

468-^69. 
Escher  xxx^ 
Eschius  (van  Esche),  Nico- 

laus    17—19.     171    36. 

68«.    92.    95.    97.    100. 

1.38.    1.38  2.    139.     1.39'. 

209  \  405  1. 
Escuriacense    monasterium 

0.  Er.  S.  Aug.  (Escorial), 

bibliotheca  xx «. 
Eskes,  Henr.  Gualt.  68. 
Estrada  v.  Strada. 
Ethica663.  663«;  docentur 

Lovanii    113^;    a    Sociis 

docentur  267  ».  275. 275  -^ 

285.  339 ».  344.  353.  362. 

380.  380  2.  382'.  393. 
Eucharistia  735.  749;  eius 

adoratio  11.  735;  eius  ad- 

ministrandae     facultates 

S.   J.    datae    196.    196«. 

1972.    .308.    .308';    eius 

asservatioll.  11 '^  217«; 

in  concilio  tridentino  de 

ea  agitur  683;    v.  Com- 

munio ,     Missa ,     Sacra- 

menta. 
Euclides,        mathomaticus 

663. 
Eulogius,  episcopu.s  alexan- 

drinus  217  ''. 
Eunomiuset  Eunomiani  179. 

180.  182.  186.  187. 
Eutychiani  188. 
Evangelicae   lectiones  die- 

rum  dominicorum  et  fe- 

storum  XVII.  592  2. 
Evangelium    a.    C.    puero 

legitur  19;    a   catholicis 

editum  592  2 ;  explicatur 

316»;  a  Lutheranis  ger- 

manice     versum     588  * ; 

versio   syriaca  450 » ;    v. 

loannes,  Matthaeus. 
Everarts  74. 


Dresda  —  Ferdinandus  I. 


791 


Everboden(Averboden),nio- 

nasteriumO.Praem.  139'. 
Everhard,  Nicolaus  (Phry- 

sius,  Frisius)  339  '.  353. 

698.  701.  723. 
Ewaldus  a  Novesio  666. 
Exaeten  (prope  Ruraemun- 

dam),  coUegium  canisia- 

num   S.    J. ,    bibliotheca 

176  2. 
Examina  ordinandorum  265. 

620  ^;  parochorum  a  S.Ig- 

natio    commendata   492; 

in  uni  versitatibus  60 — 6 1 . 

659—661.     659  3.    m\ 

712. 
Exercitia  spiritualia  S.  Igna- 

tiil39«.748*;aPauloIII. 

approbata286;aB.Petro 

Fabro  scripta  100' ;  versio 

vulgata  248-;    editiones 

92;    a    B.    Petro    Fabro 

tradita  Canisio  9.  43—44. 

75—78.  761.   652—653; 

aliis  compluribus  76 — 77. 

771,2.  98 ',2.  1001.  121«. 

1241.    1253.    171.   6521; 

ab  aliis  Sociis  tradita  77  ^ 

120M23. 139— 140.1392. 

1592.     161.    1611.    167, 

249.284.318.331.342  2. 

346.361.3612.893—394. 

404—405.467;  a  C.  com- 

mendata  97  ;  tradita  312. 
Exorcismi  734 ;  peraguntur 

a  Sociis   142.   144.   156. 

156  ^  743.  744. 
Eyndhoven    (in  Brabantia) 

304«. 
Eysengrein,  Guilielmus  xx. 

—  Martinus  xxvi.  lv. 
Eystadium  (Eichstatt)  350 ; 

canonici  lvi.  772.  375. 
710.  711,  et  V.  Dyrsius; 
dioecesisl26".  5691.  586. 
727.  727';  episcopi  v. 
Hutten ,  Schenk ;  Socii 
316.351.396.691;archi- 
vum  curiae  episcopalis 
Lix.  349  ;  bibliotheca  re- 
gia  592  2. 
Ezechias,  rex  24.  228. 

Faber,  Georgius  457  ^ 

—  lacobus,  S.  J.  1032. 109. 
115.  212. 

—  lacobns,  Stapulensis663*. 

—  loannes,  episcopus  vien- 
nensis  416.  506'-. 

—  loannes,  deWerdea663*. 

—  (Favre,Lefevre),Petrus, 
Beatus,  S.  J.4.91.  43',  2, 


43^*.  91.  92.  93—94.  982. 
1042,  3.  125.  149  ^  156. 
1611.  223*;  Ratisbonae 
656  ;  Moguntiae  9.  42  ad 
43.75— 78.98'.  123M24. 
1241,  2.  652—653.  6616; 
et  Colonienses  xxxvi. 
91.  962.  98 1_  99_i02. 
1001.  102.  103.  103  ^ 
109".  111.  1251  126',  ^ 
140*.  143.  153.  157». 
161.  170'3.  200.  257. 
272.  313.387  5.466.652. 
652'.  668—674;  Cani- 
sium  sacris  exercitiis  ex- 
cultura  in  S.  J.  admittit 
9.  43—44.  75.  75'.  76'. 
111.  652—653;  Lovanii 
96.962.97.98—101.98'. 
102.  113';  in  Lusita- 
niam  et  Hispaniam  pro- 
ficiscitur  ibique  degit  98 '. 
99.  103.  1033.  109.  115  ^ 
119.  14P.  154—157. 
161  ^  168—175.  172'. 
189.  193;  Tridentum  ad 
concilium  ire  iubetur  189. 
193.  198.  211;  eius  vir- 
tutes  et  praeclare  gesta 
9.  43.  76—78.  76'.  98'. 
121  \  127.  153.  169.171. 
173.  212.  257.  283.  288. 
313.  668.  669;  Germa- 
niam  maxime  amat  54. 
155.  160;  mors211.212. 
223;  Memoriale  4.  4*. 
652—653;  editiones  4^ 
Commentarii  in  Psahnos 
124.  1242;  epistulae  Liv. 

Faber  (De  Smet),  Petrus,  de 
Hallis,  S.  J.  1032.  104. 
1042.  109.  112.  112-^ 
115M16.  192—194.  197 
ad  199.  249.  249'.  265. 
268.  283. 

Fabri  (Schmidt,  Cussius), 
loannes,  0.  Pr.  xix.  50. 
469.  661«.  711  —  712. 
7112. 

—  Petrus,  de  Novimagio, 
0.  Pr.  90.  91. 

Fabricius,  loannes  xxi. 

—  Paulus  739. 

—  Reinerius,  S.  J.  653-. 
Facultates     et     privilegia, 

abusus  eorum  196' ;  cum 
moderatione  adhibenda 
196';  facultates  variae 
39'.  130.  195— 197. 195  ^ 
208'.  223.  2341.  253.  2532. 
308.3081.310.3102.315. 
319.  320.  341.   342.  355 


ad  356.  404^.  417.4171. 

475  ^    528.    574*.     575. 

5751,  «.  594.   639— 640. 
Falciana  (Wels  in  Austria) 

476=*. 
Falk,  Fr.  xxxii*. 
Famuli   in  matriculis   uni- 

versitatum  inscripti  697 

ad  698. 
Fannemann ,  Balthasar,  0. 

Pr.  312^.  330  3.  .333.  3731. 

686.  690».  694.  703.  711. 
Fanum    (Fano) ,    episcopus 

V.  Bertano. 
Farnesius,  Alexander,  car- 

dinalis  14P.  142  ^   158. 

158*.  567.5671.687.688. 
Fasthang,  Stephanus  4452. 

452.  457  ^ 
Faucena  (Fiissen)  236  ^ 
Fegeli ,    Franciscus    Xave- 

rius,  S.  J.  xxiii2. 
Feirabent  (Feyrabent),  Dio- 

nysius  (postea  S.  J.)  457 '. 
Fendt,  Erasmus  577  2. 
Ferdinandus   II.,    Austriae 

archidux,  princeps  tiro- 

lensis  etc.  xvii.  xxvi.  1  ^. 

49.490*.  547.  547  2.  548. 

551.     551*.     612.     613. 

619^763.766.769-772. 

771«.  772'. 
—  L,  Romanorum  rex  (po- 

stea  imperator )  ,et  eius  filii 

146  5 ;  et  Maximilianus  II. 

525.526.529—535.5322. 

5332.  536* :  etcolloquimn 

religionis    Vormatiae    a. 

1557  habitum  49  ;  et  uni- 

versitas  viennensis  229  *. 

41 P.    434.    4371.     449. 

4501.     4621.    466—469. 

466  ^  477.  598—599.  729 

ad  730.  739.  740;    cate- 

chismum  scribi  et  in  usum 

induci    iubet    63.    402*. 

41 1^412 '.454— 455.473 

ad  474.  4741.  482.   483. 

522.    537.     5371.     605  3. 

640*.  727.  751  —  755;  F. 

etS.  Ignatius  472  ^  473. 

473*.    476.     476».    482. 

487—494.  512.521.523. 

523  ^  6091.6502.  727  ad 

729.  745—746.  758.  762. 

764—766 ;  et  C.  494. 497. 

525.  526.  529—530.  535. 

547.  563.  564.  598—599. 

602.  621.  633.  726.  747. 

749.  749  " ;  C.  episcopum 

viennensem     constituere 

conatur   xxv.   427.   431. 


^92 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  volumiuis. 


436.  478.  487.  500—501. 
503.  507—509.  520.  536. 
554.  568  K  726. 756—760. 
7562.  757  ^  758^  ;F.etP. 
Claudius  laius,  S.  J.  47. 
159.  408;  instituit:  colie- 
eium  S.  J.  viennense  48. 
66.  332.  343.  343  ^.  344. 
378.396.  397  2.  398 '.400. 
402*.  408.  417.  417 1.421. 
438.  438  S  2.  441.  445*. 
446. 447 1.  448.  466—469. 
467«.  471.  4712.  472.  477. 
484.  485.  485^.486.  487. 
499.  502.  503.  504.  562. 
570.620—621.650.6502. 
714.  715.  727—731.  739 
ad  740.  745—748.  762. 
765 ;  collegium  S.  J. 
pragense  49.  496.  497. 
502.  510.  521.  547—551. 
553.  555.  562.  599.  604. 

606.  609—622.  609 '. 
616*.  625—630.  647  ad 
648.  650.  6502,  \  651. 
74S.  762— 768.  7632.  771 
ad  772;  collegium  S.  J. 
oenipontanum  521 ;  F.  et 
collegium  S.  J.  ingolsta- 
diense  624.  632.  714. 
720.  727.  728;  et  Tur- 
cae  391.  460.  591';  alia 
XVI.  XXV.  IV.  Lvi.  49. 
50.  63.  1162.  1212. 
145',».  146^.  332.  361. 
365«.  417'.  420.  434. 
436'.  443.  443*.  446  ^ 
449.  450 '.460.  464 '.467. 
472.  478—480.  480  2,  *. 
483—486.  485  ^  486«. 
488.  489.  489».  494.  495. 
4952.512.518.  518 '.523. 
5242.-528.563.  566.  591'. 
593.  595—599.  602.  603. 

607.  6123.615.  621.  629. 
630.  634.  635 '.  642.  643. 
647— 648. 647'.  648'.  731. 
732.  736—738.  745.  749. 
760.  771;  cf.  Valetudi- 
naria. 

Ferdinandus  II..  iniperator 

XXVI.  534. 
—  Maria,  Bavariae  elector 

XXII  *. 
Ferraria      (Ferrara)     685;  | 

duces   V.  Hercules,    Re- 

nata;     coUegimn    S.    J. 

1302.  3^9.  I 

Ferronius  (Ferrao),  Bartho-  ' 

lomaeus.  S.  J.  211—213. 

223. 
Fessler,  losephus  219'.         \ 


Fides  5582;iustificans  217. 

218.  220.  734. 
Fiedler,  losephus  xxx^. 
Fisher  (Roffensis),  loannes, 

Beatus  lx. 
Flacius,  Mathias  (Illyricus) 

63—64.  64'.  489^490*. 

605  3.     636.    636'.    693. 

769.  7693. 
Flaminius,  C.  560. 
Flander,   lacobus  v.  Alde- 

nardus. 
Flemingus,  Richardus,  S.  J. 

653  ^ 
Flersheim ,     Philippus    de. 

episcopus  spirensis  77', 
Florebellus  (Fiorabelli,  Fior- 

dibello),  Antonius    737 '. 
Florentia  (Firenze)47.  339'. 

349  '.  363  3 ;  Eleonora  du- 

cissa  47*;  ecclesia  cathe- 

dralis  47  * ;  Socii  47.  256. 

348.    389.    428'.    485 »; 

valetudinarium  S.  Pauli 

47  * ;     archivum    regium 

679.  685.  694. 
Florentia,  Clemens  de,    0. 

Min.  Conv.  683.  684. 
Florenus(Gulden),eiusvaIor 

671 3,  «. 
Floriauus  Italus,  S.  J.  770  '. 
Floris  V.  Goudanus. 
Focky,  lacobus,  S.  J.  749. 
Forer,  Laurentius,  S.  J.  liv. 
Forestum     Beatae    Mariae 

Virginis  v.   Marienforst. 
Forster,  loannes  457  *. 
Foscararius,  Aegidius,  O.Pr. 

2863. 
FouilIot,Sebastianus,  S.  J.  4*. 
Franciscanae  moniales  290*. 

391.  5471.  670.  704*. 
Franciscani  23.  60—61.  92. 

1762.    1962.   273*.  409'. 

4102.  416.  578.  581.  663. 

671.  682.  683.  684.   717 

ad  718.  760.  772. 
Franciscus  Assisias,  S.  23. 

60—61. 

—  Borgias,  S.,  S.  J.,  139'. 
156  •'.  756;  virtutes  194. 
391;  S.  J.  ingreditur  390. 
3902;  et  exercitia  spiri- 
tualia  S.  Ignatii  286; 
contiones  390 — 391 ;  et 
coUegium  S.  J.  gandiense 
1082.  170.  190.  198; 
praepositus  generalis  S.  J. 
XV.  XIX.  XXV.  XLviii.  297  2. 
601'. 

—  Salesius,  S. ,  episcopus 
genevensisxLX.xxvi.  43 '. 


Franciscus    Xaverius ,     S., 

S.  J.,  43.  43*.  91.  1192. 

1253.  126',*.  140*.  1472. 

172.  1722.  293  ^ 
Francofurtum    (Frankfurt) 

ad  Moenum  xxix.  xxx  3. 

772.892. 148. 148','^.  205. 

2052.  236.  2395.  2773,'. 

305.  702. 
Franconia,  C.  in  ea  50. 
Fratres  vitae  communis  13^. 

88.  88*. 
Freherus,  Paulus  xx. 
Fremiot,  Petrus  Simon,  no- 

tarius  apostolicus  S'^. 
Freysleben ,    Christophorus 

760*. 
Friburgum   Brisgoviae   49. 

592 ' ;    archiepiscopus  v. 

Vicari ;    universitas  49  3. 

485.    4902.    7112;    Socii 

661";  bibliotheca  univer- 

sitatis   XXV.   792.    1752 

216'.  537'. 

—  Helvetiorum  v.  xxiii^. 
Lvii.  Lxi.  2".  3.  3'.  3832; 
Socii  XVII.  XX.  xxiii.  xxiv. 

XXIV '.     LV.     LXI.     1.     13. 

2-3.5.  31.  37*.  59.  98'. 
998.1033.1233.352.354. 
668.  670*.  726;  univer- 
sitas  XXI ' ;  archivum  epi- 
scopale  3 " ;  reipublicae 
XXV ;  bibliotheca  dioe- 
cesana   xxv;    cantonalis 

XXV. 

Fricius  (Frycz) ,  Andreas 
510—511.  5103.  516.539 
ad  540.539*.  540'.  607. 
644. 

Fridberga  (Friedberg ,  Ba- 
variae  superioris  oppi- 
dum)  653  ^*. 

Fridericus  II. ,  palatiuus 
elector  235. 

—  III.,  imperator  133 2. 
Fridoltnus,  S.  xvii. 
Friedensburg,Walterxxix2. 

XXX  2, 3. 
Frisinga  (Freising)  xxin.  2. 

667';     dioecesis     457'*; 

episcopus   V.   Palatinus ; 

decanus  ecclesiae  cathe- 

dralis  2. 
Frisius  v.  Everhard. 
Frusius  (Des  Freux),    An- 

dreas,  S.  J.  liv.  52 '.  248. 

24SS.     270'.    274.    275. 

275^291.481—483.485. 

4853.  486.  504.  723. 
Fuggeri  xvi. 
Fuggerus,  Georgius  xx\^. 


Ferdinandus  I.  —  Goudanus,  Nicolaus. 


793 


Fuligatti,  lacobus,  S.  J.,  er- 

ratum  655. 
^Fundamentum  aeternaefe- 

licitatis"     (catechismus) 

3291. 
Fundatores ,   quid   Societas 

iis  praestet  601  K  604. 
Furth  (in  Bavaria)  457=*. 
Fu.sban,Guilielmus,S.J.440. 

Gabriel,  0.  Min.  Obs.  con- 
ventus  S.  Nicolai  vien- 
nensis  guardianus  598. 
760. 

Galli,  S.,  monasterium,  0. 
S.  B.  XX.  XX  i^. 

Gallia  v.  Renata. 

Gallus,  Bartholomaeus,  car- 
dinalis  xxvi. 

—  (Han),  Nicolaus  731  ad 
732. 

—  Thomas,  S.  J.  653«. 
Gams,  Pius  Bonifacius,  0. 

S.  B.,  erratum  760  ^ 
Gandavum  (Gent) ,  episco- 

pus  V.  Lindanus. 
Gandia    (Hispaniae    urbs), 

coUegium  S.J.  lOS^.  170. 

190.  194.  198.  212. 
Gangelt    (in  Borussia  rhe- 

nana)  liii. 
Gangolphus,    S. ,    ecclesia 

712^ 
Garcia  Ramon,  S.  J.,  errata 

655.  668.  678. 
Gasser  (Gassarus),  Achilles 

Pirminius  614  ^ 
Gaudanus  v.  Goudanus. 
Gebweiler,  Protasius  386-. 
Geldria  (Gelria)  8=.  34.  50. 

167;  V.  Montensis  comi- 

tatus,  Noviomagus  etc. 
Geldrop  (in  Brabantia)  139-*. 
Geltersheyra  660. 
Genesis  liber   a  Nic.  Gou- 

dano  S.  J.  exponitur410* 

commentarius    S.  Cyrilli 

AIexandi'ini  180. 
Geneva     (Geneve)      193 ', 

462  ' :  episcopus  v.  Fran- 

ciscus  Salesius. 
GeunadiusMassiliensis209' 

217. 
Gennep  (Neerlandiae  oppi 

dum)  367". 

—  Gaspar  de  79. 
Gennepiensis,  Aegidius(?), 

S.  J.  367". 
Georgianum  collegium  (se- 
minarium)  ingolstadiense 
(nunc  monacense)  xxxvi. 
Lvi.309  2.317— 318.  335. 


3402.  344—346.  361^. 
383  ^  394.573.578.580. 
580  2,  ^  582  ^  584.  5845. 
589. 6012. 6905. 718. 718^ 
724;  regens  v.  Wolf, 
Erasmus ;  archivum  335 '. 
711.  713. 
Georgius,  dux  brunsvicen- 
sis,  praepositus  colonien- 
sis,  archiepiscopus  bre- 
mensis ,  episcopus  min- 
densis  etc.  xxvi.  xxvi '. 
120'. 

—  Austriacus,  episcopus 
leodiensis  46.  46  ^.  233 
ad  234.  675'. 

—  litterarum  studiosus  co- 
loniensis  250—251.  258. 
286. 

—  magister  coloniensis  365 
ad  369. 

—  vicariusmoguntinusl23. 
Gerardus  Cremonensis  663. 
Gereon,  S.,  martyr  colonien- 

sis,  eiusque  templum  co- 

Ioniense37.37M73.265. 

269.  388.  424.  466. 
Germani  ad  institutura  S.  J. 

capessendum     non     pro- 

pensi  880-381. 
Germania :  religio  et  mores 

(s.  XVL),  xxxvi.  12—16. 

20—21.   45.  51.  67.  308 

ad   311.   317.    319.  334. 

365.  381.  422.  443.  467. 

478—481.585^.607.633. 

639.  696.  705.  706.  715. 

747—748.  752—755,  ety. 

Austria,Bavaria;  remedia 

proposita    a    S.    Ignatio 

488—494 ;  ab  aliis  Sociis 

4892. 597. 597*  ;atotaS.J. 

sacrificia   et   preces   pro 

Germania  offeruntur  427. 

429 ;  cf.  Monumenta  Ger- 

maniae. 

—  superior,  provincia  S.  J. 

XXI  '.  XXIV.  LV.  LVIII.  LIX. 

1.  P.  2.  3.  5.   29«.   42. 

49.  50.  66.  95  \  623.  624. 

645.  646.  649.  655.  660. 

689  ^  7245. 
Germanica  lingua  a  Sociis 

colitur   XVII.   xvui.  289. 

340.  389.  394.  422. 
Gerson,  loannes  88^. 
Gertner,  Melchior  457^. 
Gertrudis,  S.,  0.  S.  B.,  mo- 

nialis  helpediana  57.  585. 
Gewarts  v.  Stevordianus. 
Gietl,   Arabrosius,    0.  Pr. 

XXX  5. 


Gillonius  (Legillon),  Petrus, 

S.  J.  1401.260.268.272 

ad  276.  288. 
Glanvilla ,     Bartholomaeus 

de,  0.  Min.  671. 
Glareanus  (Loriti),Henricus 

49.  49  ^ 
Gleichen,  Elisabeth  de  240^ 
Glen,  Christianus  657. 
Glymaeus  (deGIymes),Ioan- 

nes  1332. 
Gnesna  (Gnesen),  provincia 

ecclesiastica  644.    644*; 

archiepiscopus  v.  Dzierz- 

gowski. 
Goa,  Socii  293  ^. 
Goedeke,  Carolus,  erratum 

277  ^ 
Gogordanus,  Pontius,  S.  J. 

4.39. 
Goisson,  Ursmarus,  S.  J.  611. 

620.  620'.  766.  766'. 
Goldast,  Melchior  751. 
Gomez   Rodeles,    Caecilius 

S.  J.  314. 
Gonzalez    de    Medinacoeli, 

lacobus,  S.  J.  170.  1708. 
Goritia    (GiJrz) ,     Austriae 

„comitatus    principalis", 

et     catechismus    Canisii 

640*.  752.  754. 
Gotefridius   (Gotfridius)  v. 

Stevordianus. 
Gotha,  bibliotheca  ducaUs 

509. 
Gothard,  Wolfgangus  352^. 

353.  703. 
Gothart,  Alcibiades  457*. 
Gothein,  Everardus,  errata 

Lvi.  129.  1652.2332.505. 

514.  599'.  623.  6961.  747. 

761. 
Gottschalk,    Balthasar,  0. 

Coel.  635'. 
Gottvica  (Goettweig),  mo- 

nasteriumO.  S.  B.  640*; 

bibliotheca  537'.  640*. 
Gouda  (urbs)  100**;  v.  Gou- 

danus. 
Goudanus  (Gaudanus,  FIo- 

ris),  Nicolaus,  S.  J.  48. 

49.  140'.  213.260—262. 

260  ^  268.  288.  329—334. 

3293.334^338-351.353. 

357.  358.  361—384.  3802. 

385*.386.  388.391— 400. 

396'.   402*.    410.    410  ^. 

412 '.415.  425=*.  502.  503. 

588*.  621.621'.  668.  697. 

713.  715.  716.  727-730. 

