Skip to main content

Full text of "Beati Petri Canisii, Societatis Iesu, Epistulae et acta"

See other formats 


N  *.^  '  iv^'; 


-.1  '. 


0mm:.0'n 

i?:'::'^^'f':''v  :;::?■:::&! 

l    >      (      ■  '-J    ■.      ■.         )■   !■■  .    .,        '    ^. 


V:  ■ 
1  \ 


■■'\  :;•.,:  •' 


.,\  -  :>  \ '.. 


P;.N'o''-v':'V^.,M,',V'.,  '  '  ';.  ,{   ,V  :>  ,  '■  ;■': 
p '<, -,i  ' , '  •      '  I  '    ,     ,1  ,  .         \  . .   ,  .,    '; 

F''i,v- ■•:■;;'  ■';:,V'';'  ','■''  ''•':■  ':':''■.': 


BEATI 

PETRI  CANISII 

SOCIETATIS  lESU 

EPISTULAE  ET  ACTA 

VOL.  VI 


BEATI 


PETRI  CANISII 


SOCIETATIS  lESU 


EPISTULAE  ET  ACT 


COLLEGIT  ET  ADNOTATIONIBUS  ILLUSTRAVIT 

OTTO  BRAUNSBERGERV^ 

EIUSDEM  SOCIETATIS  SACERDOS 

VOLUMEN  SEXTUM 

1567—1571 

CUM    APPROBATIONE    REVMI    ARCHIEP.    FRIBURG.    ET    SUPER.    ORDINIS 


FRIBURGI  BRISGOVIAE 
B.    HERDER 

TYPOGRAPHUS  EDITOR  PONTIFICIUS 

MCMXIII 

ARGENTOEATI,  BEROLINI,  CAROLSRUHAE,  MONACHII,  VINDOBONAE,  LONDINI,  S.  LUDOVICI 


RMjEHPAikr  nai^j.nAv.  t.trt^abv 


Imprimi  potest 


Julius  Aanvolxem  S.  J, 
Vice-Provincialis 


Imprimatm' 

Fribufffi  Brisgoviae,  die  24.  Augnsti  1912. 

4:  TJioinas,  Archiep~ps 


Protestatio  editoris. 

Ut  legibus  ab  Uibano  VIII.  summo  pontifice  13.  Martii  1625,  5.  lunii  1631  etc. 
latis  ac  decretis  Sacrae  Rituuni  Congregationis  satistiat,  editor  profitetur,  quaecunique 
in  hoc  volumine  narrantur  de  bominum  illustrium  virtutibus,  miraculis,  revelationibus, 
et  si  quae  alia  referuntur,  quae  naturae  vim  et  condicionem  excedere  videantur,  ita 
se  velle  intellegi,  ut  a  privata  tantum  auctoritate  profecta  et  humana  tantum  fide 
digna  esse  censeantur,  nisi  a  sancta  ecclesia  approbata  sint. 


B0SIWC€11TO?LMARY 


Omnia  iura  reservantur 


Typis  Herderianis,  Friburgi  Brisgoviae 


PRAEFATIO. 


Quid  qua  ratione  in  hoc  volumine  positurus  sim,  in  prooemio, 
ex  instituto  meo,  dicam.  Hic  autem  ex  animo  gratias  ago  clarissimis 
archivorum  et  bibliothecarum  praefectis,  qui  codices  librosque  hu- 
manissime  mihi  in  usum  tradiderunt  multis  locis,  imprimis  Augustae 
Vindelicorum,  Coloniae,  Cracoviae,  Londini,  Monachii,  Romae,  Vin- 
dobonae.  Profiteor  quoque,  me  Reverendissimo  D.  Doctori  Nicolao 
Paulus  et  multis  Societatis  lesu  Patribus,  maxime  R.  P.  Francisco 
Ehrle  et  RR.  PP.  Augustino  Bringmann,  Hippolyto  Delehaye,  Bernardo 
Duhr,  Petro  Tacchi  Venturi,  Francisco  Van  Ortroy,  plurimum  debere 
pro  auxilio,  quod  saepe  amanterque  mihi  tulerunt. 

Infirmitate  quadam  oculorum  impediebar,  quominus  primorum 
capitum  (p.  vii — lxvi)   et   postremi  indicis  (p.  757  sqq)  plagulas  ipse 


corngerem. 


Exaten  (Neerlandiae),  20.  Septembris  1912. 

Editor. 


I. 
CONSPECTUS 

totius  voluminis  et  iiidex  chroiiologieus  epistularum  eius. 

Pag. 

PRAEFATIO V 

I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistu- 

larum  in  eo  positarum vn 

II.  Prooemium  voluminis  sexti           xiv 

III.  Tabulae    chronologicae    vitae    Canisii    ab    1.  Augusti    1567 

ad  exitum  anni  1571 xxxm 

IV.  Catalogus  librorum,  ex  quibus  saepius  in  hoc  volumine  testi- 

monia  proferuntur xlvih 

V.  Descriptio   codicum   quorundam   manu   scriptorum ,   in   hoc 

volumine  saepe  adhibitorum lhi 

VI.  Explicatio  signorum  et  notarum  („abbreviationum")  saepius 

occurrentium lxiii 

VII.  Epistulae  a  Canisio  et  ad  Canisium  datae  1567 — 1571       .  1 

1470.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  generali  S.  J.,  Oeniponte  5.  Aug.  1567  1 

1471.  Can.  P.  Aloysio  de  Mendoza  S.  J.,  Oeniponte  sub  5.  Aug.  1567      .         .  2 

1472.  P.  Mart.  Leubenstain  rect.  coU.  ing.  Can.,  Ingolstadio  in.  vel  med.  Aug.  1567  2 

1473.  Ferdinandus  II.  archidux  Can.,  Oeniponte  1. — 18.  Aug.  1567          .         .  3 

1474.  Can.  Ferdinando  II.   archiduci,    Oeniponte  2. — 18.  Aug.  1567          .         .  3 

1475.  P.  Franc.  Antonius  S.  J.  Mariae  iinperatricis  contionator  Can.,  Vindob.  sub 

10.  Aug.  1567 4 

1476.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  12.  Aug.  1567  (I)  6 

1477.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  12.  Aug.  1567  (11)  10 

1478.  Can.  P.  Hier.  Natali  visitatori  S.  J.,  Oeniponte  12.— 16.  Aug.  1567         .  12 

1479.  P.  Dom.  Menginus  S.  J.  rect.  coU.  mon.  Can.,  Monachio  med.  Aug.  1567  13 

1480.  P.  Paul.  Hoffaeus  S.  J.  contionator  monac.  Can.,  Monachio  med.  Aug.  1567  13 

1481.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  16.  Aug.  1567       .  13 

1482.  Can.  P.  Ant.  Vinck  S.  J.  provinc.  Rheni,  Oeniponte  (?)  med.  (?)  Aug.  1567  17 

1483.  Can.  P.  Nic.  Lanoio  S.  J.  rect.  coll.  oenip.,  Oeniponte  med.  fere  Aug.  1567  18 

1484.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  18.  Aug.  1567        .  18 

1485.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  23.  Aug.  1567  .         .  20 

1486.  P.  Leon.  Kessel  S.  J.  rect.  coU.  col.  Can.,  Colonia  sub  23.  Aug.  1567        .  21 

1487.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  27.  Aug.  1567         .  23 

1488.  P.  Franciscus  Turrianus  S.  J.  Can.,  Roma  med.  lul.  —  exeunt.  Oct.  1567  31 

1489.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Ingolstadio  1.  Sept.  1567      .  32 

1490.  P.  Ant.  Vinck  S.  J.  provincialis  Rheni  Can.,  Moguntia  sub  4.  Sept.  1567  33 

1491.  C.Mart.  Cromer  canonico  cracov.,  Pol.  regis  consiliario,  Ingolst.  7.Sept.  1567  33 

1492.  Can.  cardinali  Stan.  Hosio  ep.  varm.,  Ingolstadio  7.  Sept.  1567         .         .  36 


VIII         l.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  clironologicus  epistularum  eius. 

Pag. 

1493.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Ingolstadio  18.  Sept.  1567  (I)  40 

1494.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  .1.,  Ingolstadio  18.  Sept.  1567  (11)  44 

1495.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Ronia  20.  Sept.  1567          .  49 

1496.  Can.  P.  Nic.  Lanoio  S.  J.  rect.  coll.  oenip.,  Monachio  sub  23.  Sept.  1567  51 

1497.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Tusculo  23.  Sept.  1567        .  52 

1498.  Polancus  iussu  S.  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Tusculo  23.  Sept.  1567  57 

1499.  P.  Theodoricus  Canisius  rect.  coll.  dil.  Can.,  Dilinga  sub  25.  Sept.  1567  59 

1500.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Monachio  25.  Sept.  1567       .  62 

1501.  P.  Conr.  Swagerius  S.  J.  Can.,  Alburgo  (?)  sub  exitum  Sept.  1567         .  65 

1502.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Monachio  26.  Sept.  1567      .  65 

1503.  Can.  P.  Nic.  Lanoio  S.  J.  rect.  coll.  oenip.,  Monachio  sub  27.  Sept.  1567  68 

1504.  Can.  P.  Onuphrio  Panvinio  0.  Er.  S.  Aug.,  Dilinga  29.  Sept.  1567           .  69 

1505.  P.  Nic.  Lanoius  S.  J.  rect.  coU.  oenip.  Can.,  Oeniponte  sub  30.  Sept.  1567  74 

1506.  Can.  Friderico  a  Wirsberg  episc.  herbipolensi,  inter  m.  Aug.  et  Dec.  1567  74 

1507.  Can.  Magdalenae  et  Helenae  archiducissis,  inter  m.  Aug.  et  Dec.  1567  .  80 

1508.  Can.  P.  Hier.  Natali  visitatori  S.  J.,  Augusta  initio  m.  Oct.  1567    .         .  80 

1509.  Can.  P.  Leon.  Kessel  S.  J.  rect.  coll.  colon.,  Augusta  2.  Oct.  1567  .         .  80 

1510.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  4.  Oct.  1567           .  81 

1511.  P.  Ant,  Vinck  S.  J.  provincialis  Rheni  Can.,  Moguntia  sub  7.  Oct.  1567  86 

1512.  Polancus  iussu  S.  Fr.  Borgiae  PP.  Th.  et  P.  Can.,  Roma  11.  (12.?)  Oct.  1567  86 

1513.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  12.  (11.?)  Oct.  1567  89 

1514.  Can.  P.  M.  Leubenstain  rect.  coll.  ingolst.,  Mon.  vel  Aug.  Sept. — Nov.  1567  89 

1515.  P.  Nic.  Lanoius  S.  J.  rect.  coll.  oen.  Can.,  Oeniponte  Oct.  (sub  finem?)  1567  90 

1516.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Monachio  22.  Oct.  1567        .  91 

1517.  Petrus  Aretinus  S.  J.  Can.,  Mediolano  sub  fin.  Oct.  1567       ...  94 

1518.  P.  Franc.  Adurnius  S.  J.  provinc.  Longob.  Can.,  Mediol.  sub  fin.  Oct.  1567  95 

1519.  Can.  P.  loanni  Polanco  secretario  S.  J.,  Monachio  24.  Oct.  1567    .         .  95 

1520.  Frid.  a  Wirsberg  ep.  herbipol.  Can.,  Herbipoli  ex.  Oct.  —  in.  Nov.  1567  97 

1521.  Can.  P.  A.  Vinck  S.  J.  provinc.  Rheni,  Monachio  ex.  Oct.  —  in.  Nov.  1567  97 

1522.  P.  Ant.  Kleselius  S.  J.  Can.,  Oeniponte  Oct.  vel  Nov.  1567     ...  99 

1523.  Can.  Andreae  Fabricio,  Ernesti  ducis  praeceptori,  Monachio  4.  Nov.  1567  99 

1524.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  8.  Nov.  1567     .         .  106 

1525.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Monachio  8.  Nov.  1567  (l)  111 

1526.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Monachio  8.  Nov.  1567  (II)  115 

1527.  P.  Theodoricus  Canisius  S.  J.  rect.  coU.  dil.  Can.,  Dilinga  med.  Nov.  1567  118 

1528.  P.  Alphonsus  Pisanus  S.  J.  theol.  professor  Can.,  Dilinga  med.  Nov.  1567  118 

1529.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  15.  (13.?)  Nov.  1567  (I)  118 

1530.  S.  Fi-anciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  15.  Nov.  1567  (II)     .  119 

1531.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  15.  Nov.  1567  (III)    .  120 

1532.  C.  Magdalenae  et  Helenae  archiduc,  Mon.  vel  Aug.  med.  vel  ex.  Nov.  1567  121 

1533.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  23.  Nov.  1567   .         .  121 

1534.  Can.  P.  Roberto  Clayssonio  S.  J.  contionatori  antverp.,  Augusta  (?)  inter 

Oct.  1567  et  lan.  1568 124 

1535.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  4.  Dec.  1567   .         .  127 

1536.  Vener.  Magdalena  archiducissa  Can.,  Oeniponte  in.  vel  med.  Dec.  1567  128 

1537.  Helena  archiducissa  Can.,  Oeniponte  in.  vel  med.  Dec.  1567           .         .  129 

1538.  Can.  Friderico  a  Wirsberg  episcopo  herbipolensi,    Dilinga  9.  Dec.  1567  129 

1539.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  9.  Dec.  1567     .         .  131 

1540.  Fr.  lo.  Vicus  S.  J.  rhetorices  professor  Can.,  Dilinga  sub  10.  Dec.  1567  136 

1541.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  11.  Dec.  1567   .         .  137 

1542.  Fr.  loannes  Vicus  S.J.  Can.,  Dilinga  11.  Dec.  1567  .         .         .         .142 

1543.  P.  Ger.  Pastelius  S.  J.  mandatu  Can.  S.  Fr.  Borgiae,  Dilinga  11.  Dec.  1567  142 

1544.  P.  Alph.  Pisanus  S.  J.  theol.  professor  Can.,  Dilinga  12.  Dec.  1567           .  143 

1545.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  17.  Dec.  1567           .  144 

1546.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  17.  Dec.  1567       .  146 


I.  Conspectus  totius  voluniinis  et  index  chronologicus  epistularum  eius.  ix 

Pag. 

1547.  Can.  nomine  S.  Franc.  Borgiae  Magdalenae    et  Helenae    archiducissis, 

Oeniponte  inter  18.  et  21.  Dec.  1567 148 

1548.  Polancus  iussu  S.  Franc.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  20.  Dec.  1567  150 

1549.  Magdalena  et  Helena  archiducissae  Can.,  Oeniponte  19. — 22.  Dec.  1567  152 

1550.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  22.  Dec.  1567     .  153 

1551.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  29.  Dec.  1567     .  154 

1552.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  3.  lan.  1568    .         .  158 

1553.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  16.  lan.  1568        .  160 

1554.  S.  Franciscus  Borgias  praep   gen.  S.  J.  Can.,  Roma  17.  lan.  1568  .  161 

1555.  P.  Leon.  Kessel  S.  J.  rect.  coU.  colon.  Can.,  Colonia  lan.  1568       .         .  162 

1556.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  24.  lan.  1568          .  163 

1557.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  28.  (24.?)  lan.  1568  164 

1558.  Polancus  nomine  S.  Franc.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  31.  lan.  1568  165 

1559.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Ronia  7.  Febr.  1568  .  166 

1560.  P.  Hieron.  Natalis"  visitator  S.  J.  Can.,  Lovanio  15.  Febr.  1568      .         .  168 

1561.  Card.  Stanislaus  Hosius  ep.  varm.  Can.,  Heilsberga  18.  Febr.  1568        .  169 

1562.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  sub  24.  Febr.  1568  169 

1563.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Tusculo  28.  Febr.  1568     .  169 

1564.  P.  Nic.  Lanoius  rect.  colL  oenip.  Can.,  Oeniponte  ex.  Feb.  —  in.  Mart.  1568  173 

1565.  Can.  P.  Nic.  Lanoio  rect.  coU.  oenip.,  Dilinga  1.  Martii  1568    .         .         .  173 

1566.  P.  Paul.  Hoffaeus  Germ.  sup.  viceprov.  C,  Mon.  ex.  Feb.  —  med.  Mart.  1568  174 

1567.  Can.  P.  Nic.  Lanoio  rect.  colL  oenip.,  Dilinga  9.  Martii  1568   .         .         .  174 

1568.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  viceprovinciali,  Dilinga  in.  —  med.  Mart.  1568    .  175 

1569.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  11.  Martii  1568        .  175 

1570.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  13.  Martii  1568        .  175 

1571 .  S.  Franc.  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  PP.  Can.  et  Hoffaeo,  Roma  16.  Mart.  1568  177 

1572.  Can.  S.  Franc.  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  20.  Martii  1568     .         .  177 

1573.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  22.  Martii  1568       .  178 

1574.  Can.  P.  Nic.  Lanoio  S.  J.  rect.  coll.  oenip.,  Dilinga  ex.  Mart.  1568          .  179 

1575.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Elvanga  5.  Apr.  1568         .  179 

1576.  P.  Georg.  Bader  S.  J.  rect.  coll.  herb.  C,  Herbipoli  in.  vel  med.  Apr.  1568  184 

1577.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  10.  Apr.  1568  .  186 

1578.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  27.  Apr.  1568  .  187 

1579.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  1.  Maii  1568  .  189 

1580.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  15.  Maii  1568  .  193 

1581.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  22.  Maii  1568         .  195 

1582.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  1.  lunii  1568  .  198 

1583.  P.  Theodoricus  Canisius  colL  dil.  rector  Can.,  Dilinga  Mai.  —  Aug.  1568  200 

1584.  Can.  Georgio  II.  Fuggero,  Roma  sub  init.  lul.  1568       ....  201 

1585.  P.  Paul.  Hoffaeus  Germ.  sup.  viceprov.  Can.,  Aug.  (?)   13.  luHi  1568      .  202 

1586.  P.  Theodoricus  Canisius  colL  dil.  rector  Can.,  Dilinga  13.  Aug.  1568     .  202 

1587.  P.Paul.HoffaeusGerm.sup.viceprov.Can.,  Augusta(14.?21.?)  Aug.1568  208 

1588.  Can.  Georgio  II.  Fuggero,  Roma  m.  Aug.  vel  initio  Sept.  1568      .         .  211 

1589.  Can.  nomine  Thom.  a  Spaur  coadiut.  brixin.  Elisab.  a  Spaur,  aestate  1568  212 

1590.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  Germ.  sup.  viceprov.,  Roma  Aug.  —  Oct.  1568    .  213 

1591.  P.  Paul.  Hoffaeus  Germ.  sup.  viceprov.  Can.,  Augusta  4.  Sept.  1568      .  214 

1592.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  Germ.  sup.  viceprov.,  Roma  sub  ex.  Sept.  1568  222 

1593.  P.  Paul.  Hoffaeus  viceprov.  Can.,  Oeniponte  med.  Sept.  —  med.  Oct.  1568  223 

1594.  Cardinalis  lo.  Franc.  Commendonus  Can.,  Roboreto  6.  Oct.  1568   .         .  223 

1595.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  viceprov.,  Roma  in.  Oct.  —  med.  Nov.  1568         .  226 

1596.  P.  PauL  Hoffaeus  viceprov.  Can.,  Oeniponte  (?)  paulo  post.  med.  Oct.  1568  227 

1597.  P.  Mart.  Leubenstain  rector  coU.  ing.  Can.,  Ingolst.  luL  —  Nov.  1568  229 

1598.  Can.  P.  lo.  de  Polanco  secretario  S.  J.,  Roma  exeunte  Nov.  1568  .  229 

1599.  P.  Nic.  Lauoius  rector  coll.  oenip.  Can.,  Oeniponte  2.  Dec.  1568    .         .  230 

1600.  Polancus  iussu  S.  Franc.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  in.  Dec.  1568  230 


X  I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistularum  eius. 

Pag. 

1601.  P.  Franc.  a  Rocca  S.  J.  Can.,  Oeniponte  inter  ex.  Nov.  et  med.  Dec.  1568  234 

1602.  r.  Th.  Canisius  rector  coll.  dil.  Can.,  Dilinga  med.  Nov.  —  ex.  Dec.  1568  234 

1603.  P.  Greg.  Roseffius  superior  aug.  Can.,  Augusta  med.  Nov.  —  ex.  Dec.  1568  235 

1604.  Can.  P.  loanni  de  Polanco  secretario  S.  J.,  Florentia  10.  Dec.  1568        .  235 

1605.  P.  loannes  Polancus  secretarius  S.  J.  Can.,  Roma  11.  Dec.  1568    .         .  236 

1606.  Cardinalis  M.  A.  Amulius  Can.,  Roma  ex.  Dec.  1568  —  med.  lan.  1569  238 

1607.  Polancus  iussu  S.  Fi-anc.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  15.  lan.  1569  239 

1608.  Polancus  iussu  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  Hoffaeo  et  Can.,  Roma  22.  lan.  1569  242 

1609.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  29.  lan.  1569       .  244 

1610.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Oeniponte  3.  Feb.  1569      .  249 

1611.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  19.  Feb.  1569       .  251 

1612.  P.  Thomas  Gallus  S.  J.  Can.,  Monachio  inter  18.  et  25.  Feb.  1569       .  254 

1613.  P.  Dom.  Menginus  rector  monac.  Can.,  Monachio  med.  vel  ex.  Feb.  1569  255 

1614.  Polancus  iussu  S.  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Ronia  26.  Feb.  1569  255 

1615.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  26.  Feb.  1569       .  258 

1616.  P.  Paul.  Hoffaeus  viceprov.  Can.,  Oeniponte  sub  exitum  Feb.  1569       .  262 

1617.  P.  Dom.  Menginus  rector  monac.  Can.,  Monachio  sub  init.  Martii  1569  263 

1618.  P.  Thomas  Gallus  S.  J.  Can.,  Monachio  circa  init.  Martii  1569      .         .  263 

1619.  Can.  P.  Dom.  Mengino  rectori  monac,  Augusta  initio  Martii  1569        .  263 

1620.  Polancus  iussu  S.  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  5.  Martii  1569  264 

1621.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J..  Augusta  5.  Martii  1569     .  265 

1622.  Cardinalis  M.  A.  Amulius  Can.,  Roma  ex.  Feb.  vel  in.  Mart.  1569         .  270 

1623.  Ven.  Magdalena  archiducissa  Can.,  Oeniponte  in.  —  med.  Mart.  1569  .  270 

1624.  P.  Alph.  Pisanus  S.  J.  professor  univ.  dil.  Can.,  Dilinga  13.  Mart.  1569  270 

1625.  Can.  Sociis  Lovaniensibus,  Augusta  sub  med.  Mart.  1569      .         .         .  275 

1626.  P.  Dom.  Menginus  S.  J.  rector  monac.  Can.,  Monachio  sub  med.  Mart.  1569  275 

1627.  P.  Thomas  Gallus  S.  J.  Can.,  Monachio  circa  med.  Mart.  1569      .         .  276 

1628.  Can.  PP.  Paulo  Hoffaeo  et  Nic.  Lanoio  S.  J.,  Augusta  c.  med.  Mart.  1569  276 

1629.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  19.  Mart.  1569     .  276 

1630.  Polancus  iussu  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roina  20.  (19.?)  Mart.  1569  279 

1631.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  Germ.  sup.  viceprov.,  Aug.  c.  med.  vel  ex.  Mart.  1569  284 

1632.  Can.  P.  loanni  de  Polanco  secretario  S.  J.,  Augusta  26.  Martii  1569      .  284 

1633.  P.  Paul.  Hoffaeus  viceprov.  Can.,  Oeniponte  sub  exitum  Martii  1569    .  286 

1634.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  2.  Apr.  1569         .  286 

1635.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  2.  (3.  ?)  Apr.  1569  291 

1636.  P.  Th.  Galli  fratres  sororesque  Can.,  Fridberga  initio  Apr.  1569           .  294 

1637.  Vener.  Magdalena  regina  Can.,  Oeniponte  c.  init.  Apr.  1569           .         .  295 

1638.  Ferdinandus  II.  archidux  Can.,  Oeniponte  c.  init.  Apr.  1569          .         .  295 

1639.  Can.  P.  Ant.  Vinck  S.  J.  provinciali  rhenano,  Augusta  4.  Apr.  1569      .  295 

1640.  P.  Thomas  Gallus  S.  J.  Can.,  Fridberga  c.  6.  Apr.  1569         ...  296 

1641.  Can.  P.  Thomae  Gallo  S.  J.,  Augusta  inter  6.  et.  8.  Apr.  1569      .         .  297 

1642.  P.  Thomas  Gallus  S.  J.  Can.,  Fridberga  c.  7.  Apr.  1569         ...  297 

1643.  Can.  P.  Thomae  Gallo  S.  J.,  Augusta  7.  vel  8.  Apr.  1569     ...  298 

1644.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  8.  Apr.  1569        .  298 

1645.  P.  Paul.  Hoffaeus  S.  J.  Can.,  Oeniponte  (in.  vel  med.?)  Apr.  1569         .  300 

1646.  Can.  Leon.  Poreisenio  coll.  germ.  alumno,  Augusta  8. — 15.  Apr.  1569  300 

1647.  Can.  P.  Thomae  Gallo  S.  J.,  Augusta  9.  — 15.  Apr.  1569      ...  301 

1648.  Can.  cardinali  Marco  Ant.  Amulio,  Augusta  sub  16.  Apr.  1569      .         .  301 

1649.  P.  Thomas  Gallus  S.  J.  Can.,  Fridberga  16.  Apr.  1569           ...  301 

1650.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  16.  Apr.  1569       .  302 

1651.  P.  Ant.  Vinck  provinc.  Rheni  Can.,  Colonia  (?)  raed.  vel  ex.  Apr.  1569  306 

1652.  Polancus  iussu  S.  Franc.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  22.  Apr.  1569  306 

1653.  Polancus  iussu  S.  Franc.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  30.  Apr.  1569  307 

1654.  P.  Leon.  Kessel  S.  J.  rector  coll.  colon.  Can.,  Colonia  in.  Maio  1569       .  308 

1655.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  Germ.  sup.  provinc,  Augusta  sub  6.  Maii  1569  308 


I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chionologicus  epistularum  eius.  xi 

Pag. 

1656.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  7.  Maii  1569          .  309 

1657.  Polancus  iussu  S.  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  7.  Maii  1569  316 

1658.  Can.  PP.  Th.  Canisio,  M.  Leubenstain,  D.  Mengino,  Aug.  c.  7.  Maii  1569  319 

1659.  Ferdinandus  II.  archidux  Can.,  Oeniponte  in.  vel  medio  Maio  1569       .  320 

1660.  Can.  Ferdinando  II.  archiduci,  Dilinga  (Augusta?)  7.— 15.  Maii  1569     .  320 

1661.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  provinciali,    Dilinga  (Aug.?)  7.— 15.  Maii  1569  320 

1662.  P.  Paulus  Hoffaeus  provincialis  Can.,  Oeniponte  sub  med.  Maium  1569  321 

1663.  Gerw.  Calenius  typographus  Can.,  Colonia  in.  Maii  —  in.  lun.  1569       .  321 

1664.  Mat.  Cholinus  typographus  Can.,  Colonia  in.  Maii  —  in.  lun.  1569         .  322 

1665.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  15.  Maii  1569         .  322 

1666.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  provinciali,  Dilinga  (Aug.?)  Maio  (med.  ?)  1569  324 

1667.  Can.  P.  Thomae  Gallo  S.  J.,  Dilinga  exeunte  m.  Maio  1569           .         .  325 

1668.  Can.  P.  G.  Schorichio  S.  J.  contionatori,  Dil.  med  Mai.  • —  med.  lun.  1569  325 

1669.  Can.  Gerw.  Calenio  typographo  colon.,  Dilinga  in.  —  med.  lun.  1569    .  326 

1670.  Can.  P.  loanni  de  Polanco  secretario  S.  J.,  Diliuga  11.  lun.  1569          .  326 

1671.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  15.  lun.  1569          .  326 

1672.  Can.  P.  Leon.  Kessel  rectori  coll.  colon.,  Dilinga  18.  lun.  1569      .         .  329 

1673.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  23.  lun.  1569         .  333 

1674.  lo.  Th.  Spaur  coadiutor  brixin.  Can.,  Brixina  (?)  sub  in.  lul.  1569          .  389 

1675.  Can.  Max.  de  Ilsung  patricio  augustano,  Augusta  7.  lul.  1569       .         .  340 

1676.  Can.  Materno  Cholino  typogr.  colon.,  Augusta  12.  lul.  1569  ...  342 

1677.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  13.  lul.  1569         .  344 

1678.  Can.  lo.  Th.  a  Spaur  coadiutori  brixin.,  Augusta  13.  lul.  1569        .         .  348 

1679.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Tusculo  21.  lul.  1569        .  352 

1680.  P.  lo.  de  Polanco  secretarius  S.  J.  Can.,  Tusculo  21.  lul.  1569      .         .  355 

1681.  Nicolaus  Sanderus  theol.  prof.  Can.,  Lovanio  m.  Aug.  (?)  1569     .         .  356 

1682.  Th.  Canisius  S.  J.  nomine  Petri  Can.  Polanco,  Dilinga  sub  21.  Aug.  1569  356 

1683.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  28.  Aug.  1569        .  357 

1684.  P.  Franc.  Turrianus  S.  J.  Can.,  Roma  inter  in.  Sept.  et  med.  Oct.  1569  360 

1685.  Polancus  iussu  S.  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Tusculo  23.  Sept.  1569  360 

1686.  Cardinalis  M.  A.  Amulius  Can.,  Roma  (?)  Aug.  —  Oct.  1569           .         .  362 

1687.  Can.  P.  Petro  Busaeo  S.  J.  magistro  coion.,  Augusta  27.  Sept.  1569     .  363 

1688.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  provinciali,  Augusta  ante  med.  Oct.  1569            .  364 

1689.  P.  Paul.  Hoffaeus  provincialis  Can.,  Oeniponte  c.  med.  Oct.  1569           .  365 

1690.  Cardinalis  Otto  Truchsess  Can.,  Roma  inter  in.  Oct.  et  in.  Nov.  1569   .  365 

1691.  Can.  P.  Franc.  Turriano  S.  J.,  Augusta  paulo  ante  29.  Oct.  1569           .  366 

1692.  Martinus  Eisengrein  praep.  passav.  etc.  Can.,  Ingolst.  exeunte  Oct.  1569  366 

1693.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  29.  Oct.  1569       .  367 

1694.  Can.  Martino  Eisengrein  praep.  passav.  etc,  Augusta  5.  Nov.  1569       .  370 

1695.  P.  Leon.  Kessel  S.  J.  rector  colon.  Can.,  Colonia  in.  vel  med.  Nov.  1569  373 

1696.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  26.  Nov.  1569         .  373 

1697.  Can.  card.  Ottoni  Truchsess  ep.  august.,  Augusta  1.  Dec.  1569     .         .  376 

1698.  P.  Petrus  Busaeus  S.  J.  Can.,  Colonia  exeunte  a.  1569           .         .         .  383 

1699.  Cau.  P.  Laurentio  Surio  0.  Cart.,  Augusta  (?)  circa  a.  1570         .         .  383 

1700.  Can.  Friderico  a  Wirsberg  ep.  herbip.,  Augusta  (?)  c.  in.  a.  1570  (?)     .  383 

1701.  Can.  P.  Leon.  Kessel  rectori  coll.  colon.,  Augusta  sub  in.  a.  1570          .  384 

1702.  Can.  P.  Petro  Busaeo  S.  J.  magistro  colon.,  Augusta  8.  lan.  1570         .  384 

1703.  Can.  P.  Leon.  Kessel  S.  J.  rectori  coll.  colon.,  Augusta  15.  lan.  1570    .  387 

1704.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  provinciali,  Augusta  lan.  —  Feb.  1570        .         .  388 

1705.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  provinciali,  Monachio  c.  med.  Feb.  1570     .         .  389 

1706.  Polancus  iussu  S.  Franc.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  18.  Mart.  1570  390 

1707.  Card.  Otto  Truchsess  ep.  augustanus  Can.,  Roma  Martio  (?)  1570         .  395 

1708.  Can.  Wendelinae  vom  Triest  sorori,  viduae,  Augusta  7.  Apr.  1570        .  395 

1709.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  8.  Apr.  1570         .  398 

1710.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  provinciali,  Augusta  in.  Apr.  1570       .         .         .  403 


XII  I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistularum  eiiis. 


1711.  Can.  Friderico  a  Wirsberg  ep.  herbip.,  Dilinga  c.  med.  Apr.  1570 

1712.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  14.  Apr.  1570 

1713.  Fridericus  a  Wirsberg  ep.  herbip.  Can.,  Herbipoli  3.  Maii  1570     . 

1714.  Card.  Otto  Truchsess  Can.,  Roma  Mai.  1569  — lun.  1571 

1715.  P.  Hier.  Natalis  S.  J.  assistens  Can.,  Roma  c.  lun.  1570 

1716.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  17.  lun.  1570 

1717.  Can.  (?)  lo.  HaWizel  0.  S.  B.  abbati  weingart.,  Augusta  30.  lun.  1570 

1718.  Can.  card.  Ottoni  Trucbsess  ep.  august.,  Dilinga  Apr.  —  Dec.  1570 

1719.  lo.  Rethius  S.  J.  regens  colon.  Can.,  Spira  c.  Sept.  1570 

1720.  Can.  etc.  P.  Paulo  Hoffaeo  provinciali,  Dilinga  etc.  autumno  1570 

1721.  P.  Hier.  Natalis  S.  J.  assistens  Can.,  Roma  c.  Oct.  1570 

1722.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  14.  Oct.  1570 

1723.  Can.  P.  Hier.  NataU  S.  J.  assistenti,  Dilinga  c.  Oct.  vel  Nov.  1570 

1724.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dilinga  8.  Dec.  1570 

1725.  Can.  Ottoni  et  Gerardo  Kaniss  fratribus  suis  etc,  Augusta  25.  Dec.  1570 

1726.  S.  Franciscus  Borgias  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  19.  lan.  1571 

1727.  Can.  Guilielmo  (V.)  Bavariae  principi,  Dilinga  27.  lan.  1571 

1728.  P.  Th.  Canisius  suo  et  Petri  C.  nomine  S.  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  S.  J. 

Diiinga  1.  Feb.  1571 

1729.  Can.  P.  Petro  Busaeo  coU.  colon.  magistro,  Dilinga  5.  Feb.  1571    . 
1780.  Can.  P.  Leon.  Kessel  S.  J.  rectori  coU.  colon.,  Dilinga  25.  Mart.  1571 

1731.  Can.  P.  Hier.  Natali  S.  J.  assistenti,  Dilinga  vel  Augusta  c.  Apr.  1571 

1732.  Can.  S.  Franc.  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Dil.  et  Aug.  20.  et  23.  Apr.  1571 

1733.  Can.  card.  Ottoni  Truchsess  ep.  august.  etc,  Augusta  c  23.  Apr.  1571 

1734.  Can.  card.  Stan.  Hosio  ep.  varm.,  Augusta  c.  in.  Maii  1571    . 

1735.  Can.  P.  Ever.  Mercuriano  S.  J.  assistenti,  Augusta  5.  Maii  1571    . 

1736.  Polancus  iussu  S.  Fr.  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  19.  Maii  1571 

1737.  Can.  S.  Francisco  Borgiae  praep.  gen.  S.  J.,  Augusta  2.  lun.  1571 

1738.  Polancus  iussu  S.  Franc  Borgiae  praep.  gen.  Can.,  Roma  2.  lun.  1571 

1739.  Card.  Stan.  Hosius  ep.  varm.  Can.,  Sublaco  11.  lul.  1571 

1740.  Hier.  Natalis  vicarius  gen.  S.  J.  Can.,  Roraa  12.  lul.  1571 

1741.  Hier.  Natalis  vicarius  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  21.  lul.  1571     . 

1742.  Can.  Ferdinando  II.  archiduci,  Tirolis  principi,  Oeniponte  1.  Aug.  1571 

1743.  Can.  P.  Hier.  Natali  vicario  gen.  S.  J.,  Oeniponte  1.  Aug.  1571    . 

1744.  P.  Alphonsus  Pisanus  S.  J.  theol.  professor  Can.,  Dilinga  20.  Aug.  1571 

1745.  P.  Hier.  Natalis  vicarius  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  22.  Aug.  1571 

1746.  Card.  Otto  Truchsess  ep.  august.  Can.,  Roma  lun.  —  Oct.  1571 

1747.  P.  lo.  Rethius  S.  J.  regens  colon.  Can.,  Colonia  30.  Aug.  1571 

1748.  Can.  P.  Hier.  Natali  vic  gen.  S.  J.,  Dilinga  1.  Sept.  1571      . 

1749.  Can.  card.  Stan.  Hosio  ep.  varm.,  Diiinga  (Oeniponte?)  lul.  —  Oct.  1571 

1750.  Can.  P.  Leon.  Kessel  S.  J.  rectori  coll.  colon.,  Augusta  6.  Sept.  1571 

1751.  Can.  Ferdinando  II.  archiduci,  Oeniponte  25.  Sept.  1571 

1752.  Can.  P.  Hier.  Natali  vicario  gen.  S.  J.,  Oeniponte  10.  Oct.  1571 

1753.  Can.  P.  lo.  Rethio  S.  J.  regenti  colon.,  Oeniponte  13.  Oct.  1571      . 

1754.  P.  Petrus  Busaeus  S.  J.  prof.  theol.  Can.,  Vindobona  c.  med.  Oct.  1571 

1755.  Card.  Otto  Trucbsess  Can.,  Roma  sub  med.  vel  ex.  Oct.  1571 

1756.  P.  Hier.  Natalis  vicarius  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  20.  Oct.  1571 

1757.  Can.  P.  Ever.  Mercuriano  assistenti  S.  J.,  Oeuiponte  24.  Oct.  1571 

1758.  Card.  Stan.  Hosius  ep,  varm.  Can.,  Roma  27.  Oct.  1571 

1759.  Can.  P.  Hier.  Natali  vicario  gen.  S.  J.,  Oeniponte  8.  Nov.  1571 

1760.  P.  Hier.  Natalis  vicarius  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  24.  Nov.  1571 

1761.  P.  Franc.  a  Rocca  S.  J.  Can.,  Ferraria  initio  Dec  1571 

1762.  Can.  Sociis  vindobonensibus,  Oeniponte  post  in.  Dec  (?)  1571 

1763.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  S.  J.  provinciali,  Oeniponte  in.  vel  med.  Dec  1571 

1764.  Can.  P.  Franc.  a  Rocca  S.  J.,  Oeniponte  12.  Dec  1571 


Pag. 
404 
404 
404 
408 
409 
409 
410 
412 
414 
416 
417 
417 
418 
418 
421 
425 
426 

431 

434 
484 
435 
435 
440 
440 
440 
442 
442 
444 
445 
446 
448 
450 
457 
461 
468 
470 
470 
475 
478 
478 
479 
480 
483 
484 
485 
4b5 
486 
488 
489 
491 
492 
492 
492 
493 


1765. 
1766. 
1767. 

1768. 

VIII. 


IX. 

X. 

XI. 


I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistularum  eius 

P.  Hier.  Natalis  vicarius  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  15.  Dec.  1571 
Can.  P.  Guil.  Elderen  S.  J.  ducissae  fior.  confess.,  Oenip.  c.  17.  Dec.  1571 
Can.  P.  Hier.  Natali  vicario  gen.  S.  J.,  Oeniponte  17.  Dec,  1571     . 
Can.  Regimini  Austriae  sup.  oenipontano,  Oeniponte  sub  exitum  a.  1571 

Monumenta  canisiana 

A.  Monumenta  augustana 

a)  Varia,  exceptis  contionibus  [mon.  911—918   sive  aug.  (a  1 
ad  aug.  (a8)] 

b)  Contiones  [mon.  919—927  sive  aug.  (b  1)  —  aug.  (b  9)] 

B.  Monumenta  dilingana  [mon.  928— 938  sive  dil.  (1)  —  dil.  (11)] 

C.  Monumenta  elvangensia  [mon.  939—942  sive  elv.  (1)  —  elv.  (4)] 

D.  Monumentum  lierbipolense    [mon,  943  sive  herb.  (1)]     • 

E.  Monunienta  ingolstadiensia  [mon.  944 — 947   sive   ing.  (1)   ad 
ing.(4)] 

F.  Monumenta  italica  [mon.  948—969  sive  it.  (1)  —  it.  (22)] 

G.  Monumenta  monacensia  [mon.  970 — 972  sive  mon.  (1)— (8)] 
H.  Monumenta  oenipontana  [mon.  973— 1001  sive  oen.  (1)— (29)] 

I.  Monumenta  ottingana  [mon.  1002—1005  sive  ott.  (1)— (4)] 
K.  Monumenta  litteraria  [mon.  1006—1064  sive  litt.  (1)  — (59)] 
L.  Monumenta  varia  [mon.  1065—1088  sive  var.  (1)  — (24)] 

Index  alphabeticus  eorum,  quibus  Canisius  scripsit    . 

Index  alphabeticus  eorum,  qui  Canisio  scripserunt     . 

Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis 


XIII 
Pag. 

494 
496 
496 
499 

505 

505 

505 
522 

533 

543 

555 

656 
564 
600 
602 
641 
654 
715 

758 

755 

757 


II. 
PROOEMIUM  VOLUMINIS  SEXTI. 

/.  Epistularum  et  nionnvientorum  iiumerus.  II.  Editionis  ratio.  Archetyporum 
et  ttittographorum  multitudo.  III.  Epistulas  qui  a  Canisio  acceperint  et  ad  eum  de- 
derint.  i7'.  Praecipua  capita:  1.  Ecclesiae  catholicae  in  Germania  calamitates 
(clerus,  principes,  adversarii).  Protestantium  condicio  peior.  2.  Restauratio  catho- 
Uca  Germaniae:  Pius  V.;  Alhertus  V.;  Ferdinandus  II.;  patricii ;  episcopi;  res  litte- 
raria ;  catechesis;  contiones;  pietas;  difficultates  ex  Indice  et  5  "/q.  5.  Societas 
lesu;  Averrhoismus ;  princi pum  confessarii ;  contionatores  et  ptfofessores  ;  S.  Stanislaus; 
obsessiones  daemoniacae ;  fabulae  et  maledicta ;  favores  Pii  V. ;  varia.  4.  Canisius: 
Querelae ;  virtutes;  laudes;  ecclesiu  romana ;  prodigia. 

Numeri  arahici  tmcis  inclusi,  qui  a  capite  IV.  singulis  fere  senten- 
tiis  addentur,  ostendent,  quibus  lihri  pagi^iis  singula  facta  potissimuni 
narrentur. 

I,  In  hoc  volumine  continentur  epistulae  epistularumque 
summae  299  (n.  1470—1768);  ex  quibus  sunt  epistulae  161,  epistu- 
larum,  quae  vel  perierunt  vel  minoris  momenti  sunt,  summae  sive 
„regesta"  138.  His  accedunt  acta  sive  monumenta  canisiana  178 
(n.  911—1088). 

Epistularum  (additis  epistularum  summis)  paulo  plus  quam  media 
pars  a  Canisio  vel  ipsius  nomine  mandatuque,  reliquae  ad  Canisium 
datae  sunt. 

Ex  161  hisce  epistulis  (de  summis  hic  nihil  dico)  erant,  quod 
equidem  norim, 

nondum  typis  vulgatae  fere     105, 
integre  vulgatae  11, 

reliquae  ex  parte  vulgatae. 
Numerus  igitur  epistularum  noudum  vulgatorum  in  hoc  volumine 
sexto  longe  maior  est  quam  in  quinto. 
Epistularum  earundem  sunt 

101  latinae, 
57  italicae, 
3  germanicae. 
Ex  actis  sive  monumentis  erant,  quod  sciam, 
nondum  excusa  106, 

ex  parte  excusa  fere       12; 
reliquorum  pleraque  ex  hbris  antiquis  rarisque  exscripta  sunt. 


II.  Prooemium  voluminis  sexti.  xv 

Praeterea  ad  epistulas  et  monumenta  explicanda  atque  illustranda 
adhibitae  sunt  fere  600  adnotationes  et  additiones  ex  fontibus,  quod 
equidem  norim,  nondum  vulgatis  depromptae. 

II.  Epistulas  edendi  rationem  secutus  sum  eam,  quam  in 
prooemio  voluminis  superioris  (Canisii  Epistulae  V  xv)  descripsi: 
Ipsius  Canisii  epistulas  et  omnes,  quotquot  nactus  sum,  et  integras 
pono,  nisi  quod,  propter  causas  illic  (p.  xvi)  significatas,  p.  85  141 
403  pauca  quaedam ,  punctis  appositis ,  omitto ;  reliquarum  vero 
epistularum  partes  aliquas  vel  omitto  vel  in  regesta  contraho,  sicut 
in  superioribus  quoque  voluminibus  feci. 

Maxima  et  gravissima  huius  voluminis  pars  commercio  epistulari 
constituitur,  quod  Canisio  cum  S.  Francisco  Borgia  Societetis  lesu 
praeposito  generali  et  cum  P.  loanne  de  Polanco  Societatis  secretario 
erat.  Hoc  igitur  epistularum  genus  iam  non  ponitur,  ut  in  prioribus 
voluminibus,  ex  apographis  recentibus  vel  imaginibus  photographicis 
exscriptum;  nam  feliciter  mihi  contigit,  ut  iam  ipsas  epistulas  (paucis 
exceptis)  prae  manibus  haberem;  quarum  plurimae  ipsius  Canisii  manu 
scriptae,  reliquae  ab  ipso  recognitae  et  subscriptae  sunt.  Borgiae 
autem  et  Polanci  litteras  ex  publicis  Societatis  Registris  eodem  tempore 
scriptis  mea  manu  exscripsi ;  quae  Registra  quantam  fidem  mererentur, 
ostendi  Can.  Epp.  V  xv. 

III.  Ut  cognoscatur,  cuius  generis  epistulae  et  monumenta, 
quae  hoc  volumen  complectitur,  sint,  quibusque  de  rebus  in  iis  agatur, 
primum  quidem  praecipua  pono  nomina  eorum,  qui  litteras  vel  ad 
Canisium  dederunt  vel  ab  eo  acceperunt:  Sanctus  Franciscus  Borgias 
Societatis  praepositus  generalis ;  Venerabilis  Magdalena  Ferdinandi  I. 
imperatoris  filia;  Ferdinandus  II.  archidux  Austriae  princepsque  Ti- 
rolis  etc;  Guilielmus  Bavariae  princeps  (postea  Guiliehnus  V.  dux); 
cardinales:  Marcus  Antonius  Amulius  episcopus  reatinus;  Stanislaus 
Hosius  episcopus  varmiensis;  Otto  Truchsess  de  Waldburg  episcopus 
augustanus;  Fridericus  de  Wirsberg  episcopus  herbipolensis ;  Thomas 
de  Spaur  coadiutor  episcopi  brixinensis ;  Hieronymus  Natalis  Societatis 
primum  visitator,  deinde  assistens  et  vicarius  generahs:  Everardus 
Mercurianus  assistens  praepositi  generalis ;  Antonius  Vinck  praepositus 
provinciae  S.  J.  rhenanae;  Paulus  Hoflfaeus  Germaniae  superioris 
viceprovincialis  et  (postea)  provincialis ;  Theodoricus  Canisius  Ger- 
maniae  superioris  viceprovincialis  et  universitatis  collegiique  dilingani 
rector;  rectores  collegiorum  Societatis  coloniensis,  herbipolensis,  mona- 
censis,  oenipontani;  Franciscus  Antonio  S.  J.  contionator  Mariae  im- 
peratricis;  Georgius  Fuggerus  et  Maximilianus  Ilsung  patricii  augustani; 
Martinus  Cromer  canonicus  cracoviensis  regisque  Poloniae  consiliarius; 
Martinus  Eisengrein  praepositus  passaviensis  et  ottinganus  et  theo- 
logiae  in  universitate  ingolstadiensi  professor ;  Maternus  Cholinus 
senator  et  typographus  coloniensis ;  Andreas  Fabricius  praeceptor 
Ernesti  principis  Bavariae  et  episcopi  frisingensis ;    alii  viri  docti,   ut 

Braunsberger ,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  b 


XVI  II.  Prooeniium  voluminis  sexti. 

Onuphrius  Panvinius  0.  S.  Aug.,  Laurentius  Surius  0.  Cart.,  Dr.  Nico- 
laus  Sanderus,  Petrus  Busaeus  S.  J.,  Alphonsus  Pisanus  S.  J.,  loannes 
Rethius  S.  J.,  Franciscus  Turrianus  S.  J. 

IV.  Volumen  hoc  a  m.  Augusto  anni  1567  ad  Decembrem  a.  1571 
procedit  et  plurima  continet,  quibus  cum  universae  Germaniae  historia 
ecclesiastica  illustratur,  tum  rebus  Societatis  lesu  et  maxime  ipsius 
Canisii  novum  lumen  affertur. 

En  praecipua  capita: 

1.  Multis  ecclesia  catholica  in  Germania  laborabat  incomraodis  et  malis. 
A  clero  incipiam.  Canisius  annis  1567  et  1568  queritur:  Solos  cardinales  augustanum 
et  constantienses  synodos  dioecesanas  a  concilio  tridentino  praescriptas  habuisse, 
reliquos  vero  episcopos  malle  spectatores  quam  ^actores"  esse  (38)  ;  ex  principibus 
electoribus  ecclesiasticis  nullura  decreta  tridentina  promulgasse  (181);  neque  institui 
dericorum  seminaria,  etiamsi  Germaniae  valde  necessaria  sint  (181);  inclinare  qui- 
dem  episcoporum  aliquot  animos  in  eorum  institutionera,  sed  capitula  cathedralia  ea 
in  re  impedimento  potius  quara  adiumento  esse  (181) ;  episcopis  theologos  et  canonistas 
deesse  (182),  et  ex  illorum  consiliariis  plurimos  esse  lutheranos  (182) ;  apud  maximam 
catbolicorum  partem  sedem  apostolicam  auctoritate  esse  destitutam ;  eos  autem,  qui 
benevolis  in  eam  animis  sint,  metuere  et  cavere,  ne  palam  appareant  singulari  ponti- 
licis  gratia  florentes  vel  curia  romana  familiariter  utentes  (180);  censuras  quoque 
ecclesiasticas  fere  prorsus  neglegi  (181),  et  confessarios  peccata  non  singillatira, 
sed  ,in  genere"  audire  (78  182) ;  parochos  multos  absolutionem  pariter  haereticis 
ac  catholicis  impertire  (182);  ipsos  etiam  parochos  vix  semel  singulis  annis  peccata 
confiteri  (182);  ne  ecclesiasticum  quidem  ordinem  pravos  mores  emendare  (182); 
omnium  autem  pessimos  esse  cathedralium  ecclesiarum  clericos ;  horum  morbis  neque 
pontificem,  neque  imperatorem  posse  mederi,  quamquam  ne  hunc  quidem  raultum 
vereantur  (182). 

Cavendum  quidem  est,  ne  huiusmodi  relationes  nimis  amplificentur ;  Canisium 
enim  „fere  tristia"  nuntiare  consuevisse  iam  olim  P.  Natalis  notavit  (Can.  V  xxxvi)  ; 
et  complura  a  Canisio  ita  dicuntur,  ut,  si  verba  obiter  inspexeris,  iis  omnes  atque 
omnia  comprehendi  putes,  sin  autera  accuratius  ea  expendas,  ex  rerum  temporumque 
ratione  cognoscas,  ea  ad  solas  regiones  aliquot  et  aliqua  hominum  genera  pertinere. 
Verumtamen  sunt,  quae  nullo  modo  in  dubium  vocari  vel  excusari  possint.  Ita  de 
Gebhardo  Truchsess  canonico  augustano  (qui  aliquanto  post  ad  protestantes  trans- 
iturus  et  pro  iis  adversus  catholicos  bellaturus  erat)  non  solum  Canisius,  sed  etiam 
cardinalis  Otto  Truchsess  patruus  ipsius  et  alii  pessima  nuntiarunt :  Gebhardus,  cura 
diligenter  institutus  esset  et  per  longum  tempus  pie  vixisset,  Augustae  —  pravis, 
puto,  exemplis  corruptus  —  neque  ad  templuni  neque  ad  capitulum  adibat,  profano 
vestitu,  subdiaconatu  iam  initiatus,  per  urbem  circumcursabat,  15  equos  et  suspectas 
aliquot  mulieres  secum  habebat,  vino  ad  ebrietatem  usque  indulgebat  (365  379). 
Ipsum  autem  catbedrale  capitulum  adversus  concilii  tridentini  decreta  de  reformatione 
facta  protestationem  quandara  apud  cardinalem  interposuit  (181);  in  parochorura  dioe- 
cesis  augustanae  numero  30  apostatae  erant,  neque  alii  in  eorum  locura  substitui 
poterant,  quia  nemo  praesto  erat  (182).  Quae  cum  ita  essent,  res  tamen  epi- 
scopatus  augustani  longe  meliore  loco  quam  reliquarum  dioecesium  esse  Canisius 
censebat  (182).  Cui  vicarius  quidam  generalis  dixit:  In  episcopatu  suo  ne  10  quidem 
parochos  exstare,  qui  non  essent  concubinarii  (183). 

In  laicis  quoque  catholicis  multa  desiderabantur.  Maximilianus  II.  imperator 
a.  1568,  ut  ex  rei  nummariae  angustiis  emergeret,  Austriae  inferioris  baronibus  et 
nobilibus  concessit,  ut  cura  hominibus  ipsorum  potestati  subiectis  in  ipsis  etiam 
ecclesiis  ^patronatus"  sui  Confessionem  Augustanam  libere  exercere  possent;  et 
cura  ea  de  causa  a  S.  Pio  V.  cardinalis  Commendonus  ad  illum  legatus  esset, 
Maximilianus  eum  indigne  tractavit  ac  misere  decepit  (223/6  237/8) ;  iara  autem  inde 


II.  Piooemium  voluminis  sexti.  xvii 

ab  a..l566  Ferdinandus  II.  Tirolis  princeps  imperii  civilis,  quod  episcopi  tridentini 
babebant,  maxiniam  partem  occupare  studebat  (225) ;  siraul  Albertus  V.  Bavariae 
dux  cum  in  alios  religiosos  tum  in  Societatis  homines  niultum  sibi  sumendo  pote- 
statis  (24/5  258),  sodalium  moderatoribus  religiosis  difficultates  parabat  (93  312 
329  568) ;  et  magistratus  civiles  saepe,  ecclesiastica  immunitate  neglecta,  sacerdotes 
evocabant,  de  iis  iudicabant,  eos  in  vincula  coniciebant;  id  enim  et  ex  ^patronatu"  sibi 
licere  et  consuetudine  permitti  dicebant  (195);  in  universitate  autem  ingolstadiensi 
professores  iuris  professionem  fidei  per  Pium  IV.  praescriptam  a  promovendis  exi- 
gere  nolebant,  timentes,  ne,  Lutberanis  professionera  detrectantibus,  ipsi  pecuniae 
ex  promotione  sibi  provenientis  iacturara  facerent  (46). 

Molestiis  atque  iniuriis  varii  generis  catholicos  afficiebant  pr  o  testantes  ;  qua- 
rum  pauca  ponam  exempla.  in  Stiria,  Carinthia,  Carniola  permuiti  ex  nobilitate  in- 
vito  Carolo  archiduce  Lutheranismum  propagabant  et  eiusdem  palam  exercendi  liber- 
tatem  ab  eo  extorquere  conabantur  (367).  Uhuenses,  pacem  religionis  augustanam 
et  imperatoris  mandata  spernentes,  religioni  catholicae  ex  urbe  exturbandae  operam 
navabant  (840  379).  Vindobonae  ludimagister  quidam  „pueros  symphoniacos" 
ecclesiae  cathedralis  Sancti  Stephani  ad  catechismum  Lutheri  ediscendum  verberibus 
cogebat  (683^j,  Augustae  Vindelicorura  rainistri  protestantes  ex  templorum  suggestibus 
tantopere  in  catholicos  saeviebant,  ut  eos  per  reipublicae  senatura  ad  modestiam 
servandam  admoneri  necesse  esset  (222  523).  In  Tiroli  Elisabetha  a  Spaur  matrona 
nobilis  Thomae  a  Spaur  propinquo  suo  et  episcopi  brixinensis  coadiutori,  qui  eam 
ad  errores  hitheranos  abiciendos  hortatus  erat,  libello  respondit  mendaciis,  calumniis, 
blasphemiis  pleno  (348).  Multo  etiara  vehementius  multorum  animi  commoti  sunt 
facto  Eduardi  Thornaei  iuvenis  angli;  hic,  cum  Calvinianus  esset  (id  quod  postea 
intellectum  est),  ventris  fovendi  gratia  Societatera  lesu  petiit  et  in  ea,  insigni  sane 
simulatione,  per  duos  circiter  annos  fidei  catholicae  et  pietatis  rarae  speciem  prae 
se  tulit;  qui  cum  tandem,  simulatione  deposita,  Dilinga  Lauingam  ad  Lutheranos 
confugisset,  hi  non  solum  sollemne  instituerunt  spectaculum,  quo  Thornaeus  coram 
principe  Palatino  magnaque  hominum  multitudine  religionem  catholicam  abiurabat 
et  tetra  in  eam  convicia  eftundebat  (58/61);  sed  etiam  ea  de  re  libellum  ^Gratiarum 
actionis"  et  latine  et  germanice  edendum  curarunt,  quo  primatus  pontificis,  sacri- 
ficium  missae,  alia  foedissime  oppugnabantur  (718).  Alii  quoque  eius  generis  libri 
disseminabantur.  Ita  loannes  Wigandus  theologiae  lutheranae  in  universitate  ienensi 
professor  et  Lutheranorum  ienensium  superintendens,  in  ^Refutatione"  catecbismi 
canisiani  iterum  a  se  edita  Beatae  Mariae  Virginis  invocatione  abominandam  per- 
petrari  idololatriam  docebat  et  mohasteria  omnia  affirmabat  esse  lupanaria,  in  quibus 
ex  pontificis  vel  dispensatione  vel  mandatu  stupra  fierent  (696) ;  et  lacobus  Andreae 
praepositus  tubinganus  in  ,GratuIatione"  Germanos  certiores  faciebat,  contionatores 
catholicos  Bavariae,  velut  Nasum,  Lautherium,  Eisengreinium,  lesuitas  etc,  cum 
Christum  per  passionem  suani  pro  horaiuum  peccatis  satisfecisse  dicerent,  nihil 
nisi  praestigias  agere,  per  quas  Lutheranis  odium  conflare  vellent;  neque  enim  in 
catechismo  Canisii,  ubi  de  peccatorum  expiatione  quaereretur,  Christi  passionem  com- 
memorari  (673) ;  loannes  autem  Marbach  theologiae  lutheranae  professor  argentora- 
tensis  in  libro  de  miraculis  composito  asseverabat :  Quidquid  Ottingae  Veteris  (cele- 
berrimo  illo  Bavariae  loco)  sub  specie  officiorura  divinorum  ageretur,  cultum  esse 
daemonis,  et  catholicos  ea  tenere  ac  defendere,  quae  ipsimet  plane  scirent  falsissiraa 
et  prorsus  nefanda  esse  (652/3).  Cum  denique  catholici  aliqui  „Anatomia  Lutheri* 
in  luoem  emissa  variarura  illarura  sectarum  magistros  expressissent  corpus  Lutheri 
dissecantes  et  inter  se  distribuentes  (35/6),  multo  magis  probrosa  imago  ex  prote- 
stantiura  quorundara  officina  prodiit :  Pontifex  speciem  suis  indutus  lesuitas  parturit, 
furiis  obstetricum  munere  fungentibus  (376). 

Cum  igitur  cum  catholicis  raale  ageretur,  etiam  peius  protestantes  se 
habebant.  Altenburgi  in  ^religionis  colloquio"  FJaciani  et  Melanchthoniani  per 
14  hebdomadas  de  iustificatione  inter  se  disputabant  rabie  magna,  fructu  nullo  (342*). 
„Litibus  et  rixis  delectantur"    ministri  illi,   inquit  Canisius;    ,sic  paulatira    e  malis 

b* 


xviii  II.  Prooemium  voluminis  sexti. 

Lutheranis  deteriores  Calvinianos  accipimus ,  pestes  scilicet  exitiales  omnis  pie- 
tatis"  (498).  Quare  Canisius  litteris  in  patriam  missis  fratres  sororesque  exhorta- 
batur,  ut  se  in  fide  antiqua  confirmarent  considerando  fructiium  ex  nova  fide 
nascentium  pravitatem  (396  422) ;  et  in  catechismi  litteris  dedicatoriis  ad  Guilielmum 
Bavariae  principem  datis  asserebat:  Bavariam  eo  ipso,  quod  et  princeps  et  populus 
catholici  essent,  civili  quoque  prosperitate  longe  magis  florere  quam  ah'as  terras  '  (430). 

2.  In  mediis  cladibus  ac  calamitatibus  restauratio  catholica  lento 
quidem,   sed  certo  gradu    progrediebatur. 

Hanc  urgebat  simul  et  regebat  P  i  u  s  V.  pontifex  sanctissimus  et  Germaniae 
amantissimus.  Hic  a.  1568  Canisii  et  aliorum  suasu  Romae  congregationem  cardi- 
nalium  instituit  protestantibus  ad  ecclesiam  reducendis  (582/3) ;  idem  Commendonum 
cardinalem  in  Germaniam  mittit,  ut  imperatorem  ad  religionis  studium  excitet  et 
ecclesias  visitet  ac  reformet  (223  682) ;  item  per  Canisium  aliosque  Societatis  homines 
quaeri  iubet  viros  fidos,  per  quos  sedes  apostolica  de  Germaniae  rebus  edoceri  et  gra- 
via  negotia  expedire  possit  (176  196  589).  Canisii  rogatu  episcopis  Germaniae  sacras 
tribuit  facultates.  quibus  officii  onera  imminuantur  (598);  Catechismum  Romanum  in 
usum  parochorum  conscriptum  per  Hoffaeum  et  Canisium  germanice  vertendum  curat 
(667) ;  Calenio  typographo  coloniensi  per  Canisium  commendato  (330)  privilegium  con- 
cedit  typographicum  (685) ;  efficit  quoque,  ut  adversus  Centuriatores  Magdeburgenses, 
historiae  ecclesiasticae  depravatores,  non  solum  Romae  consilia  conferantur  (390  409), 
sed  etiam  in  Germania  per  Canisium  liber  (de  quo  plura  infra  dicentur)  conscribatur. 
Fortiter  quidem  Pius  ecclesiae  iura  tuebatur;  ut  cum  J^erdinando  II.  archiduci  ex- 
communicationem,  si  cardinali  tridentino  ablata  non  restitueret,  comminaretur  (245), 
et  cum  Canisii  aliorumque  rogatu,  litteris  per  Canisium  ad  episcopum  eystettensem 
missis,  universitatem  ingolstadinensem  gravissime  hortaretur,  ut  professionis  triden- 
tinae  emittendae  officio  satisfaceret  (166  191);  attamen  —  id  quod  historicos  usque 
adhuc  paene  fugisse  videtur  —  facilis  erat  ad  legum  rigorem,  cura  iusta  ei  sup- 
petebat  ratio,  in  Germanorum  gratiam  temperandum.  Ita,  audito  S.  Francisco  Borgia, 
permisit,  ut  in  Germaniae  universitatibus  professio  illa  fidei  privatim  fieri  posset  (58) ; 
et  cum  Paulo  Manutio  grande  privilegium  dedisset,  quo  ipsi  soli  licebat  Catechismum 
Komauum  latine  excudere,  rogatus  tamen  a  cardinali  Truchsess  prelum  dilinganum 
ex  eo  privilegio  excepit  (616).  Item,  cum  mulieres  quascumque  in  virorum  reli- 
giosorum  domos  intrare  magnis  poenis  propositis  vetasset,  libenter  concessit,  ut 
coUegia  oenipontanum  et  monacense  archiducissae  et  ducissae  civitatum  illarum  in- 
grederentur  (44  213).  Cum  denique  constitutionem  edidisset,  qua,  Officio  parvo 
Beatae  Mariae  Virginis  iam  a  se  reformato,  Officia  antea  quacumque  lingua  edita 
prohibebat,  cardinali  Truchsess  dixit,  Germanis  catholicis  liberum  esse  omnes  pre- 
cationura   libros    germanicos    in    posterura    quoque    retinere    (485).      Maioreni    etiam 


^  In  commentario  quodam  historico  a.  1911  Berolini  edito  Canisius  produ- 
citur  testis  contra  Sumraum  Pontificem  Pium  X.  Cum  enim  in  litteris  enc}'clicis 
26.  Maii  1910  de  Sancto  Carolo  Borromaeo  datis  dicatur,  apud  eos,  qui  Borromaei 
tempore  ab  ecclesia  catholica  defecerint,  morum  corruptionem  et  disciplinae  ever- 
sionem  exstitisse:  ex  quinto  volumine  Epistularum  Canisii  contrarium  colligi;  nam 
illam  vitiorum  labem  Canisio  in  ea  Germaniae  parte,  quae  catholica  manserit,  se 
obtulisse  {Preussische  Jahrbiicher  CXLIII,  Berlin  1911,  202 — 224).  Eadem  dein  in  com- 
plura  folia  periodica  transcripta  sunt;  velut  in  folium  menstruum  ^Evangelicorum" 
coufoederatorum  {Evangelischer  Biind  zur  Wahrung  der  deutsch-protestantischen 
Interessen.  Monatsblatt  etc,  25.  Jahrg.  1911,  46).  Quae  quam  non  recte  di- 
cantur,  ostenditur  in  ^Katholische  Kirchenzeitung,  vorraals  Salzburger  Kirchenblatt", 
51.  Jahrg.,  Salzburg  1911,  497.  Neque  hoc  loco  vacat  ea  longius  persequi;  satis 
fuerit  hoc  in  menioriam  revocasse:  Canisius  a.  1567  Udalrico  comiti  de  Helfen- 
stein  variis  argumentis  probavit,  ^quantura"  protestantes,  ,ut  in  raoribus,  ita  et 
doctrina  Catholicis  inferiores  essent"  {Can.  Epp.  V  784).  Ita  revera  eum  sensisse 
confirmatur  etiara  sexto  hoc  voluraine. 


II.  Prooemium  voluminis  sexti.  xix 

admirationem  movere  possunt  duo  alia  eius  sive  responsa  sive  constituta :  Concilium 
Tridentinum  ^pluralitatem  beneficiorum"  ecclesiasticorum  gravissime  prohibuerat : 
Pius  vero,  cum  in  Germania  a  canonicis  non  plus  quam  3—4  mensium  residentiam 
exigi  ideoque  3—4  canonicatus  ab  iis  simul  haberi  cognovisset,  id  iis,  paucitate 
quoque  clericorum  Germaniae  considerata,  permisit  (205').  In  Bulla  autem  ^Coenae" 
excommunicationis  poenam  ipse  pontifex  irrogaverat  omnibus,  qui  in  iurisdictionis 
ecclesiasticae  exercitium  se  ingererent;  quod  cum  (ut  iam  dixi)  in  Germania  etiam 
magistratus  probi  piique  haud  ita  raro  facerent,  confessarii,  quid  de  iis  statuendum 
esset,  anxie  interrogabant;  respondit  Pius,  re  cum  Francisco  Borgia  perpensa:  Non 
habere  se  voluntatem  illa  lege  complectendi  eos,  qui  ecclesiae  iuvandae,  non  damno 
afficiendae  causa  ita  agerent;  id  igitur  et  cum  confessariis  et  cum  ipsis  iudicibus 
esse  communicandum  (197). 

In  Germania  ipsa  Albertus  V.  dux  et  Ferdinandus  II.  archidux  „co- 
lumnas  fidei  catholicae",  ut  cardinalis  Commendonus  dicebat  (225),  et  ^heroes  catholi- 
corum"  se  praestabant,  ut  Canisius  scripsit  (37).  Albertus  enim,  praecipuo  administro 
utens  Simone  Thaddaeo  Eck  cancellario  religionis  studiosissimo  (89  275),  identidem 
,visitationes"  habebat,  ut  videret,  num  in  Bavaria  sua  omnes  essent  catholici  (311); 
nani  si  qui  catholice  vivere  nolebant,  Albertus  eos  abire  pro  potestate  per  iraperii 
leges  ipsi  confirmata  iubebat  (25  311);  calicis  quoque  eucharistici  usum  coercebat 
(380  2);  et  de  negotiis  ecclesiasticis  theologos  probatos  consulebat  (380);  iisdem 
facultatem  legendi  libros  haereticos  et  potestatem  absolvendi  haereticos  a  sede 
apostolica  petiit  et  impetravit  (274) ;  collegii  autem  germanici  dotationem  et  pontifici 
et  episcopis  commendabat  (290) ;  Societati  quoque  lesu  valde  favebat ;  unde  factum 
est,  ut  a.  1570  collegium  monacense  540  haberet  discipulos  (602) ;  eodem  fere  tem- 
pore  Albertus  Sociis  ingolstadiensibus  integrum  cursum  philosophicum  et  paedagogii 
sive  gymnasii,  quod  nunc  vocamus,  administrationem  tradere  statuit,  ut  iuventus  — 
ita  ipse  dicebat  —  eosdem,  per  quos  litteras  disceret,  ,morum  et  pietatis  magistros" 
haberet  (449).  Nec  minus  strenue  apud  Tirolenses  religio  defendebatur.  Canisius 
Ferdinandum  11.  laudat,  quod  „vi  quadam"  suos  in  fide  maiorum  retineat  (456)  ; 
consiliariorum  quoque  constantiam  catholicam  praedicat  (455/6) ;  qui  saepe  in  col- 
legium  oenipontanum  veniebant,  ut  Socios  de  rebus  sacris  consulerent  (15) ;  in 
fundationis  auteni  litteris  collegio  datis  archidux  sodalium  scholas,  contiones,  mores 
laudibus  efferebat  (608) ;  quibus  nova  ecclesia  ipsius  et  nobilium  tirolensium  ex- 
pensis  aedificata  est  (603/4) ;  Canisio  denique  Oeniponte  degenti  Ferdinandus  et 
scriptorem  suis  sumptibus  providit  (625)  et  pecuniam  ad  libros  eraendos  dedit  (639). 
Nec  silentio  praeteriri  debet  Venerabilis  Magdalena  soror  ipsius;  quae,  cum 
Oeniponte  habitaret,  pauperes  aegiotosque  diligenter  adiuvabat  (607)  et  Sociorum 
opera  utebatur  ad  mulieres  haeresi  infectas  vel  vitam  raeretriciam  agentes  in  viam 
salutis  reducendas  (607).  Cum  autem  eadem  ^i-egina"  cum  Helena  sorore  Halam 
transmigrasset  et  ibidem  Societatis  domum  condidisset  (408'),  Hala,  quae  tunc 
civitatum  tirolensium  maxima  erat  (434),  reginarum  exemplis  et  Sociorum  laboribus 
ex  haeresi  probe  coepit  emergere  (619).  Haec  in  praesens  sufficiant  oportet;  plura 
enim  de  Bavaria  et  Tiroli  postea  dicentur. 

Horum  vestigiis  alii  proceres  insistebant.  Carolus  archidux  religionis  in 
Stiria  et  Carinthia  instaurandae  causa  collegium  Societatis  Graecii  constituere  in 
animum  induxit  (469).  In  Suebia  autem  terra  bissingana  ex  Lutheranismo,  in  quem 
per  Schartlinum  a  Burtenbach  vi  pertracta  erat,  per  Sociorum  dilingensium  contiones 
est  educta  (738).  lisdem  annis  Socii  Germaniae,  imprimis  Canisius,  ab  Helvetiis 
catholicis  invitabantur,  ut  apud  ipsos  seminarium  quoddam  clericorum  vel,  si  id 
non  placeret,  collegium  Societatis  incoharent  (238  362) ;  et  instantibus  Sociis  colo- 
niensibus  ea  respublica  identidem  Geusios  ex  Belgio  profugos  urbe  pellebat,  quia 
Calvinismum  clam  per  eam  diffundebant  (330  414) ;  ad  ferventem  quoque  religionis 
amorem  Augustae  catholici  raulti  per  paucos  illos  Socios,  qui  apud  ipsos  eraut,  in- 
llammabantur ;  qui  quamquam  locum  iusto  collegio  idoneum,  canonicis  quibusdam 
parum  faventibus  (223),  nancisci   non   poterant  (249),    reditum   eidem    collegio   iam 


XX  II.  Prooemium  voluminis  sexti. 

babebant  paiatum  (227  621);  et  Fuggeri,  patriciorum  omnium  ditissimi  et  nobilis- 
simi,  mire  in  pietate  proficiebant  (288  369');  Georgius  Fuggerus  domum  libris 
haereticis  purgavit  (270);  Marcus  Fuggerus  nullum  iam  famulum,  qui  catbolicus 
non  esset,  in  aedes  admittere  statuit  (291) ;  loannes  Fuggerus,  eximius  ille  artium 
et  litterarum  fautor,  cum  primum  lesuitis  valde  inimicus  fuisset,  postea  amicissimum 
se  praebebat  (248*  259);  uni  ex  iis  totius  vitae  peccata  confessus  est  (260'  267); 
flagellis  ipse  se  caedebat  (260').  Fuggerorum  domus  paene  monasteria  esse  vide- 
bantur;  tam  saepe  domestici  ad  orandum  congregabantur ;  sponte  ieiunabant; 
sacramenta  frequenter  sumebant;  multum  stipis  pauperibus  largiebantur  (291). 

Ad  ecclesiasticos  principes  transeo.  Habita  est  a.  1569  Salisburgi 
synodus  provincialis,  in  qua  multa  salubriter  decreta  sunt,  velut  de  compluribus 
seminariis  instituendis  (335)  et  de  doctrina  christiana  sedulo  tradenda  (682) ;  cardi- 
nalis  quoque  Constantiensis,  ut  dixi,  synodum  habuit;  cardinalis  autem  Augustanus 
Sociis  dilinganis  et  novam  domum  exstruxit  (204  534)  et  typographiam  donavit  (574) ; 
idem  cardinalis  a.  1568  tempore  Quadragesimae  ad  praeposituram  suam  elvangensem 
cum  Canisio  accessit;  Elvangae  igitur  cardinalis  sacramentum  confirmationis  ad- 
ministrantis,  pauperes  stipe  donantis,  omnes  cum  caritate  excipientis  virtute,  et 
Canisii  contionibus  aliisque  laboribus  apostolicis  maior  civium  pars  ex  Lutheranismo 
ad  fidem  catholicam  conversa  est,  reliqui  autem  solum  vertere  iussi  sunt  (183/93 
543/54) ;  eodem  anno  Herbipoli  collegium  Societatis  paulo  ante  a  Friderico  de 
Wirsberg  episcopo  conditum  300  discipulos  babebat,  e  quibus  multi  nobiles,  multi 
canonici  vel  religiosi  erant;  episcopus  ipse  Sociis  peccata  confiteri  solebat  (384). 

lam  ut  a  singularibus  Germaniae  regionibus  ad  universam  Germaniam  catho- 
licam  orationem  convertam,  eius  res  litterariae  nonnihil  capiebant  incrementi. 
Onuphrius  Panvinius,  ordinis  Eremitarum  Sancti  Augustini,  praeclarum  illud  historiae 
ecclesiasticae  lumen,  Roma  Dilingam  complura  ex  operibus  suis  manu  scriptis  misit, 
ut  cardinalis  Truchsess  ope  typis  exscriberentur;  qua  de  re  Canisius  valde  laetatus 
est;  suam  suorumque  operam  Panvinio  obtulit;  raros  ei  libros  quaesivit  (655)  et 
consilia  subministravit;  ita  prodiere  Coloniae  non  solum  Platinae  „Vitae  Pontificum" 
a  Panvinio  auctae,  sed  etiam  aliqui  ex  libris  Panvinii  arcbaeologicis,  velut  ,De 
ritu  sepeliendi"  et  „De  Coemeteriis  urbis  Romae"  (69/74  168  654).  Alius  quoque 
liber  et  Canisio  suadente  Romae  compositus  et  eodem  iuvante  in  Germania  excusus 
est;  opus  illud  dico  Francisci  Turriani  S.  J.  viri  valde  eruditi  „De  Hierarchicis 
Oidinationibus"  (683).  Longe  etiam  maioris  momenti  erat  grande  illud  Laurentii 
Surii  Cartusiani  coloniensis  opus  ,De  probatis  Vitis  Sanctorum",  cuius  primi  tomi 
his  annis  Coloniae  editi  sunt  (386).  Editionem  ^Canonum  arabicorum"  concilii 
nicaeni  Alexandriae  paulo  ante  inventorum  Alphonsus  Pisanus  S.  J.  Dilingae  prae- 
parabat  (219).  Multum  Germanis  placebat  P.  Hieronymi  Torrensis  S.  J.  ^Confessio 
Augustiniana" ;  quae  a.  1569  iterum  Dilingae  typis  est  exscripta  (333).  Plurimum 
denique  in  Germania  expetebantur  „EpistoIae  Indicae" ;  quarum  volumen  novum, 
Natali  et  Canisio  auctoribus  per  loannem  Petrum  Maffeium  S.  J.  eleganti  latinitate 
donatum,  Dilingae  in  lucem  emissum  est  (420) ;  germanicam  autem  Epistolarum 
Indicarum  editionem  Philippus  Doberainer  canonicus  Monachii  vulgavit  (402). 
Maximam  autem  utilitatem  Germanis  allaturum  et  compluriens  deinceps  prelum  erat 
subiturum  „Opus  catecbeticum"  sive  „ Auctoritates  Sacrae  Scripturae  et  sanctorum 
Patrum,  quae  in  Summa  doctrinae  Christianae  Doctoris  Petri  Canisii  citantur",  per 
P.  Petrum  Busaeum  S.  J. ,  Canisio  iuvante,  ad  verbum  exscriptae  et  Coloniae 
a.  1569 — 1570  quattuor  voluminibus  propositae  (685). 

Canisio  ipsi  Pius  V.  mandaverat,  ut  Centuriatores  Magdeburgenses,  de  quibus 
iam  dixi,  aliqua  ex  parte  refutaret;  ille  igitur  primum  omnium  id  curavit,  ut  a 
sancto  illo  pontifice  singulari  benedictione  instrueretur  et  a  S.  Francisco  Borgia  prae- 
posito  generali  orationibus  et  missarum  sacrificiis  adiuvaretur  (188  165);  idem  deinde 
Borgias  Canisio  provinciali,  ut  scriptioni  totus  vacaret,  primum  quidem  vicepro- 
vincialem ,  qui  minimum  per  dimidium  annum  provinciam  omnem  regeret,  ad- 
iunxit  (118);  postea  autem  eum  provincialis  officio  omnino  liberavit  (293).    „Laborem 


II.  Prooemium  voluminis  sexti.  xxi 

plus  quam  vulgarem"  (419)  praestare  et  praeter  Centuriatores  reliquos  quoque  sui 
temporis  liaereticos,  qui  quidem  maioris  nominis  essent,  debellare  Canisius  volebat 
(419  436) ;  idcirco  plurima  sanctorum  Patrum  et  doctorum  posteriorum  scripta 
excerpebat,  ac  multorum  protestantium  et  libros  legebat  et  dicta  permulta,  novo 
apud  catholicos  exemplo,  ad  verbum  exprimebat  (437) ;  verum  ex  quo  tempore 
scribere  coepit  —  ita  Theodoricus  eius  frater  suo  et  consiliariorum  nomine  Dilinga 
ad  Borgiam  scribit  —  ,vix  per  horam  bene  valuit;  numquam  sibi  satisfacit;  paene 
se  conficit"  (682  699) ;  nonnunquam  caput  aliquod,  cum  octies  iam  deciesve  immuta- 
tum  et  transcriptum  esset,  denuo  emendabatur  (709) ;  qua  ratione  et  domesticorum  et 
typographi  patientia  tentabatur  (708  711).  Timebant  igitur  Sociorum  aliqui,  ut  opus 
exspectationi  catholicorum  satisfaceret  (699  708);  coutra  evenit:  Priraus  ille  ^Commen- 
tariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  liber",  qui  de  S.  loanne  Baptista  erat,  non  solum 
doctissimis  Societatis  hominibus,  sed  etiam  aliis  perfectae  eruditionis  viris,  ut 
Sirleto,  Fontidonio,  Copo  vehementer  probabatur;  maxime  autem  cardinalis  Hosius 
in  eo  laudabat  doctrinam,  iudicii  aciem,  modestiam,  prudentiam;  veterum  ex  eo  splen- 
dere  pietatem  Patrum ;  dicendi  genus  melius  esse  quam  in  caeteris  Canisii  scriptis 
(444/7  710);  quare  Pius  V.  Canisium  remuneratus  est  indulgentia  plenaria,  quae  ei 
„ingenti  consolationi"  erat  (489);  Dilingae  autem  ipso  anno  1571,  quo  liber  prod- 
ierat,  altera  editio  parari  coepta  est  (475  713').  Hoc  quoque  notatu  dignum  est: 
lam  in  eo  erat,  ut  huic  libro  adderetur  commentarius  ille,  quo  Franciscus  Turrianus 
pio  quidem  sed  infausto  consilio  pseudo-isidorianas  illas  pontificum  romanorum 
epistulas  authenticas  facere  conabatur  (171);  sed  tandem  Canisius  eo  addendo  ob 
rerum  sermonisque  diversitatem  supersedit  (368) ;  itaque  Turriani  liber  seorsim  extra 
Germaniam  excusus  est  (337^).  Libenter  deinde  Canisius  reliquam  Centuriatorum 
refutationem,  cui  ineptum  se  esse  pro  sua  modestia  putabat,  aliis  cessisset  (418 
438  441) ;  et  Hoffaei  provincialis,  Canisii  vitae  metuentis,  animus  in  id  inclinabat, 
ut  ille  in  posterum  libellos  scriberet  germanicos  sinmlque  contionibus  habendis 
occuparetur  (700  711);  verumtamen  Hosii,  ut  videtur,  potissimum  opera  (446  488) 
effectum  est,  ut  Canisius  Oeniponte  (quo  librorum  copiam,  1500  pondo  libras,  Dilinga 
sibi  advehendam  curarat  [624]),  alteri  illi  Commentariorum  libro,  qui  de  Beata  Maria 
Virgine  futurus  et  a.  1577  in  lucem  proditurus  erat,  operam  daret  (476  494). 
Alios  autem  libros  ab  aliis  componi  ille  cupiebat.  Ita  et  P.  Torrensem  saepe  ad 
primatum  Petri  reliquorumque  pontificum  vindicandum  cohortabatur  (715);  et 
P.  Gregorio  Roseffio  S.  J.  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionatori  suadebat, 
ut  orationes  de  paenitentia,  quas  magna  cum  laude  habuerat ,  typis  describendas 
curaret  (336)  ;  et  Martino  Cromero  canonico  cracoviensi  conimendabat,  ut  opera 
sua,  denuo  recognita,  uno  volumine  comprehenderet  (35) ;  et  sancto  gaudio  afficie- 
batur,  cum  audisset,  P.  Emmanuelem  Alvarum  S.  J.  librum  Syntaxeos  edidisse  (481), 
P.  Franciscum  Toletum  S.  J.  suos  „Casus  conscientiae"  typis  vulgare  statuisse  (490), 
P.  Alphonsum  Sahneronem  S.  J.  in  Comraentario  in  Novuni  Testamentum  conscri- 
bendo  progredi  (481) ;  et  cum  P.  Emmanuelis  Saa  S.  J.  Commentarios  in  Evangelia 
excusum  iri  accepisset,  praepositos  rogavit,  permitterent,  ut  in  Germania  superiore 
vel  in  provincia  aliqua  vicina  iidem  typis  exscriberentur  (489).  Circa  idem  tempus 
Canisius  id  agitare  coepit,  ut  in  Societate  „scriptorum  coliegium"  (ut 
Hoffaeus  provincialis  ait  [624])  quoddam  constitueretur;  collegium,  inquam;  non  quod 
ille  domum  scriptorum  ab  aliis  Sociorum  doniibus  distinctam  sive  separatam  exstare 
voluerit;  neque  enim  id  ullibi  invenio  ab  eo  significatum ;  sed  optabat,  ut  sodales 
aliqui  deligerentur,  quorum  proprium  munus  esset  adversus  haereticos  scribere  (460). 
„Vix  quidquam  puto  rectius  ac  praeclarius  ad  communem  Ecclesiae  profectum  a 
Nostris  institui  ac  peragi  posse,  praesertim  in  Gallia  et  utraque  Germania,  siraul 
et  Polonia,  ubi  nova  scripta  de  religione  plurimum  valere  solent  et  Catholicis  vehe- 
menter  afflictis  maximam  afferunt  consolationem  hoc  tempore,  quo  haereticorum 
libri  volitant  et  de  medio  tolli  non  possunt."  Ita  Canisius  P.  Natali  uni  ex  prae- 
positi  generalis  assistentibus  scripsit  (419) ;  Mercuriano  quoque  assistenti  hoc  ^scripto- 
rum"    constituendorum    ,sanctum   institutum"    commendavit    (441).     Neque    surdis 


XXII  II.  Prooemium  volnminis  sexti. 

auribus  canebat.  ,Nihil  calidius  meditor",  Hoifaeus  scripsit  provincialis  (417);  et 
Borgias  praepositus  generalis  iam  paulo  ante  Socios  monuerat,  optare  se,  ut  eorum 
aliqui  ad  scribendum  se  accingerent,  ita  tamen,  ut  non  adversus  personas  disputa- 
rent ,  sed  gravi  aliquo  opportunoque  argumento  delecto  errores  sine  contumeliis 
confutarent  (222  417). 

Doctrinae  christianae  tradendae  studium  iisdem  annis  revixisse  ex  eo 
collegeris,  quod  a.  1568 — 1571  in  Germania  (addito  Belgio)  Canisii  catechismus 
minimum  duodecies  excusus  est  (668/72  677/9  694  696  703  706  708);  catechis- 
mum  ,in  rhythmos  redactum",  ut  a  pueris  caneretur,  Socii  colonienses  eidem  mise- 
runt  (331).  Synodi  deinde  salisburgensis  et  constantiensis  et  Commendonus  cardi- 
nalis  ecclesias  Austriae  visitans  catecbismum  canisianum  vel  praescripserunt  vel 
commendaverunt  (662  682);  et  id  quod  maximi  momenti  erat,  Albertus  V.  in 
Institutione  scholastica  a.  1569  edita  praecepit,  ut  in  omnibus  Bavariae  scholis,  et 
latinis  et  germanicis,  catechismus  Canisii,  isque  solus,  reiectis  reliquis,  iuventuti 
explicaretur  (683).  Ipse  autem  Canisius  Dilingae  tempus,  quod  ex  scribendo  contra 
Centurias  ei  supererat,  in  elementa  fidei  pueris  rudibusque  tradenda  impendebat 
(539/40).  Exterae  quoque  nationes  per  Canisium  doceri  volebant;  ita  synodus 
cameracensis  constituit,  ut  parochi  singuli  catechismum  eius  secum  tenerent  (662); 
S.  Carolus  Borromaeus  pueros  archiepiscopatus  mediolanensis  eundem  librum  me- 
moriae  mandare  iussit  (665) ;  in  Societatis  coUegio  romano  magistri  eum  interpre- 
tabantur  (666) ;  Rotomagi  in  Gallia  a.  1570  populo  per  Quadragesimam  explicatus 
est,  et  3000  exemplorum  eius  gallicorum  vendita  sunt  (698) ;  F.  lacobus  Wujek  S.  J. 
polonice  (695) ,  P.  Antonius  Possevinus  S.  J.  italice  eum  verterunt  (704) ;  excusus 
est  ter  Venetiis,  bis  Cracoviae,  semel  Braunsbergae,  Lugduni,  Parisiis ;  Arias  Mon- 
tanus  vir  valde  eruditus  eum  Antverpia  in  Hispaniam  ad  Philippi  II.  regis  secre- 
tarium  misit  (672) ;  et  quanto  pretio  singula  exempla  editionis  Salmanticae  factae 
vendenda  essent,  ipsum  consilium  regium  definivit  (694). 

In  sacro  contionum  ministerio  tantum  praestabatur,  quantum  per  contiona- 
torum  •  exiguum  numerum  licebat.  Quod  ad  Societatis  homines  attinet,  ii  Oeni- 
ponte  in  templo  parochiali  ad  populum  (16  277),  in  ecclesia  S.  Crucis  ad  archi- 
ducem  eiusque  aulicos  dicebant  (247  458  621) ;  Vindobonae  in  quinos  suggestus 
sacros  ascendebant  (53').  Dilingae  iuvenibus  litterarum  studiosis  contionibus  latinis 
professionem  fidei  tridentinam  explicabant  (144').  Augusta  Fuggeri  Borgiae  scrip- 
serunt :  Ecclesiam  S.  Mauritii  paene  desertam  fuisse ;  ubi  tamen  P.  Hoffaeus  in  ea 
initium  dicendi  fecisset,  eam  a  populo  frequentari  coepisse  (227) ;  Canisium  quoque, 
ibidem  a.  1569  per  sacram  Quadragesimam  contionantem,  multi  ^magna  cum  lae- 
titia  et  fructu  spirituali"  audiverunt  (523).  Monachii  PP.  Stevordianus  et  Schorichius 
in  templis  maximis  contionabantur  (92  278*  295^);  quos  ab  auditoribus  valde  amari 
Borgiae  Albertus  dux  testatus  est  (210/1);  item  de  Stevordiano  episcopus  heriji- 
polensis  ad  Borgiam  rettulit:  Eum  in  aede  cathedrali  omniuni  sibi  animos  con- 
ciliasse  et  cives  Lutheranismo  imbutos  ad  saniorem  mentem  felicissime  reduxisse 
(405/8).  Landishuti  denique  a.  1569  tempore  Quadi-agesimae  ad  P.  Schorichium 
audiendum  diebus  operosis  hominum  4000 — 5000,  diebussacris  8000  confluebant  (737). 

Proinde  mirum  non  est,  pietatem  apud  catholicos  incrementum  cepisse. 
Germanicus  precationum  libellus  a  Canisio  compositus  quartam  a.  1568  sortitus 
est  editionem  (668) ;  quam  brevi  secuta  est  eiusdem  Cauisii  Institutio  germanica 
ad  confessionis  et  communionis  sacramenta  rite  suscipienda  (680).  Christophori 
quoque  Madridii  S.  J.  libellus  ille  latinus  de  frequenti  communione  in  utraque  Ger- 
mania,  superiore  et  inferiore,  excusus  est  (677).  Praeclarus  autem  liber,  quo 
Hieronymus  Cacciaguerra  Oratorianus  italus  communionem  frequentem  collaudabat 
et  disseminabat,  per  Philippum  Doberainer,  qui  collegii  germanici  alumnus  fuerat, 
germanice  redditus  et  Dilingae  in  lucem  editus  est  (677).  Saepius  igitur  ad  mensam 
eucharisticam  accedere  Oeniponte  viri  maioruni  ordinum,  praeeuntibus  aliquot  prin- 
cipis  consiliariis,  coeperunt  (481');  ibidem  nobiles  fere  omnes,  civium  multi  Societatis 
sacerdotibus  peccata  confitebantur   (481').    Monachii  plurimi  ex  adulescentibus  litte- 


II.  Prooemium  voluminis  sexti.  xxiii 

rarum  studiosis  octavo  quoque  die  peccatorum  confessionem  faciebant  (602) ;  Dilingae 
confessarii  tantum  non  opprimebantur  iuvenum  studiosorum  peccata  sponte  confi- 
tentium  multitudine;  unde  fiebat,  ut  morum  licentia,  quae  in  aliis  universitatibus 
cernebatur,  Dilinga  abesset  (541).  Ibidem  iubilaei  tempore  confessionem  peccatorum 
totius  vitae  instituere  non  omittebant  nisi  paucissimi  (541)  ;  Oeniponte  autem  ipse 
Ferdinandus  archidux,  ut  iubilaei  indulgentiam  consequeretur ,  supplicationibus 
interfuit  (612),  communionem  palani  sumpsit,  ieiunavit,  stipem  distribuit;  quod 
exemplum  tota  fere  eius  regionis  nobilitas  imitata  est  (457).  lam  etiara  initium 
factum  est  importandi  in  Germaniam  pictas  imagines  veteris  illius  simulacri  Beatae 
Mariae  Virginis  Romae  in  basilica  Sanctae  Mariae  Maioris  coUocati  (Madonna  di 
San  Luca),  cuius  primum  exprimendi  facultatem  S.  Franciscus  Borgias  a  S.  Pio  V. 
impetraverat  (261  318).  Circa  idem  tempus  Itali  experti  sunt,  imagunculas  Sancti 
Ignatii  coelitus  opiferas  esse,  ideoque  Germanis  quoque  eas  miserunt  (354) ;  et 
litaniae  lauretanae,  cum  medio  saeculo  XVI.  in  Germania  fere  nondum  notae  fuissent, 
a.  1570  in  sacra  aede  ottingana  iam  musico  cum  concentu  decantabantur  (643). 
Eodem  anno  Cauisius  serta  peccatoria  —  ^Rosenkrentz"  ea  ipse  vocat  —  Novio- 
raagum  ad  cognatos  misit,  monens ,  ut  ea  inter  se  distribuerent  et  ad  liberos 
caeterosque  heredes  suo  tempore  transmittenda  curarent  (421)  ;  et  Socii  monacenses 
in  „Litteris  annuis"  narrarunt:  Libro  coufraternitatis  sacri  Rosarii  sexcentorum 
hominura  nomina  curavimus  inscribenda ;  ita  hanc  lem  „dissuetudine  fere  inter- 
raortuam  paulatim  resuscitamus"   (602). 

Hic  catholicae  religionis  profectus  tanto  pluris  aestimandus  est,  quanto  maiores 
ecclesiae  praepositis,  patronis,  rainistris  superandae  erant  difficultates.  Quarum 
aliquas  recensebo. 

Auno  1568  Sociorura  Germaniae  superioris  congregatio  provincialis  S.  Francisco 
Borgiae  praeposito  generali  scripsit:  „Non  parva  nobis  est  difficultas  exigendi 
et  observandi  ea,  quae  circa  libros  prohibitos  Index  eiusque  regulae  in  Concilio 
Tridentino  confectae  praescribunt.  Audivimus  Summum  Pontificem  Pium  IV.  sub 
quo  primo  liic  est  Index  promulgatus,  expresse  dixisse  nolle  se  illum  in  Germania 
publicari.  Neque  Episcopi  putant  eundem  in  Germania  posse  observari"  (570). 
Austriae  autem  praepositus  provincialis  generalem  certiorem  fecit,  Socios  ea  in  re 
amplissirais  facultatibus  indigere ;  ,non  sumus  neque  in  Italia  neque  in  Hispania ; 
Germania  vero  hac  in  re  Indiis  par  est  facienda"  (274).  lisdem  de  difficultatibus 
a.  1569  P.  Alphonsus  Pisanus  hispanus,  qui  in  universitate  dilingana  theologiam 
docebat,  Canisii  praepositi  provincialis  iussu  commentarium  sive  responsum  scripsit. 
^lntelleximus",  inquit  Pisanus,  „GaIIiam  per  Cardinalera  Lotharinguni  impetrasse 
magnara  moderationera  Indicis  a  suramo  pontifice;  ita  etiam"  per  cardinalem  Truch- 
sessium  ,ut  Germaniae  protectorem,  qui  novit  quara  difficile  et  irapossibile  sit  talia 
servari  in  Gerraania,  posset  impetrari,  ut  soli  illi  excomraunicarentur,  qui  legerent 
libros  ex  professo  contra  religionem  tractantes,  et  qui  ex  professo  legerent,  non  ad 
impugnandum,  neque  casu  etc.  sed  qui  notas  haereses  gaudent  legere"  ;  interim 
vero  servanda  esse  censet  Pisanus,  quae  commode  effici  possint;  ita  in  episcopatu 
augustano  biblia  germanica,  quae  quidem  catholica  sint,  permitti  posse  eo,  quod 
cardinalis  Augustanus  illa,  quae  de  iisdera  in  Indice  praecepta  sint,  servari  non  posse 
pronuntiaverit;  „confessarii  in  universum  non  sint  scrupulosi  in  hoc  genere  ;  .  .  .  si 
poenitens  profert  librum,  qui  non  videtur  nociturus,  relinquat,  praesertim  ubi  non 
putat  obediturum.  .  ,  ,  Cum  Clerus  Germaniae  haec  non  observet,  non  tenentur 
nostris  credere  populares  communiter;  cum  sciolis  et  sacerdotibus  durius  agendum 
est" ;  .  .  .  fideles  „suaviter  ad  obedientiani  sedis  apostolicae  ducantur"  (271/4).  Haec 
adhuc  ignota  erant  et  raeraoratu  digna  esse  videntur  etiam  propterea,  quod  P.  Paulus 
Hoffaeus,  qui  paulo  post  provinciae  Germaniae  superioris  loco  Canisii  a  S.  Francisco 
Borgia  praepositus  est,  se  Pisani  sententiam  approbare  Borgiae  significavit  (286). 
Neque  vero  plane  constat,  quid  apud  Truchsessium  et  Piura  V.  Borgias  effecerit; 
quem  admodum  religiose  eara  causam  tractasse  vel  ex  eo  conici  potest,  quod  brevi  post 
litteris  in  Galliam  raissis  sodales  monuit :  Si  quis  librorura  haereticorum  prohibitionem 


XXIV  n.  Prooemium  voluminis  sexti. 

ita  interpretaretur,  ut  contionatoribus  eorum  lectionem  licitam  esse  diceret,  eum 
interpretationem  prolaturum  esse  non  solum  periculosam,  sed  etiam  voluntati  pontificis 
prorsus  contrariam  (274).  Caeterum  factis  evincitur,  Socios  in  Germania  prospexisse 
ac  providisse,  ut  Index,  quantum  fieri  posset,  obsei-varetur.  Interdum  enim  integrae 
bibliothecae  iis  oiferebantur  ^expurgandae"  ;  quam  libros  tum  suos  tum  aliorum  ex- 
purgandi  potestatem  a  Pio  V.  iis  tributam  esse  certum  est  (267  598).  Elvangae 
cardinalis  Truchsess  Canisii  consiliis  adiutus  sancivit,  ne  quis  libros  haereticos  ven- 
deret;  si  quos  autem  aliqui  haberent,  eos  cardinalis  ministris  tradi  debere  (192); 
et  cum  Ferdinandus  II.  archidux  in  Tiroli  librorum  visitationes  habuisset  et  libros 
haereticos,  impuros,  sediciosos  abstulisset,  Canisius  scripto  haec  probavit  atque 
laudavit;  simul  principis  ^regimen"  oenipontanum  exhortatus  est,  ut  quam  primum 
pro  libris  malis  bonos  aiferendos  distribuendosque  curarent  et  bibliopolam,  qui  in 
posterum  iisdem  disseminandis  operam  navaret,  arcesserent;  litteris  indiculum  ad- 
didit  librorum  huius  generis;  quo  non  tantum  suos  suorumque,  sed  externorum 
quoque  libros,  ut  Eckii,  Eisengreinii,  Emseri,  Hofmeisteri,  Surii  etc.  opera,  commen- 
dabat  (oOO) ;  Albertus  denique  dux  ipsum  Indicem  in  usum  monasteriorum  Bavariae 
typis  exscribi  iussit,  una  cum  catalogo  bonorum  ^auctorum",  qui  ad  iustam  bibliothecam 
catholicam  componendam  sufficiebant  (275) ;  eodem  anno  per  unum  ilhim  P.  Scho- 
richium  (de  reliquis  nihil  dicam)  pueris  donavit  2000  libellorum  Evangelii;  quorum 
editio  nitida  multisque  ornata  imagunculis  Canisii  cura  Dilingae  facta  est  (689). 

Permanebat  his  annis  difficultas  illa  de  5  %.  Monachii  eos  Franciscani  et 
Dominicani  omnibus  permittebant,  lesuitae  permittere  gravabantur  (311  416). 
Pius  V.  bulla  ineunte  a.  1569  data  censum  ^personalem"  reprobavit;  qua  pro- 
scripti(me  contractus  quoque  ^germanicus"  teneri  videbatur  (287*).  Proximo  autem 
anno  Romae  Societatis  theologi  definierunt,  5  °/o  sumi  posse  ab  unoquoque,  qui  mer- 
catori  vel  homini  mercaturam  iu  societate  aliqua  facienti  pecuniam  daret  (390). 
Paulo  post  S.  Franciscus  Borgias  quaestiones  illas  iterum  pontifici  proposuit;  qui 
viduis  quoqne  et  pupillis  5%  certis  cum  condicionibus  permisit  (410).  loannes 
Fuggerus  homo  opulentissimus  causam  Romae  ipse  persecutus  est  (369).  Postea 
Pius  V.  cardinalem  Commendonum,  quem  cum  P.  Francisco  Toleto  S.  J.  in  Ger- 
maniam  et  Austriam  mittebat,  de  5%  fuggericis  cognoscere  et  i-espondere  iussit 
(416);  neque  vero  annis ,  in  quibus  hoc  volumen  versatur,  negotium  hoc  ex- 
peditum  est. 

3.  Haec  omnia  de  Germania  catholica  dicta  sunt  ita,  ut  magnam  partem  ad 
Societatem  lesu  pertineant.  Ad  eandem  multa  quoque  alia  pertinent.  Quae 
antequam  enarrem,  hoc,  quaeso,  ante  oculos  habeas:  Canisius,  cum  de  Societatis 
horainibus  scribit,  plerumque  pro  suo  praepositi  provincialis  officio  scribit,  pro- 
vincialis  ad  generalem  ;  non  ut  quid  bene  agatur  in  provincia,  ad  hunc  referat  — 
id  enim  alii  in  „Litteris  annuis"  narrabant  — ,  sed  ut  in  necessitatibus  et  calami- 
tatibus  constitutus  ad  eum  confugiat  et,  quid  faciendura  sit,  quomodo  incommoda 
arcenda,  errata  vitiaque  eraendanda  sint,  ex  eo  intellegat;  idcirco  plerique  provin- 
ciae  sodales  ab  eo  paucis  verbis  vel  ne  verbo  quidem  commemorantur;  tranquille 
enim  vivunt  et  officio  funguntur;  de  paucis  vero  aliis  permulta  scribuntur ;  hi  enim 
pacem  perturbant  et  muneri  desunt.  Ex  his  erant  iuvenes  illi  Romae  instituti,  qui 
,divinum  Averrhoem"  laudibus  extollebant  (60  67  137  142)  et  de  Sancto  Thoma 
Aquinate  (ipso  hoc  tempore  per  Pium  Y.  in  numerum  Doctorum  ecclesiae  relato  [137]) 
^contemptim"  loquebantur  (60  137) ;  eorum  unus,  fuga  capta,  apostatae  iJIi  lauingano, 
quem  dixi,  se  socium  adiunxit  (59  65) ;  exhorruerunt  haec  Patres  graviores  et  a 
praeposito  generali  petierunt,  ut  severe  in  omnes  animadverteretur,  qui  quidvis  de- 
fendere  auderent  a  fide  vel  a  ^communi  sententia  scholarum"  alienum,  etiamsi 
Aristotelis  vel  aliorum  quorumcumque  auctoritate  niteretur;  provinciali  autem  amplam 
potestatem  dandam  esse  eiusmodi  homines  e  Societate  eiciendi  (67  569).  Eadem 
de  causa  Borgias  praecepit,  ut  in  posterura,  quicumque  in  Germania  et  Gallia 
Societati  nomen  dare  vellent,  in  prima  probatione  professionem  fidei  tridentinam 
emitterent  (57  87). 


II.  Prooemium  voluminis  sexti.  xxv 

Aegri  erant  et  corporibus  et  animis  duo  illi  principumconfessarii,  qui 
Oeniponte  Magdalenae  et  Helenae  reginis  a  sacris  confessionibus  erant  (16  107  246). 
^Aula"  enim  iis  nocebat  (602  606).  Quare  Borgias  praepositus  generalis  P.  Nico- 
laum  Lanoium  provincialem  Austriae  Oenipontem  (quamquam  Mariam  imperatoris 
uxorem  id  moleste  ferre  novei'at  [107])  veuire  iussum  reginis  ad  confessiones  ex- 
cipiendas  ofFerebat  (107  149);  et  id  quidem  frustra  est  tentatum  (169/70  611  615); 
hoc  tamen  imprimis  Canisii  semel  atque  iterum  Oenipontem  missi  opera  effectum 
est,  ut  confessarii  haud  ita  saepe  evocarentur,  epistulae  aulicae  per  mauus  rectoris 
transirent  (150  611),  minoris  dignitatis  feminae  in  ecclesia  coUegii  peccata  confite- 
rentur  (615),  cibis,  maxime  lautioribus,  cotidie  ex  culina  aulae  in  coUegium  portandis 
modus  poneretur  (228  612  615).  At  novae  exortae  sunt  tempestates,  cum  reginae 
Oeniponte  Halara  in  virginum  collegium  a  se  conditum  transmigrare  et  ibidem 
domum  Societatis,  ex  quo  confessarios  evocare  possent,  instituere  deliberassent 
(50  150  611).  Socii  haec  a  se  admitti  posse  negarunt;  sed  reginae  tantum  inde 
dolorem  hauserunt,  ut  earum  valetudo  in  periculum  adduceretur  (152) ;  se  sine 
Societate  vivere  non  posse  dictitabant  (153) ;  Borgiae  praeposito  generali  tum  ipsae 
per  litteras  et  lacrimas,  tum  Ferdinandus  earum  frater  per  cardinalem  Commen- 
donum  tantopere  instabant  (161  617),  ut  is  tandem  et  confessarios  contionatores- 
que,  dum  reginae  viverent,  se  provisurum,  et  Societatis  domum  se  admissurum 
promitteret  (170  318  618).  Ne  impedire  quidem  Canisius  potuit,  quominus  in 
Bavaria  Guilielmus  princeps  et  Renata  Lotharinga  eius  coniux  Sociis  peccata  con- 
fiterentur;  quamquaiTi  eo  tempore  „ordinarium  officium"  confessariorum  in  ea  aula 
Societatis  sacerdotibus  nondum  est  impositum  (94  123  265) ;  diligentia  tamen  sua 
Canisius  id  assecutus  est,  ut  ex  confessariis  germanis  a.  1565  in  aulas  florentinam 
et  ferrariensem  missis  unus  in  Germaniam  i-edire  posset,  alter  certam  redeundi 
spem  haberet  (16  492  497). 

Ut  ad  Lanoium  redeam:  Is  sanctus  quidem  erat  vir;  sed  collegii  oenipontani 
rector  factus,  duriorem  tenacioremque  et  in  se  et  in  alios  se  praebebat;  vestem 
pelliceam  a  Magdalena  regina  semel  et  iterum  sibi  missam  semel  et  iterum  ei  re- 
misit  (605);  vix  cuiquam  confidebat;  paene  omnia  ipse  praestare  volebat  (14  134); 
quare  Canisium  provincialem  aliquando  Oeniponte  litem  dirimere  necesse  erat,  quem 
rectori  intenderet  minister  ipsius;  contendebat  hic,  Lanoii  vitio  hortum  incultum 
et  cibos  ^crassiores"  esse;  eundem  ^thoraces"  sodalium  non  ex  „Parchet"  (ut  fieri 
solebat),  sed  ex  ^Zwilch"  crasso  et  „inflexibili  et  parum  caloris  continente"  fieri 
iussisse;  ex  quo  vestitu  Socii  multum  incommodi  caperent  etc.  (155/9  613). 
Lanoius  tamen  paulo  post,  ut  ipse  petierat  (210^),  a  rectoris  officio  remotus  est  (250). 

Multum  detrimenti  clarioribus  aliquot  Societatis  con  tion  at  oribus  ex  prin- 
cipum  populique  gratia  oriebatur.  P.  Martinus  Stevordianus  Monachii  interdum  ex 
externorum  conviviis,  quae  nimis  amabat,  bene  potus  revertebatur  tamque  hilaris, 
ut  noviciis  offeusioni  esset;  nec  tamen  ilico  Monachio  avocari  poterat;  nam  et 
ipse  duci  gratissimus  (210)  et  eius  contiones  Monacensibus  necessariae  erant  (92) ; 
missus  est  tandem  Coloniam  ad  P.  Leonardum  Kessel  egregium  animorum  medicum 
(363  388) ;  ipse  quoque  Borgias  praepositus  generalis  per  litteras  eum  admonuit 
(122  315);  neque  vero  hi  multum  cum  eo  profecerunt;  proinde  de  eo  ex  Societate 
dimittendo  —  id  quod  ipse  desiderabat  (313)  —  consilia  agitari  coepta  sunt  (92/3 
229  389) ;  quae  ad  effectum  deducta  esse  ex  proximo  huius  operis  volumine 
cognoscetur.  Aliter  de  P.  Georgio  Schorichio,  qui  et  ipse  Monachii  contionatorem 
agebat,  actum  est;  hunc  enim  Romam  miserunt  non  sokim,  ut  theologiam  melius 
disceret  (24),  sed  etiam,  ut  „magis  mundo  moreretur"  (93) ;  Roma  autem  saepe  et 
imprudenter  ad  Monacenses  scribebat;  intra  breve  tempus  epistulas  accepit  a  duce  4, 
a  ducis  uxore  4,  ab  Eckio  cancellario  3  etc.  (96) ;  inventa  tamen  et  deinceps  cum 
fructu  servata  est  ratio  eum  in  officio  continendi ;  quam  Borgias  his  verbis  signi- 
ficavit:  „Magna  cum  caritate  tractetur  et  praepositos  sibi  fidere  experiatur"  (241/3 
325).  Antonius  vero  Kleselius,  cum  ante  Societatis  ingressum  alienae  ab  ecclesia 
catholica  religiouis  fuisset  (60')  et  post  ingressum  aliquotieus  in  fide  et  oboedientia 


XXVI  11.  Prooemium  voluminis  sexti. 

erga  ecclesiam  vacillasset  (60  83),  Oeniponte,  ubi  archiducis  contionator  erat  (247), 
clam  aufugit,  litteris  ad  archiducem  relictis  iisque  adeo  in  ecclesiam  et  pontificem 
contumeliosis,  ut  Ferdinandus  eum  ad  furcam  quaereret,  et  Magdalena  regina  affir- 
maret,  se  suis  manihus  rogum  incensuram  esse,  in  quo  ille  esset  comburendus  (357/61); 
attamen  Kleselius  postea  resipuit  et  in  ecclesiae  et  archiducis  gratiam  rediit  in  eaque 
permansit;  neque  vero  in  Societatem  denuo  est  receptus  (622).  His  contionatoribus 
addam  (quoniam  huiusmodi  domestica  exempla  posteris  et  documento  et  incitamento 
esse  possunt)  duos  theologiae  in  universitate  dilingana  professores:  Conradus 
Swagerius  (83),  cuius  querelae  et  a  Societate  discessio  in  superiore  volumine  narrata 
sunt,  tandem  e  Societate  dimissus  est  (139);  eius  similis  erat  Thomas  Gallus  (140), 
qui  omnibus  collegiis  molestum  se  praebebat,  in  Canisium  provincialem  impudenter 
se  gerebat  (147),  in  templo  cum  mulierculis  ridebat  ac  nugabatur  (258  275),  Socios 
germanos  in  Germania  servorum,  non  fratrum  loco  haberi  conquerebatur  (536); 
Eckius  cancellarius  homiui  dissuadebat,  „ne  tam  sanctam  sodalitatem"  desereret  (275) ; 
Canisius  placide  modesteque  ei  scripsit  (297/8);  transeundi  in  Austriam,  Lauretum, 
Romam  opportunitas  ei  offerebatur  (280) ;  iiicassum  frustraque  omnia ;  nam  specie 
iuvandi  fratres  sororesque  inopes  —  quos  Societas  probe  adiutura  erat  (319)  —  se 
segregavit  (296/7),  et  minitatus  se,  si  non  dimitteretur,  libellum  adversus  Socios 
conscripturum  esse  (297  302),  dimissionis  litteras  tandem  extorsit  (319). 

Pro  his  hominibus  Deus  Societati  ipso  hoc  tempore  alium  donavit,  qui  multorum 
instar  erat:  Vindobana  Dilingam  ad  Canisium  provincialem  a.  1567  nobilis  iuvenis 
polonus  venit,  asseverans  se,  quantum  ex  ipso  esset,  iam  diu  Societati  se  dedisse, 
ad  quam  se  divinitus  vocatum  esse  sciret,  et  deliberatum  sibi  esse  per  orbem 
terrarum  peregrinari,  quoad  portam  aliquam  inveniret,  qua  in  Societatem  recipe- 
retur  (4/6).  Canisius,  adulesceiitis  constantia  per  multa  experimenta  probata  (535), 
eum,  ut  ipse  petierat,  Romara  ad  Franciscum  Borgiam  misit  cum  litteris,  quibus 
se  ^praeclara  de  illo  sperare"  affirmabat  (63/4) ;  proximo  autem  anno  in  ipsa  urbe 
Pioma  eum,  exhortatione  sacra  ad  Societatis  novicios  habita,  quasi  ad  mortem  prae- 
paravit,  quam  ille  duabus  post  hebdomadis  sanctissinie  obiit ;  erat  is  Stanislaus 
Kostka;    qui   iam  Sanctorum  honoribus    auctus  per  orbem  terrarum  colitur  (585). 

Caeteroquin,  ut  sapientissime  iam  olim  dictum  est,  inter  religiosas  domos  bonas 
et  malas  non  hoc  interest,  quod  in  his  peccatur,  in  illis  non  peccatur;  sed  peccata 
in  malis  domibus  non  curantur,  in  bonis  animadvertuntur.  Cuius  animadversionis 
etsi  complura  iam  posita  sunt  exempla,  unum  addi  operae  pretium  fuerit:  Cum 
Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  P.  Theodorum  Peltanum  theologiae  in 
universitate  ingolstadiensi  professorem  ad  quattuor  sollemnia  Societatis  vota  nun- 
cupanda  admittere  vellet,  Canisius  provincialis  intercessit;  Peltanum  in  virtute 
nondura  tantum  profecisse,  quantum  ad  sollemnem  illam  professionem  per  Societatis 
coustitutiones  exigeretur  (253  266);  itaque  professio  Peltano  dilata  est  (281  292). 
Pari  cum  cura  Socii  ad  litteras  serio  tractandas  impellebantur;  ita  Borgias  per- 
misit  quidem,  ut  eorura  aliqui  ad  gradus  academicos  proraoverentur ,  sed  prius 
videndum  esse  scripsit  et  severius  quam  clementius  indagandum ,  num  laureae 
niiituri  essent;  quod  nisi  fieret,  Societatis  promotionibus  uullam  fore  auctoritatem ; 
ideo  P.  Schorichium  contionatorem  ducis  Bavariae  theologiae  doctoratum  sibi  com- 
parare  volebat  ita,  ut  is  et  usitatis  temporibus  et  probe  iusteque  de  scientia  peri- 
clitaretur  ac  disputationes  haberet;  quod  vero  dux  in  eam  promotionem  300  nunimos 
aureos  expendere  vellet,  eam  pompam  Sociis  non  convenire;  id  vero  iis  curandum 
esse,  ut  docti  essent  et  doctrinam  comprobarent  (243  291^). 

Negotium  facessebant  Sociis  aliqui  de  familia  fuggerica,  in  Societatem  alio- 
quin  optirae  affecta  maximeque  benefica.  Octavianus  Fuggerus  collegii  gerraanici  con- 
victor  morbo  et  studiorum  litterariorum  taedio  laborare  coepit  (201  284) ;  quare  Canisius 
et  Socii  romani  effecerunt,  ut  a  parentibus  revocaretur  (211  588).  Idem  Societatis 
ingrediendae  votura  emiserat  (163) ;  sed  quia  erat  inconstantia  et  animi  levitate  (177), 
a  proposito  abstitit  et  Societatis  homines  atque  etiam  ipsum  Canisium  accusavit, 
quod   paene   sibi   imposuissent   et   vim    quandam    inferre   conati    essent    (201    211). 


II.  Prooemium  voluminis  sexti.  xxvii 

Octavianus  autem  per  Borgiam  voto  solutus  est  (592),  Canisio  praecipuo  auctore, 
ut  Octavianus  ipse  postea  est  fassus  (201).  Clero  deinde  saeculari  se  nomen  da- 
turum  dixit  (113  212  285/6);  qua  de  causa  Lovanium  ad  theologiae  studia  colenda 
niissus  est;  sed  ubi  pater  vita  cessit,  ipse  omne  consilium  ecclesiasticum  vitae  genus 
amplectendi  deposuit  (286).  Qui  tamen  postea  vir  egregius  evasit  et  de  patrla, 
de  Societate,  de  ecclesia  tota  optime  meritus  est. 

Plurimum  autem  Sociis  laborandum  fuit  in  curandis  feminis  aliquot  a  daemoni- 
bus  obsessis,  quae  in  Fuggerorum  domibus  morabantur  (218/22  255/7);  acciderunt 
his  stupenda  quaedam,  quae  et  per  totam  Germaniam  vulgabantur  et  curiae  romanae 
ipsiusque  pontificis  cogitationes  occupabant.  Certe  si  quis  daemones  vel  nullos  esse 
vel  nihil  hominibus  nocere  posse  existimet,  fabulas  et  deliramenta  haec  esse  dixerit. 
Canisius  vero  id,  quod  iam  a.  1564  fecerat,  denuo  faciendum  esse  censens, 
Augustae  suggestum  sacrum  ascendit  et  fidelibus,  quantam  daemones  in  hominum 
corpora  animosque  haberent  pote.statem,  et  quibus  rationibus  sive  expellendi  sive 
repellendi  essent,  ex  Sacra  Scriptura  et  sanctorum  Patrum  libris  ostendit;  nam,  ait 
ipse,  eiusmodi  res  nunc  in  omnium  ore  sunt,  atque  oculis  cernimus,  homines  per 
daemones  oculorum,  aurium,  linguae  usu  privari  et  ea  ore  proferre,  quae  daemones 
dicere  volunt;  simul  vero  ^novi  pharisaei"  nobis  maledicunt,  perinde  ac  si  Christus 
daemones  per  exorcistas  ecclesiae  expellere  aut  non  posset  aut  non  vellet  (529/31). 
Exorcistae  autem  munus  ipsi  Canisio  a.  1569  P.  Holfaeus  praepositus  provin- 
cialis  iniunxit  (399);  oboediendum  erat;  itaque  Canisius  Annam  de  Bernhausen 
virginem  nobilem  apud  Marcum  Fuggerum  et  Sibyllam  Eberstein  uxorem  eius 
morantem  a  compluribus  daemonibus  Augustae  liberavit  (899/401);  unum  deinde 
initio  anni  1570  Ottingae  Veteris  iu  sacra  aede  Beatae  Mariae  Virginis  ex  ea 
eiecit ;  ottinganus  autem  hic  exorcismus  perillustris  factus  est ;  queni  eodem 
anno  in  libro  de  aede  illa  mariana  germanice  edito  Martinus  Eisengrein ,  prae- 
positus  ottinganus  et  theologiae  in  universitate  ingolstadiensi  professor,  vir 
magnae  apud  pontificem,  imperatorem ,  homines  doctos  auctoritatis ,  accurate  de- 
scripsit,  ponendo  nomina  14  testium,  qui  cuncta  coram  viderant,  enarrando  caeri- 
monias,  diaboli  blasphemias,  paenitentiam  ei  impositam  etc.  (641/51) ;  Marcus  Fug- 
gerus  eo  prodigio  ad  melioris  vitae  studium  pervenit  (400)  et  Bernhusiae  pater, 
cum  tota  vita  lutheranus  fuisset,  catholicus  etfectus  est  (400).  Factum  adeo  mani- 
festum  apertumque  erat,  ut  ipse  Marbachius  theologus  lutheranus  catholicisque 
infensissimus  eius  veritatem  profiteretur,  nisi  quod  miraculum  iilud  diabolicum,  non 
divinum  esse  praetendebat  (651).  Aliam  mulierem  obsessam  Ursula  de  Lichten- 
stein  Georgii  Fuggeri  coniux  per  7  fere  annos  mira  patientia  et  caritate  fovebat; 
sacram  illa  hostiam  in  pudendum  locum  iniecisse  et  daemoni  per  litteras  suo 
sanguine  scriptas  se  devovisse  ferebatur  (221);  videtur  autem  Susanna  iUa  (hoc 
enim  ei  nomen  erat)  compluriens  liberata,  compluriens  denuo  obsessa  esse ;  neque 
enim  ea  res  undequaque  perspicua  est  (210  219).  „Susanna  vitra  vorat",  scripsit 
Hoflfaeus  viceprovincialis  a.  1568;  daemon  tentat  nos;  „utinam  cum  honore  libere- 
mur!"  (218.)  Ursula  demum,  comitibus  loanne  Fuggero  propinquo  suo,  Margarita 
Peutingera  virgine  patricia,  Wendelino  Voick  confessario,  Susannam  Lauretum  et 
Romam  secum  adduxit  et  S.  Pio  V.  liberandam  obtulit;  pontifex  autem,  re  semel 
tentata,  Sociis  commisit  negotium;  quo  bis  in  ecclesia  Sanctae  Mariae  „de  Anima* 
incassum  acto ,  in  templo  ^Pantheon",  cai'dinali  Truchsess,  S.  Francisco  Borgia, 
14  aliis  astantibus,  daemou  litteras  illas  restituere  et  ex  muliere  exire  coactus  est 
(374/6).  Tertiam  quandam  mulierem  obsessam  —  Catharinae  nomen  ei  erat  — 
loannes  Fugger  domi  habebat.  Haec  cum  a  daemone  videretur  liberata  esse,  non- 
nunquam  per  4 — 5  horas  sensibus  alienabatur;  quo  tempore  Beatam  Mariam  Virginem 
secum  loqui  asserebat  (255) ;  et  Canisius  primum  quidem  aliqua  credebat  (289) ;  sed 
brevi  post,  a  praepositis  monitus,  sententiam  mutavit;  praesertim  cum  res  eo  deve- 
nisset,  ut  affirmarent,  animas  mortuorum  in  eam  mulierem  ingredi  idque  flagitare, 
nt  exorcizarentur  et  absolverentur  et  ita  e  purgatorio  liberarentur  (334).  Novum 
hunc  „Pythagorismum"  Socii  plane  improbabant  (335);  at  loannes  Fuggerus  et  cum 


xxviii  II.  Prooemium  voluminis  sexti. 

eo  Ursula  Georgii  Fuggeri  uxor,  quam  dixi,  ^revelationes"  illas,  sacerdote  quodam 
saeculari  connivente  (334),  mordicus  tenebant ;  quae  etiam  litteris  consignabantur  (25.5), 
in  vulgus  postea  eiferendae  ;  neque  plus  ab  iis  impetrari  poterat,  quam  ut  se  smnmi 
pontificis  scitis  omnia  subiecturos  esse  sponderent  (353/4  375  393).  Pius  igitur 
pontifex  ipsos  a  daemone  illusos  esse  pronuntiavit  (376)  ;  simul  de  Susanna  illa, 
quam  supra  dixi,  Ursulam  sciupto  (quod  Romae  acceptura  cardinalis  Truchsess  clam 
Alberto  V.  misit)  hortatus  est,  ut  ea  vel  in  matrimonio  vel  in  monasterio  aliquo 
collocata  ac  rebus  ad  vivendum  necessariis  instructa  ad  alia  pietatis  opera,  quae 
reipublicae  christianae  maiorem  utilitatem  afferre  possent,  se  converteret  (393/4). 
Franciscus  autem  Borgias  institutionem  de  ratione  tractandi  energumenos  a  se  con- 
scriptam  Canisio  et  Hoffaeo  misit,  quae  pontifici  quoque  monstrata  ab  eoque  appro- 
bata  esse  omnino  videtur  et  nunc  primum  typis  vulgatur.  Borgias  haec,  praeter 
multa  alia,  monet:  Ante  exorcismum  curetur,  ut  ,plane  compertum  sit,  veram  illam 
esse  daemonis  obsessionem"  ;  neve  daemoni  fides  habeatur ,  etiamsi  bona  dicere 
videatur;  neve  multum  temporis  in  exorcizando  absumatur;  Sociorum  est  ex  animis 
potius  quam  ex  corporibus  daemones  eicere ;  propterea  Ignatius  nunquam  exorcismos 
fecit  (391/4).  Maxime  denique  Canisio  placebat,  quod  Borgias  constituebat ,  ne 
Socii  exorcizandi  munus  susciperent  nisi  praepositi  provincialis  permissu,  neve  is  id 
permitteret  nisi  in  magna  necessitate  (400).  ^Spero",  inquit  Canisius  Borgiae  scri- 
bens,  „n]e  nunquam  amplius  exorcistam  futurum"  (401).  Idem  in  manuali  quodam 
suo  multa  alia  adversus  daemonis  vexationes  remedia  collegit,  ut  cotidianam  co- 
ronae  marianae  recitationem ,  frequentem  communionem ,  sacras  peregrinationes, 
aquam  sacratam,  „Agnos  Dei",  invocationem  angeli  custodis  etc.  (715). 

Haec  ad  daemonologiam  vel,  si  ita  dicere  malis,  ad  theologiam  mysticam 
spectant  et  sexto  huic  volumini  propria  sunt;  illud  vero  cum  reliquis  voluminibus 
ei  commune  est,  quod  varias  de  lesuitis  fabulas  habet.  Augustae  in  domo  aliqua 
fuggerica  lesuitam,  qui  famulae  terrendae  causa  daemonis  speciem  induisset,  noctu 
trucidatum  esse  et  figuris  in  ligno  incisis  et  versibus  excusis  vulgabatur  (338). 
Item  cum  Romae  Socii  in  egestate  essent,  eos  illic  anuuum  reditum  100  000 
coronarum  habere  Alberto  V.  Bavariae  duci  narratum  est  (736).  Neque  magis 
verum  erat,  quod  Roma  ad  Maximilianum  II.  imperatorem  aliqui  rettulerunt: 
Canisium  aliosque  Socios  in  ipsum  apud  Pium  V.  mala  machinatos  esse  (237).  Alii 
Canisium  ad  protestantes  transisse  iamque  in  eam  sententiam  aliquotiens  pro 
contione  dixisse  narrabant;  id  quod  per  Franconiam  tanta  cum  constantia  et  certi- 
tudine  asserebatur,  ut  tandem  Canisius  Herbipolim  episcopi  rogatu  veniret  et  ex 
templi  cathedralis  suggestu  calumuiam  illam  diiueret  (1^5   555). 

Omnium  maxime  Societatis  homiuibus  ministri  protestantes  libris  eo 
tempore  editis  maledicebant.  Canisium  scientem  errores  defendere  semel  atque 
iterum  loannes  Gnypheus  scripsit  (699).  Sicut  Turca,  inquit  loannes  Wigandus,  gladio 
corpora.  ita  Canisius  catechismo  animas  occidit;  nec  nomine  lesu  is  aliter  utitur 
quam  ad  homines  decipiendos  (696).  Similiter  ministri  russiaci  (Reufi)  duce  Simone 
Musaeo  clamabant,  in  catechismo  iesuitico  doctrinam  de  iustificatione  tradi  turcicam 
et  ethnicam;  neque  enim  satisfactionis  Christi  in  eo  fieri  mentionera  (657).  Lucae 
autem  Osiandro  lesuitae  sunt  hypocritae,  tyranni  crudeles,  Esauitae,  lesabelitae; 
eosdem  loachim  Westphalus  sues  impuras,  Flacius  denique  Illyricus  lupos  rapaces, 
noctuas,  vespertiliones,  servos  Antichristi  vocant  (402  692/3  697').  Ideo  eos  piis 
omnibus  odio  esse  debere  loannes  Marbachius  docet  (653). 

Haec  a  Sociis  per  facta,  non  per  verba  redarguenda  esse  Sanctus  Franciscus 
Borgias  praepositus  generalis  existimabat  (199);  neque  tamen  deerant  externi,  qui 
pro  iis  calamum  sumerent;  ita  Benedictus  Moreius  hispanus  contra  Heshusii 
de  Thornaei  apostasia  ^Gratiarum  actionem"  Antverpiae  „Brevem  et  veram  Historiara" 
edidit  (124/6),  lodocus  Ravesteyn  universitatis  lovaniensis  professor  Canisii  doctri- 
nam  de  iustificatione  a  ministrorum  antverpiensium  et  Flacii  Illyrici  criminationibus 
in  duobus  libris  defendit  (665),  Adamus  Walasser  laicus  dilingauus  libro  germanico 
edito,  quantis  iniuriis  Societas  a  protestantibus  afficeretur,  demonstravit  (339). 


II.  Prooemium  voluminis  sexti.  xxix 

Insignem  patronum  Societati  se  praebebat  Sanctus  Pius  V.  pontifex.  Fere- 
bant  quidem,  eum  lesuitis  cucullam  monasticam  induere  statuisse ;  sed  ipse  sodalium 
vestitum  planis  verbis  probabat  (571-).  Incommodabat  certe  Sociis  praeceptum 
illud  pontificis,  quo  ad  professionem  sollemnem  scbolasticis  omnibus,  antequam  sacris 
ordinibus  initiarentur,  concedendam  adigebatur  (93  122  213  571);  obsistebat  etiam 
Pius  imperatori,  principibus  bavaro  et  tirolensi,  cardinali  patriciisque  augustanis,  ab 
ipso  petentibus,  ut  Dominicanorum  suorum  monasterium  augustanum  Sociis  daret 
(172  19P);  at  simul  pontifex  multis  rationibus  declarabat,  se  Societatem  amare  eique 
fidere;  ita  Romae  poenitentiariam  basilicae  S.  Petri  iis  tradidit  (440)  et  contiones 
in  aedibus  suis  vaticanis  per  eos  haberi  iussit  (282) ;  eorum  complures  exercitui, 
classi,  cardinalibus  ad  principes  legatis  adiunxit  (282/3  445');  varias  Societati  vel 
tribuit  vel  confirmavit  facultates  ad  Bullam  Coenae  (188  194  597),  ad  commuui- 
cationem  privilegiorum  cum  ordinibus  Mendicantiura  (228  596),  ad  transitum  ad 
ordinem  cartusiauum  et  alia  pertiuentes  (167  269  609);  et  cum  lege  communi  ex 
illa  communicatione  indulgentiae  exciperentur,  Pius  lias  quoque  cum  Societate  com- 
raunicavit  (596);  praeterea,  quod  ad  Germaniam  attinet,  Borgiae  generali  dixit: 
Si  quae  ibi  essent  deserta  monasteria  aliorum  ordinuni,  se  libenter  Societati  ea  da- 
turum  (191*);  et  collegium  coloniense  Salentino  archiepiscopo  commendavit  litteris 
Societati  honorificentissimis  (199);  et  cura  Catechismum  Romanum  per  Hoffaeum 
et  Canisium  germanice  redditum  Doctor  quoque  Ederus,  laicus  quidem,  sed  pius 
rerumque  theologicarum  peritissimus,  vertere  coepisset  ideoque  ipsi  Socii  pontifici 
proposuissent,  ut  exspectaretnr,  quoad  duae  illae  versiones  inter  se  comparari  et, 
quae  melior  visa  esset,  typis  exscribi  posset,  Pius  Sociorum  versionem  sine  mora 
excudi  iussit;  se  enim  his  magis  confidere  quam  Edero  (58  109). 

Multa,  praeter  ea,  quae  dixi,  per  hoc  volumen  sunt  sparsa,  quae  vcl  omnino 
vel  ex  parte  nova  et  ad  historiam  illorum  temporum  cognoscendam  utilia  sunt: 
Alia  ad  rem  litterariam  et  scholasticam  referuntur ;  velut  cum  doctissimi  illius 
Francisci  Turriani  S.  J.  liber  de  hierarchicis  ordinationibus,  quamquam  Romae  a  duobus 
theologis  approbatus  est,  in  Belgio  tamen  typis  describi  nequit,  quia  magistratus 
civilis  eius  regionis  nullum  librum  theologicum  excudi  patitur,  nisi  ab  aliquo  ex 
theologis  lovaniensibus  probatus  sit,  Turriani  vero  librum  etiam  ii,  qui  Lovanii 
Societati  maxime  amici  sunt,  ut  lodocus  Ravesteyn  et  Cornelius  lansenius  ,senior", 
probare  gravantur  (199);  Ingolstadii  auditores  philosophiae  pauciores  sunt  quam 
eiusdem  ^magistri" ;  quia  enira  ea  universitas  in  magno  est  nomine  et  gloria,  aliarum 
quoque  scholarura  discipuli  eo  veniunt,  ut  ad  magistri  gradum  promoveantur  (558)  ; 
Oeniponte  inferiorum  schoUirum  pueri  ,virgis  super  nudum"  caeduntur  (90) ;  quo 
citius  provinciae  Gerraaniae  superioris  contionatores  et  confessarii  suppetant,  ab 
Hoffaeo  provinciali  scholastici  illi,  qui  vel  valetudine  vel  ingenio  rainus  praestant, 
Halam  mittuutur  ad  brevera  quandara  tbeologiam  audiendam  ;  id  quod  Petrus  Canisius 
et  Theodoricus  eius  frater  coUegiique  dilingani  rector  fieri  quidem  ad  tempus 
censent;  attamen  breviora  illa  studia  in  universitatem  dilinganam  vel  ingolstadiensem 
transferenda  esse  scribunt  (432),  ne,  paucis  illis  scholasticis  a  plurimis,  qui  diutius 
studeant,  seiunctis,  ^compendium  iis  adferat  dispendium"  (460).  Alia  ad  disciplinam 
religiosam  pertinent;  ita  rector  raonacensis  laudatur,  quia  in  sodalium  aegrotorum 
gratiam  aedificium  exstruxit  (92);  Socii  mortui  (si  clerici  non  sunt)  sine  vestibus 
sepeliantur  (139/40);  Hotfaeus  provincialis  pedibus  Augusta  Oenipontem  et  inde 
Monachium  proficiscitur  (459).  Idem  in  Sociorura  litteris  res  quasdam  et  personas 
nominibus  secretioribus  designari  debere  arbitratur  (215/6  222) ;  itaque  ipse  pro 
pontifice  ponit  ^universitatem",  pro  Alberto  V.  Bavariae  duce  „secundam  secundae", 
pro  Ferdinaudo  II.  archiduce  „dialecticam",  pro  Magdalena  et  Helena  reginis  „parva 
naturalia"  (213);  Franciscus  autem  Borgias  praepositus  generalis  praecipit,  ut  in 
singulis  Societatis  domibus  praeter  „Litteras  annuas"  sit  „Historia  domus",  qua 
doraesticorum  tura  aequalium  tum  posterorura  consolandorum  et  ad  pietatem  excitan- 
dorura  gratia,  quoraodo  domus  incohata  sit,  et  quid  ei  de  rebus  sive  sacris  sive 
profanis  acciderit,  narretur  (168). 


XXX  1[.  Prooemiuni  voluniinis  sexti. 

4.  Haec  oninia  plus  niinusve  canisiana  sunt;  niulta  quoque  alia  in  hoc  volu- 
niine  de  Canisio  dicuntur;  de  quo  nuper  praeclarus  vir  Dr  J.  N.  Jaccoud  vere 
pulchreque  scripsit:  „C'est  un  de  ces  rares  personnages  qu'on  peut  montrer  tout 
entiers  sans  crainte  de  les  amoindrir  et  pour  lesquels  il  n'ya  rien  a  cacher"  (Revue 
de  Fribourg,  Fribourg  en  Suisse  1910,  631).  Quare  non  dubito  fateri,  his  annis 
contra  Canisium  prolatas  esse  querelas  non  solum  eas,  quas  iam  memoravi,  sed 
etiam  complures  alias.  Sacerdos  ille  iuvenis,  qui  ei  scribendi  contra  Centuriatores 
adiutor  datus  erat,  se  Dilingae  „inhumaniter  ab  eo  tractatum"  esse  dixit  (714)  ; 
et  rector  oenipontanus  ad  praepositum  generalem  detulit,  Canisium  provincialera, 
cum  collegiura  visitaret,  et  temere  iis,  qui  rectorem  incusasset,  credidisse  et  per- 
peram  eos,  qui  severitate  indigerent,  suaviter  tractari  iussisse  (604/6)  ;  et  complures 
in  provincia  aegre  ferebant,  quod  provincialis  externorum  negotiis  occupatus,  col- 
legia  raro  breviterque  visitaret  et  pleraque  eorum  negotia  Theodorico  fratri  com- 
mitteret  (564)  nec  facile  iis,  qui  Theodoricum  accusarent,  aures  daret  (537  740) ; 
ipse  autem  Theodoricus  generalem  monuit,  Petrum  ,,valetudinis  negligentiorem" 
atque  „in  vigiliis  et  ieiuniis"  imraoderatum  esse  :  unde,  ait,  fit,  ut  eius  „vox,  dum 
contionatur  post  ieiunia  et  vigilias,  parum  grata  sit  et  valde  exilis"   (159  722). 

Neque  vero  quisquara  phmi  in  Canisio  vitia  cernebat  quam  Canisius  ipse.  Legas, 
quaeso,  epistulam,  quam  ille,  praepositi  provincialis  officium  iam  depositurus,  ad 
Borgiam  generalera  dedit  (309);  exiraium  est  hoc  virtutis  et  imprirais  deraissi 
anirai  monumentura ;  et  verbis  facta  congruebant;  Canisius  enim  quam  primum  col- 
legiorum  rectores  certiores  reddidit,  Socios  iam  non  sibi,  sed  Hoffaeo  oboedire  debere 
provinciali  (320) ;  ipse  se  eidem  ad  omnia  paratum  obtuh't  (310) ;  Diliugam  ab  eo  missus 
se,  ut  unus  ex  collegii  illius  praepositis  scripsit,  ultro  citroque  agi  sinebat,  ac  si  esset 
novicius  (538).  ^Sentio",  inquit,  Borgiae  exeunte  a.  1570  scribens,  ^quanto  demura  sit 
optabilius  subesse  quam  praeesse"  (419).  Neque  id  rairura  videri  poterat  inCanisio; 
nam  is  seraper  oboedientiara  egregie  colebat.  ^Statuatur  de  hoc  aliisque  omnibus,  quic- 
quid  visum  erit  obedientiae  sanctae"  (81).  „Erit  mihi  semper  acceptissimum  quicquid 
obedientiae  sanctae  visum  fuerit"  (304).  Oenipontanus  quidem  aer  Canisio  parura  erat 
saluber,  et  libri  illic  erant  pauci,  theologi,  qui  de  causis  difficilioribus  consuli  possent, 
fei-e  nulli;  Canisius  tamen,  cura  liberum  ipsi  esset,  Dihngae  inceptum  Centurias  re- 
fellendi  laborem  continuare  vel  Oenipontem  ire  ad  solura  contionatoris  raunus  adraini- 
strandum,  Oenipontem  profectus  est  ita,  ut  ibi  et  scriberet  et  contionaretur,  idque 
propterea,  quod  eam  deliberationem  intellexerat  praeposito  generali  omnium  acceptis- 
siraam  fore  (443  458).  Persuasum  sane  ei  erat,  oboedientibus  Deum  adesse.  Ita,  de  5  % 
Borgiae  scribens:  Novissimum,  inquit,  responsum  romanura  cum  priore  „non  con- 
gruit";  „scio  quibusdam  ingratam  molestaraque  fore  eius  exsecutionem ;  sed  Christo 
duce  superabimus  has  difficultates"  (287).  Par  erat  in  horaine  modestia,  par  pru- 
dentia  et  anirai  raoderatio.  Rogatus,  ut  Socios  aliquos  visitationibus  in  monasteriis 
aliorum  ordinum  habendis  destinaret,  eos  destinare  noluit  (718).  Arbiter  autera 
ascitus  in  locum  longe  distantera  accurrit  et  pacera  inter  niatronam  nobilissimam 
eiusque  fiiios,  quam  proceres  varii  conciliare  non  potuerant,  conciliavit  (739); 
Ingolstadii  quoque  rixas  in  facultate  philosophica  exortas  brevi  terapore  sedavit 
(40/5  560) ;  et  Romae  Congregatio  illa  cardinaliura  gerraanica,  quam  supra  dixi, 
cum  severitatem  in  praelatos  quosdam  neglegentes  adhibere  in  animum  induxisset, 
Canisii  suasu  proposito  destitit  (583);  atque  cum  Dilingae  P.  Turriani  opus  „De 
Hierarchicis  Ordinationibus"  typis  exscriberetur,  Cauisius  in  eo  coraplura,  quae  Tur- 
rianus  acerbius  contra  protestantes  dixerat,  mitigavit;  Pater  iste,  inquit,  Borgiae 
scribens,  „non  ita  morderet  et  damnaret",  si  in  Germania  esset ;  Societatis  quoque 
nomen  Turriani  noraini  apponere  Canisius  omisit,  ne  Societas  theologis  quibusdam 
catholicis,  a  quorum  sententia  ille  discedebat,  in  odium  veniret  (337).  Socios  enini 
omnes  Canisius  magno  prosequebatur  amore;  quo  non  solum  aeternae  eorum  saluti 
prospiciebat,  sed  etiam  eorum  valetudinem  curabat;  idcirco,  cum  Natalis,  vir  hi- 
spanus,  in  coUegiorum  gerraanicorum  visitatione  praecepisset,  ut  in  mensa  omnes 
vinum  cum    aqua   miscerent,    Canisius  praepositum  generalem    appellavit    adversus 


11.  Prooemium  voluminis  sexti.  xxxi 

„duram  legem"  illam;  vinum  enim  nostrum,  ait,  tenue  est  et  aqua  diluitur  iam  ante- 
quam  apponatur  (117  151). 

Haec  tamen  Canisii  facilitas  longe  aberat  a  nimia  indulgentia,  imprimis  cum 
de  fide  catholica  agebatur.  Ita  ille  Oeniponte  ipsa  prima  oratione,  qua  officio  contio- 
natoris  aulici  fungi  incipiebat,  Ferdinandum  II.  archiducem  eiusque  consiliarios  ad- 
monuit,  ut  haereticos  etiam  vi  adhibita  ex  Tiroli  expellerent;  id  enim  principum 
esse  officium ;  nam  puniri  eos,  qui  nummos  adulterarent  et  auctoritati  civili  male- 
dicerent;  multo  vero  peiores  esse,  qui  fidem  adulterarent  et  ecclesiasticae  auctoritati 
maledicerent ;  et  Sanctum  Augustinum  primum  quidem  suasisse,  ut  haeretici  leniter 
atque  clementer  haberentur;  verum  postea  eum.  cum  experiendo  res  didicisset,  id 
postulasse,  ut  vi  in  eos  ageretur  (633  640).  Una  autem  ex  proximis  contionibus 
Canisius  adulatores  principum  serio  vituperavit  (638).  Quod  vitium  ipse  diligenter 
fugiebat;  ut  cum  Martino  Eisengrein  theologiae  professori  ingolstadiensi,  qui  praeter 
unam  ex  parochiis  ingolstadiensibus  praeposituras  habebat  passaviensem  et  ottinganam, 
episcopatus  labacensis  a  Carolo  archiduce  oblatus  est;  quaerenti  enim  Eisengreinio 
viro  in  Societatem  valde  benevolo,  num  episcopatum  illum  admittere  deberet,  Canisius 
respondit:  Ne  admitteret;  videret  potius,  ut  plurimis  illis  beneficiis  officiisque,  quibus 
oneraretur,  se  liberaret,  quo  melius  unum  administrare  posset  (370);  eadem  animi 
libertate  cardinalem  Truchsess  hortatus  est,  ut  tandem  Roma  in  episcopatum  suum 
augustanum  reverteretur ;  neque  scire  se,  quomodo  cardinalis  vel  una  hora  placide 
dormire  posset,  tam  multis  ovibus  vitio  pastoris  pereuntibus  (412) ;  adiuodum  enim 
clare  Canisius  officii  episcopalis  sublimitatem  et  gravitatem  perspiciebat ;  id  ex  institu- 
tione  cognoscitur,  quam  Andreae  Fabricio  Ernesti  Bavariae  principis  episcopiquo 
designati  frisingensis  praeceptori  dedit  ad  iuvenem  illum  pietate  et  doctrina  episcopo 
convenientibus  imbuendum ;  quae  praecepta  etiam  nunc  ad  clericos  instituendos  valde 
utilia  esse  possunt  (99/106);  eadem  quasi  supplentur  et  amplificantur  consiliis  per 
Canisium  Friderico  a  Wirsberg  episcopo  herbipolensi  ipsius  rogatu  ad  eius  ,conscientiam 
iuvandam"  datis;  commendat  ille  episcopo,  ut  decreta  tridentina  studiose  legat;  virum 
iuris  canonici  peritum  et  confessarium  sibi  adiungat;  de  rebus  episcopatus  saepe  cum 
viris  probatis  deliberationes  habeat;  synodi  dioecesanae  saltem  initium  aliquod  faciat; 
caveat,  ne  ea  sibi  arroget,  quae  sedis  apostolicae  sint;  novas  constitutiones  earumque 
similia,  si  quae  Romae  edita  sint,  sibi  afferenda  curet;  facultates  sacras  a  pontifice 
petat  (75/9  129/31);  hoc  certe  Canisio  maxime  cordi  erat,  ut  episcopi  Germaniae 
omnes  „unionem  cum  pontifice  maxinio  debitam"  servarent  (382). 

Quid  mirum,  hominem  tantae  virtutis  magna  efl^ecisse?  Audi,  quid  de  eo 
scripserit  historicus  anglus  nostrae  aetatis,  qui  catholicus  non  est:  „To  his  energy 
and  sweetness  of  character,  to  his  tact  and  understanding  of  the  needs  of  Germany, 
to  his  devoted  and  self-denying  life,  his  resolve  to  shame  the  catholic  ,respectables' 
and  to  uphold  the  highest  standard  of  morals,  both  in  private  and  commercial  life, 
was  due  a  success  which  even  among  Jesuit  victories  is  reraarkable  and  has  hardly 
a  parallel  in  history"  (J.  Neville  Figgis,  Petrus  Canisius  and  the  German  Counter- 
Reformation,  in  ,The  English  Historical  Review"  XXIV,  London  1909,  42—43). 

Societatis  moderatores,  cum  haec  non  ignorarent,  virum  valde  magni  facie- 
bant;  quare  S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis,  cum  Canisium  provinciae 
administratione,  quam  ille  longe  diutius  solito  toleraverat  et  saepe  deprecatus  erat, 
tandem  levaret,  eximia  cum  laude  decoravit  (327) ;  atque  etiam  cum  Canisius  in 
vitam  privatam  concessisset,  saepe  et  Borgias  et  Natalis  vicarius  ipsius  generalis  eius 
sententiam  in  causis  difficilioribus  vel  ipsi  exquirebant  vel  per  Hoffaeum  provincialem 
novum  exquiri  iubebant  (294  328  432  450  512/3  542  620  626);  Hoff"aeus  item 
interdum,  cum  aliquid  a  generali  peteret,  Canisii  auctoritate  petitionem  confirmabat. 
Valetudinem  quoque  illius  sollicite  curabant;  itaque  Borgias  eum,  ne  nimio  vitae 
rigore  vires  labefactaret,  cum  coUegiorum,  in  quibus  moraretur,  rectoribus  com- 
municare  iussit,  quid  paenitentiae  susciperet  (159) ;  et  cum  provincialis  munere 
solutus  Dilingae  scriptionem  aggressus  esset,  Borgias  ei  licentiam  dedit  itinera  faciendi, 
si  quae  valetudinis  ipsius  ratio  exigere  videretur  (308  319).  Natalis  autem  Borgiae 
Braunsberger,  Caiiisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  C 


XXXII  II.  Prooemium  voluminis  sexti. 

vicarius  generalis  ei  mandavit,  ut  singulis  mensibus,  quomodo  valeret,  ad  se  scriberet 
(469).  Idem  Natalis  Canisium  Oeniponte  habitantem  rectorum  oenipontani  et  halensis 
oboedientia  exemit  et  solius  provincialis  imperio  subiectum  esse  voluit  (626).  Apud 
plurimos  autem  catholicos  magna  eum  gloria  florere  Adamus  Walasser  a.  1570  te- 
status  est  (691);  indicio  esse  possunt  epistulae  his  annis  ab  Amulio,  Hosio,  Truch- 
sessio  cardinalibus  ad  eum  datae  (223  238  279  362  445  488) ;  et  cum  Augusti 
Saxoniae  principis  electoris  ad  catholicam  ecclesiam  reducendi  spes  aifulsisset  ideo- 
que  de  theologo  aliquo  catholico  ad  eum  mittendo  ageretur ,  Hosius  cardinalis 
Canisium  caeteris  omnibus  ducebat  ad  eam  legationem  esse  aptioreni  propter  eius 
pietatem,  doctrinam,  in  controversiis  fidei  exercitationem  (749). 

Sanctus  Pius  V.  a.  1568  Canisium  sacra  cardinalium  .  purpura  ornare  animum 
induxit;  de  qua  re  Maximiliano  II.  imperatori  procurator  ipsius  romanus  scripsit: 
Canisius,  ut  audio,  cardinales  adit  eosque  rogat,  efficiant,  ut  pontifex  consilium  illud 
deponat,  malle  enim  se  in  privata  vita  manere  (733).  Caeterum  romana  ecclesia 
ea  aetate  vix  amantiorem  habebat  filium  magisque  strenimm  defensorem.  Qui  (ut 
hoc  quoque  addam)  eodem  illo  anuo  1568  Romae  et  .saepe  templa,  oratoria,  vale- 
tudinaria  obiens,  pietatis  romanae  exempla  colligebat,  et  quanta  Romae  in  per- 
egrinorum,  pauperum,  infirmorum  levationem  praestarentur,  singillatim  adnotabat,  et 
populares  Romae  degentes  ad  idem  faciendum  incitabat,  quo  postea  revincere  possent 
Germanos  illos,  qui  Romae  paulisper  versati,  nihil  nisi  improba  et  ignominiosa  de 
rebus  romanis  in  Germaniam  referrent  (578).  Tribus  autem  annis  post  Canisius 
primum  brevem  illam  ^Confessionem"  suam  (postea  saepe  repetitam)  typis  vulgavit, 
qua  Pius  V.  adeo  delectatus  est,  ut,  cum  Canisii  librum  de  loanne  Baptista,  prius- 
quam  vulgaretur,  per  Magistrum  Sacri  Palatii  recognosci  iussisset,  Confessione  lecta 
permitteret,  ut  liber  ille  sine  mora  ubiiibet  vulgaretur  (447  711).  En  Confessionis 
illius  particulam:  ^Quam  alii  blasphemi  contemnunt  et  persequuntur  romanam  ec- 
clesiam  ac  velut  antichristianam  exsecrantur,  huius  ego  me  civem  esse  profiteor; 
ab  eiusdem  authoritate  nec  latum  unguem  discedo;  ob  illius  tcstimonium  vitam  et 
sanguinem  profundere  non  recuso,  nec  alibi  prorsus  quam  in  eius  unitate,  Christi 
domini  merita  et  sancti  Spiritus  dona  mihi  et  aliis  salutaria  fore  confido  certoque 
persuasum  habeo.  Cum  Hieronymo  libere  profiteor :  Qui  Petri  cathedrae  iungitur, 
meus  est ;  cum  Ambrosio,  Ecclesiam  Romanam  in  omnibus  cupio  sequi ;  eamque 
catholicae  ecclesiae  radicem  et  matricem  cum  Cypriano  reverenter  agnosco ;  . .  .  cuius 
demum  iudicio  me  scriptaque  omnia  mea  non  minus  libenter  quam  reverenter 
subicio"   (745). 

Deus  ipse,  quam  grata  sibi  haec  viri  pietas  esset,  ostendit; 
exeunte  enim  a.  1567  Canisium  ex  monasterii  benedictino  Ettal  in 
Tirolim  iter  facientem  miraculo  quodam  e  vitae  periculo  eripuit  (724), 
et  a.  1568  eundem  Anconae  in  templo  cathedrali  orantem  singulari 
lumine  caelesti  illustravit  (574). 


III. 


TABULAE  CHRONOLOGICAE  VITAE  CANISII 

alb  1.  Augusti  1567  ad  exitum  a.  1571. 

Qriae  ad  libros  Canisii  et  ad  similes  res  litterarias  spectant,  cursivis  sive  italicis 
litteris  descripta  sunt. 

Numeri  itncis  inclusi,  qui  singulis  sententiis  adduntur,  ostendunt,  quibus  potis- 
simum  libri  p)aginis  singula  facta  copiosius  narrentur. 

C.  =  Canisius,  Canisii  etc. 


1567 


1567 


1567 


1567 


1567 


1567 


1567 


1567 


1567 


1567 


1567 


1567 
1567 

1567 


post  m.  Mart. 


Aug.  1. 


inter  l.et  12.  Aug. 


Ab 
19. 


1.  ad 
Am 


^g- 


Aug.  5. 
inter  l.et  19.  Aug. 

Aug.  15. 

medio  fere  Aug. 

(16.?) 

Aug.  19. 

(ut  videtur) 

sub  21.  Aug. 


ab  exeunte 

m.Iul.ad  med.  vel 

exeunt.  Sept. 

sub  23.  Aug. 
sub  exeunt.  Aug, 

exeunte 
m.  Aug. 


Steph.  de  Malescot  Parisiis  (et  Basileae),  exemplo  a  Canisii 

Summa    smnpto ,    catechismum    calvinianum    adversus 

Societatis  catechesin  edit  (659). 
Canisius    praepositus    provincialis    Oeniponteiu    advenit 

et  collegium  visitare  incipit  (6  156). 
Petrum    Aretinum    collegii    credentiarium    ex    Societate 

dimittit  (10). 

Cum  Ferdinando  II.  archiduce  ac  Magdalena 
et  Helena  ipsius  sororibus  de  Societatis  col- 
legio  oenipontano  ac  de  domo  noviciorum 
Societatis  et  collegio  virginum  Halae  in- 
stituendis  agit  (6/24  602/4). 

Ad  Socios  exhortationem  sive  orationem  habet  ,de  reno- 

vatione  votorum"   (?)   (602). 
Cum  P.  Crispo  et  archiducem    et   eius  vicecancellarium 

adit    ac    de    templo    Societatis    amplificando    cum    iis 

agit  (6  603). 
Die  sacro  Assumptionis  B.  M.  V.  sacrum  faciente  C.  col- 

legii  sodales  vota  religiosa  renovant  (14). 
C.  cum  P.  Lanoio    collegii  rectore  Halae   locum  futurae 

domus  Societatis  inspicit  (19). 
Oeiliponte  in  Bavariam  proficiscitur  (13). 

Per  diem  fere  manet  Monachii.  Cum  lacoba  et  Anna 
ducissis  et  cum  Eckio  cancellario  de  negotiis  variis 
agit  (24/5). 

Epistiilas  pontificum  et  imperatorum  ( „collectionem  avel- 
lanam"),  quas  P.  Onuphrius  Panvinius  Augustinianus 
in  Germania  vuJgare  vult,  a  cardinali  Truchsess  censor 
constitutus,  recognoscit  et  approbat  (656). 

Angnstam  venit  (29). 

Tres  adulescentes  Romam  in  collegium  germanicum  mittit 
(32). 

Diliugae  S.  StanislaumKostkam  Vindobona  pro- 
fugum  excipit,  Societatis  Romae  impetrandae 


XXXIV 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii. 


1567 

1567 
1567 

1567 


1567 
1567 
1567 

1567 


1567 

1567 
1567 

1567 
1567 


1567 
1567 

1567 
1567 

1567 


ante  2.  Sept. 

ab  exeunte  Aug. 

ad  19.  Sept. 
initio  m.  Sept. 

Sept.  7.  et  9. 


Sept.  9. 

sub  10.-13.  Sept. 

Sept.  14. 

sub  med.  Sept. 


Sept. 

Sept.  19. 
(ut  videtur) 

sub  20.  Sept. 

sub  20.  Sept. 
Sept.  25. 


inter  26.  et 
28.  Sept. 
Sept.  28. 

Sept.  28.  vel  29. 
Oct. 


Oct. 


spe  confirmat,  interim  in  contubernio  S.  Hie- 

ronymi  famulum  agere  iubet  (534). 
Iiigolstadium   collegii   visitandi   gratia  advenit 

(33). 
Scholam  rhetoricae  aufert ;  reliquas  scholas  coUegii  melius 

componit;  Socios  complures  mutat  (40/9). 
Cardinalis  Sitticns  Constantiac   in   synodo  dioecesana  C. 

catechismum  commendat  (661). 

C.  et  Eisengreinius  arbitri  a  duce  constituti 
controversias  in  facultate  artium  inter  Socios 
reliquosque  professores  exortas  componunt. 
C.  auctore  Socii  facultatis  honoribus  et  oneri- 
bus  se  abdicant  ita,  ut  solum  docendi  munus 
retineant  (40/5  560). 

C.  in  aedibus  Societatis  professores  facultatis  artium 
praecipuos  cenae  adbibet  (561), 

Ad  Socios  sacras  exhortationes  habet  eorumque  con- 
fessiones  generales  excipit  (48  662). 

Dom.  XVII.  post  Pent.  Socii  vota  religiosa  coram  C. 
praeposito  provinciali  renovant  (48). 

C.  Eystadium  (ad  arcem  S.  Willibaldi)  pro- 
ficiscitur;  cum  Martino  de  Schaumberg  epi- 
scopo  et  universitatis  cancellario  de  fidei  pro- 
fessione  tridentinain  universitateminducenda, 
Bulla  Coenae,  confessariis  agit  (45/7). 

Terrae  ruthenicae  (Beuls)  tninistri  lutherani  „Confes- 
sionem"  vidgant,  in  qiia  suos  vehementer  hortantur, 
ut  a  hlasphemo  illo  C.  catechismo  caveant  (657). 

C.  Ingolstadio  proficiscitur  Monachium  (48). 

Moiiachii  collegium  Societatis  visitare  incipit 
(65). 

Ccdechismi  Roniani  vcrsionem  germanicam  a  P.  Paulo 
Hoffaeo  factam  recognoscere  incipit  (48). 

Monachio  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  gene- 
ralem  litteras  dat,  quibus  ei  commendat  S.  Stanislaum 
Kostkam  Romam  (cum  duobus  Societatis  iuvenibus) 
proficiscentem,  ut  in  tirocinium  Societatis  admittatur 
(63). 

Monachio  Dilingam  accersitus,  redit  Angustam  (82*  84). 

Augustae  Socios   ex   Italia  missos  excipit   et  per  Socie- 

tatis  domos  distribuit  (82^). 
Dilin^am  advenit  (73). 
Tilemannus  Heshusius   in  „Gratiarum  actione"  Basileae 

a  se  vulgata  C.  eiusque  catechismo    invidiam    conflare 

conatur  (718). 
Maximilianus    a   Bergis   archiepisco^nis   cameracensis   in 

synodo    dioecesana  jjraec//;/i ,    ut    singuli   parochi   in 

hibliotheca  catechismum  C.  habeant  (662). 


1567  Sept.  2.  —  1567  Dec.  21. 


XXXV 


1567 
1567 
1567 
1567 

1567 
1567 


1567 

1567 

1567 

1567 

1567 
1567 
1567 

1567 

1567 

1567 
1567 


1567 


1567 
1567 


1567 


Oct.  4. 

Oct.  (paulo  ante 

med.  meusem  ?) 

medio  fere  Oct. 

(ante  d.  23.) 

a  medio  fere  Oct. 

ad  med.  fere  Nov. 

Nov.  4. 


Nov.  15.  (13.) 


Nov.  21. 
Nov.  23. 

intermed.Nov. 

et  ineunt.  Dee. 

sub  exeunt.  Nov. 

Nov.  30. 

Dee.  3. 

inter  4.  et  lO.Dec. 

Dec.  11. 

Dec.  ll.vel  12. 

sub  12.  Dec. 
Dec.  14. 


Dec.  15. 


Dec.  17. 

Dec.  18. 
(ut  videtur) 

inter  18.  et 
21.  Dec. 


C.  Augusta  P.  Girulium  in  Belgium  ad  P.  Natalem  visi- 

tatorem  mittit  (80). 
Cum    P.    Mengino    rectore    monacensi    redit   Monaclliam 

ad  intermissam  collegii  visitationem  (91). 
Excipit  confessiones  Sociorum  monacensium ;  qui  coram 

eo  vota  religiosa  renovant  (91). 
Catechismum  Romanum  a  P.  Hoffaeo   germanice  versum 

una  ciim  Hoffaeo  recognoscit  et  corrigit  (94  113). 

Fabricium  Ernesti  ducis  Bavariae  futurique 
episcopi  praeceptorem  scripto  docet,  quo- 
modo  officio  fungi  debeat  (99). 

S,  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  iubet 
C.  Germaniae  superioris  provincialem,  omni 
provinciae  administrandae  cura  P.  Hoffaeo 
viceprovinciali  permissa,  per  dimidium  saltem 
annum  soli  Centuriarum  Magdeburgensium 
refutationi  operam  dare  (118/9). 

C.  Augustam  revertitur,  ut,  si  opus  sit,  loco  P.  Roseffii 
aegrotantis  in  ecclesia  catliedrali  contionetur  (127  522). 

Dom.  ult.  post  Pent.  in  ecclesia  cathedrali  contionatur 
(522). 

Domum  Societatis  augustanam  visitat;  Sociorum 

confessiones  excipit  (127). 
Tempore  saci-i   iubilaei  Socii   coram  C.  pi-ovinciali   vota 

religiosa  renovant  (127). 
Dom.  I.  Adv.  C.  in  ecclesia  cathedrali  contionatur  (?)  (522). 
Dllingam  venit  (127). 
De  Sociorum   Augustae   sustentandorum   ratione   rectius 

constituenda  cum  cardinali  Truchsess  agit  (148  506). 
Augustam   redit,    comitantibus  P.  Tbeodorico  Canisio    et 

Fr.  Vico  (136  143  538). 
Cum  P.  Hoffaeo  viceprovinciali  de  provinciae  rebus  agit 

(131  148). 
Cum  P.  Francisco  Rocca  S.  J.  Oenipontem    petit    (730). 
Prope    vicum    Oberammergau    Ambronem    omnia    longe 

lateque  inundantem  non  sine  periculo  traicit,  paganis 

mirantibus;    in    monasterium   benedictinum  Ettal   di- 

vertit ;  vespere  sacram  ad  monachos  orationem  habet 

(725). 

Dum  per  medias  aquas  equo  vehitur,  ex  gra- 
vissimo  vitae  discrimine  per  hominem  repente 
comparentem,  repente  evanescentem  liberatur 
(728). 

Oenipontem  advenit  (146). 

Magdalenam  et  Helenam  archiducissas  adit  iisque  litteras 
credentiales  a  S.  Francisco  Borgia  praeposito  generali 
sibi  missas  tradit  (146). 

Borgiae  nomine  archiducissis  varia,  quae  ad  ministeria 
sacra  ipsis  praestanda,  subsidia  ab  ipsis  danda,  domum 
noviciorum  Halae  condendam  spectant,  scripto  pro- 
ponit  (148  155  611). 


XXXVI 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii. 


1567 


1567 


1567 

1566 

adl569 


1565 
adl575 

1568 

1568 
1568 

1568 
1568 

1568 

1568 

1568 
1568 

1568 


1568 


1568 


inter  18.  et 
30.  Dec. 


inter  22.  et 
30.  Dec. 


Dec.  30. 


inter  2.et  15.1an. 

inter  2.  et  15.  lan. 

post  med. 
m.  lan. 
lan.  31. 


initio  anni. 


Mart.  13. 


Duos  Socios  inter  se  reconciliat;  iudicem  agit  in  negotio, 
quod  collegii  ministro  cum  rectore  est;  de  collegii 
aedificiis  et  de  novo  contionatore  ecclesiae  parochialis 
instituendo    cuni    principe  et  Sociis  agit  (155  612/4). 

Ab  archiducissis  complura  frustra  petit,  aliqua 
impetrat,  quae  ad  disciplinam  religiosam 
coUegii  in  tuto  collocandam  conferunt  (155 
611/4). 

Proficiscitur  Angnstam  (611). 

S.  Carolus  Borromaeus  vicarios  foraneos  archiepiscopatus 
mediolanensis  curarc  iubet,  ut  C.  „Parvus  CatecJiismus 
CathoUcorum"  italicc  versus  pueris  explicetur  ab  iisque 
ediscatur  (665). 

In  Societafis  collegio  romano  (aliisque  collegiis)  C.  „Par- 
vus  Catechismus  Catholicorum"  pueris  litterarum  stu- 
diosis  explicatur  ab  iisque  ediscittir  (666). 

Codretti  graminatica  latina  per  C.  in  Germanorum  usum 
accommodata  cum  Canisii  catechismo  minimo  denuo 
editur  IngoUtadii  (669). 

C.  „Parvus  Catechismus  Catholicorum"  denuo  latine  editur 
Antverpiae,  Coloniae,  Venetiis  (670/1). 

Canisio  integrum  librum  recognoscente  precationes  ipsitcs 
germanicae  Dilingae  quartum  eduntur,  miitato  titulo 
et  addito  catechismo  minimo  („Betbuch  vnd  Catechis- 
mus"). 

Eduntur  (?)  Antverpiae  C.  „Summa"  latina  et  Dilingae 
Canisii  minimus  catechismus  germanicus  (671). 

Sumtnae  canisianae  versio  italica  per  Tramezzinum  Vene- 
tiis  iterum  excuditur  et  tum  per  Canisium  tum  per 
Tramezzinum  Victoriae  Farnesiae  ducissae  urbinati 
dedicatur  (670). 

Lucas  Osiander  tlieologus  lutheranus  et  contionator  stu- 
gartiensis  adversus  C.  catechismos  Tubingae  edit  „War- 
nung  vor  der  falschen  Lehr  .  .  .  der  Jesuiter"  (675). 

PP.  Paulus  Hoffaeus  viceprovincialis  et  Theodoricus  Ca- 
nisius  rector  dilinganus  Augustae  cuni  Petro  C.  pro- 
vinciali  de  rehus  provinciae  consilia  conferunt  (510/2). 

C.  Cafechismi  Romani  per  P.  Iloffaeum  germanice  versi 
recognitionem  absolvif  (510). 

Diliiigam  venit  ibique  refutationem  Centuriarum 

aggreditur  (510), 
Roma  C.  mittitur  Breve  a  Pio  V,  ad  episcopum 

eystettensem  de  fidei  professione  in  universi- 

tate  ingolstadiensi  datum  cum  Bulla  Pii  IV. 

simulque   mandatur,    ut   ea   episcopo   tradat 

vel  tradenda  curet  (166). 

Catechismi  Bomani  versio  germanica,  iussu  S.  Pii  V.  a 
P.  Hoffaeo  facta  et  a  C.  recognita,  Dilingae  editur 
(667). 

C.  a  S.  Pio  V.  papa  per  S.  Franciscum  Borgiam  prae- 
positum  generalem  iubetur  Romam  referre  nomina 
personarum,  per  quas  sedes  apostolica  negotia  gravia 


1567  Dec.  18.  —  1568  Apr.  25. 


xxxvn 


1568 
1568 


1568 


1568 


1568 


1568 


sub  22.  Mart. 

fere  a  die 

23.  Mart.  ad 

20.  Apr. 


Mart.  25. 


Mart.  28. 


1568 

Mart 

31. 

(ut  vi( 

letur) 

1568 

Mart.  et  Apr 

1568 

Apr 

.2. 

(ut  vi( 

Jetur) 

1568 

Apr 

.4. 

1568 

Apr 

.4.    • 

(ut  vi( 

ktur) 

1568 

Apr 

.  7. 

(ut  vi( 

Jetur) 

1568 

Apr 

.9. 

(ut  vi 

iletur) 

1568 

Apr. 

11. 

(ut  vi 

ietur) 

1568 

Apr. 

15. 

1568 

Apr. 

16. 

1568 

Apr. 

18. 

1568 

Apr. 

19. 

1568 

Apr 

20. 

sub  22.  Apr. 


Apr.  25. 


in  Germania  expedire  vel  rerum  notitia  instrui  possit 
(176  196). 

Cum  cardinali  Truchsess  ipsius  rogatu  et  Sociorum  suasu 
proficiscitur  Elvangam  (183). 

Cardinalem  Truchsess  urbis  praepositum  et 
principem  contionando,  sacramenta  admini- 
strando,  consilia  suggerendo  in  protestanti- 
bus  reducendis,  catholicis  confirmandis,  pau- 
peribus  solacio  afficiendis  adiuvat,  operam 
conferente  P,  Antonio  Guisano  S.  J.  (183/93 
543/54). 

Die  Annuntiationis  B.  M.  V.  in  teniplo  S.  Viti   ex  evan- 

gelio   diei,    quomodo    eucharistia   sumenda  sit,    docet 

(544). 
Dom.  IV.  Quadr.  ibidem  ex  evangelio  diei  de  sacra  com- 

munione  atque  de    oboedientia   magistratibus   ecclesi- 

asticis  praestanda  dicit ;  dein  mandatum  quoddam  car- 

dinalis  proponit  (545/52). 
Feria  IV.  (ut  videtur)  de  sacramentis  confirmationis   et 

eucharistiae  orationem  sacram  habet  (545). 
Per  Franconiam   ferunt,    C.  ad  Lutheri   castra  transisse 

(184). 
F.  VI.  (ut  videtur)  C.  ex  sacro  suggestu  communionem 

sub  una  specie  sumendam  defendit  (546). 
Dom.    Passionis    cardinalis    Trucbsess     in    Elvangenses 

sacramentum  confirmationis  confert  (546). 
C.  (ut  videtur)  post  prandium  (?)  e  sacro  suggestu  docet, 

communionem  non  esse  petendam  sub  utraque  specie 

(546). 
F.  IV.  (ut  videtur),  quibus  potissimum  erroribus  vera  de 

paenitentia  doctrina  obscuretur,  e  suggestu  monet  (546). 
F.  VI.  (ut   videtnr)    sacramentum    confessionis   defendit 

eiusque  suscipiendi  rectam  rationem  proponit  (546/53). 
Dom.  Palmarum  (ut  videtur)  de  modo  digne  percipiendi 

sacram  communionem  contionatur  (547). 
F.  V.  Coenae  Doniini  de  eucharistia  pie  sumenda    et  de 

prima  parte  passionis  Christi  contionatur  (547). 
Die  Parasceves   passionem  Christi    (duabus   contionibus, 

ut  videtur)   enarrat  (547). 
Dom.  Paschatis  de  Paschate    sancte    agendo    et   de  fide 

contra  protestantes  confirmanda  contionatur  (547). 
F.  II.  Pasch.  de  corporum  humanorum  resurrectione  dicit 

(547). 
F.  III.  Pasch.  ex  evangelio  diei  de  Christi  resurrectione 

et  de  peccatorum  confessione  contionatur:  mulieri  di- 

viti  ex  Lutheranismo  reductae  eucharistiam   sub  una 

specie  praebet  (547  554). 

Herbipolim  episcopi  et  Sociorum  rogatu  venit 
ad  refutandos  eos,  qui  ipsum  ad  protestantes 
defecisse  affirmant  (185  555). 

Dom.  in  Albis  in  ecclesia  cathedrali  de  sancta  ecclesia 
catholica  contionatur  (185  555). 


XXXVIII 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii. 


1568 

1568 


1568 


1568 


1568 


1568 


1568 

1568 
1568 

1568 

1568 


1568 

1568 

1568 
1568 


1568 


Apr.  26.  vel  27. 
Apr.  29. 


Maii  1. 


Maii  1.,  2.,  3.,  4. 


inter  5.  et  10.  Maii 


sub  5.  Maii 


Maii  11. 
(ut  videtur) 

Maii  24. 
sub  24.  Maii 

lan. — Nov. 
initio  m.  lun. 


paulo  ante 
13.  luu. 
lun.  13. 


lun.  20.  (21.?) 

lun.  21.  ad 
Dec.  1. 


lun.  21.  — Dec.  1. 


Ut  calumniatores  refellat,  contionem  habet  in  pa^O  quo- 
dam  dioecesis  herbipolensis  (Eifelstadt  ?)  (185). 

Augustae  in  congregationis  provincialis  (provinciae  S.  J. 
Germaniae  superioris)  actione  I.  deligitur  C.  (absens), 
ut  cum  P.  Hoffaeo  viceprovinciali  et  P.  Lanoio  seligat, 
quae  congregationi  proponenda,  quae  reicienda  sint 
(566). 

C.  Angustae  congregationi  provinciali  interesse 
incipit;  in  ea  ipse  procurator,  qui  Romam 
eat,  P.  Lanoius  eius  „substitutus"  eliguntur 
(566). 

Congregationis  (cui  P.  Hoffaeus  viceprovincialis  praeest) 
actionibus  interest  ab  eaque  varia  negotia  Romae  in 
congregatione  procuratorum  et  apud  praepositum  ge- 
neralem  tractare  iubetur  (566/72). 

Dilingae  C,  Hoffaeus,  consultores  aliqui  ^informationem" 
de  Sociis  ad  professionem  admittendis  conficiunt,  per 
C.  praeposito  generali  afferendam  (601). 