7292.   732  3.   739.    745^. 

746'.  747. 


794 


Index  alpliabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Gracchus.  T.  560. 
OJraeca   lingua   200'.    340. 

352 -■.353. 422. 425^450". 

462'.  695'.   702*.  770»; 

in  S.  J.  275.  275  ^  285. 

289.    340.     342'.    388*. 

410",  '.  425  ^  451.  459. 

550.  592«.  617  ^  619«. 
Graecia  285. 
Graecium  (Graz,  Gratz,  in 

Styria)  417;  Socii  619  •'. 
Grammaticae  (latinae)  stu- 

dia352  2.  353.  411  ^  663. 

6632.702;inS.J.xxxiv^ 

247.267—268.275^284. 

289.  451.  45P.  459.  550. 
Gran  v.  Strigonium. 
Grana  benedicta  223.  223^ 
Granata  (Granada),  regnum 

330.  .335'. 
Granderath,  Theodorus,  S.  J. 

440. 
Granvella,  Nicolaus  Perre- 

not   de   235.    237.  239  ^ 

243.  676. 
Gratia     divina     necessaria 

15.  558-.  559:  eius  vir- 

tus  15—16.  131.  734. 
Graii  V.  Nausea. 
Graudentium  (Graudenz  in 

Borussia)  516  ^. 
's  Gravenhage  v.  Haga  Co- 

mitis. 
Graveson,  I.  H.  A.  de ,  0. 

Pr.  XXI'. 
Gravius ,  Henricus ,  0.  Pr. 

188. 
Gregoriani  13  ^ 
Gregorius  Magnus,  S.  217. 

217'. 

—  Xni..  papa  XVII.  XXVI. 
39  '.  475  ■.  722  '■>. 

—  XVI. ,  papa  87  - ;  de 
scriptis  Canisii  4;  de  vir- 
tutibus  eius  xxiii.  263. 

—  litterarum  studiosus  co- 
loniensis  258. 

Grenzingus,  Christophorus, 

S.  J.  9'. 
Grim,  Carolus,    S.  J.  312. 

380'>.  381.389.  3982.414. 

751. 
Grisar,  Hartmannus,  S.  J. 

219'. 
Groenendael(ViridisVallis), 

monastcrium      canonico- 

rum  regularium  S.  Aug. 

88  ^ 
Groisbeck       (Groosbeeck), 

Gerardus  de  (postea  epi- 

scopus  loodicnsis)  233*. 
Groote,  Gerardus  88.  88*. 


Gropperus,  Gotefridus  244 

—  loannes,  canonicus  colo 
niensis,  praepositus  bon 
nensis  etc.  36  ^  46.  101 
101'.  124.  144.  148.  148' 
204.  204  ^  205'.  233  ad 
245.  329'.  416.  424.  466. 
468. 

Grube,  Carolus  88*. 
Guarinonius ,     Hippolytus, 
medicus      et     historicus 

XXIII— XXIV.  XXIV  '. 
Guelpherbytum      (Wolfen- 

biittel) ,    bibliotheca   du- 

calis  530.  755.  767. 
Guilielmus   IV. ,    Bavariae 

dux48.  296',  2.  297.301. 

308.  308  ^  311.312.  316 

ad  317.  323.  323^.    324. 

333.  362 '.  565. 576.  597  2. 

687.6872.  688.  689«.  690. 

690 ',^    693—697.    711. 

714.  715. 

—  V.,  Bavariae  dux  xvn. 
XXVI.  425'.  5692. 

—  Cliviae  dux  8''.  244*. 

—  IV. ,  comes  montensis 
('s  Heerenbergh)  229. 

Gumpenberg,  Georgius  de 

701. 
Guntzner,  Lucas  704. 
Gunzenbausen  (Franconiae 

mediae  pagus)  695  '. 
Gusmanus,   Martinus  427. 

748. 
Guttenstein,  dominus  a  648. 
Gybels,  Gisbertus  17  '^. 
Gymnasia  659 ' ;  v.  Bursae. 

Haag,  lacobus  de  615.  615*. 

625—626.  626'. 
Hadamar  (Nassoviae  oppi- 

dum)  277*.  352  2. 
Hadamarius  v.  Lorichius. 
Hadriani  v.  Adriani. 
Hadrianus  VI.,  papa  121*. 

139 -^ 
Haereses  in  Germania  pa- 

rum  puniuntur  311.  317. 

339.  443.  479—480.  504. 

591 '. 
Haeretici  (cf.  Anabaptistae, 

Husitae,Lutherani,  Prote- 

stantes    etc.) ,    absolutio 

eorum    253.    299'.    300. 

315.  319.  341.  342.  346. 

491.  639.  et  v.  Conversi ; 

coercendi  et  puniendi  vel 

puniti  489— 492.518.519. 

736.  738—739.  747  ;  mo- 

destc    et  mansuete  refu- 

tandi  182—183. 


Haga   Comitis    ('s  Graven- 

hage)  71  *. 
Hagen,  Bernardus  de  148 ''. 

—  loannes  Ludovicus  de, 
archiepiscopus  treveren- 
sis  162. 

Hagenoa  (Hagenau,  in  Al- 

satia)  558*. 
Hain,  Ulrich  760. 
Haiwodus,   Gaspar,   S.   J. 

LIV. 

Hake,  Theodorus  665*. 
Hala  (Hall ,  oppidum  tiro- 

lense)  xvii.  xxiv:    Socii 

XVII.  398-. 

—  Sueborum(Schwacbisch- 
Hall)  235«. 

Halberstadium        (Halber- 

stadt)  80 -^  713. 
Halbpaur,   Hermes,    S.    J. 

446. 
Hales,Alexanderde,  O.Min. 

416. 
Halifax    (de  Sacro  Bosco), 

loannes  663. 
Hallae  (Hal,  oppidum  belgi- 

cum)   1042. 
Halm,  C.  XXXI 2. 
Hammontanus  (Kalckbren- 

ner),  Gerardus,  0.  Carth. 

75'.  78.  89'.  92.  94.  98'. 

100.  105.  123'.  126.  138. 

14P.  14.3. 144. 157. 161». 

163.  164'.  167.  169.  173. 

194.  198.  209.  209*.  214. 

223*.  229.  241.  249.  251. 

258.  269.  287.  290.  313. 

388.  391.  402.  403.  424. 

468.  652.  652'.  671. 
Hamont    (pagus    belgicus) 

241 2. 
Han  V.  Gallus. 
Hansen,  losephus  xxx  -.  liv. 

72.    79'.    93.    98.    100  \ 

110'.  133.   142=».    157 '2. 

165».  188.  195.201.  211. 

336*.  672.  673. 
Hardenbergius,       Albertus 

769=». 
Hardenraet.  loannes  143'. 

—  ^senior^.coloniensisH^. 
Harphius  (Herp),  Henricus, 

0.  Min.  Obs.  92. 
Hartzheim,  losephus,  S.  J. 

Liv.  209*;  erratum  666. 
Harzheim,  Carthusianus  co- 

loniensis  241. 
Hase .     Carolus    Augustus 

XXII.   XXII  '. 

Haselbachius,  Thomas  741. 
Hasenbergius  (Hasenberg), 
loannes  146.  146'. 


CTracchiis,  T.  —  Humanismus. 


795 


Hasius,  loannes,  S.  J.  21'. 

37*.  1162. 
Hasselt   (Hasselinus),  Leo- 

nardus  loannes  van  232. 

3861. 
Hassia  (Hessen) ,  landgra- 

vius  V.  Philippus. 
Hasslanggereut ,    Georgius 

de    (alias :    Georgius    de 

Haslang,  Haslinger)  705. 
Haupt.  Petrus,  S.  J.  414. 
Hautem  —  Saint  —  Lievin 

(pagus  belgicus)  770  ^ 
Hebraica     lingua     docetur 

200';  aSociis275'.  285. 

^^g.en-^.^isi.  619^771*. 

Hedio,  Caspar  IIO^.  386'-. 

396. 
's  Heerenbergh    (montensis 

comitatus  et  pagus)  92. 

133—137.  143.  229.660; 

comites     v.    Guilielmus, 

Oswaldus ;  archivum  229. 
Heidelberga  657».  713. 
Heidnecker  v.  Obsopaeus. 
Heilbronna  (Heilbronn,  Sue- 

biae    oppidum)    236^   *. 

7112. 
Heilsberg    (Varmiae    oppi- 

dum)  509-.  6103. 511.  538. 
Heinrich,  loannes  Baptista 

XXII  3. 

Heinrichau  v.  Henrichovia. 
Helding(Sidonius),Michael, 

episcopus  merseburgensis 

39.  432.  771.3291.  3593. 
Helfenstein,  Udalricus  co- 

mes  a  xvi. 
Hemerulus    (Dachverliess) , 

Franciscus,  S.  J.  414. 
Henrichovia    (Heinrichau), 

monasterium  0.  Cist.  562. 

562  \ 
Henricus   II.,    dux    bruns- 

vicensisxxvii.  165. 165^ 

—  Infans  Lusitaniae,  car- 
dinalis  86 1. 

— ■  Lovaniensis,  0.  Pr.  87 
ad  88.  87  2. 

—  Suso  V.  Suso. 

—  VIII.,  Angliae  rex  216  ^. 
Herbipolis  (Wurzburg, 

Wirzburg)  37^ ;  episcopus 

V.  Zobel ;  et  C.  xvi. 
Hercules,   dux  ferrariensis 

130  2. 
Herennium  ,  Auctor  ad  ,   a 

Sociis     exponitur    280  2. 

619". 
Heresbach,  Christianus661. 
Herll  (de  Bardwick),  An- 

dreas  12«.  17.  17  »  \  92. 


94.  100.  101.  105.  109. 
125.  126.  140.  144.  157. 
157^  163.  167.  170.  173. 
187.  194.  198.  258.  290. 
305.  366.  391.  402.  420 
ad  424.  667. 
Hermann ,  Christophorus 
457  3. 

—  Michael  698. 
Hermannus  Monasteriensis 

661. 
Hermeneutica  416. 
Hernath,  Petrus,  S.  J.  653«. 
Herp  V.  Harphius. 
's  Hertogenbosch  v.  Bosco- 

ducura. 
Herwagen ,  loannes ,  typo- 

graphus  basileensis  205*. 
Herwigsdorf   (vicus)  630 1. 
Hesius  V.  Hezius. 
Heusenstamm,  Sebastianus 

de,archiepiscopus  mogun- 

tinus     176—181.     1761. 

181^.182.3322.3593.396. 
Heuser,  K.  A.  677  2. 
Hezius ,    Arnoldus ,    S.   J. 

276*.   302  2.   366  3,   338. 

388  *._ 

—  (Hesius,  van  Heeze), 
Theodoricus  121.  121». 
134.  147.  276. 

Hibernia,  Socii  246  ^.  653  ^ 

Hierapolis  113 1. 

Hiei'onymiani  13*.  23. 

Hieronymus,  S.  23".  217  ad 
218.  256 ;  exemplar  ri- 
goris  vitae  23;  de  Ter- 
tulliano  183.  183".  184. 
184  1 ;  et  C.  xx ;  eius  epi- 
stulae  a  C.  editae  xvii ; 
templum  421  ^. 

—  Pragensis  395. 
Hierosolyma  196  ^ ;  ecclesia 

186;  Socii  475 1. 
Hilarius,  S.,  episcopus  pic- 

taviensis  179.  217. 
Hildesium        (Hildesheim) 

142  * ;    episcopus    suffi-a- 

ganeus  v.  Fannemann. 
Hillebrant,  Michael,  0.  Min. 

Obs.  562*. 
Hillinger,  Christophorus455 

ad  456.  455*,  «. 
Himelinus.  S.  74. 
Hipler,    Franciscus    xx '°. 

XXVI  2.    XXX*.    LV. 

Hifowec,  loannes  648'. 
Hispani   in  Gerraania   121. 

318.  319.  357.  415.  422. 

427.  434.  472.  527.  527  *. 

5332.  689.  748;  cf.  Victo- 


Hispania  99«.  356—357; 
a  C.  laudatur  141 ;  et 
^Summa"  Canisiixx".  63; 
monasteriorum  reforma- 
tio  193.  193-.  198;  libri 
prohibiti  86 1;  Socii  170 
ad  171.  170".  264.  304. 
305.  326.  356—358,  et  cf. 
Complutum ,  Franciscus 
Borgias  etc. ;  principes  v. 
Carolus  V.,  Philippus  II. 

Hispanica  lingua  a  Sociis 
colitur  422. 

Hispanus ,  Petrus  (postea 
loannes  XXI.,  papa)  663. 
663*. 

—  Philippus,  S.  J.  415. 
Hittorp  (Hittorf),  Godefri- 

dus  672.  673. 
Hochstratanus,  lacobus  660. 

667. 
Hoefler  v.  Villinus. 
Hoffaeus,  Paulus,  S.  J.  liv. 

Lv.  Lvi.  416.  546*.  655. 
Hoffmeister,  loannes,  0.  Er, 

S.  Aug.  408  3.  674». 
Hofman,  I.  H.  229. 
Hoitfilter   (Hoetfilter) ,   lo- 

docus  142.  142  K  143  ad 

144.  243. 
Hollandia  167. 
Hollandus  v.  Udamus. 
Hond  (Hondt,Hont),  nomen 

gentilicium    70 — 71;    cf. 

Canis,  Hundt. 
Hondt  (Canius),  loannes  de 

71. 

—  P.  de,  bibliopola  71  *. 

—  Petrus  de  (1392)  70. 
Hont,  Henricus  70—71. 
Horatius   poeta   561.   562; 

a  Sociis  exponitur  619 ''. 
Horstius,  loannes  133  2. 
Hosius,  Stanislaus,    cardi- 

nalis   et   episcopus   var- 

miensis  xvii.  xix.  lv.  39. 

459—460.487-488.509, 

510.  510  3.  511.  515.  516. 

516  3.     536—540.    5372. 

5401,2.  ,592  2_  607.  607  *, 

640*.  643.  643^.  644. 
Hospitalia  v.  Valetudinaria. 
Houweningen,  Aegidia  van 

7.  72.  8.  9.  91.   19—20. 

34—35. 
Huberti,  loannes,  S.  J.  367». 
Hubertus.  ilag. ,  ludimagi- 

ster  labacensis  478. 
Hugo,  Petrus,  S.  J.  263. 278. 
Huissen  (in  Geldria)  420  K 
Humanismus   a   C.   colitur 

146  2;   faisus   ab   eodem 


796 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


reprehenditur  183 — 185. 

Humanistae  672. 
Humilitatis  virtus  206;  v. 

Canisius,  demissio  animi. 
Hundjens  sive  Canisius,  fa- 

milia  71. 
Hundt,  nomen  gentilicium 

71. 

—  und  Alten-Grottkau,  11- 
beri  barones  de  71. 

—  von  Hattten,  domini  de 
71. 

—  von  Lauterbach ,  co- 
mites  71. 

—  Wiguleus  898  K  425 
425  \  8.  453.  453  ».  503  ' 
516-519.  516  ^  565 
566«.  568—586.  569 « 
586  '.  589—593.  602. 608 
632  ».639.  716— 719.721, 

Hungaria  456  *.  460 ;  synodi 

476;  communionem  ,sub 

iitraque"    petit    443 ;    a 

Turcis  vexata  381.  391. 

403.  413.  422.  499.  502. 

523.  591'.  604.   604  2,3. 

771".   772.    772»;    Socii 

332.  449.  467.  472.  476. 

476».  483.  502.  6538;  re- 

gina  v.  Maria. 
Hungaricam  linsruam  Socii 

colunt  422. 
Hunger,  Wolfgangus  686  ■'. 
Hus    et   Husitae  495.  497. 

498. 546. 546  \  550.  550 '. 
554.  614.  618.  619.  622. 

631.  772—773. 
Hutten,  Mauritius  de,  epi- 

scopus  evstettensis  120*. 

308.312.316.324^.342. 

342  2.    34.54     349—351. 

350»,  *.  359  ^  362'.  363. 

372.  372  2.  373.  375.  376. 

382.  383.  385.  385  ♦.  395 

ad  399.  396'.  690^691. 

696.  705.  711. 

lacobi  (maioris),  S.,  mona- 
sterium  et  templum  vien- 
nense  421 '.  742  ";  v.  Com- 
postella. 

lacobu.s-    ^cartusanus"  213. 

—  comes  Rheuauus  v.  Rhe- 
nanus. 

lafanapataniae  regnum 
172  2. 

laius  (Le  Jay) ,  Claudius, 
S.  J.  43.  43  ^  48.  60  ad 
61.  60'.  141.  162».  685. 
686;  Tridenti  et  Bono- 
niae   in  concilio  46 — 47. 


47».    190*.    193.    193». 

199.     199«.     206  —  207. 

246  2.    2472.    250.    679. 

680.  683.   684;   in   Ger- 

mania  48.  53.  108.  108 «. 

109.  111.  112.  119.  120  ^ 

142«.     156—157.    157'. 

159.    167.    296 ',  2.    298. 

300-333.  327».  338  ad 

351.  358—361.  370.  378. 

380«.     397.     402*.    406 

ad  409.  408».  411.411». 

412'.    413-416.    437'. 

447'.   452  2.   638.   674». 

686— 698. 689  «.690 ',»,5. 

712.  714.  715.  727.  741. 

756.      757 ;      Salisburgi 

120.  120«.  121;  Vorma- 

tiael20.  141M42. 142». 

159.  159',  2.  160.  638  2; 

scripta    eius   407.   411». 

412'.  416. 
Janssen,  Arnoldus  17 '. 
—  loannes    xxii.    xxxi ' ; 

erratum  444 ". 
lanuarius,    Petrus  Paulus, 

0.  Pr.  683». 
laponicum      ^alphabetum" 

450. 
Idda  Toggenburgensis ,    S. 

XVII. 

leiunium  laudatur  218.  219. 

228 ;  in  Germania  negle- 

gitur  346.  735. 
Jena  (Saxoniae  urbs)  605 ». 
leremias,  propheta  23  ^.  25. 
lesuitae  v.  Societas  lesu. 
„Iesuitarum"    nomen    121. 

134—135.  1.34«. 
.Tesuitennuss  670  *. 
lesus  Christus   a  C.    aliis- 

que     Sociis     celebratur 

XXXVI.  8.  10.  19.  27—28. 

36.  42.  58—59.  61.  110. 

114—115.  117.  132.  150 

ad  151.    167.   228—229. 

269.  271.  291.  403—404. 

409.  692—693.  768  ;  eius 

divinitas   a  Cyrillo  Ale- 

xandrino  propugnata  179. 

186 ;  V.  Cor  lesu. 
Ignatius  de  Loyola,  S.  50*. 

75.  78.  79.  92.  93 '.  95 ». 

98  '.    99  «,  '.    102.    103  ». 

108*.    112.    112*.    1332. 

1342.  1.58  2.  ie2».  170'*. 

1712.  1732.  211 ',».223*. 

232».    246».    281.    294. 

297».   336.    366».   450*. 

458'.  4732.  478'.  486. 503. 

505.  5072.  509.  545'.  601'. 

633'.  654.  655.  656.722». 


723 ;  et  constitutiones  S. 
J.  267  ».  283,  et  cf.  Consti- 
tutiones;  de  monasteriis 
aliorum  ordinum  a  Sociis 
haud  facile  admittendis 
430.  441;  de  virtute 
oboedientiae  45  ».  262  - ; 
de  sacramentis  frequen- 
tandis  208  ».  209  ',  2 ;  eius 
^viaticum"  268«;  Igna- 
tius  et  Argentinenses386. 
387.  396.  402;  et  Ba- 
varia  42.  48.  60 '.  296. 
297.  298.  301.  305.  3232. 
324.  325.  329  ».330.  3302. 
331.  337—350.  357.  362. 
370—372. 378. 385  *.  395. 
397.  398.  426.  428.  429. 
469^70.  486. 486  «.502. 
564.  578.  581.  586.  600 
ad  601.  600'.  601'.  608. 
624.  624  '.  646 ».  685  ad 
688.687  2.716.720—721. 
724  \  727  ;  et  C.  42.  44. 
48. 56—58. 56  '.  254.  255. 
292—293.  296—300.  429 
ad  431.  436.  440—442. 
481—482. 500—501.  512. 
520.  567.  623.  624.  638. 
645—646.  649.  655.  678. 
685.  710.  756.  757.  760; 
et  Carthusiani  colonien- 
ses  92.  2412.  269.  271. 
287  ;  et  Socii  colonienses 
128—129. 141  \  142. 144. 
159—160.  170 '».  188  ad 
192. 188 '.194— 198.204. 
211—213.  222—223.  248 
ad  249.  253.  257—259. 
266—270.  283.  302  2. 
423  2.  656  ;  et  Germania 
258.  260.  429.  488—494. 
623;  et  Hispania  193. 
194.  198 ;  et  Lovanienses 
129—130.  140  2.  144. 
170'».  195'.  196'.  215. 
250  \  253. 259—262.  268. 
270.281.523»;  et  Messa- 
nenses  52'.  292—293. 
292«.  295»;  et  Novio- 
magum  520.  520 ' ;  et 
Polonia  429.  510.  515; 
et  pragense  collegium  S. 
J.  521.  549.  550.  554. 
603  —  604.  609'.  615. 
617*.  618'.''.  619'.  631  '. 
651.  762.  765;  et  Socii 
romani  130  2.  248».  262  2. 
263. 272' ;etYeneti  1342; 
et  viennense  coUegium 
S.  J.  66.  66*.  343.  371». 
372 '.378.  397.398.411 2. 


Humanistae  —  loannes  Chrysostonius. 


797 


413.  4-27-430.  435.  440 
ad  442.  727.  728.  746. 
765;  mors  49;  reliquiae 
197 ;  epistulae  manu 
scriptae  liv.  lvi;  dies 
festus  197 ;  cf.  Albertus 
V.,  Exercitia,  Ferdinan- 
dus  L,  Societas  lesu. 

Illyricus  v.  Flacius. 

llsung,  Sigismundus,  S.  J. 
1.  l^ 

Imagines  sacrae  12.  56  ^ 
57.  220.  295. 

Imgartth,  loannes  711. 

Imitatio  Christi  v.  Kempis. 

Immunitas  ecclesiastica  in 
Austria  violatur  479. 

Index  librorum  prohibito- 
rum  672 ;  antverpiensis 
(1569.  1570)  861;  cie- 
mentis  VIII.  86  '.  205  ' ; 
lovaniensis  (1546.  1550. 
1558)  204  ^  510  ^  par- 
mensis  86  ^ ;  Fauli  IV. 
204*.  510*;  cardinalis 
Quirogae  86  » ;  Sixti  V. 
86  1 ;  tridentinus  (Pii  IV.) 
86».  204  ^  205*,  et  cf. 
Censm-a,  Libri  ab  haere- 
ticis  scripti ;  Indicis  con- 
gregatio  86  '. 

Indiae  sacris  reliquiis  do- 
natae  357;  Soeii  119  ^. 
147  2.  172.  1721,2  191 
191  ^  193.  263.269.293 
ad  294.  304.  304*. 

Indicae  litterae  119.  119 «. 
172.  172  2.  304.  304  2. 
475.  475  l 

Indifferentia  in  S.  J.  requi- 
sita  254».  263.286.  291. 

Indulgentiae  416*.  475 ''. 
476  ^  747—748.  767;  a 
Paulo  III.  granis  adnexae 
223  * ;  V.  lubilaea. 

Infestationes  nocturnae  318. 

Infirmi,  decretum  Innocen- 
tii  IIL  265.  265  2;  infii- 
morum  curam  Socii  ge- 
runt99'.  1592.  265.2822. 
347  1.  374.  421.  743.  748. 
748  ^ 

Ingolstadium  (Ingolstadt), 
universitas  lvi.  48.  50. 
62.  65.  296  ',  2.  297.  298. 
298  2.  299.  301.  307  ad 
309.  316.  322  —  884. 
392—400.  398'.  503». 
504.  516*.  557'.  565. 
566.  568.  571.  574».  575. 
578.  586.  592.  604.  646. 
661«.    686—720.     690». 


702".  7031.  723.  723  s. 
725.  726,  et  v.  Agricola, 
loannes,  ^Canisius.varia" 
(sub  V.  „rector  univer- 
sitatis  ingolstadiensis"  ; 
„lngoIst.  munus  vicecan- 
cellarii  administraf),  In- 
scriptiones ,  Punitiones, 
Vacationes ;  universitatis 
^reformatio"  Lvi.580.582 
ad  585. 582';  „superinteu- 
dens"  582.  582*.  583, 
et  V.  Staphylus ;  facultas 
artium  (philosophica)xvi. 
309'.  335*.  344«.  348. 
361».  369 '2.  .393.  504. 
580.  583».  600'.  687. 
690*.  699.  700*.  706. 
724.  725 ;  iuris  308.  339. 
353.  362.  363».  425  1 ; 
699.  712—713,  et  v.  Zoa- 
nettus ;  medicinae  582  ■ ; 
theoIogiae48.  261'.2962. 
298.  301.  304.  307.  312. 
316.  316».  317.  323.  325. 
330.  330 ».  332.  335.  336. 
340.  344.  348.  352.  353. 
361.370.  3752.  376.380. 
380  2.  381  '.  382.  382'. 
383.  392.  393.  425 ».  504. 
557  '.  570.  571.  575.  578. 
580.  583.  584.  586.  589. 
600'.  686—699.  690*. 
695 '.697*.  699.  701.  704. 
711—713.718.725—726. 
726  ',  et  V.  Georgianum  ; 
collegium  albertinum  (se- 
minarium  theologicum) 
361— 362. 370. 486  «.566. 
570.  571.  573.  574.  578. 

Ingolstadium  (Ingolstadt), 
Socii  xviii.  XXXVI.  lv 
ad  lix.  48.  50.  60».  62. 
120  K  290 ».  296  ',  2.  298 
ad  384.  360^.  388.  389. 
392-^00.  398  ',  \  400  \ 
416.  4172.  425  —  426. 
425».  428.  429.  453. 
453  '.  469—470. 472. 486. 
486«.  502— 504.518.521. 
549.  564—566.  568  ad 
597.  -569  2.  577».  585». 
586'.  600—604.  600'. 
6012.608-610.621.624. 
624«.  632.  634.  638  ad 
639.  638*.  641.  642.  645. 
646.  650.  651.  653  ^.  686 
ad  729.  729  ^  770. 

—  urbs,  ecclesiae  etc.  2.  48. 
312—313.  327.  339.  355. 
361.374.  374  2.  .382. 382». 
383.  395.  397.  398  >.  425. 


425 ',2.    571.    574.    577. 

589.592.  639.  651.690  2. 

690*.    698.    699.    699*. 

700—707.  702  2,".  704*. 

717 — 719;  urbis  senatus 

339'.    345».    354—355. 

373'.    698—707.     708». 

709 — 710;      Franciscani 

578.  581.  717— 718;Iibri 

typis  exscripti  xviii.  345. 

583.    592  2.    594  5_    724. 

724^.  725. 
Ingolstadium    (Ingolstadt), 

archivum    ecclesiae    pa- 

rochialis  Beatae   Mariae 

Virginis  697*;    S.    Mau- 

ritii  346'';  archivum  ur- 

banura  702.  706.  707  5. 
Innocentius   III.,    papa    v. 

Infirmi. 
Innsbruck  v.  Oenipous. 
Inquisitionis     officium      iu 

Germania  non  instituen- 

dum  491. 
Inscriptiones  (immatricula- 

tiones)  in  universitatibus 

338.414—415.657.657». 

657  ^    658.    658'".    697. 

697  ',  2.  698.  698  '.    699. 

739. 
Instructio   pastoralis  472  *. 

473. 473*.  485  ».493.  502. 
Insulae  (Lille)  646». 
Intemperantiae    vitium    in 

Germania  317.  334.  528. 

633.  705.  706;    cL  Con- 

vivia. 
Interpunctionis     ratio      in 

scriptis     edendis      xxx. 

XXX  ^.   XXXII. 

Joachim  IL,  marchio  bran- 
den))urgensis  et  elector 
772. 

loanna,  tilia  Caroli  V.  cae- 
saris  98  2.  169. 

loannes  Baptista,  S.  xvii. 
23.  25.  30.  47  * ;  ecclesiae 
eius  292.  314'.  410«;  S. 
loannis  Hierosolymitani 
ordo  v.  Milites  hospitalis. 

—  Evangelista,  S.,  episco- 
porum  exemplar  247  ' ; 
eius  evangelium  a  C. 
exponitur  382 '.  393 ; 
commentarius  S.  Cyrilli 
Alexandrini  180.  180*. 
185  ^*;  eius  epistula  prima 
a  P.  lacobo  Lainio  ex- 
ponitur  47  * ;  confrater- 
nitas  ei  sacra  697  *. 

—  Chrysostomus,  S..  181. 
537».  5572. 


798 


Index  alphabetlcus  noniinum  et  rerum  huius  voluminis. 


loannes  Nepomucenus,  S. 
771». 

—  XXI.,  papa  V.  Hispanus. 

—  XXIL,  papa  87 ». 

—  Pragensis,  archidiaconus 
762  ^ 

—  sacerdos  93 — 94. 

—  P.,O.SS.Salv.(S.Brig.) 
94'.  125.  125  *.  161.  167. 
173. 

—  marchio  brandenburgen- 
sis  63  ^ 

—  III.,  Lusitaniae  rex  98 '. 
99.  113^.  186.  191.  194. 
264.  298—294.  293  ^ 
294  2. 

—  Albertus  L,  dux  mega- 
lopolitanus  (Mecklen- 
burg)  769. 

—  Fridericus,  Saxoniae 
elector  384  2. 

—  Magister  126.  163. 
lob.  patriarcha  24. 
Jucher,  Chr.  GottL ,    erra- 

tum  277*. 
Joerres,  P.  187  ^ 
Johnsdorf  (in  Silesia)  712 ; 

cf.  Jonsdorf. 
lonas,  Societatis  candidatus 

vel  novicius  276 — 277. 

—  lacobus  473.  473  '.  474. 
478*.  483.  4881.  484. 
485.  494.  503.  523.  562  2. 
620.  621.  622.  629.  636. 
731.  751.  758.  759. 

Jonghe,  Bernardus  de,  0. 

Pr.  90.  91. 
Jonsdorf  (vicus)  630»;  cf. 

Johnsdorf. 
Jostes,  Fr.  xxxii*. 
lovinianus,  haereticus  218. 
Isabella ,    uxor    Caroli    V. 

caesaris  99®. 
Lsenburg,  loannes  de  234 ». 

—  loannes  de,  archiepi- 
scopus  treverensis  332. 
344.  350  K  359  ».  363. 396. 

Isocrates  a  Sociis  exponitur 

410^. 
Itali  Viennae  degentes  745. 

748.  750.  751. 
Italia,  et  Canisii  catechis- 

mus  63.  754 — 755 ;  cate- 

chesis    328;     Socii    304, 

et  v.  Bonouia,  Florentia, 

Roma  etc. 
lubilaea  (indulgentiae  etc.) 

314.    3142.    359.    359'. 

390.  440.  442.  442  '.  525. 

r,25  2.  747—748. 
ludaei  in  Bohemia  548.  619. 

772;  et  C.  772. 


luliacum  (Julich)  583». 
lulianus  Apostata  178.  182. 

186.  1S7. 
lulius  IIL,  papa  (antea  lo- 

annes  Maria    de  Monte) 

298'.  300.301.3142.315. 

324. 338.  355—356.  359  '. 

360*.471';etAIbertusV., 

Bavariae  dux  358  '.  362. 

362  '.  372  2.  426. 470. 565. 

694—697.714—716.720; 

et  Argentinenses  886.387. 

396;  Canisium  dioecesis 

viennensis  administrato- 

rem  constituit  500.  501. 

505—509.  758;    et   Fer- 

dinandus   L    476.    476». 

478».  512.  512',*.  523». 

728.  754—755.   758;    et 

Polonia    539;    et    S.    J. 

305.  324.  329 ».  331.  343. 

346  *.  348.  360.  389.  898. 

423.  427.  431.  445.  447  '. 

475 '.500-501.  510.  694 

ad   697.   714—716.  720. 

728.  756—758. 
Jundt ,   Augustus  90.  91 ». 

92». 
luris  canonici  corpus  209  '. 

2163. 
lurisdictio  ecclesiastica  vio- 

latur   in    Germania  479. 

596.  597.  715;  in  Silesia 

484;  in  Polonia  607». 
lustificatio     hominis    xvii. 

204^.217.  220.359.  407. 

416.416^551 '.559.698. 

693  '0.  734 :   decreta  tri- 

dentina  204=.  244. 
lustus,    loannes  v.  Lands- 

pergius. 
luventus,  eius  pericula  19  ; 

male  educatur  12.  14.  73. 

242.  437.  437  '.  438  :  bene 

instituenda    14.    20.   41. 

73.  117—118.  225. 

KaisersAvert  (Borussia  rhe- 

nana)  215». 
Kalckbrenner  v.  Hammon- 

tanus. 
Kannegiesser ,  Henricus 

125 ». 

—  Petrus,  S.  J.  47  \  125. 
125».  130.  140.  155.  167. 
170.  253.  288.  466.  674. 

—  mater  Petri  Kannegies- 
ser  S.  J.  125. 

—  Petrus,  canonicus  colo- 
niensis  125 ». 

Kaufim  (oppidum  bohemi- 
cum)  648. 


Kawerau,  G.,  de  catechismo 

C.  xviii». 
Kelheimium  (Kelheiin,  Ba- 

variae  oppidum)  569  -. 
Keller,  lacobus,  S.  J.  lv  ad 

Lvii.  2.  78.  209*.  668. 
Kempis,    Thomas    a    88*; 

liber  „De  imitatione  Chri- 

sti"  275.  2751  618'. 
Kempten  v.  Campodunum. 
Kesselius,  Leonardus.  S.  J. 

Liii— Liv.    70  *.    103  2.  ». 

109.    1095.    112.     112  2. 

113— 116.113«.  121.1215. 

122M24. 128— 130.159*. 

166.  170.  188.  188«.  189. 

192«.  194— 197. 199.200. 

207.  209*.  218.  214.  230. 

283.  234.  248.  250-252. 

251  *.   257—259.  264  ad 

272.276—277.281—291. 

300  —  805.      355  —  357. 

367 ".     868.     387—892. 

399—404.     400  2.    404*. 

420.428  2.465-468.487. 

500. 5272.  .540.  5412.  .5432. 

544.6195.656— 657.6561 

670*.  673.  687.  741.  761. 
Kheysther,        Colomannus 

457». 
Khlifringer,  Michael  748. 
Kirchamer,  Laurentius  729. 
Kirnberg  (in  Austria  infe- 

riore)  455*. 
Kneissel,  Stephanus  705. 
Kneutlingen ,    loachim    de 

360  2,  \ 
Knoeringen ,    Henricus    de, 

episcopus        augustanus 

XXII  *. 

Kobenzl ,    loannes    (postea 

S.J.)  445*.  470.  477.  478. 

486. 
Koecher,   loannes  Christo- 

phorus  751.  755. 
Koenigstein ,    monasterium 

ord.  Coelestinorum  630 '. 
Koenretz,  Asmus  de  360  2. 

860*. 
Kok,  lacobus,  errata  70«. 

543—544. 
Koldewey,  Fridericus  534  *. 
Konger  v.  Conger. 
Kramers,  Anna,  0.  S.  Fr. 

670. 
Kramm,  Franciscus  360  2.  *. 
Krantz,  Sigismundus  698. 
Krieger,  Gaspar  457». 
Kritzradt,  lacobus,  S.  J.  liii. 

Llll2.     LX.      67.     100*,  ^ 

366  ».  420.  656. 664.  665  *. 

666.  670;  erratum  136«. 


loannes  Nepomucenus  —  Lincium. 


799 


Krones ,    Fr.    von ,    errata 

408*.  lU-. 
Kropf,Franc.X.,  S.  J.689*. 
Krumovia  (Krumau  in  Bo- 

hemia)  607 ''. 
Kryski,  Albertus  644». 
Kuefer,  Gaspar  704. 
Kilenburg,  Michael  a,  archi- 

episcopus    salisburgensis 

508. 
Kyenboom  v.  Dadius. 

Labacum     (Laibach)     458. 

55  4"^.  619' ;  dioecesis  xxv. 

4573.    458'.    47L    478; 

episcopus  V.  Textor. 
Lactantius ,     Caelius     Fir- 

mianus  183.  183  s.  184-. 
Laetiae  (Liessis),  nionaste- 

rium  0.  S.  B.  80-.  399. 

404.  404«.  405. 
Laetus,  Pomponius  663-. 
Lagomarsinus,  Hieronymus, 

S.  J.  187. 
Lainius  (Laynez),  lacobus, 

S.  J.  (postea  praepositus 

generalis)  43.  43  ^  722; 

concilio   tridentino    (Tri- 

denti  et  Bononiae)  inter- 

est  47  3.  191.  245.  246',  -. 

247.  248  '.  249.  2A9\  250. 

389.  555  3.  680.  682.  683 ; 

Florentiaecontionatur  47. 

47*.  252*;inAfrica347; 

in  comitiis  imperii  augu- 

stanis(a.l555)521.5212. 

523.  530— 535;  etC.  XXV. 

47.  299.  347—349.   360. 

412-413.472—473.478. 

483.  503.  668;    et   cate- 

chismus   Canisii  481    ad 

483;    compendium   theo- 

logicum  scribit412'.428. 

438—439.  444.  485.  485=; 

alia   scripta    416;    prae- 

positus    generalis     xxv. 

LViii.  50.  2972.  668. 
Lalaing,  Philippus  237-. 
Lamormaini ,      Guilielmus, 

S.  J.  534—535. 
Lancicius,  Nicolaus,  S.  J. 

156  ^ 
Landinus,  Sylvester,  S.  J. 

370.  371. 
Landishutum      (Landshut) 

453. 518'.  5692;  etC.  XVII. 
Landsberga       (Landsberg) 

309  - ;  domus  noviciorum 

S.  J.  Lvii.  2.  5  '. 
Landspergius ,  loannes  lu- 

stus,  0.  Carth.  37.  37'. 

57.  92. 


Lang,  K.  H.  von,  erratum 

317  2. 
Lannoy,  Maria  de  133-. 
Lanoius  (Delanoy,  Lanoy), 

Nicolaus,  S.  J.  liv.  lviii 

ad  Lix.  Lviii  -.  48.  140 '. 

268^      288.     410—411. 

411',  -.  412'.  414.  415. 

427.  435.  435  '.  437.  441. 

446.  449.451.473.473-. 

476.  478.  489.  494.  564. 

616*.    617.    727.  737  ad 

739.  739  K  742  *,  \  7481 

762. 
Lasso,    Didacus    de    476. 

500.  501.  506.  727.  728. 

746. 756—758. 756^.  757*. 

760.  764.  765. 
Latina   lingua    353.    425  ^. 

724 ;  moniales  illius  gna- 

rae  126  * ;  a  Sociis  docetur 

et  colitur  267—268.  389. 

394.     422;     cf.     Cicero, 

Grammatica,  Livius  etc. 
Latomus  (Masson),  Bartho- 

lomaeus  xxvi.  663 '". 

—  lacobus  39. 

Latron  [?],  comes  de  551. 
Laubmann,  Georgius  de  v. 
Laudunum  (Laon),  ecclesia 

cathedralis  180*. 
Laudum  (Lodi)  306  2. 
Lauinga  (Lauingen)    536  *. 
Laurentius,  S.,  martyr,  ec- 

clesia  314'. 

—  Lovanii  cum  Sociis  de- 
gens  100. 

—  famulus  coloniensis  100'. 
126.  163. 

Lauretum  (Loretto) ,    Socii 

953.  619«.  722. 
Lausannensis        episcopus 

3.  4 ',  et  V.  Duding. 
Laynez  v.  Lainius. 
Legati  v.  Nuntii. 
Legillon  v.  Gillonius. 
Le  Jay  v.  laius. 
Leibenstain,  Martinus,  S.  J. 

414. 
Leip ,   Bertholdus    von  der 

607'. 
Lempertz,  H.  270. 
Lentia  v.  Lincium. 
Lentulus  (van  Lenth),  Tho- 

mas,S.J.646s.720— 721. 
Leo  Magnus ,    S. ,   virtutes 

205.  216'.  218.221.222; 

opera  eorumque  editiones 

205.     215  —  216.     216'. 

218.  220*.  221—222. 

—  X.,  papa34.  1052.575'. 

—  XIII.,  papa  XXI '.  475". 


Leodium    102.    167.   675'; 

et  C.  46.   46  ^  120.  233 

ad  234;  capitulum  eccle- 

siae  cathedralis46^  12P. 

134.  233  3,  *,  et  v.  Picta- 

via ;  episcopi  v.  Georgius 

Austriacus ,     Groisbeck ; 

aliiSocii  234'.  366^.430. 

430  '.  646  \  653 «.  670,  et 

cf.  Avantianus,  Elderen 

etc. 
Leonsberg,  Lucretia  de  562^. 
Leopoldus ,     S. ,      Austi-iae 

marchio  476  ^. 
Lesina  v.  Pharos. 
Lessius,  Leonardus,  8.^.88^. 
Leucht ,    Hieronymus   582. 

582'.  702. 
Leviticus,liber,commentarii 

S.  Cyrilli  Alexandrini  180. 
Lhostius  (L' Hoste,  Lhost), 

lacobus,  S.  J.  104».  129. 

191.  198.  252.  253.  257. 

265  2.  283. 
Libelliprecum  editia  C.  xvii. 

5922;  a  Groppero  205'. 
—  etcarminafamosacontra 

Socios  scripta   529.  534. 

605',  3.  755. 
Liberatus ,      archidiaconus 

carthaginiensis  188. 
Libertas  humana  734. 
Libertini,  secta  307  '. 
Libri  a  C.  distribuuntur  22  ; 

scribendi  pro  ecclesia607 ; 

pii,  eorum  lectio  19.  332  ; 

ab    haereticis   scripti    et 

similes,  eorum  lectio  253. 

297'.    299'.     309—311. 

317.319.  342.  345.458'. 

463— 464.464'.  480. 4892. 

490*.  594.639—640.752 

ad  753 ;  libri  pravi  tollun- 

tur  vel  probibentur  297. 

297'.  310.  318.  319.  335. 

345.3453.  346.  363. 480  3. 

490.490^491.  597.  702. 

747  ;  v.  Censura ,  Index, 

Visitatio  librorum. 
Librorum  conglutinatores  in 

matriculis  universitatum 

inscripti  698. 
Licius,  Martinus,    S.  J.  1. 
Liessem,  H.  I.  665  ^.  672'. 
Limburg,  Erasmus  de,  epi- 

scopus  argentoratensis49. 

3862.  ,555— 557.  555',  2, 3. 
Limburgius.Guilielmus,  S.  J. 

619'.  620. 
[  Lincium  (Lentia,  Linz,  Au- 
;       striae   superioris    caput) 

xxv.  485».  749. 


800 


Inilex  alphabeticus  nominum  et  rerum  Imius  voluminis. 


Linilanus,  Guilielmus,  epi- 
scopus  ruraemundanus  et 
gandavensis  xxvi.  39. 
416. 

Linden,  van  der  v.  Tilia. 

Liphausen,  Petrus,  0.  Carth. 
293. 

Lipomanus  (Lippomano), 
Andreas  190.  190  ^  193 
ad  194. 

—  Aloysius,  episcopus  ve- 
ronensis,  nuntius  314  ad 
315.  320-321.  331.  341. 
346*.  o52.  552-^.  593  ^. 
606.  G43'.  644.  694. 

Lipowsky,  Felix  los.,  erra- 

tum  720. 
Lippert  (loannesGasparde) 

Lvn. 
Lippstadt    (in  Westphalia) 

215  ^ 
Lipsia  (Leipzig)  xxx '.  80  ^. 

146  \  217  \  360  2. 
List,  Stephanus  457^. 
Litaniae  394. 
Litomericum    (Leitmeritz), 

capitulum  146  -'. 
Litterae,  earum  scriptio  in 

S.    J.    253.    304'^.    744; 

quadrimestres  et  similes 

in  S.  J.  Lvi.  300.  306  ad 

307.  313.  315—319.  331. 

336—337.  343.  358.  370. 

379.  392.  474.475^.742 

ad  745.  747.  771—773. 

—  indicae  v.  Indicae. 
Livius  in  scholis  S.  J.  285. 
Lixbona,  loannes  de,  0.  Pr. 

89-^. 
Lobkowiciorum  familia607". 
Lobkowicius,  Ladislaus  II. 

Popel  de  607'.  772. 
Lochner,  loannes  Baptista 

704  \ 
Lodron,  Aloysius  de  551 ''. 
Loe,  Paulus  de,  0.  Pr.  93. 
Loeher,  Fr.  de  689*. 

—  (Loehr,  a  Stratis),  Theo- 
doricus,  0.  Cartb.  209*. 
252 ». 

Loesch ,   Augustinus  453  ^ 
Loewenberg(Lauwenberch), 

Sibertus  236. 
Logica  008.  063  *.    664;   a 

Sociis  docetur  348.  619  ^ 

702 ;  cf.  Dialectica. 
Loher,  Hruno,  0.  Carth.  92. 
Loiola  v.  Ignatius. 
Lombardia  193;  Socii  230'. 
Lombardus ,    Pctrus   xvni. 

xviii'.  125-.  444''.  6G6. 

667.  729.  730;    a  Sociis 


exponitur296-.  316\317. 

317-'.  34S.  411'.  691. 
Lomersheim  (Lommersum), 

Goswinus  de  104.  104 '. 

673. 
Londinum    (London) ,   mu- 

seum    britannicura    xxv. 

537  '. 
Longolius,  Gisbertus  662. 
Loos,  Cornelius  xx. 
Lopez,    Eramanuel,    S.    J. 

732. 
Lorichius ,    loannes    352  -. 

353.  698.  702  ^ 

—  (Hadamarius),  Reinhar- 
dus  277. 

Loriti  v.  Glareanus. 
Losenstein,  de  456 '-'. 
Lother,  Melchior  605  '. 

—  Michael  605  '. 
Lovaniensis  v.  Calstris. 
Lovanium,  universitas  17 '^. 

21—22.22'.  39.  46'.  64. 
783.95'M13\  139.139*. 
170.  200.  204''.  213*.  231. 
232.  250.  260.  261.  290. 
365«.  400  2.  415.  510«. 
695,  et  V.  Tapperus ;  fa- 
cultas  theologica  261. 
324.  386. 386 ' ;  collegium 
theologorura  231';  libri 
editi  222.  504»;  biblio- 
theca  universitatis  587' ; 

—  urbs  etc.  21.  40—41  ; 
103  - ;  ecclesia  S.  Michae- 
lis  96.  138  3;  ecclesia 
S.  Petri  95.  96.  113  ^ 
139  ^  catechesis  63. 