Cardinalis  Truchsess,  ut  sibi  Romam  profecturo 
C.  comes  addatur,  multis  precibus  impetrat 
(573). 

C.  cum  cardinali  Dilinga  discedit  (574). 

Oeniponte  cum  cardinali  versatur  (574). 
Kx  collegio   oenipontano   P.  Merquitium    secum  Romam 
versus  abducit  (574). 

S.  Pius  V.  cardinalem  vult  C.  creare  (731). 

Anconam  cum  cardinali  Truchsess  venit.  In  templo  cathe- 
drali,  dum  in  semet  inquirit,  singulari  divino  lumine 
illustratus  vitam  omnem  in  suae  vilitatis  cognitione 
fundare  statuit  (574). 

Cum  cardinali  Truchsess  Lauretum  venit  (575). 

Dora.  SS.  Trinitatis  in  aede  mariana,  cardinali  sacris 
operante,  ipsius  hortatu  latinam  contionem  de  laudibus 
sacrae  peregrinationis  habet  (575/6). 

Cum   cardinali  Truchsess   et    P.  Merquitio   Romani   ad- 

venit  (576/7). 

Romae  versatur;  per  magnam  huius  temporis 
partem  aegrotat.  Aliquotiens  (cum  P.  Po- 
lanco  Societatis  secretario)  S.  Pium  V.  adit. 
Per  Societatis  domos  exhortationes  sacras 
habet.  CoUegii  germanici  iuvenes  ad  pietatis 
et  litterarum  studia  saepe  excitat;  templa  et 
valetudinaria  obeundo  romanae  pietatis  et 
beneficentiae  exempla  colligit  (208  211  237 
578  584). 

Oratorium  S.  Philippi  Nerii  frequentat.  Et  a  Philippo  et 
a  Baronio,  Taurusio,  Bordinio  eius  discipulis  famili- 
ariter  et  honorifice  habetur  (5791. 


1568  Apr.  26.  —  1568  exeunte  m.  Dec. 


XXXIX 


1568 


1568 


circa  init.  lul. 


lul.  23. 


1568 

1568 

1568 

1568 
1568 


1568 
1568 

1568 


1568 
1568 

1568 
1568 

1568 
1568 

1568 
1568 


Auar.  1. 


Aug.  1. 


inter  27.  lul.  et 
21.  Aug. 

Aug. 

aestate 


Aug.  exeunte 

aestate  et 

autumno 

Oct.  2. 


Oct.  3. 
Oct.  6. 

Oct.  et  Nov. 
Nov.  22. 

Dec.  1. 
Dec.  9. 


post  10.  Dec. 
(sub  med.  Dec?) 
exeunte  m.  Dec. 


S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  instat,  ut  novos 
sodales  in  Gernianiam  superiorem  mittat  et  sodalium 
aliquot  ibidem  ad  sacerdotium  promovendorum  facul- 
tatem  concedat  (581). 

S.  Pius  V. ,  C.  consilia  suggerente ,  congre- 
gationem  cardinalium  instituit,  qui  haereti- 
cos,  imprimis  protestantes  Germaniae,  ad 
ecclesiam  reducendos  curent  (582), 

Societatis    noviciis    ad    S.  Audreae  piam    cohortationem 

faciens  S.  Stanislao  Kostkae    causam    praebet  mortis, 

quam  is  proxime  obiturus  est,   praedicendae  (585). 
PP.  Canisius,    Palmius,    alii  a  cardinali  Delphino  ad  ce- 

nam    vocati ,    toto    eo   tempore    de   rebus  pietatis  lo- 

quuntur  (584). 
Cardinaliura    cougregatio   haereticis  reducendis  instituta 

praelatis    deviis   severitatem  adhibere  statuit,    sed  C. 

suaviora  suadente  consilium  mutat  (583). 
lacohus  Andreae  IntJieranns  iii  libcllo  Tuhingae  edito  C. 

calumniatur  (673). 
C.  rogatu  Thomae  a  Spaur  coadiutoris  brixinensis  litte- 

ras  conscribit,  per  quas  Thomas  Elisabethae  a  Spaur 

persuadere  conetur,  ut  ex  protestantismo  ad  ecclesiam 

catholicara  redeat  (212). 
Graviter  aegrotat  (208  592). 
Cardinales  adit  et  rogat,  ut  se  in  cardinalatu  deprecando 

apud  pontificera  adiuvent  (732). 

In  domo  professa  Societatis  incohatur  „Con- 
gregatio  Procuratorum" ;  cui  C.  interest  pro- 
curator  Germaniae  superioris  (589). 

Congregatio  constituit,  qua  ratione  ^informatioues"  ca- 
piendae  et  sententiae  dicendae  sint  (590). 

Omnium  congregatorum  consensu  definitur:  Congrega- 
tionem  generalem  cogendam  non  esse,  Congregatio 
procuratorum  dimittitur  (591). 

C,  post  congregationem  (iussu  S.  Pii  V,  ?)  Romae  manet 
(597). 

C.  et  Polancus  S.  Pium  V.  adeunt  et  ab  eo  Sociis  et 
episcopis  varias  facultates  impetrant  ad  irregularitates, 
peccata  reservata,  librorum  expurgationem,  beneficia 
simoniace  comparata  spectantes  (597). 

C.  cum  Laur.  Casalio  fratre  laico  Roraa  in  Germaniam 
proficiscitur  (235). 

FlOPentiaiu  advenit.  Ibi  loannam  Ferdinandi  I.  impera- 
toris  filiam  eanderaque  Francisci  Tusciae  ducis  uxo- 
rera  salutat  et  in  pietatis  studio  confirraat  (235  599). 

Bononiaili  petit.  In  Societatis  coUegio  paulisper  subsistit 
(235  600). 

Ferrariae  Barbaram  Ferdinandi  I.  imperatoris  filiara  ean- 
demque  Alphonsi  Ferrariae  ducis  coniugem  adit  et  in 
pietatis  studio  confirmat ;  frustra  tamen  ab  ea  petit,  ut 
confessarium  in  Germaniam  redire  sinat  (244  599). 


XL 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii. 


1568 

Dec.  25. 

1569 

— 

1569 

— 

1569 

— 

1569 

— 

1569 

— 

1569 

— 

1569 

lan.  6. 

1569 

initio  lan 

1569 

1569 
1569 

1569 


1569 

1569 
1569 
1569 

1569 


1569 

1569 
1569 

1569 
1569 


paulo  post  6.  lan. 

paulo  post  6.  lan. 
lan.  18. 

inter  22.  et 
29.  lan. 


lan.  29. 

Feb.  3. 

sub  5.  Feb. 

Feb.  vel  Mart. 

Feb.  20. 


Feb.  24.  ad 
Apr.  8. 

Feb.23.  — Apr.9. 
Feb.  24. 


Feb.  27. 
circa  init.  Mart. 


Diem    natalem  Christi    in  Societatis    collegio   ferrariensi 

celebratC?)   (600). 
Dillngae  prodit  „Hortulus  animae"  germanicus  (Hortuli 

a.  1563  a  C.  curaii  nova  editio  ?)  (676). 
Venetiis  iteriim  C.  „Summa"  a  Tramezzino  latine  editur 

(678). 
„Summae"  versio   germanica  Coloniae  rnrsus  excuditur, 

2)er  Henricum  Fahritium  recognita  et  aucta  (678). 
C.  „Parvus  Catechismus  Catholicorum"  excuditur   latine 

Antverpiae  (?),   Buscoduci,   Braunshergae ;  germanice 

IngoJstadii  (679). 
Liher    „Warnung"    etc.    a    Luca    Osiandro    adversus    C. 

catechismos  scrijjttis   Tuhingae   iterum  vidgatur  (675). 
C.  institutio    ad    sacramenta  paenitentiae  et  eucharistiae 

rite  suscipienda  („Beicht  vnnd  Communion  hiichlein") 

Dilingae  (ipso  inscio?)  editur  (680). 
C.  diem  Epiphaniae  in  Societatis  collegio  veneto  agit  (?) 

(244). 
Veiietiis    Antonium    de    Capua    nuntium    pontificium    et 

Michaelem    della   Torre    episcopum   cenetensem   con- 

venit  (244). 
Paucos  dies  Venetiis  moratus  in  Germaniam  versus  pro- 

ficiscitur  (244). 
Patavii  in  collegio  Societatis  paucos  dies  versatur  (244). 
Oeuipontem  advenit  (244). 

Cum  P.  Hoffaeo  Germaniae  superioris  vice- 
provinciali  de  rebus  provinciae  confert; 
P.  Lanoium  rectorem  oenipontanum  officio 
levat ;  Hoffaeum  ad  tempus  et  rectorem  agere 
et  in  parochia  contionari  iubet  (246/50). 

P.  Dyrsio  Magdalenae  reginae  confessario  pie  morienti 
adest  (245). 

Oeniponte  abit  (250). 

Jlonachiam  venit  (601). 

Cardinalis  Commendonus  C.  catechismum  in  visitationi- 
hus  commendat  (682). 

Dorn.  Quinquag.  C.  Angnstae  in  ecclesia  collegiali  et 
parochiali  S.  Mauritii  contionari  incipit,  evangelium 
diei  explicando  et  Bacchanalium  recte  laeteque  agen- 
dorum  rationem  proponendo  (524/7). 

In    templo    S.  Mauritii    contiones    quadragesi- 

males  habet  (524/7). 
C.  auctore   in    domo    Societatis   augustana   per  Quadra- 

gesimam  „colloquia  spiritualia"  habentur  (513). 
Die  S.  Matthiae  Ap.  C.  in  templo  S.  Mauritii  de  solacio 

ex  evangelio  diei  hauriendo  et  de  eiusdem  falsa  inter- 

pretatione  per  protestantes  facta  dicit  (524). 
Dom.  I.  Quadr.  ibidem  legem  ieiunii  quadragesimalis  de- 

fendit  (524). 
C.  in    agrum    bissingensem   a  Lutheranis  occupatum  ro- 

gatu    novi    catholicique    domini   P.  Rabenstein   mittit 

ad  homines  illos  ecclesiae  restituendos  (738). 


1568  Dec.  25.  —  1569  Apr.  7. 


XLI 


1569 
1569 
1569 

1569 
1569 
1569 

1569 

1569 

1569 

1569 
1569 

1569 

1569 
1569 
1569 

1569 
1569 

1569 


Mart.  1. 
Mart.  3. 
Mart.  6. 


Mart.  8. 
Mart.  10. 
Mart.  11. 

Martio 

Mart.  13. 


Mart.  15. 

Mart.  17. 
Mart.  20. 

Mart.  22. 

Mart.  24. 
Mart.  25. 
Mart.  27. 

Mart.  29. 
Mart.  31. 

Apr.  2.  (3. 


1569 

Apr.  3 

1569 

Apr.  5 

1569 

Apr.  7 

F.  III.  ad  S.  Mauritii,  cur  in  posterum  de  passione  Christi 

contionaturus  sit,   explicat  (524). 
F.  V.  ibidem  ostendit,  ChrisH  passionem  fuisse  omniuni 

passionura  gravissimam  (524  529). 
Dom.  II.   Quadr.    ibidem    de    evangelio    diei    et    (ut   vi- 
detur)  de  Christo  in  horto  Gethsemani  orante  contio- 
natur  (525). 
F.  III.  ibidem  de  Christo  prodito  et  deserto  dicit  (525). 
F.  V.  ibidem  de  Christo  comprehenso  dicit  (525). 
Plantinus  Antvetyiae    nomm  editionem  „Summae"  cani- 

sianae  ahsolvit  (677). 
Provincialis  synodus  saUshurgensis  C.  catechismum  covi- 

mendat  (682). 
Dom.  III.  Quadr.  C.  Augustae  in  templo  S.  Mauritii  de 

daemonis  in  homines  potestate  obsessisque  (ex  evan- 

gelio  diei)  et  de  Christo  ad  Annam  Caiphamque  ducto 

dicit  (525  529). 
F.  III.  ibidem  de  Christo  in  domo  Caiphae  plurima  passo 

et   de    variis    illis    Christi    patientis    ^processionibus" 

contionatur  (525  531). 
F.  V.  ibidem    de  Iiidae   desperatione  et  de  Christo  apud 

Caipham  capitis  damnato  dicit  (525). 
Dom.  IV.    Quadr.   ibidem    de   solacio   ex   evangelio    diei 

capiendo    dicit   eodemque  evangelio  ad  coramunionem 

paschalem  commendandam  utitur  (526). 
F.  III.  ibidem    de    Christi   patientis    ^processionibus"  et 

maxime    de    eodem    ad    Pilatum    Herodemque    ducto 

dicit  (526  532). 
F.  V.  ibidem  de  Christi  in  passione  ^silentio"  et  de  lu- 

daeis  eius  mortem  postulantibus  dicit  (526). 
Die  Annuntiationis  B.  M.  V.  ibidera  de  Filio  Dei  homine 

facto  et  de  Mariae  laudibus  dicit  (526). 
Dom.  Passionis  ibidem  de  evangelio  diei  ac  ratione  sacri 

temporis  contionatur  et  confessionem  peccatorum  com- 

mendat  (526). 
F.  III.  ibidem    de  Christo   fiagellato   et   spinis   coronato 

dicit  (526  532). 
F.  V.  ibidem  de  Christo  ludaeis  ostenso  (,Ecce  homo") 

et  de  ultima  Pilati  sententia  contionatur  (526). 

C,  ut  Centuriarum  refutationi  ex  S.  Pii  V. 
mandatu  vacare  et  nonnunquam  contionari 
possit,  per  S.  Franciscum  Borgiam  praeposi- 
tum  generalem  officio  provincialis  omnino 
liberatur,  P.  Hoffaeo  in  eius  locum  sub- 
stituto  (293). 

Dom.  Palmarum  in  templo  S.  Mauritii  ex  evangelio  diei 
lideles  ad  communionem  paschalem  instltuit  (526). 

F.  III.  ibidem  de  Christo  in  montem  Calvariae  educto 
et  de  eius  passione  commiseranda  dicit  (526). 

F.  V.  Coenae  Domini  ibidera  de  praestantia  sacrae  eucha- 
ristiae  et  de  eadera  sub  una  specie  suraenda  contio- 
natur  (526). 


XLII 


in.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii. 


1569 
1569 

1569 

1569 

1569 

1569 
1569 

1569 
1569 


1569 
1569 


1569 
1569 

1569 

1569 

1569 

1569 
1569 
1569 
1569 
1569 

1569 


Apr.  8. 
Apr.  10. 

Apr.  11. 
Apr.  12. 

inter  11.  et 
14.  Apr. 
Apr.  16. 
Apr.  17. 

paulopostl6.Apr. 

exeunte 
m.  Apr. 


Maii  4. 
sub  6.  Maii 


Maii  7. 
paulo  ante  med. 

Maium 
inter  8.  et  14.  Maii 

m.Maio  (post  14.) 
vel  lun.  (ante  23.) 

lun.  16. 


lun. 18. 

lun.  19.  (26.?) 

inter  med.  lun.  et 

Sept. 
a  Maio  ad  Sept. 

inter  Mai.etSept. 
lunio  et  lulio 


F.  VI.  in  Parasceve   ibidem    de  Christi   cruce    et   de   7 

verbis  in  cruce  prolatis  dicit  (527). 
Dom.  Paschatis  ibidera  de  sacri  diei  praestantia  eiusque 

recte    agendi  ratione   (ex  evangelio  diei)  contionatur 

(527). 
F.  II.  Pasch.  ibidem   de   resurrectione    mortuorum   dicit 

(527). 
F.  III.  Pasch.  ibidem  iterum  de  resurrectione  mortuorum 

dicit  (527). 
Dilingam  excurrit  (304). 

Angustae  versatur  (302). 

Dom.  in  Albis    in   templo  S.  Mauritii   de  evangelio  diei 

contionatur  (527). 
Cum  P.  Theodorico  Canisio  MoDachinm  petit  (310). 

Albertum  V.  Bavariae  ducem  adit.     Ipsum  et 

monachos    contione    P.  Stevordiani   offensos 

placat.    De  rebus  collegiorum  monacensis  et 

ingolstadiensis  cum  duce  eiusque  consiliariis 

agit;  deinde  cum  PP.  Theodorico  Canisio  et 

Martino    Stevordiano   Iiigolstadiuin   proficis- 

citur  (310/5). 
Ingolstadii  res  collegii  etc.  curat  (312/5). 
Angustae  litteras  praepositi  generalis,  quibus  provincialis 

officium  in  P.  Hoffaeum  transfertur,  nactus  statim  eo 

munere  se  abdicat  et  se  totum  Hoffaeo  permittit  (309). 
Augustae  versatur  (314). 
Ursulam  Fuggeram  monendam  curat,   ut  ^revelationes" 

mulierum  obsessarum  „minoris  faciat"   (334). 
Dilingam  transmigrat,  ut  refutationi  Centuriarum  vacare 

possit  (322). 
P.  lo.  Rastellus  anglus  C.  a  S.  Franclsco  Borgiac  x»'ne' 

posito  generali  socius  dattir  ad  Centiirias  refutandas 

(323  334). 
C.  Dilingae  die  octavo  festi  Corporis  Christi  (ad  univer- 

sitatem,  ut  videtur)  Bexhortationem"  de  missae  sacri- 

ficio  habet  (540). 
Coloniam    praefationem    niittit ,    quae    Operi    catecMstico 

F.  Busaei  praeponi  possit  (329). 
Dom.  III.  (IV.  ?)    post   Pent.   incipit   doctrinam   christi- 

anam  pueris  rudibusque  diebus  sacris  explicare  (540). 
Gervino  Calenio  coloniensi  pripiJegium  typograpliicum  a 

S.  Pio  V.  impetrare  studet  (330  685). 
Cum  scriptione  vacat,  rudes  puerosque  docet  et  confes- 

siones  excipit  (538/41). 
A  matrona  valde  nobili  et  eius  filiis  arbiter  constitutus 

tridui  itinere  ad  eos  proficiscitur,  pacem  conciliat,  rem 

catholicam  iuvat  (739). 
Dilingae    ad    P.    Turriani   librum    „De    Hierarchicis 

Ordinationibus"  typis  ibideni  vidganduni  operam  con- 

fert,    locos    aliquos  mitigando,  postrenmm    librum   re- 

secando  etc.  (331  337  345). 


1569  Apr.  8.  —  1570. 


XLIII 


1569 


1569 


1569 


1569 


1569 
1569 
1569 
1569 

1569 
1569 


lul.  7. 


inter  exeunt.  lun. 
et  med.  lul. 

circa  Aug.  21. 


Auff.  31. 


1570 
1570 


inter  lul.  et  Oct. 

circa  med.  vel 
exeunt.  Sept. 

Sept.  23.  (25.  ?) 
Sept.  24. 

sub  exeunt.  Sept. 

Oct. 


1569 

anno   medio  vel 

exeunte 

1569 

inter  Sept.  et  Dec 

1569 

sub  anni  exitum 

1569 

Oct.  —  lan. 

adl570 

1569 

sub  finem  Nov. 

1569 

Dec.  16. 

Angusta  per  litteras  Georgium  llsung  Saebiae  praefectum 
rogandum  curat,  ut  catholicos,  qui  Ulmae  misere  op- 
primantur,  imperatori  commendet  (341). 

S.  Francisci  Borgiae  mandatu,  frustra  tamen,  Ursulam 
Fuggeram  tnonet,  ut  sibi  a  falsis  ^visionibus"  caveat 
_  (3341. 

Dilingae  levi  morbo  corripitur.  Per  Tbeodoricum  fratrem 
lo.  Gibbonum  iuvenem  anglum  Sociis  romanis  com- 
mendat  (356). 

Coloniae  opud  Calenium  ahsolvuntiir  2  primi 
tomi  „Authoritatum"  Scripturae  et  Patrum, 
per  Petrum  Busaeum  S.  J.  collectarum  et  verbis 
„Summae"  canisianae  subscriptarum  (687). 

P.  Francisci  Turriani   opus  „De  HierarcJiicis  Ordinati- 

oxihm" ,  C.  siiasu  compositum,  eodem  operam  conferente, 

Dilinyae  in  liicem  prodit  (683). 
C.  iussu  P.  Hoffaei  provincialis  Aii^ustani  venit,  ut  aliqua 

ratione  P.  Volckii  in  Italiam  profecti  vices  agat,  con- 

fessiones  excipiendo  etc.  (364/5).  • 
Mandatu   Hotfaei    provincialis   in   Sociorum    sacello    do- 

mestico  FF.  Lakneri,  Ziegleri,  Balduini  ad  sacerdotium 

mox  promovendorum  tria  vota  sollemnia  excipit  (514). 
S.  Pius  V.   Gerrino    Calenio ,    per    C.    sihi    commendato, 

pritilegium  concedit  ad  Surii  Vitas  Sanctorum  et  Ca- 

nisii    Opus    catechisticum    ( „Auctoritates"    etc.J    excu- 

denda  (685). 
Cardinalis  Amulius  a  C.  petit,    ut   in  Helvetiam    veniat 

ad  collegium  Societatis  instituendum  (362). 

C.  Augustae  multas  confessiones  excipit  et 
exorcismos  a  P.  Volck  Annae  de  Bernhausen 
puellae  nobili  adhiberi  coeptos  prosequitur 
(368). 

Priniores    hispani    a    C.  petunt,    ut   Postillam    componat 

mib). 

Centuriam  Magdeburgensem  XII.  bis  Romam   ad   cardi- 

nalem   Truchsess  mittit  {Sld/l). 
Albertus  V.    dux    C.  catechismum   in    omnibus  Bavariae 

scholis  explicari  iubet  (683). 
C.  Augustae  (in  templo  S.  Udalrici,    ut  videtur)  Annam 

de  Bernhausen    a    7    daemonibus  obsessam  per  exor- 

cismos  a  sex  daemonibus  liberat  (400). 
Libros   aliquot    novos  Romam    ad    cardinalem  Truchsess 

mittit  (377). 
Augustae  in  Societatis  sacello  domestico  mandatu  Hofifaei 

provincialis  FF.  Fabricii,    Lineri,    Flaminii,    Winsenii 

ad    sacerdotium    mox    promovendorum    professionem 

sollemnem  (3  votorum)  excipit  (514). 
C.  „Summa"  Salmanticae  cum  Philippi  II.  licentia  latine 

editur  (694). 
C.  „Summa"  („Parvus  CatecJiismus  Cutholicorum"  ?)  ger- 

manice  editur  Ingolstadii  (696). 


XLIV 


III.  Tabulae  cLronoJogicae  vitae  Canisii. 


1570 


1570 


1570 

— 

1570 

— 

1570 

— 

1570 

initio  lan 

1570 

lan.  15. 

1570 

lan.  21. 

1570 


1570 


1570 

1570 

1570 

1570 

1570 

1570 
1570 

1570 
1570 


lan.  22. 


lan.  23. 


lan.  vel  Feb. 

circa  med.  Feb. 
Feb.  et  Mart. 


inter  exeunt.  lan. 
et  in.  Apr. 

Mart.  29. 

Apr.  7.  et  8. 
Apr. 


Apr.  (post  8.) 


circa  m.  Maium 


Ottingam 


C.  „Parvus  Catechismus  Catholicorum"  latine  denuo  edi- 

tur  Antverpiae  et  Cracoviae ;  idem  a  P.  lac.  Wujek  S.  J. 

■polonice  versus  editiir  Cracoviae  (694/5). 
loannes  Wigandus  professor  et  superintendens  lutheranus 

librum    adversus  C.  catechismum  a  se  scriptum  denuo 

lenae  (et  Basileae?)  edit  (696). 
Flacius  Illyrictis   libro  „Etliche  Uochtvichtige  Vrsachen" 

edito  C.  catechismum  acriter  impugnat  (402  692). 
C.   Evangelia    Epistulasque    dierum    sacrorum    cum    suo 

„Parvo  Catechismo  Catholicorum"  Dilingae  edit,  multis 

imaginibus  illustrata  (690). 
C.  catechismus  germanice   rursiis   editur  Ingolstadii   (et 

Dilingae?)  (696). 
Adamus  Walasser  5  contiones  a  C.  olim  conscriptas  Di- 

lingae  tijpis  evulgat  ( „Christenliche  .  .  .  Predig"  etc.) 

(388  690). 
C.  aliquot  contionum  suarum  typis  exscriptarum  exempla 

Coloniam  mittit  (388). 
Cum  Marco  Fuggero ,    Sibylla   eius    coniuge ,    Anna    de 

Bernliausen    virgine    a    daemone    obsessa 

Veterem  (Altbtting)  advenit  (642). 
In  sacello  B.  Mariae  V.  Fuggeris  Christi  corpus  porrigit. 

Ibidem    Litanias   Lauretanas    palam    recitat,    exorcis- 

mum  incipit,   imaginem  B.  Mariae  V.  cervici  puellae 

imponit  (643). 

Ibidem  daeraonem  atrociter  furentem  coram 
16  testibus  cogit,  ut  precationes  recitet, 
B.  M.  V.  laudet,  puellam  deserat.  Exhorta- 
tionem  ad  astantes  habet.  Calix  a  Fuggeris 
sacello  donatur  (645). 

Coloniae  in  typographia   Calenii  abffolvuntur  2  postrema 

volumina    „Anthoritatum"  per   Busaeum    Summae  C. 

subscriptarum  (386  687). 
C.  3Ionacllii  perquirit,   num  P.  Stevordianus  contionator 

sit  eo  remittendus  (389). 
C.  „Parvus  Catechismus  Catholicorum"  gallice  versus  Roto- 

magi  a  P.  Possevino  explicatur  et,  ut  videtur,  Parisiis 

rursus  excuditur  (698). 
C.  Augastae  Annara  de  Bernhausen  a  3  novis  daemonibus 

obsessam   per   exorcismos   liberat    (ut   videtur)    (400 

649). 
Dilingae  in  gratiam  P.  Casparis  Haivodi  S.  J.,  postridie 

doctoris  theologiae  creandi,  orationem  habet  (541). 
Augnstae  versatur  (399). 
M,  lo.   Gnypheus    (Augustae?)    refutationem    catechismi 

canisiani   edit   simulque   adversus  Canisium    et  sedem 

romanam  100  theses  et  „missam  apostolorum"  etc.  vul- 

gat  (698). 
C.   Dilingam    revertitur   ad   librum    adversus    Centurias 

absolvendum  (399  401). 
C.  rogatu  ab  Hoffaeo  provinciali  P.  Guisanus  Monachio 

DiHngam    mittitur,    ut    (cum  P.  Eastello)  C.  in   scri- 

bendo  contra  Centurias  iuvet  (701). 


1570  —  1571  sub  20.  lun. 


XLV 


1570 

1570 
1570 

1570 
1571 
1571 

1571 

1571 
1571 

1571 

1571 

1571 
1571 

1571 

1571 

1571 

1571 

1571 
1571 
1571 

1571 


circa  m.  lunium 

in  fine  Sept. 
Dec.  8. 

Dec.  25. 


lan.  (et  proximis 

mensibus?) 

lan.  27. 

lan.  27, 

Februario  (?) 

Apr.  20. 

circa  Apr.  23. 


Apr.23.— 28. 

Apr.  25. 

Apr. — lun. 

8.-11.  Maii 

sub  20.  lun. 


C.  ab  HofFaeo  provinciali  Monacliiom  mittitur,   ut  suum 

animum  recreet  et  P.  Schorichii  animum  placet,  inde 

Dilingam  rediturus  (602). 
P.  Rastellus  C.  in  scribendo  adiutor  ab  Hoffaeo  provin- 

ciali  Dilinga  Halam  mittitur  (700). 
C.  DiJiiiga  scribens  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  ge- 

nerali  vehementer  commendat,  ut  in  Germania,  Gallia, 

Belgio  scriptores  de  Societate  constitiiantur  (419). 
Angasta    Noviomagum    ad    fratres    sororesque    litteras, 

serta  precatoria  etc.  mittit  (421). 
C.  „Sitmma"  latine   rursus  editur  Antverpiae  per  Flan- 

tinuni  (703). 
C.  „ParvHS  CatecJiisnius  CathoUcorum"  latine  denuo  vul- 

gatur  Coloniae  et  Parisiis,  vlamice   editur  Antverpiae 

(703  706). 
Curante    P.  Possevino  Lugduni  C.  „Parvus    Catechismus 

Catholicorum"  italice  ab  illo  versus  edittir  cum  Posse- 

vini    opusculo   et  eiusdem  litteris  dedicatoriis  cum,  no- 

mine  Charitei  Augustiniani  datis  (704). 
„Parvi  Catechismi  CathoUcorum"    canisianl    epitome  tri- 

linguis  (lat.,  gaJl ,  viam.)  Leodii  editur  (706). 
„AutJioritatum"  Scripturae  et  Patrum,    quae  in  Summa 

C.  citantur,  a  Busaeo  collectarum  et  editaruni  tomi  3, 

omisi^o  4.,  Venetiis  excuduntur  (707). 
loannes  Marbach  Lutheranorum  argentoratensium  caput 

libro  de  miraculis  edito  C.  propter  exorcismum  ottin- 

ganum  maledice  impugnat  (651). 
C.  Fridbergam  ad  Renatam  Guilielmi  Bavariae  principis 

uxorem  periculose  aegrotantem  arcessitur  (747). 
Dilingae  versatur  (431). 
Novam  „Summae"  editionem.    diJinganam  Guilielmo  (V.) 

Bavariae  principi  dedicat  (426). 
C.  „Summa"  Dilingae  in  usum  scJiolarum  Bavariae  edi- 

t-ur  (cuni  C.  „Confessione" )  (708). 
C.  Dilinga  per  Jitteras  primi  Jibri  adversus  Centuriatores 

a  se  scripti  rationem  p)raeposito  generali  reddit  (436). 
Libri  primi  adversus  Centurias  a  se  scripti  prima  exempla 

(nondum  pJene  exctisa)  Romam  ad  cardinaJem  TrucJi- 

sess  mittit,    iit  per   eum  liber  praeposito  genercdi  tra- 

datur  emendandus  et  S.  Pio  V.  offerendus  (439). 

C.  Aiigustae  congregationi  provinciali  Sociorum 
Germaniae  superioris  interest  (439  521). 

In  congregatione  C.  (cum  P.  Pisano)  eligitur  ad  ^postu- 

lata"  secernenda  (521). 
Post  congregationem  propter  infirmam  valetudinem  Au- 

gustae  manet  (444). 
Sijnodus    buscoducensis   singulos   parocJios    catechismuni 

C.  Jiabere  iubet  et  contiones  catecheticas  ex  eodem  ha- 

bendas  commendat  (709). 

C.  Diliiiga  cum  P.  Guisano  discedit,  ut  Oeni- 
ponte  Ferdinandi  II.  arcliiducis  contionatorem 
agat  (542/3). 


XLVI 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii. 


1571 
1571 

1571 


1571 
1571 


1571 
1571 
1571 

1571 
1571 
1571 


1571 
1571 


1571 
1571 

1571 


1571 
1571 

1571 

1571 
1571 

1571 


sub  26.  lun. 
lul.  1. 

lul.  20. 

sub  exitum  lulii 
Aug.  5. 

Aug.  10. 


Aug.  12. 


Aug.  15. 


Aug.  19. 


Aug.  21. 
■     Aug.  24. 

sub  27.  Aug. 

exeunte  Aug.  et 

ineunte  Sept. 

paulo  post  l.Sept. 
Sept.  6. 

Autumno 

(Sept.,  ut  vide- 

tur) 


sub  ni.  Sept.  et 

Oct. 

Sept.  25. 


inter  7.  Sept.  et 

10.  Oct. 

Oct.  10. 

Oct. 

sub  lued.  vel 
exeunt.  Oct. 


Oeiiipontem  advenit,  levi  morbo  per  itineris  festinationem 

implicitus  (623). 
Ferdinandi  II.  mandatu  Baltliasar  Arnoldt  C.  adiungi- 

tur  scriptor  stipendio  annuo  per  cameram  tirolensem 

solvendo  (625). 
P.  Hieronynius  Natalis    vicarius   generalis  Societatis  C. 

a  rectorum  oenipontani  et  halensis  oboedientia  eximit 

(626). 
C.  Halae  Magdalenam  et  Helenam  reginas  invisit  (459). 
Dom.  IX.  post  Pent.  Oeniponte  primam  contionem  coram 

Ferdinando  II.  archiduce  habens  graviter  eum  horta- 

tur,  ut  haereticos  etiam  vi  coerceat  (627  638). 
Die  S.  Laurentii  in  aula  contionatur ;  dies  festos  Sancto- 

rum    defendit ;    Laurentii    vitam   et   diei   evangelium 

explicat  (628). 
Dom.  X.  post  Pent.  evangelium    diei   in  aula   explicans 

spem  atque  timoreni  conimendat  et  ad  stipem  paupe- 

ribus  dandam  etc.  auditores  excitat  (628). 
Die  Assumptionis  B.  Mariae  V.  huius  solleranitatis  prae- 

stantiam  declarat  et  ex  evangelio  diei  ostendit,  alios 

ad    ecclesiasticam    alios    ad   saecularem  vitam  a  Deo 

vocari  (628  635). 
Doni.  XI.  post  Pent.  in   aula  ex  evangelio  diei  de  fletu 

Christi  et  eversione  urbis  lerusalem  contionatur  (628). 
Archiducis    venia   accepta   cum  P.  Lanoio  Dilingam   ad 

P.  Hoffaeum  proviucialem  proficiscitur  (476  543). 
Cardinalis  Hosius  Alberto  V.  Bavariae  duci  commendat, 

ut  C.  ad  Augustum  Saxoniae  electorem  mittatur  eius 

ad  ecclesiam  reducendi  gratia  (748). 
C.  Diliu^ani  advenit  (475). 
C.  Patris  Saa  censiiram  lihri  de  S.  loanne  Baptista  a  se 

scripti  ciini  censoribus  diUnganis  confert  librique  pri- 

mae  editioni  extremam  manum  imponit  (475  478). 
DiHnga  discedit  (478). 
Augnstae  versatur  (479). 

„Commentariorum  de  Verhi  Dei  corruptelis  Liber 
primus"  (de  S.  lo.  Baptista),  adversus  Cen- 
turiatores  Magdehurgenses  a  C.  iussu  S.  Pii  V. 
scriptus,  primum  DiVmgae  in  lucem  prodit 
(712). 

C.  Patris  Pastelii  rectoris  collegii  oenipontani  consultor 
ab  Hoffaeo  provinciali  constituitur  (626). 

Oeniponte  exemplum  libri  a  se  de  S.  lo.  Baptista  scripti 
et  Ferdinando  II.  archiduci  dedicati  eidem  archiduci 
mittit  (479). 

Halae  cum  Magdalena  regina  consilia  confert  (482). 

Oeniponte  degit  (482). 

Librum  de  Beata  Maria  Virgine  adversiis  Centuriatores 

parat  (487). 
S.  Pius  V.  rogatu   cardinalis  Truchsess  C.  pro  libro  de 

S.  lo.  Bapfista    adversus   Centuriatores   scripto   indul- 

gentiam  plenariam  concedit  (489). 


1571  sub  26.  lun.  —  1571  exeunte  anno. 


XLVII 


1571 
1571 
1571 
1571 

1571 

1571 

1571 


1571 
1571 
1571 

1571 

1571 
1571 

1571 
1571 

1571 


Oct.  28. 


Nov.  1. 


Nov.  4. 


Nov.  11. 


Nov.  12. 


Nov.  18. 


Nov.  25. 


Dec.  2. 

Dec.  9. 

Dec.  16. 

Dec.  16. 

Dec.  20. 
Dec.  21. 

Dec.  23. 
Dec.  25. 

exeunte  anno 


Dom.  XXI.  p,  Pent.  et   die    SS.  Simonis   et  ludae  C.  in 

aula  Ferdinandi  II.  archiducis  de  apostolis  illis  et  de 

evangelio  Dominicae  contionatur  (628). 
Die  Omnium  Sanctorum   ibidem   de  Sanctis  colendis  in- 

vocandisque  dicit  et  varia,  quae  contra  dicuntur,  re- 

futat  (628). 
Dom.  XXIII.  p.  Pent.  ibidem  evangelium  diei  explicat  et, 

quae    a    protestantibus  contra    cultum   Sanctorum   et 

contra  purgatorium  dicuntur,  refutat  (629). 
Dom.  XXIV.  p.  Pent.  et  festo  S.  Martini  die  ibidem,  Mar- 

tini  exemplo  breviter  proposito,    ex   evangelio  Domi- 

nicae    ofliciura   condonandi    iniurias   explicat  et  com- 

mendat  (629). 
In  sollemni   pompa    propter  Turcas   apud  Echinadas  in- 

sulas  (Lepaato)    victos  ab   Oenipontanis   instituta   in 

templo  -wiltensi  (Wilten)  coram  archiduce  contionatur 

(630  637 j. 
Dom.  XXV.   p.  Pent.  Oeniponte   in    aula   archiducis   ex 

evangelio  diei  „magistros  novos"  principumque  adula- 

tores   reprehendit   ac   magistratibus   oboedientiam    et 

externam  et  internam  praestari  debere  docet  (630  638). 
Dom.  ult.  p.  Pent.  et  die  S.  Catharinae  sacro  ibidem  ex 

evangelio  Dominicae   adversus   protestantes   fidem  in 

fiducia    collocantes   dicit    et    recte    credendi    recteque 

Christum  colendi  rationem  explicat,  S.  Catharinam  in 

exemplum  proponendo  (631). 
Dom.  I.  Adv.  ibidem,    cur   adventus   institutus   et  quo- 

modo  agendus  sit,  definit  (631). 
Dom.  II.  Adv.  ibidem  ex  evangelio  diei  de  duplici  Christi 

adventu  dicit  et  timorem  Dei  commendat  (631). 
Dom.  III.   Adv.    ibidem    ex    evangelio    diei    S.  loannem 

Baptistara  in  exemplura  proponit,    opera  paenitentiae 

laudat,   magistratus   ad  fidei  defensionera  urget  (631 

639). 
Halae    (Natalis    vicarii    mandatu)    Magdalenae    reginae 

persuadet,  ut  loannae  sorori  scribat,  confessarium  in 

Gerraaniam  redire  sinat  (496/7). 
Mandatu  Ferdinandi  II.  archiducis  C.  Oeniponte  a  camera 

tirolensi  60  floreni  ad  libros  emendos  dantur  (639). 
Die  S.  Thomae  Ap.  C.  in    aula   archiducis  ex  evangelio 

diei  de  ecclesiae  desertoribus  et  fidei  catholicae  con- 

stantia  contionatur  (631). 
Dom.  IV.  Adv.  ibidem    ex    evangelio  diei  de  Christo  in 

fidelium  animos  adveniente  contionatur  (632  640). 
Die  Nativitatis  Domini  ibidem  de  diei  illius  sancte  cele- 

brandi  ratione  dicit  (632). 

Regimini  oenipontano  commendat,  ut,  libris 
pravis  ablatis,  multos  libros  bonos  populo 
tirolensi  distribuat  eidemque  bibliopolam  sol- 
lertem  provideat  (500). 


Braunsberger,  Canisii  Epi.9tulae  et  Acta.    VI, 


IV. 

CATALOGUS  LIBRORUM, 

ex  quibus  saepius  iii  hoc  volumine  testimonia  proferuntur. 

Propfer  spatii  angiistias  non  poterat  fieri,  ut  omnimn,  quotquot 
huic  volumini  componendo  adhihiti  sunt^  librorum  tituli  hic  ponerentur ; 
adhibiti  enim  sunt  paene  550  libri;  quare  ii  fere  soli  hic  ponuntur, 
qui  m,inimum  quinquies  memorabimtur ;  reliqui  autem  in  ipso  volumine 
suis  locis  ponentur. 

Libri,  qui  operum  mami  scriptorum  instar  sunt  neque  apud  hibliopolas  veneunt, 
praeposito  signo  f  nofantur. 

Nutneris  maioribus,  in  ipso  hoc  opere  titulo  lihri  vel  nomini  auctoris  adiciendis, 
non  capita  nec  paragraphi  significahuntur,  sed  paginae  vel  columnae ;  cum  autem 
primum  numerus  latinus,  deinde  numeri  arahici  ponentur,  primo  volumen  sive  pars 
operis,  caeteris  significabuntur  paginae  vel  columnae.  Minoribus  numeris  et  litteris 
adnotationes  indicabuntur. 

Acta  Sanctorum  v.  ^Bernabaeus",  ^Gabutius". 

Agricola,  Ignatius,  S.  J.,   Historia  Provinciae    Societatis    Jesu   Germaniae  Superioris 

quinque  primas  annorum  complexa  decades.     Augustae  Vindelicorum  1727. 
Analecta  Bollandiana.    Tomus  I— XXX.     Paris,  Bruxelles,  Geneve  1882—1912. 
Annalen  v.  ^Schrors". 
Archiv  v,  ^Specht". 

Arndt,  Augustin,  S.  J„  Der  hl.  Stanislaus  Kostka.   2.  Aufi.  Kegensburg  1905. 
Astrain ,    Antonio ,    S.  J.,   Historia   de   la  Compaiiia    de   Jesus    en    la    Asistencia   de 

Espana.    Tomo  I.    San  Ignacio  de  Loyola  1540—1556.    Madrid  1902.    Tomo  II. 

Lainez-Borja  1556 — 1572.    Madrid  1905.    Tomo  III.    Mercurian-Aquaviva  [pri- 

mera  parte]  1573—1615.     Madrid  1909. 

Backer  v.  ,De  Backer". 

Baronius  v.  ^Laderchius"'. 

[Bernabaeus]  Vita  [S.  Philippi  Nerii],   Per  R.  P.  Hieronymum  Bernabaeum,    Congre- 

gationis  Oratorii  S.  Mariae  in  Vallicella  dum  viveret  Praepositum,  ex  Processibus 

compilata,  in  ,Actis  Sanctorum  Maii",  Tomo  VI.,  Antverpiae  1688,  524—649. 
Boero,  Giuseppe,  S.  J.,  Vita  del  Beato  Pietro  Canisio  della  Compagnia  di  Gesu  detto 

TApostoIo  della  Germania.    Roma  1864. 
[Borgia]  Sanctus  Franciscift  Borgia   quartus  Gandiae    dux  et   Societatis  Jesu   prae- 

positus  generalis  tertius.   Tom.  I— V.  Matriti  1894  1903  1908  1911.    (In  „Monu- 

mentis  historicis  Societatis  lesu  a  Patribus  eiusdem  Societatis  editis".) 
Braunsberger,  Otto,  S.  J.,  Entstehung  und  erste  Entwicklung  der  Katechismen    des 

seligen  Petrus  Canisius  aus  der  Gesellschaft  Jesu.  (57.  Erganzungsheft  zu  den 

,Stimmen  aus  Maria-Laach".)     Freiburg  i.  Br.  1893. 
BuUarium  Romanum.   BuUarum,  Diplomatum  et  Privilegiorum  Sanctorum  Romanorum 
Pontificum  Taurinensis   editio   locupletior  facta.     Tomi  24.     Augustae  Taurino- 
rum  1857.  —  Augustae  Taurinorum  1872. 


IV.  Catal.  libror.,  ex  qiiibus  saepius  in  hoc  volum.  testimonia  proferuntur.       xlix 

t  [Constitutiones  Societatis  lesu]  Examen  efc  Constitutiones  Societatis  lesu  cum 
declarationibus.  In  ^lnstitutum  Societatis  lesu.  Volumen  secundum".  FIo- 
rentiae  1893  [p.  1  —  146]. 

[Cyprianus,  Ernest.  Sal.]  Tabularium  Ecclesiae  Romanae  seculi  decimi  sexti,  in  quo 
monumenta,  restituti  calicis  Eucharistici,  totiusque  concilii  Tridentini  historiam 
mirifice  illustrantia,  continentur.  Omnia  ad  fidem  autographorum  bibliothecae 
Q-othanae  diligenter  exacta  nunc  primum  cum  annotationibus  suis  publicavit 
Ernestus  Saloraon  Cyprianus,  Theologiae  Doctor,  et  protosynedrii  Gothani 
praeses  vicarius.     Francofurti  et  Lipsiae  1743. 

De  Backer,  Augustin,  S.  J.,    Bibliotheque    des  dcrivains   de    la  Compagnie  de  J^sus. 

Nouvelle    ^dition.     Tome    I.     Liege-Faris    1869.     Tome    II.    Liege-Lyon    1872. 

Tome  III.  Louvain-Lyon  1876. 
[Dorigny,  Jean,  S.  J.]  La  vie    du  Reverend  Pere  Pierre  Canisius,    de   la  Compagnie 

de  Jesus.     A  Paris  1707. 
Duhr,  Bernhard,    S.  J.,   Die  Jesuiten    an    den  deutschen  Fiirstenhofen  des   16.  Jahr- 

hunderts.  Auf  Grund  ungedruckter  Quellen.  Freiburg  i.  Br.  1901.  (Erlauterungen 

und    Erganzungen    zu    Janssens   Geschichte    des    deutschen   Volkes.      Heraus- 

gegeben  von  Ludwig  Pastor.     II.  Band,  4.  Heft.) 
Duhr,    Bernhard,    S.  J.,    Geschichte    der  Jesuiten    in    den  Landern   deutscher  Zunge 

im  XVI.  Jahrhundert.    Freiburg  i.  Br.  1907.    (Geschichte  der  Jesuiten  in  den 

Liindern  deutscher  Zunge.    Von  Beruhard  Duhr,  S.  J.    I.  Band.) 

Eichhorn,  Ant.,   Der  ermlandische  Bischof  und  Cardinal  Stanislaus  Hosius.    2  Bde. 

Mainz  1854  1855. 
Examen  v.  ^Constitutiones  Societatis  lesu". 

Fouqueray,  Henri,  S.  J.,  Histoire  de  la  Compagnie  de  Jesus  en  France  des  origines 
a  la  suppression  (1528 — 1762).  Tome  I.  Les  origines  et  les  premieres  luttes 
(1528—1575).     Paris  1910. 

Franciscus  v.  ^Borgia". 

Franz,  Adolph,  Die  kirchlichen  Benediktionen  im  Mittelalter.  2  Bde.  Freiburg  i.  Br.  1909. 

Gabutius,   loannes   Antonius,    [Beati    Pii    Quinti]    Vita,    in  „Actis   Sanctorum  Maii" 

Tomo  I,  Antverpiae  1680,  p.  617—714. 
Gassarus  v.  ^Menckenius", 
Goetz,  Walter,    Beitrage  zur  Geschichte  Herzog  Albrechts  V.  und  des  Landsberger 

Bundes  1566 — 1598.     Miinchen  1898.     (Briefe   und  Akten  zur  Geschichte  des 

sechzehnten  Jahrhunderts  mit  besonderer  Riicksicht  auf  Baierns  Fiirstenhaus. 

V.  Bd.) 
Graesse,   Jean  George  Theodore,    Tresor  de  livres   rares    et    precieux.     Tomes  VII 

Dresde  1859  1861  1862  1863  1864  1865-1867  1869. 

Hansen,  Joseph,  Rheinische  Akten  zur  Geschichte  des  Jesuitenordens  1542 — 1582. 
Bonn  1896.  (Publikationen  der  Gesellschaft  fur  rheinische  Geschichtskunde  XIV.) 

[Harduinus,  lo.]  Conciliorum  CoUectio  Regia  Maxima,  ad  P.  Philippi  Labbei  et  P.  Ga- 
brielis  Cossartii  e  Societate  lesu  labores,  studio  P.  loannis  Harduini  ex  eadera 
Societate  lesu  Presbyteri.     Tomi  11  (volumina  12).     Parisiis  1715. 

Hartzheim,  losephus,  S.  J.,  Bibliotheca  Coloniensis.     Coloniae  1747. 

[Hartzheim,  losephus]  Concilia  Germaniae.  CoII.  loannes  Fridericus  Schannat.  Con- 
tin.  et  edd.  P.  losephus  Hartzheim  S.  J.,  P.  Hermannus  SchoII  S.  J.,  Aegidius 
Neissen,  Araandus  Antonius  losephus  Hesselmann.  Tomi  11.  Coloniae  Augustae 
Agrippinensium  1759 — 1790. 

d* 


L  IV.  Catalogus  libiorum, 

Hirn,  Joseph,  Erzherzog  Ferdinand  II.  von  Tirol.    Geschichte  seiner  Regierung  und 

seiner  Liinder.    2  Bde.    Innsbruck  1885  1888. 
Historisch-politische  Blatter  fiir  das  katholische  Deutschland.  150  Bde.  Munchen  1838 

ad  1912. 
Hopfen ,    Otto   Helmut,    Kaiser   Maximilian    II.   und    der    Kompromisskatholizismus. 

Munchen  1895. 
Hurter,   H.,    S.  J.,   Nomenclator   literarius   Theologiae   catholicae.      Tom.  II,    ed.  3, 

Oeniponte  1906.    Tom.  III,  ed.  3,  Oeniponte  1907. 

Janssen,  Johannes,  Geschichte  des  deutschen  Volkes   seit  dem  Ausgang  des  Mittel- 

alters.    Freiburg  i.  Br.     III.  Bd.,    17.   u.  18.  Aufl.,    bes.    von    L.  Pastor  1899; 

IV.  Bd.,  15.  u.  16.  Aufl,    bes.  von  L.  Pastor  1896:    V.  Bd.,    15.  u.  16.  Aufl., 

bes.    von    L.   Pastor    1902;    VII.    Bd.,    13. — 14.  Aufl.,    erganzt    und    herausg. 

von    L.  Pastor    1904;    VIII.    Bd.,    13. — 14.  Aufl.,    ergiinzt    und    herausg,    von 

L.  Pastor  1903. 
[S.  Ignatius,]  Constitutiones  v.  „Constitutiones  Societatis  lesu". 
[S.  Ignatius,]  Examen  v.  ^Constitutiones  Societatis  lesu". 
[Indices]  Die  Indices  Librorum  prohibitorum  des  sechzehnten  Jahrhunderts  gesammelt 

und  herausgegeben  von  Fr.  Heinrich  Reusch.    Tiibiugen  1886.    (Bibliothek  des 

litterarischen  Vereins  in  Stuttgart  CLXXVI.) 
t  Institutum  Societatis  lesu.    3  voll.    Florentiae  1892  1893  1893. 

[Katholik]  Der  Katholik.     Zeitschrift   fiir  katholische  Wissenschaft   und  kirchliches 

Leben.     Dritte  Folge.     Bd.  1—35.     Mainz  1890—1907. 
Kross,  Alois,  S.  J.,  Der  selige  Petrus  Canisius  in  Osterreich.     Wien  1898. 

[Laderchius,  Jacobus]  Caesaris  S.  R.  E.  Cardinalis  Baronii,  Od.  Raynaldi  et  lac.  La- 
derchii  Congregationis  Oratorii  Presbyterorum  Annales  Ecclesiastici  denuo  et 
accurate  excusi.  Tomus  XXXV.  1566—1567.  Tomus  XXXVI.  1568—1569. 
Tomus  XXXVII.  1570  et  1571.  Barri-Ducis,  Parisiis,  Friburgi  Helv.  1880 
1882  1883. 

Litterae  Apostolicae,  quibus  institutio,  confirmatio,  et  varia  Privilegia  continentur 
Societatis  lesu.     Antverpiae  1635. 

Lossen,  Max,  Der  Kolnische  Krieg.    Vorgeschichte.    1565 — 158.1.    Gotha  1882. 

Mederer,   loannes  Nepomucenus,    Annales  Ingolstadiensis  Academiae.    Partes  4.    In- 

golstadii  1782. 
Menckenius,  lo.  Burchardus,  Scriptores  Rerum  Germanicarum,  praecipue  Saxonicarum. 

Tomus  I.    Lipsiae  1728. 
Michel,  L.,  S.  J.,  Vie  du  Bienheureux  Pierre  Canisius,  Apotre  de  rAUemagne  et  de 

Fribourg,    d'apres  le  P.  J.  Boero   et  des  documents    inedits,   illustree    de    noin- 

breuses  gravures.     Societe  de  Saint-Augustin  1897. 
Michel,  L.,  S.  J.,  Vie  de  Saint  Stanislas  Kostka,  Novice  de  la  Compagnie  de  Jesus. 

Societe  de  Saint-Augustin  1900. 
Migne,  J.-P.,  Patrologiae  Cursus  completus.    Series  Latina,  tomi  221,  Parisiis  1844 

ad  1864.     Series  Graeca,  tomi  161,  Parisiis  1857 — 1866. 
Monumenta  historica  Societatis  lesu    a    Patribus    eiusdem   Societatis   edita.     Matriti 

1894-1912.     Cf.  ,Borgia",   ^Nadal". 

[Nadal]  Epistolae  P.  Hieronymi  Nadal  Societatis  lesu    ab    anno  1546   ad  1577  nunc 

primum  editae  et  illustratae  a  Patribus  eiusdem  Societatis.  Tomus  I  II  III  IV. 

Matriti  1898  1899  1902  1905.    (In  „Monumentis  historicis  Societatis  lesu",  de 
quibus  modo  dictum  est.) 


ex  quibus  saepius  in  hoc  volumine  testimonia  proferuntur.  li 

[Oddi,  Longaro  degli]  Vita  del  Venerabil  Servo  di  Dio  il  Padre  Pietro  Canisio  della 
Compagnia  di  Gesii,  scritta  da  Longaro  degli  Oddi  della  medesima  Compagnia. 
In  Napoli  1755. 

Perini,  Davide  Aurelio,  P.,  Agostiniano,  Onofrio  Panvinio  e  le  sue  opere.    Roma  1899. 
Pfleger,  Luzian,  Martin  Eisengrein   (1535 — 1578).     Ein  Lebensbild  aus  der  Zeit  der 

katbolischen  Restauration    in    Bayern.     Freiburg   i.  Br.  1908.     (Erlauterungen 

und  Erganzungen  zu  Janssens  Gescbicbte  des  deutschen  Volkes.   Herausgegeben 

von  Ludwig  Pastor.    VL  Bd.,  2.  u.  3.  Heft.) 
Pi-antl,    Carl,    Geschichte  der  Ludwig-Maximilians-Universitat  in  Ingolstadt,   Lands- 

hut,  Munchen.     2  Bde.     Muncben  1872. 
Preger,    Wilhelm,    Matthias    Flacius    Illyricus    und    seine    Zeit.     2  Tle.     Erlangen 

1859   1861. 
[Python,  Petrus]  Vita  R.  P.  Petri  Canisii  S.  J.  Gallico  Idiomate  scripta  a  R.  P.  loanne 

Dorigny,    nunc  Latinitate  donata,    et  multarum  rerum  accessione  aucta,   opera 

P.  Petri  Python  ex  eadem  Societate.    Monachii  1710. 

Raderus,  Matthaeus,  S.  J.,  De  vita  Petri  Canisii  de  Societate  lesu,  Sociorum  e  Ger- 

mania   primi,    religiosissimi    et   doctissimi  viri,   bono  rei  Catholicae  nati,    libri 

tres.     Monachii  1614. 
Reiffenbergius ,    Fridericus ,    S.  J.,    Historia  Societatis  lesu    ad    Rhenura    inferiorem. 

Tomus  I.    Coloniae  Agrippinae  1764. 
Reusch  V.  ^lndices". 
Riess,  Florian,    S.  J.,    Der   selige  Petrus  Canisius    aus    der  Gesellschaft  Jesu.     Aus 

den  Quellen  dargestellt.    Freiburg  i.  Br.  1865. 

Sacchinus,   Franciscus,    S.  J.,    Vita   B.  Stanislai   Kostkae   Poloni    e    Societate  lesv, 

Ingolstadii  1609. 
Sacchinus,  Franciscus,  S.  J.,  De  Vita  et  Rebus  gestis  P.  Petri  Canisii,    de  Societate 

lesu,  Commentarii.    Ingolstadii  1616. 
Sacchinus ,   Franciscus,    S.  J.,    Historiae  Societatis  lesu.     Pars   tertia,    sive    Borgia. 

Romae  1649. 
Schrors,   Heinrich,    Der    Kolner    Buchdrucker   Maternus  Cholinus,    in  ,AnnaIen    des 

historischen  Vereins  fiir  den  Niederrhein^  Heft  LXXXV,  Koln  1908,  147—165. 
[Schwarz,  W.  E.]  Briefe  und  Akten  zur  Geschichte  Maximilians  II.    Gesamraelt  und 

herausgegeben  von  W.  E.  Schwarz.    2  Tle.    Paderborn  1889  1891. 
Sommervogel,  Carlos,  S.  J.,  Bibliotheque  de  la  Compagnie  de  Jesus.    Nouvelle  edition. 

Bibliographie.    Tom.  L— IX.    Bruxelles-Paris  1890  1891  1892  1893  1894  1895 

1896  1898  1900.     Tora.  X.  par  Pierre  Bliard.     Paris  1909. 
Specht,  Thoraas,  Geschichte  der  ehemaligen  Universitat  Dillingen  (1549 — 1804)  und 

der  mit  ibr  verbundenen  Lehr-  und  Erziehungsanstalten.    Freiburg  i.  Br.  1902. 
Specht,  Thomas,  Die  Matrikel  der  Universitat  Dillingen,  in  „Archiv  fiir  die  Geschicbte 

des  Hocbstifts  Augsburg"  II.  Bd.,  Dillingen  a.  D.  1909—1910. 
Steinhuber,  Andreas,  Cardinal,  S.  J.,  Geschichte  des  Kollegium  Germanikura  Hungari- 

kura  in  Rom.    2.  Aufl.    2  Bde.    Freiburg  i.  Br.  1906. 
Stetten,    Paul  von,    Geschichte   der  Heil.  Rora.  Reichs  Freyen  Stadt  Augspurg,    aus 

bewahrten    Jahr-Biichern   und  tiichtigen  Urkunden   gezogen.     Franckfurt   und 

Leipzig  1743. 
Stoeckius,    Hermann,    Forschungen    zur   Lebensordnung    der   Gesellschaft   Jesu    im 

16.  Jahrhundert.    Erstes  Stiick.    Munchen  1910.    Zweites  Stiick.   Munchen  1911, 
Suau,  Pierre,  S.  J.,  Histoire  de  Saint  Fran^ois  de  Borgia.    Paris  1910. 

Tacchi  Venturi,  Pietro,  S.  J.,  La  vita  religiosa  in  Italia  durante  la  prima  eta  della 
Corapagnia  di  Gesu.  Roma  1910.  (Storia  della  Compagnia  di  Gesii  in  Italia. 
Vol.  I.) 


Lii         IV.  Catal.  libror.,  ex  quibus  saepius  in  hoc  volum.  testimonia  proferuntur. 

Turba,  Gustav,  Venetianische  Depeschen  vom  Kaiserhofe  (Dispacci  di  Germania), 
herausgegeben  von  der  historischen  Commission  der  kaiserlichen  Akademie  der 
Wissenschaften.    III.  Bd.    Wien  1895. 

[Ubaldinus]  Vita  et  Miracula  S.  Stanislai  Kostkae  conscripta  a  P.  Urbano  Ubaldini, 
S.  J.;  excussit,  auxit  et  in  lucem  edidit  Augustinus  Arndt,  S.  J.,  in  ^Analectis 
Bollandianis"  Tom.  IX  360—378,  XI  416-467,  XIII  122—156,  XIV  295—318, 
XV  285—315,  XVI  253-296. 

Vochezer,  Joseph,  Geschichte  des  furstlichen  Hauses  Waldburg  in  Schwaben.  8  Bde. 
Kempten  1888  1900  1907. 


V. 

DESCRIPTIO  CODICUM  MANU  SCRIPTORUM  IN  HOC 
VOLUMINE  ADHIBITORUM. 

Ad  huius  voluminis  epistulas  actaque  colligenda  et  illustranda 
adhibiti  sunt  fere  138  codices  fasciculique  manu  scripti,  qui  in  variarum 
terrarum  archivis  bibliothecisque  40  asservantur: 

Augustae   Vindelicorum  (Augsburg)   in   archivis   curiae   episco- 

palis  (2),  urbis  (1),  nobih"s  famihae  fuggericae  (2); 
Coloniae    Agrippinae    (Koln)    in    archivis    ecclesiae    parochiahs 

B.  M.  V.  in  caelum  assumptae  (1)  et  studiorum  fundatorum  (4); 
Cracoviae   in  bibliotheca  universitatis  iagellonicae  (4)  et  in  museo 

principis  Czartoryski  (2); 
Dilingae  in  bibhotheca  regia  (3); 
Eystadii  (Eichstatt)  in  archivo  curiae  episcopahs  (1); 
Francofurti  ad  Moenum  in  bibHotheca  urbis  (2); 
Frauenburgi  in  archivo  episcopali  (1); 
Friburgi  Helvetiorum  in  bibhitheca  reipubhcae  (4); 
Gothae  in  bibhotheca  ducah  (1); 

Herbipoli  (Wiirzburg)  in  archivo   3uriae  episcopahs  (1); 
Londini  in  museo  britannico  (1); 
M  a  i  h  i  n  g  a  e    (Maihingen)    in    bibhotheca    principum    de    Oettingen- 

Wallerstein  (1); 
Marburgi  in  archivo  regio  (1); 
Moguntiae  in  bibhotheca  urbis  (1); 
Monachii  in  archivis  curiae  archiepiscopahs  (1)  et  ecclesiae  S.  Mi- 

chaehs   (1)   et   regni    bavarici   sive    „Reichsarchiv"  (12)    et   uni- 

versitatis  (1)  atque  in  bibHothecis  regia  (4)  et  universitatis  (1); 
Oeniponte  (Innsbruck)  in  archivo  praefecturae  caesareae  (6); 
Romae  in  archivo  vaticano  (4),  collegii  germanici  (1),  regni  itaHci  (1) 

et  in  bibHothecis  vaticana  (2)  et  nationah  (1); 
Septimancis    (Simancas)   in   archivo   generali   regni   hispanici   (3); 

in  vanis  Societatis  lesu  domibus  (63); 
Stugartiae  in  archivo  regio  (1); 
Tongerloae   (Tongerloo   in   Belgio)   in   bibhotheca   canoniae   prae- 

monstratensis  (1); 
Vindobonae  (Wien)  in  archivo  aulae  caesareae  (1)  et  in  bibhotheca 

palatina  (2). 


Liv       V.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum  in  hoc  volumine  adhibitorum. 

Praeterea  perserutanti  mihi  Societatis  nostrae  domos  occurrerunt 
scripta  quaedam,  quae  nec  certo  fasciculo  vel  codici  erant  coniuncta 
nec  numero  signata ;  quare  separatis  hisce  foliis  locum  ascribere 
nequeo ;  quae  tamen  pauca  sunt, 

Codices  describere  omnes  longum  est;  ideo  hoc  quidem  loco  eos 
fere  nominatim  recensebo,  quibus  saepius  in  hoc  volumine  utar;  reliquos 
vero,  ubi  iis  utar,  nominabo  et,  quantum  res  feret,  describam.  Caeterum 
vide  „Indicem  alphabeticum  nominum  et  rerum"  in  postrema  huius 
voluminis  parte  ponendum;  ibi  enim  nominibus  urbium,  in  quibus 
codices  illi  (exceptis  codicibus  Societatis)  asservantur,  ultimo  loco  ad- 
detur  V.  g.  „archivum  regium",  „bibliotheca  universitatis"  et  ad- 
scribentur  paginae  eiusdem  voluminis,  quibus  archivi  vel  bibliothecae 
illius  codices  (vel  libri  antiqui)  ernnt  commemorati. 

Codices  omnes  chartacei  sunt  et,  exceptis  codicibus  Societatis  lesu,  ab  urbibus 
denominabuntur,  in  quibus  nunc  asservantur.  In  descriptione  singulorum  codicum 
verba  prima,  signis  „  "  inclusa,  nomen  sive  notam  significabunt  illam,  quae  in  hoc 
ipso  voluraine,  post  nomen  urbanum,  codici  designando  adhibebitur. 

Ubi  autem  cuiuscumque  codicis  nominivel  notaenullum  prae- 
positum  erit  nomen  urbanum  (ut  ^colon.",  ^monac"),  eo  ipso  signi- 
ficabitur,    Societatem   lesu    in  codicis    possessione    esse. 

1.  Codices  colonieiises. 

Coloniae  in  archivo  studiorum  fundatorum  (^Archiv  des  Verwaitungsraths  der 
Studienstiftungen",  „Archiv  des  Gymnasial-  und  Studienstiftungsfonds") ;  codices  nunc 
in  archivo  historico  urbis  asservantur: 

„Epp,  ad  Kess,  [."  (^Epistt.  ad  Kessel.  I."),  Codex  descriptus  est  in  Canisii 
Epistulis  I,  p.  Liii — Liv;  cf.  etiam  V  lxviii. 

„Epp,  ad  Retli."     Descriptus  in  vol.  III,  p.  lviii— lix. 
„Litt.  Epp.  var."     Descriptus  in  vol.  I,  p.  liv. 
„Reth."     Descriptus  in  vol.  II,  p.  l. 

2.  Codex  friburgensis. 

Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  reipublicae  et  universitatis : 
„Hist.  coll.  Ang."     Descriptus  in  vol.  II,  p.  li— lii. 

3.  Codex  londinensis. 

Londini  in  museo  britannico  („British  Museum"). 
„Eg.  1076."     Descriptus  in  vol.  V,  p.  lxix. 

4.  Codex  monacensis. 

Monachii  in  bibliotheca  regia  (,K.  B.  Hof-  nnd  Staatsbibliothek") : 
„Lat.  1606."     Descriptus  in  vol.  I,  p.  lvii. 

5.  Codex  romanus. 

Romae  in  archivo  collegii  germanici: 

„AI1.  coll.  Gerra."     Descriptus  in  vol.  I,  p.  lvii — lviii. 


Codices:  1.  colon.  2.  friburg.  3.  londin.  4.  monac.  5.  romanus.  6.  Soc.  lesu.  lv 

0.  Codices  Societatis  lesu. 

Non  repetam,  qiiae  Caii.  V  lxx  dixi  de  veteribus  Societatis  historicis  (ut 
Francisco  Sacchino  S.  J.),  qui  his  codicibus,  etiamsi  eos  forte  planis  non  commemo- 
rent  verbis,  saepe  sunt  iisi  ad  enarrandas  res  a  sodalibus  temporibus  illis  gestas ; 
ego,  si  quem  ex  recentibus  semel  atque  iterum  huiusmodi  codice  usum  esse  novi, 
huius  nomen  hoc  loco  pono,  facile  confitens,  ne  hos  quideni  omnes  mihi  in  notitiam 
venisse ;  reliquorum   autem    in  singulis  epistulis  monuraentisque  mentionem    faciam. 

Multorum  vSocietatis  codicum  signaturas,  •qiuis  vocant,  novissime  immutatas  esse 
comperi  eo  tempore,  quo  hoc  volumen  iam  erat  paene  absolutum  nec  facile  multa 
in  eo  corrigi  poterant ;  quare  plerorumque  codicum  signatiiras  retinui  priores,  quibus 
iidem  in  superioribus  quoque  huius  operis  voluminibus  notati  erant.  Novam  autem 
signandi  rationem  in  proximis  voluminibus  sequar;  et  tabulas,  quibus  signaturae 
veteres  in  novas  immntari  et  novae  ad  veteres  reduci  facile  possint,  in  ultimo  volu- 
mine,  si   Deo  placuerit,  ponam. 

1.  ,,Alltiqu.  Ing."  („Antiqu.  Ingolst  ").  Descriptus  in  vol.  I,  p.  lviii — lix. 
Postea  signatus  est  in  dorso :  ^W  38". 

2.  ,,Ass.  Gerni.  Fund.  I."  Descriptus  est  in  vol.  V,  p.  lxx.  Novissime  signatus 
est  in  dorso:  „Germ.  118". 

3.  „C.  1."  Codex  in  2®,  conglutinatus  in  tabulis  ligneis  corio  albo  obductis 
figurisque  impressis.  In  dorso:  Inscriptio  vetus:  „Congreg[atio-  |  num]  |  Decreta  et  | 
Responsa"  ;  iuscriptiones  rccentes:  „Libri  Archivi  |  Collegii  |  Dillingani.  |  XIII.  N.'  | 
Proi\  Ger.  |  Arch.  |  C  |  1".  Incipit  in  pagina  priore  folii  primi,  non  signati :  ^Liber  4.  | 
t  I  Decreta  Congregationum  et  |  Responsa  Praepositorum  Generalium  |  pro  guber- 
natione  Rectorum"  ;  terminatur  p.  528:  „Romae  die  XVIIJt  Septemb.  M.D.LXXVI.  | 
Mandato  R.  P.  Fraepositi  Generalis  |  Ant.  Possevinus."  Paginae  signatae  569  ;  prae- 
terea  pp.  non  sign.  in  initio  10  et  in  fine  1;  ex  medio  fere  codice  folia  9  (pagi- 
narum  297 — 314)  exsecta  sunt;  multa  codicis  folia  prorsus  vacua  sunt.  Codex 
saeculo  XVI.  conscriptus  e.st  in  Societatis  provincia  ^Germaniae  superioris"  (vide 
p.  114  lo4)  atque,  ut  videtur,  in  huius  provinciae  collegio  dilingano  (vide  p.  117) 
variis  annis  et  variis  manibus ;  in  quibus  comparent  manus  P.  Theodorici  Canisii 
(p.  23—28  106),  Pauli  Hotfaei  (p.  478  in  margine,  p.  481  in  infima  parte),  Ferdi- 
nandi  Alberi  (p.  487  in  margine). 

Continet  plurima,  quae  ad  Societatis  homines  instituendos  et  regendos  pertinent: 
Regulas  variorum  officiorum ;  praecepta,  decreta,  responsa,  epistulas,  instructiones, 
ordinationes  a  S.  Francisco  Borgia,  Everardo  Mercuriano,  Claudio  Aquaviva  Societatis 
praepositis  generalibus  fere  inter  a.  1568  et  1584  data;  praecepta  ab  Oliverio  Manareo 
visitatore,  Paulo  Hoffaeo  provinciali  etc.  data ;  indiculos  facultatum  privilegiorumque, 
librorum  etc. 

Codice  usus  est  G.  M.  Fachtlcr  S.  J.,  Ratio  Studiorum  et  Institutiones  Scho- 
lasticae  Societatis  lesu  per  Gerinaniam  olim  vigentes  I,  Berlin  1887;  cf.  p.  xl — xli. 

4.  ,,Cail.  31."  Codex  in  4",  iu  fusco  corio  ligatus.  Signatura  recens  in  dorso : 
jScripta  |  B.  P.  Canisii  |  X.  G.  a.  ]  31";  in  pagina  priore  involucri  adversi:  „Ser.  X. 
Fasc.  G.  a.  |  Canisiana  31."  ;  in  suprema  fere  parte  paginae  adversae  folii  primi, 
non  signati:  ^Scripta  V.  P.  Canisii  22.  i  Gorheim  22.  Sept.  1860";  verba  tamen 
numerique,  qui  verbum  ^Cauisii"  sequuntur,  postea,  linea  transmissa,  deleta  sunt. 
Incipit,  in  pagina  altera  involucri  adversi :  „De  sacramentis  in  genere"  ;  terminatur 
in  pagina  priore  involucri  aversi:  „vnd  uberflussig  genug  gethon".  Continet  folia 
numeris  signata  188  (vel  potius  189;  nam  n.  59  bis  positus  est),  et  praeterea  in 
initio  2  ff.  non  sign. 

In  pagina  altera  involucri  adversi  exstat  indiculus  argumentorum,  quae  in  Codice 
tractantur,  isque  Canisii  manu  (Friburgi  Helvetiorum  inter  a.  1580  et  1597,  nisi 
fallor)  scriptus;  in  f .  2  non  sign.  cernitur  eorundem  argumentorum  indiculus  recens 
isque  copiosior;  tertius  argumentorum  indiculus  isque  manu  antiqua  (et  ignota)  scriptus 
exstat  in  pagina  priore  involucri  aversi.  Continet  commentaria  contionum  a  Canisio 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI,  d  ** 


Lvi        V.  Descriiitio  codicuin  inaiiu  scriptuiiini  in  l)uo  voluniinc  aclliibiiorum. 

babitaruni  Elvangae  fere  a  d.  23.  Martii  ad  20.  Aprilis  1568  et  Augustae  Vindeli- 
coruni  (in  templo  S.  Mauritii)  a.  1569  a  Doniinica  Quinquagesimae  usque  ad  Dominicam 
in  Albis  sive  a  20.  Februarii  ad  17.  Aprilis  1569;  antecedunt  contiones  posteriore 
parte  Quadragesimae  et  diebus  pascbalibus  (Elvangae  a.  1568  et  alibi?)  habitae  et 
contio  de  SS.  Petro  et  Paulo,  quae  Oeniponte  post  a.  1571  habita  esse  videtur  (f.  42'' 
ad  46") ;  Quadragesimale  augustanum  sequuntur  contiones  variae  temporum  incertorum, 
quarum  maxima  pars  manibus  oenipontanis  (ut  ex  Cod.  ,Can.  51"  intellegitur)  scripta 
ideoque  a.  1572 — 1580  habita  esse  videtur;  ut  de  Petro  Apostolo,  de  libro  Job,  de 
passione  Christi;  interposita  et  addita  sunt  alia  quaedam,  ut  ^Miscellanea  de  su- 
perbia"  etc. 

Canisius  haud  pauca  ipse  scripsit;  pleraque  dictavit,  ita  tamen,  ut  ea  postea 
ipse  multis  rationibus  emendaret,  amplificaret,  adnotationibus  ilhistraret;  contionum 
elvangensiura  magnam  partem  scripsit  Antonius  Guisanus  sive  Flander  S.  J.,  de  quo 
infra^p.  184  (f.  48-'— 77^  aliqua  idem  notavit  f.  19''  35''  41"  etc.) ;  P.  Guilielmus 
quoque  Elderen  S.  J.  aliqua  scripsit,  ut  f.  153'' — 155*  166* — n^*"):  item  Balthasar 
Arnoldt  Canisii  scriptor  oenipontanus   (f.  45''). 

Codex  a  Canisio  ipso  Friburgura  Helvetiorum  in  Societatis  collegium  ab  ijjso 
incohatum  illatus  esse  et  mortuo  quoque  Canisio,  usque  ad  Societatis  suppressionem 
a.  1773  factam,  eiusdem  coUegii  fuisse  videtur;  cf.   Can.  II  lvi. 

5.  ,,Can.  51."  Codex  in  2^,  in  fusco  corio  ligatus.  Signatura  recens  in  dorso : 
^Scripta  |  B.  P.  Canisii.  |  X.  T,  a  |  51.";  in  pagina  altora  involucri  adversi:  „Scr. 
X.  Fasc.  Ta.";  in  pagina  priore  folii  tertii,  non  signati:  ^Scripta  V.  P.  Canisii  50 
(Gorheim  den  22.  September  1860)";  quae  verba  postea,  lineis  transraissis,  deleta 
sunt.  Incipit  in  pagina  priore  folii  primi,  non  signati:  «Sermonum  sequentium  Jndex. 
Dominica  prima  Aduentus" ;  terminatur  f.  394'':  „de  uictoria  Dauid  contra  Goliath". 
Continet  folia  numeris  signata :  2 — 394  ;  praeterea  aliquot  non  signata ;  e  quibus  tria 
in  initio  posita  sunt.  In  folio  primo,  non  signato,  et  proxima  pagina  exstat  cata- 
logus  contionum  codicis  magnam  partem  ab  ipso  Canisio  scriptus,  isque  duplex ' 
primum  enira  per  dies  sacros,  deinde  per  contionum  argumenta  dispositus  est.  Se- 
quuntur  contiones  a  Canisio  Oeniponte  annis  1571  (a  die  5.  Augusti)  et  1572  (et 
proximisV)  coram  Ferdinando  II.  archiduce  eiusque  aulicis  et  Friburgi  Helvetiorum 
inter  a.  1581  et  1597  (in  teraplo  S.  Nicolai,  nisi  fallor)  habitae ;  quibus  accedunt 
vel  etiam  intermixta  sunt  alia  quaedam,  ut  contio  Landishuti  a.  1578  a  Canisio  habita 
(f.  362),  sententiae  ex  aliorum  scriptis  excerptae,  commentarii  aliquot  polemici  et 
apologetici  etc.  Canisius  multa  ipse  scripsit;  contionum  oenipontanarum  maximam 
partem  Balthasari  Arnoldt,  quem  Ferdinandus  archidux  ipsi  scriptorem  locaverat 
(v.  infra  p.  625),  dictavit  et  postea  ipse  recognovit;  aliorum  quoque  manus  in  codice 
comparent,  ut  P.  Guilielmi  Elderen  S.  J.  (f.  134"— 135"  159" -160"  etc.)  et  P.  Sigis- 
mundi  Ilsung  S.  J.  (f.  364  369"  etc). 

Codex  a  Canisio  Oeniponte  Friburgum  Helvetiorum  perlatus  est;  ubi  perinde 
ac  Codex  „Can.  31"   asservatus  esse  videtur;  v.  supra  n.  4. 

6.  „Def."    Descriptus  in  vol.  IV,  p.  lxxvi.    Signatus  novissime :  „Hist.  Soc.  42". 
[6a.]  „E.  C.  II."     Vide  infra  n.  13. 

7.  ,,G.  ('.  67."    Descriptus  in  vol.  III,  p.  lxv.    Signatus  novissime:   „Germ.  lol". 

8.  „(i.  Ej).  VIII."  Descriptus  in  vol.  V,  p.  lxxiii.  Novissime  signatus  est  in 
dorso:  ,,Germ?  148.  |  Epp.  1567." 

9.  „G.  Ep.  IX."  Signatura  recens  in  dorso:  „G.  |  Ep.  IX  |  1568."  Signatura 
novissima  (in  eodem  dorso)  :  „Germ?  149.  |  Epp.  1568."  Incipit  f.  1":  ,Admodum 
Reverende  in  cliristo  pater.  Pax  Christi  D.  N.  Ante  tempus  quo  ex  officio"  etc. ; 
terminatur  f.  300'':  „ln  Roma  .  f  .  f  p.  e.  m."  Codex  non  est  conglutinatus;  2"; 
fF.  sign,  1 — 300;  praeterea  in  initio  2  ff.  non  sign.,  eaque  recentia,  in  quibus  epi- 
stularum  codicis  indiculus  quidam  scriptus  est. 

Continet  epistulas  a.  1568  ex  Austria,  Belgio,  Bohemia,  Gallia,  Germania,  Polonia 
a  Societatis  lesu  hominibus,  maxime  a  praepositis  provincialibus  et  a  rectoribus  col- 


6.  Codices  Societatis  lcsu.  Lvli 

legiorum,  Roinam  ad  S.  Franciscum  de  Borgia  Societatis  praepositum  generalem  datas ; 
aliquot  epistulae  ad  alios  datae  sunt,  ut  ad  P.  Everardum  Mercurianum  unum  ex 
Borgiae  ^assistentibus",  et  ad  P.  loannem  de  Polanco  Societatis  secretarium ;  ac- 
cedunt  litterae  ^annuae"  collegiorum  braunsbergensis,  cameracensis,  coloniensis,  herbi- 
polensis,  lovanicnsis.  monacensis,  pragensis,  treverensis  etc.  et  .alia  quaedam  monu- 
menta;  in  eorum,  qui  litteras  dederunt,  numero  sunt  PP.  Lambertus  Auer,  Theodoricus 
Canisius,  Franciscus  Costerus,  Balthasar  Hostovinus,  Paulus  Hoftaeus,  Nicolaus  Lanoius, 
Laurentius  Magius,  Franciscus  Sunyer,  Henricus  Somalius,  Hieronymus  Torrensis, 
Antonius  Vinck  etc. ;  additae  sunt  litterae  aliquot  externorum,  ut  loannis  Lentailleri 
0.  S.  B.  abbatis  aquiscinctiensis  (Anchin,  Anschain),  loannis  Pfister  canonici  frising- 
ensis,  Georgii,  Marci,  loannis  Fuggerorum,  Materni  Cholini  typographi  coloniensis  etc. 
Codice  usi  sunt:  Al.  Kruss  S.  J.,  Der  selige  Petrus  Canisius  in  Osterreich, 
Wien  1898,  181 ;  Ideni,  Geschichte  der  bohmischen  Provinz  der  Gesellschaft  Jesu  1, 
Wien  1910,  59  241  242  etc. ;  Bernh.  Duhr  S.  J.,  Paulus  Hoffaeus,  in  ^Zeitschrift  fur 
katholische  Theologie"  23.  Jahrg.,  Innsbruck  1899,  612,  et  Die  deutschen  Jesuiten 
im  5  "/o-Streit  des  16.  Jahrhunderts,  ibidem  XXIV  213;  Idem,  Die  Jesuiten  an  den 
deutschen  Fiirstenhofen  des  16.  Jahrhunderts,  Freiburg  i.  Br.  1901,  37  78  81  etc. ; 
Idem,  Geschichte  der  Jesuiten  in  den  Landern  deutscher  Zunge  I,  Freiburg  i.  Br. 
1907,  34  117  327  333  etc. 

10.  „ri.  Ep.  X."  Signatura  recens  in  dorso :  ,G  ]  Ep.  X  |  1569";  signatura 
novissima  in  eodem  dorso:  ^Germ?  150.  |  Epp.  1569."  Antea  eum  signaverant: 
,G.  E.  1569  II."  2".  Codex  non  est  conglutinatus :  ff.  sign.  1  —  393;  praeterea 
2  ff.  recentia,  in  quibus  epistularum  codicis  scriptus  est  indiculus;  incipit  f.  1"  (sign.): 
^Jhesus.  Admodum  Reuerende  in  Christo  Pater  etc.  Pax  Christi  etc.  Quae  diuina 
sic  annuente  clementia"  etc. ;  terminatur  f.  "i^W^ :  ^Possonio,  P.  Francesco  antonio 
27.  de  settembre."  Continet  „Litteras  annuas"  domuum  et  collegiorum  S.  J.  augu- 
stani ,  braunsbergensis ,  cameracensis,  coloniensis,  dilingani,  dionantensis,  duaceni, 
herbipolensis,  ingolstadiensis,  moguntini,  monacensis,  olomucensis,  pi-agensis,  p^iltu- 
scensis,  tornacensis,  treverensis,  vindobonensis,  atque  epistulas  Alani  Copi  (Cope) 
theologi  angli,  Simonis  Thaddaei  Eck  cancellarii  bavari,  Georgii,  loannis,  Marci, 
Octoviani  Fuggerorum,  Ursulae  de  Lichtenstein  uxoris  Georgii  Fuggeri,  hominum 
Societatis  lesu  plurimorum ;  e  quorum  numero  sunt  Franciscus  Costerus,  Paulus  Hof- 
faeus,  Laurentius  Magius,  Antonius  Vinck,  praepositi  provinciarum  Germaniae  in- 
ferioris,  Germaniae  superioris,  Austriae,  Rheni ;  his  accedunt  multi  rectores  collegiorum 
et  alii  sodales  praeclari;  ut  loannes  Acosta,  Franciscus  Antonius  Mariae  imperatricis 
contionator,  loannes  lacobus  Astensis,  Georgius  Bader,  Henricus  Blyssemius,  Theo- 
doricus  Canisius,  Balthasar  Hostovinus,  Leonardus  Kessel,  Dominicus  Menginus,  Bona- 
ventura  Paradinas,  Theodorus  Peltanus,  Alphonsus  Pisanus,  Georgius  Schorichius, 
Wenceslaus  Sturmius,  Franciscus  Sunj-er,  Edmundus  Tanner,  Hermannus  Tiiyraeus ; 
epistulae  pleraeque  ad  Sanctum  Franciscum  de  Borgia  Societatis  lesu  praepositum 
generalem,  aliquot  ad  P.  loannem  de  Polanco  Societatis  secretarium,  paucae  ad  alios 
datae  sunt;  plurimae  earum  autographae  vol  saltem  archetypae,  reliquae  autem  eodem 
fere  tempore  ex  archetypis  exscriptae  sunt;  paene  omnes  pertinent  ad  annura  1569. 

Codice  usi  sunt:  Duhr,  Hoffaeus  1.  c.  XXIII  613  629;  5%-Streit  I.  c.  XXIV  214; 
Jes.  an  Fiirstenhofen  I.  c.  82  86  87  107  etc;  Geschichte  der  Jes.  I  117  280  etc,  et 
Kross,  Can.  186  188  etc  ;  Bohm.  I  84  89  93  etc ;  X.-M.  Le  Bachelet  S.  J.,  Bellarmin 
avant  son  Cardinalat,  Paris  1911,  68 — 71. 

11.  „(j.  Ep.  XL"  Signatura  recens  in  dorso:  ,G.  i  Ep.  XI.  |  1570.";  signatura 
novissima  in  eodem  dorso:  ^Germt  151.  i  Epp.  170";  2^.  Codex  non  est  congluti- 
natus;  ff.  sign.  1—440;  praeterca  (in  initio)  3  ff.  recentia,  in  quibus  epistularum 
codicis  positus  est  indiculus,  et  (in  fine)  7  ff.  antiqua,  quac  non  sunt  signata.  In- 
cipit  f.  P  (sigu.) :  ^Annuae  literae  tanquam  infame  apud  simplicem  populum"  etc ; 
terminatur  f.  7"'  (non  sign.) :  „t  Para  el  Padre  Nadal  solo.  1568/1571."  Continet 
^Litteras  annuas"  domuum  et  collegioruni  S.  J.  augustani,  braunsbergensis,  coloniensis, 


LViii       V.  Desciiptio   codicum  manu  scriptoiuui  in  lioc  volumine  adhibitorum. 

dilingani,  halensis,  herbipolensis,  ingolstadiensis,  lovaniensis,  moguntini,  monacensis, 
oenipontani,  olomucensis,  pragensis,  pultoviensis,  spirensis,  tornacensis,  treverensis, 
vindobonensis  atque  epistulas  Ottonis  Truchsess  cardinalis  episcopi  augustani, 
loannis  Baptistae  Rubei  generalis  Carmelitarum,  lientailleri  0.  S.  B.  abbatis  aqui- 
scinctiensis  (Anchin),  Simonis  Thaddaei  Eck  canceHarii  bavari,  hominum  Societatis 
plurimorum;  e  quorum  numero  sunt  Franciscus  Costerus,  Paulus  Hoflfaeus,  Laurentius 
Magius,  Antonius  Vinck,  praepositi  provinciarum  Germaniae  inferioris,  Germaniae 
superioris,  Austriae,  Rheni ;  his  accedunt  multi  rectores  collegiorum  et  alli  sodales 
praeclari,  ut  Franciscus  Antonius  contionator  Mariae  imperatricis,  lacobus  Avellaneda, 
lacobus  Acosta,  Georgius  Bader,  Henricus  Blyssemius,  loannes  Paulus  Campanus, 
Theodoricus  Canisius,  Caspar  Haivodus,  Arnoldus  Havensius,  Balthasar  Hostovinus, 
Leonardus  Kessel,  Nicolaus  Lanoius,  loannes  Theodorus  Macherontius,  Bonaventura 
Paradinas,  Theodorus  Peltanus,  Alphonsus  Pisanus,  loannes  Rethius,  Georgius  Scho- 
richius,  Franciscus  Sunyer,  Stanislaus  Varsevitius ,  alii.  Epistulae  pleraeque  ad 
Sanctum  Franciscum  de  Borgia  Societatis  lesu  praepositum  generalem,  aliquot  ad 
P.  loannem  de  Polanco  Societatis  secretarium,  paucae  ad  alios  datae  sunt;  complura 
alia  scripta  iis  sunt  adiuncta;  epistulae  plurimae  autographae  vel  saJtem  archetypae, 
reliquae  autem  eodem  fere  tempore  ex  autographis  vel  archetypis  exscriptae  sunt; 
paene  omnes  pertinent  ad  annum  1570. 

Codice  usi  sunt:  Duhr,  Jes.  an  Fiirstenhijfen  10  24  83  etc. :  Geschichte  der  Jes. 
I  117  456  etc;  Kross,  Can.   187;  Bohm.  I  90  105  122  etc. ;  Lc  Bachelef  \.  c.  73—75. 

12.  „G.  Ei».  coll.  I."  Inscriptio  recens  iu  dorso:  .EPISTOLAE.  |  GERMANIAE. 
1571.  I  G.  Ep.  coU.  I  I."  Signatura  novissima  (in  dorso) :  „Germ.  |  133."  Antea  eum 
signaverant:  „G.  E.  1571"  vel  „Epp.  Germ.  1571."  Incipit  f.  l^  (sign.) :  „Jhesus  . 
Pax  christi  .  Reuerende  admodum  Pater  .  Relaturus  T.  P.  nostrorum  ofticiorum"  etc. ; 
terniinatur  folio  proximo  post  416  (non  sign.) :  ^PuItouia  .  Padre  Franceeco  sunier 
28.  di  Genaro"  ;  2";  conglutinatus  charta  densa;  ft.  sign.  1 — 416;  quibus  interposita 
sunt  multa  folia  non  sign. ;  praeterea  ft'.  non  sign.  in  initio  14  et  in  fine  2 ;  ex  14 
illis  foliis  aliqua  vacua  sunt;  iii  reliquis  duo  cernuntur  catalogi  epistularum  codicis, 
unus  antiquus  et  valde  brevis,  alter  recens,  in  quo  summae  quoque  breves  singu- 
larum  epistularum  sunt. 

Continet  cpistulas  maximam  partem  archetypas  (aliquae  ex  suis  archetypis 
eodem  tempore  exscriptae  sunt),  quae  fere  omnes  a.  1571  Romam  ad  supremos 
Societatis  moderatores  (S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  efc  eius  ad 
iutores)  missae  sunt  ex  Austria,  Badenia,  Bavaria,  Bohemia,  Polonia,  Rhenana  aliis- 
(lue  Germaniae  regionibus  a  nuiltis  Societatis  hominibus,  ut  B.  Petro  Canisio,  PP.  Fran- 
cisco  Antonio,  Lamberto  Auero,  lacobo  Avellaneda,  Georgio  Badero,  Henrico  Blyssemio, 
loanne  Paulo  Campano,  Theodorico  Canisio,  loanne  Hasio,  Paulo  Hotfaeo,  Leonardo 
Kesselio,  Nicolao  Lanoio,  Laurentio  Magio,  Dominico  Mengino,  Theodcro  Peltano, 
Alphonso  Pisano,  lacobo  Pontano,  Gregorio  Roseftio,  Petro  Skarga,  Francisco  Sunerio, 
Hermanno  Thyraeo,  Francisco  Toleto,  Hieronymo  Torrensi,  Antonio  Vinckio,  aliis. 
Accedunt  litterae  a  S.  Pio  V.  ad  Mariam  imperatricem  datae,  epistulae  Francisci 
de  Mendoza  comitis  de  Monteagudo  et  Martini  Eisengrein,  litterae  annuae  collegiorum 
coloniensis,  herbipolensis,  ingolstadiensis,  olomucensis,  pragensis,  spirensis,  treverensis, 
vindobonensis,   scripta  alia. 

Codice  uai  sunt:  Duhr,  Hoffaeus  1.  c.  XXIII  614  etc. ;  5o/o-Streit  1.  c.  XXIV 
215  etc;  Gesch.  d.  Jes'.  I  260  383  555  etc,  et  Kross,  Can.  187  188  etc. ;  Bohm. 
I  62  etc. 

[12 a.]  ,G.  Sup.  98."     Vide  infra  n.  16. 

13.  „Gerill.  70."  Inscriptio  recens  in  dorso:  „Germania:  |  Gallia.  |  Polonia.  | 
14.  Augusti  .1569.  |  26.  lulii  1573."  Signatura  novissima  in  dorso :  ,Germ.  i  108". 
Incipit  f.  l^  (sign.) :  „Lioue  P.  Euerardo" ;  terminatur  f.  258'"  (sign.) :  „et  aux  peres 
Assistens"  ;  2"  min. ;  conglutinatus  in  ligno;  ff.  signata  1 — 258;  ff.  non  sign.  in 
initio  1  et  in  fine  8 ;  quae  vacua  sunt;  praeterea  in  initio  eorum,  ad  quos  epistulae 


6.  Codices  Societatis  lesu.  lix 

codicis  datae  sunt,  catalogus  (ff.  6)  sive   index    alphabeticus,    isque    recens ;    in  quo 
locus  quoque  et  tempus  singularum  epistularum  notata  sunt. 

Continet  exempla  eodem  fere  tempore  scripta  epistularum  fere  872,  quas  a 
14.  Augusti  1569  ad  26.  lulii  157.3  S.  Franciscus  Borgias  et  Everardus  Mercurianus 
Societatis  praepositi  generales,  P.  Hieronymus  Natalis  eiusdem  Societatis  vicarius 
generalis,  P.  loannes  de  Polanco  Societatis  primum  secretarius,  deinde  vicarius  ge- 
neralis  dederunt  ad  praepositos  provinciales  Aquitaniae  (Edmundum  Augerium  et 
Claudium  Matthaeum),  Austriae  (Laurentium  Magium),  Flandriae  (Franciscum  Costerum 
et  Balduinum  ab  Angelo),  Franciae  (Edmundum  Haium  et  Oliverum  Manareum), 
Germaniae  superioris  (Paulum  Hoffaeum),  Rheni  (Hermannum  Thyraeum  et  Antonium 
Vinck),  Siciliae  (Hieronymum  Domenech)  ,  ad  Everarduni  Mercurianum  praepositi 
generalis  assistentem  et  provinciarum  gallicarum  visitatorem,  ad  multos  alios  ex 
Societatis  sacerdotibus ;  velut  ad  Franciscum  Antonium  Mariae  imperatricis  contiona- 
torem,  Andream  Avantianum,  lacobura  Avellanedam,  Robeitum  Bellarminum,  Petrum 
Canisium,  Hannibalem  Codrettum,  Guilielmum  Creittonium ,  Gasparum  Haivodum, 
Balthasarem  Hostovinum ,  loannem  Maldonatum ,  loannem  Marianam ,  Theodorum 
Peltanum,  Alphonsum  Pisanum,  Antonium  Possevinum,  Gregorium  Roseffium,  Petrum 
Skargam,  Franciscum  Sunerium,  Edmundum  Tannerum,  Stanislaum  Varsevicium  etc. 
Accedunt  epistulae  ad  cardinales  et  episcopos  datae;  ut  ad  cardinales  Georgium 
Armeniacum  (d'Armagnac)  episcopum  tolosanum,  Carolum  Borbonium  archiepiscopum 
rotomagensem,  Carolum  Guisium  (de  Lotharingia)  archiepiscopum  rhemensem  epi- 
scopumque  metensem;  ad  episcopos  Gerardum  de  Hamericourt  audomaropolitanum 
(St.-Omer),  Fridericum  de  Wirsberg  herbipolensem  (Wiirzburg),  Guilielmum  Prusi- 
nowsky  olomucensem  (Olmiitz) ,  Valentinum  Herborth  premisliensem  (Premysl), 
Nicolaum  Psalniaeum  sive  Pseaume ,  0.  Praem. ,  verdunensem ,  Valerianum  Pro- 
tassewicz  vilnensem ;  item  ad  principes,  ut  ad  Mariam  imperatricem,  Carolum  IX. 
Galliae  regem  et  Elisabetham  eius  uxorem,  Ferdinandum  II.  archiducem,  Magdalenam 
et  Helenam  reginas  (archiducissas),  Albertum  V.  Bavariae  ducem,  et  ad  viros  nobiles 
vel  doctos,  ut  Alanum  Copum,  Simonem  Thaddaeum  Eckium,  Martinum  Eisengrein, 
loannem  Fuggerum ,  Theodorum  Lindanum ,  Franciscum  de  Mendoza  comitem  de 
Monteagudo ,  loannem  lacobum  Rabum ,  alios.  Epistularum  pleraeque  vel  paene 
omnes  a  Societatis  fratribus  laicis  transcriptae  esse  videntur;  certe  apographa  haec 
ipsorum  Borgiae,  Mercuriani  elc.  iussu  in  ipsorumque  usum  facta  sunt  ita,  ut  eorum 
jRegistrura",  quod  vocaraus,  constituerent. 

Codice  usi  sunt:  Duhr,  57o-Streit  1.  c.  XXIV  215;  Jes.  an  Furstenh.  10  87  etc; 
Gesch.  d.  Jes.  I  492  653  657  etc. ;  Le  BacheJet  I.  c.  67—70  72  etc;  H.  Fotiqueraij 
S.  J.,  Histoire  de  la  Corapagnie  de  Jesus  en  France  des  origines  a  la  suppressioa 
(1528—1762)  I,  Paris  1910,  428  490  510  etc 

14.  „Germ.  71."  Inscriptio  recens  in  dorso  :  „Gerraania  |  Gallia  |  Polonia.  | 
10.  lulii  1571  I  24.  lulii  1573."  Signatura  novissiraa  (in  dorso)  :  ,Germ.  |  109."  In- 
cipit  f.  1"  (sign.)  :  ,Ihesus  .1569.  Ordenaciones  Vniuersales  que  ha  hecho"  etc. ; 
terminatur  f.  119''  (sign.)  :  ^abunde  concedat.  Romae  XV  Julij  1573";  2"  min.;  in 
tabulis  ligneis  conglutinatus;  ff.  sign.  1  — 121  126,  non  sign.  in  initio  1;  hoc  f.  et 
3  ff.  ultima  vacua  sunt;  praeterea  in  initio  eorum,  ad  quos  epistulae  codicis  datae 
sunt;  catalogus  (6  ft".)  sive  index  alphabeticus  positus  est,  in  quo  singularum  codicis 
epistularura  tempus  et  locus  notata  sunt,  arguraentis  quoque  earura  saepissime  bre- 
viter  additis. 

Continet  Registrum  epistularura,  quas  P.  Hieronyraus  Natalis  Societatis  vicarius 
generalis,  P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  et  vicarius  generalis,  Everardus 
Mercurianus  Societatis  praepositus  generalis  a  10.  lulii  1571  ad  15.  lulii  1573  de- 
derunt  tum  ad  plurimos  sodales,  ut  ad  P.  Balduinum  ab  Angelo  praepositum  pro- 
vincialem  Flandriae,  Edmundum  Haium  provincialera  Franciae,  Paulura  Hoffaeum 
provincialera  Gerraaniae  superioris,  Laurentiura  Magiura  provincialera  Austriae,  Her- 
mannura  Thyraeum  et  Antonium  Vinck  provinciales  Rheni,  PP.  Stephanum  Aratorem, 


[14a.] 

„Grerm. 

108." 

[14b.] 

^Germ. 

109." 

[14c.] 

„Gerni. 

118." 

[14d.] 

^Germ. 

131." 

[14e.] 

„  G  e  r  m. 

133." 

[14f.] 

,Germ* 

148." 

[14g.J 

„  G  e  r  m? 

149." 

[14h.] 

^Germ* 

150." 

[14i.] 

„Germ? 

151." 

15.  „{i 

erm.  183. 

"    Ita 

Lx         V.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum  in  hoc  volumine  adhibitorum. 

Lambertum  Auer,  lacobum  Avellanedam,  Robertum  Bellarminum,  Petrum  et  Theo- 
doricum  Canisios,  Franciscum  Costerum,  Gasparum  Haivodum,  Leonardum  Kesselium, 
loannem  Maldonatum,  Theodorum  Peltanum,  Alphonsum  Pisanum,  Gregorium  Ro- 
seffium,  Georgium  Schorichium,  Petrum  Skargam,  Henricum  Somalium,  Franciscum 
Sunerium,  Franciscum  Toletum,  Hieronymum  Torrensem,  Stanislaum  Varsovium  etc, 
tum  ad  varios  proceres  virosque  doctos,  ut  Mariam  iraperatricem,  Carolum  arcbi- 
ducem  Stiriaeque  principem ,  Albertum  V.  Bavariae  ducem ,  cardinalem  Ottonem 
Truchsess  episcopum  augustanum,  Danielem  Brendel  principem  electorem  archi- 
episcopumque  moguntinum,  lacobum  ab  Elz  principem  electorem  archiepiscopumque 
treverensem,  episcopos  Franciscum  Richardot  atrebatensem  (Arras),  Remigium  Driutiura 
brugensera  (Bruges),  Fridericum  a  Wirsberg  herbipolensera,  Guilielmum  Lindanum, 
ruraemundanum,  abbates  aquiscinctiensem  (cf.  supra  p.  lvii)  et  fuldensem  (Baltha- 
sarera  a  Dernbach  0.  S.  B.),  Philippura  et  Octavianura  Fuggeros,  Nicolaum  Elgardum, 
lacobum  Pamelium  etc.  Accedunt  complura  alia  scripta.  Epistulae  variis  manibus 
transscriptae  sunt,  earumque  complures  P.  loannis  Polanci  manu  sunt  eraendatae, 
Codice  usus  est  Le  Bachelet  I.  c.  76 — 77. 

Vide  supra  n.  13. 

Vide  supra  n.  14. 

Vide  supra  n.  2. 

Vide  supra  n.  7. 

Vide  supra  n.  12. 

Vide  supra  n.  8. 

Vide  supra  n.  9. 

Vide  supra  n.  10. 

Vide  supra  n.  11. 

Ita  novissirae  signatus  est  Codex  „E.  C.  II.",  quera  descripsi 
Can.  V  Lxxi — lxxii.  Huic  descriptioni  haec  addo :  Codex  ligatus  est  in  charta  con- 
densata.  Inscriptio  in  dorso:  ,Germ.  |  183  1  EPISTOLAE  |  V.  P.  |  PETRI  CANISII  | 
Ab  ANNO  1566  .  AD  1584."  In  initio  praeter  indicem  epistularum,  quem  I.  c.  dixi, 
exstat  „Index  Epistolarum  huius  Volurainis"  raanu  P.  losephi  Boero  S.  J.  scriptus 
(2°;  2  pp.),  qui  taraen  in  epistula  4.  Decerabris  1567  data  terrainatur ;  sequuntur 
4  ff.  vacua.  Codex  terminatur  (n.  312,  p.  2):  „Ista  igitur  est  totius  itineris  Narratio. 
Laus  Deo  semper,  Bque  V.  Mariae" ;  sequuntur  2  ff.  vacua. 

In  hoc  codice,  relicta  priore  signatura  („E.  C.  II."),  novara  („Gerin.  183")  in 
posterura  sequi  statui,  eo  consilio,  ut  hac  quoque  ratione  lectores  monerera,  me  iara 
non  imaginibus  photographicis  ex  codice  expressis,  sed  ipso  illo  codice  uti. 

[15 a.]  „Germ.  Sup.  44."     Vide  infra  n.  17. 

16.  „Gerni.  Snp.  Fnnd.  1."  Codex  in  2",  conglutinatus  charta  densata.  In- 
scriptio  recens  in  dorso:  „Germ.  Su.  1  fundat.  |  I."  Signatura  novissiraa  in  dorso: 
„G.  Sup.  I  98".  Incipit  in  pagina  priore  folii  2  (ex  ff.  antiquis),  non  signati:  „Gennan. 
super.  1706.  Fundationes  et  Contractus  nobiliores"  etc. ;  terminatur  in  pagina  altera 
folii  paenultimi  (olira  signati  884):  „Sed  a  Reuerendissimo  Nuntio  de  portia  reiectum. 
A."  ;  ff.  signata  1 — 425  384  425  C^'^J;  praeterea  in  initio  3  ff.  antiqua  non  sign.;  qui- 
bus  praeposita  sunt  3  ff.  recentia  non  sign.,  in  quibus  raonuraentorura  indiculus 
scriptus  est,  additis  brevibus  eoruni  surarais. 

Continet  diplomata,  litteras  publicas  et  privatas,  pacta,  constitutiones  etc,  quae 
spectant  fundationera  et  dotationera  collegiorura  S.  J.  in  Germania  superiore  condito- 
rura  :  Augustani,  brigensis,  bruntrutani,  constantiensis,  dilingani,  ensishemensis,  utrius- 
que  friburgensis  (brisg.  et  helv.),  landishutani,  mindelheraensis,  solodorani ;  accedunt 
aliqua  ad  disciplinara,  studia  litterarura,  convictores  etc.  pertinentia;  quae  monuraenta 
fere  annos  1559 — 1704  complectuntur;    eorum   alia  archetypa,    alia  apographa  sunt. 

17.  „Gi>C  06."  Descriptus  in  vol.  I  p.  lix;  cf.  etiam  vol.  IV  p.  lxxviii.  Signa- 
tura  novissiraa:   „Germ.  Sup.  44." 

[17a.J  „Hist.  Soc  42."     Vide  supra  n.  6. 


.rauioJdliiji.  7,  Codioes  vindobonenses.  lxi 

18.  „Ital.  67."  Codex  in  2"  min.,  conglutinatus  charta  densata.  Inscriptio 
antiqua  in  dorso:  „Epistolae  |  Italiae  |  1567  |  1568  |  1569";  inscriptio  novissima  in 
dorso:  ,a  |  Ital.  |  67."  Incipit  f.  1*  (sign.) :  „Thesus  .  pax  christi.  Molto  Reuerendo 
in  christo  Padre.  Facendo  instancia  1' Ulustrissimo  Cardinal  Amulio"  etc. ;  ter- 
niinatur  f.  295''  :  „de  Frascada  16.  de  7''™  1569";  if.  sign.  1—295;  praeterea  non 
sign.  in  initio  2  et  in  fine  1. 

Continet  registrum  epistularum  a  S.  Francisco  Borgia  Societatis  lesu  praeposito 
generali  vel  eius  mandatu  a  P.  loanne  de  Polanco  Societatis  secretario  Roma  et 
Tusculo  (Frascati)  inter  4.  lanuarii  1567  et  16.  Septembris  1569  ad  multos  Italiae 
timi  proceres  tum  Socios  datarum,  ut  ad  cardinales  S.  Carolum  Borromaeum,  lo- 
annem  Franciscum  Commendonum ,  Alexandrum  Farnesium ,  loannem  Moronum, 
Gabrielem  Paleottum  etc,  ad  episcopos  asculanum,  bergomensem,  brixianum,  foro- 
liviensem ,  hydrantinum  (Otranto) ,  Montis  regalis  (Mondovi),  nolanum,  soranum, 
spoletanum,  syracusanum,  alios;  item  ad  duces  Sabaudiae,  Florentiae,  Atriae,  du- 
cissam  Nuceriae,  viceregem  neapolitanum  etc. ;  potissimum  autem  ad  plurinios  pro- 
vinciarum  et  collegiorum  Societatis  per  omnem  Italiam  praepositos,  rectores,  sodales 
alios,  ut  Robertum  Bellarminum,  loannem  Petrum  Maffaeum,  loannem  Marianam, 
Antonium  Possevinum,  Petrum  Ribadeneiram,  Alphonsum  Salmeronem  etc. ;  accedunt 
epistulae  aliquot  in  Germaniam  vel  Belgium  ad  P.  Hieronymum  Natalem  etc.  missae. 
Epistularum  pleraeque  italicae  sunt,  reliquae  fere  hispanicae ;  aliquot  epistulas  Po- 
lancus  sua  manu  in  codicem  transcripsit;  reliquae  paene  omnes  ab  uno  librario 
(P.  Francisco  Petrarcha  ?)  scriptae  sunt. 

Ex  hoc  codice  typis  exscriptae  sunt  epistulae  aliae  (eaeque  multae)  in  ^Epistolis 
P.  Alphonsi  Salmeronls"  II,  Matriti  1907,  137—141  153—155  158—159  etc,  aliae 
in  Lc  Bachelet  S.  J.,  Bellarmin  59 — 62  etc. 

19.  „Rom.  78''."  Codex  formae  maximae  (codicibus,  qui  ,in  folio"  vocari 
solent,  altero  tanto  maior),  conglutinatus  in  charta  densata.  Inscriptio  novissima 
indorso:  ,Rom.  |  78''"  [  ;  inscriptio  paulo  antiquior,  ibidem  :  „Catalogus.  1  Roman.  — 
Tvsciae.  |  Venet.— Lombard.  |  1559—1572.  |  B."  Incipit  f.  1*  (sign.)  :  «Catalogi  Col- 
legiorum  Italiae  ab  anno  MDLI."  etc ;  terminatur  f.  ^^l''  :  „Coadiutor  temporale  et 
per  cio  e  entrato" ;  ff.  sign.  1 — 241 ;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  1   et  in  fine  3. 

Continet  catalogos  personarum,  officiorum  etc  inter  a.  fere  1559  (1551?)  et 
1577  scriptos,  qui  spectant  potissimum  quidem  domos  Societatis  romanas  (cum 
collegio  germanico  et  seminario  romano),  deinde  autem  alia  quoque  collegia  italica, 
ut  florentinum,  foroliviense,  genuense,  lauretanum,  mediolanense,  parmense,  pata- 
vinum,  perusinum,  senense  etc ;  accedunt  indiculi  varii,  ut  sodalium  Roma  in  varias 
terras  missorum  vel  mittendorum,  mortuorum,  epistulae  a  collegiorum  rectoribus 
Romam  missae  etc. ;  cernuntur  manus  PP.  lacobi  Lainii  (f.  207),  loannis  Polanci 
(f.  2  3  17  100  etc),  Oliverii  Manarei  (f.  123—124  135  155  etc),  Vincentii  Bruni 
(f.  174 — 175)  etc ;  additum  est  apographum  novura  catalogi  romani  anni  1576. 

[19  a.]   JI.  38."     Vide  supra  n.  1. 

7.  Codices  vindobonenses. 

a)  Vindobonae  (Wien)  in  archivo  aulae  caesareae  („K.  K.  Haus-,  Hof-  und 
Staats-Archiv"). 

„Roin.  Corr.  30."  Inscriptio  recens  in  dorso:  „Rom.  Corresp.  |  30.  I  1568"; 
inscriptio  recens  in  pagina  adversa  involucri  anterioris  :  „Rom,  Correspondenz  f.  30.  | 
Berichte  der  kaiserlichen  Gesandten  |  aus  Rom  1568" ;  incipit  f.  ^^*  (sign.)  :  „Sacra 
Cesarea  Maesta.  Doppo  le  lettere  scritte  alla  Maesta  Vostra  allj  XXVII  del  pas- 
sato"  etc ;  terminatur  f.  891'' :  „28  Januarij  1569";  2";  ff,  sign.  892;  praeterea  in 
initio  et  in  fine  1  f.  non  sign.  Continet  epistulas  plurimas,  quas  Prosper  ab  Arco 
caesareus  apud  pontificem  romanum  orator  et  Galeatius  Cusanus  („Galeazzo  Cu- 
sano")    Maximiliani  II.    caesaris    procurator    sive    secretarius    romanus    ad    eundem 


Lxii        V.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum  in  hoc  volumine  adhibitorum. 

imperatorem  Roraa  a  d.  3.  lanuarii  ad  26.  Decembris  1568  dederunt;  quibus  ad- 
ditae  sunt  (f.  889 — 891)  litterae  autographae  a  Francisco  de  Mendoza  (comite  de 
Monteagudo)  Roma  25.  Decembris  1568  ad  eundem  datae;  epistularum  pleraeque  et 
autographae  et  italico  sermone  scriptae  sunt ;  nonnullae  vero  latinae  sunt  et  manu 
ignota  scriptae,  ab  Arco  tamen  ipso  subscriptae.  Huius  epistulae  prima,  Cusani 
litterae  altera  codicis  parte  comprehenduntur;  utrisque  autem  interpositae  sunt  pluri- 
mae  rerum  novarum  relationes  sive  ^Avisi"  eiusdem  anni  1568,  ab  Arco  et  Cusano 
una  cum  ipsorum  epistulis  ad  eundem  imperatorem  missi ;  quarum  relationum  plerae- 
que  quidem  Roma  de  rebus  romanis  et  pontificiis  scriptae  sunt ;  aliae  autem  ex 
variis  Italiae,  Galliae,  G-ermaniae,  Hispaniae  partibus  datae  sunt;  accedunt  relationes 
latinae  de  ^consistoriis"  a  S.  Pio  V.  pontifice  habitis  et  litterae  monumentaque 
quaedam  varii  generis;  in  epistularum  Arci  et  Cusani  tergis  fere  brevissimae  earum 
summae  a  secretariis  vel  consiliariis  caesareis  scriptae  sunt. 

Codice  usi  sunt  W.E.  Scliivarz,  Briefe  und  Akten  zur  Geschichte  Maximilians  II., 
1.  Teil,  Paderborn  1889,  79  sqq. ;  2.  Teil,  Paderborn  1891,  xii  sqq.,  et  0.  Brauns- 
herger,  Pius  V.  und  die  deutschen  Katholiken,  Freiburg  i.  Br.  1912,  101. 

b)  Vindobonae  in  bibliotheca  palatina  („K.  K.  Hofbibliothek"). 

„7447."  Codex  in  l^**,  inclusus  in  charta  densata;  signaturae  recentes,  in 
pagina  exteriore  involucri  adversi  :  ,7447",  et  in  p.  1  folii  1  non  signati  :  „Ms. 
Hist.  7447.  W.  500  Kr." ;  incipit  f.  1'"'  sign.  :  „Reisen  von  herrn  phillip  Eduard  Fugger. 
Le  troisiesme  Voyage"  etc. ;  terminatur  f.  ^^*"  :  ,Adi  27  morse  la  moglie  di  Hans 
Jorg  odt"  ;  ff.  sign.  65,  quorum  complura  vacua  sunt ;  praeterea  in  initio  2  et  In 
fine  6  ff.  non  sign.  Codex  litteris  valde  parvis  et  linguis  qua  gallica,  qua  latina, 
qua  italica,  qua  germanica  ab  anno  (ut  videtur)  1560  ad  1569  scriptus  est  manu 
Philippi  Eduardi  Fugger  (1546—1618)  filii  natu  maximi  Georgii  II.  Fuggeri  patricii 
augustani ,  comitis  de  Weissenhorn  et  Kirchberg  etc.  et  Ursulae  de  Lichtenstein. 
Philippus  postea  Augustae  Vindelicorum  et  religionem  catholicam  et  rem  litterariam 
egregie  adiuturus  erat;  hoc  autem  tempore  studiorum  vel  aliarum  rerum  causa 
morabatur  in  variis  urbibus,  imprimis  Bononiae,  Romae  (in  collegio  germanico), 
Augustae  Vindelicorum,  Antverpiae. 

Codex  continet:  1.  Itinerarium  quoddam,  quo  Fuggerus  itinera  a,  1560 — 1568 
per  Germaniam,  Italiam,  Belgium  a  se  facta  describit,  notando  tempora,  loca,  lo- 
corum  inter  se  distantias,  alia  (f.  l'* — 10'').  2.  Ephemerides  sive  diarium  rerum  vel 
a  se  gestarum  vel  per  orbem  terrarum  —  imprimis  locis,  quibus  ipse  tunc  mora- 
batur  —  factarum,  a  m.  Maio  1560  ad  Decembrem  1569  incl.  (f.  17" — 50'').  3.  In- 
diculum  hominum  (maxime  sodalium  S.  J.,  nobilium,  magistrorum,  famulorum),  „quos 
ego  alias  cognouj"  Romae,  Bononiae,  Patavii,  Venetiis,  Dolae  in  Burgundia,  Ingol- 
stadii,  Tibure,  Antverpiae  (f.  54^ — 60=*) :  quibus  nominibus  nonnunquam  aliquae  ad- 
notationes  biographicae  additae  sunt.  4.  Alia  quaedam,  ut  carmina  aliquot  brevia, 
breve  necrologium.  Pauca  quaedam  in  codice  notis  secretioribus  scripta  sunt.  In 
diario  plurimae  leguntur  summae  breves  epistularum  ad  Philippum  Eduardum  da- 
tarum,  maxime  earurn,  quas  Octavianus  ipsius  frater  Augusta  ex  domo  paterna  et 
Roma  ex  collegio  germanico,  cuius  erat  convictor,  miserat. 

Coniplura  ex  hoc  codice  primum  typis  vulgavit  P.  Piccolomini,  Ricordi  d 
Filippo  Eduardo  Fugger,  Estratto  dall' Archivio  Storico  Italiano,  Serie  V,  Tomo  XLII, 
Firenze  1908,  p.  1 — 15.     Ex  eodem  codice  paucula  posita  sunt  in  Can.  Epp.  V  733. 


,1-.     UM 


VI. 


EXPLICATIO 

signorum  et  notarum  („al)lbreviationum")  saepius  occurrentium. 

Sicubi  signum  *  in  adnotationibus  et  explicationibus  comparebit,  indicabit, 
editorem  fonte  iiti  nondum  (quod  ipse  quidem  norit)  edito.  Si  quae  autem  ex  ipsis 
litteris  monumentisque  canisianis  nunc  prinium  in  lucem  erunt  emissa,  id  ex  hoc 
ipso  intellegi  poterit,  quod  post  exempla  manu  scripta,  ex  qiiibus  suut  typis  trans- 
scripta,  liber  non  erit  indicatus,  quo  iam  vel  integra  vel  ex  parte  vulgata  sint, 

Notabitur : 

S  i  g  n  0  —  — ,  aliquid  in  ipso  fonte  deesse ; 

punctis  appositis  (...)>  aliquid  ab  editore  omitti ; 

uncis  quadratis  [],  aliquid  ab  editore  suppletum  vel  additum  esse; 

typis  latius  dispositis,  Canisium  aliosve  non  suis ,  sed  ipsius  sacrae 
Scripturae  verbis  loqui. 

^Autograpbum"  =  quod  auctor  sua  manu  scripsit. 

^Archetypum"  =  quod  auctore  dictante  vel  mandante  scriptum  est. 

^Commentarium"  =  scriptum ,    quo    epistula  vel  contio  etc.  primum  est  praeparata 

vel  adumbrata  (Konzept,  brouillon,  minuta). 
jLibrarius"  =  qui  epistulam  etc.  vel  auctoris  mandatu  eodemve  dictante  scripsit,  vel 

ex  autographo,  archetypo  etc.  transcripsit  (secretarius,  scriptor,  scriba,  copista). 
2"  =  in  folio;  &  =  et;  ^t-  =  et. 

Notae  quaedam  a  Canisio  aliisque  ad  complura  et  satis  diversa  vocabula 
significanda  adhibentur  ;  attamen  quid  singulis  locis  significent,  ex  ipsa  oratione  et 
maxime  ex  iis,  quae  notas  illas  proxime  tum  antecedent  tum  sequentur,  dignosci 
poterit.  Similiter  intellegetur,  utrum  v.  g.  „P."  significet  „Pater"  an  „Patris"  etc. 
Hic  verba  fere  solo  casu  recto,  quem  vocamus,  ponuntur. 


a.  =  annus. 

A.  =  Altezza,  Annus. 

AA  =  Altezze. 

Act  =  Actus  Apostolorum. 

adn.,  adnot.  =  adnotatio. 

Agg  =  Prophetia  Aggaei. 

Am  =  Prophetia  Amos. 

Ant.  =  Antonius. 

ap.  =  apographum. 

Apc  =  Apocalypsis  B.  loannis  Apostoli. 

apogr.  =  apographum. 

arch.,  archet.  =  archetypum. 

art.  =  articulus. 

Aufl,  =  Auflage. 

aug.  =  augustanus. 

autogr.  =  autographum. 


B,  =  Beatus, 

b.  m,  =  beatae  memoriae. 

B.  M.  V.  =  Beata  Maria  Virgo. 

B,  P.  N.  =  Beatus  Pater  Noster. 
Bd  =  Band. 

Br,  =  Breisgau. 

c.  =  caput. 

C.  =  Canisius,  Caput. 

C.  V,  =  Celsitudo  Vestra, 

Caes.  =  Caesareus. 

can,  =  canon. 

Can.  =  Canisius. 

Can.  I,  II  etc.  =  Beati  Petri  Canisii  S,  J. 

Epistulae    et  Acta,    Volumen   primum, 

secundura  etc. 


LXiv       VI.  Explicatio  signor.  et  notar.  (nabbreviationum")  saepius  occurrentium. 


cap.  =  caput. 

Card.  =  Cardiuale,  Cardinalis. 

Cart.  =  Cartusianus. 

Catal.  =  Catalogus. 

CC.  VV.  =  Celsitudines  Vestrae. 

Cel.  =  Celsitudo. 

cf.  =  confer. 

chariss.  =  charissimus. 

clar.  =  clarissimus. 

Cod.  =  Codex. 

Col  =  Epistula    B.  Pauli    Ap.   ad    Colos- 

senses. 
col.  =  coloniensis,  columna. 
coll.  =  collegium. 
colon.  =  coloniensis. 
Congr.  =  Congregatio. 
Congr.  Or.  =  Congregatio  Oratorii. 
1  Cor,  2  Cor  =  Epistula  B.  Pauli  Ap.  ad 

Corinthios  prima,  secunda. 
corr.  =  correctum. 
crac.  =  cracoviensis. 
Ct  =  Canticum  canticorum  Salomonis. 

D.  =  Divus,  Doctor,  Domina,  Dominatio, 
Dominus,  Dottore. 

d.  =  dies,  divus  etc.  (ut  D.). 

D.  D.  =  Doctores,  Dominus  Doctor. 
D.  N.  =  Dominus  Noster. 
D.  V.  =  Dominatio  Vestra. 

D.  V.  R.  =  De  Vostra  Reverentia. 
DD.  =  Doctores,  Domini,  Dottori. 
Dec.  =  Decas,  December. 

decr.  =  decretum. 

dil.,  diling.  =  dilinganus. 

dist.  =  distinctio. 

Dn  =  Frophetia  Daniel. 

Doc,  Doct.  =  Doctor. 

Dom.  =  Dominatio,  Dominica,  Dominus. 

Dr  —  Doctor,  Dottore. 

Dt  =  Liber  Deuteronomii. 

Dt.  =  Durchlaucht. 

E.  =  Ewer. 

E.  E.  =  Ewere  Erwurden. 

e.  g.  =  exempli  gratia. 
E.  L.  =  Ewer  Liebden. 

E.  V.  =  Excellentia  Vestra. 

ead.  =  eadem. 

Eccle  =  Ecclesiastes. 

Piccli  =  Ecclesiasticus. 

ed.  =  edidit,  editio,   editus. 

ed.  nov.  =  editio  nova,  novissima. 

edd.  =  ediderunt. 

eiusd.  =  eiusdera. 

el.  =  electio. 


elv.  =  elvangensis. 

eod.  =  eodem. 

ep.  =  epistula. 

Eph.  =  Epistula  B.  Pauli  Ap.  ad  Ephesios. 

Epp.  =  Epistulae. 

Epp.  Nadal   =   Epistulae    P.    Hieronymi 

Nadal  S.  J. 
Er.  =  Erbar. 
1  Esr,  2  Esr  =  Liber  primus  Esdrae,  Li- 

ber  Esdrae  secundus. 
Esth  =  Liber  Esther. 
etc.  =  et  caeteri. 
Ex  =  Liber  Exodus. 
Ex.  =  Examen. 
Ew.  =  Ewer,  Erwurden. 
excL  =  exclusive. 
Ez  =  Prophetia  Ezechielis. 


F.  = 

=  Frater,  Furstlich. 

f.  = 

folium. 

Fasc 

=  Fasciculus. 

fer.  : 

=  feria. 

FF.  • 

=  Fratres. 

ff.  = 

folia. 

ffl.  = 

=  floreni. 

fl.  = 

florenus. 

Fr.  = 

=  Frater. 

frib., 

friburg.  =  fribur^ 

Frt., 

FrtL  =  Furstlich. 

Fur. 

=  Furstlich. 

Gal  =  Epistula  B.  Pauli  Ap.  ad  Galatas. 
Gio.  =  Giovanni. 
Gn  =  Liber  Genesis. 
Gn.  =  Gnaden. 
goth.  =  gothanus. 

H.  =  Heilig,  Heylig. 

Hebr  =  Epistula    B.   Pauli   Ap.   ad    He- 

braeos. 
Heil.  =  Heiligkeit,  Heylig,  Heyiigkheit. 
Hist.  =  Historia. 

L  =  lesus. 
i.  =  im,  in. 

i.  e.  =  id  est. 

lac  =  Epistula  catholica  B.  lacobi  Ap. 

Idt  =  Liber  ludith. 

ler  =  Prophetia  leremiae. 

in.  =  IUustris,  lllustrissimus. 

incl.  =  inclusive. 

ing.,  ingolst.  =  ingolstadiensis. 

inscr.  =  inscriptio. 

lo  =  Evangelium  secundiim  loannem. 

lo.  =  loannes. 


VI.  Explicatio  signor.  et  notar.  (^abbreviationum")  saepius  occurrentium. 


LXV 


1  lo,  2  lo  etc.  =  Epistula  B.  loannis  Ap. 

prima,  secunda  etc. 
lo.  B.  =  loannes  Baptista. 
Jon  =  Prophetia  lonae. 
Is  =  Prophetia  Isaiae. 
it.,  ital.  =  italicus. 
lud  =  Epistula  catholica  B.  ludae  Ap. 

Kay.  =  Kayserlich. 
kzr.  =  kreuzer. 

L.,  1.  =  liber,  libro,  Licentiat,  Lieb. 

1.  c.  =  loco  citato. 

Lc  =  Evangelium  secundum  Lucam. 

lib.  =  liber. 

libr,  =  librarius. 

litt.  =  litterarius. 

londin.  =  londinensis. 

Lv  =  Liber  Leviticus. 

M.  =  Maestro,  Magister,  Maximus. 

m.  =  mensis. 

M.  S.  =  Manu  Scriptus. 

1  Mach,  2  Mach  =  Liber  primus  Macha- 

baeorum,  Liber  secundus  etc. 
Mai.  =  Maiestas. 
mai.  =  maior. 
Mant.  =  Mantissa. 
marg.  =  margine. 
Max.  =  Maximus. 
May.  =  Mayestet. 

Mc  =  Evangelium  secundum  Marcum. 
me:  =  meraoria. 
med.  =  medius. 
Mich  =  Prophetia  Michaeae. 
min.  =  minor. 

nion.  =  monacensis,  monumentum. 
monac.  =  monacensis. 
monum.  =  monumentum. 
ms.  =  manu  scriptus. 
Mt  =  Evangelium  secundum  Matthaeum. 

N.  =  Noster,  Nostro. 

n.  =  numerus. 

N.  P.  G.  =  Nostro  Padre  Generale. 

N.  S.  =  Nostro  Signore,  Nuestro  Senor. 

Nm  =  Liber  Numeri. 

nr.  =  numerus. 

0.  Carm.  =  Ordo  Carmelitanus. 

0.  Cart.  =  Ordo  Cartusianus. 

0.  Er.  S.  Aug.  =  Ordo  Eremitarum  Sancti 

Augustini. 
0.  F.  M.,    0.  Fr.  Min.  =  Ordo    Fratrum 

Minorum. 
0.  Min.  reg.  obs.  =  Ordo  Minorum  regu- 

laris  observantiae. 


0.  P.,  0.  Pr.,  0.  Praed.  =  Ordo  Praedi- 

catorum. 
0.  Praem.  =  Ordo  Praemonstratensis. 


0.  S.  Aug. 


Ordo  Sancti  Augustini. 


0.  S.  B.  =  Ordo  Sancti  Benedicti. 
oblitt.  =  oblitteratus. 
oen.  =  oenipontanus. 
om.  =  omissus,  omittit. 
ott.  =  ottinganus. 

P.  =  Padre,    Pars,  Pater,  Paternita,  Pa- 

ternitas,  Petrus. 
p.  =  padre,  pagina,  pars,  pater. 
P.  D.  =  Padre  Dottore,  Pater  Doctor. 
P.  gr.  =  Patrologia  graeca. 
P.  lat.  =  Patrologia  latina. 
P.  M.  =  Pontifex  Maximus. 
p.  m.  =  piae  memoriae. 
P.  N.  =  Padre  Nostro,  Pater  Noster. 
P.  R.  =  Padre  Reverendo ,    Pater  Reve- 

rendus,  Paternita  Reverenda,  Paternitas 

Reverenda. 
P.  T.  =  Paternitas  Tua. 
P.  V.  =  Paternita  Vostra  (Vestra),  Pater- 

nitas  Vestra. 
pag.  =  pagina. 
par.  =  pars. 
1  Par,    2  Par  =  Liber   primus  Paralipo- 

menon,    Liber  secundus  Paralipomenon. 
Pent.  =  Pentcoste. 
1  Petr,  2  Petr  =  Epistula  B.  Petri  Ap. 

prima,  secunda. 
Phil  =  Epistula  B.  Pauli  Ap.  ad  Philippenses. 
Pont.  Max.  =  Pontifex  Maximus. 
PP.  =  Padri,  Papa,  Patres. 
pp.  =  paginae. 
Provin.  =  Provincialis. 
Prv  =  Liber  Proverbiorum. 
Ps  =  Liber  Psalmorum. 

R.,  r.  =  Responsum,  Reverendo,  Reveren- 

dus,    Reverentia,   Reverenza,   Romanus. 
R.  D.  =  Reverenda  Dominatio,    Reveren- 

dus  Dominus. 
R.  P.  =  Reverenda  Paternita,  Reverenda 

Paternitas,    Reverendo  Padre,  Reveren- 

dus  Pater. 
R.  P.  D.  =  Reverendus  Pater  Doctor. 
R.  P.  G.  =  Reverendus  Pater  Generalis. 
R.  P.  N.  =  Reverendo  Padre  Nostro,  Re- 

verendus  Pater  Noster. 
R.  P.  T.  =  Reverenda  Paternitas  Tua. 
R.  P.  V.  =  Reverenda   Paternita  Vostra 

(Vestra),  Reverenda  Paternitas  Vestra. 
R.  T.  =  Reverentia  Tua. 


LXVI 


VI.  Explicatio  signor.  et  notar.  (^abbreviationum")  saepius  occurrentium. 


R.  V.  =  Reverentia  Vestra,    Reverentia 

Vostra,  Reverenza  Vostra  (Vestra). 
ref.  =  reformatio. 
Reg.,  reg.  =  regula. 
1  Rg,  2  Rg  etc.  =  Liber  primus  Regum, 

Liber  secundus  Regum  etc. 
Rom  =  Epistula  B.  Pauli  Ap.  ad  Romanos. 
Rom.  =  Romanus. 
rom.  =  romanus. 
Rom.  =  Romisch. 
RR.  =  Reverendi. 
RR.  PP.  =  Reverendi  Padri ,    Reverendi 

Patres. 
RR.  VV.  =  Reverentiae  Vestrae,    Reve- 

rentie  Vestre,  Reverenze  Vostre. 

S.,  s.  =  Sacer,  San,  Sanct,  Sanctissimus, 
Sanctitas.  Sanctus,  Sant,  Santita,  Santo, 
Sessio,  Signore,  Signoria,  Societas,  Su, 
Suo,  Suus. 

s.  a.  =  sine  anno. 

S.  D.  N.  =  Sanctissimus  Dominus  Noster. 

S.  Cels.  =  Sua  Celsitudo. 

S.  J.  =  Societas  lesu. 

s.  1.  =  sine  loco. 

s.  1.  et  a.  =  sine  loco  et  anno. 

S.  P.  =  Salutem  Plurimam,  Sanctissimus 
Fater,  Sanctus  Pater,  Summus  Pontifex. 

S.  P.  D.  =  Salutem  Plurimam  Dicit. 

S.  R.  =  Sua  Reverentia,  Sua  Reverenza. 

S.  R.  E.  =  Sancta  Romana  Ecclesia. 

S.  R.  M.  =  Sacra  Regia  Maiestas. 

S.  S.  =  Sanctitas  Sua,  Santita  Sua,  Sua 
Sanctitas,  Sua  Santita,  Sua  Signoria. 

saec.  =  saeculum. 

Sap  =  Liber  Sapientiae. 

Ser.  =  Series. 

Sereniss.  =  Serenissimus. 

Sess.  =  Sessio. 


sig. 

=  sigillum. 

sign. 

=  signatus. 

SJ  = 

=  Societas  lesu. 

Soc. 

=  Societas. 

sqq.  =  sequentes. 

SS.  =  Sancti. 

SS.  AA.  =  Sue  Altezze. 

SS.  CC.  =  Suae  Celsitudines. 

T.,  t.  =  Tomus,  tuus. 

T.  P.  =  Tua  Paternitas. 

T.  R.  =  Tua  Reverentia. 

T.  R.  P.  =  Tua  Reverenda  Paternitas. 

temp.  =  tempus. 

1  Thess,  2  Thess  =  Epistula  B.  Pauli  Ap. 
ad  Thessalonicenses  prima,  secunda. 

Thr  =  Threni,   i.  e.  Lamentationes  lere- 
miae  prophetae. 

1  Tim,   2  Tim  =  Epistula   B.  Pauli  Apl 
ad  Timotheum  prima,  secunda. 

Tit  =  Epistula  B.  Pauli  Ap.  ad  Titum. 

tit.  =  titularis,  titulus. 

Tob  =  Liber  Tobiae. 

Tom.  =  Tomus. 

tract.  =  tractatus. 

u.  =  und. 

V.,  V.  =  Venerabilis,  verbum,  vester,  vide, 

von,  vostro. 
V.  C.  =  Vestra  Celsitudo. 
v.  g.  =  verbi  gratia. 
V.  P.  =  Vestra  Paternitas,  Vostra  Pater- 

nita,  Vuestra  Padernidad. 
V.  R.  =  Vestra  Reverentia,  Vostra  Reve- 

renza. 
V.  R.  P.  =  Vestra  Reverenda  Paternitas, 

Vostra  Reverenda  Paternita. 
V.  S.  =  Vostra  Signoria. 
var.  =  varius. 
Ven.,  vener.  =  venerabilis. 
vers.  =  versus. 
Vol.  =  Volumen. 
VV.  =  Vestri,  Vostri. 
VV.  CC.  =  Vestrae  Celsitudines. 
vv.  =  verba. 
vv.  sqq.  =  verba  sequentia. 


sq. 


sequens. 


Zach  =  prophetia  Zachariae. 


VII. 

EPISTULAE  A  CANISIO  ET  AD  CANISIUM  DATAE 

1567-1571. 


1470.       CANISIUS  SAXCTO  FRASrClSCO  BOBOIAE   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Oeniponte  5.  Augusti  1567. 

Ex  archetypo  (2°;  1  p. ;  in  p,  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183,  n.  202 
(f.  323  et  sq.  non  sign.).    Canisius  sua  raanu  nomen  (^Seruus"  etc.)  subscripsit. 

Noniine  Georgii  et  Ursulae  Fugger  eum  rogat,  iit  Philippum  ipsorum  fiUum 
Augustam  cum  aliquo  ex  Sociis  remittat,  et  ut  eidem  praeceptorem  provideat  et 
equorum  custodem.    F.  Mendoza. 

Jhesus,     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Dominus  Georgius  Fuggerus  una  cum  uxore  grauiter  aegrotare 
pergit,  et  nunc  literas  ad  filium*  Philippum  mittit,  quibus  iubet  illum 
quam  primum  Augustam  proficisci  ^  Qua  de  re  tractauit  mecum  se- 
dulo,  illudque  in  primis  postulauit,  ut  P.  Tuam  *"  suo  nomine  rogarem  de 
filio  huc  commode  remittendo.  Pergratum  illi  foret,  si  Phih"ppus  ducem 
e  nostris  unum  acciperet,  praesertim  ex  Patribus  in  Germaniam  hoc 
anno  mittendis.  Deinde  maiorem  in  modum  rogat,  ut  quaeratur  isthic 
et  inueniatur  aliquis  uir  probus,  grauis,  industrius  et  expertus,  qui 
non  solum  Augustam  usque,  sed  etiam  longius  eidem  PhiHppo  possit 
adiungi,  uelut  fidus  Custos  ac  tutor.  Haberet  idem  honestum  satis 
salarium,  futurus  tamen  gratior,  si  Germanicae  linguae  peritus  esset: 
sin  minus,  Jtalum  quoque  ferent",  saltem  Augustam  usque.  Tertium 
adiungi  cupiunt,  si  opus  esse  uideatur,  qui  curam  equorum  habeat, 
siue  is  pedibus  conficiat  iter  (come  un  staffiero)  siue  proprium  etiam 
equum  ipse  habeat.  Nam  de  suraptibus,  quos  conuenientes  esse  puta- 
bimus  his  proficiscentibus  duobus  uel  tribus,  nolunt  nos  sollicitos  esse. 
Jllud  praecipuum  est,  ut  tota  Philippi  profectio  ex  uoluntate  et  ju- 
dicio  nostrorum  patrum  pendeat,  sicut  Philippo  scribitur,  et  ego  ad 
P.  Aloysium   scribens   repeto.     Nam    potest  ille  fortasse  non  ineptus 

a)  Sequitur  Filip,  oblitteratum.  b)  Sequitur  ip,   ohlitt.  c)  C.  ipse  3  verha  sqq.  in  margine 

addidit;  atque  usque  posnit  pro  quoque,  quod  primiim  scripserat. 


^  Philippus  Eduardus  Georgii  II.  Fuggeri  et  Ursulae  a  Lichtenstein  filius  natu 
maximus  Romae  in  coilegio  germanico  inter  convictores  versabatur. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Aeta.  VI.  1 


2  1471.  Can.  Mendozae.   Aug.  1567.     1472.  Leubenstain  Can.   Aug.  1567. 

uideri  ad  hanc  Philippi  profectionem  foeliciter  dirigendam  ^,  si  ita 
uisum  erit  P.  Tuae,  quam  iterum  rogo  optimj  parentis  et  sanctae 
matris''  Fuggerae  nomine,  ut  dictus  Philippus  commodum  ducem  et 
comitem  ad  hoc  iter  secure  et  sine  periculo  instituendum  cito  asse- 
quatur,  neque  nimium  libertati  suae  in*"  hoc  reditu  relinquatur.  Haec 
scribo  Oeniponti,  occupatus  in  Visitatione  CoUegij  meque  cum  nostris 
commendo  sacrificijs  et  precibus  P.  T.  in  Christo  JESV  domino  nostro. 
Oeniponti  5?  Augusti  1567.  Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

f  Al  Molto  Reuerendo  in  Christo  Padre  il  Padre  Francesco  de 
Borgia,  Preposito  Generale  della  Compagnia  del  Giesu. 

Jn  Roma. 

Borgias  Canisio  respondit  23.  Septembris  1567. 

1471.  CANISIUS    P.   AliOYSIO    1>E   MEXBOZA    S.  J.    Roraae 
agenti.  Oeniponte  sub  d.  5.  Augusti  1567. 

Vide  epishilam  superiorem,  p.  1. 

1472.  P.   MARTIXUS    I^EUBE^fSTAIX    S.  J.    rector    collegii 
ingolstadiensis  CANISIO,  praeposito  provinciali  Germaniae  superioris. 

Ingolstadio  ineunte  vel  medio  fere  Augusto  1567. 

Ex  Lanoii  litteris  autographis.     G.  Ep.  VIII  f.  197". 

De  controversiis  academicis  Sociorum  ingolstadiensium  etc. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  rector  collegii  oenipontani  Oeniponte  30.  Septembris 
1567  Roniam  ad  S.  Franciscum  de  Borgia  praepositum  generalem  rettulit:  Ingol- 
stadio  sibi  missum  esse  ad  coqui  officium  administrandum  „Christophorum"  "^ ;  hunc 
autem  „duritia  sui  capitis  et  praefracta  ceruice"  novo  Ministro  *  cotidie  in  culina 
molestias  parare ;  deindc  Lanoius  addit :  „Eiusdem  plane  ingenij  sunt  Sigismundiis 
quidam  germanus  *  et  Balthasar  Saxo  *  .  .  .  quorum  prior  nuper  huc  cum  literis 
Jngolstadiensium  ad  P.  Prouinciulem  venit,  iussus  hic  manere  ut  tempore  renouationis 
studiorum  guhernationem  infimae  Classis  susciperet,  sed  id  factum  non  est  quoniam 
P.  Prouincialis  illum  cum  esset  Monachij'^  ^  hinc  reuocauit  et  alter  cuni  a  nobis 
iudicaretur  ad  munus  pemdtimae  classis  subeundum  oh  nimiam  iuuentutem  et  corporis 
imhecillitatem  tum  maxime  oh  capitis  duritiem  iudicijque  mirabilem  proprietatem 
[ineptusf  ^   remissus   fuit    cum    dictis   literis   (quia    hic   non  inuenerunt   P.  Prouin., 

a)  Sequitur  nomine,    oblitt.  b)    Hoc   v.    (ah  ipso   <  .,  ut  videtur)    supra    verstim  scriptum  esi*, 

c)  In  autogr.  sequitur  ad,  oblitt.  d)  Hoc  vel  simile  v.  suppleyidum  esse  ostendit  ijjsa  res. 


>  P.  Aloysius  (Ludovicus)  de  Mendoza  (cf.  Can.  IV  313—314)  et  a.  1563/64 
et  a.  1566  cum  cardinali  Truchsess  Roma  Augustam  venerat  {Can.  IV  312  520  588; 
V  216). 

^  In  *  Catalogo  collegii  ingolstadiensis  exeunte  a.  1566  conscripto  in  numero 
fratrura  laicorum  ponitur  ^Christophorus  Saldorfensis"  coquus  (GSC  66  f.  406*— 408^). 

3  P.  Georgio  Crispo;  cf.  Can.  V  89  ^. 

*  Significatur,  puto,  „Sigisraundus  Myller"  sive  nMiller",  ex  dioecesi  augustana 
ortus,  a.  1566  Monachii  in  Societatem  admissus;  de  quo  *  Catalogus  raonacensis 
m.  Octobri  1567  conscriptus  haec  habet:  Eum  e  noviciorura  numero  esse  et  „in  ultima 
classe  docere"   (GSC  66  f.  385  ^O^''— 412"). 

^  Balthasarem  Zugerum  significari  patet  ex  ipsa  hac  Lanoii  epistula ;  de  Zugero 
v.  Can.  V  112'  et  infra,  ep.  n.  1499  1502. 

®  Sub  d.  21.  Augusti  eum  revocasse  videtur;  v.  infra,  ep.  n.  1487. 


1473.  Ferd.  II.  Can.  1./18.  Aug.  1567.     1474.  Can.  Ferd.  II.  2/18.  Aug.  1567.         3 

quem  Monachij  inuentum  cupiehant  nostri  Jngolstadienses  ad  tractandum  illic  cum 
Domlnis  ConsiUarijs  ducalihus  de  siiis  controuersijs '  academicis)  Monachium,  hic 
missus  nohis  paulo  ante  fuerat  quasi  iam  post  suscepta  exercitia  spiritualia  omnino 
emendatus  esset  et  mutatus  in  virum  alterum,  sic  enim  a  P.  Theodorico-  videhatur 
commendarj." 

1473.  FERIHXAK^DIJS    II.    archidux,    princeps    Austriae    superioris 
CANISIO.  Oeniponte  inter  1.  et  18.  Augusti  1567. 

Ex  Lanoii  autographo.    G.  Ep.  VIII  f.  193". 

De  collegii  oenipontani  auditoriis. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  rector  collegii  oenipontani  Oeniponte  23.  Septembris 
1567  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  haec  rettulit  de  rebus  a 
Canisio  praeposiio  provinciali  Oeniponte  1.  —  18.  Augusti  1567  (quo  tempore  is  collegium 
visitabat)  cum  Ferdinando  II.  archiduce,  Tirolis  Austriaeque  anticae  principe  trac- 
tatis:  „Essendo  il  P.  Nostro  Prouinciale  nel  mese  d' augosto  nella  visita  di  questo 
Collegio  et  trattandose  per  scritti  col  Signore  Archiduca  nostro  di  diuerse  cose,  della 
translatione  di  questo  Collegio,  et  della  casa  di  nouitij  in  Hala,  fece  S.  Alteza  in- 
tendere^  che  desiderauo  di  dare  le  scuole  nostre  alli  Franciscani^,  saluis  tamen  sal- 
uandis  et  oltra  di  questo  come  consultando  domandauo  come  et  doue  si  potrianno 
edificare  et  parare  altroue,  nuoue,  Li  fu  risposto  che  comprandose  ui  vna  casa  grande 
coniunta  a  questa  habitatione  et  chiesa  nostra,  si  potrianno  accommodare  buonae 
sciiole,  Non  passo  questa  cosa  inanzi." 

1474.  CANISIUS    FERDINAIlfUO    II.    archiduci,    Austriae    superioris 
principi.  Oeniponte  inter  2.  et  18.  Augusti  1567. 

Collegio  oenipontano  bona  auditoria  parari  posse,  si  aedes  quaedam  amplae  et 
collegio  coniunctae  emantur  etc.   Plura  vide  in  epistula  superiore  (n.  1473). 

Fortasse  Canisius  per  has  litteras  id  quoque  petiit  (cf.  infra  p.  8),  quod  ab 
aliquo  ex  Sociis  oenipontanis  in  Commentario  „De  ortu  et  progressu  Collegij  Oeni- 
pontani"  circa  initium  a.  1568  Romam  ad  S.  Franciscum  Borgiam  misso''  comme- 
moratur:  ^Aedificij  Collegij  antea  promissi  fundamenta  Caesar  locari  iussit  anno 
1562.  Progressus  autem  aedificij  tardior  est  postea  consecutus,  et  in  hunc  usque 
diem  erecti  tantum  parietes  exteriores  in  circuitu  citra  tectum,  multaque  intus  in- 
absoluta  cernuntur.  Dederunt  interim  operam  Serenissimae  Reginae,  .  .  .  ut  aere  suo 
latus  unum  fabricae  tecto  cooperiretur.  Demandauit  et  Archidux  Ferdinandus  archi- 
tecto  suo  ut,  sicut  D.  Canisius  Prouincialis  postulauit,  alterius  quoque  lateris  bona 
pars  hoc  anno  exaedificetur,  ac  deinde  reliqua  fabrica  cumprimum  fieri  poterit  ab- 
soluatur.  Scholae  in  quibus  nostri  docent  non  intra  limites  habitationis  nostrae,  sed 
in  uicino  Monasterio  Franciscanorum  hactenus  manent"  (ex  archetypo ;  Ass.  Germ. 
Fund.  I  f.  5'' — 6").  De  hac  aedificatione  ci.Duhr,  .les.  I  607  —  610,  et  Dr  Karl  Lechner, 
Geschichte  des  Gymnasiums  in  Innsbruck  I,  Innsbruck  1907,  11 — 12. 

a)  Hoc  V.  a  Lan.  supra  versiem  scriptum  est. 


'  De  his  (de  professione  fidei  tridentina  exigenda,  phllosophia  tradenda  etc.) 
ad  Canisium  scripsisse  videntur;  v.  Crt«.  V  493  723  839. 

^  Canisio  rectore  dilingano. 

^  Haec  auditoria  in  monasterio  S.  Crucis,  quod  Ferdinandus  I.  imperator  Fran- 
ciscanis  ,de  Observantia"  dederat,  erant;  v.   Can.  V  526 — 527. 

*  Commentario  annus  ascriptus  non  est ;  mentio  autem  fit  in  eo  litterarum 
fundationis  a  Ferdinando  II.  „nunc  recens"  datarum  et  sacelli,  quod  Sociorum  „domui 
adhaereat".  Litteras  ille  dedit  23.  Septembris  1567;  sacellum  demoliti  sunt  vere 
a.  1568  [B.  Duhr  S.  J,,  Geschichte  der  Jesuiten  in  den  Landern  deutscher  Zunge  I, 
Freiburg  i.  Br.  1907,  189  608). 

1* 


4  1475.  Franciscus  Antonius  Canisio. 

1475.         P.  FRANCISCIIS    AXTOWIUS    S.  J.   Maiiae   imperatricis 
contionator  aulicus  CANISIO.  Vindobona  circa  d.  10.  Augusti  1567. 

Ex  libro  „Vita  B.  Stanislai  Kostkae  Poloni  e  Societate  lesu,  Autore  Franchco 
Sacchino,  Societatis  eiusdem  Sacerdote",  Ingolstadii  1609,  14 — 22.  Eadem  fere  sunt 
in  eiusdem  Sacchini  ,Historiae  Societatis  lesu  Parte  tertia",  Romae  1649, 1. 4,  n.  42 — 57. 
Sacchini  relationem  transcripserunt  vel  ea  usi  sunt  Maith.  Raderus  S.  J.,  De  vita 
Petri  Canisii,  Monachii  1614,  126—129,  alii  multi. 

Stanislaum  Kostkam,  Societatis  studio  Vindobona  profugum,  commendat. 

De  Stanislao  Kostka,  a.  1550  Frasnici  (Prassnysch,  Prasnysz,  oppidum  Masoviae, 
nunc  imperii  rossiaci)  nobilissimo  genere  orto,  a.  1564  Vindobonam,  ut  per  Societatis 
homines  ad  litteras  et  pietatem  institueretur,  a  parentibus  misso,  P.  Franciscus  Sac- 
chinus  (f  1625),  insignis  ille  Societatis  lesu  ]iistoricus\  haec,  praeter  alia,  narrat: 
Eum,  divino  motum  instinctu,  Societatem  petisse.  Verum  „Prouinciali  Au^triae  Lau- 
rentio  Magio  stabat  sententia,  nisi  bonam  a  Parentibus  veniam  impetraret,  nequaquam 
admittere.  Nam  praeter  quam  quod  Societati  fere  moris  non  est  adolescentes  suae 
institutioni  creditos,  aggregare  sibi  Parentibus  insciis;  non  magno  ante  tempore  haud 
modica  Viennae  tempestas  extiterat  Nouitiorum  causa  receptorum.  cui  tempesfati,  qui 
vim  ac  robur  dederant,  ij  tum  pollebant  plurimum.  Ad  haec,  cum  Poloniae  regnum 
iam  prospere  nostris  hominibus  aperiretur,  atque  in  eo  loannis  Stanislai  parentis, 
ac  gentis  Kostkae'^  magna  esset  potentia,  apparebat,  .  .  .  facile  suscitari  tragoedias 
posse,  quae  ingens  gloriae  diuinae  cursui  impedimentum  offerrent^  [?].  Et  confirmabat 
ingenue  Stanislaus  optime  sibi  suorum  cognitam  voluntatem,  ac  sensum :  nec  dubium, 
quin  ij,  non  soluni  negaturi  veniam,  si  peteretur,  sed  acerrime  pugnaturi  contra 
essent,  si  rem  alicunde  rescirent.  Haec  faciebant,  vt  quanquam  vehementer  Pro- 
uincialis  Petitoris  virtutem  probaret,  suspiceretque  constantiam,  amplioris  tamen  boni 
studio  tam  sancti  eum  voti  compotem  nullo  faciendum  modo  putaret.  . .  .  Vnde  fiebat 
vt  [StanislausJ  inops  consilij  cunctas  versaret  in  partes  animum,  in  omnes  occasiones 
intcntus.  Erat  tunc  Viennae  Franciscus  Antonius,  natione  Lusitanus,  clarae  virtutis, 
ac  doctrinae  sacerdos,  qui  recens  ex  Italia  venerat:  magnoque  nomine  ad  Mariam 
Austriacam  Maximiliani  Caesaris  coniugem,  Italosque  et  Hispanos,  Nationis  vtrius- 
que  lingua  conciones  habebat  ^.  Hunc  Stanislaus,  vt  nihil  intentatum  relinqueret  sedulo 
adit"  ab  eoque  consilium  petit.  lam  plus  quam  duos  annos  se  a  praeposito  provinciali 
frustra  Societatem  flagitare;  periculum  esse,  ne  brevi  in  Poloniam  redire  cogatur 
neve,  si  in  Societatis  proposito  perseveret,  ibidem  in  vincula  coniciatur.  Ddiberatum 
igitur    sibi    esse,    nisi    Antonius    aliter    censeat ,    alias    adire   provincias    tamdiuque 

a)  Correxi  ex  Koskae,  quod  est  in  libro.        b)  Sic;  corrigendum  esse  videtur :  afferrent. 


1  Cardinalis  losephus  Hergenrother  de  eo:  „Ein  ausgezeichneter  Historiker" 
(Handbuch  der  allgemeinen  Kirchengeschichte  III'',  Freiburg  i.  Br.  1886,  295'); 
Leopoldus  von  Ranke :  „Von  den  jesuitischen  Historikern  uberhaupt  wohl  der  aus- 
gezeichnetste"  (Die  roniischen  Papste  in  den  letzten  vier  Jahrhunderten  III  "^, 
Leipzig  1900,  114*).  Eberardus  Gothein  de  eo  et  de  P.  Nicolao  Orlandino  S.  J.: 
„In  der  Mitteilung  der  Thatsachen  sind  sie  vollstandig  und  zuverlassig"  (Ignatius 
von  Loyola  imd  die  Gegenreformation,  Halle  1895,  6). 

2  Franciscus  Antonio  (1535 — 1610)  plus  quam  30  annos  Mariae,  Pliilippi  II. 
regis  sorori  et  Maximiliani  II.  imperatoris  uxori,  Vindobonae  primum,  dein  Matriti 
a  sacris  contionibus  fuit;  libros  quoque  nonnullos  composuit,  ut  „Aviso3  para  sol- 
dados  y  gente  de  guerra"  ;  qui  liber  excusus  est  Matriti  a.  1590,  Bruxellis  1597, 
Antverpiae  1605  etc. ;  item  egregiae  virtutis  famam  consecutus  est  (C.  Sommervogel, 
Bibliotheque  de  la  Compagnie  de  J^sus  I,  Bruxelles-Paris  1890,  442—443 ;  VIII  1665. 
lo.  Nadasi  S.  J.,  Annus  dierum  memorabilium  Societatis  lesu  I,  Antverpiae  1665,  91. 
Ant.  Francus  S.  J.,  Annus  gloriosus  Societatis  lesu  in  Lusitania,  Viennae  Austriae 
1720,  88—89). 


Vindobona  circa  d.  10.  Augusti  1567.  5 

peregrinari  ac  i^erseverare  pulsando,  quoad  alicubi  tandem  ostium  ex  voto  pandatur. 
„Franciscus  Antonius,  qui  et  fama,  et  iatn  sua  experientia  virtutem  adolescentuU  aetate 
maturiorem  norat,  planeque  videre  sihi  in  ea^  [?]  videhatur  dexterae  excelsi^ 
opus,  multis  Deo  factis  precihus,  denium  respondit,  sperare  se,  si  Augustam  ad 
Canisium  superioris  Germaniae  Prouincialem,  vel  ad  extremum,  Romam  ad  Fran- 
ciscum  Borgiam  Generalem  Fraepositum  pergeret,  ab  eorum  alterutro  receptutn  iri. 
Nullam  enim  formidaturos  inuidiam,  si  adolescentem  post  tatn  longam  peregrinationem, 
tam  procul  dotno,  et  omnium  rerum  egenum  suscipiant."  Paulo  igitur  post  Stanislaus 
„acceptis  ex  Francisco  Antonio  ad  Canisium,  et  Borgiarn  literis  iter  ingreditur". 

Franciscum  Antonium  Stanislao  litteras  commendaticias  ad  Canisium  tradidisse 
affirmat  etiam  P.  Urbanus  Ubaldini  S.  J.,  qui,  a.  1662  ad  gerendam  urgendamque 
in  curia  romana  causam  canonizationis  Stanislai  tum  ab  loanne  Paulo  Oliva  Socie- 
tatis  praeposito  generali,  tum  ab  loanne  Casimiro  Poloniae  rege  constitutus,  Sta- 
nislai  vitam  conscripsit  ex  multis  purisque  fontibus  historicis  haustam.  Qui  haec 
addit:  „Nec  praeterire  vellem  tenorem  litterarum  adnectere,  quas  secum  tulit  a 
Francisco  Antonio  datas,  nisi  eas  nescio  quo  fato  quispiam  loco  suo  sustulisset, 
memoria  tantura  quod  fuissent  relicta"  (Vita  et  miracula  S.  Stanislai  Kostkae,  ed. 
Aug.  Arndt  S.  J. :  Analecta  Bollandiana  XI,  Bruxelles  1892,  437  439).  Illa  autem  epi- 
stula,  qua  Antonius  Boi-giae  commendabat  Stanislaum,  Roma  in  Hispaniam  translata 
esse  videtur ;  eam  enim  ex  Stanislai  vita  hispanice  a  P.  Gabriele  de  Aratida  S.  J. 
Hispali  a.  1678  edita  exscripsit  L.  Michel  S.  J.,  Vie  de  St.  Stanislas  Kostka, 
Societe  de  Saint-Augustin  1900,  67 — 68;  eandem  posuerat  etiam  P.  Bartholomaeus 
de  Alcazar  S.  J.,  Chrono-Historia  de  la  Compania  de  Jesiis,  en  la  provincia  de 
Toledo  II,  Madrid  1710,  185  (C.  Sotnmervogel  S.  J.,  Bibl.  I  442).  Quam  epistulam 
cum  10.  Augusti  1567  datam  esse  constet,  eodem  fere  tempore  illam  quoque  datam 
esse  censendum  est,  quam  Antonius  Canisio  misit.  In  idem  tempus  conveniunt  etiam 
reliquae  temporum  rationes;  nam  Stanislaus  ipso  illo  d.  10.  Augusti  Vindobona 
aufugisse  videtur  (cf.  Michel  I.  c.  66). 

Caeterum,  quid  Canisio  de  Stanislao  scripserit  Antonius,  colligi  potest  tum  ex 
verbis  Sacchini,  quae  modo  posui,  tum  ex  litteris  annuis  coUegii  vindobonensis,  Vindo- 
bona  1.  Septembris  1567  a  „Wolfgango  Pgrringer"  S.  J.  „ex  commissione  R.  P.  Rec- 
toris"  datis;  quarum  verba  posuerunt  Ubalditius,  Anal.  XIV  301 — 302,  et  Michel,  Stan. 
75—77  (gallice). 

Tradunt,  Stanislaum  Augustam  Vindelicorum  P.  Francisci  Antonii  suasu  pe- 
tisse  {Sacchinus,  Stan.  20.  Ubaldinus  1.  c.  XI  487),  inde  autem,  cum  Canisium 
Dilingae  versari  comperisset,  Dilingam  statim  adisse  ibique  Antonii  litteras  eidem 
tradidisse  (Ubaldinus  1.  c.  440—441).  Constat  vero  Canisium  ab  1.  ad  19.  Augusti 
Oeniponte,  sub  21.  Augusti  Monachii,  27,  Augusti  Augustae,  1.  Septembris  Ingol- 
stadii  fuisse ;  attamen  fieri  poterat,  ut  intermedio  tempore  ad  dies  aliquot  Dilingam 
excurreret,  vel  ut  Augusta  Ingolstadium  petens  per  Dilingam  transiret.  Caeterum 
vide  infra,  mon.  dil.  (2). 

Addam  pauca  ex  vita  Stanislai  a  RR.  PP.  Hagiographis  Bollandianis  paucos 
ante  annos  reperta,  quae  et  omnium  prima  est  et  maximae  est  auctoritatis ;  ipso 
enim  a.  1568,  quo  Stanislaus  Romae  vita  decessit,  conscripta  est  ibidem  a  P.  Sta- 
nislao  Varsevitio  S.  J.,  viro  prudentissimo  et  veritatis  amantissimo,  qui  cura  regens 
cancellariae  regni  Poloniae  fuisset  et  episcopatum  aliasque  dignitates  sibi  oblatas 
recusasset,  Societatem  lesu  ingressus,  cum  S.  Stanislao  Romae  in  eadem  domo 
tirocinii  usque  ad  eius  mortem  familiariter  versatus  est.  Ita  igitur  Varsevitius  de 
Stanislao :  ^lnscio  fratre  ac  paedagogo  ^  et  clam  omnibus  convictoribus,  Doraino 
Deo   se   commendans,  Vienna  pedes  egreditur,    ac  solus  .  . .  itineri  se  Augustam  ad 

a)  Sic ;  corfiyendum  esse  videtur:  eo. 


'  Ps  76,  11. 

^  Paulo  Kostka  et  loanne  Bylinski  (Bilenski)  {Ubaldinus  1.  c.  430 — 431). 


6  1476.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

R.  P.  Ganisium  committit.  Sperabat  enim  se  ab  eo,  ut  in  Societatem  admitteretur. 
impetraturum ;  quod  si  ibi  non  obtinuisset,  se  domum  non  reversurum,  sed  peregrinam 
et  mendicam  vitam  tamdiu,  quod  receptus  esset,  acturum  .  .  .  Cum  istbic  P.  Canisium 
non  invenisset  .  . .  [Dilingae]  ad  niensas  humillime  servivit"  (Vita  S.  Stanislai  Kostka 
auctore  Stanislao  Varsevitio,  edd.  Hagiographi  Bollandiani,  Bruxellis  1895,  16 — 17). 

1476.        CANISIUS  SANCTO  FRANCISCO  BOR<i}IAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.     (Epistula  prior.) 

Oeniponte  12.  Augusti  1567. 
Ex  archetypo  (2";  SV^  PP- ;  i"  P-  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183,  n.  203 
(f.  324  325).     Canisius    sua  manu  litteras  emendavit   iisque  nonien  (^Seruus"  etc.) 
subscripsit.    Epistula  usus  est  Al.  Kross  S.  J.,  Der  selige  Petrus  Canisius  in  Oster- 
reich,  Wien  1898,  178—179. 

Collegium  visitat;  cum  archiduce  ac  reginis  agit  de  scholis  alio  loco  constituen- 
dis,  coJlegio  Halam,  quo  reginae  migrahunt,  transferendo,  incommodis  aiiferendis. 
Reginae  se  Sociis  confessariis  et  contionatoribus  carere  posse  negantes,  Halae  domum 
noviciorum  Societati  condere  cogitant.  Socii  curam  collegii  virginum  halensis  suscipere 
posse  non  videntur. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Sunt  12  dies,  quos  Collegio  huic  uisitando  coepi  impendere  non 
sine  labore  molestiaque  ^.  Nam  praeterquam  quod  apud  fratres  domi 
sit  abunde  quod  corrigatur  et  reformetur,  nouum  nobis  negotium  dedit 
JUustrissimus  Archidux  Ferdinandus  eiusque  Sorores^.  J]le  quidem 
proposuit  mihi  de  mutanda  schoia ;  quam  enim  hactenus  habemus,  IMo- 
nasterio  Franciscanorum  adijciendam  iudicat^:  ac  de  totius  etiam 
Collegij  huius  in  alium  locum  translatione  nobiscum  agere  coepit. 
Nos  uero  in  hac  tractatione  duo  praecipue  obseruanda  putauimus: 
alterum,  ut  in  his  rebus  aequabiles  et  indifferentes  animos  nostros 
comperiret:  alterum,  ut  Paternitatis  tuae  iudicio  et  potestati  sua 
libertas*  authoritasque  constaret,  Quamquam  nihil  difficultatis  aut 
damni  metuimus,  sed  in  lucri  parte  potius  deputamus,  si  schoia  noua 
in  locum  a  nobis  designatum  transferatur ;  ut  hac  etiam  ratione 
templum  nostrum,  quod  nimis  angustum  est^,  amplificetur.    Coeterum 

a)  Sequitur  constaret,  oblitt. 


•  Canisius  1.  Augusti  Oenipontem  advenerat;  v.  infra,  mon.  oen.  (1). 

2  Ferdinandus  II.  Tirolis  et  Austriae  anticae  princeps  ac  Magdalena  et  Helena 
eius  sorores. 

^  Monasterio  S.  Crucis,  in  quo  auditoria  illa  erant;  v.  supra  p.  3. 

*  De  hoc  sacello  (cf.  Can.  III  704)  in  "*  Commentario  „De  ortu  et  progressu 
Collegij  Oenipontani"  (v.  supra  p.  3)  refertur:  „Domui  nostrae  templum,  sed  non 
ualde  amplum  adhaeret,  cuius  usus  nostris  quoque  destinatus  manet"  (1.  c.  f.  S*"). 
De  eodem  P.  Nicolaus  Lanoius  collegii  rector  Oeniponte  sacro  die  Pentecostes  (18.  Maii) 
1567  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  *scripsit:  „Hoggi  nel  tempo  della 
prima  2*  terza  et  quarta  messa,  questa  capella  era  tanto  piena  di  gente,  che  li 
sacerdoti  senon  con  grande  difficolta  poteuano  intrare  per  dire  messa  et  li  fratelli 
non  si  potetero  communicare  ni  alla  seconda  (secondo  il  solito)  ni  alla  8"  per  la 
medesima  raggione"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII  f.  181'').  Sacra  haec  aedes  vocabatur 
,Ecclesia  ad  Saluatorem"  ;  ita  P.  Georgius  Crispus  S.  J.  in  professione  religiosa 
Oeniponte  22.  lulii  1571  facta  et  ab  ipso  subscripta  (Germ.  1,  f.  328). 


Oeniponte  12.  Augusti  1567.  7 

difficilius  est  illud  consilium  de  toto  Collegio  hinc  transferendo  Halam, 
id  est,  in  uicinum  Oppidum,  quod  sex  uel  septem  miliaribus  Jtalicis  ab 
hoc  loco  distat,  et  Reginis  hinc  anno  futuro  migraturis,  nouum  do- 
micilium  dabit^  Qua  de  causa  cogitari  coeptum  est,  nostros  illic 
suum  habere  Collegium,  et  iuuentutem  instituere  posse:  ita  opus  non 
fore%  quosdam  e  nostris''  separatim  habitantes,  eisdem  Reginis  ad 
quotidianum  usum  Sacrorum  adesse.  Etenim  Reginae  cum  sibi  per- 
suasum  habeant  prorsus,  se  non  uelle,  nec  posse  sine  nostris  Con- 
fessarijs  et  Concionatoribus  uiuere  ^,  raodis  omnibus  hoc  agunt,  ut  quali- 
cunque  ratione  quidam  e  nostris  Halam  suo  tempore  transferantur.  Vbi 
satis  ego  declaraui,  Jnstituto  nostro  repugnare,  si  pauci"  [?]  Sacer- 
dotes,  ut  primum  optabant  et  sperabant,  ipsis  Halae  adiungerentur'[?J. 
Probauit  etiam  hoc  Archidux,  qui  ut  Sororibus  faceret  satis,  de  trans- 
ferendo  hinc  illuc  CoIIegio,  ut  dixi,  cogitat,  et  adhuc  nobiscum  de- 
liberat.  Qua  occasione  factum  est,  ut  scripto  quodam  complexi  simus 
utriusque  partis  rationes,  quae  suadent  ac  disuadent  hanc  fieri  trans- 
lationem.  Jdque  libenter  fecimus,  ut  uaria  huius  Collegij  incommoda, 
quae  ex  parte  terapli,  scholae,  habitationis,  victus  et  aeris  offerunt 
sese,  raaiore  cum  uenia  principi  proponeremus,  et  si  ille  nos  quidem 
hoc  loco  manere  uellet,  haec  ipsa  grauamina,  quae  CoIIegij  Oeni- 
pontani  progressum  hactenus  retardarunt,  aut  mitiganda  tandem,  aut 
depellenda  curaret.  Expectamus  igitur  iam  responsum  Principis,  in*^ 
euentum  utrunque  parati,  sed  ita  ut  paternitatis  tuae  sententia,  prius- 
quara  aliquid  mutetur,  intercedat.  Curabimus  easdem  rationes,  quae 
in  oblato  Principi  scripto  continentur,  isthuc  quoque  mitti,  ut  res  tota 
rectius  intelligi  ac  iudicari  possit:  de  qua  nobis  etiam  cupimus  cito 
responderi. 

Quod  ad  Reginas  attinet,  aegre  ferrent  illae  totius  Collegij  huius 
translationem,  ut  me  praesente  Fratri  Principi  aperte  dixerunt,  ne 
ipsarura  causa  spiritualis  fructus  depereat,  quera  per  nostros  Dorainus 
Oeniponti  non  obscure  operatur.  Jgitur  eo  nunc  animos  applicant,  ut 
Halae  nobis  et  huic  Prouinciae  domus  Nouitiorum  extet  in  qua  simul 
ipsae  suos  habeant  Confessarios  atque  Sacerdotes.  Huic  domui  suraptus 
offerunt  et  promittunt  ad  1000  florenos,  quotannis  et  in  perpetuis  red- 
ditibus  numerandos.  Nec  deest  occasio  parata  Monasteriura  quoddara 
Halae  uacuum   nostris    applicandi;    cuius  Monasterij  templum  et  pro- 

a)  A  C.  ipso,   ut  videtur,   correctum   ex   esse.  b)  Duo  vv.  sqq.  a  C.  in  margine  addita  smit. 

c)  Aut  sic  corrigenduni   est   ex   adiiingeremus,   quod   est   in  arch.,  aut  paulo  supra  paucos   ponenduni 
pro  pauci.  d)  Sequitur  utr,  ohlitt. 


'  Vide  supra  p.  3. 

-  P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  rector  oenipontanus  Oeniponte  13.  Aprilis  1567 
Borgiae  de  Tiroli  (res,  puto,  scribendo  pro  ingenii  sui  ratione  aliquantum  exasperans) 
*scripsit:  Est  „totalmente  desolata  et  abandonata  di  sacerdotj,  et  quelli  liquali  in 
essa  si  ritrouano  sono  ignorantissimi  Concubinarij  et  moltj  apostati  di  qualche  reli- 
gione"   (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII  f.  179  ^) 


8  1476.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

uentus,  qui  ad  400  uel  500  florenos  annuatim  assurgunt,  facile*  ob- 
tineremusi.  Putabamus  igitur,  P.  Tuam  huic  Reginarum  proposito 
et  instituto  non  repugnaturam '',  nisi  conditiones  graues  adderent,  prae- 
sertim  cum  duobus  aut  tribus  sacerdotibus  illae  uelint  esse  contentae, 
seque  promittant  dictae  domus  Fundatrices  et  dotatrices  fore,  licet 
fratres  Arcbiduces  ad  sumptus  nihil  contribuerent^.  Hic  uero  dis- 
putatum  est  inter  Archiducem  et  Sorores,  quae  hoc  fundamenti  loco 
habent  et  allegant,  Societatem  nostram  ipsis  et  Austriacae  domui  non 
denegaturam,  quod  alibi  permitti  alijs  potest  et  solet,  ut  Nouitiorum 
domus  scilicet  instituatur,  cuius  nos  utilitatem'  illis  quoque  proposu- 
imus,  Verum  Archidux  hoc  ueretur,  ne  fratres  consilium**  de  domo 
ista  constituenda  improbent,  quos  idcirco  primum  consulendos  putat. 
Deinde  quosdam  offendi  posse  suspicatur,  habitationi  Virginum  No- 
uitios  istos  esse  uicinos:  idque  nec  honori  sororum,  nec  integritati 
nostrae  satis  congruere.  Respondent  uero  alij°,  ab  hac  uicinia  nihil 
esse  periculi.  Nostros  enim  in  loco  non  ualde  uicino  et  in  ueteri 
Monasterio  habitaturos,  ac  nimiam  inter  ipsas  Reginas^  et  nostros 
familiaritatem  facile  caueri  posse.  Jn  eadem  sententia  sumus  et  nos, 
et  uidemus  Archiducem  nunc  consentire  sororibus,  tantum  si  fratrum 
consensus  accedat,  quos  non  dubitamus  hanc  sororum  uoluntatem  fa- 
cile  approbaturos  esse.  Jgitur  ita  demum  res  definita  est,  ut  si 
Collegium  hoc  Halam  non  transferatur,  Reginae  domum  illic  Noui- 
tiorum  habeant  atque  sustentent,  his  tribus  conditionibus  adiectis : 
primum  si  Paternitatis  tuae  accedat  authoritas,  ad  quam  etiam  Princeps 
hoc  nomine  scribere  statuit:  deinde  si  Fratres  Archiduces  id  nobis 
faciendum  esse  suadeant,  ut  omni  penitus  suspitione  apud  illos  societas 
liberetur:  ac  postremo  si  nihil  a  nobis  Halae  postuletur,  quod  Jnstituto 
nostro  aliqua  ex  parte  repugnet.  Promisi  ego  tum  Archiduci,  tum 
sororibus  hanc  meam  in  scribendo  operam,  et  rogo,  ut  de^  P.  Tuae 
sententia  breui  certiores  reddamur. 

Praecipua  difficultas,  quae  in  hoc  negotio  domus  Nouitiorum  sese 
offert,  illa  mihi  esse  uidetur,  quod  Reginarum  animus  eo  tendat,  ut 
nostrorum  Sacerdotum  utantur  opera  et  directione  in  sua  noua  domo 
multarumque  piarum  *■  et  Nobilium  Virginum  habitatione  pie  et  religiose 
constituenda.  Vellent  illic  sine  Monastico  habitu,  non  tamen  sine 
regulari  quadam  disciplina,  et  fortasse  sub  unius  etiam  Matris  Spiri- 

a)  Ita  corrigendum  esse  ex  facie,  quod  librarius  posuit,  res  ipsa  clare  ostendit.  b)  Quattuor 

vv.  sqq.  a  C.  ipso  in  margine  addita  sunt.  c)  utilitem  arch.  d)  Sequitur  hoe,  oblitt.        e)  Ita  C. 

ipae  correxit  ex  sorores.  f)  Hoc  v.  a  C.  supra  versum.  scriptum  est.  g)  Hoc  v.  a  C.  supra  versum 
seriptum  est.        h)  Sequitur  Vi,  ohlitt. 