—  Dominicani  96.  246 ;  So- 
cii  Lii.  47  \  78—79.  78  \ 
96—101.  98',  "-.  104'^. 
108.  109.  112.  112',  \ 
113'.  129.  129''^.  133  ■•^. 
188.  138  ^  139.  139'.  140. 
140'^.  141.  142.  144.  167. 
170.170".  171.  172.191. 
192.  195',  •-'.  196'.  200. 
207—210. 218— 215.213-'. 
223.  230—233.  250=.  251 
ad  254.  257.  259—262. 
264.  268.  270—276.  272'. 
283.  326.  333.  404r-405. 
434.  523  ^  620'.  653  \ 
654";  moniales  B.Mariae 
in  Vinea,  0.  Cist.  232. 

Lovicium  (Lowicz) ,  syn- 
odus  a.  1556  habita  644*. 

Loyden,  Gisbertus  22 '. 

Loyola,  Aemilianus  de,  S.  J. 
102.  113.  119.  167.  171. 
1712.  670. 

—  Ignatius  de,  v.  Ignatius. 


Lubecca      (Lubeck)      36 ^ 

142  ^  769'. 
Lucanus ,     poeta    romanus 

235'. 
Lucerna    (Luzem)    xxiii  ^. 

417'^. 
Lucianus  353. 
Ludimagistri  704,  et  cf.  Ma- 

gistri,  Scholae  etc. ;  eorum 

seminaria  493. 
Ludovicus ,    Bavariae    dux 

(1524)  597-'. 
Luenen     (oppidura     West- 

phaliae)  126*. 
Lugduuum     (Lyon) ,     libri 

editi  663». 
Lumraen    (vicus    belgicus) 

366  *. 
Lunda     (Lund) ,    arcliiepi- 

scopi  v.  Skodborg,Weeze. 
Luneu,  loannes  de,  0.  S.  B. 

244  '■'. 
Lusatia  superior  v.  Oybin. 
Lusitania  104  - ;  rex  v.  loau- 

nes   III. ;    editiones  Tau- 

leri  a  card.  Henrico  factae 

86';  Socii  104'-.  113','. 

168.    170'*.    173  ••^.    200. 

232  \  289.  293.  304.  315. 

326.  331.  655;  v.  Conim- 

brica ,     Faber     (Petrus, 

Beatus). 
Lutetia  Parisiorum  91.  95  '-. 

162;   iraiversitas  xviii'. 

XXXI '.    107'.    108.    121. 

121  •'.  132.  132 '0.    134*. 

160".  162.  180. 180  M90. 

192.    192«.    275  ^   297-. 

324.  594  •'.  663  *.  695,  et 

cf.  Postellus. 

—  Socii  113'.  130—132. 
132 '".  136.  149—154. 
149  3.  1.59.  166.190.212. 
232  \  246  ^  326.  654  ad 
655 :  catechesis  68. 

—  libri  illic  editi  180. 
180'-, '.185^247'.  663*; 
bibliothecanationalis  91'. 
664.  666. 

Lutberaui  catholicos  per- 
sequuntur  67.  161 ^;  P. 
Claudio  laio  S.  J.  con- 
ciliati  359 ;  de  sacramen- 
tis  682—685;  inAustria 
523.  526.  591.  591  '.  596. 
597.602.604;  inBavaria 
308.  311.  595«.  596.  597. 
604;inBohemia498.553. 
628.  771 ;  Ingolstadii  504. 
702.  703  ;  in  Polonia  536. 
607.  607".  643;  in  Sile- 
sia  636.  636»;   Viennae, 


Lindanus,  Guilielraus  —  Mattliaev 


801 


praesertim   iu    universi- 
tate  434.  435.  437'.  462 
ad  465.  462  '.  480.  489  ^ 
517.  525.  526.  531.  610. 
731—740.    737-^.    738'. 
740«. 
Lutlieranismus  105'-;    eius 
fructus    ac   sequelae    34 
ad    35.    199.    334.    381; 
propagatur     121 1     166. 
317.339.443.453.  455«. 
480.  489-^.  523.  526.  596. 
597.  G04.  628.  630 '.  753. 
Lutherus ,    Martinus    xvii. 
XVIII.  xvm  9.  xxxu  ■*.  49  '\ 
63^.  802.  1052.  146^  148'. 
149'.    152^.    161.    161'. 
169.    180'.    216  3.    217" 
2971.  309  3.   329'.  3933 
416.  463  9.490^.  551'  - 
558  3.  588  3.  605'. 
Lutwitz,  Caspar  457  *. 
Luxemburgum  237  •'. 
Lyra  (Lierre,  Lier,  in  Bel 

gio)  103 -\  108  3. 
Lyra,  Ambrosius  de,  S.  J, 
1032. 108.  1083.  109.  170, 
198.  265.  283. 
Lyranus,  Nicolaus  671 ». 
Lyskirchen ,     Constantinus 
de  672.  673. 


3Iac-Carthy,    Nicolaus    de, 

S.  J.  4^ 
Macedonius  et  Macedoniaui 

180.  182.  186.  187. 
Machabaei    martyres    173. 

173«.  194.  286.  424. 
Madius,  Arluinus,  S.  J.  98  '. 

1033.  112«.  668.  670*. 
Madritum     (Madrid)     86 '. 
175;    Socii    168.    170 '1 
171.  175. 
Madrutius  (Madrucci,  Ma- 
druzzi) ,     Christophorus, 
cardinaliset  episcopustri- 
dentinus  193.  193 ».  2462 
2472.  3593.  360  2. 
Maffaeus  (Maffei),  Bernardi- 
nus,  archiepiscopus  thea- 
tinus ,     cardinalis    323  -. 
377.  386.  387.  396. 
—  (Maffei),   Marcus  Anto- 
nius,  archiepiscopus  thea- 
tinus  4592.  460.  510. 
Magdalena,  filia  Ferdin.  I., 

caesaris  xvii.  399  2. 
Magdeburgum  605', '.  636'; 

V.  Centuriae. 
Magi,    sancti  „tres  reges" 
173.1733.  194.265.269. 
286.. 388.  424.  466. 


Braunsberger,  Cauisii  Epistalae  et  Acta.   I. 


Magisterium  philosophicum 
662;  theologicum  61;  cf. 
Doctorum  promotiones. 
Magistri  iuventutem  cor- 
rumpunt  12.  14.  15.  437. 
438;  boni  quam  neces- 
sarii  20.  51.  61. 
Magius    (Magio),    Lauren- 

tius,  S.  J.  Lv.  3973. 
Magnus  (Groote),  Gerardus 

88.  88  \ 
Malagola,  Carolus  60'. 
Maltiz ,    loannes    de ,    epi- 

scopus  misnensis  329 '. 
Manareus,  Oliverius,  S.  J. 
XXVI.  Liv.  95—97.  95  2, 3. 
154.  156  5.  1.57''. 
Manaria    (insula   Indiarum 

orientalium)   172  2. 
Manasses,  rex  ludae  27. 
Mancianus     [?] ,     Antonius 

663  2. 
Mancinellus,  Antonius  663 

663  2. 
Manderscheid,  Theodoricus 

comes  de  235. 
Manderscheid    -     Blanken- 
heim ,    loannes  de  ,    epi- 
scopus      argentoratensis 
556  ^ 
Mansfeldenses  ministri  Lu- 

theranorum  769. 
Mantuanus  (SpagnoIi),Ioan- 
nes   Baptista,   0.  Carm 
663. 
Manutius,  Aldus  663. 
Marbaies  v.  Merbeyus. 
Marburg,  universitas  148'° 

277  ^ 
Marca  antiqua,  valor  671 «. 
Marcellus  II.,   papa   523  3. 

536;  V.  Cervinus. 
Marchardus,  Gaspar  713. 
Marchia  36. 

Marcianus,  imperator  219. 
Marcodurum  (Diireu),  Socii 

170.  170 '3. 
Marcour,  Ed.  655. 
Marcus,  Eremita,  S.  557  ad 
559.  5572.  558  2,''.  559'. 
Mare,  Martinus,  S.  J.  270 '. 
Margarita,  S.,  monasterium 
ei  sacrum  497  '. 

—  Maria  Alacoque,  Beata, 
0.  Vis.  4'.  57. 

—  Austriaca  273  3. 

—  Evangelica  (liber)  209*. 
Maria,   S. ,    mater  Dei  25 

96.  180.  654«.  656;  prin- 
ceps  virginum  16 ;  Cani- 
sio  benedicit  56 ;  colenda 
"''    116—117.    741;    cor 


eius  colendum  117;  cul- 
tores  Mariae  eximii  130^. 
143  ';  ecclesiae  56.  56' 
290'.  312.  312'.  4213. 
655 ;  C.  de  ea  scribit  xvii. 
Maria,  S. ,  Angliae  regina 
474.  480.  5133.  518. 

—  Hungariae  regina  434  \ 

—  Maximiliani  II.  uxor 
98  2.  169.  442'.  527* 
5302.  5332.  747. 

Philippi,  Hispaniarum 
principis,  uxor  154.  154«. 

Stuarta,  Scotiae  regina 
261  '.  " 

—  de  Blitterswyk  v.  Blit- 
terswyk. 

—  de  Oisterwijk  v.  Oister- 
wijk. 

Manae  Magdalenae,  S.,  so- 
rorum  paenitentium  mo- 
nasterium  742«;    priora- 
tus  ord.  teut.  190  2. 
Marienforst ,    monasterium 
brigittanum    125  *.     161 
ad  162. 
Marinum  (Mariuo)  270  '. 
Marius,  Michael,  S.  J.  lix  '. 
Marliers,  lulianus  de,  O.S.B 

404«. 
Marstaller,  Leonardus  711. 
Martialis    poeta,    a  Frusio 

expurgatus  248  ^ 
Martinengus ,  Hieronymus, 
nuntius  apostolicus  427 
4332.  445.  445'.  447'  3 
478  ^  756. 
Martinus,  S.,  episcopus  tu- 

ronensis  406. 

Martinutius,  Georgius,  car- 

dinalis  et  episcopus  wa- 

radinensis  512  '. 

Martyres  indi  172.  172',  -'. 

Martyrologium      romanum 

XVII. 

Mascarefias ,    Eleonora    de 


/,  vicarius  montensis 
229. 

Massarellus,  Angelus  680 
ad  685.  6842. 

Masson  v.  Latomus. 

Mathematica  663.  739;  a 
Sociis  docetur  289.  619«. 

Matrimonia  clandestina  684 
ad  685 ;  academicorum 
709 ;  in  concilio  tridentino 
de  matrimonio  agitur  682 
ad  685.  682  %•  eius  ,in- 
dissolubilitas"  735. 

Matthaeus,  S.,  apostolus  43 ; 
evangelium  a.  C.  exponi- 
51 


802 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  vohiminis. 


tur  112.  112«.  149.  160. 

203.  667.  739. 
]\Iatthiolus,  Petrus  Andreas 

6791. 
Mauritius,  S.,  martyr  xvii. 

37  2;  ecclesiae  37  2.  309  2. 

312'.  3742. 

—  Saxoniae  dux,  elector 
359—360.  391^.  422. 

Maximilianus  I. ,  Bavariae 
dux    et    elector,    et    C. 

XVIII.    XVIII*.    XXVI. 

—  I. ,  imperator  49  ^.  476. 
476  ^ 

—  II.,  Bohemiae,  Romano- 
rura  rex ,  caesar  365  *. 
472.  547  2 ;  eius  religio 
524—530.  524  ^  526  3. 
532.  5332.  536  ^  610. 
644.  731—732.  738M  et 
C.  527.  529—530.  534. 

Mayer,  Sehaldus  469. 
Mechlinia    (Malines ,     Me- 

cheln)  88  \  95.  95^. 
Mederer,  loannes  Nepomu- 

cenus  Lix.  346 '^;    errata 

398  2.  720. 
Meerhoutanus,    Coloniensis 

282. 
Meijer,  G.  A.,  0.  Pr.  544-'. 
Meinertzhagen .        loannes 

1102. 
Melanchthon,  Philippusxvi. 

49.  297  '.  345 «.  860.  444. 

4621.  4904.  5571    55fi,i 

588  3.    636.     657  ^    769. 

769  3;  C.  eiusque  „Sum- 

mam"  impugnat  63 — 64. 

63  * ;    coloniensem  archi- 

dioecesim    ad    protestan- 

tismum  pertrahere  cona- 

tur     98'.     110  2.    149»; 

scripta  contra    eum  148. 

1491. 
Memnon,  episcopus  ephesi- 

nus  186. 
Mendez,  lacobus,  S.  .1.  170. 

170«. 
Menginus,  Dominicu.s,  S.  .1. 

414.  451. 
Mentuatus  (Mentuati),  Ca- 

millus ,    episcopus    Cam- 

paniae     et     Satriani    ac 

nuntius  apo.stolicus  49. 
Menzel,  Wolfgangus  xvm*. 
Merbeyus  (Marbaies?  Mar- 

batius?),  loannes,    S.  J. 

367  ". 
Mercken  (in  provincia  rlie- 

nana)  670. 
Mercurianus ,      Everardus, 

S.  J.   fpraepositus  gene- 


ralis)  xxv.  liv.  86  K  95 ". 

1332.   475'.   5092.   530. 

668;  de  auctoribus  „my- 

sticis"  86'. 
Meretrices    a    Sociis    con- 

versae  265. 
Merita  bonorum  operum218. 
Merseburgum,  episcopus  v. 

Helding. 
Mersvinus,  Rulmanus  80  ^. 
Messana  (Messina)  48.  52'. 

271 2.  273.  284.  290.  292. 

294—295.  688 :  summum 

templum  284  2.  291 ;  Do- 

minicani  291 — 292;   col- 

legium    S.  J.    42.  47  ad 

48.    52.  52'.   953.  230'. 

2622.  263.  264.  265^.  268. 

270-271.273.275-296. 

299.326.  504'.  5922.  688; 

archivum    et  bibliotheca 

295. 
Metaphysica  663. 
Metimna    Campensis    (Me- 

dina   del  Carapo) ,   Socii 

389. 
Mezler,  Christophorus,  epi- 

scopus        constantiensis 

3593.  396. 
Michael,  archangelus  9.  92. 

54.  54'.  75;  ecclesia  725. 
Michel,  L.,  S.  J.  v.  113^. 
Middendorpius ,        lacobus 

107'. 
Milites  hospitalis  S.  loannis 

Hierosolymitani        190  2. 

410«. 
Milz,  Henricus  658. 
Minda  (Minden)  142^;  epi- 

scopus  v.  Georgius,  dux 

brunsvicensis. 
Minimi,  ordo  reIigiosus648'^. 
Miona  ,    Emmanuel ,    S.  J. 

439. 
Miracula ,    C.    intercedente 

patrata   xxiii.    xxiii ',  '. 

XXIV.    LV. 

Mirandula ,  loannes  Picus 
de  416. 

Misna  (Meissen),  episcopus 
V.  Maltiz. 

Missa216  3.  217'.  219.416. 
539  •*.  735;  neglegitur 
et  vilipenditur  309.  317. 
383.  386  2.  528.  605  ^; 
frequentatur  317.  374. 
380.  383;  cotidiana  pro 
litterarum  studiosis  285. 
631  ' ;  missae  pro  de- 
functis318;  missae  „gre- 
gorianae"  2662;  de  sancta 
cruce    772:     de    Spiritu 


sancto  699.  699 '■;  tem- 
pus,  facultates  S.  J.  196. 
l^e^.ig^.l^^^.s^missae 
audiendae  lex  in  ecclesiis 
religiosorum  irapleri  po- 
test  575  '. 

Missionarii  in  Austria  con- 
stituendi  492.  494. 

Modrevius  v.  Fricius. 

Moguntia  37*.  77'.  99 ». 
110  2.  3215;  archidioece- 
sis  176  ' ;  archiepiscopi  v. 
Albertus  Brandenburgen- 
sis  ,  Heusenstaram ;  epi- 
scopi  auxiliares  330  ^,  et 
V.  Helding ;  ecclesia  et  ca- 
pituluin  raetropolitanum 
145';  synodi  176';  uni- 
versitas  43.  124.  124  2; 
sacerdotes  77.  77  ^.  123. 
123  3;  parochus  ad  S. 
Christophorum  43.  77  ^; 
ecclesia  S.  Mariae  ad 
gradus  142*;  ecclesia  et 
capitulum  S.  Victoris 
126  ■ ;  Carmelitae  123  ad 
124.  124  1,  - ;  C.  et  B.  Pe- 
trusFaberMoguntiaexvi. 
9.9^42—45.74—78.91. 
93—94.  1233.  652-653; 
Socii  alii  98  2.  396.619'; 
770  ' ;  domus  probationis 
S.  J.  78 ;  libri  Moguntiae 
editi  587  3.  5401.  sggs. 
589 '.  643  \ 

Molanus,  loannes  xx. 

Moldava  (flumen)  771.  7713. 

Molitor,  Sebastianus  445  2. 
452.  4573. 

Molsheraium  (MoIsheim,AI- 
satiae  urbs)  555 ;  Socii 
xxxvi.  556  5;  archivum 
parochiale  555. 

Monachi  v.  Monasteria,  Re- 
ligiosi. 

Monachium  (Miinchen)  2. 
322'.  325.  362'.  469. 
518'.  595".  693.  696.  710. 
716.  719.  727.  730;archi- 
dioecesis  (monaco  -  fri- 
singensis)  727 ;  archi- 
episcopus  V.  Scherr ;  tem- 
plum  S.  Michaelis  725; 
Sociixvi.216'.  316.4172. 
653  8.  686.  689.  690. 
690  '.  3.  723  ^  725.  742  ». 

—  archiva  et  bibliothecae : 
archivum  regni  bavarici 
(Reichsarchiv)       xviii «. 

XXIV  3.    XXV.  LV LVI.  1  3. 

2  3.  3^  4.  31.  687.  688. 
689  ^     713.    720.     728; 


Matthiolus,  Petrus  Andreas  —  Noviomagus. 


803 


archivum  provinciae  Ba-  1 
variae  superioris  (Ober-  I 
bayrisches  Kreisarchiv) 
Lvi.  .503-.  582;  .univer- 
sitatis  Lvi.  697.  700.  706 ; 
seminarii  georgiani  335 '. 
711.  713;  bibliotheca  re- 
gia  V.  Lvi.  Lvii.  21 '.  79  -. 
116-'.  176  2.  216'.  640*. 
695.  712^.  720:  univer- 
sitatis  Lvi — Lvii.  2^.  4. 
5.  209^216'.  3982.537'. 

Monasteria  in  Germania  de- 
serta  324.  324  \  476  \ 
493.  512.  5122.  523.  523^ 
553.  586 '.  614.  647  ad 
648 ;  723 « ;  eorum  refor-  . 
matio:  in  Hispania  193.  ; 
193-.  198;  in  Sicilia  265. 

Monasteriensis,  Hermannus 
661. 

Monasterium  Eiffiiacum 
(Miinstereifel)  lx  '. 

—  Westphalorum  (Miin- 
ster)  105^;  episcopus 
471'. 

Moncalvius,  loannes  Bapti- 
sta,  0.  Min.  Conv.  683. 
684. 

Mons  Eegalis  (Monreale, 
Siciliae  urbs),  Socii  2652. 

Montanus  v.,  Bergh  van  den. 

Monte,  Burchardus  de  v.  ' 
Bergh,  Burchardus  van  | 
den.  I 

—  (Terstegen) ,  Gerardus  ' 
de  660. 

—  loannes  Maria  de,  car- 
dinalis  (postea  lulius  III., 
papa)  61.  245.  246',  'l 
251.  679.  681.  683.  685 
ad  680;  v.  lulius  HI. 

Montecalcino ,  Augustinus 
de,  0.  Er.  S.  Aug.   682. 

Montensis  comitatus  etc. 
V.  's  Heerenbergh. 

—  marchionatus  (Bergen- 
op-Zoom)   1332.  j 

Montibus,  loannes  de,  S.  J.  , 

399  ■'. 
Monumenta  Germaniae  hi- 

storica  xxx^  xxxi^ 
Moralis  theologia   a  Sociis 

traditur  230'.  617*. 
Moronus  (Morone),Ioannes, 

episcopus        mutinensis, 

cardinalis  xvii.  77 '.  1422. 

142  ^    145".  4712.  480  2. 

521 2.  523.  535.  650.  722.  \ 

758-760.  765.  j 

Mosellanus  (Schade),Petrus 

277.  277  ^  •'.  1 


Mosham  (Mosheim),  Ruper- 

tus  480.  480  2. 
Moyses,  propheta  23.  54. 
Miiller,  Lucas  702. 
Miinster ,    Andreas ,    abbas 

bruwilensis ,     0.     S.    B. 

244«. 
Muhldorfium      (Miihldorf), 

synodus   provincialis   (a. 

1553)  .588*. 
Mulhemium     ad     Rhenum 

Llll. 

Mulierum    cura    spiritualis 

in  S.  J.  208. 
Murmellius,  loannes  126*. 
Musaeus,  Virilius  (Trzycie- 

skiego,  Andreas)  510  ^. 
Muschler,     Georgius    736. 

738.  738'. 
Mussbach,  Georgius  77  '. 
Mutina  (Modena)  737 ';  epi- 

scopus  V.  Moronus. 
Mystica  theologia  xxxv.  22. 

68*.  772.  78.  80—92.  557 

ad  560.  559 ' ;  v.  Oister- 

wijk    (Maria    de) ,    Tau- 

lerus. 

Natalis  (Nadal) ,  Hierony- 
mus,  S.  J.  Liv.  47.  47^ 
52'.  188—192.195.270' 
275^2842.291.2952.439 
521.5212..523.  530— 535 
5443.545.  545'.  5883. 615 
645.646.655.656'.  688 
732.  750—751. 

Naumburgum  712;  episco 
patus  384.  385 ;  episco 
pus  V.  Pflug.  , 

Nausea  (Grau),  Fridericus,  ' 
episcopus         viennensis 
XXIII.  145— 149. 145 ',2, 3. 
201—205.  444'.  506  2. 

Navarrus(Azpilcueta),  Mar- 
tinus  416. 

Naves,  loannes  lOO^  120». 
237.  676. 

Nazaraei  23. 

Neapolis  (Napoli),  Socii  52. 
246  3.  273—274.  313  2. 
378.  389  :  provincia  nea- 
politana  S.  J.  246  3. 

Nectarius,  patriarcha  con- 
stantinopolitanus  232  •''. 

Neerhoven  (praedium  hol- 
landicum)  71. 

Nellingen  (Sucbiae  pagus) 
450  3.  I 

Nemesinus  186.  1 

Neomagum  v.  Noviomagus.  I 

Neostadium  (Neustadt)  Tu- 
riugiae  725.  1 


Neostadium  ( Wiener  -  Neu- 

stadt) ,     dioecesis    445  2. 

457  3 ;  episcopus  v.  Wert- 

wein. 
Nestorius  et  Nestoriani  179 

ad   180.    182.  186.   187. 

188.  768. 
Nicaenum  concilium  (gene- 

rale)  alterum  768. 
Nicolaus,  S.,  episcopus  my- 

rensis  14.  14  -^ ;  ecclesiae 

273  3.  292  ;  monasterium 

598. 

—  de  Rupe  (von  derFIue), 
Beatus  xvii. 

—  (noviomagus?)  504. 
Nierven  (praedium  hollan- 

dicum)  71. 
Niess,  loannes,  S.  J.  2. 
Nigronus,  lulius,  S.  J.  134*. 
Nijmegen  v.  Noviomagus. 
Nissa  (Neisse,  Silesiaeurbs) 

4573.  .557.  557'.  558.  636. 

636  3,    et   V.   Staphylus; 

Socii  484.  562. 
Nopelius    (Noepel,  Nopel), 

loannes,  senior,episcopus 

cyrenensis   i.  p.    et   suf- 

fraganeus  colonieusis  etc. 

45^  124.  124'.  157.  157^ 

163.  167.  173.  215—221. 

659.  660.  670. 

—  loannes,  iunior,  episco- 
pus  cyrenensis  i.  p.  et 
suffraganeus  coloniensis 
2153. 

Nordlinga  (Nijrdlingen)  245. 
Norimberga  (Niirnberg)88*'. 

769  3;  schola  latina  77^. 
Novesianus,  Melchior  176. 

176  3.    1S2.    188.    209*. 

21.5—216.  216'.  221.  305. 
Novesio,  Ewaldus  a  666. 
Novesium  (Neuss)  646  *. 
Novicii  et  noviciatusdomus 

in  S.  J.  195*.  2543.  260. 

261.268.278—279.2892. 

653.  653  3.  654 ;  cf.  Vota 

devotionis. 
Novimagio,  Petrus  de,  O.Pr. 

90.  91. 
Novimola,  Sebastiauus  6622. 
Noviomagus  (Nijmegen)  xv. 

7.  8.8  ^M7'.  21.  34.  52. 

70.  91.  116-'.   2S6.   305. 

418.  419.  431—433.  439. 

446.  4G6.  475.  485-487; 

ecclesia  S.  Stephani  8'\ 

11.  11'*.    13^;    canonici 

391.  501.  504;  monaste- 

rium    dominicanum    91. 

5445;     Socii    102.    200. 
51* 


804 


ludex  alpliabeticus  nomiuum  et  rerum  huius  voluminis. 


252'.  475.485— 486.520. 

.520«.  541—543.  541-,  ». 

542  ^  646  ^  761;  scholae 

13.    13  ^    consules   683. 

116-.    520'.    540-544; 

domus   familiae   cani.sia- 

nae  34  "  ;  archivum  urbis 

544.  544  ^ 
Noviomagus    (Bronchorst), 

loannes  90.  91.  659.  661. 

662.  663  ^ 
Nunnius  (Nuuez)  Barretus, 

loannes.  S.J.  113 '.294-^. 
Nuntii    et  legati  apostolici 

XXVI ;  V.  Bertanus,  Bon- 

homius,  Campegius,  Del- 

finus,   Liponianus,  Mar- 

tinengus,  Mentuatus,  Mo- 

ronus,  Pighinus,  Poggius, 

Verallus. 
Nuntius  (legatus)  apostoli- 

cus   in  Germaniam   mit- 

teudus  597. 
Nuth    (Neerlandiae  pagus) 

71. 
Nydpruck,  Gaspar  a  489  ^. 

731—732.  731 '. 

Oberburg  (^Obernburg",  in 

Styria)  445  ^. 
Oberuburger,  loannes  237. 

239.  243.  245. 
Oberndorf  (Oberdorf  ?  in  Al- 

govia)  414. 
Oblationes  a  fidelibus  inter 

sacra  faciendae  574.  574^. 
Oboedientia  religiosa  com- 

mendatur  xxxvi.  33.  44. 

45.  4b\  1-56.  156  ^  171. 

174.  251.  254.  2-56.  267. 

280.  283.  284.  286.  288. 

291.  301.  303—304.  381. 

400—402 ;       oboedientia 

intellectus  283. 
Obsessi  v.  Exorcisnii. 
Obsopaeus         (Opsopaeus, 

Heidnecker) ,  Vincentius 

558.  558  ^  K  559  ^. 
Oddi,  Longarus  degli,  S.  J., 

errata  655.  668.  678. 
Oderwitz  (vicus)  630'. 
Oechslin,   lacobus  v.  Tau- 

rellus. 
Oecolampadius ,       loannes 

110-*.  490  ^ 
Oenipons  (Innsbruck)476*; 

Socii    XVI.    XVII.    XXXVI. 

P.  5.  399-.  510.  521.  634; 

archivum      praefecturae 

caesareae   (Statthalterei- 

Archiv)  xxv.    769 ;    mu- 

seum  ferdinandeum  399 '-. 


Oettingen    (Suebiae    oppi- 

dum)  738'. 
Officium    divinum  (brevia- 

rium)  85—86.  272  ' ;  ne- 

glegitur     in      Germania 

346;  facultates  S.J.  196. 

196-,  \  197.  197',  2;  cf. 

Breviarium. 
Ofner,  Leopold  760. 
Ognatum     (Oiiate) ,     Socii 

389. 
Oisterwijk,  Maria  de  21*. 

38.  38'.  209.  209^.  214. 

229.  249.  251.  258. 
Olahus ,    Nicolaus ,     archi- 

episcopus      strigoniensis 

467  \  476  '.  483. 
Olavius,    Martinus,    S.    J. 

134^  298.  298  ^  409  ad 

410.  412-413. 412'.  439. 

481—483.  504.  594.  594». 

689«.  723. 
Olbersdorf  (vicus)  630'. 
Oldenburg ,    Christophorus 

de,  canonicus  coloniensis 

240  3. 
Oldendorp ,     loannes    148. 

148'«.  149 '._ 
Oldenzaal,  capitulum  71. 
Olgiati,  mercatores  romani 

720. 
Olissipo  (Ulissipo,  Lisboa), 

Socii  115  ^  173.  2942. 

—  bibliotheca       nationalis 
315.  331. 

Oliverius  (Olivier),  Bernar- 
dus,  S.  J.  Liv.  97. 358. 623. 

—  Mauareus  v.  Manareus. 
Olomucium  (Olmutz),  archi- 

dioecesis  457  ^. 
Omphalius,  lacobus  235. 
Onoldium  (Ansbach)  558  ^. 
Operabona  416.  5272.  558^. 

559 ;     eorum    necessitas 

85—86.  734. 
Oporinus ,    loanues ,    typo- 

graphus  basileensis  204  ^ 

510.  510  ^  537  ^ 
Opsopaeus  v.  Obsopaeus. 
Optica  663. 
„Oraculum     vivae     vocis" 

650.  650  ^ 
Orationis  (precum)  usus  in 

Germania  neglegitur  394. 

395 ;  commeudatur  et  re- 

stauratur  207.  218.  225. 

228.    394.  432.  433;   cf. 

Preces. 
Ordinibus    sacris    initiandi 

265  ;  a  Sociis  praoparan- 

tur    393;    cf.    PastoraUs 

theologia. 


Ordinis  sacramentum  416^. 

735;    in   concilio  triden- 

tino    de    eo    agitur    682 

ad  684. 
Origenes  180.  180  '■> ;  errores 

187. 
Orlandinus,  Nicolaus,  S.  J. 

95;    errata    109".    157  \ 

690  ^ 
Ormuz  (Ormus)  v.  Armuzia. 
Orozco,  Alphonsus  de,  Bea- 

tus,  0.  Er.  S.  Aug.  4'. 
Orphanotrophia    in    Sicilia 

condita  265. 
Osiauder,  Andreas  551  '. 
Osiaudristae  iuBohemia  551 . 
Osmanica  lingua  449. 
Osnaburgum    (Osnabriick) 

XVI.  557 '. 
Osorio.  Eleonora  275. 
Ossa,  Melchior  de  360-,  \ 
Osterwicum       (Oisterwijk) 

17".21.52;v.Oisterwijk, 

Maria  de. 
Oswald,  Augustinus,  S.  J. 

669  -^ 
OsAvaldus  II.  (III.) ,  comes 

montensis       ("s  Heeren- 

bergh)  133-137.  133',  -'. 

137'.  143. 
Ottobeuren  ,     monasterium 

0.  S.  B.  361.  .361  ■'. 
Ottweiler  (in  provincia  rhe- 

nana)  lx  '. 
Ovidius  Naso  178  '. 
Oviedus  (Oviedo),  Andreas 

S.J.  113.  1131.  116.167. 

170.  170'». 
Oybin,      monasterium     0. 

Coel.,  postea  domus  S.  J. 

496.  496-.  497.  549.553. 

613—615.  614  3.  621.625 

ad  630.  626 '.  630  '.  635. 

635'.   647.  650  2,  K  651. 

763. 

Paar,  L.  comes  de  207.  465. 

Pacca,  Bartholomaeus,  car- 
dinalis  236-. 

Pachtler,  G.  M.,  S.  J. 
XXXI '.  Liv.  Lx ;  errata  Lix. 

Packeuius,  S.  J.  670. 

Paduauus  Barletanus ,  0. 
Min.  Conv.  682. 

Paenitentia  416  '.  464  ;  eius 
opera  necessaria  218.  227 
ad  228 ;  sacrameutum  ubi 
et  quanti  sit  28 ;  iu  cou- 
cilio  tridcntino  de  eo 
agitur  681—684. 

Paeybroeck  ,  Daniel ,  S.  J. 
94-^.    103  ^    104  ^     115. 


Novioraagus,  loannes  —  Phauser,  Sebastiauus. 


805 


129-130.  191.  192.  198. 

213.  214.  250.  250  ^  251. 

258.  254.  260.  268.  272 

ad  276.  288. 
PafiPraed,  Albertus  6722. 
Pagninus,  Sanctes,  0.  Pr. 

LX. 

Palatinatus,  elector  v.  Fri- 

dericus  11. 
Palatinus  ad  Rhenum,  Hen- 

ricus,  episcopusfrisingen- 

sis  3961. 
Palmius    (Palmio) ,    Bene- 

dictus.    S.  J.   521.    193. 

1931.  2701.  275  ^  284  3. 

439". 
Panormum  (Palermo),  Socii 

53.  149  \  265  2.  299.  326. 
Pantaleo,  Henricus  xx. 
Panvinius,    Onuphrius,  0. 

Er.  S.  Aug.  XXVI. 
Parisii    v.    Lutetiae    Pari- 

siorum. 
Parma.   Socii   149  ^  193  i. 

2701. 
Parochorum  iura  574.  574  ^. 

574".  5751. 
Paschasius,  monachus  lae- 

tiensis  0.  S.  B.  404«. 
Passavium  (Passau) ,  urbs 

et  dioecesis  455 ".  457  ^. 

569  1 ;  episcopus  v.  Salm ; 

capitulum         cathedrale 

480  - ;  officiales  729  \  et 

V.  Hillinger;  Socii  120  ^ 

417.  417  '. 
Passerini,  loannes  Baptista, 

S.J.  2701.  27.5=. 
Passionei,  Domiuicus,  car- 

dinalis  71  *. 
Passionis  Christi  cultus  772. 

772  1. 
Pastoralis    theologia    a    C. 

traditur  589.  592. 
Patavium    (Padova)    682; 

universitas  71 ;  prioratus 

B.    Mariae    Magdalenae 

190-;    collegium    S.    J. 

104M36.  190.  1902.  193 

ad   194.   212.   246—250. 

246  2.247  2,11.248^249^. 

256.  283.  326.  722. 
Patientia,    eius   utilitas  et 

necessitas  224—225. 291. 

432.  498. 
Patres  ecclesiae  xxxv ;  ob- 

servandi  328.  559—560. 

733  ;  et  protestantes  216 

ad  217.  216^.217'.  218. 

463.   560—562;   allegati 

in      Canisii      ^Summa" 

XVIII  1,9.  454.  4552. 


Patruus,  I.  643". 
Patz,  lacobus  457  ^ 
Paula     (Paola ,     Calabriae 

urbs),Socii53.274.274-. 

274^1. 
Paulus,  S.,  apostolus  18«. 

24—25.  40.  51.  54.  185. 

231 ;     Canisio    benedicit 

53 — 55  ;  epistulae  a  Sociis 

exponuntur    160.     160». 

203.284.285.296  2.316=*. 

317.    3172.    3391    348. 

8821.    393.   3933.   4073. 

410  5.    421.    619  5,    691. 

780.    730^.    771  s;    com- 

mentarii   in   eas  251   ad 

252.  252  1 ;  ecclesia  814  •. 

—  II.,  papa  216  1.  3752. 

—  III.,  papa99.  145  M93. 
1932.  298'.  309=*.  324. 
362.  362  1 ;  et  concilium 
tridentinum  142.  142"; 
contra  Hermannum  We- 
danum  120.  120 1.  162. 
199^  2343.  236.  239.  239». 
241.  243.  244.  674—678. 
675  1 ;  et  S.  J.  39 '.  52. 
521.99.  102.  108  2.  142  2. 
1493.  189.  191.  198.  195. 
195".  1961,2,5.  223".  2532. 
2701.  278.  278  2.  285". 
286.2863.292.306.308'. 
310  2.  316.  390  2.  5751,2. 
727.  757 ;  Socios  Ingol- 
stadium  mittit  48.  53. 
296  1.  6872.  688.  690  3. 
698-696.  714. 

—  IV.,  papa  661.  595 1_ 
689;  et  Ferdinandus  I., 
Romanorum  rex  512  2. 
5233.  5671.  591  n_  g.SO. 
650  2,3,5.  719.  758—759. 
758".  765.  766;  et  lo- 
annes  Gropperus  204  * ; 
et  Polonia  49.  598  2;  ^t 
S.  J.  49.  5233.  5932. 
594.  607  1.  638.  650.  722. 
759.  760.  765.  766.7661; 
index  librorum  pi-ohibi- 
torum  2043.  510  3. 

—  Nicolaus  399.  640". 

—  Samosatenus  eiusque 
sectatores  179.  182.  187. 

Paupertas  religiosa  com- 
mendatur  a  C.  33.  44  ad 
45.  265 ;  cf.  Societas  lesu, 
sub  V.  paupertas. 

Pauporum  curam  Socii  ge- 
runt  99.  286.  883.  890. 
647-648.  667.  668.  706. 
740. 

Peccatum  originalc  4 16.734. 


Peckham,  loannes,  0.  Min. 

663. 
Pegavia  (Pegau)  .384  2. 
Pelletarius  (Pelletier,    Le- 

pelletier),  loannes,  S.  J. 

180—182.  180  2. 
Peltanus  (van  Pelt),  Theo- 

dorus,  S.  J.  302  2.  646  3. 
Pentateuchus ,     commenta- 

rius    S.    Cyrilli    Alexan- 

drini  180.  180  3. 
Perchtolsdorf  (prope  Vien- 

nam)  457  3. 
Perellius,  loannes  xx. 
Perfectio  christiana  80  ad 

86. 
Perissin,  Claudius,  0.  Carth. 

98'. 
Perottus,  Nicolaus  668. 
Perragues  et  Castillejo,  An- 

tonius,  0.  S.  B.,  episco- 

pus  trigestinus  et  calari- 

tanus  484. 
Pertz,  Ge.  Henr.  xxxi^. 
Pescetelli,  Vergilius  4. 
Pesselius  (Tilanus) ,   loan- 

nes,  0.  Pr.  100«. 
Pessina ,    Thomas    loannes 

550  1. 
Pestilentia  (in  Tiroli)  xxiv. 
Petronius,  S.,  episcopus  bo- 

noniensis  60 — 61 ;  eccle- 

sia  60. 

—  Ottonis,  cardinalisTruch- 
sessii  domesticus  452. 
452  2. 

Petrus,  S.,  apostolus,  Canisio 
benedicit  58 — 55  ;  sepul- 
crum  58—55;  festa  „ca- 
thedrae"  eius  66.  66'; 
ecclesiae  53 — 57.  314  *. 
666. 

—  Lombardus  v.  Lombar- 
dus. 

Pettendorfum    (in   Franco- 

nia  media  V)  703  1. 
Peurle   v.  Agricola  (loan- 

nes). 
Pfaeffikon^.Fefico"  inHel 

vetia)  XXXIV '. 
Pfauser  v.  Phauser. 
Pfeifer,   Franciscus  Xave- 

rius  V. 
Pflug,  lulius  de,  episcopus 

naumburgensis  77 '.  167. 

369-370.884.385-386. 
Phae  V.  Vahe. 
Pharos  (Lesina),  episcopus 

V.  Delfinus. 
Phauser    (Pfauser) ,    Seba- 

stianus  524—527.  524". 

526  3.  527  2, 3.  530—536. 


806 


Iiulex  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  volummis. 


530».   532  2.   536*.   633. 

633  2.  732.  732=». 
Philelphus,  Franciscus  663. 
Philippson,  Martinusxviii^; 

errata7'.43l4112.760\ 
Philippus,  baccalarius  colo- 

uiensis  126.  424. 

—  Bavariae  dux,  cardinalis 
et  episcopus  ratisbonen- 
sis  XXVI. 

—  Hassiae  landgravius 
121-.  148  ^io.  181^236 1. 

—  II.,  Hisspaniae  rex  99  *. 
154.  154',-'.  175.  191. 
193.  193-.  198.  359'. 
515-.  ^  529;  et  Socii 
170";librosprohibet86'. 

—  Hispanus,  S.  J.  415. 
Philiuslaufer,        Bartholo- 

maeus  445  *.  470.  477  ad 

478.  478 '.  486. 
Philosophi  graeci  185. 
Philosophia   659».  663   ad 

664:     docetur    a    Sociis 

267.    2671    275  ^    285. 

289.  339  ^  342.  634;  v. 

Aristoteles ,      Dialectica, 

Ethica,  Logica,   Schola- 

stica  etc. 
Photius  patriarcha  559 '. 
Phrysius  v.  Everhard. 
Physica  (antiqua)  663. 664 ; 

a  Sociis  docetur  285.  362. 

687. 
Picarditae  498.   551.   619. 

772—773. 
Pictavia,  Guilielmus  a  427. 

4.30'.  434. 
Picus  V.  Mirandula. 
Pighinus,  Sebastianus,  nun- 

tius  apostolicus  et  archi- 

episcopus  sipontinus  340. 

355—356.  702  ^ 
Pighius,  Albertus  416. 
Pikarski,  loannes  643 '. 
Pinius  (Pien).  loannes,  S.  J. 

268«.287;erratum757*. 
Pinnosa,  S.,  virgo  et  mar- 

tyr  173 ^ 
Piotrcovia  (Petricovia),  sy- 

nodus(1551)510».537  2; 

comitia  (155-5)  607». 
Pisae  (Pisa),  Socii  347  2. 
Pisek  v.  Scribonius. 
Pistorius,  loannes,  vicarius 

generalis    constantiensis 

etc.  XXVI. 

—  loannes,  senior  110  2. 
Pius  IV.,  papa,  et  C.  xvi. 

XXVI.  r,0.  726;  et  S.  J. 
261  ' ;  index  librorum 
prohibitorum  204 ».  205*. 


Pius  V. ,  S.,  0.  Pr. ,  papa 
XVI.  XVII.  651».  722  ^ 

—  IX.,  papa  xxii*.  XXIII. 
XXIII  \  43  '.  727. 

—  (Pio),  Rudolphus,  car- 
dinalis  carpensis  191. 193. 
198.  .500.  722.  757.  760. 

Placentia  (Piacenza.^)  89"-. 
686. 

—  (Placencia)   357. 
Plantinus ,     Christophorus, 

typographus    xxvi ;     cf. 

Antverpia. 
Plautus,  Maccius  514  2. 
Plectrudis,  Pipini  Heristalli 

uxor  271 '. 
Plinius  senior  178'.   561 2, 
Plocum  (Plozk)  644  2. 
Poen  (Piju),  Hermes,  S.  J. 

113—116.    113',  K   170. 

172—173. 
Poeniteutia  v.  Paenitentia. 
Poetae   laureati   49  ^.    353. 

702  5.  7031.  704.  725. 
Poetica   docetur   724.  725. 
Poggius  (Poggio),  loannes, 

episcopus       tropaeensis, 

nuntius   apostolicus  (po- 

stea  cardinalis)  99.  99  ^ 

102.     109.     109".    134. 

146.    146  ^    154.     1541. 

16.3. 
Poghius,  Thomas,  novicius 

S.J.  109. 109  «.112. 112  3. 

112». 
Polancus,  loannes  de,  S.  J. 

Lvm.  194.2972.343.3.58. 

379  a.    386.    509.    523». 

546*.   601'.   624'.    688. 

721.  722.  732.757*.  758; 

etC.76'.  281.287.29Gad 

300.  305—314.  329.  337. 

342.  343.  349.  351.  370. 

378.386.405—413.423  2. 

428-431.434—452.457. 

470—487.  500—504.  512. 

649—650.  688;   et  cate- 

chismus  Canisii    481   ad 

482 ;  et  Socii  colonienses 

Liv.259.267.656;etSocii 

lovanienses  47  K  70  *.  281. 

654*';  eius  ^Directorium" 

92.  4.50— 451.4.50-'.  478; 

errata  in   eius    ^Chroni- 

co"    3612.    .396'.    690  =». 

743'. 
Polites  (Bourgeois) ,   Nico- 

laus  462~i65.  462  '.  467. 

479^80. 733—739.  747. 
Polonia    460—461;    religio 

511.516.5.36.607.  607». 

643.     644;     et    Canisii 


^Summa"    63;   Socii  49. 

246  3.     429.     458—460. 

459  2.  467.  472.  475.  509 

ad  511.  5112.  514.  515. 

538 — 539 ;  reges  v.  Sigis- 

mundus  Augustus,  Catha- 

rina;    v.    etiam    Cromer, 

Hosius. 
Polus,   Reginaldus,    cardi- 

nalis  515 ». 
Polycletus,  statuarius  561. 
Poutifex  romanus,  eius  auc- 

toritas   120—121.    120«. 

217".  218.  219.  733;  in- 

fallibilitas  278. 
Pontius  (du  Pont).  Paulus 

9'. 
Poperinghe  (urbs  belgica), 

334». 
Porphyrius ,       philosophus 

619«.  663. 
Portia   V.  Purciliarum    co- 

mes. 
Portugallia  v.  Lusitania. 
^Positiones"    in    beatifica- 

tionibus  etc.  3*. 
Posnania  (Posen)  643 ''. 
Posonium  (Pozsony,  Press- 

burg)  455 ;  Socii.  synodi 

476'. 
Possevinus,  Antonius,  S.  J. 

XXVI.  86'. 
Postellus,  Guilielmus  192. 

192».   204.   2042,  3.  449 

ad  450.  450 '.  739. 
Postilla  componenda  469. 
Praedicatores  v.  Contiona- 

tores,  Dominicani. 
Praemia  pueris  proponenda 

225. 
Praemonstratenses      139 '. 

497'.  537'. 
Praeneste  (Palestrina),  epi 

scopus  686. 
„Praesentiae"  661  ^. 
Praga  480  -.  484.  502.  545. 

548— 5.50.  554.  611 '.613. 

615.     618.    618».    6I95. 

621.  748.  763.  770.  771 ; 

archidioecesis457 ».  599 '. 

647—648.  772',  et  v.  Scri- 

bonius ;  episcopus  v.  Adal- 

bertus ;  capitulum  metro- 

politanum    618  ».     762  '. 

772  ',  etv.  Scribonius;  ec- 

clesia   metropolitana  49. 

548.  619'.  763;   univer- 

sitas    490  2.     549—550. 

553.    5.54.     618.    658 '^ 

Crucigeri  763.  764,  et  v. 

Brus ;    monasterium   sio- 

naeum  0.  Praem.  (Stra- 


Philelplius,  Franciscus  —  Rees. 