*  Monasterium  Salvatoris  (,Zu  unserm  Herrn")  significat,  quod  virginum  or- 
dinis  S.  Augustini  fuerat  [J.  Hirn,  Erzherzog  Ferdinand  II.  von  Tirol  I,  Innsbruck 
1885,  104). 

2  Hoc  nomine  non  solum  Ferdinandus  et  Carolus  archiduces  comprehendi 
videntur,  sed  etiam  Maximilianus  II.  imperator ;  is  certe  Magdalenam  et  Helenam 
sorores  et  consiliis  et  pecuniis  adiuvabat  (Hirn  1.  c.  II  460—463). 


Oeniponte  12.  Augusti  1567.  9 

tualis  obedientia,  uiuere.  Locus  ad  huiusmodi  institutum  satis  aptus, 
et  templum  opportunum  illis  nunc  aedificatur.  Jtaque  non  uacat 
difficultate,  ut  arbitror%  huiusmodi  foeminas  partim  Virgines,  partim 
Viduas,  neque  prorsus  seculares,  nec  etiam  ex  professo  regulares,  ex 
nostris  pendere  Confessarijs,  et  ex  illorum  praescripto,  quod  Reginae 
desiderant,  nouum  hoc  Collegij  genus,  saltem  in  spiritualibus,  guber- 
nari,  Quod  si  res  infoeliciter  succederet,  aut  aliquod  scandalum''  na- 
sceretur,  aduersus  Jesuitas  multorum"  linguae  et  calami  facile  acuerentur, 
nec  parum  esset  difficile,  paulatim  et  praecipue  post  Reginarum  obitum, 
aptos  e  nostris  homines  reperire,  quibus  hoc  munus  Confessarij  tuto 
committeremus.  Qua  in  re  uideo  etiam  decretum  Jnstituti  nostri  pro- 
prium  et  necessarium  nobis  obstare^  maioremque  difficultatem  aestimo, 
quia  Reginae  non  solum  dum  ipsae  supersunt,  sed  etiam  post  mortem 
suam,  hoc  domicilium  Virginibus  pijsque  personis  alendis  destinatum, 
perpetuum  esse  uolunt.  Jn  quo  ipsarum  domicilio  et  templo,  quod 
templum''  magnifice  quidem  extruere,  et  nostris  postea  donare  consti- 
tuunt,  praeter  unum  et  alterum  Confessarium,  etiam  Concionatorem 
ad  manum  esse  cupiunt:  caetera,  quae  ad  cantum  et  cultum  diuinum 
celebrandum  spectant,  per  pueros  et  Cantores  ahos  conficienda  cura- 
rent".  Planius  autem  scribet  P.  Dirsius,  quas  conditiones  a  nobis  hic 
postulent  obseruari.  Quidquid  autem  Paternitati  Tuae  hac  in  parte 
uisum  fuerit,  nos  etiam  facile  probabimus.  Et  quoniam  uix  anno  toto 
Halae*^  absoluetur  hoc  domicilium,  quod  ipsis  Reginis  et  sociis  Vir- 
ginibus  construi  diximus,  negotium  urgere  noluimus,  nisi  audita  prius 
Paternitatis  Tuae  sententia.  Reginas  hoc  uehementer  mouet  ad  nostros 
unice  amplectendos  in  hoc  suo  instituto,  quod  certo  intelligant,  ex 
Religiosis  et  secularibus  Clericis  in  Germania  uix  ullos  reperiri  posse, 
quibus  aeque  ac  nostris,  tuto  fidant,  et  quos  diu^  ferre  possint  Con- 
fessarios.  Vnde  illud  audacter  affirmant,  si  nostri  discederent,  se 
committere  non  posse,  quin  discedentes  etiam  insequerentur,  ut  sine 
quibus  se  et  conscientias  suas  male  habituras  non  dubitent.  Oret 
pro  nobis  et  illis  Paternitas  Tua  dominum,  cuius  uoluntas  in  omni- 
bus  fiat^. 

Oenip[onti]  12  Augusti  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  [Generali]  Societatis  JESV.  Romae. 

Borgias  Canisio  respondit  23.  Septembris  1567. 

a)    Sequitur  9.A,   ohlitt.  b)    In   arch.  corr.   ex  schandalum.  c)    Hoc   v.  ab  ipso  C.  suprci 

versum  scriptum  est.  d)    Hoc  v.  a  C.  supra  versum  scriptum  est.  e)   Duodecim   vv.  sqq.  a  C.  in 

margint  addita  sunt.  f)  Sequitur  non,  oblitf.         g)  Hoc  v.  supra  veraum  scriptum  est. 


'  „Homines  .  .  .  huius  Societatis  .  .  .  non  debent  curani  animarum,  neque  item 
mulierum  religiosarum,  vel  aliarura  quarumcumque  suscipere,  ut  ordinarie  illarura 
confessiones  audiant  vel  ipsas  regant"   {Constitutiones  S.  J.  P.  6,  c.  3,  n.  5). 

2  Cf.  Mt  6,  10:  26,  42;  Act  21,  14  etc. 


10  1477.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

1477.        CANISIUS  SAXCTO  FRA^CISCO  BORGIAK   praeposito 
generali  Societatis  lesu,     (Epistula   altera.) 

Oeniponte  12.  Augusti  1567. 

Ex  archetypo  (2°;  2  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig),  Germ.  183,  n.  204 
(f.  326  et  sq.  non  sign.).  Canisius  litteras  recognovit  iisque  sua  manu  nomen 
(^Seruus"  etc.)  subscripsit. 

Aretlnns,  Cartusiam  petens,  votis  est  solutus.  P.  Girulius  2^1'orsus  vult  in  Bel- 
gium  et  ad  propinquos  proficisci.  Magistri  rhetoricae.  Jacohus  Genuensis  in  Italiam 
ire  cupit.  Frequentes  Sociorum  mutationes.  Dilingae  Fr.  Vicus,  nisi  mores  emen- 
daverit,  dimittendus  esse  videtur ;  num  magister  creandus?  Fr.  Michonis.  Novi 
professores. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Agam  de  quibusdam  huius  Collegij  Fratribus,  ut  illis  et  nobis 
rectius  in  domino  consulatur,  accedente  P.  Tuae  iudicio  et  sententia, 
de  qua  cupimus  reddi  certiores. 

Tractaui  cum  Petro  Aretino  iterum,  sed  nihil  eifeci,  adeo  obstinate 
suum  defendebat  propositum  in  amplectendo  ordine  Carthusiano,  ad 
quod  annis  ab  hinc  aliquot"  semper  aspirauit^  Jnterea  neque  Su- 
perioribus  in  obedientia,  neque  Fratribus  in  Charitate  debita  fecit 
satis.  Jgitur  usus  sum  tandem  in  illum  potestate  mihi  concessa,  ut 
a  Votis  absolutum  illum  dimiserim,  sicut  et  Rector^  magis  illi  et 
nobis  expedire  iudicauit. 

P.  Rubertus  annum  hic  egit  praeceptorem  Rhetoricae  Classis,  et 
moram  fert  impatienter,  quod  hinc  non  illico  in  Germaniam  inferiorem 
abire  sinatur^.  Respondi  ego,  P.  Visitatorem^  iussisse,  ut  hinc  non 
discederet  nisi  potestate  a  P.  N.  Generali  prius  accepta,  qui  ad  me 
quoque  scripserit,  ut  ex  Rhenensi  uel  Belgica  Prouincia  successorem 
illius  acciperemus,  antequam  ipsum  dimittamus,  praesertim  in  hac 
Rhetorum  penuria,  qua  nostra  laborat  Prouincia,  unde  M.  Rainerum, 
P.  Gerardum  et  Matthaeum  Polonum'',  qui  tres  Rhetoricam  nobis 
erant    professuri ,    hoc    anno    dimittere    cogimur "  ^.      [PJatrem    uero 

a)    In    arch.    corr.    ex   aliquod.  b)    Correxi   ex   Kaineriis,   Gerardus,    Matthaeus   Polonus. 

c)  C  ipse  8  vv.  sqq.  in  margine  ascripsit  et  inter  vv.  acciperemus  et  anteqnam  ipsum  inserenda  esse 
significavit ;  existimo  tamen  eum  illa  vel  loco,  qtio  supra  posita  sunt,  vel  post  laborat  Prouincia  ponere 
voluisse. 


•  De  boc  coUegii  oenipontani  fratre  laico  cf.  Can.  V  470  776.  Aretinus  Oeni- 
ponte  abiit,  ad  Cartusiam  non  adiit;  sed  confessus  est,  desiderium  illud  fuisse  „ten- 
tationem",  non  Dei  vocationem.     De  qua  re  plura  infra. 

^  P.  Nicolaus  Lanoius. 

^  Polancus  mandatu  Borgiae  Lanoio  Roma  15.  lulii  1567  de  PP.  Roberto 
Girulio  leodiensi  (v.  Can.  V  260  457)  et  lodoco  Carcaeneo  (v.  Can.  III  592)  *scrip- 
serat:  „Se  il  maestro  Roberto  si  manda  nela  Prouincia  del  Rbeno  per  utilita  di 
quella,  pare  giusto  diano  ricompensa  di  esso,  hor  sia  11  Padre  Giodocho  o  altro, 
pur  come  si  uoglia  che  uadi  detto  maestro  Roberto,  il  Padre  Prouinciale  Canisio, 
ueda  di  acordarsi  col  Prouinciale  del  Rheno,  al  quale  etiam  di  qua  si  raccomandara 
la  ricompensa"   (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  45''). 

"*  Hieronymum  Natalem. 

^  FF.  Rainerus  Fabricius  et  Matthaeus  Michonis  Romam,  P.  Gerardus  Lapidanus 
in  novum  coUegium  herbipolense  profecturi  erant;  v.  Can.  V  457  502. 


Oeniponte  12.  Augusti  1567.  H 

An[t]onium  Prouintialem  ^  negare  nobis  huiusmodi  successorem :  Jgitur 
illuni  ut  Paternitati  tuae  scriberet  sum  hortatus ;  nam  ante  studiorum 
renouationem  2  illum  hinc  dimitti  non  posse  dixi.  Queritur  de  illius 
inconstantia  P.  Natalis,  ut  qui  iam  Parisios,  iam  in  Rhenensem,  iam 
in  Belgicam  Prouinciam,  adeoque  ad  suos  cognatos  proficisci  non 
cupit  modo,  sed  etiam  mordacibus  et  minacibus  literis  urgere  con- 
tendit.  Conatus  sum  saepe  illum  ad  moderationem  animi  et  puriorem 
obedientiae  praestandae  uoluntatem  adduceref  sed  uideo  graues  na- 
turae  impetus  et  natiuam  mentis  instabihtatem  sanis  nostris  Consilijs 
repugnare,  ut  seipsum  aegre  uincere,  et  bene  monentibus  parere  possit, 
Esset  quidem  illius  opera  huic  Collegio,  saltem  ad  annum  unum,  ualde 
opportuna,  sed  carere  tamen  illo  malumus,  quam  prorsus  renitentem 
et  ab  hoc  loco  abhorrentem  diutius  retinere.  Jdem  iudicium  est 
P.  Rectoris,  qui  huiusmodi  praeceptorum  imbecilhtatem  miseriamque'' 
deplorat.  Expectat  interim  ipse  et  P.  Rubertus  Paternitatis  Tuae 
responsum.  Mihi  sane  non  placet  illius  affectus,  quem  ad  iuuandos 
amicos  immodicum  prodit,  non  tam  Religionis  quam  propinquitatis 
flagrans  amore,  et  nimium  abundat  in  suo  sensu^.  Promisi  tamen 
me  non  impediturum,  quo  minus  abeat,  si  ita  uisum  erit  Tuae  Pater- 
nitati.   Nouit  illum  satis  P.  Euerardus  "^  *.  Reliqua  de  illo  Rector  scribet. 

Jacobus  Genuensis  a  P.  Natali  relictus  fuit  Prouinciae  nostrae, 
ut  in  ea  literis  humanioribus  operam  daret^.  Vixit  apud  nos  hactenus 
pie  et  Reh'giose,  ut  alijs  etiam  fuerit  aedificationi.  Scripsit  autem 
ad  P.  Polancum  proxime,  confirmans  quod  nobis  quoque  significauit, 
utilius  consultiusque  uideri  sibi,  in  Jtalico  Collegio,  et  praesertim 
Romae,  sua  studia  persequi.  Nos  uero  illius  studia  promouere  magis 
quam  impedire  uolumus  et  debemus,  secuturi  statim,  quidquid  Pater- 
nitas  tua  de  illo  mittendo  uel  retinendo  constituerit.  Nec  dubito, 
quin  animum  et  ipse  in  utramque  partem  paratum  habeat. 

Transtuli  quosdam  ex  hoc  Collegio  Fratres,  partim  ut  P.  Rectori 
id  consulenti,  partim  ut  Collegij  huius  tranquillitati,  et  ipsorum  quo- 

a)  Ih  a>-ch.  corr.  e.r  misereatur.  b)   Qiiinque  vv.  sqq.  ah  ipso  C.  addita  sunt. 


'  Antonium  Vinck  provincialem  rhenanum. 

^  Haec  sub  m.  Octobrem  vel  Novembrem  futura  erat;  cf.  Can.  II  438^  443^. 

3  Rom  14,  5. 

*  Mercurianus,  Borgiae  pro  Germania  et  Gallia  ^assistens",  qui  Germaniae 
inferioris  praepositus  provincialis  fuerat. 

*  lacobum  Genuensem,  sub  medium  a.  1565  Romae  in  Societatem  admissum, 
Borgias  m.  Augusto  1566  in  Germaniam  superiorem  miserat,  ut  P.  Natali  visitatori 
in  scribendo  et  aliis  rebus  operara  praestaret;  est  enim,  inquit  ipse  .Bor^f/as  23.  lunii 
1566  Natali  scribens,  „molto  buono  et  discreto  et  buon  scriptor,  esercitato  nel  ufficio 
di  secretario".  Exeunte  a.  1566  inter  novicios  collegii  monacensis  comparet,  ubi  etiam 
P.  Michaelem  Marium  magistrum  noviciorum  adiuvare  a  Natale  iussus  erat  (*  Catalog. 
monac.  exeunte  a.  1566  scriptus,  in  GSC  66  f.  409*^ — 412\  Epistolae  P.  Hieronymi 
Nadal  S.  J.  III,  Matriti  1902,  200  224  296  331).  lacobum  hunc  etiam  Jacobum 
de  Leuanto"  vocatum  esse  iutelliges,  cum  epistulas  23.  Augusti  1567  a  Borgia  ad 
Canisium  et  18.  Septembris  1567  ab  hoc  ad  illum  datas  inter  se  contuleris. 


12  1478.  Can.  Hieronymo  Natali.     Oeniponte  int.  12.  et  16.  Aug.  1567. 

que  frat[rum]  utilitati  facerem  satis.  Jta  factum  est,  ut  intra  10.  uel 
11.  menses  16.  ex  hoc  loco  fratres  per  p,  Natalem  et  me  alio  tra- 
ducti  fuerint,  utque  huc  alij  et  alij  subinde  mittantur.  Verum  haee 
tanta  mutatio  non  potest  Collegio  non  detrimenti  aliquid  adferre,  et 
morbis  praesentibus  remedium  minus  solidum  praebet,  Qua  de  re 
alibi  fusius. 

Joannes  Anglus,  quem  hinc  amouere*  et  Dilingam  transferre  ne- 
cesse  fuit^  ne  Diling^e  quidem  Rectoris^  patientiam  exercere  prae- 
termittit.  Huius  ingenium  satis  difficile  reperimus,  et  qui  aliquando 
deliquium  patitur.  Quod  si  monitus  et  correctus  idem  esse  pergef, 
dubito  sane,  an  dignus  uideri  debeat,  qui  in  hoc  corpore  diutius 
tolleretur.  Judicet  autem  P.  Tua,  si  retinendus  erit:  optaremus  illum 
Dilingae  Rhetoricam  profiteri,  cum  alius  nobis  non  suppetat,  et  dignum 
iudicaremus  Magistri  laurea,  si  P,  Tua  illum  a  nostris  Dilingae  sinat 
promoueri,  Matthaeum^  Polonum  cito  in  Vrbem  mitti  cupit  Rector, 
ut  nostris  esse  molestus  desinat.  Expectant  interim  Jngolstadij  et 
Dilingae  Professores  Philosophiae  ob  aegrotos  alios.  Dominus  JESVS 
nobiscum,  cui  commendari'  cupimus  a  P.  Tua  et  patribus  alijs  uehe- 
menter. 

Oeniponti  12*^  Augusti  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius, 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  Generali  Societatis  JESV,  Romae. 

Si  litteras  archetypas  inspexeris,  hoc  videbis :  Canisius  iis  aut  d.  12.  aut 
16.  Augusti  ascribi  volebat;  nam  alter  numerus  ex  altero  correctus  est,  ita  tamen, 
ut,  uter  prius  scriptus  sit,  non  appareat.  Manu  autem  romana,  quae  eiusdem  fere 
temporis  esse  videtur,  inscriptioui  adnotatum  est:  „1567  Jspruch  P.  Canisio  Pro- 
uinciale  12  d^Agosto";  res  quoque  ipsae,  quae  scribuntur,  et  maxime  litterarum 
exordium  magis  conveniunt  cum  epistula  superiore,  quam  12.  Augusti  datam  esse 
constat,  quam  cum  proxima,  quae  certo  data  est  16.  Augusti. 

Borgias  Canisio  respondit  23.  Septembris  1567. 

1478.      CANISIUS  P.  HIERONYMO  XATAIil  Societatis  visitatori. 

Oeniponte  inter  12.  et  16.  Augusti  1567, 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra  p.  13. 

Canisius  Oeniponte  16.  Aiigusti  1567  sic  scripsit  S.  Francisco  Borgiae  prae- 
posito  generali,  ex  quo  acceperat,  coUegium  herbipolense  a  Societate  iam  admitti 
eidemque  collegio  rectorem  praeponendum  videri  P.  Georgium  Bader :  „De  collegio 
quidem  Herhipolensi  ad  P.  Visitatorem  uaria  scripsi,  ut  is  coram  de  his  cum  Pro- 
uintiali  Rhenensi  conferret." 

a)  ammouere  arch.  b)  In  arch.  corr.  cx  esset  pergeret.  v)  Commendare  arcli.  d)  Vide 
quae  sitb  ipsas  has  Utteras  cUcentur. 


'  loannes  Vicus  sive  Wick ;  v.  Can.  V  469.  ^  P.  Theodorici  Canisil 

^  Michonis,  Dilingae  degentem. 


1479.  Menginus  Can.    1480.  Hoifaeus  Can.    1481.  Can.  Borgiae.    Aug.  1567.         13 

1479.  P.  DOMIXICUS  IIElfGINUS  S.  J.  rector  coUegii  monacensis 
CANISIO.  Monachio  sub  niedium  m.  Augustum  1567. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra  n.  1484. 

Facultatem  petit  cum  Anna  ducis  uxore  in  Lotharingiam  eundi. 

Canisius  Oeniponte  18.  Augusti  1567  Romam  ad  S.  Franciscum  Borgiam  prae- 
positiim  generalem  Jiaec  rettulit  de  PP.  Doininico  Mengino  collegii  monacensis  rectore 
et  Paulo  Hoffaeo  eiusdem  collegii  contionatore :  „Ego  cras  iter  ingrediar  .  .  .  Mon- 
achium.  Jnde  scribunt  ad  me,  Rectorem  P.  Dominicum  ualde  rogari  ab  uxore  Prin- 
cipis  in  Lothoringiam  statim  profectura,  ut  ipse  itineris  comes  adsit.  Petit  et  D.  Paulus 
una  cum  Rectore,  ut  hanc  proficiscendi  potestatem  non  denegem:  rediturum  ipsum 
esse  statim  cum  Ducissa  Monachium :  eiusque  rei  multas  adferunt  rationes.  Videbo 
ipse  coram,  quid  fieri  conueniet.  Rector  midtis  iam  mensibus  in  patriam  Lothoringiam 
discedere  multis  modis  optauit,  nunc  uero  discedendi  occasionem  egregiam  sibi  ptitat 
oblatam,  eamque  minime  negligendam  esse." 

Ut  ex  Canisii  litteris  Augusta  27.  Augusti  1567  ad  Borgiam  datis  intellegitur, 
Anna  Alberti  V.  Bavariae  ducis  uxor  profectura  erat  in  Lotharingiam  (Nanceium 
[Nancy]?  Hoc  certe  Lotharingiae  caput  erat)  cum  Guiliehno  (V.)  filio  maximo;  qui 
sibi  desponderat  Renatam  Caroli  HI.  Lotharingiae  ducis  sororem,  ex  Francisco  duce 
et  Christiana  Daniae  regis  filia  prognatam. 

1480.  P.    PAUIiUS    HOFFAEUS    S.   J.     contionator    monacensis 
CANISIO.  Monachio  sub  med.  m.  Augustum  1567. 

Vide  epistulam  superiorem. 

1481.  CANISIUS  SAXCTO  FKANCISCO  BOBOIAE    praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Oeniponte  16.  Augusti  1567. 

Ex  autographo  (2°;  3  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig.),  Gerra.  183,  n.  205 
(f.  329  330)  ;  litterarum  inscriptio  non  est  ipsius  Canisii  manu  posita.  Litterarum 
particula  ex  autographo  transcripta  est  in  Epp.  Nadal  III  764'.  lisdem  usus  est  et 
earum  particulam  germanice  vertit  Kross,  Can.  179.  Posuit  etiam  particulam  (ex 
Kross)  B.  Duhr  S.  J.,  Die  Jesuiten  an  den  deutschen  Fiirstenhofen  des  16.  Jahr- 
hunderts,  Freiburg  i.  Br.  1901,  74,  et  Jes.  I  688. 

Collegia  herhipolense  et  dilinganum.  Archidux  multa  proponit  deliberanda, 
Vota  renovata  sunt.  Collegium.  turbatur.  Rector  levandus  est  officio ;  nec  tamen  in 
eius  locum  substituendus  rector  ingolstadiensis.  Animarum  fructus.  Sacerdotibiis 
aula  reginarum  nocet.  Confessarii  ex  italicis  aulis  avocandi.  P.  Merquitii  contiones 
et  ingenium.  Minister.  Scholarum  difficultates.  Reginae  virginum  collegio  nimium 
petnnt. 

t  Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 
26  Julij  a  P.  T.  datas  accepii.  Alligatas  autem  Prouintiali  Rhe- 
nensi  et  P.  Visitatori  reddendas  curabo.  Habebit  suas  etiam  Re- 
uerendissimus  Herbipolensis^,  et  gaudeo  huius  coUegium  tandem  ad- 
missum  et  comprobatum  esse.  Dabimus  illi  Rectorem  Georgium  ^, 
aed  magno  cum  incommodo  Collegij  Dillingensis,  cuius  Rector*  debilis 


'  Vide  Can.  V  526. 

^  Vide  quae  ex  his  Borgiae  epistulis  ad  P.  Antonium  Vinck,  ad  P.  Hieronymum 
Natalem,  ad  Fridericum  aWirsberg  episcopum  datis  posita  sunt  CaH.V526  712 — 714. 
^  Bader;  de  quo  v.  Can.  V  359.  *  Theodoricus  Canisius. 


14  1481.  Canisiiis  S.  Francisco  Borgiae. 

hoc  bono  Ministro,  cui  alius  substituj  non  potest  a  nobis,  misere  de- 
stituitur,  Fiat  autem  superiorum  voluntas.  Et  de  collegio  quidem 
Herbipolensi  ad  P.  Visitatorem  uaria  scripsi,  ut  is  coram  de  his  cum 
Prouintiali  Rhenensi  conferret:  scribam  etiam  ad  P.  T.  aliquando,  sed 
cum  plus  erit  otij,  et  post  acceptum  P.  Natalis  responsum  commodius, 
ut  arbitror. 

Alias  quae  Principi  Bauariae,  D.  Eiseingreinio  et  P.  Paulo  in- 
scribuntur^,  cum  hinc  discessero,  mecum  in  Bauariam  feram.  Discedam 
uero  propediem  Christo  duce,  nisi  quod  Archidux^  meum  hactenus 
discessum  impedit,  cum  alia  et  alia  inijcit  deliberanda  et  iudicanda 
nobis,  ut  de  collegij  huius  et  scholae  translatione,  de  domo  nouitiorum, 
de  habitatione  noua  sororum  etceteris.  Quibus  de  rebus  cum  aliquid 
certius  erit  ab  illo  responsum,  P.  T.  certiorem  in  tempore  faciemus, 
nec  illius  sententiam  anteuertemus. 

Heri^  uota  renouarunt  fratres  me  sacrificante,  et  confessiones 
omnium  excepi,  cumque  praecipuis  de  collegij  huius  tranquillitate 
saepius  diebus  his  14  deliberaui.  Ac  primum  illud  fateri  cogor,  maiores 
turbas  in  alio  huius  prouintiae  collegio,  pluresque  difficultates  non 
reperiri*.  De  hisRector»  saepe  scripsit  ad  P.  T.  ut  eas  repetere  ne- 
cesse  non  sit^.  Grauis  est  ac  permolesta  Rectori  haec  functio,  qui 
sane  in  hac  aetate  (statim  enim  erit  sexagenarius)  maiorem  quietem 
multis  modis  merebatur.  Ego  re  tota  saepe  perpensa,  commodius 
praesidium  firmiusque  remedium  his  praesentis  collegij  morbis  et 
tempestatibus  dari  non  posse^  duco,  quam  ut  Rectorem  alium  hic 
instituamus,  et  P.  Lanoium  illi  superintendentem  ^"  adiungamus.  Vt 
enim  Rector  P.  Lanoius  idem  maneat,  multa  prohibere  uidentur,  quo- 
rum  alias  feci  mentionem.  Abhorret  eius  animus,  ad  quietem  adspirat 
senex;  coercere  non  potest  acriores  naturae  impetus,  toties  oblata 
sibi  occasione  rixandi  et  agendi  seuerius,  in  hac  tanta  fratrum  in- 
curia,  negligentia,  morositate.  Pauci  ferre  possunt  hoc  illius  imperium, 
plurimi  de  illius  rigore,  cholera,  tenacitate  et  rusticitate  conqueruntur, 
alioque  propterea  transferri  vellent.  Non  ferunt  facile,  quod  in  uictu 
et  uestitu,  ut  dicunt,  ita  mortificari  debeant.  Durior  etiam  aegrotis 
uidetur,  et  in  horto  colendo  plus  aequo  exercet  sese,  Nullus  illi  facile 
satisfacit,  nulli  fidere  dicitur,  et  dum  aliorum  etiam  infirmorum  mi- 
nisterijs  per  se  fungi  vult,  perturbat  magis  quam  iuuat  oeconomiam  '^. 
Credo  memoriam  bono  et  sancto  seni  non  fidelem  esse,  uiresque  tum 

a)  Sequitur  sentio,  a  C.  oblitt. 


'  Alberto  V.  duci,    Martino  Eisengrein  universitatis    ingolstadiensis  professori, 
Paulo  Hoffaeo  collegii  monacensis  contionatori.  ^  Ferdinandus  II. 

*  Die  Assumptioni  Beatae  Mariae  Virginis  sacro. 

*  De  his  vide  etiam  infra,  mon.  oen.  (3)  —  (5).  '  P.  Nicolaus  Lanoius. 
«  Cf.  Can.  V  773  775—779. 

^  De  hoc  officio  v.   Can.  III  260'  et  maxime  Epp.  Nadal  IV  425—483. 

*  De  his  querelis  vide  etiam  infra,  mon.  oen.  (3)  (8). 


Oeniponte  16.  Augusti  1567.  15 

corporis,  tum  anirrii  magis  magisque  debilitari''.  Jgitur  ut  caetera 
praeteream,  iustam  mihi  causam  adferre  uidetur,  cur  literis  ad  P.  T. 
datis  postulauerit,  hoc  se  onere  liberari  tandem,  et  alium  loco  suo 
subrogari.  Jdem  et  ego  suadeo  prorsus,  non  solum  illius  uelut  emeriti 
militis  gratia,  verum  etiam  quod  ad  conseruandos  in  offitio  et  quiete 
fratres  huius  collegij  sic  fieri  conueniat,  nisi  magnum  aliquod  peri- 
culum  et  scandalum  expectare  uelimus. 

Verum  probare  non  possum  consilium  ab  eodem  P.  Lanoio  antea 
propositum,  nunc  uero  mutatum,  de  Rectore  Jngolstadiensi  ^  huc  trans- 
ferendo.  Is  etenim  apud  huiusmodi  satis  capitosos^,  praesertim  sacer- 
dotes,  parum  efficeret:  minorem  uero  apud  Dominos  hic  usque  prae- 
sentes  et  magnates  obtineret  authoritatem,  cum  Latine  loqui  nec  possit, 
nec  ausit,  et  ab  exterorum  quidem  consuetudine  abhorrere  soleat: 
nec  praebere  possit  consilium,  quod  hic  a  Rectore  accipi  saepe  necessum 
est,  tum  propter  sacerdotum  nostrorum  in  conscientiae  casibus  im- 
peritiam,  tum  ob  exteros,  qui  cum  dignitate  praecellant,  non  raro 
nostros  consulunt,  et  in  his  Domini  de  Regimine,  ut  appellant.  Quare 
bonum  et  doctum  hic  Theologum  adesse  prorsus  conuenit,  nulloque 
modo  in  hac  uberi  messe,  quae  nuUi  alij  collegio  apud  magnates  et 
diuites  obtingit,  P.  Dirsio,  P.  Joanni  Saxoni,  P.  Paulo,  P.  Georgio^, 
id  est,  Germanis  Theologis,  fidere  possumus  et  deberaus. 

Putabam  igitur,  P.  Lanoium  superintendentis  loco  hic  retinendum, 
et  Rectorem  alium  instituendum  esse,  qui  difficili  hoc  loco,  ubi  multae 
fratribus  tentationes  suggeri  solent,  opem  collegio  et  consolationem 
adferret.  Jd  nisi  fiat,  graues  saepe  turbas  et  querelas  fratrum''  ex- 
perientur  superiores,  et  poenitenda  uidebitur  administratio,  dum  caput 
hoc  tali  loco  non  congruit,  et  ministri  cum  capite  conuenire  non 
possunt,  P.  Lanoijo  manente.  Videat  igitur  P,  T.  quem  nobis  Rectorem 
dare  possit,  si  huic  collegio  bene  consultum  cupit,  quod  certe  negli- 
gendum  non  est,  tum  ob  fundatoris  Caesaris-^  et  filiorum  ac  filiarum 
eius  ingentia  erga  nos  merita:  tum  ob  inclytam  superioris  Austriae, 
quae  huic  Archiduci  subest,  prouintiam  in  Catholica  Religione  con- 
seruandam,  tum  ob  conciliatos  hic  nobis  animos  plurimorum,  in  quibus 
multa  Deus  per  nostros,  et  praeclara  quidem,  operatur. 

a)  Sequuntur  vu.  mirum  non  est,  a  C.  oilitt.         b)  Hoc  v.  a  C.  supra  versum  scriptum  est. 


*  P.  Martino  Leubenstain ;  de  quo  cf.  Can.  V  348*. 

^  Capitosus  =  obstinatus  (C  du  Cange,  Glossarium  mediae  et  infimae  Latini- 
tatis,  ed,  a  Leop.  Favre  II,  Niort  1883,  139). 

^  M.  Septembri  1567  Oeniponte  P.  loannes  Dirsius  erat  „Catechista  germanicus 
in  Templo,  Praefectus  Scholarum,  Confessarius  externorum  et  Reginae  Magdalenae, 
Aulae  sacrificus" ;  P.  loannes  Merquitius  sive  Saxo  „Concionator  Parrochiae  et  Con- 
fessarius  externorum" ;  P.  Paulus  Hetzcovaeus  „Confessarius  externorum  et  quorun- 
dam  domesticorura,  Praefectus  Sacelli  nostri,  Confessarius  Reginae  Helenae  et  Aulae 
sacrificus" ;  P.  Georgius  Crispus  (Kraus)  ^Minister,  Confessarius  externorum,  lector 
Euangeliorum  in  schola"  (*  Catal.  oenipont.  m.  Septembri  a.  1567  scriptus.  GSC  66 
f.  391»).  "  Ferdinandi  L 


\Q  1481.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Quod  ad  sacerdotes  huiiis  collegij  spectat,  doleo  illos  in  spiritu 
et  spiritualibus  exercitijs  parum  institutos  et  uersatos  esse.  Reginalis 
aula,  ut  saepe  scriptum  est,  nostros  deteriores  reddit,  sicut  et  Fer- 
rariae  etc.  tantoque  difficilius  consulam  ego,  vt  Halae  nostri  qui  ex- 
petuntur,  Reginis  et  Reginali  collegio,  quod  extruitur,  uel  promittantur, 
uel  addicantur.  Jdem  consilium  P.  Natalis  esse  uideo,  qui  sacerdotes 
Germanos  ab  Jtalicis  aulis  abstrahendos  consulit  per  qualemcunque 
occasionem^.  Nihil  autem  praescribo  P.  T.  cuius  uoluntati  et  iudicio 
lubens  me  subijcio  semper.  Tantum  causas'' [?]  morborum,  qui  nostros 
perdunt,  ostendo,  illudque  difficillimum  fore  dico,  vt  his  aulis  aHigatos 
uel  obnoxios,  in  obedientia  et  disciplina  Societatis  nostrae  propria 
contineamus. 

P.  Joannes  Saxo  magna  cum  laude  contionatorem  hic  praestat^: 
sed  nisi  Deus  adsit  illi  potenter,  multum  negotij  dabit  et  sibi,  et  su- 
perioribus  in  hac  naturae  suae  admodum  inconstantis,  turbulentae  et 
furibundae  imbecillitate.  Vnde  tum  illi,  tum  nobis  metuere  possumus, 
cum  non  semel  minatus  sit  abitum  suum,  et  difficile  sit  reperire,  qui 
fugienti  substitui  queat  in  contionando.  Notum  est  Romae  illius  in- 
genium  Saxonicum,  quod  vtinam  aduersus  graues  tentationum  pro- 
cellas  mediocriter  in  offitio  conseruare  possemus,  ut  illi  non  praeualeat 
inimicus^.  Juuet  hunc  filium  uere  debilem  P.  T.  suis  et  alienis  pre- 
cationibus  quaeso. 

Ego  Rectori  nonnulla,  quae  ad  meliorem  perturbati  huius  collegij 
statum  pertinent,  in  scriptis  relinquam,  nouumque  dabo  ministrum, 
sed  satis  illum  apud  exteros  occupatum,  P.  Georgium*:  ut  aliqua 
saltem  ex  parte  fratribus  consulatur.  Sed  opus  est  interim  remedio, 
ut  dixi,  solido  magis.  Quod  ad  scholam  attinet,  quia  plures  150  scho- 
lastici  non  colliguntur,  et  hactenus  classes  omnes  ad  Rhetoricam  usque 
suos  professores  tenent,  magna  nostris  difficultas  obijcitur  in  exhibendis 
hoc  loco  magistris,  ut  quibus  exiguum  auditorium  datur,   in  humani- 

a)  Vel  causam;  nam  alterttm  ex  altero  correciiim  est.     Epp.  Nad.  hahext  causam. 


^  P.  Laurentius  Hermanutius  Ferrariae  Barbarae  ducissae,  P.  Guilielmus  Elderen 
Florentiae  loannae  ducissae  a  sacris  confessionibus  erant  {Can.  V  353). 

^  P.  N-icolaus  Lanolus  collegii  rector  Borgiae  *scripsit  Oeniponte  29.  lunii 
1567:  „Le  prediche  del  P.  Sassone  piacceno  a  tutti  et  le  lodano  molto  .  anchora  il 
Signor  Arciduca  ilquale  1'  ha  sentito  alquante  uolte,  anchorche  habbia  il  suo  predica- 
tore  vn  domenicano  il  quale  suole  predicare  nel  monasterio  di  questi  Franciscanj. 
Sed  non  placet  Regi  neque  Satrapis  [cf.  1  Rg  29,  6]  et  ha  detto  questi  giorni 
.S.  Alt.  che  essendo  espedito  et  partito  dalla  corte  il  monacho,  fara  tal  uolta  pre- 
dicare  il  P.  Sassone,  si  questo  fosse,  besognaria  che  Maestro  Crispo  supplesse  nella 
chiesa  parochiale  alhora  jl  che  saria  molto  ingrato  al  populo.  La  causa  ha  ben 
inteso  la  P.  V.  per  altre  nostre"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII  f.  184'').  P.  Michael  Eck 
(Echtz)  Ferdinandi  contionator  exeunte  a.  1568  Vindobonam  arcessitus  et  contio- 
nator  Masimiliani  II.  imperatoris  constitutus  est  (0.  H.  Hopfen,  Kaiser  Maximilian  II. 
und  der  Kompromifikatholizismus,  Munchen  1895,  295  298  307.  Hirn  I.  c.  I  255^ 
Coel.  Wolfsgruber  0.  S.  B.,  Die  k.  u.  k.  Hof  burgkapelle,  Wien  1905,  95). 

^  Ps  12,  5.  *  Crispum. 


1482.  Can.  Ant.  Vinck.    Oeniponte  (?)  medio  fere  (exeunte?)  m.  Aug.  1567.         17 

tate  praesertim  atque  Rhetorica.  Successorem  M.  Roberti^  nullum 
reperimus,  nisi  quod  se  paratum  ipse  dicit,  ut  suppleat  locum  alterius, 
qui  ad  Rhetoricam  in  alia  prouintia  docendam  a  P.  T.  cum  coeteris 
cito  uenturis  mittetur.     Rhenensis  prouintia  nullum  dabit. 

Adiunctae  sunt  P.  Dirsij  literae,  quibus  responderi  cupimus  ma- 
ture.  Archidux  in  sororum  gratiam^  commendaturus  erat  hoc  ne- 
gotium  suis  literis  ad  fratres  ^  datis.  uerum  ego  rectius  fore  duxi,  vt 
sententiam  P.  T.  primum  acciperemus.  Moleste  ferent  Reginae,  si 
repulsam  patiantur:  sed  plus  postulare  uidentur,  quam  nobis  aequum 
sit.  promittere  uolunt  e  nostris  totum  collegium  suum  *  pendere  per- 
petuo.  Commendo  me  sacrificijs  et  precib.  P.  T.  in  Christo  Jesu  do- 
mino  nostro.     Oeniponti  16  Augusti  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  [Generali]  Societatis  JESV.     Soli.       Romae. 

Una  cum  his  litteris  Canisius  Romam  misit  *epistulam  a  P.  Lanoio  collegii 
rectore  eodem  die  ad  Borgiam  datam  ;  in  qua  ille :  „Jn  questa  nou  scriuero  altro 
seno  del  negotio  di  Mastro  Roberto^  Leodiense  secondo  che  hieri  fu  concluso  che 
jo  facessi,  Jl  caso  e  questo  che  in  ogni  modo  vuole  partirsi  per  1'  alemagna  bassa, 
jl  che  concede  V.  P.  dicendo  pur  che  saria  giusto  si  se  facesse  ricompensa  a  questa 
Prouincia  dalla  Prouincia  del  Rheno  se  ui  agiutasse  .M.  Roberto.  Jl  Prouinciale 
rhenense  essendo  auisato  dal  nostro  di  tale  iustitia  commutatiua,  ha  risposto  che 
non  vuole  Roberto  ^.  Onde  resta  questo  Collegio  senza  lettore  greco  et  senza  reto- 
rico,  partendosi  M.  Roberto,  et  non  hauendo  (come  dice)  jl  P.  Prouinciale  nostro 
altro  in  sua  Prouincia  per  substituire.  Maestro  Christophoro  ziegliero  non  tienne 
tanta  dottrina  ni  grauita  ouer  autorita  per  insegnare  nella  Classe  suprema  secondo 
che  li  nostri  dicono.  Onde  e  parso  al  P.  Prouinciale  et  alli  nostri  Consultorj  che 
jo  representassj  questa  necessita  alla  P.  V.  accioche  vedesse  si  non  si  potria  far 
scambio  di  M.  Roberto  cum  alchuno  di  quelli  che  si  mandaranno  alla  Prouincia  del 
rheno  o  di  fiandra  il  quale  fossi  bastante  per  leggere  rhetorica  in  OEniponto"  (ex 
autogr.;  G.  Ep.  VIII  f.  188='). 

Borgias  Canisio  respondit  23.  Septembris  1567. 

1482.  CANISIUS   P.  A^BfTOXIO    VINCK   provinciae   rhenanae   S.  J 

praeposito.  Oeniponte  (?)  medio  fere  (exeunte?)  m.  Augusto  1567. 

Ex  Vinckii  autograpuo.     G.  Ep.  VIII  f.  321''. 

Episcopo  herhipolensi  litteras  fundafionis  remittet. 

P.  Antonius  Vinck  S.  J.  provinciae  rhenanne  praeposifus  Moguntia  5.  Sep- 
tembris  1567  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit  de  pi-ioribus  illis  litteris 
fundationis  collegii  herbipolensis,  quas  iussu  Friderici  a  Wirsberg  episcopi  Romam 
missas  Borgias  approbare  noluerat  (v.  Can.  V  364  405):  „11  R.  P.  canisio  mi  scriue 
che  ha  riceuuto  quel  insfrumento  lo  quale  il  Reuerendissimo  desideraua  che  U  fusse 
restitiito  et  si  lo  mandara  cum  la  prima  commodita." 


'  Girulii ;  v.  supra  p.  10. 

^  Magdalenae  et  Helenae.  '  Maximilianum  II.  et  Carolum. 

*  Collegium  virginum  Halae  condendum ;  v.  supra  p.  7.  ^  Girulio. 

^  Canisium  cum  P.  Antonio  Vinck  ea  de  re  m.  lunio  Herbipoli  egisse  conicio ; 
cf.  Can.  V  709—711. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VI.  2 


^mi 


an  3r 


_  -  -fc- 


:rE:        TTBJT      541223»,-     H-HIIIH'       «»lUnT»- 


£I3f  3      ^i     •!. 


>:  n     uaia 
'm.i — rtienan 


£:     -filH: 


_    TJi^ 


Z-;wiiii    jue:  -tt-""-^ 


OSfi^ 


-^vsna^   %,_ 


^SStL     •tStSM' 


t>^  ITT.^    -   i 


tai_ 


ri  r 


^A- 


•i«nrJ'*»aA.    ,.  ^^. 


v>?««*i^1I^ 


*« 


*»v. 


A^. 


•inr*i 


V- 


ox   :»r% 


.«a-   au 


nPiiPTn 


K    ~B»    -I— f«   t^  mi%a. 


.w.uuiinuuin 


i»^««»9»: 


ce»*»    .*     ^ja^ 


20  1485.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.    Roma  23.  Aug.  1567. 

Reginae,  qiiae"  tamen  probarent,  ut  diebus  saltem  festis  illic  a  nostris 
Missa  caneretur,  sicut  Viennae  fieri  solet  magna  cum  populi  aedificatione  ^ 
Respondi  consultius  mihi  uideri,  ut  suum  illae  sacellanum  haberent 
proprium  in  cantu  exercendo,  Qua  in  re  uideo  illas  etiam  nobis,  si 
rem  urgeamus,  non  repugnaturas  esse.  Dici  uix  potest,  quae  quanta- 
que  ornamenta  huic  templo  donare,  et  nobis  deinde  applicare  cogitent'', 
quia  nullis  uolunt  sumptibus  parcere  in  hoc  suo  Templo  splendide  fabri- 
cando  et  exornando,  Quod  ad  nostram  futuram  Halae"  habitationem 
attinet,  puto  nihil  ante  meum  reditum  constituendum  esse,  et  satis 
erit  mense  Martio  uel  Aprili  de  fabricando  consultare  in  quem  modum 
domus  illa  si  admittetur,  Nouitijs'*  et  sacerdotibus  nostris  fabricanda 
sit*.  Oro  Christum  dominum,  ut  in  suam  gloriam  hoc  negotium  dirigat, 
et  domum  Nouitiorum  Prouinciae  nostrae  concedat  per  hanc  commodam, 
quae  nunc  offertur,  et  aegre  postea  offeretur,  occasionem. 

Ego  cras  iter  ingrediar,  Christo  duce,  Monachium.  Jnde  scribunt 
ad  me  [^etc,  ut  supra  p.  13^. 

Expectamus  certi  aliquid  de  fratrum  ad  nos  ex  Vrbe  profectione, 
et  Christum  rogamus,  ut  illorum  uiam  prospere  dirigat,  nosque  simul 
Christo  commendari  cupimus  sacrificijs  et  precibus  Paternitatis  Tuae 
et  totius  Societatis.     Oeniponti  18  Augusti  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  Generali  Societatis  JESV.         Romae. 

Borgias  Canisio  respondit  20.  et  23.  Septembris  1567. 

1485.      SANCXrS  FRAXCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  23.  Augusti  1567. 

Ex  commentario;  in  margine,  eadem  manu:  „Augusta  Padre  Canisio". 
Germ.  67  f.  bS\ 

lacobus  de  Levanto  Bomam  remittatur ;  cui  alii  adiungi  poterunt;  sin  minm, 
absque  festinatione  veniat. 

Pax  Christi.     Molto  Reuerendo  in  christo  Padre^ 

Perche  (come  intendo)  il  fratello  Jacomo  di  Leuanto^^  non  e  molto 

necessario  in  Germania,  sono  piii*'  cause  perche  ritorni  in  Jtaha'.    La 

Reuerenza  V.  potra  inuiarlo  qua  quanto  prima  et  se  hauera  da  mandar 

a  Roma   alcuni  nouitij  6  altro   che   debbe   uenir"  se  li  potranno  dar 

a)  Seriuitur  hoc,  oblitt.  b)  In  arcli.  corr.  ex  cogitant.  c)  Soc  v.  a  C.  in  margine  additum 
est.  d)  Sequitur  fab,  ohlitt.  e)  Ita  in  arch.  correctum  est  ex  alio  v.,  quod  iam  non  potest  legi.  f)  In 
posterum  ponam :  Pax  etc. ;  cf.  Can.  V  1".  g)  In  comm.  sequuntur  vv.  lia  poca  occupatione,  et  oltra 
di,  oblitt.  h)  Ita  in  comm.  correctum  est  ex  giuste.  i)  Sequuntur  vv.  doue  e  aspettato,  oblitt.  k)  Ita 
in  comm.  correctum  est  ex  nouitij  de  quali  ha  licenza. 


^  Vindobonae  in  ecclesia  collegii  missa  a  Sociis  cantabatur,  sonantibus  organis, 
non  solum  cantu  gregoriano,  sed  etiam  figurato  (Epp.  Nadal  II  496;  IV  285  621). 
Plura  V.  apud  Duhr,  Jes.  I  443. 

^  De  lacobo  de  Levanto  sive  Genuensi  v.  supra  p.  11. 


1486.  Leonardus  Kessel  Canisio.    Colonia  23.  Aug.  (vel  paulo  post)  1567.        21 

in  compagnia^  et  se  non,  uenga  pian  piano  con  la  gratia  del  Signore 
percbe  qui  e  aspetatto,  et  non  essendo  questa  per  altro,  diro  solo 
che  si  sono  hauute  sue  lettere^  die  5  d'Agosto,  alle  quali  si  rispon- 
dera.  Mi  raccomando  molto  nelle  orationi  et  sacrificij  di  V.  R.  et 
della  sua  Prouincia^     Di  Roma  li  23.  di  Agosto  1567. 

[D.  V.  R.  sieruo  en  Christo  Francisco '^.] 

Ex  hoc  epistulae  commentario  eiusque  lectionibus  variantibus  colligi  potest, 
quanta  cura  et  diligentia  huiusmodi  epistulae  Romae  compositae  sint. 

Canisius  Borgiae  respondit  18.  Septembris  1567  (epistula  altera). 

1486.         P.  L.E05rARDUIS  KESSEL.  S.  J.  rector  collegii  coloniensis 
CANISIO.  ■  Colonia  23.  Augusti  (vel  paulo  post)  1567. 

Ex  litterarum  commentario  vel  apographo  eodem  fere  tempore  scripto.  Cod. 
colon.  „Epp.  ad  Kess.  I"  f.  173.  Particulam  ex  eodem  commentario  posuit 
los.  Hansen ,  Rheinische  Akten  zur  Geschichte  des  Jesuitenordens  1542 — 1582, 
Bonn  1896,  557^. 

Catalogus  Panvinu.  Comes  de  Helfenstein.  Professio  P,  Rethii.  Archiepiscopus 
officio  cedet.  P.  Diomjsii  labores  mosaetraiectenses.  Spes  de  PhiUppo  II.  Dux  Albanus, 
Calvinianomm  fuga.     P.  Natalis.    Medicus  dilinganus. 

ihesus.     Admodum  R.  in  Christo  Pater. 

Pax  Christi.  Decimanona  Augusti  recepi  ^  literas  V.  R.  scriptas 
29  lulij  cum  catalogo  librorum  Onofrij,  quem  sequenti  die  cum  copia 
conuersionis  Comitis  detuli  ad  P.  Surium  ^  cum  R.  P.  N.  Antonio  Vinck 
qui  tunc  nobis  adfuit  ex  inferiori  Germania  ad  nos  reuersus  sequenti 
septiniana^  profecturus  Maguntiam  cum  P.  nostro  Doct.  Rhetio,  vt 
ibidem  suam  faciat  professionem :  nam  Colonienses  tantae  gratiae  adhuc 
non  videntur  capaces.  Ita  visum  fuit  Patribus,  ne,  vt  dici  solet,  ex- 
citemus  crabrones*. 

a)  Sequituf  securamente,  oblitt.  b)  Qiiattuor  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.         c)  Haec 

commendatio,  cum  in  Borgiae  et  Folanci  epistulis  semper  eadem  fere  sit,  in  posterum  omittetur.  d)  Sic 
vel  similiter  (De  V.  R.  etc.)  S.  Franciscus  Borgias  epistulis  et  hispanicis  et  italicis  nomen  subscribebat ; 
cf.  e.  g.  Epp.  Nadal  III  13  53;  Sanctus  Franciscus  Borgia  III,  Matriti  1908,  719.  In  posterum  haec 
non  supplebuntur. 


*  De  Kesselio  vide  Dr.  Theresiae  Virnich  egregium  commentarium  „Leonhard 
Kessel,  der  erste  Obere  der  Kolner  Jesuiten-Niederlassung",  in  „Annalen  des  histo- 
rischen  Vereins  fiir  den  Niederrhein"  90.  Heft,  Koln  1911,  1—37. 

'^  Catalogum  librorum,  quos  P.  Onuphrius  Panvinius  0.  Er.  S.  Aug.  (de  quo 
v.  Can.  V  523^)  quaerebat,  et  relationem  de  comite  Udalrico  ab  Helfenstein  ad 
ecclesiam  reducto  scriptam  detulit  in  Cartusiam  ad  P.  Laurentium  Surium ;  v.  Can.  V 
532  781  790. 

=*  24.— 30.  Augusti. 

*  Coloniae  Sociis  et  in  universitate  et  extra  eam  complures  erant  aemuli ; 
accedebat  quod  eorum  sodalitatem  senatus  urbis  nondum  ita  plane  agnoverat  ordinem 
religiosum  (cf.  Duhr,  Jes.  I  38—45).  Caeterum,  consilio  mutato,  P.  loannes  Rethius 
Coloniae  in  „Camera  aurea"  templi  S.  Ursulae  28.  Augusti  1567  professionem 
sollemnem  quattuor  votorum  fecit.  Vinck  iara  ante  a.  1558  vota  soUemnia  professus 
erat  {Hansen  1.  c.  557.  Jos.  Hartzheim  S.  J.,  Bibliotheca  Coloniensis,  Coloniae  1747, 
196.  Epp.  Nadal  II  51  60).  De  Rethio  cf.  los.  Klitigenberg,  Das  Marzellen-Gymnasium 
in  Koln  1450-1911,  Koln  1911,  37—57. 


22         1486.  Leonardus  Kessel  Canisio.    Colonia  23.  Aug.  (vel  paulo  post)  1567. 

Omnia  hic  in  bona  pace  sunt.  Dicitur  resignare  Reuerendissimus 
suum  Episcopatum  1.  Deus  concedat  nobis  alium  talem,  qualem  haec 
tempora  requirunt.  Literas  ad  sororem  V,  R.  per  Doct,  Henricum 
mittam  sicut  soleo:  qui  adhuc  Traiecti  agit  cum  magno  fructu^:  et 
ibidem  mansurus  quantum  intelligo  vsque  ad  aduentum  Regis,  qui 
indies   expectatur.    nam   multae    naues    profectae    sunt   illi    obuiam^. 

Dux  Albanus  iam  Bruxellas  venit*  per  Lotthringiam.  Haeretici 
magno  numero  fugiunt  et  capiuntur.  Multi  per  muros  se  Buscoducis 
demiserunt,  in  vestitu  mulierum  et  aurigarum :  Omnes  sunt  in  magno 
timore  et  tremore^:  nam  [castigatio] *  videtur  futura  acris,  vt 
posteris  sint  exemplo,  ne  posteriora  deteriora  fiant  prioribus^. 
R.  P.  Natalis  Antwerpiae  expectabit  aduentum  Regis:  vbi  etiam  duo 
castra  dicuntur  erigi. 

Medicus  Dauentriensis  ante  aliquot  septimanas  profectus  est  Di- 
lingam  cum  coniuge  sua,  cui  et  nostras  dedimus  literas  ad  Rectorem 
Dilingensem '^.  Videtur  vir  admodum  bonus.  Ambrosius  Apothecarius, 
suadebat  illi  vt  Coloniae  maneret  vbi  habere^ 

Epistulae  huic,  a  quo  ad  quem  quando  data  sit,  in  commentario  non  adnotatur. 
Ex  Codice  autem,  in  quo  commentarium  exstat,  et  potissimum  ex  ipsis  rebus,  quae 
in  epistula  dicuntur,  intellegitur,  eam  Colonia  a  P.  Leonardo  Kessel  colJegii  rectore 
d.  23.  Augusti  (vel  paulo  post)  a.  1567  datam  esse  ad  Socium  aliquem  in  Germania 
superiore  degentem.  Qui  non  erat  P.  Theodoricus  Canisius;  hic  euim  in  tertia  per- 
sona,  ut  dicere  solemus,  commemoratur.  Neque  dubito  equidem,  quin  Kessel  scrip- 
serit  Petro  Canisio ;  hic  enim  P.  Onuphrium  Panvinium  0.  Er.  S.  Aug.  et  in  libris 
raris  quaerendis  et  in  ipsius  scriptis  evulgandis  adiuvabat;  v.  infra,  mon.  litt.  (1); 
idem  etiam  alias  Kesselii  opera  interposita  Noviomagum  ad  Wendelinam  sororem 
scripsit;  v.  Can.  V  336. 

a)  Moc  vel  simile  v.  ut  sttppleatur,  re»  ipsa  plane  exigit. 


1  Fridericus  a  Weda  archiepiscopus,  quia  fidei  professionem  tridentinam  facere 
nolebat,  a  Pio  V.  confirmationem  impetrare  non  poterat;  qui  cum  capitulo  quoque 
dissidebat  et  die  25.  Octobris  1567  officio  cessit  {M.  Lossen,  Der  Kolnische  Krieg. 
Vorgeschichte.  Gotha  1882,  3—4). 

2  De  his  litteris  ad  Wendelinam,  Godefridi  vom  Triest  consulis  noviomagi 
viduam,  datis  v.  Can.  V  531.  P.  Henricus  Dionysius  Mosaetraiecti  (Maastricht) 
contionabatur ;  v.  Can.  V  326'. 

•'  Notum  est  Philippum  II.  hanc  Belgarum  exspectationem  fefellisse. 

*  Ferdinandus  Toletanus  Albae  dux,  summus  armorum  per  Belgium  praefectus 
a  Philippo  n.  constitutus,  22.  Augusti  1567  Bruxellas  ingressus  est  {Famian.  Strada 
S.  J.,  De  bello  belgico  I,  Antverpiae  1649,  I.  6,  p.  356.  Barth.  Fisen  S.  J.,  Sancta 
Legia  P.  II,  Leodii  1696,  363). 

5  Tob  13,  6.    Ps  54,  6.    2  Cor  7,  15.    Eph  6,  5  etc. 

«  2  Petr  2,  20;  cf.  Mt  12,  45.  '^  P.  Theodoricum  Canisium. 

^  In  *,Jmpedimentis  Collegij  Dilingensis",  quae,  anno  non  ascripto,  manu 
P.  PauU  Hoffaei  S.  J.  scripta  sunt,  affirmatur:  „NulIum  habent,  nec  habere  facile 
possunt  medicum  quo  tamen  saepe  indigent"  (Germ.  Sup.  Fund.  I  f.  214).  Quare 
a.  1564  opera  medici  lauingensis  eiusque  lutherani  uti  coeperunt  {Can.  IV  478). 
In  *,Litteris  annuis"  autem  collegii  dilingani  1.  Octobris  1567  datis  Fr.  „Antonius 
Flander"  (Guisanus)  S.  J.  de  cardinali  Truchsess  haec  refert:  ,Prouidit  Vniuersi- 
tati    de   doctore  medico"    eoque    arcessito    ,e   Germania   Belgica    viro  Catholico    et 


1487.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Augusta  Vind.  27.  Aug.  1567.  23 

In  eodem  illo  Codice  coloniensi  (Epp.  ad  Kess.  I  f.  175")  exstat  comraentarium 
litterarum  a  Kesselio  Colonia  sub  m.  Augustum  a.  1567  datarum,  quae  sic  incipiunt: 
^Maguntia  recepimus  hanc  sarcinam  mittendam  ad  V.  Reuerentiam,  cui  inclusa  sunt 
etiam  scripta  p.  Petri  Fabri  piao  memoriae,  quae  mihi  V.  Rev.  reliquerat"  [Hansen 
1.  c.  551).  Ad  quem  datae  sint  litterae,  in  Codice  notatum  nou  est.  Eas  ad  Canisium 
datas  esse  censet  Hansen  (1.  c.  550).  Id  quod  sane  rationes  aliquae  suadent;  ita 
constat,  Canisium  et  Kesselium  a.  1544,  cum  Coloniae  degerent,  Psalmorum  com- 
mentarios  habuisse ,  quos  Beatus  Petrus  Faber ,  primus  ex  S.  Ignatii  sodalibus, 
Moguntiae  dictaverat  {Can.  I  144).  At  Canisii  amicis  moguntinis  satis  notum  erat, 
eum  in  Germania  superiore  versari ;  si  quam  ergo  sarcinam  ipsi  mittere  volebant, 
eam,  puto,  non  Coloniam  perferendam  curabant,  sed  Francofurtum,  Dilingam,  Au- 
gustam  etc.  Atque  in  po.stiema  litterarum  parte  (quam  Hansen  non  posuit),  Kessel 
ita  *scribit:  Spes  est,  cardinalem  Ottonem  Truchsess  episcopum  augustanum  nacturum 
esse  archiepiscopalem  sedem  coloniensem.  Quod  si  factum  erit,  „Doctor  Henricus 
Dionysius  esset  nobis  admodum  necessarius ,  nam  est  Reuerendissimo  augustano 
notus  et  familiaris;  spero  quod  R.  V.  non  denegabit  illum  nobis,  quia  tunc  bene 
sperandum  erit  de  Collegio  Coloniensi".  Neque  vero  Canisii  erat,  Dionysium  sive 
concedere,  sive  ^denegare"  ;  nam  is  ex  collegio  dilingano,  cuius  rector  fuerat,  et 
ex  tota  provincia  Germaniae  superioris,  cui  Canisius  praeerat,  iam  initio  a.  1565 
redierat  Coloniam  (v.  Can.  V  54) ;  a.  1567  Traiecti  ad  Mosam  (Maastricht)  et 
Leodii  versabatur  [Hansen  1.  c.  548  552).  Quare  existimo  Kesselium  scripsisse 
P.  Hieronymo  Natali  Societatis  visitatori  in  Belgio  degenti  (Epp.  Nadal  III  496 — 535) ; 
hic  certe  potestatem  habebat  Dionysii  ex  provincia  Germaniae  inferioris  sive  belgica 
in  provinciam  rhenanam  (in  qua  collegium  coloniense  erat)  transferendi ;  constat 
etiam,  Natalem  scripta  quaedam  Fabri  habuisse  (I.  c.  IV  5  6  636 — 639  647 — 648) ; 
quae  fortasse  Coloniae  reliquit  aut  a.  1562  (I.  c.  II  96 — 97)  aut  m.  Aprili  a.  1567 
(I.  c.  III  431). 

1487.        CANISIUS  SA^SfCTO  FRAXCISCO  BOBC^IAi:  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  27.  Augusti  1567. 

Ex  archetypo  (2°;  5  pp. ;  in  p.  5  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183,  n.  207 
(f.  443  444  445);  Canisius  sua  manu  nomen  („Seruus"  etc.)  subscripsit.  Borgias 
huius  epistulae  mentionem  fecit  in  litteris  Tusculo  21.  Septembris  1567  ad  P.  Hiero- 
nymum  Natalem  visitatorem  datis  (Epp.  Nadal  III  526). 

Liber  P.  Turriani.  P.  Schorichius  diutius  Romae  theologiae  studere  poterit. 
Bavariae  dux,  religionem  diligenter  vindicans,  in  Socios  plusculum  sibi  sumit, 
P.  Hoffaeum  in  Bavariam  inferiorem  miitere  vuU.  Rectoris  monacensis  peregrinatio 
lotharingica  cum  GuilieJmo  duce.  Catechismi  Romani  versio.  Dissensio  Ingolstadii 
in  facultate  artium  orta.  Thornaei  apostasia;  timores  de  aliis ;  remedia.  Difficultates 
in  fundatione  collegii  herbipolensis  compertae.     Promotiones. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater  etc. 

Postremo  accepi  Romae  datas"  15  et  26''  Juhj,  cum  ahjs  a  Pro- 
curatore  Generali^  missis,  et  cum  aUigato  libro  Doctoris  Torres^, 
eumque  curabimus  Antuerpiae,  ut  spero,  diJigenter  et  eleganter  ex- 
cudi,  sicuti  dignus  esse  uidetur. 

a)  Sequitur  2  vel  1,  ohliit.         b)  VV.  et  26  supra  versum  scripta  sunt. 


probo,  assignatis  eidem  in  stipendium  annuum  .200  florenis"  (ex  exemplo  eiusd. 
temp.;  G.  Ep.  VIII  f.  247"). 

1  P.  Ferdinando  Solier;  v.   Can.  V  509—510. 

^  P.  Francisci  Turriani  S.  J.  ,De  Hierarchicis  Ordinationibus  ministrorum 
Ecclesiae  Catholicae,  adversus  schismaticas  vocationes  Ministrorum  et  Superinten- 
dentium"  ;  v.  Can.  V  509. 


24  1487.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

De  statu  Oenipontani  Collegij,  deque  mutando  Rectore  D.  Lanoyo 
satis  multa  scripsi,  priusquam  Oeniponto  discederem.  Jnde,  Christo 
duce,  perueni  Monachium,  ubi  diem  unum  haesi,  Augustam  et  Jngol- 
stadium  properans,  Postea  enim  commodius  fore  duxi  Monachiensi 
Collegio  uisitando  meam  operam  dari.  Monachij  uero  tria  confeci 
maxime.  Ac  primum  quidem  de  patris  Scorichij  reditu  ad  nos  pro- 
rogando,  sicut  Paternitas  Tua  suis  literis  ad  Jllustrissimum  Principem 
et  D.  Paulum  datis^,  fieri  desiderabat.  Visum  est  enim  D.  Paulo, 
ut  ego  meam  operam  huic  negotio  bene  transigendo  interponerem, 
praesertim  apud  Principis  Matrem  et  Vxorem''^,  cum  ipse  Princeps  alio 
sit  profectus.  Qua  de  causa  egimus  etiam  cum  Cancellario  ^,  qui 
literas  P.  Tuae  Principi  inscriptas  aperuit.  Jmpetrauimus  autem  unum 
idemque  responsum  ab  utraque  dicta  ducissa  et  Cancellario,  nimirum 
P.  Scorichium  diutius  Romae  ad  studia  persequenda  detineri  posse, 
idque  Principi  etiam  non  dispHciturum  **  sperant",  modo  ille  non  alio, 
quam  in  Bauariam,  sicut  P.  Natalis  coram  promisit,  ex  Vrbe  mitteretur. 
Adiecit  Cancellarius,  se  in  hanc  quoque  sententiam  Principi  esse  scrip- 
turum,  ut  hoc  anno  idem  Scorichius  non  reuocaretur.  Caeterum  diffi- 
cile  fuerit,  Principi  eam  eximere  persuasionem,  qua  cum  in  alios  Re- 
ligiosos  omnes,  tum  in  nostros  etiam  putat  licere  sibi  plusculum  sta- 
tuere,  ubi  Religionis  causa  tuenda  et  promouenda  est  in  Bauaria. 
Hic  aegre  patitur  sibi  leges  dari  modumque  praescribi,  sed  legitimum 
iudicat,  nostrorum  praesertim  operam  suae  ditioni,  cum  ita  necesse 
est,  paratam  offerri  ac  tribui.  Proinde  monuit  etiam,  et  a  me  postu- 
lauit  Cancellarius  Principis  nomine,  ut  aliquando  Doctorem  Paulum 
in  alia  quaedam  Bauariae  loca*  a  Duce  mitti  sinerem,  ubi  Theologi 
opem  ad  haereticos  conuertendos  uel  instruendos  necessariam  habent : 
nec  tamen  diuturnam  illius  a  Monachio  absentiam  fore,  sed  ad  duas 
tantum  aut  tres  hebdomadas :  interea  quempiam  e  nostris  alium 
D.  Pauli  loco  Concionatorem  Monachij  ^  posse  substitui.  Nos  difficul- 
tates  hic  opponebamus,  sed  quae  apud  Principem  et  Aulicos  non  adeo 
magnum  pondus  habent.  ut  aliquot  dierum  laborem  optimo  Principi, 
quod  ad  Religionem  uindicandam  attinet,  honeste  denegare  posse  ui- 
deamur.  Qua  de  re  nuper  etiam  paucis  monui,  cum  isthuc  mitterem 
scriptum  Rectoris  Monachiensis  ^  et  in  calce  illius  responsum  Cancellarij 

a)  Ita  in  arch.  correctum  est  ex  Filiam.     b)  dispiciturum  arch.      e)  In  arch.  corr.  ex  speramus. 


'  Harum  epistularuni,  quarum  una  ad  Albertum  V.  Bavariae  ducem,  altera  ad 
P.  Paulum  Hoffaeum  S.  J.  data  est,  partes  positae  sunt  in  Can.  V  609 — 510.  Dux 
Aiblinga  (Aibling)  6.  lulii  1567  denuo  Borgiae  scripserat,  ut  P.  Georgium  Scho- 
richium  (qui  Romae  theologiae  studebat)  Monachium  remitteret ;  se  iam  misisse  eius 
viaticum  {Aug.  Theiner,  Schweden  und  seine  Stellung  zum  heiligen  Stuhl  unter 
Johann  ni.  etc.  II,  Augsburg  1839,  172—173). 

2  lacobam  Badensem  et  Annam  Austriacam ;  cf.  Can.  V  823. 

^  Simone  Thaddaeo  Eck.  *  In  Bavariam  inferiorem  {Can.  V  527). 

*  In  templo  Eremitarum  S.  Augustini  {Can.  V  325  439*). 

*  P,  Dominici  Mengini  {Can.  V  527), 


Augusta  Vind.  27.  Aug.  1567.  25 

de  hoc  ipso  negotio.  Quare  maiorem  in  modum  rogo,  ut  P.  Tuae 
sententiam  accipiamus,  quid  in  his  ac  similibus  euentibus,  cum  extra- 
ordinaria  quaedam  nobis  onera  ad  tempus  imponuntur,  his  difficillimis 
temporibus  respondere*,  nostrisque  permittere  debeamus.  Laudandus 
est  profecto  zelus  huius  Principis,  qui  nullum  in  Germania  sibi  parem 
habet,  dum  quotannis  duas  iubet  in  tota  Bauaria  institui  Visitationes, 
et  sectarios  profligari^  hac  etiam  lege  proposita,  ut  qui  Catholicus 
esse  noHt,  mutet  solum,  ac  Bauariam  egrediatur^  Hic  adiungam 
quod  nuper  Caesaris  primus  fere  Consiliarius  ^  Viennae  dixit,  cum  de 
Collegio  Viennensi  apud  fidum  quemdam  nostrum  amicum  sermo  in- 
cidisset.  Vt  alias  saepe,  ita  tum  etiam  de  Jesuitis  grauiter  est  con- 
questus,  quod  de  Austria  non  melius  mererentur,  in  qua  unum  dun- 
taxat  Concionatorem  fouerent:  alios  si  quos  fortassis  haberent,  in 
alias  Prouincias  mitterent,  et  aliarum  Prouinciarum  maiorem,  quam 
Austriae  tot  modis  afflictae  utilitatem  promoverent,  Neque  se  domui 
Austriacae  et  Caesari  gratiores  declararent  post  tot  accepta  beneficia 
et  in  hac  summa  Concionatorum  Catholicorum  penuria,  quae  Austriam 
uel  maxime  premit,  et  lupis  in  Cathedra  pestilentiae^  grassantibus 
passim  dilacerandam  exponit.  Breuiter,  dolebat  ille  Concionatores 
ex  Austria  subinde'  [?]  mitti,  et  missos  uix  unquam  redire,  ut  D.  Lam- 
bertum,  D.  Paulum,  P.  Gregorium^  D.  Christianum^  P.  Martinum^, 
P.  Canisium  etc.  Faxit  dominus,  ut  plures  habeamus  operarios  non 
solum  in  Austria,  quae  uix  paucos  habet  Catholicos  reliquos,  sed  etiam 
in  Germania  et  Europa  uniuersa. 

Dixi  de  confecto  P.  Scorichij  negotio,  nisi  quod  responsum  Prin- 
cipis  expectandum  est,  et  de  postulato  D.  Paulo,  ut  aliquando  in 
Bauariam  ad  promouendam  Religionis  causam  a  Duce  mittatur.  Dicam 
nunc  etiam  de  Rectore  P.  Dominico'^,  quem  postremo  scripsi  ad  eam 
profectionem  expeti,  quae  nunc  a  Ducis  filio  seniore^  ad  salutandam 
sponsam  ^  Lotoringam  Ducissam  est  instituta.  Graues  causas  uidebam, 
ne  huic  Rectori  negarem,  quod  magnopere  desiderabat,  et  Ducissa^o 
postulabat,  nostrique  suadebant,  ut  permitterem  eundem  Rectorem 
paucis  septimanis  abesse,  et  rem  curare  patriam.  Fateor,  mihi  et 
D.  Paulo  nunquam  placuisse,  quod  suum  in  patriam  discessum  Rector 

a)  Sequuntur  vv.  et  permi,  oblitt.  b)  In  arch.  corr.  ex  profligandos.  c)  Ita  quidem  videtur 
legendum   esse  hoc  v.,  quod  ex  arch.  paene  evanuit. 


>  Cf.  Al.  Knopfler,  Die  Kelchbewegung  in  Bayern  unter  Herzog  Albrecbt  V., 
Munchen  1891,  160  201—202  205i.  Albertum  V.  boc  iure,  quod  etiam  ex  imperii 
legibus  (v.  Can.  V  244*)  habebat,  serio  usum  esse  intellegitur  etiam  ex  monumentis 
comitiorum  a.  1568  Monacbii  habitorum  (Der  Landtag  im  Herzogthum  Baiern,  ge- 
halten  zu  Munchen  im  Jahre  1568,  s.  1.  1807,  56  114  125  143). 

2  loannes  Udalricus  Zasius?     Cf.  Can.  IV  981—982.  ^  p^  i,  i. 

*  PP.  Lambertum  Auer,  Paulum  HofFaeum,  Gregorium  Roseffium. 

^  P.  Christianum  Rivium  sive  Halverium  significari  puto ;  cf.  Can.  II  304*  762 ; 
III  719*;  IV  199*.  «  Stevordianura.  ^  Mengino  lotharingo. 

8  Guilielmo  (V.].  "  Renatam;  v.  supra  p.  13.  '°  Anna. 


26  1487.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

tandiu  et  tam  anxie  urserit,  sed  cum  multa  et  grauia  concurrerent, 
satius  fore  duximus,  illius  profectioni  aliquid  indulgere,  quam  reni- 
tendo  grauioris  tentationis  periculum  expectare.  Jnterea  uero  D.  PauJus 
Vicerectorem  aget,  qui  non  dum  Catechismi  Romani  uersionem  ab- 
soluit;  cui  tamen  operi,  cum  ego  Monachium  rediero,  manum  supremam, 
ut   spero,   ambo   imponemus,   sicut  Pontifex  Maximus   fieri  decreuit^ 

Praeterea  Monachij  me  commonuit  Cancellarius  Ducis  de  noua 
dissensione,  quae  nostris  Jngolstadij  cum  alijs  in  facultate  Artium 
Professoribus  intercessit.  Nam^  pars  una  aduersus  alteram  publice 
coram  Gymnasij  huius  Professoribus  ac  Rectore  ^,  ac  deinde  missis  etiam 
ad  Principem  literis'',  coram  eius  Consiliarijs  coepit  contendere,  ita  ut 
in"  nostris  etiam  maior  modestia  desideretur,  Nostri  suam  tuentur 
causam,  ut  professoribus  ah'js  eiusdem  facultatis  non  inferiores  uide- 
antur  sed  aequentur  penitus'',  et  caeteros  incusant  quodammodo,  quod 
non  bona  fide  tractent  pecunias,  neque  sincere  cum  Candidatis  agant  etc,  ^ 
Respondi  ego,  me  libenter  de  tota  causa  cogniturum  Jngolstadij,  cum 
hactenus,  (quod  miror)  me  non  admonito,  in  hac  Hte  processerint  lon- 
gius  quam  conueniebat,  meque  inuenturum  dixi  rationem  aliquam  litis 
componendae,  quo  ad  eius  fieri  posset,  ac  postea  in  reditu  me  respon- 
surum  Cancellario  de  toto  negotio  eiusque  successu.  Scribam  ad  P.  Tuam 
de  omnibus,  quae  sese  mihi  obtulerint  in  illa  causa,  quae  uidetur  utrin- 
que  non  probandis  affectibus  partium  implicari.  Vellem  sane  nostros 
in  huiusmodi  rebus,  quas  sine  superiorum  uoluntate  instituunt,  et  cau- 
tiores  et  moderatiores  esse. 

Fuit  hoc  loco  apud  me  Rector  Dilingensis^,  et  grauem  horren- 
dumque  casum  exposuit  de  pertinaci  errore  et  haeresi  Edouardi  Angli, 
quem  antea  semper  modestum  prae  caeteris  et  obedientem  sumus  ex- 
perti  3.  De  quo  casu  diligenter  isthuc  Rector  ipse  perscribet  ^.  Do- 
lemus  hoc  tantum  scandaium  inter  fratres  incidisse,  et  spiritum  in- 
fidelitatis  in  hac  Prouincia  tantum  apud  nostros  ualuisse,   ut  fratrem 

a)  Sequitur  alij,   ohlitt.  b)  Sequitur  quor  vel  simile   v.,  oblitt.  c)    Hoc   v.  supra  versum 

scriptum  est.         d)  In  arch.  corr.  ex  poenitus. 


'  Canisius  sub  autumnum  a.  1566  a  Borgia  constitutus  erat  censor  versionis 
germanicae  Catechismi  Romani,  quam  P.  Hoffaeus  iussu  Pii  V.  faciebat  [Can.  V  307). 

^  Raphaele  Ninguarda  professore  iuris  (/.  N.  Mederer,  Annales  Ingolstadiensis 
Academiae  I,  Ingolstadii  1782,  300  303  305). 

^  De  hac  controversia  v.  infra,  mon.  ing.  (1). 

*  P.  Theodoricus  Canisius. 

*  In  ^  Catalogo  coUegii  dilingani  Dilingae  31.  Decembris  1566  conscripto  re- 
fertur:  ^Edouardus  Thorn,  Anglus,  ex  comitatu  Northamptoniae",  annos  natus  est 
24;  Societatem  ingressus  a.  1565,  vota  scholasticorum  fecit  Monachii  6.  lunii  1566. 
,Hactenus  in  Nouiciatu  uixit,  nunc  Rhetoricae  studet"  (GSC  66  f.  ^O^'').  ,Vota 
scholasticorum"  illa  fuisse  vota  ^devotionis",  quae  novicii  saepe  nuncupant,  non 
vota  religiosa  scholasticorum  ,,approbatorum"  patet  vel  ex  eo,  quod  Thorn  nondum 
duos  annos  in  Societate  fuerat  (v.  Can.  V  511).  Minus  accurate  aliqua  de  eo  pro- 
tulit  Gius.  Boero  S.  J.,  Vita  del  Beato  Pietro  Canisio,  Roma  1864,  315. 

®  Vide  quae  ex  hac  relatione  sub  ipsas  has  litteras  proponentur. 


Augusta  Vind.  27.  Aug.  1567.  27 

illum,  quem  ad  me  profectum  putabant,  insignis  haereticorum  Con- 
cionator  Dilingae  uicinus  iam  sibi  uendicet^  illeque*  ab  haereticorum 
bestijs  dilaceratus  esse^  uideatur.  Hoc  tristi  et  horribili  casu  ad- 
moneri  nos  puto,  ut  saeuere  prohibeamus  disputationes  et  conten- 
tiones  omnes  inter  fratres  de  controuersijs  Religionis,  quas  timemus 
huic  Edouardo  ualde  nocuisse.  Monemur  etiam  hoc  exemplo,  non 
abs  re  fore,  si  non  solum  a  professoribus,  sed  etiam  a  fratribus 
nostris  omnibus,  praesertim  in  Germanicis  et  Gallicis  Collegijs,  exi- 
gamus  eam  fidei  professionem,  quam  Pontifex  Maximus  in  sua  Bulla 
praescripsit  ^.  Praeterea  hinc  excitor  ad  P.  Tuam  rogandam,  ut  Rector 
Parisiensis*  peculiarem  rationem  habeat  M.  Simonis^  Leodiensis,  qui 
utinam  Dilingae  nunquam  fuisset,  nec  seraina  quaedam  impietatis  fra- 
trum  quorundam  animis  iniecisset.  Testabitur  de  illo  Matthaeus^ 
Polonus,  quem  diutius  sibi  retinendum  Rector  Dilingae  non  putauit,  et 
qui  tum  de''  fide  tum  de''  moribus  Romae  admonendus  seduloque  pro- 
bandus  uidetur,  ut  ueterem  hominem'^  exuat  tandem.  De  illo  etiam 
scribet  Rector  Dilingensis  ^,  quem  nondum  corpore  satis  firmum  ha- 
bemus,  et  cuius  imbecillitati  magis  metuam,  cum  abibit  Minister 
P.  Georgius  ad  Collegium  suum  Herbipolense  ^. 

Hic  iam  adferam  difficultates,  quae  mihi  sese  offerunt  circa  idem 
Collegium  Herbipolense,  quando  ita  iubet  P.  Tua,  ut  meam  quoque 
sententiam  dicam  i°.  Prima  difficultas  est,  quod  Reuerendissimus  Herbi- 
polensis  post  confectum  negotium  fundationis  ^^,  monuerit  tandem,  fu- 
turo  Collegio  nostro  hoc  onus  annexum  esse,  ut  ex  annuis  prouentibus 
ad  annos  decem  40,  ni  fallor,  floreni  pendantur  et  conferantur  ad 
communem  illam  contributionem'^  [?],  quae  toti  Clero  Herbipolensi 
eiusque  Collegijs  et  Monasterijs  indicta  est,  ad  soluenda  nimirum  de- 
bita  totius  ditionis  iam  diu  ante  contracta.  Altera  et  maior  est  diffi- 
cultas,  quod  ab  eodem  Episcopo  post  dictam  transactionem  admoniti 
sumus^  ex  eiusdem  Collegij  nostri  prouentibus  quotannis  deberi  florenos 

a)  Ita  in  arch.  correctum  est  ex  putabant,  iam  prorsus  amisisse  et.  b)  c)  Jn  arch.  corr.  ex  ue. 
d)  Ita  legendum  esse  videtur  hoc  v.,  quod  ex  arch.  paene  evanuit.       e)    Sequuntur  vv.  de  alio,  oblitt. 


^  Tileraannus  Heshusius  lutheranus,  contionator  Wolfgangi  Palatini  principis 
neoburgensis ;  qui  cum  Wolfgango  Lauingae  (Lauingen)  prope  Dilingam  versabatur ; 
vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

2  Cf.  Ps  73,  19;    Ez  4,  14  etc. 

*  Professionem  fidei  tridentinam,  a  Pio  IV.  a.  1564  praescriptam ;  v.  Can. 
IV  654.  ^  P.  Edmundus  Haius. 

*  Damerii ;  de  quo  Can.  V  260  448  455  469 ;  vide  etiam,  quae  sub  ipsas  has 
litteras  dicentur.  ^  Michonis. 

'  Col  3,  9.     Eph  4,  22.     Rom  6,  6. 

*  Scripsit  1.  Septembris  1567;  vide  quae  sub  ipsas  hasce  litteras  dicentur. 

*  P.  Georgius  Bader  huic  collegio  destinatus  erat  rector;  v.  supra  p.  13. 

"*  Borgias  ita  iussisse  videtur  litteris  26.  lulii  datis;   quae  iam  non  exstant. 

*'  Canisius  et  P.  Antonius  Vinck  provincialis  rhenanus  exeunte  m.  lunio  1567 
Herbipoli  cum  Friderico  a  Wirsberg  episcopo  herbipolensi  et  Franciae  orientalis 
duce  de  fundatione  illa  constituerant ;  v.  Can.  V  504. 


28  1487.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

300  et  eo  amplius,  Franciscanis  uicinis  numerandos  ^  Ego  me  prorsus 
opponebam  his*  tantis  et  insolitis  oneribus,  quae  nostri  ferre  non 
possent:  repugnare  literas''  fundationis,  P.  N.  Generalem  non  facile 
consensurum:  pugnare  haec  cum  more',  disciplina  et  libertate  nostri 
instituti:  in  tempore  nos  admoneri  oportuisse  de  his  incommodis  et 
difticultatibus  **  annexis  ueteri  Monasterio,  quod  nobis  ad  usum  Collegij 
integrum  et  liberum  consignandum  esset.  Jurabat  Episcopus,  et  credo 
uerum  esse,  sibi  nunquam  in  mentem  uenisse  horum  grauaminum. 
Addebat  se  libenter  daturum  operam,  ut  haec  ipsa  onera  paulatim, 
praesertim  quod  ad  contributionem  faciendam  in  10.  annos  attinet, 
Collegio  adimerentur,  quod  eius  fieri  posset :  nihil  tamen  certi  pro- 
mittebat.  Prouincialis  Rhenensis"  iudicabat,  satis  esse  de  principalibus 
cum^  bono  Episcopo  nos  conuenisse:  de  alijs  post  nostrorum  aduentum 
rem  posse  transigi.  Episcopum  facile  assensurum,  ut  haec  obstacula 
remouerentur,  cum  iacta  essent  semel  Collegij  fundamenta.  Ego  haec 
ipsa  scripsi  ad  P.  Visitatorem,  meos  illi  scrupulos  aperiens,  et  con- 
silium  petens,  imo  etiam  admonens,  ut  de  his  coram  ageret  cum 
P.  Antonio  Prouinciali,  sicut  illum  Leodij  iam  egisse  confido  ^,  Superest 
et  tertia  difficultas  ex  parte  Concionatoris,  qui  etsi  in  contractu  ipso 
non  est  adiunctus,  nec  adiungi  potuit,  ut  necessario  a  Societate  do- 
netur:  tamen^  ita  propositus  et  Reuerendissimo  commendatus  uidetur, 
ut  certa  illi  spes  relicta  sit,  nos  ex  instituto  daturos  illi,  qualem  optat 
idoneum  in  summa  JEde  concionatorem.  Jd  uero  mihi  perdifficile'' 
fore  uidetur,  praesertim  si  p.  philippus  Widemstadius  ^  aut  similis 
alius'  illic  instituendus  Ecclesiastes,  eo  in  loco  linguam,  uocem,  uires'' 
et  facultates  desideratas  non'  adferret,  eorumque  non  satisfaceret 
expectationi.  Verum  de  his  ita  meam  explico  sententiam,  ut  illi 
Collegio  quod  sane  cupio  promoueri,  nuUum  per  me  fiat  praeiudicium, 
neque  opus  bonum  breui  iam  inchoandum  impediatur.  Dominus  in 
suam  gloriam  omnia*. 

Judicat  mecum  Rector  Dilingensis,  dignos  esse  promotione  P.  Raiben- 
stein  DiHngae,  et  P.  Arboreum  Jngolstadij,  ut""  ad  Licentiae  gradum 

a)  Sequitur  et,  oblitf.  b)  In  arcJi.  corr.  ex  literis.  c)  Sequitur  et;  quod  postea  oblitteratum 
esse  videtur.  d)  dificultatibus  arch.  e)  Sequitur  ita,  oblitt.  f)  Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est. 
g)  Sequitur  qui  vel  simile  v.,  oblitt.  b)  perdiflcile  arch.  i)  Sequitur  qui,  oblitt.  k)  1)  mj  Hoc  v. 
supra  versum  scriptum  est. 


^  Canisium,  quod  ad  nummorum  solvendorum  nuraerum  attinet,  memoria  non- 
nihil  fefellit;  frumenti,  vini,  pecuniarum,  quae  Minorum  Conventualium  monasterio 
herbipolensi  quotannis  a  monasterio  S.  Agnetis  (quod  Clarissarum  fuerat,  iam  autem 
Sociorum  erat)  dabantur,  pretium  universum  erat  50  fiorenorum ;  praeterea  oeconomo, 
qui  bona  monasterii  S.  Agnetis  administrabat,  fere  60  floreni  dabantur;  subsidium 
autem  annuum,  quod  proximis  10  annis  belli  sive  solvendi  aeris  alieni  causa  pendi 
oportebat,  200  florenorum  erat.  Ita  Herbipoli  5.  Novembris  1567  P.  Vinck  Borgiae 
*scripsit  (ex  autogr.;  G.  Ep.  VIII  f.  159). 

^  P.  Vinck  paulo  ante  mediura  m.  Augustum  Leodii  cum  P.  Natale  egit  (Epp. 
Nadal  III  514). 

3  Widmanstadt;  v.  Can.  V  502  506.  *  Cf.  Can.  V  18*  430. 


Augusta  Vind.  27.  Aug.  1567.  29 

in  Theologia  suscipiendum  examinentur  et  admittantur.  Petimus  igitur, 
ut  hanc  promouendi  facultatem  P.  Tua  nobis  et  illis  concedat. 

Commendamus  nos  Prouinciamque  nostram  diuinae  gratiae  per 
sacrificia  et  preces  P.  Tuae  et  totius  societatis  in  Christo  JESV  do- 
mino  nostro,  qui  suam  nobis  gratiam  augeat  semper.   Augustae  27.  Au- 

°  '  Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia,  Prae- 
posito  Generali  Societatis  JESV.         Romae. 

In  hac  epistula  maxime  notatu  digna  sunt,  quae  de  collegii  dilingani  fratribus 
quibusdam,  tristia  sane,  proferuntur.  Quae  quo  melius  intellegantur,  aliqua  pono  ex 
variis  litteris  diiinganis  huius  temporis  exscripta.  Ac  primum  quidem  de  Fr.  Matthaeo 
Michonis  P.  Georgius  Bader  collegii  minister  Dilinga  12.  lunii  1567  Borgiae  *rettu- 
lerat:  Eum  ante  sex  fere  menses  Ingolstadio  Dilingam  venisse.  „Reprehensus, 
superbe  et  arroganter  respondet,  nec  Superiorem  loqui  permittit:  quod  equidem 
sepissime  sum  expertus  in  absentia  P.  RectorisK  et  [?]  praesertim  semel  coram 
P.  Prouinciali  et  alijs  patribus  cum  immodestissime  eflfutiret;  nolo  audire  tot  uerba; 
dic  vno  uerbo  quid  uelis  .  etc.  .  .  .  De  uotis  nostrae  Societatis  etiam  male  sentit  ^. 
putat  enim  ea  neminem  obligare;  idque  propterea  quod  Superiores  habeant  nescio 
quam  intentionem  (ut  ait)  quando  quis  ad  uota  admittitur"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII 
f.  131^).  De  eodem  Matthaeo  ac  de  Fr.  Simone  Damerio  ipse  P.  Theodoricus  Canisius 
rector  dilinganus  Dilinga  1.  Septembris  1567  Borgiae  *scripsit:  „Jnter  alios  M.  Simonis 
familiares  primus  semper  visus  est  Matheus  Polonus,  qui  nuUis  monitis  vel  poenis  ab 
alterius  consuetudine  auelli  potuit.  .  .  .  Missus  porro  hinc  est  Matheus  Romam  ante 
octiduum,  cum  tribus  adolescentibus.  qui  ad  Collegium  gerraanicum  a  patre  prouinciali 
mittuntur*.  Hoc  vnum  addam,  pluribus  hoc  loco  suspectum  in  fide  se  reddidisse 
Matheum  propter  modos  loquendi  haeresim  sapientes  . .  .  Pridie  tamen  quam  a  nobis 
discederet  Matheus,  signa  aliqua  poenitentiae  declarauit,  et  boni  animi  argumenta 
fratribus  reliquit. .  . .  Ardet  desiderio  immodico  philosophiae  audiendae."  In  iisdera 
litteris  factura  illud  Fr.  Eduardi  Thorn  angli  sic  narratur:  ,Non  latet  P.  T.  quid  de 
M.  Simone  Leodiensi  ante  paucos  menses  patres  huius  Collegij  scripserint,  quam  scilicet 
ille  inquietus,  difficilis  etc,  fuerit,  quam  etiam  circa  fidem  suspectus.  Post  eius  dis- 
cessum  nescio  quae  animorum  quorundam  perturbatio  subinde  domi  notata  sit,  eorum 
praesertim  qui  M.  Siraoni  familiariores  visi  erant.  Coeperunt  hi  quaestiones  nonnunquam 
in  conuentu  fratrum  mouere  de  rebus  ad  fidem  pertinentibus,  et  parum  honorifice  de 
eis  loqui,  caute  tamen  vt  aperte  notari  non  possent.  Tandem,  ipso  Assumptionis 
Deiparae  festo  proxirae  elapso*,  propter  frequentes  praeceptorum  in  scholis  muta- 
tiones  visum  est  non  abs  re  fore,  si  plaerique  etiam  qui  in  CoUegio  agerent,  fidei 
professionem  iuxta  BuUam  pij  .1111  publice  in  nostro  sacello  facerent.  Conuenerunt 
in  sacellum  omnes,  lecta  est  Bulla  et  Doctores  *  primi  in  eam  iurarunt,  deinde  prae- 
ceptores.  Ventum  est  ad  Eduardum  Anglum  qui  ante  biennium  plus  minus  in  So- 
cietatem  in  hac  prouincia  receptus  fuerat,  et  annum  probationis  Monachij  niagna 
cum  satisfactione  expleuerat;  reliquura  vero  tempus  partim  Jngolstadij  partim  hoc 
loco  Rhetoricis  studijs  impenderat,    tanta  quiete,   humilitate    et  obedientia  exteriori. 


1  P.  Theodoricus    Canisius    infirmae    valetudinis    causa    aliquamdiu    Augustae 
moratus  erat  {Can.  V  474—475). 

2  Societatis    vota    simplicia   sive    „vota   scholasticorum"    significari   videntur; 
cf.   Can.  II  XXVI. 

^  De  his  V.  infra  p.  32.  *  15.  Augusti. 

*  Doctores  theologiae;  qui  erant  PP.  Theodoricus  Canisius,  Alphonsus  Pisanus, 
Thomas  Gallus. 


30  1487.  Canisius  S,  Francisco  Borgiae.     Augusta  Vind.  27.  Aug.  1567. 

vt  perfectioribus  iam  connumeraretur.  Hic  ergo  Eduardus  de  professione  cum  alijs 
facienda  monitus,  palam  protestatus  est  se  bona  conscientia  eam  facere  non  posse, 
Rogatus  causam,  dixit  alio  loco  se  eam  explicaturum.  Vocaui  itaque  eum  paulo 
post  ad  cubiculum  meum  vbi  Theologi  alij  aderant,  petita  est  causa,  Respondit  se 
iurare  non  posse  in  venerationem  imaginum,  obedientiam  pontificis  etc.  Actum  est 
cum  illo  suauiter  multis  rationibus.  Verum  pertinacem  inuenimus.  Jussus  est  in 
cubiculum  secedere,  dati  ei  sunt  libri  Catholici,  egerunt  singuli  fere  Theologi  cum 
eo  priuatim  multas  horas  quotidie  et  viua  voce,  et  scripto,  Sed  is  pertinacior  indies 
reddebatur,  et  rationes  nullas  admittebat,  hoc  vnum  respondens,  suum  spiritum  aliter 
sibi  testari,  et  orane  tormentorum  se  genus  prius  experiri  velle  quam  a  suis  opinio- 
nibus  recederet.  Habuit  autem  phrases  loquendi  nostri  temporis  haereticis  plane 
conformes.  Vnde  quaesitus,  vbinam  haec  didicisset,  Respondit,  semper  ita  se  cre- 
didisse,  et  certum  se  esse  de  veritate,  quicquid  tandem  definiret  pontifex,  Concilium 
vel  alia  hominum  congregatio  etc.  Tandem  cum  videremus  obstinatum  esse  hominem, 
nec  vUa  ratione  flecti  posse,  misimus  eum  ad  p.  prouincialem,  Monachij  tunc  agentem. 
Verum  ille,  relicto  p.  prouinciali,  ad  vicinam  huic  oppido  ciuitatem  haereticam, 
nomine  Lawingam  S  deflexit,  vbi  ab  haereticis  concionatoribus,  vt  habet  rumor  hic 
sparsus,  benigne  susceptus  est^,  et  nouae  cuiusdam  fidei  professionem  ibidem  fac- 
turus  dicitur.  Et  hic  tinis  est  huius  Angli,  qui  si  haereticus  fuit  semper,  vt  ipse 
ait,  insignem  profecto  praestitit  tot  mensibus  hypocritam,  Commendamus  illum  P.  T. 
et  aliorum  patrum  et  fratrum  precibus,  si  forte  eius  aliquando  misereatur  Dorainus* 
(ex  autogr. ;  G.  Ep.  VUI  f.  136).  Haec  relatio  confirraatur  et  suppletur  *litteris,  quas 
P.  Thomas  Gallus  S.  J.  theologiae  in  universitate  dilingana  professor  Dilinga  1.  No- 
verabris  1567  ad  S.  Franciscum  Borgiara  dedit.  Ita  enim  ille:  „Cura  quodam  die  omnes 
ad  Sacellum  nostrum  ad  profitendara  fidera  ex  Bulla  pontificis  conuocaremur,  ecce  vnus 
quem  alteram  Collegij  idaeara  venerabantur,  coram  omnibus  non  cum  minimo  fratrura 
scandalo  proclaraat,  se  non  tenerj  ea  quae  ignorat  fidej  protestatione  confiterj,  nec 
se  credere  quod  pontifex  querauis  ad  hoc  posset  obligare,  et  cura  eura  Pater  Rector 
in  cubiculo  postea  me  etiam  praesente  examinaret,  nullum  in  eo  fidej  fundamentum 
compertura  fuit,  cum  quo  solo  in  cubiculum  per  triduum  incluso,  vt  ad  saniorem 
rediret  raentem,  Pater  Pisanus,  Pater  Gasparus^  qui  ej  primo  antea  exercitia  de- 
derat,  M.  Ricardus*  Hibernus  egerunt."  Postea  ^eura  nescientibus  alijs  sine  adiuncto 
socio  ad  Patrera  Prouincialera"  dimiserunt,  „qui  tunc  Monachij  degebat"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  VIII  f.  142''). 

Atque  (ut  hoc  argumentura  prosequar)  Dilinga  4.  Septerabris  1567  P.  Theodoricus 
Canisius  Borgiae  *scripsit:  ^Nudiustertius,  qui  fuit  secundus  septerabris,  conuocata 
est  tota  ciuitas  Lawingana  haeretica,  quae  raille  passus  hinc  abest,  ad  raaiorem 
aedera  illius  loci,  vbi  praesente  Duce  Palatino  Vuolfgango  Lutherano  cura  sua  aula, 
et  aliquot  concionatoribus  haereticis,  habita  priraum  est  concio  germanica  ab  haere- 
tico,  deinde  Eduardus  Anglus  publice  instituto  societatis  latina  lingua  tum  Catholicae 
religioni  renunciauit,  et  in  specie  praecipuos  articulos  haereseos  Lutheranae  professus 
est.  Subsecuta  est  alia  concio  germanica,  qua  societas  insigniter  est  traducta,  et 
professio  Angli  haeretica,  germanico  idioraate  populo  est  explicata.  Subsecuta  est 
absolutio  a  peccatis  et  communio  sub  vtraque,  omnia  more  haeretico  et  lingua  ver- 
nacula.  Jnterfuerunt  tres  ex  Theologiae  studiosis,  quos  hinc  iussu  Cardinalis  misimus, 
vt  acta  referrent"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII  f.  135*).  Atque  ipse  Tilemannus  Heshusius 
Wolfgangi  ducis  contionator  aulicus  Neoburgo  14.  Septembris  1567  loachimo  Morlino 
Lutberanorum  .episcopo  Sambiensi"  scripsit:  „Sec.  Septembris  Jesuita  Edvardus 
Thornaeus  Anglus,    qvi   Dillingae    in    coUegio   propter  veritatem    custodiae  traditus 

*  Lauinga  (Lauingen),  oppidum  unius  horae  spatio  ab  oppido  dilingano  distans, 
imperio  Wolfgangi  Palatini,  ducis  neoburgensis  et  patroni  Lutheranorura,  subiecta  erat. 

-  Adiit  M.  Georgium  Codonium,  qui  Lauingae  Lutheranorum  parochura  agebat; 
V.  infra,  raon.  var.  (3).    Aderat  fortasse  etiam  Tilemannus  Heshusius;  v.  supra  p.  27. 

^  Haivodus.  *  Fleming. 


1488.  Franc.  Turrianus  Can.  Roma  int.  med.  m.  lul.  et  exeunt.  m.  Oct.  1567.         31 

fuit  Lavingae  in  praesentia  Illustrissimi  nostri  Principis  Domini  Wolffgangi  et 
Ludovici  Comitis  Ottingensis  et  freqventissimae  multitudinis  publice  Jesuitarum 
blasphemias  revocavit  et  abjecit,  ac  nostram  confessionem  est  amplexus.  Itaque 
per  me  publice  et  solenniter  est  absolutus.  Publica  gratiarum  actio  pro  hac  con- 
versione  Edvardi  nunc  est  sub  prelo."  Epistulam  integram  posuit  loh.  Georg. 
Leuckfeld,  Historia  Heshusiana,  Quedlinburg  und  Aschersleben  1716,  71". 

Magis  etiani  singillatim  Heshusius  in  libro  illo  „Gratiarum  actio"  [de  quo 
infra,  mon.  var.  (3)]  haec  narravit:  2.  Septembris  1567,  cum  Eduardus  ,per  dies 
quatuordecim  .  .  .  et  modestiam  in  moribus  probasset:  et  priuato  examini  subiectus, 
de  praecipuis  articulis  nostrae  fidei,  pie  et  recte  ex  uerbo  Dei  respondisset :  et  sub- 
misse  petiuisset,  ut  ad  societatem  nostrae  Ecclesiae  admitteretur :  magna  hominum 
multitudo  . .  .  in  templo  Lauingano  conuenit.  . . .  Concione  ad  populum  per  pastorem 
habita,  Eduardus  in  genua  procumbens  ad  altare,  et  Deo  et  Ecclesiae  supplex  est 
factus.  Quia  uero  idiomatis  nostri  Germanici  ignarus  est",  latina  oratio  ad  eum 
habita  est.  In  qua  hoc  etiam  dictum  est:  „Fatendum  omnino  est,  lesuitas  blas- 
pheraias  atroces  in  Deum  euomere,  dum  omnem  fiduciam  in  suis  collocant  operibus : 
Christi  beneficia  pedibus  conculcant :  idola  sua  inuocant :  aspernando  Dei  uerbum, 
Deo  omnem  derogant  authoritatem."  Deinde  Eduardus  iussus  est  ad  octo  quaestiones 
respondere;  quarum  prima  haec  erat:  „Eduarde  frater,  agnoscisne  et  doles  ex  animo, 
te  apud  lesuitas  fuisse  in  magno  errore,  quo  iram  Dei  et  damnationem  meruisti?" 
Respondit  ille:  ,Agnosco,  et  deploro,  me  apud  lesuitas  crassis  erroribus  fuisse  im- 
plicitum" ;  deinde  ille  ^absolutus"  est  et  ,coenam  dominicam"  sub  utraque  specie 
sumpsit.  Wolfgangus  dux  eum  „in  tutelam  et  patrocinium  suscepit",  alumnis,  quos 
in  schola  lauingana  fovebat,  adiunxit,  ^munere  amplo  donauit"  (Gratiarum  actio 
41—43  47  49  52—55). 

Epistulis  Theodorici  Canisii  in  Thornaei  facto  narrando  usus  est  Franc.  Sac- 
chinus  S.  J.,  Hist.  S.  J.  III,  I.  3,  n.  125  —  127.  Qui  haec  addit:  „Inquirendo  eo  ventum 
est,  vt  comperiretur,  cum  procul  patria,  egestas  vagum  premeret;  sacrilego  e 
simulatione  quaestu  inito,  haud  quaquam  pietatis,  sed  ventris  causa  religiosae  mili- 
tiae  dedisse  nomen."     De  qua  re  plura  infra,  ad  ep.  n.  1584. 

Borgias  Canisio  respondit  23.  Septembris  1567. 

1488.        P.  FRAIIfClSCriS  TURRIAJfrS  S.  J.  CANISIO. 

Roma  inter  medium  m.  lulium  et  exeuntem  m.  Octobrem  1567. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  n.  1525. 

De  libro  „De  Hierarchicis  ordinationibus"  a  se  seripto. 

Canisius  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  Monachio  8.  Noveinbris  J567 
(litteris  prioribus)  ita  scripsit  de  P.  Francisci  Turriani  S.  J.  libro  „De  Hierarchicis 
ordinationibus  ministrorum  Ecclesiae  Catholicae ,  adversus  schismaticas  vocationes 
Ministrorum  et  Superintendentium" ,  qui  medio  m.  lulio  1567  Eoma  ad  Canisium 
missus  erat,  ut  ipso  curante  vel  Dilingae  vel  Antverpiae  typis  exscriberetur  (Can.  V 
509):  „Mitto  censuram  D.  Pisae  de  opere  nouo  P.  Francisci  Turriani  .  .  .  Audio 
D.  Emanuelem  et  D.  Ledesmam  legisse,  correxisse  et  approbasse  hoc  opus,  sicut  ad 
me  scripsit  Author." 

De  PP.  Emmanuele  Sa  et  lacobo  Ledesma  theologiae  doctoribus  v.  Can.  II 
972  353';  V  183  792.  Franciscus  Torres  (Torrensis,  Turrianus)  Herrerae  in  Hispania 
1504  (1509?)  natus,  insignis  tum  philosophus  tum  theologus,  graecae  linguae  peri- 
tissimus,  bibliothecarum  perscrutator  indefessus,  cum  in  familiis  cardinalium  loannis 
Salviati  et  Hieronymi  Seripandi  vixisset  et  concilio  tridentino  theologus  pontificius 
aliquamdiu  interfuisset,  a.  1566  Romae  Societati  lesu  nomen  dedit  (f  1584).  Inde 
„ex  domo  societatis  lesu"  12.  lulii  1567  cardinali  Stanislao  Hosio  *scripsit:  „Libri 
nostri  de  ordinationibus  hierarchicis  proficiscuntur  ad  Canisium  edendi,  sed  nondum 
ad  eum  peruenerunt.  Fortassis  cum  editi  erunt,  prius  in  Polonjam  ad  te  mittentur, 
quam    huc    ad    nos"    (ex    autographo ,    quod    exstat    Cracoviae   in   museo   principis 


32  1489.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Ingolstadio  1.  Sept.  1567. 

Czaitoryski,  Cod.  1608,  p.  315—318).  Turrianus  plurimos  libros  vel  edidit  vel  ipse 
conscripsit,  ob  quos  „tidei  defensor  et  propagator  acerrimus"  merito  a  loanne 
Croeselio  universitatis  ingolstadiensis  bibliothecario  illorum  temporum  aequali  vocatus 
est  (Elogia  in  duas  diuisa  partes,  Ingolstadii  1584,  390).  Atque,  etsi  artis  criticae 
leges  nonnunquam  neglegebat ,  scriptis  tum  historiam  ecclesiasticam  tum  iuris 
ecclesiastici  disciplinam  egregie  adiuvit.  De  eius  libris  v.  Sommervogel,  Bibl.  VIII 
113 — 126;  H.  Hurter  S.  J. ,  Nomenclator  literarius  Theologiae  catholicae  IIP, 
Oeniponte  1907,  281—284. 

1489.        CANISIUS  SAXCTO   FKAXCISCO  BOROIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Ingolstadio  1.  Septerabris  1567. 

Ex  archetypo  (2";  ^i  P- ;  i°  P-  4  inscr.  et  particula  sig.),  Germ.  183,  n.  208 
(f.  358  et  f.  non  sign.,  quod  est  pone  f.  362).  Canisius  sua  manu  nomen  (^Seruus"  etc.) 
subscripsit.    In  extremis  versibus  complures  litterae  evanuerunt. 

Adulescentes  in  collegium  germanicum  mittuntur.     Canisius  collegium  visitat. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater  etc. 

Agit  gratias  Paternitati  tuae  Dominus  Eisengrainius  *,  cuius  fa- 
muli  duo,  boni  illi  quidem  et  studiosi  adolescentes,  Joannes  et  Leon- 
ardus  Germanii,  iam  isthuc  peruenerint,  credo.  Est  uterque  non 
solum  in  Rhetoricis,  sed  etiam  in  graecis  non  male  uersatus,  et  ad 
philosophiam  audiendam  habilis  uideri  potest.  Ego  reliquos  misi  qua- 
tuor,  sicut  Paternitas  tua  mihi  permisit,  Abraamum^  Monacensem  a 
nostris  probe  institut[umj  in  Rhetorica  Classe,  M.  Joannem  Damianum 
Confluentinum  Theologiae  hic  auditorem  et  eius  nepotem,  qui  anno 
superiore  isthuc  missus  fuit  ^,  et  praeterea  Vitum  *  hunc  Brixinensem  ^, 
magnae  quoque  spei  adolescentem  et  ualde  studiosum.  Recipiunt  hi 
tres  se  facturos,  quae  ad  obseruandas  in  Collegio  Germanico  leges 
pertinent,  parati  etiam  sacris  ordinibus  initiari,  nec  sine  superiorum 
facultate  in  Germaniam  regredi^.  Putamus  omnes  uere  Cathohcos, 
et  partim  philosophicis,  partim  Rhetoricis  studijs  aptos  esse  satis: 
quibus  adiunget  Reuerendissimus  Cardinalis  Augustanus  fortasse  quartum, 
cuius  alias  mentionem  feci  ^.  Plures  ego  non  mittam  hoc  anno  Ger- 
manos,  ne  praescriptum  mihi  numerum  excedam.  Priorum  dux"  est 
Matt[he]us^  Polonus  frater  e  Dihnga  missus,  de  quo  Rector^  ipse 
plura  scripserit  et  ego  aliq[ua]  indicaui  ^.  Nunc  uersor  in  huius  Collegij 
difficili   uisitatione,   ac  de  illo  quidem  breui  plura.     Christus  in  suam 

a)  Ita  in  arch.  correctum  est  ex  Eisengrenius.  b)  Sic;  sed  scribendum  fuerat  Gamundiensemy 
vide  quae  de  Vito  sub  ipsas  has  litteras  dicentur.  Canisii  animo  hic  obversatus  esse  videtur  „Vitus 
Brixinensis"  (Liner)  Societatis  novicius  sive  scholasticus,  a.  1566  Monachio  Romam  missus ;  v.  Can.  V  337. 
c)  Ita  in  arch.  correctum  est  ex  duo. 


^  loannes  Herderus  et  Leonardus  Poreisenius.  Dr.  Martinus  Eisengrein,  qui 
Ingolstadii  theologiae  professor  et  ecclesiae  S.  Mauritii  parochus  erat,  eorum  mitten- 
dorum  facultatem  a  Borgia,  Canisii  opera  interposita,  petierat  {Can.  V  491).  De 
his  et  de  reliquis  4  adulescentibus  vide,  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

2  Parstorffer.  ^  Petrum  Damianum  dicit;  de  quo  Can.Y  328. 

*  Miletum.  *  Vide  Can.  V  501  524. 

«  Cardinalis  Truchsess  adiunxisse  videtur  Matthaeum  Reitter  {Can.  V  527). 

■^  Michonis.  ^  P.  Theodoricus  Canisius.  »  Vide  supra  p.  27  29. 


1490.  Vinck  Can.  4.  Sept.  1567.  1491.  Can.  Cromer,  7.  Sept.  1567.     33 

gloriam  nostros  conatus  dirigat,  suaque  gratia  nos  augeat  in  hac 
sancta  uocatione  per  sacrificia  et  preces  paternitatis  tuae  ac  totius 
societatis,  quibus  humiliter  nos  Domino  commendamus.  Jngolstadij 
Kalendis  Septembris  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  Borgia  Prae- 
posito  Generali  Societatis  JESV.  Romae. 

Ut  ex  antiquissimo  collegii  germanici  -  Catalogo  intellegitur,  in  coUegium 
admissi  sunt  a.  1567  11.  Octobris  „Joannes  Herderus  alias  Bauannus  [Baumannus?] 
Rotuueilensis  Sueuus"  et  ^Abrahamus  Parstorffer  Bauarus  Monachensis" ;  12.  Octobris 
„Vitus  Miletus  Gamundianus  Sueuus  Dioecesis  Augustanae  Acolytus",  24  annos 
natus ;  27.  Octobris  „Leonardus  Poreisenius  Oettingensis  Bauarus" ;  9.  Novembris 
„Matthaeus  Reitter  Augustanus".  Manu  autem  recenti  in  Catalogo  notatum  est, 
Herderum  31.  Augusti  1569,  Parstorfferum  a.  1570  „propter  valetudinem",  Reitterum 
.a.  1573  ex  collegio  discessisse  (Cod.  rom.  „Ail.  coil.  Germ."  p.  20  21).  Reitter 
postea  in  episcopatu  spirensi  curae  animarum  diligenter  incubuit.  Miletus  (ex 
Schwabisch-Gmiind  ortus,  usque  ad  1.  lunii  1575  in  coUegio  versatus  [1.  c.  p.  21], 
mortuus  a.  1615)  catholicae  leligioni  Erfordiae  instaurandae  et  contionando  et  scri- 
bendo  faustissimam  operam  navavit  [Andr.  Steinhuber  S.  J.,  Geschichte  des  KoIIegium 
Germanikum  Hungarikum  in  Rom  P,  Freiburg  i.  Br.  1906,  78  217  288). 

1490.  P.  A^BrTONIUS    VIXCK    provinciae   rhenanae   Societatis    lesu 
praepositus  CANISIO.  Moguntia  sub  4.  Septembris  1567. 

Ex  Vinckii  ad  Borgiam  epistulis  autographis.  G.  Ep.  VIII  f.  321''  324^ 
Eogat  eum,  ut  Sociis  Roma  HerhipoUm  profecturis  mittat  episcopi  viaticum. 
P.  Antoniiis  Vinck  provinciae  rhenanae  Societatis  lesn  praepositus  de  collegio, 
quod  proxime  HcrbipoU  impensis  Friderici  a  Wirsberg  episcopi  a  Societate  instituendum 
erat,  agens,  ita  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generaU  scripsit  Moguntia  4.  Sep- 
tembris  1567:  „Adesso  ho  scritto  al  R.  Fadre  Fielro  canisio  accio  che  mandi  alchuni 
denari  a  Roma  a  co>ito  di  questa  prouintia."  Et  5.  Septembris  1567 :  „Ho  scritto  al 
R.  F.  Canisio  lo  quale  ha  hauuto  dal  Reuerendissimo  Herbipolense  ducati  .50.  per 
viatico  delU  nostri  li  quaU  haueuano  di  venir  al  suo  collegio,  accio  che  quelU  mandi 
a  huon  ricapito  alla  .R.  F.  V.  a  conto  di  questa  prouintia,  poi  che  di  quella  pro- 
tiintia  sua  non  ha  di  andar  ad  HerbipoU  si  non  il  R.  F.  georgio  ^,  spero  che  il 
R.   F.  canisio  lo  fara  presto." 

1491.  CANISIUS   MARTIlfO  CROMER   cathedralis   ecclesiae   craco- 
viensis  canonico  et  Poloniae  regis  consiliario. 

Ingolstadio  7.  Septembris  1567. 

Ex  archetypo  (2°;  2  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  sig.),  ipsius  Canisii  manu  subscripto, 
quod  exstat  Cracoviae  in  bibliotheca  universitatis  iagellonicae,  Cod.  Nr  28  („Cromeri 
«pistt."  ;  V.  Can.  I  Liv — lv),  n.  6.  Epistula  primum  typis  exscripta  est  (ex  arche- 
typo)  in  „PastoraIbIatt  fiir  die  Diocese  Ermland",  herausgeg.  von  F.  Hipler, 
20.  Jahrg.,  Braunsberg  1888,  p.  118-119. 

luvenis  polonus.  Et  Cromerum  et  se  consolatur,  quod  ipsi  variis  laboribus  a 
scribendo  abstrahantur.  Cromerum,  ut  scripta  sua  recognita  et  in  unum  voUimen 
■collecta  denuo  evulget ,  hortatur.  Dolet  Hosium  libros  non  edere.  „Anatomiam 
Lutheri"  mittit. 


'  P.  Georgius  Bader;  iverunt  tamen  etiara  aliquot  alii:  de  qua  re  infra  dicetur. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  3 


34  1491.  Canisius  Martino  Cromei'. 

Jhesus. 
Pax  Christi  nobiscum  aeterna  Colendissime  Domine  etc. 

Veni  his  diebus  Ingolstadium,  et  accessit  me  Johannes  Velitius  Po- 
lonus,  quem  tua  mihi  dignitas  amicis  literis  commendauit.  Adolescentem 
hac  commendatione  dignum  puto,  qui  in  primo  quidem  congressu  mihi 
non  parum  satisfecit,  et  de  quo  nostri  etiam  hoc  loco  cupiunt  bene 
mereri,  praesertim  ut  praestantiae  tuae  et  mihi  simul  gratificentur  ^. 
Caeterum  agnosco  amicam  expo[stuJlationem,  cum  meum  in  scribendo 
silentium  arguis,  nostrasque  literas  petis  frequentiores.  Ego  uero 
multis  et  longis  peregrinationibus  grauibusque  laboribus  ita  distrahor, 
ut  ne  Augustae  quidem  diutius  Cathedrae^  potuerim  inseruire,  et  nunc 
uno  in  loco  non  multum  haeream.  Nam  hac  aestate,  ut  caetera 
omittam,  Herbipolim,  Moguntiam,  Wormatiam^,  Spiram,  Argentinam 
[et]  Haganoam*  peragraui^,  non  mea  quidem  uoluntate,  sed  aliorum, 
qui  Religioni  be[ne]  consultum  uolunt,  authoritate  permotus.  Proinde 
nihil  ego  mirandum  d[uxe]rim,  si  literas  dignitatis  tuae  rarius  accipiam, 
et  in  respondendi  munere  mihi  [et]  amicis  non  faciam  satis.  Cur 
autem  ego  non  amem,  non  uenerer  Dominum  meum  Cromerum,  de 
patria,  de  Regno,  de  Reh'gione  tamdiu,  tamque  praeclare  meritum  ^ 
et  qui  se  mihi  quamuis  immerenti  perhumanum  semper  ostendit? 
Credo  autem  hoc  pietati  tuae  mecum  esse  commune,  ut  ambo  a  libris 
et  otio  literario  uel  inuiti  abstrahamur,  Quid  uero  tum  postea?  si 
nostro  incommodo  aliorum  et  praesertim  patriae  et  Ecclesiae  publicum 
commodum  rite  promouemus.  At  si  non  succedit  euentus"  bonis  co- 
natibus,  nostra  quidem  nos  consolatur  conscientia:  nec  sinet  Christus 
labores  pie  susceptos  suis  fraudari  praemijs,  et  erunt  aliqui  fortasse, 
qui  hoc  exemplo  nostro  aut  iuuentur,  aut  admoneantur,  quid  hoc  tem- 
pore  bonos  optare  et  moliri  deceat  expediatque. 

De  tuis  lucubrationibus  ita  iudico,  rem  Ecclesiae  utilem  fore,  si 
quae  in  sacris  hactenus  edidisti,  primo  quoque  tempore  in  lucem  re- 
cognita  edas,  et  in  uolumen  unum  omnia  conijcienda  cures.  Sic  ex- 
tarent  orationes  tuae  uar[ijsj  in  locis  habitae  et  scriptae,  et  quatuor 
adiungerentur  Colloquia  cum  alijs,  quae  contra  Orichouium  scripsisti, 

a)  Ita  ex  conatus,  quod  est  in  arcJi.,  correctum  est  in  Pastoralbl.,  idque,  ut  equidem  censeo, 
otnnino  recte. 


1  Cf.  Can.  V  495—496. 

^  Contionatoris  cathedralis  officio  m.  lulio  1566  per  P.  Natalem  visitatorem 
levatus  erat  {Can.  V  288  572). 

^  PP.  Canisius  et  Vinck,  cum  5.  et  6.  lulii  1567  Moguntia  Spiram  proficis- 
cerentur,  per  Wormatiam   (Worms)  transisse  videntur;   cf.   Can.  V  854. 

*  Hagenoa  (Hagenau),  urbs  libera  Alsatiae  inferioris,  anno  1565  protestantis- 
mum  susceperat.  Austriaci  tamen,  qui  ibi  praefectum  (^Landvogf)  Alsatiae  aliosque 
officiales  habebant,  catholicam  religionem  conservare  et  instaurare  studebant. 

*  Vide  Can.  V  504  521  —  522. 
«  Vide  Can.  I  458^ 


Ingolstadio  7.  Septembris  1567.  35 

ac  forte  domi  etiam  habes  latitantia^  Rogo  te  Clarissime  Domine 
Cromere,  hoc  pio  labore  tuam  uenerandam  senectam  illustres,  sancto- 
que  studio  huiusmodi,  deuinctiorem"  tibi  reddas  posteritatem.  Multis 
et  praeclaris  quidem  honoribus  in  utraque  Rep :  tot  annis  functus  es, 
neque  uulgarem  prudentiam  in  sacris  et  prophanis  longa  tibi  peperit 
experientia.  Quo  minus  tibi ,  molestum,  plaerisque  uero  lectoribus 
fructuosum  erit,  tua  scripta,  ut  dixi,  coniuncta  et  elaborata  in  unum 
uolumen  coniecta  nobis  et  Ecclesiae  uelut  munus  extremura''  palam 
extare".  Erit  hoc  etiam  testimonium  tuae  fidei  et  Catholicae  pietatis : 
ut  ihtelligant  Poloni  et  exteri  tuum  de  Religione  iudicium,  quod  non 
potest  apud  multos  non  multum  ualere.  Miraberis  fortasse,  me  hoc 
libere  postulare,  quod  per  occupationes  praestare  non  possis,  nec 
deesse  hodie  scio  calumniatores,  emulos,  obtrectatores,  quorum  cen- 
suras  uix  liceat  effugere.  Sed  ego  meam  dixi  sententiam,  boni  publici 
et  Ecclesiae  iuuandae  studio  excitatus,  speroque  fore,  ut  amori  in  te 
meo  aliquid  largiaris  ad  multorum  utilitatem  Christique  gloriam  pro- 
mouendam.  Nollem  sane  id  alijs  accidere,  quod  Illustrissimo  D.  Car- 
dinali  nostro^  usuuenire  intelligo,  cum  reprehendunt,  illum  a  scribendis 
edendisque  libris  supersedere,  postquam  dignitas  illi  maior  accessit. 
Quanquam  hanc  ego  censuram  mihi  non  sumo  defendendam,  qui  plane 
arbitror,  amplissimum  Dominum  Warmiensem  serijs'^  publicisque  ne- 
gotijs  occupatum  nihil  intermittere,  quod  ad  Religionis  causam  tuen- 
dam  et  illustrandam  spectare  cognoscit.  Deum  opt.  max.  precor, 
gratiam  ut  suam  nobis  ad  Ecclesiam^  fulciendam  et  promouendam 
augeat,  nosque  in  utroque  homine  saluos  ad  sui  sancti  nominis  gloriam 
tueatur.     Jngolstadij  7.  Septembris  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Adiunxi  anatomiam  Lutheri  docto  carmine  illustratam,  et  ingeniose 
confictam:  etsi  non  omnes  hoc  spectaculi  genere  delectentur.  Cupio 
idem  exemplar  ad  Illustrissimum  dominum  Cardinalem  nostrum  per- 
ferri,  meque  illius  amplitudini  reuerenter  commendari. 

Clarissimo  Viro  Domino  Martino  Cromero,  Serenissimi  Regis  Po- 
loniae  Consiliario,  Canonico  Cracouiensi,  patrono.     Cracouiae. 

a)  deuinciorem  arch.  b)  Sequuntur  vv.  dare  atque  relinquere,  oblitt.  c)  Ita  in  arch.  cur- 
rectitm  est  ex  circumferri.  d)  sacris  Pastoralbl.  e)  Scriptum  erat  Ecclesiam  Dei  ;  ex  qiio  correctum 
est  Ecclesiam  suam;  tandein  suam  quoque  ohlitleratum  est. 


'  Anno  1566  Coloniae  tres  jSennones"  synodales  Cromeri  cura  aliquot  con- 
tionibus  ab  eo  babitis  typis  exscripti  erant  {A.  Eichhorn,  Der  ermlandische  Bischof 
Martin  Kromer,  in  „Zeitschrift  fiir  die  Geschichte  und  Alterthuniskunde  Ermlands"  IV, 
Braunsberg  1869,  116—117).  De  Cromeri  ^Dialogis"  atque  „Orechovio,  sive  de 
conjugio  et  coelibatu  sacerdotum  commentatione"  vide  Can.  II  277®;  III  24'  317 ^ 
Cromeri  „Opera  omnia"  sive  corpus  illud  librorum  omnium  a  Cromero  scriptorum, 
quod  Canisius  vulgari  cupiebat ,  nunquam ,  quod  equidem  norim ,  vulgatum  est. 
Cromeri  humeris  paulo  post  impositum  est  difficillimum  munus  administratoris  et 
coadiutoris  (1569 — 1579)  ac  postea  episcopi  (1579 — 1589)  varmiensis. 

^  Stanislao  Hosio  episcopo  principi  varmiensi,  cum  Cromero  et  Canisio  iam 
inde  a  multis  annis  amicitia  iuncto;    de  cuius  scriptis  v.   Can.  V  94 — 95. 

3* 


3g  1492.  Canisius  Stanislao  Hosio. 

In   epistulae   pagina   quarta    (manu  Cromeri,    nisi    fallor)  notatum  est:    ,1567 

I.  decembr."  [epistula  tradita  sive  recepta  est]. 

,Anatomia  Lutheri",  quam  Canisius  cum  his  litteris  Cromero  et  Hosio  misit 
—  in  epistula  ad  Hosium  data  vocatur  ^depicta  Lutheri  Anatomia"  (infra  p.  39)  — , 
nescio  num  eadem  sit  atque  illa,  de  qua  in  actis  cathedralis  capituli  vratislaviensis 
refertur:  ^Anno  1568.  Veneris  die  2.  lanuarii  actum  de  suspensa  pictura  in  ecclesia 
referente  anatomiam  Martini  Lutheri,  quod  illud  Wratislavienses  graviter  tulissent"  etc. 
{Aug.  Kastner,  Archiv  fiir  die  Geschichte  des  Bisthums  Breslau  I,  Neisse  1858,  104). 
Mansfeldia  17.  Novembris  1567  Hieronymus  Mencelius  et  Cyriacus  Spangenberg 
Lutheranorum  ministri  cum  comitibus  Mansfeldiensibus  questi  sunt,  episcopum 
pragensem  (Antonium  Brus  a  Muglitz  archiepiscopum)  et  Ingolstadienses  scripta 
fallacia  et  imagines  probrose  pictas  („lugenschrifften  vnd  lestergemelde")  vurgasse 
{Heinr.  Bemhe,  Der  Briefwechsel  des  M.  Cyriacus  Spangenberg  I,  Dresden  1887, 
43 — 44).     Atque  ingolstadienses  illas  imagines  idem  Spangenberg  in  contione,  quam 

II.  Octobris  1567  de  Martino  Luthero  habuit,  ita  descripsit:  „Hie  nius  ich  noch 
eines  Stiicks  gedencken,  das  sich  newlicher  zeit  difs  Jar  hat  zugetragen,  da  sich 
die  verstockten  Papisten  an  des  Luthers  Lere  nicht  rechen  noch  der  abbrechen 
konnen,  greififen  sie  seine  Person  mit  Schandgemalden  an.  Wie  denn  die  Sew  Papisten 
zu  Jngolstad  den  Luther  blos  vnd  nackend  auf  einen  Schlachttisch  gemalet  vnd 
herumb  falsche  vnd  rechtschaffene  Lerer  gestellet :  Da  steht  Cahiinus  vnd  stosset 
ime  ein  Spiess  durchs  Herz,  Zwingel  hewet  den  Kopf  ab,  Viretus  erwurget  in  mit 
einem  Strang.  D.  Jacobus  Andrea  vnd  D.  Eberus  schneiden  in  mitten  mit  einer 
Sege  von  einander,  geben  das  obertheil  den  Sacramentirern  vnd  das  ander  lassen 
sie  den  vnsern :  Philippus  ^  stehet  auch  dabey  vnd  siehet  dem  Handel  zu.  Mich 
haben  sie  hesslich  genugsam  gemalet:  als  ob  ich  dem  Luther  den  linken  Schenkel 
abfressen  wollte:  Der  gut  alt  Herr  Sarcerius  seliger,  desgleichen  der  Herr  Gallus 
vnd  Jllyricus  sind  schimpflich  genug  daneben  gebildet  mit  giftigen  grewlichen 
Gotteslesterischen  Versen.  Damit  die  Gottlosen  besessenen  Leute  ire  Thorheit  an 
Tag  geben"   {Remhe  1.  c.  43^). 

Aliqui  ex  catholicis  hac  ratione  se  tueri  volebant  adversus  protestantes ;  hi 
enim  tum  in  foliis  singularibus,  tum  in  sacris  bibliis  aliisque  libris,  tum  in  eccle- 
siarum  parietibus,  altaribus,  fenestris  multas  imagines  ad  ecclesiae  catholicae  in- 
famiam  ponebant;  inter  quas  eminent  sordidissimae  illae  imagines  papatus,  quas 
Lutherus  versibus  a  se  instructas  anno  1545  in  lucem  emisit  {Joli.  Janssen,  Ge- 
schichte  des  deutschen  Volkes  VP^-'^  Freiburg  i.  Br.  1901,  39—54).  Anuo  1562 
Canisius  Augusta  ad  Hosium  miserat  „foedas  imagines"  Ratisbonae  pictas,  in  quibus 
^extremum  Ecclesiae  contemptum  declarabant  aduersarij"  {Can.  111  527;  cf.  etiam 
III  409). 

Protestantes  lesuitas  ^Anatomiae"  illius  auctores  habuisse  videntur.  Prodiit 
in  lucem  libellus  „Des  Ehrwirdigen  .  .  .  M.  Lutheri  .  .  .  Triumph  und  Verant- 
wortung  wider  die  gottlosen  Schmehschrifft  der  newen  Miinch,  der  Jesuiter,  welche 
sie  unter  dem  Titel  ,Anatomia  Lutheri,  ausgesprengt  haben.  1568".  8"  {British 
Museum  .  Catalogue  of  Printed  Books,  lesaias-Ilium,  London  1889,  coi.  47). 

149S.  CANISIUS    cardinali    STAWISIiAO    HOSIO    episcopo    principi 

varmiensi.  Ingolstadio  7.  Septembris  1567. 

Ex  archetypo  (2";  2^^  PP-;  in  P-  4  inscr.  et  sig.),  cui  Canisius  ipse  nomen 
(„Seruus"  etc.)  subscripsit.  Cod.  goth.  ,383"  f.  182"— 183^,  Epistulam  ex  archetypo 
primus  vulgavit  E.  S.  Cyprianus,  Tabuhirium  Ecclesiae  Romanae  seculi  decimi 
sexti,  Francofurti  et  Lipsiae  1743,  448—450.  Particulas  (ex  Cypriano)  posuit 
E.  Reimann,  Forschungen  zur  deutschen  Geschichte  XI,  Gottingen  1871,  33^  35'; 
plura,    eaque   germanice    versa    (ex  eodem  Cypriano)  Flor.  Riess  S.  J.,    Der   selige 


Melanchthon. 


Ingolstadio  7.  Septembris  1567.  37 

Petrus  Canisiiis,  Freiburg  i.  Br.  1865,  369,  et  Paul.  Dreivs,  Petrus  Canisius,  Halle 
1892,  123 — 124.  Epistula  usus  est  etiam  A.  Eichhorn,  Der  erralandische  Bischof 
und  Cardinal  Stanislaus  Hosius  II,  Mainz  1855,  298. 

Mali  in  peius  proficiunt.  Desunt  sacerdotes.  Tirolis  et  Bavariae  principes 
„Catholicorum  heroes"  sunt.  Contionator  caesareus.  Synodi  dilingana  et  constantiensis. 
Reliqui  ejnscopi  nihil  agiint.  Protestanfiuin  theologi  inter  se  rixantur.  Calvinianismus 
amplificatur.  Catholici  segnes  sunt;  clerus  non  reformatur.  Hosio  collegium  brauns- 
bergense  commendat ;  eum  rogat,  ut  Societati  siiam  libertatem  permittat  et  scriptis 
ecclesiam  iuvet.    Anatomia  Lutheri. 

Jhesus^.     Pax  Christi  sempiterna  nobiscum. 

Reuerendissime  et  Jllustrissime  Domine  etc. 
Valetudine  aduersa  superioribus  mensibus  laboraui  ^.  Accesserunt 
postea  peregrinationes  meae  Moguntiam  et  Argentinam  usque:  hae- 
rendum  etiam  fuit  Herbipoli  et  Oeniponti  aliquantisper^.  Praetereo 
reliquas  occupationes,  quae  non  sinunt  uno  me  in  loco  diu  uersari: 
eiusque  rei  testem  fide  dignum  citare  possem  Jllustrissimum  Dominum 
Cardinalem  Augustanum  ^  et  alios  viros  bonos,  si  longiore  quidem  de- 
fensione  mihi  opus  esset  apud  humanissimum  simul  et  amphssimum 
raihi  patronum  Dominum  meum  Cardinalem  Warmiensem.  Eum  nunc 
in  primis  oro  et  obsecro,  ut  silentium  hoc  meum  et  in  scribendo  tar- 
ditatem  boni  consulat,  suaque  ueteri  et  saepe  mihi  probata  bene- 
uolentia  me  quanuis  absentem  et  tacentem  prosequi  pergat.  Quid  autem 
ego  de  Germania  nostra  scribam  ignoro,  nisi  quod  mali  proficiant 
in  peius*,  et  bonorum  Ecclesiae  Catholicae  Ministrorum  penuria 
id  faciat,  ut  Orthodoxi  Religionis  suae  causam  aegre  conseruent  atque 
defendant.  Habemus  interim  Dei  benignitate  duos,  et  praecipuos  illos, 
Catholicorum  Heroes,  Dominum  Ferdinandum  Archiducem  Oeniponti 
nunc  imperantem,  et  Dominum  Albertum  Bauariae  Ducem:  utrunque 
sane  dignum,  quem  amplitudinis  tuae  literae  aliquando  commendent, 
et  in  hoc  praeclaro  suae  pietatis  instituto  confirment.  Bono  Citardo, 
cui  de  Calice  tanta  cura  fuit,  nullum  adhuc  in  Cathedra  Caesarea'' 
successisse  uidemus,  etsi  Catholici  nonnuUi  adhuc  expetantur^,  Au- 
gustana    Synodus    a    suo    Praesule    tam    iaboriose,    quam    sumptuose 

a)  Hoc  V.  et  0  sqq.  non  sunt  apud  Cyp>:        b)  Coesarea  arch. 


1  Vide  Can.  V  437  685.  ^  yide  Can.  V  504—508,  et  supra  p.  6—20. 

3  Ottonem  Truchsess.  *  2  Tim  3,  13. 

5  P.  Matthias  Cythardus  0.  Pr.  (de  cuius  ^cura"  illa  cf.  Can.  IV  982)  Vindo- 
bonae  30.  Octobris  mortuus  est.  In  *  Litteris  annuis  coUegii  vindobonensis  Vindo- 
bona  1.  Septembris  1567  datis  „Wolfgangus  Pgrringer"  S.  J.  narrat:  Nostri  „inter- 
fuere  cum  aliorum  fructu  et  aedificatione  supremae  luctae  Citardi,  qui  et  Ferdinando 
seni,  piae  memoriae,  et  huic  Maximiliano  Jmperatoribus  a  Sacris  concionibus  fuit, 
eoque  in  officio,  tam  excellens  fuit,  ut  tota  Grermania  parem  reperire  uix  quisquam 
possit"  (ex  archetypo,  a  Pyrr.  subscripto;  G.  Ep.  VIII  f.  40*).  Contionabatur  quidem 
in  aula  imperatoris  tum  ante  Cythardi  mortem  tum  postea  etiam  Urbanus  Austriacus 
(Pfaffstetter,  Sagstetter) ;  at  hic  simul  episcopus  gurcensis  et  administrator  episco- 
patus  vindobonensis  erat;  quare  haud  ita  saepe,  puto,  dicere  poterat;  dicebant  ali- 
quando  etiam  alii,  ut  P.  Dionysius  a  Rain  0.  Fr.  Min.  et  P.  Laurentius  Magius  S.  J. 
{Wolfsgruber,  Hofburgkapelle  94  605). 


38  1492.  Canisius  Stanislao  Hosio. 

mense  Junio  celebrata,  foelicem  habuit  exitum.  Nam  et  Synodus 
Tridentina  illic  admissa,  et  reformatio  quaedam  instituta,  multaque 
alia  praeclare  tum  deliberata,  tum  constituta  fuerunt  ^  Jn  eodem 
labore  uersatur  et  nunc  Jllustrissimus  Dominus  Cardinalis  Constan- 
tiensis^,  Reliqui  fortasse  spectatores  quam  actores  esse  malunf: 
adeo  nullus  ad  Synodum  celebrandam  accingit  sese,  reclamet  licet 
Pontifex  Maximus  cuius  consilijs  et  mandatis  uere  Apostolicis  utinam 
obtemperaretur''^.  Coeterum  de  aduersarijs  nihil  fere  possum  adferre. 
Witembergenses  ab  Electore  et  Principe  suo  Saxone  iussi  responderunt, 
quid  de  Brentiana  Vbiquitate  sentirent:  et  Germanice  responderunt, 
cum  Principe  Wirtembergensi "  *  hoc  agendum  esse,  ut  Brentianum  et 
Schmidelianum  Dogma,  quod  in  suas  Ecclesias  et  scholas  ipsi  non 
poss[ent]''  inducere,  non  serperet  latius,  quia  subtilitate  magis  quam 
ueritatis  pondere  niteretur,  et  neque  scripturae  sano  sensui,  neque 
Lutheri  magisterio  satis  consentaneum  esset^.  Jta  pulchre  inter 
Witembergenses  et  Wirtembergenses  Theologos  conuenit  cum  in  alijs, 
tum  in  hoc  genere  Controuersiarum,  Pergit  interim  grassari  Cal- 
uinismus,  cum  nihil  fere  sit  promptius,  quam  Ecclesiae  Catholicae 
desertorem  Lutheranum  alterius  etiam  sectarij  Religionem  ample[cti]' 
et  in'  errorem  deteriorem  prolabi.  JUud  interim  non  possumus  non 
grauiter  deplora[re,]^  Catholicos  nostros  tot  modis  afflictos  et  oppug- 
natos  nihil  serio  cogitare  de  placan[da]''  ira  Dei,  quae  nobis  extrema 
minatur,  et  de  reformatione  Cleri,  qui  nec  su[os] '  ferre  morbos  potest, 
nec  ulla  uult  remedia  sibi  applicari :  et  de  coniungendis  demum  animis 
ad  proelia  domini^  contra  Philistaeos  gerenda  sustinendaque.  Sed 
nouit  pietas  tua  recte  cum  illis  agi  non  posse,  qui  suae  Visitationis 
tempus  non  agnoscunf^,  et  non  redeunt^  ad  dominum  per- 
cutientem  in  his  grauissimis  plagis^,  quarum  ipsi  nobis  authores 
et  confirmatores  esse  tridemur.     Det  meliora  Deus. 

a)  In  arch.  ita  correctum  est  ex  maluerant.  b)  In  arch.  corr.  ex  ottemperaretur.  c)  Ita 

corrigendum  esse  ea;  Witembergensi,  quod  est  in  arch.,  res  ipsa  ostendit ;  v.  infra,  adn.  4.  Ita  correxit 
etiam  Cypr.       d)  e)  Supplevi  ex  Cypr.       f )  Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est.      g)  li)  i)  Supplevi  ex  Cypr. 


^  De  hac  synodo  Dilingae  a  cardinali  Truchsess  habita  v.  Can.  V  635 — 638. 

^  Haec  synodus  a  cardinali  Marco  Sittico  ab  Hohenenibs  habita  est  Constantiae 
ab  1.  ad  5.  Septembris  1567  (los.  Hartzheim  S.  J.  et  Herm.  Scltoll  S.  J.,  Concilia 
Germaniae  VH,  Coloniae  1767,  419-585). 

^  Ita  e.  g.  Pius  V.  clerum  dioecesis  frisingensis  ad  synodum  habendam  ad- 
hortatus  erat  litteris  Roma  28.  Februarii  1567  datis;  quas  edidit  Franc.  Gouhau, 
Apostolicarum  Pii  Quinti  Pont.  Max.  epistolarum  Libri  quinque,  Antverpiae  1640, 
30—32. 

^  Cum  Christophoro  duce  vrurttembergensi. 

*  De  hac  controversia  v.  Can.  IV  351 — 352.  Vitembergenses  (Wittenberg) 
anno  1564  vulgaverant  „Censuram  theologorum  de  disputatione  lohannis  Brentii 
et  lacobi  Andreae  de  Majestate  Christi"  {Heinr.  Heppc,  Geschichte  des  deutschen 
Protestantismus  in  den  Jahren  1555—1581  III,  Marburg  1857,  102).  In  qua  ea  ipsa 
dicuntur,  quae  Canisius  hic  profert. 

«  1  Rg  25,  28.  "^  Lc  19,  44.  »  Cf.  Am  4,  8—11. 

»  2  Par  21,  14.     Is  19,  22  etc. 


Ingolstadio  7.  Septembris  1567.  39 

De  Collegio  Braunsbergensi  rogo  et  moneo,  ut  tua  dignitas  illud 
sibi  commendatum  esse  sinat,  eiusque  primordia  paulatim  ad  nieliorem 
progressum  duce  Christo,  prouebat;  nec  grauiter  interim  ferat%  primis 
annis  optatum  deesse  successum,  boc  praesertim  loco  et  tempore  tur- 
bulento.  Scio  a  nostris  maioribus  isthuc  fuisse  perscriptum ,  ut 
M.  Petrus  Phae''  alio  mitteretur,  ubi  rectius  ille  et  loqui,  et  intelHgi 
posseti,  rebusque  nostrae  societatis  suam  operam  daret.  Hoc  insti- 
tutum  graues  profecto  causas  habet,  ut  sperem  amplitudinem  tuam 
aegre  laturam  non  esse,  quod  Praepositi  nostri  pro  ratione  Societatis 
huius  rite  administrandae,  proque  disciplina  eius  legitime  conseruanda, 
suum  ius  in  nostros  exerceant,  illosque  libere  uocent,  mittant  ac  re- 
mittant,  sicut  ipsi  ad  maiorem  Dei  gloriam  et  commune  Societatis 
nostrae  bonum  conducere  arbitrantur.  Qua  in  re  sapientissimum  Prae- 
sulem  admonere  mihi  necesse  non  est,  quem  rogo  tantum  enixe,  ut 
raaiores  nostri  sentiant,  hoc  sibi  in  gubernandis  nostris  apud  Celsi- 
tudinem  tuam  licere,  quod  alibi  passim  licet  citra  exceptionem,  quod- 
que  aliquando  non  tam  eorum  uoluntas,  quam  praesens  necessitas  aut 
maioris  utilitatis  ratio  uel  inuitos  facere  cogit^.  Scripsi  ad  Dominum 
Cromerum,  simulque  misi  depictam  Lutheri  Anatomiam,  quae  Celsitu- 
dini  tuae  quoque  commonstraretur,  si  fortasse  hoc  spectaculo  non 
perperam  inuento,  oblectabitur^.  Deum  Jmmortalem  rogo,  ut  ampli- 
tudinis  tuae  conatus  in  sui  nominis  gloriam  et  ad  Communem  Ecclesiae 
utilitatem  prosperare  dignetur.  Expectant"  et  optant  plaerique,  ut 
Reuerendissimus  Dominus  Warmiensis  non  solum  in  Episcopatu,  sed 
etiam  in  Cardinalatu  rem  Catholicam  scribendo  illustret  ac  augeat. 
Jdem  et  ego  cuperem  sane  uehementer  propter  communem  Ecclesiae 
et  lectorum  utilitatem.  Jngolstadij  pridie  Natiuitatis  Beatissimae  Vir- 
ginis  Matris.    1567  ^ 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Reuerendissimo  in  Christo  Patri  et  Jllustrissimo  Domino  Domino 
Stanislao  Hosio  Cardinali  et  Episcopo  [Warmiensi]  Patrono  amplissimo. 

Inscriptioni  tnanu  eiusdem  temporis  (Stanislai  Rescii  manus  esse  omnino 
videtur)  adnotatum  est:  „Redditae  2  Febrva.  1567.  Responsvm  18  Febrva.  Heils- 
bergae."   Ubi  annum  1568,  non  1567,  significari  patet. 

a)  Sequitur  his,  ohUit.  b)  Ci/pr.  haud  recte:  Plial.  c)  Ita  in  arch.  correctum  est  ex  Ex- 

pectent.  d)  Quae  sequuntur,  a  Cyjar.  otnissa  sunt. 


*  P.  Petrus  Fahe  (Phae),  ex  dioecesi  treverensi  ortus,  contionator  destinatus 
erat  cathedrali  ecclesiae  herbipolensi  {Can.  V  474  697.  Epp.  Nadal  III  449  473). 
Eum  in  Varmia,  cum  contionaretur,  non  ab  omnibus  (initio  saltem)  intellectum  esse 
ex  ipsius  Hosii  testimonio  constat  {Can.  V  138). 

2  Hosius  litteris  Heilsberga  1.  Maii  1567  Romam  missis  graviter  cum  P.  loanne 
de  Polanco  Societatis  secretario  questus  erat,  quod  braunsbergense  suum  collegium 
in  gratiam  collegii  herbipolensis  spoliaretur  (Epp.  Nadal  III  792 — 793.  Eichhorn, 
Hosius  II  297). 

^  De  hac   „Anatomia"  v.  supra  p.  36. 


40  1493.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

1493.        CANISIUS  SANCTO  FRANCISCO  BOROIAK   praeposito 
generali  Societatis  lesu.      (Epistula    prior.) 

Ingolstadio  18.  Septembris  1567. 

Ex  archetypo  (2°;  SVa  PP- ;  in  P-  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183,  n.  209 
(f.  359  360).  Canisius  sua  manu  litteras  emendavit  iisque  nomen  (^Seruus"  etc.) 
subscripsit. 

Collegiwn  visitat.  Canisius,  controversiae  in  facultate  artium  ortae  arhiter 
admissus,  adiuncto  sihi  D.  Eisengrein,  animos  inter  se  conciliarit  et  Sociis  persuasit, 
ut  solo  docendi  munere  contenti  essent.  Thornaei  apostasia;  disputandi  licentia  co- 
erceri  dehet.  Rectoris  dilingani  luhores  nimii.  Novi  rectores  creandi.  P.  Merquitiiis. 
Papa  archiducissis  clausurae  legem  relaxavit. 

Jhesus.  Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 
Sunt  dies  fere  14,  quos  in  hoc  uisitando  Collegio  transegi^  Prima 
et  praecipua  difficultas,  quae  hic  sese  nobis  obijcit,  est  controuersia 
uetus  inter  nostros  duos  ~  et  alios  Professores  in  Artium  Facultate.  Nostri 
reliquisCoUegis''  per  omnia  aequari  uolebant,  suumque  ius  niultis  rationi- 
bus  defendebant  aduersus  alios,  qui  nostros  a  rationibus  dati  et  accepti, 
et  a  rebus  pecuniarijs  submouere  conabantur.  Putabant  enim  nostri, 
se  ratione  juramenti,  quo  Facultati  Artium  obstricti  sunt^,  hoc  curare'' 
debere,  ut  praeter  ius  et'  aequum  ab  alijs  nihil  committeretur.  Hinc  natae 
sunt  in  hoc  Professorum  Collegio  contentiones  et  suspitiones  amaru- 
lentae,  dum  utraque  pars  suam  tuetur  sententiam :  reliquis  Professoribus 
hoc  obijcientibus,  non  conuenire  nostris,  qui  Religiosi  sunt,  ut  secu- 
laribus  negotijs  et  rebus  pecuniarijs  implicarentur.  Multoque  grauius 
illos  habuit,  quod  non  obscure  a  nobis  de  peculatu  et  furto  coram 
Senatu  publico  incusari,  uel  saltem  utcunque  perstringi,  uiderentur. 
Nostrorum  causam  egit  M.  Carolus  consentiente  sibi  Socio  P,  Henrico 
Arboreo,  qui  senior  eo  est  in  eadem  Facultate.  Jtaque  maiorem  in- 
uidiam  sibi  conflauit  idem  M.  Carolus  Vrsinus,  cui  rationum  pondera 
non  defuerunt  in  agenda  causa  tum  uiua  uoce,  tum  scripto  priuatim 
et  publice'*.  Ego  uero  cum  ex  Oeniponto  uenissem  Monachium,  cognoui 
primum  offensos  esse  animos  Consiliariorum  Principis^,  quod  nostri 
religiosae  simplicitatis  obliti,  cum  reliquis  CoUegis  ita  rixari  et  con- 
tendere  uiderentur.   Primum  enim  in  Collegio  dicto  Professorum,  deinde 

a)  In  arch.  ita  correctum  est  ex  Collegij.  b)  In  arcJi.  corr.  ex  iurare.  c)  Sequitur  r.  ohlit- 
teratum,  quod  iam  legi  non  xmtest.         d)  In  arch.  corr.  ex  puplice. 


^  Canisius  haec  verba  non  d.  18.  Septembris,  quem  epistulae  extremae  ascripsit, 
sed  paulo  ante  scripsit ;  vide,  quae  sub  ipsam  hanc  epistulam  dicentur. 

^  P.  Henricum  Arboreum  et  Fr.  Carolum  Ursinum  ;  hic  physicam  (aristotelicam), 
ille  logicam  tradebat  {*  Litterae  annuae  ingolstadienses,  1.  Septembris  1567  datae; 
G.  Ep.  VIII  f.  204''). 

^  ^Juro,  quod  commodum  Facultatis  Artium  .  .  .  procurare,  incommodum  pro- 
hibere  .  .  .  volo"  (Juramentum  Recipiendi  in  Consilium  Facultatis  Artium,  praescrip- 
tum  in  ^Statutis"  a.  1472  universitati  ingolstadiensi  a  fundatore  datis:  I.  N.  Mederer, 
Annales  Ingolstadiensis  Academiae  IV,  Ingolstadii  1782,  80) ;  vel  hoc,  vel  simile 
iusiurandum  etiam  hoc  tempore,  puto,  iurabatur. 

*  Inprimis  Simonis  Thaddaei  Eckii  cancellarii,  qui  apud  Albertum  V.  ducen* 
auctoritate  plurimum  valebat. 


Ingolstadio  18.  Septembris  1567.  41 

iiero  in  Senatii  Vniuersitatis,  ac  postremo  eorani  ipsis  Consiliarijs  haec 
lis  agebatur,  et  utriusque  partis  extabant  libelli,  priusquam  ad  me 
quidquam  de  tota  causa  relatum  esset.  Vnde  rogaui  Cancellarium, 
liceret  ut  mihi  causam  Jngolstadij  cognoscere,  illuc  enim  iam  pro- 
fecturus  essem,  et  hoc  negotium  inter  partes  componere  quo  ad  eius 
fieri  posset.  Placuit  Cancellario  consilium,  qui  alioquin  Principis  no- 
mine  suas  partes  erat  interpositurus.  Nec  minimam  huiusmodi  tur- 
barum  causam  praebuit,  quod  nostri  uelut  examinatores  Candidatorum 
non  paterentur,  eam  pecuniae  portionem,  quae  ipsis  ex  ueteri  more 
debebatur,  ad  reliquos  Professor[es]  hoc  lucrum  ambientes  redire: 
sed  postularent  eandem  pecuniam  sibi  numerandam  restitui  Candidatis  ^. 
Cum  iam  uenissem  Jngolstadium,  exacerbatos  utrinque  Professorum  ani- 
mos  offendi,  et  scripta,  quae  inter  se  mutuo  agitabant,  contentiosa 
legi:  neque  solum  in  alijs,  sed  etiam  in  nostris  maiorem  modestiam 
desideraui.  Tum  moleste  tuli  hanc  tragediam  in  hunc  locum  adductam 
esse,  me  prorsus  inconsulto  et  inscio,  neque  rationem  haberi  humiii- 
tatis  et  modestiae,  qua  nos  alijs  praelucere  debebamus.  Admisit  autem 
pars  utraque  me  uelut  mediatorem  et  arbitrum.  Adiunxi  mihi  D.  Eisen- 
granium^,  ut  maior  accederet  authoritas  in  lite  componenda.  Hic 
scriptis  pugnarunt  iterum,  et  primum  omnium  a  M.  Carolo  postularunt 
alij,  ut  non  solum  unius  Professoris,  sed  etiam  totius  Facultatis  laesum 
honorem  restitueret,  aut  ea,  quae  publice  obiecerat  coram  Senatu 
Professorum,  publice  reuocaret.  Mitigauimus  igitur  ardentes  ani- 
mos,  et  M.  Carolum  excusauimus:  ac  deinde,  ut  mutuae  esset  offen- 
sae  sincera  condonatio,  iuuante  Christo  effecimus^.  De  reliquis  ar- 
ticulis,  qui  in  controuersiam  ueniebant,  multis  egi  cum  nostris,  et 
ostendi  rationem  hanc  confirmandae  in  posterum  concordiae  optimam 
fore,  si  argumentis  praetermissis,  iuri  suo,  quo  alijs  in  facultate 
pares  censebantur,  libere  et  sponte  renunciarent,  curamque  omnem 
Facultatis  administrandae  Collegis  illis  permitterent,  ita,  ut  solo  do- 
cendi  munere  contenti  essent.  flaec  uia  ut  simplex  et  secura  esse 
uidebatur,   ita   tollebat   etiam   semina  discordiarum  et  nostros  ad  in- 


'  ^Statuimus  et  ordinamus,  ut  quisque  baccalaureandorum  sexaginta  denarios, 
magistrandus  vero  dimidium  florenum  examinatoribus  aut  tentatoribus  suis  ante 
tentaminis  aut  examinis  finem  salarii  nomine  solvere  teneatur,  de  qua  quidem  pe- 
cunia  commune  inter  se  prandium  poterunt  habere  residuo  niliilominus  inter  eos 
aequis  portionibus  distribuendo"  (Statuta  facultatis  artium  sub  a.  1519  reformata: 
C.  Prantl,  Geschichte  der  Ludwig-Maximilians-Universitat  iu  Ingolstadt,  Landshut, 
Miinchen  II,  Munchen  1872,  157).  S.  Ignatiiis  autem  constituerat :  ,In  gradibus . . . 
magisterii  Artium  . .  .  tria  observentur:  ...  tertium,  ut  quemadmodum  gratis  docet, 
ita  et  ad  gradus  Societas  gratis  promoveat.  .  .  .  Videat  etiam  Rector,  ne  Magistris 
vel  ullis  aliis  de  Societate,  sibi  aut  Collegio  pecuniam  aut  dona  quaevis  ab  ullo, 
pro  re  quavis  in  ipsorum  utilitatem  facta,  accipere  permittat"  (Constitutiones  S.  J. 
P.  4,  c.  15,  n.  4). 

2  Martinum  Eisengrein  professorem  theologiae  et  parochum  ecclesiae  S.  Mauritii. 

*  Die  7.  Septembris;  ut  ipsa  ,^c«a  Facultatis"  habent.  Quid  de  huius  contro- 
versiae  compositione  in  illis  Actis  narretur,  v.  infra,  mon.  ing.  (1). 


42  1493.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

stituti  sui  propriam  modestiam  ac  simplicitatem  reuocabat%  nostrosque 
multis    laboribus    parum    fructuosis    et    grauibus    oneribus    liberabat. 
Omitto  rationes  alias  buc  accedentes,  quae  nostris  etiam  persuaserunt, 
hanc  uiam  eligi  et  retineri  oportere.    Jgitur  altero''  die^  cum  iterum 
partes   conuenissent,   D.  Eisengranio   et°  me''  simul  praesente,    suam 
nostri  dixere  sententiam,   iuri  suo  renunciantes,    et  hoc  sibi  soli^  [?] 
reseruantes,  ut  in  munere  profitendi  pergerent  more  suo,  nihilque  aliud 
oneris    uel   iuris   in  Facultate   sibi*^  seruarent.     Quae   sententia   Pro- 
fessoribus  ahjs,    ut  inexpectata,    ita   etiam  dura  et  molesta  uisa  est: 
unde  rogarunt  ne  hanc  nostri  facerent  secessionem,  sed  in  ipso  Collegio 
remanerent^.    Vbi  productae  sunt  difficultates^  quae  nostros  tantum 
non    cogerent   in''   hac   perstare'   sententia,   si   firmam   uelint  habere 
spem  perpetuae  concordiae,  et  suis  satisfacere  conscientijs,  suique  Jn- 
stituti  memores  esse.    Aegre  tandem  obtinuimus,  ut  nobis  consentirent, 
hac  adiecta  lege,  si  ConsiHariorum  authoritas  accederet  haecque  nostra 
consih*a  comprobaret.     Nunc  obtinuimus''  in  Aula  Principis,   ut   quod 
a  nostris  gestum  est,  confirmaretur'.    Qua  in  re  nobis  profuit""  D.  Eisen- 
granius   et  effecit,   quae''  desideramus,   ut  a  personis  et  rebus  huius- 
modi  contentiosis  nostri  prorsus  inposterum  abstinere,  suoque  instituto 
rectius  uacare  possint^.    Neque  committetur  amplius,  ut  superioribus 
inscijs   ad   has   lites  nostri  descendant,    qui  nescio  sub  quo  praetextu 
boni   communis   in   facultate   promouendi,    dum   stricto   iure  aduersus 
Collegas    uolunt    agere,    magnas    sibi   turbas    excitarunt,    aduersarios 
ueluti  crabrones  irritarunt,  et  in  multorum  reprehensionem  inciderunt, 
uelut  qui  nimium  sint  anxij,  curiosi,  contentiosi  in  rebus  ad  se  suum- 
que  institutum  minus  pertinentibus.    Faxit  Deus,  ut  his  malis  edocti, 
ab  omni  mali  specie*  caueamus,  et  ea,  quae  solida  sunt,  in  spiritu 
et  literis  sincere  sectemur  atque  promoueamus. 

Rector  Dilingensis^  haud  dubie  scripsit  in  Vrbem  de  ter  misero 
Edouardo  Anglo,  qui  horrendum  ostendit  exemplum  perfidiae  et  apo- 
stasiae,  non  contentus  professionem  fidei  legitimam  detrectare,  nisi 
ad  Haereticos  confugeret,  et  illorum  impietatem  pubhce  profiteretur, 
Cathohcam  uero  Rehgionem  et  Societatem  nostram  coram  omnibus 
in   templo   execraretur  ^.     Tale   scandalum   a   nostris  nunquam,    quod 

a)  Sequitur  nosque,  oUitt.  b)  Ita   (a  C.  ipso,  ut  videtur)  in  arcJi.  correctum  est  ex  extremo. 

c)  Sequitur  me,   oblitt.  d)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  per.  e)  Sic   arcli.;   corrigendumne  solis  vel 

soluni?  f)  SegufiMr  uendicarent,  oUitt.  g)  dificultates  acc/i.  b)  Sequitur  h&nc  vel  simile  v.,  ohlitt. 
i)  A  C.  ipso  corr.  ex  praestare.  k)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  urgemus.  1)  Ita  C.  ipse  correxit  ex 

conflrmetur;  sequuntur  vv. :  quantumuis  alij,  ne  id  flat,  sua  coeperunt  consilia  conferre  nostrosque 
in  facultate  sua  retinere  contendunt.  Sed  promisit  suam  nobis  operam;  quae  vv.  a  C.  oblitterata 
sunt.        m)  Ilaec  .5  vv.  a  C.  in  margine  ascripta  aunt.        n)  Ita  C.  corre.rit  ex  efflciet,  spero,  quae. 


'  Die  9.  Septembris,  ut  Acta  habent. 

2  In  ^gremio"  et,  si  res  ita  ferret,  in  ^consilio"  sive  ^senatu"  facultatis;  vide 
qaae  de  hoc  ^gremio"  etc.  exponentur  infra,  mon.  ing.  (1). 

8  De  Alberti  V.  litteris  19.  Septembris  1567  huius  rei  gratia  datis  v.  infra,  mon. 
ing.  (1). 

*  1  Thess  5,  22.  "  P.  Theodoricus  Canisius.         «  Vide  supra  p.  29—31. 


Ingolstadio  18.  Septembris  1567.  43 

sciam,  perpetratum  fuit%  et  nunc  celebri  rumore  iactatur.  Ex  his 
malis  aliquid  boni  nos  capere  decet,  ut  nimirum  praescindamus  et 
arceamus  libertatem  in  nostris  disputandi  et  contendendi,  praesertim 
de  sacris :  utque  prouideamus,  ne  locum  apud  nos  ullum  habeat  spiritus 
infidelitatis. 

Rector  Dilingensis  breui  suo  Ministro  P.  Georgio  destituetur,  si 
Collegium  Herbipolense  instituetur  ^.  Laborat  interim  supra  uires,  et 
immodicis  curis  se  conficere  uidetur  in  hac  difficili  Prouincia,  quam 
sustinet  ex  parte  trium  Collegiorum  Dilingae  curandorum^.  Jmponit 
etiam  illi''  Reuerendissimus  onera  quaedam  extraordinaria,  ut  non 
possit  ille  non  anxius  et  ualetudinarius  esse.  Vnde  indiget  subsidio 
Ministri,  quem  utinam  illi  reperire  possem.  Cogitabam  utiliter"  [?]  futuram 
hanc  mutationem,  ut  P.  Georgius,  si  Herbipolim  non  mitteretur,  Jn- 
golstadij  rectorem  ageret:  et  P.  Martinus^,  qui  nunc  rector  est  Jn- 
golstadiensis,  Dilingae  Minister  esset,  et  ab  eo  Rectore  rectius  insti- 
tueretur.  Deinde  Rectorem  Oeniponti  R.  Tua  constituere  posset 
P.  Aloysium  Mendoza  quem  scio  illi  Collegio  multum'^  in  domino  esse 
profuturum*,  atque  ita  D.  Lanoyum  hoc  insupportabili  onere,  cui 
modo  succumbit,  liberaremus,  simulque  fratribus  illic  sub  hoc  Rectore 
afflictis  praesentem  consolationem  adferre  possemus.  Qua  de  re  cogitet 
quaeso  P.  Tua  suamque  nobis  opem  tribuat  in  hac  graui  necessitate 
utriusque  Collegij  tum  Jngolstadiensis,  tum  Oenipontani. 

P.  Joannes^  Saxo  Concionator  male  se  gerit  Oeniponti,  ut  illum 
alio  transferre  fortasse  cogamur  etsi  nullum  Concionatorem,  quem  illi 
substituamus,  facile  nobis  liceat  reperire.  Respiciat  nos  Deus  oculis 
misericordiae  suae  ^.  Miramur  Pontificem  Max.  Reginis  hoc  indulsisse, 
ut  ad  nostrum  Collegium  iterum''  ingredi  possint^.  Oret  pro  nobis 
P.  Tua  et  curet  quaeso  de  Rectoribus  mutandis,  ut  dixi,  Dominus 
nobiscum.     Jngolstadij  18.  Septembris  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  GeneraJi  Societatis  JESV.  Romae. 

Epistulae  huic  dies  18.  Septembris  ascriptus  est;  at  Canisius  eam  iam  aliquot 
diebus  ante  incohavit;    in  exordio  enim  affirmat:    „Sunt  dies  fere  14,    quos  in  hoc 

a)  Quinqtie  vv.  sqq.  ah  ipso  C.  in  margine  addita  siint.  b)  Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est. 
c)  Sic  arch.;    corrigendumne :   utilem.^  d)  Sequitur  opis,    oblitt.  e)  Hoc  v.  a  C.  supra  versuni 

scriptum  est. 


1  P.  Georgius  Bader  huic  collegio  destinatus  erat  rector;  v.  supra  p.  13. 

^  Collegium  Societatis,  quocum  universitas  ipsa  coniuncta  erat,  atque  con- 
tubernium  S.  Hieronymi,  in  quo  et  alumni  pauperes  expensis  cardinalis  Truchsess, 
et  convictores  suis  sumptibus  alebantur,  significari  videntur. 

^  Leubenstain.  *  De  hoc  v.  supra  p.  2. 

*  Merquitius  parochialis  ecclesiae  oenipontanae  contionator  (Can.  VllP  473); 
cf.  supra  p.  16. 

«  Cf.  Ps  10,  5;  24,  16;  85,  16;  Eccli  86,  1  etc. 

■^  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


44  1494.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

uisitando  CoUegio  transegi"  ;  in  proximis  vero  litteris,  quae  et  ipsae  diem  18.  Sep- 
tembris  sibi  ascriptum  babent:  ^Tribus",  inquit,  „fere  septimanis  in  boc  uersor 
Collegio  uisitandi  causa"  ;  atque  in  priore  illa  primum  scripserat:  „Nunc  urgemus 
in  Aula  Principis,  ut  quod  a  nostris  gestum  est  confirmetur  . . .  promisit  suam  nobis 
operam  D.  Eisengranius  et  efficiet,  spero,  quae  desideramus,  ut"  etc. ;  deinde  haec 
ita  mutavit:  ,Nunc  obtinuimus  in  Aula  Principis,  ut  ...  confirmaretur.  Qua  in  re 
nobis  profuit  D.  Eisengranius  et  effecit,  quae"   etc. 

Quod  Canisius  in  postrema  harum  litterarum  parte  dicit:  Mirari  se.  quod  pon- 
tifex  reginis  colJegii  oenipontani  iterum  ingrediendi  potestatem  concesserit,  re- 
miniscaris  oportet,  Pium  V.  anno  1566  mulieres  omnes,  etiam  „comitissas,  marchio- 
nissas,  ducissas"  virorum  religiosorum  domos  ingredi  graviter  vetuisse  omnesque 
ingrediendi  facultates  antea  concessas  irritas  esse  iussisse.  Quare  Borgias  Magda- 
lenam  quoque  et  Helenam  archiducissas  sive  ,reginas"  ingressu  arcendas  esse  cen- 
suerat  {Can.  V  356  501).  Verum  Oeniponte  80.  Septembris  1567  P.  Nicolaus  Lanoius 
rector  ad  Borgiam  *rettulit:  „Per  via  del  Cardinale  Commendone  le  Regine  hanno 
ottenuto  confirmatione  delli  suoi  priuilegij  che  haueuano  auanti  che  S.  Santita  per 
vna  bolla  prohibessi  che  le  donue  non  intrassero  li  monasterij  di  religiosi  o  persone 
regolarj.  Onde  per  questa  fenestra  entrano  come  prima  loro  .  nel  giardino  et  habi- 
tatione  nostra.  Patientia,  ad  tempus"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII  f.  196'').  Anno  1567 
duo  Commendoni  nepotes  scholas  coUegii  oenipontani  frequentabant  {Borgias  *Lanoio, 
Roma  2.  lunii  1567;  ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  28''). 

Simili  ratione  sublatus  est  Canisii  „scrupulus"  (Caw.V  470)  de  lacoba  Badensi 
Alberti  V.  Bavariae  ducis  matre  et  Anna  Austriaca  eiusdem  uxore  (reginarumque 
oenipontanarum  sorore)  in  collegium  mouacense  admittendis.  De  quibus  P.  Paulu& 
Hoffaeus  praepositus  provincialis  Oeniponte  16.  Februarii  1570  Borgiae  *  scripsit : 
Annam  aegerrime  ferre,  ,quod  id  Reginae  [Magdalenae]  eiusque  pedissequis  liceat", 
sibi  vero  non  liceat,  cum  ipsa  collegii  monacensis  mater  et  ^fundatrix"  sit.  „Addo 
etiam  hoc,  quod  sine  scrupulo  in  alia  monasteria  vtriusque  sexus  ingrediantur,  licet 
raro"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  XI  f.  209").  Borgias  igitur  Hoffaeo  *  scripsit  Roma  18.  Martii 
1570:  „Si  uedera  con  la  prima  commodita  di  dimandar  la  dispensa  a  S.  Santita  accio 
le  Signore  Duchesse  possino  entrare  nel  Collegio  al  modo  che  fu  concesso  alle  Regine 
de  Jspruch,"  Et  *Roma  31.  Septembris  1570:  „Fu  anche  detto  a  sua  Santita  come 
r  Illustrissimo  Duca  diceua  di  uoler  uenir  al  Collegio  .  etc,  et  che  forse  menarebbe 
la  Signora  Duchessa  sua  matre,  et  la  serenissima  sua  moglie,  et  auanti  che  si 
passassi  oltre,  disse  da  se,  che  non  poteuamo  escusar  ci  de  accettar  li,  et  cosi 
dette  la  iicencia  con  beneditione,  la  qual  seruira  non  solamente  in  Monachio,  ma 
etiam  in  Hispruch  et  Hala  con  questi  signori  grandi,  benche  quanto  piu  rare  uolte 
entraranuo  sara  meglio"   (ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  76*  124-''). 

Borgias  Canisio  respondit  8.  Novembris  1567. 

1494.        CANISIUS  SAlllirCTO  FBAJfCISCO  BORGIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.     (Epistula   altera.) 

Ingolstadio  18.  Septembris  1567. 

Ex  archetypa  epistula  (2° :  S'/^  pp. ;  in  p.  4  inscr.)  et  ,Postscripto"  autographo 
(in  folio  separato;  8°;  1  p.),  Germ.  183,  n.  210  (f.  361  362).  Canisius  sua  manu 
epistulam  emendavit  et  subscripsit  („Seruus"  etc).  In  extremis  epistulae  versibus 
complures  litterae  iam  quasi  evanuerunt.  Litterarum  particula,  quae  de  S.  Stanislao 
est,  posita  est  a  los.  Boero  S.  J.,  Storia  della  vita  di  S.  Stanislao  Kostka,  Torino 
1872,  82,  et  Can.  318—319  (italice),  et  ab  Aug.  Arndt  S.  J.,  Der  heilige  Stanislaus 
Kostka^,  Regensburg  1905,  93—94  (germanice),  et  L.  Michel  S.  J.,  Vie  du  Bienheureux 
Pierre  Canisius,  Soci^t^  de  Saint-Augustin  1897,  328 — 324,  et  Stanislas  85 — 86 
(gallice).  Epistula  usi  sunt  editores  Epp.  Nadal  III  242^ 

Stanislaum  Kostkam  cum  aliis  Romam  mittet.  Collegimn  visitavH.  Dissidium 
composuit.     Cum    episcopo    eystettensi    dc  fidei  professione  tridentina  egit ;   variorum 


Ingolstadio  18.  Septembris  1567.  45 

eXcusationes ;  professio  in  universitate  emitti  vetita.  Bulla  Coenae.  Confessarii. 
Concilii  promulgatio.  Professores  aegroti.  Rhetorica  schola  ablata,  reliquae  melius 
constitutae  sunt.  Socii  niutati.  Vota  renovata.  Societas  universitatem  iuvat.  Iter 
monacense.  Catechismi  Eomani  versio.  Renovatio  votorum  dilingana.  Rector  ingol- 
stadiensis  muneri  impar  est. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

23.  Augusti  datas  accepi,  quae  tantum  de  fratre  Jacobo  Je- 
nuensi*  [?]  Romam  mittendo  nos  admonebanti.  Mittetur  igitur  ille 
cum  M.  Reynero  -  paulo  post,  et  his  duobus  adiungemus  forte  Stanis- 
laum  bonum  et  nobilem  adolescentem  Polonum,  qui  parentibus  inuitis 
huic  Instituto  se''  cupit  dedicare^. 

Tribus  fere  septimanis  in  hoc  uersor  Collegio  uisitandi  causa. 
Ac  primum  curae  mihi  fuit  componere  dissidium,  quod  Professoribus 
Artium  cum  nostris  duobus  intercesserat,  sicut  alio  scripto  fusius  ex- 
plicabo*.  Consequuti  tandem  sumus,  quod  optabamus",  ut  Consiliarij 
quoque  Principis  nostram  probauerint  sententiam,  factamque  inter  hos 
professores  concordiam  et  spontaneam*^  nostrorum  secessionem  ex 
dictae  Facultatis  Collegio.  Jgitur  docebunt  nostri  tantum  Philosophiam^ 
et  nihil  sibi  cum  alijs  habebunt  commune,  quod  ad  externa  negotia 
et  facultatis  illius  administrationem  turbulentam'^  attinet.  Atque  hoc 
modo  non  praesenti  tantum  et^  periculosae  altercationi,  sed  futuris 
etiam  turbis,  quae  omnino  expectandae  fuerant,  finem  impositum  esse 
gaudemus,  Deoque  gratias  agimus  de  tota  causa  conciliata^. 

His  diebus  ad  Reuerendissimum  Eistetensem  huius  Gymnasij  Can- 
cellarium''  et  Episcopum^  salutandum  accessi,  et  cum  illo  diligenter 
egi  de  professione  fide[i]  quam  Pius  IIII  publicarj'  iussit,  in  hanc 
scholam  introducenda.  Nam  p[ro]fessores  hac  se  purgatione  tuentur, 
quod  huiusmodi  Bulla  Pontific[is]  sibi  ab  Episcopo  uel  ordinario  non 
fuerit  publicata.  Episcopus  eandem  adfert  excusationem,  seque  mirari 
dicit,  quod  Pont.  Max.  propri[a]  non  mittit  mandata  de  hac  Bulla 
et  publicanda,  et  obseruand[a]  "^.     Praeterea  dicit,  suam  authoritatem 

a)  Sic;  scribendum  fuerat,  puto,  Genuensi;  v.  infra,  adn.  1.  h)  Hoc  v.  ab  ipso  C.  supra  versuin 
scriptum  est.  c)  obtabamus  arcli.  d)  spontanea  arch.  e)  In  arch.  ita  correctum  est  ex  Philo- 
sopiam.  f)  In  arch.  corr.  ex  turbulendam.  g)  Hoc  v.  a  C.  supra  versum  scriptum  est.        h)  In 

arch.  corr.  ex  Cancellarij.        i)  In  arch.  corr.  ex  publicare. 


'  De  Societatis  fratre  scholastico  lacobo  de  Levanto  sive  Genuensi  v.  supra 
p.  11  20.  2  Fabricio;  de  quo  supra  p.  10;  cf.  Can.  V  433. 

^  Sanctum  Stanislaum  Kostkam  dicit;  v.  supra  p.  4 — 6. 

*  Hoc  scriptum  v.  supra  p.  40—42.  *  Plura  v.  infra,  mon.  ing.  (1). 

®  Martinum  de  Schaumberg.  Episcopi  eystettenses  sedem  habebant  in  Arce 
Willibaldiana  (Willibaldsburg),  prope  Eystadium  in  monte  S.  Willibaldi  sita. 