807 


hov)  497  1 ;  monasterium 
S.  Clementis  0.  Pr.  (po- 
stea  collegiuin  S.  J.)  547 
ad  548.  554.  564.  599  ^. 
612^.616.  6162, 5.  6502,  ^ 
651.651».  763—765. 7632. 
767.  772 ;  nionasterium 
S.  Thomae  ap.,  0.  Er.  S. 
Aug.  549. 5491.  763 ;  Fran- 
ciscani  772;  Socii  xxxvi. 
49.  272  1.  467.  495—500. 
497  \  502.  510.  521.  545 
ad  555.  546*.  549^.  562  ad 
566.  599.  599  \  -.  602  ad 
606.  607  1,  \  609—622. 
6091.616  2,  *.  617*.  6181. 
618^'.  6191,»,«,^.  6201. 
625-639.  631  K  643.  647 
ad648.  650.  650  2,5.  051, 
6511.  661  «.724.  748.  750. 
762—773.  7661.  770 1 ; 
convictusnobiliura  630  ad 
631 ;  monasterium  Beatae 
Agnetis  0.  S.  Clarae  547. 
5471.  554.  564.  612*. 
616  ^  765. 

Praga  archivum  capituli 
raetropolitani  599.  610. 
635.  772 1 ;  hibliotheca 
universitatis  272  1.  618". 

Prantl,  Carolus  lvi;  errata 
71.  3732.  6012.  g46  3_ 
690*.  718*.  720. 

Prat,  I.-M.,  S.  J.,  erratum 
690  ^ 

Prato ,  Guilielmus  a ,  epi- 
scopus  claramontanus 
190*. 

Preces ,  comraunes"  ( „  Gebet 
filr  die  ailgenieinen  An- 
liegen")  394 ;  contra  Tur- 
cas  fundendae  771 — 772. 
772  1 ;  cf.  Oratio. 

Precis  historiques  (libelli 
periodici)  71.  71 ''.  72. 
74.  118.  246. 

Priscianensis,  lulius,  S.  J. 
861. 

Privilegia  v.  Facultates. 

—  typographis  concessa 
754. 

Probatio  tertia  in  S.  J.  254 
ad  255. 

Processiones  sacrae  in  Bo- 
hemia  772. 

Procopius,  S. ,  abbas  553. 
553  \ 

Professio  sollemnis  in  S.  J. 
55—57.  655—657.  656  ■. 

Proninitz ,  Balthasar  de, 
episcopus  vratislaviensis 
483.484.  558 1.562. 636  ^ 


Proscotius,  Angelus,  S.  J. 

414. 
Prosper,  Aquitanus,  S.  217. 
Protestantes    8.    49.     152, 

ISO.  1801.  183.242.491. 

561 — 562  ;      et     veteres 

Patres    216—218.    216  ^ 

217";  et  Scriptura  sacra 

219.  463.   561—562;   et 

Taulerus   80  2.   83.  89  2 ; 

V.  Lutherani,  Zwingliani. 
Proverbia  Salomonis  672. 
Psalmi   a   B.  Petro    Fabro 

expositi  43.    124.    124  2; 

ab  aliis  Sociis   exponun- 

tur  296  2.  316  3.  817;  ver- 

siones  lutheranae  588  ^,  *; 

psalmi  catholici  589  1. 
Psychologia  663.  664. 
Pudicitia     a    C.    commen- 

datur  1.5—16. 
Puecher,  loannes  Georg.  2. 
Punitiones     academicorum 

ingolstadiensium  338.345. 

346.  355.  364.  700—709. 

702  2. 
Purciliarum    conies ,    Bar- 

tholomaeus,  nuntius  apo- 

stolicus  XXVI. 
Purgatorium   et  animae  in 

eo  degentes  217''.  223*. 

225.  318.  416.  416*. 
Puteiis  (dal  PozzoV),  laco- 

bus,  cardinalis  509.  509  1. 

512.    512*.    523=».    539. 

757*. 
Python,   Petrus,    S.  J.    3. 

33.  11  a;  erratum  678. 

Quackelbeinv.Cotiirnossius. 
Quartier,  Fr.,  S.  J.  676. 
Quentelius,  loannes,  et  he- 

redes  89  1.  589/. 
Quesnel,  Paschasius,  erra- 

tiim  220*. 
Questenburch        (Questen- 

berg) ,  Everardus ,  S.  J. 

140.     140*.     144.     155. 

157».    161'.    163.    167. 

170. 188.  1882.  192«.  674. 

—  pater  Everardi  Q.  144. 

—  (Questenberg) ,  Marga- 
rita  109.  140.  140*.  144. 
163.  173.  674. 

Quetif,  lacobus,  0.  Pr.  90. 
Quickeberg       (Quichelber- 

gus),  Samuel  de  361*. 
Quincy     (prope    Duacum) 

952. 
Quinonius  (Quinones),  Fran- 

ciscus,  0.  Min.,  cardinalis 

196  2. 


Quintiano ,    Yincentius    de 

686. 
Quintilianus,  M.  Fabius,  in 

scholis  S.  J.  284. 
Quiroga,  Gaspar,  cardinalis 

et    archiepiscopus     tole- 

tanus  861. 
Quodlibeticae  orationes  124. 

124'.  164;  disputationes 

V.  Dispiitationes. 

Raab,   Isidorus,   0,   S.  B. 

XXXI  2. 
Raabs  (Rabbs,   in  Austria 

inferiore)  457  ^. 
Raderus,  Matthaens,  S.   J. 

XXIV.  XXXV.  2.  3  3.  5.  21 1. 

37*.  95—96.  116  2.467«. 

567;     errata    207.    658. 

662.  680.  6901 
Raindorflf,  Christophorus  de 

5661.     569—586.    569  2. 

586  1.  589.  717—719. 
Ram,  P.  F.  X.  de  17'. 
Ranke,  Leopoldus  dexviii*. 
Ratisbona  597.  597  2.  539. 

dioecesis457^  574  ^;  epi- 

scopi  V.  PhiHppus,  Sailer ; 

capitulum  et  ecclesia  ca- 

thedralis  xvi.  450  * ;  Socii 

XVI.     XVII.     120  ^    656; 

Lutherani  731 — 732 ;  libri 

iUic  editi  522=*. 

—  imperii  comitia:  (a. 
1541)771;  (a.  1546)  165. 
165  2;  (a.  1556/57)  xvi. 
567.  567  1.  594.  594  1.  5^-8 
ad  599.  602.  604  ^.  607. 
615.621.638.6471.7213; 
(a.  1576)  XVII.  530;  collo- 
qiiia  religionis:  (a.  1541) 
148";  (a.  1546)  167.  199. 
1995.  200. 

—  bibliotheca  provincialis 
537  1. 

Rattenberg  (in  Tiroh)  414. 
Rauden  (Rauderm?   in  Si- 

lesia)  4573. 
Raupach,    Bernardus    751. 

755. 
Rauscher,  loseph  Othmarus, 

cardinalis  et  archiepisco- 

pus  viennensis  508  1. 
Ravenna,  Maurus  de,    ca- 

nonicus  regularis  S.  Sal- 

vatoris  682—684. 
Ravesteyn  v.  Tiletanus. 
Raynaldus,  Odoricus  xviii. 
Rechabitae  23.  23». 
Rechnchusanus ,      loannes 

659.  660.  [68. 

Rees  (in  Borussia  rhenana) 


808 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  liuius  voluminis. 


Regalia  archiepiscoporum 
colonicnsium  237.  240. 
241.  243-244. 

Reges,  tres  Magi  v.  Magi. 

Regiomons  (Kimigsberg) 
471  '.  551 ».  557  '. 

Rehlinger  v.  Relinger. 

Rehra  (Rhem) ,  Wolfgan- 
gus  Andreas,  praepositus 
et  canonicus  augustanus 
199  ^  680. 

Reiffenberg,  Fridericus,  S.  J. 
LiTi.  Liv.  Liv  *.  241 ;  errata 
109^.  129.  137  ^  658. 
665  b.  678. 

Reinharda  v.  Reinolda. 

Reinher ,  Ludovicus  Chri- 
stophonis  713. 

Reinolda  (Roinharda),vidua 
arnhemiensis  37.  37  *. 

Reischner,  Nicolaus  712  ad 
713. 

Reiser,  lohannes  Baptista 
xviii^.  382  ^  592  2. 

Reittmair,  Stephanus  580  ^. 

Religio,  robur  reipublicae 
752. 

Religiosi  76;  a  rectoratu 
universitatis  ingolsta- 
diensis  exclusi  699. 

Religiosus  status  218 ' ;  in 
Germania  neglegitur  311. 
319.  323.  334.  381;  im- 
pugnatur   a  Protestanti- 
bus    63'.     219.    735;    a 
Beatis    Petro    Fabro    et 
Petro  C.  commendatur  et 
defenditur    23.     44—45. 
171.    173—175.    367   ad 
369.      381'.     401— 402;  I 
eius  virtutes  33 — 34 ;  re- 
ligiosae     vocationi     cito  ' 
et    fortiter   nos    obsequi  j 
oportet  255—256  ;  v.  Se- 
minaria. 

Relinger  (Rehlinger),  Chri- 
stophorus  699. 

—  (Rehlinger),  Guilielmus 
699. 

Reliquiae   sacrae    colendae 

218'.    295.    295  2;    Pro- 

testantes  de  iis  732.  732  ^. 

735;  cf.  Colonia. 
Remagnia     (Remagen ,    in 

Borussia  rhenana)  367  ". 
Henaix  (oppidum  ))elgicum) 

113*. 
Renata,  uxor  Herculis,  ducis 

ferrariensis  130  2. 
Renovatio    studiorum   232. 

2.32".  284. 

—  votorum    in   S.  J.   232. 


232  ^     267.     654.     655. 

655  ',  2. 
Rensberg  (Ransberg?),  lo- 

annes  de  549  '.  763  2. 
Repetitiones  in  scholis  S.  J. 

285.  290. 
Rescius,  Stanislaus  xx.  lv. 
Reservati    casus     in     Ger- 

mania    310.    311».    346: 

facultates  196.  253.  310  2. 

341.  528. 
Rethius    (Rhetius ,    Reydt, 

Ried),  loannes,  S.  J.  991 

366  2. 
Retz ,    Franciscus ,     prae- 

positus    generalis   S.    J. 

475 ". 
Reutlinga         (Reutlingen) 

663  •'. 
Rhegina     minor     (Minori), 

episcopus  685 '. 
Rhem  v.  Rehm. 
Rhenana    provincia    S.    J. 

XVI.  Liii.  95*.  230';  cf. 

Reiffenberg. 
Rhenanus,    lacobus  comes 

240  3. 
Rhetius  v.  Rethius. 
Rhetorice3.52  2.4113.  462'. 

51  r-'.    663.    664*.    724; 

eius  studium  in  collegio 

patavinoS.  J.  247.  702  ^; 

a   Sociis  docetur  xxiv^ 

275  \  275  K  284.  289  ad 

290.  375.  380.  389.  394. 

4512.  619.  619^. 
Ribadeneira,  Petrus ,  S.  J. 

LTV.  135'.  757*. 
Ribagorza      (^Ribacorso"), 

Martinus  comes  de  357. 
Ribeyro ,        Christophorus, 

S.  J.  2933.  294'. 
Richardus ,    dux    Bavariae 

2401 
Rickel    V.    Dionysius    Car- 

thusianus. 
Riera,  Petrus,  S.  J.  292«. 

—  Raphael,  S.  J.  270'. 
Riess,  Florianus,  S.  J.  xxii*. 

XXIV.    LV.    LVI.     LVII.     LX. 

4.  5.  158  2.    720;    errata 

39".  66'.  519.  593.645 

ad  646.  652.  655.  678. 
Rindorf  (Ryndorp),  loannes 

672.  673. 
Rion,  Antonius,  S.  J.  633. 

633'. 
Riswichia  (Ryswich ,  Rys- 

wyck).  Aegidia,  soror  B. 

Petri  C.  116  2. 

—  lacoba,   soror  B.  Petri 
C.  116  2. 


RisAvichius  (Rvswich) ,  la 
cobus,  S.  J.'  116-'. 

—  Reinerus  116  2. 

—  Theodorus,  S.  J.  116  2. 
Rithovius ,    Martinus    Bal- 

duinus  49  2. 
Rituum  Congregatio  v.  Con- 

gregatio. 
Rodericius  (Rodrieuez).  Si- 

mon,  S.  J.  43.  43*.  104 2. 

173.  1732.  6.55'.  2. 
Rodez  V.  Ruthenae. 
Roftensis  dioecesis  (Roche- 

ster)  618';  episcopus  v. 

Fisher. 
Rohr    (in  Bavaria?)  580  ^. 
Roma  1.  2.  3.  4.  79  '.   91. 

97.  196  \  278.  607.  720. 

727  ;    a  C.    laudatur  47  ; 

ecclesia  S.  Petri    et  pa- 

latium  vaticanum  53  ad 

57.    196  ^    curia    142  =. 

186.306  2.324.325.430. 

587.    595'.    624'.    644. 

644  2.     716.     754—755; 

castellum  S.  Angeli  53 ; 

Socii    xvi.    xvii.    XXIV  ^ 

78—79.    95'.    109.    111. 

112.     112^     119.     121. 

136.  141.    141 ^    192  ad 

200.  212.  230  '.  249.  252. 

254—256.  257.  258.  260. 

262  2.     264.     265.     268. 

272'.     2742.    276—280. 

280  2.    288.    289.    297  2, 

306.  370.  388.  389.  390. 

398  2.    3992,    439.    449. 

450.  450  ^  458'.  466'. 
470.  472  \  474.  478.  481 
ad  482.  485.  485  \  487. 
501.  502.  504.  505.  536. 
588'.  601'.  606.  616*. 
618'.  619«, '.620 '.653«. 
662.  722.  723.  742.  742 '. 
745.  760,  et  v.  Canisius ; 
domus  professa  S.  J.  et 
ecclesia  B.  M.  V.  de 
Strata  47.  47  ■\  55 '.  56 
ad  57.  56'.  254.  254  2. 
255.  265.  633 '.  655 ;  col- 
legiuni  S.  J.  romanum 
952.  108*.  130  2.  136. 
248«.  298'.  390  3.  429. 
429  2.441.446.481;  col- 
legium  austriacum  493 ; 
collegium      germanicum 

XVII.    XXXVI.    LVII LVIII. 

248  «.  422.  422  ''.  436  ad 
437.  440—441.  445  ad 
446.  445  2,  *.  457.  457  \ 
458.470.475.475*.  477. 
478'.  481.  486«.  493. 


Resalia  —  Sclienk  de  Castell,  Franc.  Lud. 


809 


505.     514.     517.     517  1. 

619^741,  etcf.Frusius; 

seminarium        romanum 

620  ' ;  hospitale  S.  lacobi 

282  2;    ii)3i.i  Romae  editi 

2161.     246—247.    267  ^. 

450».  451.  6011. 
Roma  archiva  et  hibliothe- 

cae :  archivum  vaticanum 

V.  XXV.  447».  681.  684; 

collegii    germanici    lvii. 

440;regium509-;biblio- 

theca  vaticana  71  *.  754  ^ ; 

alexandrina  222 ;  barberi- 

niana  719:    casanatensis 

891;  nationalis  2\  771. 
Romuleus ,    Bartholomaeus 

839  1.  353.  363  \  699. 
Roothaan ,   loannes ,    prae- 

positus    generalis    S.    J. 

263.  534. 
Rosarium  (corona)  B.  M.  V. 

409;     a     Sociis     Ferdi- 

nando  I.  regi  datum  771 ; 

rosarii    grana    benedicta 

223.  223  ^ 
Rosenblatt,  AVibrandis  110-. 
Rossanum  (Rossano),  archi- 

episcopus  V.  Verallus. 
Rossis  (Rosis  ?),  loannes  de 

349. 
Rostochium  (Rostock)  662. 
Roth,  loannes  712. 
Rotmar,  Valentinus  724  ad 

725.  724'. 
Rubens,  Petrus  Paulus  9  i. 
Rudolphus    IV. ,     Austriae 

archidux  740. 
Ruisbrochius      (Ruisbroek, 

Ruysbroeck) ,      loannes, 

Can.   reg.    S.   Aug.  36  ^ 

80  3.  88.  88  ^  92. 
Ruhnanus  v.  Mersvinus. 
Rupe,  Nicolaus  de  v.  Nico- 

laus. 
Rupertus,    novicius    S.    J. 

viennensis  415. 
—  Tuitiensis,  0.  S.  B.  768. 
Ruraemunda      (Roermond) 

17  1;    episcopus   v.   Lin- 

danus. 
RuthenaeSagoduni  (Rodez), 

dioecesis  130-. 

Sabelliani  haeretici  180. 
Sacchinus,  Franciscus,  S.  J., 

xxiii.  XXIV.  XXXV.  2.  5 ; 

errata   427.    453*.    655. 

690  ^  739. 
Sacerdotes     in     Germania 

rari  375.  383.  421.  422. 

443.  443  \  444.  459.  480. 


596.  629.  630;   sacerdo- 

tum    matrimonium    527. 

539  ^   588  3.   595  fi_   530. 

644;  cf.  Clerus. 
Sacerdotium    in    Gerraania 

neglegitur  et  ineptis  con- 

fertur  311.  317.  323.334. 

381.  383.  393;  sacerdotii 

sublimitas  206  ;  cf.  Ordo. 
Sacramenta   416;    dignitas 

et  virtiis  35 — 36;  in  Ger- 

mania   negleguntur  334. 

341 ;    in    concilio  triden- 

tino  de  iis  agitur  680  ad 

685.  6821.  683^;   eorum 

frequentia  a  Sociis   pro- 

movetur  144.    167.    200. 

208.208  3.209.214.223*. 

265.  267.273^274.284. 

285.  290.  298.  308.  317. 

319.  331.  334.  335.  341. 

345.  346.  359.  374.  380. 

389.  393.  394.  631  K  674. 

742 — 744;  administratio, 

facultates  196. 196«.  1972; 

cf.    Communio ,    Eucha- 

ristia,  Paenitentia  etc. 
Sacrobusto    (Sacro    Bosco, 

Halifax),  loannes  de415. 

663. 
Sadeler,  Raphael  v. 
Sadoletus,  lacobus,  cardina- 

lis  737  1. 
Sailer ,      loannes     Michael 

(postea  episcopus   ratis- 

bonensis)  lvii. 
Salisburgum  (Salzburg)315. 

724;  archidioecesis  455*. 

457^5062,^508;archi- 

episcopi      V.      Ernestus, 

Kiienburg ;    synodi    pro- 

vinciales:  (a.  1544)  120. 

120*';(a.l553Muhldorfii) 

588  * ;    instructio    pasto- 

ralis  468—469;    ,Agen- 

da"  XVII. 
Salm,  Wolfgangus  de,  epi- 

scopus  passaviensis  157. 

1571.  36912.    4171.  456. 

494.  5242. 
Salmantica       (Salamanca), 

Socii  163. 
Salmeron,  Alphonsus,  S.  J. 

XXVI.  43*.  473.  48.5.3.60 

ad  61.   92.    191.  246  ad 

247.  246 ',  2,  3.  247  1,  2. 

248 ".  249.  250.  296  1,  2. 

298.300—333.32913393. 

348.  378.  389.  412—413. 

555''.  593-594. 5932. 680. 

682.683.685-698.689«. 

6901  3,  ••.  712—715. 


Saltationes  v.  Choreae. 
Salutiae,  episcopus  v.  Ar- 

chintus. 
Salvatoris,  S.,  canonici  re- 

gulares  683.  684. 
—  S.    ordo  v.   Brigittanus 

ordo. 
Sam,  Conradus  240  \ 
Samuel,  propheta  23. 
Sancti  23.   738.   768;   nos 

iuvant  28.  29.  219;  ipse 

Deus   in    iis  colitur   86 ; 

colendi  et  invocandi  218 1. 

295.  295  2;    protestantes 

eos  invocare  nolunt  732. 

735.  738.  768;   v.  Cani- 

sius  (pietas  in  Sanctos), 

Reliquiae. 
San-Salvador,  Congi  caput 

294'. 
Sara,  filia  Raguelis  15. 
Sarcerius,  Ei-asmus  110  2. 
Sarpi,  Paulus  755. 
Satisfactio      pro      peccatis 

praestanda  218  1. 
Satrianum ,     episcopus     v. 

Mentuatus. 
Saussagius    (du    Saussay), 

Andreas  (postea    episco- 

pus  tuUensis)  xx. 
Saxonia  359—360. 370. 384. 

385.    550;    duces   v.  lo- 

annes    Fridericus,   Mau- 

ritius;    Socii    359—360. 

370.384.385—386.522; 

cf.  Pflug. 
Sbrandus  v.  Bellini. 
Scaevola,  P.  560. 
Scalichius ,      Paulus     458, 

458'.  471.  4711. 
Scalicium  (Scalic,  Scalice), 

monasterium  0.  Cist.  648. 
Scarga,  Petrus,  S.  J.  lv. 
Schade  v.  Mosellanus. 
Schaertlin ,  Sebastianus  de 

236  \ 
Schaleta  (La  Scalea,  Cala- 

briae  urbs)  53.  273*. 
Scharftenberger,  Marci,  he- 

redes  537  2. 
Schaumburg  (Schauen- 

burg) ,  Adolphus  de,  archi- 

episcopus         coloniensis 

XXXV— XXXVI.  891.2343. 

237—240.  239  \  241    ad 

244.  674—679. 
Schazgerus    (Schatzgeyer), 

Caspar,  0.  S.  Fr.  416. 
Scheeben,  losephus  xvii  ad 

XVIII.   xviiii. 
Schenk   de  Castell,   Fran- 

ciscus    Ludovicus ,     epi- 


810 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  vohiminis. 


scopus  eystettensisxxii^. 
726. 

Scherer,  Georgius,  S.  J. 
sxv, 

Scherr,  Gregorius  de,  0.  S. 
B.,  archiepiscopus  raona- 
censis  727. 

Schiklerus,  Hermannus  667. 

Schlackenwald  (Bohemiae 
oppidum)  703'. 

Schlcupner ,  Sebastianus 
636  ^ 

Schliisselburg ,  Conradus 
769. 

Schmidl,  loannes,  S.  J.,  er- 
ratum  616-. 

Schmidt,  loannes  v.  Fabri. 

Schmitz,  Guilielmus  658"'. 

SchneAvly ,  Petrus,  praepo- 
situs  friburgensis  xxvi. 

Schoberus  690.  723. 

Schoberl,  Franciscus  Xave- 
rius  xvin^. 

Schonkirchen,  de  456  -. 

Scholae  puerorum  13 — 15. 
704;  a  Sociis  diriguntur 
294  ' ;  sunt  spes  ecclesiae 
562;  scholae  catholicae 
588^.  592  2;  scholae  Lu- 
theranorum  328 ;  scholae 
corruptae  696 :  scholae  in 
Austria  753.  754;  cf. 
Grammatica,  Libelli  pre- 
cum,  Philosophia  etc. 

Scholastica  theologia  etphi- 
losophia  xviii ».  620.  729 
ad  730 ;  in  Germania  neg 
leguntur  307.  323.  410- 
a  C.  et  aliis  Sociis  do 
centur  et  commendantur 
285.  336.  339=».  366 
6211.  729  2;  ^^  ^risto 
teles,  Lombardus,  Tho 
mas. 

Scholastici  S.  J.,  vota  195, 
195'.  653—654.  653» 
studia  247.  267—268, 
289  ■^.  302.  303.  323 
410«,  \  411.  411'.  415, 
422.  451.  473.  478.  739 
742;  catechesis  489  ^; 
facultates  39».  195*. 

Schopperus,  sacerdos  703. 

Schor,  Elias  232. 

Schorichius,  Georgius,  S.  J. 
277 ". 

—  (Boius),  Petrus,  S.  J. 
209  '.  248.  249.  250.  253. 
256.  258.  265.  270.  276 
ad  2K0.  277  ".  2^2.  287  ». 
329.  329  \  330.  333.  340 
ad  348.  342 '.  361.  366. 


410.    4101    411-.    414. 

4.39.439^446.471.504. 

505.  550.  687.  699.  702. 

744. 
Schorrer,  Christophorus,  S. 

J.  xxiv. 
Schotborch  v.  Skodborg. 
Schottenius ,       Hermannus 

659.  660. 
Schrader,  loannes,  S.  J.  [?] 

414. 
Schradin,  Ludovicus  548^. 

549'.  763.  763  2. 
Schrobenhausen  (inBavaria 

superiore)  698. 
Schrockh,  loannes  Mathias 

XXI.   XXI  ^ 

Schiitz,  Joseph  580  ^. 
Schutjes.L.H.Chr.  71.544. 
Schwarz,  W.  E.  29«. 
Schwarzenberg ,      Christo- 

phorus  de  453». 
Schwayger,  loannes  xx. 
Schweicker,  Henricus  324. 

325.  398 '.452— 453.470. 

486.486«.  502.564.566». 

569—586.     569  2.    ^ge  i. 

587—593.600—603.600». 

608-610.  624  '.  690.  694 

ad  696.  716—721. 
Schwenkfeld,  Gaspar  551  -. 
Schwenkfeldiani  in  Bohemia 

551. 
Sciottus,  Gaspar  89  -. 
Scotter  (Schoter,  Scotus?), 

Rogerius,S.J.334\4002. 

414.  415. 
Scotus,    Gualterus,    S.    J. 

367". 

—  magister  artium  colo- 
niensis  250 ;   v.  Scotter. 

Scribendi  ratio  emendata  et 
polita  a  C.  commendatur 
181.  267.  282. 

—  ratio  in  monumentis  hi- 
storicis  odendis  xxix  ad 

XXXIII. 

Scribonius  (Pisek) ,  Hen- 
ricus,  administrator  pra- 
gensis,  497  '.  498.  548  \ 
549  '.  599.  599  ».  610  ad 
611.  6181  634—635. 
635  3.  647—648.  648'. 
762».  763.  763  2.  772». 

Scriptura  sacra  183.  187. 
410.  416.  510'';  summi 
facienda  xxviii.  227;  eius 
studium  200 '.  240  ■■*.  308. 
323.  666.  667.  671.  729; 
eius  interpretatio  125  2. 
307.  307'.  733;  inter- 
pretatio  privata  180.  561 


ad  562 ;  exponitur  a  So- 
ciis  248  8.  666.  667.  686 ; 
in  catechismo  Canisii 
xviii »,  9. 454. 455  2 ;  editio 
vulgata  XXIX ;  v.  Evan- 
gelium,  Genesis,  loannes, 
Matthaeus,  Paulus,  Prote- 
stantes  etc. 

Sebastianus ,  S. ,  ecclesia 
314». 

Seckendorf,Vitus  Ludovicus 
de,  errata  623 ». 

Sedelius  (Seidl) ,  Wolf- 
gangus,  0.  S.  B.  xxvi. 
469. 

Seeiuin,  Eugenius,  S.  J.  37  * ; 
errata  164-.  271  ^  652. 
668.  690  ^  745«. 

Seibert,  L.  B.  159  2. 

Seidl,  loannes  457  ^. 

—  Wolfgangus  v.  Sedelius. 
Seminaria  clericorum  xvii. 

2983.  304«.  361.  362.370. 
372.  486  «.  493.  494.  566. 
570.  571.  573.  574.  578. 
620'.  648".  689«,  et  cf. 
Convictus ,  Georgianum 
Roma  (coUegium  germa- 
nicura,  seminarium  roma- 
uum) ;  ludimagistrorum 
493 ;  religiosorum  lvi. 
493. 

Senensis  v.  Sixtus. 

^Sententiarii"  666. 

Sepultura  catholica  negata 
662. 

Seripandus ,  Hieronyraus, 
0.  Er.  S.  Aug.  408  s. 

Serraus  (Serrao),  Andreas 

XVIII. 

Servetus  (de  Servede),  Mi- 

chael  462  ».  769  K 
Severinus ,    S. ,     episcopus 

coloniensis  265.  388. 
Sfondratus         (Sfondrato), 

Franciscus,  nuntius  apo- 

stolicus  142-'. 
Sicilia,  monasteria  per  So- 

cios    reformata    265 ;    et 

Canisii      ^Summa"     63 ; 

Socii  276.  285.  304.  307. 

326.   360.   498.   654;   v. 

Messana,  Panormum  etc. 
Sickel,  Theodorus  xxxi^ 
Sidonius  v.  Helding. 
Siegen,  Arnokius  de  111  ^. 
Sigetum    (Szigetvar,   Hun- 

gariao  urbs)  604  2. 
Sigismundus,    S. ,  Burgun- 

diorum  rex  553.  553*. 

—  Augustus,  Poloniae  rcx 
458.    458  2.     460.     510. 


Scherer,  Georgius  —  Stevordianus,  Martinus. 


811 


510^642.643.643^644. 

644  2. 
Silesia ,     religionis     status 

483—484;   Socii  483  ad 

484.  487 ;  cf.  Vratislavia. 
Silva  Dueis  v.  Boscoducum. 
Silvius  (van  den  Bossche), 

Petrus,  S.  J.  770—773. 

7701. 
Simonis,    Henricus,    S.    J. 

Liii;  errata  129.  129  i^. 
Simplicitas  sancta  coramen- 

datur    21.    22.    31.    227. 

228.  301;    „Simplicitatis 

gradus    novem*     (liber) 

209*. 
Singkhmoser,  M.  476  ^. 
Sipontum  (Siponto),  archi- 

episcopus  V.  Pighinus. 
Sirletus,  Guiliehnus,    car- 

dinalis  xxvi. 
Sixtus  V. ,    Vulgata  xxix ; 

Index  86». 
—  Senensis  0.  Pr.  88  ^. 
Skodborg ,      Georgius     de, 

archiepiscopus  lundensis 

79—80.  79  \  89.  91.  92. 

100.  105.  109.  124.  126. 

134.  157.  163.  167.  173. 

248.  258.  290.  667. 
Slavonicam    linguam   Socii 

colunt  422. 
Slavus  (Schlavus)  v.  Con- 

ger,  Demitreus. 
Sleidanus,  loannes  731*. 
Sletstadium      (Schlettstadt 

in  Alsatia)  711 1 
Sleupner  v.  Schleupner, 
Smalcaldicum     foedus     et 

belhim    148  ^   159.    165. 

165  ^    234—245.     235». 

236  \  327  1. 
Smeling,  Tjlmannus,  0.  Pr. 

126.  126  ^  144.  157.  163. 

17.3.  198».  424.  665*. 
Socher,  Antonius,  S.  J.  397  =*. 
Societas  lesu,  primi  patres 

43.  43*;  nomina:  ,Socie- 

tas  lesu"  9.  75.  93  K  134 

ad  135.  135'.  314;   Je- 

suitae"    121.    134—135. 

134*;    ^presbyteri  refor- 

mati"     683;     .Theatini' 

699. 713 ;  vaticinia  de  eius 

ortu  21.  37—38.  37*.  96. 

209*;festumtitulare475. 

475";  praestantia  et  me- 

rita  42.  44-45.  51.  55  ad 

57.    65.    131—132.    151. 

189.  232  ^  279.  304.  316. 

404 '.418. 487. 541-542. 

668.729.761;finiseipro- 


positus  135.  135  * ;  quales 

in   eam  admittendi  268; 

paupertas  50 ».  330.  343. 

423.6691730— 731;  dig- 

nitates  a  Sociis  non  ad- 

mittendae  330.  357.  373. 

378.  383.  427.  431.  436. 

478.  500—501.  503.  509. 

520.  536.  568.  710-711. 

7.39.  756—760;  Societas 

et   cor  Jesu  56—59;    et 

munus  exorcistarum  156. 

156^;  participatio  bono- 

rum    spiritualium    S.    J. 

485.603.503«.601i;S.J. 

et  Carthusiani  123 ',  et  cf. 

Carthusiani  colonienses ; 

Socii  in   matriculas  uni- 

versitatum  inscripti  103  -. 

414—415.697.  698.  739; 

Sociorum  adversarii  (Pro- 

testantes    etc.)    44.    92. 

109—111.  132.  134*.  135 

ad  136.   139.  308.  350 ». 

367-369.426.4711.522. 

522  3.     524—527.    524*. 

529.  534.  541.594.  594  3. 

604—606.613-614.6361. 

646.  693.  721.  724.  749. 

771—773;  apologiae594. 

594  3;   historia  xxxv.  1. 

95.     1101;     congregatio 

generalis  prima  xvi.  654  ; 

secunda    xvi;    v.    Colle- 

gia,  Constitutiones ,  Ex- 

ercitia,  Facultates,  Igna- 

tius  ,    Lainius ,     Novicii, 

Scholastici,  Vota  etc. 
Socrates,   philosophus  185. 
Sommervogel,  Carolus,  S.  J. 

VI.  748«. 
Sonnius    (van   den  Velde), 

Franciscus,  episcopus  bo- 

scoducensis  et  antverpi-  j 

ensis  39.  49  -.  386  i, 
Sophocles,  poeta  353. 
Sorbonna   v.  Lutetia  Pari- 

siorum  (universitas). 
Soria,  Dr.  494. 
Soto,  Petrus  de,  0.  Pr.  39. 

162.162«.  237.318.3291. 

410.675— 676.  689«.  7371. 
Soveral,Iacobus,S.J.293^  ' 

294  1. 
Spiitt,  Wolfgangus  457  ^ 
Spagnoli  v.  Mantuanus. 
Spangenl)erg,  loannes  490  *. 

511". 
Spenerus,    Philippus  laco- 

bus  892. 
Spengius,  loannes  99  '.  126. 

163.  1631-'.  j 


Spira  (Speyer)  237.  425  1 ; 
dioecesis457  ^ ;  episcopus 
V.  Flersheim ;  vicarius 
generalis  v.  Mussbach ; 
Socii  XVI.  771.  941.  98-. 
408. 

—  comitiaimperii:(a.l542) 
408.638-;  (a.  1544)  244. 

Spirensis  notarius  S.  J.  in- 
gressus  161.  161  1.    169. 

Spiritus  Sancti  divinitas  a 
Cyrillo  Alexandrino  pi"o- 
pugnata  179.  186;  missa 
699.  699  3;  monasterium 
496  2. 

Spreterus,  loannes  394  ^. 

Staal ,    loannes   lacobus   a 

XXVI. 

Staats  Evers,  I.  W.,    erra- 

tum  71. 
Stahel,  Sebastianus  698. 
Stanislaus  Ko.stka,  S.,  S.  J. 

XVI. 

Staphylus  (Stapellage),Fri- 

dericusLvi.  36^39.483«. 

484.     487—488.     526 1. 

538.     557—563.     557 1. 

635-637.  640*. 
Stapulensis  (Faber),  Jaco- 

bus  663*. 
Steinberger  v.  Billick. 
Steinhuber,   Andreas,  car- 

dinalis,S.J.v.Lviii.422*. 

4573.  505. 
Steinle,  Eduardus  de  v. 
Stella  V.  Stern. 
Stempelius   (Stempel) ,   lo- 

annes  (Tilanus) .    0.  Pr, 

100.    1001    1011.     109. 

111.  124.  126.  144.  1443. 

155.  157.  162.  163.  167 

173.198^664-666.665*. 

—  loannes,  consul  gouda- 
mis  100*. 

Stephanus,  S.,  protomartyr 

ecclesiae    8*.    11.    11 1*. 

443  ^ 
Stem     (Stella) ,     Georgius 

577  2.588.590—591.602. 

717.  718. 
Sterzing,  oppidum  tirolense 

5273. 
Steunechton  v.  Engerd. 
Stevoort  (in  Belgio)  366  ^ 

414. 
Stevordianus,  Guilielmus  v. 

Elderen. 

—  (Gotefridius,  Gotfridius, 
Gewarts),  Martinus,  S.  J. 
302  2.  366  3.  451  _  451 2_ 
5502.600.610.010  2.742 
ad  745,  742  1. 


81: 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Stieve,  Felix  xxx  *. 
Stockhammer.  Georgius  322 

ad  328.  333.  345*.   362. 

372.    373.  425  2.   702  ad 

705. 
Stolberg,  Henricus  de,   de- 

canus  capituli  coloniensis 

240.  240  3. 
Stolzer,  Philippus,  S.  J.  3. 
Strada    (d"Estrada) ,   Fran- 

ciscus,  S.  J.  78—79.  78  \ 

96—97.     99.    101.    113. 

1131.    119.    123.     1392. 

167. 
Strahov,  canonia  0.  Praem. 

497  1 ;  bibliotheca  537  K 
Stralensis,  Arnoldus  660. 
Strang,  Sebastianus,  S.  J. 

2.  725—726. 
Stratis  v.  Loeher. 
Straubinga  (Straubing),  et 

C.  XVI. 
Strigonium  (Gran) ,    archi- 

episcopus  V.  Olahus. 
Strunck,  Michael,  S.  J.,  er- 

ratum  676. 
Stugartia  (Stuttgart)  580»; 

archivum  regium  531. 
Stunnius,  lacobus  396. 

—  loannes  402  •>. 
Suarez,   Franciscus,   S.  J. 

134*.  768.  768  ^ 
Sudermann ,       Hermannus 

1113. 

Suecia  79.  79'. 
Suetonius,  historicus  285. 

—  (Italus),  S.  J.  451. 
Sugenheim ,     S. ,     erratum 

317  -\ 

Surianus  (Suriano),Michael, 
orator  venetus  438  -.  526». 

Surius,  Laurentius,  0.  Carth. 
XXVI.  36.  36  \  37.  57.  78. 
89'.  92.  209^.222.2412. 

Susatum  (Soest  in  West- 
phalia)  204  ^ 

Suso  (Seuse ,  vom  Berg, 
Amandus),Henricus,  Bea- 
tus,  0.  Pr.  36  8.  80  \  87. 
87 ',  2.  89. 

Svoboda,  loseph,  S.  J.  772 '. 

Sydereus,  Andreas,  canoni- 
cus  zutphaniensis,  postea 
S.  J.  200.  249.  252  ad 
256.  258.  265.  268.  270. 
277—280.  282.  287'. 

Sylvius  V.  Silvius. 

Syna])ius,  loanncs  712. 

Synodi  ab  opiscopis  haben- 
dae  401  ;  synodus  dioe- 
cesana  Dilingae  a.  1567 
habita  xvi;  cf.  Concilia. 


Syracusae,  Socii  2-30 '.  274  2. 
Syriaca   versio   Evangelio- 

rum  450  ^. 
Szigetvar,    arx    hungarica 

771". 

Tabernae  publicae  690.  704. 

706.  723. 
Tachovia  (Tachau,  civitas 

bohemica)  648. 
Tacitus  354'. 
Talerus  (Thaler),  eius  valor 

614''.  671=. 
Tapperus,  Ruardus  39.  139. 

1392.     259—262.    259'. 

276.  386'.  604». 
Tataria    460-461.     460  =>. 

461 1. 
Taulerus,  loannes,   0.  Pr. 

88'.  92;   virtutes  82  ad 

83.  88—89;  doctrina  80 

ad  89.   80  -.   87  ' ;  opera 

36  s.   57«.   79—92.   80=». 

861.  89',  2.  30.5. 
Taurellus    (Oechslin) ,    la- 

cobus  145—146.  145=*. 
Taus  (oppidura  bohemicum) 

648. 
Tavernerius,  Amatus  752. 
Taxis,    Mathias    de    481. 

481*. 
Techtermanu ,     Guiliehnus 

XXVI. 

Tegernseense  monasterium 

0.  S.  B.  469. 
Teinicense  monasterium  0. 

S.  Clarae  547 '. 
Tenionicze     (monasterium) 

648. 
Tenovice   (Tienowic) ,   mo- 

nasterium   ^Minimorum" 

648  L 
Tergeste  (Trieste,  Triest), 

episcopatus  47.  332.  408 ; 

episcopus    v.  Perragues. 
Termonde      v.       Dendera- 

munda. 
Terstegen,  Gerardus  660. 
Tertullianus  183.  188  ^, «,  ^ ; 

errores  187. 
Teutonicus  ordo  190  2. 
Textor  (Weber),  Urbanus, 

episcopuslabacensis444'. 

445. 445*.  447 '.448.  458. 

458  '.  470—471.  477   ad 

478.  478  '.  486.  494.  496. 

502.  504.  505.  521.  526. 

531.  535.  563.  740. 
Thanerius     [?] ,     professor 

mathematices  767. 
Theander(Gotzmann,  Gotts- 

mann) ,    Georgius    312'. 


5042.    690.    690*.    703. 
723. 
Theate   (Chieti) ,   archiepi- 
scopi   V.    Caraffa,    Maf- 


Theatini  (clerici  regulares) 

699.  699  2. 
Thebaica  legio  37.  37  ^.  194. 

269.  286.   424.   466;   v. 

Gereon,  Mauritius,  Ursus. 
Theodosius  Magnus,  impe- 

rator  178. 
Theologia  in  scholis  S.  J. 

275  \  285.  289. 336. 353 ; 

cf.      Moralis     theologia, 

PauIus,SchoIastica,Scrip- 

tura  etc. ;  theologia  bre- 

vior  489  2;    theologicum 

magisterium    quanti    sit 

meriti  61. 
Theophilus,  Vitus,  O.Praem. 

497'. 
Theresia,  S.,  0.  Carm.  4*. 
Thiel    (Geldriae    oppidum) 

100». 
Thomas,  S.,  apostolus,  mo- 

nasterium  549  '. 

—  Aquinas,  S.,  0.  Pr.,  eius 
opera91.  207.  410^.416. 
660.  660  2.  664;  a  C. 
commendantur  366 :  in 
S.  J.  XXXVI.  37*.  298«. 
336.  339^660.  685 '.768. 

—  Bonaventura  lv.  636 ^ 
640*. 

—  Pragensis  611.  635. 
^Thomistae"      et     „AIber- 

tistae"  660. 
Thunium  (Thuin  in  Belgio) 

620  '. 
Thyraeus,  Hermannus,  S.  J. 

646  \ 
Tienowic  v.  Tenovice. 
Tigurum  (Zurich),archivum 

reipublicae  530. 
Tilanus  v.  Pesselius,  Stem- 

pelius. 
Tiletanus  (Ravesteyn),  lo- 

docus  39.  49  2.  64.   64 '. 

139*.  386'. 
Tilia    (Tilianus,    van    der 

Linden),  loannes  de,  S.  J. 

619.  619«.  620.  771.  77P. 
Timotheus,  S.  Pauli  disci- 

pulus  14. 
Tirolis  xxiv.   490  *.    772  ' ; 

princeps  v.  Ferdinandus 

II.    archidux;     Socii    v. 

Auer,  Grim,  Oenipons. 
Tobias    ^senior",    israelita 

10.  14.  40. 
Toledo  V.  Alvarez. 


Stieve,  Felix  —  Vacationes. 


813 


Toledo,  Petrus  de  47*. 

Toletum  (Toledo  in  Hispa 
nia)  113'.  191;  archi 
episcopus  V.  Quiroga 
Socii  246  3. 

Toletus,  Franciscus,  cardi^ 
nalis,  S.  J.  768. 

Tolosa  (Toulouse) ,  dioecc' 
sis  1.30  2. 

Tongrensis,  Arnoldus  662  ^ 

Tornacum  (Tournai)  95  - 
103  2.  108.  108  ^  109« 
180^. 

Torre,  loannes  losephus  de 
la,  S.  J.  267  ^ 

Torres  v.  Turrianus. 

Tostatus,  Alphonsus  416. 

Traditio  apostolica  219.220, 

Traiectensis,  Henricus,  no- 
vicius  S.  J.  249. 

Traiectum  (Utrecht)  46' 
102.  165  ^ 

Trainer,  Martinus  517. 517^ 

Trapezuntius,  Georgius663, 
663  ^ 

Travancoridis  regnum  172  ^, 

Treveri(Trier)712»;archi 
episcopi  V.  Hagen,  Isen 
burg;  Socii  xxxvi.  98  ^ 
230'.  344.  350.396.619^ 
bibliotheca   urbana   221 

Tridentum,  urbs  et  dioece 
sis  246.  719;  episcopus 
v.  Madrutius ;  Socii  689. 
723;  bibliotheca  urbana 
247  2.  679.  7543. 

Tridentinum  concilium  ge- 
nerale  142.  142  ^  158*. 
199.  385.  391.  394.  511. 
596.  596'.  644.  678  ad 
685 ;  quam  necessarium 
et  salubre  121.  238.  242. 
334;  decreta  197  2.204*. 
244 ;  et  Protestantes  159 ; 
praesides  XVI.  314  ^  679 
ad  683 ;  episcopi  in  con- 
cilio  176'.  190*.  191. 
385*.  386.  395.  396'.  555^ 
680—684.  689;  procura- 
tores432.  199.199«;C.in 
concilio  xv.  xvi.  46 — 47. 
244-245.678— 680,  etcf. 
Bononia;  theologi  (prae- 
ter  Socios)  XX «.  39  •'.  432. 
47".  134*.  199«.  2293. 
232*.  245.  250.  254.  298  ^ 
886.  408  ^  416*.  680  ad 
^^S.^^P^Sociiinconcilio  1 
43  2.  46—47.  47 ».  48. 
92.  159.  189—190.  190*. 
191.  193.  193 -^  198.  199. 
245.    246—247.    246  2,  \  | 


247  ',  2.  248 ".  250-252. 
252 '.254.  385.  385*.  389. 
395—396.408.408  3.416. 
416*.  5553.^595.  678  ad 
685.  681  ^.  726  ;  concilii 
promulgatio  xvi. 
Triest,  Godefridus  vau  68 '. 
74. 

—  Wendelina  van,  soror 
B.  Petri  Canisii  68—69. 
72-74.  210-211. 

Trinitas ,     SS. ,      prioratus 

190-. 
Tropaea(Tropea),  episcopus 

V.  Poggius. 
Truchsessius  de  Waldburg, 

Guilielmus,  Ottonis  car- 

dinalis  pater  595  '. 

—  de  Waldburg,  Otto,  car- 
dinalis  et  episcopus  au- 
gustanus  162  3.  318.  331 
ad  332.  342  2.  344.3,593 
861.  4712.  .595—598. 
595  '.  638.  677—680. 68-3. 
689.  732.  737 '.741.  765; 
exercitia  spiritualia  S. 
Ignatii  77'.  361.  3612; 
itinera  italica  29.  595  ' ; 
in  synodo  salisburgensi 
(a.  1544)  120« ;  in  comitiis 
vormatiensibus  (a.  1-545) 
159.  235.  595;  in  bello 
smalcaldico  235  —  239. 
243 ;  et  collegium  S.  Hie- 
ronymi  dilinganum  xvi. 
298  3.  304«.  689«;  et  C. 
XV.  XVI.  XIX.  29.  46  ad 
47.  50.  121.  134.  146. 
159.  235.  238-240.  243. 
244.  452.  595—598.  638. 
639.676—680.689.689«. 
726.  741 ;  et  P.  Claudius 
laius  S.  J.  108  2.  142  8 
157. 157  1. 159. 159  '.  167. 
190.  199«.  246  2.  2472. 
318.827  3.331.  332.  344. 
860-361.  452  2.  638  2. 
678.  683.  694.  715.  741 ; 
Societatis  benefactor  et 
patronus  xvi.  46.  121. 
L34.  316.  59.5.  689«; 
synodus  dilingana  (1567) 
xvi. 