'  P.  Hieroni/mus  Torrensis  S.  J.  theologiae  in  universitate  ingolstadiensi  pro- 
fessor  Borgiae  Ingolstadio  5.  Novembris  1567  *scripsit:  „J1  reuerendissimo  Sta- 
diense  Cancellario  di  questa  vniuersita  disse  al  .P.  Canisio,  marauigliar  se  molto 
como  questa  bulla  et  quella  de  la  cena  mai  li  sia  slato  intimata :  et  per  questo 
par  che  indugia  la  promulgatione  d'  detta  professione  .  .  .  a  detto  al  padre  prouin- 
ciale  che  uolontier  la  promulgaria,  solamente  li  fusse  intimata  di  S.  Santita  o  di  suo 
metropolitano  ouer  dalcuuo  prelato  dauthorita"   (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIll  f.  ^IS*"). 


46  1494.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

in  hoc  Gymnasio  parum  ualetur[am]^  [?]  ut  Bullam  maxime  publicet, 
nisi  rem  urgeat  magis  Princeps  Baua[riae,]  ^  cuius  quidem  Consiliarij 
alieni  uideantur  ab  exigendo  iuramento,  quod  Bulla  requirit  a  Pro- 
fessoribus  et  promouendis.  Timent,  hac  ratione  libertatem  Religionis 
in  processu  Jmperiali  confirmatam  uiolari^,  et  offendi  posse  Principes 
Lutheranos.  Tum  lurisperiti  aegre  ferrent  hoc  sibi  lucrum  eripi, 
quod  coUigunt  ex  promotione  illorum,  qui  aliquando  per  omnia  Catho- 
lici  non  sunt.  Satis  enim  fore  putant,  illos''  a  promotione  repelli, 
qui  palam  et  scandalose  haeretici  esse  noscun[tu]r^,  Addunt,  hanc 
Bullam  nusquam  in  Germanico  Gymnasio  receptam  esse,  et  rumor 
spargi  coepit,  eam  in  scholis  quibusdam  Jtalicis  relaxatam  esse.  Vnde 
cum  nostri  in  hoc  Gymnasio  diligenter  urgerent,  ut  iuramentum  se- 
cundum  BuUae  tenorem  exigeretur  a  quibusdam,  adeo  non  profecerunt, 
ut  etiam  noua  lege  cautum  sit,  in  nulla  facultate  postulandum  a  quo- 
quam  promouendo  dictuni  iuramentum,  quandiu  a  Superioribus  Bulla 
non  insinuaretur  et  hoc  loco  publicaretur,  Haec  latius  repetiui,  ut 
uideat  P,  Tua  negotij  huius  difficultatem :  deinde,  ut  nostris  consulat 
professoribus  Theologis,  an  bona  illi  conscientia  inter  alios  Professores 
publicis  promotionis  et  electionis  actibus  possint  interesse,  ubi  Bulla 
haec  Pontificis  non  obseruatur,  et  fortasse  periculum  excommunicationis 
metui  possit*.  Et  parum  sane  referret,  imo  nostris  inuidiam  sin- 
gularem  augeret,  si"  quoties  opus  erit,  soli  excipient  nostri''  contra 
electiones  et  promotiones,  in  quibus  mandatum  Pontificis  negligitur. 
Putant  nostri,  expressa  protestatione  in  huiusmodi  casibus  opus  non 
esse,  neque  hoc  exigi  a  Pontifice  etsi  uehementer  cupiant,  hanc  fieri 
ab  omnibus  professionem  in  qualibet  facultate^.    Ego  illud  maximum 

a)  Sic;  scrihere  voluerat,  puto :  ualituram.  b)  In  arch.  corr.  ex  illorum.  c)  Seguitur  se, 

ohlitt.         d)  Hoc  V.  a  C.  supra  versum  scriptum  est. 


'  Ingolstadium  in  rebus  civilibus  Alberto  V.  Bavariae  duci  subiectum  erat; 
universitatem  Ludovicus  dives  Bavariae  dux  a.  1472  fundaverat. 

2  ^Recessum"  comitiorum  imperii  Augustae  a.  1555  habitorum  sive  „pacera 
religionis  augustanam",  quam  vocamus,  significat;  qua  quid  ea  de  re  sancitum  sit, 
V.  Can.  V  245—246. 

3  Cf.  Cau.  IV  585.  Ita  etiam  ducis  consiliarii  statuisse  videntur  {Prantl 
1.  c.  I  270). 

■•  Pitis  IV.  in  Bulla  Roma  13.  Novembris  1564  data,  „excommunicatione  latae 
sententiae"  aliisque  poenis  propositis,  constituerat,  ne  quem  professores  eligerent 
rectorem  cancellariumve,  neve  quis  gradum  academicum  reciperet,  nisi  qui  ante 
electionem  vel  admissionem  vel  promotionem  fidem  catholicam  verbis  in  ipsa  Bulla 
praescriptis  „palam  et  sollemniter"  professus  esset;  simul  praeceperat,  ut  „desuper 
instrumentum  publicum  conficeretur",  et  ut  professionis  rite  factae  accurata  mentio 
in  promotionis  litteris  sive  diplomate  fieret  {Bullarium  Romanum  VII,  Neapoli  1882, 
323—327). 

*  P.  Martinus  Leubenstain  rector  ingolstadiensis  Ingolstadio  30.  Martii  1567 
S.  Francisco  Borgiae  *scripsit:  Si  professores  Societatis  promotionibus  non  intererunt, 
^omnes  sine  delectu,  sicuti  prius,  docti  et  indocti  Catholici  et  haeretici,  libere  pro- 
mouebuntur,  quod  non  solum  in  Bauaria  fidei  destructio  erit ,  sed  etiam  magnae 
partis  Germaniae,    si    quis  enim  est  promotus  in  Catholica  hac  academia,   facillime 


Ingolstadio  18.  Septembris  1567.  47 

impedimentum  uidere  uideor,  quod  huiusmodi  BuUae  et  excommuni- 
cationes  apud  praecipuos  dominos,  quorum  in  publicando  et  exequendo" 
authoritate  opus  esset,  non  tantum  ualeant,  quantum  sane  ualere  de- 
berent,  quia  non  sunt  fundati  supra  petrami.  Dominus  nostri 
misereatur. 

Egi  praeterea  cum  Episcopo  de  Bulla  Caenae  domini  publicanda, 
deque  confirmandis  nostris  confessarijs.  Sed  parum  uideor  efifecisse, 
nec  puto  urgendum  Episcopum  esse  amplius,  si  difficilem  se  praebet 
in  concedendis  illis,  quae  secundum  Concilium  Tridentinum  nobis  con- 
cedere  potest,  praesert[im]  quandiu  idem  Concilium  non  publicauit  in 
hac  Ecclesia^. 

Expectamus  tot  mensibus  Professorem  philosophiae,  qui  P.  Ar- 
boreo  in  lectione  succedat,  cum''  is  amplius  docere  non  possit,  ut 
intelligatur  ^.  Vnde  M.  Carolus  Vrsinus*  illius  et  suo  nomine  pro- 
fitetur,  et  utranque  lectio[nem]  satis  grauem  sustinet,  iamque  coepit 
nonnihil  corpore  laborare.  Per  Christum  rogo,  ne  cogamur  nostros 
tam  grauiter  exercere.    M.  Paulus^  Dilingae  magis  ac  magis  deficere 

a)  In  arch.  corr.  ex  exequendum;  5  i'v.  sqq.  cib  ipso  C.  supra  ve>-sum  scripta  sunt.  b)  Sequitur 
liic,  oblilt. 


sub  hoc  praetextu  quamcumque  conditionem  nanciscitur  apud  Catholicos ,  et  ita 
occulte  subintrant,  et  integra  oppida  pei'uertunt,  vt  experientia  docet"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  VIII  f.  209"). 

'  Mt  7,  25.   Lc  6,  48;  cf.  Mt  16,  18. 

^  Ex  decreto  Concilii  Tridentiui  (sess.  23,  de  ref.  c.  15)  necesse  erat,  ut 
Socii,  si  hominum  saecularium  confessiones  excipere  vellent,  praeter  iurisdictionem, 
quam  summi  pontifices  iis  delegaverant  satis  amplam,  ab  episcopis  ^approbationem 
obtinerent"  ;  ita  enim,  privilegiis  quibuscunique  sublatis,  Concilium  de  sacerdotibus 
omnibus,  etiam  regularibus,  statuerat.  Ideo  lacobus  Lainius  praepositus  generalis 
Socios  approbationem  illam  petere  iusserat;  simul  tamen  significaverat :  Ubi  Con- 
cilium  promulgatum  non  esset,  eius  decretis  oboediendi  non  esse  officium.  Quam 
sententiam  iam  admitti  non  posse  nionui  Can.  IV  475 ;  ubi  de  tota  hac  causa 
plenius  disserui.  Hoc  tantum  addo:  S.  Pius  V.  m.  Martio  a.  1567  Fraiiciscanis 
regularis  observantiae  concesserat,  ut  in  foro  conscientiae,  quod  vocamus,  in  posterum 
quoque  omnibus  privilegiis  per  summos  pontifices  sibi  tributis  uti  possent,  etiam 
illis,  quibus  per  Concilium  Tridentinura  esset  derogatum  [Etnm.  Eodericus  0.  Fr.  Min., 
Nova  Collectio  Privilegiorum  Regularium,  Venetiis  1611,  428).  Qua  concessione 
(per  communicationem  privilegiorum)  etiam  Societatis  homines  comprehendi  cense- 
bant,  qui  in  curia  romana  canonum  periti  erant  (Epp.  Nadal  III  414).  Praeterea 
Pius  V.  Bulla  Roma  16.  Maii  1567  data  de  Ordinibus  Mendicantium  (e  quorum 
numero  Societatem  et  fuisse  et  esse  idem  Pius  V.  litteris  apostolicis  7.  lulii  1571 
datis  declaravit)  decreverat:  Tridentina  illa  de  approbatione  episcopali  petenda  lege 
Mendicantes  a  suis  moderatoribus  generalibus  vel  provincialibus  ad  fidelium  con- 
fessiones  excipiendas  approbatos  non  comprehendi  (Magnum  Bullarium  Romanura  II, 
Luxemburgi  1727,  245  366) ;  quamquam  postea  (6.  Augusti  1571)  hoc  decretum 
revocavit  (I.  c.  368). 

^  P.  Henricus  Arboreus  logices  in  universitate  professor  (pulraonibus,  ut  vide- 
tur)  aeger  erat  {Can.  V  363). 

*  Professor  physices  aristotelicae  (Cun.  V  306^  724). 

^  Vizanus  professor  philosophiae  {Can.  V  462). 


48  1494.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.    Ingolstadio  18.  Sept.  1567. 

scribitnr,  ut  nec  suae  lectioni  diutius  sufficere  possit.  Doleo  quod 
cogar  eandem  cantilenam  toties  occinere,  et  de  nostris  miserijs  conqueri. 

Jn  schola  classem  quartam  hic  abstuli,  quae  rhetorica  erat,  et 
pa[u]cos  habebat  studiosos  ^,  Tres  uero  classes  meliore  ordine  collo- 
catas  re][in]quam,  mutatis  illarum  praeceptoribus.  Studiosos  Rhetorices 
hic  aliquot  e  fratribus  habebamus,  quos  Dilingam  transtuli,  ubi  tum 
[inj  spiritu,  tum  in  literis  maiores  progressus  in  domino  facturi  ui- 
dentur. 

Dominica  superiore "  ^  [?]  post  auditas  meas  exhortationes ,  et 
fa[cta]  exomologesi,  fratres  omnes  Vota  sua  renouarunt.  Confirmet 
in  eis  et  nobis  Deus  sanctam  in  hac  vocatione  gratiam.  Quid  prae- 
cip[ue]  in  hoc  Collegio  desit,  ex  adiuncta  chartula  plenius  intelligetur. 
Cert[e]  in  profitendo  nostri  hanc  scholam  uehementer  illustrant, 
magnumque  in  studiosis  profectum  faciunt,  et  singulari  pollent  au- 
thoritate. 

Ego  cras  Monachium,  duce  Christo,  discedam,  ibique  Fratres  ex 

Vrbe   uenturos   expectabo,   relecturus   etiam  Catechismum  Romanum 

a  D.  Paulo^  conuersum  Germanice,   et  praeterea  Collegium  hoc  uisi- 

tabo^    DiHngenses  monui,  ut  Vota  sua  renouent  Rectori*  confitentes, 

cum   ego   tardius   ad   illos   hoc   anno  possim  accedere,    et  sperem  ad 

Christi   natalem   me  illis   adfuturum^.     Commendo   me   et    collegium 

hoc  Jngolstadiense   sacrificijs   et   precibus   P.  Tuae   in   Christo  JESV 

Domino  nostro,    qui  suam  nobis  gratiam  augeat  semper.     Jngolstadij 

18.  Septembris  1567.  „  ./-,,.,     t^  /-.•  • 

Seruus  in  Christo  P.  Canisms. 

P.  Martinus^  Rector  Jngolstadij,  uir  simplex  et  [rjectus"^ 
ad  hoc  Rectoris  munus  aptus  non  uidetur  multis  nomi^nibujs":  bonum 
interim  Ministrum  ageret  in  aliquo  Collegio.  No^n]"  audet  Latine 
loqui  et  uersari  cum  exteris,  non  confessiones  audire  Germanorum 
vult,  neque  fratribus  exhortationem  facere  sustinet.  Natura  durus, 
asper  et  indignabundus  est,  vt  fratres  illum  metuant  accedere,  ideo- 
que  non  lubenter  sub  illo  uiuunt  hoc  loco.  Tum  erga  me  quoque 
nimis  uehementem  se  praebere  solet,  seque  interim  conficit  nimia 
sollicitudine  et  anxietate,  dum  neque  sibi,  neque  alijs  facit  satis. 
Non'  prosunt  consilia,  quae  saepe  illi  praebuimus,  ut  mitius  ageret, 
sibique  et  ah'js  parceret.    Breuiter,  bonus  Minister  esset,  non  Rector. 

a)  Vel  superiori;  >iam  altericm  ex  altero  correctum  est.  b)  Ila  C.  ipse  correxit  ex  uisitaturus. 
Seguitur:  Nam,  oblitt.  c)  d)  e)  Autvyraphnm  hoc  loco  lacunam  habet.  f)  Seguitur  profue,  oblitt. 


^  De  hac  Sociorum   ingolstadiensium    ^scliola  privata"  v.  Can.  V  761  et  infra, 
mon.  ing.  (2). 

^  Die  14.  Septembris.  *  Hoffaeo. 

*  P.  Theodorico  Canisio. 

*  Ad  breve  tamen  tempus  Canisius   haud   multis  post  diebus  Dilingam  venit; 
V.  infra,  ep.  n.  1510. 

«  Leubenstain.  "^  lob   1,   1 ;  2,  3. 


1495.  S.  Franciscus  Borgias  Can.     Roma  20.  Sept.  1567.  49 

Quare  P.  T.  rogo,  vt  ne  diutius  patiamur  fratres  destitui  necessario 
capite  atque  meliore  Rectore,  qui  hoc  loco  cumprimis  desideratur. 
Dominus  JESVS  nobiscum.  Seruus  in  Christo 

P.  Canisius. 
R.  P.  N.  Generali''  Soli  i. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia, 
Praeposito  Generali  Societatis  JESV.  Romae. 

Borgias  Canisio  respondit  8.  Novembris  1567. 

1495.      SAHfCTlIS  FRAI^CIISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  20.  Septembris  1567. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  „Augusta  Padre  Ca- 
nisio".  Germ.  67  f.  65.  Epistulam  in  compendium  contractam  posuit  Duhr,  Jes.  an 
Furstenhofen  75,  et  Jes.  I  191. 

Cnm  Societatis  institido  pugnnt,  per  Socios  vel  collegiuni  virginum  halense  regi, 
vel  divina  officia  cantari  in  eiusdem  templo.  Quod  Societati  dandum  non  esf.  Ca- 
nisius  haec  reginis  explicabit  et,  num  qua  alia  ratione  Socii  ipsis  famulari  queant, 
videbit. 

Reuerende  in  christo  Pater. 

Pax.  Ex  literis  .R.  V,  18.  Augusti  datis,  et  ex  scripto  quodani 
P.  Joannis  Dirsij  intelleximus  Serenissimarum  Reginarum'^  delibera- 
tionem  et  quidem  de  ipsarum  mente  quod  sancta  omnino  sit  minime 
dubitamus,  et  nostra  societas  si  quid,  saluo  instituto,  ad  ipsarum  ob- 
sequium,  et  consolationem  prestare  in  Domino  poterit  (prout  se  debere 
agnoscit)  perlibenter  praestabit.  Quia  tamen  sic  inseruire  proximorum 
spirituali  profectui  et  consolationi  debemus,  ut  nostri  instituti  obser- 
uandi,  rationem  habeamus  (quod  si  deserimus,  nec  de  alijs  nec  de 
nobis  ipsis  bene  mereri  poterimus)  dicam  quid  de  hoc  Halensi  ne- 
gocio,  nobis  in  Domino  uideatur. 

Jmprimis  quia  serenissimarum  Reginarum  intentio  eo  ferri  uide- 
tur,  ut  collegium  uel  congregationem  instituant  Virginum,  aut  ma- 
tronarum  honestarum,  quae  pie  ac  religiose  quamuis  non  sub  disciplina 
monastica,  uiuant,  cuius  dirigendae  curam  nostra  Societas  suscipiat, 
hoc  animaduertendum  est,  nulla  ratione  fieri  posse  .  pugnat  enim  cum 
nostris  constitutionibus,  atque  instituto,  quod  non  solum  moniahum, 
sed  quarumlibet  personarum  peculiarem  gubernationem  et  curam  a 
nobis  suscipi  prohibet^.    Cum  autem  Pater  Dirsius  scribat  nihil  sere- 

a)  Sequitur  solnm,  oilitt. 


'  S.  Franciscus  Borgias  a.  1565  vel  1566  *  constituerat :  „Consideretur  quae 
seorsum  scribi  debeant,  et  an  inter  haec  quae  [quid?]  notari  oporteat  quod  [quae?] 
soli  superiori  destinatur  [destinantur  ?]  et  talia  includantur  in  alijs  literis"  (ex  apogr. 
eiusd.  fere  temporis,  in  coll.  ingolstadiensi  scripto;   Antiqu.  Ingolst.  f.  88''). 

-  Venerabilis  Magdalenae  et  Helenae  sororum  (v.  supra  p.  9  17).  P.  loannes 
Dyrsius  S.  J.  Magdalenae  confessarius  erat. 

^  [nstituti  locum  illum  v.  Can.  V  353'.  „Particularem  personarum,  et  prae- 
sertim  foeminarum,  curam  nemo  suscipiat;  et  quamvis  pro  confessarij  munere,  in 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VJ.  4 


50  1495,  S.  Franciscus  Borgias  Can.     Roma  20.  Sept.  1567. 

nissimas  Reginas  contra  institutum  nostrum  a  nobis  exigere,  speramus 
quod  aequo  animo  sint  accepturae,  si  curam  hanc  nostro  instituto 
prorsus  repugnantem  recusemus.  Posset  alioqui  R.  V.  eisdem,  [de 
nostris]"  constitutionibus  rationem  reddere  si  opus  esset;  non  enim 
sine  magni  momenti  causis  per  literas  Apostolicas  nobis  supplicantibus, 
cautum  fuit,  ne  unquam  foeminarum  peculiarem  curam  societas  nostra 
susciperet^,  quod  et  constitutio  nostra  postmodum  confirmauit. 

Quod  ad  nouuni  templum  attinet,  quod  cum  sacra  suppelectile 
.SS.  CC.  aedificare,  et  ornare  magnifice  uolunt,  et  incorporari  Socie- 
tati  (quae  Hallae  collegium,  uel  domum  probationis  in  quodam  alio 
monasterio  aliquantulum  remoto^  sit  habitura)  imperent ''[?],  id  sane 
expedire  non  uidetur.  Primo  quia  coliegium  uel  domus,  haud  dubie 
suum  templum  coniunctum  habebit,  quod  ipsi  satis  erit.  Secundo 
quia  cum  nouum  templum  coniunctum  domui  Reginarum  cum  suis 
matronis  ac  uirginibus  sit  futurum  preter  decorum  nostrae  Societati 
applicaretur.  3°  quia  contra  morem  societatis,  ac  procedendi  rationem 
esset,  ut  nostri  aliam  Ecclesiam,  ab  habitatione  sua  remotam  ad 
exercenda  sua  ministeria  quotidie  adeant,  nec  id  magnis  incommodis 
uacaret. 

Cum  ergo  hanc  esse  Serenissimarum  Reginarum  intentionem 
uideamus,  in  domo"  probationis  Hallae  constituenda,  et  templo  appli- 
cando,  ut  haberent  aliquos  ex  nostra  societate  qui  tum  in  audiendis 
confessionibus,  congregationis  illius  uirginum  ac  matronarum,  tum  in 
missis  ac  diuinis  officijs  cantandis,  in  suo  templo  operam  suam 
praestent^,  cumque  neutrum  instituto  nostro  consonet,  quin  potius 
expresse  repugnet,  non  uenit  in  mentem  quid  de  fundatione  ista, 
domus  probationis  dicere  possimus,  nisi  quod  Reginis  de  tanta  bene- 
uolentia  et  erga  nos  charitate  ex  animo  gratias  agimus  quodque 
uehementer  optamus  ut  iniri  aliqua  ratio  possit,  quo"^  [?j  iuxta  nostrum 

a)   Haec  vel   vv.  de  Soeietatis  supplenda  esse  ostendunt  ea  quae  sequuntur.  b)  Corrigendum 

esse  dixerim  cnperent.         c)  domino  ap.         d)  Sic;  corrigendumne  qiia? 


uita  spirituali  eas  instituat,  nuliius  tamen  obedientiam  admittat" :  „Regulae  Sacer- 
dotum"  reg.  15,  in  libello  ^Begvlae  communes.  Romae  in  Coll.  Societatis  lesv. 
Anno  M.  D.  LXVII"  f.  10''  non  sign.  Postea  huic  regulae  num.  19  ascriptus  et 
aliqua  eius  verba,  salvis  omnino  rebus,  immutata  sunt  {Institutum  Societatis  lesu  III, 
Florentiae  1893,  15). 

'  ,Quod  nulli  ipsorum  . . .  curam  Monialium,  seu  religiosarum  quarumlibet  per- 
sonarum  recipere  teneantur,  per  litteras  Apostolicas  impetratas,  vel  in  posterum 
impetrandas,  nisi  de  hoc  indulto  et  ordine  Sociorum  huiusmodi,  expressam  facientes 
mentionem,  .  .  .  de  speciali  gratia  indulgemus"  :  Paulus  III.  in  litteris  apostolicis 
Uomae  18.  Octobris  1549  datis  {Litterae  apostolicae,  quibus  Institutio,  Confirmatio, 
et  varia  Priuilegia  continentur  Societatis  lesv,  Antverpiae  1635,  44 — 45). 

"  In  deserto  illo  monasterio  Salvatoris ;  v.  supra  p.  8. 

*  ,Nec  obligationes  ad  Missas  celebrandas,  neque  aliae  huiusmodi  admittantur" 
(Constitutiones  S.  J.  P.  4,  c.  2,  n.  4 ;  cf.  P.  6,  c.  3,  n.  6  et  C).  Atque  a.  1558  prima 
Congregatio  generalis  pronuntiavit :  „Non  nisi  ex  gravissima  causa  dispensandum 
esse  a  Praeposito  Generali,  ut  Missa  cantetur;  et  id  tantum  dominicis  diebus  et 
festis  (decr.  39  post  el.  Institutum  S.  J.  II  165). 


1496.  Can.  P.  Nicolao  Lanoio.     Monachio  sub  23.  Sept.  1567.  51 

institutum  .SS.  CC.  possimus  inseruire:  et  si  V.  Reuerentiae  aliquid 
tale  occurrerit,  nobis  significet.  Precamur  interim  Dei  bonitatem,  ut 
earum  et  nostra  omnia  consilia  et  actiones  ad  gloriam  suam  dirigere, 
et  sanctissimae  suae  uoluntati  conformare  dignetur.  Romae  20.  Sep- 
tembris  .1567. 

Epistulam  hanc  praeter  consuetudinem  latine,  non  italice  scriptam  esse  censeo 
eo  consilio,  ut  maior  quaedam  ei  esset  auctoritas  et  ut  facilius  a  Canisio  Fer- 
dinando  II.  archiduci  consiliariisque  oenipontanis  ostendi  posset.  Eam  Canisio 
missam  esse  una  cum  litteris  23.  Septembris  1567  ad  eundem  datis  intellegitur  ex 
harum  exordio  (v.  infra  p.  52).  Caeterum  in  Borgiae  Registro  germanico  (Germ.  67 
f.  59'' — 60'')  exstat  litterarum  italicarum  de  eodem  prorsus  negotio  Roma  13.  Sep- 
tembris  1567  a  Borgia  ad  Canisium  datarum  apographum.  Nec  tamen  hae  iitterae 
Canisio  missae  sunt;  neque  enim  is  in  epistulis,  quas  ad  Borgiam  dedit,  uUam 
earum  mentionem  facit;  et  in  Registro  apographum  illud,  lineis  transmissis,  ob- 
litteratum  est.  Quodsi  duas  illas  epistulas  inter  se  contuleris,  hoc  cognosces :  Idem 
habent  exordium ;  eadem  dicuntur  de  ecclesia  illa  reginarum ;  quod  vero  ad  curam 
collegii  illius  vel  congregationis  virginum  attinet,  italica  epistula  hanc  habet  mode- 
rationem:  ,Se  si  intende  che  questo  tal  collegio  debbia  essere  aiutato  de  i  nostri 
in  tanto,  che  uiuono  le  serenissime  Regine,  come  nostro  instituto  lo  comporta,  si 
fara,  non  pigliando  pero  cura  altrimente  che  adesso  la  tengano,  ma  potranno  sentir 
loro  confessioni,  et  alle  uolte  dirli  le  messe,  et  predicarli  perche  nostre  constitucioni 
non  permettono  particolar  gouerno  di  donne  ne  monache  ne  secolari,  et  cosi  Ja  com- 
pagnia  non  potria  pigliar  tal  assunto." 

Quoniam  13.  Septembris  litterae  ad  Canisium  missae  non  sunt,  epistulis  20. 
et  23.  Septembris  1567  ad  eum  datis  adiunctae  sunt,  puto,  communes  litterae  illae, 
de  quibus  in  Cod.  pDef."  *notatum  est :  „1567  ...  A  13.  di  settembre  ordine  sopra 
il  dir  le  letanie  ogni  giorno,  et  si  faccian  discipline  per  alcune  necessita  importantj 
ad  intention  di  N.  P.  et  per  tre  mesj  dureranno,  a  Jtalia,  Francia,  Germania  et 
Spagna"   (Messe  et  or.  etc,  in  a.  1567). 

Canisius  Borgiae  respondit  8.  Novembris  1567. 

1496.  CANISIUS    P.    KICOI.AO    liAlTOIO    SSJ.   J.    rectori    collegii 

oenipontani.  Monachio  sub  23.  Septembris  1567. 

Ex  Lanoii  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  196. 

P.  Merquitius  contionator  Oeniponte  avocetur  in  eiusqiie  locum  vel  M.  Guisanus 
vel  alius  substituatur. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  rector  collegii  oenipontani  Oeniponte  30.  Septembris 
1567  ad  S.  Franriscum  Borgiam  praepositum  generalem  haec  reltulit  de  „colloquio" 
die  27.  Septembris  cuin  Ferdinando  II.  archiduce  Tirolisque  principe  habito,  quo 
tractabatur  de  P.  loanne  Merquitio  saxone  S.  J.  parochialis  ecclesiae  oenipontanac 
contionatore  (cf.  supru  p.  16) :  „Sabbato  parlai  al  nostro  Principe  Jllustrissirno  .  .  . 
Jn  quel  colloquio  nii  disse  il  Principe  che  jo  soUcitassi  apresso  di  V.  P.  che  non  si 
leuassi  di  qua  il  P.  Sa.rone  predicatore  essendo  come  lui  intendeua  grato  nel  suo 
predicare  al  populo  per  non  esserc  tanto  aspero  nil  suo  modo  di  procedere  et  cosi 
piu  al  gusto  di  Germanj,  et  questo  ricercaua  accioche  non  li  fosse  di  bisogno  di  fare 
instantia  appresso  di  V.  P.  in  caso  che  lo  volcssi  far  passare  altroue.  Jo  li  rispose 
che,  non  si  leuaria  di  qud  senza  il  beneplacito  di  S.  Altez :  como  jo  presumeuo. 
pero  per  la  sua  inconstantia,  legierezza  in  suoi  costumj,  et  presontione  di  esser  grato, 
absque  eo  fortasse  quod  intrinsecus  latet',  pnrmi  che  non  potra  perseuerare 
ni  qua  ni  in  qualunche  luogo  sia.  Li  dotti  fion  lo  stimano  troppo  quanto  alla  sua 
dottrina  et  preferiscono  le  pirediche  di  Maestro  Hermete^  suo  predecessore   in  questa 


1  Ct  4,  1  3.  2  Halbpanr;  cf.  Can.  V  2'  404  855. 


52  1497.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

parte.  Lui  s' intriga  con  certe  donne  etiamdio  principalj  di  questa  corte.  Reuerendo 
Padre,  saria  beiie  preMedere  il  pericolo  et  schiffare  lo  clie  ^JOtria  acadere.  Per  vna 
ininiina  cosa  contraria  al  suo  capo  si  turha  di  tal  maniera  che  essendo  in  quclla  furia 
facihnente  se  ne  fuggirehhe  doue  V  impeto  lo  transportaria.  Jl  P.  Prouinciale  questi 
giorni  auanfj  che  io  qnesta  vltima  jyarlassi  al  Principe  mi  scrisse  che  saria  huono 
di  leuarlo  ct  di  mandarc  Maestro  Antonio  '  Fiandrese  che  adesso  sfa  in  Dilinga  o 
vn  altro.  Jo  li  risposi  che  nullamente  conueniua  di  fare  la  tal  mutatione  per  duoi 
raggione,  Prima  per  che  M.  Antonio  e  ancho  lui  di  ceruello  mirahile,  presontuoso, 
et  non  sa  ben  la  lingua  todesca,  ni  a  visto  mai  quasi  cosa  di  thcologia.  2°.  La  tal 
niufatione  offenderia  grauamente  li  auditori,  anche  le  regine  -  et  (come  dipoi  si  e 
inteso)  jl  Principe.     Bisogna  che  prima  si  j^cssi  questa  nouita,    quia  noua  placent." 

1497.       SA]S"CTUS  FRANCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Tusculo  23.  Septembris  1567. 

Ex  apographo  eodem  fere  tempore  scripto;  in  margine,  eadem  manu :  ^Padre 
Canisio,  di  N.  Padre".  Germ.  67  f.  65^ — 66  .  Complura  huius  epistulae  capita, 
latine  versa  et  aliquantum  contracta,  comparent  in  corpore  illo  jResponsorum"  variis 
Societatis  provinciis  a  primis  quattuor  praepositis  generalibus  datorum,  quod  exstat 
in  Cod.  monac.  ^Resp."   (cf.  Can.  II  lih— liv)  f.  121i^— 122^ 

P.  Schorichius.  P.  Hoffaei  aliorumque  missiones.  Canisius  ipse  statuet.  Im- 
merito  Socii  provinciae  austriacae  a  consiliario  illo  caesareo  reprehenduntur ;  natn 
2)lurimum  laborant.  Canisius  de  controversia  ingolstadiensi  cognoscet  et  statuet.  Si 
cardinali  ptlacuerit,  Thornaeus  capiatur  et  in  carcere  vel  per  totain  vitum,  cum  opus 
erit,  detineatur.  De  Itaereticorum  doctrinis  ne  disputetur  nisi  in  exercitiis  scholasticis. 
Fidei  professio  exigaiur.  FF.  Dcctnerius  et  Michonis.  Praepositus  generalis  certior 
effici  dehuit  de  onere  illo  herbipolensi ;  quod  omnino  dehet  auferri ;  convictorum  cura 
ne  suscipiatur ;  dahitur  contionator.  Proinotio  PP.  Eabenstein  et  Arborei;  severius 
quam  mitius  de  gradihus  academicis  agi  debet,  ne  vilescant,  Collegii  dilingani  rcctor 
et  minister.  Oenipontano  rectori  non  superintendens,  sed  bonus  addetur  ininister. 
Roma  nec  rector,  nec  minister,  nec  noviciorum  magister,  qui  gcrmanicae  ttationis 
sint,  mitti  poterunt,  nisi  ex  Germania  iuvenes  ad  ea  munera  idonei  futuri  Romam 
missi  erunt.  Confessarii  ftorenfinus  et  ferrariensis  in  aulis  manere  dehent.  Socii 
varii.  Philippus  Fugger.  Socii  Francofurto  revocandi  sunt.  Augustae  Socios  non 
capituli,  sed  alia  pecunia  sustentari  oportet;  nec  convictores  ibi  admittendi  sunt,  sed 
providendus  magister  externus. 

Pax  etc.  Si  sono  riceuute  diuerse  lettere  di  .V.  R.  di  .5.  12. 
16.  18.  et  .27.  de  Agosto,  si  erano  anche  riceuute  altre  di  .24. 
di  Luglio. 

Faro  risposta  a  tutte  conla  presente;  benche  intorno  al  Collegio; 
0  casa  di  probatione  di  Hala  si  scriue  in  altre  lettere  separate*^. 

Ci  e  stato  grato  si  contentino  quelli  Signori  di  Bauiera'*  che  si 
fermi  qui  piu  a  lungo  il  Padre  Georgio  scoriccio,  et  la  niissione  che 
prettendono  del  D.  Paulo^  per  alcuni  giorni  per  la  Bauiera,  rimetto 
al  giudicio  di  V.  Reuerenza  et  cosi  altre  simili  raissioni  circa  le  quali 
potra  fare  quello  che  in  Domino  li  parera  espediente. 

a)  Sequuntur  vv.  Al  coUegio,  o  casa  di  probatione,  obliii. 


*  Antonium  Guisanum ;  de  quo  plura  infra.  ^  Magdalenam  et  Helenam. 

^  Vide  supra  p.  49 — 51. 

^  Consiliarii    Alberti  V.    ducis,    maxime    Simon    Thaddaeus  Eck    cancellarius ; 
V.  supra  p.  24 — 25.  *  P.  Pauli  Hoffaei;  v.  supi'a  p  24—25. 


Tusculo  23.  Septembris  1567.  53 

Jn  Vienna  ordinariamente  s'  e  tenuto  un  predicatore  todesco  et 
un'  altro  Jtaliano,  et  li  nostri  durano  fatiche  piu  che  mediocre  in  quel 
Collegio,  tanto  che  per  il  peso  di  quelle  molti  sono  morti,  5  amalati ; 
si  che  quel  Consiglier  dell'  Jmperatore  non  so  con  quanta  ragione 
si  lamenta  che  non  si  sodisfaccia  al  nostro  debito  in  quella  Pro- 
uincia  ^ 

Quanto  alli  mastri  de  Jngolstadio  andando  "^  V.  Reuerenza  a  uisi- 
tarli  intendera  meglio  si  han  passato  li  limiti,  5  non^,  et  potra  pro- 
uedere  come  li  parera  in  Domino. 

JI  caso  di  Eduardo  Inglese^,  grandemente  ci  ha  dispiaciuto, 
trattesi  la  cosa  con  I'  Illustrissimo  Cardinale  di  Augusta  ■*.  Quanto 
al  ueder  di  pigliarlo  prigione,  si  ben  tutta  la  uita  douessi  finir  in 
quella;  et  se  non  parera  inconueniente  a  detto  Illustrissimo  Car- 
denal  usesi''  diligenza  di  hauerlo  nelle  mani:  del  resto  pare  bene  non 
si  tratti  in  conuersatione  delli  dogmi  heretici,  ne  che  presumma  alcun 
de  nostri  di  pigliar  a  defendere  la  parte  loro,  eccetto  quel  essercitio 
che  nelle  schole  e  necessario  per  conto  delli  studij,  accio  li  nostri 
siano  armati  nelle  materie  controuerse  contra  li  heretici ;  si  che  V.  Re- 
uerenza  potra  metter  questo  in  essecutione  in  sua  Prouintia;  et  si 
scriuira  ad  altre  il  medesimo^.  La  professione  dela  fede  si  deue  esse- 
guire  dalli  nostri  scholari  come  anche  dalli  esterni. 

De  Simon  ^  Leodiense  s'  e  datto  auiso  al  prouincial  di  francia  "^ ; 
et  di  Matheo^  Polono  si  hauera  buona  cura,  il  quale  e  gia  arriuato 
a  Roma. 

S'  e  intesa  la  grauezza  deli  300,  fiorini  1'  anno  che  si  deuono  pa- 
gare  alli  frati  franciscani  dell'  intrata  del  monasterio  de  Herbipoli, 
et  Taltra  de  40.  fiorini  per  .10.  anni^,  et  conueneua  hauer  dato  auiso 
di  questa  cosa,  auanti  che  io  hauessi  fatto  risposta  al  Vescouo  ^o,  tutta 
uia  poi  che  io  presuponeuo  la  dotatione  di  mille  et  cinque  ceuto 
fiorini  quando  li  scrissi  di  accettar  quel  Collegio,  non  I'  accettero  d'  altra 
sorte,  et  conuerra  che  prima  che  li  nostri  siano  mandati  a  Herbipoli, 

a)  In  ap.  sequitur  alteyum  andando.        b)  In  ap.  sequitur  si,  oblitt. 


'  Vide  supra  p.  25.  Anno  1569  „super  conciones  per  varia  vrbis  templa 
ferme  septenas,  binasque  in  Collegio  tenipore  eodem  Germanicam,  atque  Italicam, 
addita  est  in  peramplo  Gymnasio  Latina,  ad  quam  doctissimi  quique  conueniebant" 
[Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  5,  n.  83).  "  Cf.  supra  p.  26  40  45. 

■"'  Eduardum  Thornaeum  collegii  dilingani  novicium  scbolasticum  significat, 
qui  non  solum  ex  Societate  aufugerat,  sed  etiam  a  fide  catholica  palam  et  sollem- 
niter  (Lauingae)  defecerat ;  v.  supra  p.  26 — 31  42 — 43. 

*  Ottoue  Truchsess. 

^  P.  Hieronymo  Natali  visitatori  in  provincia  Germaniae  inferioris  versanti 
Borgias  ita  scripsit  Tusculo  21.  Septembris  1567  (Epp.  Nadal  III  527—528.  Herm. 
Stoeckius,  Forschungen  zur  Lebensordnuug  der  Geselischaft  Jesu  im  16.  Jahr- 
hundert  11,  Munchen  1911,  72—73). 

**  Fr.  Simonem  Daraerium  dicit ;  v.  supra  p.  27. 

'^  P.  Oliverio  Manareo.  ^  Michonis;  v.  supra  p.  27  29  32. 

'•^  Vide  supra  p.  27.  '"  Friderico  a  Wirsberg. 


54.  1497.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

6  uero  diano  principio  alli  ministerij  nostri  si  chiarisca  questa  partita 
col  Reuerendissimo  Vescouo,  et  non  bastarebbe,  che  dicessi  suppli- 
rebbe  lui  insino  alla  detta  suma  di  mille  e  cinque  cento  fiorini  perche 
e  mortale,  et  se  Dio  disponessi  di  lui  potrebbe  mancar  facilmente 
tutto  quello  ch  aggionge  alFintrata  del  monasterio;  si  che  conuerrebbe 
che  promettessi  di  sgrauarla  di  questi  pesi,  specialmente  di  quello  delli 
.300.  fiorini,  quali  si  potrebbono  metter  sopra  alcun'  altra  pezza  che 
non  e  di  credere  mancara  il  modo  di  farlo  al  Reuerendissimo  Ves- 
couo  se  uorra  trouarlo;  finalmente  se  uolessi  che  questi  .340.  fiorini 
hauessi  a  pagare  il  Collegio  de  Herbipoli,  et  non  promettessi  lui  di 
pagarli  d'altra  banda,  non  mi  pare  si  debbia  dar  principio,  ma  col 
miglior  modo  che  si  potra  differir  la  cosa  insino  a  tanto  che  sia 
meglio  assettata,  et  questo  medesimo  si  scriue  al  padre  Prouinciale 
del  Rheno^  dandoli  anche  auiso  di  non  pigliar  la  cura  delli  Con- 
uittori.  Quanto  alla  speranza  che  hanno  del  predicatore,  e  manco 
inconueniente,  presuposto,  che  non  ui  e  obligo  alcuno  perche  la  Com- 
pagnia  ha  intentione  di  darglielo,  et  gia  s'  e  mandato  il  padre  Filippo 
Vuidmastadio  dal  Cardinal  Warmiense,  accio  uengha  ad  ogni  modo 
il  padre  Pietro  Phae,  et  forse  sara  uenuto  a  quest'  hora^. 

Del  promouere  al  grado  di  licenciato  in  Theologia  li  Padri  Ra- 
basten  et  Arboreo,  mi  rimetto  a  V.  Reuerenza  .  deuesi  pur  considerar 
in  questi  et  nelli  altri  che  si  promuouono  se  siano  sufficienti  in  modo 
che  non  perdano  auctorita  d'  i  gradi  i  nostri"  [?],  et  piii  presto  il 
restringere  in  questa  parte,  che  dilatarsi  mi  par  conueniente. 

a)  Sic  ap.;  corrigendum  esse  videtur:  auctorita  i  gradi  d'  i  nostri. 

'  .Bo?-^/«s  Tusculo  25.  Septembris  1567  P.  Antonio  Vinck  provinciali  *scripsit: 
„Per  lettere  d'Agosto  del  P.  Canisio,  intendo  che  quel  Monasterio  e  grauato"  etc. 
,Mi  maraueglio  che  sapendo  questo  V.  R.  quando  ci  dette  auiso  della  risolution 
presa,  col  Vescouo,  non  m'  habbia  dato  auiso,  hauendo  preso  F  assunto  di  raggua- 
gliarmi  del  successo  di  quel  negocio"  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Gerra.  67  f.  68*"). 
Exstat  Moguntiae  in  bibliotheca  urbis  Fasciculus  saeculo  XVI.  scriptus:  *  Ordinationes 
P.  N.  de  Wurceburg.  Anno  67.  68.  et  69";  ubi  haec  sunt:  ,Ex  literis  R.  P.  G.  ad 
R.  P.  P.  [i.  e.  Reuerendi  Patris  Generalis  ad  Reuerendum  Patrem  Prouincialem]  circa 
collegium  Herbip.  excerpta.  Anno  1567  ...  25.  7''.'"''  Ex  literis  P.  Canisij  in- 
tellexit  grauatum  monasterium.  Ac  ita  iubet  (non  obstante  responso  ad  primam 
informationem)  ne  detur  principium  exercitiorum  collegij  donec  haec  difficultas  sol- 
uatur:  ut  collegio  libere  soluantur  1500  fl.  et  quia  mortales  omnes,  conueniret  assi- 
gnarj  id  quod  monasterio  deest  super  alium  locum  cum  securitate"  (B.  Lad.  11.  Dd). 

^  S.  Franciscus  Borgias  Cardinali  Stanislao  Hosio  *scribit  Roma  26.  lulii  1567  : 
Se  consilium  cepisse  P.  „Petri  Phae"  Braunsberga  mittendi  Herbipolim,  ubi  „Col- 
legium  necessario  instituendum  est"  ;  ac  cum  cardinali  satis  non  esse,  ut  in  locum 
Patris  Phae  ,P.  Joannes  Hastensis"  mitteretur,  acceperit,  brevi  egregium  virum 
^Patrem  Philippum  Widmanstadium"  missum  iri.  Et  Roma  9.  Septembris  1567: 
Cardinali  litteras  aiferri  per  ,P.  Philippum  Vuidmastadium",  qui  „semper  in  Socie- 
tate  nostra,  et  de  integritate  morum  et  de  spirituali  profectu,  egregium  habuit 
testimonium"  ;  eum  substitui  in  locum  P.  Petri  Phae,  principiis  collegii  herbipolensis 
necessarii ;  tres  alios  Socios  cum  Widmanstadio  venire  (ex  epistulis  archetypis,  a 
Borgia  ipso  subscriptis,  quae  exstant  Frauenburgi  in  archivo  episcopali,  Cod.  „D.  10" 
n.  107;  Cod.   „D.  12"  n.  111). 


Tusculo  23.  Septembris  1567.  55 

Jl  Rettor  di  Dilinga  ^  si  tiene  per  certo  ha  bisogno  di  buon 
Ministro,  et  essendo  mandato  di  Roma  il  padre  Gerardo^,  uedasi  se 
lui  potra  supplire  per  il  Collegio  di  conuittori  in  modo  che  detto 
Padre  Rabasten  possa  esser  Ministro  nel  Collegio  nostro  de  Dilinga 
in  caso  che  il  padre  Georgio  ^  habbia  d'  andare  in  Herbipoli. 

S'  e  inteso  quello  che  scriue  V.  Reuerenza  quanto  al  gouerno 
del  Collegio  di  Hispruch^,  et  perche  in  un  Collegio  picciolo  il  super- 
intendente  non  pare  si  metterebbe  senza  contrauenire  al  Decreto  de- 
la  Congregatione  ^,  et  per  che  ad  ogni  modo  si  puo  pensare  che  fa- 
rebbe  il  medesimo,  che  essendo  Rettore;  piii  presto  mi  par  conueniente 
si  resti  con  nome  di  Rettor  dandoli  un  buon  Ministro  et  auisandolo 
li  lasci  fare  le  cose  che  sono  proprie  di  Ministro. 

II  mandar  di  qua  un  Rettor  e  Ministro,  V.  Reuerenza  sa  che 
non  ci  sono  della  lingua  Todesca,  et  pur  conuerrebbe  fossino  della 
medesima  natione,  et  se  di  la  non  mandano  piante  che  qui  si  possano 
alleuare  et  crescere ;  non  si  potranno  di  Roma  mandar  simili  soggetti, 
et  il  medesimo  intendo  del  maestro  di  nouitij  che  V.  Reuerenza  dice 
conuerrebbe  mandare  per  Monachio,  perche  quello  che  ci  era  da  man- 
dare  s'  e  mandato  di  qua  quanto  a  Todeschi. 

Li  sacerdoti  che  stanno  con  le  Regine  in  Fiorenza  et  Ferrara^, 
non  si  possono  leuare  senza  grandi  inconuenienti,  et  di  quello  di 
fiorenza  sappiamo  che  la  Corte  non  lo  guasta,  come  V.  Reuerenza 
mostra  temerlo;  di  quello  di  Ferrara  ci  informaremo,  perche  non 
sappiamo  anche  tal  cosa,  siben  ci  scriue  alle  uolte  il  Rettore'^. 

Jl  padre  gioan^  Sassone  de  Hispruch,  uedasi  di  aiutarlo  con 
destrezza  il  meglio,  che  si  potra.  Di  mastro  Roberto  quello  che  si 
pub  fare  di  qua  e  scriuerli  animandolo  a  restare  ancora  uno  anno 
per  fare  il  suo  debito^,  non  si  leua  pero  a  V.  Reuerenza  la  facoita 
se  giudicassi,  che  non  debbia  restar  in  sua  Prouincia,  di  mandarlo 
al  Prouinciale"  del  Rheno,  il  quale  se  uolessi  cambiarlo  con  altro 
idoneo  di  sua  Prouincia,  io  1'  hauerei  charo,  et  anche  glielo  racco- 
mandero. 

a)  Ita  corrigenium  esse  e.v  in  quella,  quae  sunt  in  ap.,  intellegitur  ex  vv.  proxime  sequentibus. 


*  P.  Theodoricus  Canisius. 

2  Pastelius;  cf.  Can.  V  463.  ^  Bader. 

^  Canisius  commendaverat,  ut  quoniam  P.  Nicolaus  Lanoius  in  collegio  regendo 
et  caeteris  Sociis  et  ipse  sibi  gravis  esset,  alius  rector  crearetur,  Lanoio  collegii 
^superintendente"  constituto;  v.  supra  p.  14. 

*  Anno  1565  secunda  Congregatio  generalis  Societatis  decreverat:  „Non  videtur 
officium  Superintendentis  vel  nomen  usurpandum  in  Societate,  nisi  ubi  pro  arbitrio 
R.  P.  Generalis  necessitas  vel  magnitudo  Collegii  utrumque  postulaverit"  (decr.  86. 
Institutum  S.  J.  II  210).    Caeterum  cf.  supra  p.  14 — 15. 

*  PP.  Guilielmus  Elderen  et  Laurentius  Hermanutius ;  v.  supra  p.  16. 
■^  P.  Fulvius  Androtius. 

*  Merquitium ;  v.  supra  p.  16. 

'■"  Vide  quae  de  P.  Roberto  Girulio  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


56  1497.  S.  Franciscus  Borgias  Can.     Tusculo  23.  Sept.  1567. 

Gia  parti  filippo  fuggero,  et  ando  in  compagnia  di  esso  il  padre 
Philippo  Vuidmastadio,  et  anche  un'  altro  sacerdote  chiamato  etiam 
Filippo  che  V.  Reuerenza  ben  cognosce  ^, 

Pietro  Aretino  uada  con  la  pace  d'  Jddio  ^,  et  Jacomo  ^  genouese 
si  aspettara  in  Roma,  come  lo  uoleuano  mandare.  Del  promuouere 
Joanne*  Jnglese,  presuposta  la  emendatione  sua  sta  bene,  et  non 
altrimente. 

Quanto  alla  andata  del  padre  Dominico"  Rettor  di  Monachio  in 
Lorena,  mi  rimetto  al  parer  di  V.  Reuerenza. 

Di  lasciar  la  Residencia  de  Franfordia  gia  ho  scritto  il  mio  parer, 
et  anche  inclinatione  di  anirao,  et  cosi  quantunque  mi  ho  riraesso 
al  j)adre  Natale,  piu  presto  credo  si  leuara  che  altriraente  "^. 

Mastro  Ricardo'^  si  spera  potra  seruire  in  Dilinga,  o  almeno  in 
Jngolstadio,  siben  un  poco  lo  proui  il  paese  nouo. 

Circa  li  nostri  di  Augusta  non  si"  [?]  puo  dar  sodisfattione,  quel 
modo  che  si  tiene  di  sustentarsi  con  la  prouisione  che  si  suol  dare 
al  predicatore  di  400.  fiorini,  per  che  si  ben  li  nostri  non  li  piglino 
per  la  predicatione  e  da  credere  che  loro  lo  danno  per  quella:  D'a]tra 
parte  si  uede  la  importanza  di  tener  Fi  un  predicator  catholico,  et 
pero  ci  occorreua  un  mezzo  et  e  che  li  nostri  predichino  pure  come 
fin  qui,  ma  non  accettino  li  400.  fiorini,  piii  presto  uiuano  delli  .300. 
che  da  il  Cardinale^,  o  uero  si  anche  questj  si  hauessero  a  lasciare 
secondo  il  conseglio  del  Rettor  di  Dilinga,  uiuano  de  lemosine,  (quali 
V.  Reuerenza  dice  non  mancaranno)  li  pochi  che  ui  staranno  li,  et 
cosi  non  accadera  anche  tener  schole,  et  molto  manco  conuittori, 
benche  sarebbe  da  desiderare  che  alcun  mastro  secolare  catholico 
pigliassi  tal  assunto,  accio  li  figlioli  de  nobili  et  altri  cittadini  catholici 
non  fossino  guasti  da  mastri  **  heretici.  Scriua  V.  Reuerenza  quel  che 
gliene  pare  intorno  a  questo,  perche  tal  modo  di  sustentar  li  nostri 
V.  Reuerenza  uede  che  ragioneuolmente  non  ci  piace.  Non  occorre 
altro  in  risposta  di  quelle  di  V.  Reuerenza  se  non  raccomandarci  etc. 
Di"  frascati  li  .23.  di  settembre  1567. 

a)  Sic  ap. ;  corrigendumne  ci?         b)  mastir  aj).         c)  Sequitur  Ronia,  ohlift. 


*  Phih'ppus  Doberainer  (v.  Can.  V  528^).  Philippus  Edtiardus  Fiiggerus  in 
*Ephemeridibus  anni  1567  notavit:  ^Settembre  6  hab  Jch  mein  letz  [Abschieds- 
mahl,  convivium  profectorium]  geben.  9  bin  Ich  von  Rom  zogen  . . .  Ottobre  11  Bin 
Ich  gen  Augspurg  ankhommen"   (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  30''). 

^  In  ordinem  Cartusianum  se  transire  velle  dictitabat;  v.  supra  p.  10. 
^  De  Levanto;  v.  supra  p.  11. 

*  Wick  (Vicum) ;  v.  supra  p.  12. 
'"  Mengini ;  v.  supra  p.  13  25. 

®  De  Sociis  Francofurtum  ad  Moenum  missis  v.  Can.  V  522. 

"  Flemingus  hibernus  {Can.  V  482'  523—524). 

^  Erravit  hac  in  re  Borgias ;  nam  capitulum  tantum  200  florenos,  cardinalis 
Otto  Truchsess  500  florenos  dabant  (v.  Can.  IV  32  33'  800).  De  hac  difficultate 
cf.  Can.  V  537  606. 


1498.  P.  loannes  de  Polanco  Car.     Tusculo  23.  Sept.  1567.  57 

Ad  Canisium  praepositum  provincialem  aliqua  ratione  etiam  spectabant  duae 
*epistulae,  quas  Borgiae  mandatu  P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  Tus- 
culo  (Frascati)  25.  Septembris  1567  Oenipontem  misit.  In  una  P.  Nicolao  Lanoio 
rectori  collegii  de  P.  Georgio  Crispo  (v.  Ca«.  V  402  777)  *scripsit:  ,,L'ultime  di 
V.  Reuerenza  sono  di  28.  di  Luglio,  per  le  quali  auisa  clie  al  padre  Giorgio  Crispo 
non  piace  studiare  la  Theologia  ne  in  Dilinga,  ne  in  Jngolstadio,  parendoli  sempre 
che  saria  occupato  in  udir  confessioni '.  Se  lui  se  inclinara  a  uenir  a  Roma  qui 
non  hauera  tal  impedimento,  et  quando  se  temessi  con  alcuna  esperienza  che  Roma 
li  fossi  malsana,  potrebbe  rimandarsi ;  se  pur  lui  non  s'  inclina,  6  altro  parera  al 
padre  Prouinciale,  et  a  V.  Reuerenza  si  potra  scriuere  al  detto  padre  Prouinciale 
lo  facci  studiare  senza  hauer  quel  disturbo,  che  lui  teme  in  Dilinga,  0  Jugolstadio." 
In  altera  P.  Robertum  Girulium  leodiensem  monet:  „Perlatae  sunt  Romam  T.  Reue- 
rentiae  literae,  quas  ad  P.  N.  Praepositum  ac  P.  Euerardum  ^,  et  ad  me  etiam 
dedisti ;  quarum  omnium  idem  fere  argumentum  est,  quod  scilicet  plures  annos  alios 
in  Societate  docueris,  unde  tibi  ipsi  consulere,  Theologiae  aliquot  annos  impendendo, 
uelles,  idque  Parisijs,  quod  animus  potius  in  Galliam  quam  in  Germaniam  sit  pro- 
pensus."  Amanter  deinde  Polancus  Girulium  rogat,  ut  eam  curam  maioribus  per- 
mittat,  et  privatas  rationes  publicis  postponat.  ^Si  ergo  P.  Prouinciali  uisum  fuerit, 
tuam  operam  Oenipontano  uel  alij  collegio  suae  prouintiae  esse  necessariam,  uellet 
P.  N.  Praepositus,  ut  eidem  alacri  animo  niorem  geras,  et  etiam  hoc  anno  iuuentutem 
doceas"   (ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  68'' — 69''). 

Quae  Borgias  his  litteris  constituit :  Ornnes  Societatis  fratres  scbolasticos  in 
Germania  ad  iidei  professionem  tridentinam  faciendam  adigendos  esse,  ea  aliquanto 
post  etiam  magis  amplificata  sunt.  In  brevi  enim  quodam  *Indiculo,  qui  ^Quaedam 
a  Patre  nostro  Praeposito  Generali  Francisco  de  Borgia  in  eius  congregatione  ad 
bonum  Societatis  regimen  constituta"  inscriptus  est,  liaec  sunt:  „Die  Jouis  14  De- 
cembris  1570.  Decretum  est,  ut  in  Prouincijs  Galliae,  et  Germaniae  proponatur 
Nouitijs  protestatio  fidei  catholicae  in  ipsa  prima  probatione:  Quod  iuxta  formulam 
niotus  proprij  Pij  Papae  Quarti  facere  debebunt"  (ex  exemplo  eodem  fere  tempore 
Romae  in  domo  professa  S.  J.  scripto;  Cod.  ^lnstit.  190",  „Liber  antiquus  Viuaeuocis 
oracc."  f.  60'').  Ita  etiam  pleuius  satisfactum  est  desiderio,  quod  Canisius  per  litteras 
illas  suas  (v.  supra  p.  27)  expresserat. 

Canisius  Borgiae  respondit  8.  Novembris  1567. 

1498.  P.    lOAlfXES    I>E    POIiAWCO    secretarius    Societatis   lesu 

mandatu  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Tusculo  23.  Septembris  1567. 

Ex    apograpbo    eiusd.  temp. ;  in   margine,    eadem   manu:    ^Agionta   al   Padre 

Canisio".      Germ.  67    f.  66'' — 67^.  Capitis    illius,    quod    de    professione    fidei    est, 

pars   maxima   latine    versa   exstat  in    Cod.    monac.  flResp."   (cf.  Can.  II  liii — liv) 
f.  121"— 122«. 

Socii  ponUficeni  interrogarunt,  num  exspecfandum  csset,  duni  Dr.  F.der  stiam 
Catechismi  Eomani  versionem  ahsolveret ;  ille  tamen  versionem  Hoffaei  statim  excudi 
iussit;  se  enim  Societati  magis  fidere  quam  Eclero.  Idem  permisit,  ut  in  Germania 
professio  fidei  tridentina  fieret  privatim.  Scholaene  cotidianae  philosophicae  in  trium 
horarum  spatium  contrahendae  ? 

Circa  le  centurie  et  protestatione  di  fede  nelli  graduandi  si 
rispondera    un'  altra    uolta.      Siamo    alli    .23.    di    settembre    et    s'  e 


*  Polanciis  in  iisdem  *litteris  de  Crispo  scribit:  „Si  occupa  in  confessioni,  et 
conuersione  di  donne  di  mala  uita."  Et  de  S.  Francisco  Borgia  eiusque  assistentibus : 
„Ci  trouiamo  al  presente  fuori  di  Roma,  N.  Padre  et  quelli  della  consulta." 

^  Mercurianum  praepositi  generalis  pro  Germania  ^assistentem". 


58  1498.  P.  loannes  de  Polanco  Can.     Tusculo  23.  Sept.  1567. 

parlato  a  sua  Santita  del  catecliismo  uoltato  in  Todesco  per  il  padre 
D.  Paolo^  et  reuisto  per  V.  Reuerenza  auisandolo  ancora  che  un 
altro"  catholico  in  Austria  haueua  cominciato  questa  uersione^,  accio 
che  uedessi  se  si  haueua  ad  aspettar  che  si  finischi  per  stampar  la 
migliore,  ma  disse  sua  Santita  che  quantunque  fussi  1'  altro  piu  elo- 
quente  (il  che  pero  non  si  sapeua)  che  lui  si  fidaua  piii  di  quella 
della  Compagnia,  et  che  cosi  uoleua  si  stampasi  quella  del  D.  Paolo, 
dandosi  all'  Illustrissimo  Cardinale  di  Augusta,  accio  lo  facessi 
stampare. 

Circa  la  profession  di  fede  fii  informata  sua  Santita  della  diffi- 
culta  che  ci  era  in  far  la  fare,  al  modo  che  1'  ordino  .PP.  Pio  .111]'° 
et  risposse  che  atessa  la  detta  difficolta  in  germania  bastara  si  ben 
non  si  faccia  publice  .  pur  che  priuatamente  si  facci  in  particolare 
de  tutti  li  dogmi,  conforme  al  motuproprio  di  Pio  IIIJ'"  come  gia  si 
fece  in  Jngolstadio  per  maestro  Carlo  Vrsino-^. 

V.  Reuerenza  tratti  con  suoi  consultori''  se  sara  ben  ridur  a 
.3.  hore  inclusa  la  repetitione  le  lettioni  philosophiche  fra  la  mattina 
et  tardi,  et  scriua  a  N.  Padre  Generale  quel  che  gliene  pare^. 

Hanc  epistulam  a  Polanco  epistulae  ab  ipso  Borgia  praeposito  generali  ad 
Canisium  datae  adiunctam  esse  intellegitur  ex  verbis,  quae  in  Borgiae  Registro 
duabus  hisce  epistulis  ascripta  sunt:  „Padre  Canisio,  di  N.  Padre"  et  ^Agionta  al 
Padre  Canisio". 

Una  cum  hac  epistula  missae  sunt  *  litterae  a  Polanco  Societatis  secretario 
mandatu  Borgiae  Tusculo  23.  Septembris  1567  ad  P.  Theodoricum  Canisium  rec- 
torem  collegii  dilingani  datae ;  in  quibus  Polancus:  „Si  sono  riceuute  diuerse  lettere 
di  V.  Reuerenza  di  25.  di  Giugno  .3.  et  17.  di  Luglio  primo  et  4.  di  settembre  et 
in  queste  ultime  si  conteneua  la  historia  di  quel  infelice  Eduardo  ^,  del  quale  pare 
assai  uerisimile  che  intrassi  guasto,  come  lui  istesso  Taffirmo,  non  so  si  ad  ex- 
plorandam  libertatera  nostrara  quae  est  in  christo  Jesu®,  o  in  altro 
raodo.  Si  scriue  al  prouinciale  si  consulti  questo  col  Jllustrissimo  Cardinale  et  se 
a  lui  parera  che  si  possa  con  qualche  occasione  cauare  di  quel  paese  et  pigliarlo 
prigione,  che  sarebbe  da  desiderare,  et  se  in  loco  di  mandarlo  al  prouinciale  questo 
si  hauessi    fatto    di   serrarlo    in   una   camera,    et   anche   se  bisognaua,    ligarlo,    non 

a)  In  ap.  sequitur  catechismo,  ohlitt.        h)  consul  ap. 


*  P.  Paulus  Hoffaeus  S.  Pii  V.  iussu  Catechismum  Romanum  germanice  ver- 
terat ;  v.  Can.  V  826. 

^  Dr.  Georgius  Eder  aulae  caesareae  consiliarius  (de  quo  v.  Can.  I  667''). 
Hoffaeus  eum  in  "^  litteris  Monachio  23.  lulii  1567  ad  Borgiam  datis  „virum  vere 
Catholicura  et  Societatis  nostrae  et  notissimura  et  addictissimum"  vocat  (exautogr. ; 
G.  Ep.  VIII  f.  229^—230^).  Caeterum  vide  quae  de  Edero  sub  ipsas  has  litteras 
dicentur. 

3  Vide  Can.  V  524^. 

•*  P.  Theodoricus  Canisius  universitatis  et  collegii  dilingani  rector  S.  Francisco 
Borgiae  Dilinga  21.  Novembris  1567  *  scripsit:  ,Quod  ad  lectionum  philosophicarum 
tempus,  hoc  loco  obseruandum  pertinet,  visum  est  Consultoribus,  retinendura  esse 
morem  antiquura,  vt  scilicet  duabus  legatur  et  totidem  horis  quotidie  repetatur. 
Jn  particulari  aliquo,  cui  vires  pro  his  laboribus  desint,  vt  fiat  dispensatio"  (ex 
autogr.;  G.  Ep.  VlII  f.  145^—146''). 

"  Thorn.  «  Gal  2,  4. 


1499.  P.  Theod.  Canisius  Canisio.     Dilinga  sub  25.  Sept.  1567.  59 

sarebbe  seguito  lo  inconueniente  che  poi  segui,  e  ben  s'intencla*,  che  questo  era 
nouicio  come  V.  Reuerenza  scriue  et  intratto  come  lui  istesso  aferma  con  quella 
mala  dispositione,  benche  1'  habbia  coperta,  come  non  e  cosa  nuoua  la  hipocrisia  a 
simili  persone,  per  1'  auenire  a  tutti  quelli  che  si  accettano,  conuerra  proponere  la 
protestatione  di  fede  explicata,  accio  s'  intenda  1'  animo  d'  ogni  uno  nelle  cose  della 
fede  catholica.  .  .  .  Della  andata  del  Padre  Gerardo  '  uerso  Herbipoli  .V.  Reuerenza 
lo  trattara  col  padre  Prouinciale,  se  non  Tha  fatto,  et  similmente  il  ridurre  a  tre 
hore  le  lettioni  di  Philosophia  inclusa  la  repetitione,  et  trattata  questa  cosa  etiam 
con  li  consultori,  si  scriua  a  nostro  Padre  quel  che  ]i  pare  a  tutti  .  .  .  di  Matheo  ^ 
germano  fara  il  prouinciale  quel  che  li  parera,  come  anche  de  Vitto  ^  germano''  (ex 
apogr.  eiusd,  temp. ;  Germ.  67  f.  67). 

Adiunxit  Polancus  praeterea  *litteras,  quas  Borgiae  mandatu  eodem  d.  2-3.  Sep- 
tembris  1567  Monachium  ad  P.  Paulum  HofFaeum  S.  J.  destinabat;  in  quibus  de 
Catechismi  Romani  versione  germanica  a  Doctore  Georgio  Eder  incohata  (v.  supra 
p.  58)  ita  scribit:  „Si  sono  riceuute  due  lettere  di  .V.  Reuerenza  di  2.  et  23.  di 
Luglio,  et  come  ricerca  per  1'  ultima  s'  e  proposto  a  sua  Santita  che  un'  altra  per- 
sona  qualificata  et  catholica  haueua  cominciata  la  uersione  del  Catechismo,  accio 
uedessi  si  uoleua  si  stampassi  quella  di  V.  Reuerenza  gia  finita  per  ordine  suo, 
ouero  si  aspettassi  che  detta  persona  di  Austria  finisse  la  sua,  accio  si  pigliassi 
quella  che  paresse  piu  conueniente,  II  PP.  uolse  che  la  uersione  di  V.  Reuerenza 
fossi  data  all'  Jllustrissimo  Cardinale  di  Augusta,  accio  la  faccia  stampare,  et  quanto 
alFaltra  uersione  disse  che  gia  haueua  notitia  di  quella  dal  suo  Nuncio^,  ma  che 
siben  la  lingua  di  V.  Reuerenza  non  fussi  cosi  elegante  (dil''  ['?]  che  pero  secondo 
il  nostro  raguaglio  non  penso  credessi)  uoleua  si  stampassi  quella  di  V.  Reuerenza 
perche  piii  si  doueua  fidare  di  quella  essendo  de  nostra  Compagnia  che  del  secre- 
tario"  [?]  etc.  Li  fu  domandata  la  benedittione,  et  Jndulgenza  plenaria  semel  in  uita 
et  etiam  in  mortis  articulo  per  .V.  Reuerenza  et  la  concesse  amoreuolmente  .  non 
ui  sara  pero  pericolo  di  simonia  perche  le  fatiche  di  V.  Reuerenza  haueranno  altro 
premio  da  colui  per  cui  amor  principalraente  sono  prese,  sed  haec  adijcientur 
uobis*  dal  suo  Vicario"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  68*).  Hoffaeus 
Monachio  2.  lulii  1567  de  versione  sua  ad  Borgiam  *scribens:  ^Vnum",  inquit, 
„optarem  (quod  me  redderet  vigilantiorem)  vt  R.  P.  Vestra  efficeret,  vt  opere  ab- 
soluto,  donaret  mihi  Sanctissimus  Dominus  pro  agone  meo  indulgentiam  omnium 
meorum  peccatorum  plenarijssimam  in  forma  optima,  tum  etiam  participationem 
bonorum  operum  illorum  omnium  qni  catechismum  germanicum  vel  lecturj  vel  de 
eo  quomodolibet  auditurj  sunt."  In  *litteris  autem  Monacbio  23.  lulii  1567  ad  Bor- 
giam  datis  Hoffaeus  ^participationis"  quidem  illius  mentionem  non  facit,  petit  vero 
,indulgentias  plenarijssimas  semel  in  vita  et  seniel  in  morte"  (ex  autographis; 
G.  Ep.  VIII  f.  229»— 230^). 

Canisius  (Borgiae)  respondit  8.  Novembris  1567. 

149».  P.    THEODOUICUIS    CASflSlUS    S.  J.    universitatis    et 

coUegii  dilingani  rector  CANISIO.  Dilinga  sub  25.  Septembris  1567. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  n.  1502. 

Canistus   Monachio    26.  Septemhris    1567  Bomam    ad    S.  Franciscmn  Borgiam 

praepositum  generalem  litteras  misit,    in  qnibus  de  Theodorico  fratre  universitatis  et 

collegii  dilingani  rectore  haec,  praeter  alia,  referebat:   „Scripsit   ad   me  Bector  Di- 

lingensis  tristes  literas,  quibus  deplorat  fugam  et  apostasiam  secundi  fratris,  nimirum 

Balthasaris  Zngeri  Germani"  etc. 

a)  V.  seqieens  in  ap.  supra  versum  scriptum  est.  b)  Sic  ap.;  il?  c)  Sic;  sribendum  fuit 

potius:  consigliere ;  v.  supra  p.  3S\ 

1  Lapidano;  cf.  Can.  V  709. 

2  Sayn,  puto;  v.  Can.  V  338—839.  ^  Liner;  v.  Can.  V  339  524. 
*  Melchiore  comite  de  Biglia.             *  Mt  6,  38.     Lc  12,  31. 


gO  1499.  P.  Theodoricus  Caiiisius  Canisio. 

Theodorici  Canisii  ad  Petrum  fratrem  epistula  perisse  videtur;  quid  autem 
ille  sci'ipserit,  ex  Petri  Canisii  litteris  ad  Borgiam  datis,  quas  modo  dixi,  conicere 
licet.  Caeterum  ad  omnem  hanc  causam,  quae  certe  et  gravissima  et  funestissima 
erat,  intellegendam  iuvant  multum  tres  *  epistulae  quas  P.  TheodoiHcus  Canisius 
Dilinga  ad  Borgiam  dedit;  quare  earum  partes  aliquas  hic  ponam.  Ita  igitur  Theo- 
doricus  Canisius  Borgiae  Dilinga  4.  Septembris  1567:  „Eodem  die"  2.  Septembris 
„literas  Jngolstadio  accepi  de  aduentu  M.  Anthonij  Kleselij  ^  .  .  .  Nescio  quid  de 
hoc  patre  dicam,  qui  .  .  .  arrogantis  admodum  iudicatur  esse  ingenij,  nec  cuiquam 
facile  rei  fidem  adhibere  dicitur,  quam  suo  ipse  intellectu  non  assequatur.  Missus 
etiam  dicitur  Oeniponto  ad  p.  prouincialem  Balthasar  Zugerus  iuuenis  Germanus 
qui  duos  annos  philosophiam  hic  audiuit,  et  ne  consuetudine  praedicti  M.  Anthonij 
et  Mathei^  et  quorundam  aliorum  prorsus  hic  corrumperetur,  Oenipontum  paulo 
ante  hinc  missus  fuerat,  agente  tunc  ibi  P.  Prouiuciale,  Sed  ex  familiaritate  nimia 
M.  Simonis^  et  praedictorum,  a  quibus  diuelli  non  potuit,  toxico  isto  pestifero  in- 
fectum  timeo.  Nam  cum  ante  biennium,  quando  ex  vrbe  missus  est,  modestissimum 
se  praeberet,  post  conuersationem  cum  praedictis  difficillimum  experti  sumus,  et 
intolerabilem.  Obfuit  etiam  huic  non  parum  philosophia,  sicut  et  M.  Anthonio  et 
M.  Simoni,  qui  Auerroim  supra  modum  extollentes  *,  de  Christianis  philosophis,  vt 
D.  Thonia*,  contemptim  admodum  loquebantur:  et  mirum  est  quam  importune 
vrserit  M.  Anthonius,  vt  relictis  concionibus  et  Theologia  totam  aetatem  in  legenda 
et  perscrutanda  philosophia  impendere  ipsi  liceret.  Sparsus  iam  hic  est  rumor 
apostatasse  etiam  a  fide  M.  Anthonium,  .  .  .  videt  taraen  Reuerentia  T.  quam  graui 
nota  laborare  in  medio  Germaniae  incipiat  Societas.  De  Anglo  diximus,  fuisse  no- 
uitium,  mentitum  Spiritui  Sancto^,  et  propterea  a  nobis  eiectum  esse"  (ex 
autogr.;  G.  Ep.  VIII  f.  135^). 

De  Kleselio  idem  P.  TJieodoricus  Canisius  Dilinga  1.  Septembris  1567  Borgiae 
*scripserat:  „Venio  nunc  ad  P.  Anthonium  Kleselium,  qui  Anthonius  Germanus 
communiter  isthic  vocabatur,  Missus  ille  ad  nos  fuit  ex  vrbe  ante  biennium,  relicto 
cursu,  quem  sub  P.  Achille "'  biennium  audierat.  Praestitit  ille  operam  suam  annum 
VDum  in  classe  syntaxeos.  Creatus  post  est  Magister  artium  et  sacris  ordinibus  est 
initiatus,  sustinuitque  annum  totum  concionandi  munus,  non  sine  magna  laude  et 
gratia.  Naturae  eius  difficultatem  et  graues  impotentis  anirai  motus  nihil  attinet 
nunc  describere  .  notus  enim  est  passim    eius  agendi  modus.    Vixit  tamen  hoc  loco 


'  De  hoc  V.  Can.  IV  21*.  In  *  Catalogo  dilingano  31.  Decembris  1566  con-. 
scripto  dicitur,  eum  esse  annorum  24;  „studet  nunc  Theologiae,  estque  ordinarius 
Concionator  germanicus"  ;  „est  Diaconus"  (GSC  66  f.  402'').  Paulo  post  sacerdotio 
initiatus  esse  videtur;  ^Magister  et  sacerdos  Dilingae  factus" :  *  Historia  collegii 
dilingani  sub  a.  1573  scripta  (Ass.  Germ.  Fund.  I  f.  47'').  P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J. 
Oeniponte  19.  Octobris  1568  Borgiae  de  eo  *scripsit:  „Ante  fuit  aduersae  religionis, 
scilicet  antequam  ad  nos  venit"  (autogr. ;  G.  Ep.  IX  f.  148'').  Cf.  etiam  „Historiam 
Provinciae  Austriae  Societatis  Jesu"  P.  I.,  authore  Antonio  Sochero  S.  J.,  Viennae 
Austriae  1740,  1.  4,  n.  122. 

-  Michonis;  v.  supra  p.  27  29  32,  et  cf.  Can.  V  491. 

'  Damerii;  v.   Can.  V  469. 

*  Averrois  (Jbn  Roschd)  arabis  (1126 — 1198),  commentariis  in  Aristotelem 
scriptis  magnam  famam  assecuti,  philosophia,  quae  animarum  immortalitatem  ne- 
gabat  ac  rationalismum  et  libertinismum  fovebat,  saeculo  quidem  XIII.  a  summis 
illis  doctoribus  schoIa.sticis  confutata  et  confecta  erat,  saeculo  autera  XV.  aliqua 
ratione  revixerat,  maxime  in  universitate  patavina.  Averroisticam  de  ^unitate  intel- 
lectus"  doctrinam  Concilium  Lateranense  quintum  a.  1512  sollemniter  proscripserat. 

^  Aquinate.  *  Act  5,  3.     Simulate  tantum  Societati  se  dederat. 

"  Gagliardo  (Gagliardi)  patavino  {Fr.  Sacchinus  S.  J.,  Historiae  Societatis  lesu 
Pars  secunda,  Antverpiae  1620,  1.  7,  n.  5.  C.  Sommervogel  S.  J.,  Les  Jesuites  de 
Rome  et  de  Vienne  en  M.  D.  LXI.,  Bruxelles  1892,  x). 


Dilinga  sub  25.  Septembris  1567.  61 

sic  satis  quietus,  et  inter  Magistros  praecipuum  fere  locum  illi  detulimus  semper, 
vt  in  officio  facilius  retineretur.  Fuit  autem  is  M.  Simoni,  cum  hic  esset,  quam 
familiarissimus,  vt  grauiter  etiam  a  me  sit  reprehensus  aliquando  vterque  ob  in- 
tempestiua  quae  inter  se  miscebant  coUoquia.  Nihil  tamen  aperte  circa  fidem  notari 
in  M.  Anthonio  a  nobis  potuit,  quamuis  a  Lectionibus  Theologicis  semper  alienum 
se  ostenderit,  Scholasticam  Theologiam  parui  fecerit  vel  etiam  nonnunquam  irriserit, 
Conciones  habendas  inuitus  plane  cum  superiore  communicarit,  imo  maiori  ex  parte 
communicare  neglexerit,  Opiniones  quasdam  Theologicas  pertinacius  contra  Doctores 
nostros  propuguarit,  De  pontifice  minus  honorifice  locutus  subinde  sit  etc.  Verum 
de  his  admonitus  pertinaciam  in  eo  non  aduertimus"  (ex  autogr. ;  G,  Ep.  VIII 
f.  136'^). 

De  Zugeri  autem  facto  Theodoricus  Canisius  aliquot  hebdomadis  post  Borgiae 
Dilinga  (tempore  non  ascripto)  haec  *rettulit:  „Vtinam  tristiora  nunc  non  adderem. 
Balthasar  Zugerus  qui  cursum  philosophiae  hoc  anno  absoluturus  erat,  post  nimiam 
cum  M.  Simone  Demerio,  M.  Anthonio  Kleselio  germano,  Matheo  Polono  et  Eduardo  ' 
Anglo  familiaritatem,  cum  a  patre  prouinciale  Jngolstadio  Monachium  cum  Domino 
Martino  Eysengrenio  curru  mitteretur^,  ille  ex  curru  desiliens  recta  Lawingam, 
quae  unius  horulae  itinere  Dilinga  abest,  profectus  est,  et  Eduardo  Anglo  se  ad- 
iunxit,  vbi  nunc  duodecim  dies  agit,  ingenti  cum  huius  CoUegij  nostri  infamia. 
Scripsit  autem  vterque  literas  ad  M.  Anthonium  Kleselium  germanum,  studiorum 
scholae  nostrae  praefectum  et  ordinarium  concionatorem,  quas  ego  Lawinga  allatas 
heri  intercepi  ^  Summa  earum  haec  est.  Conqueruntur  initio,  quod  suam  ipse  a 
nobis  defectionem  procrastinet,  praesertim  cum  ipse  author  eis  fuerit  vt  nos  de- 
sererent.  Praedicant  deinde  Comitis  Palatini  *  erga  se  Hberalitatem,  et  Lutheranorum 
summam  humanitatem.  Extollunt  conscientiarum  suarum  iam  tandem  inuentam 
tranquillitatem.  Promittunt  illi  ad  fugam  huniana  praesidia.  Suadent  vt  praetextu 
hebdomadariae  inanibulationis  se  ad  ipsos  recipiat,  cum  vicinissimus  Dilingae  sit 
locus.  Denique  concludunt,  vt  coram  perfidis  JESVITIS,  qui  nec  habent  nec  ser- 
uant  fidem,  prudenter  dissimulet,  papisticam  seruitutem  quamprimum  excutiat, 
Antichristum  relinquat,  et  in  libertatem  filiorum  Dei  emergat  etc.  Haec  fere  sunt 
propria  ipsorum  verba.  Ad  haec  accedunt  subinde  nobiles  et  alij  a  palatino  et 
contionatoribus  huc  missi,  vt  cum  nostris,  quos  duo  illi  Apostatae  minus  Catholicos 
in  hoc  Collegio  esse  designarunt,  per  occasionem  agant,  et  hinc  abducant.  Sumus 
iam  bis  has  insidias  experti.  .  .  .  Non  possum  autem  pater  post  diligentem  inqui- 
.sitionem,  alium  quempiam  de  hac  peste  leuiter  suspectum  hoc  loco  nunc  reperire. 
Quemadmodum  vero  alias  scripsi,  dux  et  antesignanus  horum  hominum  habetur 
M.  Simon  Demerius  Leodiensis,  a  cuius  pestilenti  conuersatione  auelli  non  potuerunt 
sequentes:  nimirum,  M.  Anthonius  Germanus,  Matheus  Polonus,  Balthasar  zugerus 
geimanus,  et  Eduardus  Anglus,  quamuis  hic  occultius  et  minus  assidue  cum  illo 
egerit.  .  .  .  Defleuit  hic  Matheus  multos  dies  discessum  M.  Simonis,  nec  eum  apud 
fratres   laudare    cessauit.     Notatum    est   praeterea    in  vtroque  quod  moribus   essent 


^  Thorn  sive  Thornaeo.  Perperam  K.  H.  v.  Lang  duos  illos  apostatas,  Thor- 
naeum  et  Zugerum,  ^professores"  vocat  (Geschichte  der  Jesuiten  in  Baiern,  Niirn- 
berg  1819,  104);  discipuli  enim  erant. 

^  Eisengrein  paulo  ante  medium  m.  Septembrem  Monachium  profectus  esse 
videtur;  v.  supra  p.  41  45. 

*  S.  Ignatius  statuit,  ut  omnes  qui  Societatem  ingredi  vellent,  „interrogentur, 
. . .  num  contenti  sint,  ut  videantur  litterae  omnes,  et  quae  ipsis  scribentur,  et  quas 
ipsi  aliis  scribent,  ei,  cui  huiusmodi  munus  commissum  est,  cura  relicta,  ut  eas  det, 
vel  non  det,  quemadmodum  in  Domino  nostro  magis  expedire  iudicabit" :  Ita  in 
^Examine"   c.  4,  n.  6;  similiter  in  Constitutionibus  P.  3,  c.  1,  B. 

*  Wolfgangi  ducis  bipontini  et  neoburgensis ;  cuius  imperio  Lauinga  sub- 
iecta  erat. 


62  1500.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

effaeminatis,  et  quos  prophanorum  poetarum  lectio  vnice  delectaret,  vt  eam  sibi 
omnibus  exhortationibus  domesticis  ^  vtiliorem  diceret  M.  Simon.  Est  praeterea  hic 
Joannes^  Anglus,  qui  Oeniponti  graeca  docuit  et  cursum  philosophiae  Romae  sub 
patre  Achille  audiuit,  hunc  vidimus  consuetudine  M.  Alexandri  Saxonis^  .  .  .  vehe- 
menter  in  obedientiae  simplicitate  corruptum,  et  Auerroicis  opinionibus  pertinacius 
addictum.  Nihil  tamen  circa  fidem  obseruatum  est,  Loquutus  est  autem  aliquando 
irreuerenter  de  S.  Thomae  doctrina,  et  de  id  genus  scriptoribus.  Verum  correptus 
meliora  et  promisit,  et  praestitit  hactenus,  et  Rhetoricam  nunc  docet.  .  .  .  Vagatur 
nunc  fama  Apostasiae  lESvitarum  non  solum  Augustae,  sed  per  magnam  trermaniae 
partem,  vt  ex  literis  aliorum  intelligimus,  et  opinio  apud  vulgum  est,  compkires 
esse  apud  nos,  qui  breui  Apostatas  se  declarabunt,  quod  omen  diuina  bonitas 
a  nobis  clementer  auertat.  Ad  sacrificia,  litanias,  verberationes  confugimus,  vt 
Dominus  tam  exitiali  nos  peste  liberet.  Egeram,  cum  M.  Anthonio  Germano  de 
Romana  profectione,  sed  ille  visus  est  initio  ab  ea  nonnihil  abhorrere,  duas  ob 
causas,  altera  fuit  aer  Romanus,  qui  eius  valetudini  olim  obfuit,  altera  vero  tiraor 
recidendi  in  tentationes  priores  circa  fidem  quas  ex  philosophico  acumine,  et  dis- 
putationibus  subtilioribus  se  contraxisse  arbitratur  magna  ex  parte.  Nunc  tamen 
cum  et  suam  et  Societatis  famam  periclitari  videt,  ob  accessum  et  literas  haereti- 
corum,  qui  eius  saluti  insidiantur,  videtur  ad  Romanum  iter  esse  propensior,  cupit- 
que  statim  ad  P.  Prouincialem  Monachij  agentem  mitti,  vt  res  suas  cum  eo  con- 
ferat.  Jgnoscat  mihi  P.  T.  quod  de  rebus  alijs  ex  more  nunc  non  scribam :  Turbae 
enim  istae  et  animum  et  corpus  infirmum  ita  afficiunt,  vt  debitis  officijs  vacare  vix 
possim"  (ex  imagine  photographica  litterarum  autographarum,  quae  exstant  in 
„E.  C.  1"  n.  183). 

1500.        CANISIUS  SAXCTO  FRAHTCISCO  BORGIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Monachio  25.  Septembris  1567. 

Ex  apographo  (A),  quod  sub  a.  1860  Roniae  ex  litteris  archetypis  (autographis), 
quae  in  domo  probationis  S.  J.  (S.  Andrea  a  Monte  Cavallo)  servabantur,  a 
P.  losepho  Boero  S.  J.,  scriptione  paululum  ad  nostrae  aetatis  morem  accommodata, 
exscriptum  est.  Germ.  183,  n.  211.  In  summo  folio  manu  Boeri  notatum  est:  ,L'ori- 
ginale  di  questa  lettera  fu  dato  con  licenza  del  R.  P.  Roothaan  al  Noviziato  di 
S.  Andrea  ed  esposto  nelle  cappellette  di  S.  Stanislao.  G.  Boero  S.  J."  Boero  in 
vitis  B.  Canisii  et  S.  Stanislai  epistulam  vocat  Bautographam";  ita  eam  appellat  etiam 
Ubaldinus,  de  quo  paulo  infra.  Sed  fortasse  hoc  solum  significare  illi  volunt :  Eam 
esse  archetypam  sive  ^originalem",  quam  vocamus  (cf.  Can.  V  lxxvi).  Caeterum  ex 
ipso  Boeri  apographo  hoc  satis  certe  colligitur:  Canisius  saltem  nomen  („Servus"  etc.) 
sua  raanu  scripsit.  Apographum  (B),  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptum,  cui  nec  locus 
nec  dies  ascriptus  est,  exstat  Monachii  in  bibliotheca  regia,  Cod.  Lat.  1606  f.  124". 
Pars  (U)  litterarum  („Tertius  mittitur  Stanislaus"  ad  ,Non  dicam  de  Matthaeo" 
excl.)  cum  earundem  inscriptione  post  medium  saeculum  XVII.  ab  Ubaldino  (cf.  supra 
p.  5)  transcripta  est  ex  archetypo  („in  autographo  Canisii,  quod  Dilinga  Monachium 
redux  25  septembris  anno  1567  exaravit,  a  me  lecta")  in  Vitam  S.  Stanislai  ab 
ipso  compositam  et  a  P.  Aug.  Arndt  S.  J.  primum  editam  (Analecta  Bollandiana  XI 
443 — 444).  Epistulae  partes,  maxime  illam,  quae  de  S.  Stanislo  est,  posuerunt  Boero, 
Can.  319 — 320,  et  Stan.  83—85  (italice,  ex  archetypo) ;  Riess  1.  c.  370  (germanice,  ex 
apographo  B);    Eug.  Seguin  S.  J.,  Vie  du  Bienheureux  Pierre  Canisius,    Paris  1864, 


'  ^Convenit  omnes  exerceri,  si  aliquem  Superior  non  eximeret,  in  concionibus 
domesticis,  .  .  .  de  iis  crebro  tractantes,  quae  ad  sui  abnegationem  et  in  virtutibus 
profectum  et  oranimodam  perfectionem  attinent ;  ad  ea  se  invicem  exhortando,  et 
praecipue  ad  unionem  et  charitatem  fraternam"  :  S.  Ignatius,  Constitutiones  S.  J. 
P.  3,  c.  1,  n.  21.  -'  Vicus  (Wick). 

•'  De  hoc  iuvene  per  Canisium  ex  Societate  eiecto  v.  Can.  V  469. 


Monachio  25.  Septembris  1567.  63 

201  (gallice) ;  Michel,  Can.  324,  et  Stan.  86—87  (gallice) ;  Arndt,  Stan.  93—96  (ger- 
manice) ;  Duhr,  Jes.  I  297  (germanice).  Epistula  usus  est  Sacchintts,  Stan.  24 — 27, 
et  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  59—61,  et  ,De  Vita  et  Rebus  gestis  P.  Petri  Canisii", 
Ingolstadii  1616,  245. 

Duo  Societatis  iuvenes  Romam  ad  litterariim  sttidia  mittit.  Cum  his  Stanislaus 
Kostka,  ttt  ipse  desiderat,  mittitur,  qui  Societatem  invitis  parentihus  petit ;  is  con- 
stantem  se  praestitit  Dilingae  et  praeclaram  praehet  spem.  Antea  Eotnam  iuvenis 
quidam  Societatis  morum  causa,  alii  ad  coUegium  germanicum  missi  sunt. 

Pax  Christi  Admodum  Reverende  Pater. 

Qui  has  perferent  duce  Christo,  ex  provincia  nostra  mittuntur. 
Primus  est  lacobus^  Genuensis  isthic  probe  notus  et  a  P.  T.  remitti 
iussus,  sicut  et  ipse  desiderabat,  praesertim  ut  commodius  operam 
studiis  daret.  Vixit  apud  nostros  in  duobus  Collegiis^,  ut  bonum 
obedientemque "  fratrem  decebat,  sed  futurus  fortasse  sanior  in 
aere  Jtalico. 

Alter  est  M.  Reinerus  ^  Leodiensis,  qui  multis  annis  cum  laude 
Rhetoricam  docuit  in  collegio  Monachiensi,  imq  et  dialecticae  prin- 
cipia  non  semel  professus  est.  P.  Visitator'*  hunc  dignum  iudicavit 
qui  Romae  philosophicum  cursum  audiret,  et  paulatim  ad  Theologiam 
applicaretur.  Non  desunt  illi  talenta,  quibus  uti  possit  ad  res  in- 
stituti  nostri  egregie  promovendas:  quietus  et  constans  est  in  vo- 
catione,  quem  alii  facile  ferre  et  amare  possint  ob  singularem  animi 
candorem  et  sinceritatem.  Tantum  hoc  unum  veremur,  ne  valetu- 
dinem''  offendat,  si  diutius  in  Romano  aere  conversetur '. 

Tertius  mittitur  Stanislaus  Polonus  nobilis,  probus  et  studiosus 
adolescens,  quem  Viennenses  nostri  novitium  recipere  ausi  non  fuere, 
ut  ne  familiam  eius  exacerbare  viderentur  ^^.  Cum  venisset  ad  nos, 
et  cuperet  explere  votum  diuturnum^  (nam  ante  annos  aliquot  se 
Societati  priusquam  admissus  esset,  plane  devovit)  Dilingae  in  con- 
victorum  collegio  fuit  probatus  ad  tempus,  seque  in  ministerio  fidum, 
et  in  vocatione  constantem  semper  praestitit.  Optabat  interim  Romam 
mitti,  ut  a  suis,  quorum  persecutionem  metuit,  longius  abesset,  maiores- 
que  progressus  faceret  in  pietate.  Inter  novitios  nostros  nunquam 
vixit,  quibus  isthic  poterit  adhiberi,  ut  iustum  tyrocinii  sui  specimen 

a)  bonum  obedientem  B.  h)  B  non  recte:  valetudine.  c)  Sic  omnino  videtur  esse  corri- 

gendum  ex  conservetur,  quod  est  in  A. 


'  De  Levanto. 

2  Oeniponte  et  Monachii  (Epp.  Nadal  III  245  270.    Can.  V  378  774). 

3  Fabricius  (v.  supra  p.  10).  Is  a.  1625,  97  annos  natus,  Ingoistadii  cum  magna 
virtutis  laude  mortuus  est  (Fr.  X.  Kropf  S.  J.,  Historia  Provinciae  Societatis  lesu 
Germaniae  Superioris  Pars  IV,  Monachii  1746,  Dec.  9,  n.  274—277). 

*  Hieronymus  Natalis.  ^  Vide  supra  p.  4—6. 

••  lam  inde  ab  a.  1565  S.  Stanislaus.  Kostka  Societatem  ingrediendi  desiderium 
atque  etiam  propositum  habebat  {JJbaldinus  1.  c.  XI  435—436.  Sacchinus,  Stan.  13). 
Atque  in  antiquo  illo  „Libro  Novitiatus  Romani"  (cf.  TJbaldinum  I.  c.  437)  notatum 
est,  eum  Romae  28,  Octobris  1567  ^examinatum"  haec,  praeter  alia,  affirmasse: 
Se  ante  sex  menses  voto  se  obstrinxisse  in  Societatis  ingressum  (Artidt  1.  c.   103). 


64  1500.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.    Monachio  25.  Sept.  1567. 

praebeat^;  nos  de  illo  praeclara  speramus^  Neque  moleste  feret 
P.  T.  uti  confido  hunc  iniussum  accedere,  non  solum  quia  haec  mit- 
tendi  se  obtulit  occasio'',  verum  etiam  quod  ipse  nondum  a  nobis 
omnino  receptus  ita  fieri  desideraret". 

Non  dicam  de  Matthaeo  -  Polono  nuper  Dilinga  misso,  qui  sine 
periculo  diutius  non  poterat  retineri,  et  qui  nisi  inter  novitios  spiri- 
tum  Societatis  nostrae  diligentius  imbibat,  plus  nobis  damni  quam 
commodi  allaturus  videtur,  si  tamen  ille  huic  instituto  aptus  potest 
existimari.  Venerunt  cum  illo  Germani  et  studiosi  adolescentes,  quos 
ad  Germanicum  collegium  admissos  confido^.  Unus  postea  est  illos 
Romam  usque  consecutus,  sed  a  me  non  commendatus^,  cum  plures 
mittere  non  liceret  quam  praecedentes. 

Commendo  me  sacrificiis  et  precibus  P.  T.  omniumque  patrum 
et  fratrum,  De  aliis  et  scripsi  et  scribam  ah'as.  Monachii  25.  Sep- 
temb.  1567.  Servus  in  Christo  P.  Canisius''. 

Admodum  Reuerendo  in  christo  Patri  Francisco  Borgiae  Prae- 
posito  GeneraH  Societ:  Jesu.     Romae. 

Hoc  igitur  testimonio  P.  losepbi  Boero,  qui  per  multos  annos  Romae  causas 
Beatorum  et  Sanctorum  Societatis  lesu  curavit  et  praepositis  generalibus  in  Socie- 
tate  administranda  adfuit  (f  1884),  constat:  Epistula  haec  inter  annos  1829  et 
1853  —  hoc  enim  tempore  R.  P.  loannes  Roothaan  Romae  universae  Societati  prae- 
erat  —  a  corpore  epistularum  a  Canisio  ad  praepositos  generales  datarum  separata, 
in  romanam  probationis  domum  S.  Andreae  apostolo  sacram  perlata,  ibi,  ut  a  piis 
videri  posset,  exposita  est  in  „sacellis  S.  Stanislai"  sive  illis  huius  domus  partibus, 
quae  S.  Stanislai  sancta  morte  (f  1568)  consecratae,  postea  pulchre  ornatae  et  di- 
vino  cultui  destinatae  sunt.  Ibi  eam  vidit  praeclarus  ille  Loiiis  feuillot:  „0n  nous 
a  fait  remarquer  une  lettre  du  vent^rable  Canisius,  si  vrai  savant,  si  bon  et  si  grand 
homme.  II  adresse  au  g^neral  de  la  Compagnie  et  recommande  a  sa  charit^  trois 
jeunes  gens,  un  entre  autres,  nomme  Stanislas,  enfant  de  noble  race,  remarquable 
par  son  esprit  et  ses  pieux  sentiments.  Cetait  Stanislas  Kostka"  (Le  Parfum  de 
Rome  1.  9,  n.  6,  tom.  II,  Paris  1862,  191).  Epistula  ibidem  asservata  est  minimum 
usque  ad  a.  1870,  quo  Pedemontani  Romam  invaserunt*.  Quonam  postea  asportata 
sit,  non  constat^.    Annis  1907  et  1908  diligenter  quaesita  neque  tamen  reperta  est. 

Nescio,  num  duo  illi  Societatis  iuvenes  cum  S.  Stanislao  ipso  die  25.  Septembris, 
quo  epistula  data  est,  Monachio  discesserint;  nam  in  *Catalogo  collegii  monacensis 
m.  Octobri  1567  ab  ipso  P.  Dominico  Mengino  collegii  rectore  scripto  dicitur: 
„M.  Renerus,   romam  profectus  1°  oct."  (GSC  66    f.  385).     Canisius   vero    Augusta 

a)  Sacchinus,  Stan.  27,  citatione  quadam  implicita,  quam  vocamus:  Tertium  iis  comitem  Stanis- 
laiim  adiunsit,  laudans  illiim  Generali  Borgiae,  ac  praeclara  de  eo  sperari  signiflcans.  b)  occasio 

sese  obtulit  A  U.  c)    desiderarat  U.     Quae   sequuntur,  usque   ad   inscriptionem  excl.,  i)i  B  desunt. 

d)   Quae  sequuntur,  desunt  in  A. 


'  Stanislaum  fere  per  mensem  convictoribus  inter  epulas  ministrasse  testatus 
est  in  „processu  beatiticationis''  eius  loannes  Beyel  sive  Pelecius  S.  J.,  qui  tunc 
Dilingae  erat  versatus  [Boero,  Stan.  79;  cf.  ib.  80—81). 

^  Michonis;  v.  supra  p.  27  29  32.  *  De  his  v.  supra  p.  32. 

*  Matthaeus  Reitter?     Vide  supra  p.  32—33. 

°  Propterea  etiam  in  posterioribus  libri  veuillotiani  editionibus  epistulae  mentio 
desideratur;  ut  in  editione  octava  (Paris-Bruxelles  1877)  II  76  —  77. 

•^  Boero  anno  1872  scripsit:  „Conservasi  ancora  Toriginale  di  questa  lettei-a" 
(Stan.  83). 


1501.  Swagerius  Can.   Sept.  1567.     1502.  Can.  Borgiae.    26.  Sept.  1567.         65 

4.  Octobris  1567  Borgiae  scripsit:  Eum  eiusque  socios  niissos  esse  Romam  „superiore 
hebdomada" ;  quae  erat  21.— 27.  Septembris;  fortasse  Canisio  (26.  vel  27.  Sep- 
tembris?)  Monachio  Augustam  profecto,  impedimentum  aliquod  intercessit,  quo 
illorum  profectio  retardabatur. 

Borgias  Canisio  respondit  8.  Novembris  1567. 

1501.  P.  COXBADUS  SWAGERIITS  S.  J.  CANISIO. 

Alburgo  (?)  sub  exitum  m.  Septembris  1567. 
Denuo  petit,    ut  per   Societatis  praepositos   votis    religiosis    (votis    simpUcihus 
scholasticorum)  solvatur;  se  infirma  valetudine  esse  affirmat.     Haec  inteJleguntur  ex 
Canisii  ad  Borgiam  litteris  4.  Octohris  1567  datis;  v.  infra,  n.  1510. 

P.  Conradus  Swagerius  (Schwagerl)  S.  J.,  homo  superbus  et  turbulentus,  cum 
Dilingae  theologiam  in  universitate  docuisset,  m.  Maio  a.  1566  superioribus  invitis 
in  patriam  abiit;  neque  ad  Societatem  redire  volebat,  sed  identidem  dimissionem 
a  Canisio,  Natale,  Borgia  petebat;  v.  Can.  V  313  319  328  352  398. 

1502.  CANISIUS  SAXCTO  FBA3VCISCO  BOROIAK  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Monachio  26.  Septembris  1567. 

Ex  archetypo  (2";  3^4  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183,  n.  212 
(f.  385  386).  Canisius  sua  raanu  nomen  (^Seruus"  etc.)  subscripsit.  Epistula  usi 
sunt  Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  I.  3,  n.  128  129,  Boero,  Can.  317  (qui  haud  recte 
eam  vocat  autographam),  Michel,  Can.  323. 

Ex  Sociis  dilinganis  iam  alter  a  fide  defecit,  iuvenis  nullius  fere  bonae  spei, 
intractahilis  ingcnii.  Rumor  est,  etiam  plures  defectionem  meditari.  Rector  valde 
anxius  est.  In  posterum  pivfessio  fidei  identidem  exigatur ;  catechismus  explicetur ; 
censores  constituantur ;  contentiones,  maxime  quae  recreationis  tempore  fiant,  pro- 
hibeantur;  exstirpetur  Averroisnms,  qui  Romae  quoque  multis  Sociis  nocuit ;  com- 
niunes  scliolarum  senfentiae  teneantur ;  dimittendi  facultas  pirovincialibus  amplior 
detur.     Socii  constantes  et  theologi  periti  mittantur. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Absoluta  Jngolstadiensis  Collegij  uisitatione,  de  qua  postremo 
scripsi,  huc  me,  Christo  duce,  contuli,  ubi  P.  Rectoris  ex  patria  red- 
itum  1  priusquam  discedam,  expectabo  ^.  Scripsit  autem  ad  me  Rector 
Dilingensis^  tristes  literas,  quibus  deplorat  fugam  et  apostasiam  se- 
cundi  fratris,  nimirum  Balthasaris  Zugeri  Germani,  qui  cum  Mo- 
nachium  ut  in  Classe  doceret,  missus  esset,  praeter  omnem  nostram 
expectationem  ad  uicinum  Dilingae  oppidum  Lauingam  se  contulit, 
ubi  Edouardus  *  haereticus  publice  factus  degit,  et  in  aedibus  Lutherani 
Concionatoris  ^  nunc  ambo  uersantur'^.  Fuit  hic  Balthasar  Roma* 
missus  ad  nos  ante  biennium,  et  Dilingae  philosophiam  absoluit, 
M.  Simoni   et  Mathaeo  Polono  '^  nimis  familiaris,    qui  multum  negotij 

a)  Ita  in  arch.  correctuin  est  ex  Romae;  sequuntur  vv.  cum  alijs  institutus,  oblitt. 


^  P.  Dominicus  Menginus  comitatus  erat  Guilielmum  Alberti  V.  ducis  filium 
natu  maximum,  cum  hic  in  Lotharingiam  proficisceretur  ad  salutandam  Renatam 
sponsam ;  v.  supra  p.  13  25. 

^  Paulo  tamen  post  Canisius  consilium  mutavit;  v.  infra,  ep.  n.  1510. 

^  P.  Theodoricus  Canisius.  *  Thorn;  v.  supra  p.  26 — 31. 

*  Georgii  Codonii?     Cf.  supra  p.  30.  *  Plura  v.  supra  p.  30 — 31. 

'  Fratribus  Simoni  Damerio  et  Matthaeo  Michonis ;  v.  supra  p.  29, 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  5 


66  1502.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

saepe  dedit  superioribus,  et  ingenium  prorsus  perieulosum  ac  naturam 
liberiorem  ostendit,  Multa  tentata  sunt  in  illo  conseruando  et  resti- 
tuendo:  sed  subinde  ad  iugenium  redibat,  et  ualde  difficilem  simul- 
que  occultum  se  nostris  praebuit,  etsi  magnos  alioquin  corporis  ani- 
mique  dotes  non  praeseferat,  et  praeterea  linguam  habeat  impeditam, 
ut  concionari  non  posse  uideatur,  Dolemus  tamen  hanc  nobis  oui- 
culam  a  Sathana  rursus  abripi,  et  lupis  custodiendam  dari.  Nunc 
rumor  etiam  spargitur,  qui  ab  his  duobus  apostatis  initium  sumpsisse 
uidetur,  Dilingae  plures  Jesuitas  esse,  qui  similem  defectionem  medi- 
tentur;  ut  non  parum  hinc  nostris  metuat  Rector,  incertus  de  quo 
debeat  suspicari,  cum  solus  dominus  norit  qui  sunt  sui^  Timet, 
hoc  facto  Reuerendissimum^  non  posse  non  offendi,  de  cuius  etiam 
honore  agitur,  quasi  serpentes  e  nostris  in  sinu  alat.  Timet,  mul- 
torum  bonorum  animos,  qui  de  nostris  meliora  sperabant,  non  solum 
a  nobis,  sed  etiam  a  re  Catholica  magis  abalienari.  Timet  haereticos 
his  exemplis  abusuros  ad  nostros  grauius  perstringendos  et  infamandos, 
praesertim  Catholicis  in  locis,  ut  nunc  Augustae,  Monachij  et  alibi 
passim  fieri  coepit.  Jgitur  fieri  non  potest,  quin  anxio  sit  animo 
Rector  in  hac  graui  et  insolita  tentatione  praesertim  quandiu  timor 
ille  perseuerat,  ne  fortasse  plures  in  Collegio  Dilingensi  habeamus, 
qui,  ut  ferunt,  occasionem  expectant  a  nobis  ad  uicinos  haereticos 
deficiendi.  Quod  periculum  et  scandalum  Dominus  clementer  auertat. 
Etsi  uero  iam  ante  scripsi,  ex  hoc  mirabili  iudicio  Dei  utilitatem 
aliquam  nobis  capiendam  esse,  ut  cum  tentatione  prouentum 
faciamus^:  tamen  non  erit  abs  re  iterum  explicare,  quae  mihi 
ueniunt  in  mentem  de  remedijs  praeseruationis,  ut  sic  dicam,  utCollegia 
nostra  ab  huiusmodi  spiritu  et  peste  praesente  infidelitatis  mature 
liberentur,  illaesaque  seruentur.  Primum  sit,  ut  initio  dum  ad  Socie- 
tatis  institutum  aliquis  petit  admitti,  is  accurate  de  rebus  fidei  ex- 
aminetur,  praesertim  in  Germanicis  Prouincijs,  utque  idem^  ad  pro- 
bationem  non  recipiatur,  nisi  facta  prius  fidei  professione  iuxta  Bullam 
Pij  IIII.  Qui  latinae  linguae  sunt  imperiti,  uersam  hanc  Bullam  publice 
recitare  possent.  Secundum,  quoties  renouanda  in  his  Collegijs  Vota 
erunt*,  praecedat  haec  ipsa  fidei  professio:  quae  fortassis  etiam  a 
Theologo  quodam  fratribus  aliquando  utiliter  explicaretur.  Tertium. 
meliores  apud  nos  fratres  in  scholis,  si  sunt  discipuli,  uel  domi,  si 
Nouitij,  ad  Catechismum  audiendum  accedant,  ut  sic  in  fide  Catholica 
rectius  confirmentur  atque  instituantur.  Quartum.  boni  sint  et  perpetui 
quidem  censores,  qui  modos  loquendi  et  studia  domesticorum,  et  de 
sacris   disputationes''    inter   fratres   diligenter   obseruent   ac   referant 

a)  Sequitur  altefiim  idem,  ohlitt.         b)  Dito  vv.  sqq.  in  margine  addita  sunt. 


1  2  Tim  2,  19.  -  Cardinalem  Ottonem  Truchsess. 

3  1  Cor  10,  13. 

^  Bis   singulis   annis   renovanda    erant   omnibus,    qui   nondum   vota   sollemnia 
professi  vel  „coadiutores  formati"'  constituti  essent;  v.  Can.  IV  710*. 


Monachio  26.  Septembris  1567.  67 

ad  Superiorem.  Quintum.  grauis  poena  proponatur  et  infligatur  con- 
tentiosis,  et  ad  disputandum  alios  impellentibus,  praesertim  recreationis 
tempore,  ubi  maior  et  liberior  disceptantium  contentio  incidere  solet 
de  rebus  tam  sacris  quam  prophanis.  Sextum.  radicitus  extirpetur 
infoelix  lolium  Auerroijcae  philosophiae,  quae  non  tam  haereticos 
quam  atheos  e  nostris  quosdam  fecisse  putatur,  ut  hinc  etiam  nostri 
apostatae,  qui  cum  Auerroijstis  nimium  uixere  familiariter,  non  parum 
deprauati  esse  credantur.  Et  qui  ex  Vrbe  hoc  anno  uenerunt,  in- 
gratos  nobis  fructus  nunciant,  quos  attulerit  plaerisque  Auerroijca 
philosophia,  dum  sola  ilh  duce  ratione  niti  uolunt,  et  nuUius  fere  ho- 
minis  uel  doctoris  authoritatem  reuerentur  ^.  Prohibeat  dominus,  ut 
hunc  fructum  ex  studijs  philosophiae  nostri  colligant,  cum  ad  haereses 
amplectendas  nulla  expeditior  uia  possit  excogitari.  Vtinam  nulli 
unquam  concedatur,  ut  suam  uel  alterius  priuatam  opinionem  contra 
communem  scholarum  sententiam  priuatim  uel  publice  aliquis  tueatur. 
Nunc  diuinum  Auerroem  nominare  quidam  e  nostris  audent,  et  ex 
illo  confirmantur  in  spiritu  contradictionis,  sicuti  dicimus,  et  in  con- 
temptum'' [?]  scholasticae  Theologiae:  tum  nescio  quibus''  nominibus 
infaraant  ahos,  qui  receptam  scholarum  doctrinam  sequuntur  atque 
defendunt.  Putarim  ego  publicum  proponendum  esse  mandatum,  quo 
seuere  prohiberetur  et  extirparetur  hoc  semen,  quod  in  Societatis 
nostrae  agro  succreuit,  et  in  multis  altas  gessisse  radices  uidetur, 
dum  huic  Auerroijcae,  ut  dixi,  philosophiae  sunt  uehementer  addicti, 
et  omnem  ingenij  iudicijque  simplicitatem ,  nostris  praecipue  ne- 
cessariam,  exuunt^.  Ac  fortasse  non  esset  abs  re  maiorem  Pro- 
uincialibus  facultatem  dari',  ut  a  corpore  pestilentes  ueluti  partes 
quamprimum  abscindant,  si  qui  e  nostris  erunt,  de  quorum  fide  falsa- 
que  doctrina  grauis  haberi  suspitio  potest.  Vtinam  enim  abscin- 
dantur,  qui  nos  in  re  tanti  momenti  conturbant^.  Verum  haec 
omnia  non  ut  praescribam,  sed  ut  optimo  patri  suggeram  cogitationes 
meas,  in  medium  attuli,  et  rogo,  ut  Societatis  nostrae  sinceritati,  quae 
ex  sana  fidei  doctrina  in  primis  pendet,  propter  hos  apostasiae  lapsus, 
quos  cernimus,  rite  consulatur,  ac  futuris  etiam  scandaHs  et  lapsibus 
nostrorum,  quoad  eius  fieri  potest,  obuiam  eatur,  Christo  domino 
auxiliante.  Oret  pro  nobis  Paternitas  T.  et  uideat,  quaeso,  quanti 
referat,  in  hanc  Prouinciam  mitti  homines  in  fide  et  uocatione  firmos, 
et  tales  nobis  adesse  Theologos,  qui  sohdam  nostris  et  ahjs  doctrinani 
proponant,  quales  utinam  plures  habere  possemus  in  his  Collegijs,  ubi 

a)    Sic;   corrigendum  esse  videtur:  contemptu.  b)    Sequitur  nesci,   oblitt.  c)    I>i   arch. 

corr.  ex  dare. 


'  Vide  supra  p.  60 — 61. 

-  Erant  certe  inter  Averroistas  saeculi  XVI ,  qui  aliquas  tantum  ex  Averrois 
doctrinis  admitterent  vel  philosophiam  illam  cum  fide  catholica  conciliare  conarentur; 
at  hos  conatus  irritos  fuisse,  denuo  ea  ipsa  confirmarunt,  quae  Romae  et  Dilingae 
his  annis  facta  sunt.  ^  Gal  5,  12. 

5* 


68  1503.  Canisius  P.  Nicolao  Lanoio.     Monacliio  sub  27.  Sept.  1567. 

nostri  Sacerdotes,  praesertim  Confessarij,  multis  modis  egent  in  sacris 
et  in''  conscientiae  casibus  bono  et  perito  doctore  et  frequenti  ad- 
monitore.     Dominus  nobiscum.     Monachij  26  Septembris  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia, 
Praeposito  Generali  Societatis  JESV.         Romae. 

Quod  Canisius  in  his  litteris  commendavit  de  pliilosophiae  a  Sociis  discendae 
et  docendae  ratione,  id  sancitum  est  ab  universa  Societate  in  Congregatione  generali 
proxima  sive  tertia,  Romae  a.  1573  habita  (cui  etiam  Canisius  interfuit) ,  de- 
creto  47 :  „R.  P.  N.  Praepositus  Generalis  commendatum  magnopere  habeat,  ut 
Praeceptores  nostri,  qui  interpretantur  Aristotelem,  non  nisi  cum  magno  delectu 
interpretes  eos  legant,  qui  contra  christiana  dogmata  impie  scripserunt,  et  maxime 
ad  ea  impugnanda,  quae  christianae  veritati  adversentur;  et  ita  Philosophiam  inter- 
pretentur,  ut  verae  Theologiae  scholasticae,  quam  nobis  commendant  Constitutiones, 
ancillari  et  subservire  faciant."  Et  planius  etiam  in  Congregatione  generali  quinta, 
a.  1593 — 1594  habita,  decreto41,  in  „Regulis  pro  delectu  opinionum  pro  Philosophis" 
n.  2  et  3:  ^Aristotelis  interpretes,  de  christiana  Religione  male  meritos,  non  sine 
magno  delectu,  aut  legant,  aut  in  scholam  proferant;  caveautque,  ne  erga  illos 
nimium  afficiantur  auditores.  Eam  ob  rem  nec  Averrois  (idem  de  huiusmodi  aliis 
iudicium)  digressiones  in  separatum  aliquem  tractatum  conferant;  et,  si  quid  boni 
ex  ipso  proferendum  sit,  sine  laude  proferant;  et,  si  fieri  potest,  id  eum  aliunde 
sumpsisse  demonstrent."  ^NuIli  sectae,  ut  Averroistarum,  Alexandrinorum  et  si- 
milium,  vel  se  vel  suos  addicant;  nec  Averrois  aut  caeterorum  errata  dissimulent; 
sed  inde  acrius  eorum  auctoritatem  deprimant"   {Institutum  S.  J.  II  228 — 229  274). 

Caeterum  S.  Franciscus  Borgias  iam  m.  Novembri  1565  haec,  praeter  alia, 
*decreverat:  „Nihil''  defendatur  uel  doceatur,  quod  aduersetur  uel  deroget,  uel  minus 
fidei  faueat,  tam  in  philosophia  quam  in  theologia''.  Nihil''  defendatur  quod  sit 
contra  axiomata  recepta  philosophorum.  . . .  Nulla  opinio  defendatur  contra  Communem ", 
inconsulto  superiore  et  praefecto.  Nulla  noua  opinio  in  phiiosophia  aut  Theologia 
introducatur,  inconsulto  superiore  et  praefecto"  (ex  apographo  eiusdem  fere  tem- 
poris,  quod  in  collegio  ingolstadiensi  scriptum  est.  Antiqu.  Ingolst.  f.  90'' ;  cf.  etiam 
Epp.  Nadal  IV  50). 


1503.  CANISIUS    P.    XICOIiAO    liA^^OIO    S.  J.     rectori    collegii 

oenipontani.  Monachio  sub  27.  Septembris  1567. 

Ex  Lanoii  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  197\ 

De  defectione  Fr.  Ziigeri. 

P.  Nicolaus  Lanoius  rector  collegii  oenipontani  S.  Francisco  Borgiae  praeposito 
gene)-ali  Oeniponte  30.  Septemhris  1567  ita  scrihit  de  Balthasare  Zugero  (v.  supra 
p.  65):  „Proh  nefas  .  iam  scribit  ad  me  P.  Prouincialis  ab  vtraque  religione  catho- 
lica  inquam  et  nostra  defecisse  et  secutum  diaholica  Ediiardj  Angli^  profectum  essc 
Lauwingam." 

Sacchinus  de  Zugero  notat:  „Incertum  an  hic  quoque  simulatione  semper 
fuisset  vsus",  sicut  usus  erat  Eduardus  Thorn,  „an  ab  Eduardo,  siue  aliunde  cor- 
ruptus :  qui  tamen  duro,  atque  intractabili  ingenio  nihil  de  se  vnquam  bonae  spei 
praebuerat"   (Historia  S.  J.  III,  1.  3,  n.  128). 

a)  Seqiiitur  rebus,  obUtf.  b)  Nichil  aji.  e)  thelogia  cq).  d)  Nichil  cij).  e)  Comunem  aj). 
f)  Videtur  ita  siipplendum  esse:  exempla  ret :  vestigia. 


1504.  Canisius  P.  Onuphrio  Panvinio.     Dilinga  29.  Sept.  1567.  59 

1504.         CANISIUS   P.  ONUPHRIO    PAXVIINIO   ordinis  Eremitarum 
S.  Augustini  theologo.  Dilinga  29.  Septembris  1567. 

Ex  exemplo,  quod  clar.  D.  Doctor  Henricus  Schrors  theologiae  in  universitate 
bonnensi  professor  ex  archetypo  sub  a.  1897  a  se  invento  exscripsit  et  humanissime 
mecuni  communicavit.  Epistula  archetypa  exstat  Romae  in  archivo  vaticano,  „Arm. 
XLV  42"  f.  50* — hV'.  Epistula  ex  archetypo  primum  edita  est  a  Schrors  in  „An- 
nalen  des  historischen  Vereins  fiir  den  Niederrhein"  LXXXV,  Koln  1908,  161  — 165. 

Praefatio  editoris.  Epistulae  huius  pars  extrema,  in  qua  auctor  nomen  sub- 
scripsit,  recisa  est  ita,  ut  tantum  lineola  aliqua  supersit,  idque,  ut  videtur,  vitio 
illius,  qui  fasciculum  illum  conglutinavit ;  epistula  ipsa  manu  ignota  scripta  est; 
neque  tamen  dubitari  potest,  quin  Canisius  epistulae  auctor  sit ;  Canisius  saepe 
nomen  solum  subscribebat ;  epistulas  ipsas  dictabat  (cf.  supra  p.  1  6  10  18  23);  non- 
nunquam  italice  scribebat  {Can.  III  336;  IV  579  732).  Panvinium  magui  faciebat 
(Can.  V  522—523);  ad  „Epistulas  Pontificum  et  Imperatorum",  de  quibus  in  his 
litteris  ad  Panvinium  refertur,  recognoscendas  operam  suam  iani  m.  Aprili  vel  Maio 
a.  1567  obtulerat;  eaedem  m.  lulio  1567  per  cardinalem  Truchsess  ei  traditae  erant. 
Cf.  Dav.  Aur.  Perini  0.  S.  Aug.,  Onofrio  Panvinio  e  le  sue  opere,  Roma  1899,  142, 
et  infra,  mon.  litt.  (1). 

Canisius  Augusta  4.  Octobris  1567  Borgiae  praeposito  generali  scripsit:  ^Redibo 
nunc  ad  uisitationem  CoUegij  Monachiensis,  a  qua  diebus  aliquot  me  abstraxerunt 
negotia  Dilingae  peragenda"  (v.  infra,  ep.  n.  1510).  Omnis  denique  dubitatio  toUitur 
per  *epistulam  a  cardinali  Ottone  Truchsess  Dilinga  2.  Octobris  1567  ad  Panvinium 
datam ;  ita  enim  ille :  „Reuerendo  Amico  nostro  amatissimo.  Quando  ci  e  comparsa 
la  lettera  di  V.  Paternita  delli  XVIIJ.  del  passato,  si  trouaua  qui  il  Padre  Canisio, 
col  quale  ragionammo  a  longo  sopra  quanto  lei  ci  scriue  delle  sue  opere  da  stam- 
parsi,  et  della  fede  che  desidera  circa  la  reuisione  delle  Epistole  di  Pontefici.  Onde 
e  parso  a  S.  Paternita  di  scriuere  la  qui  alligata  per  la  resolutione  che  se  ne  puo 
pigliare.  Et  perche  V.  Paternita  intendera  minutaraente  tutto  quel  che  occorre,  noi 
ci  contentaremo  refirirci  alla  predetta  lettera.  Questo  solo  non  lassaremo  dirle  che 
se  la  ci  inuiara  opera  alcuna  delle  sue  per  mandare  a  quel  Materno  Colino  libraro 
di  Colonia,  noi  le  faremo  uolentieri  recapitar'  bene  et  fidelmente,  per  darle  satis- 
fattione,  come  anco  desideriamo  in  ogni  altro  particulare  che  per  noi  si  possa  per 
commodo  et  benefitio  della  Paternita  V."  (ex  archetypo,  quod  exstat  Romae  in 
bibliotheca  vaticana,  Cod.  Vat.  lat.  6412  f.  317—318). 

Panvinii  lihros  valde  laudat ;  qui  qnia  Dilingae  excudi  nequeunt,  cardinalis 
cuni  Calenio  typographo  coloniensi  egit.  Qui  Chronica  et  complures  alios  Uhros  ex- 
cudere  nec  tamen  dimidiani  partem  lucri  auctori  dare  viilt ;  neque  insigne  istud 
Epistularum  a  pontificihus  et  imperatorihus  datartim  corpus  (avellanum)  facile 
suscipiet  excudendum.  Panvinius,  quoniam  Platinae  vitas  pontificum  etc.  Cholino 
tijpographo  coloniensi  tradere  statuit,  tradat ;  sed  Calenius  lihros  melius  curat,  et 
optandum  est,  ut  unus  eligatur  typographus.  Eegistrum  Gregorii  VII.  Venetiis  fa- 
cilius  edetur.  Centurias  cardinalis  mittet.  Canisius  Panvinium  ohsecrat,  ut  quo- 
tiescumque  piotestas  detur,  Flacii  Ilhjrici  sedi  apostoUcae  inimicissimi  fraudes  detegat. 
Canisius  eiusque  sodales  lihenter  Panvinium  iuvahunt.  EpistuUs  pontificum  schoUa 
addantur. 

Pax  Christi. 
Molto  Reuerendo  et  Dottissimo  Padre  Onofrio.  V.  Paternita 
deue  sapere  come  Monsignor'  Illustrissimo  et  Reuerendissimo  Car- 
dinal  d'  Augusta  ha  conferito  con  me  delle  sue  opere ,  le  quali 
per  la  sua  dottrina  et  diligentia  singulare,  sono  tanto  lodate  per 
tutta  la  christianita,  et  utili  alla  Santa  Chiesa  Catholica  che  meri- 
tamente  havemo  da  ringratiar'  il  Signor  Dio  authore  d'  ogni  bene,  et 


70  1504.  Canisius  P.  Onuphrio  Panvinio. 

riconoscere  questo  grande  benefitio  da  V.  Paternita.  Hor  quanto  al 
negotio  principale,  mi  rincresce  che  non  si  habbia  la  commodita  di 
far'  stampare  queste  sue  preclare  opere  qui  in  Dilinga,  come  esse 
meritarebbeno,  et  questo  massime  per  la  colpa  del  povero  stampatore  ^ 
per  la  qual'  cosa  il  detto  Monsignor  Illustrissimo  come  grande  ama- 
tore  della  Paternita  V.  et  di  sue  opere,  ha  negotiato  con  un'  altro 
stampatore  famoso  et  catholico  in  Colonia  chiamato  il  Calenio,  il 
quale  poco  tempo  fa  stampo  li  novi  tomi  delli  concilii  generali  ^.  Questo 
e  homo  dotto  et  molto  diligente  in  cose  della  stampa,  et  oltra  cio 
molto  catholico  et  molto  volentieri  stampa  le  cose  ecclesiastiche. 
Adesso  esso  Monsignore  tiene  resposta  dal  detto  Calenio,  alqual  mando 
prima  la  lista  delle  opere  di  V.  Paternita  dandoli  ancora  avviso  del 
desiderio  et  gratitudine  che  V.  Paternita  desidera  dal  detto  stampatore, 
et  per  dir'  brevemente  la  somma  della  sua  resposta  e  stata  questa. 
Prima  vorria  fra  le  altre  sue  opere  stampare  volontieri  Chronicum 
ecclesiasticum  a  lulii  Caesaris  imperio  etc.  ^  Item  tres  libros  contra 
historiam  Magdeburgicam  *.  Jtem  Chronicum  universale^  instar  Cari- 
onis*^.  Et  ancora  XV  libros  rituales".  Perche  quanto  alle  altre  non 
li  pare  che  sarebbeno  tanto  utili  a  se  et  alli  lettori,  ahneno  per  la 
prima  volta.  Per  il  secondo  desidera  egli  ancora  sapere  in  spetie. 
Quid  pro  his  honorarii  ioco  sibi  donari  velit  author,  ue  vuole  obli- 
garsi  al  comun'  guadagno  da  dividerlo  con  1'  authore,  sia  qual'  si 
voglia,  dicendo  non  esser'  tal'  usanza  in  niun'  loco  di  Germania. 

Per  il  terzo  quanto  alle  opere  delle  epistole  che  V.  Paternita 
ha   mandate   in  Dilinga:    vero  e  che   sono    cose   dotte  rare  et  sante, 

'  Sebaldus  Mayer,  ut  aere  alieno  exiret,  vel  simili  calaniitate  typographiam 
suam  optime  instructam  a.  1560  vendiderat  cardinali  Truchsess;  qui  eam  Mayero 
elocabat  (TJioin.  Specht ,  Geschichte  der  ehemaligen  Universitat  Dillingen,  Frei- 
burg  i.  Br.  1902,  66  67).  Hoc  tempore  in  Catechismo  Romano  tum  latine  tum 
germanice  excudendo  versatus  esse  videtur;  cf.  infra,  mon.  litt.  (5)  (12). 

2  De  Gervino  Calenio  cf.  Can.  IV  1 :  V  444>'. 

^  Excusum  est  a.  1568  Coloniae  a  Cholino ;  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras 
dicentur.  *  De  his  v.  Can.  V  523. 

*  Chronologicum  hoc  opus,  quod  ab  initio  mundi  usque  ad  a.  1562  perventurum 
erat,  neque  a  Panvinio  perfectum,  neque  unquam  typis  excusura  est ;  exstat  Panvinii 
manu  scriptum  in  bibliotheca  vaticana,  Cod.  Vat.  lat.  6785  {Perini  1.  c.  104 — 106  196). 

^  loannes  Carion  (1499 — 1537)  wurttembergensis  primum  a.  1532  adiuvante 
Philippo  Melanchthone  ^Chronicam"  germanicam  edidit,  qua  universae  historiae  in 
unam  seriem  brevissime  coactae  erant ;  postea  ipse  Melanchthon,  Carionis  nomine 
servato,  ^Chronicon"  eiusdem  generis  latino  sermone  composuit  (1558  etc).  Uterque 
liber  plurimum  vulgatus  est  {Ad.  Stern  in  „AlIgemeine  Deutsche  Biographie"  III, 
Leipzig  1876,  781). 

'  Horum  librorum  alii  a  Panvinio  ipso  ex  S.  lustini,  Clementis  Alexandrini, 
S.  Cypriani,  aliorum  operibus  compositi,  alii,  ut  varii  „Ordines  romani",  ab  eodem 
collecti  sunt,  eo  consilio,  ut,  quomodo  olim  Christiani  divina  officia,  maxime  missae 
sacrificium  et  sacram  communionem ,  fecissent  et  administrassent,  cognosceretur. 
Librorum  aliqui  tantum  typis  exscripti  sunt;  eorum  codices  manu  scripti  exstant 
Roraae  in  bibliotheca  vaticana  et  Monachii  in  bibliotheca  regia;  v.  Perini  1.  c.  153 
ad  157  207—209;  Schrors  I.  c.  163". 


Dilinga  29.  Septembris  1567.  71 

et  di  molto  utile  alla  Chiesa  in  questi  tempi,  per  difendere  la  Religione 
catholica  contra  li  nostri  Adversarij  ^.  Ma  il  stampatore  vedendo 
r  opera  tanto  grande  et  suntuosa,  et  che  molti  anni  bisognarebbe  as- 
pettare  avanti  che  tali  essemplari  si  smaltissero,  non  mostra  troppa 
affettione  a  volerla  stampare,  almeno  nel  principio;  di  modo  che 
molto  io  ne  dubito  che  queste  epistole  si  possino  far'  stampar'  presto, 
si  come  io  desidero  insieme  con  S.  S.  Illustrissima  laquale  retinera 
appreso  di  se  dette  epistole  fin'  tanto  che  V,  Paternita  ci  dichiari 
meglio  ogni  cosa,  et  quelche  desiderarebbe  dal  stampatore,  per  un' 
semel  pro  semper,  perche  S.  S.  Illustrissima  fara  poi  rescriver'  al 
detto  stampatore  tutto  quello  che  lei  respondera  sopra  di  questo. 

Quanto  a  Materno  Colino  che  e  ancora  buono  et  catholico  libraro 
di  Colonia  et  amico  di  V.  Paternita^  stampi  in  nome  di  Dio  il  Pla- 
tina  ricognito^,  et  il  Chronico  ecclesiastico  *,  per''  che  lei  cosi  scrive 

a)  pej  arch. 


'  Cardinalis  Marcellus  Cervinus,  qui  postea  Marcellus  II.  papa  fuit  (f  1555), 
in  monasterio  S.  Crucis  Fontis  Avellanae  codicem  invenerat,  quo  multae  veterum 
pontificum,  imperatorum,  aliorum  epistulae  etc.  saeculis  IV.,  V.,  VI.  (368—553) 
datae  aliaque  eiusdem  temporis  monumenta  in  unum  coi-pus  collecta  continebantur. 
Panvinius  autem,  huius  codicis  apograpbo  a  Cervino  donatus,  adhibito  etiam  codice 
aliquo  vaticano  eoque  minus  antiquo,  composuit  opus:  „XXV.  Pontificum  Romanorum. 
VI.  Imperatorum,  aliquot  praeclari  nomiuis  Sacerdotum,  Virorum  et  Feminarum 
Clariss.  Epistolae  CCXL  sinodales  dogmaticae  decretales  et  familiares  recondita 
doctrina  refertae,  in  Conciliorum  Tomeis  omissae  Onuphrii  Panvinii  .  .  .  argumentis 
illustratae"  {Perini  I.  c.  139 — 141).  Merito  et  Panvinium  et  Canisiura  hanc  „Col- 
lectionem  Avellanam"  (ita  enim  postea  ex  ipso  illo  codice  cardinalis  Cervini  appel- 
lata  est)  plurimi  fecisse  patet  ex  eo,  quod  nunc  quoque  plus  200  epistulae,  quae  in 
ea  exstant,  in  nuUo  alio  fonte  comparent,  atque  ita  per  ipsam  solam  servatae  sunt. 
Neque  vero  hoc  Panvinianum  opus  unquara  excusura  est;  immo  etiam  ipse  codex 
manu  scriptus  Dilingamque  missus  aut  periit,  aut  in  tenebris  delitescit  {Perini 
1.  c.  139  143  202).  Caeterum  Collectionis  Avellanae  (quam  medio  fere  saeculo  VI.  fac- 
tam  esse  censent)  et  ipse  ille  codex  cervinianus,  et  codex  eodem  paulo  antiquior,  ut 
nunc  censent  (utrumque  saeculo  XI.  ineunte  scriptum  esse  existimant),  et  complures 
codices  recentiores  usque  adhuc  conservati  sunt,  et  cum  CoIIectionis  epistulae  paene 
singulae,  ab  aliis  aliae  aliis  temporibus,  incipiendo  ab  exitu  saeculi  XVI.,  editae  essent. 
ipsa  deraum  CoUectio  Avellana  a.  1895  et  1898  duobus  torais  ab  Ottone  Guenther 
Vindobonae  edita  est  in  „Corpore  Scriptorum  Ecclesiasticorum  Latinorum",  vol.  XXXV 
[Friedr.  Maassen,  Geschichte  der  Quellen  und  der  Literatur  des  canonischen  Rechts 
im  Abendlande  I,  Gratz  1870,  787—792.    Guenther  1.  c.  I,  ii— lv). 

^  Cholini  (qui  in  hoc  opere  saepissirae  iara  coniraeraoratus  est)  res  gestas  nuper 
copiose  accurateque  narravit  H.  Sclirors,  Der  Kolner  Buchdrucker  Maternus  Cholinus, 
in  „AnnaIen  des  historischen  Vereins  fiir  den  Niederrhein"  1.  c.  147 — 161.  Maternus 
ex  farailia  coloniensi,  non  (id  quod  Can.  II  134*  scripsi)  ex  tigurina  ortus  esse  videtur. 

^  Bartholomaei  Platinae  (Sacchi ;  1421 — 1481)  cremonensis  librum  „De  vitis 
Summorum  Pontificum  omniura"  primum  Venetiis  1479,  deinde  saepissirae  editum, 
Panvinius  correxit,  adnotationibus  illustravit,  et  posteriorum  pontificum  vitis  (a 
Sixto  IV.  ad  Pium  V.)  auxit;  qui  liber  Coloniae  a.  1568  et  postea  saepe  excusus 
est  {Perini  I.  c.  119 — 121;  198 — 199)  ;  plura  de  eo  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

*  De  hoc  Chronico  a  lulio  Caesare  ad  Maximilianum  II.  imperatorem  perducto 
V.  Perini  I.  c.  122 — 123  199;  de  editione  Coloniae  a.  1568  facta  sub  ipsas  has  litteras 
dicetur. 


72  1504.  Canisius  P.  Onuphrio  Panvinio. 

a  S.  S.  Illustrissima  di  haver'  cosi  resoluto  di  mandarli  queste  opere, 
et  ancora  alcuni  altri  trattatelli  ^ :  diro  pur  ben  questo,  che  mi  pare 
sarebbe  modo  molto  piu  conveniente,  eleggersi  un'  solo  libraro  in 
Colonia,  che  dui,  massime  per  evitare  quelle  emulationi,  che  tra  li 
librari  facilmente  sogliono  nascere,  et  quasi  han'  gia  cominciato.  lo 
conosco  r  un'  et  1'  altro  et  li  reputo  boni  et  catholici,  ma  Calenio  parmi 
sia  piu  exatto  et  ricco ;  pero  faccia  pur  V.  Paternita  secondo  la  pru- 
dentia  sua  quelche  le  parera  meglio. 

Quanto  al  libro  delle  epistole  di  Gregorio  VII.  ^  credero  che  an- 
cora  non  piacera  molto  al  libraro,  massime  se  sara  molto  grande,  et 
penso  che  simili  opere  de  Pontefici  piu  facilmente  si  potriano  stam- 
pare  et  distrahere  in  Venetia,  essendovi  maggior'  commodita  di  distri- 
buirli  et  smaltirli  per  diverse  regioni,  come  Italia,  Franza  et  Spagna. 

Adesso  novamente  sono  uscite  le  dui  centurie  X.  et  XI.  et  Mon- 
signor'  ^  Illustrissimo  procurara  che  presto  si  mandino  a  V.  Paternita 
come  la  desidera.  Faccia  Dio  che  V.  Paternita  et  altri  huomini  dotti 
si  oponghino  a  questi  inimici  tanto  petulanti  et  fraudulenti  della 
verita  et  pieta  catholica  fra  li  quali  il  principale  adesso  pare  che  sia 
Mathia  Illirico,  il  quale  non  cessa  con  le  sue  calunnie  obscurare  et 
pervertere  la  verita  in  cose  delle  Historie  ecclesiastiche,  mandando 
sempre  fuori  novi  trattati,  come  contra  donationem  Constantini,  Contra 
translationera  Imperii,   Contra  Primatum  Petri*,    et   molte   altre  cose 


'  De  ritu  sepeliendi  mortuos.  Interpretatio  vocum  quarundam.  De  stationibus. 
Plura  sub  ipsas  bas  litteras  dicentur. 

^  Panvinius  habuisse  videtur  Registri  sancti  GregoriiVII.  pontificis  (1073 — 1085) 
apographum  saeculo  XVI.  scriptum;  in  quo  apographo  non  omnes  epistulae,  sed 
sola  pars  quaedam  earum  exstabat  (nunc  Cod.  „Vat.  Ottobon.  lat.  300"  bibliothecae 
vaticanae).  Registrum  autem  plenum  atque  archetypum,  a  Rainerio  cancellariae 
pontificiae  notario  scriptum,  adhuc  exstat  (Cod.  „Reg.  Vat.  2"  archivi  vaticani) ;  quod 
primum  Romae  a.  1591  excusum,  dein  in  Conciliorum  corpora  binianum,  labbeanum, 
harduinianum  etc.  et  in  Mignii  Patrologiam  Latinam  (CXLVIII)  translatum,  denique 
a  Philippo  Jaffe  (Monumenta  Gregoriana,  Berolini  1865,  9 — 519)  typis  exscriptum 
est;  qui  tamen  in  eo  errabat,  quod  existimabat,  Gregorii  registrum  plenum  sive 
maius  perisse,  neque  superesse,  nisi  registrum  quoddam  minus  ex  maiore  exscrip- 
tum.  Vide  quae  ea  de  re  scripsit  Guil.  Peitz  S.  J.,  Das  Originah-egister  Gregors  VII. 
im  Vatikanischen  Archiv  (Sitzungsberichte  der  Kais.  Akademie  der  Wissenschaften 
in  Wien.     Philos.-Hist.  Klasse,  165.  Bd,  5.  Abh.,  Wien  1911,  5—219). 

*  „Ecclesiasticae  Historiae"  per  Centurias  digestae,  per  Matthiam  Flacium 
Illyricum  aliosque  Luthei'anos  Magdeburgi  incohatae,  per  loannem  Oporinum  Basileae 
excusae,  Centuriae  X.  et  XI.  primum  editae  sunt  hoc  anno  1567  {W.  Preger,  Matthias 
Flacius  Illyricus  11,  Erlangen  1861,  426—427  559). 

*  ^De  translatione  Imperii  Romani  ad  Germanos",  Basileae  1566;  ,Verissima 
et  utilissima  legenda  aut  historia  de  S.  Petri  episcopatu  vel  papatu",  Ratisponae  1567 
{Preger  1.  c.  II  564  565).  Libro  „de  translatione"  illa  scripto  Flacius  adiunxit  (for- 
tasse  seorsim  quoque  edidit)  ^Librum  Lupoldi  Babembergensis  de  luribus  Imperii 
et  Regni  Rom."  {Preger  1.  c.  564).  Quo  libro  Lupoldus  a  Bebenberg  saeculo  XIV. 
„donationem  Constantini"  I.  imperatoris  S.  Silvestro  I.  papae  et  ecclesiae  romanae 
factam  in  dubium  vocabat;  quam  apocrypham  esse  (circa  medium  saeculum  IX.  in 
Gallia  conficta  esse  videtur)    ne  medio  quidem  saeculo  XVI.    ita  p]anum  erat;    sub 


Dilinga  29.  Septembris  1567.  73 

pestilentissime  in  gran'  pregiuditio  della  santa  Sede  apostolica.  Credo 
che  nissun'  altro  delli  heretici  vadi  piu  perseguitando  la  dignita  et 
verita  della  chiesa  Romana,  quanto  costui.  Per  1'  amor'  di  Dio  V.  Pa- 
ternita  non  manchi  per  omnem  occasionem  di  mostrare  le  bugie  del 
detto  IUirico,  et  falsi  fondamenti  che  suole  ponere  in  sui  libri,  con 
mirabili  fraudi  et  colori,  ut  etiam  docti  in  errorem  aliquando  possint 
induci^.  Prego  il  Signor  Dio  che  conceda  gratia  et  successo  al  santo 
zelo  di  V.  Paternita  per  difendere  la  Chiesa,  et  autorita  di  San  Pietro, 
et  suoi  successori,  et  ancora  di  dar'  la  luce  alle  cose  tanto  importanti 
delle  Historie   ecclesiastiche. 

lo  volontieri  mi  sforzaro  con  li  nostri  fratelli  di  servire  et 
satisfacere  a  V.  Paternita  sia  per  rivedere  alcune  opere,  o  per  altro 
suo  servitio  che  potra  da  me  desiderare.  Et  quanto  alle  epistole  de 
Pontefici  molto  mi  piaceno,  ma  molto  utile  saria  che  fussino  aggiunti 
ancora  alcuni  scolii  dove  la  verita  catholica  si  conferma  contra  li 
Heretici.  Dio  N.  Signore  sia  sempre  con  lei.  Di  Dilinga  li  29.  di 
settembre  1567.    —  — 

Al  molto  Reuerendo  in  Christo  et  Dottisimo  Padre  Onofrio  Pan- 
vino  TheoJogo  Augustiniano  Amico  mio    observandissimo.     In  Roma. 

Id  quod  his  litteris  a  Canisio  commendatum  est  Panvinio,  eodem  anno  eidem 
commendatum  est  etiam  ab  Antonio  Augustino,  uno  ex  clarrissimis  saeculi  XVI. 
iurisperitis,  qui  tunc  episcopus  ilerdensis  (Lerida),  postea  archiepiscopus  tarraconensis 
fuit.  Ita  enim  Augustinus  Ilerda  11.  Aprilis  1567  Panvinio:  „Ho  inteso  che  siete 
alle  mani  con  le  centurie  di  Luterani,  portatevi  da  Valenthuomo,  come  sete,  e  mette- 
teli  i  piedi  sotto,  che  sono  canaglia"  (Antonii  Augustini  archiepiscopi  tarraconensis 
epistolae  latinae  et  italicae,  nunc  primum  editae  a  loanne  Andresio,  Parmae  1804,386). 
Panvinium  a  Societatis  lesu  hominibus  tum  romanis  tum  germanis  adiutum  esse 
intellegitur  etiam  ex  variis  aliis  epistulis.  Ita  Maternus  Cholimis  coloniensis  ille 
typographus  3.  Mai  1567  Romam  ad  P.  loannem  de  Polanco  Societatis  secretarium 
*litteras  misit,  quibus  eum  certiorem  reddebat:  Platinae  de  vitis  pontificum  librum 
a  se  excudi;  gratum  auteni  sibi  fore,  si  Pii  IV.  et  Pii  V.  vitas  iis  adiungere  posset. 
„Scripsi  pro  ijs  D.  Onuphrio  panuinio  isthic,  qui  recepit  se  mihi  satisfacturura. 
Negocium  hoc  meum  praecor  . . .  promoue  apud  D.  Onuphrium"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII 
f.  276;  cf.  Schrors  I.  c.  158).  S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  Roma 
15.  lulii  1567  Cholino  *rescripsit:  „Patrem  Onufrium  conueniendum  curaui,  ut  mit- 
teret  ad  te  si  quid  habebat  de  Pij  Pontificis  .IIIJ.  et  de  huius  Pij  .V.  uita  quod 
Platinae  nunc  excudendo  adderetur,  sed  ille  se  iam  semel  atque  iterum  scripsisse 
ea  de  re  significauit,  et  nunc  etiam  scripturum  recepit;  si  ad  me  litteras  miserit, 
ijs  adiungam"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  Al^;  cf.  Schrors  1.  c.  158). 
Prodiit  tandem  liber:  „Historia  B.  Platinae  de  vitis  Pontificum  Romanorum  .  .  . 
longe  quara  antea  emendatior,  doctissimarumque  annotationum  Onuphrii  Panvinii 
accessione  nunc  illustrior  reddita.  Cui,  ejusdem  Onuphrii  accurata  atque  fideli  opera, 
reliquorum  quoque  Pontificum  vitae,  usque  ad  Pium  V.  Pontificera  Max.  nunc  recens 
adjunctae  sunt.  Accessit  eodem  etiara  auctore,  Romanorum  Pontificum  Chronicon, 
longe  quam  antea  emendatius  atque  completius.     Alia   quoque  cura  ipsius  Piatinae, 


annum    enira    1570   Franciscus    Buratus   canonistas    22 ,   iurisperitos    73   norainatim 
recensuit,  qui  eam  verara  haberent  (Jos.  Hergenrother,  Katholische  Kirche  und  christ- 
licher  Staat  I,  Freiburg  i.  Br.  1872,  371). 
»  Cf.  Mt  24,  24. 


74      1505.  Lanoius  Can.  Sept.  1567.     1506.  Can.  Frid.  a  Wirsberg.  Aug./Dec.  1567. 

tum  Onuplirit  opuscula  liuic  aeditioni  nunc  recens  addita  sunt.  .  .  .  Coloniae.  Apud 
Maternum  Cholinum.  M.  D.  LXVIII" ;  2°  min. ;  pp.  565  98  28  31 ;  praeterea  ff.  non 
sign.  in  initio  12  (addito  tit.)  et  in  fine  16.  Panvinius  libruni  Roma  1.  Novembris  1567 
S.  Pio  V.  dedicat ;  14  illae  pontificum  vitae  ab  ipso  conscriptae  compai-ent  in  p.  845 
ad  465;  sequitur  ^Chronicon" ;  deinde  „De  falso  et  vero  bono,  dialogi  3"  aliaque 
Platinae  opuscula;  denique  tria  Panvinii  opuscula,  quorum  2.  et  3.  ex  numero 
illorum  „Librorum  ritualium"  sunt,  quos  supra  p.  10''  dixi;  primum  et  secundum  cum 
tertio  ita  Vitis  pontificum  a  typographo  adiuncta  sunt,  ut  paene  duo  volumina  ab 
iis  distincta  esse  videantur ;  habent  enim  sua  folia  titularia,  et  suam  paginarum 
signationem  sive  numerationem :  ^Onuphrii  Panvinii  Veronensis,  Fratris  Eremitae, 
[sic]  Augustiniani.  De  ritu  sepeliendi  mortuos  apud  veteres  Christianos,  et  eorundem 
coemeteriis  liber.  Coloniae.  Apud  Maternum  Cholinum.  M.  D.  LXVIII.  Cum  gratia 
et  privilegio  Caes.  Majestatis"  ;  2°  min. ;  pp.  28  (addito  folio  tit.).  Sequitur: 
„Onuphrii  Panvinii  Veronensis  Fratris  Eremitae  Augustiniani,  Interpraetatio  mul- 
tarum  vocum  ecclesiasticarum,  quae  obscurae  vel  barbarae  videntur.  Item  de  Sta- 
tionibus  Urbis  Romae,  libellus.  Coloniae.  Apud  Maternum  Cholinum.  M  D  LXVIIL 
Cum  gratia  et  Privilegio  Caes.  Majestatis"  ;  2°  min.;  pp.  31  (addito  fol.  tit.) ;  se- 
quitur  in  16  illis  foliis  non  signatis,  quae  dixi,  index  rerum  alphabeticus  ad  Vitas 
Pontificum  pertinens.     Librum  vidi  Romae  in  bibliotheca  angelica. 

Hoc  igitur  volumine  continetur  editio  princeps  praeclari  illius  „De  ritu  sepeliendi" 
libelli,  quo  Panvinius,  scriptorum  primus,  de  Christianorum  coemeteriis,  ac  maxime 
de  romanis,  quae  catacumbae  vulgo  vocantur,  egit  eorumque  memoriam  a  tempore 
Leonis  X.  paene  oblitteratam  restituit,  eorum  nomina  enumerando,  loca  designando  etc. 
{G.  B.  de  Eossi,  La  Roma  sotterranea  cristiana  I,  Roma  1864,  9 — 10). 

Seorsira  prodiit  liber:  .ONVPHRII  PANVI- |  NII  VERONENSIS,  FRA- 1  TRIS 
EREMITAE  AVGVSTINIA-  NI,  CHRONICON  ECCLE-  [  SIASTICVM.  |  A  C.  IVLH 
CAESARIS  DICTA-  |  TORIS  IMPERIO,  VSQVE  AD  IMP.  CAE-  |  SAREM  MAXI- 
MILIANVM  II.  AV-  |  strium,  pium,  felicem,  perpetuum  |  Augustum.  |  COLONIAE,  \ 
APVD  MATERNVM  CHOLINVM.  |  ANNO  M.  D.  LXVIII.  |  Cum  gratia  &  priuilegio 
Cfesareas  Maiestatis  |  in  decennium"  ;  2°  min.;  pp.  144  et  praeterea  in  initio  7  tf. 
non  sign.  (addito  tit.) ;  Panvinius  in  ,praefatione"  dicit,  se  per  15  fere  annos  in 
^Chronico"  componendo  versatum  esse ;  antea  quidem  similes  ^indices"  a  se  editos 
esse ;  sed  hos  parum  accurate  conscriptos  esse ;  significat  etiam,  quibus  fontibus  tum 
manu  scriptis,  tum  excusis  usus  sit,  et  ex  quibus  archivis  res  conquisiverit;  deinde, 
servato  diligenter  temporis  ordine,  enumerat  pontifices,  imperatores,  praecipuarum 
ecclesiarum  episcopos,  patres,  scriptores  ecclesiasticos,  Sanctos,  synodos  etc,  usque 
ad  a.  1566.    Librum  vidi  Romae  in  bibliotheca  angelica. 

1505.  P.  ]!lfICOIiAlTS  liANOIUS  S.  J.  rector  coUegii  oenipontani 
CANISIO.  Oeniponte  sub  80.  Septembris  1667. 

Non  posse  (id  quod  Canisiiis  Lanoio  proposuerat)  in  locum  P.  Merquitii  ad 
contiones  in  ^^arochiali  ecclesia  oetiipontana  habendas  Antonium  Guisanum  vel  alium 
suhstitui;  Guisanum  enim  ad  id  muneris  non  esse  satis  idoneum ;  praeterea  fore, 
ut  contionatoris  mutatione  et  archiducis  et  reginarum  et  Oenipontanorum  animi  valde 
offendantur.    Vide  Lanoii  epistulam  supra  p.  51  positam. 

1506.  CANISIUS   FRIBERICO   A   WIRSBERO   episcopo  herbi- 
polensi  et  Franciae  orientalis  duci. 

Inter  m.  Augustum  et  Decerabrem  1567. 

Ex  exemplo  (A)  —  videtur  esse  apographum,  idque  eodem  fere  tempore  scrip- 
tum  —  (2°;  4tf. ;  4V2  PP-;  in  P-  9  iuscr.),  eoque  manu  eadem  sic  inscripto:  ^Con- 
silium  Theologicum  D.  Doctoris  Canisij";  quod  exstat  Herbipoli  in  archivo  curiae 
episcopalis,  Fasc.  „Wurzburg  A.  N°  14",  n.  l-"^.  Alterura  exemplura  (B),  idque  eodem 
fere  tempore,  sed  alia  manu  scriptura,  exstat  ibidem,  1.  c.  n.  1''.    Litteras  primus  vul- 


1506,  Can.  Friderico  a  Wirsberg.     Inter  m.  Aug.  et  Dec.  1567.  75 

gayit  N.  EeinUiger  (R),  Die  Weihbischofe  von  Wiirzburg,  in  ^Archiv  des  historischen 
Vereines  von  Unterfranken"  XVIII,  Wiirzburg  1865,  177—182;  qui,  unde  eas  ex- 
scripsisset,  non  significavit.  Easdem  commemorat  C.  Braun,  Geschichte  der  Heran- 
bildung  des  Klerus  in  der  Diocese  Wirzburg  I,  Mainz  1889,  114. 

Rogatus  aliqua  proponit,  quae  ad  episcopi  „conscientiam  iuvandam"  conferant: 
Legat  decreta  Concilii  Tridentini,  CatecMsmum  Romanum  etc.  Adiungat  sibi  virum 
sacrornm  canonum  peritiim  et  confessarium.  Caveat,  ne,  quae  sedis  apostolicae  sunt, 
sibi  arroget,  neve,  quae  excommunicatione  puniuntur,  committat ;  curet,  ut  sibi  mit- 
tantur  Bulla  Coenae  et  decreta  pontificia.  De  rebus  dioecesis  cum  viris  2^1'obatis  con- 
silia  conferat.  Quomodo  clerici  officia  divina  administrefH,  cognoscat.  Caveat  a 
nimia  indulgoitia  pravoque  hominum  metu.  Moderate  studeat  eos  sanare.  Con- 
fessarios  monendos  ciiret,  maxitne  de  casibus  reservatis  et  de  peccatis  „enumerandis" . 
Haereticos  ne  absolvant  alii  quam  ipse  ipsiusque  vicarius.  Decreta  aliqUa  tridentina, 
ut  proscriptionem  matrimoniorum  clandestinorum,  in  usuin  inducat ;  speciem  qnan- 
dani  sijnodi  instituaf.     Facultates  sacras  a  pontifice  petat. 

Consiliura  Theologicum  ad  conscientiam  magni  Praesulis 
et  Episcopi  cuiusdam  Grermani  iuuandam,  postulatum  et  pro- 
positum, 

Calamitosa  sunt  nunc  tempora,  et  pergraues  morbi  omnium  fere 
Ordinum  in  Germania,  quae  fidem,  pietatem,  obedientiam,  continentiam 
et  Canonicam  disciplinam  omnem  aut  contemnit  aut  negligit.  Eo  magis 
aduigilandum  est  pastoribus ,  et  in  primis  huic  Antistitj ,  cui  con- 
sulere  iubemur,  ut  serio  dictum  sibi  putet  illud.  Attendite  uobis 
et  Gregi   uestro^. 

Primum  igitur,  in  quibus  rebus  conscientiae  suae.  Deinde  quo- 
modo  gregi  subditisue  suis  attendere  debeat,  breuiter  ac"  simpliciter, 
quantum  Domini  lesu  gratia  concesserit,  per  capita  quaedam  ostendetur, 

Adsit  uoluntas  et  studium  intelligendi,  quae  sui  ordinis  et  status 
sunt  propria.  Haec  facile  constabant,  si  saepe  subducat  aliquid  sibi 
temporis  et  ocij,  ad  legendos  Canones  sacrorum  Conciliorum,  jmpri- 
mis  uero  Synodi  Tridentinae.  Legat  praeterea  Concih'um  prouinciale 
Moguntinum^  et  Reformationem  Cleri  Ratisponae  *",  per  Cardinalem 
Campegium^,    et   Augustae    non    sine    consensu   Caesaris    et    omnium 

a)  et  B.        b)  Ratisbonae  B. 


'  Ita  Paulus   apostolus   monuerat  pastores  ecclesiae  ephesinae  (Act  20,  28). 

2  Mense  Maio  a.  1549  Sebastianus  a  Heusenstaram  archiepiscopus  moguntinus 
ecclesiasticae  provinciae  suae  (ad  quam  etiam  dioecesis  herbipolensis  pertinebat) 
concilium  habuit.  „Constitutiones  Concilii  Provincialis  Moguntini  sub  ...  Sebastiano 
Archiep.  Mog.  . . .  Anno  Domini  1549  celebrati"  eodem  anno  Moguntiae  a  Francisco 
Behem  excusae  sunt  {Sim.  Widmann,  Eine  Mainzer  Presse  der  Refoi-mationszeit, 
Paderborn  1889,  84).  Eaedem  exstant  apud  HartzTieim,  Concilia  Germaniae  VI 
563—594. 

*  Hanc  ^Reformationem"  cardinalis  Laurentius  Campegius  a  Clemente  VII.  in 
Germaniam  legatus  Ratisbonae  a.  1524  auctoritate  apostolica  ediderat  et  per  totam 
Germaniam  observari  iusserat  ( C.  J.  v.  Hefele,  Conciliengeschichte,  fortges.  v.  J.  Card. 
Hergenrother  IX,  Freiburg  i.  Br.  1890,  374—385).  Quae  exstat  apud  lo.  Harduinum 
S.  J.,  Acta  Conciliorum  IX,  Parisiis  1714,  1909—1918;  Hartzheim  1.  c.  196—204; 
Od.  Raynaldum  Congr.  Orat.,  Annales  ecclesiastici  t.  XX,  in  a.  1524,  n.  25 — 38. 


76  1506.  Canisius  Friderico  a  Wirsberg. 

Catliolicorum  statuum  aeditami.  Legat  quoque  Cathechismum  Ro- 
manum  et  similia,  quae  ad  rectam  rationem  peragendi  in  Ecclesia 
cultus  diuini,  ad  Catholicam  administrationem  Sacramentorum,  et  ad 
disciplinam  Canonicam  Clero  et  Episcopo  necessariam  maxime  pertinent. 

Graue  crimen  esse  putet,  neque  per  se  cognoscere,  quae  suut  Epi- 
scopo  ex  iure  Diuino  et  Canonico  cognoscenda,  neque  ad  manum  ha- 
bere  bonum  et  peritum  uirum,  praesertim  Canonistam,  qui  moneat 
subinde,  de  obseruandis  et  uitandis,  circa  functionem  et  iurisdictionem 
Episcopalem ;  Vnde  fieri  solet,  vt  Episcopi  plerique  multa  committant, 
quorum  rationem  neque  judici  Christo,  neque  suis  Ordinarijs  praelatis^ 
reddere  queant,  imo  inexcusabili  quadam  iuris  ignorantia  ducti,  po- 
testatis  suae  limites  excedunt,  nec  raro  in  censuras  Ecclesiasticas 
incidunt  periculose. 

Habeat  igitur  sapientem  et  expertem  Canonistam,  et  cum  eo 
partiatur  curas  Episcopalis  officij  sui,  gaudeat  ab  eo  admoneri  saepe, 
cum  illo  fidenter  conferat  de  ijs,  quae  pertinent  ad  ordinationem  Cleri- 
corum,  ad  Collationem  beneficiorum,  ad  confirmationem  parrochorum, 
ad  uisitationem  Ecclesiarum,  ad  reformationem  grauiorum  abusuum, 
praesertim  qui  cultum  diuinum  contaminant,  et  scandala  publica  secum 
trahunt,  Talem  uero  Canonistam  in  Italia  potius,  quarn  in  Germania 
inueniemus. 

Habeat  praeterea  fidum  Confessarium ,  cui  suam  conscientiam 
singulis  mensibus  aperire  et  iudicandam  permittere  possit.  Ita  fiet 
ut  seipsum  paulatim  in  quibusdam  emendandis  uincat  facilius,  et 
maiorem  Dei  gratiam  sentiat  ad  munus  suum  rectius  obeundum", 
Qui  Confessarius  de  multis  admonebit  commode,  praesertim  si  doctus 
et  non  omnino  uulgaris  nimiumue  familiaris  fuerit. 

Multa  sanciuntur,  et  iam  ante  sancita  sunt  a  Summis  Pontificibus, 
quibus  Episcopi  omnes  obedientiam  et  reuerentiam  debent  maximam, 
Fit  tamen  saepe  numero,  ut  mandata  et  decreta  Summorum  Pontificum 
ab  Episcopis  ignorentur  et  negligantur:  Vnde  nec  ad  inferiores  Epi- 
scoporum  praelatos  et  pastores  ea  peruenire  possunt,  Quicquid  autem 
inde  periculi  consequitur,  in  Caput  Episcopi  merito  redundat,  et  illi 
debet  imputari.     Quare  consultum  erit  prorsus,  ut  Episcopus  libenter 

a)   Quae  seqiiuntur,  usque  ad  Multa  excl.,  neque  iii  B,   neque  apucl  R  exstant. 


^  Canisius  comitia  imperii  dicere  videtur,  quae  a.  1547 — 1548  Augustae  Vin- 
delicorum  a  Carolo  V.  caesare  habita  sunt.  ^Formida  Reformationis  per  Caesaream 
Majestatem  Statibus  Ecclesiasticis  in  Comitiis  Augustanis  ad  deliberandum  exhibita, 
et  ab  eisdem  probata  et  recepta"  exstat  apud  Joh.  Christ.  Liinig,  Des  Teutschen 
Reichs-Archivs  Partis  generalis  Continuatio,  Leipzig  1713,  851 — 866.  In  hac  „For- 
mula"  aliqua  quidem  bene  praecipiebantur ;  sed  quia  non  tam  ecclesiastica,  quam 
civili  potestate  (cui  ea  in  re  ius  nullum  erat)  praecipiebantur,  nec  Romae  pro- 
babantur,  nec  Germaniae  magnam  utilitatem  afferebant;  cf,  Raynaldum  1.  c.  in 
a.  1548,  n.  67,  et  Janssen  1.  c.  III"-'»  691. 

*  Archiepiscopis,  summo  pontifici  etc. 


Inter  m.  Augustum  et  Decerabrem  1567.  77 

inquirat  et  studiose  intelligat  de  sanctionibus  Pontificum,  sicut  Romae 
publicari  solent. 

Ex  his  uero  Sanctionibus  illae  notandae  sunt  maxime,  quae  ad 
curam  animarum  et  officium  Episcoporum  spectant,  quaeque  sententiam 
excommunicationis  maioris  habent  annexam.  Talis  est  Bulla  Coenae 
Domini,  ut  uocant,  aliaeque  plures,  quae  ad  Reuerendissimum  D.  Car- 
dinalem  Augustanumi  frequenter  adferuntur.  Certe  summo  periculo 
sese  obijciunt,  et  quasi  contemnunt  Christi  Petrique  Cathedram,  qui 
dispensant,  statuunt,  ordinant  in  ijs,  quae  sibi  reseruat  Apostolica 
sedes,  et  quorum  cognitionem,  facultatem  uel  dispensationem  ad  se 
solam  uult  pertinere.  Nec  est  censendus  ille  uere  Catholicus  qui 
poenam  excommunicationis  a  pontifice  Maximo  latam  uilipendit,  et 
cum  debet,  non  uult  prorsus  intelligere. 

Recte  faceret,  si  concihum  hebdomodatim  institueret  ex  ijs  uiris 
quos  probatiores  agnoscit  in  suo  Clero,  cum  his  conferenda  essent 
plaeraque  tum  ad  disciplinam  restituendam,  tum  ad  praelatos  et 
pastores  iuuandos  pertinentia.  Non  ita  magno  negotio  multorum 
morbi  paulatim  emendarentur,  si  Episcopus  cognosceretur  serio  ad- 
uigilare,  saepe  inspectores  et  obseruatores  mittere,  et  paternam  leni- 
tatem  cum  iusta  iudicis  seueritate  miscere. 

Nunc  plaerique  non  uigilant,  quia  uel  dormit  uel  non  curat,  uel 
indulgere  pergit  Episcopus.  Pauci  rogantur,  an  et  quomodo  Bre- 
uiarium  legant,  quas  in  templo  caeremonias  obseruent,  quomodo  sacra- 
menta  ministrent,  quam  curam  sacristiae  uel  sacrarij  habeant.  Haec 
uero  absque  omni  graui  motu  illis  inculcari  et  ab  ilUs  exigi*  possent, 
qui  sunt  quidem''  Catholici.     Ad  mores  postea  ueniretur. 

Si  quando  grauiora  incidant ,  quae  permittenda ,  non  sananda 
uel  punienda  uidentur,  Consilium  doctiorum'  adhibeatur,  neque  statim 
Episcopus  hoc  sibi  licere  putet,  ut  in  sacris  aut  dispenset,  aut  in- 
dulgeat,  praesertim  ubi  non  solum  Episcopus,  sed  etiam  princeps  est. 

Neque  probandum  illorum  consilium  putet,  qui  praesentibus  rerum 
difficultatibus  deterriti,  nihil  fere  tentant,  aut  tentari  uolunt,  in  Re- 
ligione  Cathoh'ca  uindicanda,  sed  homines  potius  quam  Deum  timeut, 
praepostere  timidi,  ubi  Dei  honos  et  Ecclesiae  dignitas  necessarium 
a  nobis  zelum  requirit. 

Hic  igitur  etsi  extrema  tentare  remedia  non  attinet,  moderata 
tamen  experienda  uidentur,  sumptis  nimirum  initijs  a  rebus  facilioribus, 
et  coniecta  in  omnipotentem  Deum  animi  fiducia,  ut  paulatim  erigamus 
disciplinam  quae  apud  Catholicos  prolapsa,  et  saepe  contempta  iacet, 
ex  supina  prorsus  negligentia  praesulum. 

Tradatur  parrochis  et  Confessarijs  modus,  quem  circa  confitentes 
et  poenitentes  obseruent,  ne  alioquin  si''  caecus  caecum^  ducat^, 

a)  li  haud  recte:  exegi.         h)  B  R  niiniis  recte :  qiiidam.  c)  doctorum  S.  d)  Noc  v.  non 

est  apud  B.        e)  coecus  coecum  R. 


Ottonem  Truchsess.  ^  Lc  g^  39.     Mt  15,  14. 


78  1506.  Canisius  Friderico  a  Wirsberg. 

Episcopus  etiam  peccatis  communicet  alienis^  In  absoluendo 
nunc^  erratur  plurimum,  dum  nulla  fere  casuum  (ut  uocant)  reserua- 
torum  habetur  ratio,  et  confitendi''  ac  enumerandi  peccata  mos  apud 
plaerosque  intermittitur^. 

Hoc  periculum  euitaretur,  si  uiua  uoce  admonerentur  serio  et  tem- 
pestiue  sacerdotes,  quomodo  hic  se  gerere  et  ab  excommunicatione  sibi 
suisque  cauere  debeant^,  quemadmodum  directorium  Polanci  admonet*. 

Praeterea  Vicarius  Episcopi  potestatem  hanc,  quae  ad  absol- 
uendos  haereticos  attinet,  tum  Episcopo,  tum  sibi  reseruare  debebat-''. 
Qua  de  re  Decani  omnes  rurales,  quos  uocant,  admonendi  essent 
sedulo,  ut  inferiores  parrochos  non  sinerent  falcem'  suam  (quod  aiunt) 
in  messem''  alienam  mittere. 

Ex  Concilio  Tridentino  excerpantur,  quae  populo  sunt  proponenda, 
et  ex  eiusdem  concilij  mandato  publicanda,  ut  ne  illa  diutius  negligi 
uideantur,  quae  magni  sunt  sane  momenti,  praesertim  de  Coniugijs 
clandestinis  abrogandis,  et  de  gradibus  cognationis  et  affinitatis  spiri- 
tualis^.    Sunt  et  alia,  quae  citra  periculum  ex  eodem  Concilio  iniungi 

a)  R  perperani:  non.         b)  R  non  recfe:  confitenti.         c)  falsem  B  R.         d)  messatn  B  R. 


1  1  Tim  5,  22.  ■  Cf.  Can.  IV  545.  '  Vide  Can.  V  414*. 

*  Cf.  ^Breve  Directorium  ad  confessarij  ac  confitentis  munus  recte  obeundum. 
M.  loanne  Polanco  Theologo  Societatis  lesv  authore",  Lovanii  1576,  f.  A  X*"— A  XI". 
Polancus  Societatis  secretarius  libellum  hunc,  S.  Ignatii  iussu  conscriptum,  in  so- 
lorum  Sociorum  usum  excudendum  curare  voluerat;  sed  Philippus  Archintus  pon- 
tificis  in  urbe  romana  vicarius  effecit,  ut  in  omnium  usum  vulgaretur ;  qui  Romae 
a.  1554  primum  excusus  esse  videtur;  ante  a.  1567  typis  exscriptus  erat  Vindo- 
bonae,  Antverpiae,  Dilingae,  Coloniae,  Lovicii;  deinde  fere  40  editiones  habuit 
[Sommervogel,  Bibl.  VI  939—944). 

*  Conciliiim  Tridentinum  haereticorum  „in  foro  conscientiae"  absolvendorum 
potestatera  episcopis  solis  tribuerat  ita,  ut  hi  ne  cum  vicariis  quideui  generalibus 
eani  communicare  possent  (sess.  24,  de  ref  c.  6).  Attamen  Pius  IV.  Brevi 
Roma  16.  Aprilis  1564  dato  Danieli  Brendel  archiepiscopo  moguntino  permiserat, 
ut  in  ipsius  in-ovincia  ecclesiastica  (ad  quam  episcopatus  herbipolensis  pertinebat) 
ipse  et  sacerdotes  ab  ipso  ^subdelegati"  hominibus  in  haeresim  lapsis  post  „ab- 
iurationem  secretam"  (nisi  „abiurationem  publice  fieri"  debere  ipsi  vel  subdelegatis 
visum  esset)  plenam  impertirentur  absolutionem  {Valent.  Ferdin.  L.  B.  de  Giideniis, 
Codex  Diplomaticus  Anecdotorum,  res  Moguntinas,  Francicas  .  .  .  illustrantium  IV, 
Francofurti  et  Lipsiae  1758,  709 — 711).  Et  fortasse  Fridericus  singularem  quandam 
potestatem  a  sede  apostolica  impetraverat.  Praeterea  hoc  notandum  est :  Plurimi 
ea  aetate  in  ea  condicione  erant,  qua  perpetuo  impedirentur,  quominus  ipsi  sumnium 
pontificem  adirent  et  absolutionem  ab  eo  peterent,  ut  pauperes,  servi,  infirmi,  senes, 
miilieres,  religiosi;  poterat  autem  episcopus  (ni  fallor),  ^epikeia"  quadam  adhibita, 
censere:  Hos  neque  reservatione  illa  tridentina,  neque  reservatione  Bullae  Coenae 
(si  quae  esset)  comprehendi,  atque  ita  sibi  manere  potestatem  iure  communi  (c.  13, 
X  5,  39  etc.)  episcopis  concessam,  qua  eiusmodi  homines  et  in  foro  conscientiae  et 
in  foro  externo  a  peccatis  reservatis  tam  ipsi  quam  per  eos,  quos  ipsi  delegassent, 
absolvere  poterant ;  cf.  S.  Alphonsi  de  Ligorlo  Theologiam  moralem  1.  7,  n.  84 — 90. 
Anno  1568  Canisius  episcopis  Germaniae  a  Pio  V.  facultatem  impetravit  satis 
amplam  suam  absolvendi  potestatem  per  alios  exercendi;  v.  infra,  mon.  it.  (20). 

"  Sess.  24,  de  ref.  matr.  c.  1  2.  Sacra  synodus  impedimentum  cognationis 
spiritualis  moderata  erat  sive  contraxerat. 


Inter  m.  Augustum  et  Decembrem  1567.  79 

Clero  et  in  usum  Ecclesiae  uerti  possent,  adeoque  deberent  ex  officio 
Episcopali. 

Caetera  quae  a  Clero  non  facile  obtinerentur,  uideat  Episcopus 
quo  loco  uelit  habere.  Si  non  potest  Synodum  solennem  caelebrare, 
at  faciem  tamen  eius  aliquam  retinere  consultum  esset:  Ac  praeterea'' 
Pontifex  maximus  per  literas  moneri''  posset  de  praecipuis  causis,  quae 
synodum  et  reformationem  ac  Concilij  Tridentini  executionem  re- 
morantur  hoc  tempore  et  difficillimo  loco^, 

Fortasse  prodesset  aliud  quoque  scriptum  in  Vrbem  mittere,  quo 
comprehenderentur  ea,  quae  petenda  sunt  ab  Apostolica  Sede  ad 
gubernationem  liberiorem  et  securiorem  totius  Ecclesiae,  sicut  circa 
monasteria  et  beneficia  uacantia,  circa  excommunicatos,  Apostatas, 
Jrregulares,  ut  in  sacris  possint  admitti,  circa  simoniacos  et  relapsos. 
Jn  his  cautione"  diligenti  opus  est,  si  canonum  praescriptum  et  ob- 
edientiam  summo  pastori  debitam  sequi  uelimus. 

Postremo  de  subditis,  quomodo  illis  Ordinarius  habeat  attendere, 
nunc  monendi  locus  non  est,  et  multa  de  hoc  negotio  scripta  dedi 
Herbipoli  post  festum  paschatis^,  quae  nunc  repetere  non  attinet. 

Saluo  semper  iudicio  melius  sentientium  "^. 

Consilium  hoc  a  Canisio  Friderico  episcopo  herbipolensi  datum  esse  intellegitur 
ex  iis,  quae  dixi  supra  p.  74;  ex  extremo  autem  consilio  cognoscitur,  ipsum  a  Ca- 
nisio  non  esse  conscriptum  simul  cum  ^Thesibus",  quas  ineunte  m.  Aprili  1567 
Herbipoli  in  usum  eiusdem  episcopi  compositas  posui  Can.Y  410 — 417,  sed  aliqiianto 
post,  eodem  tamen  anno,  neque  Herbipoli,  sed  alio  loco.  Canisius,  cum  initio 
m.  Aprilis  Herbipoli  discessisset,  exeunte  m.  lunio  denuo  per  aliquot  dies  ibidem 
moratus  est  {Can.Y  504—508) ;  fortasse  hisce  diebus  consilium  „ postulatum "  quidem 
est,  sed  ob  temporis  angustias  ^proponi"  non  potuit;  neque  ante  m.  Augustum  Ca- 
nisius  tempus  tranquillum,  quo  npropositioni"  illi  vacare  liceret,  nactus  esse  videtur; 
quare  eum  inter  m.  Augustum  et  Decembrem  (Oeniponte?  Augustae?  Dilingae?) 
scripsisse  conicio. 

Dr.  N.  Reininger  cathedralis  ecclesiae  herbipolensis  canonicus  a.  1865  de  hoc 
Canisii  „Consilio"  et  de  eiusdem  ^Thesibus"  et  propositionibus,  quas  Can.  V  410  ad 
417  posui,  ita  scripsit:  „Sie  gelten  uns"  —  clerum  Frauconiae  dicit  —  „als  eine 
kostbare  Reliquie.  Wenn  auch  der  Inhalt  dieser  Actenstiicke  im  Allgemeinen  nur 
historischen  Werth  hat,  so  finden  sich  doch  sowohl  in  den  Rathschlagen,  die  er 
einem  hohen  Kirchenfiirsten  gab,  als  auch  besonders  in  den  genannten  Thesen 
manche  und  ernste  Wahrheiten,  die  zu  allen  Zeiten  —  auch  in  unseren  Tagen  — 
tief  beherziget  zu  werden  verdienen"   (1.  c.  XVllI  177). 

a)  propterea  i?.  b)  monere  A  B.  o)  contione  A;  concione  B.  d)  sentientum  R.  Ihidem 
sequitur  vel  potius  extremariim  litterariim  margini  ascrijitum  est :  ConsJlium  Tlieologicum  D.  Doctoris 
Canisii. 


^  Concilium  Tridentinum  synodos  dioecesanas  singulis  annis  haberi  iusserat  et, 
quid  in  iis  agendum  esset,  significaverat  (sess.  '24,  de  ref.  c.  2  4  10).  Praeter 
Bullam  Roma  26.  lanuarii  1564  datam,  qua  Pius  IV.  concilium  confirmabat  et  epi- 
scopis  omnibus,  ut  eius  decreta  observarent  et  observanda  curarent,  gravissime  prae- 
cipiebat  (v.  Can.  IV  474—475).  Fridericus  aWirsberg  Brevi  Roma  23.  lanuarii  1566 
dato  per  S.  Pium  V.  singulariter  iussus  erat  cleri  mores  reformare  et  concilii  de- 
creta  diligenter  observare  {lac.  LadercJdus  Congr.  Orat.,  Annales  Ecclesiastici  t.  XXXV, 
Barri-Ducis,  Parisiis  etc.  1880,  in  a.  1566,  n.  223). 

2  Sub  initium  m.  Aprilis  1567  ;  v.   Can.  V  410-417. 


80         1507.  Can.  Magdalenae  et  Helenae.    1508.  Can.  Natali.    1509.  Can.  Kessel. 

1507.  CANISIUS    ven.    MAGDALEXAE     archiducissae    Austriae     et 
HELiEXAE  sorori  eius.         Inter  m.  Augustum  et  Decembrem  1567. 

Ex  Lanoii  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  136\ 

De  Societatis  templo  oenipontano  amplificando. 

P.  Kicolaus  Lanoias  coUegii  oenipontani  rector  Oeniponte  1.  Aprilis  156S 
Romam  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  haec,  p>raeter  alia,  refert: 
Canisium  praepositiim  provincialem,  cum  a.  1567  primis  mensis  Augusti  liehdomadis 
coUegium  oenipontamim  visitaret,  constituisse,  ut  templo  Societalis  amplificando  opera 
navaretur.  Deinde  de  PP.  Georgio  Crispo  (qui  in  eodem  collegio  Ministrum  agehat) 
et  loanne  Dyrsio  (qui  Magdalenae  reginae  a  sacris  confessionihus  erat)  haec  narrat: 
„Ait  Crispus  P.  Prouincialem  ojjus  ipsum  Reginis  commendasse  etiam  literis,  et 
ipsarum  primario  confessario  niandasse  ut  rem  apud  illas  proinoueret  et  literas  sihi 
exhibitas  esse." 

Societati  a  Ferdinando  I.  traditum  erat  templum  S.  Salvatoris,  quod  sub  a.  1500 
exstructum  ad  valetudinarium  caesareum  pertinuerat  {Lechner  1.  c,  [cf.  supra  p.  3]  I  12'). 

Fortasse  Canisius  Magdalenae  et  Helenae  hoc  negotium  commendavit  litteris, 
quas  sub  medium  vel  ineuntem  m.  Novembrem  1567  ab  eo  illis  missas  esse  aliunde 
constat ;  equidem  tamen  has  litteras  ab  illis,  quibus  de  templo  scribebat,  diversas 
esse  existimo. 

Plura  de  hoc  negotio  v.  infra,  mon.  oen.  (2)   (8). 

1508.  CANISIUS  P.  HIERONYMO   XATAL.!    visitatori   Societatis 
lesu.  Augusta  Vindelicorum  initio  m.  Octobris  1567. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1510. 

De  P.   Girtdio,  qui  ad  ipsum  mittatur,  iuvando. 

Canisius  Augusta  Vindelicorum  4.  Octobris  1567  ad  S.  Franciscum  Borgiam 
Societatis  praeposittim  generalem  de  P.  Roberto  Girulio,  qui  in  collegio  oenipontano 
rhetoricam  docuerat  (v.  supra  p.  10),  scripsit:  „Nunc  mittimus  P.  Robertum  Leo- 
diensem  ad  R.  P.  N.  Visitatorem,  non  tam^  nostra  quidem  uoluntatc,  quam  illius 
importunitate  commoti,  qui,  ut  saepe  scriptum  est,  Oeniponti  non  potuit  esse  quieltis, 
suumque  iudicium  authoritati  superiorum  submittere  noluit^.  Jgitur  ne  inuitum  et 
repugnantem  illum  retineret  P.  Lanoyus,  hiic  tandem  misit,  et  ad  P.  Natalem  porro 
mittendum  eundem  una  meciim  existimauit.  Scripsimus  de  illo  iuuando  ad  dictum 
P.  Visitatorem,  qui  utinam  hoc  mirabile,  et  fortassis  instabile,  ingenium  rite  curare 
posset,  domino  auxiliante." 

P.  Natalis  hoc  tempore  in  Germania  inferiore  (Lovanii,  Antverpiae)  versabatur 
(v.  Epp.  Nadal  III  535).  Canisius  hanc  epistulam  fortasse  adiunxit  illi,  quam  Augusta 
2.  Octobris  ad  P.  Kesselium  dedit ;  v.  infra,  ep.  n.  1509. 

1509.  CANISIUS  I».  L.EOXARDO  KESSEL  JS.  J.  rectori   coUegii 
coloniensis.  Augusta  Vindelicorum  2.  Octobris  1567. 

Ex  apographo  vel  sumniario  eodem  fere  tempore  scripto,  quod  exstat  in  Cod. 
colon.  „L.  Qu."  (cf.  Can.  IV  lxx)  f.  121.  Ex  eodem  apographo  haec  vulgavit 
Hansen  I.  c.  552. 

—  —  Reuerendissimus  Dominus  Cardinalis  Augustanus  fortasse  breui 
vester  Archiepiscopus  nominabitur.  Pontifex  et  Caesar  hoc  cupiunt 
consentienter,  Canonicorum  expectatur  consensus,  —  — 

In  codice  huic  litterarum  parti  vel  summario  haec  superscripta  sunt:  „R.  P. 
Canysius  Augusta  2  Octob.  anno  1567".  Valde  autem  verisimile  est  Canisiura  ad 
Kesselium  scripsisse ;  huic  enim  litteras  inscribere  solebat,  cum  ad  Socios  colonienses 

a)  1)1  aych.  sequitur  es,  oblitt.         1))  Hoc  v.  a  C.  ipso  in  mavgine  ascrijititm  est. 


1510.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.     Augusta  Vind.  4.  Oct.  1567.  81 

scribebat;    quodsi   lias   litteras  ad  alium  vel  alios  dedisset,   id,    puto,    in  codice  no- 
tatum  esset. 

Kessel  iam  Kalendis  Septembribus  1567  Colonia  ad  Borgiam  *scripserat: 
^Noster  Reuerendissimus  dicitur  resignare  suum  Episcopatum,  et  rumor  hic  est  Illu- 
strissimum  Cardinalem  Augustanum  substituendum  in  locum  ipsius"  (ex  archet. ; 
G.  Ep.  VIII  f.  278").  Cessit  archiepiscopatu  Fridericus  a  Weda  (v.  supra  p.  22)  die 
25.  Octobris.  Cum  vero  in  capitulo  metropolitano  vix  quisquam  esset,  qui  archi- 
episcopus  «eligi"  posset,  S.  Pius  V.  vehementer  optabat,  ut  cardinalis  Truchsess  a 
capitulo  ,postularetur"  archiepiscopus.  Id  quod  etiam  Maximilianus  II.  imperator 
capitulo,  haud  ita  tanien  diligenter,  commendabat.  Ipse  cardinalis  rem  multum  ui"- 
gebat.  Fefellit  tamen  Truchsessium  —  ex  hoc,  puto,  Canisius  Dilingae  haec  omnia 
accepit  —  spes,  quam  in  canonicis  ponebat:  Hi  a  postulatione  abhorrebant;  23.  De- 
cembris  1567  Salentinus  ab  Isenburg  electus  est  {Lossen  1.  c.  18 — 21.  E.  Reimann, 
Friedrich  von  Wied,  in  ^Forschungen  zur  deutschen  Geschichte"  XIII  364—366. 
W.  E.  Schtvarz,  Briefe  und  Akten  zur  Geschichte  Maximilians  II.  2.  Tl,  Paderborn 
1891,  75). 

1510.         CANISIUS  SA^CTO  FRAXCISCO  BORGIA£  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  4.  Octobris  1567. 

Ex  epistula  archetypa  (2°;  3  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig.)  per  ipsum 
Canisium  recognita  et  subscripta  (^Seruus"  etc.)  et  ex  schedula  ei  addita  (4°;  1  p.), 
quae,  eadem  manu  scripta,  et  ipsa  a  Canisio  subscripta  est  (^Jdem"  etc.) ;  epistula 
exstat  in  Germ.  183  n.  213  (f.  278^  et  sq.  non  sign.) ;  schedula  est  in  Germ.  184 
n.  184  (f.  299).  Epistulae  particulam,  quae  de  S.  Stanislao  est,  posuerunt  Daniel 
Bartoli  S.  J.,  Della  vita  e  miracoli  del  B.  Stanislao  Kostka  1.  1,  c.  8  (in  editione 
Brixiae  a.  1843  facta  p.  90;  prima  editio  facta  est  Romae  a.  1670),  Uhaldinus  1.  c. 
XI  444,  Boero  (qui  haud  recte  affirmat,  epistulam  esse  autographam),  Can.  820,  et 
Stan.  85—86  (italice),  Michel,  Stan.  87  (gallice),  Arndt  1.  c.  97  (germanice). 

Rectores  oenipontanus  et  ingoJstadiensis.  Socii  per  Germaniani  distrihuti. 
Eegidae  recognitae.  Pia  munuscula  Borgiae.  P.  Klesel.  P.  Merquitio  contionandi 
officiutn  periculosum  est.  P.  Swagerius,  quem  turpiter  vivere  ferunt,  votis  solvendus 
est.  Missus  est  Rontam  Stanislaus  cnrn  Sociis.  Fr.  Vittck  provinciali  Lomhardiae 
retttissus  est.  Cattisius  Dilingae  fuit,  Motiachiutn  redibit.  Catechismus  Romamis. 
Casunt  conscietttiae  fuggericum  tnittit;  Fuggeros  latidat.  Monutnettta  vitae  S.  Ignatii. 
Cardinalis,  synodus,  scholae  constantienses.  Contionator  dilinganus.  Archiepiscoptis 
coloitiensis. 

Jhesus.  Pax  Christi  Reuerende  admodum  in  Christo  Pater. 
Literas  ego  nullas,  nisi  forte  perbreues,  P.  T.  duobus  his  men- 
sibus  aceepi.  Scripsi  autem  partim  Oeniponti,  partim  Jngolstadij  de 
multis  grauibusque  rebus,  praesertim  uero  de  mutatione  Rectorum 
D.  Lanoyi  et  P.  Martini  ^  quae  ut  fiat  non  mihi  solum,  sed  etiam 
Rectori  Dilingensi  et  D.  Pisae  consultum  plane  uideretur^,  Jndicaui 
P.  Aloisium^  fortassis  Oeniponti  Rectorem  posse  institui:  uerum  ille 
rectius  P.  tuae  quam  nobis  est  cognitus.  Statuatur  igitur  de  hoc 
alijsque  omnibus,  quicquid  uisum  erit  obedientiae  sanctae. 


^  Et  P.  Nicolaum  Lanoium,  qui  Oeniponte,  et  P.  Martinum  Leubenstain,  qui 
Ingolstadii  praeerat,  officio  levandos  esse  Canisius  censebat;  v.  supra  p.  14  48. 

^  P.  Theodoricus  Canisius  rector  dilinganus  et  P.  Alphonsus  Pisanus  theologiae 
in  ea  universitate  professor  praepositi  provincialis  rConsultores"  erant;  cf.  infra, 
mon.  var.  (5). 

^  De  Mendoza;  v.  supra  p.  2. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  6 


82  1510.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Venerunt  liis  diebus  Augustam  optati  ex  Vrbe  fratres,  et  salui 
duee  Christo  uenerunt  septem:  nam  octauus,  qui  philosophus  fore 
dicitur,  morbo  correptus  Patauij  substitit^  Primi  duo^  cum''  nouo 
Rectore^,  qui  Dilingae  minister  erat,  profecti  sunt  Herbipolim  ad  ia- 
cienda  Collegij  fundamenta.  His  adiunximus  e  nostris  P.  Gerardum 
Rhetoricae  professorem  et  Jacobum  Spirensem  qui  in  humanioribus 
docere  potest'*. 

Reliqui  a  P,  T.  missi  per  Collegia  nostra  sunt  distributi.  P.  Ger- 
ardus  Pastelius  Dilingae,  Antonius^  Brabantus  Monachij,  Vitus^  uero 
Augustae  ministrum  aget.  P.  Oh'ua^  Jngolstadij  in  tradenda  philo- 
sophia  P.  Henrici  Arborei  supplebit  locum.  Matthaeus  demum  Oeni- 
ponti  sua  studia  prosequetur^.  Oramus  Deum,  ut  singuli  officiis''  [?] 
suis''  [?]  et  P.  Tuae  bonae  expectationi  faciant  satis. 

Accepimus  ab  his  regulas  communes  et  officiorum  recens  editas, 
atque,  ut  audio,  a  P.  T.  Romae  pubhcatas^.  Cupio  scire,  an  priores 
regulae  communes  aliquem  apud  nostros  locum,  ut  publice  legantur  ^o, 
et  exigantur,  debeant  retinere. 

a.)    Hoc   r.  in  arcJi.  sui^ra  versum  scriptum  est.  b)    Ob  ea,  qiiae  proxime  sequuiitur,   e.ristimo 

ita  corrigendum  esse  ex   officia   sua,   quae   sunt   in  arch.;  jaoterat  etiam  scribi  offlcia  sua  exsequantur 
vel  offlcia  sua  faciant  vel  similiter. 


'  P.  Gerardus  Pastelius  S.  J.  Dilinga  7.  Novembris  1567  Borgiae  *scripsit: 
Sociis  Roma  in  Germaniam  missis  Patavii  loannem  Paulum  Olivam  adiunctum  esse ; 
Robertum  autem  [Rochfort]  Hibernum  ibidem  ob  infirmam  valetudinem  ab  iis  relic- 
tum  esse.  ,Siamo  dopoi  andati  noi  sette  molto  allegra  et  gagliardamente"  —  duos 
equos  Roma  secum  ducebant  —  ^insino,  a,  Augusta,  doue  entrassemo  a  28  di  set- 
tembre  e  fussimo  subito  Dal  R.  P.  Prouinciale  spartiti,  a  me  mi  ha  toccato  Dilinga, 
doue  per  manchamento  de  altri  che  meglio  lo  farebbono,  sono  adesso  Ministro, 
Prefetto  della  Chiesa,  et  schuole"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII  f.  139*). 

-  P.  Edmundus  Tanner  hibernus  et  Fr.  loannes  Baptista  romanus  (Epp.  Nadal 
III  509  526).     De  quibus  plura  infra,  ep.  n.  1521. 

*  P.  Georgio  Bader. 

*  P.  Gerardum  Lapidanum  (v.  supra  p.  59)  et  Fr.  lacobum  Ernfelder  (v.  Cav. 
V  3142). 

*  ,Antonius  balduini  brabantinus"  annos  natus  est  „circiter  24.";  Societatem 
ingressus  Romae  17.  Novembris  1562,  „vouit"  Neapoli  15.  Augusti  1563;  ,absoluit 
philosophiae  studium  Romae" :  *  Catalogus  collegii  monacensis  a.  1567  conscriptus 
(GSC  66  f.  384''). 

^  Liner:  v.  supra  p.  59.  '^  De  Fr.  loanne  Paulo  Oliva  v.  Can.  V  482^ 

*  In  *  Catalogo  oenipontano  anni  1568  comparet  „Matthaeus  Sain"  scholasticus 
et  ,credentiarius"   (GSC  66  f.  359\).     De  eo  cf.  Can.  V  338—339. 

9  Significantur  (cf.  Epp.  Nadal  III  532)  regularum  a  Borgia  iussu  secundae 
Congregationis  generalis  recognitarum  exempla  Romae  in  collegio  Societatis  a.  1567 
typis  exscripta.  Quae  accuratius  describuntur  a  Soniynervogel,  Bibl.  V  99,  et  ab  Ant. 
Astrain  S.  J.,  Historia  de  la  Compania  de  Jesus  en  la  Asistencia  de  Espaiia  IT, 
Madrid  1905,  434.  Borgias  has  regulas  2.  lulii  1567  in  collegio  romano  sollemniter 
promulgavit  et  commendavit  [Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  3,  n.  95—97).  ,ReguIae 
communes"  in  hac  editione  tantum  40  sunt;  ^regulae  communes"  autem,  quae  a.  1560 
in  collegio  romano  servabantur,  et  a.  1561  cum  aliis  regulis  Vindobonae  excusae 
sunt,  numero  sunt  60;  e  quibus  complures  admodum  longae  sunt  (Epp.  Nadal  IV 
68—69.     Astrain  1.  c.  II  429—432). 

'"  Regulae  initio  singulorum  mensium  inter  epulas  legebantur  (Epp.  Nadal  IV  449). 


Augusta  Vind.  4.  Octobris  1567.  83 

Agimus  gratias  Paternitati  tuae  singulares  de  pijs  munusculis  ad 
nos  missis  et  reuerenter  acceptis,  quae  libenter  etiam  alijs  communi- 
cabimus  ^. 

Scripsit  isthuc  Rector  Dilingensis  de  P.  Antonio  Klesselio,  in 
quanto  periculo  uersatus  sit ,  sollicitantibus  illum  ad  defectionem 
apostatis  nostris  Edouardo  et  Balthasaro^,  quos  iam  non  pudet  in 
malitia  perfidiaque  sua  gloriari''^.  Jdem  Klesselius  ad  se  redijt, 
ut  nihil  illi  hoc  tempore  metuamus,  et  cupit,  iit  sane  potest,  de  Catho- 
lica  Religione  bene  mereri.  Visum  est  autem  illi  et  nobis  consultius, 
ut  relicta  ipse  Dilinga  Oenipontum  traduceretur,  eoque  nunc  missus 
est,  cum  egeant  illic  uehementer''  post  P.  Roberti'*  discessum  opera 
Sacerdotis.  Putabat  Rector  Dilingensis,  illum  consulto  in  Vrbem  esse 
mittendum:  sed  est  debilior  hic  Pater,  quam  ut'  huic  longae  pro- 
fectioni  uires  pares  possit  adferre,  et  mallet  ipse  in  nostra  morari 
Prouincia,  quam  egredi,  si  per  obedientiam  liceat.  Scripsi  alias  de 
P.  Joanne^  Saxone,  cui  ualde  timemus  in  hoc  munere  Concionandi, 
quod  magno  su[o]  incommodo  et  periculo  sustinet,  metuuntque  nostri, 
ne  ad  Saxoniam  suam  repetendam  consilia  ille  sua  dirigat.  Vnde 
non  potest  eo  in  loco  non  utilis  esse  nobis  P.  Klesselius,  uf  alteri 
laboranti  in  utroque  homine  facilius  iuuante  domino  succurramus. 
Faxit  dominus,  ut  nulla  posthac  scandala  per  falsos  fratres^  et 
apostatas  nostros  in  his  Collegijs  excitentur. 

Audimus  D.  Conradum'^  nunc  turpiter  uiuere,  ut  eius  impudici- 
tiae  fama  boni  offendantur.  Judicet  igitur  R.  Tua,  uelitne  talem  a 
Votorum  uinculis  liberum  renunciari,  sicut  ipse  iterum  et  Consiliarij 
Principis^  a  me  postulant  uehementer.  Adiunxi  literas  eiusdem  Con- 
radi,  qui  pergit  ualetudinarius  esse,  ut  etiam  si  uellet,  in  nullo,  ut 
arbitror,  ministerio  nostrae  Societatis  facile  collocaretur. 

a)    In   arch.  con:   ex  gloriare.  b)    Quattuor   vv.  sqq.  a  C.  ipso  supra   versiim  scripta  simt. 

c)  Sic  C.  ipse  correxit  ex  quani.  d)  Sequitur  facilius,  ohlitt. 


*  Borgias  misit,  puto,  imagines  vitae  Christi  et  mysteriorum  rosarii  etc,  Romae 
ipso  curante  excusas;  cf.  Epp.  Nadal  II  171—172;  III  563;  Can.  IV  769. 

-  Eduardo  Thorn  et  Balthasare  Zuger;  has  Theodorici  Canisii  litteras  vide 
supra  p.  61 — 62. 

»  Ps  51,  3;  cf.  ler  11,  15.  *  Girulii;  v.  supra  p.  80. 

*  Merquitio  parochialis  ecclesiae  oenipontanae  contionatore ;  v.  supra  p.  16  43. 
«  2  Cor  11,  26.     Gal  2,  4. 

■^  P.  Conradum  Swagerium  Societatis  desertorem ;  v.  supra  p.  65. 

®  AlbertiV.  Bavariae  ducis  (cf.  Can.Y  352).  Sinistri  illi  rumores,  qui  de  Swa- 
gerii  moribus  circumferebantur,  veri  fuisse  non  videntur.  Certe  is  haud  multo  post 
cathedralis  ecclesiae  passaviensis  canonicus  creatus  est,  et  Urbanus  a  Trennbach 
episcopus  passaviensis,  vir  prudens  disciplinaeque  ecclesiasticae  studiosus,  eum  1569 
secum  et  cum  Bernardo  Schwarz  capituli  cathedralis  decano  Salisburgi  synodo  pro- 
vinciali,  in  qua  Concilium  Tridentinum  promulgatum  est,  interesse  iussit;  cuius 
synodi  decretis  cum  aliis  subscripsit  ,Conradus  Schwagerius  S.  Theologiae  Doctor 
Canonicus  Patavinus"  {Marc.  Hansizhis  S.  J.,  Germania  Sacra  I,  Augustae  Vind.  1727, 
630:  II,  Augustae  Vind.  1729,  629,    K.  SchrSdl,  Passavia  sacra,  Passau  1879,  341). 

6* 


84  1510.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Superiore  hebdomoda  misinius  Romam"  charissimos  fratres  Ja- 
cobum  Genuensem,  M.  Reynerum  Leod[i]ensem  rhetoricae  professorem, 
et  Stanislaum  Polonum  bonum  et  nobilem  adolescentem  ^  Nunc  mitti- 
mus  fetc,  lit  supra  p.  80] . 

Prouincialis  Lombardicus^  misit  Oenipontum  Fratrem  loannem 
Vinch,  qui,  ut  audio,  Neapoli  et  Mediolani  uixit^.  Nos  illum  remitten- 
dum  putauimus'',  cuius  opera  non  indigeremus,  et  qui  apud  nos  quietus 
futurus  non  uidebatur,  cum  ad  patriam  inuisendam  aspiraret,  homo 
nondum  mortuus  mundo^,  et"  qui  non  sine  periculo  fortassis  suae 
uocationis^,  ad  amicos  excurreret^:  Qua  in  re  meam  ego  conscientiam 
grauare  nolui,  sed  tutius  esse  duxi  illum  a  patria  procul  abesse,  et 
sub  obedientia  sui  Prouincialis  uiuere,  ad  quem  nunquam  ego  scripsi, 
ut  aliquem  ad  nos  mitteret. 

Nondum  redijt  P.  Dominicus^  Rector  Monachiensis  ex  Lotorin- 
gica  profectione,  nec  male  interim  praeest  D.  Paulus  '^.  Redibo  nunc 
ad  uisitationem  Collegij  Monachiensis,  a  qua  diebus  aliquot  me  ab- 
straxerunt  negotia  Dilingae  peragenda,  illicque  sum  Rectorem  et  alios 
in  domino  consolatus,  ut  casus  aduersos,  quos  apostatae  nobis  in- 
gesserunt,  fortioribus  animis  ferant. 

Nondum  D.  Paulus  finem  fecerat  uertendi  Germanice  Catechis- 
mum,  et  ecce  nouus  prodijt  interpres,  qui  eundem  librum  Moguntiae 
uersum  excudi  curauit^.  Videmur  igitur,  si  nostram  uersionem  ur- 
geamus,  aut  frustra  laborare,  aut  Typographum  nullum  impetrare 
posse,  cum  prior  quidem  editio  tantum  quaestuosa  sit,  et  sequenti 
Typographo  spem  lucri  omnem  adimat,  ac  fortassis  etiam  cum  Cae~ 
sareo  priuilegio  priori  editioni  donato  pugnet.  Qua  de  causa  nos 
excusatos  arbitror,  quo  minus  in  hoc  opere  progrediamur  D.  Paulus 
et  ego,  facturi  alioquin  libenter,  quod  Pontifex  Maximus  de  huius 
Catechismi   uersione    et   editione  utrique  nostrum  iniunxit.     Commen- 

a)  Quaituor  vv.  sqq.  in  margine  addita  sunt.  b)  Sequuntur  vik  quod  illius  ope,  ublitt.  c)  Hoc  r. 
supra  versum  scriptuni  est.       d)  Sequitur  ut,  ohlitl. 


*  Vide  supra  p.  63 — 65. 

-  P.  Franciscus  Adurnius  (Adorno). 

"  In  *  Catalogo  provinciae  rhenanae  S.  J.  m.  lanuario  a.  1565  manu  P.  Antonii 
Vinck  praepositi  provincialis  scripto  (f.  6'')  refertur,  „Antonium  Vinck"  fratrem 
laicuni,  ex  „vertrijk  pago  di  Brabantia"  (Vertryck  vicus  regni  belgici,  prope  Lo- 
vanium  situs)  ortum,  21  annos  natum  esse ;  qui  10.  Aprilis  1562  Treveris  in  Socie- 
tatem  admissus,  initio  a.  1565  in  collegio  mogiintino  ianitorem  agebat.  Eum  ne- 
potem  fuisse  Antonii  Vinck  provincialis,  ex  huius  litteris  quibusdam  intellegitur. 

*  Cf.  Gal  6,  14.  '•>  Cf.  infra,  mon.  oen.  (4). 

*  Menginus;  v.  supra  p.  65'.  ^  Hoffaeus. 

-  Eiusmodi  versionem  germanicam  Catechismi  Romani  equidem  nullibi  invenio 
commemoratam.  Certe  Georgius  Eder,  cum  Canisio  curante  Catechismum  verti  audi- 
visset,  vertendi  labore  a  se  suscepto  (v.  supra  p.  58)  cessit;  id  ex  ipsius  cognoscitur 
Ederi  verbis,  quae  posui  Can.  I  668.  Cf.  etiam  St.  L.  Corvin  v.  Skihnietvski,  Ge- 
schichte  des  romischen  Katechismus,  Rom  u.  Regensburg  1903,  69—70  142. 


Augusta  Vind.  4.  Octobris  1567.  85 

damus  nos  Paternitatis  Tuae  sacrificijs''  et  precibus  in  Christo  JESV 
domino  nostro.     Augustae  4.  octobris  1567. 

Seruus  in  Cliristo  P.  Canisius. 

Jhesus. 

Casus  his  adiunctus  ad  Dominos  Fuggeros  pertinet.  .  .  .  Roga- 
mus  igitur,  ut  responsum  ad  casum  dictum  habere,  et  amicissimis 
dominis  proponere  possimus,  qui  certe  multum''  merentur  de  re 
Catholica,  et  digni  sunt,  quorum  saluti  tum  Theologi  tum  Jureperiti 
consulant  ^. 

De  historia  B.  P.  N.  Jgnatij  nihil  reperio  in  prouincia  nostra, 
nisi  scriptum  Jtalicum,  euius  author  fuit  P.  Polancus,  quod  non  puto 
Romae  desiderari^.     Dominus  nobiscum. 

Reuerendissimus  Constantiensis  absoluit  suam  Synodum  ^,  et  con- 
stituit  erigere  scholam  uocatis  huc  professoribus  Louaniensibus.  Miratur 
factum  Reuerendissimus  Augustanus*,  et  ego  non  inuitus  uideo,  quod 
Societatis  nostrae  operam  nullam  requirat,  etsi  dubitem  de  scholae 
illius  nouae  progressu,  Veniet  autem  Romam  breui,  ut  audio  idem 
Cardinalis. 

P.  Antonius  Klesselius,  de  quo  scripsi,  Dilingae  ualde  gratus  fuit 
Concionator  Reuerendissimo,  qui  nunc  cuperet  illi  alium  e  nostris 
substitutum  habere.  Dixi  id'  quidem  nunc  fieri  non  posse,  cum  Ger- 
manum  nullum  huic  officio  parem  inueniamus.  Conantur  Pontifex  et 
Caesar  ut  audio,  apud  Canonicos  Colonienses  efficere,  ut  hic  Cardinalis 
in  Archiepiscopum  et  principem  electorem  assumatur^.  Fiat  u  o- 
luntas   domini*^. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  Generali  Societatis  JESV. 

Romae. 

Postscripto  huic  tempus  non  est  ascriptum.  Sed  ex  ipsis  rebus,  quae  in  eo 
dicuntur,  facile  patet,  Canisium  scripsisse  a.  1567  paulo  post  synodum  constantiensem, 
cum  P.  Kleselius  Dilinga  discessisset,  ipse  Canisius  Dilingae  cum  cardinali  Truchsess 
egisset,  Augustae  ^casum"  quendam  accepisset  Romam  mittendum.     Borgias  autem 

a)  Hoc  V.  supra  versmii  scriptum  est.         b)  Sequitnr  be,  ohlitt.        c)  id  id  arch. 


*  „Die  Fugger  waren  die  grofiten  Kaufleute  ihrer  Zeit;  aber  sie  waren  keine 
blolsen  Geldmenschen.  Der  Gelderwerb  diente  bei  ihnen  hoheren  Zwecken" 
(Dr.  Eichard  Ehrenberg,  Professor  der  Staatswissenschaften  an  der  Universitat 
Rostock,  ^Grofie  Vermogen.     Die  Fugger"  etc,  Jena  1902,  40). 

^  Cf.  Can.  V  510.  Significantur,  puto,  litterae  ad  universam  Societatem  initio 
m.  Augusti  1556  datae,  quibus  Polancus  Ignatii  virtutes,  mortem,  sepulturam  enar- 
rabat ;  v.   Can.  II  2. 

*  Cardinalis  Marcus  Sitticus  ab  Hohenembs  Constantiae  ab  1.  ad  5.  Septembris 
1567  synoduni  dioecesanam  habuit;  v.  supra  p.  38^. 

"*  Otto  Truchsess.  Cardinalis  Sitticus  Constantiae  collegium  Societatis  fundare 
voluerat  {Can.  V  420  451  528). 

*  Vide  supra  p.  80. 

«  Act  21,  14;  cf.  Mt  6,  10;  26,  42  etc. 


86         1511.  Vinck  Can.  7.  Oct.  1567.     1512.  Polancus  Can.   11.  (12.?)  Oct.  1567. 

Roma  8.  Novembris  ad  Canisii  epistulas  18.  et  25.  Septembris  et  4.  Octobris  datas 
ac  simul  ad  casum  illum  respondit  (v.  infra  n.  1524) ;  quae  ostendunt,  casum  litteris 
4.  Octobris  datis  adiunctum  esse. 

Romae  cum  saeculo  XVII.  „processus  canonizationis"  Stanislai  Kostkae  ageretur, 
^Epistola  originalis  P.  Petri  Canisii  scripta  Augustae  4.  Octobris  anni  1567*  directa 
B.  Francisco  Borgiae  tuni  Praeposito  generali*  recognita,  transcripta  (ex  parte),  in 
tabulas  relata  est  {Congregatione  Sacrorum  Rituum  .  .  .  Romana,  seu  Polona.  Ca- 
nonizationis  Beati  Stanislai  Kostkae  . .  .  Positio  super  dubio.  An  constet  de  validitate 
Processuum  Romae,  Posnaniae  .  . .  confectorum,  Romae  1669,  9). 

Borgias  Canisio  respondit  8.  Novembris  1567. 

1511.        P.  AXTONIUIS  VINCK  S.  J.  provinciae  rhenanae  praepositus 
CANISIO.  Moguntia  sub  7.  Octobris  1567. 

Ex  Vinckii  ad  Borgiam  litteris  autographis.    G.  Ep.  VIII  f.  327''. 

Pro  Fr.  Ernfelder,  in  provinciam  Rheni  mittendo,  Fr.  Astensem  mittit. 

P.  Antonius  Vinck  provinciae  rhenanae  praepositus  Moguntia  7.  Octobris  1567 
Francisco  Borgiae  x>raeposito  generali  sic  sc7'ipsit  de  Fr.  Francisco  Astensi,  quem  in 
Germaniam  superiorem  pro  Fr.  lacobo  Ernfelder  spirensi  in  novum  collegium  herbi- 
polense,  quod  provinciae  rhenanae  erat,  a  Canisio  misso  (de  quo  plura  infra),  ire 
iusserat:  „Hoggi  ho  mandato  vn  magistro  al  R.  P.  Canisio,  il  Magistro  Francesco 
astense,  lo  quale  in  Frisia  ha  insegnato  la  humanita,  in  recompensa  del  Jacobo 
spirense,  lo  quale  non  si  troua  bene  in  oeniponto,  accio  che  si  mandi  in  questa 
prouintia  del  Rheno  doue  speramo  si  trouara  meglio." 

Vinckium  Canisio  cum  Fr.  Astensi  etiam  litteras  suas  misisse  satis  certum 
est.  In  *Catalogo  provinciae  rhenanae  m.  lanuario  a.  1565  ab  ipso  Vinckio  scripto 
affirmatur,  Franciscum  hunc,  ex  ^astem"  Brabantiae  (Asten,  pagus  Brabantiae  sep- 
tentrionalis,  regni  neerlandici)  ortum,  23  annos  natum  esse  et  in  Societatem  ad- 
missum  esse  Coloniae  19.  Februarii  1563  (f.  5'').  Astensis  in  Frisiam  missus  erat : 
unde  12.  Aprilis  1567  Coloniam  rediit  (*  Catalogus  colon.,  m.  Septembri  1567  scriptus ; 
GC  67  f.  non  sign.). 

1513.  P.   lOANXES    DE    POIiAXCO     secretarius    Societatis    lesu 

mandatu    S.  Francisci  Borgiae  praepositi    generalis   PP.  THEODORICO    et 
PETRO  CANISIIS.  Roma  11.  (12.?)  Octobris  1567. 

Ex  apographis  eodem  fere  tempore  scriptis  epistulae  et  ^Postscripti",  quae 
exstant  in  Ital.  67  f.  22!° — 23"  et  Germ.  67  f.  12^.  In  margine  apographi  epistulae, 
eadem  manu:  „Dilinga  P.  Theodorico" ;  in  margine  apographi  Postscripti,  eadem 
manu:  „Eidem  P.  Theodorico  Canisio".  Epistulae  capita  aliqua  latine  versa  exstant 
in  Cod.  monac.  „Resp."  f.  99''. 

Animos  defectione  Zugeri  afflictos  solatur.  Deus  bona  efpcere  ])otest  etiam  ex 
rebus  malis.  Miruni  est,  casus  istos  non  accidere  frequentius.  Dilingano  collegio 
daemon  singulariter  infensus  est.  Consuletur  cardinalis,  num  Thornaeus  et  Zugerus 
capi  et  in  custodiani  mitti  possint.  P.  Kleselius  doctrinam  proferet  pravae  ilU,  quam 
ipsi  affingunt,  contrariam ;  expendetur,  num  conveniat,  ut  aliquid  scripto  jjroferat ; 
videndum,  num  alio  mitti  debeat.  Professionem  fidei,  qiti  admittentur,  facient ;  quam 
studiorum  tempore  renovabunt.  De  rebus  fidei  non  dispidabitur,  nisi  quantum  contro- 
versiarum  necessitas  exiget.  Infirmi  in  fide  in  alia  loca  mittoitiir ;  suspecti  vel  cum 
fidis  comitibus  ad  provincialem  mittentnr,  vel  in  cubiculum  includentur.  Praeposito 
generali  provincia  Germaniae  superioris  singulariter  cordi  est.  Videndum  est,  num 
expediat,  ut  aliqui  ad  apostatas  scribant ;  qui  si  resipuerint,  in  Italiam  vel  Galliam 
mitti  poterunt. 

a)  Ita  corrigendnm  esse  ex  1.5G4,  quod  typograx>hus  posiiit,  res  ipsa  plane  osiendit. 


1512.  loannes  de  Polanco  PP.  Canisiis.    Ronia  11.  (12.?)  Oct.  1567.  87 

S'e  riceuuta  quella  di  V.  R.  di"!  per  la  quale  [s'intese]^  1'  affet- 
tione"  [?]  che  li  ha  dato  il  successo  di  Balthasar  Ziguero,  et  quello 
che  dopo  e  seguito^;  del  tutto  sia  laudato  Jddio  N.  Signore  che  sa 
cauar  molto  bene  etiam  de  li  mali  et  disordini  nostri,  et  quantunque 
qui  si  sente  come  conuiene  questa  cosa,  tuttauia  piii  presto  pare  da 
marauigliarsene,  che  tanto  rari  siano  questi  casi,  che  di  esser  acca- 
duti  qualche  uolta,  et  V.  R.  stia  di  bon  animo  et  non  si  lasci  troppo 
affligere  con  detrimento  dela  sua  sanita  corporale,  ma  faccia  quello 
che  potra  dal  suo  canto  per  rimedio  del  passato,  et  cautella  dell'  au- 
uenire,  uegliando,  come  lui''  [?]  dice  lo  fa  sopra  il  suo  grege^,  il 
che  anche  il  P.  Prouinciale  douera  fare  sopra  gli  altri  di  sua  Pro- 
uincia  et  spetialmente  sopra  quello  di  Dilinga,  il  quale  pare  con  par- 
ticolar  odio  oppugnato  dal  Demonio.  gia  fii  scritto  pochi  di  fa  inten- 
dendo  il  caso  di  Eduardo,  che  si  trattassi  con  1'  Illustrissimo  Cardinale 
se  ci  saria  modo  di  pigliarlo,  et  metterlo  in  prigione,  et  che  se  se- 
guitassi  il  parer  suo,  poiche  le  circonstancie  del  paese  .etc.  li  sono 
assai  note,  il  medesimo  s'  intenda  detto  di  Balthasar  *. 

Circa  il  Padre  Antonio^  trouandosi  in  quella  bona  dispositione, 
che  V.  R.  ha  scritto,  pare  doueria  predicar  il  contrario  di  quello  che 
li  e  opposto  publicamente,  poiche  e  predicatore,  non  trattando  di  se, 
ma  pigliando  occasione  di  predicar  la  dottrina  sana  et  catholica.  si 
potra  ueder  anche  se  fossi  espediente,  che  lui  scriuessi,  o  non.  Quanto 
a  sua  uenuta  in  queste  bande,  N.  P.  lo  rimette  al  parer  del  P.  Pro- 
uinciale  che  lo  conferira  con  V.  R.,  et  parendoli  si  debbia  ritener, 
et  che  non  ui  sia  pericolo,  si  ritenga,  si  dubitasse,  lo  mandi  in  Jtalia, 
la  uolta  di  Padoa  doue  si  cominciano  questo  autunno  li  studij  di 
Theologia,  et  doppo  si  uedera  si  deue  uenir  a  Roma. 

Quanto  all'  auenire,  gia  si  e  scritta  la  cura  che  si  deue  usare 
con  quelli  che  si  accettano,  ricercando  da  loro  la  protestatione  della 
fede  espHcita,  et  anche  si  potrebbe  questo  rinouare  al  tempo  deli 
studij,  non  conuerrebbe  anche  tollerar  altre  dispute  in  materia  di  fede, 
senon  quelle  che  sono  necessarie  per  farsi  prattici  nele  materie  con- 
trouerse  con  heretici;  et  se  qualcuno  se  ritrouassi  debole,  o  pericoloso, 
non   si   deue    lasciare   in   Dilinga.    et    quando    qnalcuno    anche    fossi 

a)  In  ap.  hic  sequitur  lacuna  sive  spatium  vaeuum ;  idem,  jjuto,  inipso  archetypo  comparehat ; 
V.  infra,  adn.  1.  b)  Haec  vel  similia  supplenda  esse  intellegitur  ex  iis,"qii,ae  seqauntur.  c)  Sic ; 

corrigendum  esse  videtur  afflittione.         d)  Sic;  corrigendumne  leif  vel  si? 

'  Epistulae  Tlieodorici  Canisii,  quam  Polancus  hoc  loco  significat,  tempus  non 
est  ascriptum;  epistulam  ipsam  v.  supra  p.  61. 

^  Fr.  Balthasar  Zuger  a  Societate  ad  Lutheranos  transgressus ;.  rumor  sparsus, 
in  coUegio  dilingano  etiam  plures  defectionem  eandem  meditari ;  liber  ah  Heshusio 
de  Thornaei  apostasia  conscriptus;  v.  supra  p.  31  61. 

3  Cf.  Lc  2,  8. 

*  Et  Eduardus  Thornaeus  et  Balthasar  Zugerus  Lauingam  fugerant;  quae 
civitas  subiecta  erat  iniperio  Wolfgangi  Palatini  ducis  neoburgensis  et  patroni  prae- 
cipui  Lutheranorum.     Caeterum  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  notabuntur. 

'"  Klesel;  v.  supra  p.  62. 


88  1512.  P.  loannes  de  Polanco  Can.    Roma  11.  (12.?)  Oct.  1567. 

sospetto,  conuiene  usar  diligentia  in  chiarir  la  cosa  et  trouandosi  le 
difficulta  che  si  sono  trouate  in  Eduardo,  non  conuiene  mandarlo, 
come  lui  si  mando,  dal  Prouinciale^  ma  ben  accompagnato,  ouero 
serrarlo  in  una  camera. 

Qui  ua  una  lettera  per  il  Padre  Prouinciale  alquale  sara  anche 
questa  come  propria,  V.  R.  gliela  faccia  uedere.  et  tenga  per  certo 
che  N.  Padre  ha  special  desiderio  di  aiutar  le  cose  di  sua  Prouincia 
et  pero  non  si  manchi  di  dar  auiso  deli  suoi  bisogni  con  paura  che 
lui  sia  stracco,  se  li  scriue  anche^  che  conuerrebbe''  che  V,  R.  hauessi 
per  Ministro  il  P.  Rebasten,  o  il  P.  Georgio^,  accio  non  si  trauagli 
troppo,  il  che  N,  Padre  raccomanda  specialmente,  et  che  tenga  bon 
conto  con  sua  sanita,  nelle  orationi  etc.  Di  Roma  li  .11.°  [?]  di 
Ottobre  .1567. 

[Per  commissione  di  nostro  .P.  Preposito 

de  V.  Reuerentia  seruo  in  christo 

loanne  de  Polanco.]'^ 

Quel  che  [e]  ^  [?]  detto  di  far  scriuere  al  P.  Antonio  qualche  lettera 
a  Baldassar,  o  Eduardo,  s'  intende  se  si  puo  far  in  modo  che  si  possa 
sperar  giouamento,  o  edification,  potrebbe  anche  forsa,  scriuere  il 
P.  Gasparo^  in  inglese  a  eduardo,  et  qualcun  altro  de  pili  amoreuoli 
al  Balthasar,  procurando  retirarli  ad  saniorem  mentem,  et  se  non 
paressi  spediente  lassiarli  le  lettere  in  mano,  uedasi  se  saria  oppor- 
tuno,  che  se  ]e  leggessino,  per  qualcuno  mandato  in  Lauinga*^,  come 
di  quella  banda  e  uenuto  qualcuno  in  Dilinga,  et  questo  seruirebbe 
accio  che  non  tenessero  coloro  suo  negocio  per  disperato,  potrebbono 
anche  uenire  in  qualche  banda  d'  Jtalia,  o  di  Francia,  se  uolessino 
far  il  suo  debito,  pur  tutto  questo  serua  di  ricordo,  et  si  faccia  quel 
tanto  che  di  la  si  giudicara  piii  espediente.  Di  Roma  li  11.^  [?]  di 
ottob.  1567. 

In  Codice  illo  ^Def."  (Diuersi  ordini,  in  a.  1567)  notatum  est,  13.  Octobris  1567 
,P.  Canisio"  Roma  missos  esse  „li  casi  riseruati  della  Compagnia"  ;  significatur 
autem,  nisi  fallor,  horum  casuum  indiculus  ille,  qui  a.  1565  a  secunda  Congregatione 
generali  Societatis  confirmatus  est ;  exstat  in  Epp.  Nadal  IV  468 — 469,  sic  inscriptus : 
,Casus,  quorum  absolutio  i-eseruata  est  superiori  domus  vel  collegii,  et  ab  alio  nisi 
de  eius  expressa  licentia  absolui  nequeunt".  Fortasse  cum  his  casibus  missa  sunt 
«tiam  ea,  quae  ,P.  Canisio"  4.  Octobris  1567  missa  esse  Codex,  quem  dixi,  tradit 
(neque  enim,  ut  saepe  monui,  temporis  ratio  in  eo  ita  diligenter  servata  est) :  „Un 
capitolo  sopra  dei  tempi  delle  uacantie,  et  ciii  le  ha  introdotte  etc.  et  del  modo  di 
sotterar  li  defunti  dela  Compagnia".     De  Sociorum  sepultura  v.  Can.  V  347  856. 

a)  In  ap.  sequuntur  vv.  che  in  tanto,  oblitt.  b)  Sequituf  anche,  oblitt.  c)  Sic  ap.;  fortasse 
corrigendum  est  .12.;  nam  epistula  proxima,  Petro  Canisio  destinata  et  cum  Jiis  litteris  missa,  d.  12.  data 
esse  videtur,  quamquam  et  ipsi  dies  11.  in  Registro  ascriptus  esl ;  v.  iiifra  p.  89.  d)  Cf.  Can.  IV  91  '»  ; 
in  posterum  haec  non  supplebuntur.  e)  Vel  hoc  supplendum  est,  vel  fii,  vel  ho.  f )  Laudinga  ap. 

g)  Sic;  fortasse  corrigendum  est  12  ;  v.  supra,  adn,  c. 


*  Vide  supra  p.  30. 

^  P.  loannem  Rabenstein  vel  P.  Georgium  Bader. 

^  P.  Gaspar  Haivodus  Thornaei  popularis. 


1513.  Borgias  Can.   Oct.  1567.     1514.  Can.  Leubenstain.   Sept./Nov.  1567.        89 

Notandum,  quam  prudentei-  et  moderate  Polancus  de  Thornaeo  et  Zugero  ca- 
piendis  et  in  custodiam  mittendis  scribat.  Cf.  etiam  ConsUtutiones  S.  J.  P.  2,  c.  4, 
n.  5;  Can.  II  33;  Epp.  Nadal  IV  506—507  544. 

Petrus  Canisius  Borgiae  respondit  8.  Novembris  1567. 

1513.  SAXCTUS  FRAlfClSCUS  BOROIAS  praepositus   gene- 
ralis  Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  12.  (11.?)  Octobris  1567. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  „Dilinga,  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  72^ 

Canisius  collegii  dilingani  rectorem  invisat  et  consoletur.     De  eius  ministro. 

Pax  etc.     Due  lettere  cli  V.  R.  di  .18.  del  passato  si  sono  rice- 

uute.  alle  quali  non  si  fara  risposta  per  questa,  laqual  si  scriue  parti- 

colarmente,   per   rispetto  di  quello  che  scrisse  il  Rettor  de  Dilinga  ^ 

alquale  si  fa  risposta"  commune  con  V.  R.  et  pero  questa  sara  breue, 

dicendo   che   secondo   li  trauagli  di  quel  Collegio,    e  bisogno  di  con- 

solatione  et  aiuto  che  ha  il  P.  Rettor,  pare  sarebbe  conueniente  che 

V,  R.  li  uisitassi,  et  potendo  dare  per  Ministro  il  P.  Rabasten  o  Padre 

Georgio^  al  detto  Padre  Rettor  che  glielo  dessi,  gia  che  il  P.  Gerardo^ 

e  da   credere  potra  aiutare  nel  Collegio  di  S.  Hieronymo,   et   si   ben 

si   douessi    mandare    ad  Herbipoli    uno    deli   doi   primi,    1'  altro  forsa 

potrebbe   far   questo   officio    se   gia   non   paresse  a  V.  R.   espediente 

ch'  andassi  in  Jngholstadio  per  Rettore,  uenendo  il  P.  Martino  Labastein  *, 

per  Ministro  a  Dilinga,    nel   resto   mi  rimetto   alla   lettera  scritta  al 

P.  Theodorico.  tutti  ci  raccomandiamo  etc.     Di  Roma  li  .12.''  [?]    di 

Ottob.  1567. 

In  Registro  quidem  his  litteris  dies  11.  Octobris  ascriptus  est;  sed  ipse  Canisius 
in  epistula  8.  Novembris  1567  data,  qua  ad  eas  respondet,  die  12.  Octobris  eas  datas 
esse  affirmat. 

1514.  CANISIUS   P.  MARTIJfO   L.EITBENSTAIX   !S.  J.   rectori 
collegii  ingolstadiensis. 

Monachio  vel  Augusta  inter  exeunt.  Sept.  et  ineunt.  Nov.  1567. 

Ex  Torrensis  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  215. 

De  Pii  IV.  Bulla  Roma  13.  Novembris  1564  data,  qua  fidei  professio,  qiiam 
tridentinam  vocant,  a  singulis  tum  magistris,  tum  promovendis  fieri  iubebaticr  (Can. 
IV  654),  P.  Hieronymris  Torrensis  S.  J.  theoJogiae  in  nniversitate  ingolstadiensi 
professor  Ingolstadio  5.  Novembris  1567  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali 
scripsit:  „Scrisse  il  .P.  Prouinciale  che  il  cancellario  desideraua  che  il  reuerendissimo 
Stadiense  jyromulgasse  detta  bullcc." 

Canisius  primis  m.  Septembris  hebdomadis  Ingolstadii  degebat;  sub  medium 
ra.  Septembrem  cum  Martino  de  Schaumberg  episcopo  eystetteusi  universitatisque 
ingolstadiensis  cancellario  de  professione  illa  in  universitatem  inducenda  egit; 
Monachii  deinde  versatus  est  fere  a  20.  ad  27.  Septembris  et  iterum  a  medio  fere 
m.  Octobri  usque  ad  medium  fere  vel  exeuntem  m.  Novembrem;  v.  supra  p.  45  84, 
et  infra,  epp.  nn.  1516  1525. 

a)  In  ap.  sequuntur  vv.  con  una,  oilitt.  b)  Ita  corrigendum  esse  videtur;  vide  quae  suh  ipsas 
has  litteras  dicuntur. 


^  Borgias  litteras  siguificat,  quibus  P.  Theodoricus  Canisius  de  Fr.  Balthasai'is 
Zugeri  apostasia  ad  ipsum  rettulerat;  v.  supra  p.  61. 

^  Bader.  ^  Pastelius.  *  Leubenstain  rector  ingolstadiensis. 


90  1515.  P.  Nicolaus  Lanoius  Can.    Oeniponte  sub  m.  Oct.  1567. 

Torrensis  in  iisdem  *litteris:  ^Quanto  ala  vniuersita",  inquit,  ,per  gratia  dil 
signore  si  ha  rota  la  giaccia,  si  ha  signiticato  *  ali  senatori  academici  que  noi  dua 
coie  il  D.  Theodoro  ^  et  io,  li  quali  soli  restiamo  nel  senato  ^  di  qua  inanzi,  non 
daremo  il  nostro  suffragio  nele  promotioni  o  eletioni,  se  non  con  conditione,  che  il 
promouendo  o  eligendo  prima  faccia  professione  de  la  fede  catholica  secondo  il  Concil 
Tridentino  et  la  bulla  d'  Pio  .4.  credo  che  alcuni  dj  senatori  ci  imittarano  almancho 
il  D.  Boscio  ^  et  vn  suo  cognato."  Et  paulo  infra  de  eadem  fidei  professione:  „JI 
D.  Boscio  la  ha  gia  fatta  qui  in  nostro  CoIIegio." 

Hoc  quoque  Torrensis  in  iisdem  *Iitteris  testatus  est:  „Ci  ha  consolati  molto 
la  resolutione,  que  potiamo  in  queste  parte  vsar  dele  faculta  nostre  ne  le  admini- 
stratione  de  i  Sacramenti,  entre  tanto  che  non  si  promulga  il  Concilio  Tridentino." 
De  qua  re  cf.  Can.  IV  473—476,  et  supra  p.  47. 

1515.         P.  IflCOLrAUIS    l.AlirOIlTS    S.  J.    collegii   oenipontani   rector 
CANISIO.  Oeniponte  sub  m.  Octobrem  (exeuntem?)  1567. 

Ex  Lanoii  ad  Borgiara  epistula  autographa.     G.  Ep.  IX  f.  190^. 

Fr.  Geldrensem,  quod  discipiilos  severius  tractet,  non  debere  parvulis  dari  prae- 
ceptorem;  Jiorum  enim  nudas  carnes  virc/is  caedi  oportere. 

P.  Nicolaus  Lanoius  rector  collegii  oenipontani  Oeniponte  6.  lanuarii  1568 
Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit:  „Maesfro  Gerardo  geldrense  fii 
mandato  V  anno  passato  *  dal  P.  Visitatore,  a  Monachio  per  riformarsi  nella  Casa 
di  probatione,  doue  non  si  e  spogliato  troppo  (come  dicono  li  altri)  dalla  ^ielle  sua 
vecchia;  Jl  P.  Prouinciale  lo  ritnando  forse  non  haucndo  altro  nella  sua  Prouincia 
chi  legesse  qui  nella  classe  quarta.  La  tornata  siia  noti  fu  grata  (come  jo  intesi)  ne 
alli  nostri  ne  alli  forastieri,  che  lo  conosceuano,  per  che  haueua  il  nome  di  trattare 
troppo  rigorosamente  U  stioi  scolarj  nella  vltima  classe,  come  anchora  tratta  quelU 
della  quarta.  Jo  scrissi  gia  alquante  volte  al  P.  Prouinciale  che  non  era  espediente 
che  lui  insegnasse  a  ^mtti  .  U  quaU  hanno  di  esser  castigati  con  virge  et  sopra  il 
nudo,  .  .  .  Auisai  anchora  auanti  della  renouatione  deUi  studij  del  nostro  parere 
qiianto  aUa  classe  nella  quale  douea  leggere,  dicendo  che  piu  tosto  conueniua  che 
fosse  stato  lui  destinato  di  S.  Riuerenza  alla  Classe  terza  laquale  si  daua  a  Jacomo 
pontano,  giouanetto  di  .18.  anni  o  incirca  et  di  poco  tempo,  neUa  Compagnia.  Jl 
motiiio  del  P.  Prouinciale  a  fare  questo  fii  x>er  humiUare  il  detto  Gerardo,  il  quale 
sapendo  mediocramente  il  greco,  fare  versi,  facihnente  turbaria  la  scola  et  niassime 
U  altri  maestrj  per  la  sua  presumptione,  come  ci  fu  risposto." 

Oeniponte  10.  Februarii  1566  P.  loannes  Dyrsius,  qui  collegio  tunc  praeerat, 
Borgiae  praeposito  generali  ^rettulit:  Quintam  classem  regit  ^Gerardus  Flander, 
diligenter  quidem  in  scholis  docet,  sed  indiget  continuis  calcaribus.  Ad  omnia  est 
natura  pigerrimus  et  difficilis"  (ex  autogr. ;  GSC  66  f.  394 — 395).  P.  Hieronymus 
Natalis  m.  Octobri  1566,  cum  collegium  oenipontanum  visitasset,  Gerardum  secum 
adduxit  Monachium  ibique  cum  noviciis  vivere  iussit  (Epp.  Nadal  III  291).  Cum 
quibus  etiam  nominatur  („remissus  Oeniponto  ad  probationem")  in  *  Catalogo  mona- 
censi  medio  vel  exeunte  Octobri  1567  a  P.  Dominico  Mengino  rectore  scripto  (cf. 
supra    p.  2').     De  collegio  dilingano  P.   Thomas  Gallus  Dilinga  1.  Novembris  1567 

a)  A  Torr.  corr.  ex  detto. 


'  P.  Theodorus  Peltanus  S.  J.  theologiae  in  universitate  professor. 

2  Cf.  supra  p.  41—42  45. 

^  loannes  Lonaeus  Boscius  medicinae  et  mathematices  professor;  de  quo 
Can.  IV  932-933. 

*  Annum  1566  significat;  hoc  enim  Natalis  collegium  visitavit;  toto  autem 
a.  1567  extra  Germaniam  superiorem  in  provinciis  Rheni  et  Germaniae  inferioris 
versatus  est. 


1516.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.     Monachio  22.  Oct.  1567.  91 

Borgiae  *scripsit:  „In  superioribus  classibus  Rhetoricae  et  Philosophiae  .  .  .  dis- 
cipulj  ob  negligentiam  Virgis  amplius  corrigendj  non  sunt"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII 
f.  143'-). 

1516.        CANISIUS   SAXCTO  FRAl^CISCO  BORCJIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Monachio  22.  Octobris  1567. 

Ex  archetypo  (2°;  SVs  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183,  n.  214 
(f.  388  389).     Canisius  sua  manu  epistulam  subscripsit  („P.  T."  etc). 

Philippus  Fugger.  Doberainer.  Fr.  Rochfort.  Rector  monacensis  in  patriam 
alacrius,  quam  par  erat,  profectus,  iam  officio  integre  fungitur.  P.  Hoffaeus.  Ca- 
nisius  collegium  visitat.  Catalogus  etc.  Rector  suaviorem  se  ^^'''o^stare  iussus  est; 
idem  de  aedificiis  hene  meritus  est  et  auctoritatem  suam  tuetur.  P.  Sterordianus 
contionator  in  intemperantiae  vitium  subinde  recidit;  nec  tamen  Monachio  moveri 
potest ;  idem  ex  Societaie  dimitti  vult.  Per  ducem  licet  P.  Schorichio  diutius  Romae 
theologiae  studere ;  qui  ad  virtutem  instituendus  erit.  EUsaei  Haivodi  testamentutn 
et  sacerdotium.  Noviciorum  magister;  minister.  Catechismi  Romani  versio.  P.  Menginus 
ne  constituatur  Renatae  ducissae  confessarius. 

Jhesus,  Pax  Christi  admodum  Reuerende  P, 
Postremas  Augustae  scripsi  de  missis  ad  nos  fratribus,  quos  et 
D.  Philippus  Fuggerus  est  insequutus  eum  D,  Philippo  Dobrainer,  dum 
ego  in  huius  Collegij  uisitatione  uersor,  Et  sani  quidem  illi  omnes 
Augustam  Dei  gratia  peruenerunt,  Vnus  tantum  ef"  Hibernus  M.  Ro- 
bertus  ^  aegrotus  Patauij  dicitur  substitisse,  cuius  etiam  opera  libenter 
carebimus,  si  ita  uidebitur  Paternitati  Tuae  in  pbilosophica  schola, 
ubi  non  adeo  necessarius  "^  fuerit. 

Huc  ueni  comitatus  Rectorem  Dominicum^,  qui  redierat  primum 
ex  Lothoringia  patria,  ad  quam,  ut  scripsi  alias,  cum  Bauarica  Duc- 
cissa^  non  inuitus  ante  sex  septimanas  profectus  fuit.  Condonemus 
hoc  ipsius  imbecillitati,  quod  ad  hanc  profectionem  plus  aequo  se  pro- 
pensum  ostenderit,  fortasse  ut  de  suis  in  patria  rebus  statueret  tan- 
dem :  nunc  sane  quieto  est  animo,  seque  totum  rebus  illis  expeditis 
ad.  Rectoratus  munus  prosequendum  recepit,  nec  male  uicem  absentis 
suppleuit  D,  Paulus*,  Ego  quod  mei  est  muneris,  in  excipiendis 
Fratrum  Confessionibus  et  in  renouandis  per  Vota  illorum  animis  sum 
hactenus  exequutus,  et  nunc  pergo  quae  ad  pleniorem  Collegij  uisi- 
tationem  et  disciplinam  pertinent,  Dei  gratia  promouere,  Catalogum 
Fratrum  et  informationem  Rectoris  de  praecipuis  CoUegij  personis  et 
rebus  Rector  his  literis,  ni°  fallor  adiunget^,  Rector  idem,  ut  spero, 
in   quibusdam  se  naturamque  suam  nunc  monitus  uincet  paulatim  ac 

a)  Tria  vv.  sqq.  C.  ipse  supra  versum  scrlpsit,  ut  corrigeret,  quae  librarius  scripserat:  et  Anglus, 
ni  fallor.        b)  Sequitur  fuisset  vel  simile  v.,  oblitt.        c)  Tn  arch.  corr.  ex  non. 


'  Rochfort;  de  quo  plura  infra. 

^  Menginum  rectorem  collegii  monacensis. 

^  Anna  uxore  Alberti  V.  ^  Hoffaeus. 

^  Exstat  adhuc  hic  *  Catalogus,  ab  ipso  Mengino  scriptus  (GSC  66  f.  385) ; 
ex  quo  intellegitur  in  collegio  monacensi  tunc  fuisse  6  sacerdotes ;  6  fratres  scliola- 
sticos,  ex  quibus  4  in  scholis  docebant;  2  fratres  laicos ;  10  vel  11  novicios,  quorum 
duo  magistros  agebant. 


92  1516.  Ganisius  S.  Francisco  Borgiae. 

corriget,  ut  suauiorem  et  amabiliorem  se  praestet  Fratribus,  quos 
quidem  in  bona  et  quieta  continet  disciplina.  Fuit  hoc  anno  in 
aedificanda  pro  aegrotis  nostris  domo  non  parum  impeditus,  magnas- 
que  Collegio  commoditates  attulit  alijs  etiam  aedificijs  nouis,  nouit- 
que  suam  authoritatem  domi  et  apud  exteros  egregie  tueri.  Nihil 
autem,  uideo,  quod  hoc  loco  nos  et  fratres  magis  offendat  quam 
boni  patris  Martini  ad  suum  ingenium  subinde  redeuntis  exemplum 
miserabile  ^.  Egi  iterum  cum  illo  et  propter  illum  cum  Principis 
Cancellario  amico  et  patrono  fido^,  qui  nonnunquam  illum  et  gra- 
uiter  quidem  admonet,  ut  ab  externorum  conuiuijs,  quibus  nimium 
delectatur,  temperet  sibi^,  et  maiorem  temperantiae  habeat  rationem. 
Pollicetur  ille  nobis  et  Cancellario  se  ita  facturum,  sed  oblitus  pro- 
missi  iam  relapsus  est  saepe,  ut  iUi  tuto  fidem  dare  nequeamus.  Op- 
taremus  mutari  ab  illo  habitationem,  quocunque  demum  abiret:  sed 
inuitus  discedit,  et  dissuadent  amici,  ne  gratissimum  hunc  omnibus 
Concionatorem,  qui  reh'quos  facile  uincit,  hinc  abire  sinamus,  Prin- 
cipem  et  populum  grauiter  laturum  putant,  si  abeat,  et  acciperet  hinc 
fortasse  uulnus  Rehgio  CathoHca,  quae  tali  propugnatore  apud  Mo- 
nachienses  potissimum  eget,  et  haud  facile  commodiorem  ille  medi- 
cum  alibi  reperiret,  quam  hoc  loco  Rectorem  halpet,  cuius  etiam 
consilio,  non  parum  saepe  iuuatur  in  hoc  suo  morbo  tam  inueterato. 
Quare  propter  bonum  commune"  huius  fratris  imbecillitatem  ferre 
cogimur,  et  solicite  rogamus  Deum,  rogarique  cupimus,  ut  absque 
scandalo  grauiore  nobiscum  ille  maneat,  qui  certe  ex  hac  societate  si 
dimitteretur,  nec  sibi,  nec  ahjs  diu  profuturus  esse  uideretur.  Verum 
hoc  unum  interim  consultum  putarem ,  ut  Paternitas  tua  nobis 
pleniorem  tribueret  facultatem  in  illo  uel  dimittendo  prorsus,  uel  ad 
Rhenensem  Prouinciam  transmittendo,  hcet  illic  non  admodum  sit 
gratus  futurus,  uel  huic  Principi  penitus  relinquendo,  si  ahquando  ut 
metuimus,  tam  insolenter  et  exorbitanter  ille  se  apud  seculares  gereret, 
sicut''  coepit  nonnunquam,  ut  magnum  et  apertum  scandalum"  inde 
uulgo  nasci  et  nobis  conflari  uideretur.  Dolendum  est,  quod  uideant 
hic  nouitij  redeuntem  illum  quandoque  male  sobrium,  et  postea  leuius- 
culum  ac  rjdiculum^,  qui  turbas  etiam  domi  possit  excitare.  Sentit 
Rector  hanc  sibi  praecipuam  esse  crucem,  quod  illum  utcunque  in 
officio  tenere  debeat,  qui  nec  sui  compos,  nec  alicuius  disciphnae 
capax  aliquando  esse  consueuit,   uelut  furioso  quodam  mentis  impetu 

a)  In  avch.  corr.  ex  communem.  b)  Sequittir  aliquando,  oblitt.  c)  Ita  iii  arch.  correctum 

est  ex  schandalum.         d)  In  arcJi.  corr.  ex  rediculum. 


^  Ex  *  Catalogo,  quem  dixi,  intellegitur,  P.  Martinum  Stevordianum  eo  tempore 
fuisse  contionatorem  in  ecclesia  collegiali  Beatae  Mariae  Virginis,  confessarium  in 
templo  Fratrum  Eremitarum  S.  Augustini,   ^hortulanum". 

^  Cum  Simone  Thaddaeo  Eck  Alberti  V.  Bavariae  ducis  cancellario. 

*  Societatis  praepositis  cordi  erat,  ne  sodales  externorum  conviviis,  etiamsi  ad 
ea  essent  vocati,  interessent  nisi  raro  et  cum  magna  cautione  (cf.  Stoeckins  1.  c.  I 
16—17). 


Monachio  22.  Octobris  1567.  93 

ageretur.  De  lioc  patre  multa  saepe  scripta  esse  scio,  praesertim  a 
P.  Visitatore^  qui  offerendum  et  permittendum  illum  Principi  esse 
suasit.  Verum  nollet  ille  facile  huic  seruire  Principi,  sed  potius 
Archiepiscopum  Salisburgensem  a  quo  fuit  expetitus,  patronum  adiret^, 
si  semel  a  nobis,  (ut  nunc''  a  me  quoque  desiderauit)  et  a  Societate 
nostra  prorsus  dimitteretur.  Dominus  hunc  patrem  paulatim  sene- 
scentem  nobis  tollerabiliorem,  sibique  gratiorem  faciat,  ut  non  solum 
alijs  sed  etiam  sibi  ipsi  doctorem  et  Medicum  praebeat  salutarem. 
Notum  est  interim  fere  uulgo  P.  Martinum  bonum  mensae  socium  et 
hilarem  esse  conuiuatorem.  Scribet  de  illo  etiam  Rector  et  D.  Paulus, 
ut  Paternitas  Tua  re  tota  bene  perspecta  nobis  et  huic  Collegio  rectius 
consulere  possit. 

Gaudeo  admonitionem  nostram  apud  Cancellarium  hoc  effecisse, 
ut  P.  Georgius  Scorichius  Romae  possit  hoc  anno  manere  ^,  quem  ui- 
deo  interim  ab  hoc  Collegio  satis  abhorrere:  sed  non  habet  sane  cur 
de  Rectore  et  alijs  hic  patribus  iuste  queratur.  Fiet  ille  paulatim, 
ut  spero,  Romae  notior,  et  magis  mundo  mortuus*,  ut  in  simpiicitate 
spiritus^  Deo  seruiat,  et  internam  obedientiam  praestet  Christo  auxili- 
ante,  quocunque  tandem  ille  mittatur.  Nuper  uero  scripsi,  hoc  Prin- 
cipi  esse  promissum  et  persuasum,  non  alio  quam  in  Bauariam  illum 
ex  Vrbe  mittendum  esse. 

Eliseus^  Anglus''  qui  hoc  loco  inter  Nouitios  agit,  iterum  orat, 
ut  certi  aliquid  isthic  constituatur  de  forma  Testamenti  sui  rite  et 
legitime  conscribenda,  ut  habeat  quod  sequatur  exemplar  nihilque  in 
testamento  postea  desideretur.  Posset  idem  cum  annum  agat  37.  nec 
sit  indoctus  sacris  initiari  et  patrimonij  titulum  adferre,  si  opus  esset, 
Episcopo.  Verum  maiorem  ex  Vrbe  lucem  certamque  sententiam 
expectamus  de  ordinatione  nostrorum,  quam  dolemus  tot  iam  men- 
sibus  impediri'^. 

a)  Sequitur  eti,  oblitt.        h)  Hoc  v.  supra  versiim  scriptum  est. 

*  Quid  P.  Hieronymus  Natalis  visitator  a.  1566  de  eo  Roniam  ad  Borgiam 
scripserit,  vide  in  Epp.  Nadal  III  31  36  74  136  181—182  216  243  275  293-295. 
P.  Dominicum  Menginum  rectorem  Natalis  eodem  a.  1566  ita  instituit:  „P.  Martini 
perfectio  et  obedientia  curetur  a  P.  Dominico :  tractet  illum  famiiiarissime :  ille  est 
pollicitus  se  omnes  regulas  obseruaturum.  .  . .  Singularem  habeat  curam  P.  Martini, 
quem  benigne  consolabitur  et  in  vocatione  adiuuabit"   (Epp.  Nadal  IV  234—236). 

2  loannem  lacobum  Khuen  de  Belasy ;  v.  Can.  V  323  766. 
^  Cf.  supra  p.  24. 

*  Cf.  Gal  6,  14;  Col  2,  20;  3,  3.  In  ipso  ^examine"  eorum,  qui  Societatem 
ingrediuntur,  S.  Ignatius  exigit,  ut  „unusquisque  eorum  .  .  .  mundo  ac  proprio  amori 
mortuus,  Christo  Domino  nostro  soli  vivat"   (Ex.  c.  4,  n.  7). 

"  Cf.  Gn  20.  5;    3  Rg  9,  4;    Sap  1,  1 ;    2  Cor  1,  12;    Eph  6,  5  etc. 

^  Haivodus;  is  Societatem  heredem  constituerat  bonorum,  ea  tamen  ratione,  ut 
testamentum  illud  ratum  haberi  non  posset  {Can.  V  381  395). 

■^  Pius  V.  a.  1567  constituerat,  ne  in  posterum  religiosus  quispiam  titulo  pau- 
pertatis  voluntariae  ad  sacros  ordines  admitteretur,  nisi  vota  sollemnia  professus 
esset;  qua  constitutione  ^coadiutorum  formatorum"  ordo  paene  ex  Societate  aufere- 
batur  et  professionis  sollemnis  ratio  in  ea  usitata  immutabatur  (v.  Can.  V  487). 


94  1517.  Petrus  Aretinus  Can.     Mediolano  sub  exitum  m.  Oct.  1567. 

Retinebimus  P.  Michaelem  ^  qui  Romae  fuit,  pro  Nouitiorum 
Magistro,  etsi  ut  saepe  scripsi,  meliorem  et  huic  ministerio  aptiorem, 
qui  spiritualibus  in  rebus  esset  exercitatus,  raultum  desideraremus. 
M.  Anto[nium]  qui  cum  alijs  postremo  missus  est,  hic  Ministrum 
fecimus  Collegij-:  atque  ita  Rector  plus  temporis  et  ocij  reperiet  ad 
Nouitios  in  spiritu  rectius  promouendos,  ut  sua  nimirum  charitate  et 
diligentia  suppleat,  quod  Magistro  Nouitiorum  deesse  uidetur,  sicut 
ex  ipsis  etiam  Nouitijs  in  hac  uisitatione  percepi.  Admittam  tres 
bonae  spei  iuuenes  in  hanc  ipsam  domum  Nouitiorum '^. 

Cogor  hic  diutius  uersari  propter  Catechismum  Romanum,  quem 
una  cum  Doctore  Paulo  relego  et  corrigo  Germanice  uersum,  si  forte 
ad  editionem  libri  sit  ueniendum,  uti  sperare  coepimus.  Magnus  hic 
fit  apparatus  ob  futuras  nuptias  mense,  ni  fallor,  Februarij  inter 
Ducem  Guilhelmum  et  Ducissam  Lothoringam  ^.  Cupio  autem  scire 
sententiam  Paternitatis  Tuae  sit  ne  permittendum,  ut  P.  Dominicus 
Rector  et  Lothoringus  eiusdem  Ducissae  Confessarius  fiat,  si  ad  hoc 
munus  ut  putant,  expetatur.  Mallem  ego  nihil  cum  Aula  nostris  esse 
commune. 

Oret  pro  nobis  Paternitas  Tua  cuius  sacrificijs  et  precibus  nos 
et  Prouinciam  nostram  domino  semper  cupimus  commendari.  Monachij 
22  Octobris  1567. 

P.  T. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  de  Borgia 
Praeposito  Generali  Societatis  JESV.  Romae. 

S.  Franciscus  Borgias  Canisio  respondit  23.  Novembris  1567. 

1517.     PETRUS  ARETIXUIS  Societatis  frater  laicus  CANISIO. 

Mediolano  sub  exitum  m.  Octobris  1567. 

Ex  epistula  ad  Borgiara,  de  qua  iufra,  n.  1525. 

Canisius  Borgiae  Monachio  8.  Novembris  1567  (litteris  prioribus)  scripsit  de 
Petro  Aretino,  qui  Oeniponte  collegii  credentiarium  egerat,  mense  auteni  Augusto  1567 
a  Canisio  promiciali,  quia  se  ad  Cartusianos  transire  velle  dictitabat,  abeundi  veniam 
impetraverat  (v.  supra  p.  10):  „Petrus  Aretinus  a  nobis  dimissus,  cum  Mediolanum 
uenisset,  ad  nostros  redijt,  et  cuni  nostris  modo  ttiuif,  ut  ipse  scribif,  et  P.  Prouincialis 
Adorno  confirmat.  Petit  interim  a  nobis  ueniam  suae  inconstantiae,  et  tentationem 
agnoscit  de  Carthusiano  Jnstituto  amplectendo." 

Lanoius  rector  oenipontanus  Borgiae  scripsit,  P.  Franciscum  Adurnium  prae- 
positum  provincialem  Longobardiae  Mediolani  Aretino  persuasisse,  ut  in  collegio  illo- 

a)  Seqituntur  vv.  ille  facile,  ohlitt. 


1  Marium ;  cf.  Can.  V  473  496. 

2  In  *  Catalogo,  quem  dixi  (supra  p.  9P),  comparet  ,M.  Antonius  Balduini, 
minister,  praefectus  laboris  et  pannorum". 

3  Renatam  (v.  supra  p.  13).  Nuptiarum  soUemnia  Monachii  a  d.  21.  Februarii 
1568  per  14  dies  splendidissimo  apparatu  acta  sunt  iSigni.  Riezler,  Geschichte 
Baierns  IV,  Gotha  1899,  581—584). 


1518.  Adurnius  Can.    Oct.  1567.     1519.  Can.  Polanco.    24.  Oct.  1567.  95 

maneret;  v.  infra,  mon.  oen.  (4).  Etsi  Canisius  Aretinum  sibi  scripsisse  planis  non 
dicat  verbis,  id  tamen  ex  tota  eius  oratione  colligitur.  Per  litteras  quoque  Aretinus 
a  Canisio  petierat,  ut  sibi  ad  Cartusianos  transire  liceret  {Can.  V  499). 

1518.  P.  FRAXCISCrS  ADURNIIJS  provinciae  longobardicae  S.  J. 
praepositus  CANISIO.  Mediolano  sub  exitum  m.  Octobris  1567. 

Vide  epistulam  superiorem  (n.  1517),  et  cf.  infra,  mon.  oen.  (4). 

1519.  CANISIUS    P.  lOANJfl   POIiA^fCO    secretario  Societatis  lesu. 

Monachio  24.  Octobris  1567. 

Ex  autographo  (2°;  1  p. ;  in  p.  4  inscr.  et  partes  sig.),  Germ.  183,  n.  215 
(f.  400  et  sq.  non  sign.). 

P.  Schonchius  Roma  ad  P.  Hoffaeiim  scripsit  animo  turhato  et  infenso.  Quas 
litteras  Canisius  Hoffaeo  non  tradidit.  Impediatur,  ne  ille  tam  saepe  de  plurimis 
rebus  scribat. 

t  Pax  Christi  nobiscum  Reuerende  Pater. 
Dum  hic  uersor  in  collegij  uisitatione,  allatae  sunt  literae  P.  Scho- 
richij  ^,  Doctori  Paulo  ^,  cuj  inscriptae  fuerunt ,  nondum  redditae. 
Nam  cum  in  meas  forte  manus  primum  venissent,  libuit  illas  reserare 
ac  legere,  ut  scirem  quid  in  illis  tractaretur  ^.  Legi  illas  et  relegi 
non  sine  admiratione,  cum  facile  uiderem  uarios  et  acerbos  animi 
perturbati  motus  nusquam  non  admisceri,  et  ignorarem  tamen  veram 
propriamque  causam  huius  tentationis ,  quae  scriptorem  epistolae 
anxium,  et  Doctori  Paulo  prorsus,  ut  uidetur,  infensum  tenet.  Nec 
mihi  persuadere  possum  uera  esse,  quae  suspicatur  et  scribit  de 
D.  Paulo  harum  turbarum  uelut  authore.  cum  is  constanter  neget" 
a  se  scriptum  huiusmodi  aliquid,  sicut  ille  fingit.  Literas  interim  eidem 
D.  Paulo  monstrandas  non  putaui,  sed  satis  fore  duxi,  si  earum 
exemplum  isthuc  ego  transcriptum  mitterem,  et  R.  T.  relinquerem 
iudicandum  ^.  P.  Schorichius  partim  Germanice,  partim  Latine  scripsit. 
Latina  uerba  non  mutaui ,  sed  tantum  subnotata  linea  distinxi  ab 
alijs,  quae  Germanica  erant,  ideoque  fide  bona  sunt  a  me  uersa'' 
Latine.  Judicium  totum  sit  penes  R.  T.  et  P.  N.  Generalem,  qui  pro 
sua  prudentia  et  authoritate  nouerit  hunc  fratrem  compescere,  ut 
desinat  hunc  mundi  spiritum^  sequi,  et  nostris  esse  molestus. 
Scripsi  de  illo  saepius  et  oraui,  vt  in  scribendo  cautius  agere  nostris- 
que  parcere  moneretur  ^.     Pergit   interim  saepe  suas  mittere ,    alieno 

a)  Sequitur  nihil,  a  C.  obUtt.        b)  Sequititr  salute,  ohlitt. 


'  Ex  *  Catalogis  romanis  hoc  tempore  scriptis  intellegitur,  P.  Georgium  Scho- 
richium  (v.  supra  p.  24)  Romae  in  collegio  germanico  unum  ex  „praefectis  cubi- 
culorum"  (^prefetti  di  camera")  fuisse  (Rom.  78^  f.  67'').  Hi  praefecti  alumnos  con- 
victoresque  ecclesias  obeuntes,  rus  excurrentes  etc.  comitari  solebant  {Stoechius 
\.  c.  I  34).  2  p_  paulo  Hoffaeo. 

^  Canisius  praepositus  provincialis  ius  potestatemque  habebat  id  faciendi ; 
V.  supra  p.  6P;  cf.  etiam  Constitutiones  S.  J.  P.  3,  c.  1,  B. 

*  Vide  quae  de  hoc  exemplo  sub  ipsam  hanc  epistulam  dicentur. 

^  1  Cor  2,  12.  "  Vide  Ccm.  V  323  346  362  387  474. 


96  1519-  Can.  P.  loanni  Polanco.     Monachio  24.  Oct.  1567. 

etlam  nonnunquam  sigillo  vtens,  et  ueluti  Martha  turbatur  erga 
plurima^  Nostri  sedulo  cauebunt,  ne  uel  scribant  uel  moueant 
contra  illum  aliquid :  idem  ut  faciat  ipse  maiorem  in  modum  oramus, 
Nec  arbitror  uera  esse  omnia,  quae  narrat  in  hoc  scripto :  affectus 
perturbati  ut  credo,  iudicium  impediunt,  nec  sinunt  uera  eloqui  omnia. 
Moneat  nos  tantum  R.  T.  quo  pacto  nos  gerere  debeamus,  ut  et  illum, 
si  uidetur,  nobis  conciliemus,  et  propter  illum  apud  aulicos  et  exteros 
non  male  audire  cogamur.  Commendo  me  et  prouintiam  nostram 
sacrificijs  precibusque  R.  T.  in  Christo  domino  nostro.  Monachij 
24  Octob.  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Reuerendo  in  Christo  patri,  M.  Joanni  Polanco  Secretario  So- 
cietatis  Jesu,  patri  meo.        Roma. 

Canisius  una  cum  hac  epistuhi  Polanco  niisit  apographum  sive  commentarium, 
quod  in  ipsa  epistula  memorat,  sua  raanu  scriptum  et  ita  inscriptum  :  ,Ex  epistola 
P.  Georgij  Schorichij  Romae  scripta  4  Octobris  1567.  ad  D.  Paulum  Hoffaeum,  sicut 
habet  inscriptio".  Ex  quo  commentario  haec  intelleguntur :  Schorichius  4.  Octobris 
1567  *Iitteras  conscripsit,  quas  P.  Michaeli  Mario  destinabat;  in  quibus  de  P.  Paulo 
Hoffaeo  ita  scribebat:  „Misereatur  Deus,  quod  Sathan  ita  se  praebeat  uersipellem. 
Ex  intimo  cordis  mei  affectu  libenter  ego  rescripsissem  D.  Paulo  ad  epistolam  eius 
ridiculam,  contemptibilem  et  iracundam.  Sed  patres  prohibuerunt."  P.  Pauhis 
„contra  omnem  aequitatem  conatur  me  perturbare,  et  prorsus  e  Societate  extrudere. 
Sed  spero  illum  citius  quam  me  extrusum  iri.  . . .  Heri  primum  huc  scriptum  fuit  ^ : 
Dicetis  Domino  Georgio,  quod  gratiosus  Dominus  et  Princeps  nunc  primum  desideret 
ipsum,  cum  eius  superiores  Monachij  non  possint  eum  ferre.  .  .  .  Mentiuntur  qui- 
cunque  dixerunt,  aut  scripserunt,  me  Patribus  Monachiensibus  meis  litteris  uel  apud 
Jlhistrissimum  Principem,  uel  Ducissas  aut  alias  personas  quicquam  detraxisse,  . . . 
Gratias  interim  ago  D.  Paulo,  qui  suis  effecit  htteris,  vt  annum  adhuc  vnum  hic 
maneam.  .  .  .  Rogo  dicas  P.  Paulo,  scribas  Canisio,  significa  P.  NataH,  ut  finem 
huius  miseriae  imponant"  etc.  Has  igitur  litteras  cum  Schorichius  conscripsisset, 
Polancus  (qui  eas  legisse  videtur)  ei  persuasit,  ut  animo  mutato  causam  suam 
arbitrio  praepositi  generalis  permitteret.  Schorichius  deinde  litteras  Mario  primum 
destinatas  P.  Hoffaeo  misit  iisque  alteras  adiunxit  litteras  ad  ipsum  Hoffaeum  datas, 
in  quibus  fatebatur,  se  „animo  turbato"  ad  Marium  ita  scripsisse  simulque  Hoftaeum 
rogabat:  „Simus  in  posterum  amici,  si  fieri  potest.  ...  A  sex  iam  mensibus  nemini 
in  Bauaria  scripsi,  neque  in  posterum  scribam.  .  .  .  Bene  quatuor  Jlhistriss.  Ducis 
propria  manu  subscriptas  accepi  hteras,  rursus  ter  a  Cancellario  ^  quater  a  Du- 
cissis^  et  a  Domina  Schwartzenberg  %  tamen  nunquam  respondi."  Canisius  verbis 
„A  sex  iam  mensibus"  etc.  in  margine  adnotavit:  „Contrarium  probari  potest  quod 
saepe  scilicet  scripserit"   (G.  Ep.  VHI  f.  117'^— 118*), 

Ad  hanc  epistulam  ipse  S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  respondit 
15.  Novembris  1567  (litteris  alteris). 


1  Lc  10,  41. 

2  Monachio  (ex  aula  Alberti  V.  Bavariae  ducis?)  externus  ahquis  ita  Romam 
ad  amicum  vel  amicos  de  Schorichio  scripsisse  videtur. 

*  Simone  Thaddaeo  Eck. 

*  Anna  Alberti  V.  uxore  et  lacoba  eiusdem  matre. 

*  Uxore  Ottonis    Henrici    a    Schwartzenberg,    unius   ex   praecipuis    ducis    con- 
siliariis. 


1520.  Frid.  a  Wirsberg  Can.     1521.  Can.  Ant.  Vinck.     Oct./Nov.  1567.  97 

1530.  FRIDEKICUS    A    WIRSBERO    episcopus    herbipolensis, 

Franciae  orientalis  dux  CANISIO. 

Herbipoli  exeunte  m.  Oct.  vel  initio  Nov.  1567. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  n.  1525. 

Canisius  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  Monachio  8.  Novembris  1567 
(litteris  priorihus)  de  Friderico  a  Wirsherg  episcopo  herhipolensi  scripsit:  „Scripsit 
ad  me  . . .  Reuerendissimus  ueluti  non  contentus  praesente  Concionatore  D.  Christiano, 
et  meliorem  expetens." 

Societas,  quoniara  in  ecclesia  cathedrali  sacer  suggestus  vacabat,  episcopo  spem 
fecerat  contionatoris  mittendi  (v.  supra  p.  28).  Destinatus  est  huic  muneri  P.  Chri- 
stianus  Halverius  (Rivius?  Cf.  Can.  II  304«  473');  de  quo  P.  Antonius  Vinck  pro- 
vinciae  rhenanae  praepositus  in  *  nlnformatione"  de  provinciae  sodalibus  initio  a.  1565 
Borgiae  missa  refert:  Eum  natum  esse  „nella  villa  chiamata  haluer  nella  terra  della 
montagna"  ducis  clivensis  iraperio  subiecta;  eura  31  annos  natum  esse ;  eum  m. 
Augusto  a.  1558,  cum  Romae  in  collegio  gerraanico  degeret,  in  Societatem  admissum 
esse,  a.  1561  Vindobonae  vota  sollemnia  professum  esse  (^lnforraatione"  f.  1*). 
Deinde  Moguntiae  et  Francofurti  ad  Moenum  theologiam  tradidit  {Duhr,  Jes.  I  106 
412).  Halverius,  cum  duobus  sodalibus  sub  10.  Septembris  1567  Herbipolim  advectus, 
ab  episcopo  iussus  est  „in  aede  B.  Virginis"  contionari.  Ita  quidem  scribit,  qui 
*  „Herbipolensis  Collegij  Exordia"  ibidem  sub  exitum  saeculi  XVI.  narravit  („Ass. 
Germ.  Fund.  I"  f.  336'').  Paucis  annis  post  Fridericus  Halverii  contiones  laudavit 
{Duhr,  Jes.  I  450«). 

1521.         CANISIUS    P.    AK^TOJflO    VINCK    provinciae    rhenanae    S.  J. 
praeposito.  Monachio  exeunte  m.  Oct.  vel  initio  m.  Nov.  1567. 

Ex  Vinckii  autographo  (G.  Ep.  IX  f.  196'»— 197'^)  et  ex  epistula,  de  qua 
infra,  n.  1525. 

Repetit  ab  eo  viatica  P.  Edmundi  Tamter  etc,  et  qiiae  Socii  Dilinga  HerhipoUm 
missi  aliqiianto  ante  in  profectione  romana  expenderunt.     De  herbipolensi  dotatione. 

P.  Antonius  Vinck  provincialis  rhenanus  10.  Novemhris  1567  ex  collegio 
herbipolensi  (quod  provinciae  rhenanae  erat)  Francisco  Borgiae  praeposito  generali 
scripsit:  „Jo  pensaua  come  per  altre  ho  scritto^  che  il  Reuerendo  padre  Canisio 
haueria  mandato  40  b  .50.  scuti  a  Roma  non^  [?]  sapendo  che  verriano  alchuni 
di  Roma  per  il  coUegio  herbipolense  et  adesso  il  buon  padre  non  solamente  mi  mette 
in  conto  il  viatico  del  P.  Emundo  ^  ct  Joan  Baptista  Romano  ^,  ma  anchora  il  viatico 
de  Roma  del  P.  georgio  Bader  ct  il  suo  compagno  *  come  venessino  di  Roma  adesso 
per  il  collegio  Herhipolense  doue  il  P.  georgio  piu  cJie  vn  anno  intiero  ha  trauagliato 

a)  Nescio  an  hoc  v.  omittendum  fuerit;  cf.  supra  jy.  33. 


^  Vide  supra  p.  38. 

2  ,P.  Emundus  tanerus  hybernus  adraissus  est  ad  Societatis  probationes  Romae 
9  Junij  1565.  eodem  anno  ibidem  emisit  vota  scholasticorum  anno  aetatis  40.  missus 
est  ad  principium  huius  coUegij,  diebus  festis  et  dominicis  discipulis  superiorum 
classium  praelegit  Euangelium" :  *Catalogus  collegii  herbipolensis  9.  Decerabris  1567 
a  P.  Antonio  Vinck  scriptus  (GC  67  f.  non  sign.).  Tanner  ppstea  ob  infirraam 
valetudinem  ex  Societate  dimissus  est;  episcopus  corcagiensis  (Cork)  a.  1574  creatus, 
fidei  catholicae  causa  nniltas  calamitates  sustinuit;  vita  cessit  a.  1579  {Edm. 
Hogan  S.  J.,  Ibernia  Ignatiana,  Dublinii  1880,  16  25.  Alph.  Bellesheim,  Geschichte 
der  katholischen  Kirche  in  Irland  II,  Mainz  1890,  188—189  236). 

=*  Hic  frater  scholasticus  2.  Novembris  1556,  cum  14.  annum  ageret,  Romae 
in  Societatem  admissus  erat;  in  variis  Italiae  coUegiis  litteras  et  huraanitatera  tra- 
diderat  (Epp.  Nadal  III  509—510). 

*  Fr.  lacobi  Ernfelder;  v.  supra  p.  86. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VI.  7 


98       1521.    Can.  Ant.  Vinck.    Monachio  exeunte  m.  Oct.  vel  initio  m.  Nov.  1567. 

iii  quella  prouinUa,  et  il  compagno  il  P.  gerardo  lapidano  cliuense  lo  qiiale^  pure  lia 
mandato  per  scarigare  la  prouintia  sua  di  tal  subietto,  dio  sa  non  lo  so  io  .  quanti 
anni  ha  che  sia  tornafo  di  Roma,  ho  inteso  che  il  Padre  canisio  lo  ha  menato  di 
cliua  gia  tre  anni  sono  6  incirca,  et  al  mio  parere,  iudicaria  meglio  per  la  com- 
pagnia  che  tali  persone  restassino  fuora  della  compagnia  che  dentro  essendo  ^  andati 
fuora  di  quella  ^  et  poco  rtile  in  quella,  et  dio  volesse  non  invtile  tantum,  ma  dam- 
nose  etiam  alli  altri  cum  loro  essempij,  io  ho  jjregato "  al  R.  P.  canisio  piu  volte 
per  amor  di  dio  che  non^  lo  mandasse,  et  pur  Vha  mandato,  et  conta  viatico  come 
fusse  venuto  di  Roma." 

Eadem  epistida  Canisius  Vinckium  monuisse  videtur  de  diffictdtatibus,  propter 
quas  Borgias  dotationem  collegii  herhipolensis  a  Friderico  de  Wirsberg  episcopo  ob- 
latam  admittere  diibitabat  (v.  supra  p.  53).  Borgiae  enim  Monachio  8.  Novembris 
1567  (litteris  prioribus)  Canisius  scripsit:  „Ad  P.  Prouincialem  Rhenensem  scripsi 
de  amouendis  oneribus,  quae  tam  sero  detexit  Fundator  Collegij  Herbipolensis." 

Canisius  ad  Vinckium  scripsisse  videtur,  cum  ea,  quae  Borgias  23.  Septembris 
1567  de  collegio  berbipolensi  scripserat,  legisset;  quae  Borgiae  litterae  Cauisio  tra- 
ditae  non  sunt  ante  23.  Octobris  1567;  neque  enim,  cum  24.  Octobris  Polanco  So- 
cietatis  secretario  scribit,  eas  commemorat;  v.  supra  p.  95 — 96. 

Vinch  eadem  illa  epistula,  qua  de  viaticis  querebatur,  dubitationera  de  dotatione 
ortam  ex  Borgiae  animo  auferre  studebat;  ita  enim  Borgiae  *scripsit:  „A1  secondo 
giorno  del  presente  ho  riceuuto  la  lettera  della  R.  P.  V.  nella  quale  per  certe  in- 
formationi  li  quali  haueua  hauuto  del  R.  P.  Canisio  della  grauessa  del  raonasterio  di 
santa^  agnete  [ordino]^  [?]  che  non  si  passasse  auanti  in  dar  principio  al  collegio  fin 
tanto  che  quella  difficulta  fusse  risoluta,  cosi  alli  .4.  parlai  cum  il  Reuerendissirao 
et  significai  che  pensasse  che  quella  difficulta  fusse  causa  per  la  quale  la  R.  P.  Vostra 
non  hauesse  mandato  lettera  6  scritto  autentico  della  accettatione  del  collegio  etc. 
luoi  subito  mi  disse  che  non  hauesse  pensiero  ne  soUicitudine  di  questo,  (esser  vero 
che  il  monasterio  era  grauato  di  alchuna  suraraa  la  quale  luoi  ha  proraesso  di  dar 
alli  Franciscani  etc.)  che  luoi  vuole  dare  la  suraraa  intiera  al  collegio  come  ha 
promesso  di  mille  et  cinquecento  floreni  dico  .  1500,  cosi  mi  pare  che  non  si  ha  in 
questo  caso  di  far  difficulta,  come  auanti  etiam  io  non  haueua  difficulta,  hauendo 
al  mio  parere  dato  la  resolutione  quando  nel  estate  erarao  qua  il  R.  P.  canisio  et 
io,  il  Reuerendissimo,  quaudo  propose  et  si  parlo  del  detto  caricho  del  monasterio, 
conforme  all  instrumento  della  fundatione  nella  quale  confessa  che  il  monasterio 
non  e  sufficiente  per  la  sustentatione  del  collegio  et  pero  proraette  d'  altra  banda  di 
proueder  che  bona  fide  si  diano  ogni  anno  al  coUegio  li  fioreni  1500.  Dissi  io  a  sua 
Signoria  Reuerendissima  che  raai  non  haueuamo  per  questa  causa  domandato  quanta 
intrata  hauesse  il  raonasterio  essendo  che  doue  quella  raanca  Sua  Signoria  Reuerendis- 
sima  proraetteua  di  supplire  la  summa  fin  alli  floreni  1500.  et  cosi  ho  trouato  al  pre- 
sente  che  ad  esso  era  stato  satisfatto,  et  non  haueua  piu  pensiero  di  questa  grauetza." 

Vinck  Herbipoli  ad  Borgiam  die  quoque  5.  Novembris  1567  *scripserat;  ex 
quibus  litteris  haec  cognoscuntur :  Vinck  cum  sociis  23.  Octobris  1567  Herbipolira 
advenit.  Kalendis  Novembribus  raultis  civitatis  locis  proraulgatum  est  edictum  epi- 
scopi,  quo  nuntiabatur:  Scholas  collegii  17.  Noverabris  apertum  iri.  Die  autem 
2.  Novembris  Vinckio  allata  est  epistuhi,  qua  Borgias  eum  monebat:  Se  per  Ca- 
nisiura  de  onei-ibus  cura  collegii  dotatione  coniunctis  certiorera  factum  prohibere,  ne, 
antequara  onera  illa  sublata  essent,  scholae  incoharentur.  Vinck  Borgiae  respondit, 
Canisiura,  memoria  lapsum,  onera  illa  haud  accurate  notasse,  iaraque  cum  episcopo 
rem  esse  compositam  (ex  autogr.;  G.  Ep.  VHI  f.  159). 

a)  In  atitogr.  seqititur  v.  nieno  vel  meco  vel  simile,  oblitt.  b)  Quinque  vv.  sqq.  a  V.  in  margine 
addita  aunt.  c)  Quattuor  vv.  sqq.  a  V.  supra  versum  scripta  sunt.  d)  Sequitur  mi,  ohlitt.  e)  santo 
antogr.      f)  Hoc  vel  simile  v.  supplendum  esse  intellegitur  ex  iis  quae  sequuntur. 


^  Vide  Can.  V  886.    Canisio  P.  Natalis  visitator  auctor  fuerat,    ut   Lapidanum 
Herbipolira  mitteret;  v.  Epp.  Nadal  III  473. 


1522.  Kleselius  Can.   Oct./Nov.  1567.     1523.  Can.  Fabricio.   4.  Nov.  1567.        99 

1532.        P.  AXTO:sriUS  KliEISSIilUiS  S.  J.  CANISIO. 

Oeniponte  m.  Octobri  vel  Novembri  1567. 

Ex  Lanoii  autographo.    G.  Ep.  IX  f.  190—191. 

Non  posse  se  diii  Oeniponte  degere;  nam  P.  Merquitium  alieno  a  se  animo  ac 
se  ipsiim  paene  otiosum  esse. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  collegii  oenipontani  rector,  cum  Oeniponte  6.  lanuarii 
1568  ad  S.  Francisciim  Borgiam  praepositmn  generalem  de  rebus  a  Canisio  Oeniponte 
a  d.  17.  ad  30.  Decembris  1567  gestis  refert,  Jiaec,  praeter  alia,  narrat :  „Jl  P.  Pro- 
uinciale  .  . .  fece  alchune  cose  in  questo  Collegio  per  confirmare  la  quiete.  Prima  a 
sua  instantia  Merquitius  et  Jclesselius,  essendo  stati  in  Dilinga  in  qualche  dissentione, 
si  riconsiliorno  esteriormente,  promettendo,  di  non  mostrar  nella  lor  conuersatione 
segni  di  inimicitie  0  discordie  il  che  pareua  di  fare  il  Merquitio,  et  di  questo  hauea 
scritto  il  klesselio  al  P.  Prouinciale  dicendo  cJie  per  questa  causa  et  per  esser  quasi 
otioso  non  poteua  star  longo  tempo  in  questo  CoUegio." 

P.  loannes  Merquitius  Oeniponte  in  ecclesia  parochiali  contionatoris  munus 
administrabat.  P.  Antonius  Kleselius  sub  initium  m.  Octobris  1567  a  Canisio  Oeni- 
pontem  missus  erat;  v.  supra  p.  16  83. 

1523.         CANISTUS  AJfDREAE  FABRICIO  theologiae  doctori,  Ernesti 
principis  Bavariae    et  administratoris    episcopatus   frisingensis   praeceptori. 

Monachio  4.  Novembris  1567. 

Ex  apographo  (A),  quod,  saeculo  XVII.  (ut  videtur)  scriptura  (2°;  2V2  PP-; 
in  p.  4  inscr.),  exstat  Monachii  in  archivo  regni  bavarici,  „Jesuitica  in  genere" 
fasc.  13,  n.  214.  Alterum  apographum  (B),  idque  eodem  fere  tempore  scriptum, 
exstat  ibidem  (fasc.  13,  n.  214)  in  libello  quodam  (in  4°)  non  congiutinato,  p.  20 — 24. 
Equidem  suspicor,  B  transcriptum  esse  ex  A. 

Editoris  praefatio.  Ernestus,  17.  Decerabris  1554  ex  Alberto  V.  Bavariae 
duce  et  Anna  Austriaca  Monachii  ortus,  vitae  ecclesiasticae  a  parentibus  destinatus 
erat;  exeunte  a.  1567  canonicus  iam  erat  metropolitanarum  ecclesiarura  coloniensis, 
salisburgensis,  treverensis  et  cathedralis  ecclesiae  herbipolensis  {Lossen  1.  c.  73 — 77) ; 
praeterea  m.  Decembri  a.  1566  a  S.  PioV.,  rogatu  Alberti  ducis,  cathedralis  ecclesiae 
frisingensis  „administrator  in  temporalibus"  constitutus  erat,  futurus  eiusdem  ec- 
clesiae,  ubi  ad  aetatem  legitimara  pervenisset,  episcopus  (Can.V  263 — 264);  ac  quae 
erat  catholicae  ecclesiae  in  Gerraania  condicio  ac  bavaricae  illius  domus  potentia  et 
gloria,  facile  praesentiri  providerique  poterat,  Ernestura  etiara  ad  raaiora  esse  as- 
censurura;  ut  postea  evenit ;  Ernestus  (f  1612)  enira  episcopatui  frisingensi  adiunxit 
episcopatus  leodiensera,  monasteriensem,  hildesiensem ;  coloniensis  quoque  archi- 
episcopus  et  elector  creatus  est.  Alberto  V.  sumraae  curae  erat,  ut  hic  iilius  bene 
institueretur ;  anno  1565  ei  datus  est  praeceptor  lodocus  Castner  vir  pius  et  doctus, 
qui  postea  Societatem  lesu  ingressus  est  {Friedr.  Schmidt,  Geschichte  der  Er- 
ziehung  der  Bayerischen  Wittelsbacher,  Berlin  1892,  xliv  437  438.  Can.  I  3982). 
Anno  1567,  S.  Pio  V.  auctore,  Ernesti  educatorem  praeceptoremque  agere  coepit 
Andreas  Fabricius.  Andreas  hic  (Fabricii  nomen  ex  avunculo  eura  tradunt  accepisse, 
cum  ex  patre  Matius  vocaretur),  Hodegiae  (Hodege)  prope  Leodium  natus,  Leodii 
in  ecclesia  cathedrali  canonicatum  nactus  erat  et  in  universitate  lovaniensi  docuerat ; 
anno  1567  a  Pio  V.  cathedralis  ecclesiae  frisingensis  canonicus  creatus  est;  sub 
idera  terapus  Ernestus  in  aedes  episcopales  iramigravit  {Lossen  I.  c.  71 — 72  86—87). 
Fabricius  aliquot  coraposuit  tragoedias  pias  et  polemicas,  ut  jjSamsonem",  qui  a.  1568 
in  nuptiis  Guilielmi  V.  et  Renatae  Lotharingae  Monachii  a  collegii  Societatis  dis- 
cipulis  actus  est  {K.  v.  Eeinhardstdttner,  Zur  Geschichte  des  Jesuitendramas  in 
Miinchen,  in  „Jahrbuch  fiir  Miinchener  Geschichte"  III,  Bamberg  1889,  70  155); 
raaxime  autem  de  theologia  meritus  est  libro  „Harmonia  Confessionis  Augustanae, 
doctrinae  evangelicae  consensum  declarans",  Coloniae  a.  1573  et  1587  edito;  in  quo, 

7* 


100  1523.  Canisius  Andreae  Fabricio. 

ut  inquit  Hurter,  ^ostendit  dissensum  variarum  editionum  et  auctorum  hujus  cou- 
fessionis  inter  se  et  a  fide  antiquae  ecclesiae  singulisque  articulis  subjicit  breves, 
sed  sagaces  solidasque  animadversiones"  (Nomenclator  IIP  190).  Fabricius  (f  1581) 
postea  per  complures  annos  in  curia  romana  Alberti  V.  orator  fuit ;  ab  eodem  prae- 
positura  collegialis  ecclesiae  vetero-ottinganae  (Altotting)  ornatus  est  {Mederer  1.  c. 
II  76.  M.  Paqiiot,  M^moires  pour  servir  a  V  Histoire  litteraire  des  dix-sept  pro- 
vinces  des  Pays-Bas  etc.  VIII,  Louvain  1766,  432—437). 

Canisiiis  a  Fabricio  rogatus  eitni  docet,  quotnodo  Ernestus  princeps  et  episcopus 
efficiendus  sit  1.  prohe  catholicus;  2.  pius;  3.  doctus.  Ad  1.:  Cum  haereticis  com- 
mercium  ne  habeat ;  adversus  haereses  eiiis  anitnus  confirmetur ;  pontificem  revereatur ; 
bonum  contiotiatorem  audiat;  libros  bonos  Jegat,  malos  ne  domi  ferat.  Ad  2.:  Con- 
fessarii  ductum  sequatur ;  diligetis  sit  in  breviario  et  sacris  caerimoniis;  divina 
meditetur ;  Sanctos  colat ;  opera  misericordiae  faciat.  Ad  3.:  Latine  loqui  et  scri- 
bere  discat;  certum  ordinem  servet.  De  reliqua  disciplina  et  de  aulicis  legihus  alii 
statuant. 

Jhesus.     Pax  Christi  Domini  nobiscum  aeterna. 
Reuerende  admodum  Domine  Doctor. 

Praeclarum  et  amplum  hoc  est  argumentum,  cuius  tractationem 
dignitas  tua  semel  et  iterum  a  me  postulauit.  Ego  satis  habebo 
breuiter  ea  notare  capita  quae  praecipua  mihi  videntur,  ut  optimus 
Princeps  ad  amplissimum  Ecclesiae  munus  administrandum  destinatus, 
primum  Catholice,  deinde  pie,  ac  demum  etiam  docte  ad  summam 
summi  DEI  gloriam  instituatur. 

Vt  Catholicae  fidei  et  Religionis  solida  ille  iaciat  fundamenta, 
in  primis  est  elaborandum.  Huc  autem  conferet  magno  studio  illum 
ab  his  auocare,  qui  parum  catholici  esse  videbuntur,  nec  aHos  qui- 
dem  in  illius  aula  versari,  quam  qui  probatae  sunt  fidei  et  Religionis. 
Nihil  igitur  cura  Sectarijs  aut  de  vera  fide  suspectis  commune  habeat, 
nec  illos  ad  colloquium,  et  multo  minus  ad  famih'aritatem  admittat. 
Solis  cathoHcis  fidat,  eorumque  sinceritate  et  zelo  in  rebus  fidei  de- 
fendendis  cum  primis  gaudeat.  Haereticos  vero  veluti  pestes  habendos 
et  execrandos  intelhgat;  illorum  odium  quoddam  concipiat  ex  teterri- 
mis  fructibus,  quos  aetas  nostra  et  superior  in  Schismaticis  et  Haere- 
ticis  experta  est  ^.  Cognoscat  absurdiores  haereticorum  errores,  qui 
passim  hodie  sparguntur  et  saepe  cum  ratione  ipsa  pugnant.  Judi- 
care  norit  de  tot  ac  tantis  sectarum  dissensionibus  ac  pugnis.  Habeat 
explorata  capita  quaedam,  quae  Catholicum  pectus  aduersum  Secta- 
rios  iure  confirmant,  nimirum  de  authoritate  S.  Matris  Ecclesiae, 
quam  qui  non  audiunt,  pro  Ethnicis  esse  ducendos^;  de  capite  Eccle- 
siae  Christique  Vicario  Pontifice  Maximo  cuius  authoritatem  in  primis 
reuereatur,  de  quo  etiam  reuerenter  et  sentiat  et  loquatur.  Praeterea" 
de  Concilijs  generalibus,  de  traditionibus ,  Patribus  et  Scholasticis 
Doctoribus.  Caeterum  de  his  rectius  paulatim  inteUiget,  cum  vere 
catholicum    et  ingenio   suo  aptum  habuerit  et  saepe  audierit  Concio- 

a)  Ita  B ;  prae  A. 


'  Vide  quae  de  hoc  Canisii  consilio  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 
2  Cf.  Mt  18,  17. 


Monachio  4.  Novembris  1567.  101 

natorem,  cum  et  subinde  vel  didicerit  vel  legerit  Catholicos  Authores, 
inter  quos  illi  commendari  possunt  Hieronymus  contra  Haereticos 
disputans  ^,  Cyprianus ,  Cyrillus  Hierosolymitanus ,  Vincentius  Liri- 
nensis,  et  qui  sunt  huius  generis  Ecclesiae  propugnatores,  Tum  ex 
nostri  temporis  Authoribus  familiarem  sibi  reddat  lectionem,  locorum 
communium  Eckij  ^  et  Perionij  ^,  Catechismum  Romanum ,  et  Card. 
Hosij  latine  et  Germanice  [scripta] "  [?]  *  magnifaciat  .et  libenter  legat. 
Juuabitur  etiam  si  Staphili  scripta  ^  contra  Schmidelinum  ^,  et  Hosij 
contra  Brentium  ^  euoluat  aliquando.  Discat  timere  censuras  Ecclesiae, 
et  praesertim  excommunicationem,  unde  nullum  etiam  vel  prohibitum 
vel  suspectum  Authorem  et  librum  domi  ferat  '^.  Haec  et  alia  id 
genus  plura  non  parum  momenti  adferent  ad  Catholicam  generosi 
adolescentis  Institutionem. 

a)    Hoc   vel   similia   ('Hosij  libros  latine  et  Gernianice  editos  ?)   supplenda  esse   docet  res  ipsa. 
b)  Ita  B ;  Scriptum  A;  cf.  infra,  adn.  5. 


'  Canisii  animo  obversati  esse  videntur  maxime  Libri  ^adversus  Helvidium", 
„adversus  lovinianum",  „contra  Vigilantium",  quibus  Hieronymus  perpetuam  vir- 
ginitatem  Beatae  Mariae,  ieiunia  ecclesiastica,  cultum  Sanctorum,  coelibatum  cleri- 
corum,  paupertatem  monachorum  defendebat. 

^  De  loannis  Eck  (Mair)  professoris  ingolstadiensis  ,Locis  communibus  ad- 
versus  Lutheranos"  v.  Can.  II  771';  IV  618. 

^  loachim  Perionius  sive  Perion  0.  S.  B.  (f  sub  a.  1560)  theologiae  et  lin- 
guarum  antiquarum  in  universitate  parisiensi  professor  Parisiis  a.  1549  edidit 
,Topicorum  theologicorum  libros  duos",  quibus  doctrinam  catholicam  ex  sacra 
Scriptura  et  sanctorum  Patrum  libris  demonstrabat. 

*  Potissimum  significantur,  puto,  hi  libri  Hosii:  „Confessio  fidei  catholicae" 
(de  qua  v.  Can.  I  510^;  II  888  etc.) ;  ,De  expresso  Dei  verbo"  {Can.  II  898); 
„Dialogus  de  eo,  num  calicem  laicis,  et  vxores  Sacerdotibus  permitti,  ac  diuina 
officia  uulgari  lingua  peragi  fas  sit"  (I.  c).  Confessionem  loannes  a  Via  (Ingol- 
stadii  1560),  librum  de  expresso  Dei  verbo  Leonardus  Haller  (Ingolstadii  1559), 
Dialogum  ipse  Canisius  (Dilingae  1559)  germanice  verterant  {Nic.  Paulus  in  „Histo- 
risch-politische  Blatter"  CXXI,  Munchen  1898,  765). 

°  Fridericus  Staphylus  (de  quo  Can.  I  557^)  adversus  lacobura  Andreae  sive 
Schmidelinum  lutheranum  edidit:  „Defensionem  pro  trimembri  Theologia  Martini 
Lutheri"  (Dilingae  et  Parisiis  1559;  Nissae  1560);  ^Vortrab  zur  Rettung  des  Buchs: 
Vom  rechten,  wahren  Verstand  des  gottlichen  Worts"  (Ingolstadii  1561) ;  „Nach- 
druck  zu  Verfechtung  des  Buchs  vom  rechten  wahren  Verstand  des  gottlichen 
Worts,  und  Von  der  teutschen  Bibelverdolmetschung"  (Ingolstadii  1562).  ,Vortrab" 
et  „Nachdruck"  a.  1563  a  Laurentio  Surio  0.  Cart.  latine  edita  sunt  {Joh.  Soffner, 
Friedrich  Staphylus,  Breslau  1904,  126—131  148—158;  cf.  etiam  Can.  III  772-773). 

®  Librum  a  Stanislao  Hosio  primum  a.  1558  Coloniae  editum :  „Verae,  Chri- 
stianae,  Catholicaeque  Doctrinae  solida  Propugnatio,  vna  cum  illustri  confutatione 
Prolegomenorum,  quae  primum  loannes  Brentius  aduersus  Petrum  a  Soto  Theologum 
scripsit,  deinde  vero  Petrus  Paulus  Vergerius  apud  Polonos  temere  defendenda 
suscepit"  ;  de  quo  v.  Can.  II  894 — 897. 

■^  In  ^lndice  tridentino"  Romae  24.  Martii  1564  a  Pio  IV.  approbato  edictum 
erat  (Reg.  X) :  „Si  quis  libros  haereticorum,  vel  cuiusuis  auctoris  scripta,  ob  hae- 
resim,  vel  ob  falsi  dogmatis  suspicionem  damnata,  atque  prohibita,  legerit,  siue 
habuerit,  statim  in  excommunicationis  sententiam  incurrat"  (Index  Librorum  pro- 
hibitorum,  Coloniae  1564,  f.  B''— B  2^). 


102  1523.  Canisius  Andreae  Fabricio. 

Sed  pariim  fuerit  illum,  qui  Ecclesiastica  dignitate  caeteros  debet 
praecellere,  maiorum  suorum  exemplo  Catholicum  esse:  multo  magis 
refert  ac  necesse  est  illum  simul  pium  existere  et  pietatis  exemplo 
alijs  praelucere.  Quod  ut  paulatim  Duce  Christo  fiat,  habeat  in  primis 
pium  et  prudentem  animae  suae  medicum:  Patrem  Confessarium  lo- 
quor,  cui  saepe  certisque  anni  temporibus  conscientiam  suam  aperiat 
et  gubernandam  permittat:  cuius  etiam  consilijs  in  rebus  praesertim 
grauioribus,  libenter  vtatur.  Deinde  preces  vel  Horas  Canonicas  quo- 
tidie  recitare  nunquam  omittat,  etiamsi  domi  non  versaretur,  magnum- 

que    piaculum    ducat, "■   Ecclesiasticum    Antistitem    Beneficium 

sine  officio,  vt  vocant,  possidere,  et  Ecclesiam  statis  fraudare  suffra- 
gijs  ^  Libenter  templum  adeat,  ac  templi  amet  ornatum.  In  templo 
reuerenter  oret,  et  honestam  ministrorum  disciplinam  ac  diligentem 
vsum  ceremoniarum  probet  ac  exigat  studiose.  Vtatur  pijs  quoque 
libellis  saepenumero ,  vt  sunt  Hortulus  animae  ^,  pharetra  diuini 
Amoris  ^,  libellus  de  Imitatione  Christi,  meditationes  Tauleri  de  pas- 
sione  Domini  "^,  libelli  Ludouici  Blosij  ^,  et  qui  sunt  eius  generis  alij, 
praesertim  vero  meditationes,  manuale  et  soliloquia  ^  [?]  D.  Augustini  ^. 
Ad  haec  Immortalem  DEVM  prae  oculis  habere,  et  summam  illius 
tum  bonitatem,  tum  justitiam  considerare  discat;  Sed  et  singularem 
Reuerentiam  diuinae  et  aeternae  maiestati,  praesertim  in  cubiculo, 
praestare  non  omittat,  flexis  in  hoc  genibus,  exstructo  altari,  et  reci- 
tatis,  praesertim  mane  et  vesperi,  precibus  cum  omni  pietate  et  sub- 

a)  Sic ;  archetypum ,  qiio  teiiipore  transcrihehatiir,  Itoc  locn  vel  lacunam  vel  umim  alterumve 
verbum,  quod  legi  tion  poterat,  hahuisse  videtur.       b)  Vel  soliloquium;  soliloquiu  AB;  v.infra,  adn.  6. 


'  In  Concilii  Lateranensis  V.  sessione  IX.,  5.  Maii  1514  habita,  Leo  X.  Bulla 
reformatiouis  „Supernae  dispositionis  arbitrio"  edita  (§  38)  clericos  omnes,  qui 
beneficium  ecclesiasticum  baberent,  serio,  gravibus  poenis  propositis,  commonefecerat, 
ut  satisfacerent  officio,  quod  ex  veteri  ecclesiae  consuetudine  iis  erat,  recitandi  boras 
canonicas  sive  officium  divinum  {Bullarium  Romanum  V  612). 

"  De  ^Hortulis"  v.  Can.  IV  251.  Anno  1563  Canisius  eiusmodi  Hortulum 
Dilingae  edendum  curaverat;  v.  1.  c.  991 — 995. 

^  Hunc  librum  loannes  lustus  Lanspergius,  Cartusianus  coloniensis  et  Canisii 
amicus,  ediderat;  v.  Can.  II  680^ 

■•  Liber  „De  vita  et  passione  salvatoris  nostri  lesu  Christi  piissima  exercitia" 
a  loanne  Taulero  0.  Praed.  (f  1361)  conscriptus  quideni  non  est,  sed  cum  eius 
nomine  circumferebatur ;  primum  typis  vulgatus  est  a  Laurentio  Surio  0.  Cart. 
Coloniae  a.  1548. 

*  Sanctissimus  et  doctissimus  vir  Ludovicus  Blosius  0.  S.  B,  (1506 — 1566) 
abbas  laetiensis  (Laetiae,  Liessis,  in  Gallia)  raultos  libros  libellosque  ad  pietatem 
excitandam  et  confirmandam  pertinentes  conscripsit,  ut:  Paradisum  animae  fidelis, 
Psychagogiam  seu  animae  recreationem ,  Sacellum  animae  fidelis ,  Institutionem 
spiritualem,  Margaritum  spirituale  etc. 

*  Pius  hic  liber  Soliloquiorum  (incipit:  ^Cognoscam  te  Domine,  Cognitor 
raeus"),  quem  a  philosophicis  illis  ^Soliloquiorum  libris  duobus"  per  S.  Augustinum 
conscriptis  probe  distingui  oportet,  olim  quidem,  perinde  ac  „Meditationes"  illae  et 
^Manuale",  cum  Augustini  nomine  circumferebatur ;  nunc  vero  inter  omnes  con- 
venit,  tres  hosce  libros  spurios  esse ;  qui  medio  aevo  compositi  esse  videntur. 


Monachio  4.  Novembris  1567.  103 

missione.  Praeterea  in  cultu  Sanctorum  et  potissimum  Deiparae  Vir- 
ginis,  pius  adolescens  exerceat  sese,  suosque  Patronos  in  Sanctis 
Apostolis,  vel  Confessoribus  et  Virginibus  Beatis  habeat  ^,  vt  horum 
intercessionibus  apud  Christum  omnis  gratiae  fontem  adiuuetur.  Nec 
parum  proderit^  diebus  praesertim  festis,  quorundam  Sanctorum, 
et  praesertim  Episcoporum  et  Doctorum  Ecclesiae  historias  illi  vel 
audiendas  vel  legendas  proponere.  Ad  quam  rem  in  promptu  habeat 
vitas  a  Lipomanno  collectas  ^,  librum  exemplorum  Maruli ''  [?]  et  eius- 
dem  Euangehstarium  ^,  Martyrologium  et  quae  sunt  eiusdem  argu- 
menti.  Nec  erit  abs  re,  ut  pietatem  et  misericordiam  proximo  tri- 
buendam  ad  se  maxime  pertinere  sciat.  Monendus  igitur  et  eo 
adducendus  erit,  ut  ex  animo  faueat  miseris  viduis  orphanis  atque 
pauperibus.  Hos  precantes  libenter  admittat:  nonnunquam  illis  manu 
sua  largiatur  aliquid,  causam  illorum  commendet  alijs,  pro  illis  si 
potest,  apud  patrem  intercedat,  et  varijs  misericordiae  operibus,  quae 
Christianum  Principem  et  pium  Antistitera  maxime  decent,  inde  a 
pueritia  se  deditum  esse  declaret. 

Reliquum  est ,  vt  doctum  etiam  illum ,  neque  solum  Catholicum 
et  pium  faciamus.  Habeatur  ergo  cura,  vt  solida  doctrinae  iaciat 
fundamenta,  qui  paulatim  ad  grauiora  studia  est  adducendus.  Regulas 
Grammaticae  teneat,  latine  loqui  et  scribere  quotidie  discat,  et  inter- 
dum  certet  cum  alijs  in  exercendo  stilo,  qui  optimus  dicendi  magister 
existit.  Aliquando  ex  Germanica  lingua  vertat  quaedam  latine  et 
contra,  ut  in  vtraque  lingua  fiat  exercitatior.  Tantum  probatos  et 
Catholicos  etiam  in  minoribus  artibus  legat  Authores.  Studia  non 
habeat  vaga  sed  ordinaria,  vt  sciat  quid,  quibus  horis  discendum  vel 
legendum  sit  ex  praescripto  praeceptoris.  Is  vero  magnam  adhibeat 
curam,  vt  dies  in  horas  apte  distributus  illi  varias  et  vtiles  adferat 
occupationes,  et  serio  exigat  ab  adolescente,  ut  suo  quidque  loco  et 
tempore  fiat,  nullumque  illiberalis''  otij  et  frustrarij'^  [?]  vanique  studij 
locum  relinquat.    Omitto  caetera  quae  ad  morum  et  vitae  disciplinam 

a)  In  A  B  sequitiir  vt;  qtiod  auferenduin  esse  inteUegitur  ex  v.  proponere,  quod  paulo  infra 
sequitur;  nisi  malis  ad  proponere  adiungere  curemus  vel  studeamus  vel  aliquid  simile ;  id  quod  mihi 
haud  ita  placet.  b)  Sic  A  B ;  corrigendum  videtur  Marulli;  v.  infra,  adn.  3.  c)  Hoc  v.  deest  in  B. 
d)  Atit  hoc  (cf.  Du  Cange  III  620),  aut  frustranei  ponendum  esse  piito  pro  frustranij  et  frustanei,  quae 
sunt  in  A  et  B. 


^  Canisium  menstruum  iilum  Sanctorum  cultum  aliqua  ratione  significare  puto, 
de  quo  Can.  IV  804  806,  et  B.  Duhr  S.  J.  in  .Stimmen  aus  Maria-Laacli"  LXXVIII, 
Freiburg  i.  Br.  1910,  296—297. 

-  Aloysius  Lipomanus  sive  Lippomani  (1500—1559)  episcopus  primum  vero- 
nensis,  deinde  bergomensis  „Historias  de  vitis  Sanctorum  cura  Scholiis"  8  voluminibus 
collegerat  (Venetiis  et  Romae  1551—1560).  Cf.  Pietro  TaccJii  Venturi  S.  J.,  Storia 
della  Compagnia  di  Gesii  in  Italia  I,  Roma-Milano  1910,  111—112. 

'  Marcus  Marullus  (f  1524)  patricius  spalatensis  „De  bene  beateque  vivendi 
exemplis"  ex  sacra  Scriptura  petitis  libros  6  (Parisiis  1513,  Anversae  1601)  et 
„Evangelistarium  de  fide,  spe  et  earitate"  libris  7  (Coloniae  1529  1532)  conscripserat 
(Hurfer,  Nomenclator  IP  1361—1362). 


2^04  1523.  Canisius  Andreae  FaLricio. 

spectant.  Nam  haec  Aulica  vita  leges  quasdam  peculiares  exigit  et 
Principum  educatio,  praesertim  in  Germania,  multa  complectitur,  in 
quibus  difficile  sit  aliquid  aut  mutare  aut  corrigere.  Valeat  hic 
mundi  huius  sapientia^  et  quod  parentes  nostri  Principis  vo- 
lunt  obseruari,  non  est  quod  ego  aut  improbem  aut  corrigam.  Alij 
rectius  de  officio  disciplinae  et  vitae  vestrae  Aulicae  iudicabunt. 

Plura  non  addam,  nisi  quod  Deum  opt.  maximum  precor,  ut 
nostro  Principi  suam  augeat  gratiam,  nostraque  consilia  in  sui  no- 
minis  gloriam  et  ad  communem  utilitatem  conuertat.  Tua  interim 
humanitas  hanc  operam  meam,  qualis  qualis  est,  boni  consulat,  ac 
pro  me  Dominum  precetur,  rogo. 

Monachij  4.  Nouembris.  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Reuerendo  Admodum  et  Doctissimo  Viro  Domino  Andreae  Fabro''^?] 
Leodinensi  Sacrae  Theologiae  Doctori  Frisingae  in  Aula  Principis. 

Mirum  videri  potest  Canisium  in  liis  litteris  suadere  et  monere,  ut  Ernestus 
princeps  et  episcopus  liaereticorum  „odium  quoddam  concipiat"  (supra  p.  100).  Alia 
certe  Canisius  in  familiaribus  ad  Socios  litteris  commendabat;  ut  cum  Augusta 
11.  Martii  1559  Lainio  praeposito  generali  scriberet:  „Iesuitarum  odio  flagrant 
omnes  sectarii ;  liis  affingunt  horrenda ;  fortasse  a  verbis  et  contumeliis  brevi  ad 
flagra  et  vulnera  deventuri.  Utinam  eos  impensius  diligamus  ob  charitatem,  quam 
illi  traducunt  nos  per  calumniam :  digni  sunt  certe,  qui  etiam  persequentes  amentur 
propter  Christi  sanguinem  et  amorem,  tum  quia  plerique  nescientes  peccant"  ;  et 
Augusta  15.  Octobris  1560  P.  Nicolao  Goudano  S.  J. :  „Gratuletur  mihi  R.  T.  quod 
ab  haereticis  haereticus,  imo  et  haeresiarcha  scribar.  .  .  .  Quid  facias?  Amemus 
persequentes  et  calumniantes"  {Can.  II  373  745).  Atque  Beatus  Petrus  Faber, 
primus  ex  decem  illis  primis  S.  Ignatii  sociis,  qui  Canisium  in  Societatem  lesu 
admisit  et  ab  eo  ^alter  pater"  habebatur  [Can.  I  9),  in  epistula  sive  institutione 
Matrito  7.  Martii  1546  de  modo  recte  curandi  haereticos  ad  Lainium  data  primo 
loco  hoc  statuit:  „Quien  quisiere  aprovechar  a  los  herejes  de  este  tiempo,  ha  de 
mirar  tener  mucha  caridad  con  ellos  y  de  amarlos  in  veritate,  desechandose  de  su 
espiritu  todas  las  considerationes  que  suelen  enfriar  en  la  estimacion  dellos"  (Cartas 
y  otros  escritos  del  B.  P.  Pedro  Fabro  I,  Bilbao  1894,  296).  Cum  autem  a.  1564 
Canisius  praepositus  provincialis  Germaniae  superioris  primam  in  provincia  ,mis- 
sionem"  publicam  sive  ^popularem"  („Volksmission"),  quam  vocamus,  institueret, 
missis  in  Bavariam  inferiorem,  haeresibus  infectam,  aliquot  Sociis,  hi  praeter  prae- 
cepta  ab  ipso  Canisio  et  ab  Alberto  V.  data  potissimum  illam  Fabri  epistulam  se- 
quebantur;  ita  P.  Georgius  Schorichhis  in  litteris,  quas,  missione  functus,  de  eadem 
iussu  Canisii  ad  Lainium  praepositum  generalem  dedit,  planis  verbis  rettulit,  monens 
simul,  ut  Fabri  epistula  a  Germanis  diligenter  legeretur  {Can.  IV  726 — 727).  Si 
igitur  Canisius  in  praeceptis  Fabricio  datis  ab  hac  haereticorum  diligendorum  lege 
nonnihil  recedebat,  singularis  quaedam  suberat  causa.  Agebatur  de  illo  haereticorum 
genere,  quod  in  aulas  principum  catholicorum,  atque  etiam  episcoporum,  irrepebat 
atque  ipsos  etiam  principes,  maxime  eos,  qui  vel  aetate,  vel  ingenio  infirmiores 
erant,  circumveniebat  et  sensim  ab  ecclesia  abstrahere  conabatur;  ita  Hermannum 
Wedanum  archiepiscopum  coloniensem  Martinus  Bucerus  monachus  apostata  pro- 
testantem  efFecerat;    ita  Sebastianus  Phauser   sacerdos   apostata  id  consecutus  erat, 

a)  Ita  quidem  AB;  sed  existimo  corrigendiim  esse  Fabricio;   >iam,   etsi  hic  haud  multo  ante  in 
Bavariam  venisse  videtur,  vix  tamen  credi  potest  Canisio  eius  nomen  ignotum  fuisse. 


'  1  Cor  3,  19. 


Monachio  4.  Novembris  1567.  1()5 

ut  Maximilianus  II.  rex  neque  plene  catholicus  neque  omnino  lutheranus  esset;  ita 
Gerardus  Veltius  specie  quidem  sacerdos  catholicus,  re  autem  contionator  protestans, 
animum  Guiliehni  ducis  Cliviae  ab  ecclesia  catholica  avertere  studuerat.  De  huius- 
modi  hominibus  Canisiufi  multis  post  annis:  ^Nullum",  inquit,  ^peruersorum  hominum 
genus,  et  Deo  magis  exosum,  et  Ecclesiae  pestilentius  esse  arbitrabor,  quam  hae- 
reticorum  doctorum ,  quos  Petrus  magistros  mendaces  et  sectas  per- 
ditionis  introducentes'  appellat,  et  de  quibus  diserte  Paulus  pronuntiat, 
H  a  e  r  e  t  i  c  u  m  h  o  m  i  n  e  m  p  o  s  t  v  n  a  m  e  t  s  e  c  u  n  d  a  m  c  o  r  r  e  p  t  i  o  n  e  m  d  e  u  i  t  a, 
sciensquiasubuersusesthuiusmodi,  et  delinquit,  cum  sit  pro- 
prio  iudicio  condemnatus"^  (Notae  in  Evangelicas  Lectiones,  quae  .  .  .  festis 
Sanctorum  diebus  .  .  ,  recitantur,  Friburgi  Helvetiorum  1593,  59).  Obversabantur 
etiam,  puto,  Canisio  hanc  institutionem  scribenti  ante  oculos  episcopi  quidam  Ger- 
maniae,  qui  catholici  quidem  fuerant,  sed  pro  sua  socordia  et  ignavia  etiam  in  illis 
dioecesium  partibus,  quae  civili  quoque  ipsorum  imperio  subiectae  erant,  haeresum 
magistros  impune  grassari  passi  erant;  ut  in  episcopatu  vratislaviensi  lacobus  a 
Salza  et  Balthasar  de  Promnitz.  Caeterum  Canisius  exigit,  ut  Ernestus  episcopus 
^concipiat"  haereticorum  „odium  quoddam" ;  verbo  autem  „quoddam"  odium  illud 
moderari  videtur  ita,  ut  non  tara  in  homines  haereticos,  quam  in  ipsorum  haereses 
odium  geratur.  Quidquid  autem  Canisius  significare  voluerit,  parvum  id  est  et  leve, 
si  cum  ^Reformatorum"  in  catholicos  odio  conferatur;  ita  Martinus  Lutherus  libris 
in  vulgus  emissis,  non  privatis  tantum  epistulis,  christianos  omnes,  non  unum  tantum 
principem,  excitabat,  ut  „manus  lavarent  in  sanguine"  pontificis  et  cardinalium,  ut 
episcopos  ex  Germania  expellerent,  monachos  et  clericos  tollerent,  papistas  omnes 
exsecrarentur  et  probris  maledictisque  vexarent  {Janssen  1.  c.  11  117  220  242 — 246 
610.  Idem,  Ein  zweites  Wort  an  meine  Kritiker,  Freiburg  i.  Br.  1883,  72 — 77). 
Martinus  Bucerus  in  „Dialogis"  Augustae  Vindelicorum  a.  1535  editis  suadebat,  ut, 
si  quae  civitas  a  vera  fide  defecisset,  princeps  etiam  mulieres  puerosque  omnes, 
qui  in  ea  degerent,  atque  ipsas  etiam  pecudes  trucidaret  {Nic.  Paulus,  Die  Strass- 
burger  Reformatoren  und  die  Gewissensfreiheit,  Freiburg  i.  Br.  1895,  12 — 13). 

Ea  quoque  memoratu  digna  sunt,  quae  Canisius  scribit  de  Ernesto  non  solum 
ad  latine  loquendum  scribendumque  instituendo,  sed  etiam  in  germanica  lingua 
exercitando.  Haec  certe  cum  docendi  ratione  Societati  saeculo  XVI.  usitata  con- 
gruebant;  quam  a  patrii  sermonis  usu  cultuque  nequaquam  alienam  fuisse  ostendit 
Herm.  Stoeckius,  Die  Pflege  der  Muttersprache  in  der  Gesellschaft  Jesu,  in  ^Monats- 
schrift  fiir  hohere  Schulen",  hei'ausgegeben  von  R.  Kopke  und  A.  MattMas,  10.  Jahrg., 
Berlin  1911,  88—103. 

In  Fabricii  animum  haec  Canisii  praecepta  certe  penetraverunt.  „Dr.  Fabricius", 
inquit  Lossen  (I.  c.  116),  „hatte  bei  der  Erziehung  des  Prinzen  sicherlich  ein  hohes 
Ideal  vor  Augen ;  einen  Kirchenfiirsten  wollte  er  aus  ihra  machen,  ahnlich  dem 
Maiiander  Erzbischof  Karl  Borroraeo:  ernst  im  Wesen,  streng  in  den  Sitten,  dera 
Gebet  und  der  Askese  ergeben,  selbst  rechtglaubig  und  auch  gegen  andere  ein 
Eiferer  fiir  die  Erhaltung  uud  Ausbreitung  der  romisch-katholischen  Kirche."  Neque 
vero  Fabricii  conatus  admodum  prospere  successerunt.  Nam  Ernesti  ingenium,  quam- 
quam  multis  rationibus  insigne  erat,  valde  tamen  erat  ad  nugas  et  voluptates  pro- 
pensum ;  accedebant  prava  exempla ;  ita  Ernestus  postea  fidem  quidera  catholicam 
tenebat  defendebatque,  moribus  auteni  erat  longe  aliis  quam  qui  catholico  convenirent 
episcopo    {F.  Sticve,   Die   Politik  Baierns  1591—1607    I,    Munchen  1878,  324—345). 

Caeterum  haec  una  Canisii  epistula  sufficere  mihi  videtur  ad  refellenda  ea,  quae 
Hermannus  Schell  de  Canisio  scripsit,  opponens  eum  lacobo  Lainio  praeposito  ge- 
nerali  et  maiori  (ut  ipse  censet)  parti  sodalium,  qui  a  Lainii  tempore  in  Societate 
vixerunt:  „Dabei  wird  .  .  .  iibersehen,  dafi  .  .  .  die  Gegenreformation  vielleicht  viel 
wirksamer  und  ruhmvoller  nach  der  Methode  eines  Peter  Canisius  durchgefiihrt 
Avorden  ware,  als  nach  derjenigen,  welche  die  Oberhand  in  der  Gesellschaft  gewann. 


1  2  Petr  2,  1.  ^  Tit  3,  10  11. 


106  1524.  S.  Fianciscus  Boigias  Canisio. 

noch  wahreud  Canisius  auf  der  Hobe  des  Lebens  stand,  und  welche  seit  dem  zweiten 
Ordensgeneral  Laynez  ais  Ausdruck  der  jesuitischen  Auffassung  von  Cbristentum 
und  Kircbe  gilt"   (Die  neue  Zeit  und  der  alte  Glaube,  2.  Aufl.,  Wiirzburg  1898,  13). 

1534.      SAlXrCTUS  FKAlSfCISCUS  BOR€}IAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  8.  Novembris  1567. 

Ex  apograpbo  eiusdem  teniporis;  in  margine,  eadem  manu:  „Augusta,  o  Dilinga, 
P.  Canisio".  Germ.  67  f.  76''' — 17^.  Epistulae  particula,  latine  versa,  exstat  in 
Cod.  monac.  ^Resp."  f.  122'^ — 123^  Aliam  epistulae  particulam  (eam,  quae  de 
S.  Stanislao  est)  posuerunt  TJhaldhius  1.  c.  XI  444 ;  Michel,  Stan.  87  (gallice) ; 
Arndt,  Stan.  100  (germanice).  Epistula  usi  .sunt:  Sacchinus,  Can.  248 — 249;  Kross, 
Can.  179—180;  Diihr,  Jes.  an  Fiirstenbofen  75,  et  Jes.  I  686;  P.  Suau  S.  J., 
Histoire  de  S.  Fran^ois  de  Borgia,  Paris  1910,  435  452. 

In  locum  rectoris  ingolstadiensis,  qui  Dilingae  studia  ahsolvere  dehet,  P.  Peltanus 
suhstituatur.  AUa  officia  dilingana.  Rectori  oenipontano  animus  addatur ;  idem 
monebitur,  iit  suis  se  accommodet  et  opera  utatur  ministri ;  cui  agendi  suavitas  com- 
mendatur.  Unus  ex  reginarum  confcssariis  monetur,  ut  virtutis  exempla  praeheat. 
Canisius  efficere  studeat,  ut  reginae,  confessarii  delectu  Societati  permisso,  P.  Lanoium 
admittanf  vel  saltem  rarius  confessarios  ad  colloquia  arcessant  munusculisque  donent. 
Socii  Eonia  missi.  Canisius  sero  diffiadtatcs  dotationis  herhipolensis  indicavit.  Socii 
nondum  illuc  debuerunt  mitti;  Fr.  Ernfelder.  Lectio  regularum.  Contionator  oeni- 
pontanus  non  dehet  commutari  cum  vindoboitensi  inscio  provinciali  Austriae;  femi- 
narum  commercio  ille  abstineat.  P.  GiruUus.  Fr.  Vinclc.  Fr.  Michonis.  Stanislaus 
Kostka.  P.  Swagerius  climittatur.  Pontifex  Catechismi  Romani  rersionem  ab  Hoffaeo 
factam  excudi  vult,  non  ederianam.  Casus  fuggericus.  Contionator  diUnganus. 
Romae  ad  helvefiorum  miUturyi  etc.  confessiones  excipiendas  semper  2  Socii  germani 
adesse  debent.  Remedia  adversus  haeresim;  provincialis,  cum  ^j»e?"i6'?(ZttOT  imminet, 
sodales  dimittere  potest.  Mittetur,  qui  Sociis  casus  conscientiae  tradat  eosque  ad 
■pietatem  instituat.  Cur  Canisius  Ingolstadii  effecit,  ut  Socii  in  universitafe  iurihus 
cederent,  ita  tit  iam  neque  haereticorum  promofionem  impedire  neque  fidei  professionem 
exigere  possint  ?     Cur  scholas  imminuit  ? 

Pax  etc.  Si  sono  riceuute  le  lettere  di  V.  R.  di  18.  et  25.^  [?] 
di  settembre  ^  et  4.  di  ottobre  et  quanto  ala  mutatione  delli  Rettori, 
quel  che  mi  pare  che  opportunamente  si  potrebbe  fare,  sarebbe  leuar 
di  Jngolstadio  il  P.  Martino''^,  accio  potessi  studiare  in  Dilinga  quel 
che  li  manca  deli  suoi  studij,  et  in  suo  luoco  potrebbe  farsi  Rettor, 
il  Dottor  Theodoro  Peltano,  il  quale  ha  prattica  assai  di  quella  Vni- 
uersita,  et  coUegio,  et  e  da  credere  haueria  auttorita,  et  forsa  anche 
potrebbe  far  sua  lettione,  benche  si  mostra  essere  alquanto  straccho 
di  leggere:  con  questo  il  P.  Rebastein"  [?],  potrebbe  far  1' officio  di 
Ministro,  et  allegerir  molto  il  Padre  Theodorico  canisio^,  gia  che  il 
Padre  Gerardo^  hauera  cura  del  Collegio  di  .S.  Hieronymo. 

a)  ScHbendum  fnitj  puto:  26.;  v.  infra,  adn.  1.  b)  Ita  in  ap.  alia  quadam  manu  (posteriore?) 
correctum  est  ex  Canisio.       c)  Vel  Rabasteiii;  altertim  ex  altero  correctum  esse  videtitr. 


'  Borgias,  etsi  breves  illas  Canisii  litteras,  quas  25.  Septembris  datas  FF.  la- 
cobus  de  Levanto  et  Reinerius  Fabricius  ad  eum  pertulerant  (v.  supra  p.  63),  iam 
acceperat,  hac  tamen  epistula,  ut  ex  ipsa  intellegitur,  uon  tam  ad  illas  respondet, 
quam  ad  eas,  quas  26.  Septembris  datas  Canisius  per  tabellarium  ei  raisit;  vide 
supra  p.  65.  ^  P.  Martinum  Leubenstain  collegii  rectorem. 


'  Rectorem  dilinganum.  ■*  Pastelius. 


Roma  8.  Novembris  1567.  107 

Jl  Collegio  d'  Hispruch  non  pare  sarebbe  prouisto  sufficientemente 
se  si  mandassi  di  la  il  P.  Martino',  ma  quel  che  per  adesso  pare 
conueniente  e,  consolare  et  animare  il  P.  Lanoy^,  a  portar  quel  suo 
peso,  al  quale  io  scriuo  di  qua,  si  accomodi  in  quello  che  potra, 
salua  la  disciplina  reh*giosa  de  nostro  instituto  alH  suoi.  et  che  adoperi 
il  P.  Georgio  Crispo  Ministro,  in  tutte  le  cose  che  bonamente  potra 
fare  per  mano  di  esso,  si  scriuera  anche  [a]''  lui  di  proceder''  con 
fortezza  et  suauita,  poiche  anche  Tnotano,  come  anche'  [?]  al  Rettor 
d'  alquanto  aspero. 

Circa  li  confessori  delle  Regine,  si  scriuera  a  uno  di  loro,  essor- 
tandolo  al  procedere  esemplarmente^,  et  anche  a  V.  R.  si  scriue 
una  lettera  separata,  accio  ghela  possa  far  uedere^,  et  tuttauia 
giudico  sia  espediente  che  V.  R.  parh  alle  due  Regine,  et  special- 
mente  ala  maggiorS,  procurando  farle  cappaci,  che  debbono  con- 
tentarsi  de  che  la  Compagnia  faccia  elettione  del  Confessore,  che 
giudicara  piii  al  proposito  per  seruirle,  in  Domino,  et  potra  laudare 
le  bone  parti  del  P.  Dottor  Lanoy  per  tal  eflfetto,  et  la  intencion 
mia  in  leuarlo  di  Austria,  doue  era  Prouinciale  et  gratissimo  all'  Jm- 
peratrice^,  fu  che  potessi*^  seruir  in  questo  officio  a  SS.  AA.  paren- 
domi  molto  al  proposito  per  la  auttorita  et  santita  sua,  quando  non 
se  li  potessi  questo  persuadere,  almeno  si  faccino  cappacci,  che  non 
conuiene  a  nostri  religiosi  andar  tanto  spesso,  a  palazzi  etiam  santi", 
come  si  reputa  il  suo,  et  cosi  che  quanto  manco  uolte  andaranno  la, 
sara  meglio,  et  quanto  manco  carezze  h  faranno  in  mandarli  le  cose 
che  ordinariamente  mandano  per  il  uitto  et  uestito,  tanto  megho  loro 
guardaranno  la  uita  commune  et  il  nostro  instituto,  et  tanto  megho 
potranno  seruir  et  aiutar  loro  nel  spirito,  quanto  essi  saranno  piii 
aiutati,  et  accio  uedano  che  V.  R.  h  parla  per  raia  parte,  forsa  an- 
dara  qui  una  mia  lettera  per  la  Regina  Madalena  in  credenza,  accio 
V.  R.  quando  andara  la,  ghela  presenti'^,  procurando  che  da  lei  non 
intendano  cosa  alcuna  h  doi  confessori. 

a)    Koc  suppleHdum  esse  res  ipsa  ostendit;   cf.  paulo  infra:   „s\  scriuera  a  uno".  b)   In  ap. 

seqiiitur  anche,  ohlitt.         c)  Hoc  quoque  anclie  supervacaneum  esse  videtur.  d)  Sequitur  con,  ohlitt. 

e)  Sequitur  ne,  ohlitt. 


'  Leubenstain ;  v.  supra  p.  48. 

2  P.  Nicolaum  Lanoium  rectorem  oenipontanum ;  cuius  epistula  30.  Septembris 
1567  data  Borgiae    animo    obversabatur.    Lanoii    epistulam    v.  infra,    mon.  oen.  (3). 

*  P.  loannes  Dyrsius  Magdalenae,  P.  Paulus  Hetzcovaeus  Helenae  a  sacris 
confessionibus  eiant.  Borgiam  Dyrsio  scribere  voluisse  colligitur  ex  Lanoii  litteris, 
quas  dixi  supra,  adn.  2. 

*  Epistulam  15.  Novembris  1567  ad  Canisium  datam  significat;  quam  v.  infra, 
n.  1530. 

^  Magdalenae. 

^  Maria  imperatrix  a.  1565  Borgiam  per  Htteras  rogaverat,  ne  Lanoium  ex 
Austria  avocaret  (Epp.  Nadal  HI  45), 

■^  Has  litteras,  15.  Novembris  1567  datas,  v.  infra,  mon.  oen.  (6). 


108  1524.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

Ci  e  stato  grato  intendere  che  siano  arriuati  li  7.  fratelli  sani, 
et  r  8"°  cio  e  Roberto  ^  hiberno  atto  a  leggere  il  corso,  speramo  sara 
dopoi  gionto,  perche  un  pezo  fa,  habbiamo  hauuto  noua  si  era  rihauuto 
in  Padoa. 

Del  mandar  alcuni  in  Herbipoli,  mi  accorgo  che  non  haueua  ri- 
ceuuto  V."  [?]  R.*  [?]  certe  lettere  nostre,  doue  si  auisaua,  del  sus- 
pender  questa  andata  de  i  nostri  insin'  a  tanto  che  fossino  spianate 
quelle  difficolta  circa  1'  entrate,  de  quali  V.  R.  ci  auiso,  piii  tardi  che 
hauerei  uoluto  ^,  non  pensauamo  anche  haueriano  mandato  la  Jacomo  ^ 
Spirense,  poiche  hanno  bisogno  de  suggietti  simili  nela  sua  Prouincia*. 

Le  regole  communi  prime  non  accade  leggerle  publicamente, 
bastano  quelle  che  cominciano  Summa  Sapientia^  con  le  ultimamente" 
reuiste  et  stampate  communi''. 

De  Socii  alicuius  aninio  curando  et  iuvando. 

Del  P.  Gioan  Sasso  '^,  conuerra  hauer  bona  cura,  ma  il  cambio 
di  esso  con  quel  altro  predicatore  di  Vienna^,  non  pare  si  debbia 
fare,  senza  esser  di  accordo  prima  col  Padre  Prouinciale  di  Austria"^. 
et  in  questo  mezo  non  deue  conuersare  con  persone  che  li  possono 
far  danno,  specialmente  donne. 

Si  dara  auiso  al  P.  Natale,  che  dia  aiuto  al  P.  Roberto  ^^  et  al 
Prouinciale  di  Lombardia  i^  si  dimandara  la  causa,  perche  habbi  man- 
dato  nela  Superiore  Germania  il  Fratello  Gioanne^^  todesco. 

Mattheo  polono  ^^,  scriue  qui  una  lettera  per  il  P.  Theodorico  ^^, 
quale  ci  parse  conuenire,  perche  si  accadessi  [si  potessi]'^  mostrarla  a 
qualcuno  di  fuora,  un'  altra  scrisse  qua  piii  particolare,  cui  copia  si 
manda  qui  .  et  V.  R.  ]a  potra  mandar  al  P.  Theodorico,  et  seruira 
per  li  domestici  che  a  V.  R.  et  a  lui  pareranno,  de  lui  si  tiene  qua 
bona  speranza,  et  attende  a  sua  probatione. 

a)  Ita  conicio  corrigendum  esse  ex  nostra  lettera;  quae  veria  in  ap.perperam  posiia  esse  intel- 
legitur  ex  vv.  proxiniis.  b)  Duo  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  c)  Quae  sequuntur,  usque  ad 
donne  incl.,  in  margine  addita  sunt.        d)  Haec  vel  similia  ut  suppleantur,  exigunt  vv.  sqq. 


^  Eoclifort.  -  Has  Borgiae  litteras  v.  supra  p.  53. 

*  Ernfelder;  v.  supra  p.  86. 

*  Borgiae  has  missiones  haud  ita  placuisse  intellegitur  ex  *epistula  quoque 
Roma  8.  Novembris  1567  ab  eo  ad  P.  Antonium  Vinck  provincialem  rhenanum  data; 
ita  enim  ille:  ^Disse  il  uero  11  P.  Natale,  che  uscito  d'una  Prouincia  non  e  piii 
superiore  di  quella,  dela  prouision  di  gente  per  Herbipoli  pare  Thabbia  fatta  il 
P.  Canisio,  mandando  alcuni  suggietti"  etc.  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67 
f.  78"— 79-). 

*  Hae  vocari  solent  „Summarium  Constitutionum"  ;  v,  Can.  V  844*. 
®  De  „regulis  communibus"  v.  supra  p.  82*. 

"^  De  P.  loanne  Merquitio  parochialis  ecclesiae  oenipontanae  contionatore 
scribit;  v.  supra  p.  43  51. 

®  P.  Georgio  Scherer  {Can.  II  559).  *  Laurentio  Magio. 

'"  Girulio;  v.  supra  p.  17  57.  "  P.  Francisco  Adorno. 

'^  Vinck  ;  v.  supra  p.  84. 

'*  Fr.  Matthaeus  Michonis,  Dilinga  Romam  niissus;  v.  supra  p.  64. 
"  Canisio. 


Roma  8.  Novembris  1567.  109 

Arriuo  anche  a  Roma  il  Fratello  Jacomo  Genouese,  con  Maestro 
Reynerio^  et  Stanislao  polono^  tutti  sani^. 

Vista  la  dispositione  del  Dottor  Conrado "  ^,  pare  sia  bene,  licen- 
ciarlo'',  se  cosi  pare^  a  V.  R.  alla  quale  mi  rimetto. 

Al  Papa^  si  era  parlato  di  un  altro  interprete  del  cathechismo 
in  todesco  *,  et  li  era  parso  che  ad  ogni  modo  uenessi  in  luce  la  trans- 
latione  del  Padre  D.  Paulo  ^,  et  cosl  molti  di  sono,  se  li  e'  scritto  ^  la 
mettessi  in  stampa,  et  s'  il  cathechismo  fii  distinto  in  capitoli,  come 
di  qua  se  dette  auiso,  con  questo  et  con  1'  approbatione  del  PP.  ^  dela 
quale  potra  dar  testimonio  1'  Illustrissimo  Cardinal  d'  Augusta  '^  (et 
forsa  si  procurara  un  Breue)  potrebbe  essere  che  uoluntieri,  fossi 
ricercata  questa  opera,  et  cosi  anche  uoluntieri  stampata. 

Qui  ua  la  resolucion  di  quel  caso  che  V.  R,  ricerco,  per  quelli 
Signori  nostri  amici^. 

Del  dar  successore  all'  Illustrissimo  °  Cardinale  del  P.  Antonio 
Kleselio''  nel  predicare^,  V.  R.  sa  quel  che  puo  fare,  in  Roma 
habbiamo  tanta  carestia  de  gente  dela  nacion  todesca,  che  solo  il 
P.  Georgio  Schoricchio,  habbiamo  sacerdote,  et  pur  per  predicar'  et 
confessar  quelli  della  Guardia  del  PP.  ^^,  et  anche  per  altri  todeschi, 
siamo  ricercati,  et  sarebbe  spediente,  che  sempre  ui  fossino  qui  alcuni, 
al  meno  doi  Sacerdoti  todeschi  che  studiassino,  V.  R.  se  potra  mandar 
commodamente  alcuni  [,  li  mandi]". 

Li  rimedij,  contra  la  peste  dell'  Heresia,  che  potrebbe  attacarsi 
alli  Collegij  nostri,  quali  V.  R.  ha  scrittiii,  pareno  boni,  et  li  Pro- 
uinciali  hanno  gia  facolta  di  cacciare,  quando  e  periculum  in  niora  ^^, 
del  resto  cura  si  tiene  di  mandar  gente  ferma  in  Germania,  conuiene 
anche  che  di  la  il  Prouinciale  1'  habbia,  de  conseruar  nela  bonta  quelli 
che  si  mandano,  et  di  aiutar  in  quella  et  anche  nella  dottrina,  li 
suggietti,  poi  che  ce  bona  comodita  per  la  Philosophia  et  Theologia, 

a)  Reyneyrio  ap.;  v.  supra,  p.  63.  b)  Hic  in  margine  manu  posteriore,  antiqua  tamen,  nota- 

tum  est:  Quest' e  I' Beato. .  c)  Connado  ap.  d)  Tria  vv.  sqq.  postea  a  libr.  addita  sunt.  e)  Septeni 
vv.  sqq.  in  margine  addita  sunt.  f)  Ita  in  ap,  correctum  est  ex  parlato.  g)  Sequitur  sacce,  oblitt. 
li)  In  ap.  Kselio  correctmn  est  ex  Keselio.  i)  Sequitur  a,  ohlitt.;  2  vv.  sqq.  supra  versum  scripta 
sunt.        k)  Haec  supplenda  esse  ex  vv.,  quae  antecedunt,  facile  colligitur. 


*  S.  Stanislaus  Kostka,  cum  comitibus  (v.  supra  p.  63)  25.  Octobris  1567 
Romara  pedibus  ingressus,  28.  Octobris  in  domo  Professorum  numero  noviciorum 
ascriptus  est  {Sacchimis,  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  61 — 63.  Arndt  1.  c.  100 — 103. 
Michel,  Stan.  280—281.     Analecta  Bollandiana  XI  447—448). 

2  P.  Conradi  Swagerii ;  v.  supra  p.  83.  *  S.  Pio  V. 

^  D.  Georgius  Eder  Catechismum  Romanum  germanice  vel  verterat  vel  saltem 
vertere  coeperat;  v.  supra  p.  58 — 59. 

*  P.  Pauli  Hoffaei.  "  Pontificis. 

■^  Otto  Trucbsess  a  Waldburg.  ^  Pro  Fuggeris ;  v.  supra  p.  85. 

^  P.  Antonius  Kleselius,  qui  Dilingae  in  ecclesia  parochiali  contionatoris  raunere 
functus  erat,  Oenipontera  paulo  ante  erat  raissus;  v.  supra  p.  83  85. 

1°  Helvetios  milites  dicit,  qui  pontificis  corpus  doraumque  custodiebant. 
1»  Supra  p.  66—67.  '^  yjde  supra  p.  67,  et  Can.  V  104. 


110  1524.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  8.  Nov.  1567. 

in  Dilinga  et  Jngolstadio,  et  per  le  lettere  d'  huraanita,  in  Monachio 
et  Jspruch; 

Del  mandar  alcun  Dottore,  per  instruttione''  deli  nostri  in  casi 
di  conscientia  et  nell'  spirito  *",  si  farebbe  uoluntieri  potendosi,  et  an- 
damo  pensando  di  qualcuno  per  1'  anno  che  uiene,  mi  pare  pero  che 
il  P.  D.  Torres  ^,  potrebbe  far  bon  officio  in  questa  parte,  se  le  lettioni 
d'  Jngolstadio  li  dessino  loco. 

Si  e  uista  la  risolucion  che  prese  V.  R.  di  far  che  li  nostri 
d'  Jngolstadio,  rinunciassino  le  raggioni  sue,  per  le  quali  erano  eguali 
alli  altri  nela  facolta  di  Philosophia  et  Theologia^,  et  pare  secondo 
questo  che  non  s'  impacciarano  in  altro,  che  in  leggere  sue  lettioni, 
et  che  non  potranno  impedire  la  promotion  deli  heretici,  ne  anche 
esigere  da  loro  la  protestatione '  [?]  distinta  dela  Fede  catholica, 
dela  quale  fii  scritto  questi  giorni  passati,  che  il  PP,  si  contentaua 
si  facessi  priuatamente  ^.  anche  si  scriue  de  Jngolstadio  che  si  sono 
leuati  di  la,  tutti  li  scholari*,  oltre  che  le  cinque  classe  si  sono  ri- 
dotte  a  tre,  hauero  piacer  [di]'^  [?]  intendere  le  raggioni"  che  mossero 
a  far  tal  mutatione,  et  se  la  cosa  fii  consultata  con  li  consultori  et 
s'  era  anche  di  questo  parere  il  P.  Natale,  et  se  si  pensa  che  di  tutto 
questo  restara  sodisfato  il  Duca^. 

Perche  pare  si  graua  il  Rettor  d'  Jspruch  de  tante  persone  diffi- 
cili  come  la  si  mandano,  mi  pare  debbia  V.  R.  aduertire  a  questo, 
perche  in  uero  quel  luogo  pare  che  ricerca  bona  gente  per  molti  ri- 
spetti,  et  anche  procure  V.  R.  consolare  al  P.  Lanoy,  in  tutto  quello 
che  si  potra,  perche  pare  habbia  un  peso  difficile,  e  bisogno  di  essere 
animato  a  portarlo  .etc.  et  con  questo  ho  risposto  alle  lettere  di  V.  R. 
nelle  cui  orationi  et  sacrificij'^  et  di  tutta  sua  Prouincia  molto  in 
Domino  mi  raccomando.     Di  Roma  li  8.  di  nouembre  1567. 

Eodem  die  S.  Franciscus  Borgias  per  P.  Polancum  secretarium  ad  P.  Nicolaum 
Lanoium  rectorem  collegii  oenipontani  *  epistulam  dedit,  ex  qua  haec,  quia  ad  Ca- 
nisium  quoque  spectaut  (v.  supra  p.  43),  pono:  „Gia  che  il  scropolo  dela  prohibitione 
del  Papa  non  puo  impedire  le  serenissime  Regine  d'  entrare  nel  CoUegio  nostro, 
hauendoli  data  licentia  uedasi  se  per  altra  uia  si  potessino  persuadere  in  bon  modo 
al  non  entrare  al  meno  in  casa,  come  s'  intende  ui  entrano  sin  al  choro  et  come 
crediamo  con  tutta  la  sua  fameglia"   (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  77''). 

Ipse  S.  Franciscus  Borgias  Roma  eodem  illo  d.  8.  Novembris  1567  P.  Paulo 
Hoffaeo  S.  J.  collegii  monacensis  contionatori  de  lacobo  Rabo  superintendentis  ul- 
mensis  fiiio   ex  lutheranismo   converso  (v.  Can.  V  294  829)  *scripsit:    „11  Maestro 

a)  instuttione  ap.  b)  Sequitur  forsa,  ohlitt.  c)  Sic;  corrigendum  esse  videtur  professione; 
V.  infra,  adn.  3.  d)  Vel  a  vel  m?  e)  Ita  in  ap.  correctum  est  e.v  la  raggione;  sequitiir  di,  oblitt. 
f)  Sequitur  tutti,  oilitt. 


'  P.  Hieronymus  Torrensis  theologiae  professor  in  universitate  ingolstadiensi. 
^  In  sola  artium  facultate,  non  in  facultate  theologica  iuribus  aliquot  cesserunt ; 
V.  supra  p.  40  45,  et  infra,  mon.  ing.  (1). 

*  Professionem  fidei  tridentinam  a  Pio  IV.  praescriptam  significat ;  v.  supra  p.  58. 

*  Societatis  fi-atres  scholastici. 

*  Albertus  V.  Bavariae  dux. 


1525.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.    Monachio  8.  Nov.  1567.  Hl 

Jacomo  Rabo,  haueriamo  caro  fossi  raccomandato  a  V.  R.  come  anche  al  Padre 
Canisio  Prouinciale  in  quello  che  bonamente  si  potra  far  per  lui"  (ex  apogr.  eiusd. 
temp. ;  Germ.  67  f.  78'').  PhiUppus  Eduardus  Fugger  coUegii  germanici  convictor 
in  *Ephemeridibus  anni  1567  de  ipso  et  de  Dr.  loanne  Pfister  canonico  frisingensi 
(v.  Can.  IV  619;  V  392)  notavit :  ^Martio  27  Ist  der  Rabus  vons  Pfister  belaittung 
vnndt  der  Lucio  wider  gen  Rom  kommen  . . .  Aosto  24  . . .  Jn  questo  tempo  anchora 
si  parti  Rabo  ...  per  Allemagna*'  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  „7447"  f.  29*=  30''). 
Canisius  Borgiae  respondit  9.  et  11.  Decembris  1567. 

1535.        CANISIUS  SAl^^CTO  FKAKCIiSCO  BORt^IAE   praeposito 
generali  Societatis  lesu.     (Epistula  prior.) 

Monachio  8.  Novembris  1567. 

Ex  archetypo  (2°;  4  pp.),  Germ.  183  n.  216  (f.  401  402).  Canisius  sua  manu 
litteras  subscripsit  (^P.T."  etc).  Litteris  usus  est  Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  3,  n.  129. 

Canisius  de  negotio  halensi  cnni  reginis  aget;  quihus  duos  confessarios  concedi 
oportehit;  caeteroquin  Societatis  leges  servandae  siint.  Apostatae  illi  haud  facile  po- 
terunt  comprehendi.  Professio  fidei  facta  est.  Fr.  Michonis.  P.  Kleselius.  Dotatio 
herhipolensis ;  episcopo  alius  detur  contionator.  Studiis  arcendi,  qui  immodestius  ea 
urgent.  Minister  et  regens  dilingani.  Rectores  oenipontanus  et  ingolstadiensis.  Octa- 
vianus  Fuggerus  ad  vitam  ecclesiasticam  se  parare  debet.  Novicius.  Catechisnii 
Romani  versio  valde  operosa  est.  Censura  in  lihrum  P.  Turriani ;  hic  debuit  com- 
munes  sententias  sequi  et  moderatius  scrihere.  Carmen  pro  Societate ;  libri  contra 
eam.     Contionatores  augustanus  et  alii. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Accepi  multum  diuque  desideratas  literas  P.  Vestrae  quae  partim 

20  et  23''  Septembris,  partim  12  Octobris  datae  fuerunt.    Ac  priori- 

bus  quidem  de  Halensi  negotio  cum  Reginis  ^  conficiendo  tractabatur. 

Erit    mihi    curae,    ut    blande    scriptis    ad    easdem    Reginas    literis 

P.  Vestrae  sententiam  confirmem  atque  defendam  nosque  liberem  hoc 

graui  onere,  quod  et  ego  credo  nostris  minime  convenire :  etsi  uerear 

graues  in  Reginis  non  defuturas  perturbationes  ^,   cum   senserint  sua 

vota  nullum  apud  nos  pondus  habuisse.    Mihi  uero  non  uenit  in  men- 

tem,    qua  ratione   alia  Reginis  iuxta  nostrum  quidem  Institutum  in- 

seruire  possimus,  nisi  ut  pergamus  illis  duos,  ut  hactenus,  Confessarios 

tribuere^,    qui   tamen    maiore   suo    incommodo   quam   commodo  hanc 

illis    seruient    seruitutem^.     Nihil   erit   opus  huc  mittere,    quod 

Paulus  Pontifex  IIJ   constituit,   ne   gubernandarum   foeminarum    cura 

nostris  incumbat  ^.    Satis  enim  erit  rem  ipsam  exponere.    Dominus  hoc 

negotium   bene  uertat,   in   quo   non   minorem   difficultatem   ex   parte 

Confessariorum,  quam  Reginarum  expecto.     Superest  haec  unica  uia, 

ni  fallor,    ut  si  domus  probationis  Halae  constitui  debeat,  quocunque 

tandem  nomine   uocetur,    nihil   a   nobis  exigatur,    quod  ad  guberna- 

tionem  foeminarum,   praesertim  post  mortem  Reginarum,    attinet,  ne 

a)  In  arch.  ex  20  con-ecium  est  23,  et  vv.  20  et  supra  versum  sunt  scripta.         b)    Hoc   v.  supra 
versum  scriptum  est. 


'  Magdalena  et  Helena ;  v.  supra  p.  49. 

-  PP.  loannem  Dyrsium  et  Paulum  Hetzcovaeum. 

=  Is  14,  3.     Ez  29,  18.  '  Vide  supra  p.  50^ 


112  1525.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

alioquin  obseruanda  Instituti  Regula  ^  uioletur.  Yerum  cle  hoc  pro- 
ponendo  nihil  agani,  nisi  id  uisum  erit  P.  Vestrae. 

Legi  quae  scribi  uoluit  P.  Vestra  non  solum  ad  me,  sed  etiam 
ad  Rectorem  Dilingensem  2  de  horrendo  lapsu  Eduardi,  et,  qui  illum 
secutus  est,  apostatae  Balthasaris  ^.  Vterque  non  facile  ad  Reueren- 
dissimi  Cardinalis  ditionem  redibit,  in  qua  comprehendi  et  carceribus 
mancipari  possit  *.  Professi  sunt  iam  omnes  eam  fidei  formulam,  quae 
pectus  Eduardi  uenenatum  tandem  prodidit  ^.  Collegium  Dilingense 
post  hanc,  ut  sic  loquar,  euomitionem  et  eiectionem  membrorum  putri- 
dorum  quasi  sanitatem  et  iucundam  tranquiUitatem  recepit,  Dei  gratia. 
Abscissum  ab  hoc  corpore  Simonem^  Leodiensem  esse  non  tam  ipsi, 
quam  nobis  quidem  gratulor.  Matthaeus'^  Polonus  isthic,  ut  spero, 
facile  cognoscetur,  et  cognitus  serio  impelletur,  ut  graues  naturae 
impetus  in  obedientiae  simplicitate  componat,  et  maturiorem  spiritus 
grauitatem  assumat.  Nunc  sollicite  curamus,  ut  P.  Antonio  Klesselio, 
quem  transtulimus  Aenipontum,  probe  consulatur,  et  statim  intellige- 
mus,  sitne  consultius  illum  in  Prouincia  retinere,  aut  Patauium,  ut 
scriptum  est,  mittere. 

Ad  P.  Prouincialem  Rhenensem  ^  scripsi  de  amouendis^  oneribus, 
quae  tam  sero  detexit  Fundator  Collegij  Herbipolensis  ^.  Spero  autem 
eundem  Prouincialem  serio  acturum,  ut  ante  principium  scholae  haec 
impedimenta  tollantur,  ac  de  certae  dotationis  prouentibus  annuis 
cum  Reuerendissimo  illo  definiatur,  quemadmodum  ad  eundem  scripsit 
P,  Vestra.  Scripsit  ad  me  idem  Reuerendissimus  ueluti  uon  contentus 
praesente''  [?]  Concionatore  D.  Christiano  ^^,  et  meliorem  expetens,  quem 
utinam  illi  per  P.  Petrum  Phae  largiri  possemusi^.  Nos  huic  Herbi- 
polensi  CoIIegio  non  ineptos  dedimus  operarios  P.  Georgiumi^  Rectorem, 
P.  Gerardum  ^^  Cliuensem "  Rhetorem ,  M.  Jacobum  ^^  Spirensem  et 
hunc  idoneum  quoque  professorem.  Amisimus  etiam  P.  Robertum^^ 
Leodiensem,  quem  a  nobis  diutius  retineri"  non  potuisse  semel  ac 
iterum  scripsi.     Dubito  equidem,    an  studijs  applicandi  sint  eiusmodi, 

a)  Ita  in  arch.  correctum  est  ex  ammouendis.  b)  }^el  praesenti;  alterum  ex  altero  correctum 
esse  videtur.        c)  Hoc  v.  in  margine  additiim  est.        d)  In  arch.  corr.  ex  retinere. 


^  Vide  supra  p.  49''.  ^  P.  Theodoricum  Canisium. 

^  Eduardi  Thorn  et  Balthasaris  Zuger;  v.  supra  p.  53  58. 

*  Terram  dicit  episcoporum  augustanorum  vei  praepositorum  elvangensium 
(utruraque  ofiicium  cardinalis  Otto  Truchsess  tenebat)  imperio  civili  subiectam 
(cf.  supra  p.  53).  P.  Tlieodoricus  Canisius  Dilinga  21.  Novembris  1567  Borgiae 
*scripsit:  „Nihil  aliud  auditum  est  hactenus,  quam  eos  Lawingae  .  .  .  etiamnum 
haerere.  Quaesita  est  ratio  illos  reuocandi :  sed  eae  loci  et  temporis  adsunt  circum- 
stantiae,  vt  tuto  vix  quicquam  iu  hoc  genere  experiri  nobis  liceat"  (ex  autogr. : 
G.  Ep.  VIII  f.  145»). 

^  Professionem  fidei  tridentinam. 

®  Damerium.  "^  Michonis.  ^  Antonium  Vinck. 

*  Fi  idericus  a  Wirsberg  episcopus :  v.  taraen  supra  p.  98. 

'0  Halverio;  v.  supra  p.  97.  '•  Vide  supra  p.  28  39.  '^  Bader. 

"  Lapidanura.  '*  Ernfelder.  '*  Girulium. 


Monachio  8,  Novembris  1567.  113 

qui  tam  immodice  urgent  studia  sua,  digniores  fortasse,  qui  alijs 
officijs  ad  mortificationem  maxime  spectantibus  applicarentur.  Statuet 
autem  de  illo  D.  Natalis,  ad  quem  uoluit  proficisci. 

Multae  sunt  causae,  ob  quas  P.  Rabenstein  ex  Collegio  Hieroni- 
mijano  ^  in  nostrum,  ut  sit  Minister,  transferendus  non  uidetur:  Vnde 
Ministerium  hoc  P.  Gerardo  ^  Louaniensi  commissum  est,  et  speramus 
illum  P.  Rectori  in  his  tantis  et  perpetuis  laboribus  non  parum  sub- 
sidij  allaturum. 

Quod  ad  Rectorem  Oenipontanum  ^  attinet,  qui  gregem  nunc  satis 
numerosum,  nimirum  fratres  23.  uel  24,  habet,  scripsi  meam  sen- 
tentiam,  cur  illum  bonum  senem  in  hac  graui  aetate  liberandum,  et 
fratres  sub  illo  magis  recreandos  putem.  Eadem  est  fere  ratio  de 
Rectore  Jngolstadiensi  *.  Fiat  interim  quod  Paternitati  Tuae  uidebitur, 
quae  sola  huiusmodi  morbis  raederi  posse  uidetur.  Nos  in  hac  im- 
becillitate  praestabimus,  fauente  domino,  quod  ferent  nostrae  uires 
quanuis  exiguae. 

Augustam  saluus  peruenit  Phihppus  Fuggerus,  quem  P.  Philippus^ 
Oeniponti  reliquit,  ut  arbitror.  Octauianus  Philippi  frater  a  parentibus 
per  literas  admonetur,  ne  cogitet  de  discessu,  sed  ut  se  paret  ad 
officium  Ecclesiastico  uiro  dignum  in  doctrina  et  moribus  Romae,  ut- 
que  totum  se  submittat  Patribus  gubernandum  ^. 

Petrus  Aretinus  [etc,  ut  siipra  p.  94].  Post  illum  dimissus  est  a 
nobis  MichaeF,  qui  ex  hoc  Collegio  profugerat,  ac  deinde  ad  pro- 
bationem  admissus,  inconstantem  se  praebuit,  ut  facile  uideremus  illum 
literarum  rudem  et  cerebrosum  huic  instituto  non  conuenire. 

Visitabo  Rectorem  Dilingensem,  cum  hinc  discessero,  nimirum  post 
correctionem  Catechismi  Romani,  quem  omnino  in  lucem  edi  curamus, 
sicut  Pont.  Max.  ^  postulat.  Multum  est  nobis  negotij  in  hoc  opere 
corrigendo,  quod  D.  Paulus^  non  sine  magno  labore  uertit  Germanice: 
Vehementer   oro,    ut   in   posterum,    si   fieri   queat  tale  opus*  et  onus 

a)  Duo  vv.  sqq.  supra  versuni  scripta  sunt. 


^  Dih'nganum  illud  contubernium  iuvenum  dicit,  quod  P.  loannes  Rabenstein 
regebat.  ^  Pastelio.  *  P.  Nicolaum  Lanoium. 

*  P.  Martino  Leubenstain.  *  Widmanstadius ;  v.  supra  p.  28  56. 

*  Octavianus  Georgii  Fuggeri  et  Ursulae  de  Lichteustein  filius  et  collegii 
germanici  convictor  se  ecclesiasticum  vitae  genus  suscipere  velle  dixerat.  De  qua 
re  plura  dicentur  infra,  epp.  nn.  1584  1588.  Vindobonae  exstant  „Hieronymi  de 
Gregoriis"  S.  J.  „Dictata  seu  lectiones  in  octo  libros  Physicorum  Aristotelis",  in- 
cipientes  a  d.  '20.  Octobris  1567,  ^exceptae  ab  Octaviano  libero  barone  de  Fugger, 
iis  vero  litterarum  formis  exaratae,  quae  Plautinus  Pseudolus  gallinam  scripsisse 
dicat"  (Cod.  n.  10488  [Philos.  399J  chartaceus  saec.  XVL  in  8").  Ita  quidem 
^Tabulae  Codicum  manu  scriptorura  praeter  Graecos  et  Orientales  in  Bibliotheca 
Palatina  Vindobonensi  asservatorum,  edidit  Academia  Caesarea  VindoboHensis"  VI, 
Vindobonae  1873,  196. 