Trunciniensis  (Tronchien- 
nes)  domus  probationis 
provinciae  belgicae  S.  J. 
676. 

Trutiger,  Valentinus  63*. 

Tsanntele  v.  Aldenardus. 

Tubinga  (Tiibingen)   471  '. 

Tullura  (Toul)  414 ;  episco- 
pus  V.  Saussagius. 


Tungri  (Tongern)  665  *. 
Turcae    772';    bella    cum 

Germanis     et    Hungaris 

158*.  381.  391.403.  406. 

413.  422.  499.  502.  523. 

591'.  604.  604  2,3.  771 6_ 

772. 
Turen ,    loannes    Baptista, 

S.  J.  53. 
Turgavia  (Torgau)  369 '2. 
Turrianus  (Torres) ,    Fran- 

ciscus,  S.  J.  LIV. 
Tusta  V.  Taus. 
Tylanus  v.  Pesselius,  Stem- 

pelius. 
Typographi  matriculis  uni- 

versitatum  inscripti  698. 
Tyrnavia  (Nagy-Szombat), 

Socii  xxxvi. 

Udalricus,  dux  ■\vurteniber- 
gensis  236. 

Udamus  (Audanus) ,  loa- 
chim,  S.  J.  414.  415. 

Ulissipo  (Lisboa)  v.  Olis- 
sipo. 

UIma(UIm)285.2.353.286. 
236*.  2.38-240.  241  ad 
242.  245.  595.  677—678. 

Unctionis  extremae  sacra- 
mento  Wigandus  male- 
dicit  605  3;  jjj  concilio 
tridentino  de  eodem  agi- 
tur  682.  683. 

Ungonis,  Andreas,  0.  Pr.  90. 

Urbanus  VI.,  papa  107  '. 

—  VIII.,  papa,  de  canoniza- 
tione  4. 

Uriarte,  loseph  Eugenius 
^  de,  S.  J.  VI.  673.  744.  750. 
Ursmarus,   procurator  lae- 

tiensis,O.S.B.404.404«. 
Ursula,  S.,  virgo  et  martyr 

coloniensis    eiusque    so- 

ciae    et  earum  reliquiae 

48.  16.5.  173.  178*.  194. 

265.  269.  271.  286.  287. 

288.  292.  294—295.  357. 

387.  4232.  424.  466. 
Ursus,  S.,  martyr  xvii. 
Utraquistae  546. 551. 551',«. 

552.  5.53'.  554.  631.631«. 

772;   V.    Communio   sub 

utraque  specie,  Husitae. 
Utrecht  v.  Traiectum. 
Uwens,  Elisabeth  116  2. 

—  Georgius  9 '. 

—  lacobus  116  2. 

Vacationes  in  universitate 
ingolstadiensi  583.  583  *. 
724. 


814 


Index  aliiliabeticus  nomiuum  et  rerum  huius  volumiuis 


Yacha  (Vach,  oppidum  sa- 

xonicum)  588 '. 
Vahe,  Petrus  (postea  S.  J.) 

712.  712*. 
Yalentia  (Hispaniae  urbs), 

eCclesiacathedralis  190^;  | 

collei-iumS.  J.  136'.  170.  I 

190.  193.  212.  : 

Yalentia,    lacobus    de   (0. 

Er.  S.  Aug.)  416.  ! 

Yalentianae(Valenciennes), 

Socii  136.  136". 
Valerius,  P.  560. 
Yaletudinaria  a  Ferdinando 

I.condita  476  3.  512.5122. 

523.  523  3.  748. 
Yaletudo  Sociis  curanda  99. 
Yalles  Anicii  653  a. 
Vallis  Angelorum    (Engel- 

thal) ,   monasterium  vir- 

ginum  0.  Pr.  88«. 
Vallisoletum      (Valladolid) 

154';  Socii  113».  154  ad 

157.  1543.  170.  173.  191. 
Van  den  Bergh   v.  Bergh. 

—  den  Bossche  v.  Silvius. 

—  den  Yelde  v.  Sonnius. 
Yandenesse,  loannes  de,  se- 

cretarius  Caroli  Y.  158  *. 

235  \ 
Yanderspeeten,  H.  P.,  S.  J. 

97. 
Yarmia  (Ermland),  dioece- 

sis  459 ;  episcopi  v.  Cro- 

mer,  Hosius;  Socii  475. 

514.  515.  536.  538-539. 
Yarrentrapp ,     C. ,     errata 

243". 
Varsevicius,  Stanislaus,  S. J. 

LV. 

Varus    (Ware) ,    Georgius, 

S.  J.  618^. 
Yatablus,  Franciscus  364  ^ 
Vaz,  Georgius,  S.  J.  293». 

294'. 
Yega,  Andreas,   0.  S.  Fr. 

XVII. 

—  loannes  de  52'.  262  2. 
2652.273.275.2842.285. 
347  ».  688. 

Yelitrae  (Yelletri)  270 '. 
274  2. 

Yeltwyck,  Gerardus  148'. 

Vonegas,  niag.  92. 

Yenetiae  190.  190  2.  3141 
663,  et  V.  Surianus ;  nun- 
tius  apostolicus  134  2; 
prioratus  SS.  Trinitatis 
190  2.  103:  Socii  134  2. 
190-'.  248'.  348.  414;  li- 
briibioditi  221.  222. 2772. 


Venloa  (Venlo)  8\ 
Yeralhis  (Yerallo) ,   Hiero- 

nymus ,      archiepiscopus 

rossanensis     et    nuntius 

apostoh'cus     108  2.     134. 

1342.142.1422.144.146. 

146  ^^.  157.  157«.  159'. 

162. 163. 164— 165. 165  ^ 

167.  168.  170.  173.234*. 

235.  237.  239.  240.  240  \ 

243.  674—675.  474  ^ 
Vercellae,  episcopus  v.  Bon- 

homjus. 
Yerda  (Verden)  xxvi'. 
Verdiere,  Ch.-H.,  S.  J.  lix. 

689;    errata   655.    690  ^ 
^720. 
Vergara  (Cantabriae  oppi- 

dum)  170 '^ 
Yergilius,  poeta  295  *.  663. 

778. 
Verona,  episcopus  v.  Lipo- 

manus ;  Socii  329  *.  332. 

694.  _ 
Yerronius  (Werro) ,    Seba- 

bastianus ,      praepositus 

friburgensis  xx.  xxvi.  1. 
Vesalia  (Wesel)  176'. 
Vesalius  (a  Yesa)  v.  Weeze. 
Yesperae     in    universitate 

ingolstadiensi  394. 
Yestes,    earum    pompa  re- 

stricta  260  ^ ;  academico- 

rum    584.    699;     vestes 

Sociorum  722.  724. 
Vicari,  Hermannus  de,  ar- 

chiepiscopus  friburgensis 

xxii ». 
Yicelius  (Wicelius,  Witzel), 

Georgius,  ^senior"  329  '. 

588.  588  3.  589'. 
Victor,  S.,  martyr,  ecclesia 

321  ^ 
Victoria  (Yittoria),  loannes 

de,  S.  J.  410.  410".  414. 

439.  439'.  016  ^  745. 
Yienna    Austriae     (Wien), 

urbs421.421  3.4435.444. 

462 '.467. 4802. 486.  5032. 

506.  527.  527  2.  531.  535. 

536.  566.  591.  602.  604. 

610.  714.  727-732.  745 

ad  752.  762.  762'.   766. 

771  *>;  senatus  urbis  743. 
—  episcopatus    203.     204. 

427.431.436.443  3.457». 

506-509.  506  2,  s.  508 '. 

534.  554.  554  *.  568. 568  '. 

760. 760 »,  et  cf.  Canisius ; 

episcopi  V.  Faber,  Nau- 

sea,  Rauscher,  Wertwein ; 

officialis  episc.  v.  Freys- 


leben ;  capitulum  et  ec- 
clesia  cathedralis  209*. 
443.  4433.  466».  467. 
506  2.  508.  524.  524  2. 
729  '.  730—731.  740.  747. 
749 ;  cf.  Bergh,  Burchar- 
dus  van  den. 
Yienna  Austriae  (Wien), 
ecclesiae  et  monasteria: 
490  * ;  Benedictini  (mo- 
nasterium  Scotorura) 
XLiii;  Carmelitae  (mona- 
sterium  B.  Mariae  Yir- 
ginis)  446-449.  446». 
466.471—473.4712.6502. 
765  ;  Dominicani  (S.  Ma- 
riae  Rotundae)  100*. 
421».  4.30.  438'.  447. 
447  ', ».  448 ;  Franciscani 
409'.    598.    760;     Socii 

XXV.     XXXVI.     LVIII.     48. 

63.  66.  67.  120  ^  172'. 
332.  337.  343.  360.  361. 
370.  371».  372'.  378. 
380«.  389.391.396.  397». 
398.  398  2.  .3992.  400. 
400  2.  406—416.  410  2. 
410«,'.  411',  2.  413  ad 
416.  414'.  417.  417'. 
421.  422.  422".  423. 
425"».  427.  430.  4.S4.  435. 
435 ',2. 3. 436— 442.445". 
446  —  449.  447'.  451. 
4512,5.  452  2.  4.57.  460. 
466—473.  466'.  471 2. 
472',».  4732.  478.  483 
ad  485.  485  '.  487.  495. 
499.  500.  502.  503.  509  K 
517'.  524.  524*.  525. 
528».  535.  545».  549. 
550.  562.  565.  570.  572. 
593.  593  2.  594.  598.  599. 
602.  604.  609  '.  616.  620 
ad  621.  6502.655.661«. 
667'.  714.  715.  727  ad 
732.739—751.  762.  765; 
templum  cathedrale  (S. 
Stephani)  v.  supra ,  sub 
Vienna,  episcopatus; 
temphnn  et  conventus 
S.  Hieronymi  421 3.  742«. 
745;S.  Iacobi421».742«. 
745 ;  templum  S.  Mariae 
ad  ripam  421 ».  455  *. 
743  '.  745.  747 ;  S.  Ni- 
colai  409'.  598. 
—  universitas  126«.  332. 
343.  343».  400'-.  402*. 
407.  408.  409'.  411». 
414— 415. 420 '.434.  435. 
437. 442. 444.  444  '.  462  '. 
466— 467.  471 '.478. 480. 


Vacha  —  Weda,  Hermanmis  de. 


815 


490.509^517.582—584. 
584«.  598  —  599.  667. 
667^.  729—730.  739  ad 
741.  740  ^«.  746,  et  cf. 
Widmanstadius ;  univer- 
sitatis  ^reformatio"  (a. 
1554)  484.  740;  facultas 
theologica  48.  63.  100». 
229.  261».  343  ^  402*. 
407.407  3.408.410^411. 
411«.  412  2.  414-416. 
421.  421  ».434.  437 1.438. 
442.  444.  444 '.456.  456  ^ 
467.468.471.472'.  485. 
621'.  727.  729—731.7291. 
738—745.  739  * :  facultas 
iuris  517  ^  667'.  729; 
facultas  medicinae  415  ^. 
415".  737-;  facultas  ar- 
tium  (philosophica)  369 '^. 
415.  415  ^«.  462.  462'. 
466  8.  467.  730.  733  ad 
739.  737  "-.  738  ' ;  colle- 
gium  ^archiducale"  466. 
466  8.  475.  477.  487.  730 ; 
couvictus  nobilium  435. 
435  3.  437.  438 ;  semina- 
rium  clericormn  494. 570. 

Yienna  Austriae  (Wien), 
libri  editi  450',  ^.  471 1. 
474'.  537'.  604  ^  640. 
640  ^  748.  749.  752.  754. 

—  archiva  et  hibliothecae : 
archivum  consistorii  ar- 
chiepiscopalis  455.  494. 
760;  capituli  meti'opoli- 
tani  760;  aulae  caesa- 
reae  (Haus-,  Hof-  und 
Staatsarchiv)v.  242. 2422. 
445'.  476  ^  478«.  563. 
619'.  620'.  728.  729.  746. 
751.  752.  756.  758.  759. 
765;  „ministerii  cultus" 
506. 756 ;  camerae  aulicae 
(Hofkammer-Archiv,  Ar- 
chiv  des  gemeinsamen 
k.  k.  Flnanzministeriums) 
549'.  598.  647.  760.  763. 
763  2.  76g.  universitatis 
400  2.  414  2;  bibliotheca 
aulica  4732.  .558.  731. 
739.  771 8;  universitatis 
469.  537  I.  640  *. 

Viersz,  Fridericus  544. 

Vietor,  Hieronymus  537  2. 

Vigiliae  sacrae  218. 

Vigilantius,  haereticus  218. 

Villa,  Vincentius  686. 

Villa  Dei,  Alexander  de, 
0.  Min.  663. 

Villanueva,  Franciscus  de, 
S.  J.  758. 


Villinus(Hofler),Leonardus  ! 

729.       _  _  j 

Vilna,     Lithuaniae     caput  I 

640*.  642. 
Vincentius ,    S. ,    templum 

357;  conventus  ei  sacer 

670. 

—  Lerinensis.S.,  183. 1835. 
560.  5602,3. 

—  abbas  henrichoviensis, 
0.  Cist.  562*. 

—  Petrus  769  ^ 

Vinck,  Antonius,  S.  J.  lx. 

47  M40'.  230-233.  252. 

253.  254  3.  259.  260.  265. 

268.  282  2.  292. 
Vintimelium    (Vintimiglia) 

XXIV  *. 
Vinum    ^honorarium"  723. 
Virgines  sacrae  C.  ad  pie- 

tatem  excitant  21. 
Virginitas  736 ;    cf.    Caeli- 

batus,  Pudicitia. 
Viridis     Vallis     (Groenen- 

dael,  canonia  0.  S.  Aug.) 

88  3. 
Vishavaeus     (Wischaven), 

Cornelius,    senior,  S.  J. 

9'.    475.    95—97.    953. 

96M02.  112.  112^.119«. 

138.  138M39-140.141. 

142.  144.  156.  156 '.  167. 

207.  208.  213—215.  252. 

253.254  3.259.260.  265. 

267.  268.270'.  271.272 

ad  276.  291. 

—  (Wischaven),Cornelius, 
iunior,  S.  J.  97.  113'. 
119  6.  i73_ 

—  Rumoldus,  S.  J.  140'. 
Visitatio  librorum  345.  346. 

490.  490*.  492. 
Vitemberga     (Wittenberg) 

XXI.    63*.    216  3.    35912, 

484.   490  3.    5.5.5  2_    5,57  i_ 

605  1.  636.  769. 
Vitoria ,     urbs     Hispaniae 

298  3. 
Vitus,  S.,  martyr  553.  553  *; 

templum  548'.  553». 
Vivonetus ,  Brictius,  S.  J. 

414.  451. 
Volsius,  loannes  126.  126*. 

167.  173.  424. 
Vonderweit,        Elisabetha 

XXIII  ^. 
Voragine,  lacobus  de,  0.  Pr. 

671. 
Vormatia     (Worms)     77  2. 

I  —  comitia  imperii  a.  1545 
1      habita  120.  120*,«.  142. 


142«.  158—159.  1583,*. 
159 ',2.  162.  165  2.  235. 
235^.408.  595.  6382;  col- 
loquia  religionis :  (anno 
1540)  148  ^-  (a.  1557) 
XVI.  49.  261'.  726;  cf. 
Canisius. 
Vota  219;  facultas  ea  com- 
mutandi  196.  196  *;  cf. 
Religiosus  status. 

—  devotionis  in  S.  J.  653. 
653«.  654. 

—  scholasticorum  S.  J.  653. 
6531  654.  654«;  v.  Re- 
novatio. 

—  professorum  S.  J.  55  ad 
57.  655—657.  656'. 

Vratislavia  (Breslau)  484; 
dioecesis  457  3.  483  ad 
484.  487 ;  episcopus  v. 
Promnitz;  canonici  772, 
636  3.  g37_  637  2_ 

Vreden  (in  Westphalia)  99«. 
Vulgata  S.  Scripturae  editio 

XXIX. 

Wagner,  Michael  504^.  723. 
Waischenfeld  (in  Bavaria) 

145  '. 
Waitz,  Georgius  xxxi  2. 
Walch ,    loannes    Georgius 

XVIII '■*. 
Waldburg  v.  Truchsessius. 
Waldenses  in  Bohemia  551. 
Walt,  Florianus  457  3. 
Walter,  Georgius  415. 
Wamelia  (Wamel,  in  Hol- 

landia)  116  2. 
Waradinum  (Nagy-Vtirad), 

episcopus  V.  Martinutius. 
Weber,  Antonius  29 ". 

—  loannes  Baptista  339  '. 
698.  701.  723. 

—  Urbanus  v.  Textor. 
Weda   (Wied) ,    Fridericus 

de,  canonicus  coloniensis 
240  3. 

—  (Wied),  Hermannus  de, 
archiepiscopus  colonien- 
sis  243 ;  protestantismum 
dioecesi  suae  inculcare 
conatur ,  catholicis  ob- 
sistentibus  xxxv.  xxxvi. 
46.  46  3.  98'.  100—101. 
100«.  101 '.1052,  ••'.109". 
110.  1102.  111  119  120. 
120',-.  144. 1443.  148  ad 
149.  148  ^  •','».  162.  164 
ad  166.  164  3.  1651.  175  1. 
186. 1862. 199. 199".  204. 
204  ^  2153.  233-245. 
652  ' ;    Societatem    lesu 


816 


Index  alphabeticus  nominuin  et  rerum  huius  voluminis. 


Colonia  pcllere  vult  109 

ad  111. 
Weert  (in  Hollandia),  bib- 

liotheca  franciscana  176  -. 
Weeze  (Vesalius),  loannes 

de  79'. 
Weidenfeld,  Winandus,  S.  J. 

133.  652. 
Weinsberg,  Herinannus  de 

357.  670-. 
Weissenhorn ,     Alexander, 

^senior"  345. 

—  Alex. ,     ^iunior"     592-. 
702«. 

—  Samuel  592-.  702«. 
Weissenkirchen  (in  Austria 

inferiore)  455 «. 
Weizsaecker,  Julius  xxxii. 

XXXII  ^. 
Wellaeus,  Hieronym.,  typo- 

graphus  lovaniensis  222. 
Wels  V.  Falciana. 
Welser,  Emmanuel  699. 

—  Hieronymus  699. 

—  ^[arcus,  iunior  xxvi. 

—  Philippina  49 '". 

—  mercator       augustanus 
720. 

Welsinger ,     Christophorus 

555.  5552. 
Wenceslaus,  S.,  Bohemiae 

dux  553.  553». 
Wernerus,  magister  lova- 

niensis  276.  420. 
Werro  v.  Verronius. 
Wertwein ,    Christophorus, 

episcopus     neostadiensis 

et   viennensis   426.   760. 

—  Mathias  524".  760. 
Westphalia  99«;  et  C.  50. 
Weydman ,  Nicolaus  457  ». 
Widmanstadius    (Widman- 

stadt,  Widmanstetter), 
loannes  Albertus  216  ^ 
447«.  448.  449  ^  450. 
450».  562  ^  730—731. 


AVied  v.  Weda. 
Wigandus    (Wigand) ,    lo- 

annes,  Canisium  eiusque 

nSummam"  impugnat  63 

ad  64.  604-606.  605  », ». 

639—640.  693.  750. 
Wildnperger,      Bernardus 

457 «. 
Wildperger ,     Wolfgangus 

457 ». 
Wilich,    Godefridus   366». 

659;  cf.  Wilych. 
Willibaldus ,  S. ,  episcopus 

eystettensis  723  ^. 
Wiltzing,  Caspar  457». 
Wilych,  Quirinus  670.  670-. 
Wimpinensis,  Albertus  xx. 
Wimpheling,  lacobus  344». 
Winkelhofer ,    Sebastianus, 

S.    J.    LVII. 

Winghe,  loannes  de  604  ^ 
Wirceburgum  v.  Herbipolis. 
AVischaven  v.  Vishavaeus. 
Witte,  de  v.  Candidiis. 
AVittenbergav.  Vitemberga. 
Wittgendorf  (vicus)  630  '. 
Witzel  (Wizel)  v.  Vicelius. 
Wolf,    Erasmus  309—310. 

317—318.327—328.333. 

335. 340 -.346.  346 '.36P. 

383',».  697.  702".  711. 
Wolfenbiittel  v.  Guelpher- 

bytum. 
Wolffart,  Petrus  698. 
Wolfgangus,  adulescens  lit- 

terarum  studiosus  328. 
Wolfius,  loannes  529. 
Wolfrum,  Andreas  706. 
Wormatia  (Worms)  v.  Vor- 

matia. 
Wiirzburg  v.  Herbipolis. 
Wurtemberga,  dux  v.  Udal- 


Xanctensis,  Henricus  659. 
Xantus  (Xanten)  290». 


Zabelhamerus  697. 
Zagabria  (Agram)  471  '. 
Zakrzewski ,        Vincentius 

XX  "^.    XXVI  -.   XXX  *.    LV. 

Zanelus,  Petronius  452 '-. 
Zanettus ,       Christophorus, 
typographus  venetus  222. 
Zangrius,  Petrus  64  •. 
Zasius,  Joachim  592.  592  '. 

—  Udah-icus  592 '. 
Zebrzydowski ,       Andreas, 

episcopus      cracoviensis 
510». 
Zeller,  Conradus  503  2. 

—  Margarita  116  ^. 
Zezschwitz,    Gerhardus  de 

755. 
Zimmer ,    loannes    (postea 

S.  J.)  457». 
Zimmermann,  loannes  515 '-. 

—  Michael  450 ', ».  474. 
474'.  537'.  640*.  748. 
754. 

Zittavia  (Zittau)  496  -.  614. 

614  ^     615.     626  —  628. 

626'-^.  635.  647.  647'.^ 
Zoanettus,  Pranciscus  335  -. 

339'.     353.     377.     690. 

723. 
Zobel,  Melchior,  episcopus 

herbipolensis  359 ». 
Zschokke,  Hermannus  700. 
Ziirich  v.  Tigurum. 
Zusmarshausen  (Suebiaeba- 

varicae  pagus)  426. 
Zutphaniensis ,      Henricus, 

litterarum  studiosus  colo- 

niensis  282. 
Zutphanium  (Zutphen)  252. 

302'-;  V.  Sydereus. 
Zwichem,  Viglius  de  237  -. 

404^. 
Zwingli,    Udalricus    152«. 

490  \ 
Zwingliani  IIO^.  121  '.551. 

619. 


Date  Due 


-  / 

• 

"^wK^ 

^p»'  U-j-*-*-»- «'^^ 

)^^ 

r'l — 

ii  ' 

'  0 

#■" 

f 

fD',^9-L 


...«■II 

y  9031   01236350^ 


Boston  College  Library 

Chestnut  Hill  67,  Mass. 

Books  may  be   kept   for   two   weeks   unless   a 
shorter  period  is  specified. 

If  you  cannot  find  what  you  want,  inquire  at 
tlie  circulation  desk  for  assistance. 


r 


k