"^  Platt,  ex  dioecesi  eystettensi  ortus,  Iiigolstadii  22.  Decembris  1563  in  Socie- 
tatem  admissus  (*  Catalogi  monac.  exeunte  a.  1566  et  medio  vel  exeunte  Octobri  1567 
scripti;  GSC  66  f.  385  409—412).  »  S.  Pius  V.  »  Hoffaeus. 

Braiinsberger ,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  V].  8 


114  1525,  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Monachio  8.  Nov.  1567. 

nostris  humeris,  nimium  alioquin  certe  grauatis*,  non  imponatur,  propter 
quod  alia  propius''  ad  Institutum  et  officium  nostrum  [spectantiaj '  [?] 
facile  negliguntur.     Fiat  autem  domini  uoluntasi  in  nobis. 

Mitto  censuram  D.  Pisae^  de  opere  nouo  P.  Francisci  Turriani^, 
quod  iam  Antuerpiam  misimus  excudendum,  sed  ita,  ut  P.  D.  Natalis 
eandem  censuram  legeret  prius,  ac  de  tota  operis  editione  iudicaret. 
Audio  D.  Emanuelem^  et  D.  Ledesmam  legisse,  correxisse  et  appro- 
basse  hoc  opus,  sicut  ad  me  scripsit  Author.  Cuperem  ego  sane,  quod 
ab  homine  nostrae  Societatis  editur,  in  eo  nihii  esse  propriae*^  opini- 
onis,  nullamque  doctrinam  a  communi  schola  discrepantem,  sicut  iubet 
regula^,  et  maiorem  quoque  modestiam  et  moderationem.  Verum  hoc 
nolim  ad  Authorem  ipsum  efferri,  quem  in  Christo  diligo  propter  sin- 
gularem  doctrinam  atque  uirtutem,  et  cui  author  ipse  fui  ad  hoc  opu[s] 
conscribendum.  Commendo  me  et  Prouinciam  nostram  omnem  sacri- 
ficijs  et  precibus  P.  Vestrae,  P.  Assistentium,  ac  totius  Societatis  in 
Christo  JESV  Domino  nostro.  Adiunxi  Carmen  Poetae  Jngolstadiensis  ^, 
quod  opponitur  uirulento  libro  Tilmanni  Heshusij  contra  nos  Laugingae 
edito,  et  quo  simul  insigne''  factum  Eduardi  apostatae  magnifice  prae- 
dicatur'^.  Exijt  alius  quoque  liber  contra  JEsuitas  editus  Parisijs*^, 
alius   etiam   Basileae^.     Sudes    in    oculis^^   haereticorum    est  hoc 

a)    Seqiiens   v.  supra  verswH  scriptum  est.  b)   In  arcli.  corr.  ex  proprius.  c)   Hoc   v.  vel 

pertinentia  supplenda  esse  onmino  videntur.  d)   In  arch.  corr.  ex  proprij.  e)   Sequitur  rei  vel 

simile  v.,  obliti. 


'  Act  21,  14;  cf.  Mt  6,  10;  Lc  22,  42  etc. 

^  P.  Alphonsi  Pisani  theologiae  in  universitate  dilingana  professoris. 

^  „De  Hierarchicis  ordinationibus  ministrorum  Ecclesiae" ;  v.  supra  p.  31. 

*  Sa;  cf.  supra  p.  31. 

^  „Idem  sapiamus,  idem,  quoad  eius  fieri  possit,  dicamus  omnes,  iuxta  Apo- 
stolum.  Doctrinae  igitur  differentes  non  admittantur,  nec  verho  .  .  .  nec  scriptis 
libris"  :  S.  Ignatiiis  in  Constitutionibus  S.  J.  P.  3,  c.  1,  n.  18;  quae  verba  etiam 
in  Societatis  „Regulas  generales"  sive  „Summarium  Constitutionum"  relatae  sunt 
(reg.  42).  Idem  Ignatius  statuit :  „Novae  opiniones  admittendae  non  sunt;  et,  si 
quis  aliquid  sentiret,  quod  discreparet  ab  eo  quod  Ecclesia  et  eius  Doctores  com- 
muniter  sentiunt,  suum  sensum  definitioni  ipsius  Societatis  debet  subiicere"  (Con- 
stitutiones  1.  c.  c.  1,  0). 

^  Significatur,  puto,  Philippus  Menzelius  (f  1613)  sandseensis,  qui  in  univer- 
sitate  ingolstadiensi  a.  1568  professor  Poetices  constitutus  est,  a.  1571  ^poeta 
laureatus"  creatus  est,  a.  1574  medicinam  tradere  coepit  {Mederer  1.  c.  I  311  329; 
II  207),  vir  Sociis  amicissimus,  qui  postea  Canisii  Opus  Marianum  carminihus  or- 
navit  (De  Maria  Virgine,  Ingolstadii  1577,  f.  **7%  p.  233  354  etc). 

"  Vide  supra  p.  31  et  infra,  mon.  var.  (3). 

^  Stephani  de  Malescot  „Catechesis"  ;  de  qua  infra,  mon.  litt.  (3).  Ferunt, 
anno  1565,  nullo  tamen  ascripto  tempore,  prodisse  Parisiis:  „Complaincte  des  es- 
colliers  contre  les  nouveaux  violateurs  des  lois  surnommez  Jesuites"  {Catalogue  de 
l'Histoire  de  France  V,  Paris  1858,  557). 

^  Nescio,  num  Canisius  libellum  illum  famosum  significet,  quem  Basileae 
a.  1565  in  lucem  prodisse  alii  scripserunt  (Eeissender  Jesuiter  Wolff,  s.  1.  1610. 
fol.  non  sign.  [cf.  Can.  I  529^].  Pilatus  [Dr.  Victor  Naumami],  Der  Jesuitismus, 
Regensburg  1905,  366).     Caeterum  cf.  infra,  mon.  litt.  (3). 

'«  los  23,  13. 


1526.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Monachio  8.  Nov.  1567.  115 

nostrum    Jnstitutum.     Benedictus    Deus,    qui    nos    istorum    Ecclesiae 

hostium  insectatione  dignos  reddit.    Dominus  illuminet  coecosi. 

Monachij  8.  Nouembris   1567. 

P.  Gregorius^,  qui  foeliciter  hactenus  Augustae  concionatur,  ex- 

puere  sanguinem  coepit,  ut  a  concionando  etiam  coeperit  supersedere. 

Commendamus  illum  precibus  P.  Vestrae.  Nullum  ego  reperio,  quem 

in  Augustana  Cathedra  substituere  possim,  et  nescio  an  conueniat  me 

retrudi   in   pistrinum   illud   si   huius   boni  patris  opera  prorsus  desti- 

tueremur.    Languet  etiam  P.  Joannes^  Saxo  Oeniponti:   et  petit  Re- 

uerendissimus  CardinaHs  Augustanus  Germanum  a  nobis  Concionatorem*. 

Juuet  nos  Christus.  r^    rr,    •    t  o,-       t-,    /-,     •  • 

P.  T.  mdignus  nlms  P.  Camsms, 

Quod  Canisius  Borgiam  his  litteris  monuit:  Optare  se,  ut  in  libro  „De  Hier- 
archicis  ordinationibus'*  a  P.  Francisco  Turriano  composito  esset  ^maior  modestia 
et  moderatio",  id  a  Borgia  neglectum  non  est.  Hic  enim,  cum  Roma  30.  Martii  1568 
in  Belgium  ad  P.  Hieronymum  Natalem  Societatis  visitatorem  litteras  daret,  de 
Turriani  libro  haec,  praeter  alia,  notavit:  „Non  sarebbe  forse  inconueniente  moderar 
almeno  certe  parole  troppo  mordenti  contra  gli  heretici,  gia  che  stando  lui  nella 
Compagnia,  piii  presto  conuerra  s'  accomodi  al  modo  di  quella  in  questa  parte,  che 
al  zelo  che  mostraua,  essendo  secolare,  con  simili  parole  de  acerbe  reprehensioni" 
(Epp.  Nadal  HI  576).  Caeterum  Natali  haud  ita  pkcebat,  quod  Canisius  Turriani 
libruni  Sociis  belgis  miserat,  ut  ipsi  eum  excudendum  curarent;  Lovanio  enim 
15.  Februarii  1568  Borgiae  scripsit:  „J1  Padre  Canisio  hauerebbe  potutto  farlo 
stampare  con  maggior  facilita"  (ex  archetypo,  quod  est  in  Cod.  ^EN"  [v.  Can.  V  lxxii] 
n.  197;  etiam  in  Epp.  Nadal  III  566). 

Borgias  Canisio  per  Polancum  respondit  20.  Decerabris  1567. 

1526.        CANISIUS  SAlfCTO  FRANCISCO  BOROIAE   praeposito 
generali  Societatis  lesu.     (Epistula    altera.) 

Monachio  8.  Novembris  1567. 

Ex  archetypo  (2";  IVs  PP- ;  in  P-  4  inscr.  et  reliquiae  sig.).  Germ  183  n.  217 
(f.  403  et  sq.  non  sign.).    Canisius  sua  manu  litteras  subscripsit  („P.  T. ^"  etc). 

Rectores  mutandi  sunt.  Canisii  consultores  et  admonUor ;  ipse  veniam  petit. 
Qui  sint  constituendi  „professi",  qui  „coadiutores  formati" .  Ahrogetur,  quod  P.  Na- 
talis  constituit:  Ut  in  niensa  vinum  aqua  misceretur. 

Jhesus.  Pax  Christi  nobiscum  admodum  Reuerende  Pater. 
Quoniam  huius  Prouinciae  Collegia  sunt  a  me  per  Dei  gratiam  ut- 
cunque  uisitata:  paucis  indicare  uisum  est,  quae  ad  foeliciorem  eius- 
dem  Prouinciae  gubernationem  conferre  posse  uidentur.  Non  repeto, 
quae  scripsi  de  mutatione  duorum  Rectorum  °  nimirum  Oeniponti  et 
Jngolstadij :  faciat  P.  Tua  quod  in  Domino  iudicauerit  expedire,  sed 
credo  tamen  mutationem  illam  utrique  Collegio  profuturam. 


'  Ps  145,  8. 

-  Roseffius  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contiouator. 

*  Merquitius  parochialis  ecclesiae  oenipontanae  contionator. 

*  Pi'o  parochia  dilingana  :  v.  supra  p.  85. 

^"  PP.  Nicolai  Lanoii  et  Martini  Leubenstain. 

8* 


116  1526.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Quod  ad  Prouincialem  attinet,  habebit  ille  sibi  consultores  Rec- 
torem  Dilingensem  1,  qui  praeterea  eiusdem  admonitor^  esse  queat,  et 
D.  Pisam,  si  hos  admiserit  et  confirmauerit  P.  Tua  de  quorum  con- 
firmatione  maturius  ego  debebam  scribere:  sed  negligentiae  et  obli- 
uionis  culpam  agnoscens,  ueniam  peto. 

Possent  in  Prouincia''  nostra  quidara  non  indigni  uideri,  ut  ad 
Professionem  quatuor  votorum^  admitterentur,  P,  Gaspar*  Anglus 
Theologiae  Licentiatus,  P.  Joannes  Rabenstein  Germanus  et  P.  Gre- 
gorius  Rossephius^ 

Ad  Professionem  trium  votorum  non  inepti  uiderentur  P.  Mar- 
tinus  Laubenstein  Germanus,  et  P.  Dominicus  Menginus  Lothoringus. 
qui  sunt  Rectores  Jngolstadij  et  Monachij.  His"  adiungi  posset" 
P.  Henricus  Arboreus, 

Coeterum  vota  Coadiutorum  spiritualium  non  male  profiterentur, 
ut  arbitror,  P,  Wendelinus  Volchius  Germanus,  P.  Georgius  Crispus 
Germanus,  P,  Theobaldus  Stoz  Germanus,  P,  Gaspar  Obergasser  Ger- 
manus,  ut  omnes  hi  Coadiutores  spirituales  formati  efficiantur^,  His 
adiungo  P,  Michaelem  Marium, 

Sunt  et  Coadiutores  temporales,  qui  nuncupatione  Votorum  for- 
mati  esse  possunt,  Gasparus  Zelosus,  Godefridus  Flander,  Jacobus 
Leodiensis,  Petrus  Flander^, 

De  quibus  omnibus  uisum  est  mihi  et  Rectori  Dilingensi  P.  Yestram 
commonefacere,  ut  ad  professionis  altiorem  gradum,  quod  hactenus 
in  Prouincia  nostra  factum  non  est,  recipiantur '^,    modo   suum   addat 

a)   Ita  in   arch.  correctum  est  ex  CoUegia.  b)   Sequuntiir  vv.:   qiii   ambo   Licentiati   quoqne 

Theologiae  ex  autboritate,  ni  fallor,  P.  Visitatoris  creari  possent.  His  annumerare  licet  P.  Henricum 
Arboreum.     Haec  vv.  a  C.  oblitterata  sunt.  c)    Ita  C.  correxit  ex  vv.  Huic  uel  priori  loco,   qitae  u 

libr.  posita  erant.         d)  Sequuniur  vv. :  quem  dixi,  a  C.  oblitt. 


'  P.  Theodoricum  Canisium.  ^  De  hoc  munere  v.  Can.  II  737*. 

'  De  professis  votorum  sollemnium  (4  et  3)  ac  de  coadiutoribus  formatis  (spiri- 
tualibus  et  temporalibus)  Societatis  v,  Can.  II  515*;  III  77^  760^  IV  754». 

*  Haivodus. 

="  De  P.  Caspare  Obergasser  v.  Can.  II  52P  876';  Duhr,  Jes.  I  57*  188'. 
In  '  Catalogo  collegii  monacensis  1.  lanuarii  1565  scripto  de  ipso  refertur:  „Fere 
toto  tempore  rexit  infimas  classes ;  . . .  nouit  conuersarj  cum  simpliciore  plebe  eam- 
que  optime  tractare  et  iuuare  ualet  in  cantu  ac  libenter,  et  cum  fructu  concionatur 
in  pagis,  satis  etiam  aptus  est  ad  audiendas  Confessiones  plebis."  Ex  *Catalogo 
monacensi  m.  Octobri  1567  a  P.  Mengino  rectore  conscripto  intellegitur,  Casparem 
eo  tempore  Monachii  fuisse  „Lectorem  Catechismi  in  templo"  collegii,  ^confessarium 
ordinarium  templi,  praefectum  templi  et  ultimae  classis"  (GSC  66  f.  376  385). 
Reliqui,  quos  Canisius  hic  nominat,  satis  noti  sunt. 

*  In  * Catalogo  oenipontano  exeunte  a.  1566  scripto  comparet:  ^Gaspar  Zelosus", 
patria  pedemontanus,  40  fere  annos  natus;  in  Societatem  intravit  Romae  a.  1557: 
in  collegio  ingolstadiensi  ^cocus  et  ianitor,  et  interdum  infirmarius"  fuit;  Oeniponte 
^suttoriam  exercet".  De  Fr.  Godefrido  Flandro  sive  Hannartz  v.  Can.  V  92'  166'. 
De  FF.  lacobo  Biruva  (Birura)  leodiensi  et  Petro  Cortenbach  (Gurtenbach)  flandro 
cf.  Can.  IV  460-461. 

'  In  provincia  Germaniae  superioris  nondum  (nisi  fallor)  evenerat,  ut  quis 
vota  coadiutorum  publica  emitteret.    Tria  vota  soUemnia  a.  1561  in  collegio  vindo- 


Monachio  8.  Novembris  1567.  117 

calculum  et  hos  praesentatos  confirmet  P.  Vestra  cuius  iuditio  semper 
parebimus. 

De  scholasticis  approbatis,  ut  moniti  sumus,  ratio  habebituri. 

P.  Visitator-  inter  alia  nobis  constituerat,  ut  quilibet  in  mensa 
uinum  aqua  misceret.  Videmus  autem  illud  aegre  a  nostris  impetrari 
posse,  non  quia  uinum  immodice  sumant,  sed  quia  ualde  dilutum  et 
tenue  bibunt,  quod  priusquam  apponatur,  etiam  aqua  solet  temperari. 
Qua  de  re  contulit  mecum  Prouincialis  Rhenensis^,  qui  et  ipse  putat" 
hanc  uini  et  aquae  mixtionem  a  singulis  in  mensa  non  adeo  rigide 
exigendam  cum  tale  uinum  sepe  bibatur,  quod  Medici  permittunt  febrici- 
tantibus:  nonnulli  etiam  uno  sint  uini  poculo  uel  cypho''  contenti. 
Judicabit  autem  Paternitas  Tua,  uelitne  Germanos  ad  hanc  duram,  ut 
ipsis  uidetur,  legem  redigere*.  Dominus  nobiscum.  Monachij  8.  No- 
uembris  1567. 

P.  T. 

filius  indignus 

Petrus  Canisius. 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  Generali  Societatis  JESV.     Romae. 

In  his  litteris  notatu  digna  sunt,  quae  Canisius  de  Sociis  vinum  aqua  miscere 
a  P.  Hieronymo  Natale  visitatore  iussis  scribit.  In  Natalis  certe  ^lnstructionibus" 
ita  praecipitur:  „Vinum,  antequam  apponatur  mensae,  misceri  poterit  aqua,  prout 
validum  fuerit,  et  est  vtile  hoc  fratribus  vt  ita  fiat;  quantum  vero  aquae  sustinere 
possit,  id  iudicabit  rector ;  et  adiungent  tamen  singuli  aquam,  cum  bibent"  (Epp. 
Nadal  IV  606).  Ex  collegio  moguntino,  quod  provinciae  rhenanae  erat,  Natalis 
20.  Februarii  1567  Borgiae  scripsit:  ,Perche  mi  pare  hauer'  di  andar'  con  suauita, 
specialmente  per  hauer'  sentito  alchuna  difficolta,  non  mia,  diro  qui  breuemente  alchune 
cose  che  mi  pare  a  me  hauersi  d'  ordinare,  et  tamen  non  le  ho  ordinate.  La  prima 
e  che,  essendo  la  consuetudine  insino  qua  in  Germania  che  li  nostri  mettano  vn 
poco  d'  acqua  al  vino  et  assai  poca,  perche  sono  comunmente  picoli  vini,  qui  mai 
Fhanno  fatto,  et  mi  parerebbe  che  si  faccese."  Ad  quae  Borgias  Roma  22.  Martii 
1567  respondit:  „L'acqua  si  metta  nel  uino  in  ogni  modo,  benche  potra  esser  pocca, 
considerate  le  circunstantie,  che  cosi  e  usanza  della  Compagnia,  et  massime  essen- 
dosi  introdutta  in  altre  parti  della  Germania"  (L  c.  III  387  419 — 420).  Attamen 
NataUs  m.  Augusto  a.  1567  in  collegio  dionantensi  (Dinant),  quod  erat  provinciae 
Germaniae  inferioris  sive  flandricae,  hoc  tantum  constituit:  ^Consulat  Pater  pro- 
uincialis  generalem,  an  debeant  miscere  aquam  vino"  (L  c.  IV  357).  Caeterum 
confer  de  hac  mixtione  Can.  III  220. 

Borgias  Canisio  respondit  17.  et  (per  Polancum)  20.  Decembris  1567. 

a)    Sequitur   non,    ohlitt.  b)    Sic,  pro   scypho;    idque   mepius;    cf.   Epp.    Nctdal   IV  365    et 

Du  Cange  l.  c.  II  6S7. 


bonensi  (quod  eo  tempore  huius  provinciae  erat)  coram  Canisio  professus  erat 
P.  Carolus  Grim;  quattuor  vota  sollemnia  professi  erant  complures;  ut  a.  1561 
(Augustae  coram  Canisio)  PP.  Alphonsus  Pisanus  et  Theodoricus  Canisius  {Can. 
III  668  669  760). 

1  Vide  CftH.  V  511.  -  Natalis.  ^  p    Antonius  Vinck. 

*  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


118       1527.  Theod.  Canisius  Cau.     15':i8.  Pisanus  Can.     1529.  Borgias  Can. 

15»7.       P.  THEOI>ORICIJS  CAXISIUS  S.  J.  collegii  universitatis- 
que  dilinganae  rector  CANISIO. 

Dilinga  medio  fere  m.  Novembri  1567. 

Ex  Theodorici  C.  ad  Borgiam  litteris  autographis.    G.  Ep.  VIII  f.  145". 

P.  TJieodoricun  Canisius  S.  J.  rector  collegii  dilingani  et  unics  ex  Petri  Canisii 
praepositi  j^rovincialis  „consultoribiis"  Dilinga  21.  Novembris  1567  ad  S.  Franciscum 
Borgiam  praepositum  generalem  haec,  praeter  alia,  rettulit,  notans,  se  „tanquani 
Consultorem  prouincialis"  scribere:  „De  modo  sustentandi  nostros  Augustae,  scrip- 
simus  nostras  sententias  ad  p.  prouincialem  superioribus  diebus." 

De  huius  sustentationis  cum  instituto  Societatis  lesu  componendae  difficultatibus 
V.  supra  p.  56.  Ex  Theodorici  verbis,  quae  posui,  hoc  quoque  (quod  caeteroquin  ipsa 
quoque  ratio  exegisse  videtur)  cognoscitur:  Sententiam  scripsit  non  solum  Theodo- 
ricus,  sed  etiam  P.  Alphonsus  Pisanus  theologiae  in  universitate  dilingana  professor ; 
qui  et  ipse  Canisii  praepositi  provincialis  cousultor  erat;  v.  supra  p.  116. 

1528.  P.    AliPHOXSrS    PISAXUS    S.    J.    theologiae    professor 

CANISIO.  Dilinga  medio  fere  m.  Nov.  1567. 

Vide  epistulam  superiorem,  supra  n.  1527. 

1539.      SAXCTUS  FRAXCISCUS  BOROIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.     (Epistula   prima.) 

Roma  15.  (13.?)  Novembris  1567. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis ;  in  margine,  eadem  manu :  „  Augusta  Padre 
Canisio".  Germ.  67  f.  SP — 82\  Epistula  usi  sunt  Sacchinus,  Can.  248,  et  Michel, 
Can.  337'. 

Cum  Canisius  adversus  Centuriatores  scribere  a  pontifice  iussus  sit  neque  simul 
provinciam  regere  possit,  ipse  nomen  quidem  provincialis  retineat,  ^^^'ovinciae  autem 
administratio  penes  viceprovincialem  sit.  Quia  P.  Theodoricus  Canisius  multum 
infirmtcs  erat  et  eius  opera  Dilingae  necessaria  est,  viceprovincialis  constifuitur  non 
hic,  sed  Hoffaeus.  Canisius  sibi  locum  deliget,  Hoffaei  facta  observabit  eique  con- 
silia,  si  rogatus  erit,  suppeditabit. 

Pax  etc.  La  settimana  passata  si  e  scritto  in  risposta  delle  sue 
insin'  a  4.  di  ottobre  ch'  erano  le  ultime.  Quello  che  al  presente  ho 
da  scriuere,  e,  considerando  1'  obedientia  del  summo  Pontifice '',  circa 
quel  tratatto  contra  le  centurie  ^,  et  che  reabnente  non  puo  V.  R. 
attendere  al  gouerno  dela  Prouincia  et  insieme  al  detto  tratatto,  mi 
e  parso  con  conseglio  di  questi  Padri^,  esser  conueniente  scaricar 
V.  R.  di  questo  peso  del  gouerno''  ahneno  per  un  mezo  anno,  nel- 
quale  etiam  ripossera  alquanto  dele  fatiche  et  sollicitudini  che  tanti 
anni  ha  continuato,  non  lasciando  pero  il  nome  de  Prouinciale  per 
adesso,  benche  si  suspenda  1'  esecution  del  officio. 

a)  In  ap.  sequuntur  vv.  quanto  al  scri,  oblitt.        b)  Sequituy  per,  oblitt. 


^  Borgias  31.  Maii  1567  S.  Pii  V.  auctoritate  Canisio  mandaverat,  ut  adversus 
Lutheranorum  Historiam  illam  ecclesiasticam  per  centurias  digestam  et  Magdeburgi 
editam,  dum  plenior  refutatio  operis  pararetur,  cito,  ceteris  Sociis  iuvantibus,  com- 
poneret  librum  haud  ita  magnum,  quo  historicis  illis  credi  non  posse  demonstraret, 
exemplis  aliquot  patefaciendo,  quantopere  res  narrando  depravarent  etc.  (Can.V  480). 

-  Patres  ^assistentes"  suos  significat;  cf.  Can.  V  266*. 


1530.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  15.  Nov.  1567.  119 

Jn  questo  mezo  si  e  pensato  di  far  un  Viceprouinciale,  il  quale 
habbia  tutta  1'  autorita  de  V.  R.  et  facci  1'  officio  intieramente  che 
farebbe  essendo  Prouinciale  il  che  li  sara  come  credo  pili  facile  ha- 
uendo  gia  uisitato  V.  R.  tutta  la  Prouincia.  Si  era  pensato  che  questo 
Viceprouinciale  doueua  essere  uno  de  doi,  cioe  il  P.  Theodorico  Ca- 
nisio,  0  il  D.  Paulo  Offeo,  perche  qualsi  uogha  di  loro,  ci  pare  sara 
sufficiente,  ma  perche  il  P.  Theodorico  e  stato  tanto  indisposto,  che 
non  conuiene  aumentarli  il  peso,  et  d'  altra  parte  e  tanto  necessaria 
r  opera  sua  in  Dihnga,  che  non  ci  accorggiamo  qual  successore  se 
li  potessi  dare,  mi  ho  risoluto  di  far  Viceprouinciale  il  D.  Paulo 
offeo,  il  quale  con  bona  gratia  del  Duca  di  Bauiera^  nou  credo  si 
saria  transferito  in  Dih'nga,  ma  non  sara  contra  sua  uolunta  pigli 
questo  assunto  il  quale  non  li  leuara  poter  predicare  alH  suoi  tempi 
nelli  stati  di  Bauiera,  V.  R.  adunche  li  mandi  1'  inclusa  lettera,  doue 
li  do  questo  assunto^,  et  anche  scriua  alH  Rettori  delh  suoi  Collegij, 
che  facciano  ricorso  in  tutte  le  cose  al  detto  Padre  come  se  V.  R. 
stessi  fuori  de  la  Prouincia  senza  che  li  diano  molestia  alcuna  con 
sue  lettere,  et  cosi  V.  R.  eleggera  il  loco  che  li  parera  conueniente 
per  attendere  a  quel  tratatto,  et  per  un  poco  de  riposso,  lasciando 
fare  1'  officio  coramesso  al  P.  Paulo,  benche  osserui  come  la  fa,  per 
darmi  a  me  auiso,  et  a  lui  quando  lo  ricercassi%  conseglio,  et  quelli 
ricordi  che  li  pareranno  conuenienti  a  gloria  d'  Dio,  sforzandosi  etiam 
di  animarlo,  accio  porti  allegramente  questo  peso,  et  non  essendo 
questa  per  altro  effetto,  [non  diro  altro]''  [?]  se  non  che  ci  raccoman- 
diamo  etc.     Di  Roma  li  15.'[?]  di  nouembre  1567. 

In  Registro  quidem  dies  13.  Novembris  his  litteris  ascriptus  est;  sed  in  epi- 
stulis  9.  et  11.  Decembris  1567  datis,  quibus  Canisius  Borgiae  i'espondet,  tantum 
litterae  8.  et  15.  Novembris  datae  commemorantur ;  et  epistulae  ad  Hoffaeum  datae, 
quae  his  ad  Canisium  litteris  (ut  ex  ipsis  intellegitur)  ^inclusa"  est,  dies  15.  No- 
vembris  in  Registro  est  ascriptus.  Fortasse  epistula  13.  Novembris  adumbrata  id- 
eoque  cum  huius  diei  ascriptione  in  registrum  relata,  die  autem  15.  Novembris 
reapse  data  et  ad  Canisium  missa  est;  qui  dies  sabbatum  erat;  sabbatis  autem 
eiusmodi  litterae  Roma  mitti  solebant. 

1530.       SAWCTIJS  FRA^SrClSCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.     (Epistula    altera.) 

Roma  15.  Novembris  1567. 
Ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:   „P.  Canisio".  Germ.  67  f.  82. 

Sodales  oenipontani  discipUnam  ohservent  singulariter  necesse  est  propter  homi- 
num,  quibuscum  conversantur,   condicionem.     Canisius  ea  de  re  ad  Borgiam  referet. 

a)  In  ap.  sequuntur  vv.  o  la  charita,  ohlitt.  b)  Haec  vel  similia  ('non  resta  altro^  supplenda 

esse  facile  patet;  cf.  Can.  IV  504  641  748.         c)  Ita  corrigendum  esse  videtur  ex  13.,    qiiod  est  in  ap. ; 
vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicuntur. 


'  Alberti  V. ;  Hoffaeus  hoc  tempore  in  coUegio  monacensi  erat  contionator 
templi  Eremitarum  S.  Augustini  (quo  etiam  Socii  utebantur),  confessarius  eiusdem 
templi,  admonitor  et  consiliarius  rectoris  (*  Catalogus  collegii  m.  Oct.  a.  1567  a 
P.  Mengiiio  rectore  scriptus;  GSC  66  f.  385). 

-  Hanc  epistulam  v.  infra,  mon.  var.  (4). 


120  1531.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Ronia  15.  Nov.  1567. 

Pax  etc.  Benche  in  ogni  loco  dela  Prouincia  di  V.  R.  desidero 
che  li  nostri  si  portino  in  tal  modo  nell'  osseruantia  delle  nostre  re- 
gole  et  disciplina  religiosa,  che  non  manco  con  1'  esempio  suo  che 
con  la  predicatione  et  ministerio  de  sacramenti  diano  edificatione  alli 
prossimi,  specialmente  desidero  questo  nel  collegio  nostro  de  Jspruch, 
perche  trattando  con  le  persone  che  trattano  ^,  a  loro  pare  piii  ne- 
cessario  questo  ricordo  che  ad  altri,  pero  V.  R.  ne  habbia  particolar 
cura,  et  anche  mi  auisi  come  la  fanno  tutti,  perche  io  non  deuo 
mancar  di  tener  particolar  conto  con  detto  Collegio,  d'  altre  cose  si 
scriuera  un'altra''  uolta,  et  mi  raccomando  molto  nelli  sacrificij  et 
orationi  di  V.  R.  etc.     Di  Roma  li  15.  di  Nouembre,  1567, 

Borgias  8.  Novembris  1567  Canisio  mandaverat,  ut  Oenipontem  proficisceretur 
ibique,  praeter  alia  negotia,  id  curaret,  ut  aliquis  ex  sodalibus  illis  —  P.  loannem 
Dyrsium  significasse  videtur  —  virtutis  exerapla  caeteris  praeberet;  se  Canisio  ea 
de  re  seorsim  scripturum,  ut  ipse  epistulam  sodali  ilii  monstrare  posset  (v.  supra 
p.  107),  Huius  igitur  rei  gratia  Borgias  epistulam,  quam  modo  posui,  ad  Canisium 
dedit.  Ex  ea  hoc  quoque  cognoscitur:  Borgias,  quamquam  provinciae  Germaniae 
superioris  administrandae  curam  hisce  diebus  in  P,  Hoff^aeum  transferebat,  oeni- 
pontana  tamen  negotia  ab  ipso  Canisio  tractari  volebat.  Idem  planis  verbis  ex- 
pressit  P,  Polancus  Societatis  secretarius,  cum  mandatu  Borgiae  Eoma  25.  Novembris 
1567  P.  Nicolao  Lanoio  rectori  collegii  oenipontani  *scriberet:  ,Quantunche  il 
P.  Canisio  sia  allegerito  per  questi  mesi  della  esecution  del  suo  officio,  se  li  e  pur 
raccomandato  tratti  per  se  stesso  quel  che  s'  appertiene  alle  serenissime  Regine,  per 
rautorita  che  crediamo  habbia  con  loro  (ex  apogr.  eiusd.  temp,;  Germ.  67  f.  87''). 

1531.       SAIIfCTUS  FRA:SrCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO,     (Epistula   tertia.) 

Roma  15.  Novembris  1567. 

Ex  apographo  eiusd.  temp, ;  in  margine,  eadem  manu:  ^Augusta  P.  Canisio", 
Germ.  67  f.  82^—83^ 

Romae  curahitur,  ut  P.  Schorichius  in  epistnlis  scrihendis  rectuni  moduni  haheat; 
cui  ut  P.  Hoffaeus  amanter  scrihat,  optandum  est.  Pontifex,  quamquam  de  moguntina 
illa  Catechismi  Rotnani  versione  per  Borgiam  certior  factus  est,  Breve  tamen  cardi- 
nali  Truchsess  mittet,  quo  eum  monehit,  ut  versionem  Hoffaei  a  Canisio  recognitam 
ipse  quoque  cognoscat,  et  si  placuerit,  typis  exscribendam  curet,  significans,  eam  et 
p)ontificis  iussu  factam  et  ah  eodem  approbatam  esse.  Ita  versio  ista  alteram  auctori- 
tate  vincet  et  facile  emptorem  inveniet. 

Si  e  riceuuta  quella  di  V,  R.  che  trattaua  delle  lettere  del  Padre 
Georgio  Schoricchio  insieme  con  "^  la  copia  de  altra  per  il  P,  D.  Paulo  ^, 
et  qua  si  uedera  di  far  1'  officio  conueniente,  et  di  la  il  P,  D,  Paulo 
conuerra  li  scriua  amoreuolmente  come  io  I'  auisai  8  di  fa,  Parlai' 
un  di  di  questa  settimana  ^  al  Papa  dela  translatione  del  cathechismo 

a)  In  ap.  sequitur  cose,  oblitt.  b)  I?i  ap.  sequitur  quella  vel  simile  v.,  ohlitt.  c)  Sequuntur 
vv.  questa  settimaiia,  ohlitt. 


'  Significantur    Ferdinandus  II.    archidux    et   Tirolis  princeps,    Magdaleua    et 
Helena  ipsius  sorores,  consiliarii  ^regiminis"  et  ^camerae"  Austriae  superioris,  aulici. 
2  P.  Hoff^aeum  dicit.     De  his  epistulis  v.  supra  p.  95 — 96. 
^  9. — ^15.  Novembris. 


1532.  Can.  Magdalenae  et  Helenae.     1533.  Borgias  Can.    Nov.  1567.  121 

fatta  in  Maguntia  ^  et  tuttauia  li  parse  ben  di  scriuer  un  Breue 
all' Illustrissimo  Cardinal  d' Augusta^  nel  quale  li  dicessi  come  haueua 
commesso  alli  nostri  questa  uersione,  desiderando  fossi  fidele  .etc. 
et  che  ha  inteso  esser  finita  per  il  P.  D.  Paulo,  et  reuista  per  V.  R., 
et  che  si  persuade  stara  qual  conuiene,  tuttauia  commette  a  S.  S.  Ulu- 
strissima  interpona  il  suo  giudicio  et  quando  anche  li  parera  stia 
bene,  la  facci  stampare,  come  cosa  fatta  di  commissione  di  S.  Santita 
et  approbata  per  lei  .etc.  Con  questo  et  con  la  distintion  di  capi  e 
di  credere  hauera  piii  autorita  questa  uersion  de  1'  altra,  et  che  li 
libri  si  spediranno  bene  .  il  Breue  si  e  dato  a  fare  al  secretario  di 
S.  Santita^  et  si  mandara  come  sia  spedito,  et  perche  di  questa  ma- 
teria  si  e  scritto  un'  altra  uolta,  non  diro  altro,  se  non  che  la  Copia 
di  questo  capitolo  sara  ben  si  mandi  al  P.  D.  Paulo,  tutti  ci  racco- 
mandiamo  etc.  Di  Roma  li  15.''  di  nouembre  1567. 
Canisius  Borgiae  respondit  11.  Decembris  1567. 

1533.         CANISIUS    MACrDAIiEXAE    et    MEIiENAE    archiducissis 
Austriae.  Monachio  vel  Augusta  sub  med.  vel  exeunt.  m.  Nov.  1567. 

Ex  epistulis  ad  Borgiam,  de  quibus  supra  p.  111,  et  infra,  ep.  u.  1550. 

Canisius  Monachio  8.  Novembr/s  1567  S.  Francisco  de  Borgia  praeposito  gene- 
rali  scrihens,  de  eiiisdem  epistida  20.  Septemhris  1567  ad  se  data  haec  notat:  Epi- 
stula  illa  „de  Halensi  negotio  cum  Reginis  conficiendo  tractahatur.  Erit  mihi  ciirae, 
iit  hlande  scriptis  ad  easdem  Reginas  literis  P.  Vestrae  sententiam  confirmem  atque 
defendam  nosque  Uberem  hoc  graui  onere,  quod  et  ego  credo  nostris  minime  con- 
venire."  Canisium  Jias  Utteras  reapse  scripsisse  colUgitur  ex  eiusdem  epistula  Oeni- 
ponte  22.  Decemhris  1567  ad  Borgiam  data;  in  qua  narrat:  Scripto  reginis  tradito 
„repetij  sententiam  p.  tuae,  quam  et  antea  Uterishuc  missis  expUcaueram,  de  Hallensi 
negotio,  quod  nimirum  Societati  nostrae  non  conueniret"  etc. 

Quid  eo  de  negotio  Borgias  senserit,  magis  singillatim  explicatum  est  supra 
p.  49—51.     Vide  etiam  infra,  ep.  n.  1548. 

Magdalena  et  Helena  Canisio  respondisse  videntur  sub  ineuntem  vel  medium 
m.  Decembrem  1567. 

1533.       SAXCTUS  FRAXCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  23.  Novembris  1567. 

Ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu  :   ,P.  Canisio".   Germ.  67  f.  83. 

Fr,  Rochfort  dignus  est,  quem  Socii  lihenter  secum  retineant ;  cum  eius  opera 
non  erit  tiecessaria,  theologiae  studebit.  P.  Stevordiano  Borgias  scribet;  qui  ex  Socie- 
tate,  ut  duci  famuletur,  dimitti  non  dehet.  EUsaei  Haivodi  testamentum ;  qui  ad 
sacerdotium  tittdo  patrimonii  promoveri  non  dehet.  Si  quos  ordinihus  sacris  initiari 
necesse  erit,  eorum  nomina  mittantur ;  iidem,  ut  /j?'rtfc£7Jio  satisfiat,  primum  pro- 
fessionem,  trium  saltem  votorum,  emittent.  Noviciorum  magister.  Si  ducissa  lotharinga 
P.  Menginum   sibi  petierit  confessarium,   deUherari  poterit,    num  id  officium  suscipi 

a)  In  aj}.  corr.  ex  9. 


^  Catechismi  Romani  versionem  germanicam  significat;  v.  supra  p.  59. 

^  Ottoni  Truchsess. 

^  lulio  Pogiano,  puto  {luUi  Pogiani  Epistolae  et  Orationes,  ab  Hieron.  Lago- 
marsinio  S.  J.  editae  II,  Romae  1756,  Lvni — ltx).  Breve  hoc  scriptum  esse  non 
videtur. 


122  1533.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

deheat;  neque  tameti  interim  eadem,  si  peccata  confiteri  voluerit,  repellenda  erit ;  nam 
ontnium  confessiones  Socii  excipiunt.  Canisius,  cum  litteras,  quibus  administratio 
provinciae  P.  Hoffaeo  imponitur,  acceperit,  curahit,  iit  is,  quae  modo  constitnuntur , 
exsequatur ;  Borgiam  Canisius  interdum,  quomodo  refutatio  Centuriarum  procedat, 
certiorem  faciet. 

Pax  etc.  Se  riceuettero  quelle  di  V.  R.  di  .22,  del  passato,  per 
le  quali  scriue  che  uoluutieri  si  priuarebbono  dell'  opera  di  Mastro 
Roberto  ^  Hiberno,  Se  questo  s'  intendeua  a  tempo  %  si  poteua  detto 
fratello  mandar  in  altra  parte,  et  per  esser  bono  et  dotto,  merita 
esser  uoluntieri  tenuto,  et  1'  opera  sua  in  piii  cose  al  suo  tempo  si 
potra  impiegar,  in  questo  mezo  che  non  e  necessaria,  et  lui  forsa  ha 
di  bisogno  di  ristorar  le  forze,  habbiasi  bona  cura  de  lui,  et  potra  in 
Dih*nga,  o  Jngolstadio,  sentir  la  Theologia,  in  questo  mezo  si  uedera 
doue  debbia  andare. 

Quanto  al  P.  Martino  io  li  scriuo  un  poco  di  mia  mano,  uederemo 
s'  r  aiutara  ^,  non  mi  pare  bene  per  adesso  il  darlo  al  Principe  ^,  se 
qualch'  altra  cosa  occorressi  di  la  quanto  ala  persona  di  esso  piii 
conueniente,  mi  si  dia  auiso. 

Circa  Heliseo  Anglo,  si  uedera  qui  la  forma  del  testaraento  qual 
pare  piii  al  suo  proposito,  et  si  mandara;  il  promouerlo  al  sacer- 
dotio  sub  titulo  patrimonij,  non  conuiene,  pare  anche  sia  troppo  no- 
uicio,    per  trattar   cosi  presto  dela  sua  promotione  alli  ordini  sacri-. 

Parendo  a  V.  R.  che  sia  inconueniente  piii  che  mediocre  differir 
la  promotione  alli  ordini  sacri  nella  sua  Prouincia  scriua  le  persone 
che  li  pareno  mature  in  quella,  per  tal  promotione,  presuposto  che 
prima  debbano  fare  professione  almeno  de  .3.  uoti,  secondo  1'  ordine 
gia  dato''°. 

a)  Ita  in  ap.  coyredum  est  ex  ad  teinpus.  b)  Seqituntur  vv.  per  il,  oblitt. 


'  Robertus  Rochfort  ex  Hiberniae  comitatu  ^Wexford"  ortus,  a.  1564  Romae 
Societatem  ingxessus,  1567  studiorum  gratia  Dilingam  missus,  postea  4  vota  sol- 
lemnia  professus  est  et  in  Hibernia  inter  frequentia  vitae  discrimina  (in  vincula 
quoque  coniectus)  multum  laboravit;  mortuus  est  Ulissipone  a.  1588  {Edm.  Hogan 
S.  J.,  Distinguished  Irishmen  of  the  sixteenth  Century,  London  1894,  17 — 19 ;  Idem, 
Ibernia  Ignatiana  [v.  supra  p.  97^]  I  30). 

2  Hanc  Borgiae  epistulam  P.  Polancus  Societatis  secretarius  6.  Decembris  1567 
Monachium  ad  P.  Paulum  Hoffaeura  viceprovincialem  misit,  ut  hic  eam  P.  Martino 
Stevordiano  (cf.  supra  p.  92)  tradendam  curaret  (Germ.  67  f.  88''). 

^  Alberto  V.  Bavariae  duci. 

*  Vide  supra  p.  93.  Mense  Octobri  1567  Elisaeus  Haivodus  Monachii  in  Socie- 
tatis  tirocinio  versabatur  et  ^infirmarium"  collegii  agebat  (*  Catcdogus,  de  quo 
supra  p.  116^). 

'"  De  hoc  S.  Pii  V.  praecepto  v.  Can.  V  487.  Borgias  Roma  22.  Decembris 
1567  P.  Oliverio  Manareo  praeposito  provinciali  Franciae  *scripsit:  „Accio  si  possano 
promouer  alli  ordini  sacri  li  nostri,  secondo  1'  ordine  di  S.  Santitti  conforme  al  Con- 
cilio,  doueranno  prima  far  professione,  .  .  .  et  bastara  sia  di  tre  uoti,  perche  dopoi 
la  potranno  far  di  4,  quelli  che  si  trouaranno  idonei,  secondo  le  constitutioni"  (ex 
apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  96*). 


Roma  23.  Novembris  1567.  123 

Non  si  trouando  chi  sia  pili  al  proposito  che  il  P.  Michaele  ^  per 
li  nouicij,  faccia  lui  1' officio,  aiutato  dal  P.  Rettor^,  o  come  meglio 
parera  in  Domino. 

Quando  la  Signora  Principessa  uenuta  di  Lorena^,  ricercassi  il 
P.  Domenico*  per  confessor,  alF  hora  si  potra  consultar  se  si  douera 
pigliar  tal  assunto,  se  pur  in  questo  mezo  uolessi  confessarsi  da  lui, 
non  se  ii  puo  ne  deue  negare,  poiche  tutti  confessiamo,  altra  cosa 
sarebbe''  pigliar  come  ordinario  tal  officio, 

Se   air  arriuo    di   questa,    hauuessi   riceuuto  V.  R.    un'  altra  mia 

doue  li  scriuemo*'  se  scaricassi  almeno  per  mezo  anno  dela  esecution 

deir  officio  del  Prouincial,  et  ha  mandato  al  P.  D.  Paulo  Hoffeo  mie 

lettere,   per  le  quali  li  ho  imposto,  questo  peso,    sara  bene  mandarli 

questa  stessa  lettera,  o  la  sustancia  di  quella,  accio  lui  metta  in  ese- 

cutione  le  cose  scritte.    S'  altre  lettere  qui  andaranno,  V.  R.  li  faccia 

pur  hauer  ricapito,    et  ci  auisi  qualche  uolta  del  progresso  che  si  fa 

in   quel   tratatto  contra  le  centurie,  per  rispetto  del  quale"  ho  scari- 

cato  V.  R.  dela  fatica**,  et  cura,  benche  non  del  nome,  ne  del  officio. 

tutti  ci  raccomandiamo  etc.     Di  Roma  li  23,  di  Nouembre  .1567, 

Una  cum  his  litteris  a  Borgia  complures  aliae  epistulae  ad  Canisium  missae 
sunt,   ut   per   ipsum    cum   iis,    ad   quos   datae  erunt,    communicarentur.     Missa  est : 

1.  *Epistula  Roma  28.  Novembris  1567  a  Borgla  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  Ger- 
maniae  superioris  viceprovincialem  data,  in  qua  Borgias  de  P.  Martino  Leubenstain 
scribit:  „Se  il  P.  Pi-ouinciale  Canisio  non  liauessi  eseguito  il  dissegno  che  ultima- 
mente  li  ho  scritto,  di  mandar  il  P.  Martino  Rettor  d'  Jngolstadio  in  Dilinga  per 
studiar  sua  Theologia,  et  far  Rettor  di  quel  Collegio  il  P.  Dottor  Theodoro  Peltano, 
V.  R.  lo  potra  eseguire,  trattando  la  cosa  con  detto  Padre  Prouinciale,  et  a  tutti 
doi,  cioe  P.  Martino  et  P.  Theodoro,  si  toccara  un  moto  di  questo,  benche  il  far 
molte  mutationi,  non  conuiene,  quando  si  possono  bonamente  euitare.  .  .  .  D'  alcune 
altre  cose  ho  scritto  al  P.  Prouinciale  per  questa  uolta,  lui  credo,  mostrara  la  let- 
tera  .V.  R.  fara  quel  che  a  lui  si  scriue"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67 
f.  83''— 84=^). 

2.  *  Epistula  a  P.  loanne  de  Polanco  Societatis  secretario  mandatu  Borgiae 
Roma  23.  Novembris  1567  ad  P.  Martinum  Leubenstain  rectorem  ingolstadiensem 
data,  in  qua  Polancus  de  mutationibus  a  Canisio  Ingolstadii  factis  (v.  supra  p.  48) 
sic  scribit:  „Circa  le  mutationi  de  classi  et  scholari,  e  di  credere  che  il  Padre  Pro- 
uinciale  hauera  hauuti  boni  motiui,  et  V.  R.  con  representar  quel  che  seute,  satisfa 
anche  al  suo  officio"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  1.  c.  f.  84''). 

3.  *Epistula  ab  eodem  Polanco  mandatu  Borgiae  Roma  23.  Novembris  1567 
ad  P.  Theodorum  Peltanum  theologiae  in  universitate  ingolstadiensi  professorem 
data;  in  qua  Polancus :  ^Vedendo",  inquit,  „N.  Padre  quel  che  scriue  V.  R.  di  hauer 
tanto  tempo  letto,  et  di  qualche  inclinatione  che  mostra  per  1'  attione,  andando  a 
predicare  .etc.  ha  pensato  che  forsa  riuscirebbe  ben  che  V.  R.  pigliassi  1'  assunto 
di  Rettor,  nell'  istesso  collegio  d'  Jngolstadio,  doue  tiene  auttorita,  et  e  cognosciuto 
di  longo  tempo,  questa  cosa  la  trattara  con  V.  R.  il  P,  Canisio,  ouero  11  P.  Paulo^ 

a)    In  aj).  seqititur  alterum   sarebbe,   ohlitt.  b)    scriueno    ap.  c)    Sequitur  V.  K.,   ohlitt. 

d)  Sequuntur  vv.  benche  non  del,  oblitt. 


1  P.  Michael  Marius ;  cf.  Can.  V  38'  496. 

^  A.  P.  Dominico  Mengino  rectore  monacensi. 

*  Renata,  Guilielmo  ex  Alberti  V.  filiis  maxirao  natu  desponsata. 

*  Menginum.  ^  Hoffaeus. 


124  1534.  Canisius  Robeito  Clayssonio. 

et  se  potessi  insieme  leggersi  la  lettione  theologica,  trattando  di  cose  gia  altre  uolte 
lette,  non  saria  difficolta  in  risoluer  questo  punto,  ma  per  il  dubio  che  si  tiene  de 
chi  sodisfara  alla  lettion  Theologica,  se  dice  che  trattara  questo  con  un  deli  detti 
Padri"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  1.  c.  f.  85''). 

4.  *Litterae  communes  a  Polanco  nomine  Borgiae  Roma  23.  Novembris  15G7 
ad  omnes  Germaniae  superioris  rectores  (dilinganum,  ingolstadiensem,  monacensem, 
oenipontanum)  datae,  quibus  iidem  iubebantur  de  rebus,  de  quibus  rectores  cum 
praeposito  provinciali  agere  solerent,  proximis  sex  mensibus  non  cum  Canisio  pro- 
vinciah',  sed  cum  HofFaeo  viceprovinciali  agere  etc.  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  1.  c.  f.  S^''). 

Canisius  Borgiae  respondit  17.  Decembris  1567. 

1534.      CANISIUS  P.  ROB£RTO  CJLAYSSOXIO  S.  J.  contionatori 
antverpiensi. 

Augusta  Vindelicoruni  (?)  inter  m.  Octobrem  1567  et  lanuarium  1568. 

Ex  Natalis  epistula  archetypa  (a  P.  Didaco  Jimenez  S.  J.  scripta,  ab  ipso 
Natale  subscripta).  Cod.  «EN"  (cf.  Can.  V  lxxii)  n.  199.  Natalis  epistula  ex  eodem 
archetypo  vulgata  est  in  Epp.  Nadal  III  571 — 578. 

Rogat  eum,  ut  scriptum,  qiio  Thornaei  apostasia  narratur  et  Societas  defen- 
ditur,  excudendum  curet, 

P.  Hieronymus  Natalis  Societatis  visitator  Antverpia  25.  Martii  1568  S.  Fran- 
cisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit :  „Mando  allu  P.  V.  vn  lihreto  cJie  ha  fatto 
stampare  qui  vn  Benedetto  Morejo,  il  quale  dice  esser  Spagnuolo  et  molto  amico  della 
Compagnia  in  Spagna ;  e  sopra  il  caso  di  quel  Anglese  di  DilingaK  Ritornando  io 
da  Cambray,  trouai  in  Louanio  vn  scritto  di  questa  historia,  ch'  il  Padre  Canisio 
hauea  mandato  accio  si  facesi  stampare ;  il  che  a  me  non  p^arue,  specialmente  hauendo 
il  Padre  Claijsonio^  (a  chi  fii  indrizzato)  detto  a  l  Plaiitino  che  era  opera  del  Padre 
Canisio ;  et  non  mi  pareua  conuenientc  chc  nisuno  della  Compagnia  scriuese  simil 
lihro.  Dipoi  venendo  quct  hb  trouato,  che  questo  Morejo,  il  quale  intese  dalli  nostri 
in  Louanio  questa  historia,  la  faceua  stampare,  et  non  puotendo  persuaderli,  che 
uuolesi  inipedire  questa  impressione,  essendo  luj,  come  pare,  persona  di  rispetto ;  hb 
ottenuto  che  a  l  meno  non  si  puhlicasi  per  di  quci  se  non  in  Alamagna,  doue  per 
esser'  accaduto  il  caso,  sard  j^itt  d  proposito.  Ho  uoluto  auisare  di  questo  alla  P.  V. 
accio  sapi  come  pasa  il  negotio,  se  forse  alcuno  lo  vuolesi  attribuire  aUa  Compagnia. 
Et  etiam^  perche  puotrebbe  esser  che  li  heretici  rispondino  contra  la  Compagnia  mi 
e  parso  mandare  il  libreto,  accib  la  P.  V.  parendoli,  lo  facci  vedere  dalli  nostri 
Dottori,  et  da  alchuni  altri,  et  giudicarlo  in  ogni  cosa,  et  mandarmi  le  syndicationi 
loro,  perche  se  li  heretici  rispondono,  siamo  preparati  per  scriue)-'  cosa  che  sia  nostra, 
et  non  maggior' diligettza  che  costuj." 

Natalis,  ut  ipse  ait,  scriptum  hoc  Lovanii  invenit,  cum  Cameraco  eodem 
rediret;  rediit  autem  8.  Februarii  1568  (Epp.  Nadal  III  564).  Antverpiae  fuit 
10.  Octobris  1567  (I.  c.  585).  Puto  autem  Canisium  hoc  scripto  respondere  voluisse 
ad  Tiiemanni  Heshusii  pro  Thornaei  apostasia  ^Gratiarum  actionem",  m.  Septerabri 
vel  Octobri  1567  vulgatam  (v.  supra  p.  81).  Quare  existimo  eum  inter  m.  Octobrem 
1567  et  lanuarium  1568  Clayssonio  scriptum  misisse. 

Prodiit  igitur  liber:  ^BREVIS  ET  |  VERA  HISTORIA  |  DE  QVODAM,  QVI 
NON   ITA  I  PRIDEM   FACTVS   EST   IN  |  SVEVIA   EX  PSEVDOCATHO-  1  LICO, 

a)  Hoc  V.  supra  versum  scriptum  est. 


1  Eduardus  Thorn  collegii  dilingani  novicius  scholasticus  m.  Augusto  1567 
Lauingae  palam  ad  Lutheranismum  transierat:  v.  supra  p.  26 — 31. 

2  P.  Robertus  Clayssone  (de  quo  Can.  IV  528)  Antverpiae  contionatorem  age- 
bat  (Epp.  Nadal  III  547  550  598).  ,Exiguo  corpore  concionator  ingens"  {Sacchinus, 
Hist.  S.  J.  ni,  I.  2,  n.  47). 


Augusta  Vind.  (?)  inter  m.  Oct.  1567  et  lan.  1568.  125 

CONFESSIONIS  AV-  |  GVSTANiE  NEOPHYTVS.  |  Cum  Compendiaria  apologia.  I 
AVCTORE  I  BENEDICTO  MOREIO.  1  ANTVERPI^,  |  Ex  officina  Christophori 
Plantini.  |  M.  D.  LXVIII";  16°;  pp.  sign.  64  (addito  folio  titulari).  In  pagina  aversa 
folii  titularis  est  brevis  summa  privilegii  regii,  Bruxellis  a.  1568  ad  tres  anuos 
Plantino  pro  hoc  libello  concessi. 

In  praefatione  Moreius:  „Quum  Louanium",  inquit,  „his  diebus  venissem,  vt 
nonnunquam  soleo,  et  Patres  Societatis  lesu  salutassem,  quam  ego  Societatem  vehe- 
menter  amo,  ac  suspicio,  propter  eximiam  illorum  Theologorum  tum  pietatem,  tum 
doctrinam;  propter  singularem  etiam  quam  huic  calamitoso  seculo  afferunt  vtilitatem; 
quibus  cum  summa  ab  Hispania  vsque  mihi  semper  intercessit  familiaritas.  Rogo, 
vt  valetis  Patres  mei?  quomodo  se  habent  res  vestrae  in  superiori  Germania?  .  .  . 
Quid  igitur  intelligitis  de  superiori  Germania?  Sunt  item  res  illic  prosperae,  (in- 
quiunt.)  .  .  .  fit  non  contemnendus  fructus,  nisi  quod  audimus,  turbam  excitatam  in 
Sueuia,  aduersus  Dilingenses,  de  quodam  nouitio,  qui  deserto  tyrocinio  defecit  ad 
Protestantes,  non  ita  dudum.  Ibi  ego  rem  studiose  peto  mihi  exponi,  narrant  (vt 
solent)  modestissime,  absque  vlla  verborum  vel  acerbitate,  vel  amplificatione,  puram 
histoi-iam '.  Exarsi  (fateor)  zelo ;  discedo  ab  illis  Patribus  commotus ;  coepi  tamen 
ego  aniraum  meum  postea  solari,  quid  noui  est,  si  vnus  aliquis  nouitius  in  tyrocinio 
suas  operas  non  probet,  et  dimittatur?  vel  quid  adeo  mirum,  si  aliquis  deficiat  a 
nouitiatu,  ac  fugiat?  non  potest  hoc  fraudi  esse  Societati,  atque  adeo  hoc  solet  esse 
saluti  religiosis  ordinibus.  Hinc  igitur  deponebam  zelum:  illinc  tamen  non  potui. 
Insultabitne  propterea  quidam,  non  solum  in  optimos  Patres,  sed  in  Ecclesiam  simul 
Catholicam  ?  ^  hoc  ferri  non  potest  :  accipio  calamum ;  vt  aliqua  ex  parte  et  animo 
raeo  satisfacerem  et  zelo,  Verum  duo  mihi  obstiterunt:  vnum,  temporis  angustia; 
erat  enim  in  foribus  Francfordiensis  mercatus^;  nec  poteram  ante  illud  tempus 
iustae  actioni  operam  accommodare :  alterum,  quod  libellum  illius  insultatoris  non 
habebant  Patres;  neque  alibi  potui  inuestigare.  Non  fui  tamen  his  difficultatibus 
deterritus ;  nec  mea  mediocritate  ingenij :  fretus  causae  bonitate"  .  .  .  (p.  3 — 5). 
Praefationem  sequitur  ^Historia" ;  ubi  de  Eduardo  Thorn  haec  narrantur:  „Venit 
in  Belgium  adolescens  mendicus  quidam  Caluinianus,  hoc  biennio  opinor.  Hic  cum 
propter  egestatem,  ne  inter  haereticos  quidem  et  suos,  vel  ex  stipe  vitam  sustentare, 
et  grammatices  studia  tueri  posset,  induxit  in  animum,  sibi  omnia  maleficia  licere; 
vt  deprauat  ac  peruertit  bonam  etiam  naturam  haeresis.  Induit  igitur  personam 
iuuenis  Catholici,  pij,  modesti;  esse  se  exulem  propter  Catholicam  fidem  in  animo 
conseruandam,  effingit:  multa  passum  ab  haereticis,  vix  ab  eorum  manibus  elapsum; 
conijcere  licet  alia,  quae  poterant  causam  inopis,  et  exulis,  ac  si  velis  Confessoris, 
commendare;  et  certiorem  fucum  facere.  Sunt  Louanij,  vt  in  multis  Germaniae 
ciuitatibus,  Socij  lesuitae.  . .  .  Quos  ego  homines  scio  studiosis  egenis  bene  consulere 
solere,  ad  suam  etiam  societatem  recipere  nonnunquam,  non  quibus  leuiter  fidem 
habeant  ex  verbis,  sed  quorum  examinare  ingenium  soleant  diligenter  ac  prolixe 
ex  factis.  ...  Ad  hos  igitur  peruenit  hic  adolescens,  collo  ad  pietatem  Catholicam 
contorto :  hos  existimauit  idoneos,  vbi  pietatem  ementiretur,  et  sua  studia  con- 
summaret.  Persuadet  bonis  Patribus ;  mittitur  in  Germaniam  superiorem  ;  exercetur 
in  nouitiatu*;  probat  acta  sua;  destinatur  ad  studia,  etiamdum  nouitius,  Dilingam. 
Omni  hoc  tempore,  singularem  haeretici  hominis  impudentiam  atque  impietatem 
cognosce.  Horum  Patrum  est  institutum,  vt  qui  saci'is  non  sunt  initiati,  octauo 
quoque  die  Catholice  fateantur  Sacerdoti  peccata,  et  sacram  Synaxim  accipiant; 
hic  Caluinianus   nunquam   hoc    institutum   intermisit.     Sunt    multa  virtutum    opera. 


'  Ex  Canisii  relatione  eam  acceperant,  ut  Natalis  testatur;  v.  supra  p.  124. 

^  Tilemanni  Heshusii  ministri  lutherani  „Gratiarum  actionem"  Basileae  a.  1567 
excusam  significat;  v.  supra  p.  31,  et  infra,  mon.  var.  (3). 

^  Francofurti  ad  Moenum  proximae  librorum  nundinae  futurae  erant  primis 
duabus  hebdomadis  m.  Aprilis. 

■*  Monachii;  v.  supra  p.  26^  29. 


12li      1534.  Can.  Rob.  Clayssonio.    Augusta  Vind.  (?)  int.  m.  Oct.  1567  et  lan.  1568. 

quibus  religiose  solent  tyrones  exerceri ;  erat  tam  alta  huius  simulatio,  vt  haec 
omnia  non  solum  praestaret,  sed  alijs  nouitijs  praeiret  exemplo ;  et  laudem  apud 
suos  praefectos  mereretur.  Extorsit  item  nouitio  sibi  vt  extra  ordinem  liceret,  vota 
(vt  vocantj  simplicia  nuncupare  ' ;  sancte  etiam  deuouere,  perpetuo  se  in  obedientia 
illius  Sodalitij  futurum -.  Quid  facies  tantae  peruersitati  ?  Quod  si  Christus  lesus 
his  bonis  Patribus  non  prospexisset  commode ;  eorum  impensis  studia  absoluisset 
iste  impostor ;  et  malitiam  ad  finem  vsque  consummasset  .  qua  in  re  Dei  benignitatem 
ac  prouidentiam  contemplari  libet:  Fiebat  fidei  professio,  quam  tamen  uon  erat  hic 
facturus,  sed  qui  ad  gradus  scliolasticos,  vel  ad  docendum  essent  promouendi.  At- 
tamen  vel  quod  aliquid  illis  Patribus  suboluisset  suspicionis,  vel  quod  instinctu 
aliquo  interno  ducti  essent;  dixerunt  vt  nouitius  iste  etiam,  fidei  Catholicae  pro- 
fessionem  faceret '.  Hic  vero  incipit  vlcus  aperire  tandem  ;  abijcit  personam  ;  fatetur 
haeresim,  atque  obstinationem.  Prodit  quod  diu  intus  latuerat;  nunquam  videlicet 
se  fuisse  in  nouitiatu  Catholicum ;  nunquam  non  retinuisse  fidem,  quam  ex  patria 
attulerat ;  nihili  se  facere  doctrinam  Conciliorum,  Patrum,  Ecclesiae  Romanae ;  se 
spiritu  Dei  esse  edoctum :  notae  sunt  reliquae  haereticorum  animorum  deprauationes. 
Hunc  igitur  cum  ex  instituto  retinere  non  possent,  ad  Doctorem  Canisium  dimise- 
runt;  vel  ad  meliorem  mentem  reuocandum,  vel  e  sodalitio  reijciendum.  At  ille  iam 
totus  efferatus,  et  conscientiae  suae  impatiens,  deficit  ad  Confessionistas  *,  nec  ad 
Canisium  peruenit"  etc.  (p.  7  —  10).  Sequitur  ^ApoIogia"  Societatis  lesu  et  totius 
ecclesiae  catholicae ;  ex  qua  haec  tantura  pono :  lesuitae  dilingani,  cum  in  Thornaeo 
se  nihil  proficere  intelligant,  eum  „mittunt  ad  eum,  per  quem  sciebant,  Christum 
multos  Ecclesiae  hierarchicae  restituisse :  poterant  alioqui  a  suo  collegio  pestilentem 
nouitium  expellere ;  maiori  illum  beneficio  prosequi  non  potuerunt.  At  Daemon,  qui 
semper  timidus  est,  vt  semper  victus,  exhorruit  Canisium;  noluit  praedara  e  ma- 
nibus  suis  elabi;  quod  metuebat  futurum,  si  in  manus  Canisij  incidisset.  Nouum 
consilium  machinatur  veterator;  iam  amplius  non  possum  decipere  istos  pessimos 
homines,  Papistissimos  nebulones:  age;  decipiamus  per  hunc  Caluinianum  vicinos 
Protestantes ;  his  illudamus:  nam  illud  certum  est,  hunc  non  deserturum  suum 
Caluinum ;  non  suam  simulationem :  cum  autem  apud  Iios  in  literis  profecerit,  erit 
mihi  idoneus  satelles,  ad  meas  artes,  non  Caluinismi  solum,  sed  atheismi  etiam 
exercendas"   (p.  14 — 15). 

Moreii  verbis  ea,  quae  ex  Canisii  aliorumque  epistulis  supra  posui,  illustrantur 
et  supplentur,  maxime  quod  ad  Thornaei  simulationera  attinet;  et  verisimile  est, 
Socios  lovanienses,  qui  cura  Moreio  haec  communicarunt,  ea  potissimum  accepisse  ex 
relatione  illa  a  Canisio  conscripta  et  Lovanium  missa;  quae  postea  perisse  videtur. 

Romanis  Societatis  theologis  liber  Moreii  non  displicebat.  Ita  enim  S.  Fran- 
ciscus  Borgias  Roma  27.  Aprilis  1568  P.  Natali  respondit:  „S' e  uisto  qua  quello 
scritto  composto  per  Benedetto  Morejo,  et  non  par  male,  anzi  bene ;  et  gia  che  non 
e  d'  huomo  de'  nostri,  tanto  manco  obligo  habbiamo  d'  impedir  che  sia  publicato" 
(Epp.  Nadal  III  580).  Postea  liber  paene  in  oblivionem  venit.  Usus  sura  exemplo, 
quod  olim  erat  collegii  S.  J.  treverensis  et  nunc  exstat  Treveris  in  bibliotheca  ur- 
bana ;  alia  exempla  sunt  Moguntiae  in  bibliotheca  urbis  et  Friburgi  Brisgoviae  in 
bibiiotheca  universitatis. 


'  Vota  „devotionis"  (cf.  Can.  II  3J5*) ;  haec  qui  nuncupant,  novicii  manent, 
non  efficiuntur  religiosi  neque  ^fratres  scholastici  approbati"  ;  v.  Can.  V  511. 

-  Vota  devotionis  iisdem  verbis  quibus  vota  religiosa  scholasticorum  nuncupantur; 
atque  ita,  qui  vovet,  promittit  ^obedientiam  perpetuam  in  Societate  lesu"  ;  promittit 
etiam,  se  Societatem  „ingressurum,  ut  vitam  in  ea  perpetuo  degat"  ;  atque  votorum 
exemplum  scriptum  Societatis  praeposito  tradit  {Constitiitiones  S.  J.  P.  5,  c.  4,  n.  4  6). 

^  Professionem  tridentinam,  quam  vocant;  vide  quae  de  hoc  mandato  accu- 
ratius  referuntur  supra  p.  29 — 30. 

^  Lauingam  ad  Lutheranos  sive  ,Augustanae  Confessionis"  homines  venit; 
V.  supra  p.  80. 


1535.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Dilinga  4.  Dec.  1567.  127 

1535.  CANISIUS  SAXCTO  FRAXCISCO  BORGIAE  pvaeposito 
geuerali  Societatis  lesu.  Dilinga  4.  Decembris  1567. 

Ex  archetypo  (2";  1  p. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  218 
(f.  294  et  sq.  non  sign.).    Canisius  sua  manu  nomen  subscripsit  (^Seruus"  etc). 

„Catliedra"  augustana.  Votorum  renovatio  ;  iuhilaeum.  Difficultates  dilinganae ; 
severitatis  exempla.     CoUegium  herbipolense. 

Jhesus.    Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Cum  male  haberet  Augustae  P,  Gregorius,  Cathedram  repetij 
Augustanam  ^  Sed  misertus  est  nostri  dominus^,  et  eundem 
P.  Gregorium  sanitati  et  nobis  restituit,  intercedente  cura  et  studio 
singulari  Jllustrissimi  D.  Cardinalis^.  Ego  igitur  cum  fratrum  omnium 
confessiones  excepissem,  et  illi  uota  sua  Jubilaei  sacri  tempore*  in- 
nouassent,  heri  primum  huc  accessi,  ubi  meam  etiam  operam  uideo 
necessariam  esse,  propter  uarias  difficultates  neque  leues  Fratrum 
tentationes,  de  quibus  alias  fortasse  commodius  plura  scribentur.  Hoc 
unum  addam,  necessarium  prorsus  uideri,  ut  plura  seueritatis  et 
timoris  exempla  in  hac  Prouincia  extent,  nimirum  submotis  et  reiectis 
illis,  qui  saepe  multumque  moniti  et  correcti,  etiam  sibi  et  alijs  de- 
teriores  esse  pergunt,  multumque  negotij  bonis  exhibent*  Rectoribus. 
Fortasse  non  omnes  credunt  Romae,  eum  Prouinciae  nostrae  statum 
esse,  quem  indicamus  aliquando,  et  uix  libere  audemus  proponere, 
ne  rem  potius  exagerare,  quam  ueritatem  dicere  uideamur.  Pudet 
etiam  nos  Superioribus  isthic  molestos  esse,  qui  nostras  querelas 
minus  libenter  sentire  dicuntur.  Precor  dominum,  ut  adsit  nobis  in 
his  difficultatibus,  ut  ahos  etiam  aegrotos  curare,  et  Rectores  misere 
laborantes  consolari  possimus. 

Nihil  dicam  de  CoUegio  Herbipolensi,  cuius  laeta  principia  pro- 
uehat  Deus.  Plura  de  illo  scribit  P.  Prouincialis  Antonius^.  Commendo 
me  et  Prouinciam  hanc  omnem  sacrificijs  Paternitatis  Tuae  et  Patrum 
Assistentium,     Dilingae  4.  Decembris  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius, 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  Generali  Societatis  JESV,     Romae. 

Epistula  haec  notatu  digna  est,  quia  in  ea  mentio  fit  iubilaei  cuiusdam,  quod 
neque  in  Bullario  Romano,  neque  in  Annalibus  Ecclesiasticis  Baronii  a  Laderchio 
continuatis,  neque  in  Actis  Sanctorum  (ubi  S.  Pii  V.  acta  ponuntur)  commemoratur ; 
idem  deest  in  corpore  lubilaeorum,  quod  vulgavit  Ensehlas  Amort  Can.  reg.  Lat.  in 
libro  „De  origine,  progressu,  valore,  ac  fructu  Indulgentiarum",  Augustae  Vind.  et 
Graecii  1735,  I  79—126. 

.1)  exibent  arch. 


1  Canisius  21.  Novembris  Augustam  venit;  ubi  pro  P.  Gregorio  Roseffio  in 
ecclesia  cathedrali  contionatus  est  23.  et  fortasse  30.  quoque  Novembris :  v.  infra, 
mon.  aug.  (b  1). 

-  2  Rg  24,  16.     4  Rg  13,  23.     1  Par  21,  15.     Ps  29,  11;  102,  13  etc. 

*  Cardinalis  Truchsess  eum  Dilingam  portandum  curaverat;    cf.  supra  p.  115. 

*  De  hoc  iubilaeo  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

*  Vinck;  cf.  supra  p.  97— 98. 


128  1536.  Magdalena  Canisio.     Oeniponte  Dec.  1567. 

Exstat  autem  Augustae  Vindelicorum  in  arcbivo  curiae  episcopalis-  folium 
separatum  idque  amplissimum  et  ad  genus  foliorum  illorum  pertinens,  quae  muris 
affigi  et  ad  res  promulgandas  adhiberi  solent;  contiuet  edictum  germanicum  a  car- 
dinali  Ottone  Truchsess  episcopo  augustano  Dilinga  7.  Novembris  1567  datum :  Otto 
toti  episcopatui  promulgat  versionem  germanicam  bullae  a  S.  Pio  V.  Roma  16.  Oc- 
tobris  1567  datae,  qua  hic  iubilaeum  omnibus  fidelibus  offert  eo  consilio,  ut  Deus 
regna  cbristiana  ab  infidelium,  qui  iam  ingentes  copias,  maxime  navales,  adversus 
ea  parare  dicantur,  potestate  defendat  et  in  fide  catholica  conservet  atque  haereses 
ab  iis  avertat;  monet  eos  igitur,  ut,  ubi  buUa  in  ipsorum  notitiam  venerit,  diebus 
Mercurii,  Veneris,  Sabbati  eiusdem  vel  proximae  hebdomadae  ieiunent,  ut  simul 
Deum  precentur  stipemque  pauperibus  largiantur,  ut  Dominica  proxima,  animis 
poenitentiae  sacramento  antea  lustratis,  sacram  eucharistiam  sumant.  Confessariis 
omnibus  per  episcopos  suos  approbatis  potestatem  dat  fideles  eosdem  peccatis  om- 
nibus  atque  etiam  iis,  quae  per  BuUam  Coenae  reservata  sint,  solvendi,  omnes  quo- 
que  censuras  poenasque  iis  condonandi;  praeterea  indulgentiani  plenariam  illam, 
quae  anno  iubilaei  concedi  solet,  concedit.  Episcopis  praecipit,  ut  in  dies  illos  ie- 
iuniorum  precationes  communes  et  supplicationes  sive  processiones  indicant  et  buUam 
per  parochos  promulgandam  curent.  Addit  cardinalis,  se  praecepisse,  ut  Dilingae 
proxima  Dominica  sive  d.  9.  Novembris  bulla  per  parochum  promulgaretur,  eadem 
hebdomade  ieiunia  et  supplicationes  publicae  instituerentur,  16.  Novembris  populo 
sacra  eucharistia  praeberetur;  simul  mandat,  ut  in  ecclesia  cathedrali  et  reliquis 
templis  similia  quam  primum  fiant. 

Mirum  est,  quod  P.  Martinus  Lenhenstain  collegii  ingolstadiensis  rector  in 
*litteris  Ingolstadio  5.  lanuarii  1568  ad  S.  Franciscum  Borgiam  datis  ait:  lubilaeum 
concessum  esse  ,pro  rege  Galliae"  (Carolo  IX.,  quem  Hugonotti  plurimum  affligebant) ; 
huius  certe  in  bulla  Pii  V.,  ut  a  cardinali  Truchsess  promulgata  est,  nulla  fit  mentio. 
Leubenstain  haec  quoque  refert :  Ingolstadii  primum  Socios,  deinde  populum  iubilaei 
gratiam  sibi  comparasse;  eius  rei  causa  die  21.  Decembris  1567  sive  Dominica 
IV.  Adventus  200  homines  in  Societatis  ecclesia  ad  mensam  eucharisticam  accessisse : 
niulto  plurium  confessiones  a  Sociis  esse  exceptas ;  illorum  plerosque  totius  vitae 
peccata  esse  confessos  (ex  autographo;  G.  Ep.  IX  f.  14P).  Augustae  iubilaeum 
promulgatum  esse  puto  vel  die  16.  Novembris  1567  vel  die  23.,  quae  erat  Dominica 
ultima  post  Pentecosten. 

Borgias  Canisio  respondit  3.  lanuarii  1568. 

1536.         Venerabilis  MA<jJDAL,ENA  archiducissa  Austriae  CANISIO. 

Oeniponte  sub  ineunt.  vel  med.  m.  Decembrem  1567. 

Ex  epistiila  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  n.  1546,  et  ex  Cod.  friburg.  „Hist.  coll. 
Aug."   (v.   Can.  II  li — lu)  p.  13. 

P.  Dyrsiiim  S.  J.  confessarium  siium  laiidat  etc. 

Canisiiis  a  S.  Francisco  Borgia  Societatis  praeposito  generali  iussxs  Magda- 
lenam  et  Helenam  archiducissas  ipsius  noniine  rogare,  iit  Magdalena  pro  P.  Joanne 
Dyrsio,  Helena  pro  P.  Paulo  Hetzcovaeo  P.  Nicolaum  Lanoium  admitterent  con- 
fessarium  vel  saltem  duos  illos  confessarios  rarius  in  aulam  arcesserent  et  raro 
vestihus  cibisque  donarent  (v.  supra  j).  107),  ipso  die  17.  Decemhris  1567,  quo  eius 
rei  gratia  Oenipontem  venerat,  Borgiam  monuit :  Cras  adibo  Reginas.  „Video  ne- 
gotium  mihi  et  illis  difficile  fore,  praesertim  ob  literas  illarum  paucis  ab  hinc  diebus 
ad  me  datas." 

Verisimile  est,  ad  has  Magdalenae  et  Helenae  reginarum  litteras  spectare  ea, 
quae  anno  fere  1595  P.  Matthaeus  Raderus  S.  J.  in  *  ,,Annalibus"  collegii  Societatis 
augustani  de  PP.  Dyrsio  et  Hetzcovaeo  earundem  confessariis  (hos  enim  ah  eo  signi- 
ficari  ex  ipsis  Annalibus  intellegitiir)  scripsit:  „Extant  geminae  duarum  Reginarum 
Epistolae,  vtriusque  manu  scriptae  ad  Canisium,  quibus  ilU  pro  tam  egregiis  con- 
scientiae  moderatoribus,  rerumque  coelestium  doctoribus  immortales  gratias  retulerunt, 


1537.  Heleua  Caii.    Dec.  1567.     1538.  Can.  Frid.  a  Wirsberg.    9.  Dec.  1567.      129 

eamque  ob  caussam  corporis  sui  afflicttone  flagrisque  coelestem  sese  clementiam  esse 
imploraturas,  vti  Numen  Canisio  tantum  heneficium  compensare  velit,  quando  ipsac 
non  possent." 

1537.  HEIiE:SfA  Austriae  archiducissa  CANISIO. 

Oeniponte  circa  ineunt.  vel  med.  m.  Decembrem  1567. 
Vide  epistulam  n.  1536. 

1538.  CANISIUS    FRIDERICO    A   WIRSBERO    episcopo    herbi- 
polensi  et  Franciae  orientalis  duci.  Dilinga  9.  Decembris  1567. 

Ex  apographo  eodem  fere  tempore  scripto  (2°;  2  pp.)  et  sic  inscripto  in  p.  1: 
^Quaedam  excerpta  ex  literis  D.  Petri  Canisij",  et  in  p.  4:  ,,Excerpta  quaedam  ex 
literis  D.  Petri  Canisij  confessarios  et  absoluendj  licentiam  ab  [haeresi]  concernens" 
[sicj ;  quod  apographum  exstat  Herbipoli  in  archivo  curiae  episcopalis,  Fasc.  ^Wiirz- 
burg..  A.  N°  14"  n.  6. 

Ad  „casum"  respondet:  Episcopus  a  pontifice  iubilaeum  petat;  quo  multa  pot- 
erunt  „suppleri".  Confessarii  moneantur:  Episcopum  cum  ipsis  suam  haereticorum 
absolvendoruni  potestatem  communicare  non  posse.  Episcopus  omnes  per  confessarios 
ah  haeresi  ahsolutos  communi  ahsolutione  ah  excommunicatione  liberet,  et  curet,  tit 
confessarii  singulos  ad  peccatoruni  absolutionetn  denuo  petendam  adducant.  Mittit 
Canisius  et  promulgari  cupit  decretum  de  matrimoniis  clandestinis. 

1  Addam  nunc  de  proposito  mihi  Praelati  casu,  quem  Amplitudo 

tua  cognouit,  et  a  me  voluit  iudicari.  Non  repetam  varias,  quae  in 
hoc  negotio  sese  nobis  et  sapientibus  offerunt,  difficultates.  Optarem 
ego  vehementer,  vt  si  publicatio  Jndulgentiarum,  vel  Jubilaei,  vt  vo- 
camus,  isthic,  sicut  Augustae  nuper,  facta  non  sit,  Praelatus  idem 
huius  quidem  Apostolicae  gratiae  statim  quaereret  et  acciperet  salu- 
tarem  communicationem  ^.  Nam  ex  hoc  nobis  oblato  Ecclesiae  thesauro 
multa  suppleri  possunt,  quae  perperam  a  Praelato  in  sacris  commissa, 
vel  ommissa  fuerunt.  Supersunt  autem  adhuc  duae  difficultates,  quae 
non  alibi,  quam  istic  auferri,  dictique  Praelati  cura  et  opera  quam 
primum  submoueri  debent.  Altera  est  ex  parte  Confessariorum :  altera 
vero  difficultas  ex  parte  aliorum,  qui  sunt  ab  ijsdem  Confessarijs  in 
casu  haeresis  perperam  absoluti. 

Quod  igitur  ad  huiusmodi  Confessarios  attinet  qui  volente  et 
sciente  Praelato,  complures  ab  haeresi  et  excommunicatione  maiore 
passim  absoluerunt,  illud  in  primis  curandum  est,  vt  intelligant  tandem, 
in  posterum  ab  hac  absoluendi  potestate,  quam  non  habent,  sibi 
prorsus  abstinendum  esse,  neque  vllum  Confessarium  ab  haeresi  rite 
absoluere  sine  noua  et  spetiali  facultate  Pontificis  Maximi.  Potest 
quidem  Episcopus  pro  authoritate  sua  haereticum  per  seipsum  et 
Vicarium  suum^  absoluere,  sed  hanc  suam  in  absoluendo  facultatem 
aliis,  quibus  ipse  vult,  communicare  non  potest,  praesertim  in  casibus, 
quos  vocant,  Pont.  Max:  reseruatis. 

^  Fortasse  Canisius  hoc  praefatus  erat:  Se  ante  aliquod  tempus  Hei-bipolim 
misisse  consilium,  quod  episcopo,  quo  is  melius  et  sibi  et  episcopatui  consulere 
posset,  dare  iussus  esset;  quod  consilium  v.  supra  p.  75 — 79. 

^  De  boc  iubilaeo  v.  supra  p.  127 — 128. 

^  Vicarium  generalem,  quem  dicimus,  significat. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI.  9 


130  1538.  Canisius  Friderico  a  Wirsberg.    Dilinga  9.  Dec.  1567. 

Caeterum  quod  ad  alios  a  dictis  Confessarijs  non  malitiose,  sed 
ignoranter  absolutos  attinet,  est  horum  quoque  Conscientijs  a  Praelato 
consulendum,  vt  quos  constat  ab  excommunicatione  et  peccatis  ab- 
solutos  non  fuisse,  sicut  falso  id  sibi  persuaserunt.  Vbi  hoc  medium 
et  remedium  Praelato  superesse  videtur,  vt  is  absentes  illos  iam  ante 
a  suis  illegitime  absolutos  et  inscios,  ab  excommunicatione  maiore 
liberet,  liberosque  pronunciet. 

Vnde  intentione  animi  sui  ad  omnes  illos  quantumuis  procul  ab- 
sentes  conuersa  dicat.  Vos,  qui  a  meis  Confessarijs  in  hac  Diocesi 
ob  casum  haeresis  intra  certum  tot  annorum  spatium  absolutionem 
inualidam  accepistis,  absoluo  omnes  et  singulos  a  sententia  maioris 
excommunicationis,  in  quam  propter  haeresim  incidistis,  in  quantum 
possum  et  valeo,  Jn  nomine  Patris  et  Fih*]  et  Spiritus  sancti.    Amen, 

Quoniam  vero  satis  non  est,  praedictos  absentes  ab  excommuni- 
catione,  in  casu  haeresis  liberari,  nisi  praesentes  etiam  a  peccatis 
reliquis  absoluantur:  curet  idem  Praelatus,  vt  Confessarij  omnes, 
praesertim  Parochi,  cum  primum  poterunt,  et  maxime  tempore  Paschatis, 
rationem  peculiarem  illorum,  quos  antea  perperam  absoluerunt,  habeant, 
eosque  praeparent  etiam  ac  promoueant,  ad  absolutionem  de  peccatis 
suis  omnibus  petendam  ^.  Aliam  certe  simpliciorem  viam,  re  cum 
Sapientibus  collata,  non  reperio,  et  spero  hanc  ipsam  Praelato  bene 
conanti  non  prorsus  difficilem  fore  Domino  auxiliante,  qui  suam  nobis 
gratiam  semper  augere  dignetur,  tuamque  celsitudinem*  diu  Ecclesiae 
sanctae  conseruet. 

Adjunxi  Decretum  sacri  ConciHj  Tridentini,  quod  cupio  vehementer 
in  Ecclesia  Herbipolensi  aeque  ac  Augustensi  vbique  publicari,  vt 
Coniugia  clandestina,  quae  tot  pariunt  in  vulgo  turpitudines  et  scan- 
dala'',  prorsus  e  medio  tollantur,  et  Sancto  Matrimonio  suus  demum 
honos  restituatur  2.     Dilingae  9.  Decemb.  Anno  1567. 

a)  cesitudinem  a^.        b)  sandal.i  ap. 


*  Ex  his  litteris  cognoscitur,  Canisium  rigorosiorem  illani  sententiam  secutum 
esse,  quae  ita  habebat:  Ne  illos  quidem  haereticos  per  quosvis  sacerdotes  ab  epi- 
scopo  delegatos  absolvi  posse,  qui  perpetuo  impedimento  (ut  nihil  dicam  de  iis  qui 
ad  tempus  impediebantur)  prohiberentur,  ne  summum  pontificem  ipsi  adirent;  in  qua 
condicione  certe  miserrimis  illis  temporibus  phirimi  ex  haereticis  dioecesis  herbi- 
polensis  erant.  Idem  etiam  ineunte  saeculo  XVII.  theologi  ah'qui  iique  graves  sen- 
tiebant,  ut  TJiomas  Sanchez  S.  J.  (f  1610),  Opus  morale  in  praecepta  Decalogi  1.  2, 
c.  13,  n.  37  (tom.  I,  Lugduni  1615,  132),  et  Martinus  Bonacina  (f  1631),  De  Cen- 
suris  in  comniuni  disp.  1,  q.  3,  punct.  2,  n.  4  (Opera  omnia  I,  Lugduni  1678,  352); 
alii  hoc  saltem  affirmabant:  Eiusmodi  absolutionem  non  esse  tutani ;  ita  Dominicus 
a  Soto  0.  Pr.  (f  1560),  Commentarii  in  Quartum  Sententiarum  dist.  22,  q.  2,  art.  3 
(tom.  I,  Venetiis  1570,  f.  405^*).  Caeterum  cf.  supra  p.  78^  Ego  Canisii  sententiam 
pono,  nec  tamen  ulla  ratione  iudico. 

2  Decretum  illud  ^Tametsi"  (sess.  24,  de  ref.  matr.  decr.  1)  dicit,  quo  matri- 
monia,  quae  aliter  quam  coram  parocho  et  duobus  tribusve  testibus  inirentur,  irrita 
esse  iubebantur. 


1539.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Dilinga  9.  Dec.  1567.  131 

Fortasse  Canisius  has  litteras  inscripsit  Antonio  Reschio  0.  Pr.,  qui  Herbipoli 
theologiae  professor  et  episcopus  auxiliaris  sive  sufFraganeus  erat,  vel  Balthasari  ab 
Hellu  cancellario;  certe  tamen  ipsi  Friderico  episcopo  eas  potissimum  destinabat. 

1539.        CANISIUS  SA:Si^€TO  FRA^SfClSCO  BORGIAC:   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  9.  Decembris  1567. 

Ex  archetypo  (2°;  SV^  PP- ;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig.),  Germ.  183  n.  219 
(f.  295  296).  Canisius  sua  manu  litteras  emendavit  iisque  nomen  (^Seruus"  etc.) 
subscripsit. 

Canishis  et  Hoffaeiis  ciim  Magdalena  regina  agent.  P.  PelUmus  ad  regendum 
ineptus;  quare  ingolstadiensis  rector  in  munere  persistat,  Peltanus  vero  moneatur,  uf 
docendo  utilem  se  praehere  pergat.  Dilingana  officia ;  novae  aedes ;  rectoris  infir- 
mitas.  ScJiolae  Ingolstadii  commode  suhlatae  et  auferendae ;  in  facidtate  artitim  Sociis 
nihil  esse  dehet  connnune  cum  collegis.  Professio  fidei  cum  in  Germania  et  Belgio 
neglegatur,  Ingolstadii  ne  privatim  quidem  facile  fiet.  Socii  mutati.  Canisius  rec- 
toris  oenipontani  ingenio  querulo  se  accommodat. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Dilingae  accepi  literas  P.  Vestrae  8.  et  15.  Nouembris  datas  una 
cum  alijs  ad  Reginam  Magdalenam  et  D.  Paulum  i  scriptis.  Misi  etiam 
Herbipolim  literas  adiunctas  et  inscriptas  P,  Antonio^  Prouinciali. 
Statui  uero,  quam  primum  hinc  Oenipontum  Christo  duce  proficisci^ 
et  cum  dicta  Regina  tractare,  quae  in  mandatis  mihi  dedit  P.  Vestra. 
Vnde  in  transitu  simul  commodius  agam  cum  D.  Paulo,  quam  per 
literas  de  huius  Prouinciae  administratione*^,  quam  ego  perlibenter  in 
illius  uel  alterius  humeros  deponam,  cum  id  primum  commode  licebit. 

Quod  ad  mutationem  Rectoris  Jngolstadiensis  attinet,  uidetur 
Consultoribus  *  et  mihi,  saluo  iuditio  P.  Vestrae  et  Patrum  Assistentium, 
multo  esse  consultius,  in  hoc  munere  nunc  retineri  Rectorem  antiquum  ^, 
quam  nouum  D.  Peltanum  substitui,  ut  qui  iam  ante  ad  Rectoratum 
Oenipontanum  expetitus,  a  gubernandi  munere  se  prorsus  alienum 
ostendit*^,  et  a  studijs  lectionibusque  quotidianis  aegre  admodum  posset 
abstrahi,  qui  praeterea  turbulento  est  ingenio  praeditus,  et  ad  disci- 
ph"nam  Collegij  Rehgiosam  exigendam  et  promouendam  parum  sane 
aptus   uidetur'^.     Multos   saepe   motus   uehementes   in  illo  et  propter 

a)  In  arch.  ita  correctum  est  ex  administrationem. 


'  Hoffaeum ;  de  his  epistulis  v.  supra  p.  107  119.  ^  Vinck. 

^  Hoffaeus,  Germaniae  superioris  ^viceprovincialis"  ad  tres  minimum  menses 
a  Borgia  constitutus,  Monachii  degebat. 

*  PP.  Theodorico  Canisio  et  Alphonso  Pisano;  v.  supra  p.  116. 

*  P.  Martinum  Leubenstain.  ^  Vide  supra  p.  106  123. 

■^  P.  Martinus  Leubenstain  collegii  rector  sub  a.  1566  de  eo  ad  P.  Hieronymum 
Natalem  visitatorem  *rettulit:  ,Pollicitus  est  saepe  prouinciali  et  viceprouinciali  se 
sponte  semper  velle  interesse  oneribus,  vt  ipsi  vocant,  vniuersitatis,  hoc  est  Con- 
silijs,  promotionibus,  conuiuijs,  Ecclesiasticis  officijs,  propter  quam  promissionem 
superiores  liberarunt  P.  Pisam  ab  istis,  vt  ad  libitura  intersit,  cum  tam  difficilis 
ad  ea  omnia  sit:  hac  tamen  hyeme  rarius  fere  interfuit,  quam  alter.  Cum  autem 
alter  saltem  adesse  deberet,  fit  vt  saepe  nuUus  adsit,  propter  quod  male  audimus, 
maxime  apud  eos,  qui  iustas  causas  agunt  apud  senatum  academicum.  . .  .  Ad  eccle- 
siastica    officia   tarde  venit,    et   cito   discedit.     Solet   confabulari    in    officio    missae, 

9* 


X32  1539.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

illum  in  hoc  Collegio  cogimur  experiri,  et  causam  habet  Rector  de 
illo  saepe  querendi'',  quod  prae  caeteris  omnibus  difficilem,  concitatum 
et  acerbum  se  praebeat',  idemque  sum  ego  non  semel  expertus. 
Cupit  interim,  ut  saepe  dixit  et  scripsit,  a  profitendi  munere  liberari, 
in  quo  tamen  solo  suum  talentum  utiliter  exerceri''  [?]  posse  uidetur 
a,d  aedificationem^.  Vnde  nihil  ego  de  Rectore  mutando  statuam, 
nisi  secus  iterum  P.  Vestrae  uideatur,  sed  hunc  ipsum  potius  iudico 
ad  tempus'  retinendum,  qui  nunc  etiam  quam  ante,  rectius  habere 
uidetur.  Hoc  si  P.  Vestrae  placebit,  respondendum  puto  D.  Peltani 
literis,  ut  pergat  suum  explicare  talentum  in  munere  profitendi,  et 
quieto  animo  accommodet  sese  Rectori,  eique  simul  et  superioribus  in 
Domino  faciat  satis. 

Rector  Dilingensis^  probat  operam  sui  Ministri  P.  Gerardi^,  quem 
ego  illi  necessarium  esse  iudico.  P.  Rabenstein  a  Collegio  Hieronymiano 
et  cura  nouae  fabricae^,  quae  toto  anno  non  absoluetur,  uix  potest 
abstrahi,  nec  esset  commodus  Minister  huius  Collegij,  ut  ante  sumus 
experti.  Oro  igitur,  ut  in  his  duobus  nulla  mutatio  interponatur, 
praesertim  cum  uterque  suo  muneri,  et  tam  exteris,  quam  nostris 
satisfaciat.  Habet  interim  Collegium  Dilingense  curas  et  occupationes 
maximas,  egetque  talibus  operarijs,  qui  Rectorem  ualetudinarium,  et 
saepe  nimis  anxium,  subleuent. 

Sustulimus  Jngolstadij  Rhetoricam,  eamque  supremam  Classem 
non  modo  sine  Principis  ^  offensione,  sed  etiam  magno  nostrorum  com- 
modo,  qui  paucis  admodum  discipulis  praeceptorem  Rhetoricae  prae- 
bere  debebant.  Placuit  hoc  factum  Consultoribus,  praesertim  cum 
intelligerenf*  P.  Natalis  hanc  esse  sententiam,  ut  si  quidem  commode 
fieri  posset,  tota  etiam  inferior  illa  schola  Jngolstadij  toUeretur,  cum 
ad  eam  retinendam  ex  parte  Societatis  nulla  sit  obligatio,  sicut  etiam 
Cancellarius'^  Principis  Bauariae  fassus  est^  Accedit  summa  in- 
commoditas,  quam  nostri  eo  loco  in  sua  schola  ferre  coguntur  propter 
Classes  Vniuersit-atis  contiguas,  ad  quas  nostri  studiosi  solent  ex- 
currere,  ut  illic  liberius  agant,  et  nostram  effugiant  disciplinam.  Ob- 
ligatur   interim  Collegium  Jngolstadiense  ad  professores  in  Theologia 

a)  In  arch.  corr.  ev  quaerendi.  b)  Sic  arch.;  corrigendumne  exercere?  c)  Sequens  v.  a  C. 
ipso  supra  versum  scriptum  est.        d)  In  arch.  (a  C?)  corr.  ex  intelligeremus. 


sicut  seculares  professores.  Quando  ingreditur  templum  D.  Virginis,  recta  it  ad 
suum  locum  deputatum,  sine  aspersione  aquae  benedictae,  insalutato  uenerabili  sa- 
cramento,  et  ita  propeiat,  vt  socius,  nisi  uelit  eum  relinquere,  cogatur  idem  facere. 
Quod  puto  a  niultis  notari.  Et  quando  de  istis  omnibus  rogatur  respondet  reliquos 
professores  ita  facere"  (ex  autogr. ;  GC  67  f.  468^). 

'  Cf.  Can.  lll  307  585;  IV  14  129  177  513  684;  V  109  716  725;  Epp.  Nadal 
III  298.  2  liyjn  15^  2.     1  Cor  14,  3  26.     Eph  4,  29. 

^  P.  Theodoricus  Canisius.  *  Pastelii.  (Can.  V  14'). 

*  CoUegii  Societatis;  v.  Can.  V  368'.  *  Alberti  V.  Bavariae  ducis. 
'  Simon  Thaddaeus  Eck. 

*  Cf.  Caec.  Goinez  Rodeles  S.  J. ,  Monumenta  paedagogica  Societatis  lesu, 
Matriti   1901,  774  785. 


Dilinga  9.  Decenibris  1567.  133 

et  Philosophia  Gymnasio  seu  Vniuersitati  suppeditandos ,  sicut  in 
literis  ipsis  fundationis  expressum  habemus  ^  Et  haec  obligatio  satis 
magnum  onus  nostris  adferre  uidetur.  Et  iudicant  Sapientes,  nostris 
in  Facultate  Artium  ibidem  professoribus  consultum  esse,  ut  propter 
rationes  multas  et  graues  a  me  iam  ante  scriptas^,  nihil  sibi  commune 
habeant  cum  Professoribus  alijs,  praesertim  ob''  querelas  et  con- 
tentiones,  quae  inter  illos  mutuo  serebantur,  nec  facile  unquam  euitari 
potuissent.  Semel  nostri^  urserant,  ut  BuUa  Professionis  Fidei''  his, 
qui  Candidati  essent  Artium",  proponeretur  *.  Vnde  a  Collegis  alijs 
accusati  sunt  coram  tota  Vniuersitate,  et  lex  tum  lata  est,  ne  quis- 
quam  Professorum,  de  hac  Professione  Fidei  exigenda  faceret  men- 
tionem^.  Sed  nec  Louanij,  nec  in  alijs  Gynmasijs  Catholicis,  quae 
alicuius  sunt  nominis  in  Germania^,  fortasse  nec  in  Gallia,  suscipitur 
et  exigitur  haec  professio  a  promouendis.  Quare  non  uideo,  quomodo 
id  impetrari  possit,  ut  saltem  priuatim  uel  occulte  haec  ipsa  professio 
.Jngolstadij  "^  suum  usum  et  cursum  habeat,  praesertim  quamdiu  ab 
Ordinarijs  ordinarie  illa  non  publicatur.  Vnde  doleo  nostros  hac  in 
parte  praestare  non  posse,  quod  pie  Pius  V.  postulat".  Causatur 
Episcopus  Eistettensis  Jngolstadiensis  academiae  Cancellarius,  BuUam 
sibi  nondum  promulgatam  esse'^. 

a)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  ad,  quod  librarius  posuerat.         b)  Sequiiur  ab,  oblitt.  c)  Sequitur 

exi,  ohlitt.  d)  IIoc  V.  ah  ipso  C.  supra  versum  scriptum  est.  e)  Sententiam  sequentem  (usqite  ad 

promulgatam  esse  incl.)  C.  sua  manu  inseruit. 


1  De  bis  litteris  8.  Decembris  1563  datis  v.  Can.  IV  939. 
-  Vide  supra  p.  40— 42,  et  cf.  infra,  mon.  ing.  (1). 

^  P.  Henricus  Arboreus  et  Fr.  Carolus  Ursinus  philosophiam  tradebant;  vide 
supra  p.  40-. 

*  Vide  Can.  V  524'  et  supra  p.  45—47. 

*  Mense  Novembri  1567  maior  senatus  academici  pars  apud  AlbertumV.  ducem 
vehementer  instabat,  ne  professio  tridentina  in  universitatem  induceretur  {Prantl 
1.  c.  I  271—272). 

^  In  universitate  vindobonensi  hisce  annis  nulla  ex  facultatibus  (praeter  theo- 
logicam)  Bullam  illam  Pii  IV.  curabat  (Bud.  Kink,  Geschichte  der  kaiserlichen 
Universitat  zu  Wien  P,  Wien  1854,  318).  Friburgi  Brisgoviae  urgente  Ferdinando  II. 
archiduce  universitas  4.  Decembris  1567  statuit  professionem  tridentinam  exigere; 
quam  singuli  tum  professores  tum  officiales  emiserunt,  uno  tantum,  quod  iam  ab- 
iturus  esset,  eam  renuente  {Heinr.  Schreiber,  Geschichte  der  Albert-Ludwigs-Univer- 
sitat  zu  Freiburg  im  Breisgau  II,  Freiburg  1859,  36).  De  eadem  professione  in 
universitatibus  coloniensi  et  dilingana  recepta  v.  Can.  V  37  171  682.  Lapsus  quoque 
est  Canisius,  cum  in  universitate  lovaniensi  professionem  fidei  tridentinam  emitti 
negaret  (v.  infra,  ep.  n.  1557).  Dilingana  universitas  nondum  in  Germania  nomen 
assecuta  esse  videtur;  a.  certe  1561  Canisius  affirmaverat:  ^Repelluntur,  qui  Dilingae 
promoti  sunt"   [Can.  III  144). 

■^  P.  Martinus  Leubenstain  collegii  rector  Ingolstadio  5.  lanuarii  1568  S.  Fran- 
cisco  Borgiae  *scripsit:  Societatis  homines  et  omnes  amicos  eorum,  maxime  autem 
doctorem  Martinum  Eisengrein,  optare,  id  efficeret  Borgias,  ut  summus  pontifex 
episcopo  eystettensi  (Martino  a  Schaumburg)  bullam  Pii  IV  ^intimaret"  eiusque 
promulgationem  praeciperet,  atque  ita  fortasse  Eisengreinii  ^hortatu"  Canisium 
Borgiae  esse  scripturum  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  IX  f.  14P). 


134  1539.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Nec  miretur  P.  Vestra  scholasticos  nostrae  societatis,  qui  erant 
quatuor  uel  quinque  Jngolstadij,  bona  ex  parte  a  me  alio  esse  trans- 
latos,  nimirum  Robertum  ^  Anglum,  qui  Classem  gubernat  Oeniponti, 
Valentinum  -  Germanum  et  Richardum  Anglum  ^,  qui  partim  ad  curan- 
dam  ualetudinem  partim,  ut  rectius  in  spiritu  et  literis  sub  meliore 
Rectore  progressus  facerent,  Dilingam  traducti  fuere.  Vnum  prae- 
terea,  qui  septem  annos  in  Classe  docuerat,  ad  Classem  philosophicam 
Dilingae  applicaui,  utpote  Joannem  Holonium*.  Matthias  Viennensis 
Monachij  in  schola  praeceptor  necessarius  fuit^.  Non  puto  P.  Vestrae 
displicere,  ut  Prouincialis  huiusmodi  fratres  eo  transferat,  ubi  Socie- 
tati  magis  usui  esse,  et  progressus  tum  in  doctrina,  tum  in  spiritu 
maiores  facere  uidentur,  et  praesertim  ubi  ad  hanc  translationem  in- 
uitant  exempla  et  occasiones  illorum,  qui  destruunt  magis  quam  aedi- 
ficant^  iuniores. 

Eadem  fere  mihi  ratio  fuit  plaerosque  mutandi  Oeniponti,  nisi 
qUod  forte  nimium  indulsi  P.  Rectori  ^,  qui  subinde  alios  et  alios  petit, 
uel  acceptos  diu  retinere  nequit,  suas  plaerumque  texens  querelas, 
ut  illi  satisfacere  difficile  admodum  uideatur.  Scripsi  de  illo  alias^, 
bonum  quidem  et  sanctum  et  uehementem  aliquando  senem  esse, 
eumque  nunc  necessarium  uideri  ad  plaerosque  Sacerdotes  ilhc  rectius 


^  „Ardrenum",  de  quo  Can.YbA^  {*  Catalogus  ingolstadiensis  exeunte  a.  1566 
scriptus;  GSC  66  f.  406^—408''). 

-  Oth  {Can.  V  423'). 

^  Eichardus  ^Story"  sive  ^Storaeus",  „ex  patria  Salisburiense"  (Salisbury)  — 
ita  ipse  ait  —  ortus,  Tornaci  a.  1564  in  Societatera  admissus,  Ingolstadii  24.  lunii 
1566  vota  scholasticorura  eraiserat;  qui  a  P.  Natale  ,buen  hijo  y  abil"  vocatur  (Epp. 
Nadal  II  580;  III  183).  Ingolstadii  exeunte  a.  1566  ^humanitati"  studuerat;  Dilingae 
sub  fineni  a.  1567  (annos  ,20  plus  rainus"  natus)  rhetoricae  operam  dabat  {*  Cata- 
logi  ingolst.,  de  quo  supra,  adn.  1,  et  diling.  1.  Nov.  1567  scriptus;  GSC  66  f.  382''). 
Storaeus  postea  (annis  circiter  15S0 — 1593)  in  sacra  aede  lauretana  confessarius  An- 
glorum  fuit ;  tandera,  cum  ter  in  Hungaria  militibus  austriacis  cura  Turcis  dimi- 
cantibus  operam  praestitisset,  a.  1600  Vindobonae  mortuus  est  {H.  Foleg  S.  J.,  Re- 
cords  of  the  English  Province  of  the  Society  of  Jesus  VIP,  London  1883,  1388). 

*  De  „Ioanne  Holonio  Verdunensi",  a.  1561  Colonia  ad  Canisiura  raisso  {Can. 
IV  171  513'  596"),  *  Catalogus  ingolstadiensis  1,  lan.  1565  scriptus  haec  habet: 
Natione  Lotharingus,  „natus  in  oppido,  quod  uulgo  Circoux  nominant",  Societatem 
ingressus  Coloniae  a.  1558,  in  coUegio  coloniensi  „humanioribus  litteris"  studuit; 
dein  in  coUegio  ingolstadiensi  rhetoricae  operam  dedit  ac  pueris  ^elementa"  tradidit; 
nunc  ibidem  „humaniores  literas"  docet  simulque  logicam  „in  scholis  Acaderaiae" 
audit  (GSC  66  f.  872''). 

*  Matthias  Lakner  (de  quo  Can.  IV  648')  hoc  terapore  Monachii  „praeceptor 
secundae  classis  fuit"  {*  Catalogus  monac,  de  quo  supra  p,  119').  Tres  ex  scho- 
lasticis,  qui  exeunte  a.  1566  Ingolstadii  degebant,  a  Canisio  ibidera  manere  iussi 
erant:  Petrus  Deckius,  Wolfgangus  Vietor,  Christophorus  Rosenberger;  ni.  Octobri 
a.  1567  Deckius  „lector  secundae  classis",  Vietor  „praeceptor  infimarum  duarum 
classium  et  Catechista  Gerraanicus",  Rosenberger  „auditor  supremae  classis"  erat; 
cuius  classis  „moderatorem"  agebat  „M.  Leonardus  Boschius"  {*  Catalogi  ingolst. 
exeunte  a.  1566  et  Oct.  1567  scripti;  GSC  66  f.  388—408). 

«  Cf.  2  Cor  13,  10.  '  Nicolao  Lanoio.  «  Vide  supra  p.  14—15. 


Dilinga  9.  Decembris  1567.  135 

in  officio  continendos:  sed  utinam  aptiorem  inueniremus  alium  ad 
fratres  in  spiritu  et  disciplina  promouendos.  Ego"  quandiu  in  hoc 
manebo  munere,  et  praesertim  cum  breui  uenero  Oenipontum,  me 
libenter  illi  totum  accommodabo,  eumque  in  hac  graui  functione 
consolari  studebo,  si  Dominus  iuueri[t]  per  sacrificia  et  preces 
P.  Vestrae  et  P.  Assistentium,  quibus  me  humiliter  in  Christo  com- 
mendo,  simulque  omnibus  et  singulis  precor  cum  anno  nouo  nouam 
et  efficacem  domini  benedictionem,  ut  Societatis  nostrae  negotijs  op- 
time  consulere  pergant.     Dilingae  9.  Decembris  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  [Generajli  Societatis  JESV.         Romae. 

Quae  Canisius  in  his  litteris  Borgiae  coramendat  de  Societatis  scholis  in- 
ferioribus  Ingolstadio  prorsus  auferendis,  egregie  illustrantur  *  Commentario  manu 
P.  Pauli  Hoffaei  S.  J.  scripto,  quod  exstat  in  „Germ.  Sup.  Fund.  I"  f.  155;  Hoffaeus 
nec  locum  nec  tempus  ascripsit ;  ex  ipso  autem  commentario  satis  certe  colligitur, 
eum  scripsisse  Ingolstadii  inter  exeuntem  a.  1563  et  medium  fere  a.  1564,  cum  col- 
legii  illius  rector  esset.    Praecipua  commentarii  capita  pono : 

„Quod  Collegio  Jngolstadiensi  sit  auferenda  schola  inferior  in  qua  classes 
bucusque  quatuor  vel  quinque  conseruantur  ,  ex  rationibus  probatur  consequenter : 

1.  .  .  . 

2.  progressus  eiusdem  scholae  multas  hactenus  habuit  et  adhuc  habet  diffi- 
cultates,  tum  ex  parte  professorum  nostrorum  qui  aegre  possunt  reperiri  vtcunque 
sufficientes:  tum  ex  parte  scholarum  aliarum  Jngolstadiensium,  in  quibus  Magistri 
propter  scholam  nostram  non  sine  causa  videntur  conqueri,  cum  pueros  etiam  ad 
cantandum  in  Ecclesijs  parochialibus  obtinere  non  possunt,  sicut  etiam  Parochi  con- 
queruntur ' :  tum  ex  parte  professorum  Vniuersitatis,  qui  de  auditoribus  sibi  per  nos 
sublatis  vel  imminutis  saepe  conqueruntur,  magnaque  contra  nos  aemulatione  prop- 
terea  feruntur. 

3.  Exiguum  fructum  ex  hac  schola  reportant  studiosi,  praesertim  in  superioribus 
classibus,  et  in  his  pauci  versantur,  nec  diu  retineri  possunt,  cum  easdem  fere  lec- 
tiones  scholae  Vniuersitatis  libentius  audiant  ob  libertatem  illam  quae  alijs  studiosis 
vniuersitatis  satis  conceditur. 

4.  Saepe  contentiones  et  pugnae  oriuntur  inter  studiosos  vniuersitatis  et  scholae 
nostrae,  vt  aliquando  ad  Rectorem  Vniuersitatis  sit  nobis  confugiendum,  Et  aegre 
coerceri  potest''  aliorum  puerorum  petulantia,  qui  nostrae  scholae  iuuenes  perturbant 
ac  probris  insectantur.     5.  .  .  . 

6.  Accedit  quod  studiosi  nostrae  scholae  non  modo  prae  caeteris  negligantur. 
sed  etiam  infestos  sibi  habeanf^  professores  Vniuersitatis,  qui  volunt  illos  sujs  ^ 
astringi   legibus  quemadmodum  caeteros  qui  a  Rectore  Vniuersitatis   solent  inscribi. 

7.  Demum  licet  nonnulli  bonae  spej  adolescentes  vtcunque  sint  a  nostris  bene 
instituti,  paucissimi  tamen  ad  bonam  frugem  perueniunt  et  plerumque  nobis  a  paren- 
tibus  vel  alijs"  ante  terapus  abripiuntur,  aut  sponte  nos  deserunt,  propter  vicina 
studia  Vniuersitatis  quae  sub  eodem  fere  tecto  tractantur.  .  .  . 

8.  ...  Speramus  autem,  quod  in  hac  causa  praecipuum  est,  a  principe"  et 
consiliarijs  eius^  irapetrari  posse,    vt   nostris  auditis  rationibus  illi  patienter  ferrent 

a)  Seqiiitur  illi,  oblitt.  b)  Ita  H.  correxit  ex  et  aegre  coerceri  possit.  c)  Ah  H.  corr.  ex 

habent.  d)   Ita  H.  correxit  ex  volunt  ^uos.  e)   Duo  vv.  sqq.  ab  H.  in  margine  addita  sunt. 

f)  Hoc  V.  siipra  verswn  scriptimi  est. 


1  Cf.  Can.  II  9M2.  "  Alberto  V.  duce. 


136  1540.  Fr.  loannes  Vicus  Canisio.     Dilinga  sub  10.  Dec.  1567. 

hanc  scholae  ablationem,  et  suam  praeterea  in  hoc  apponerent  autoritatem,  siiie  qua 
non  putamus  hic  aliquid  esse  immutandum." 

Borgias  Canisio  respondit  17.  et  28.  (24.?)  lanuarii  1568. 

1540.  FR.    lOAHfXES    VICIJS    S.    J.    rhetoricae    in    universitate 

dilingana  professor  CANISIO.  Dilinga  sub  10.  Decembris  1567. 

Ex  Pisani  epistula  autographa.    G.  Ep.  "VIII  f.  147^ 
Neqiie  praefecto  studiorum,  neque  aliis  praepositis  ohsequi  vult. 

P.  Alphonsus  Pisanus  S.  J.  theologiae  in  universitate  dHincjana  professor 
Dilinga  10.  Decemhris  1567  haec  rettulit  de  Canisio  praeposito  provinciali  et  de 
Fr.  loanne  Vico,  qui  ad  id  usque  tempus  in  ea  universitate  rhetoricam  tradiderat 
(v.  supra  p.  12) :  „Decretum  est,  ut  discedente  hinc  P.  R.  prouinciali,  quod  cras 
futurum  putatur,  secum  ducat  Johannem  Anglum  Augustam,  ut  ihi  ad  tempus  ma- 
neat,  et  hoc  collegium  liheretur  a  periculo,  quod  per  eius  modum  procedendi  patie- 
hantur  aliqui  fratres.  Obfirmato  siquidem  animo  non  uidt  parere  praefecto  studiorum ', 
et  alijs  ordinationibus  superiorum  in  collegio,  quamuis,  quando  ei  iinponifnr  poeni- 
tentia,  lihenter  eam  facit,  sed  ita  ut  jyostea  glorietur  generosi  aninii  esse  contemnere 
poenitentias.  Hoc  sui  animi  firmum  ijropositum  scrlpfo  jndicauit  jMtri  prouinciali, 
et  verbo,  et  opere,  addens  se  ita  facere  propter  Deum,  quem  solum  habeat  Dominum, 
et  non  curare  aliorum  judicia.    Praeerat  is  classi  Rlietoricae." 

P.  Tlieodoricm  Canisius  coUegii  dilingani  rector  S.  Francisco  Borgiae  *scripsit 
Dilinga  10.  Decembris  1567 :  ^Venit  ad  hoc  CoUegium  proximo  Junio  Joannes  Vicus 
Anglus  iussu  P.  Prouincialis,  propterea  quod  Oeniponti  minus  esset  quietus,  et  cum 
suo  Rectore  conuenire  non  posset.  Cum  autem  necessariam  hoc  loco  occupationem 
non  haberet,  iussus  est  philosophiae  priuatim  operam  dare,  si  forte  in  hoc  genere 
CoUegio  paulo  post  prodesse  posset.  Verum  paulatim  deprehendimus  illum  Auerroicis 
opinionibus"  prorsus  addictum,  et  in  ijs  praedicandis  admodum  diligentera,  ita  vt 
iudicaremus  non  conuenire,  vt  classis  philosophica  tali  ingenio  regenda  traderetur." 
Tradita  igitur  est  Fr.  Richardo  Flemingo  ^.  Vicus  autem  scholae  rhetoricae  praefectus 
est.  „Coepit  autem  in  hac  classe  aegre  ferre  quod  iuxta  morem  huius  Academiae 
praefectus  studiorum  exigeret  rationem  absentiae  a  discipulis,  et  in  dyscolos  animad- 
uerteret,  dicens  hac  ratione  praeceptoribus  fieri  iniuriam,  neque  plenam  illis  in  disci- 
pulos  relinqui  iurisdictionem  etc.  et  addens,  se  non  posse  hoc  loco  manere,  nisi 
praefectus  studiorum  a  sua  schola  abstineat.  Hanc  vero  suam  tentationem,  non 
superioribus  sed  fratribus  identidem  inculcauit,  hortans  etiam  vnum  ex  praecepto- 
ribus  alijs,  vt  in  suam  descenderet  sententiam. . , .  Jnterim  corporale  exercitium  post 
multas  monitiones  non  fecit.  Scutellas  cum  murmure  lauit  *. . . .  Jniuriam  . . .  sibi  factam 


1  P.  M.  Gerardus  Pastelius,  „Minister,  Praefectus  scholarum  et  sacelli" : 
*  Catalogus  dilinganus  m.  Novembri  1567  scriptus. 

-  De  his  v.  supra  p.  60  67. 

'  ,M.  Richardus  Flemingus,  lector  logices"  :  {*  Catalogus,  de  quo  supra,  adn.  1). 

*  De  ^exercitatione  corporali",  quam  valetudinis  gratia  S.  Ignatius  fieri  volebat 
(Constitutiones  S.  J,  P.  3,  c.  2,  n.  4),  v.  Can.  V  718—720.  In  „Ordine  culinae"  a 
F.  Hieronymo  Natale  Societatis  visitatore  composito  ita  praecipitur:  „Post  prandium 
et  coenam,  transacta  media  hora  prioris  quietis,  vnus  vel  duo  vel  plures  fratres, 
prout  opus  fuerit  et  frequentia  coUegii  patietur,  vestiti  saccis  ex  lino  crasso  ab 
anteriori  parte  cura  manicis,  destinentur  ad  scutellas  abluendas  et  discos  etc,  at- 
que  hi  mutentur  suis  diebus.  Comprehendantur  autera  in  his  per  vices  suas,  non 
solum  sacerdotes,  sed  omnes  etiam  superiores,  neque  vllus  excludatur,  nisi  cui  nota- 
bile  damnum  afferet  illud  exercitium,  ex  praescripto  medici ;  hoc  vero  facient  di- 
midia  hora."  Attamen  idem  Natalis  ineunte  a.  1567  in  collegio  moguntino  constituit: 
„Debet  haberi  ratio,   ne  professores,  qui  grauem  et  continuam  habent  occupationem 


1541.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.     Dilinga  11,  Dec.  1567.  137 

[dixitl,  quod  M.  Richardus  sibi  in  philosophia  docenda  esset  praelatus,  cum  talenta 
maiora  ad  eam  rem  sibi  a  Deo  tradita  esse  videret.  Post  prohibitionem  de  Auerroe 
laudando  factam,  ipse  et  illum  et  eius  sequaces  publice  coram  nouis  Logicis  cora- 
mendauit,  et  D.  Thomae  alijsque  philosophis  praetulit.  Minus  i-euerenter  de  summo 
pontifice  loquutus  est  tanquam  inconsideratius  D.  Thomam  in  Sanctorum  Doctorum 
numerum  retulisset  ^  Denique  communis  pene  fuit  domesticorum  querela,  inordinatam 
esse  et  valde  grauem  fratribus,  eius  conuersationem  propter  aculeos  et  prophanam 
quaudam  libertatem.  Quare  post  aduentum  p.  prouincialis  ad  tollenda  haec  incom- 
moda,  publice  Joannis  Angli  culpa  tempore  coenae  dicta  est,  generatim  tamen  et, 
quoad  lieri  potuit,  moderate,  iussusque  est  pro  satisfactione  fratrum  se  flagellave^. 
Acquieuit  ille,  sed  ita  vt  nihilo  melior  ex  lioc  remedio  factus  videatur:  sed  perinde 
vt  antea  in  suis  opinionibus  pertinax :  vti  partim  ex  verbis  eius  partim  ex  scripto 
p.  prouinciali  oblato  iudicare  licuit.  Ne  ergo  pusillum  hunc  gregem*  scandalizare 
pergeret,  visum  est  p.  prouinciali  et  Consultoribus  *  Augustam  eum  binc  ablegare, 
vt  illhic  paternitatis  tuae,  ad  quam  scribere  instituit,  sententiam  expectet"  (ex  auto- 
grapho;  G.  Ep.  VIII  f.  150). 

Mirum  esse  non  potest,  Sociorum  dilinganorum  animos  Vici  sermonihus  offensos 
esse;  nam  S.  Ignatiiis  de  scholis  Societatis  praeceperat:  ,In  Theologia  legetur  vetus 
et  novum  Testamentum,  et  doctrina  scholastica  divi  Thoraae"  etc.  (Constitutiones 
S.  J.  P.  4,  c.  14,  n.  1).  Idem  Ignatius  in  „ReguIis  servandis,  ut  cum  orthodoxa 
Ecclesia  vere  sentiamus"  (n.  11),  quas  in  suo  „Libro  Exercitiorum"  proponebat, 
theologiam  scholasticam  coramendaverat  et  doctores  scholasticos  magnis  laudibus 
extulerat;  in  qua  laudatione  primo  loco  posuerat  S.  Thomara  (Institutum  S.  J.  III  499). 
Quod  autem  ad  suraraura  pontificera  attinet,  P.  Natalis  visitator  Socios  in  ^lnstruc- 
tione"  quadara  ,De  modo  loquendi"  tradita  ita  *monuerat:  ,De  Papa  et  Ecclesia 
Rom:  [loquendum]  surama  anirai  et  verborum"  omnium  reuerentia  atque  obseruatione 
cura  summa  honoris  praedicatione  et  laude"  (ex  apographo  eiusdera  teraporis;  Cod. 
,XV.  A"  f.  130^—131"). 

1541.         CANISIUS  SAHfCTO  FRAXCISCO  BORCkIAI:  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  11.  Decembris  1567. 

Ex  litteris  arcbetypis  et,  quod  ad  postremam  partem  attinet,  autograpbis 
(2°;  SVa  PP-;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Gerra.  183  n.  220  (f.  298  299). 
Canisius  sua  manu  litteras  emendavit;  extremara  partem  (incipiendo  a  ^Cura  hucus- 
que  scripsissem")  ipse  scripsit  et  subscripsit.  Epistulae  particulara  italice  vertit 
Boero,  Can.  321;  eadem  usi  sunt  Sacchinus,  Can.  246 — 247,  et  MicJiel,  Can.  363. 

a)  Ita  corrigendum  esse  puto  ex  rerum,  quocl  in  apograplio  est. 


in  scholis,  in  doraesticis  exercitiis  occupentur,  nisi  si  quae  ad  corporalera  exer- 
citationera  vel  leuiorera  occupationem  excipientur;  non  videtur  enira  consultura  ut 
legant  ad  raensani  vel  lauent  scutellas,  nisi  diebus  dominicis  et  festis,  quibus  baec 
poterunt  prestare"   (Epp.  Nadal  IV  337  604). 

*  S.  Pius  V.  bulla  Roraa  11.  Aprilis  1567  data  constituerat,  ut  festus  dies 
S.  Thoraae  Aquinatis  in  tota  ecclesia  ^queraadmodum  sanctorum  quatuor  Ecclesiae 
doctorum  festivitates"   ^celebraretur"   {Bullarium  Ronianum  VII  564—565). 

2  ,CuIpae  dicantur  ex  suggestu  .  .  .  Flagellationes,  quas  diciraus  disciplinas, 
quae  fieri  solent  in  refectorio,  .  .  .  fiant  super  dorsura,  nec  durent  vltra  psalmum 
De  profundis  .  .  .  Sacci  praeterea  parandi  ex  tela  nigra,  ad  dorsum  ita  aperti,  vt 
libere  possit  exerceri  flagellatio,  vbi  publice  fit" :  P.  Hieromjmi  Natalis  visitatoris 
instructio  ,De  mortificatione  et  poenitentiis"   (Epp.  Nadal  IV  544—545). 

''  Lc  12,  32. 

*  PP.  Theodoricus  Canisius  et  Alphonsus  Pisanus  consultores  praepositi  pro- 
vincialis  (v.  supra  p.  116),  idem  Pisanus  ac  PP.  Caspar  Haivodus  et  Thomas  Gallus 
consultores  rectoris  erant  (*  Catal.  dilinganus  m.  Nov.  1567  scriptus). 


138  1541.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Adversus  Centuriatores  scr/pturus  S.  Pii  henedictionem  et  S.  Francisci  Borgiae 
preces  j)etif.  Potestatem  quoque  petit  libros  emendi.  Provinciae  administrationem 
libenter  transferet  in  optimum  P.  Hoffaeum.  Catechismi  Romani  versio.  Zoannettus. 
P.  Sicagerius.  Sacerdos  germanus,  qui  Romam  niitti  queat,  non  sttj^peiit ;  avocandi 
sunt  ex  aulis  confessarii.  P.  Kleselitts.  P.  Merquitii  difficile  ingenium.  PP.  Torrensis 
et  Pisani  laudes.  Confessio  Augiistiniana.  Vacationes.  Fratres  sine  vestibus  sepelientur. 
P.  Gall  perperam  queritur  de  rectore  aliisque.  Fr.  Vicus  cum  ohoedientiam  recusando 
Dilinganos  perturhet,  Augustae  versahitur,  quoad  Borgias  de  eo  statuerit. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Quando  ita  uisum  est  Pontifici  Maximo  et  P.  Vestrae,  quibus 
omnem  et  reuerentiam,  et  obedientiam  debeo,  ut  in  opere  difficili 
Centuriarum  posthac  meam  operam  ponam  ^,  supplex  in  primis  peto 
ad  hoc  institutum  rite  incipiendum  et  prosequendum  S.  D.  N.  bene- 
dictionem  et  gratiam  singularem,  qua  confirmatus  ego  rem  tam  arduam 
et  meis  humeris  inparem  foelicius  aggredi,  et  his  bonis  Sanctitatis  eius 
Votis  satisfacere  possim.  Deinde  P.  Vestrae  preces  pro  me  peculiares 
in  hunc  ipsum  finem  offerri  Domino  cupio  et  peto  uehementer.  Liceat 
etiam  mihi  quaeso^,  ex  pecunijs''  prouintiae  nostrae"  eos  emere  co- 
dices,  qui  ad  hanc  lucubrationem  historicam  non  pauci,  neque  uulgares 
necessarij  fore  uidentur.  Ego  diligenter  interim  id  obseruabo,  quod 
postulat  P.  Vestra,  ut  negotia  Prouinciae  mihi  cordi  esse  non  sinam, 
sed  retento^  solo  nomine  ad  tempus,  nouum  Prouincialem^  Rectores 
omnes  integrum  sibi  uendicabunt.  Quod  ut  cito  fiat  nunc  ad  D.  Paulum 
Hoffaeum  propero,  confirmaturus  libenter  illi  P.  Vestrae  sententiam, 
et  hoc  totum  munus,  quod  ego  tot  annis  non  sine  molestia  meorum 
Superiorum  ^  indignus  plane  tuli,  in  ilium  bonum  et  sapientem  Patrem 
primo  quoque  tempore  reiecturus.  Quicquid  autem  apud  illum  effecero, 
breui  scribam  in  Vrbem:  hoc  unum  nunc  addens,  quod  nondum  ille 
uerterit  Germanice  librum  quartum  Catechismi  Romani'^,  nec  absoluere 
quidem  possit  ante  Christi  Natalem  aut^  Epiphaniam^  ob  frequentes, 
quae  interea  illi  habendae  sunt,  in  templo*  conciones,  cum  sit  or- 
dinarius  Monachij  Concionator. 

Quod  ad  editionem  dicti  Catechismi  attinet,  placet  Reuerendissimo 
Cardinali^  ut  D.  Pauli  uersio,  quae  propter  elegantiam  quoque  ser- 
monis  laudatur,  in  lucem  exeat  cum  priuilegio  et  authoritate.  Addetur 
igitur  operi  quod  iam  sub  praelo  est,  praefatio  et  commendatio  eius- 
dem  Cardinalis  scripta  nomine^. 

a)  In  arch.  sequitur  siue,  ohlitt.  b)  In  arch.  ita  correclum  est  ex  pecunia.  c)  Ita  C.  sua  manu 
correxit  ex  nostris.  d)  Hic  mih  supra  versum  scriptum,  deinde  autem  ohlitteratum  est.  e)  Sequuntur 
vv.  ut  uereor  sane,  ohlitt.       f)  Sequitur  qui,  ohlitt.        g)  Ita  (a  C,  ut  videtur)  correctum  est  ex  uel. 

*  Vide  supra  p.  118. 

2  P.  Paulum  Hoffaeum,  quem  Borgias  ad  sex  minimum  menses  ^viceprovin- 
cialem"  Germaniae  superioris  constituerat  et  Canisii  loco  totam  provinciam  regere 
iusserat;  v.  supra  p.  118 — 119  124. 

3  Ante  26.  Decembris  1567  vel  6.  lanuarii  1568. 

■*  In  templo  Eremitarum  S.  Augustini;  v.  supra  p.  119'. 

'"  Ottoni  Truchsess. 

*■•  De  hac  editione  Dilingae  a.  1568  vulgata  v.  infra,  mon.  litt.  (12). 


Dilinga  11.  Decembris  1567,  139 

Commendaui  literas  D.  Zoanneti  nostris  Jngolstadij,  ut  illius  desi- 
derio  satisfiat  ^ 

D.  Conradum  ^  breui  fortasse  missum  faciam,  ut  ne  illius  peccata 
nobis  imputentur. 

Vtinam  liaec  Prouincia  Germanum  Sacerdotem  et  confessarium 
Romam  posset  mittere.  Desiderabamus  nos,  in  hac  tanta  penuria 
operariorum  remitti  nobis  alterum  Confessarium  e  duobus  Germanis, 
qui  sunt  Florentiae  atque  Ferrariae^.  Monachij  uno  atque  altero 
egerent  confessario :  tantus  est  soepe  concursus  poenitentium.  Ex 
Oeniponto  facile  sinerem  in  Vrbem  reuocari  unum  et  alterum  Con- 
fessarium  Reginarum*,  aut  P.  Klesselium.  Sed  putat  Rector^  pau- 
ciores  illic  sacerdotes  esse  non  posse,  idemque  Klesselius  abhorret, 
nescio  quo  modo,  ab  Jtalia  repetenda :  et  erit  illius  usus  nobis  fortasse 
in  Cathedra  necessarius  propter  P.  Joannem  Saxonem  ^,  de  quo  nihil 
nobis  audemus  certi  polliceri,  et  timere  magis  quam  sperare  cogimur 
ob  graues  naturae  illius  impetus  et  ingentes  difficultates,  de  quibus 
puto  alias  scriptum  esse. 

D.  Torres  liberari  facile  non  potest  eo  munere,  quod  Jngolstadij 
cum  laude  obit  in  profitendo^,  etsi  gratior  illic  fuerit  D.  Pisa,  cuius 
desiderio  multi  etiam  in  Aula  Bauarica  tenentur.  Molitur  idem 
D.  Torres  alteram  et  pleniorem  editionem  Confessionis  Augustinianae, 
quae  Germanis  lectoribus  admodum  satisfacit^. 

De  casibus  reseruatis  exemplar  ad  nos  ante  misit  D.  Natalis^. 
De  uacationibus  respondebitur ,  quam  primum  fieri  poterit,  quid 
apud   nos   obseruetur  i*^.     Curabitur  etiam,    ut  fratres,    qui  moriuntur, 


•  Franciscus  Zoannettus  (de  quo  Can.  III  557 ;  IV  208)  nobilis  bononiensis, 
cum  diu  in  universitate  ingolstadiensi  ius  tradidisset,  autumno  a.  1564  Bononiam 
redierat;  ubi  sacrorum  canonum  professor  in  universitate  institutus  est  {Mederer 
1.  c.  I  291).  ^  Swagerium;  v.  supra  p.  83. 

•*  PP.  Guilielmus  Elderen  et  Laurentius  Hermanutius  ibi  loannae  et  Barbarae 
ducissarum  confessarii  erant;  v.  supra  p.  16. 

-  PP.  loannem  Djrsium  et  Paulum  Hetzcovaeum  Magdalenae  et  Helenae 
reginarum  confessarios.  *  P.  Nicolaus  Lanoius. 

"  Merquitium  contionatorem  ecclesiae  parochialis;  v.  supra  p.  16  43. 

'  P.  Hieronymus  Torrensis  loco  P.  Alphonsi  Pisani  (Diiingam  translati)  theo- 
logiam  in  universitate  docebat  (Can.  V  437). 

*  Torrensis  a.  1567  adversus  protestantium  ,Confessionem  Augustanam"  Di- 
lingae  ediderat  ,Confessionem  Augustinianam",  qua  omnia  doctrinae  catholicae  capita 
a  protestantibus  reiecta  ex  S.  Augustino  ipsiusque  verbis  proferebantur  (Can.  V 
216  817). 

^  De  his  casibus  in  Societate  reservatis  v.  Can.  V  754. 

'°  P.  Patilus  Hoffaeus  viceprovincialis  Augusta  15.  lanuarii  1568  Borgiae 
*scripsit:  Vacationura  tempus  in  provincia  Germaniae  superioris  ultimis  duobus 
annis  fuisse  aut  d.  13.  lulii  ad  15.  Augusti  aut  ab  octava  SS.  Petri  et  Pauli 
(6.  lulii)  ad  festum  S.  Laurentii  (10.  Augusti) ;  ita  tamen  ut  in  classibus  inferioribus 
(addita  rhetorica)  singulis  fere  diebus  tum  ante,  tum  post  prandium  una  schola 
haberetur;  aliquid  tamen  in  ea  re  exstare  varietatis,  maxime  propter  universitatem 
dilinganam  (ex  autographo;  G.  Ep.  IX  f.  ISl'' — 153''). 


140  1541.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

et  Clerici  non  sunt,  sine  uestibus  et  ad  morem  aliorum  Collegiorum 
sepeliantur "  ^ 

Scripsit  isthuc  D.  Thomas  suas  queremonias^^  [?],  nec  desinit 
molestus  esse  bono  Rectori  ^  pro  ingenij  sui  uehementia  atque  duritie, 
ut  difficile  sit  admodum  illum  ferre,  dum  suo  iuditio  nimium  fidit,  et 
ad  maiorem  libertatem  aspirat,  sicut  fere  iam  ante  D.  Conradus 
aspirabat*.  Jnclusi  schedulam  Rectoris  manu  scriptam  de  illius  con- 
ditionibus  et  moribus.  Ego  uidere  non  possum  causam  ullam,  cur" 
ab  hoc  superiore  et  alijs,  de  quibus  queritur,  ita  sit  alienus'^.  Ostendit 
interim  inditia  bonae  uoluntatis  et  quod  cupiat  de  proximo  bene  mereri  ^. 
Vbicunque  autem  fuerit,  satis  negotij  daturus  uidetur  suo  superiori. 
Det  nobis  Dominus  maiorem  Vocationis  et  miseriae  nostrae  cognitionem. 

De  Joanne^  Anglo  maiores  hic  turbas  audiri  et  uideri  doleo. 
Coactus  illum  huc  transtuli  ex  CoUegio  Oenipontano,  quia  cum  Rec- 
tore  Lanoyo  frequens  erat  illi  contentio,  et  fratres  offendebat''.  Egit 
hic  dimidium  annum,  et  sui  similis  esse  pergit  non  sine  multorum 
offensione:  timori  est  superioribus,  cum  adeo  durum  et  obstrepentem 
se  praebeat  admonitus  atque  correctus.  Jngenium  elatum  et  sedi- 
tiosum  uidetur,  in  quo  regnat  spiritus  contradictionis,  et  subinde  se 
cupit  a  domesticis  et  usitatis  ministerijs  eximi.  Mihi  necessarium 
uidetur,  ut  P.  Vestra  bono  huic  et  prudenti  Rectori  pleniorem  tribuat 
facultatem  illum  dimittendi,  aut  Romam  remittendi,  si  ita  pergat  per- 
turbare  Collegium,  Superiores  negligere  et  offendere  fratres.  Romam 
non  inuitus  ibit,  ut  intelligo.  Praeest  alioquin  Rhetoricae  Classi,  et 
cum  fructu  discipulorum  docet:  sed  cauendum  est,  ne  serpentes  in 
sinu  alere,  et  propter  unum  multos  domesticos  in  discrimen  adducere 
uideamur.  Nimium  est  ille  D.  Thomae  familiaris.  Oret  pro  nobis 
et  indignis  filijs  P.  Vestra. 

a)    In  arcli.  con:  ex  sepelliantur   vel  sepellientur.  b)    Sic  arch. ;   corrigendum  esse  videtur 

querimonias.  c)    A  libr.  corr.  ex  ut.  d)    Seittentia  sequens,  usque  ad  mereri  incl.,  in  margine 

addita  est. 


*  Cf.  Can.  V  346—348.  Clerici  in  vestibus  ordinis  sui,  monachi  in  vestibus 
religiosis  sepeliebantur.  Fideles  autem  reliqui  medio  aevo  atque  etiam  proximis 
saeculis  (ut  XV.),  in  Gallia  saltem,  in  amiculo  aliquo  ferali  sive  sudario  involve- 
bantur  vel  in  illud  insuebantur  {Artli.  Mu7-cier,  La  s^pulture  chretienne  en  France 
d'apres  les  monuments  du  XV"*  au  XVP  siecle,  Paris  1856,  17 — 22.  Steph.  Beissel 
S.  J.,  Ein  illustrirtes  Gebetbuch  des  XV.  Jahrhunderts,  in  ,Zeitschrift  fiir  christ- 
liche  Kunst"  II,  Dusseldorf  1889,  84—86). 

^  Has  P.  Thomae  GaUi  theologiae  in  universitate  dilingana  professoris  queri- 
monias  v.  infra,  mon.  dil.  (3).  *  P.  Theodorico  Canisio. 

*  Gallus  Dilinga  13.  Decembris  1567  ad  Borgiam  *litteras  dedit,  in  quibus, 
multis  querimoniis  adversus  eos,  qui  in  Germania  superiore  Sociis  praeessent,  pro- 
latis,  petebat,  ut  „quam  citissime"  in  aliam  aliquam  Societatis  provinciam  raitteretur 
(ex  autogr.;  G.  Ep.  VIII  f.  162). 

'"  Ita  Galliis  Dilinga  1.  Novembris  1567  Borgiae  *scripserat:  ^Consolatio  mea 
hic  maxima  haec  est,  vt  30  pauperes  quorum  mihi  curam  commiserunt,  in  pietate 
et  studijs  proficere  suo  tempore  curem"   (ex  autogr. ;  1.  c.  f.  143''). 

^  Vico.  "^  Vide  supra  p.  136. 


Dilinga  11.  Decembris  1567.  141 

Cum  hucusque  scripsissem  .  obtulit  mihi  nouum  scriptum  hic  Anglus, 
de  quo  collectos  Consultores  audiui.  Visum  est  omnibus,  vt  ipsi  quo- 
que  scribent,  diutius  inter  nostros  ferendum  non  esse,  qui  tot  signa 
daret  inobedientiae,  et  praesentibus  nunc  superioribus  opponeret  sese% 
praescribens  leges,  quas  ipse  uellet  contra  receptum  huius  academiae 
morem  inducere,  et  multis  modis  excipiens  contra  communem  regularum 
obseruationem.  Voluit  praeterea  suam  causam  a  P.  Generali  tantum 
iudicari,  et  aperte  praesefert  amarulentiam  aduersus''  tres  e  nostris 
sacerdotes,  ut  alij  aperte  cernunt.  Breuiter  obedientiae  spiritum  post 
admonitiones  et  poenitentias  nullum  hic  exhibiturus  uidebatur,  et  peri- 
culum  erat,  ne  pergeret  suis  murmurationibus  infestare  et  corrum- 
pere  fratres,  qui  non  possunt  non  mirari  et  dolere,  hunc  vnum  tam 
insolenter  et  praefracte  agere,  et  communes  leges  negligere.  Quo- 
circa  uisum  est  omnibus  et  mihi,  ut  mecum  ille  discederet,  et  Au- 
gustae  maneret  tantisper,  dum  statueret  de  illo  P.  T.  ad  quam  spe- 
ciosa  fortasse  ille  scribet,  sed  vtinam  uera  omnia.  Fit  interim  ingenti 
cum  detrimento  studiorum  et  gymnasij  huius,  quod  cogimur  huiusmodi 
peritum  alioquin  Rhetorem  hinc  ablegare :  sed  praestat  vnum  amittere, 
quam  multos  perdere:  nec  dubito,  quin  collegio  huic°  optata  redibit 
tranquillitas  hoc  Dauo  ^  sublato,  cuius  salutj  utinam  in  aliena  pro- 
uintia  uel  Romae  consuli  posset. 

Adiunxi  casus  quosdam.  .  .  .  Dominus  nostri  misereatur^, 
et  admittat  sacrificia  et  preces  P.  T.  quae  pro  nobis  offeret,  uti  spero. 
Dilingae  11  Decemb.  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  [Genera]l[i]  Societatis  JESV.       Romae. 

Sacchinns,  ubi  has  litteras  commemorat  (Can.  246— 247),  ita  narrat:  Canisius 
ad  Centurias  Magdeburgenses  refutandas  „sacrificia,  et  preces  in  eam  rem,  proprias 
a  Praeposito  Generali  cum  Societatis,  tum  nominatim  ipsius  petiit.  Ad  haec  per 
eundem  Praepositum  a  summo  Pontifice  benedictionem  singularem,  plenamque  ex 
Apostolica  indulgentia  condonationem  rogauit".  Nec  vero  potest  neque  ex  Canisii 
litteris,  neque  ex  Borgiae  responso  (respondit  hic  ad  eam  Canisii  petitionem  24.  la- 
nuarii  1568)  colligi  Canisium  praeter  benedictionem  pontificiam  petisse  etiam  indul- 
gentiam  plenariam;  confudisse  videtur  Sacchinus  petitionem  benedictionis  a  Canisio 
refutationem  Centuriarum  aggrediente  factam  et  petitionem  indulgentiae  plenariae 
H  P.  HofFaeo  Catechismum  Romanum  germanice  vertente  factam  (de  qua  supra  p.  59). 
Neque  Societatis  preces  Canisius  petiit  (id  quod  aliqua  ratione  Boero  quoque  [Can. 
:^.21]  et  lo.  Dorignij  S.  J.  [LaVie  du  reverend  Pere  Pierre  Canisius,  Paris  1707,  296] 
affirmarunt);  sed  Borgiae  preces   „offerri  Domino  cupiebat". 

Borgias  Canisio  respondit  17.  et  24.  lanuarii  1568. 

a)  Hoc  V.  a  C.  supra  versum  scriptum  est.        h)  Sequitur  tot,  oilitt.        f)  huius  autogr. 


^  luvene  nasuto  et  correctionis  impatiente;  v.  Can.  III  473^ 
2  Ps  66,  2;  122,  2  3  etc. 


142       1542.  Vicus  Can.     1543.  Pastelius  S.  Francisco  Borgiae,    11.  Dec.  1567. 

1542.  FR.  lOAlSrXES  VICUS  S.  J.  CANISIO. 

Dilinga  11.  Decembris  1567. 
Vide  supra  p.  136  et  infra  p.  142—144. 

1543.  P.  GERARDUS  PASTELIUS  collegii  minister  studiorumque  praefectus 
mandatu  Canisii  S.  FRAXCISCO  BOROIAF  praeposito  generali 
Societatis  lesu.  Dilinga  11.  Decembris  1567. 

Ex  autographo  (2»;  IVg  pp.).     G.  Ep.  VIII  f.  153. 

Fr.  Vicus  praepositis  praesentibus  devotum  se  simulabat,  absentibus  male  dicebat, 
de  S.  Thoma  temere  loquebatur,  Averroistas  commendabat,  pricilegia  sibi  arrogabat, 
poenitentiam  sibi  impositam  aegerrime  fercbat  etc.  Quare  Canisius  eum  Aiigustam 
secum  abduxit.     Frater  qtiidam  mittatur. 

t  Pax  Christi  molto  Reuerendo  in  Christo  Padre. 
Per  ordine  del  P.  Prouinciale  riferisco  a  V.  P.  quello  che  questi 
di  passati  e  accaduto  intorno  a  Maestro  Giouanni  Anglo  ^  Mastro  qua 
della  Rhetorica,  il  quale  molti  di  sono  ha  cominciato  niolto  a  deuiare 
dal  uero  modo  di  procedere  nella  Compagnia  prima  in  andare  molto 
riseruato   et   simulato   con   li   suoi   superiori  immediati  monstrando  a 
loro   molto   buona   cera   et  di  dietro  lamentandosi  molto  et  parlando 
male  di  loro,    cercando   anchora  di  muouere  gli  altri  a  simile  effetto 
2°   in    parlare   molto   incautamente^   di   Santo  Thomaso   d' Aquino  et 
altre   cose   simili   W  in   parhire   molto  fauoreuolmente  di  Auerroe  et 
suoi   sequaci^   et   questo   con  alcun  scandalo  et  pericolo  delli  astanti 
et   contra   graui   et   publiche   admonitioni   del  P.  Rettore^   in  questa 
materia   4°   in    fuggire   li   ordini  di  casa  et  usare  priuilegij  non  con- 
cessi   anzi  negatili   espressamente  dal  superiore   5°  che  hauendogli  il 
Padre  Prouinciale  per  questi  et  altri  simili  difetti  dato  una  penitentia* 
si  e  dimonstrato  molto  perturbato,  come  se  gli  fussi  stato  fatta  grande 
iniustitia,  (essendo  pure  questi  suoi  mancamenti  publici  et  riferiti  da 
molte  persone  al  superiore)  anzi  dimonstrando  maggior  alterezza  che 
prima  et  affermando  chiaramente  al  P.  Prouinciale  con  parole  et  con 
scritto   assai  secolare  che  non  e  per  leggere,   ne  per  fare  altra  cosa 
se  non  gli  concedono  quello  che  dimanda  cioe  (per  usar  le  sue  parole) 
domi  omnem  temporis  opportunitatem  ^"  in  studijs,  et  non  habere  prae- 
fectum   scholae.     Jntanto   che   communi  consilio   ha   parso  alli  padri 
che  [non] '  [?]    sia   cosa  sicura,   per  la  Vniuersita,   ne  per  il  collegio 
(nel   quale   lui   molto   familiarmente  trattaua  con  alcune  persone  con 
puoco    aiuto   loro  ^)   anzi   ne   anche   per   se   stesso  lasciarlo  piu  nella 
schuola   et  CoIIegio   di  Dilinga  et  cosi  il  Padre  Prouinciale  se   lo  ha 

a)    Sequuntur   compUira    vv.   ('delle  cose   della   fede    come   si  trouano  uei   libri??>,   qttae  postea 
ohlitteraia  sunt.  b)  Duo  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  c)  Moc  v.,  nisi  fallor,  suppleri  vel 

posse  vel  etiam  debere  coUigitur  ex  verbis  sequentibus. 


*  Fr.  loannem  Vicum  dicit.  ^  Vide  supra  p.  60  62  137. 

*  Theodorici  Canisii. 

^  Canisius    ei   praeceperat,    ut    (in   refectorio  coram  sodalibus)    se   flagellaret; 
V.  supra  p.  137. 

*  Ex  horum  uumero  erat  P.  Thomas  Gallus;  v.  supra  p.  140. 


1544.  P.  Alphonsus  Pisanus  Canisio.     Dilinga  12.  Dec.  1567.  143 

menato  seco  in  Augusta^  doue  gli  ha  dato  piena  liberta  di  scriuere 
a  V.  P.  tutto  quello  che  uorra.  Molte  altre  cose  particolari  si  sariano 
da  scriuere  in  questo  negotio,  ma  per  non  far  tanto  longa  la  querela 
et  gia  d'  altri  1  haura  inteso  le  lasso  a  dietro  con  pregare  molto  a 
V.  Paternita  si  degni  con  li  suoi  sacrificij  et  orationi  aiutarci,  et  an- 
cora  con  mandarci  si  e  possibile,  Federico  Fiamengo^  del  quale  qui 
habbiamo  molto  di  bisogno.  Di  Dihnga  alli  XI  di  Decembre  1567. 
D.  V.  Reuerenda  P. 

seruo  et  figliuolo  indegno 

t  Gerardo  Pastelio  f. 

1544.  P.   AliPHOlJfSlJS    PISAHriTIS    S.  J.    Scripturae    sacrae    in 

universitate  dilingana  professor  CANISIO.      Dilinga  12.  Decembris  1567. 

Ex  autographo  (2'';  */^  p. ;  in  p.  2  inscr.  et  reliquiae  sig).    G.  Ep.  VIII  f.  148. 

Fr.  Vicus,  Dilinga  fauste  ahductus,  vel  ex  Societate  eiciatur  vel  in  custodiam 
tradatur.     P.  Gallus  Vici    adiutor   in    aliani  provinciam  mittatur. 

ihesus.     Reuerende  admodum  in  Christo  pater. 
Pax  christi  etc. 

Liberatum  quidem  est  collegium  nostrum  a  spiritu  Infidelitatis 
per  dei  gratiam^,  sed  pergit  nihilo  minus  spiritus  schismatis  et  se- 
dicionis  deuastare  uineam  domini*.  Et  latuerat  quidem  utcumque 
spiritus  iste  nequam^  hactenus,  sed  quotidie  prodit  se  magis  ac 
magis.  Sit  nomen  domini  Benedictum^,  qui  non  sinit  has 
pestes  diutius  latere  in  perniciem  fratrum.  Quae  semina  hic  reliqverit 
socius  P.  V.  ^  ex  literis  P.  Gerardj  ^  poterit  intelHgi.  Plane  immenso 
dei  beneficio  factum  est,  ut  nulla  mora  in  ea  profectione  fuerit  inter- 
posita.     Magnae  alioquin  tragediae  nobis  impendebant. 

Cauendum  ne  peiora  accidant  in  alijs  coUegijs.  Scimus  enim  ex 
varijs  Rumoribus  animum^  in  Seditione  obfirmatum,  et  de  sua  uo- 
catione  desperantem,  et  ad  vindictam  contra  societatis  patres  se  pa- 
rantem,  ita  ut  forsan  praeter  eiectionem  ex  societate  non  existimem 
quicquam  vaHturum  aliud  remedium,  nisi  forte  carceris.  et  hec  de  primo. 

Eius  vero  Coadjutorem  ^^  ego  capaciorera  semper  existimaui,  sed 
quaedam  per  patres  et  fratres  ad  me  peruenerunt,    quae   clare   indi- 


'  Hoc  ipso  die  11.  Decembris;  v.  infra,  ep.  n.  1544. 

^  Fridericus  ^Flander"  sive  ^Brabantus"  sive  ^Delphtensis"  (Delft,  nunc  regni 
hollandici  urbs)  Roma  in  Germaniam  missus,  in  collegio  oenipontano  m.  Maio  a.  1668 
coquum  agebat;  ibidem  8.  Septembris  1670  vota  „coadiutoruni  temporalium  forma- 
torum"  emisit  (Codd.  G.  Ep.  VIII  f.  144";  VI  35  f.  31"  60^  GSC  66  f.  359''). 

'  Vide  supra  p.  112. 

Ms  5,  7;  cf.  Ps  79,  16;  ler  2,  21;  Mt  20,  1  etc. 

"  1  Rg  16,  14.     Act  19,  12;  cf.  Mt  12,  46  etc. 

«  lob  1,  21.   Ps  112,  2.   Tob  3,  13.   Ps  71,  17  etc. 

"^  Fr.  loannes  Vicus,  quem  Canisius  11.  Decembris  Dilinga  secum  abduxerat 
Augustam;  v.  supra  p.  141. 

8  Pastelii.  »  Vici. 

'°  P.  Thomam  Gallum ;  v.  supra  p.  140,  et  infra,  mon.  dil.  (3)  (4), 


144  1545.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

cant  uix  ei  ullum  futurum  remedium  in  nostra  prouincia,  siquidem 
cum  superioribus  est  contentio  majoribus,  non  solum  minoribus,  et 
ita  obfirmata,  ut  jam  videatur  callum  obduxisse,  et  omne  vnguentum 
respuere.  Retracto  itaque  id  quod  meis  consilijs  bactenus  suggessi 
de  ipso,  et  id  vnum  judico  procurandum  quod  ipse  interdum  coram 
fratribus  erumpens  significat  se  cupere,  nempe  ut  in  aliam  prouinciam 
migret,  erit  siquidem  vtilis  in  ministerio  vbicumque  erit  sine  hac  tri- 
bulatione,  bonus  alioquin  pater^  Particulares  historias  ex  quibus 
hae  deducuntur  conclusiones,  enarrat  suis  literis  P.  Gerardus  ex  parte. 
id  addiderim  praedictis  forsan  remedium  hoc  esse  properandum,  sicut 
factum  est  in  primo.  Et  uiderj  mihi  saluo  judicio  .s.  obedientiae  has 
meas  literas  et  P.  Gerardi  de  eodem,  esse  quamprimum  Romam  trans- 
mittendas  ad  P.  Generalem  nostrum.  Sit  dominus  nobiscum,  Amen. 
F.  6.  Dom.  2-=  Aduentus^  1567  Dilingae 

filius  in  Christo 

t  A.  Pisanus  f. 

ihesus.  Reuerendo  admodum  in  Christo  patri  doctori  Petro  Canisio 
praeposito  prouinciah  Societatis  Jesu  in  Superiori  Germania.  Augustae, 
uel  vbicumque  fuerit. 

Canisius  buic  inscriptioni  sua  nianu  ascripsit:  ,De  loanne  Anglo  et  D.  Thoma 
Dilingae",  atque  ipsas  litteras  —  id  quod  Pisanus  petierat  —  Romam  ad  S.  Fran- 
ciscum  Borgiam  praepositum  generalem  misit. 

1545.      SA:»fCTUS  FRA^SrCISCUS  BOROIA8  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  17.  Decembris  1567. 

Ex  apograpbo  eiusd.  temp.;  in  margine,  eadem  manu:  ,Sup.  Germania  P.  Dottor 
Canisio,  Prouinciale".    Germ.  67  f.  90''. 

Qui  quibiis  cum  condicionibus  professionem  4  vel  3  votorum  facere  debeant ; 
qui  in  numerum  coadiutorum  spiritualiiun  formatorum  asciscendi  sint;  qui  exspec- 
tare  debeant. 

II  Padre  Gaspar^  Anglo  si  puo  far  professo  de  4.  uoti*,  aspettando 
pur  un  poco. 


'  De  ipso  P.  Pisano  P.  Tlieodoricus  Canisius  rector  Dilinga  21.  Novembris  1567 
ad  S.  Franciscum  Borgiam  *rettulit:  „Diebus  Dominicis  latine  concionatur  in  Aca- 
demia,  partim  Euangelium  partim  professionem  fidei,  vt  a  pio  IIIJ  edita  est,  docens, 
non  sine  aedificatione  multorum"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  Vlll  f.  145 — 146). 

■^  Die  12.  Decembris.  ^  Haivodus. 

■*  De  votis  professorum  et  coadiutorum  v.  supra  p.  116.  lulius  III.  in  Bulla 
Roma  21.  lulii  1550  data  constituerat :  ,Proprij  cuiusque  gradus  iudicium,  et  offi- 
ciorura  discretio  ac  distributio  tota  sit  in  manu  Praepositi  Generalis,  .  .  .  vel  eorum 
quos  ipse  sibi  ea  cum  auctoritate  substituerit"  {Litterae  apostolicae  etc.  61).  Et 
S.  Ignatius  praeceperat:  ^Praepositus  Generalis  per  se  et  per  alios  admittere  .  .  . 
poterit  eos,  qui  ad  Institutum  Societatis  ei  idonei  videbuntur;  sive  ad  probationem, 
sive  ad  professionem,  sive  in  Coadiiitores  formatos,  vel  Scbolasticos  approbatos  ad- 
mittendos  censeat"  (Constitutiones  S.  J.  P.  9,  c.  3,  n.  1).  Quo  autem  terapore  pro- 
fessio  facienda  esset,  neque  litteris  pontificiis,  neque  constitutionibus  Societatis  de- 
finitum  erat;  atque  Conciliuni  Tridentinum  planis  verbis  significaverat,  noUe  se 
praecepto  ea  de  re  a  se  dato  Societatem  comprebendere  (sess.  25,  de  reg.  c.  16). 


Roma  17.  Decembris  1567.  145 

II  Padre  Gioan  Rabastein  finiti  li  studij  si  accetti  a  professione 
anche  de  4.  uoti. 

II  Padre  Gregorio  Rosseffio,  simile.  se  pur  li  manca  qualche  cosa 
deli  suoi  studij. 

II  Dottor  Theodoro  peltano,   si  faccia  anche  professo  de  4.  uoti. 

Del  Padre  Henrico  Arboreo,  informi  V.  R.  si  e  sufficientemente 
dotto  in  Theologia,  perche  essendo  tale  si  potra  anche  accettare  a 
professione  de  4.  uoti. 

II  Dottor  Thomas   gallo,   fara   similmente  profession  de  4.  uoti. 

II  Padre  Domenico  ^  Rettor  di  Monachio,  se  potessi  finir  li  suoi 
studij,  si  potrebbe  dopoi  farsi  professo  de  4.  uoti,  non  potendo  seguitar 
li  studij,  fara  profession  di  3.  uoti. 

Del  Padre  Theobaldo  ^,  informi  V.  R.  qual  sia  suo  talento  quanto 
alle  lettere,  et  se  potessi  essere,  doueria  studiare",  non  potendo  V.  R. 
ueda  se  li  parera,  si  accetti  a  profession  de  .3.  uoti. 

U  Padre  Michael  mario,  facciasi  coadgiutor  spirituale. 

II  Padre  Gasparo^  tirolense  idem. 

II  Padre  Gerardo  pastelio,  seguiti  li  studij. 

Del  Padre  Vuandelino  •^,  informi  V.  R.  che  talento  mostra  per 
li  studij. 

Al  Padre  Martino  Steuordiano,  Padre  Dirsio,  Padre  Gioan  sassone, 
P.  Paulo  confessore  dela  Regina  Helena^  conuerra  aspettare,  et  io 
scriuo  in  particolar  ad  ogniun  di  loro,  quel  che  mi  pare.  nelle  ora- 
tioni  etc.     Di  Roma  li  17.  di  Decembre  1567. 

Borgias  hanc  epistulam  cum  aliis  quibusdam  ad  P.  Hieronymum  Natalem  vi- 
sitatorem  misit,  ut  hic,  numquid  in  ea  baud  bene  haberet,  videret  ac  deinde  ad 
Canisium  eam  mitteret.  Ita  enim  in  Borgiae  litteris  Roma  20.  Decembris  1567  Ant- 
verpiam  ad  P.  Natalem  „Visitator  nelle  Prouintie  d'  Alemagna  et  Francia  della 
Compagnia  di  Giesu"  datis  praecipitur:  ,Per  quattro  lettere  che  qui  uanno  drizate 
alli  quattro  Prouintiali  di  Germania  uedera  .V.  Reuerenza  quello  che  ci  e  parso 
quanto  allo  accettar  a  Professione  6  per  Coadiutori  spirituali  le  persone  in  dette 
lettere  nominate.  Tuttauia  hauendole  .V.  Reuerenza  uisitate  poco  fa  se  li  paressi 
qualche  cosa  differente  circa  alcuno  di  questi,  potra  auisar  al  Prouincial  suo  sus- 
penda  la  essecutione  di  quel  che  io  li  scriuo  insino  a  tanto,  che  .V.  Reuerenza  mi 
dia  auiso,  et  io  li''  torni  a  scriuer  sopra  il  medesimo;  et  potra  mandar  cosi  ad 
ogniuno  delli  Prouintiali  la  sua  lettera,  aggionta  la  ecceptione  di  qualcuno  se  li 
paressi  debbia  suspendersi.  Et  per  che  sono  molto  pochi  Professi  [ne]lle  dette  Pro- 
uincie  .V.  Reuerenza  quanto  prinia  li  mandi  le  mie,  accio  possano  fare  alcuni" 
(ex  archetypo,  ipsius  Borgiae  manu  subscripto,  quod  est  in  ^EB"  [cf.  Can.  V  lxxi] 
n.  220,  f.  73 ;  etiam  in  Epp.  Nadal  III  549). 

a)    Quae  sequuntur,   usque  ad  11  Padre  Michael  excL,    in  ap.  postea  addita  sunt.  b)    Hoc  v. 

supra  versum  scriptum  est. 


'  Menginus.  ^  Stotz. 

2  Obergasser;  v.  supra  p.  116*.  *  Volck. 

*  PP.  loannem  Merquitium  et  Paulum  Hetzcovaeum  significat. 
Br aunsberger ,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  10 


146  1546.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

1546.        CANISIUS  SAXCTO  FRANCISCO  BORGIAE   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Oeniponte  17.  Decenibris  1567. 

Ex  archet3'po  (2'';  3  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183,  n.  221 
(f.  340  341).     Canisius  sua  manu  nomen  (nSeruus"  etc.)  subscripsit. 

Tractatio  cum  reginis  difficilis.  P.  Hoffaeiis  viceprovincialis.  Catechismi 
Romani  versio.  Centuriarum  refutatio  difficilis.  Omnes  Fr.  Vici  discipuU  scripto  et 
interpositis  minis  petierunt,  ut  ille  sihi  restitueretur ;  eiiis  promissa.  P.  Gallus  „for- 
midabilis" .  P.  Sammarayr,  ingrato  et  inutili,  concedendum  est,  ut  extra  Societatis 
domus  victum  sibi  lautiorem  quaerat.  P.  Haivodo  amanter  scribenti  apostatae  pe- 
ttdanter  responderunt.    De  Sociis  augustanis  siiie  salario  sustentandis. 

Jhesus.     Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Hodie  primum  huc  accessi,  cras  aditurus^  Reginas',  ut  iussit 
P.  Vestra.  Video  negotium  mihi  et  illis  difficile  fore,  praesertim  ob 
literas  itlarum  paucis  ab  hinc  diebus  ad  me  datas.  Quidquid  autem 
effectum  fuerit,  breui  nunciabo.  Dominus  bene  prosperet  nostros 
conatus  ad  suam  gloriam. 

Accepi  23.  Nouembris  datas,  et  suas  reddidi  D.  Paulo^  Vice- 
prouinciali,  qui  uisus  est  aegre  hoc  nouum  munus  admittere,  tum 
propter  solitam  pusillanimitatem,  tum  propter  officium  contionandi  ^. 
Scribet  ipse  de  suo  animo  fusius  in  literis  adiunctis.  Jntellexerunt 
Rectores  omnes  hunc  sibi  Prouincialis  loco  consulendum  et  audiendum 
esse.  Conueniemus  Augustae  ambo  post  ferias  Epiphaniae  ^,  ut  rectius 
a  me  instruatur  de  statu  Prouinciae  ac  praecipuis  difficultatibus  Collegi- 
orum.  Jnterea  postremam  partem  Catechismi  Romani  Germanice  uer- 
tendo  et  corrigendo  perficiet,  ac  frequentes  conciones  habebit.  Jn- 
terea  et  ego  conficiam  hoc  loco  et  Dilingae  negotia  mea,  ut  postea 
liberius  ad  opus  Centuriarum  ingens  accedam  solius  obedientiae  prae- 
standae  causa,  et  scio  uarias  mihi  molestias  et  difficultates  non  paucas 
hic''  exhauriendas  esse.  Dominus  bene  uertat.  De  progressu  operis 
suo  tempore  monebo,  ut  postulauit  P.  Vestra. 

Quod  ad  Joannem^  Anglum  attinet,  uisum  est  Rectori  Dilingensi^ 
et  mihi,  post  scriptas  literas  alias  diutius  illum  retinendum  esse 
Dilingae,  etsi  nobis  ualde  displiceat  hoc  ingenium  satis  periculosum. 
Discipuli  eius  omnes  ab  illo  ipso  subornati,  ut  putamus,  scriptum 
quoddam  Rectori  obtulerunt,  quo  praeceptorem  sibi  restitui  tam  seuere 
postularunt,  ut  minarentur,  se  alio  migraturos,  nisi  uoti  compotes  red- 
derentur.  His  literis  subscripserunt  singuli  in  Rhetorica  classe.  D.  Pisa 
plura   scribet   de   eodem  Joanne   et   eius  coadiutore,    quem  Doctorem 

a)  abiturus  arch.        b)  Ita  in  arch.  correctum  est  ex  liinc. 


'  Magdalenam  et  Helenam.  ^  Hoffaeo;  v.  supra  p.  119  123. 

^  Monachii    in  templo  Eremitarum  S.  Augustini,    quo  collegium  quoque  Socie- 
tatis  utebatur,  contionator  erat. 

*  Tost  6.  lanuarii  1568. 

*  Vicum  rhetoricae  in  universitate  dilingana  professorem;  v.  supra  p.  136  140. 
^  P.  Theodorico  Canisio. 


Oeniponte  17.  Decembris  1567.  147 

Thomam  ^  intelligit.  Vterque  nobis  est  formidabilis,  quia  saepe  moniti 
magis  ac  magis  offendunt  fratres.  Habeat  quaeso  anxius  Rector  in 
re  tanta  necessariam  consolationem,  praesertim  si  illius  authoritatem 
pergant  negligere.  Augustae  idem  Joannes  meliora  mihi  promisit: 
alteri  metuo  magis,  qui  neque  cum  Prouinciale  ^  sua  conferre  uult, 
neque  Rectorem  audit,  sed  ad  patrem  Generalem  dicit  se  scribere. 
Dominus  adsit  Collegio  Dilingensi. 

Habemus  Augustae  P.  Balthasarem^  Bauarum,  qui  annis  aliquot 
docuit  Pragae,  et  ad  nos  a  P.  Visitatore*  missus  fuit  curandae  uale- 
tudinis  causa.  Jn  multis  Collegijs  uixit  difficilis  et  ingratus  nostris 
ob  solitas  querimonias  et  anxias  curas  de  uictu  suo.  Est  interim 
ociosus,  quem  exercere  non  possumus  in  re  seria,  et  capitosus  parui- 
que  iudicij  in  rebus  agendis.  Cupit  interim  extra  Collegium  alibi 
uersari,  ut  quod  a  nostris  obtinere  non  potest,  in  patria  uel  alio  in 
loco  paret  sibi  ualetudinario.  Sperat  enim  non  defuturam  sibi  con- 
ditionem  in  monasterio  uel  apud  Nobilem,  ut  uictum  sibi  commodum  et 
lautiorem  adipiscatur.  Visum  est  Doctori  Lanoyo^  et  mihi,  P.  Vestram 
nostris  rem  ualde  gratam  et  utilem  esse  facturam,  si  eundem  plane 
missum  facere  et  ablegare  possimus,  cum  nostris  permolestum  esse 
soleat  de  inuito  bene  mereri,  et  continuis  illius  querelis  obtundi,  prae- 
sertim  cum  nulla  in  re  Societati  nostrae  usui  esse  posse  uideatur. 

Paruimus  consilio  P.  Vestrae  missis  P.  Gaspari*'  Angli  literis 
amanter  scriptis  Eduardo  Apostatae.  Respondit  autem  iile  simul  et 
Balthasar  ex  oppido  Lutherano,  quod  est  Dilingae  proximum'^:  re- 
spondit  inquam  uterque  petulanter,  et  uelut  de  hac  sua  perfidia  giori- 
antes,  et  nobis  coecitatem  exprobrant.  Habemus  igitur  cur  uicem 
illorum  infoelicium  doleamus,  et  posthac  cum  illis  neque  per  scriptum, 
neque  per  nuncium  agamus,  quandiu  ita  praefracti  fuerint  et  obstinati, 
quos  mortuos  Christus  solus  ad  uitam  reuocare  potest^. 


•  Gallum  theologiae  scholasticae  in  eadem  universitate  professorem.  Pisani 
epistulam  v.  supra  p.  143.  ^  Quf^  jpso  Petro  Canisio. 

3  Sammarayr  (Samereyer) ;  de  quo  Can.  II  561'  674;  ¥494".  P.  Fauliis 
Hoffaeus  viceprovincialis  Oeniponte  7.  lunii  1568  de  Ottone  Henrico  comite  in 
Schwarzenberg  summoque  per  Bavariam  praefecto  ad  Borgiam  *rettulit:  „Est  Comes 
quidam  in  Bauaria  dictus  Schwarzenberg,  P.  Canisio  optime  notus  et  magnus  socie- 
tatis  fautor,  is  literis  ad  me  datis,  petit  P.  Balthasarem  ad  3.  aut  4.  menses  in 
suum  castrum  quod  4.  miliaria  distat  a  patria  Balthasaris,  aitque  sibi  factam  spem 
a  P.  Prouinciali  habendi  vel  hunc  P.  Balthasarem  vel  alium."  Addit  Hoffaeus, 
Balthasarem  ^valetudinarium",  ^valde  indoctum",  ^simplicem"  esse  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  IX  f.  160^).  ^  P.  Hieronymo  Natale. 

^  P.  Nicolao  Lanoio  rectori  oenipontano.  ®  Haivodi. 

■^  Lauingae  versabantur  Eduardus  Thorn  et  Balthasar  Zuger. 

^  Hoffaeus  Borgiam  in  *]itteris,  quas  modo  dixi  (supra,  adn.  3)  monuit: 
„Superioribus  diebus  scripsit  mihi  Rector  Dilinganus  Balthasarum  apostatam  Lau- 
bingua  Dilingam  venisse,  ob  impudentiam  a  senatu  Aulico  uocatum,  ibi  multa 
contra  fidem  et  religionem  nostram  petulanter  effutiuisse  .  .  .  Balthasar  metu  Prin- 
cipis  Wolfgangi  a  Dominis  Dilinganis  sine  correctione  dimissus  est." 

10* 


148  1547.  Canisius  Magdalenae  et  Helenae  archiducissis. 

Commendo  me  sacrificijs  et  precibus  P.  Vestrae  et  patrum  Assi- 
stentium  in  Christo  JESV  Domino  nostro. 

Quod  ad  sustentationem  nostrorum  Augustae  spectat,  egi  Dilingae 
cum  Reuerendissimo  Cardinali,  qui  serio  scripsit  ad  quosdam  Canonicos 
de  ratione  inuenienda,  ut  nostri  sine  salario,  quod  hactenus  Contiona- 
tori^  penditur,  Augustae  nutriantur^.  Qua  de  re  plura  scribentur, 
cum  erit  aliquid  certius  constitutum.  De  reliquis  posthac  mihi  scri- 
bendum  non  puto,  cum  satis  sit  a  D.  Paulo  mihi  iam  substituto  per- 
scribi,  quae  ad  hanc  prouinciam  spectant.  Sed  uix  tamen  ante  dies 
quatuordecim  ad  hoc  munus  se  poterit  quiete  integreque  transferre. 
Dominus  nobiscum.     Oeniponti  17.  Decembris  1567. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
[posito  Gjenerali  Societatis  JESV.         Romae. 

Misit  Canisius  una  cuni  hac  epistula,  ut  ex  ipsa  cognoscitur,  Romam  *litteras 
a  P.  Paulo  Hoffaeo  viceprovinciali  Monachio  15.  Decembris  1567  ad  S.  Franciscum 
Borgiam  datas ;  in  quibus  eum  de  PP.  Martino  Leubenstain  et  Theodoro  Peltano  ita 
monebat:  „Quae  R.  P.  V.  scribit  de  Rectore  Jngolstadiensi  P.  Martino  et  P.  Peltano 
vt  nimirum  hic  Rectoris  curam  suscipiat,  hoc  putat  P.  Canisius  et  difficile  et  non 
satis  commode  posse  fieri'':  .  .  .  nec  ego  iudicarem  hanc  commutationem  Coilegio 
illi  expedire.  tum  audio  P.  Martinum  bono  esse  animo  circa  officij  curam  retinendam, 
vti  habeo  ex  P.  Prouinciali"   (ex  autographo;  G.  Ep.  VIII  f.  234'^). 

Quod  ex  superioribus  Canisii  litteris  colligebatur  (v.  supra  p.  131),  id  hisce 
Canisii  et  Hoff^aei  epistulis  confirmatur:  Canisius  Dilinga  Oenipontem  proficiscendo 
cum  Hoffaeo  coram  egit,  sive  per  Monachium  transiit,  sive  Hoffaeum  Augustam 
arcessivit;  Monachium,  puto,  ire  volebat  (v.  supra  p.  113);  sed  est  aliquid,  quod  eum 
consilium  mutasse  suadeat;  v.  infra,  mon.  var.  (6). 

Borgias  Canisio  respondit  17.  lanuarii  1568. 

1547.  CANISIUS     ven.    MACiDAIiEXAE     archiducissae     Austriae     et 

HELiEXAIi    sorori    eius. 

Oeniponte    inter    18.  et    21.  Decembris  1567. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1550. 

Praepositi  generalis  nomine  ipsis  haec  proponit:  Pro  PP.  Dijrsio  et  Hetzco- 
vaeo  P.  Lanoimn  confessarium  admittant,  vel  saltem  videant,  ne  cum  disciplinae  detri- 
mento  duo  illi  confessarii  rebus  aulicis  pluriimitn  occupentur  neve  cibi  lautiores  co- 
tidie  in  collegiuni  mittantur.  Societatis  instituto  noti  congruit,  ut  Socii  Halae  iii 
collegio  feminaruiti  sacra  administrent ;  eadem  tamen  Societas  gratias  agit,  quod  re- 
ginae  ibidem  novicios  alendi  piam  habebant  voluntatem. 

Canisius  Oenipotite  22.  Decetnbris  1567  Rotnam  ad  S.  Franciscum  Borgiam 
praepositum  generalem  litteras  dedit,  in  quibus  de  Magdaletia  et  Helena  sororibus 
ar.chiducissis  ita  ad  eum  refert:  Scieham  „illis  pertnolestam  fore  narrationetti  eortim, 
quae   P.  Vestrae    notnine   declarare   dehebatn  ^.     Visum    est    autetn   Patrihus,   tit  post 

a)  Hoc  V.  ah  Hoff.  supra  versum  scriptum  est. 


^  P.  Gregorio  Roseffio  cathedralis  ecclesiae  contionatori. 

2  Litteras  Dilinga  10.  Decembris  1567  a  cardinali  Ottone  Truchsess  ad  Wolf- 
gangum  Rhemium  canonicum  ea  de  re  datas  v.  infra,  mon.  aug.  (a  2). 
^  Vide  supra  p.  49  107. 


Oeniponte  inter  18.  et  21.  Decembris  1567.  149 

ohlatas  P.Vestrae  Uteras'^^,  scripttini  proponerem,  et^  in  eo  causam  totam  illis  com- 
moditis  expUcarem.  Jd  ego  feci  non  sine  consiUo  et  itidicio  P.  Rectoris  et  Ministri^, 
qui  scriptim  pritis  lectum  approbauerunt.  Praefatus  sum.  autem,  id  boni  consulerent, 
a  nohis  ea  proponi,  quae  ad  ipsarum  profectum  et  instittiti  nostri  rationem,  tum  ad 
utriusque  partis  in  diuino  seruitio,  salute  animarnm  et  aedificatione  proximi  pro- 
motionem  non  parum  opportuna  et  condticibiUa  tiiderentur.  Considerarent  in  hac 
re  potitis  rem  ipsam  et  2)iam  nostram  intentionem,  quam  naturales  affectus,  si  fortasse 
alicubi  in  narrando  essemus  ingrati  uel  molesti:  cupere  nos  interim  Jioc  admonendi 
officio  gratitudinem  iUis,  ueJut  matribus  de  nobis  optime  semper  merentibus^,  testi- 
ficari,  simulque  Deo  et  proxitno,  ^^faesertim  uero  iJUs,  qui  nostrae  sunt  Societatis, 
et  sectindum  eius  Jnstitutum  irrepreliensihiles  uiuere  dehenf,  satisfacere.  Nulla  uero 
ratione  magis  et  meJius,  nos"  Deo  et  proximo  inseruire  posse,  quam  si  permittamur 
sectmdtmi  nostras  Constitutiones  sincere  et  strentie  procedere,  nosque  Jioc  loco  cum 
aUjs  Collegijs  conformiter  gerere^,  nec  in  Jiis,  quae  uocationis  nostrae  stint  propria, 
facile  dispensare,  sicut  Jiactenus  tamen "  in  quibuadam  fuit  dispensattim. 

„Adiunxi  primum  exempJi  loco^  de  Confessarijs  duobus  Jmcusqtie  donatis*  non 
sine  prudentium  admiratione,  et  qtiorundam  animorum  perttirhatione.  Rogare  nos 
igitur,  tit  sepositis  affectihus  ipsae  itidicium  et  Uhertatem  Jiuiusmodi  Confessarios  in- 
stituendi  et  mutandi  permittant^  nostrae  Societati,  cuius  quidem  superior  rectius 
nouit,  quid  Confessarijs  ipsis,  si  aliquando  transferendi  essent,  expediat  magis,  et 
qui  conscientijs  ipsarum  ueUt  et  possit,  instituto  bono  et  idoneo  Confessario,  rite  pro- 
uidere.  Vbi  repetij  P.  Vestrae  consilium  de  P.  Lanoyo  Jiuc  ex  Austria  destinato, 
qui  spiritualis  et  peritus  iJlarum  pater  esse  posset ;  Confirmatii  etiam,  quae  P.  Na- 
talis  de  Jioc  ipso  tiegotio  tum  stto  tum  P.  Vestrae  nomitie  ante  annum  cum  illis  ipsis 
tractauerat  *. 

„Quod  si  Jioc  ipsum  propter  muJtas  et  graues  causas  ab  ipsis  rogantes  obtine- 
remus,  multa  quidem,  quae  nunc,  dum  duo  manent  Confessarij,  conseqtu  cernuntur, 
incommoda  euitarenttir.  Sin  mitius  Jioc  nohis  concederent,  tum  nos  ueJiementer  orare, 
tit  qtiandiu  P.  Vedrae  aliter  uisum  non  erit,  ijdem  Confessarij^  non  toties  in  aula 
uersarentur,  neque  ah  aulicis  foeminis  tiocarentur,  et  negotijs  ad  Jnstittitum  nostrum 
non  pertinentibus  non  tantopere  occuparentur :  sed  ad  poenitentiae  sacramentum  et 
oh  res  gratiis  tantum  tnomenti  ad  colloquium  expeterentur  nostri  Sacerdotes. 

„Rogaui  praeterea,  ne  adeo  soiUcitae  essent  in  parandis  et  quotidie  offerendis 
cihis  lautiorihus,  quam  quae'^  [?]  paupertati  nostrorum  congruant:  rectius  ipsas  de 
nostris  merituras,  si  omnes  suh  tma  et  eadem  disciplina  instituti  nostri  propria 
sinerent  sustentari,  neqtie  personarum  delectum  facerent  in  Jiis,  quae  ad  corpus 
curandum    spectant^.      Ad    hcitc    tnonui,    ne    uellent    Sacerdotes    nostros^    in    uarijs 

a)  In  arch.  sequitur  post  vel  siinile  v.,  oblitt.  b)  Dno  vv.  sqq.  a  C.  supra  versum  scripta  sunt. 
c)  Hoc  V.  a  C.  supra  versum  scriptum  est.  d)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  uiuere.  e)  Duo  vv.  sqq.  a  C. 
sitpra   versum   scripta   sunt.  f)    In   arch.    corr.    ex   loca.  g)    In   arch.   corr.   ex   permitterent. 

h)   Sequuntur   vv.  non  sine  quorundam  offensione,   oblitt.  i)    Sic ;   scribenditm  fuisse  videtur:   qui. 

k)  Sequitur  ita,  oblitt. 


'  Has  V.  infra,  mon.  oen.  (6). 

2  PP.  Nicolai  Lanoii  et  Georgii  Crispi. 

^  Lanoio  rectori  oenipontano  P.  Joannes  Polancus  Societatis  secretarius  man- 
datu  Borgiae  Roma  20.  Decembris  1567  *scripsit:  ,Si  e  inteso  la  limosina  che  han 
fatta  le  Serenissime  Regine  di  ornaraenti  di  Chiesa,  al  collegio  di  Padoa.  Dio 
N.  Signore  gli  lo  remeriti"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  94'>). 

*  P.  loannes  Dyrsius  Magdalenae,  P.  Paulus  Hetzcovaeus  Helenae  a  sacris 
confessionibus  erant. 

5  De  hac  re  cf.  Epp.  Nadal  HI  270-271  276,  et  Can.  V  775,  et  infra  mon. 
oen.  (7)  (9)  (12). 

"  Singulis  diebus  unum  ferculum  pro  universo  collegio,  4 — 5  pro  P.  Hetzcovaeo 
mittebantur;  v.  infra,  mon.  oen.  (7). 


150  1548.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

templis  ita  distrahere,  et  a  nostro  saepe  templo,  cum  sunt  poenitentibus  necessarij,  ad 
aulam  et  Confessiones  aulicarum  auocare,  nulloque  inodo  permittere,  ut  ConfessariJ 
nostri  extra  Sacellum  Aulae  exciperent  in  cubiculis  Confcssiones.  Ostendi  etiam, 
rectius  cum  nostris  agi  posse,  si  non  tofies  literas  aulicas  acciperent ,  omniaque  con- 
silia  sua  cum  Rectore  ipso  conferrent,  2)fi^squam  respondeant  uel  2)rocurent  et  pro- 
mittant  aliquid.  Praeter  haec  omnia  rogaui,  ut  quae  per  alios,  et  maxime  Sacellanum 
expediri  possunt,  nostris  ajmd  externos  agenda  non  committantur,  qui  nimis  diu  saepe 
solent  abesse ,  et  odiosa  uel  non  necessaria  quandoque  curare ,  ut  ab  alijs  etiam 
possint  reprehendi. 

„De  Jiis  omnibus  admonendas  et  rogandas  Reginas  ^^utaui  P.  Vestrae  nomine, 
hoc  unum  urgens  ntaxime,  ut  si  de  nostris,  deqne  hoc  Collegio  bene  mereri  uelint, 
ne  sinant  eos  contra  regulas  et  sim^iUcitatem  instituti  nostri  in  ^iraedictis  agere,  et 
disciplinam  domesticam  dissoluere'^.  Postremo  re^jetij  sententiam  ^j.  tuae ,  quam  et 
antea  literis  huc  missis  explicaueram,  de  Hallensi  negotio,  quod  nimirum  Societati 
nostrae  non  conueniret,  siue  spectemus  curani  Religiosarum  personarum  nostris  illic 
demandandam,  siue  communicationem  nostrorum  et  earumdem  foeminarum  in  eodem 
templo  quotidianam,  siue  domum  nostram  ^  et  habitationem  uicinam  Reginali  Collegio 
adiungendam.  Rogare  nos  igitur,  ne  a  nobis  postulare  ^^ergerent,  quod  saluo  instituto 
praestare  non  ^^ossemus:  praesertim  cum  alia  etiam  accedant  incommoda  utrinque 
consideranda,  si  nos  illius  templi  cultusque  diuini  curam  et  administrationem  integram 
suscipere  et  sustinere  uellemus'^.  Egi  tanien  gratias  fotius  nostrae  Sociefafis  nomine, 
quod  j}ro  sua  singulari  in  nos  beneuolentia  et  liberalitate  femplum  et  domum  propriam 
nobis  offerre,  et  nostros  alere  Nouitios  uoluerint,  simulque  nos  omnes  et  operam 
nostram  in  his,  quae  uocationi  nostrae  non  repugnant,  ohtuli.  Haec  summa  fuit 
scri^iti,  quod  a  nostris  comprobafum  Reginis  ego,  uelut  P.  Vestrae  Commissarius, 
offerendum  ac  proponendum  putaui." 

Quam  bene  Canisius  his  litteris  S.  Francisci  Borgiae  cogitationem  voluntatem- 
que  assecutus  sit,  colligitur  ex  hoc  eiusdem  Borgiae  *  decreto,  quod,  anno  non  ascripto, 
in  codicem  quendam  collegii  ingolstadiensis  (Antiqu.  Jngolst.  f.  90)  saeculo  XVI. 
relatum  est:  „Vt  ministerium  Societatis  nostrae  ita  proximis  impendatur,  vt  in- 
firmioribus,  et  alijs  quibuscunque  sinistrum  quid  cogilandi  occasio,  quoad  fieri  potest, 
adimatur,  decreuimus,  ne  extra  [domus  nostras]  ^  ['?]  uUi  ex  nostris  sacerdotibus 
colloquium  protrahere  cura  foeminis  quantumuis  spiritualibus,  et  sanctis,  nec  eas  in 
domibus  earum,  uel  ubicunque  fuerint,  uisitare,  nec  literas,  aut  mun«ra  vUa  (etiam 
quae  deuotionis  aliquid  habere  videantur)  ad  eas  mittere,  uel  priuato  nomine  ab 
eisdem  aliquid  (praeter  elemosinas,  quas  ad  collegia,  uel  ecclesias  mittant)  accipere, 
uel  ullam  demum  cum  eis  familiaritatem  habere  liceat.  Jn  templis  autem  earum 
Confessiones,  quam  breuiter  fieri  potest,  audire,  et  eisdem  aegrotantibus  etiam  sacra- 
menti  poenitentiae  beneficium  impendere  (si  opus  erit)  adhibito  socio,  licebit.  Ex 
ordinatione  R.  p.  Generalis,  huic  decreto  subscripsi  Joan.  de  Polanco." 

Magdalena  et  Helena  Canisio  statim  responderunt ;  v.  infra,  ep.  n.  1550. 

1548.  P.    lOAXXES    DE    POI.AKCO    secretarius    Societatis    lesu 

nomine   S.  Francisci  Borgiae   praepositi   generalis    CANISIO. 

Roma  20.  Decembris  1567. 
Ex   apographo  eiusd.  temp. ;    in  margine,  eadem  manu :    „Dilinga  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  94. 

Pi-aepositus  generalis  de  Sociis,  quos  „professos"  vel  „coadiutore.s  formatos" 
efficiendos  esse  Canisius  censebaf,  iam  consfituit;  quae  litterae  P.  Nafali  mitfunfur, 
per  ipsum  Cani.no  mittendae.  Quos  Canisitis  censebat  temporales  coadiutores  for- 
matos  esse  creajidos,  ipse  creare  poterif,  et  si  quos  alios  maturos  essc  iudicarit,  prae- 
positum  generalem   monere  poterif.     De   vino   aqua  commiscendo  prae^yosifiis  stafuet. 

a)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  impedire.  b)  Hoc  v.  snpra  versum  scriptui>i  est.  c)  Ita  in  arch. 
eorrectum  est  ex  uelimus.        d)  Vel:  coUegia. 


Roma  20.  Decembris  1567.  151 

Negotium  oenipontannm.  Scriptum  est,  ut  P.  Fahe  Herhipolim  mitteretur.  Quod 
Canisius  iis,  qui  de  litterarum  studiis  importune  praepositis  instent,  potius  sui  ipsorum 
vincendorum  studium  convenire  dicit,  recte  dicit ;  neque  tamen  lex,  quae  ad  omnes 
pertineat,  dari  potest.     P.  Boseffii  valetudo. 

Pax  etc.  Si  son  riceuute  quelle  di  V.  R.  di  .8.  del  passato,  et 
insin  a  tanto  che  si  risponda  ad  altre  de  nostro  Padre  che  non  haueua 
V.  R.  riceuuto  all'  hora  si  scriuera  in  breue  di  quelli  che  V.  R.  pro- 
pone  per  professi  et  coadgiutori^  che  gia  N.  Padre  ha  fatto  risolucion^, 
ma  prima  che  uenga  alle  mani  di  V.  R.  si  e  mandata  al  P.  Natale, 
come  anche  quelle  delle  altre  Prouincie*  che  lui  ha  uisitate^,  lui'' 
mandara  a  V.  R.  sua  parte,  quando  1'  hauera  uista,  et  aggiongera  il 
parer  suo,  se  qualche  cosa  li  occorrera  circa  alcun  particolare  %  qui 
credo  andara  incluso  il  ph'co  per  detto  P.  Natale,  V.  R.  glielo  man- 
di.  ma  quanto  alli  coadgiutori  temporali  nominati  per  V.  R.  li  potra 
accettar  quando  uorra,  et  se  altri  judicassi  anche  maturi  potra  dar 
auiso  a  N.  Padre  General. 

Quanto  alla  difficulta  di  mescolar  1'  acqua  col  uino,  guardesi  la 
regola,  che  rimette  questo  al  parer  dei  superior*. 

Stamo^  aspettando  quel  che  hauera'  fatto  V.  R.  con  le  Regine^, 
quanto  alli  confessori  et  casa  de  probatione  di  Hala.  del  mandar  in 
Herbipoli  il  P.  Pietro  Phae,  si  e  scritto  assai  caldamente  in  Polonia, 
mandando  in  suo  loco  il  Padre  Filippo  Vuidmastadio  ^. 

Che  conuenghi  piu  presto  il  studio  dele  mortificationi,  che  dele 
lettere,  a  quelli  che  molto  solHcitano  per  quelle,  spesse  uolte  sara 
cosi,   benche  e  difficile  far  generali  regole  in  cose  di  questa  qualita. 

Ci  rallegriamo  in  Domino,  intendendo  che  il  Padre  Gregorio  pre- 
dicator  di  Augusta,  sia  rissanato,  et  che  s'  intenda  che  quel  sangue 
che  sputaua  non  era  del  petto,  sia  laudato  Jddio  N.  Signore.  tutti 
ci  raccomandiamo  etc.     Di  Roma  li  20.  di  Decembre  .1567. 

His  litteris  praeter  epistulas  Natali  destinatas,  de  quibus  Polancus  scribit, 
etiam  alia  scripta  adiuncta  sunt.  Nam  in  Cod.  ^Def."  *notatum  est,  20.  Decembris 
1567  ,P.  Canisio"  missam  esse  ^formulam  Congregationis  Prouincialis,  et  le  regule 
Procuratoris  generalis"  (Diuersi  ordini  etc,  in  a.  1567).  De  formula  illa  plura 
postea  dicentur. 

a)  Ita  in  ax).  correctum  est  ex  Piouinciali.  b)  In  ap.  sequitur  la,  ohlitt.  c)  Sequitur  V.  E., 
ohlitt.         d)  In  ap.  corr.,  ut  videtur,  ex  Sto.         o)  Sequitur  negotiato,  ohliti. 


'  Vide  supra  p.  116. 

-  Hanc  V.  supra  p.  144 — 145. 

3  Provincias  Austriae,  Rheni,  Germaniae  inferioris  significat. 

*  Nunc  quoque  in  ^lnstituto"  Societatis  ^dispensatori"  praecipitur:  „Vinum  in 
mensa  ponendum  aqua  temperabit,  ubi  et  quantum  Superiori  videbitur" :  Regulae 
Dispensatoris  n.  2  {Institutuni  S.  J.  HI  154). 

*  Magdalena  et  Helena. 

«  Vide  supra  p.  112.  P.  Fahe  expetebatur  ad  contiones  in  ecclesia  cathedrali 
habendas. 


152       1549.  Magdalena  et  Helena  Can.    Oeniponte  inter  19.  et  22.  Dec.  1567. 

1549.         Ven.  MAODAIiEXA  Austriae   archiducissa   et  H£L.i:XA  eius 
soror  CANISIO.  Oeniponte  inter  19.  et  22.  Decembris  1567. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra  p.  153.  Epistula  usus  est  Kross, 
Can.  181. 

Ne  de  confessariis  mutandis  se  monere  pergat;  parcendum  esse  suae  sive  vir- 
tutis  sive  valetudinis  imhecillitati.  Nec  se  meruisse,  ut  Socii  Halae  nihil  officii  sibi 
praestare  vellent;  ita  et  sumptus  irritos  fore  et  fratres  suos  offensum  iri  et  se  lu- 
dibrio  esse  futwas.  Alia  sibi  esse  promissa.  Sacerdotibus  saecularihus  se  fidere  non 
posse.     Denuo  domum  noriciorum  offerunt. 

Canisius  Oeniponte  22.  Decemhris  1567  ad  S.  Franciscmn  Borgiam 
praepositum  generalem  rettiilit,  se,  quae  Magdalenae  et  Helenae  archi- 
ducissis  proponere  ab  ipso  iussus  esset,  scripto  proposuisse,  admonendo 
eas  de  confessariis  et  de  cibis  ac  de  coUegio  halensi  etc.  (v.  supra  p.  107). 
„Sed",  inquit  Canisius,  „dici  non  potest,  quam  illis  molesta  haec  fuerit 
admonitio,  eamque  magno  luctu  et  acerbis  querelis  contra  me  iteratis 
sunt  prosequutae ;  praecipue  autem",  quod  moderari  non  possetit  affectus, 
cum  de  mutandis  confessarijs,  ut  dixi,  ad?nonerentur,  quodque  spem 
illis  omnem  Hallensis  Collegij  erigendi  eriperemus.  Ac  senior  quidem 
nullam  ferre  mentionem  potest  de  mutando  Confessario  suo^,  simulque 
cum  sorore  per  literas  precata  est,  per  Demn  et  Judicium  extremum, 
quam  maxime  potuit^,  ohsecrans,  ut  de  confessarijs  mutandis  admonere 
desisteremus,  neque  grauissimum  ipsarum  maerorem  ex  hac  admonitione 
collectum,  et  cum  aliquo  sanitatis  periculo  coniunctum,  augeremus.  Fa- 
tentur  interim  bonum  quidem  fore,  si"  hanc  ipsae  perfectionem  essent 
consecutae,  ut  mutatione  C^onfessariorum  nihil  prorsus  commouerentur, 
et  Societatis  nostrae  iuditio  hac  in  parte  starent :  sed  quoniam,  inquiunt, 
hanc  perfectionem  nondum  attigimus,  nec  fieri  posse  uidemus,  hac  in 
re  naturam  ut  ipsam  in  nobis  superemus,  maiorera  in  modum  propter 
Christum  rogamus  iterum  P.  Generalem,  ut  parcat  nobis,  quae  sumus 
peccatrices,  bonique  consulat  in  hac  causa  nostram  imperfectionem, 
nobisque  parumper  indulgeat.  Sumus  ambae  sorores  in  hac  corporis 
imbecillitate  non  diu  uicturae,  neque  ad  senectam  peruenturae  ^,  et 
proculdubio  citius  moriturae,  si  pergat  P.  Generalis  his  tristibus  nun- 
cijs  perturbare  nos,  quae  summam  confidentiam  post  Deum  in  hac 
ipsius  societate  defixam  habemus.  Dolemus  interim,  quod  has  graues 
animi  perturbationes,  quae  sanitati  nostrae  officiunt,  moderatius  ferre 
non  possimus. 

Quod  ad  Hallense  institutum  spectat,  nunquam  putabamus  fore, 
ut  Societas  nobis  optatam  consolationem  et  opem  spiritualem  omnem 
negaret,  praesertim  cum  absque  obh"gatione'^,  Societatis  ministeria  in 
nouo  illic  templo  expetamus,    Jgitur  tot  tantique  sumptus  in  fabricam 

a)   In  epistula  Canisii  sequuntnr   vv.   ut   arbitror,   obUtt.  b)    Ita   C.  ipse  correxit  ex  potest 

c)  Ita  C.  correxit  ex  ut.  d)  In  ep.  C.  corr.  e.c  obligationem. 


'  Magdalenae  a  sacris    confessionibus   erat  P.  loannes  Dyrsius ;    Helenae   con- 
fessiones  excipiebat  P.  Paulus  Hetzcovaeus. 

-  Utraque  mortua  est  Halae,  Helena  a.  1574,  Magdalena  a.  1590. 


1550.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.     Oenipoute  22.  Dec.  1567.  153 

collati  fructum  nullum  adferent,  sed  cogemur  huic  toti  instituto  coram 

fratribus  ^  renunciare,  idque  non  sine  fratrum "  contra  Societatem  con- 

citatione  et  aliorum  offensione  fiet,    multis  etiam  idcirco  irridentibus, 

quod   ab   hoc   opere  praeclaro,    quod   passim   in  orbe  celebratum  est, 

tandem    destiterimus.     Speramus    autem    et    confidimus,    his   et    alijs 

incommodis   ex   imperfectione   et   desertione   huius  fabricae  secuturis, 

P.  Generalem,   praesertim   post   magnifica^   eius  promissa  nobis  ante 

facta,  consilium  et  opem  praesentem  allaturum  esse.   Quid  uero  mag- 

num  est,  ut  quidam  Societatis  Hallae  nobis  faciant,  quod  alibi  solent? 

Habeant  et  retineant  suam  apud  nos  quoque  libertatem :  sed  seruiant 

interim  ad  Dei  gloriam  et  salutem  animarum  Hallae,  missas  celebrando, 

concionando,    confessiones   excipiendo.     Neque   meruimus  ita  prorsus, 

ut  putamus,   destitui   opera  Societatis,   neque  credimus  fore,   ut  cum 

alijs   in    domino    iuuandis   libenter   inseruiatis,    tam   seuere   nobiscum 

agatis.     Extant  nobis  literae  P.  Generalis,  quibus  paternam  et  spiri- 

tualem   opem    atque   consolationem  a  Societate   nobis   non  defuturam 

pollicetur^.     Priusquam   uero   careamus   opera  uestra,    amicos   omnes 

libentius   relinquemus^     Nec   uitio   uerti   nobis   potest,    quod   in   hac 

tanta  bonorum  ministrorum  apud  Germanos  penuria,  et  publica  Ecclesiae 

necessitate,  confugiamus  ad  uos,  et  cum  alijs''  sacerdotibus  secularibus 

fidere  non  possimus^,  uestra  ministeria  requiramus.    Confidimus  igitur 

et  rogamus,  ut  missas  faciatis  difficultates,  et  necessitati  nostrae  con- 

sulatis,    neque    recusetis   Domum    Nouitiorum    a    nobis   institui,   unde 

ministros  aliquot  et  operarios  in  templo  nostro  nouo  habeamus. 

Haec   argumenta  Reghiae   suis   maxime  scriptis  urgent,    uerbisque 

pluribus  prosequuntur:  nec  ualde  mouentur  rationibus  nostris,  quae  ab 

[injsffitutji  ?iostri  ratione  et  obligatione  petuntur"." 

Num  Canisius  ex  Magdalenae  et  Helenae  litteris  ipsa  earum  verba  transcripsit  ? 
Reginae,  vel  potius  Magdalena  suo  et  sororum  nomine,  gerraanice  scribebant  etiam 
ipsis  praepositis  Societatis  generalibus  (cf.  Can.  IV  949  950).  Duabus  epistulis 
germanice  ad  Lainium  datis  ipsa  Magdalena  versionem  latinam  adiungendam  curavit 
{Cati.  IV  949  950);  at  Canisius  germanice  sciebat.  Quare  eam  suo  sororisque  no- 
mine  Canisio  germanice   scripsisse,    hunc  autem  eius  verba  latine  reddidisse  opinor. 

1550.        CANISIUS  SA:SfCTO  FRAXCISCO  BOROIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Oeniponte  22.  Decembris  1567. 

Ex  archetypo  (2»;  5  pp.;  in  p.  6  inscr.),  Germ.  183  n.  222  (f.  342  343  344). 
Canisius  sua  manu  litteras  emendavit  iisque  nomen  (^Seruus"  etc.)  subscripsit. 
Litteris  usi  sunt  Boero,  Can.  326—827  (qui  eas  ^autographas"  minus  recte  vocat), 
et  KriJss,  Can.  181. 

a)    Tria   vv.  sqq.  ab  ipso  C.  supra   versum  scripta  stint.  b)    In   ep.  C.  corr.   ex    magnificain. 

c)    In    ep.    C.    corr.    ex   relinqueremua.  d)    Duo    vv.    sqq.   ab    ipso   C.  supra    versum  scripta   sunt. 

e)  Sequitur  maxime^  oblitf. 


'  Maximiliano  IL  imperatore,  Ferdinando  II.  et  Carolo  archiducibus. 

2  At  V.  g.  lacobus  Lainius  praepositus  generalis  litteris  Roma  2,  lanuarii  1565 
datis  omne  obsequium  „Nostrae  Professioni  conforme"  ipsis  promiserat  {Can.  IV  949). 

3  Vide  Can.  IV  949»,  et  supra  p.  V. 


154  1551.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Reginis  Canisii  monitiones  permolestas  fuisse.  Hic  Borgiam  rogat,  ne  patronas 
omni  ope  destituat.     De  refutatione  Centuriarum. 

Jhesus.     Pax  Christi  et  foelix  annus, 

admodum  Reuerende  in  Christo  Pater. 

Postremo  scripsi  huc  me  uenisse,  ut  uoluit  P.  Vestra  et  prae- 
cipue  quidem  ob  Reginas  ^,  a  quibus  ego  non  immerito  mihi  metuebam, 
cum  scirem  ilHs  permolestam  fore  narrationem  eorum,  quae  P.  Vestrae 
nomine  declarare  debebam^.  Visum  est  [etc,  ut  supra  p.  148].  Sed 
dici  non  potest  [etc,  iit  supra  p.  153].  Vnde  gfraue]''  [?]  [no]bis  fuit 
in  hac  causa  certare,  neque  adhuc  uideo  finem  consiliorum,  nostris 
interim  admodum  desiderantibus  eam  reperiri  posse  uiara,  ut  non  om- 
nino  afflictas,  et  omni  Societatis  nostrae''  ope  destitutas  bonas  patronas 
reijcere  uideamur.  Christum  rogo,  ut  in  suam  gloriam  uertat  omnia 
per  sapientiam  Paternitatis  Vestrae  cuius  benignum  responsum  ex- 
pectant.  Commendamus  nos  et  causam  totam  sacrificijs  et  precibus 
P.  Vestrae  ac  patrum  Assistentium  in  Christo  JESV  Domino  nostro. 
De  alijs  plura  breui,  cum  habuero  certiora'.  Oeniponti  22  De- 
cembris  1567. 

Ante  Christi  Natalem  uel  nouum  annum  uix  potero  ad  quietem  et 

studia  me  componere,  ut  P.  Tuae  uoluntati  de  Centurijs  faciam  satis. 

Dominus  nobiscum.  ^  •     /-,i    •  .     r.    /-(     •  • 

Seruus  m  Christo  P.  Canisms. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
posito  [Genera]li  [S]ocietatis  JESV.     Romae. 
Borgias  Canisio  respondit  17.  lanuarii  1567. 

1551.  CANISIUS  SAIIfCTO  FRAlfCllSCO  BORGIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Oeniponte  29.  Decembris  1567. 

Ex  epistularum  Borgiae  et  Polanci  apographis  eodem  fere  tempore  scriptis, 
quae  sunt  in  Germ.  67  f.  106=*  107,  et  ex  schedula  ipsius  Canisii  manu  scripta  (8°; 
1  p. ;  in  p.  2  inscr.) ;  quae  exstat  in  Germ.  183,  f.  non  sign.,  inter  f.  342  et  348. 
Epistula  usus  est  Kriiss,  Can.  181. 

Apud  archiducissas  aliquid  effectum  esse  de  confessariis.  Ministri  adversus 
rectorem  collegii  querimonias  mittit ;  rectorem  in  variis  rebus  haud  recte  se  gerere. 

S.  Franciscus  Borgias  Societatis  praepositus  generalis  P.  Nicolao 
Lanoio  collegii  oenipontani  rectori  Roma  5.  Februarii  1568  scripsit: 
„Ho  riceuuto  le  lettere  del  P.  Prouinciale  Canisio  di  29.  di  Decembre 
fatte  in  Jspruch,  et  quelle  di  V.  R.  di  .6.  di  Gennaio.  non  ho  hauuto 
certa  lettera  del  serenissimo  Arciduca  Ferdinando,  laquale  mi  auiso 
il  P.  Canisio,  mi  doueua  scriuere;  qui  ua  una  mia  credentiale  per 
s.  A.  ^  laquale  V.  R.  uista  et  serrata  gliela  dara,    et   dopoi   in  secreto 

a)  Hoc  ve/  simili  verho  lacnnam,  quae  in  ai-cheti/po  est,  supplendam  esse  collegeris  ex  iis,  quae 
antecedunt    (v.  supra   p.  153)  et  quae  proxime  sequuntur.  h)    Sequitur   de,   oblitt.         c)  Ita  in  arch. 

correctum  est  ex  plura  in  adiunctis  literis;  i:  breui  ab  ipso  C.  scriptum  est. 


•  Magdalenam  et  Helenam.  ^  Haec  v.  supra  p.  49 — 51   107. 

*  i.  e.  per  sua  Altezza. 


Oeniponte  29.  Decembris  1567.  155 

et  priuatamente,  U  diq  V.  E.  informatione  conie  io  giudico  conuengi 
per  il  seruicio  d'  Iddio  N.  Signore  et  delle  serenissime  regine  sue 
sorelle,  che  la  Compagnia  nostra  habbia  liberta,  di  poterli  dare  queUi 
confessori  che  giudicara  essere  piii  al  proposito  loro.  .  .  .  Tengo  anche 
rispetto  d  che  li  mei  fratelU  megUo  si  conseruino,  nel  spirito  di  sua 
uocatione  reUgiosa,  et  gia  che  mandando  due  uolfe  il  P.  Canisio  a 
loro  AA.  1  non  ho  pottdo  persuaderle,  si  contentifio  della  tnutatione,  7ni 
e  parso  douer  informar  almeno  di  questo  il  serenissimo  Arciduca  suo 
fratello,  perche  se  cosa  alcuna  manco  conueniente  dipoi  succedesse,  io 
desidero  essere  appresso  Iddio  et  appresso  SS.  AA.  escusato."  Easdem 
Utteras  P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  significat,  cum 
Boma  31.  lanuarii  1568  mandatu  Borgiae  Canisio  scribit:  „N.  Padre 
ha  riceuido  le  lettere  di  V.  R.  scritte  iti  Jspruch,  in  questa  sua  ultima 
uemda" ;  proxima  septimana  ad  eas  responsuni  iri. 

Canisii  Utterae  perisse  videntur ;  attamen  ex  Borgiae  epistula  Roma 
7.  Februarii  1568  data,  qua  ad  eas  responsum  est,  colUgi  j^otest,  quid 
Canisius  scripserit. 

Exstat  adhuc  schedula  ipsius  Canisii  manu  scripta  et  soU  Borgiae 
destinata,  quam  Canisius  his  Utteris  adiunxit.     Quae  sic  habet: 

Effectum  est  tandem  apud  R.  ^  ut  promittant  se  non  daturas 
occasionem  nostris  aduersus  regulas  instituti  et  proximi  aedificationem 
in  aula  procedendi.  Deinde  consentiunt,  vt  unus  confessiones  auli- 
carum  omnium  excipiat,  ne  sint  duo^,  ut  hactenus,  idque  concedit 
senior  *  idcirco  libentius,  quod  speret  ob  hoc  minus  difficultatis  futurum 
Patribus,  vt  vnum  P.  Dirsium  Confessarium  retineat  sibi,  cui  saltem 
sola  confiteatur:  nec  uideo  rationem  ullam  ab  eo  proposito  illam 
dimouendi. 

Adiunxi  scriptum  P.  Ministri  oblatum  P.  Lanoio  Rectori^,  de 
quo  suas  adfert  querimonias,  nec  omnino  uanas,  ut  ex  alijs  audio^. 
Nimium  horti  cura  delectatur,  et  saepe  hortulanum  se  potius  quam 
Rectorem  praestat.  Video  illi  non  ualde  gratam  fuisse  monitionem 
meam  in  ultima  Visitatione  scripto  fraterno  comprehensam  et  illi  soli 
relictam'^.  Pergit  concitatioris  naturae  motibus  ferri,  ut  difficile  sit 
illi  obsecundare :  sibi  et  alijs  rigidior  ac  tenacior,  tum  circa  culinariam 
rem  immodice  sollicitus  esse  solet,  neque  fidit  Ministro,  qui  facile 
illum   in    externis,    si    uellet,    non   sine   prudentia   debita   subleuaret. 


'  Nescio,  utrum  Borgias  significare  voluerit,  Canisium  a.  1567  et  m.  Augusto 
et  m.  Decembri  mandatu  suo  cum  reginis  egisse,  an  putaverit  eum,  cum  circa 
20.  Decembris  1567  eas  adisset,  Oeniponte  discessisse,  sed  paulo  post  redisse  et 
sub  29.  Decembris  denuo  cum  iis  egisse. 

^  Magdalenam  et  Helenara  reginas  significat. 

*  PP.  loannes  Dyrsius  et  Paulus  Hetzcovaeus.  *  Magdalena. 

^  P.  Nicolao  Lanoio  collegii  oenipontani  rectori. 

^  Hoc  P.  Georgii  Crispi  scriptum  sub  ipsas  has  litteras  proponetur. 

■^  Vide  supra  p.  16  18. 


156  1551.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Conqueritur  nimium  in  suis  literis  ad  Superiores  datis:  multorum 
morbis  facile  mederetur,  si  suauiter  admoneret,  et  humanius  tractaret 
nostros,  ac  minus  studij  poneret  in  horto,  qui  multas  hic  fouet  ten- 
tationes,  et  in  scribendis  literis  ad  diuersa  loca.  Cupio  hunc  bonum 
Patrem  aut  prorsus  emeritum  militem  hic  adesse,  aut  cum  maiore 
charitate  et  patientia  fratres  gubernare.  Alioquin  pai'um  efficiemus 
in  hoc  collegio  tranquillando,  in  quo  sunt  praecipui  naturae  concita- 
tioris  et  uehementioris.     D[ominus]  [nobjiscum. 

Jdera   P.  Canisius. 

t  Soli  admodum  Reuerendo  P.  N.  Generali  ^. 

Adiunxit  Canisius  huic  epistulae,  ut  ex  schedula  ipsi  adiuncta  intellegitur, 
*  litteras  a  P.  Georgio  Crispo  collegii  oenipontani  ministro  paulo  ante  Canisii  ad- 
ventum  (id  ex  Lanoii  litteris  constat)  ad  P.  Nicolaum  Lanoium  rectorem  datas. 
Lanoius  ipse  Crispum  monuerat,  ut  scriberet,  et  scriptum  Canisio,  cum  is  hoc  tem- 
pore  Oeniponte  versaretur,  tradiderat  [v.  infra,  mon.  oen.  (8)].  Caeterum  etiam  ipse 
Crispus  in  litterarum  exordio  significat,  optare  se,  ut  ipsae  et  cum  Canisio  pro- 
vinciali  et  cum  Borgia  praeposito  generali  eiusque  ^assistentibus"  comniunicentur. 
Litteras  maximam  partem  hic  pono;  nam  tum  Canisii  epistulae  per  eas  multum 
illustrantur,  tum  de  ipso  Canisio  nova  quaedam  in  iis  narrantur.  Ita  igitur  Crispus 
scribit:  ^Reuerende  in  Christo  pater,  Cur,  licet  mutuus  inter  nos  semper  sit  amor, 
nec  ea  de  re  dubitare  uUo  pacto  possim,  non  tamen  par  sit  plaerisque  in  rebus 
inter  nos  consensus,  propter  frequentes  fit  causas.  Quas  (ut  Deus  nouit)  non  ex- 
postulandi  gratia  aut  cahimniandi  profero  scriptoque  trado,  sed  ut  uel  remedium 
a  patribus  Romanis  aut  Prouinciali  (quibus  eas  exhiberi  ex  animo  cupio)  inueniatur, 
uel  hinc  ego  [in]  alium  locum,  ubi  quietiori  animo  Deo  seruire  possim,  transferar.  . . . 
Primo  puto  ego*  mentem  patrum  nostrorura  esse,  et  commune  bonum  ita  exigere, 
ut  hortura  habeamus  amoenum,  &t  ad  honestam  fratrum  recreationem  aptum,  in  quo 
defatigati  studiorum  molestia,  animi  commode  relaxentur,  non  solum  longo  per 
hortum  cursu,  sed  etiam  amoena  loci  dispositione,  qualis  in  Religiosis  improbari 
non  possit.  Hoc  patres  Romani  suo  docent  exemplo,  qui  hortum  magno  pretio 
emptum  non  sine  sumptibus  ad  recreationem  fratrum  accommodasse,  sicque  con- 
seruare  dicuntur.  Exoptat  et  P.  Prouincialis,  qui  Reuerentiae  V.  me  praesente 
dixit,  ut  in  horti  cura  consilio  hortulani  aulici  iam  ab  officio  defuncti  araici  nostri 
integerrimi  utatur,  quod  tantum  abfuit  a  Reuerentia  V.  fieri,  ut  etiam  ipsum  per 
se  contemnat,  nihil  eum  ea  in  re  scire  asserens,  etsi  Jmperatori  Ferdinando  2".^  om- 
nium  Charissimus  fuerit  hortulanus,  singularibusque  ab  eo  muneribus  afi^ectus."  ^ 
Hortum  esse  „immundiorem  et  minus  dispositum,  quam  cuiusque  rustici  in  medijs 
siluis  habitantis" ;  eum,  quia  non  colatur,  longe  pauciores  fructus  reddere,  quam 
reddere  posset.  „2°  quod  ego  patrum  mentem  esse  puto,  et  ita  in  Constitutionibus 
haberi  intelligo,  ut  in  uictu  nostro  sit  coramunis  mundities  et  praeparatio ',  qualis 
apud  sutores  et  sartores  usitata  est,  et  hanc,  prout  a  P.  Prouinciali  in  mandatis 
accepi,  semper  quaero,  eaque  fratres  contentos  uideo.    Vestra  uero  Reuerentia  semper 

a)    Sequitur  esse,  oblitt.        b)  Sic;  scrihendum  fttit  1° ;  v.  infra,  adn.  2. 


*  De  litteris  ^Soli"  inscriptis  v.  supra  p.  49'. 

"^  Ferdinando  l.  imperatori  (f  1564)  urbs  oenipontana  singulariter  grata  cara- 
que  fuerat  {Can.  IH  170). 

*  „Socii  omnes  .  . .  in  iis,  quae  ad  victura,  ei  vestitum,  et  cetera  exteriora  per- 
tinent,  honestorum  Sacerdotura  coraraunem  et  approbatum  usum  sequentur" :  Formula 
Instituti  Societatis  lesu  a  lulio  III.  21.  lulii  1550  approbata  (Litterae  apostolicae 
etc.  67).    jRatio  victus  ...  coramunis  sit" :  Constitutiones  S.  J.  P.  6,  c.  2,  n.  16. 


Oeniponte  29.  Decembris  1567.  157 

quaerit  aliquid  agere  circa  cibum  uel  contra  munditiem,  uel  contra  communem  con- 
suetudineni,  ut  tamen  placeat,  ut  et  alieni,  et  peregrini  apparatus  saporisque  [sit]  [?], 
et  cum  male  cedit,  per  coquos  sese  purgat,  ex  quo  factum  est,  ut  nunquam  quietum 
Coquum  habuerit,  et  siue  haec,  siue  alia  sit  causa,  scit  Reuerentia  V,  hanc  P.  Pro- 
uincialis  hinc  abeuntis  certam  uoluntatem  fuisse,  ne  deinceps  in  cnlinam  sese  im- 
misceat,  sed  designata  fercula  communi  arte  parari  patiatur '.  Oftendor  autem  gra- 
uissime,  cum  aduerto*  Coquum  dispensatoremque  a  Reuerentia  V.  contra  me  ex- 
citari,  meque  in  hoc,  quod  (Deus  scit)  propter  communem  pacem  tranquillitatemque 
ex  obedientia  facio,  tot  calumnijs  uerborumque  iniurijs  affici.  Et  cum  audio,  quod 
in  hac  re  Prouincialem  non  curet,  qui  non  possit  circa  haec  Rectori  praescribere. 
Non  autem  unquam  Reuerentia  V.  questa  est,  nec  ut  spero,  conqueri  potest,  quod 
uel  in  sumptuositate,  uel  in  copia,  uel  in  simili  re  alia  excesserim.  . . .  Paulo  post, 
quam  ministri  officium  ad  me  delatum  fuerat,  conueni  cum  quodam  ex  patribus 
nostris  magnum  quemdam  amicum  nostrum,  prudentem  etiara  uirum,  qui  intelligens, 
quod  munus''  mihi  iniunctum  fuerat,  dicebat  se  multum  P.  Lanoyum  diligere,  nec 
praeter  id  in  eo  requirere  quod  omnes  sibi  subditos  suo  metiretur  pede,  omnibusque 
id,  quod  suo  robusto  et  in  hoc  enutrito  stomacho  conueniret,  proponeret,  et  similiter 
in  reliquis  rebus,  quam  par  est,  duriorem  sese  exhiberet,  hortabaturque  me,  ut 
patris  duritiem,  quantum  possem,  lenirem,  ne  tandem  debilitate  nostrorum  uires 
collaberentnr.  .  . .  3?  in  uestitu  puto  patrum  mentem  esse,  ut  communi  consuetudine'^ 
societatis  procedatur.  Videtur  autem  Reuerentia  V.  semper  rusticitatem  quandam 
in  ea  parte  ambire,  ut  cum  nuper  pro  parchet,  quo  ut  uulgari  materia  societati 
nostrae  cum  rusticis  ac  mechanicis''  usitatissima,  propter  leuitatem,  caliditatem,  tum 
propter  pretij  uilitatem  fieri  solent  toraces^,  emit  crassum,  infiexibiiem,  grauem  et 
parum  caloris  continentem  Zwilch,  non  uiliori  sane  pretio,  maxime  si  tincturae 
pretium  accedat,  quam  parchet  habere  potuisset^.  Ex  quo  fit,  ut  fratres  praeter 
hoc,  quod  eius  materiae  inflexibilitate  ad  quasuis  corporales  exercitationes,  ineptiores 
reddantur,  et  ex  pondere  illius  materiae  raagna  melancholia  ac  taedio  afficiantur, 
€t  ita  tetrici,  ac  si  cilicio  induti  forent.  Nec  sane  putarem  sacerdotem  tali  torace^ 
indutum  ullo  pacto  brachiaf  eleuare  posse,  aut  saltem  non  sine  periculo."  Multa  a 
rectore  coustitui  aliis  non  consultis;  ,ex  quo  fit,  ut  saepe  paulo  post  mutanda  sint, 
ut  factum  est  in  templo  de  sedibus  confessionum,  circa  quas  iam  crebra  facta  est 
mutatio,  hocque  efi^ectum,  ut  aemulis  praebeatur  irrisionis  occasio,  honestis  uero 
poenitentibus,  ut  in  nuUas  sedes  ingredi  uelint,  sed  in  sacristia  cum  magna  nostra 
molestia  audiri  se  petant".  Ipsuni  etiam  ministrum  collegii  a  rectore  aliquando  vel 
vix  admitti  et  audiri,  vel  ambiguum  tantum  auferre  responsura;  eundera  a  rectore 
,mendacem,  delicatura,  superbum  etc."  appellari.  „V.  Reuerentia  semper  tendit  ad 
extrema.  Primo  enim  in  nullo  uult  condescendere,  licet  facile  ingratura  euentum 
conijcere  possit;  postea  uero  nimis  laxat  habenas,  ut  P.  Joannis*  Vitae  modus  et 
alia  testantur."  ^Videre  licet  nirais  crebras  rautationes  circa  fratrum  cubicula  siue 
studendi  loca  et  officia."  Res  saepe  non  esse  suis  locis  collocatas;  ita  libros  biblio- 
thecae,    ^instrumenta   hortensia",    ,vasa    culinaria",    idque    rectoris   vitio    fieri.     „Si 

a)    Ita   in  ap.  correctum  est  ex  aduertor.  b)   mumus   ay.  c)    In   ap.   corr.   ex  communi 

mentem  esse.  d)  Seqititur  conueni,  oblitt.  e)   tornace  ap.  f)   Hoc   v.  ab  ipso  C.  in  margine 

«dditum  est. 


'  Dubium  esse  non  potest,  quin  Crispus  significare  velit,  Canisium,  cum  Oeni- 
ponte  visitatione  collegii  absoluta  sub  19.  Augusti  1567  abiret,  ita  statuisse;  cf.  supra 
p.  14-20. 

-  Thoraces  {Can.  IV  349).  Thorax  =  raunimentum  quodvis,  quo  pectus  tegitur 
{sive  ferreura  sit,  sive  laneum,  sive  lineum  etc). 

*  Parchend,  Barchent  =  pannus  linoxylinus  sive  ex  lana  de  ligno  textus 
(gallice  „futaine",  anglice  Justian").  Zwilch,  Zwillich  =  pannus  bilix  (galiice 
,coutiI",  anglice  „ticking"). 

*  Merquitii. 


158  1552.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

isthaec  confusio  me  tantum  respiceret,  non  dubitarem  ego  Rectori  simpliciter  ob- 
ediendum,  et  contrarias  tentationes  ex  diaboli  insidijs  promanare ;  nunc  uero  cum 
communem  Collegij  statum  concernat,  et  P.  Prouincialis  hinc  abeuntis  mens  con- 
trarium  a  Reuerentia  V.  expetiuerit,  mecumque  consenserit,  imo  his  in  rebus  me 
confirmauerit  (omnia  enim  fere  haec"  [ei]  significaui)  et  conscientiae  stimulis  im- 
peditus,  nunquam  in  Reuerentiae  Vestrae  sententiam  descendam,  nisi  patrum  no- 
strorum  intercesserit  decisio.  Dissimulare  prout  hactenus  feci,  ad  tempus  potero, 
approbare  istud  proprium  regimen  non  potero.  Nec  tamen  per  Dei  gratiam  propterea 
contumax  existam,  cum  aliud  non  quaeram,  quam  quietum  Dei  seruitiura  communem- 
que  tranquillitatem.  .  .  .  Spero  autem  Reuerentiam  V.  rem  tandiu  in  eo  statu,  in 
quo  P.  Prouincialis  reliquit,  relicturam,  donec  aliud  responsum  ab  eo  acceperit, 
egoque  hinc  auocatus  fuero"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  G.  Ep.  VIH  f.  200  201). 
Plura  de  hac  controversia  v.  infra,  mon.  oen.  (3)  (7)   (8)   (14). 

1552.       SAXCTUS  FRAXCISCUS  BORGIAIS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  8.  lanuarii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine  epistulae,  eadem  manu :  ,P.  Canisio 
Prouinciale" ;  in  margine  ^.Postscripti"  :  „al  P.  Canisio".  Germ.  67  f.  97-''  —  98"*. 
Epistula  usus  est  et  particulam  eius  (germanice)  posuit  Kross,  Can.  181 ;  eadem 
usus  est  Dulir,  Jes.  an  Fiirstenhofen  76. 

P.  Eoseffius  in  contionando  pectori  parcat.  Canisius  reginis  persuadeat,  iit 
F.  Lanoium  admittant  confessarium ;  PF.  Dyrsius  et  Hetzcovaeus  alio  mittentur. 
Sin  autem  id  impetrari  non  poterit,  Borgias  de  remediis  minus  suavibus  cogitabit. 
Interea  curandum,  ne  duo  illi  in  aula  versentur,  nisi  confessionum  gratia;  efficien- 
dum  etiam,  ut  reginae  iis  blandimenta  dare  desinanf,  et,  si  quid  ciborum  dare  velint, 
toti  dent  coUegio.  Oeniponte  P.  Roseffius  contionator  et  rector  esse  poterit,  Canisio 
Augustae  residente.  Canisius,  cum  nimium  ieiunet  et  vigilet,  idque  etiam  cum  detri- 
mento  vocis,  collegiorum,  in  quibiis  deget,  rectoribus  earum  rerum  rationem  reddet. 
Fides  habetur  Canisio,  de  provinciae  calam itatibus  scribenti.     P.  Kleselius. 

Pax  etc. 

L'  ultima  di  V.  R.  e  di  4.  di  Decembre  passato.  per  laquale  in- 
tendiamo  che  il  P.  Gregorio  ^  sia  rissanato  in  modo  che  puo  atten- 
dere  ala  sua  cathedra  di  Augusta,  dil  che  ringratiamo  Jddio  N.  Signore, 
e  pero  bene  auuertire  che  non  si  metta''  trauaglio  sopra  le  sue  forze, 
et  forsa  nel  modo  di  predicare  se  fossi  auisato,  si  potrebbe  moderare, 
de   sorte   che   non   si   temessi   di   far   troppo   uiolentia   al   suo  petto. 

Gia  si  e  scritto  che  quantunche  V.  R.  lasciassi  al  P.  D.  Paulo^ 
la  cura  di  sua  Prouincia  per  mezo  anno,  accio  potesse  meglio  atten- 
dere  a  quel  scritto  contra  le  centurie  secondo  1'  ordine  di  S.  Santita 
che  tuttauia  conueneua"  per  se  stesso  il  negocio  d'Jspruch,  hora 
adesso  repeto  il  medesimo,  et  mi  pare  che  V.  R.  uenghi  ad  ogni 
modo  in  Jspruch,  et  dando  quella  mia  lettera  credenciale  che  ho 
scritta,  ala  Regina  Maddalena^,  procuri  da  seno  far  ]' officio  che  li 
ho   raccomandato  *   persuadendo  a  lei   et   ala  Regina  Helena   si  con- 

a)  In  ap.  sequHur  omnia,  ohlitt.  b)  In  ap.  sequitur  il,  obUtt.  c)  Sic;  supplendum  esse  videtur 
curasse  vel  simile  v. 


'  Roseffius  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionator. 

^  Hoffaeo;  cf.  supra  p.  118.  ^  Hanc  epistulam  v.  infra,  mon.  oen.  (6). 

*  Borgiae  nondum  allatae  erant  litterae  Oeniponte  m.  Decembri  1567  datae, 
quibus  Canisius  eum  certiorem  faciebat,  se  id  officium  Oeniponte  praestitisse ; 
V.  supra  p.  148  —  154. 


Roma  3.  lanuarii  1568.  159 

tentino  de  confessarsi  con  quella  persona  cbe  la  Compagnia  giudicara 
esser  piii  conueniente  per  tal  ministerio,  mostrandoli  come  questo 
conuiene  alle  conscientie  loro,  et  alla  mia,  et  anche  a  quelle  delli 
istessi  confessori  ^  et  potendosi  ottener  questo  punto,  che  si  rimettono 
alla  Compagnia  come  il  douer  lo  uuole,  il  mio  dissegno  e  che  sia 
lino  il  confessor  de  tutta  dua,  et  che  questo  fossi  il  P.  Lanoy^,  cui 
eta,  dottrina,  autorita,  et  santita,  conuiene  molto  piii  per  far  tal 
officio,  che  le  parti  delli  doi  altri  che  le  confessano,  et  cosi  il  mio 
dissegno  sarebbe  ottenuto*  questo  punto  gia  detto,  che  si  rimettano 
alla  Compagnia  et  piglino  per  confessor  il  P.  Lanoy,  che  li  altri  doi 
confessori  si  mandassino  fuora  d'  Jspruch,  et  se  V.  R.  con  gran  diffi- 
culta  potessi  ottenere  questa  mutatione  de  confessori,  ouero  a  fato, 
non  li  potessi  persuadere,  io  saro  sforzato  di  pensar  in  altri  mezi 
manco  suaui,  ma  non  scriuero  di  quelli  insin"  a  tanto  che  V,  R.  mi 
auisi  di  cio,  et  in  questo  mezo  li  doi  confessori  che  adesso  sono,  si 
ueda  che  non  pratichino  nel  palazzo  dele  Regine,  se  non  quando  ]e 
hanno  a  confessare,  specialmente  con  le  lor  donne,  quanto  si  uoglia 
sante,  che  oltra  del  confessarle,  non  conuiene  habbino  altra  con- 
uersatione  con  loro,  et  si  ueda  ancora  che  le  Regine  si  astengano 
di  far  le  carezze  che  sogliono  in""  cose  del  uitto  et  uestito  deli  loro 
confessori^,  et  se  uogliono  far  bene  al  Collegio,  lo  faccino  in  commune, 
et  in  quel  modo  che  piii  spediente  sara  all'  istesso  Collegio. 

Quanto  al  P.  Gio:  Sassone*,  qua  si  dissegnaua  leuarlo  d' Jspruch, 
uenendo  in  suo  loco  il  P.  Gregorio  d'  Augusta,  il  quale  potrebbe  essere 
predicator  et  Rettor  et  in  tanto  che  V.  R.  sara  disocupato  del  go- 
uerno,  potrebbe  far  residencia  in  Augusta,  questi  dissegni  pero  nell' 
esecutione  saranno  posteriori,  et  in  primo  loco  si  douera  procurare 
che  si  rimettano,  le  Regine  alla  Compagnia  come  ho  detto"  et  auanti 
che  V.  R.  si  parta  d'  Jspruch  mi  auisi  et  aspetti  risposta. 

Auerta  V.  R.  che  e  notato  di  trauagliarsi  troppo,  in  degiuni  et 
uigilie,  doue  procede  anche  che  se  li  guasta  la  uoce  per  il  predicare, 
oltra  il  detrimente*^  ['?]  che  ne  riceue  sua  persona^,  ad  ogni  modo 
uorrei  che  V.  R.  si  moderasse  in  questo,  et  che  in  ogni  Collegio  doue 
si  trouara,  dia  al  Rettor  conto  di  queste  cose,  et  habbia  rispetto  al 
suo  conseglio  che  in  questa  parte  li  dara.     D'  altre  cose  si  scriue  al 

a)   In  ap.  seqnitiir  gia,  oblitt.  h)   Sequitur  mandar,  ohlitt.  c)    Quae  sequuntur,  tisque  ad 

Auerta  excL,  in   margine   addita  simt.  d)  Sic;  corrigendum  esse  videtur :  detrimento. 


'  Magdalena  P.  loanni  Dyrsio,  Helena  P.  Paulo  Hetzcovaeo  peccata  con- 
fitebantur. 

-  P.  Nicolaus  Lanoius  rector  collegii  oenipontani. 

"  Vide  infra,  mon.  oen.  (3)   (7)   (9). 

*  Significatur  P.  loannes  Merquitius  parochialis  ecclesiae  oenipontanae  con- 
tionator. 

^  Canisium  ita  notaverat  ipse  P.  Tiieodoricus  Canisius,  eius  ex  patre  frater 
et  collegii  universitatisque  dilinganae  rector;  v.  infra,  mon.  var.  (5). 


160  1553.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.    Augusta  Vind.  16.  lan.  1568. 

P.  Paulo  S  per  non  dar  trauaglio  a  V.  R.,  solamente  li  dirb  che  non 
si  deue  persuadere  che  in  Roma  non  si  creda,  cio  che  V.  R.  scriue 
del  stato  [di]''  sua  Prouincia,  perche  si  crede  pur',  et^  quantunche 
diano  trauagiio  le  cose  di  la,  conuiene  pure  saperle,  et  far  la  pro- 
uisione  che  si  potra^.  Con  tanto  ci  raccomandiarao  etc.  Di  Roma 
li  .3.  di  Gennaio,  1568. 

Jl  P.  Antonio^  non  pare  stia  tanto  bene  in  Jspruch,  quanto  stara 
in  Jtalia,  et  pero  V.  R.  lo  mandi  a  Padoa,  doue  questo  anno  si  e 
instituito  studio  di  Theologia  nel  Collegio  nostro,  et  hauera  bona 
occasion  di  aiutarsi. 

Eodem  illo  d.  3.  lanuarii  1568  Borgias  etiam  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  Ger- 
maniae  superioris  viceprovincialem  *litteras  dedit;  quibus  eum  iubebat  brevi  Di- 
lingam  ire;  P.  Tbomam  Gallum  secum  questum  esse,  quod  Socii  dilingani  nibil 
praestarent  in  hominum  animis  ex  Societatis  instituto  iuvandis;  quod  Sociis  ger- 
manis  praepositi  non  fiderent;  quod  ipse,  cum  rectoris  esset  consultor,  ad  consul- 
tationes  ex  multo  tempore  non  esset  arcessitus;  quod  [P.  Gerardus  Pastelius]  stu- 
diorum  praefectus  nimius  esset  in  auctoritate  sua  interponenda.  P.  Casparum  quo- 
que  Haivodum  aliqua  ad  se  detulisse.  Videret  igitur  Hoffaeus  cum  liis  et  cum 
P.  Theodorico  Canisio  rectore,  quid  factu  opus  esset,  idque  per  rectorem  exseque- 
retur;  „finalmente  procuri  V.  R.  aiutar  et  consolar  quel  CoIIegio,  il  cbe  anche  si 
e  sforzato  a  fare  il  P.  Prouinciale  Canisio,  ma  certe  cose  pare  si  potranno  meglio 
rimediar  per  altra  mano  che  la  sua"  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  98*). 
Haivodus,  ut  ^consultoris"  officio  satisfaceret,  haec  praecipue  scripserat:  lamdiu 
in  universitate  „nullam  promotionem  magistrorum  fuisse"  eaque  de  causa  plurimos 
adulescentes  Dilinga  abire ;  in  collegio  autem  Societatis  senem  quendam  habitare. 
Plura  de  Galli  et  Haivodi  querelis  v.  infra,  mon.  dil.  (3). 

1553.        CANISIUS  SANCTO  FRAXCISCO  BORGIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  16.  lanuarii  1568. 

Ex  epistulae  a  Borgia  datae  apographo,  de  quo  infra,  n.  1563. 

De  domo  j)rohatio)ns  Halae  insfituenda,  archiducissarum  confessariis,  P.  Merquitio. 

S.  Franciscus  Borgias  Tusculo  28.  Fehruarii  1568  Canisio  scripsit:  „Ho  rice- 
uuto  quella  di  V.  R.  di  .16.  del  passato  insieme  con  diuerse  raggioni  per  pigliar 
r  assunfo  dela  cusa  di  Prohacion  di  Hala" 

Canisii  litterae  perisse  videntur.  Quid  ille  scripserit,  colligamus  licet  non  solum 
ex  Borgiae  epistula,  quam  modo  dixi,  sed  etiam  ex  epistula  Augusta  15.  lanuarii 
1568  ad  Borgiam  data  per  P.  Paulum  Hoffaeum  viceprovincialem,  in  qua  Borgias 
planis  verbis  ad  has  Canisii  praepositi  provincialis  litteras  remittitur;  ita  enim 
Hoffaeus  *scribit:  „De  CoIIegio  Oenipontano  varia  et  grauia  nobis  retulit  R.  P.  Pro- 
uincialis.  Quod  ad  Confessarios  Reginarum  attinet,  a  quibus  illae  nolunt  auelli, 
facile  sinerem  et  ego  illos  cum  suis  Reginis  abire  et  manere  in  nouo  Halae  Collegio, 
cum  parum  de  illis,  si  manserint,  sperare  posse  videamur*.  CoIIegium  ipsum  Re- 
ginarum    quae    volunt   dari   sibi  praeter  Confessarios  Concionatorem,   magnas  habet 

a)  Hoc  V.  supplendum  esse  faeile  patet.  b)  Hoc  v.  supra  versum  scriptiim  est. 


'  Hoifaeo  viceprovinciali ;  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

^  Canisius  4.  Decembris  1567  Borgiae  scripserat:  ^Fortasse  non  omnes  credunt 
Romae,  eum  Prouinciae  nostrae  statum  esse,  quem  indicamus  aliquando."  .  .  .  Su- 
periores  ^nostras  querelas  minus  libenter  sentire  dicuntur"  (v.  supra  p.  127). 

^  Kleselius  (Klesl) ;  Canisius  hunc  pro  Merquitio  contionatorem  constitui  posse 
censuerat;  v.  supra  p.  139. 

*  Vide  supra  p.  139. 


1554.  S.  Franciscus  Borgias  Can.     Roma  17.  lan.  1568.  161 

annexas  difficultates,  nec  videtur  nostris  humeris  satis  conuenire,  vt  cum  illis  foe- 
minis  nostrj  saepe  versentur.  Optarem  itaque  bonum  reperiri  modum  vt  bonis  Re- 
ginis  aliqua  saltem  ex  parte  dum  viuunt,  fieret  satis,  propter  illarum  et  fratrum  ' 
merita,  et  ne  pergant  suis  querelis  et  lachrymis  nos  obtundere :  qua  de  re  plura 
ex  literis  P.  Prouincialis.  P.  Joannes^  Saxo  seipsum,  P.  Rectorem '  et  Collegium 
Oenipontanum  satis  affligit,  nec  diu  in  hoc  concionandj  munere  versaturus  videtur, 
et  si  vellet  etiam,  non  tamen  expediret,  sicut  ex  alijs  literis  nostrorum  P.  V.  satis 
intellexit.  Probo  igitur  sententiam  P.  Provincialis  et  Rectoris,  vt  hic  bonus  Pater 
non  diutius  quam  ad  festum  vsque  Paschatis  *  in  eo  loco  et  munere  maneat,  prae- 
sertim  cum  et  ipse  libenter  alio  iret,  et  nobis  Princeps*  facultatem  tribuat  illum 
auocandj.  Nisi  autem  Romae  curetur,  non  video  vbi  possit  a  nobis  iuuarj.  Suc- 
cessorem  illius  vnicum  habemus  P.  Antonium  Glesselium^,  qui  hactenus  Oeniponti 
se    quiete   et   raodeste    gerere    dicitur"    (ex  autographo;    G.  Ep.  IX   f.  151*^ — 153^). 

1554.      SAXCTnS  FBAXCISCUS  BORCJIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  17,  lanuarii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  „Dilinga,  o  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  lOO''.  Epistulae  summam  posuit  Duhr,  Jes.  an  Fiirstenh.  77 ;  eius- 
dem  partem  maiorem  posuit  Siiau  1.  c.  435—436  (gallice). 

Canisium  iuhet  Oenipontem  ciim  novis  litteris ,  quas  ipsi  mittit ,  redire  et 
reginis  haec  proponere:  Praeposito  generali  quidquid  ipsis  solacio  non  est,  multum 
displicet.  Attamen  a  divino  famulatu  alienum  est  eas  suos  sibi  confessarios  re- 
tinere;  atque  ipsaemet  fafenfvr  sanctioris  esse  consilii,  ut  confessarii  delecfus  So- 
cietati  2^^i'mittatur .  Quare  Borgias  eas  denuo  rogat,  aut,  quem  Societas  dederit,  ad- 
mittant,  aut  sihi  permittanf,  ut  imperatori  ef  archiduci  rem  omnem  exponat ;  iam 
enim  sinistri  audiuntur  rumores.  Quod  ad  halense  negotium  attinet,  reginis  gratum 
fsse  debet,  si  Societas  institutum  suum  observat.  Ipsae,  quantumvis  sanctae  sint  et 
Societatis  amantes,  maximas  in  mutando  confessario  Societati  difficulfafes  opponunt, 
et  cum  se  in  rebus  sacris  per  Sociefafem  regi  velle  dicant,  nolunt  se  eidem  accom- 
modare.  Quid  sperandum  de  integro  virginum  coUegio  'f'  Quare  Societas  iani  inde 
ab  inifio  eius  generis  officia  recusavit. 

Pax  etc.  Ho  riceuuto  quelle  di  V.  R.  de  9.  11.  17.  et  22.  del 
passato  et  per  1'  ultima  uedo  1'  officio  che  ha  fatto  con  le  serenissirae 
Regine  .  dopoi  che  si  scrisse"  la  lettera  alla  quale  V.  R.  risponde", 
si  era  di  nouo  scritto,  passando  qualche  cosa  piii  innanzi,  et  perche 
la  cosa  mi  preme,  scriuero  anche  di  nouo,  et  pregaro  V.  R.  ^  se  sara 
partito  d"  Jspruch  sia  contento  de  tornare,  con  questa  mia  lettera  che 
di  nuouo  mando  in  credenza^,  et  dica  alla  prima  Regina  Madalena, 
che  a  me  mi  dispiace  molto  tutto  quello  che  non  e  sua  consolacione, 
et  della  serenissima  sua  sorella^,  perche  la  Compagnia  nostra  desi- 
dera  di  cuore  seruirle  et  consolarle,  ma  che  uedendo  che  non  con- 
uiene  al  seruicio  diuino,  et  che  SS.  AA.  confessano,  esser  di"  me- 
no"  [?]  perfettione  uoler  loro  confessor  particolare,  che  se  si  lasciasse 

a)  Duo  vv.  sqq.  iii  ap.  supra  versmn  scripta  siint.  b)  Seqnitur  che,  ohlitt.  c)  Hoc  v.  supra 
versum  scriptum  est.        d)   Vel  menor;  obscurius  scriptum  est. 


'  Maximiliani  II.  imperatoris,  Ferdinandi  et  Caroli  archiducum. 
2  Merquitius  parochialis  ecclesiae  contionator.  ^  Nicolaum  Lanoium. 

*  Id  18.  Aprilis  futurum  erat.  *  Ferdinandus  II.  "  Kleselium. 

■^  Litteras    23.  Novembris  1567  a  se  datas  Borgias  dicere  videtur;    quas   vide 
supra  p.  121-123. 

^  Hanc  epistulam  v.  infra,  raon.  oen.  (10).  ^  Helena. 

Biaunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  11 


162        1555.  P.  Leonardus  Kessel  Can.     Colonia  m.  lan.  (ante  d.  27.)  1568. 

a  elettione  de  la  Compagnia  nostra^,  ehe  io  supplico  di  nuouo  S.  A. 
che  si  contenti  d'  una  di  doe  cose,  6  d'  accettar  il  Confessore  che 
la  Compagnia  11  dara,  hor  sia  il  P.  Lanoy,  hor  il  P.  Gregorio  d'  Au- 
gusta^,  hor  altro%  ouero  per  scarico  di  mia  conscientia  mi  dia  licentia 
S.  A.  che  io  possi  renderne  ragion  di  questo  all'  Jmperatore  suo  fra- 
tello  ^,  et  anche  all'  Arciduca  Ferdinando,  poiche  gia  comincia  a  sen- 
tirsene  qualche  rumore  di  poca  sodisfattione,  et  non  uorrei  uenessi 
sopra  la  Compagnia  poiche  lei  non  ha  colpa,  et  si  ben  sia  fatica  a 
V.  R.  far  questo  uiaggio,  et  officio  di  nuouo,  a  me  mi  pare  che  im- 
porta  tanto  la  cosa,  che  se  ne  habbia  di  hauer  pacientia. 

Circa  la  cosa  di  Hala,  io  son  nel  proposito  medesimo  che  prima'* 
cio  e  che  desidero  che  SS.  AA.  si  seruano  dela  Compagnia  ma  se- 
condo  il  nostro  instituto,  et  non  contra  quello  ^,  et  amando  SS.  AA. 
tanto  la  Compagnia  nostra,  come  1'  amano  per  sua  charita,  deue 
esserli  molto  grato,  che  noi  siamo  osseruatori  del  nostro  instituto, 
consistendo  in  tal  osseruatione  il  ben  essere  di  nostra  Compagnia. 
potranno  anche  in  particolar  uedere,  quanto  saria  cosa  conueniente 
che  la  Compagnia  pigliassi  assunto  perpetuo,  di  hauer  cura,  di  quel 
loco  de  Vergini,  che  uogliono  fare  in  Hala,  poiche  etiam  con  SS.  AA. 
essendo  di  quella  santita  che  sono,  e  di  quella  amoreuolezza  uerso 
nostra  Compagnia  duramo  tal  difficulta  in  mutarli  un  confessor,  uo- 
lendo  anche  darli  un  altro  piu  conueniente,  et  come  si  persuaderiamo 
noi  de  guidar  secondo  il  diuin  seruicio  perpetuamente  tal  Congre- 
gatione  poiche  SS.  AA.  dicendo  uolersi  gouernar  per  nostra  Com- 
pagnia  nele  cose  spirituali,  non  si  pieghano  a  quello  che  noi  giu- 
dichiamo  esser  piii  conueniente,  questo  dico  accio  s'  intenda  la  raggion 
che  mosse  la  Compagnia  al  principio  a  serrar  la  porta  per  tali  assunti, 
d'  altre  cose  si  scriuera  d'  aparte,  ne  altro  diro  in  questa  se  non  che 
ci  raccomandiamo  etc.     di  Roma  li  17.  di  Gennaio  1568. 

Has  litteras  P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  signiticavit,  cuni 
Roma  17.  lanuarii  1568  P.  Theodorico  Canisio  „rectori  dilingano"  *scriberet: 
„Qui  ua  una  lettera  per  11  Prouinciale  Canisio"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67 
f.  lOl^). 

1555.         P.  I^EOXARDUIS  KESSEL.  S.  J.  rector  coUegii  coloniensis 
CANISIO.  Colonia  m.  lanuario  (ante  d.  27.)  1568. 

Ex  archetypa  Kesselii  ad  Borgiam  epistula.     G.  Ep.  IX  f.  231. 

Kessel  Colonia  26.  lanuarii  1568  Eoinam  ad  S.  Franciscum  Borgiam  prae- 
positum  generalem  hoc,  praeter  alia,  rettuUt:  „Scripsi  Reuerendo,  Patri  Canisio,  vt 
velit  curare,  vt  per  Reaerendissimum  Cardinalem  Augustanum  commendemur  nostro 
Reuerendissimo :  Nam  putamus  nostrum  Reuerendissimum  per  Cardinalem  Augu- 
stanum  petiturum  a  Sede  Apostolica  suam  confirmationem." 

a)  Ita  in  ap.  correctum  est  ex  laltro.         b)  Sequitiii-  perche,  ohlilt. 


'  Vide  supra  p.  152.  ^  P,  Gregorius  Roseftius;  v.  supra  p.  9'. 

^  Maximiliano  II. 

*  Quid  Societatis  instituto  ea  de  re  sanciatur,  v.  supra  p.  9'  49 \ 


1556.  S.  Franciscus  Borgias  Can.    Roma  24.  lan.  1568.  163 

Die  23.  Decembris  1567  Coloniae  archiepiscopus  coloniensis  a  capitulo  metro- 
politano  electus  est  Salentinus  comes  ab  Isenburg,  eiusdem  capituli  subdecanus  et 
coUegialis  capituli  S.  Gereonis  decanus.  Quem  a  pontifice  per  cardinalem  Truchsess 
confirmationem  petiturum  esse  Kessel  ideo,  puto,  existimabat,  quod  cardinalis  ille 
in  curia  romana  ^protector  germanicae  nationis"  erat.  In  Litteris  annuis  collegii 
coloniensis  Colonia  24.  Augusti  1568  datis  narratur,  cardinalem  Truchsess  Salentino 
coliegium  coloniense  ^plurimum  commendasse"   {Hansen  1.  c.  561). 

1556.  SANCTUS  FRAXCIISCUIS  BORttlAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  24.  lanuarii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  „P.  Canisio".  Germ.  67 
f.  102. 

Mandat  ei,  tit  ex  Ursula  Fuggera  et,  si  fieri  possit,  ex  Georgio  eitts  marito 
quaerat,  qiio  loco  sit  Societatis  intrandae  consiliuni  ab  Octaviano  filio  captum. 

Pax  etc.  Sabbato  passato  si  e  fatta  risposta  alle  lettere  di  V.  R. 
ne  altro  al  presente  li  diro,  intorno  a  quello.  si  mandara  la  sua  al 
P.  Paulo  ^,  al  quale  si  scriue  d'  altre  cose,  et  anche  le  sue  si  mandino 
al  Prouinciale  del  Rheno^,  sopra  il  suo  Collegio  de  Herbipoli  et  Spira, 

Quello  che  principalmente  mi  moue  a  scriuir  questa,  e  che  vorrei, 
che  V.  R.''  s' informassi,  et  dopoi  me  informassi,  dell' animo  della 
Signora  Vrsola  Fughera,  quanto  ala  risolucione  di  quella  persona, 
sopra  laquale  V.  R.  hebbe  commissione  de  parlarli  ^,  et  s'  anche  si 
potessi  intendere  del  suo  marito  qualche  odor  di  questo,  hauero  pia- 
cere  d'  intenderlo,  perche  ce  qualche  causa  che  mi  moue  a  desiderarlo, 
specialmente  quanto  ala  Signora  detta  Vrsula,  et  non  essendo  questa 
per  altro  effetto,  tutti  ci  raccomandiamo  etc.  Di  Roma  li  24.  di 
Gennaio  .1568. 

Dubium  esse  non  potest,  quin  „persona  illa"  fuerit  Octavianus,  Georgii  Fuggeri 
et  Ursulae  Lichtensteiniae  filius  et  collegii  germanici  convictor;  qui  Sociis  signi- 
ficaverat,  se  in  Societatem  ingredi  velle  (Cfl«.  V  274  378  386);  atque  etiam  —  id 
quod  ex  Philippi  Fuggeri  verbis,  quae  statim  ponam,  cognoscitur  —  votum  in- 
grediendi  Societatem  nuncupaverat.  Verumtamen  Philippus  Ediiardus  Fuggerus  in 
*  Ephemeridibus  anni  1567  diei  7.  Novembris  haec  de  Octaviano  fratre  adnotavit: 
„Scrisse  una  lettera  mio  fratello^  1°  ...  2?  che  prattichi  la  soa  uscita*  al  manco 
per  il  settembre  .  pigliassi  in  agiutto  il  .P.  Canisio,  la  sorella  ^  et  quando  il  cardi- 
nale  d'  Augusta  uerra  che  esso  sollicitarebbe  con  il  monsignor  stesso  il  negocium." 
Et  in  9.  Novembris:  „9  Mio  fratello  mi  scrisse  un'altra  lettera  1?  che  la  sua  fa- 
cenda  del  uoto  fuit  ad  tempus,  et  che  sta  si  libero  hora  come  io,  ne  habbi  di  quello 
pensiero  alcuno  piu,  ne  di  prender  stato  alcuno  ecclesiastico."  Et  notavit  3.  lanuarii 
1568:  Octavianum  sibi  Roma  scripsisse,  „che  non  cerca  esser  chiamato  a  casa  per 
esser  ecclesiastico".  Deinde:  „Gennaro  17  Scrisse  mio  fratello  .  .  .  due  parolle  in 
Latino  sopra  di  cio  ch'  io  scrissi  de  uotis,  de  Jmpressione  contraria  parentum,  et 
che  gli  piaceua  ch  aueuo  pigliato  in  agiutto  il  Canisio  per  il  suo  negocio"  (ex 
autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  Sl''  32). 

a)  Ih  ap.  se.quitio-  nii,  oblitt.     b)  Ita  thiUppus  ipse  correxit  ex  Hebbi  una  lettera  di  mio  fratello. 


& 


'  Hoffaeo;  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

-  Antonio  Vinck.  ^  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

*  Ex  collegio  germanico  egredi  cupiebat. 

*  Sidoniam  Isabellam  (natam  a.  1543)  Philippi  et  Octaviani  sororem,    uxorem 
baronis  Villinger  (Fillinger). 

11* 


164  1557.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  28.  (24.?)  lan.  1568. 

S.  Franciscus  Borgias  eodem  illo  d.  24.  lanuarii  1568,  quo  Canisio  scripsit, 
*litteras  dedit  ad  P.  Paulum  Hoftaeum  Germaniae  superioris  viceprovincialem : 
quibus  eum,  praeter  alia,  iubebat  cognoscere,  num  conveniret  P.  Balthasarem  Sam- 
marayr  (v.  supra  p.  147)  ex  Societate  dimitti ;  id  enim  per  litteras  Augusta  (ubi  Sam- 
marayr  degebat)  ad  se  datas  commendari;  scriberet  etiam  sibi,  num  illius  „redu- 
cendi"  sive  emendandi  spes  esset.  Deinde  de  P.  Gregorio  Roseffio  domus  augu- 
stanae  superiore  Hoffaeum  monet:  „J1  P.  Gregorio  scriue  si  mandano  persone  poco 
atte  a  quella  sua  casa,  per  esser  infermi  di  corpo  et  spirito,  V.  R.  ueda  se  la  cosa 
sta  cosi,  et  proueda  et  me  auisi,  come  meglio  in  Domino  li  parera,  ma  questo  et 
quanto  si  appertiene,  al  stabiliinento  di  quella  casa,  s'  hauera  a  trattare  col 
P.  Prouinciale,  oltra  1'  istesso  P.  Gregorio"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Gei-m.  67 
f.  102^—103='). 

Praeterea  vel  cum  his  vel  cum  paulo  superioribus  litteris  in  Germaniam  su- 
periorem  missa  esse  videtur  *  ^Formula",  de  qua  Borgias  Roma  23.  lanuarii  1568 
P.  Antonio  Vinck  provinciae  rhenanae  praeposito  *scripsit:  „Qui  si  manda  la  for- 
mula  che  si  ha  di  tener  nela  congregatione  prouinciale  .  potra  essere  il  Procurator 
in  Roma  per  tutto  settembre"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  lOP — 102^). 
S.  Ignatius  praeceperat:  „Saltem  unus  ex  singulis"  Provinciis  Societatis  venire 
debet  „tertio  quoque  anno,  et  ex  Indiis,  quarto,  electus  Professorum  et  Rectorum 
iUius  Provinciae  suffragiis,  ad  certiorem  multis  de  rebus  faciendum  Praepositum 
Generalem"  (Constitutiones  S.  J.  P.  8,  c.  2,  B).  Et  anno  1565  secunda  Societatis 
Congregatio  generalis  decreverat  (decr.  19  post.  el.  et  67) :  „Tertio  quoque  anno 
veniant  simul  ex  omnibus  Provinciis  Procuratores,  qui  Professi  quatuor  votorum 
et  viri  maxime  idonei  sint,  a  Congregatione  provinciali  electi,  et  babeant  ius  suf- 
fragii  simul  cum  Assistentibus  et  ipso  P.  Generali,  qui  duo  suffragia  et  qualitatem 
praecedendi  habebit,  ad  decernendum :  an  cogi  debeat  Congregatio  generalis,  nec 
ne."  .  .  .  ^Congregationes  provinciales  fiant  .  .  .  tertio  quoque  anno  ad  Procuratoi-es 
eligendos,  qui  destinandi  sunt  ad  P.  Generalem,  etc."  [Institutum  S.  J.  II  199  208). 
Huiusmodi  igitur  congregationes  a.  1568  in  singulis  Societatis  provinciis  haberi 
oportebat. 

Canisius  Borgiae  respondit  aut  epistula  11.  Martii  data,  aut  20.  Martii  data, 
aut  utraque  epistula. 

1557.      SAXCTUS  FRAlSfCISClTIS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  28.  (24.?)  lanuarii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eademmanu:  ,P.  Canisio".  Germ.  67 
f.  103^ 

Officia  dilingana.  In  universitate  lovaniensi  professio  fidei  emittitur;  de  eadem 
pontifex  episcopo  eystettensi  scripsit.  Canisio  Centuriaruin  refutationem  auspicaturo 
benedictio  pontificia  impetrahitur ;  eundem  jjraeposifns  generalis  sacris  sacrificiis  et 
precihus  adiuvabit ;  libri  stipe  potius  vel  alia  ratione,  quani  gravando  provinciam, 
comparandi  sunt.     P.  Klesel.     Nova  cditio  Confessionis  Augustinianae. 

—  — ^  Giudicando  V.  R,  che  non  si  deuano  rimouere  delli  suoi  officij 
il  P.  Gerardo  ministro  ne  il  P.  Rabastein'^  non  ordinaro  io  di  qua 
cosa  in  contrario. 

La  profess.  di  fede,  che  V,  R.  troua  difficile  di  fare,  et  dice  non 
si  fa  in  Louanio^,  etc.     Lei   sappia   che   siamo   informati,    che   si   fa 

a)  Vide  quae  suh  ipsas  lias  litteras  diceniin: 


'  Dilingae  P.  Gerardus  Pastelius  collegii  minister  et  studiorum  praefectus  erat, 
P.  loannes  Rabenstein  contubernium  S.  Hieronymi  regebat. 

2  Fidei  professionem  tridentinam  significat;  v.  supra  p.  89. 


1558.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio.    Ronia  31.  lan.  1568.  165 

pur  in  Louanio.  al  Vescouo  Aistetense^  ha  scritto  S.  Santita  un 
Breue,  sopra  questa  professione  come  lo  ricordo  V.  R.  ^ 

Per  dar  principio  al  scriuere  contra  le  centurie,  si  domandara  la 
benedition  al  Papa,  et  io  aiutaro  con  le  messe  et  orationi  che  ricerca^. 

Li  libri  necessarij  ^,  se  si  potessino  hauere,  senza  grauar  la  Pro- 
uincia  d'  elemosine,  o  per  altra  uia,  sarebbe  meglio. 

Del  Cleselio  gia  fli  scritto,  si  mandassi  a  Padoa*^. 

Della  noua  edition  dela  confession  Augustiniana  ^,  con  li  primi 
che  uerranno  si  potrebbe  mandar  un  libro,  et  con  tanto  ci  racco- 
mandiamo  etc.     Di  Roma  li  28''  [?]  di  Gennaio  1568. 

Librarius,  qui  hanc  epistulam  Romae  in  Borgiae  Registrum  transcripsit,  in 
exordio  primum  scripserat :  „pax  christi.  Molto  Reuerendo  in  christo  Padre" ;  deinde 
autem  haec  verba  oblitteravit ;  idem  in  extrema  epistula  primum  scripserat:  ,Di 
Roma  li  28.  di  Gennaio  1568";  deinde  ex  „28."  correxit:  „24.";  ex  qua  re  coUegeris 
hanc  epistulam  instar  „Postscripti"  cum  superiore  (supra  p.  163)  coniunctam  esse. 
Sed  equidern  malim  dicere,  diem  24.  lanuarii  epistulae  ascribi  non  debuisse;  nam 
Borgias  in  ea  dicit,  Pium  V.  episcopo  eystettensi  de  professione  fidei  scripsisse;  hoc 
autem  Breve  28.  lanuarii  datum  est  (v.  infra  p.  166).  Quare  coniecto,  hanc 
epistulam  datam  quidem  esse  die  28.  lanuarii,  missam  vero  Roma  ad  Canisium  cum 
Polanci  litteris  31.  lanuarii  datis,  quibus  ipsum  Breve  pontificium  adiunctum  est 
(v.  infra  p.  166).  Sabbatis  sane  Roma  in  Germaniam  epistulas  mittere  solebant, 
non  aliis  diebus;  dies  autem  24.  et  31.  lanuarii  a.  1568  sabbata  erant. 

Canisius  Borgiae  respondit  aut  epistula  11.  Martii  data,  aut  20.  Martii  data, 
aut  utraque. 

1558.         P.   lOANJlfES    DE    POLrAXCO     secretarius    Societatis    lesu 
nomine  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  31.  lanuarii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.;  in  margine,  eadem  manu:  „P.  Canisio".  Germ.  67 
f.  106\    Epistula  usus  est  Schrors,  Annalen  d.  hist.  Ver.  f.  d.  Niederrhein  LXXXV  159. 

Tempus  non  erat  consiliortim  de  Canisii  epistula  conferendorum.  Interea 
Canisio  ad  archiducissas  non  est  redeundum.  Adiungitur  Breve  ad  episcopnm  eystet- 
tensem  de  fidei  professione  Ingolstadii  facienda  datum  cum  Bulla  Pii  IV.;  quae 
Canisius  episcopo  aitt  ipse  aiit  per  alios  tradct.    P.  Panvinii  epistulue  ad  ChoUnnm. 

pax  etc.  N.  Padre  ha  riceuuto  le  lettere  di  V.  R.  scritte  in 
Jspruch,  in  questa  sua  ultima  uenuta^.  et  perche  non  ui  e  stato  tempo 
di  consultarle,  si  diferira  la  risposta  alla  settimana  seguente,  in  questo 
mezo,  non  accadera  che  V.  R.  si  moua,  del  loco  et  occupationi  sue, 
si  ben  li  e  stata  scritta  ultimamente  una  lettera  di  tornar  a  negociar 

a)  Aestentense  «^j.  b)  Vide  quae  siib  ipsas  has  litteras  dicentui: 


'  De  hoc  S.  Pii  V.  Brevi  v.  infra  p.  166. 

2  Canisius  hanc  benedictionem  hasque  preces  sacras  11.  Decembris  1567  petierat; 
supra  p.  138. 

^  Libros  ad  Centurias  refutandas  necessarios  dicit;  v.  supra  p.  138. 

'  Vide  supra  p.  160.  ^  Vide  supra  p.  139. 

'^  Litteras  29.  Decembris  1567  datas  potissimum  dicit;  v.  supra  p.  154. 


IQQ  1559.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

con  le  Regine^,  perclie  quando  quella  si  scrisse  non  si  sapeua,  di 
questa  2*  uenuta  per  conto^  loro. 

Qui  si  manda  un  Breue,  per  il  Vescouo  Aistetense,  insieme  con 
una  copia  della  Bolla  di  PP.  Pio  .IIIJ.  intorno  alla  profession  di  fede 
di  quelli  d'  Jngolstadio  ^,  V.  R.  gliela  fara  dare  per  se  stesso,  6  per 
il  Padre  Paulo*  Viceprouinciale  5  come  li  parera,  credo  mandaro  qui 
la  copia  del  Breue. 

Se  andaranno  qui  alcune  lettere  del  P.  Onufrio,  per  Materno 
Colino^,  V.  R.  di  gratia  li''  faccia  hauer  ricapito,  et  con  tanto 
N.  Padre  et  tutti  ci  raccomandiamo  etc.  Di  Roma  li  31.  di  Gennaio  .1568. 

Adiunctum  est  huic  epistulae,  ut  ex  ipsa  intellegitur,  ipsum  Breve  Roma 
28.  lanuarii  1568  a  S.  Pio  V.  ad  Mauritium  a  Schaumberg  episcopum  eystettensem 
eundemque  universitatis  ingolstadiensis  cancellarium  datum,  quo  pontifex  episcopo 
mandabat,  apud  universitatis  rectorem  et  alios,  ad  quos  id  pertineret,  efficeret,  ut, 
sicut  Pii  IV.  de  professione  fidei  decretum  „iu  multis  aliis  Universitatibus  catholicis 
in  consuetudinem  adductum"  esset,  ita  ea  quoque  universitas,  „quae  Dei  benignitate 
catholica  mansit,  ac  multos  egregios  catholicae  fidei  Propugnatores  tulit",  idem  ,in- 
ciperet  observare".  Quibus  verbis  simul  refutabatur  id.  quod  senatus  academicus 
m.  Nouembri  a.  1567  Alberto  V.  duci  scripserat:  Non  videri  id  fuisse  pontificis 
consilium,  ut  etiam  universitas  ingolstadiensis,  de  re  catholica  multis  ratiouibus 
bene  merita,  eo  decreto  comprehenderetur  {Prantl  1.  c.  1  271).  Brevi,  ut  ex  ipso 
cognoscitur,  additum  erat  „exemplum  authenticum"  ipsius  decreti  sive  Bullae  a 
Pio  IV.  Roma  13.  Novembris  1564  datae  (v.  supra  p.  46*).  Ac  quoniam  Breve 
obsignatum  erat,  Polancus  eiusdem  apographum,  quod  Canisio  usui  esse  posset,  adiun- 
gere  voluit.     Breve  typis  exscriptum  est  a  Mederer  1.  c.  IV  322. 

1559.  SAXCTIJS  FRAJfCISCrS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  7.  Februarii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  „DiIinga  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  108"— 109^     Epistula  usus  est  Schrors  1.  c.  159. 

Canisius  Oenipontem  iterum  ne  redeat,  sed  Centuriarum  refutationi  operam 
det.  Cum  archiducis  litterae  allatae  erunt,  videbitur,  quid  faciendum  sit.  P.  Mer- 
quitius  Romam  ne  mittatur,  antequam  Canisius  id  explicaverit,  quod  scripserat: 
Illum  de  fidei  capitihus  in  controversiam  vocatis  haud  hene  sentire ;  nam  si  pertina- 
citer  errabit,  Romae  necesse  erit  eius  tio?nen  per  Socios  deferri;  sin  autem  ex 
ignorantia  controversiae  alicuius  erraverit  eamque  doceri  volet,  Romae  iuvari  po- 
terit.  Canisio  licet  in  Centuriarum  refutatione  opera  P.  Kleselii  titi.  Quod  autem 
Canisius  lihrorum  haereticorum  legendorum  licentiam  dari  cupit  PP.  Haivodo  et 
Rahensteinio,  ut  per  ipsos  quoque  adiuvetnr,  Canisius  eam  facultatem  ipsis  trihuet 
ita  circumscriptam,  ut  ipsi  visum  erit.     Epistulae  P.  Panvinii  etc. 

Pax  etc.  Questi  giorni  passati,  premendo  quel  negocio  d'  Jspruch, 
ho  scritto  a  V,  R.  tornassi  a  far  qualche  officio  non  sapendo  per 
air  hora,  come  lei  era  ritornata  la  2*  uolta  la,  ma  intendendo  questo 

a)    In  ap.  sequitiir  man,  oblitt. 


'  Cum  Magdalena  et  Helena  archiducissis ;  v.  supra  p.  161. 

-  Borgiam  (et  Polancum),  quod  ad  Canisii  profectionem  oenipontanam  attinet, 
nonnihil  errasse  monui  supra  p.  158*. 

^  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur.  *  Per  P.  Paulum  Hoffaeum. 

*  Maternus  Cholinus  aliquos  ex  libris  P.  Onuphrii  Panvinii  0.  Erem.  S.  Aug. 
praeclari  illius  historici  typis  exscribebat;  v.  supra  p.  73,  et  infra  p.  168. 


Roma  7.  Februarii  1568.  167 

.8.  di  sono  auisai,  non  si  mouessi  V.  R.  insin'  al  riceuer  altre  mie 
lettere,  hora  li  dico,  che  consultando  la  cosa,  et  considerandola  piii, 
mi  son  risoluto  che  V.  R.  non  torni,  ma  che  attendi  a  quel  suo  scritto 
contra  le  centurie,  ne  uorrei  darli  impedimento  con  altri  negocij. 
L'  Arciduca  ^  non  mi  ha  scritto,  almeno  no  ho  riceuuto  le  lettere, 
quando  le  riceuero,  se  uedera  quel  che  si  ha  di  fare, 

Del  mandar  a  Roma,  quel  Padre  che  predica  in  Jspruch^,  non 
si  faccia  prima  che  V.  R.  dechiari  quel  che  ha  scritto  de  che  non 
ha  boni  sensi  in  certe  cose  controuerse,  perche  se  ui  fossi  qualche 
error  fermo,  ce  metteria  in  pericolo  di  douerlo  denunciare  ^,  si  e  igno- 
rantia  di  qualche  controuersia^  con  uolunta  di  esser  insegnato,  si 
potrebbe  aiutar  qui. 

Quanto  al  P.  Antonio  *  io  mi  rimetto  a  V.  R.  se  li  parera  tenerlo 
seco,  per  aiutarsi  iu  leggere  o  scriuere,  o  quel  che  li  parera  di  piii, 
nel  negocio  delle  centurie,  perche  non  dubito  che  aiutando  lui,  sara 
molto  aiutato  dalla  compagnia  di  V.  R. 

Quanto  alla  facolta  di  leggere  scritti  de  heretici,  che  V.  R.  uor- 
rebbe  per  li  Padri  Gaspar^  Inglese  et  Gioanne  Rabastein,  accio  1' aiu- 
tino  anche  nel  negocio  contra  le  centurie,  io  mi  rimetto  a  V.  R.  quale 
li  potra  dare  autorita,  limitandola  come  in  Domino  parera  espediente. 

Credo  andaranno  qui  alcune  lettere  del  P.  Honufrio^  et  forsa 
per  il  P.  Natale,  et  per  il  Prouinciale  dela  Jnferior  Germania'^. 
V.  R.  li^  dara  bon  ricapito,  et  con  tanto  ci  raccomandiamo  etc.  Di 
Roma  li  7.  di  Febraro.  1568. 

Dilingam,  quo  Canisius,  ut  refutationi  Centuriarum  Magdeburgensium  vacaret, 
paulo  post  medium  m.  lanuarium  (ut  videtur)  a.  1568  venerat  [v,  infra,  mon.  aug, 
(a  3)],  una  cum  his  litteris  missa  est  *epistula  a  P.  loanne  Polanco  Societatis  se- 
cretario  mandatu  S.  Francisci  Bor^iae  ad  P.  Tlieodoricum  Canisium  universitatis 
collegiique  illius  rectorem  Roma  7.  Februarii  1568  data;  in  qua  ille:  „Circa  il 
Dottor  Thomaso  gallo^  inquit,  „si  e  scritto  al  P.  D.  Paulo^  che  ueda  informandosi 
de  V.  R.  di  aiutarlo,  N.  Padre  ha  inteso  la  causa  per  la  quale,  raanco  uolte  si  e 
chiamato  alla  consulta  ^,  se  con  \i\.  diligentia  del  P.  Prouinciale  presente  et  de  V.  R. 
et  anche  con  la  uisita  del  P.  Paulo,  non  si  dessi  qualche  bon  assetto,  alle  cose  sue 
et  di  Gioanne  i°  Jnglese,  alFhora  bisognera  trattare,  d'altri  mezi,  come  mutationi  ,etc 

a)  Sequuntur  vv.  si  deue,  ohUtt.        b)  Hoc  v.  supra  versttm  scripUim  est. 

'  Ferdinandus  II.  princeps  Tirolis. 

^  loannem  Merquitium  saxonem  parochialis  ecclesiae  contionatorem ;  v,  supra 
p,  161.  ^  Officio  sacrae  inquisitionis. 

*  Klesel;  P,  loannes  Polanms  Roma  5.  Februarii  1568  P.  Nicolao  Lanoio 
rectori  coUegii  oenipontani  *scripsit:  „Circa  il  P,  Antonio  [Klesselio]  N.  Padre  si 
rimette  al  P,  Prouinciale  Canisio,  al  qual  scriue  de  lui,  il  simile  dico  del  P.  Gio: 
Sassone."  Ipse  autem  S.  Franciscus  Borgias  Roma  30.  Martii  1568  P.  Paulum 
Hoffaeum  viceprovincialem  *monuit:  „Circa  il  P.  Antonio  d'Jspruch,  mi  rimetto  a 
V.  R.  insieme  col  P.  Canisio,  se  si  hauessi  a  mandar  a  studiare,  forsa  in  Padoa, 
6  qui  in  Roma,  lo  potrebbe  far  meglio  che  in  Germania"  (ex  apographis  eiusd. 
temp.;  Germ,  67  f.  108^  127'').  "  Haivodo. 

"  P,  Onuphrii  Panvinii;  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

'^  P.  Francisco  Costero.  ^  Hoffaeo  viceprovinciali. 

^  Vide  supra  p.  160.  '°  Fr.  loannis  Vici ;  v,  supra  p.  146 — 147. 


168  1560.  P.  Hieronymus  Natalis  Canisio.    Lovanio  15.  Febr.  1568. 

Jl  Padre  D.  Solier,  procurator  generale,  tiene  anche  cura  di  sollicitar  quel  negocio 
della  confirmatione  ^  il  quale  per  rispetto  delli  niinistri,  e  andato  lento"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  108''). 

In  Cod.  „Def."  *  notatum  video,  in  Germaniam  superiorem  (Dilingam  ad  Ca- 
nisium  praepositum  provincialem,  puto)  missam  esse  constitutionem  sive  ordinationem 
illam  7.  Februarii  1568  datam,  quae  Societatis  historiae  commodissima  futura  erat. 
Eam  italicam  posuit  G.  M.  Pachtler  S.  J.,  Ratio  Studiorum  et  Institutiones  Schohv 
sticae  Societatis  lesu  per  Germaniam  olim  vigentes  I,  Berlin  1887,  343 ;  ego  eandem 
latinam  et  paulo  ampliorem  pono  ex  apographo,  quod,  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  ab 
aliquo  Societatis  homine  scriptum  sicque  inscriptum  :  „1568.  Jn  Jan:  Prouincialibus*, 
nunc  exstat  Monachii  in  archivo  regni  bavarici,  „Jesuitica  in  genere  316"  f.  127^—128*. 
Ita  igitur  S.  Franciscus  Borgias  vel  ipsius  mandatu  P.  loannes  Polancus  praepositis 
provincialibus :  ^Vestra  Reuerentia  scribat  Rectoribus,  vt  pro  aedificatione  et  solatio 
eorum  qui  nunc  sunt  et  in  posterum  futuri  sunt,  et  pro  alijs  bonis  eflfectibus,  ha- 
beant  in  singulis  Collegijs  librum  vnum,  in  quo  principium  et  origo  talis  CoUegij 
scribatur  faciendo  mentionem  rerum  alicuius  momenti,  quae  euenerunt,  vel  euen- 
turae*  sunt  in  progressu  illius,  tam  in  spiritualibus  quam  in  temporalibus,  qua  in 
re  hic  ordo  seruabitur,  ut  antequam  quidquam  libro  inscribatur,  extrahatur  vel  an- 
notetur  in  charta  per  se  vel  separata,  quod  videbitur  esse  dignum  memoria,  vsque 
dum  Prouincialis  ad  CoUegium  visitandum  appulsus,  videat  quid  scriptum  sit,  et 
cum  eius  voluntate  et  sententia  libro  inscribatur,  et  custodiatur.  Hisce  enim  prin- 
cipijs  id  facere  leue  est  et  facile,   deinceps  vero  desiderabitur    et  facile  non  esset." 

Missae  praeterea  esse  videntur  Dilingam,  ut  inde  Canisio  curante  Coloniam 
perferrentur,  litterae  a  P.  Onuphrio  Panvinio  0.  Er.  S.  Aug.  ad  Maternum  Cholinum 
typographum  et  bibliopolam  coloniensem  datae,  quarum  mentionem  idem  Cholinus 
facit,  cum  a.  1568  (diem  non  ascribit)  Colonia  ad  P.  loannem  Polancum  *scribit: 
„D.  Onuphrium"  a  se  petisse,  ut,  ubi  Platinae  ^Vitas  Pontificum"  a  se  amplificatas 
et  „Chronicon  Ecclesiasticum"  suum  excudisset,  eorum  librorum  exempla  quam  plu- 
rima  Romam  mitteret ;  ideo  se  ex  librorum  nundinis,  superiore  Quadragesimae  tem- 
pore  habitis,  vas  libris  Panvinii  oppletum  Romam  misisse  siraulque  librorum  pretia 
indicasse ;  cum  autem  interea  Panvinius  vita  cesserit,  petere  se  a  Polanco,  ut  cardi- 
nalibus  Borromaeo,  Farnesio,  Altaempsio  singula  tradat  exempla  (ex  autographo; 
G.  Ep.  IX  f.  233).  Panvinius  Panormi  m.  Aprili  1568  mortuus  est.  De  libris  illis 
a  Cholino  excusis  v.  Perini  I.  c.  119 — 123  198 — 199;  cf.  etiam  supra  p.  69 — 74. 

1560.  P.    HIERONYMUS    XATAIilS     Societatis    lesu     visitator 

CANISIO.  Lovanio  15.  Februarii  1568. 

Ex  Natalis  ad  Borgiam  epistula,  a  P.  Didaco  Jimenez  S.  J.  scripta,  ab  ipso 
Natale  subscripta.  „EN"  n.  197.  Natalis  epistula  ex  eodem  archetypo  typis  ex- 
scripta  est  in  Epp.  Nadal  III  564 — 567. 

Mittit  Utteras  praepositi  generalis  de  professionihus  etc. 

Natalis  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  Lovanio  15.  Februarii  1568 
scripsit:  „Hoggi  hh  riceuutte  le  lettere  nelle  quali  la  P.  V.  auisa  alli  Prouinciali 
di  quelli  che  puotriano  esser  professi,  et  subito  hb  fatta  loro  risposta,  rimandando 
ad  ogn' uno  le  sue:  ogni  cosa  mi  par  bene." 

Borgiae  epistulae,  quas  Natalis  dicit,  ad  praepositos  provinciales  Austriae, 
Germaniae  superioris  et  inferioris,  Rheni  datae  erant  (v.  supra  p.  145).  Eam,  qua 
Canisio  destinata  erat,  v.  supra  p.  144 — 145. 

a)  Euenenturae  ap. 


'  Confirmationem    pontificiam    dicit   fundationis   collegu   dilingani,    a   cardinali 
Truchsess  factae ;  v.  Can.  V  620—623  625—627. 


1561.  Hosius  Can.    1562.  Can.  Borgiae.    1563.  Borgias  Can.    28.  Feb.  1568.      169 

1561.  Cardinalis    STA^SflSIiArS    HOSIUS    episcopus    princeps    var- 
miensis  CANISIO.  Heilsberga  18.  Februarii  1568. 

Litterarum  Ingolstadio  7.  Septemhris  1567  a  Canisio  ad  Hosium  datarum 
(supra  p.  37)  inscriptioni  manu  eiusdem  temporis  (Stanislai  Rescii  manus  esse  om- 
nino  videtiir)  adnotatum  est,  Canisio  esse  „Responsvm  18.  Fehrva.  Heilshergae" . 

1562.  CANISIUS  SAXCTO   FKAXCISCO  BORGIAi:  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  circa  24.  Februarii  1568. 

Ex  Lanoii  autographo.    G.  Ep.  IX  f.  135*. 

De  negotio  Magdalenae  et  Helenae  archiducissarum. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  collegii  oenipontani  rector  Oeniponte 
1.  Aprilis  1568  Borgiae  scripsit:  De  Magdalenae  et  Helenae  archi- 
ducissarum  „negotio"  (Borgias  iis  loco  PP.  Dyrsii  et  Hetzcovaei  ipsum 
P.  Lanoium  constituere  volehat  confessarium ;  domum  quoque,  quam 
Societati  Halae  offerehant,  recusabat;  v.  supra  p.  150)  Canisium  a  se 
consultum  ita  9.  Martii  respondisse:  Scripsi  ante  dies  14  ad  Patrem 
nostrum  varias  difficultates  quae  in  hoc  negotio  toto  dignae  sunt 
magna  consideratione.  Excusaui  quoque  R.  T.  vt  ne  inuitis  duabus 
personis  obtruderetur  et  suasi  ut  nulla  fiat  mutatio  priorum  Con- 
fessariorum,  nisi  certo  constet  de  successore  quem  ego  quidem  reperire 
non  possum.  Dubito  sane  an  Romae  ponderentur  causae  momenta 
quae  vix  possunt  ex  literis  percipi. 

Borgias  Canisio  respondisse  videtur  13.  Martii  1568. 

1563.  SAXCTUS  FRAXCISCUS  BOROIAIS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISTO.  Tusculo  28.  Februarii  1568. 

Ex  apograpbo  eiusd.  temp. :  in  margine,  eadem  manu:  ,,Dilinga  Padi'e  Canisio", 
et  in  margine  ^Postscripti",  eadem  manu:  ^Postscripta".  Germ.  67  f.  113** — 114=^. 
Epistula  usi  sunt  Kross,  Can.  182,  et  Duhr,  Jes.  an  Fiirstenbofen  78 — 79. 

Conceduntur  reginis,  salva  Societatis  lihertate,  in  tempiis  vitae  ipsarum  duo 
confessarii ;  quorum  alter  Halae  etiam  contionatorem  aget ,  oenipontanis  qtioque 
Sociis  interdum,  si  placuerit,  contionantihus.  Poterunt  iidem  confessarii  etiam  femi- 
narum,  quae  de  reginarum  contuhernio  erunt,  confessiones  excipere  etc.  Attamen 
reginis  significandum  est,  Socios  post  ipsarum  mortem  curam  contuhernii  ilUus  non 
csse  suscepturos ;  id  enim  cum  Societatis  lege,  quam  etiam  PiusV.  prohavit,  imgnaret. 
Domus  prohationis,  si  quam  reginae  Societati  Halae  fundare  voluerint,  ojyportimo 
temp)ore  incohahitur ;  interea  Halae  confessarii  cum  fratre  laico  versabuntur.  So- 
dales  omni  ex  parte  idonei,  qui  Oenipontem  niitti  possint,  praesto  non  sunt ;  orandus 
est  Deus,  ut  quae  desunt,  ipse  suppleat ;  hrevi  tamen  P.  Vaz  mittetur.  Ad  P.  Hoffaeum 
scrihitur.  Romae  P.  Turrianus  in  epistidis  2>ontificiis  adversus  Centuriatores  defen- 
dendis,  et  si  qua  alia  in  re  poterk,  iuvahit  Canisium ;  cui  lahor  immodicus  est  ca- 
vendus.  Socii  romani  ^^fOiJter  rei  pecnniariae  angustias  statuerunt  nulliim  in  locum 
sodales  mittere,  nisi  inde  viaticum  esset  provisum.  Mittitur  confirmatio  collegii  herhi- 
polensis. 

Pax  etc.  Ho  riceuuto  quella  di  V.  R,  di  .16.  del  passato  in- 
sieme  con  diuerse  raggioni  per  pigliar  1'  assunto  dela  casa  di  Pro- 
bacion  di  Hala,  et  quel  che  mi  pare  intorno  a  questo  negotio, 
e  che  alle  Regine   non   possiamo,    ne   douiamo   mancar   di  dar  li  doi 


170  1563.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

confessori  ^  fra  ]i  quali  essendo  1'  uno  il  Padre  Dirsio,  potra  lui  stesso 
predicare,  —  benche  alle  uolte  d'  Hispruch  potrebbe  alcun  predicatore 
andar  a  far  alcun  sermone  s'  accadessi,  et  questo  del  dar  doi  con- 
fessori,  s'  intende  in  uita  loro,  et  liberamente  come  nostro  instituto 
lo  comporta,  et  non  pigliando  cura  obligatoria  di  quel  ridotto  di  donne 
che  saranno  insieme  con  le  Regine,  quali  pero  como  1'  altre  di  sua 
casa,  liberamente  etiam  potranno  li  medesimi  doi  confessori  confessarle, 
et  aiutarle  nelle  cose  spirituali,  senza  discostarsi  del  nostro  instituto. 
Doppo  la  uita  delle  dette  serenissime  non  accade  che  pensino  che  la 
Compagnia  nostra  pigliara  assunto  di  quel  ridotto  di  donne,  ne  manco 
di  confessarle  per  ordinario  se  saranno  in  quel  medesimo  loco,  perche 
gia  sarebbe  pigliar  cura  di  donne  contra  il  nostro  instituto  approuato 
etiam  in  questa  parte  nominatim  per  la  sede  Apostolica  et  per  questo 
istesso  Pontifice^  intendo  del  non  pigliar  cura  di  donne. 

Hor  quanto  alla  fundation  perpetua  che  le  Regine  uorrebbono 
fare  in  Hala,  hor  sia  nella  sua  uita,  hor  doppo  quella,  io  mi  con- 
tentaro  di  accettarla  se  sara  casa  di  probatione,  et  di  darli  principio 
quando  la  Compagnia  hauera  il  modo,  et  le  cose  saranno  disposte. 
Jn  questo  mezzo  se  si  passaranno  .SS.  AA.  in  Hala,  haueranno  li 
doi  confessori  con  qualche  Coadiutore  forsa  che  li  accompagnj ''  et 
aiuti,  col  tempo  si  potra  trattar  della  fundatione,  laquale  non  so  se 
uorranno  fare  nel  medesimo  loco  che  loro  habitaranno  insieme  con 
sua  chiesa,  o  uero  altroue,  intendo  nel  medesimo  loco  che  habitaranno 
doppo  la  uita  loro,  et  leuandosi  di  detta  casa  le  donne  che  stanno 
in  lor  Compagnia.  basta  se  si  dara  conueniente  loco,  et  dotatione  in 
una  parte,  o  altra  s'  accettara  detta  casa,  et  in  questa  materia  non 
mi''  e  parso  espediente  si  sottoscriuano  Cardinali' [?]  alcuni ""[?],  il 
che  pare  .V.  Reuerenza  accenna  nella  sua  lettera. 

Della  gente  che  .V.  Reuerenza  uorrebbe  uedere  in  Hispruch  com- 
pita  di  quelle  buone  parti,  che  si  possono  desiderare,  io  ancora  lo 
uorrei,  et  finalmente  facendo  quel  che  potremo,  conuerra  pregar 
N.  Signore  supplisca  li  mancamenti  di  nostra  debolezza;  tuttauia  spero 
mandar  questa  primauera  il  padre  Marcello  Vaz,  il  quale  potra  essere 
lettor  buono  di  Theologia,  et  casi  di  conscientia,  accio  possi  aiutare 
la  Prouintia  della  superior  Germania^. 

a)  In  ap.  corr.  ex  accompagnino.  b)  ni  ap.  c)  Sic  a^}.;  corrigendiim  esse  puto:  conditioni 
alcuue  vel  contratti  alcuni.  Epistula,  qua  Canisius  ea  de  re  cum  Borgia  agebat,  perisse  videtur. 

1  P.  loannes  Dyrsius  Magdalenae,  P.  Paulus  Hetzcovaeus  Helenae  a  sacris 
confessionibus  erant.  Quid  Borgias  tandem  reginis  de  confessionibus,  contionibus, 
missis  etc.  promiserit,  vide  in  eius  litteris  Roma  3.  Maii  1570  ad  HofFaeum  provincialem 
datis,  quae  exstant  in  opere  „Sancttis  Franciscus  Borgia"  V,  Matriti  1911,  428 — 429. 

-  Hanc  Societatis  constitutionem  (v.  supra  p.  9'),  a  Paulo  10.  probatam 
(v.  supra  p.  501),  pgj.  g  pjum  y.  litteris  publicis  sive  decreto  generali,  quod  dicimus, 
confirmatam  esse  nusquam  est  compertum.  Quare  siccenseo:  Pius,  cum  de  singulari 
aliquo  negotio  ageretur,  eam  sibi  placere  significavit. 

^  Marcellus  Vaz,  circa  a.  1530  in  Portugallia  natus,  a.  1549  in  Societatem  ad- 
missus,    a.  1553    in   collegio    eborensi  (Evora)    degebat;    sub    m.  Octobrem   a.  1563 


Tusculo  28.  Februarii  1568.  171 

De  gV  altri  punti,  per  non  dar  occupation  a  V.  Reuerenza  si 
scriue  al  padre  Viceprouinciale  ^ 

Mi  son  ralegrato  di  ueder  che  .V.  Reuerenza  comincia  ad  atten- 
dere  alle  Centurie,  di  qua  credo  li  dara  qualche  buon  aiuto  il  Padre 
.D.  Torres^,  intorno  a  un  loco  che  lascio  quel  scrittor  Jnglesse,  il 
quale  questi  di  ha  scritto  contra  le  centurie  assai  bene^,  cio  e  delle 
lettere  delli  Pontifici  che  stanno  al  principio  delH  Concilij,  alli  quali 
prettendono  leuar  credito  li  scrittori  delle  Centurie  ^  et  s'  in  altre 
cose  potra  aiutar  il  detto  Padre  lo  fara,  oltre  quelli  della  Prouintia 
de  V.  Reuerenza,  non  si  aflfatichi  pero  .V.  Reuerenza  troppo  con  pre- 
giuditio  di  sua  sanita,  bastara  che  facci  quel  che  puo  buonamente 
et  con  tanto  ci  raccomandiamo  etc.    Di^  Frascati  H  28.  di  febraio.  1568. 

Quantunche  s'  e  fatta  risolution  di  mandar  il  padre  Marcello,  et 
forse  anche  un  buon  coadiutor,  cio  e  Federico,  si  aspettara  pur  il 
uiatico  per  lui,  o  comissione  di  pigliar  a  cambio  quel  che  sara  ne- 
cessario,  perche  il  stretto  bisogno  et  molti  debiti  che  qui  ci  premono, 
ci  ha  fatto  pigliar  risolutione  di  non  raandare  a  parte  nessuna  gente, 
senza  che  di  quella  si  proueda  di  uiatico''. 

Qui  ua  la  confirmatione  del  Collegio  Herbipolense  ^.  V.  Reuerenza 
per  charita  la  mandi  al  prouintiale  del  Rheno''. 

Canisiu8  has  Borgiae  litteras  Oenipontem  ad  P.  Nicolaum  Lanoium  collegii 
illius  rectorem  misit;  v.  infra,  ep.  n.  1574. 

1.  S.  Franciscus  Borgias  his  litteris  Canisium  certiorem  facit,  se  etiam  ad 
P.  Paulum  Hoffaeum  viceprovincialem  scribere.     Qua    epistula    ad   complura  capita, 

a)  Sequitur  Roma,   oblitt. 


Antverpiam  missus,  1.  Novembris  1564  professionem  sollemnem  quattuor  votorum 
coram  P.  Oliverio  Manareo  (Parisiis,  ut  videtur)  emisit.  Theologiam  in  universitate 
dilingana  per  breve  tempus  docuit;  sub  a.  1573  in  Indias  orientales  profectus,  theo- 
logiae  professor  in  collegio  goano  (Goa)  fuit;  ubi  circa  a.  1576  mortuus  esse  videtur 
(Epi>.Nadal  II  439  592.  Litterae  Quadrimestres  II,  Matriti  1895,  252-253.  S^iccht, 
Univ.  Dill.  286.    Sommervogel,  Bibl.  VIII  509—510). 

*  Vide  quae  ex  his  litteris  ad  P.  Hoffaeum  datis  sub  ipsam  hanc  epistulam  ponentur. 

2  P.  Franciscus  Turrianus  S.  J.  Romae  degebat;  de  quo  supra  p.  31—32. 

^  Nicolai  Harpsfeldii  (f  1582)  ^Dialogi"  Antverpiae  a.  1566  per  Alanum  Copum 
editi  significantur ;  v.  Can.  V  480^. 

^  Qui  omnium  primus  Acta  conciliorum  collecta  typis  vulgavit,  lacobus  Mer- 
linus  canonicus  parisiensis  (Parisiis  1523  et  1536,  Coloniae  1530),  in  voluminis 
initio  posuit  corpus  illud  canonum  pontificiarumque  epistularum,  quod  sub  nomine 
S.  Isidori  episcopi  hispalensis  circumferebatur  {C.  J.  v.  Hefele,  Conciliengeschichte  P, 
Preiburg  i.  Br.  1873,  74 — 75).  At  iam  saeculo  XV.  cardinalis  Nicolaus  Cusanus  atque, 
ut  videtur,  etiam  cardinalis  loannes  de  Turrecremata  0.  Pr.  de  ^lsidoro"  illo  dubi- 
tabant;  initio  saeculi  XVI.  Erasmus  Roterodamus  censura  eum  perstrinxit;  deinde 
„Decretalibus  pseudo-isidorianis",  quas  nunc  vocamus,  Centuriatores  Magdeburgenses 
ad  auctoritateni  summorum  pontiticum  evellendam  uti  conati  sunt.  Neque  tamen 
perdoctus  ille  P.  Turrianus,  qui  Romae  auctoritate  multum  valebat,  sibi  persuadere 
poterat,  eas  falsas  esse;  qui  etiam,  haud  fausto  sane  consilio,  ad  eas  vindicandas 
a.  1572  librum  edidit;  de  quo  plura  infra  dicentur. 

^  Flandrum  sive  Delphtensem ;  de  quo  supra  p.  143. 

'"'  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur,  n.  2.  ^  P.  Antonio  Vinck. 


172  1563.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.    Tusculo  28.  Febr.  1568. 

de  quibus  ipse  Canisius  ei  scripserat,  respondit  et  aliqua,  quae  ad  ipsum  Canisium 
pertinebant,  significavit ;  quare  partem  epistulae  hic  pono.  Ita  igitur  Borgias  Hoffaeo 
Tusculo  28.  Februarii  1568  *scripsit:  „Quantunque  non  conuenghi  abbandonar  il 
pergolo  d'Augusta  per  Timportantia  del  seruitio  che  si  puo  fare  a  Dio  N.  Signore 
in  quella,  tuttauia  in  due  cose  mi  risoluo.  Vna  che  siano  auisati  quelli  Signori 
Canonici,  che  noi  non  possiamo,  ne  douiamo  accettare  quella  eleemosina  data  per 
conto  delle  prediche  ',  perche  directamente  e  contra  il  nostro  instituto,  et  cosi  loro 
molto  manco  saranno  teuuti  a  darla,  et  realmente  non  si  accetti  per  tal  conto  quella 
prouisione.  L'  altra  cosa  e  che  noi  anche  non  uogliamo  esser  obligati  a  predicar  in 
quella  cathedra  d'  Augusta,  ma  liberamente  et  secondo  nostro  instituto  daremo  pre- 
dicator  per  detta  cathedra,  quando  et  come  ci  parera  conueniente  per  il  diuino  ser- 
uitio  et  aiuto  spirituale  della  citta,  et  queste  due  cose  siano  significate  alli  signori 
canonici,  prima  pero  si  conferiscano  con  I'  Illustrissimo  Cardinale  ^  . .  •  S'  e  uisto  il 
disegno  che  si  fa  di  far'  un  Collegio  della  Compagnia  nel  monasterio  de  predicatori  ^, 
et  quantunque  il  santo  zelo  di  quelli  che  lo  trattano  ci  da  edifficatione,  non  pare 
che  in  modo  alcuno  la  Compagnia  nostra  debbia  intromettersi  in  tal  manegio,  L'  Illu- 
strissimo  Cardinal  si  giudicara  questa  cosa  essere  espediente,  la  potra  trattare, 
sempre  pero  significando  che  nostra  intentione  non  e  di  far  alcuna  cosa  in  dimi- 
nutione  o  pregiuditio  d'  altra  Religione,  se  pur  giudicara  S.  S.  Illustrissima  con 
quelli  Signori  d'  Augusta  che  per  conseruar  il  diuino  culto,  et  aiutar  le  cose  della 
Religione  catholica  in  Augusta,  sia  importante  la  fundation  de  un  Collegio  nostro, 
et  questo  non  si  puo  fare  di  nuouo  per  che  forse  non  lo  permetterebbe  la  citta 
d"Augusta,  essendo  per  la  maggior  parte  heretica,  benche  in  uno  delli  luoghi  gia 
fatti  delli  catholici  (quale  e  il  detto  monasterio)  lo  permetta,  all'  hora  potra  re- 
presentar  questo  Monsignor  Illustrissimo  a  Sua  Santita  *  massime  se  anche  per  altra 
uia  si  uedessi  non  si  poter  aspettar  dal  Clero  la  fundation  de  tal  opera  ne  dalli 
secolari,  et  forse  parera  all'  hora  a  Sua  Santita  che  si  tornasi  a  fiorire  in  Augusta 
la  Religione  de  i  pi-edicatori,  in  tal  caso  se  li  habbia  a  rendere  il  suo  monasterio, 
pur  di  questa  materia  non  diro  altro,  se  non  che  noi  senza  il  beneplacito  di  Sua 
Santita  non  intrariamo  in  tal  luogo,  ne  anche  uoluntieri  senza  consenso  delli  istessi 
Religiosi,  o  capi  loro.  ...  Circa  il  dottor  Thomasso  Gallo^  io  mi  rimetto  aV.  Reue- 
renza  hauendolo  trattato  col  padre  Canisio,  et  con  li  suoi  consultori,  se  lo  uogliono 
ritener  nella  sua  Prouintia,  hor  sia  in  Hispruch,  hor  in  altro  luogo,  sperando  di 
poterlo  aiutare,  hor  mandarlo  nella  Prouintia  d'  Austria  al  Padre  Lorenzo  Maggio  ® 
perche  potrebbe  essere  li  desse  "^  il  Dottor  Zeydel  ^,  ouero  alcuno  per  qualche  classe 
di  Rhetorica,  o  huraanita,  come  V.  Reuerenza  lo  dice,  et  di  qua  si  raccomanda  al 
Padre  Lorenzo,  che  in  caso  che  se  li  mandi  detto  Padre  Thomasso,  mandi  ricora- 
pensa.  Si  presupone  pero  che  V.  Reuerenza  habbi  usato  li  mezzi  che  potra  per  curar 
quella  infirmita  che  mostra  detto  Padre.  ...  Li  padri  Guilliermo  et  Lorenzo  che 
stanno  in  Fiorenza  et  Ferrara  non  si  possono  leuare  di  la  senza  molto  mala  so- 
disfattione  di  dette  Regine  * JI  Rettor  de  Jngolstadio  dice  che  li  e  stato  prohibito 


1  Capitulum  cathedrale  quotannis  200  florenos  dare  consueverat  (^Can.  V  537  546). 

2  Ottone  Truchsess. 

^  Aliqui  ex  Fuggeris  aliisque  patriciis  augustanis  id,  favente  cardinali  Ottone 
Truchsess,  agebant,  ut  Dominicanorum  monasterium  augustanum,  in  quo  pauci  sacer- 
dotes  haud  sine  victus  difficultate  versabantur,  in  Societatis  collegium,  darano  Domini- 
canis  compensato,  converteretur ;  v.  Can.  IV  763—765;  V  47  50,  et  Dnhr,  Jes.  I  379. 

*  S.  Pio  V.  '"  Vide  supra  p.  143  147.  *  Praeposito  provinciali  Austriae. 

^  CoIIegio  dilingano,  ubi  Gallus  docebat, 

«  P.  loannem  Seidl;  v.  Can.  II  3532;  Epp.  Nadal  II  567—568. 

'■'  PP.  Guilielmus  Elderen  et  Laurentius  Hermanutius  loannae  et  Barbarae 
archiducissarum  confessarii  (v.  supra  p.  16).  Utrumque  etiam  germanice  contionandi 
officio  in  aula  fungi  testatur  Polancus  *litteris  Roma  11.  lanuarii  1569  ad  P.  Lanoium 
datis  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  205''). 


1564.  P.  Nic.  Lanoius  Can.     1565.  Can.  P.  Nic.  Lanoio.    DiL  1.  Mart.  1568.        173 

dal  Padre  Prouintial,  non  diano  predicatore,  siben  siano  ricercati  per  la  cittk  S 
uorrei  mi  auisasi  .V.  Reuerenza  di  quel  che  sente,  qua  imaginamo  che  sia  la  causa 
il  prettendere  che  ci  sia  data  libera  nostra  chiesa"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Germ.  67  f.  115). 

2.  Misit  Borgias  ad  Canisium  cum  his  litteris,  ut  ex  ipsis  cognoscitur,  etiam 
diploma  Eoma  6.  Februarii  1568  datum,  quo  fundationem  collegii  herbipolensis  a 
Friderico  de  Wirsberg  episcopo  litteris  Herbipoli  27.  lunii  1567  datis  factam  sollem- 
niter  admittebat  et  confirmabat  (excusum  est  a  Fr.  X.  v.  Wegele,  Geschichte  der 
Universitat  Wirzburg  II,  Wirzburg  1882,  62—64  55—59).  Attamen  Borgias  P,  An- 
tonium  Vinck  provincialem  rhenanum  iam  23.  lanuarii  1568  de  hac  fundatione,  qua 
monasterium  S.  Agnetis  collegio  attribuebatur  sive  ^uniebatur"  (v.  Can.  V  712), 
*monuerat:  ,Del  CoUegio  de  Herbipoli,  mandaro  la  confirmatione  come  V.  R.  la 
ricercha,  ma  prima  che  si  mostri  al  Reuerendissimo  Vescouo  hauero  caro  siano  le 
cose  necessarie  assettate  conforme  a  quello  che  gia  fii  scritto.  .  .  .  Quando  si  scri- 
uera  al  Vescouo  se  li  ricordara  il  procurar  la  confirmatione,  pur  qua  teniamo  la 
supplicacion  dela  unione  gia  spedita,  nel  fine  del  Pontificato  di  Pio  .IIIJ.  et  anche 
rhabbiamo  ottenuta  gratis,  che  non  fii  pocha  gracia"  (ex  apogr,  eiusd.  temp. ; 
Germ.  67  f.  101"). 

3.  Verisimile  est,  Borgiara  praeterea  his  litteris  adiunxisse  nuntium,  quem 
^^  Indiculus  quidam  saeculo  XVI.  in  collegio  dilingano  scriptus  et  „Communia  om- 
nibus  Prouinciis  ex  Vi:  uo:  oraculis"  (i.  e.  ex  vivae  vocis  oraculis  pontificiis)  in- 
scriptus  (Cod.  „C.  I"  p.  485)  habet  his  enuntiatum  verbis:  „Pius  V.  16.  Februarii 
1568:  ,Jn  quadragesima  et  diebus  consequentibus  totius  anni,  nostri  in  propria 
Kcclesia  uel  dorao  indulgentias  consequuntur  quae  ijsdera  diebus  in  stationibus  Vrbis 
consequerentur  modo  uisitent  quinque  altaria  uel  in  uno  quinque  psalmos  uel  quin- 
que  alias  orationes,  qui  legere  nesciunt,  dicant.'"  De  „indulgentiis  stationum" 
v.  Can.  IV  302. 

1564.  P.  JflCOIiAUS    L.AKOIUS  S.  .T.    rector   collegii   oenipontani 
CANISIO.  Oeniponte  exeunte  Febr.  vel  initio  Martii  1568. 

Ex  Lanoii  ad  Borgiam  litteris  autographis.    G.  Ep.  IX  f.  135*. 

De  litteris  a  S.  Francisco  Borgia  ad  archidncem  datis. 

Lanoius  Oeniponte  1.  Aprilis  1568  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum 
generalem  scribens  haec  notat  de  litteris,  quas  Borgias  de  negotio  Magdalenae  ef 
Helenae  archiducissarum  (v.  su^^ra  p.  154)  ad  Ferdinandum  II.  ipsarum  fratrem 
dederat:  „Literas  P.  V:  6.  Fehruarij  ad  me  datas  .18.  eiusdem  accepi  quibus  adiunctae 
eratit  et  aliae  ad  Jllustrissiinum  Principem  nostrum  per  me  illi  reddendae.  Hinc 
tunc  forte  aberat  S.  Cel.  et  paulo  ante  ad  nuptias  junioris  Principis  Bauariae  Mo- 
nachij  celebrandas  sese  contulerat^.  Jnterea  vero  cluni  Princeps  abest,  consulo  P.  Pro- 
uincialem  Canisium,  sciscitans  ex  ipso,  quid  facto  opus  sit,  praesentandaene  sint  mox 
reuerso  Principi  literae  .P.  V.,  an  p>otius  differendum  donec  P.  V.  de  toto  negotio 
Reginarum  et  Confessariorum  paulo  exactiorem  cognitionem  accipiat  et  quo  in  car- 
dine  res  ipsa  versetur  plenius  fortasse  intelligat." 

Canisius  Lanoio  respondit  9.  Martii  1568;  v.  infra  p.  174. 

1565.  CANISIUS    P.    HflCOIiAO    liAlSfOIO    S.  J.    rectori    collegii 
oenipontani.  Dilinga  1.  Martii  1568. 

Ex  Lanoii  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  136^^. 

Lanoius  Oeniponte  1.  Aprilis  1568  ad  Borgiam  praepositiim  gene- 

ralem  haec  rettulit  de  collegii  templo,  cuiiis  a^npUficandi  gratia  Canisius 

^  Has  P.  Martini  Leubenstain  rectoris  litteras  v.  infra,  mon.  ing.  (3). 
-  Guilielmus  (V.)   Alberti  V.   ducis   filius   maximus   cum   Renata  Lotharingiae 
ducis  sorore  soUemnia  nuptiarum  celebravit  21.  Februarii  1568;  v.  supra  p.  13. 


174       1566.  P.  Paulus  Hoffaeus  Can.     1567.  Can.  P.  Nic.  Lanoio.    9.  Mart.  1568. 

praepositus  provincialis  m.  Augusto  a.  1567,  Lanoio  invito,  P.  Georgium 
Crispum  pecunias  colligere  iusserat  [v.  supra  p.  6,  et  infra ,  mon. 
oen.  (2)] :  „De  fabrica  autem  et  collecta  sic  instituta  sic  ad  me  Ca- 
lendis  Martij  scripsit  P.  Prouincialis.  Gaudemus  feruere  animos  in 
templo  vestro  amplificando  et  collectam  crescere  per  P.  Georgiura, 
cuius  interim  patientiam  nonnulli  fortasse  exercitabunt,  aut  verbis 
aut  factis." 

1566.  P.  PAUI.rS   HOFFAEIIS  S.  J.  Germaniae   superioris   vice- 
provincialis  CANISIO. 

Monachio  exeunte  Febr.  vel  paulo  post  init.  Martii  1568. 
Ex  Hotfaei  ad  Borgiam  epistulis  autographis.     G.  Ep.  IX  f.  169''  170\ 

Hoffaens,  cuin  Monachio  20.  Fehruarii  1568  ad  S.  Franciscnm  Borgiam  prae- 
positum  generalem  de  provinciae  rebus  ac  niaxime  de  domuum  singularum  diffi- 
cultatihus  rettulisset,  haec  addidit:  „Quae  autem  his  difficultatihus  remedia  adhiberi 
possint,  de  hoc  ego  nondum  habeo  cogitationes  satis  digestas:  digeram,  et  P.  Pro- 
uinciali  proponam  ac  tum  quid  vtrique  nostrum  videatnr  ad  P.  V.  perscriham.  Noii 
intelligo  satis  causas  cur  haec  Prouincia  prae  omnibus  videatur  esse  afflictissima : 
sed  etiam  de  hoc  alias."  Ac  Monachio  17.  Martii  1568  Hoffaeus  Borgiae  de  Canisio 
(Dilingae  degente)  scripsit:  „Scripsi  P.  Pro7iinciali  meam  speculationem  de  ratione  con- 
sulendi  necessitatihus  horum  CoUegiormn :  is  nonduin  respondit,  vt  de  vtriusque  ac  Con- 
siliariorum  sententia  nondum  respondere  possim  vti  me  facturum  sperabam  hac  vice." 

1567.  CA^^IISIUS    P.   IflCOIiAO    liAXOIO    S.  J.    rectori    coUegii 
oenipontani.  Dilinga  9.  Martii  1568. 

Ex  Lanoii  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  135^ 

De  negotio  archidticissarum.     De  templo  amplificando. 

Lanoius  Oeniponte  1.  Aprilis  1568  ad  Borgiam  praepositum  gene- 
ralem  rettuUt:  Allatas  sibi  esse  litteras  a  Borgia  de  negotio  archi- 
ducissarum  (v.  supra  p.  154)  ad  Ferdinandum  II.  dafas;  hunc  autem 
Oeniponte  abfuisse ;  interea  se  ex  Canisio  praeposito  provinciali  quae- 
sivisse,  utrum  litterae  principi,  ubi  primum  is  redisset,  tradetidae  essent 
an  exspectandum,  donec  ad  Borgiatn  accuratius  scriptum  esset.  „Nono 
autem"  die  m.  Martii  „ad  me  scripsit,  in  haec  verba.  Venio  ad  causam 
principalem.  Cum  Principe  nihil  tractandum  puto  Reuerentiae  T.  nisi 
acceptis  ex  vrbe  literis  quae  de  ratione  tractandj  maiorem  lucem 
praebeant.  Nam  scripsi  ante  dies  14  [etc,  ut  supra  p.  109]  haec 
ille.  ...  Et  rursus  jdem  .9.  eiusdem  ita  scribit.  Non  potest  mihi 
non  esse  gratum  quod  apud  vos  Domus  Dei^  fautores  liberales  et 
ministros  diligentes  habeat  etiam  si  aliqua  pars  veteris  hospitij  mi- 
nuatur.  sic  ille." 

Ferdinandus  IL  archidux  6.  Februarii  1568  ecclesiae  collegii  amplificandae 
(cf.  supra,  ep.  n.  1565)  locum  ita  designaverat,  ut  necesse  esset  septentrionalem 
collegii  sive  veteris  illius  valetudinarii  caesarei  (cf.  Can.  III  166  698)  partem  destrui 
(Lechner  \.  c.  I  12).  Lanoius  vero  atque  etiam  ipse  Canisius  optaverant,  ut  mode- 
ratior  quaedam  aedificandi  ratio  institueretur;  v.  infra,  mon.  oen.  (2). 


'  Gn  28,  17  22.     los  9,  23.     2  Par  3,  3.     Mt  12,  4.     Mc  2,  26  etc. 


1568.  Can.  Hoffaeo.    1569.  Can.  Borgiae.    1570.  Borgias  Can.    13.  Mart.  1568.       175  . 

Lanoins  ad  ea,  quae  Canisius  ipsi  de  amplificatione  illa  Kalendis  Martiis  (v.  supra, 
ep.  n.  1565)  et  9.  Martii  scripserat,  in  epistula  Borgiae  missa,  quam  modo  dixi,  haec 
notavit :  ,Ex  his  facile  colligat  P.  V.  an  Rector  (Enipontanus  in  negotio  huius 
fabricae  nouae  violator  extiterit  subordinationis  in  fabricando  seruandae.  Js  certe 
oblatum  saepius  aurum  dum  esset  Rector  Collegij  Viennensis  repudiauit  ne  Regi 
Ferdinando  fundatori  (ad  quem  subsidij  causa  si  necessum  esset  recurrere  malebat) 
iniuriam  facere  videretur.  Jdem  procul  dubio  erat  a  solo  Principe  auxilium  ampli- 
ficandi  templi  postulaturus  nisi  tot  impedimentis  fuisset  exclusus  atque  praeuentus." 

1568.  CANISIUS  P.  PAUI,0  HOFFAEO  S.  J.  Germaniae  superioris 
viceprovinciali.  Dilinga  inter  ineuntem  et  medium  m.  Martium  1568. 

Ex  Hoffaei  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  170\ 

Hoffaeus  Monachio  17.  Martii  1568  Borgiae  praeposifo  generali  scribens,  de 
P.  Thoma  Gallo  et  Fr.  loanne  Vico  (in  -universitate  dilingana  hic  rhetoricam,  ille 
theologiam  dogmaticam  tradebant)  haec  notavit  (cf.  supra  p.  146):  „Quod  ad 
D.  Thomani  Gallum  et  Jo.  Anglum,  satis  qiiieti  modo  sunt  vti  ex  vtroque  et  ab  vtro- 
que  P.  Canisio  accepi." 

Petrus  Canisius  hoc  tempore  in  collegio  dilingano,  cui  Theodoricus  frater  eius 
praeerat,  refutationi  Centuriarum  operam  dabat;  v.  supra  p.  138. 

1569.  CANISIUS  SANCTO  FRAXCISCO  BORCJIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  11.  Martii  1568. 

Ex  apographo,  de  quo  infra,  ep.  n.  1577. 

Borgias  Roma  10.  Aprilis  1568  Canisio  scripsit :  „Si  sono  riceuute  quelle  di 
V.  R.  di  11.  et  20.  del  passato." 

Utraque  epistula  perisse  videtur;  quid  autem  Canisius  scripserit,  colligas 
licet  ex  litteris  Borgiae,  quas  dixi. 

1570.  SANCTUS  FRAJrCISCUS  BORCJIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  13.  Martii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  ^Dilinga  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  116^ 

Borgias  ad  litteras  reginarum  et  archiducis  non  respondebit,  antequam  in- 
tellexerit,  num  illi  in  responso  nuper  dato  acquiescant.  Pontifex,  cum  mandatum 
illud  (de  investigandis  hominibus,  quibus  sedes  apostolica  negotia  committere  tuto 
posset)  daret,  singulariter  memoravit  Canisium;  nec  tamen  huic  eius  rei  gratia  nequc 
refutatio  Centuriarum  intermittenda  neque  alio  eundum  est ;  supplebit,  si  quae  deerunt, 
viceprovincialis.  Pontifex  constituit,  ut  soli  provinciales  Societatis  id  officium.  prae- 
starent ;  hos  enim  collegia  vlsitando  rem  dissimulare  posse.  P.  Vaz  creabitur  doctor, 
quo  maiore  auctoritate  in  Germania  docere  queaf.  Neque  tanten  cum  fratre  laico 
proficiscetur,  antequam  ex  Germania  viatico  sit  instructus. 

Pax  etc.  Del  negotio  appertenente  alle  Serenissime  Regine  ho 
scritto  pochi  giorni  sono  ^  a  quella  lettera  mi  rimetto,  et  benche  bo 
riceuuto  una  dell' istesse  Regine  Madalena  et  Helena-,  et  anche  un' 
altra  del  serenissimo  Arciduca  Ferdinando,  potria  essere  differissi  la 
risposta  insin'  a  tanto  che  ueda  se  si  contentano  con  quello  che 
ultimamente    ho   scritto,    come    mi    pare    se    doueriano    contentarsi% 

a)  In  ap.  seqttUter  ci'edo  vel  alitid  v.,  ohlitt. 


^  Vide  supra  p.  169.  ^  Has  litteras  v.  infra,  mon.  oen.  (12). 


176  1570.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.    Roma  13.  Martii  1-568. 

V.  R.  potria  far  intendere  questo  al  Padre  Lanoy,  accio  s'  intenda  la 
causa  per  la  quale  si  e  differita  la  risposta. 

"11  Papa^  nomino  V.  R,  in  particolare  per  tal  effetto,  ma 

non  per  disturbarla  della  sua  occupatione,  nel  negotio  delle  centurie, 
bastara  che  lei  scriua  quello  che  si  ricordara  5  di  nuouo  intendera 
senza  mouersi,  per  tal  conto  del  suo  loco  ^.  et  potra  supplire  il  Padre 
Viceprouinciale  "^,  nelli  luogi  per  doue  passara,  o  doue  si  fermara  ui- 
sitando,  gia  che  parse  bene  a  S.  Santita  che  li  Prouinciali  nostri, 
senza  deputar  altri  facessino  questo  officio  perche  lo  potrebbono  far 
dissimulatamente  attendendo  a  uisitar  li  suoi  Collegij,  et  cosi  questa 
lettera  si  potra  comunicare  al  P.  Dottor  Paulo*".  ne  in  altro  mi  sten- 
dero  per  questa  se  non  raccomandarci  etc.  Di  Roma  li  13.  di 
marzo  .1568. 

II  P.  Marcello*  pigliara  hoggi  nel  collegio  nostro  il  grado  di 
dottore  in  Theologia,  accio  possa  essercitar  con  piii  autorita  questo 
ministerio  di  leggere  in  Germania,  non  faccio  pur  conto  si  muoua  ne 
lui  ne  il  compagno  coadgiutor^  di  queste  bande,  insin"  a  tanto  che  di 
la  si  proueda  del  uiatico,  perche  gia  questo  ordine  si  e'  dato^',  et 
conuiene  osseruarlo.  di  Roma  ut  supra'^. 

Facile  cognoscitur,  has  litteras  in  Registrum  Borgiae  germanicum  a  librario 
romano  non  esse  relatas  integras;  in  initio  enim  capitis  secundi,  ante  verba:  ,11 
Papa  nomino  V.  R."  etc.  ponendum  fuit  mandatum,  quod  pontifex  Sociis  et  no- 
niinatim  Canisio  dederat.  Omissum  autem  est  aut,  quia  pontifex  mandatum  quam 
secretissimum  esse  volebat,  aut  quia  idem  mandatum  ex  ^communibus"  erat;  eius- 
modi  enim  mandata  vel  in  librum  separatum  referebantur,  vel  in  Registrum  quidem 
transcribebantur,  sed  semel  tantum,  linea  aliqua  et  verbo  ^commune"  („commuue 
ai  Prouinciali")  vel  simili  in  margine  appositis:  existimabat  fortasse  librarius,  se 
hoc  mandatum  ea,  quam  dixi,  ratione  iam  posuisse  in  apographo  epistulae  provin- 
ciali  Austriae  vel  Rheni  etc.  missae;  sed  perperam  ita  existimabat,  atque  ita  omissum 
est ;  ego  saltem  mandatum  non  vidi ;  neque  tamen  id  admodum  aegre  tuli ;  nam  ex 
epistula  Elvanga  5.  Aprilis  1568  data,  qua  Canisius  Borgiae  respondit,  satis  intelle- 
gitur,  S.  Pium  V.  mandasse,  ut  qui  Societatis  provinciis  praepositi  essent  (in  Ger- 
mania  saltem),  diligenter  investigarent  et  Romam  referrent  uomina  personarum. 
quibus  sedes  apostolica  res  gravis  momenti  curandas  committere  vel  per  quas 
negotiorum  aliarumve  rerum  notitia  instrui  posset ;  nominatim  autem,  ut  videtur, 
pontifex,  quae  in  clericis  vitiosa  essent  et  offensionem  haberent,  cognoscere  volebat. 

Aliud  quoque  mandatum  cum  his  litteris  Canisio  missum  est,  idque  a  S.  Fran- 
cisco  Borgia  de  procuratoribus  datum,  quos  singulae  Societatis  provinciae  in  con- 
gregationibus  electurae  erant  (v.  supra  p.  164):  ,A  di  13.  di  marzo  .68.  si  mando 
r  ordine  che  li  procuratori  uengino  instrutti  et  portino  li  conti  et  credito  per  pagar 
quello  che  deueranno.  Austria,  Superior  Germania,  Rheno,  Jnferior  Germania. 
Francia."     (Cod.  ,Def.",  Diu.  ordd.  in  a.  1568). 

a)  Vide  infrit,  adn.  i'.  bl    Seqitiiiitiir  in  ap.  versus  2'(2,   qui  ita  sunt  ohlilterati,  ut  legi  iam 

non  possint.        c)  In  ap.  sequitur  alterum  gia.         d)  Ita  in  ap.  correctum  est  ex  di  Roma  li  13.  di. 


•  S.  Pius  V. 

-  Ex  his  verbis  intellegitur,  in  Registrum  Borgiae  hanc  epistulam  non  esse 
integre  transcriptam ;  ante  verba  enim  „11  Papa  nomino"  etc.  aliqua  poni  debuerunt; 
caeteroquin  vide  quae  sub  ipsam  hanc  epistulam  dicentur. 

'  P.  Paulus  Hoffaeus.  *  Vaz;  v.  supra  p.  170. 

^  Fridericus  Delphtensis;  v,  supra  p.  171.  *  Vide  Can.  V  409. 


1571.  Borgias  Can.  et  Hoffaeo.     1572.  Can.  Borgiae.    20.  Mart.  1568.         177 

1571.  SAXCTUS  FRAXCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO  et  P.  PAULO  HOFFAEO. 

Roma  16.  Martii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  ,,P.  Canisio  o  Padre 
Paulo  Hoffeo  Viceprouinciale".     Germ.  67  f.  119''. 

Mittitur  P.  Vaz  ad  tJieologiam  casusque  explicanda  et  ud  contiones  hahendas  etc. 
Qiii  PorticMin  nuntium  apostolicum  Oenipontem  tisque,  si  non  longius,  comitabitur. 
Mittetur  etiam  Fr.  Delphtensis, 

II  portator  di  questa  sara  il  P.  Dottor  Marcello  Vaz  ^  ilqual  si 
manda  per  leggere  qualche  lettione  di  Theologia  o  casi  di  conscientia, 
0  r  uno  et  1  altro  secondo  che  parera  espediente,  forsa  anche  in 
essortationi  che  s'  haueranno  a  fare  in  latino,  et  in  confessioni  aiu- 
tara  aua  parte.  si""  manda  piu  presto  che  si  dissegnaua,  per  la  commo- 
dita  della  compagnia  del  Reuerendissimo  nuncio  che  ua  in  Polonia, 
col  quale  si  accompagnara  almeno  insin'  a  Ispruch^,  spero  che  del 
esempio  et  charita  et  dottrina  di  questo  Padre  restara  la  Prouincia 
aiutata  et  V.  R.  ne  hauera  consolatione,  et  perche  lui  e  lettera  uiua, 
non  diro  altro  se  non  che  tutti  ci  raccomandiamo  etc.  Di  Roma  li 
16.    di   marzo  1568. 

nostro  fratello  Federico^  coadgiutore  se  ne  andara  presto  di  la 
piacendo  a  Iddio,  per  che  non  li  e  stato  commodo  mandarlo  con 
questa  compagnia. 

1572.  CANISIUS  ISAXCTO  FRAXCISCO  BOR<^IA£   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  20.  Martii  1568. 

Vide  siipra,  ep.  n.  1569,  p.  175. 

Nescio  an  cum  his  litteris  ad  Borgiam  missa  sit  *epistu]a,  quam  ad  eundem 
Augusta  27.  Martii  1568  P.  Wendelinus  Volck  S.  J.  dedit;  ubi  is  de  Octaviano 
Fuggero  collegii  germanici  convictore  (v.  supra  p.  163)  scribens:  ,,Et  V.  Paternitati 
Roniae",  inquit,  „et  suis  parentibus  Augustae  uisus  est  illudere.  .  .  .  Si  bonus  Oc- 
tauianus  non  esset  tam  ienis  atque  uolatilis  ingenij,  ut  parentes  certam  aliquam 
spem  possint  concipere,  ipsum  in  aliqua  Religione  perseueraturum,  facile  haberet 
suorum  consensum"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  IX  f.  143).  Octavianum  postea  virum  eva- 
sisse  egregium,  de  republica  et  ecclesia  optime  meritum,  satis  notum  est. 

a)  In  aj).  sequitur  e,  ohlitt. 


^  De  hoc  V.  supra  p.  170  176. 

"  Roma  18.  Februarii  1568  S.  Pius  V.  ad  Sigismundum  Augustum  Poloniae 
regem  litteras  dedit,  quibus  eum  certiorem  faciebat,  nuntium  apostolicum  in  Po- 
loniam  a  se  mitti  Vincentium  a  Porticu  protonotarium  (luceusem  ;  postea  is  archiepi- 
scopus  ragusanus  creatus  est)  ;  v.  Pogiani  Epistolas  IV  388 — 389,  et  Laderchium, 
Annales  ecclesiastici,  in  a.  1568  n.  148.  Borgias  in  litteris  Roma  11.  Februarii 
1568  ad  P.  Laurentium  Magium  provincialem  Austriae  datis  eum  „molto  amoreuole 
et  anche  benemerito  di  nostra  Compagnia"  vocat;  ex  iisdem  litteris  intellegitur, 
eum  a  Borgia  frustra  petisse,  permitteret,  ut  in  ea  legatione  theologus  aliquis  de 
Societate  se  comitaretur  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  IIO''). 

^  Delphtensis;  v.  supra  p.  148  171. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  12 


178  1573.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  22.  Martii  1668. 

1573.      SA:SfCTUS  FRAlfCISCrS  BORGIA8  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  22.  Martii  1-568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.;  in  margine,  eadem  manu:  ^Dilinga  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  120\ 

Mittitur  Ff.  Delphtensis,  quia  Dilingnni  instant  et  provincia  fratribus  laicis 
eget ;  is  cerevisiam  hibendo  hene  habebit.  Mittitur  cum  eo  Mauritius  Dilinganus, 
qui  in  collegio  germanico  officia  humilia  praestando  praepositis  se  prohavit  et  in 
numerum  fratrum  laicorum  admissus  est ;  is  ubi  in  tirocinio  aliquot  menses  egerit, 
in  quovis  collegio  rehns  domesticis  operam  navare  poterit. 

Pax  etc.  Vedendo  la  fretta  che  danno  quelli  di  Dilinga  per 
hauer  questo  Federicoi,  et  la  carestia  de  Coadgiutori,  ch'  s'  intende 
essere  nella  Prouincia  di  V.  R.  si  manda  detto  Federico  il  quale  sara 
portator  dela  presente :  e  un  bonissimo  Coadgiutor,  et  si  ben  qui  ha 
patito  certa  indispositione  che  sa  il  P.  Gerardo  ^,  pur  quella  passata 
subito,  ha  continuato  a  fare  i  suoi  ufficij,  et  gia  assai  piii  rare  uolte 
li  accade,  et  andando  a  paese  fresco  massime  col  beuer  Ceruosa,  si 
spera  stara  bene  con  1'  aiuto  diuino. 

Si  manda  insieme  con  lui  mauritio  natiuo  di  Dilinga,  doue  anche 
ha  studiato  qualche  poco  nelle  nostre  schole,  et  uenendo  a  Roma,  et 
desiderando  intrar  nella  Compagnia  s'  e  posto  in  preuia  probatione 
nel  collegio  germanico  doue  ha  seruito  d'  ufficij  di  humilta  con  molta 
sodisfattione  delli  superiori  et  perche  lui  e  piii  presto  inclinato  alli 
seruicij  esteriori,  che  a  lettere  per  le  quali  non  mostra  ingegno,  si 
e  reputato  debbia  essere  admesso  per  Coad.  temporale,  dil  che  lui 
se  contenta,  et  pero  si  manda  oltre  di  far  compagnia  a  Federico 
accio  si  accetti  nela  casa  di  probatione  di  Monachio,  doue  stando 
alcuni  mesi,  poi  potra  seruire  di  buon  Coad.  in  ogni  CoUegio  dela 
Prouincia.  Prima  di  loro  arriuara  il  Padre  Marcello  come  speramo. 
Tutti  ci  raccomandiamo  etc.     Di  Roma  li  22.  di  marzo  1568. 

Nescio  an  Fridericus  Canisio  etiam  attulerit  *Litteras  communes,  de  quibus  in 
Codice  ^Def."  notatum  est:  ,A  di  19.  di  marzo  .68.  si  mando  una  poliza  sopra  li 
direttorij,  dottrine  christiane  etc.  a  Genoua  P.  Adorno,  Venetia  Rettor,  Napoli  Rettor, 
Sicilia  P.  Domenech,  Vienna  Rettor,  Parigi  P.  Oliuerio,  Aquitania  P.  Annibale  Vice- 
pro.,  Superior  Germania  P.  Canisio,  Rheno  P.  Antonio  Vinch,  P.  Costero,  Sardegna 
P.  Pignas"  (Diu.  ordd.,  in  a.  1568).  De  ^Directorio"  in  usum  confessariorum  a 
P.  loanne  Polanco  conscripto  v.  supra  p.  78*;  nomine  „Doctrinae  christianae" 
significari  puto  Catechismum  aliquem  admodiim  parvum  eumque  a  Socio  aliquo 
paulo  ante  conscriptum,  Romae  excusum;  nam  in  eodem  Codice  (1.  c.  in  a.  1568) 
*haec  sunt:  „A  di  27.  di  decembre  67.  si  diede  auiso  delle  dottrine  christiane  fatte 
et  stampate  quanto  numero  ne  uolessero.  P.  Adorno,  P.  Rodriguez,  P.  Salmeron, 
P.  Domenech,  P.  Pinas".    Cf.  etiam   Tacchi  Venturi  1.  c.  I  294-300. 

De  Vazii,  Friderici,  Mauritii  viatico  Boryias  Hoffaeo  viceprovinciali  Roma 
30.  Martii  1568  *scripsit:  „Sara  per  tutto  intorno  a  42.  ducati,  et  non  hauendo 
mandato  questo  uiatico,  si  mandi  quanto  prima,  che  per  il  bisogno  dela  Prouincia 
sua,  s' e  dispensato  in  un  ordine  dato;  che  nissuno  si  mandi  di  Roma,  senza  che 
prima  si  mandi  il  uiatico"  '  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  121'^). 

'  Fridericum  Delphtensem  fratrem  laicum  ;  v.  supra  p.  143  171. 
-  P.  Gerardus  Pastelius  collegii  dilingani  minister. 
^  Vide  supra  p.  171. 


1574.  Can.  Lanoio.    Mart.  1568.     1575.  Can.  Borgiae.    5.  Apr.  1568.  179 

1574.  CANISIUS    P.    :SfICOLAO    LAXOIO    S.   .1.    rectori    collegii 
oenipontani.  Dilinga  sub  exeuntem  m.  Martiura  1568. 

Ex  Lanoii  autographo  (G.  Ep.  IX  f.  IZb^)  et  Canisii  archetypo  (Germ.  183 
n.  224). 

De  rebus  Magdalenae  et  Helenae  reginarum. 

Lanoius  in  litteris  Oeniponte  1.  Aprilis  1568  ad  S.  Franciscum  Borgiam  prae- 
positum  generalem  datis,  ctmi  de  rehus  inter  Magdalenam  Helenamque  reginas  ac 
Societatem  tractatis  et  tractandis  varia  scripsisset  (quae  v.  supra  p.  173),  liaec  ad- 
didit :  „Vbi  quae  de  Confessarijs  et  negotio  halensi  supra  commemorata  sunt,  per- 
scripsissem,  litteras  P.  V.  a  F.  Canisio  mihi  missas  accipio  quas  de  ijsdem  rebus  ad 
eundem  28  Februarij  dedit."  Canisium,  cum  has  Borgiae  litteras  (quas  posui  supra 
p.  169)  Lanoio  mitteret,  suas  ad  eundem  Utteras  adiunxisse  satis  certum  est ;  atque 
dubitari  vix  potest,  qnin  has  ipsas  Canisius  significet,  cuni  Elvanga  5.  Aprilis  1568 
Borgiae  scribit:  „Quod  ad  causam  Reginarum  et  Confessariorum  spectat,  certiorem 
reddidi  P.  Lanoyum  dc  sententia  V.  Paternitatis,  et  meam  illi  operam  obtuii,  ut  quae 
ad  eosdem  confessarios  Reginis  promittendos  itel  relinquendos  attinent,  scripto  Ger- 
manico  transigam,  si  hoc  ilU  consultius  uideatur.  Scribet  iUe  quoque  ad  Paterni- 
tatem  tuam,  uti  spero." 

Borgias  tandem  certis  cum  condicionibus  concesserat,  ut  reginae,  etiam  cum 
Oeniponte  Halam  abissent,  confessariorum,  quos  de  Societate  habebant,  opera  ute- 
rentur,  Magdalena  P.  loannis  Dyrsii,  Helena  P.  Pauli  Hetzcovaei;    v.  supra  p.  170. 

1575.  CANISIUS  SAKfCTO  FRANCISCO  BOROIAE    praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Elvanga  5.  Aprilis  1568. 

Ex  archetypo  (2";  3Vs  pp- ;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig.),  Germ.  183  n.  224 
(f.  230  231).  Litteras  scripsit  (Canisio  dictante,  ut  videtur)  P.  Antonius  Guise  sive 
Flander  S.  J.  (v.  Can.  II  279^);  Canisius  sua  manu  nomen  («Seruus"  etc.)  sub- 
scripsit.  Litterarum  particulam  germanice  versam  posuit  Janssen  1.  c.  V'^"'*  192; 
iisdem  usus  est  Sacchinus,  Can.  253—254,  et  Hist.  S.  J.  Ill,  L  4,  n.  190  —  191,  et, 
ut  videtur,  Boero,  Can.  329. 

Res  oenipontanae  et  halenses.  Congregatio  prohinciaUs.  Pii  V.  dc  „personis 
describendis"  mandatuni ;  in  Germania  etiam  boni  verentur  curiae  romanae  famiUari- 
tatem  profiteri ;  episcopus  herbipolensis;  difficulter  inveniuntur,  quibus  pontifex  ne- 
gotia  committere  possit.  Ex  episcopis  pauci  conciUum  tridentinum  in  sgnodo  pro- 
mulgarunt ;  capitidum  augustanum  apud  cardinalem  protestationem  interposuit. 
Seminaria  clericorum,  Germaniae  ralde  necessaria,  non  insHtuuntur ;  ohsistunt 
potius,  quatn  adiuvant  capitula.  Cleri  inscitia  ;  sacramenti  paenitentiae  et  censurarum 
ecclesiasticarnm  neglectus ;  apostatae  in  piarochiis;  medicinae  taedium;  cathedraUum 
ecclesiarum  pernicies;  halherstadiensis  episcopatus  pericuUtm.  Episcoporum  consiUarii 
hithcrani.  Concuhinatus.  Principum  cathoUcorum  in  ecclesias  iniquitates.  Episcopatus 
bunihergensis  exitium.  Canisius  Elvangae  cardinalem  Truchsess  per  -i  hehdomadas 
in  haereticis  reducendis  adiuvat,  contionando,  sacramenta  administrando,  consulendo ; 
adest  ei  P.  Antonius  Guise. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna  Admodum  Reuerende  in  Christo  Pater. 

13  Martij  datas  accepi,  aliasque  colligatas  uicinis  duobus  Prouin- 
cialibus^  misi.  Quod  ad  causam  Reginarum  et  Confessariorum  spectat, 
certiorem  reddidi  P.  Lanoyum  [etc,  ut  supra,  ep.  n.  1574].  Scribet 
ille  quoque  ad  Paternitatem  tuam,  uti  spero.    Forte  conueniemus  breui 


*  PP.  Laurentio   Magio    et    Antonio  Vinck   provincialibus  Austriae    et   Rheni, 
vel  P.  Vinck  et  P.  Francisco  Costero  provinciali  Germaniae  inferioris- 

12* 


180  1575.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

in  congregatione  prouineiali  ^  P.  Lanoyus  et  ego,  post  Pascha  nimi- 
rum,  et  de  hoc  negocio,  ac  totius  Collegij  statu  una  cum  P.  Vice- 
prouinciali^  conferemus. 

Graue  est,  quod  a  Prouinciale  uel  Viceprouinciale  fieri  iubet  Pont. 
max.  in  describendis  illis  personis.  Praestabitur  tamen,  ut  par  est, 
sancta  obedientia :  etsi  uereor  quod  initio  res  non  ita  comraode  suc- 
cedet.  Nunc  ah'quid  tantum  indicabo  de  praecipuis  difficultatibus, 
quae  in  hoc  toto  negocio  se  mihi  offerunt  non  reticendae,  ut  de  statu 
similium  personarum,  de  quibus  erit  scribendum,  rectius  isthic  iudicetur. 
Vix  ullos  hic  reperire  licet,  qui  lubenter  se  prodant,  ac  uideri  uelint 
in  peculiari  esse  gratia  Pont.  maximi,  ne  hinc  sibi  apud  plaerosque 
odium  et  inuidiam  conflent.  Memini  ad  Reuerendissinmm  Herbypo- 
lensem"  a  Pio  IIII.  ni  fallor,  fuisse  perscriptum,  ut  nominaret  ex 
canonicis  suis  quosdam  digniores,  qui  alijs  praeferri  et  ecclesiasticis 
munijs  augeri  posse  uiderentur^.  Non  ausus  est  id  facere  bonus 
Episcopus,  ut  ex  illo  uideor  intellexisse :  tantus  est  pudor  et  metus 
Germanorum,  etiam  qui  bene  uolunt  Apostolicae  sedi,  ne  aliquid 
efferant  uel  perscribant,  atque  hinc  nimium  familiaritatis,  et  praxis 
Romae  habere  uideantur.  Cuius  rei  aliam  ego  causam  non  uideo, 
nisi  quod  Pontificis  nomen  et  autoritas  suam  apud  plaerosque  etiam 
Catholicos  gratiam  amiserit,  quodque  perpauci  zelum  religionis  decla- 
rare  dignentur,  et  priuata  potius,  quam  publica  curent,  in  hoc  mise- 
rando  statu  religionis.  Vnde  difficile  sit  reperire,  quibus  ApostoHca 
sedes  res  grauis  momenti  expediundas  committat,  aut  a  quibus  certior 
fiat  de  statu  rerum  praesenti  aut  ahjs  negocijs.  Cupio  igitur  hac  de 
re  pluribus  et  explicatius  admoneri,  quales  isthic  expetantur,  et 
propter  quae  negocia  curanda  nominandi  sint  atque  deligendi.  Credo 
Ecclesiasticos  homines,  nobiles,  theologos,  iureperitos  non  uulgares, 
et  in  rebus  gerendis  utcunque  uersatos  intelligi:  sed  maiorem  lucem 
expecto. 

Vbi  praeterire  non  possum  meliorem  ac  ditiorem  Germanici  Cleri 
partem   in   Ecclesijs  Cathedralibus   collocari,    de  quibus  ego  multa  et 

a)  In  arch.  corr.  ex  Hyperbypolensem. 


1  Vide  supra  p.  164.  ^  Paulo  Hoffaeo. 

^  Pium  IV.  Friderico  a  Wirsberg  episcopo  herbipolensi  ita  seripsisse  equidem 
non  comperi.  Puto  autem  Canisii  animo  obversatas  esse  litteras  Roma  23.  lanuarii 
1566  a  S.  Pio  V.  ad  Fridericum  datas;  in  quibus  pontifex:  „lllud  quoque",  inquit, 
„di]igenter  ac  sedulo  curare  te  volumus,  ut  notitias  habeas  clericorum,  non  solum 
civitatis,  sed  etiam  dioecesis  tuae,  quos  constet  esse  Catholicos,  quique  vitae,  et 
morum  honestate,  et  doctrina,  ad  serviendum  Deo  et  huic  Sanctae  Sedi  sint  idonei ;  ac 
delectu  quodam  eorum  cum  fide,  et  sine  acceptione  personarum  habito,  nobis  in- 
dicem,  sigillo  tuo  obsignatum  et  manu  tua  subscriptum,  cum  eorum  nominibus  et 
locis  ubi  habitant,  mittas.  Nos  enim,  ut  comniunis  omnium  parens,  proborum  vi- 
rorum,  ubicumque  sint,  rationem  habere  decrevimus,  et  eoi-um  opera  uti,  cum  occasio 
oblata  fuerit,  ad  eas  res,  quae  ad  Dei,  et  hujus  Sanctae  Sedis  obsequium  pertine- 
bunt.''     Litteras  integras  posuit  Ladercliius  1.  c.  in  a.  1566  n.  223. 


Elvanga  5.  Aprilis  1568.  181 

grauia  scripsi  ante  menses  aliquot,  cum  a  Reuerendissimo  Argentinensi 
domum  redijssemi.  Hactenus  obtineri  non  potuit,  ut  Concilium  Tri- 
dentinum  ab  Electoribus  Archiepiscopis  ^  et  alijs  ordinarijs  in  Synodis 
publicaretur:  nisi  uno  et  altero  fortassis  excepto,  ut  Augustano,  et 
Constantiensi^.  Quid  Constantiae  sit  a  Canonicis"  impetratum,  non 
satis  noui.  Augustae  quidem  usi  sunt  protestatione  contra  Ordinarium, 
ne  primi  uideantur  in  recipiendis  Concilij  Tridentini  decretis  de  re- 
formatione^. 

Negligitur  optimum  institutum  de  seminarijs  erigendis,  quod  in 
Germania  quidem  ad  conseruandam  et  promouendam  religionem  uel 
maxime  necessarium  foret.  Vellent  Episcopi  quidam,  ut  Augustanus, 
Eyclistetensis,  et  pauci  alij  scholas''  et  seminaria  instituere;  sed  ab 
Ecclesijs  suis  Cathedralibus  impediuntur  magis,  quam  adiuuantur^. 
Jnterea  uero  summa  est  in  clero,  ipsisque  pastoribus  rerum  sacrarum 
ignorantia :  de  censuris  Ecclesiasticis  nulla  fere  habetur  ratio :  Poeni- 

a)  Sequitnr  sit,  ohlitt.  b)  Sequitur  erigere,  oblitt. 


1  Die  23.  lulii  1567;  epistulam  v.  Can.  V  513-519. 

2  Praeerant  archidioecesi  coloniensi  Salentinus  a"b  Isenburg  (paulo  ante  electus), 
moguntinae  Daniel  Brendel  ab  Homburg,  trevirensi  lacobus  ab  Eltz. 

*  De  synodis  dioecesanis  a  cardinalibus  Ottone  Truchsess  et  Marco  Sittico 
Dilingae  et  Constantiae  a.  1567  habitis  v.  supra  p.  38.  Praeter  hos  concilium  pro- 
mulgaverant  a.  1565  archiepiscopi  Maximilianus  a  Bergis  cameracensis  et  Fridericus 
Schenckius  a  Tautenburch  ultraiectensis  in  synodis  provincialibus  Cameraci  et 
Traiecti  habitis  et  cardinalis  Stanislaus  Hosius  episcopus  varmiensis  in  synodo 
dioecesana  Heilsbergae  habita  {Hartzhehn,  Concilia  Germaniae  VII  57—148.  Eich- 
horn,  Hosius  II  168—172).  Ab  Erasmo  quoque  a  Limburg  episcopo  argentoratensi 
idem  concilium  aliqua  ratione  promulgatum  esse  videtur ;  v.  Can.  V  520. 

*  In  synodo  dilingana  d.  18.  lunii  1567  Christophorus  a  Freyberg  cathedralis 
capituli  augustani  decanus  et  Wolfgangus  Andreas  Ehem  eiusdem  canonicus  et 
jCellarius",  quos  capitulum  procuratores  miserat  ad  synodum,  *  „solIemniter  pro- 
testati  sunt"  :  Sibi  a  capitulo  ita  mandatum  esse :  ,Si  ...  sensus  illius  Professionis 
et  iuramenti  eousque  extenderetur  et  intelligeretur,  ut  per  eandera  omnia  et  singula 
ipsius  Tridentini  Concilij  Decreta  constitutiones  et  ordinationes  vna  recipi  acceptari 
et  iuramento  affirmari  deberent  Vt  eandem  professionem  quoad  hunc  sensum  aliter 
et  alio  modo  eorum  nomine  Juramento  non  affirmaremus  Nisi  quatenus  huiusmodi 
decreta  .  .  .  priuilegijs,  statutis,  exemptionibus,  ordinationibus  et  consuetudinibus 
honestis  et  laudabilibus  ecclesiae  et  Capituli  Augustani  et  iuribus  omnium  quorum 
interest  aut  quomodolibet  interesse  poterit  illibatis  et  saluis  fieri  posset,  Quodque 
Sanctissimus  Dominus  noster  Pontifex  Maximus  ac  Jllustrissimus  Princeps  Elector 
Dominus  Archiepiscopus  Moguntinus  Metropolitanus  noster  suo  tempore  exposcente 
ita  necessitate,  sufficienter  et  plene  de  ijs  omnibus  informari,  suaeque  Sanctitatis 
declaratio  et  moderatio  desuper  humiliter  peti  et  impetrari  queat"  (ex  Actorum 
synodi  apographo  eodem  fere  tempore  scripto  et  a  duobus  notariis  subscripto,  quod 
exstat  Augustae  Vindelicorum  in  archivo  curiae  episcopalis,  Fasc.  ^Diocesan-Synode 
V.  Dillingen  1567"  n.  4,  f.  15''— 16=^). 

^  De  capitulo  augustano  v.  Can.  IV  930 ;  V  7  46—47  607,  et  maxime  Specht, 
Univ.  Dill.  62—66.  Martinus  a  Schaumberg  episcopus  eystettensis  a.  1564  Eystadii, 
ut  concilii  tridentini  decreto  satisfaceret,  seminarium  clericorum  sive  „CoIIegium 
Willibaldinum"  condiderat  (J.  G.  Suttner,  Geschichte  des  bischoflichen  Seminars  in 
Eichstatt,  Eichstatt  1859,  13). 


182  1575.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

tentiae  et  Confessionis  Sacramentum  plane  neglectum  iacet.  Satis 
est  Confessarijs,  ut  in  genere,  non  in  specie  confitentes  audiant,  et 
absoluant  ^ :  tum  Pastores,  qui  omnes  fere  sunt  concubinarij  publici,  et 
aeque  haereticos  atque  Catholicos  absoluunt,  uix  toto  anno  semel  con- 
fiteri  solent.  His  diebus  unum  reperi,  qui  fassus"  est  se  septendecim 
annis  peccata  sua  non  esse  confessum,  cum  interim  pastor  esset. 
Serio  deliberarunt  inter  se  uiri  sapientes  et  docti,  quid  Episcopo  fa- 
ciundum  esset,  in  corrigendis  aut  profligandis  huiusmodi  concubinarijs, 
apostatis,  excommunicatis,  quorum  plena  nunc  sunt  omnia  in  oppidis 
et  pagis  germanicis.  Jn  dioecesi  quidem  Augustana,  quae  longe'' 
melius  habet  quam  reliquae,  inueniuntur  ut  audio,  ex  apostatis  30, 
qui  curam  pastoralem  sustinent.  Responderunt  tandem  illi  de  quibus 
dixi:  Non  posse  haec  mala  sine  certo  periculo  statim'  corrigi.  Si 
enim  profligarentur,  desertum  omnino  iri  Ecclesias,  et  ne  nunc  quidem 
reperiri,  qui  omnibus  parochijs  praeficiantur :  Tales  autem  aegrotos 
esse,  qui  nullam  Episcopi  medicinam  laturi  uideantur,  si  iuris  remedia 
uelit  adhibere.  Haec  mihi  dicuntur,  ut  Ecclesiarum  Germaniae  status, 
qui  satis  deplorari  non  potest,  rectius  isthic  intelligatur.  Nulli  uero 
morbi  clericorum  grauiores,  quam  in  Ecclesijs  Cathedralibus  con- 
spiciuntur.  Nec  uideo  quid  Pont.  max.  praesidij  possit  adferre. 
cum  eius  monitio  et  Concilium  Trideutinum  nihil  apud  istos  habere 
ponderis  uideatur.  Pluris  isti  Caesarem^,  quam  Pontificem  faciunt, 
licet  minor  etiam  Caesaris  au[cJtoritas  esse  coeperit,  quam  antea: 
quod  illi  potentiam  tali  loco  dignam  deesse  arbitrentur.  Pergunt 
interim  Lutherani  Principes  Episcopos  et  eorum  iurisdictionem  magis 
ac  magis  sibi  subijcere,  suoque  fisco  applicare  bona  Ecclesiasticorum, 
et  Episcopatuum,  ex  quibus  proximis  annis**  perierunt,  Archiepisco- 
patus  Magdeburgensis,  Episcopatus  Nunburgensis  et  Merspurgensis, 
periclitatur  et  Halberstatensis  ^.  Jta  uires  Ecclesiasticorum ,  quae 
Catholicos  hactenus  in  Germania  utcumque  conseruarunt,  in  praedam 
sacrilegorum,  et  in  utilitatem  haereticorum  abripiuntur. 

Jn  Episcopis  nostris  hoc  ego  deploro  maxime,  quod  nullos  apud 
se  Theologos  habeant,  et  Canonici  iuris  peritos :  plaerosque  uero  Con- 
siliarios   Lutheranos,    talesque    mittunt'    Spiram,    ut   assessores   fiant 

a)  Ab  ijpso  Uhrario  ita  correctum  est  ex  fas.  b)  Ita  lihr.  corre.rit  ex  longj.  c)  Hoc  v.  supra 
versunt  scripttim  est.        d)  A  Ubr.  corr.  ex  proximo  anno.         e)  Sequitnr  ad,  obUtt. 


'  Cf.  Can.  IV  545  562—563.  -  Maximilianum  II. 

^  De  episcopatu  naumburgensi  v.  Can.  IV  608';  de  niagdeburgensi  Can.  III 
360^  de  merseburgensi  Can.  V  174^.  Halberstadii  (Halberstadt)  capitulum  a.  1566 
Henricum  lulium,  lulii  ducis  brunsvico-guelpherbytani  filium  (qui  duos  tantum  aunos 
natus  erat  et  patrem  habebat  lutheranum),  episcopum  sibi  postulaverat  ea  cura  con- 
dicione,  ut  ille  catholice  educaretur,  et  ut  proximis  12  annis  dioecesis  per  capitulum 
administraretur  {Janssen  1.  c.  IV  '^"'^  528 — 529) ;  quam  postulationem  cum  Pius  V. 
reiecisset,  Henricus  lulius  episcopatui  vi  et  fraude  intrusus  impositusque  est  et 
gregem  catholicura  sensim  ad  Lutheri  partes  traduxit. 


Elvanga  5.  Aprilis  1568.  18 


r» 


Camerae  Jmperialis  ^.  Jta  nuper  fecit  Episcopus  Bambergensis  et 
Monasteriensis  2,  ut  hodie  milii  narrauit  quidam,  ex  ipsis,  ut  puto, 
assessoribus. 

Verum  de  his  nunc  generatim  dixerim,  ut  maiorem  habeat  occa- 
sionem  Paternitas  Tua  nos  admonendi,  si  quid  nobis  aliquando  sit 
Romam  scribendum,  an  uero  sufficiat  in  specie  tantum  annotare  de 
hac  illaue  persona,  eiusque  uicio  uel  scandalo,  cum  alioquin  hic  uicijs 
et  scandalis  clericorum  et  religiosorum  abundemus,  et  iam  usitatus 
etiam  sit  et  communis  ubique  Sacerdotum  concubinatus.  Dixit  mihi 
Vicarius  quidam  Episcopi,  non  esse  sibi  decem  pastores  in  toto  Epi- 
scopatu,  qui  hoc  uacent  crimine.  Igitur  de  quibus  maxime  uicijs 
perscribi  debeat,  nondum  satis  intelligo.  Principes  et  Comites  Catholici 
magnam  quoque  uim  adferunt  Ecclesijs  et  monasterijs,  ut  suam  rem 
augeant  magno  Ecclesiae  et  Ecclesiasticae  iurisdictionis  detrimento. 
Quod  malum  adeo  nunc  est  usitatum,  ut  immedicabile  uideatur,  quia 
nulla  habetur  ratio  censurarum  Ecclesiasticarum,  et  iusto  Dei  iu- 
dicio^,  sic  a  laicis  clerus  uidetur  affligi.  Atque  utinam  non  inde 
breui  sequatur  totius  religionis  in  Germania  horrendum  exitium,  prae- 
sertim  cum  stertunt  ita  pastores  in  hac  summa  tempestate,  Vt  in- 
telligo,  male  admodum  agitur  cum  Episcopatu  bambergensi,  inuale- 
scentibus  illic  lupis  pro  pastoribus,  et  clero  magis  rem  militarera,  quam 
Ecclesiasticam  exercente.  Verum  haec  satis  erit  semel  indicasse,  ut 
Paternitatis  tuae,  uel  Pont.  mentem,  de  his  omnibus  plenius  intellectam 
exequi  ualeamus. 

Reuerendissimus  Dominus  Augustanus,  ante  14  dies  ad  hanc  Prae- 
posituram  suam  Elwangensem  recepit  sese,  ac  Dylingae  rogauit  prius*. 
ut  sibi  uellem  adesse^,  propter  haereticos  huius  oppidi  in  uiam  reuo- 
candos.  Visum  igitur  fuit  Patribus  Dylingae,  ut  hanc  piam  operam 
tali  patrono  diebus  14  darem,  et  aliquot  hoc  loco  conciones  haberem^. 

a)  pruis  arch. 

'  Summo  huic  imperii  iudicio  ^assessores"   (qui  tunc  erant  numero  16)  ab  im- 
peratore  et  imperii  ordinibus  ^praesentabantur". 
-  Vitus  a  Wiirzburg  et  loannes  ab  Hoya. 
3  2  Mach  9,  18.     Rom  2,  5.     2  Thess  1,  5. 

*  Cardinalis  Otto  Truchsess  iam  inde  ab  a.  1552  (1553)  erat  praepositus  ca- 
pituli  elvangensis  (Ellwangen,  nunc  oppidum  regni  wurttembergici) ;  quod  a.  1460 
ex  monasterio  benedictino  in  coUegium  canonicorum  saecularium  mutatum,  12  ca- 
nonicos  nobiles,  10  fere  ^vicarios"  habebat;  praepositi  elvangenses  simul  erant  prin- 
cipes,  quorura  imperio  oppidum  ipsum  et  terra  vicina  (20000 — 25  000  hominum) 
parebant;  quae  praepositura  ad  episcopatum  augustanum  pertinebat,  praeter  ipsum 
coUegium  canonicorum ;  id  enim  ^exemptum"  erat.  In  urbe  sub  a.  1524  unus  ex 
parochis  et  contionator  collegii  protestantium  doctrinas  disseminare  studuerant;  sub 
a.  1565  ibidem  40  ex  civibus  protestantes  fuisse  traduntur  {Giefel  in  „Di6zesan- 
Archiv",  herausgeg.  von  E.  Hofele  I,  Stuttgart  1884,  4.  Al.  Seckler,  Vollstandige 
Beschreibung  der  gefiirsteten  Reichs-Propstei  Ellwangen,  Stuttgart  1864,  181  —  135). 

*  Canisius  Socios  dilinganos  consuluit,  quia  verebatur,  ne  refutationis  Cen- 
turiarum,  quam  pontifex  maximus  ei  imposuerat,  interpellatio  contra  oboedientiam 
esset.  De  eius  contionibus  elvangensibus  v.  infra,  mon.  elv.  (1) — (4). 


184  1576.  P.  Georgius  Bader  Canisio. 

Curatum  est  interim  ut  singuli  haeretici  examinarentur,  et  admonerentur 
sedulo,  tum  priuatim,  tum  publice.  Concionatus  est  illis  etiam  ipse 
Reuerendissimus  et  uere  patrem  ac  pastorem  se  illis  ostendit,  etsi 
exiguum  fructum  tantae  charitatis  in  illis  hactenus  experiamur.  Pu- 
tabam  uero  me  hinc  statim  ad  studia  dylingensia  rediturum,  trans- 
actis  diebus  quatuordecim,  sed  nunc  eidem  Reuerendissimo  negare 
non  possum  tantundem  temporis,  quod  ad  Pascha  usque  ^  ualde  cupit, 
huic  populo  a  nobis  impendi  concionando,  et  Sacramenta  administrando, 
et  quotidiana  consilia  suggerendo,  in  rebus  tum  Cleri,  tum  populi 
huius  rectius^  constituendis.  Et  sunt  morbi  sane  graues  qui  bonorum 
egeant  opera  medicorum  hoc  loco:  qui  ab  haereticis  est  circumseptus, 
Peto  igitur  mihi  ueniam  dari,  quod  hoc  mense  non  progrediar  in  opere 
centuriarum,  praesertim  urgente  sic  Reuerendissimo  ut  haec  parata 
messis,  in  qua  concionibus  nostris  fructum  pollicetur,  a  nobis  non 
negligatur.  Adest  interim  mihi  P.  Antonius^  Flander,  et  utilis  quidem 
ad  hoc  meum  ministerium,  et  simul  Centuriarum  opus  promouendum. 
Commendamus  nos  ambo  s[a]crificijs  et  precibus  Paternitatis  tuae  ac 
totius  nostrae  Societatis  in  Christo  Je[su]  Domino  nostro,  qui  suam 
nobis  gratiam  semper  augeat.     Elwangae  5.  Aprilis  1568. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  Borgia  Prae- 
posito  generali  Societatis  Jesu.         Romae. 

Harum  litterarum  partem  praecipuam  et  maximam,  qua,  quam  alieni  ab  apo- 
stolica  sede  sint  Germanorum  animi,  quamque  misere  cum  Germaniae  ecclesiis 
agatur,  a  Canisio  enarratur,  S.  Franciscus  Borgias  Romae  transcribendam  curavit 
et  S.  Pio  V.  tradidit.  Id  ex  epistula  Roma  22.  Maii  1568  data,  qua  Borgias  Canisio 
respondit,  intellegitur.  Ad  ultimum  litterarum  caput  Borgias  Canisio  iam  die 
27.  Aprilis  1568  respondit. 

15^6.      P.  «EORGIUS  BADER   rector  collegii  herbipolensis  CANISIO. 

Herbipoli  ineunte  vel  medio  m.  Aprili  1568. 
Ex    PeraxyU    epistula    vel    archetypa    vel    eodem    fere    tempore    transci'ipta. 
G.  Ep.  IX  f.  189*.     Ex    eadem    epistula    germanice    haec   vertit  Duhr,    Jes.  I   832. 
Epistula  usus  esse  videtur  Sacchinus,  Can.  255 — 256,  et  Hist.  S.  J.  III,  I.  4,  n.  192 — 193 ; 
eadem  usus  est  Braunsherger,  Katech.  94. 

Canisium  ad  2)rotestantes  transissc  fertur.  Episcopus  instat,  ut  rumoris  ex- 
stingiiendi  causa  ipse  Herbipolim  veniat. 

Petrus  Peraxylus  S.  J.  ^  in  Litteris  annuis  coUegij  herhipolensis, 
Herbipoli  10.  Septembris  1568  datis,  haec  narrat:  Herbipoli  „sparsus 
fuit  alius  falsus  quidem,  sed  tamen  a  multis  propter  graues  ct  nobiles 

ai  rectuis  arch. 


'  Pascha  futurura  erat  d.  18.  Aprilis. 

^  Huic  gentiliciura  nomen  erat  ^Guise" ;  plura  de  eo  v.  Can.  II  279^  Corri- 
gendum  est  Crt«.  V  635  782  818,  ubi  ille  vocatur  Antonius  Flander  sive  ^Balduinus". 

*  ,M.  Petrus  paraxilus  Buscoducensis  Brabantinus  Lector  Rhetorices"  :  Cata- 
logus  coUegii  herbipolensis  9.  Decembris  1567  a  P.  Antonio  Vinck  S.  J.  praeposito 
provinciali  scriptus  (GC  67  f.  non  sign.). 


Herbipoli  ineunte  vel  medio  m.  Aprili  1568.  185 

eins  auctores  creditus  runior,  Beuerendum  P.  Petrum  Canisium  deserta 
fide  catholica  ad  confessionem  Augustanam  defecisse,  quam  rem  multi 
et  sermone  et  literis  ausi  sunt  confirmare.  Ferebantur  iam  aliquot  ah 
ipso  hahitae  conciones,  quihus  suiim  declararet  animum,  et  ad  Caesa- 
ream  Maiestatem  ^  transmissae,  quae  sane  res  non  in  mediocre  dis- 
crimeti  famam  nostram  apud  plerosque  summos  alioquin  fautores  ad- 
ducehat.  Jncipiehant  enim  his  permoti  rumorihus  non  parum  de  no- 
strorum  constantia  duhitare,  cui  tamen  periculo  sapientissimo  inito 
concilio  clementissimus  noster  princeps^  occurrit.  Scripsit  ipsemet  ad 
Scholasticum  summi  tempU^,  rectoremque  coUegij^  scrihere  curauit  ad 
R.  P.  Canysium,  qui  tum  temporis  non  procul  aherat^,  rogauitque  vt 
ad  paucos  saltem  dies  Herhipolim  veniret.  Venit  igitur  et  octauo  die 
post  festum  Paschae  concione  hahita  i?i  summo  templo  et  alia  sequenti 
die^  in  quodatn  pago'^  coram  quihusdam  haereticis  fquij^  praecipui 
huius  rumoris  auctores  putahantur,  de  industria  per  Reuerendissimum 
praesulem  conuocatis,  inustam  sihi  falso  infamiam  facile  deleuit." 

Pagum,  in  quo  Canisius  coram  haereticis  illis  contionatus  est,  conicio  fuisse 
Eifelstadt  (olim  Eivelstadium),  quod  est  parvum  Franconiae  inferioris  oppidum, 
duas  horas  Herbipoli  distans;  nam  in  * Relatione,  quae  ^Herbipolensis  Collegij 
Exordia"  inscripta,  ibidem  ab  aliquo  Socio  sub  exitum  saeculi  XVI.  conscripta  cst, 
in  a.  1568  narratur,  P.  Christianum  Halverium  S.  J.  (qui  tunc  Herbipoli  cathedralis 
templi  contionatorem  agebat)  saepe  contionatum  esse  „Eiffelstadij,  quod  oppidum 
Herbipoli  vicinum  Haereseon  contagio  parum  tunc  sanum  habebatur"  (Ass.  Germ. 
Fund.  I  f.  839=^). 

Ecclesiae  adversariis  haud  inusitata  erat  haec  ratio  virorum  catbolicorum 
doctorumque  auctoritatem  labefactandi :  Spargebant  eos  catholicae  doctrinae  falsitate 
perspecta  ab  eadem  deflexisse;  ita  saeculo  XVI.  actum  est  de  loanne  Mensing 
Dominicano,  loanne  Hoffmeister  Augustiniano,  loanne  Winzler  et  Conrado  Kling 
Franciscanis,  aliis  (N.  Paulus,  Der  Augustinermonch  Joliannes  Hoffmeister,  Frei- 
burg  i.Br.  1891,  250—256;  idem  in  ,Histor.-poIit.  Blatter"  CXI  596,  et  in  ,KathoIik", 
74.  Jahrg.,  Mainz  1894,  I  56^  159;  idcm,  Die  deutschen  Dominikaner  im  Kampfe 
gegen  Luther,  Freiburg  i.  Br.  1903,  3P) ;  similiter  postea  actum  est  de  loanne 
Mabillonio  Benedictino  (Snitb.  Biiumer  0.  S.  B.,  Johannes  Mabillon,  Augsburg  1892, 
225 — 227).     Caeterum  cf.  infra,  mon.  herb.  (1). 

a)  Arch.  hoc  loco  lacunam  hahet. 


"  Maximilianum  II. 

2  Fridericus  a  Wirsberg  episcopus  princeps  herbipolensis,  qui  paulo  ante  So- 
cietatis  collegium  herbipolense  condiderat. 

*  loannem  Egolphum  a  Knoringen  [Ign.  Gropp  0.  S.  B,,  Collectio  novissima 
Scriptorum  et  rerum  Wirceburgensium,  Francofurti  1741,  717). 

*  P.  Georgium  Bader. 

*  Versabatur  Elvangae  (v.  supra  p.  184).  Sacchinus  (litteris  Guisani  vel  ipsius 
Canisii  usus?):  ^Canisius",  inquit,  „post  confirmatum  populum,  iam  Hospitalium 
quoque,  aliaruraque  pijs  dicatarum  vsibus  domorum  famiiias  caelesti  doctrina,  et 
poenitentiae  sacramento  solabatur,  ac  recreabat:  cum  Herbipolim  ...  aduocatur" 
(Hist.  S.  J.  III,  ].  4,  u.  192). 

®  Contionatus  est  igitur  m.  Aprilis  diebus  25.  et  26.  vel  certe  27.;  nam  1.  Maii 
Augustae  erat;  v.  infra,  ep.  n.  1579. 

■^  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


136  1577.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  10.  Aprilis  1568. 

Fridericus  episcopus  19.  Maii  1568  monasterium  S.  Agnetis  eiusque  bona  sol- 
lemniter  Societati  tradidit,  astantibus  Antonio  Reschio  0.  Pr.  episcopo  ipsius  suffra- 
ganeo  et  loanne  Egolpho  a  Knoringen  templi  cathedralis  scholastico  (qui  paulo  post 
episcopus  augustanus  electus  est) ;  ^ambo",  ut  in  ^P^xordijs",  quae  modo  dixi  (1.  c. 
f.  338'')  affirmatur,  erant  ^summi  iam  inde  ab  exordio  Collegij  Societatis  amici  at- 
que  patroni". 

1577.      SAXCTUS  FRANCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO,  Roma  10.  Aprilis  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.;  in  margine  epistulae,  eadem  manu:  ,DiIinga 
P.  Canisio";    in  marg.  Postscripti,  eadem  manu :  ^Eidem".     Germ.  67  f.  ISP — 132^. 

Expendetur,  niim  P.  Natalis  in  Germaniam  venire  debeat;  qui,  cum  provinciu 
Franciae  eius  opera  valde  indigeat,  in  hanc,  si  ingredi  ^^oferit,  ingredietur.  Car- 
dinalis  Augustani  profectio  romana.  Socii  romani  non  negligent,  qiiae  de  Octaviano 
Fuggero  relata  siint ;  aliqua  ipsi  iam  noverant.  P.  Turrianns  Centuriarum  parteni 
illam,  qua  epistulae  pontipcum  impugnantur,  refutandam  sibi  sumpsit;  quod  argu- 
mentum  cum  multum  laboris  exigat,  ab  Alano  Copo  omissum  est.  Epistulae.  Yeniet 
P.  Vaz  cum  2  fratribus;  Vazii  equus;  exspectantur  viatica. 

Pax  etc.  Si  sono  riceunte  quelle  di  V.  R.  di  11.  et  20.  del  passato, 
et  quanto  a  la  uenuta  del  Padre  Natale  nela  Superiore  Germania  si 
considerera  quello  che  sia  piii  espediente .  et  se  potra  intrare  in  Francia, 
sicuramente,  non  lasciara  di  farlo  per  il  bisogno  che  ha  quella  Pro- 
uincia  ^ 

Se  Monsignor  Illustrissimo  d' Augusta^  uerra  a  Roma,  fatta 
Pasqua,  bisognera  pregar  Jddio  N.  Signore  li  dia  bon  uiaggio,  et  si 
serua  molto  di  quello. 

Circa  le  cose  di  Ottauiano  ^,  si  hauera  aduertenza,  et  quii  si  sa- 
peuano  alcune  cose  di  la  qualita  di  quelle  che  si  scriuono,  Dio  N.  Si- 
gnore  in  tutti  augmenti  suo  spiritu  et  gratia.  II  P.  D.  Torres,  attende 
ad  una  parte  assai  importante  delle  centurie,  cio  e  quella  che  oppugna 
le  epistole  de  Pontefici  che  si  trouano  neli  concilij  *,  perche  quel  alano 
copo''  che  adesso  ha  scritto  contra  dette  centurie^,  lascio  questo  ar- 
guraento,  per  ricercar  particolar  fatica,  si  che  di  questa  parte  saranno 
aiutate  le  fatiche  di  V.  R.  nelle  cui  orationi  etc.  Di  Roma  li  10.  di 
Aprile  1568. 

a)  copto  ap.;  v.  infra,  adn.  5. 


'  P.  Hieronymus  Natalis  S.  J.  a.  1566  in  provinciis  Germaniae  superioris  et 
Austriae,  a.  1567  in  provinciis  Rheni  et  Germaniae  inferioris  ^visitatoris"  officio 
functus  erat.  Ac  Canisius  quidem  a.  1567  a  Borgia  petierat,  ut  Natalem  in  Ger- 
maniam  superiorem  reverti  sineret  vel  iuberet;  ipse  vero  Borgias  vehementer  op- 
tabat,  ut  ille  ex  Belgio,  ubi  primum  absque  discrimine  fieri  posset,  in  Galliam  ad 
provincias  Franciae  et  Aquitaniae  visitandas  proficisceretur  (Epp.  Nadal  III  574 
579  594).  Cum  Hugonotti  initio  a.  1568  adversus  Carolum  IX.  regem  deuuo  bellassent, 
23.  Martii  1568  pax  inita  erat;  verum  huius  condicionibus  Calvinistae  non  stabant. 

^  Cardinalis  Otto  Truchsess. 

*  De  Octaviano  Fuggero  collegii  germanici  convictore  scribit;  v.  supra  p.  177. 

*  De  Decretalium  pseudo-isidorianarum  apologia  a  P.  Francisco  Turriano  S.  J. 
scripta  v.  supra  p.  11 V. 

*  Harpsfeldii  librum  ab  Alano  Copo  editum  significat;  de  quo  supra  p.  17P. 


1578.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  27.  Aprilis  1568.  187 

L' incluse  per  il"  Prouinciale  del  Rheno  ^  Y.  R.  facci  bauer  rica- 
pito,  et  cosi  anche  quelle  de  Jspruch  se  qui  andaranno. 

Auanti  di  questa  forsa  arriuara  [il  P.  Dottor  Marcello  Vaz  conj" 
li  fratelli  Federico  et  Mauritio^,  li  manco  il  cauallo  al  detto  Padre 
nela  strada,  et  lo  rimando  a  Roma,  d'  Ancona,  li  e  stata  mandata 
commissione  che  si  proueda  o  in  Padoa,  5  Bologna,  et  credo  hauera 
lasciato  per  tale  impedimento  la  Compagnia  del  nuncio^,  dil  che  si 
da  auiso,  perche  non  sara  il  uiatico  precisamente  come  era  stato 
scritto*,  ne  noi  sappiamo  quanto  hauera  preso  in  Padoa,  o  Bologna. 

Del  Padre  Viceprouinciale  ^  non  si  e  riceuuto  prouisione  alcuna, 
si  pigliara  di  quella  quando  uerra  cio  che  bisognera. 

Nescio  an  una  cum  hac  epistula  Canisio  missae  sint  binae  illae  -  Littevae 
communes,  de  quibus  in  Cod.  ^Def."  notatum  est:  1.  „1568  . . .  A  29.  di  marzo  or- 
dine  sopra  le  messe  et  orationi  per  Francia  etc.  a  Jtalia,  Francia  et  Germania  sola- 
mente"  (Messe  et  or.,  in  a.  1568).  2.  In  Germaniam  superiorem  missum  esse  sub 
30.  Martii  1568  nCapitulum",  quo  praecipiebatur,  ne  Romam  epistulae  nisi  certis 
cum  condicionibus  mitterentur  (Diuersi  ordini  etc,  in  a.  1568).  Praeceptum  pono 
ex  apographo,  quod  eodem  fere  tempore  in  collegio  ingolstadiensi  a  Socio  aliquo 
scriptum  est:  ^Decretum  Patris  nostri  de  modo  scribendi  literas  30  Martij  1568. 
Nissuno  deue  scriuere  ad  altri  particolari  della  Compagnia  in  Roma  se  non  con 
questi  conditioni.  La  prima,  cbe  le  cose  siano  edificatiue  in  modo  cbe  se  possano 
leggere  si  bisognera  etiam  uel  Refectorio :  et  cose  che  non  uogliano  siano  publicate, 
non  lo  scriuano.  La  seconda,  che  diano  le  sue  lettere  a  uedere,  a  qualche  uno  che 
sara  deputato  per  il  Rettore:  et  se  non  pareranno  buone  le  lettere,  sappiano  che 
se  hanno  a  straciare.  La  terza  che  se  diano  a  serrar'  al  Superior,  accio  lui  le 
mandi  nel  plico  suo,  o  del  P.  Prouinciale,  et  di  qua  si  hauera  la  medesima  cura" 
(Antiqu.  Ingolst.  f.  104=^). 

15^8.      SAllirCTUS  FRANCISCrS  BORCJIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  27.  Aprilis  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  ^Dilinga  P.  Canisio". 
Germ.  67    f.  135^    Epistulae  particulam  (ex  eod.  apogr.)  posuit  Duhr,  Jes.  I  379*. 

De  mandato  pontificis  responderi  non  potest,  antequam  ipse  consultus  sit.  Islon 
decet  Socios  instare,  ut  Dominicanoruni  monasterium  Societati  detur ;  sin  autem  car- 
dinalis  vel  sna  sponte  vel  patriciis  augmtanis  urgentibus  instahit,  curandum,  nt 
testetur,  Socios  rem  non  sollicitare.  P.  Natalis  Franciam  et  Aquitaniam  visitare  ac 
Septembri  Romcmi  advenire  debet  ad  congregationem  procuratorum.  Canisius  recusare 
non  potuit,  quae  Elvangae  ab  ipso  praestari  cardinalis  voluerat.  Mittitur  nova  Bulla 
Coenae ;  qua  facultas  hominum  haeresi  solvendorum  a  Sociis  non  aufertur.  Exspectatur 
responsum  reginarum. 

a)  In  ap.  sequitur  Kheno,  oblitt.  b)  Haec  siipplenda  esse  cognoscitur  ex  verhis,  quae  proxime 
sequuntur,  et  ex  Borgiae  litteris  16.  Martii  1568  datis;  v.  snpra  p.  177. 


'  P.  Antonio  Vinck. 

"  Missi  erant  in  Germaniam  superiorem  Fridericus  Delphtensis  et  Mauritius 
Dilinganus  fratres  laici  (v.  supra  p.  178).  Borgias  P.  Hoffaeo  *scripsit  Roma  26.  lunii 
1568:  „Mala  riuscita  ha  fatta  Mauritio,  il  quale  pero  Fhaueua  fatta  bona  nel  col- 
legio  germanico.    Dio  N.  Signore  Taiuti"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Gerin.  67  f.  155^). 

*  Vincentii  a  Porticu ;  v.  supra  p.  177^.  *  Vide  supra  p.  178. 

5  P.  Paulo  Hoffaeo. 


188  1578.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  27.  Aprilis  1568. 

Pax  etc.  S'  e  riceuuta  ]a  lettera  di  V.  R.  di  5.  del  presente 
fatta  in  Elvuanga,  alla  quale  non  accadera  risposta  insin'  a  tanto  che 
si  conferisca  con  quello  che  ha  dato  la  commissione  ^. 

Del  monasterio  de  dominicani,  ilquale  uorrebbono  quelli  Signori 
applicare  ad  un  CoIIegio  dela  Compagnia  con  autorita  del  Papa^,  so- 
lamente  diro  che  non  uorrei  che  alcuno  de  nostri  facessi  instantia  per 
tal  effetto,  et  s'IIlustrissimo  Cardinale  da  sestesso,  o  uero  spinto  dalli 
Signori  Augustani,  trattassi  di  tal  cosa,  uorrei  che  insieme  facessi 
fede  che  la  Compagnia  nostra  non  muoue''  ne  manco  sollicita  per  tal 
cosa,  perche  sarebbe  indecente  a  noi. 

II  P.  Natale,  non  potrebbe  uenire,  per  adesso  a  la  Superiore 
Germania  ^  perche  li  conuiene  atteudere  a  la  uisitatione  dela  Francia 
et  Aquitania,  et  per  tutto  settembre  piacendo  a  Jddio,  trouarsi  in 
Roma,  per  esser  quello  il  tempo  che  si  hanno  a  congregare  qui  li 
Procuratori  di  tutte  le  Prouincie*. 

Nel  negocio  dele  centurie,  procedera  V.  R.  quando  potra,  gia 
che  air  Jllustrissimo  Cardinale  non  ha  potuto  negare  quelli  giorni, 
che  ha  ricercati  per  sua  Prepositura  ^. 

Qui  si  manda  una  bolla  in  coena  Domini,  quale  pero  non  ci  leua 
]a  faculta  di  assoluere  [ab  haeresi]*'*'. 

Tuttauia  sto  aspettando  se  piace  a  le  Regine  quella  risolutione 
ultimamente  mandata,  per  far  risposta  a  la  lettera  dela  Regina  Ma- 
dalena'^,  nelle  orationi  etc.     Di  Roma  li  27.  di  Aprile  .1568. 

Missum  est  Canisio  cum  his  litteris,  ut  ex  ipsis  intellegitur,  exemplum  novae 
Bullae  jCoenae"  (cf.  Can.  V  488).  S.  Pius  V.  eam  constitutionem,  ut  Antonius 
Gabutius  ipsius  biograpiius  narrat,  ,uon  solum  in  Urbe  Roma,  sed  per  universum 
etiam  Christianum  orbem  et  edici  jussit  et  conservari" ;  atque  „omnibus  sacras  con- 
fessiones  excipientibus  imperavit,  ne  absolverent  eos,  qui  constitutionem  ipsam  vio- 
lassent"  (Vita  1.  3,  c.  1,  in  Actis  Sanctoruin  Maii  I,  Antverpiae  1680,  651;  La- 
derchius  1.  c.  in  a.  1568  n.  20  21).  Quare  —  liceat  mihi  hoc  statim  adiungere  — 
Roma  iussu  S.  Francisci  Borgiae  „a  di  12.  di  giugno  .68.  si  mando  un  capitolo  sopra 
la  bolia  in  coena  domini,  accio  li  nostri  la  tenghino  in  pratica  .etc.  Austria,  Superior 
iTermania,  Rheno,  Fiandra,  Francia,  Aquitania,  Lombardia,  Toscana,  Napoli,  Sicilia" 
(Cod.  „Def.",  Diu.  ordd.  in  a.  1568).  Borgiae  tamen  cordi  erat,  ut  Sociis  in  posterum 
quoque  homines  non  solum  ab  haeresi,  sed  etiam  ab  aliis  peccatis  in  ea  bulla  re- 
censitis  absolvere  liceret.    Ita  Borgias  Roma  26.  Aprilis  1568  rectori  collegii  billomaei 

a)  In  ap.  corr.  ex  sollicita.  b)  Haec  duo  vv.  supplenda  esse  intellegitur  ex  Utteris  eodein  die 
a  Borgia  ad  1'.  Hoffaeum  viceprovincialem  datis ;  in  quibus  liaec  sunt :  „Qw,  si  manda  qualche  holla 
in  coena  Domini,  &  Dilinga  et  Jspruch  et  Augusia  si  mandano  le  sue,  non  ci  si  let(a  perh  la  facultci 
di  assoiuere  ab  haeresi"  (ex  ajiogr.  eiusd.  femp.;  Germ.  67  f.  136^).  Vide  etiam,  quae  suh  ipsus  has 
Utteras  dicentur. 


'  Cum  S.  Pio  V.  pontifice;  v.  supra  p.  180. 

-  Vide  supra  p.  172.  ^  Cf.  supra  p.  186.  ■*  Vide  supra  p.  164. 

*  Canisius  cardinalis  Truchsess  rogatu  Elvangam  iverat  ad  contionandum  et 
ad  sacramenta  administranda ;  v.  supra  p.  183. 

^  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

"  Epistulam,  quam  venerabilis  Magdalena  suo  et  Helenae  sororis  nomine  Oeni- 
ponte  9.  Februarii  1568  ad  Borgiam  dedit,  v.  infra,  mon.  oen,  (12).  Hic  iis  re- 
spondit  Roma  20.  Maii  1568;  quae  litterae  ponentur  infra,  mon.  oen.  (13). 


1579.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.     Augusta  Vind.  1.  Maii  1568.  189 

*scripsifc:  ^Qui  si  manda  una  Bolla  in  coen.  Domiui,  la  qnale  e  uscita  questo  anno 
con  alcune  aggionte  sopra  quelle  del'  anni  passati,  non  niancharemo  pero  di  dire 
una  parola  al  Papa  con  la  occasione  per  uedere  se  li  piacera,  che  i  nostri  possino 
assoluere  d'  alcuni  altri  casi,  in  fuora  di  quello  dela  haeresia.  ...  La  faculta  di 
assoluere  neli  casi  di  heresia  che  habbiamo  non  si  leua  per  la  bolla  in  coena  Do- 
mini,  perche  espressamente  habbiamo  supplicato  non  fossi  per  quella  derogata,  et 
ci  fii  concesso"  '  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  132''). 

Praeterea  his  litteris  adiuncta  est  *epistula  Roma  eodem  die  (27.  Aprilis)  1568 
a  Polanco  mandatu  Borgiae  ad  P.  Theodoricum  Canisium  data,  in  qua  ille  de  litteris 
fundationis  coUegii  dilingani  per  cardinalem  Truchsess  datis  haecrefert:  „Dela  fun- 
datione  del  coUegio  di  Dilinga  .  .  .  no  so  che  mai  si  habbi  potuto  spedire  la  con- 
firmatione  insin'  adesso  qui  in  Roma,  senza  che  ci  mettano  inanzi  difficulta  alcuna. 
ma  solamente  credo  che  la  longhezza  spauenta  li  ministri,  che  non  bastorno  sollici- 
tationi  fin  adesso  per  loro"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Gerni.  67  f.  137''). 

1579.        CANISIUS  SAXCTO  FRAXCISCO  BOROIAK  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  1.  Maii  1568. 

Ex  fontibus  variis,  quos  perspicuitatis  gratia  infra,  suo  quemque  loco,  ponam. 

Res  Elvangae  a  cardinali  Truchsess  et  a  Canisio  gestae:  Catholici  confirmati; 
haeretici  alii  reducti,  alii  abire  ittssi ;  jjauperes  adititi  stint.  Canisii  profectio  herhi- 
polensis.  P.  Hoffaeiis  in  viceprovincialis  officio,  qtio  optime  fwtgitiir,  est  confirmandns. 
Principes  proceresque  a  pontifice  petiint,  ut  Aiigiistae  monasterinm  Dominicanum  in 
Societatis  coUegium  immutetur;  quam  rem  Socii  non  attingunt.  Professio  fidei  triden- 
tina  in  universitatem  ingolstadiensem  inducta  est. 

S.  Franciscus  Borgias  Boma  15.  Maii  1568  scripsit  Canisio:  „AUe 
lettere  di  V.  R.  et  del  P.  Viceprouinciale  si  rispondera  im'  altra  nolta 
se  hoggi  non  si  potranno  consultare  a  tempo"  (v.  infra,  ep.  n.  1580) ; 
et  P.  Paulo  Hoffaeo  Germaniae  superioris  viceprovinciali :  „Si  sono  rice- 
uute  le  lettere  di  V.  B.  di  21.  del  passato  et  primo  del  presente"  (vide 
infra  p.  190).  Idem  Borgias  Boma  22.  Maii  1568  Canisio  scripsit: 
„Fit  riceuuta  quella  di  V.  B.  fatta  in  Eiuanga  a  cinque  di  Aprile,  et 
V  altra  di  ritorno  in  Augusta  al  primo  di  Maggio"  (v.  infra,  ep.  n.  1581). 
Atque  exstat  quidem.  adhuc  prior  illa  epistula  (v.  supra  p.  179) ;  ea 
vero,  quam  Canisius  Kalendis  Maiis  dedit,  perisse  videtur.  Aliqua 
tamen  ratione,  quid  Canisius  scripserit,  colligi  potest  ex  Borgiae  litteris 
22.  Maii  datis,  praeserti?n  si  hae  cum  Canisii  epistula  5.  Aprilis  data 
conferantur. 

Suppetunt  etiam  alii  fontes.  Franciscus  Sacchinus  S.  J.  prae- 
clarus  ille  Canisii  biographus  romanus,  cum  Canisium  cardinalis  Ottonis 
Truchsess  episcopi  augustani  et  praepositi  principisque  elvangensis  rogatu 
Sociisque  dilinganis  suasorihus  Elvangam  ad  animas  Quadragesimae 
tempore  iuvandas  profectum  esse  ex  eiusdem  Canisii  epistula  5.  Aprilis 
1568  ad  Borgiam  data  (v.  supra  p.  183)  retttdisset  (epistulam  ipsam 
non  commemoravit) ,  haec  addidit:  „Extitit  sane  dignum  opera  illa 
pretium.  Mensis  vnius  spatio  praeter  confirmatos  Catholicos,  amplius 
viginti  Haeretici   ahstracti  ab  erroribus  suis,    et  ad  orthodoxos  reducti. 


'  Cf.  Epp.  Nadal  III  595. 


190  1579.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Multorum  expiatae  conscientiae,  et  pauperum  inprimis  in  publica  hospi- 
tali  aede  degentium.  Verum  Catiisius  in  commemoranda  totus  est  vir- 
tute  Cardinalis,  de  se  se  reticens:  cum  tamen  dubium  nequaquam  sit, 
quin  rerum  ab  illo  quoque  yestarum  pars  non  modica  ipsimet,  vel  vt 
uutori,  vel  vt  adiutori  debeatur.  Lauisse  pauperibus  propalam  pedes 
in  templo:  iisdem  discumbentibus  domi  ministrasse :  tum  singulos  etiam 
donatos  stipe  dimisisse^:  Oppidum  circumiisse  quaeritantem  inopum 
domicilia ,  suaque  manu  eis  praebuisse  inopiae  leuamenta:  aegrotos 
inuisisse  item  haud  inani  manu:  alios  demum  omnes  e  populo  concione, 
alloquio,  re,  exemplo  inirifice  recreasse:  pertinaces  in  errore  ad  ver- 
tendum  solum  compulisse:  sanxisseque  inposterum,  ne  cui  inquilino  El- 
uangam  pateret  accessus,  nisi  qui  Catholicam  fidem  rite  professus  esset"  ^ 
(Can.  254 — 255).  Satis  perspicue  Sacchinus  significat,  haec  ex  Canisii 
ipsius  relatione  Itausta  esse ;  sin  autem  Sacchini  verba  cum  Borgiae 
litteris  22.  Maii  1568  ad  Canisium  datis  cotituleris,  iam  dubitare  vix 
poteris,  quin  Canisius  1.  Maii  1568  ad  Borgiam  haec  rettulerit.  Ita 
enim  Borgias  22.  Maii  Canisio  scripsit:  „Si  e  rallegrato  assai  il  Papa 
quando  ha  inteso  le  nuoue  di  Eluange,  che  V.  R.  scriue  al  principio 
di  maggio,  I)io  uolessi  che  in  molte  bande  della  Germania  si  facessi 
quello  che  si  e  fatto  U  (cf.  infra,  ep.  n.  1581). 

Ex  iisdem  Borgiae  litteris  haec  coUiguntur:  Canisius  1.  Maii  1568 
Borgiae  rettulit,  se  Herbipolim  ivisse,  ut  rumores  de  apostasia  sua 
sparsos  exstingueret  (v.  supra  p.  185);  scripsit  etiam  de  P.  Paulo 
Hoffaeo  in  officio  viceprovincialis  confirmando  (Borgias  medio  m.  No- 
vembri  1567  eum  iusserat  minimum  6  menses  id  officium  administrare ; 
V.  supra  p.  118);  ad  quod  epistulae  canisianae  caput  spectatit,  quae 
Borgias  Hoffaeum  Eoma  15.  Maii  1568  monuit:  „V.  B.  si  uede  che 
uoluntieri  lasciarebbe  il  peso  suo,  ma  quelli  della  sua  Prouincia  et 
specialmente  V  istesso  Padre  Prouinciale  giudicano  che  doueria  portarlo 
piii  alla  lunga,  per  la  sodisfattione  che  ti  da  il  gotiertio  fin  qul,  tuttauia 
N.  Padre  raccomandera  la  cosa  a  Jddio,  et  li  pare  che  V.  R.  per 
questo  mezo  facci  bon  animo  per  quello  che  si  risoluera"  (ex  apogr.  eiusd. 
temp. ;  Germ.  67  f.  14  f). 

Hoc  denique  ex  Borgiae  litteris  cognoscitur:  Canisius  1.  Maii 
Romam  hoc  quoque  rettulit:  Proceres  augustanos,  Albertum  V.  Bavariae 
ducem,  Ferdinandum  II.  Austriae  archiducem  epistulis  Romam  missis 
monasterium  Dominicanorum  augustanum  Societati  impetrare  conatos 
esse.     Exstat   etiamnunc   schedula   (Germ.    184   f.   62")    Canisii   manu 


'  Cardinalem  haec  pauperibus  pro  vetere  ecclesiae  consuetudine  feria  quinta 
in  Coena  Domini  (quae  eo  anno  erat  15.  Aprilis)  praestitisse  conicio, 

-  Ex  ipsa  imperii  lege  a.  1555  sancita,  quam  ^pacem  religionis  augustanam" 
vocant,  praepositi  principes  elvangenses  ita  agendi  ius  babebant  (v.  Can.  V  244). 
Caeterum  cardinalem,  antequam  severe  ageret,  magna  usum  esse  bumunitate  et  cle- 
mentia  ostendunt  etiam  ea,  quae  Canisius  ipsius  mandatu  Elvangae  28.  Martii  1568 
ex  sacro  suggestu  protulit;  v.  infra,  raon  elv.  (2). 


Augusta  Vind.  1.  Maii  1568.  191 

scripta  ab  ipsoque  Boniam  missa,  qua  is  haec  ipsa  narrat  ac  deinde 
de  fidei  professione  in  universitatem  ingolstadiensem  inducta  ita  scribit, 
ut  equidem  sic  dicere  non  dubitem :  Etsi  huic  scripto,  quando  cui  inissum 
sit,  non  est  adnotatum,  certutn  tamen  est,  Canisium  hanc  schedulam 
epistulae  1.  Maii  1568  ad  Borgiam  a  se  datae  (quae  iam  perisse 
videtur)  adiunxisse.     Ita  igitur  Canisius: 

Mittunt  Augustani  vna  cum  Reuerendissimo  nostro  ^  litteras  ad 
Jllustriss.  D.  Granuellanum ,  eique  diligenter  commendant  causam 
collegij  Augustae  nostris  erigendi,  de  quo  scripsi  alias^.  Princeps 
Bauariae  et  Archidux  Austriae  suas  quoque  literas  ad  Pont.  Max. 
datas  adiungunt.  Scribit  et  Reuerendissimus  hoc  nomine  ad  Pont.,  ut 
sinat  monasterium  Dominicanorum  in  collegij  usum  transferrj.  Si 
annuet  Pontifex,  iam  obligarunt  sese  multi  Barones  ^  et  opulenti  ciues 
ad  collegij  sustentationem  ac  dotationem,  Si  non  annuet  propter 
Dominicanos,  ut  ego  uereor  fore,  habet  tamen  quo  se  purget  Societas 
nostra,  quod  sine  nobis  hanc  telam  alij  texant,  quodque  nihil  adi- 
matur  Dominicanis,  quibus  aliud  et  opulentius  quidem  offertur  mona- 
steriura^.     Fiat  autem  Domini  uoluntas^. 

Agimus  deo  gratias,  quod  Reuerendissimus  Eistetensis  acceptis 
Pontificis    literis^,    offitium    suum   Ingolstadij    est    executus    tandem, 

'  Cardinali  Ottone  Truclisess. 

-  De  Antonio  Perenotto  cardinali  de  Granvella  Polancus  P.  Gregorio  Roseffio  S.  J. 
superiori  domus  augustanae  Roma  27.  Aprilis  1568  *scripsit:  „Ci  si  niostra  molto 
beneuolo,  et  amico  uecchio  di  N.  Padre  Generale  .  .  .  lui  mostra  bona  uolunta  di  farci 
fauore  et  gratia"  (apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  137'') ;  idem  ex  duabus  epistulis 
ab  ipso  Granvellano  eodem  hoc  a.  1568  datis  cognoscitur;  quamquam  tradunt,  eum 
a.  1569  dixisse,  ,que  les  Jesuites  empiedtent  la  oii  ilz  peulvent"  {Edm.  Poullet,  Corre- 
spoudance  du  Cardinal  de  Granvelle  1565—1583  111,  Bruxelles  1881,  203  206  604). 

^  Imprimis  aliqui  ex  Fuggeris. 

^  Albertus  V.  Bavariae  dux  Monachio  6.  Februarii  1568  S.  Pio  V.  *scripsit: 
Permitteret,  ut  Augustae  Societatis  hominibus  traderetur  monasterium  dominicanum, 
,in  quo  nunc  quatuor  tantum  religiosi  supersunt,  qui  ob  ipsius  monasterij  reddituum 
tenuitatem  vix  vnde  viuant  habent"  ;  curaturum  se,  ut  religiosi  illi  in  monasterium 
Dominicanorum  landishutanum  (Landshut),  quod  ^locupletius"  ac  paene  desertum 
esset,  reciperentur  „commodeque  sustentarentur".  Alberto  Michael  Bonellus  0.  Pr. 
cardinalis  Alexandrinus  iussu  pontificis  Roma  2.  lunii  1568  *respondit :  Duci  morem 
geii  non  posse;  neque  enim  Dominicanis  „bonorum  aut  rationum  aut  dignitatis  im- 
rainutionem"  inferri  debere;  imrao  pontificem  duci  commendare,  ut  eos,  quacumque 
ratione  posset,  protegeret;  „nam  etsi  praeclara  haec  Jesuitarum  Societas  pro  doctrina, 
instituto,  et  opera  sua  digna  est,  cuius  caussa  boni,  et  pij  onines,  omnia  quae  honesta 
sint,  et  velint,  et  faciant,  non  tamen  ea  est,  cui  bona  adempta  ijs,  qui  et  antiqui- 
tate,  et  meritis  antecedunt  attribuenda  videantur"  (ex  apographis  eiusdem  paene 
temporis,  quae  sunt  Monachii  in  archivo  regni  bavarici,  Cod.  „Jesuitica,  Augsburg 
N.  826"  f.  265  269—270:  utraque  epistula  usus  est  Car.  Schellhass,  Nuntiatur- 
berichte  aus  Deutschland  1572 — 1585  IV,  Berlin  1903,  xxiv — xxv).  Attamen  eodem 
fere  tempore  P.  Antonio  Vinck  provinciali  rhenano  S.  Franciscus  Borgias  *scribere 
potuit:  „Quando  ui  fossino  alcuni  monasterij  abbandonati  de  Frati,  et  doue  ha  cessato 
la  disciplina  religiosa,  V.  R.  intenda  che  sua  Santita  ci  ha  significato  che  applichara 
uolentieri  questi  tali  a  nostra  Compagnia"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  66  f.  7'^). 

•^  Act  21,  14;  cf.  Mt6,  10;  26,  42  etc.  «  Vide  supra  p.  166. 


192  l^'^^-  Cjxn.  S.  Francisco  Borgiae.    Augusta  Vind.  1.  Maii  1568. 

consentiente  simul  et  Principe.  Vnde  non  solum  professio  fidei  pro- 
fessoribus  legitime  promulgata  est,  sed  hi  quoque  omnes  eam  amplexi 
sunt,  et  receperunt,  se  nuUum  alium  praeterquam  Catholicum,  ad 
lauream  promotionis  admissuros  esse  ^ 

Quae  Canisius  his  et  superioribus  litteris  (v.  supra  p.  184)  narravit  de  religione 
catholica  Elvangae  per  cardinalera  Truchsess  instaarata,  egregie  illustrantur  *nian- 
dato  ipsius  cardinalis  manu  scripto  (2" ;  4  pp.),  quod  insertum  est  Codici  saeculo,  ut 
videtur,  XVI.  exeunte  vel  XVII.  composito  et  sic  ab  ipso  auctore  inscripto :  ,Be- 
schreibung.  Wafi  im  Fursth'chen  Archiuo  zu  Ehvangen  Denckwiirdigs  de  rebus 
gestis  Herrn  Cardinals  Othonis  Hochseeligister  gedechtnus,  von  Zeit  Derselben  Re- 
gierung  bilj  vf  Jrer  Furstlichen  Gnaden  absterben,  alhie  so  wol  in  spiritualibus, 
alis  auch  temporalibus  sich  befunden .  nach  ordnung  der  Jaren  vcrfast.  Durch 
D.  Carl  Kiblern  Fiirsthchen  Rath  vnd  gewesten  Cantzlern  zu  Elwangen"  ;  Codex 
nunc  asservatur  Stugartiae  (Stuttgart)  in  archivo  regni  wurttembergici  („Haus-  und 
Staatsarchiv"),  sign.  „7. 17.  213";  mandatum  exstatibidem  f.  29'' — 30'';  typis  exscriptum 
est  a  Dr.  Giefel  in  ,Diozesan-Archiv",  herausgeg.  von  Dr.  Eng.  Hofcle,  1.  Jahrg.,  Stutt- 
gart  1884,  10 ;  ubi  tamen  res  potius,  quam  ipsa  Ottonis  verba  posita,  et  complura  omissa 
sunt.  Tempus  ab  Ottone  ascriptum  non  est ;  res  tamen  ipsae,  praesertim  si  cum  Canisii 
epistulis  conferantur,  omnino  suadent,  ut  affirmetur  Ottonem  m.  Martio  vel  ApriH 
a.  1568  haec  praecepisse.  Canisius  hoc  tempore,  ut  ipse  scribit  (v.  supra  p.  184), 
Eivangae  „quotidiana  consilia",  cardinali  petente,  «suggerebat,  in  rebus  tum  Cleri  tum 
populi"   elvangensis   „rectius  constituendis".     Ita  igitur  cardinalis   Otto   Tntchsess: 

„Ernstlich  firsehung  onuerzuglich  zu  thuen. 

1  Erstlich  der  Neuwen  burger  halb,  Das  keiner  hiufir  eingenomnien  werd  Er 
jurier  dann,  das  er  well  Catholisch  leben  in  allen  stucken  und  puncten  in  Religions 
vnd  burgerlieh  sachen,  vnd  das  auff  dise  ain  sonderlich  aufisehen  gehabt. 

2  Zum  anderen  das  zu  osterlichen  zeytt,  die  so  das  Jurament  schon  gethon 
oder  reuers  gegeben  mererthaiils  die  Catholisch  beycht  vnd  Communion  vnderlassen, 
vnd  vermainen  si  seijen  nit  schuldig  allain  zu  Ostern  zu  Communicieren,  vnd  wann 
Osteren  kommen  so  thuend  si  es  nitt  wenn  si  es  schon  zusagen,  von  ainer  ostern 
zu  der  andern.  Darumb  ist  vnser  befelch  das  statthalter  und  Ra[the]  sich  all  jar 
beij  dem  pfarrer  erfaren  welche  dis  vnderlassen,  und  die  selbige  darzu  halten  die 
beiicht  und  communion  auff  ain  bestimbten  gwissen  tag  onnachleslich  zu  erstatten. 
oder  sein  straff'  daruber  zu  leijden. 

Das  man  gestracks  ob  den  reuersen  hallte. 

3 

3  Es  soU  ain  Lutherischer  Teutscher  Schuelraaister  zu  Elvangen  sein,  der  muefs 
glatt  geurlaubt  werden. 

vnd  soll  man  ain  Catholischen  auffnemen  vnd  wir  wellen  gern  was  an  der 
besoldung  erschiessen  ^. 

4 

4  Ain  einsehen  zu  haben  der  verbotten  sectischen  vnd  Lutherischen  biecher 
halb,  Aldo  nitt  fayl  zu  haben,  nit  zu  kauffen  oder  zuuerkauffen  vnnd  die  sos  haben 
gen  hoff  zu  vberantworten  bey  straff^ 


^  Martinus  a  Schaumberg  episcopus  eystettensis  et  universitatis  cancellarius 
professionem  tridentinam  lugolstadii  23.  Martii  1568  per  duos  consiliarios  eodem 
missos  rectori  et  senatui  academico  promulgavit;  Albertus  V.  dux  litteris  Monachio 
14.  Martii  1568  datis  academicos  episcopo  obsequi  iusserat  {Mederer  I.  c.  I  313; 
IV  319—323.    Prantl  \.  c.  I  272—273). 

-  Ludimagister  Elvangae  constitutus  est  vir  quidam,  qui  Dilingae  a.  1567  pro- 
testantismum  abiuraverat;  v.   Can.  V  789. 

*  Hoc  praeceptum  cuni  illis  convenit,  quae  de  libris  haereticis  cardinalis  a.  1567 
in  synodo  dioecesana  dederat ;  v.   Can.  V  638. 


1580.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roina  15.  Maii  1568,  193 

5 

5  Ain  erfarunng  zu  nemmen  mitt  den  Hayligen  Pflegern  '  was  si  einnembt 
vnd  aufigebenn  baben,  Jtem  was  si  im  vorrath  haben. 

6 

6  Das  Gebott  der  feyrtagen  halb  wirt  nitt  gehalten,  Das  volck  laufft  aufi  der 
kirchen  auff  den  Marckt  vnd  arbaiitt  in  den  heusern  haimlieh  vnd  offenlich  als 
schuester,  schneider,  Ladenmacher,  Siber,  sargenschneider  [?]  *,  kibler,  kieffer,    Mor- 

gens  und  abents. 

.7. 

7  Man  kan  mitt  weltlichen  vnd  gaystlichen  bezeugen  Das  offtermals  ein  prae- 
dicant  gen  Elwangen  in  des  hansen  fuchsen  haufs  kombt,  aldo  die  ongehorsanie 
communiciert. 

Jtem  das  och  gemelter  hans  fuchs  in  seinem  vnd  ains  anderen  burgers  haufi 
seiner  religion  mererthajls  alle  feyrtag  aufi  der  postill  Luthers  predigt  den  on- 
gehorsamen. 

Den  praedicanten  soU  man  fahen  vnd  gefencklich  her  schicken. 

Der  postill  halb  soll  man  och  den  grundt  erfaren  vnnd  es  weren  [?]  vnss  die 
straff  beuor  behalten. 

8 

8  Nota  das  im  Gottsacker  der  Schinder  on  verzug  von  stundt  an  aussgeschafft 
werde,  vnd  ain  andrer  bestelt  zu  der  grebnus  sambt  ainer  zuebuefi,  die  wellen  wir 
gern  erstatten. 

.9. 

—  Ob  dem  Fasten  mandat  in  allen  puncten  zu  halten  und  Sonderlich  dem 
Flaisch  essen  weder  burgeren  noch  frembden. 

Welcher  wirt  das  vbertrett  soU  onnachlesslich  gestrafft  werden. 

Nota  der  krancken  Personen  halb  ain  ordnung  zu  machen,  das  vber  ain 
Mettzger  allain  nitt  Flaisch  aulsgeb,   vnd  solchs  mitt  vorwissen,  ordnung  vnd  mafi. 

Jtem  das  kain  Krancken  erlaubt  werde  Flaijsch  zu  essen  er  hab  dann  dess 
ain  schrifftliche  vnderschriben  kundtschafft  vom  Pfarrer,  und  das  der  selben  aller 
namen  [verzeichnus] ''  [?]  in  ainer  ordenlicher  registratur  beij  der  Cantzleij  all  Jar 
gemacht  werde. 

10 

Das  der  helffer  ^  sich  aigenthlich  bessere  oder  geurlaubt  werde,  und  ain  ander 
an  sein  statt  [genommen  werde]^'' 

1580.      SAHfCTlTS  FKAXCISCITS  BOROIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roraa  15.  Maii  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.;  in  margine,  eadem  manu:  „P.  Canisio".  Germ.  67 
f.  141^ 

Re  cum  assistentihus  collata  definititm  est:  Provinciales  non  posse  eligi  procura- 
tores ;  atqiie  ita  provincialibus  aliquot  responsum  est ;  qiiare  Canisius  a  profectione 
romana   tum  per  Centuriarum   refutationem  tum  per  provincialis  officium  liberatur. 

Pax  etc.  Alle  lettere  di  V.  R,  et  del  P.  Viceprouineiale  ^  si  ri- 
spondera  un'  altra  uolta  se  hoggi  non  si  potranno  consultare  a  tempo, 
solamente  sara  questa  per  dar  auiso,  che  il  Prouinciale  non  puo  esser 
eletto   per   procuratore,    secondo  che  qua  si  e  risoluto  nela  consulta, 

a)  Seqnitiir  ilerum  ladenmacher.  b)  IIoc  vel  simile   v.   supplenditm  esse  videtur.  c)  Vel 

komme  vel  aliquid  siniile. 


'  Cum  iis,  qui  bona  ecclesiastica  administrant. 
2  Sacerdos,  qui  parochum  adiuvat  (capellanus,  vicarius). 
^  Pauli  Hoffaei;  v.  supra  p.  189. 
Br aunsbergei",  Canisii  Epistnlae  et  Acta.    VI.  13 


194  1580.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  15.  Maii  1568. 

et  cosi  fii  dato  auiso  ad  alcuni  Prouinciali  che  di  cio  dubitauano  \ 
in  modo  che  oltra  1' irapedimento  dele  centurie%  V.  R,  sara  escusato " 
per  essere  Prouinciale'  et  non  essendo  questa  per  altro  ci  racomman- 
diamo  etc.     Di  Roma  li  15.  di  Maggio  ,1568. 

Ita  igitur  praepositus  generalis,  auditis  patrum  nassistentium"  sententiis,  inter- 
pretatus  est,  quae  de  procuratoribus  eligendis  in  decretis  secundae  congregationis 
generalis  praescripta  posui  supra  p.  164.  Inlius  III.  in  BuUa  Roma  21.  lulii  1550 
data  ita  de  praeposito  generali  statuerat:  In  rebus,  „quae  non  ita  magni  momenti 
sunt,  idem  Praepositus  adiutus  quatenus  ipse  opportunum  iudicabit,  fratrum  suorum 
consilio  per  seipsum  ordinandi  et  iubendi  quae  ad  Dei  gloriam  et  commune  bonum 
pertinere  in  Doniino  videbuntur,  ius  totum  habeat,  prout  in  Constitutionibus  eisdem 
explicabitur"  [Litterae  Apostolicae  etc.  62).  Anno  deinde  1581  quarta  Societatis  Con- 
greyatio  generalis  (decr.  19)  ndeclaravit" :  ^Praepositum  Generalem  auctoritate  sua 
ordinaria  Constitutiones  et  decreta  generalia  declarare  posse ;  nec  tamen  eas  declara- 
tiones  habere  vim  legis  universalis,  sed  valere  tantum  ad  praxim  bonae  gubernationis, 
cum  Congregationis  generalis,  cuius  est  leges  condere,  sit  etiam  eas  hoc  modo 
declarare"  {Institutum  S.  J.  II  251).  Cur  autem  Borgias  provinciales  eligi  posse 
procuratores  negaverit,  Sacchinus  his  verbis  enuntiat :  „Siue  vt  minus  interturbaretur 
Prouinciarum  administratio,  siue  vt  incorruptius  de  necessitate  cogendae  Congre- 
gationis  [generali?]  iudicaretur :  dum  non  ij,  quorum  in  manu  administratio  est,  sed 
alij  iudicant"   (Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  121), 

Canisius  1.  Maii  1568  Augustae  Vindelicorum  a  congregatione  provinciali  electus 
erat  procurator;  id  quod  eodem  die  Hoffaeus  atque,  ut  videtur,  etiam  ipse  Canisius 
ad  Borgiam  rettulerunt ;  v.  infra,  mon.  it.  (1)  (2).  Ac  S.  Franciscns  Borgias,  cum  litteras, 
quas  modo  posui,  ad  Canisium  daret,  dubitabat,  num  ipso  illo  die  15.  Maii  tempus 
sibi  suppeteret  ad  duas  illas  epistulas  cum  assistentibus  expendendas;  attamen  id 
temporis  nactus  est;  nam  eodem  die  Hoffaeo  *scripsit:  „Si  sono  riceuute  le  lettere 
di  V.  R,  di  21,  del  passato  et  primo  del  presente.  L'  elettione  del  Padre  Pro- 
uinciale  per  procuratore  era  bona,  se  li  Prouinciali  potessino  essere  eletti,  ma  il 
contrario  s'  e  qua  in  consulta  risoluto,  tuttauia  si  dira  una  parola  al  Papa,  per  boni 
rispetti,  et  si  fara  secondo  1'  ordine  di  Sua  Santita" ;  cf.  supra  p.  189. 

Hoffaeus  in  epistula  1.  Maii  1568  data  hoc  quoque  petisse  videtur :  Cum  in 
Bulla  Coenae  absolutio  eorum,  qui  in  iurisdictionem  ecclesiasticam  temere  se  in- 
gessissent  vel  eius  exercitium  turbassent  impedissentve,  summo  pontifici  esset  re- 
servata,  videret  Borgias,  ut  S.  Pius  V.  pontifex  eam  absolvendi  potestatem  cum 
Sociis  Germaniae  superioris  communicaret.  Ita  enim  -S",  Franciscus  Borgias  in 
*litteris,  quas  supra  dixi,  Hoffaeum  monuit:  „Quanto  alla  giurisdittione  ecclesiastica 
[Sua  Santita]  ci  ha  dato  che  in  ogni  Prouincia  di  Germania  siano  nominati  4.  che 
possano  assoluere  queUi  che  hauessero  incorso  in  tal  caso  ^  et  fra  questi  4,  uno  e 
il  P,  Prouinciale,  altro  V,  R.  il  3?  il  P,  Lanoy,  il  4.'  pareua  douesse  essere  il 
P.  Peltano,  si  scriue  pur  al  P.  Canisio  che  se  li  pare  piii  spediente  che  sia  il 
P.  Gregorio  in  Augusta,  li''  dia  auiso^  Senza  questa  declaratione  et  concessione 
noua  di  Sua  Santita  poteuano  anche  adoperar  li  nostri  priuilegij  antichi  auanti  la 
publicatione  di  questa  Bolla,  fra  li  quali  era  la  faculta  di  assoluere  delli  casi  in 
BuUa   coenae  Domini    in  Germania,    et   questa   faculta    haueuano^   quelli  che  usano 

a)  Ita  in  ap,  correctum  est  ex  centuree.  b)  Iii  ap.  cort:  ex  iscusato.  c)    Seqiiuntur  vv. 

d' altre  cose,  oblitt.         d)  Sic  ap. ;  ci?        e)  In  ap.  sequuntur  vv.  li  Prouinciali  et,  oblitt. 


^  P,  Antonio  Vinck  provinciali  rhenano  Borgias  Roma  23.  lanuarii  1568  *scripsit : 
,Qua  si  e  considerato  se  il  Prouinciale  sia  legibile  per  il  Procuratore  et  non  ci 
pare  esser  stata  tale  la  intention  dela  Congregacion"  (ex  apogr.  eiusd,  temp, ;  Germ.  67 
f,  lOP— 102-').  2  vide  Epp.  Nadal  III  595. 

^  Significatur  P,  Gregorius  Roseffius;  neque  tamen  equidem  comperi  Borgiam 
Canisio  de  eo  scripsisse. 


1581.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  22.  Maii  1568.  195 

r  officio  di  Rettore  et  Prouinciali  et  ce  impetro  questo  medesimo  Papa  la  tal  faculta 
a  24.^  [?]  di  Luglio  1564.  '  da  Papa  Pio  IIIJ.,  et  poi  essendo  papa  ci  ha  confirmato 
in  genere  ogni  cosa  per  suoi  predecessori  o  per  se  stesso  concessa^,  di  modo  che 
V.  R.  adoperi  per  se  la  gratia  che  li  e  stata  fatta,  et  per  li  altri  adoperera  6 
hauera  adoperato,  la  commune  che  ce  data  per  altri,  tuttauia  si  domandara  al  Papa 
per  r  auenire  qual  sia  sua  uolunta  se  uorra  che  interuengano  li  consiglieri  .etc.  doue 
si  tratta  di  cose  ecclesiastice  ad  aedificationem  fidei^  et  Religionis"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  141).  Hoffaeus  Borgiae  Monachio  22.  Februarii  1568 
*scripserat:  „Solent  Consiliarij  aulicj  citare  sacerdotes,  eos  iudicare,  contendentes  pro 
tribunali  audire,  in  carcerem  conijcere  etc.  si  quaeras  an  habeant  facultatem  a 
potestate  Ecclesiastica,  nullam  norunt :  praescriptionem  huius  facti  et  iura  patronatus 
citant"  (ex  autogr.;  G.  Ep.  IX  f.  165=^).  Cf.  etiam  J.  Schlecht,  Felician  Ninguarda, 
in  „R6mische  Quartalschrift"  V  65  80  124. 

Ad  easdem  litteras  spectant,  quae  in  Cod.  „Def."  *notata  sunt  ita:  „A  di  15. 
di  maggio  .68.  si  mando  una  commune  sopra  la  bolla  in  coena  domini  che  non  deroga 
alli  nostri  priuilegij  etc.  *  alli  seguenti  luoghi.  P.  Natale,  Superior  Germania, 
Austria,  Rheno,  Fiandra,  Francia,  Aquitania,  Lombardia,  Toscana,  Napoli,  Sicilia" 
(Diu.  ordd.,  in  a.  1568).  Attamen,  ut  ibidem  (I.  c.)  est  *notatum  :  „A  di  12  di  giugno 
.68.  si  mando  un  capitolo  sopra  la  bolla  in  coena  domini,  accio  li  nostri  la  tenghino 
in  pratica  etc.  Austria,  Superior  Germania,  Rheno,  Fiandra,  Francia,  Aquitania, 
Lombardia,  Toscana,  Napoli,  Sicilia." 

Eodem  die  15.  Maii  1568  Borgias  P.  Nicolao  Lanoio  rectori  collegii  oenipontani, 
qui  1.  Maii  a  Congregatione  provinciali  Germaniae  superioris  electus  erat  ^substi- 
tutus"  procuratoris  Romam  mittendi  [v.  infra,  mon.it.  (1)],  *scripsit:  „DelIa  casa 
di  probatione  in  Hala,  poi  che  V.  R.  uerra  per  procuratore  a  Roma,  (se  gia  non 
uenessi  1'  istesso  Padre  Prouinciale  Canisio)  si  trattara  piix  in  particolare"  (ex 
apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  142^*). 

Canisius,  antequam  Borgiae  litterae  Dilingam  vel  Augustam  perlatae  essent, 
iam,  puto,  cum  cardinali  Truchsess  in  Italiam  abierat;  v.  infra,  mou.  it.  (3). 

1581.       SAIIfCTUS  FRAXCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  22.  Maii  1568. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis.     Germ.  67    f.  143'' — 144^. 

Elvangensium  Canisii  litterarum  pontifici  tradita  est  pccrs  illa,  quae  ad  pon- 
tificis  mandatum  pertinet;  Canisius  personas  et  imiversim  et  singillatim  ita  designahit, 
ut  pontifex  in  ecclesia  germanica  regenda  adiuvetur.  Quid  de  laicis  in  res  ecclesiasticas 
se  ingerentihus  cum  pontificc  tractatum  sil,  ad  P.  Hoffiaeum  scribilttr;  Canisius,  quid 
de  iisdem  censeat,  scribat.  Socii  romani  nesciunt,  num  quid  de  monasterio  Domini- 
canorum  Societati  tradendo  effectum  sit;  Societas  id  negotium  non  attingat  oportet. 
Pontifex  valde  gavisus  est,  cum  ex  Canisii  litteris  accepisset,  quid  Elvangae  gestum 
esset.  Recte  Canisius  rumorum  sinistrorum  exstinguendorum  gratia  Herbipolim  venit. 
De  P.  Hoffaeo  in  officio  viceprovincialis  confirmando  deliberahitur.  Canisius  Cen- 
turias  confutare  perget  neque  de  romana  profectione  cogitahit.     P.  Menginus. 

Pax  etc.  Fli  riceuuta  quella  di  V.  R.  fatta  in  Eluanga  a  cinque 
di  Aprile,    et   1'  altra   di   ritorno   in  Augusta   al  primo  di  Maggio.    si 

a)    Sic  ap.;  sa-ibendiiinne  fuit  23.?    Vide  infva,  adti.  1. 


1  Vide  Can.  IV  601—602;  ubi  dies  23.  lulii  ponitur. 

2  Vide  Can.  V  166.  ^  Eph  4,  29. 

*  S.  Franciscus  Borgias  Roma  80.  lanuarii  1571  P.  Adalberto  Bauzek  S.  J. 
*scripsit:  Habbiamo  „Ia  communicatione  di  gratie  de  mendicanti,  li  quali  doppo  '1 
Concilio,  et  non  ostante  quello,  hanno  le  sue  gratie  reualidate  auctoritate  Apostolica" 
(ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  150''). 

13* 


196  1581.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

dette  a  sua  santitai  una  copia  delli  capi  della  prima  che  si  appar- 
tengano  alla  commissione  per  lui  data^,  la  qualita  delle  persone  delie 
quali  si  ha  di  dare  informatione  V.  R.  lo  potra  coUigere  del  fine  che 
in  questo  caso  si  tiene.  e  cosi  procedera  come  in  Domino  li  parera 
nel  particolare  et  nel  generale,  hauendo  1'  occhio  k  dar  tale  informa- 
tione  che  dia  lume  per  il  gouerno  della  Chiesa  in  quelle  bande  a 
gloria  d'  Iddio  et  aiuto  delle  anime,  d'  alcune  cose  si  e  scritto  al 
P.  Viceprouinciale  3  trattate  col  Papa  intorno  a  quelli  secolari  che 
se  ingeriscono  nelle  cose  ecclesiastice.  V.  R.  tenga  quella  lettera 
per  propria  e  scriua  anche  quel  che  gliene  pare,  specialmente  circa 
li  prefetti  delH  monasterij. 

Scriue  V.  R.  che  quelli  Signori  Augustani  hanno  scritto  all'  Illu- 
strissimo  Cardinale  Granuela  et  anche  1'  Illustrissimo  Duca  di  Bauiera 
con  r  Arciduca  Ferdinando,  sopra  il  monasterio  de  domenicani  ■*,  et 
mostra  desiderare  [di]^[?]  [sapere]""  [?]  che  cosa  ne  sia  seguita.  qua 
non  sappiamo  cosa  alcuna  ne  a  noi  ci  conuiene  sollicitar  tal  negocio 
anzi  stare  discosto,  del'  impacciarci  in  esso,  et  pero  non  occorre  niente 
da  dire  in  questo  caso. 

Si  e  rallegrato  assai  il  Papa  quando  ha  inteso  le  nuoue  di  El- 
uange,  che  V.  R.  scriue  al  principio  di  maggio  -J,  Dio  uolessi  che  in 
molte  bande  della  Germania  si  facessi  quello  che  si  e  fatto  li. 

Ha  fatto  ben  V.  R,  di  arriuar  in  sin  a  Herbipoli  per  leuar  quelli 
rumori  quantunche  assai  pochi"  [?]  probabili,  ma  forsa  il  rumor  sara 
stato  utile  per  occasione  del  frutto  che  ne  seguito*'. 

Del  P.  Viceprouinciale  si  uedera  quel  che  sia  spediente  circa 
la**  [?]  probatione'  [?]  dell'  officio'^,  V.  R.  attenda  alle  centurie  come 
ha  cominciato,  senza  far  conto  di  uenir  altrimente  a  Roma,  non  po- 
tendo  li  Prouinciali  essere  procuratori  '^. 

Quanto  al  Rettor  di  Monachio,  gia  si  e  scritto  del  dissegno  che 
ci  era  di  mandarlo  in  Francia  ^,  ne  altro  occorre  dir  di  nuouo  in  questa, 
se   non   che   raccomandiamoci  etc.     Di  Roma  li  22.  di  Maggio  .1568. 

a)  b)  Haec  vel  similia  vv.  nt  suppleanUir  res  ipsa  exir/eve  videtur.  c)  Sic  ap. ;  covriijendum 

esse  puto:  poco.  d)  e)  Corrigendum  esse  videtur:  circa  1' approbatione;  vel:  circa  la  prolungatione ; 
i'.  supra  p.  190. 

1  S.  Pio  V.  2  vide  supra  p.  180—183. 

^  Paulo  Hoffaeo.     Hanc  epistulam  v.  infra,  post  ipsas  has  litteras. 

^  De  his  epistulis,  quibus  Fuggeri,  Albertus  V.  dux,  alii  Dominicanorum  mona- 
sterium  augustanum  Societati  impetrare  conabantur,  v.  supra  p.  191. 

5  Vide  supra  p.  189—190. 

"  Canisium  ad  protestantium  castra  transisse  ferebant;  plura  v.  supra  p.  185. 

■^  Vide  supra  p.  190.  ^  Vide  supra  p.  193. 

^  Borgias  Roma  27.  Aprilis  1568  Hoffaeo  *scripserat:  P.  Dominicum  Men- 
ginum  (lotharingus  is  erat)  a  se,  quam  primum  fieri  posset,  in  Galliam  arcessitum 
iri ;  summam  enim  Galliae  necessitatem  exigere,  ut  quotquot  de  Societate  gallice 
scirent,  eo  mitterentur ;  alias  quoque  esse  causas,  propter  quas  non  expediret,  ut 
Menginus  coram  Renata  Guilielmi  ducis  uxore  in  ipsius  aedibus  gallice  contionari 
pergeret  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  136'').  Albertiis  vero  dux  Aiblinga 
6    lulii  1568  a  Borgia    petiit,    ut  Landishuti  Guiliehno   filio  Hoffaeus  a  contionibus 


Roma  22.  Maii  1568.  197 

Missa  est  Canisio  una  cum  his  litteris,  ut  ex  ipsis  intellegitur,  *epistula,  quam 
S.  Franciscus  Borgias  Roma  21.  Maii  1568  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  Germaniae 
superioris  viceprovincialem  dederat ;  simul  Canisius  iussus  est  epistulam  legere  et 
observare  perinde  ac  si  ad  ipsum  data  esset ;  quare  eas  saltem  epistulae  partes  hic 
ponam,  quas  ad  Canisium  quoque  spectare  patet :  „Hieri  a  20.  del  presente  si  represento 
al  Papa  quel  che  V.  R.  scriue  di  quelli  Signori  de  Alemagna,  li  quali  dicono  de  in- 
gerirsi  nelle  cose  spirituali,  con  bon  fine,  cio  e  di  promouere  et  defendere  la  Reli- 
gione  et  cose  ecclesiastice  perche  li  Vescoui  6  non  hanno  1'  autorita  che  doueriano, 
o  non  la  essercitano,  et  se  li  dimando  se  quando  a  edificatione  et  non  a 
destruttione*  si  accorge  il  confessore  che  se  ingeriscano  in  cose  simili,  se  li  puo 
assoluere,  e  se  incorrono  le  censure  della  Bolla  in  coena  Domini  ^  et  dopo  molte 
cose  dette  et  udite.  Sua  Santita  disse  .  che  quando  reahnente  giudicano  6  s'  im- 
pacciano,  delle  cose  ecclesiastice  detti  Signori  con  bon  fine,  cioe  di  aiutare,  non  di 
pigliare  quello  che  non  e  suo.  non  uuole  de  incorrano  in  quelle  censure,  si  che 
V.  R.  potra  auisare  li  confessori  di  sua  Prouincia  et  anche  li  istessi  Signori  con 
chi  li  occorrera  trattare  per  se  o  per  altri,  li  facci  auisare  in  qual  modo  intende 
Sua  Santita  che  loro  non  incorrono  le  censure,  quando  s'  ingeriscono  in  cose  ecclesi- 
astice  cio  e  per  aiuto  di  quelle.  Si  e  anche  rappresentato  al  Papa,  come  nelli 
monasterij  tutti  infuora  de  mendicanti  si  suole  mettere  un  prefetto  di  parte  del 
principe,  per  auisai'e  li  monachi  6  Abbate  loro,  et  dimandarli  conto  nelle  cose  tem- 
porali,  etc.  ^  et  in  questa  parte  dice  Sua  Santita  due  cose ;  la  prima  che  osseruino 
li  nostri  se  ce  qualche  persona  nela  Germania  Superiore  fra  li  ecclesiastici  alla 
quale  si  potessi  commettere  tale  assunto,  et  V.  R.  auisi  se  qualcuno  6  alcuni  li 
pareranno  tali,  La  2"^  che  in  questo  niezzo  si  dissimuli  con  loro,  purche  solamente 
auisino  et  domandino  conto,  ma  non  usurpino  authorita  di  comandar  alli  Religiosi, 
bastando  1'  admonirli  et  referir  anche  le  cose  che  conuenessi  al  loro  Superiore.  .  .  . 
II  P.  Canisio  non  uerra  altrimente  a  Roma  ma  in  suo  luoco  il  P.  Lanoy"  (ex  apo- 
grapho  eiusd.  temp. ;  in  raargine,  eadem  manu:  „Padre  Paulo  Hoffeo  Viceprouinciale". 
Germ.  67  f.  142). 

Si  cum  postremis  hisce  verbis  ea,  quae  de  Canisii  profectione  romana  Roma 
15.  Maii  1568  a  Borgia  ad  Hoffaeum  scripta  sunt  (supra  p.  194),  contuleris,  hoc 
coniectabis:  Borgiam  ex  S.  Pio  V.,  utrum  Canisius  Romam  venire  an  dorai  Cen- 
turias  refutare  deberet,  quaesivisse  atque  hoc  tulisse  responsum:  Praestare,  ut  ille 
domi  raaneret.  Ideo  Borgias  etiam  P.  Nicolaum  Lanoium  rectorem  oenipontanum 
Roma  21.  Maii  1568  de  itinere  romano  certius  *monuit,  quam  paulo  ante  monuerat 
(v.  supra  p.  195) :  „Parmi  che  di  nuouo  uisitara  V.  R.  limina  Apostolorum,  poiche 
non  uenendo  il  P.  Canisio,  tochara  a  lei  questa  fatica,  della  quale  ci  rincresce,  ma 
ben  ci  consolaremo  di  ueder  V.  R."  (ex  apographo  eiusdem  temporis;  Germ.  67 
f.  143^). 

Canisius,  antequam  Borgiae  epistulae  Augustam  vel  Dilingam  perlatae  essent, 
cura  cardinali  Truchsess  ipsius  rogatu  et  P.  Hoffaei  viceprovincialis  hortatu  Romam 
versus  abierat;  v.  infra,  raon.  it.  (3). 


et  Renatae  uxori  illius  Menginus  ^propter  Gallicae  linguae  peritiara"  „a  sacris 
officiis"  essent.  ,His  duobus  probatissirais  viris  nascentis  aulae  salus  committi  rec- 
tissime  poterit"   {Theiner,  Schweden  II  172—173). 

'  2  Cor  10,  8;  13,  10.  ^  yide  supra  p.  194—195. 

*  Ita  e.  g.  de  raonasterio  benedictino  Ebersberg  (quod  a.  1596  collegio  Socie- 
tatis  monacensi  traditum  est)  Guilielmus  IV.  Bavariae  dux  consiliariis  frisingensibus 
Monachio  11.  Maii  1549  *scripsit:  Se  non  posse  permittere,  ut  monasterio  suo  ebers- 
bergensi  novum  praelatum  eligendum  curarent;  res  enim  illius  propter  raalam  bo- 
norum  administrationem  pessime  habere  (^des  vbeln  Haushaltens  wegen  ira  grossen 
abfal,  vnnd  vnuermugen  gewachsen") ;  ideo  se  monasterio  eidem  administratorem 
constituisse  (ex  archetypo,  ab  ipso  Guilielmo  subscripto,  quod  exstat  Monachii  in 
archivo  curiae  archiepiscopalis,  „Kloster,  Ebersb.,  Jesuiten"), 


198  1582.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

1583.      SAllfCTlIS  FRAJTCISCIJS  BOROIA^  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  1.  lunii  1568. 

Ex^apographo  eiusd.  tenip. :  in  margine,  eadem  manu:  ^Dilinga  Al  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  147^ 

Advenit  Romam  Fr.  Zacharias.  Ad  P.  Nataletn  mittendae  sunt  adnotationes, 
in  librum  F.  Ttirriani  factae.  Canisio  scribendum  est,  tium  ipse  cum  F.  Natale 
sentiat,  Moreii  apologiam  adversits  lauingensem  libeUum  editam  amplificari  debere; 
cui  sententiae  Borgias  haud  multuni  favet. 

Molto  Reuerendo  in  christo  Padre.  Hoggi  e  arriuato  Zacariai 
in  Roma  secondo  che  V.  Reuerenza  1'  ha  mandato,  ouero  il  Padre 
Viceprouinciale  ^.  Tutti  haueremo  a  caro  1'  aiuto  et  consolation  sua 
in  Domino,  et  la  procuraremo. 

Scriue  il  Padre  Natale,  che  quelli",  [?]  che''  [?]  non  hanno  1' Anno- 
tationi,  che  si  fecero  in  Dilinga  del  D.  Torres,  V.  Reuerenza  gli  faccia 
mandar  vna  copia,  accio  si  possino  assettare  li  luoghi,  che  al  P.  Na- 
tale  pareranno  ^. 

Scriue  detto  Padre  che  gli  pare  saria  bene  locupletar,  et  ristampar 
vn  libretto  di  Benedetto  Moreggio,  ch' e  come  Apologia"  d' vn  altro 
che  qualch'  vu  haueua  scritto  in  Lauuinga :  sopra  quel  Jnglese  *, 
V.  R.  potra  auuisare  detto  Padre  Natale  quel  che  ne  sente,  perche 
[non]"^  ci  riscaldiamo  troppo  in  questa  materia  et  perche  alla  giornata 
si  scriue  a  V.  R.  per  uia  di  Venetia  ouero  al  P.  Viceprouinciale  non 
mi  stendero  in  questa,  raccomandandomi  etc.  Di  Roma  il  primo  di 
Giugno  .1568. 

Perche  credo  che  la  detta  apologgia  del  detto  Benedetto  Moreggio 
r  hauera  V.  R.  di  la,  non  gliela  mando,  la  inclusa  per  Jspruch  si 
mandi  a  ricapito, 

a)  b)  Ut  vel  quelli,  che  vel  saltem  alternm  hoc  clie  omittatur,  res  ipsa  exigere  videtur;  v.  infra, 
adn.  3.        c)  In  ap.  sequuntur  vv.  sopra  conti  vn'  a,  ohlitt.  d)  Hoc  v.  stipplendtmi  esse  intellegitur 

ex  epistula,  quam  Borgias  eodem  die  ad  Natalem  dedit ;  vide  quae  sul>  ipsas  Uas   litteras  dicentur. 

^  «Johannes  Zacharias  Confluentinus",  ^ingeniosus",  „natus  hebraeus",  Socie- 
tatem  1.  Martii  1562  ingressus,  eius  vota  1.  Maii  1562  nuncupavit;  Monachii  ma- 
gistros  scholarum  inferiorum,  ubi  opus  sit,  adiuvat,  atque  etiam  Clenardi  gram- 
maticam  graecam  in  schola  explicat;  ita  ^  Catalogus  monacensis,  1.  lanuarii  1565 
scriptus.  P.  Dominicus  Menginus  rector  monacensis  in  collegii  *Catalogo  m.  Octobri 
1567  scripto  „M.  Johannem  Zachariam"  vocat  ^lectorem  primae  classis  et  magistrum 
tonorum"  (GSC  66  f.  376''  385).  Eum  a.  1568  in  collegio  romano  logicae  studuisse 
intellegitur  ex  eiusdem  collegii  *  Catalogo  (Rom.  ^S*"  f.  63''). 

2  P.  Paulus  Hoffaeus. 

*  In  P.  Francisci  Turriani  S.  J.  librum  „De  Hierarchicis  Ordinationibus",  quem 
auctor  vel  in  Germania  superiore,  vel  Antverpiae  excudi  cupiebat,  P.  Alphonsus 
Pisanus  theologiae  in  universitate  dilingana  professor  aestate  vel  autumno  a.  1567 
^censuram"  scripserat  (v.  supra  p.  23  31);  idem  fortasse  alii  Dilingae  fecerant. 
Natalis  autem  Lovanio  30.  Aprilis  1568  Borgiam  monuerat:  Censuras  illas  sibi  missas 
non  esse ;  complura  in  libro  emendanda  esse ;  in  iisdem  litteris  repetierat,  quae  iam 
5.  Martii  1568  Lovanio  scripserat:  Turriano  appendicem  quandam  conscribendam 
esse,  qua  demonstraret  „la  autorita  delle  constitutioni  apostoliche  di  Santo  Clemente; 
et  r  autorita  ancora  delle  opere  di  S.  Dionysio  Areopagita,  imperoche  spessissime 
uolte  si  citano  questi  doi  santi"  (Epp.  Nadal  III  569  592).  Vide  etiam,  quae  sub 
ipsas  has  litteras  dicentur.  *  Vide,  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


Roma  1.  lunii  1568.  199 

Borgias  huius  epistulae  mentionem  fecit  in  litteris  eodem  illo  die  1.  lunii  1568 
ad  P.  Hieronymum  Natalem  datis;  is  librum  a  Moreio  de  Eduardi  Thornaei  a  So- 
cietate  ad  Lutheranismum  apostasia  editnm  (v.  supra  p.  124)  denuo  edere  volebat, 
ita  tamen,  ut,  Thornaei  historia  et  Societatis  apologia  resectis,  potissimum  de  fidei 
doctrinis  dissereretur  (Epp.  Nadal  III  587 — 591  619).  Sic  igitur  Borgias:  ^Quanto  al 
restampar,  quel  libro  di  Benedetto  Moreggio.  locupletando  etc.  al  P.  Canisio  si  scriue, 
accio  dica  il  suo  parere,  et  lo  scriua  a  V.  R.,  poiche  conosce  bene  I'  humori  di  Ger- 
mani.  Tuttauia  qua  ci  pareua  quest'  occupatione  per  li  nostri  poco  conueniente, 
quali  con  li  fatti  insino  adesso  hanno  confutato  piii  utilmente  che  con  simili  libri 
le  calumnie  de  gl'  heretici.  Quando  si  scriuesse  di  proposito  contro  li  dogmi  de 
gl'  heretici,  sarebbe  vn'  altra  cosa"  (1.  c.  602).  Itaque  Natalis  consilium  illud  prorsus 
deposuit  (1.  c.  619).  Memoria  autem  digna  sunt,  quae  de  praeclaro  illo  Nicolao 
Saunders  theologiae  in  universitate  lovaniensi  professore  (cf.  Can.  V  238)  P.  Fran- 
ciscus  Costerus  S.  J.  praepositus  provinciae  Germaniae  inferioris  Cameraco  80.  lunii 
1568  ad  Borgiam  *rettulit:  ^Hispanus  quidem  moraeus  noraine  libellum  contra 
Hesshusium  pro  Societate  scripserat  in  apostatam  Eduardum  Anglum,  is  quia  modo 
abest,  suscepit  Anglus  quidam  Doct:  Sanderus  nomine,  officium  tuendae  Societatis 
contra  Hesshusium,  cuius  libellum  iam  habet  quem  Moreus  non  viderat  cum  in  ip- 
sum  scriberet,  spero  libellum  edi  posse  ad  nundinas  Francfordienses"  (ex  archetypo, 
Costeri  manu  subscripto :  G.  Ep.  IX  f.  252^).  Ne  hoc  quidem  consilium  ad  effectum 
deductum  esse  videtur;  neque  enim  eiusmodi  scriptum  in  Sanderi  libris  comparet. 

Quod  autem  attinet  ad  P.  Francisci  Turriani  S.  J.  „De  Hierarchicis  Ordinati- 
onibus"  scriptum,  quod  Canisius  in  Germaniam  inferiorem,  ut  Antverpiae  excuderetur, 
miserat  (supra  p.  23),  hoc  consilium  ad  irritum  redactum  est;  neque  enim  in  Belgio 
(id  quod  Natalis  semel  atque  iterum  monebat;  v.  Epp.  Nadal  III  569  592)  magi- 
stratus  regii  ullum  eius  generis  librum  typis  exscribi  patiebantur,  nisi  ab  aliquo  ex 
universitatis  lovaniensis  doctoribus  theologis  approbatus  esset.  Hi  Societatis  quidem 
hominibus  benevolos  et  amicos  se  praestare  solebant  (1.  c.  III  569).  Attamen 
P.  FranciscHS  Costertis  Germaniae  inferioris  praepositus  provincialis  Lovanio  20.  Maii 
1568  Borgiae  *scripsit:  Se  iussu  P.  Natalis  librum  Turriani  lodoco  (Ravesteyn) 
Tiletano  doctorum  lovaniensium  „seniori"  et  ^Cornelio  Jensenio"  (lansenio,  „seniori"), 
designato  episcopo  gandavensi,  recognoscendum  tradidisse ;  sed  tum  his  tum  tertio 
cuidam  theologo  (Sandero?)  librum  displicere  neque  typis  exscribendum  videri; 
eum  igitur  in  Belgio  vulgari  non  posse;  suadere  se,  „vt  remittatur  ad  P.  Canisium, 
vt  illic  sine  his  scrupulis  possit  imprimi"  (ex  archetypo,  a  Costero  subscripto ; 
G.  Ep.  IX  f.  2Q4:^).  Eadem  Natalis  eodem  die  ad  Borgiam  rettulit;  se  denuo  cum 
lansenio,  „che  e  il  piu  facile",  acturum;  sed  certe  necesse  fore,  multa  ex  doctorum 
illorum  sententia  immutarentur.  „Resta  che  la  P.  V.  scriua  al  P.  Canisio,  o  al 
P.  Antonio  Vinch,  accio  lo  faccino  stampare  in  vna  di  quelle  prouincie"  ;  hanc  ra- 
tionem  sibi  maxime  probari ;  librum  ante  librorum  nundinas  autumnales  excudi 
posse,  „facendo  V.  P.  che  si  scriua  a  loro  con  diligentia,  et  ordinandogli  che  lo 
faccino:  alioqui  dubito  se  lo  faranno"  (Epp.  Nadal  III  599  —  600).  Borgias  tandem 
d.  5.  lulii,  audito  —  id  dubium  esse  vix  potest  —  Canisio  die  20.  lunii  Romam 
advecto,  constituit,  ut  liber  cum  omnibus  tum  Sociorum,  tum  professorum  lovanien- 
sium  censuris  in  Gerraaniam  superiorem  et  inde  Romam  mitteretur,  ubi  auctor  de- 
gebat ;  qui  si  ad  censuras  illas  se  accommodare  vellet,  librum  excudi  posse ;  sin 
autem  nollet,  eum  esse  reiciendum  (1.  c.  616). 

Canisio  una  cura  his  litteris  missum  est,  ut  ex  *Cod.  „Def."  (Diu.  ordd.,  in 
a.  1568)  intellegitur,  exemplum  Brevis  Roma  21.  Maii  1568  ad  Salentinura  ab  Isen- 
burg  archiepiscopum  coloniensem  et  imperii  principera  electorem  dati ',  quo  5'.  Pitis  V. 
Societatem  lesu  summis  laudibus  extollebat  et  Salentinum  hortabatur,  ut  eiusdem 
collegium  coloniense  sibi  quam  commendatissimum  haberet;  Breve  vulgatum  est  a 
LadercJiio  1.  c.  in  a.  1568  n.  106,   Lagomarsinio  in  Pogiani  Epistolis  IV  423—426, 


'  In  Codice  „Def."  perperam  dicitur,  Breve  ad  electorera  treverensem  datum  esse. 


200        1583.  P.  Theod.  Canisius  Canisio.     Dilinga  inter  m.  Maium  et  Aug.  1568. 

Frid.  Reiffenhergio  S.  J.,  Historia  Societatis  Jesu  ad  Rhenum  inferiorem  I,  Coloniae 
Agrippinae  1764,  Mant.  47—48. 

Caeterum  Canisio,  in  Italiam  iam  profecto,  hae  litterae  tradi  non  potuerunt; 
V.  supra  p.  197. 

1583.  P.    THEODOKICIJS    CANISIUS    S.  J.    universitatis    et 

coUegii  dilingani  rector  CANISIO. 

Dilinga  inter  m.  Maium  et  Augustum  1568. 
Ex  epistula  autographa  13.  Aug.  1568  data,  de  qua  infra,  ep.  n.  1586. 

Theodoricus  Canisius  Dilinga  13.  Augusti  1568  Roniam  ad  Petriim  Canisiuni 
epistidam  misit;  quam  slc  exorsus  est:  „Siiperiorihiis  diebus  semel  atque  iterum  ad 
R.  T.  de  Guhernatoris  Academici  munere  scripsi.  Speramus  id  negotij  Reuerentiae 
T.  cordi  futurum  et  hreui  conficiendum,  vtpote  ex  qtio  pax  et  tranquillitas  huius  loci 
non  minima  ex  parte  pendeat." 

lulius  III.  in  bulla  6.  Aprilis  1551  data,  qua  collegium  S.  Hieronymi  dilin- 
ganum  dignitate  privilegiisque  universitatum  ornabat,  constituit,  ut  episcopi  augu- 
stani  per  se  vel  per  vicarios  suos  generales  in  omnes  academicos  ^omnimodam  tam 
civilem  quam  criminalem  et  mixtam  iurisdictionem  exercere"  possent  [Specht,  Univ. 
Dill.  611).  In  ''' Capitulis  autem,  quae  de  universitatis  cura  per  Societatem  suscipienda 
inter  cardinalem  Ottonem  Truchsess  et  S.  Franciscum  Borgiam  a.  1563  Romae  con- 
stituta  erant  (cf.  Can.  IV  74  312«  382—334),  haec  *sunt:  ,Collegium  [Societatis] 
et  illius  pro  tempore  Rector,  non  habebunt  ullam  iurisdictionem  in  externos  scho- 
lasticos,  nec  ciuilem,  nec  criminalem  coerciuam.  Habebunt  quidem  directiuam  in 
omnes,  in  his  quae  ad  literas,  et  bonos,  piosque  ac  Christianos  mores  attinent; 
plena  autera  Jurisdictio  coerciua  quo  ad  ipsos  externos  erit  lilustrissimi  et  Reueren- 
dissimi  Cardinalis  ...  et  ...  eius  . . .  successorum"  (ex  exemplo  ab  Ottonis  librario 
scripto  et  ab  ipso  Ottone  recognito;  Germ.  Sup.  Fund.  I  f.  31P).  Deinde  a.  1564 
cardinalis  decrevit,  ut  universitatis  rectori,  qui  de  Societate  esset,  adiungeretur 
^gubernator"  externus,  electus  et  confirmatus  a  rectore,  a  quo  etiam  loco  moveri 
posset;  qui  gubernator  rectoris  vice  fungeretur  maxime  in  administranda  iuris- 
dictione  academica,  sive  civili,  sive  criminali,  quam  vocant,  ^adversus  delinquentes 
libere  procedendo",  universitatis  iura  et  privilegia  tuendo,  rectori  operam  praestando, 
„quoties"  ille  „ita  opus  esse  putabit  ad  studiosos  omnes  in  officio  melius  continen- 
dos"  {Can.  IV  926).  Anno  autem  1568  Cornelius  Herlen  ab  Rosenthal,  qui  a.  1564 
primus  „gubernator"  creatus  erat,  officio  cessit  et  Augustae  ad  S.  Mauritii  canoni- 
catum  nactus  est  {Specht  1.  e.  48). 

Ad  alterutram  vel  aliquam  ex  his  Theodorici  Canisii  epistulis  spectare  videntur, 
quae  Borgiae  mandatu  Polancus  Roma  10.  Augusti  1568  ad  Theodoricum  *scripsit: 
,L'  Jllustrissimo  Cardinale  d'  Augusta,  ha  desiderio  assai  che  le  cose  della  Vniuersita 
et  collegio  de  Dilinga  si  stabiliscano,  ma  alcuni  punti  ci  ha  detto  ultiniamente  si 
haueriano  a  riuedere,  tenendo  rispetto  mi  pare  a  maggior  sodisfattione  del  suo  Ca- 
pitulo;  non  si  manchera  di  hauerne  cura"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  167''). 
Unum  autem  ex  capitibus  fundationis  dilinganae,  quae  vel  hoc  tempore  vel  paulo 
post  recognita  et  immutata  sunt,  ad  litterarum  fundationis  partem  postremam  per- 
tinet;  ibi  enim  in  scriptione  Dilingae  a.  1566  facta  {Can.  V  625 — 626)  cardinalis 
dixerat,  se  „S.  Sanctitati  humiliter"  supplicare,  ,quod  ex  plenitudine  suae  potestatis 
obliget  ad  omnia  supradicta,  non  solum  meos  successores,  sed  etiam  capitulum 
ecclesiae  meae  cathedralis  imperpetuum  (quae  abundat  quidem,  laus  Deo,  diuitijs, 
summam  uero,  proh  dolor,  penuriam  in  personis  idoneis  ad  regimen  animarum,  et 
ministeria  ecclesiastica  grauiter  patitur)".  Deinde  in  illorum  verborum  locum  haec 
substituenda  esse  Petrus  Canisius  sua  manu  *notavit:  „Rogo  insuper  cum  summa 
submissione  et  diligentia  S.  D.  N.  pro  tempore  existentem,  vt  huic  meae  uoluntati 
certaeque  sententiae,  quae  in  Communem  Germaniae  et  praesertim  diocesis  meae 
utilitatem  ad  Dei  Opt.  Max.  gloriam  tendit,  pro  sua  benignitate  et  aequitate  fauere, 


1584.  Can.  Georgio  II.  Fuggero.     Roma  circa  initium  m.  lulii  1568.  201 

ac  eandem  nostram  mentem  apud  successores  nostros  et  Capitulum  ipsum  com- 
mendare  dignetur,  quantum  opus  fore  iudicabit"  (ex  commentario  litterarum ;  Germ. 
Sup.  Fund.  I  f.  340''). 

1584.        CANISIUS  GEOROIO  II.  FFGGERO  baroni  in  Kirchberg  et 
Weissenhorn  patricio  augustano.  Roma  circa  initium  m.  lulii  1568. 

Ex  Philippi  Fuggeri  autographo.  Cod.  vindob.  7447  f.  36»— 37^.  Horuni 
scriptorum  partem  ex  eodem  autographo  posuit  P.  Piccolomini,  Ricordi  di  Filippo 
Eduardo  Fugger,  in  ^Estratto  dall' Archivio  Storico  Italiano",  Serie  V,  tomo  XLII, 
Firenze  1908,  11—12. 

Quod  vitac  geniis  Octavianus  fiHus  suscipere  velit.  De  eiiis  in  Societatem  in- 
gressu.     Eum  vestitum  liabere  aulicum. 

Philippus  Eduardus  Fugger,  Georgii  II.  Fuggeri  et  TJrsulae  de  Lichtenstein 
filius  natu  maximus,  in  suis  Ephemeridibus  haec  Augustae  notavit  de  Octaviano 
fratre  collegii  germanici  convictore,  qui,  cum  primum  affirmasset,  se  Societatem  in- 
gredi  velle  (id  quod  parentes,  si  magis  constantem  se  praehuisset,  facile  ei  permisissent ; 
V.  supra  p.  177),  deinde  clero  saeculari  se  nomen  daturum  dixisset,  tandem  in  eo 
quoque  consilio  vacillahat  et  ex  coUegio  egredi  cupiehat  (v.  supra  p.  163):  „Luglio 
1568  ...17  Mi  scrisse  mio  fratello:  1°.  ...  2.  si  lamenta  della  Compagnia  etc.  et  di 
Canisio  etc.  che  lo  uorrebbono  far  entrar  nella  compagnia,  et  che  si  marauiglia  man- 
dino  Raymondo  '  per  il  suo  male  essendo  che  lui  stesso  quasi  s'  habbi  roinato  il  sto- 
macho  per  il  mangiare.  3?  che  per  questi  astrittioni  de  Padri,  sii  stato  sforzato  a 
scriuerlo  al  signor  Padre,  et  che  Canisio  uuol  che  uenendo  gli  fratelli,  sij  leuato  esso 
dal  collegio,  4°.  che  il  Cardinale  Granuela  stesso  ItabU  detto  che  piu  tosto  andarebbe 
in  Fiandra,  che  esser  Vicere  di  Napoli,  che  il  Canisio  disse  che  gli  parenti  non 
stauano  troppo  bene  con  Granuela,  ma  non  fu  cosi  etc.  5?  che  esso  s'  accorge  bene, 
et  per  detti  d'  altri  etc.  ch'  io  ho  fatto  il  contrario,  nella  sua  causa  etc.  ^  et  similia. 
7°  che  ha  parlato  col  Cardinale  d'  Augusta  ^,  chi  lo  domando  dal  mangiar  del  col- 
legio,  8°  di  Michaele  Mager  *  dalquale  si  guardera"  etc.  . . .  Augusto  1568  ...  21  Mi 
scrisse  mio  fratello.  1°.  un  lungo  discorso,  sopra  gli  capelli,  che  gli  da  il  signor 
padre  ogni  giorno,  et  principalmente  adesso  sopra  quella  lettera,  che  esso  gli  scrisse 
circa  il  entrar  nella  Compagnia,  et  che  non  pensa  di  partirsi  di  Roma,  secondo  le 
congietture  che  fa,  e  lungo  in  questo  ...  5?  che  adesso  eran  uenute  lettere  dal  signor 
padre  doue  gli  cridaua  che  si  iiestiua  come  cortegiano  etc.  questo  scrisse  al  padre  il 
canisio .  che  gli  sij  stato  concesso  un  camerino  di  sua  posta,  che  ogniuno,  et  il  medico 
dice  si  parfi  di  Roma,  se  non  uuol  guastarsi  .  vltimo  che  il  Scorrichio  sij  andato  per 
sottoministro  alla  casa."  * 

Octavianus  disciplinam  coUegii  germanici  aegro  ferebat  animo  et,  quod  ad 
vitae  genus  ipsi  in  posterum  suscipiendum  attinet,  vacillabat  et  claudicabat;  votum 
fecerat  ingrediendi  in  Societatem;  postea  propositum  mutavit;  his  litteris  questus 
est,  se  a  Canisio  ad  Societatem  allici ;  mense  vero  lunio  a.  1569  Philippius  Fuggerus 
de  eo  in  *Ephemeridibus  notavit:  „21  Frater  [scripsit  mihi]  di  Louayna,  Come  il 
padre  Canisio  fu  quello  che  procuro  P  absolutione  sua  a  uoto,  con  conditione  che 
restaria  grato  alla  compagnia  et  che  il  p:  Aloysio  [di  Mendoza  S.  J.]  n'  era  stato 
buon  mezo"   (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  45).    Vide  etiam  infra,  ep.  n.  1588. 


1  In  collegium  germanicum  venturi  erant  Antonius  et  Raimundus,  Octaviani 
fratres  natu  minores ;  v.  infra,  ep.  n.  1588. 

'  Vide  supra  p.  163.  ^  Ottone  Truchsess. 

*  Is  Romae  Marci  et  loannis  Fuggerorum  negotia  curabat. 

'^  P.  Georgius  Schorichius  ex  coUegio  germanico  (v.  supra  p.  95')  in  domum 
professam  Societatis  missus  esse  videtur. 


202       1585.  Hoffaeus  Can.     1586.  Theod.  Canisius  Can.    Dilinga  13.  Aug.  1568. 

1585.        P.  PAIJLITS  HOFFAEITS    S.  J.  Germaniae   superioris  vice- 
provincialis  CANISIO.  Augusta  Vindelicorura  (?)  13.  lulii  1568. 

Ex  Hoifaei  autographis,  quae  sunt  in  G.  Ep.  IX  f.  144''  145%  et  ex  litterarum 
Borgiae  apographo  eod.  temp.  scripto,  quod  est  in  Germ.  67  f.  172''. 

Visitationis  collegiorum  a  se  Jiabitae  rationem  reddit. 

Uoffaeiis  Augusta  1.  Maii  1568  ex  congregatione  provinciali  (v.  supra  2>-  104) 
S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit:  „Visitabo  post  hanc  Congregationem 
ColJegia  vt  melius  possim  suo  tempore  Procuratorcm  informare."  Eodem  die  a  con- 
grcgatione  procurator,  qui  Romam  ad  praepositum  generalem  iret,  eJectus  est  Canisius 
[v.  infra,  mon.  it.  (1)J.  Huic  Hoffaeus  Augusta  4.  Septembris  1.568  scripsit:  „Post 
visitationem  meam  et  saepe  et  multa  ad  Reuerentiam  V.  scripsi,  ac  vtinam  accepisset 
omnia:  Jiactenus  autem  niJiil  accepi  responsi."  Epistidae  illae  lyerisse  videntur ;  tinani 
autem  earum  significat,  nisi  fallor,  Borgias,  cum  Roma  4.  Septembris  1568  Hoffaeo 
scribit:  „Doppo  V  tdtime  di  V.  B.  di  13.  di  Luglio,  alle  quali  si  fece  risposta,  per 
il  P.   Canisio,  con  tutto  il  raguaglio'^  della  uisita"  etc. 

Hoffaeo  ad  hanc  epistulam  non  Canisius,  sed  ipse,  ut  videtur,  Borgias  respondit. 
Ex  quo  *responso,  Roma  10.  Augusti  1568  dato,  intellegitur,  Hoffaeum  in  scribendo 
notis  secretioribus  usum  esse.  Sic  enim  Borgias:  ^Si  e  riceuuta  quella  di  V.  R.  de 
13.  del  passato,  che  e  iutesa  quella  zifra,  della  quale  qui  non  ci  era  memoria,  et 
forsa  per  essersi  mandata  un'  alti-a  piu  fresca,  potra  V.  R.  mandar  la  copia  delli 
nomi."  Ex  eodem  responso  aliqua,  quae  ad  Canisium  quoque  pertinent,  addo :  De 
Fr.  Paulo  Veggiano  sive  Vizano  (cf.  Can.  V  462*  498),  qui  Dilingae  philosophiam 
docebat,  Borgias  scripsit :  ,De  Maestro  Paulo  Viggiano,  ci  dice  il  P.  Canisio  che 
sta  molto  male,  et  essendo  cosi  sara  ben  rimandarlo  in  Jtalia,  e  si  uedera  di  mandar 
di  qua  alcun  altro,  per  leggere  il  corso."  De  collegii  autem  ingolstadiensis  scholis 
inferioribus  (qiiae  privatae  sive  ab  universitate  seiunctae  erant) :  „Circa  le  schble 
de  Jngolstadio,  si  e  considerato  quel  che  V.  R.  scriue,  et  anche  il  P.  Peltano^  et 
qui  si  e  udito  il  P.  Canisio,  et  considerato  un  decreto  della  Congregatione  generale, 
il  quale  raccomanda  se  si  potran  leuar  le  schole  dela  Gramatica,  6  uero  le  inferiori 
in  Jngolstadio  bonamente,  si  leuino  ^,  rai  e  parso  tinalmente  conuerrebbe  leuarle  se 
con  bona  gratia  et  senza  scandalo  del  Principe  ^  si  potra  .  perche  la  Compagnia  e 
assai  grauata  de  schole  nela  superior  Germania  et  ancora  che  queste  si  leuino,  (alle 
quali  non  habbiamo  obligo)  *  resteranno  doi  di  Theologia  et  doi  di  philosophia,  et 
si  potrebbe  far  conto,  di  far  in  Jngolstadio  un  seminario  de  nostri  Artisti^  come 
in  Dilinga  de  Theologi,  et  in  Monachio  et  Jspruch  de  humanisti"  (ex  apographo 
eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  167'-). 

1586.  P.    THEOBOKICUS    CANISIUS    universitatis    collegiique 

dilingani  rector  CANISIO.  Dilinga  18.  Augusti  1568. 

Ex  autographo  (2° ;  3  pp. ;  in  p.  4  inscriptio  alia  manu  posita  est  et  reliquiae 
sigilli  apparent).     G.  Ep.  IX  f.  154  155. 

Quid  agendum  est  de  iuvenibus  nequam,  qui  ex  universitate  quidem  recedunt, 
in  oppido  vero  manent?   ColJegia  sodalibus,  qui  contionentur  et  doceant  etc,  indigent. 

a.)  raguglio  ap. 

'  P.  Theodorus  Peltanus  theologiae  in  ea  universitate  professor. 

2  Hoc  decretum,  a.  1565  a  secunda  congregatione  generali  Societatis  latum, 
vide  in  Can.  V  761. 

^  Alberti  V.  Bavariae  ducis. 

^  „Initiura  scholae  huius  nullam  habuit  obligationem,  sed  ex  mera  nostrorum 
voluntate  profectum  est,  neque  principe  Bauariae,  nec  uniuersitate  Jngolstadiensi  id 
postulante"  :  Ita  Hoffaeus  in  *  Commentario,  de  quo  supra  p.  135. 

^  Societatis  fratres  scholasticos  significat,  qui  philosophiae  studebant. 


1586.  Theod,  Canisius  Canisio.     Dilinga  13.  Augusti  1-568.  203 

His  parandis  Dilingae  seminarium  instituitur;  Canisio  Romae  curandmn  est,  ut 
cardinalis  Truchsess  subsidia  provideat.  Respondendum  de  feneratione  et  de  plurali- 
tate  beneficioruni ;  impetranda  facultas  de  irrer/ularitate ;  aliquid  ceiii  constituendum 
est  de  tiniversitatis  regendae  ratione ,  de  „praecedentia" ,  de  magistris  ex  regulis 
ordineque  domestico  eximendis,  de  „regente".  „Confessionis  Augustinianae"  editio 
altera.  Liber  P.  Turriani.  Rumores  bellici.  Helfensteinii  et  TrucJisessii,  iuvenes 
Htterarum  studiosi.     Salutationes. 

t 

lESUS 
Admodum  Reuerende  in  Christo  pater,  pax  Christi  etc, 
Superioribus  diebus  semel  atque  iterum  ad  R.  T.  de  Gubernatoris 
Academici  munere  scripsi''.  Speramus  id  negotij  Reuerentiae  T.  cordi 
futurum  et  breui  conficiendum,  vtpote  ex  quo  pax  et  tranquiilitas 
huius  loci  non  minima  ex  parte  pendeat^  Occurrit  autem  circa  hanc 
ipsam  materiam  aliud  dubium,  quod  non  semel  nos  hoc  loco  torsit, 
Accidit,  ex  studiosis  aliquem  esse  rebellem  et  legum  praeuaricatorem: 
non  redit  ille  ad  Vniuersitatis  scholam,  renunciat  Vniuersitatis  pri- 
uilegijs,  interim  vagatur  per  oppidum  et  quos  potest  corrumpit  ex 
alijs.  Praefectus  ciuitatis  ait  non  se  eum  posse  aut  velle  ciuitate 
prohibere,  nisi  enormis  alicuius  criminis  reus  conuincatur,  quod  poli- 
ticas  rationes  perturbet,  Quid  hic  Rectori  vel  Gubernatori  agendum? 
praesertim  quando  eiusmodi  dyscoli  nobiles  sunt  vel  Ecclesiastici. 
quorum  parentes  nostram  disciplinam  parui  faciunt,  vel  etiam  seueriori 
nostra  animaduersione,  licet  iusta,  grauiter  offenduntur.  Accedit  quod 
hi  dyscoli  plaerumque  magnis  sint  debitis  hoc  loco  obstricti,  ob  quae 
a  suis  creditoribus  abire  non  sinantur:  parentes  autem  solutionem  in 
multos  saepe  menses  differunt.  Vnde  siue  maneant,  siue  abeant,  ne- 
gotium  nobis  et  molestiam  pariunt:  vel  enim  alios  corrumpunt  vel 
creditores  fallunt,  vel  parentes  nobis  reddunt  infensos  etc.  Optamus 
per  sapientiam  Reuerendi  p.  Generalis  et  aliorum  patrum  has  nobis 
in  posterum''  difficultates  et  similes  alias  tolli,  praesente  isthic  iam" 
Reuerendissimo  ^. 

Nouit  praeterea  Reuerentia  T.  graues  huius  prouinciae  in  ha- 
bendis  et  parandis  idoneis  operarijs  necessitates.  Nam  cum  quatuor 
sint  CoIIegia^,  quae  Concionatoribus,  Confessarijs,  professoribus  etc. 
perpetuo   opus    habeant,    nullum    extat   hactenus   horum    operariorum 

a)  In  aiitogr.  hoc  v.  supra  versitm  scriptum  est.        Ij)  Haec  2  vv.  a  Th.  C.  siipra  vevswn  scripta 
sunt.        c)  Hoc  V.  sitpra  versum  scriptum  est. 


^  Vide  supra  p.  200.  S.  Ignatius  monuerat,  universitatibus  Societatis  id  com- 
modissimum  fore:  „Si  Scholasticus  aliquis  rebellis,  vel  sic  offendiculi  causa  aliis 
esset,  ut  non  solum  scholis  eum,  sed  etiam  civitate  expelli,  vel  in  carcerem  coniici 
conveniret;  ut  certiores  facti  iustitiae  ordinariae  administratores,  id  statim  exseque- 
rentur.  Et  ad  hoc  et  similia  a  Principe  vel  a  suprema  potestate  huiusraodi  facul- 
tatis  scriptum  habere  testimonium  oportebit"  (Constitutiones  S.  J.  P.  4,  c.  11,  Bj. 

2  Cardinali  Ottone  Truchsess  episcopo  augustano ;  huius  imperio,  ut  saepe 
dictum  est,  oppidum  dilinganum  etiam  in  rebus  civilibus  subiectum  erat. 

'  Dilinganum,  ingolstadiense,  monacense,  oehipontanum. 


204  1586.  P.  Theodoricus  Canisius  Canisio. 

verum  seminarium.  Nouitij  Monachium  quidem  mittuntur:  sed  vnde 
iustus  eorum  numerus  sustentetur,  modus  necdum  repertus  est  satis 
commodus  ^  Deinde,  vt  maxime  nouitios  sustentandi  adesset  occasio, 
non  continuo  necessitatibus  nostris  consultum  esset:  Nam  non  tam 
Nouitijs  quam  bonis  egemus  operarijs.  Hi  autem  neque  Monachij, 
neque  Oeniponti  neque  Jngolstadij  parari  possunt  propter  incommoda 
multa,  quae  nostrorum  in  studijs  bonos  progressus  ibidem  remorantur, 
vt  nouit  Reuerentia  T.  Dilingae  commodior  forte  locus  esset  ad  insti- 
tuendum  eiusmodi  operariorum  seminarium,  propter  Collegij  noui  ampli- 
tudinem  ^,  et  tam  professorum  quam  lectionum  ordinatam  varietatem. 
Verum  angustiam  rei  familiaris  nosti  pater,  quae  vt  summum,  28  per- 
sonas  fouere  potest,  ex  quibus  plaerique  sunt  officiales,  vt  supra  decem 
scholasticos  alere  sine  incommodo  non  possimus.  Habet  haec  res 
P.  Viceprouincialem  3  et  nos  omnes  solicitos.  Nam  nisi  tempestiue 
prospiciatur,  breui  Collegia  omnia  in  magnas  redigentur  angustias,  cum 
Jtalicum  et  aliarum  prouinciarum  auxilium  non  magnopere  deinceps 
sperandum  videatur.  Videntur  Patres  in  hanc  venisse  sententiam,  vt 
hoc  loco  collocent  ad  40,  partim  operarios  partim  scholasticos .  et  vt  pro 
tanto  fratrum  numero  nouum  aedificium  ad  D.  Michaelis  ^  instruam, 
monitus  sum  a  patre  [Vic]eprouinciali.  Ego  ne  prouinciae  desim,  prae- 
paro  omnia;  sed  quis  necessarios  in  tantum  fratrum  numerum  sumptus 
sit  facturus,  necdum  video,  praeter  vnum  Christum  Dominum,  qui 
regnum  suum  quaerentibus,  adijcere  etiam  haec^  solet.  Ne 
tamen  humana  etiam  media  temere  praetereamus :  occurrebat  inprimis, 
Reuerendissimum  Cardinalem  ante  discessum  non  semel  significasse, 
quod  primo  quoque  tempore  huic  Collegio  3000  florenorum  assignare 
decreuisset:  deinde  cum  ea  forte  res  difficilior  ei  videretur,  paulo 
ante  discessum  promisit  se  effecturum  vt  sui  officiales  vna  angaria 
solutionem  pecuniae  nobis  debitae  praeuenirent^,  quod  tamen  factum 
non  est.  Quid  si  Reuerentia  T,  oportunitate  oblata  causam  nostram 
ex  his  principijs  efficaciter  aliquando  promoueret?  et  illud  etiam 
efficeret,  vt  pro  instruendo"  necessarijs  supellectilibus  nouo  aedificio 
pecuniolam  aliquam  liberalis  Maecenas  nobis  donaret?  Nam  ab  oeco- 
nomo,  soluendis  alijs  debitis  plus  satis  grauato,  difficillimum  nobis 
est  etiam  valde  necessaria,  nedum  Collegio  commoda  omnia  extorquere. 
Ego  ne  singulis  diebus  oeconomo  ^  molestus  esse  cogar,  qui  nihil,  etiam 

a)  instruenda  autogr. 


1  Quid  P.  Hieronymus  Natalis  visitator  ea  de  re  a.  1566  constituerit,  v.  Can. 
V  842—843  846. 

-  Hoc  aedificium,  quod  cardinalis  a.  1565  exstruere  coeperat,  ipso  a.  1568  ab- 
solutum  est  {Specht,  Univ.  Dill.  61). 

*  Paulum  Hoflfaeum. 

*  Die  29.  Septembris  „Dedicatio  S.  Micliaelis  Archangeli"  agitur. 

*  Mt  6,  33.     Lc  12,  81. 

®  Singulis  angariis  (angariae  =  quattuor  tempora,  quae  vocaraus)  quarta  pars 
pecuniae  annuae  solvebatur.  ^  Cf.  Can.  V  15. 


Dilinga  13.  Augusti  1568.  205 

minimum,  soluit,  nisi  praemonitus  et  rogatus,  multa  sponte  mea  parari 
iubeo,  sperans  optimum  patronum,  in  rebus  Collegio  necessarijs,  clien- 
tulis  non  defuturum.  Et  quidem  quod  ad  supellectilem  et  alia  ne- 
cessaria  attinet,  quorum  certiorem  non  feci  oeconomum,  propter  causas 
dictas,  ego  ad  100  coronatos  facile  iam  expendi.  Sufficit  nobis  quod 
Dominum  oeconomum  in  rebus  alijs,  quae  magnas  summas  conficiunt, 
promptum  habeamus:  dat  enim  diligentem  operam  vt  Murarij  et 
Lignarij  hoc  autumno  praecipuam  operis  partem  absoluant.  Spero 
me  habiturum  isthic  et  diligentem  procuratorem,  et  munificentiorem 
patronum,  in  hac  qualicumque  necessitate,  quae  eo  ,mihi  grauior 
videtur,  quod  eam"  non''  necessitatem,  sed  auaritiam  alij"  interpre- 
tentur,  sed  quibus  in  tanto  aedificio,  tantoque  fratrum  numero  opus 
sit  facile  intelligunt  sapientes.  Quicquid  tandem  pro  Dilingensibus 
vel  pro  huius  prouinciae  potius  seminario  hoc  loco  instituendo  Re- 
uerentia  T.  impetrauerit,  maximi  beneficij  loco  id  habebimus.  Jnterim 
debita  aliqua  conflabimus,  in  Domini  bonitate  sperantes. 

Optamus  autem  vnice  ne  Reuerendissimus  huc  scribens,  nostra 
causa  suorum  officialium  quempiam  perstringat,  ne  infirmos  eorum 
animos  magis  exacerbari  contra  quietem  nostram  contingat. 

Quae  de  vsuris,  pluralitate  beneficiorum  in  nostris  Canonicis  et 
alijs  1,  etc.  saepe  nos  dubia  exagitarunt,  cupimus  a  Reuerentia  T. 
isthic  diligenter  proponi,  et  plene  resolui.  Egemus  etiam  maxime 
facultate  dispensandi  circa  irregularitatera  quae  ex  peccato  aliquo 
nascitur,  propter  frequentes  casus  excommunicationum  quibus  sacer- 
dotes  implicari  contingit  in  Germania,  etc.  Celebrans  autem  in  ex- 
communicatione  irregularis  fit^.  Dubitant  tamen  Doctores  aliqui  ex 
nostris,  an  sine  noua  facultate  dispensare  possimus  hac  in  re,  propter 
amplissimas  facultates  a  Paulo  3?  Societati  concessas^. 

a)  Hoc  V.  a  Th.  C.  supra  versum  scriptiiin  est.  b)  Sequuntur  vv.  non  ab  alijs,  ohlitt.  c)  IIoc  v. 
supra  versum  scriptum  est. 


^  De  pluralitate  beneficiorum  ecclesiasticorum  per  Concilium  Tridentinum  gra- 
vissime  proscripta  v.  Can.  V  201—202  376  848.  P.  Hieromjmus  Natalis  testatus 
est:  „Die  6  mensis  Octobris  1568.  Concessit  summus  pontifex  Pius  quintus,  me 
supplicante,  ...  ut  in  Germania  unus  possit  plures  canonicatus  possidere,  cum  audiret 
ex  me  residentiam  non  requiri  uel  exigi  in  illis  ecclesiis  nisi  aliquot  mensium" 
(Epp.  Nadal  III  644).  Qnod  autem  ad  ^usuram"  attinet,  Philippus  Eduardus  Fuggerus 
in  *  Ephemeridibus  de  Octaviano  fratre,  qui  Romae  versabatur,  notavit :  „Ottobre 
1568  ...  12  Mio  fratello  scrisse  ...  che  gli  padri  della  Compagnia  in  augusta  hanno 
fatto  scriuer  per  il  lohan  Fuccaro  al  loro  fattore,  che  ricerchi  di  .S.  Santita  che  si 
possi  pigliar  .5.  per  cento  et  fa  molto  lungho  discorso  che  facino  male"  (Cod.  vin- 
dob.  7447  f.  39'=). 

2  Hoc  ex  Decretalibus  Gregorii  IX.  (1.  5,  tit.  27)  constat:  Sacerdos  excom- 
municatus,  si  missam  celebrat,  eo  ipso  (nisi  ex  „excommunicatis  toleratis"  sit  et 
necessitate  vel  alia  ratione  sufficienti  excusetur)  irregularis  ex  delicto  censurae  per 
exercitium  sacri  ordinis  violatae  fit.  Canisius  22.  Novembris  1568  a  Pio  V.  Sociis 
facultatem  impetravit  in  hac  irregularitate  dispensandi;  v.  infra,  mon.  it.  (20). 

^  At  Paulus  III.  in  bulla  Roma  18.  Octobris  1549  data  facultatem  quidem  in 
plerisque  irregularitatibus  dispensandi  concesserat,    ita  tamen,  ut  non  cum  omnibus 


206  1586.  P.  Theodoricus  Canisius  Canisio. 

Optaremus  etiam  tandem  aliquando  certi  aliquid  circa  guber- 
nationem,  cerimonias  et  exercitationes  huius  Academiae  constitui,  nam 
hactenus  confusam  quandam  et  mistam  variarum  Academiarum  tra- 
ditionem  et  consuetudinem  sequi  videmur.  Nam  neque  ab  ante- 
cessoribus  in  hoc  loco,  neque  a  societate  hactenus  certa  ratio  guber- 
nationis  constituta  est.  Regulas  praeceptorum,  scholasticorum,  tam 
externorum  quam  societatis,  praefecti  studiorum  etc.  auide  iam  pridem 
expectamus. 

Declarandum  praeterea  videtur  ad  vitanda  incommoda,  quae  pau- 
latim  experimur,  quis  ordo  in  praecedendo  inter  professores  seruandus 
sit:  nimirum  an  ea  in  re  ratio  aetatis  in  gradu  magisterij  seu  Docto- 
ratus,  an  ratio  professionis  sit  habenda,  hoc  est,  an  in  publicis  actibus 
potiorem  locum  habere  debeat,  qui  altiorem  disciplinam  profitetur,  vt 
physicus  prae  logico :  an  qui  priori  loco  et  tempore  gradum  suscepit, 
etiamsi  inferiorem  praelegat  disciplinam.  Jtem  an  praefectus  studiorum 
omnes  alios  praecedat,  exempli  gratia,  P.  Marcellus  ^,  iam  praefectus, 
Doctorem  Pisanum,  antiquiorem  alioqui  etc. 

Adhaec  explicandum  videretur  a  Patre  Generali  diserte,  quibus 
in  rebus  professores  scholarum  ordinarie  a  communibus  Regulis^  et 
ordine  domus  sint  eximendi.  Nam  difficultates  nobis  afferunt,  philo- 
sophi  maxime,  qui  a  prima  mensa^  pene  semper  abesse  volunt:  tum 
ab  exercitijs  corporalibus  sese  subtrahunt  ^.  scriptores  ex  fratribus  ha- 
bere  volunt:  lectos  suos  sternere,  cubicula  verrere,  grauantur,  tardius 
vesperi  incumbere,  mane  plus  alijs  dormire  etc.  solent.  Allegant, 
Romae  hanc  libertatem  et  maiorem  etiam  professoribus  constare. 
Mihi  vero  haec  res  insueta  est,  et  religiosae  disciplinae,  meo  iudicio, 
nonnihil  aduersa,  propter  exemplum.  Nam  quisque  professorum  putat 
se  in  suis  lectionibus  non  rainus  altero  sudare;  vnde  infert  quisque, 
sibi  etiam  Hcere,  quod"  alteri  permitti  videt.  Vnde  tandem  pertur- 
batur  domus''  reliqua,  dum  fratres  alij,  tanquam  professorum  famuli, 

a)  Sequitur  cuiuis,  obJitt.        b)  Sequitur  alia,  ohJitt. 

dispensari  posset,  sed  cum  iis  tantum,  qui  vel  de  Societate  essent,  vel  sub  eius 
„obedientia,  disciplina,  et  correctione  pro  tempore  degerent"  {Litterae  Apostolicae 
etc.  40  48).  Quod  autem  ad  dispensandum  cum  externis  attinet,  dixerit  quis  for- 
tasse,  Societatem,  cum  iam  inde  ab  initio  privilegiis  meudicantium  uti  potuisset  (id 
quod  S.  Pius  V.  a.  1571  plane  enuntiavit;  cf.  Litteras  apostolicas  etc.  120),  uti  po- 
tuisse  facultate,  quam  ordini  Minimorum  Sixtus  IV.  et  lulius  II.  a.  1474  et  1506 
concesserant  {Bullarium  Romanorum  Pontificum  V,  Augustae  Taurinorum  1860, 
214  432).  Quae  quam  vere  et  certe  dicantur  (de  illo  tempore  loquor,  non  de  hac 
aetate),  alii  viderint ;  certe  Theodoricus  Canisius  eiusque  sodales  ea  non  noverant. 

1  Vaz;  cf.  supra  p.  177.  -  De  his  v.  Can.  V  719—720. 

^  De  mensis  prima  et  secunda  v.   Can.  III  680^ 

*  De  „exercitiis  corporalibus"  v.  supra  p.  136''.  P.  HieronijmHS  Natalis  visitator 
a.  1563  rectorem  collegii  vindobonensis  monuit:  Cubiculum  „uerrant  ipsi  sacerdotes, 
sibi  sternant  lectos;  hoc  etiam  intelligitur  de  confessario  domus,  concionatore,  de 
professoribus  theologiae,  nam  de  aliis  res  committitur  superioribus".  Nonnunquam 
tamen  aliqui  nou  omnino  quidem,  sed  aliqua  ex  parte  excipiebantur  (Epp.  Nadal  IV 
274  337  413  604). 


Dilinga  13.  Augusti  1568.  207 

omnia  curare  coguntur,  et  suorum  studiorum  iacturam  facere.  Cu- 
pimus  hac  in  re  lucem,  nam  dissimulare  multa  cogor,  vt  paci  ser- 
uiam  et  delicatorum  quorundam  consulam  infirmitati. 

Non  abs  re  etiam  foret,  si  isthinc  officium  Regentis  Collegij 
Sancti  Hieronymi  ^,  a  Reuerendo  p.  Generali  approbatum  habere  posse- 
mus,  vt  sciatur  quae  sit  Regentis  a  Rectore  dependentia,  et  quod 
Regentis  erga  nostros  secum  habitantes,  erga  conuictores  eorumque 
patronos,  erga  ministros  externos  etc.  munus,  et  quanta  potestas: 
denique  quid  per  se  et  quid  non  possit.  Video  enim  tempore  ista 
cogitanda  esse,  vt  tentationes  et  pericula,  quae  tali  loco  facile  se 
off^erunt,  praeueniantur:  et  Rector  suo  muneri  non  desit,  vel  limites 
etiam  suos  non^  transgrediatur.  Difficilem  experior  Regentem  in 
admittendis  nostris  fratribus,  vt  cubiculis  praesint :  causatur  sumptus : 
Aliquid  tamen  impetrabimus.  Temporalium  cura  quietem  spiritus  non 
raro  perturbat. 

Quod  ad  Collegij  statum  attinet,  valemus  sic  satis,  Christo  gratia, 
excepto  Roberto^  hyberno,  qui  his  diebus  Jngolstadio  huc  redijt. 
Typographus  in  3?  libro  Augustinianae  nunc  versatur.  Expectamus 
Tubingensem  contra  Augustinianam  confessionem  censuram^. 

D.  Turriani  liber*  necdum  allatus  est  Antuerpia.  Suspicor  bella 
impedire,  quorum  magni  sparguntur  rumores,  non  solum  in  Flandria, 
sed  et  in  Saxonia  et  Gallia.     Dominus  sit  nobiscum. 

Dicuntur  viri  nobiles  hinc  suos  auocare  filios  vel  minus  libenter 
huc  mittere,  propter  eiusmodi  vulgatos  rumores.  Certe  Comes  ab 
Helffenstain  hanc  ob  causam  suos  Jngolstadium  missurus  putatur^: 
et  de  nepotibus  quoque  Cardinalis  Domino  phih'ppo  et  D.  Georgio 
nescio  quid  spargitur^.  Multum  haec  res  nostris  scholis  incommo- 
dabit,  quae  mediocriter  alioqui  florent. 

a)  Hoc  V.  a  Th.  C.  siipra  rersuin  scri^^tum  est. 


'  Dilinganum  hoc  iuvenum  studiosorum  contubernium  sive  convictum  P.  loannes 
Rabenstein  S.  J.  regebat. 

-  Rochfort;  v.  supra  p.  122'. 

3  Sebaldus  Mayer  Diliugae  secundam  editionem  ^Confessionis  Augustinianae", 
a  P.  Hieronymo  Torrensi  S.  J.  primum  ibidem  a.  1567  vulgatae,  excudebat  (cf. 
supra  p.  139).  Quid  lacobus  Andreae  praepositus  tubingensis  a.  1568  in  libro  ^Gra- 
tulation"  etc.  contra  ^Confessionem"  scripserit,  v.  infra,  mon.  litt.  (20). 

*  „De  Hierarchicis  Ordinationibus" ;  v.  supra  p.  199. 

^  Udalricus  IV.  (XVII.)  comes  ab  Helfenstein  (a.  1567  ex  protestantismo  ad 
fidem  catholicam  reductus)  a.  1568  Udalricum  (V.)  et  Rudolphum  (V.)  filios  ex 
universitate  dilingana  in  ingolstadiensem  migrare  iussit  (Ca«.  V783''.  Mederer  1.  c. 
I  308.   H.  F.  Kerler,  Geschichte  der  Grafen  von  Helfenstein,  Ulm  1840,  151—152). 

^  Hi  Georgii  IV.  a  V\^aldburg  filii  natu  minimi  et  cardinalis  Ottonis  cognati 
neque  tamen  nepotes  erant;  Philippus  (natus  a.  1550)  iam  erat  canonicus  ecclesiarum 
cathedralium  argentoratensis,  constantiensis,  coloniensis;  Georgius  (natus  a.  1555)  et 
ipse  vitae  ecclesiasticae  destinatus  erat;  uterque  usque  ad  a.  1570  Dilingae  mansit 
{Jos.  Vocliezer,  Geschichte  des  flirstlichen  Hauses  Waldburg  in  Schwaben  II,  Kempten 
1900,  814;  ni,  Kempten  u.  Munchen  1907,  446  511—519). 


208  1587.  P.  Paulus  Hoffaeus  Canisio. 

Quod  superest  Reuerende  pater  me  cum  tota  Dilingensi  familia 
etiam  atque  etiam  Reuerentiae  T.  Sanctis  precibus  et  sacrificijs  com- 
mendo.  Jgnosci  autem  mihi  peto,  quod  importunior  forte  sim  in  ne- 
gotijs  proponendis.  Vrget  enim  me  partim  necessitas,  partim  commo- 
ditas.  quam,  praesente  isthic  Reuerentia  T.,  oblatam  mihi  video.  Non 
scribo  autem  ad  Reuerendissimum  Cardinalem,  quod  rationem  Magna- 
tibus  scribendi  non  teneam:  et  per  Reuerentiam  T.,  suo  loco  et 
tempore  rectius  omnia  transigi  posse  iudicem.  Salutatum  perquam 
reuerenter  ex  me  cupio  Reuerendum  P.  nostrum  Generalem,  R.  P.  Po- 
lancum,  R.  P.  Euerardum,  R.  P.  Benedictum  palmium,  R.  P.  Madridium, 
P.  Sebastianum  Rectorem  ^  Doctorem  Emanuelem  2,  Doctorem  Ledes- 
raam,  P.  Scorichium,  P.  Merquitium,  Matheum^  Polonum,  Zachariam^, 
Baptistam  coquum,  caeterosque  charissimos  patres  et  fratres  omnes. 
Vale  Reuerende  pater.     Dilingae  1568.  13  Augusti. 

Mitto  initium  Augustinianae,  plura  missurus  paulatim. 

Reuerentiae  T.  filius  in  Domino  JESV 
Theodoricus  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Doctori  Petro  Canisio 
Societatis  lESV  per    superiorem   Germaniam  Prouinciali.         Romae^. 

Quae  Theodoricus  his  litteris  quaerebat  de  universitatis  contuberniique  dilin- 
gani  regendi  ratione,  de  ^praecedentia",  de  professoribus  ex  regulis  aliisque  officiis 
eximendis,  per  Petrum  Canisium  praeposito  geuerali  proposita  sunt;  qui  quid  re- 
sponderit,  v.  infra,  ep.  n.  1600,  et  mon.  it.  (19).  Item  per  eundem  effectum  est,  ut 
aliqua  a  pontifice  concederentur,  quae  Theodoricus  frater  hisce  litteris  significaverat 
esse  necessaria;  v.  infra,  mon.  it.  ('20). 

1587.         F.  PAITI.US  HOFFAEUS  S.  J.  Germaniae   superioris  vice- 
provincialis  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  m.  Augusto  (14.?  21.?)  1568. 

Ex  litterarum  Borgiae  et  Polanci  apographis  eod.  temp.  scriptis ;  Germ.  67 
f.  172'^  176^ 

De  magistris  mittendis.   De  rectoribiis  mutandis.    De  exorcismis  augustanis. 

Borgias  per  Polancxun  Hoffaeo  scripsit  Roma  14.  Septemhris  1568:  „Prinm  di 
rispondere  alle  lettere  che  V.  R.  ha  scritto  diffusamente  al  P.  Canisio,  li  faccio 
sapere"  etc.  Atque  exstant  quidem  adhuc  litterae  copiosae,  qiias  Hoffaeus  Augusta 
4.  Septembris  1568  ad  Canisium  dedit  (v.  infra,  ep.  n.  1591) ;  neque  tamen  prohabile 
est,  has  tam  cito  Romam  pei'latas  esse,  ut  ihidem  ante  d.  15.  Septemhris  consilici  de  iis 
conferri  et  responsuni  conscribi  posset ;  immo,  sl  eas  cum  Borgiae  epistulis  4.,  9., 
25.  Septetnbris  1568  ad  Hoffaeum  datis  contuleris,  intelleges,  Borgiam  pro  Canisio 
25.  Septemhris  ad  eas  respondisse.  Antegressae  autem  sunt  alterae,  quarum  Borgias 
primam  mentionem  facit  4.  Septembris  1568,  cum  ad  Hoffaeum  de  Canisio  scrihit : 
„Perche  il  detto  Padre  sta  in  principio  della  conualescentia  d'  una  infirmita  non  leg- 
giera  che  ha  patito,  si  aspetteranno  alcuni  giorni,  accio  trouandosi  lui  con  piit  forze 

a)  Petrus  Canisius  siib  hanc  inscriptionem  7iotavit:  Qiiaestiones  de  gubernatione. 


'  PP.  Everardus  Mercurianus  et  Benedictus  Palmius  ex  ^assistentibus"  S.  Fran- 
cisci  Borgiae  praepositi  generalis  erant;  P.  Christophorus  Madrid  doraui  professae 
cum  ^ministri"  nomine  praeerat.  P.  Sebastianus  Romei  {Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III, 
1.  4,  n.  148)  a.  1554 — 1568  collegii  romani  rector  erat. 

2  Sa.  '  Michonis.  *  De  hoc  v.  supra  p.  198'. 


Augusta  Vind.  m.  Augusto  (14.?  21.?)  1568.  209 

possa  esser  presente  alla  consuUa,  et  dopoi  si  fara  particolar  risposta  doiie  occorrera" 
Censeo  igitur  has  Hoffaei  nd  Canisium  litteras  medias  fere  fuisse  inter  eas,  quas 
13.  luUi,  et  eas,  quas  4.  Septemhris  ad  eum  dedit,  ideoque  medio  circiter  Augusto 
vel  paulo  post  (die  14.  ?  21.  ?)  datas  esse. 

Litterae  ipsae  non  supersunt;  quid  autem  Canisio  scriptum  sit,  colligi  potest 
ex  Borgiae  epistulis,  quas  modo  dixi.  Sic  igitur  Borgias  ad  Hoffaeum  *scripsit  Roma 
4.  Septembris  1568:  „Fra  8,  6  10.  giorni  partira  di  Roma  piacendo  a  Jddio,  il 
P.  Georgio  Schoriccio,  non  si  potendo  piii  resistere  alla  instancia  clie  fa  il  Signor 
Duca  di  Bauiera^  et  andara  insieme  con  lui  il  fratello  Raynerio^  accio  nella  lec- 
tione  di  Rhetorica  possa  aiutare  la  Prouincia  trouandosi  anche  lui  piu  sano  de  qua, 
adesso  ha  uoluto  fermarsi  alcuni  giorni  nela  casa  de  probatione  *  per  maggior  aiuto 
suo,  et  speriamo  in  Dio  N.  Signore  la  fara  bene,  andaranno  anche  mastro  Gio: 
beieP,  et  mastro  Jacomo^^  tutti  doi  thedeschi  li  quali  stauano  gia  nel  2?  anno 
della  probatione,  studiando  pero  nel  collegio,  et  parte  per  loro  sanita,  che  non  era 
troppo  ferma  qui,  benche  mediocre,  parte  accio  possano  seruire  in  Germania,  e  parso 
a  detto  Padre  Canisio  si  mandassino,  son  gioueni  molto  buoni  et  aiutati  nel  spirito, 
et  al  tempo  che  andaranno  in  Jspruch,  saria  forsa  bene  che  V.  R.  si  trouassi  Ti 
per  diuiderli,  Credo  bastara  il  uiatico  che  il  Duca  mando  al  P.  Georgio  per  tutti  4" 
(ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  172*').  Die  autem  14.  Septembris  1568  Borgiae 
mandatu  Polancus  Hoffaeo  *scripsit:  Die  13.  Septembris  Roma  in  Germaniam  su- 
periorem  profectos  esse  P.  Georgium  Schorichium  et  M.  Reinerium;  „uanno  ancora 
insieme  Maestro  Giouanni  Viger '"' [?]  et  Maestro  lacomo  thudeschi,  atti  a  far  schole 
et  molto  boni  fratelli,  et  aiutati  in  spirito,  si  manda  etiam  il  fratello  Gio:  battista 
sartore  "^  accio  possa  seruire  del  suo  officio  et  de  infermiero,  la  ricercato  nomi- 
natim  il  P.  Canisio,  e  se  li  e  dato  non  senza  scomodo  di  questa  Prouincia  per  esser 
molto  bon  suggietto.  .  .  .    Hor  quanto  alle  mutatione  de  suggietti,  pare  bene  che  il 

a)   In  ap.  haec  3  vv.  his  posita  sunt.  b)    Sic ;   srihenduin  fuisse  videtur  Beyel  vel  Pelecyoy 

V.  infra,  adn.  4. 


^  Vide  quae  sub  ipsas  hasce  litteras  dicentur. 

2  Reynerius  Fabricius,  qui  a.  1567  a  Canisio  cum  S.  Stanislao  Kostka  ex  Bavaria 
Romam  missus  erat  (v.  supra  p.  63  109'). 
^  Ad  S.  Andreae. 

*  „Ioannes  Beyel  Vlmensis"  Dilingae  a.  1566  magister  artium  liberalium  et 
philosophiae  factus,  ibidem  a.  1567  in  Societatem  admissus  et  Romam  missus  erat 
[Thom.  Specht,  Die  Matrikel  der  Universitat  Dillingen  I,  Dillingen  a.  D.  1909—1911,  52. 
*  Catalogus  dilinganus  l.Nov.  1567  datus;  GSC  66  f.  383=^).  ^Beylius"  sive  ,Pelecyus% 
ut  ipse  sua  manu  notavit,  Romae  ad  S.  Andreae  8.  Septembris  1567  primum  vota 
(devotionis,  quae  vocantur)  nuncupavit  (Cod.  II  42  p.  49).  Pelecyus,  (t  1623)  postea 
et  docendo  et  contionando  et  scribendo  rem  catholicam  plurimum  adiuvit  [KropfX.c. 
[cf.  supra  p.  63^]  n.  311—313.     Sommervogel,  Bibl.  VI  441—445). 

*  lacobus  Rem  brigantinus  (Bregenz,  caput  terrae  ^Vorarlberg")  circa  a.  1546 
natus,  a.  1568,  si  non  ante,  Dilingam  studiorum  causa  missus  {Franz  Hattler  S.  J., 
Der  ehrwurdige  P.  Jakob  Rem,  Regensburg  1881,  11  13),  a.  1566  ibidem  in  Socie- 
tatem  admissus  et  12.  Augusti  Romam  missus  (ex  autographa  Theod.  Canisii  ad 
Borgiam  *epistula,  Dilinga  19.  Sept.  1566  data),  m.  lanuario  1567  degebat  „in  parte 
domus  professae  pro  Nouitijs  separata"  {*  Catalogus  coll.  romani  a.  1567  scriptus, 
Rom.  78''  f.  48');  20.  lulii  1567  prima  vota  nuncupavit,  14.  Septembris  studiorum 
causa  in  collegium  romanum  transmigravit  {Hattler  I.  c.  302  303).  Rem  (f  1618) 
postea  vir  sanctissimus  factus  et  de  sodalitatibus  B.  M.  V.,  imprimis  in  universitati- 
bus  dilingana  et  ingolstadiensi,  praeclare  meritus  est. 

^  loannes  Vegerus  flander  {Can.  V  524-)?  Missus  est  cum  Remio  loannes 
Beyel  germanus. 

■^  loannes  Baptista  Calaber;  de  quo  vide,  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicen- 
tur,  n.  2. 

Brauiisberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VJ.  14 


210        1587.  P.  Paulus  Hoffaeus  Can.    Augusta  Vind.  m.  Aug.  (14.?  21.?)  1568. 

P.  Gerardo  •  ministro  de  dilinga,  si  mandi  per  Vicerettor  in  Jsprucb,  hauendo  pero 
autorita  piena  di  Rettor,  e  se  [si]''  [?]  uedera  "bon  successo  nel  gouerno,  se  li  dara 
ancora  nome  pieno  di  Eettor.  Jl  P.  D,  Lanoy  ^  conuerra  resti  per  adesso  in  Jspruch 
perche  la  sua  uenerabile  uechaia,  sara  necessaria  non  solamente  per  ornamento  del 
coUegio,  et  per  darli  autorita  con  quelli  di  fuora,  ma  anche  per  aiutar  con  conseglio 
il  nouo  Vicerettor,  alquale  sara  consultor  et  admonitor  insieme,  e  se  li  paressi  ne- 
cessario  a  V.  R.  dar  auiso  ^  de  alcuna  cosa,  lo  potra  fare,  per  esser  professo  et  non 
esserlo  il  Vicerettor,  non  stara  a  obedientia  di  esso  ne  anche  sara  lui  superiore  di 
esso  benche  conuiene  ■=  sia  tratatto  et  riputatto  come  padre  de  tutti  nel  collegio. 
Gia  che  pare  necessario  far  cosi,  per  la  charestia  de  suggietti,  il  P.  Martino  ^  uada 
in  Augusta  per  1'  officio  che  faceua  il  Padre  Vandelino  ^,  et  detto  Padre  Vandelino 
si  faccia  Rettor  de  Jngolstadio,  et  questa  sara  occasione  per  leuar  '^  [?]  in  bon  modo  ^ 
accio  cessino  li  essorcismi  cominciati  in  Augusta,  et  un'  altro  non  usi  ^  [?]  farlo  senza 
dar  auiso  a  N.  Padre  alquale  pero  V.  R.  dara »  auiso  se  altrimente  la  intendono 
la  ^.  ...  Restaudo  il  P.  Scorichio  in  Monachio,  et  il  P.  Martino  Steuordiano  ^,  non 
accadera  resti  il  P.  Thomaso  gallo,  per  non  assuefar  quelli  Signori  ad  hauer  tanti 
predicatori,  essendoui  carestia  in  altri  luoghi.  . . .  N.  Padre  sta  infermo  de  terzana"  ^ 
(ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  176). 

Hic  duo  uotanda  esse  censeo : 

1.  Apparet,  haec  a  S.  Francisco  Borgia  magnam  partem  de  Canisii  consilio 
decreta  esse.  Ad  id  accedebant  preces  et  petitiones  Alherti  V.  Bavariae  ducis. 
Is  6.  lulii  1568  ex  „Castro  suo  Aiblingensi"  Borgiae  scripsit :  „Fructus  illos,  quos 
uberrimos  subinde  apud  nos  faciunt  Reverendae  tuae  Paternitatis  homines,  viri 
sane  et  doctrina  et  vita  clari,  plurimum  nobis  gratulamur.  Horum  enim  opera, 
tum  quod  haeretica  contagione  infectum  erat,  magna  ex  parte  restitutum  est,  tum 
quod  in  officio  utcumque  manserat,  ita  confirmatum,  ut  de  illo  nullum  amplius  sit 
periculum.  .  .  .  Reverendo  viro,  nobis  dilectissimo  Magistro  Georgio  Schoritio  in- 
visendae  Urbis  facultatem  alia  ratione  dari  nolebamus,  quam  ut  certo  tempore  red- 
iret  et  Monachiensi  nostro  populo,  a  quo  propter  eruditionem  et  integritatem  mirifice 
complectitur,  diutius  praeesset  Sacrorum  dispensator.  Quem  quidem  ejus  reditum 
datis  aliquot  literis  nostris,  ac  Viatico  misso,  urgere  voluimus,  et  jam  Reverendae 
tuae  P.  authoritate  promotum  cupimus  vehementer.  Quin  et  Magistrum  Martinum 
Steuordianum,    cujus    in  concionibus    et  aliis  sacris  functionibus    summa  quoque  hic 

a)  Hoc  p.  vel  se  ut  suppleatur,  7-es  ipsa  exigere  videttii:  b)  Ita  in  ap.  correctum  est  ex  paressi 
necessario  dar  auiso  a  V.  R.  c)  In  ap.  seqiiuntur  vv.  se  li  faceia.  d)  Scribendumne  fuit  leuarlo  ? 
e)  Sequitur  i\,  oblitt.        f )  Corrigendum  esse  puto:  osi.        g)  dar  «j). 


*  Pastelius;  v.  supra  p.  136^ 

2  P,  Nicolaus  Lanoius  denuo  petierat,  ut  rectoris  oenipontani  officio  levaretur 
{Polancus  *Lanoio,  Roma  18.  Septembris  1568;  apogr.  in  Germ.  67  f.  l^^*"). 

^  Leubenstain  rector  collegii  ingolstadiensis;  v.  supra  p.  106  113. 

^  P.  Wendelinus  Volckius  (Volkius,  Volck)  ineunte  a.  1567  in  Societatis  domo 
augustana  ^ministrum"  et  ^confessarium"  agebat  [Can.  V  377-). 

*  Margarita  puella  (de  qua  plura  infra)  per  Volckium  a  daemone,  qui  eam  ob- 
sederat,  exorcismis  in  aede  SS.  Udalrici  et  Afrae  factis  a.  1568  liberata  est.  Su- 
sannam  quoque  (Rosmann,  Roschmaun  ?),  quae  apud  Ursulam  Fuggeram  erat  (cf. 
Can.  IV  806—807  1043),  a  Volckio  exorcizatara  esse  colligitur  ex  Hoffaei  litteris 
4.  Septembris  1568  ad  Canisium  datis.  Piulippus  Eduardus  Fugger  in  *Epheme- 
ridibus  (augustanis)  a.  1568  mensi  lulio  haec  adnotavit:  ,Jn  questo  tempo  com- 
mincio  la  facenda  con  la  Susanna"   (Cod.  vindob.  7447  f.  36''). 

®  Attamen  Borgias  vehementer  optabat,  ut  per  ducem  liceret  Stevordianum 
Monachio  avocari;  v.  infra,  ep.  n.  1596. 

'  Polancus  Roma  19.  Octobris  1568  rectori  collegii  lovaniensis  *scripsit:  „N. 
P.  Generale  de  un  mese  e  mezo  in  qua  incirca  si  e  amalato  et  quasi  ogni  di  ha  Ja 
febre"  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  184-^). 


1588.  Can.  Georgio  II.  Fuggero.     Roma  m.  Aug.  vel  ineunte  Sept.  1568.        211 

laus  est,  notae  et  celebri  admodum  cathedrae  suae  diutius  prodesse  exoptamus. 
Horum  enim  amborum  opera  et  pietate  principaliores  duas  Cathedras'  in  hac  Civi- 
tate  nostra  ornari  plurimum  coustat,  et  assuetus  jam  populus  illorum  doctrina  et 
monitis  feliciter  ducitur"  [Themer,  Schweden  II  172 — 173;  ubi  huic  epistulae  per- 
peram  pro  a.  1568  ascriptus  est  a.  1567), 

2.  Ipse  Canisius  a  praeposito  generali  impetravit,  ut  provinciae  superioris 
Germaniae  restitueretur  optimus  Fr.  loannes  Baptista  Calaber  sive  Italus  {Can.  IV 
459  461).  Is  a.  1564  ex  Italia  in  Germaniam  missus,  a.  1565  propter  scabiem,  qua 
correptus  erat,  remissus,  primum  Florentiae,  deinde  Laureti  versatus  est  (Can.Y  Z2 
53  376.  Epp.  Nadal  III  365  419).  Natalis  visitator  Spira  12.  Decembris  1566 
Borgiae  de  eo  scripsit:  „Mi  hanno  detto,  Padre,  questi  che  ultimamente  venero  da 
Roma,  che  .  .  .  sta  sano,  et  desidera  ritornare  in  Germania,  doue  era  molto  a  pro- 
posito,  molto  utile,  et  di  grand'  edificatione"  (Epp.  Nadal  III  348).  Itaque  Polancus 
Roma  6.  Octobris  1568  Lauretum  *Iitteras  misit  Calabro  inscriptas,  in  quibus  haec 
dicuntur:  „Jntendendo  N.  P.  G.  la  bona  uolunta  uostra  di  seruir  Dio  N.  Signore  in 
Germania  concesse  al  P.  Prouinciale  Canisio  che  lo  ricercaua  che  andasti  in  bon 
hora,  et  gia  che  hauerete  nelle  cose  della  sartoria  aiutato  il  Collegio  doue  sete  stato, 
potete  quanto  prima  partirui  la  uolta  di  Padoa,  et  con  la  compagnia  o  uero  nel 
modo  migliore  che  potette,  passarete  oltra  i^  Trento,  et  Jspruch,  et  li  aspettarete 
la  tornata  del  P.  Dottor  Canisio,  o  uero  farete  quel  che  ui  dira  il  P.  D.  Paulo  Vice- 
prouinciale  di  Germania,  et  questa  lettera  stessa  ui  seruira  di  patente,  accio  neli 
collegij  per  doue  passarete,  et  anche  nell'  istessa  Prouincia  di  Germania  dotfe  sete 
raandato,  intendano  che  andate  per  la  santa  obedientia  et  ui  accettino  come  fratello 
charissimo.  Dio  N.  Signore  ui  accompagni,  et  ui  tenghi  in  sua  protettione,  racco- 
mandandoci  anche  noi  nelle  orationi  uostre"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Ital.  67  f.  158). 

1588.        CANISIUS  OEOBC^IO  II.  FUGGERO  baroni  in  Kirchberg  et 
Weissenhorn,  patricio  Augustano. 

Roma  m.  Augusto  vel  ineunte  Septembri  1568. 
Ex    Philippi  Fuggeri    autographo.     Cod.    vindob.    7447    f.  38.     Particulam    ex 
eodem  autographo  posuit  Piccolomini  I.  c.  13. 

Suadet  ei,  ut  Octavianum  filium  Eoma  domum  redire  hibeat.  Quodnam  is 
haheat  vitae  propositum  etc. 

Philippus  Eduardus  Fuggerus  Augustae  in  Ephemeridihus  suis  haec  de  Octa- 
viano  fratre,  qui  Eomae  in  collegio  germanico  convictor  crat,  notavit  (cf.  supra 
p.  201):  „Septemhre  1568  ...  18.  [mihi  scripsifj  1°  che  nostri  fratelU^  eran  arriuati 
gli  15.  a  Roma,  con  il  suo  precettore  hans  fischer  qual  poi  torno  con  lui  per  Au- 
gusta.  2".  che  il  Canisio  era  stato  molto  ammalato  et  gia  .2.  uolte  hauea  scritto  al 
signor  pudre  che  leuassero  mio  fratello  da  Roma,  et  ancora  il  generale  con  11"!  ra- 
gioni,  dequali  conta  alcunj."  ^ 

Canisius  circa  initium  ra.  Septembris  ex  gravi  illa  infirmitate  convalescere 
coeperat  (v.  supra  p.  208).  Mense  Octobri  a.  1568  Philippus  Fuggerus  in  Epheraeri- 
dibus  *scripsit:  „.9.  Mi  scrisse  mio  fratello  .1?  ...  .2?  che  adesso  il  Canisio  et  omnes 
alij  gli  facino  carezze  accio  taci  etc.   3?  mi  doraanda  conseglio  se  debbi  uenendo  in 


*  Harum  una  erat  in  ecclesia  coUegiali  Beatae  Mariae  Virginis  (quae  nunc 
metropolitana  est) ;  alteram  aut  in  teraplo  S.  Petri  fuisse  censeo,  aut  in  teraplo 
Augustinianorum,  ubi  Societatis  homines  contionatoris  officium  tenebant.  Stevordianus 
exeunte  a.  1567  ad  Beatae  Virginis,  ineunte  a.  1569  ad  S.  Petri  contionabatur 
(^^  Catalogi  monacenses;  GSC  66  f.  385). 

2  Antonius  et  Rairaundus;  v.  supra  p.  201. 

^  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  4.  Septerabris  1568  ea  de  re  litteras 
per  Polancum  secretarium  ad  Georgium  Fuggerum  dandas  curavit;  ipse  quoque  et 
ad  Georgium  et  ad  Ursulam  eius  uxorem  scripsit;  v.  infra,  raon.  it.  (14). 

14* 


212  1589.  Can.  Elisabethae  a  Spaur.     Roma  aestate  a.  1568. 

augusta  significare  alliciamenta  coUegij  ad  societatem  .2?  si  ancora  del  mangiar 
debbi  far  motto,  et  che  hanno  hauuto  a  male  1'  intender  che  mio  fratello  habbi  detto 
et  lamentato  del  mangiar  del  collegio"   (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  39''). 

Quod  Canisius  Georgio  Fuggero  per  has  litteras  commendaverat,  paulo  post 
ad  effectum  deductum  est.  Nam  Phili])pns  Fuggerus  in  eodem  illo  *Diario  notat: 
26.  Octobris  1568  ^parti  mio  fratello  da  Roma  .  .  .  Nouembre  1568  ...  29  Ist  mein 
brueder  oktauian  gen  augspurg  ankhoramen".  Deinde  m.  Decembri  a.  1568  (Phi- 
lippus  tunc  Antverpiae  morabatur) :  „7  ...  mi  scrisse  raio  fratello  di  Augusta",  qua 
ratione  Roma  Augustam  esset  profectus ;  „che  la  sera  uenne  in  augusta  doue  la 
mattina  seguente  il  signor  padre  gli  diede  la  mano,  et  fin'  hora  non  gli  hauea  par- 
lato  alcuna  parolla,  essendo  ancora  stizzato  con  lui".  Et  a.  1569  m.  Februario : 
,22  frater  che  pai-e  che  11  Signor  padre  ]o  uogli  mettere  in  Corte  del  Ducca  di 
bauiera ',  ma  esso  uorrebbe  piu  tosto  cercare  stato  Ecclesiastico  ac  meum  petit  con- 
silium"  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  39''  40^  42").  Autumno  vero  eiusdem 
anni  Octavianus  Philippo  scripsit :  NoUe  se  fieri  ecclesiasticura ;  solius  patris  gratia 
se  usque  ad  id  tempus  ecclesiasticis  studiis  operam  navasse  (de  qua  re  plura  di- 
centur  infra).    Unde   patet  iis   quidem  in  rebus  Octaviano  plene  credi  non  posse. 

Recte  Paulus  Piccolomini^  notat:  Non  nihil  quidem  in  collegio  germanico,  ut 
ipse  Franciscus  Sacchinus  S.  J.  (Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  156  157)  fateatur,  interdum 
„administrationem  claudicasse"  ;    attamen  Octavianum  Fuggerum    fuisse  ^convittore 

irrequieto Si    deve    tener    conto    dell'  indole    e   delle  tendenze  di  Ottaviano 

Fugger  neir  apprezzare  quanto  riferisce  a  carico  dei  suoi  educatori  e  dello  stesso 
Canisio,  accusato  apertamente  .  .  . ;  non  e  poi  superfluo  ricordare  come  in  eta  piu 
virile  beneficasse  largamente  quegli  stessi  Gesuiti,  di  cui  si  lagnavo  tanto  quand'  era 
scolaro,  e  che  gli  rendevano  la  pariglia"   (I.  c.  7 — 8). 

1589.  CANISIUS   nomine    loannis   Thomae    a   Spaur    coadiutoris    brixinensis 

ElilSABETHAE  A  SPAITR.  Roma  aestate  a.  1568. 

Ex  Canisii  epistula  13.  lulii  1569  data  (infra,  ep.  n.  1678)  intellegitur,  emn 
aestate  a.  1568  rogatu  loannis  Thomae  a  Spaur  commentarium  sive  Utteras  qnasdam 
conscripsisse,  quibus  idem  loannes  Thomas  Elisabethae  persuadere  conabatur,  ut  ex 
protestantismo  ad  fidem  catholicam  rediret.  Plura  vide  in  Canisii  epistula,  quam 
modo  dixi. 

Elisabetha  filia  (nisi  fallor)  loannis  losephi  liberi  baronis  ab  Eck  (Egg,  Egk) 
et  Marthae  baronissae  a  Madrutio  (Madruzzo)  loanni  Gasparo  baroni  a  Spaur  (quae 
familia  ex  nobilitate  Tirolis  meridionalis  erat)  nupserat;  Martha  autem  illa  soror 
fuisse  videtur  Catharinae  Madrutiae,  matrimonio  iunctae  Udalrico  a  Spaur;  ex  quo- 
rum  filiis  erat  loannes  Thomas  a  Spaur;  hunc  Christophorus  cardinalis  Madrutius, 
episcopus  princeps  tridentinus  et  brixinensis,  coadiutorem  sibi  adiungendum  curaverat, 
per  quem  episcopatum  administraret  brixinensem  ;  Christophorus  enim  Romae  degere 
solebat;  postea  tamen  (1578 — 1591)  ipse  loannes  Thomas  fuit  episcopus  brixinensis 
(Gabr.  Buceliniis  0.  S.  B.,  Germania  topo-chrono-stemmato-gi-aphica  II,  Ulmae  1662, 
f.  X  3;  III,  Francofurti  ad  Moenum  1672,  p.  27). 

Eckios  —  hi  in  Carniola  (Krain)  sedem  habebant  —  aut  omnes  aut  aliquos 
fuisse  lutheranos  vel  ex  eo  coUegeris,  quod  a.  1537 — 1590  quattuor  ex  iis  in  uni- 
versitate  tubingana  litteris  studuerunt  [Joh.  Loserth,  Die  Reformation  und  Gegen- 
reformation  in  den  innerosterreichischen  Landern  im  XVI.  Jahrhundert,  Stuttgart 
1898,  112-).  Elisabetha  certe  lutheranismi  valde  tenax  erat.  Gasparum  quoque 
maritum  eius  cum  protestantibus  sensisse  constat;  cui  Christophorus  cardinalis 
Madrutius  a.  1565    minitatus    erat,   se    eflfecturum,    ut    ex    principatu  tridentino  ex- 


'  Alberti  V. 

-  De   romano    hoc   historico   praematura   morte    abrepto  (f  1910)  cf.  Archivio 
della  R.  Societa  Romana  di  Storia  Patria  XXXIII,  Roma  1910,  607—508. 


1590.  Can.  Paulo  HofFaeo.    Roma  inter  exeunt.  m.  Aug.  et  ineunt.  Oct.  1568.      213 

pelleretur,  si  eucharistiam  catholico  ritu  sumere  recusaret  {Hirn  1.  c.  I  136).  For- 
tasse  Canisius  cum  Elisabetha  verbis  quoque  egit,  cum  exeunte  m.  Maio  1568  Ro- 
mam  petens  per  Oenipontem  transiret  [cf.  infra,  mon.  it.  (2)] ;  erat  illa  ex  numero 
feminarum  nobilium,  quae  in  arce  Ambras  prope  Oenipontem  sita  cum  Philippina 
Velsera,  Ferdinandi  II.  archiducis  uxore,  nonnunquam  versabantur  [Hirn  1.  c.  II  334). 

1590.       CANISIUS  P.  PAUIiO  HOFFAEO  S.  J.  Germaniae  superioris 
viceprovinciali.  Roma  inter  exeunt.  m.  Aug.  et  ineunt.  Oct.  1568. 

Ex  Hoffaei  epistulis  autographis.     G.  Ep.  IX  f.  139  176^ 

De  sodalihus  ad  sacros  ordines  promovendis. 

Cum  S.  Pius  V.  a.  1566  interdixisset,  ne  quis  religiosus  ad  sacros  ordines  pro- 
moveretur,  antequam  soUemnem  professionem  fecisset  (Can.  V  487),  P.  Patdus  Hoffaeiis 
Germaniae  superioris  viceprovincialis  petierat  (ut  videtur),  ut  ea  in  lege  cum  aliquot 
sodalibus  suis  Romae  dispensaretur.  De  qua  dispensatione  Oeniponte  18.  Octohris 
1568  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  scripsit:  „Vide  me  magnum 
errorem  commisisse :  plane  ex  literis  P.  Canisij  tntellexeram,  habere  me  facultatem 
promouendi  ex  quadam  dispensatione  tres  fratres  ad  sacros  ordines,  sine  praecedente 
professione,  solamque  illorum  honitatem  et  aetatem  nidlam  admittere  dispensationem. 
Jtaque  curaui  de  aliorum  consilio  ad  subdiaconatum  promouerj  Antonium  Balduinum, 
Matthiam  Viennensem,  et  Wolfgangum  Arcularium ',  quem  postremum  tamen  vix  ap- 
tmn  iudico  ad  professionem  hoc  tempore.  Christophorus  Ziglerus  noluit  hoc  anno 
initiarj^.    Videat  nunc  P.  V.  quomodo  error  meus  aique  etiam  ego  castigandus  sim." 

Eandem  Canisii  epistulam  romanam  Hoffaeus  significare  videtur,  cum  Augusta 
17.  Decembris  1568  Borgiae  scrihit:  „Quid  ego  secutus  sim  in  promouendis  tribus 
fratribus  ad  suhdiaconatum,  indicabit  epistola  P.  Canisij  ad  me  data,  quae  clare 
dicit  tres  promoiieri  ex  dispensatione  posse,  nec  aliud  exigit  quam  vt  in  casihus  con- 
scientiae  instituatitur,  alios  vero  citra  professionem  nullos  promoueri  posse." 

In  prioribus  illis  litteris,  Oeniponte  datis,  Hoffaeus  haec  de  cardinali  Truchsess 
*addidit,  proceres  quosdam  secretioribus  nominibus  denotans :  „Vtinam  Reueren- 
dissimus  Augustanus  tam  facile  impetret  ab  Vniuersitate  ^  vt  citra  professionem 
nostrj  in  sacerdotalem  numerum  pro  necessitate  venire  possint,  quam  facile  ab 
eadem  Germaniae  gubernator  impetrauit  vt  parua  naturalia  *  in  hanc  Classem  * 
toties  ingrederentur.  Non  egebat  Christj  vinea  istis  p.  naturalibus,  sacerdotibus 
operarijs  eget®:  vix  est  qui  fame  pereuntibus  panem  frangaf,  aut  frangere  velit."  ^ 

S.  Franciscus  Borgias,  antequam  alteras  illas  Hoffaei  litteras  (quibus  ipsa 
Canisii  epistula  adiuncta  fuisse  videtur),  accepisset,  HoflFaeum  graviter  vituperavit. 
Sic  enim  ad  eum  Borgiae  mandatu  Polancus  Roma  17.  Novembris  1568  *scripsit: 
,Quanto  alli  tre  ordinati  senza  hauer  fatta  la  professione  debita  secondo  1'  ordine 
che  diede  il  Pontefice,  pare  a  N.  Padre  che  s'  e  fatto  grande  errore  .  et  non  uuole 
che   in  modo  alcuno  procedano  piii  oltra  negli  altri  ordini  ^,    se  prima   non  habbino 


'  De  Balduino  v.  supra  p.  82;  de  Matthia  Lakner  (Lackner)  viennensi  v.  Can. 
IV  648';  de  Arculario  (Vietore,  Fabro)   Can.  V  719^. 

^  De  hoc  V.  Can.  III  494—495,  et  supra  p.  17;  a.  1568  Oeniponte  in  priraa 
classe  docebat  {*  Catalogus  oenipont.  a.  1568;  GSC  66  f.  359="). 

*  Polancus  Societatis  secretarius  supra  hoc  veibum  scripsit:  ^papa"   (Pio  V.). 

*  Polancus  notavit  horum  librorum  aristotelicorum  nomine  designari  ^Reginas" 
(Magdalenam  et  Helenam  archiducissas). 

*  Polancus:  Collegium.     Quid  cardinalis  impetraverit,  v.  infra,  ep.  n.  1591. 
«  Cf.  Mt  20,  1—16;  Lc  10,  2  etc.  "^  Cf.  Is  58,  7;  Thr  4,  4. 

^  In  eadem  epistula  Hotfaeus  Maximilianum  II.  imperatoi'em  „Rectorem", 
Ferdinandum  II.  archiducem  ^Dialecticam",  Albertum  V.  Bavariae  ducem  ^secun- 
dam  secundae"   (S.  Thomae)  vocat  (1.  c.  f.  176^  177"). 

*  Diaconatum  et  sacerdotium  significat. 


214  1591.  P.  Paulus  Hoffaeus  Canisio. 

fatto  la  professione  .  et  de  piii  che  Wolfango  herculario*  in  niuna  maniera  faccia 
professione,  ne  pigli  ordine.  Sapia  ancora  V.  R.  che  alcun'  altra  persona  che  sim- 
plicemente  et  per  imprudentia  haueua  fatto  simil  cosa,  ha  hauuto  da  N.  Padre  bo- 
nissima  penitenza  .  ma  si  contenta  che  V.  R.  in  penitentia  dica  tre  giorni  li  7.  salmi  \ 
et  al  fine  delicta  quis  intelligit?  ab  occultis  meis  munda  me^; 
benche  si  persuade  che  questa  cosa  e  stata  per  pensar,  che  lo  poteua  fare,  et  non 
per  malitia  o  inobedientia  alcuna  .  per  tanto  V.  R.  intende  la  mente  di  S.  Santita 
et  di  N.  Padre  che  non  si  promoua  alcuno  senza  professione  et  licentia"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  193). 

Nescio  an  vel  cum  his  vel  cum  aliis  Canisii  litteris  HofFaeo  missa  sint  duo 
illa  Borgiae  praecepta,  quae  circa  id  tempus  in  omnes  Societatis  provincias  missa 
esse  notatum  est  in  antiquo  illo  Codice  ^Def." :  „A  3.  di  Agosto  ordine  accio  ogni 
collegio  per  ogni  mese  dicessi  tre  messe  per  S.  Santita  et  questo  per  un  anno,  ces- 
sando  quelle  che  si  soleuano  dire  ogni  settimana  ^  dapertutto.  A  26.  di  settembre 
ordine  che  si  dicessero  le  letanie  *  ogni  di  per  tre  settimane  per  aiuto  dei  Catholici 
di  Fiandra  et  Francia  .  et  ogni  Sacerdote  dicesse  una  messa  a  tal  intentione  et  li 
fratelli  una  corona  da  pertutto"  (Messe  et  orr.,  in  a.  1568). 

1591.         P.    PAUIiUS    HOFFAEUS   S.  J.  Germaniae  superioris   vice- 
provincialis  CANISIO.  Augusta  Vindelicorura  4.  Septembris  1568. 

Ex  autographo  (2" ;  8  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  pars  sig.).    G.  Ep.  IX  f,  145=^ — l^^"". 

Sodales  mittendi.  Candidati  et  novi  sacerdotes.  Litterae  diligenter  custodiendae. 
Canones  arahici  concilii  nicaeni  per  P.  Pisanum  vulgandi.  Fr.  Vicus.  Reginae  col- 
legium  oenipontanum  saepe  ingrediuntur.  .„Zipherae" .  Ingolstadii  scliolae  jjparticu- 
lares"  tollentur.  Exj^edit,  ut  noviciatus  Monachii,  scTiolasticorum  seminarium  Di- 
lingae  constituantur.  Sociorum  mutationes.  Oeniponte  schola  rhetoricae  auferenda 
est.  Dilingana  fundatio  vivo  cardinali  absolvenda  est;  estne  cadem  Augustam  trans- 
ferenda  ?  Metucndum  Dilinganis  est  ex  capitido  cathedrali.  P.  Merquitii  episfulae 
ad  „heatas" .  Novicii  ex  tirocinio  educendi.  Socii  infirmi.  Socii  germanice  et  cwn 
veris  nominibus  suis  adversus  haereticos  scribere  dehent.  Contubernium  oenipontanum. 
Vita  S.  Ignatii.     Bulla  Coenae.     Energumena. 

t  Admodum  Reuerende  in  cliristo  Pater  Pax  Christj  etc, 

Post  visitationem  meam  et  saepe  et  multa  ad  Reuerentiam  V, 
scripsi,  ac  vtinam  accepisset  omnia:  hactenus  autem  nihil  accepi  re- 
sponsi.  Egemus  vno  aut  altero  bono  coco  qui  valeat  in  curandis  in- 
firmis,  vno  aut  altero  qui  praestantes  sint  in  literis  humanioribus 
praesertim  in  graecis  et  poesi.  Quod  si  Vlmensis^  ille  non  meh'us 
habiturus  sit  hac  hyeme  quam  hactenus,  reducat  eum  R.  V.  si 
voluerit:  sciat  tamen  Collegia  satis  esse  grauata,  nec  paucos  deesse 
qui  in  societatem  accipi  cupiant,  Hoc  anno  habebimus''  etiam  sat 
multos  sacerdotes  posteaquam  R,  V.  effecerit  apud  N.  Patrem  et 
apud  Reuerendissimum  ^   vt   isti   tres   extra   tempora  ordinari  possint 

a)  Sic;  scrihendum  fuit:  Arculario,        b)  Ab  Hoff.  ipso  cori:  ex  Labemus, 


'  Psalmos  poenitentiales  quos  vocant;  cf,  Can.  IV  991'. 
2  Ps  18,  13.  3  cf.  Can.  V  503, 

*  Litanias  Omnium  Sanctonim;  cf.  Can.  V  279— 280. 
^  loannes  Beyel  sive  Pelecyus ;  v.  supra  p.  209. 

"  Apud   S.  Franciscum  Borgiam    praepositum   generalem    et   apud   cardinalem 
Ottonem  Truchsess  episcopum  augustauum. 


Augusta  Vind.  4.  Septembris  1568.  215 

Augustae  ^,    alioquin    ante   Pascha    vix    eorum    vUus    ad    sacerdotium 
perueniet:  probe  instituentur  \ 

R.  V.  quaeso  habeat  curam  mearum  literarum  ne  in  Scyllam 
incidant:   nouit   enim   iam   longo   vsu  hominum  quorundam  ingenia-, 

Cum  isthuc  venerint  Canones  Nicaeni  D.  Pisani,  eorum  habeat 
R.  V,  bonam  curam,  non  solum  vt  cito  perlegantur  et  iudicentur  etc. 
sed  etiam  vt  illis''  commendatio  aliqua  vel  papalis  vel  Cardinalitia  in 
fronte  praefigatur,  putamus  enim  fore  opus  vtilissimum  in  Germania, 
cupimus  autem  cito  quoque  remittj^^, 

Accepi  a  Patre  nostro  binas  6  Julij  et  10  Augusti  datas:  hic  ad 
vtrasque  respondeo.  Joannes  Anglus  laeto  animo  accepit  Patris  nostrj 
literas:  bene  satis  habet,  creatus  est  artium  Magister  de  consensu 
Patris  nostrj,  et  praeerit  hoc  anno  suae  classi  Rhetoricae,  more  solito  *. 

Jstae  beatae  Oenipontanae  impetrarunt  per  Reuerendissimum  apud 
Papam  quod  diu  optarunt,  nimirum  vt  possent  nobis  in  Collegio  esse 
raolestae  quoties  volunt,  volunt  autem  saepe:  meliorem  tamen  spem 
nobis  fecerat  Pater  noster,  sed.     Haec  ad  literas  6.  Julij''''^. 

Exemplum  Zipherarum  hic  mitto  quae  nuper  isthic  intellectae  non 
sunt.     Aliquando   casus   exigeret,   vt   de  singuhs  quoque  Collegiorum 

a)  instituuentur  Hoff.      b)  Ah  II.  corr.  ex  eorum.      c)  Vide  infra,  adn.  3.      d)  Vide  infra,  adn.  4. 

*  De  fratrum  scholasticorum  ad  sacros  ordines  extra  tempora  promovendorum 
facultate  Societati  concessa  v.  Can.  II  26P  300.  Post  legem  illam  a  S.  Pio  V. 
a.  1566  latam  necesse  erat  illos  primum  aut  ad  professionem  sollemnem  a  praeposito 
generali  admitti,  aut  singulari  dispensatione  a  pontifice  donari ;  v.  supra  p.  93''. 

2  Hoffaeus  metuebat  fortasse,  ne  litterae  in  raanus  P.  Georgii  Schorichii  in- 
ciderent;  v.  supra  p.  95 — 96, 

*  Significantur  70  illi  canones  ^arabici"  oecumenicae  synodi  nicaenae;  de  qui- 
bus  plura  sub  ipsam  hanc  epistulam  dicentur.  P.  loannes  Polancus  Societatis  secre- 
tarius  in  huius  capitis  margine  *scripsit:   ^venghino,  et  si  giudichera". 

*  PoJancus  in  *litteris  mandatu  Borgiae  Roma  6.  lulii  1568  Dilingam  ad 
Fr.  loannem  Anglum  sive  Vicum  (v.  supra  p.  146)  missis:  „Accepit",  inquit,  „P.  N. 
Praepositus  literas  illas  quas  14.  maij  dedisti,  quibus  aliquo  modo  conqueri  uideris, 
quod  ea  quae  sepulta  [ap.:  sequuta]  iam  fuerant  aut  esse  debuerant  denuo  in  me- 
moriam  reuocata  tibi,  et  obiecta  fuerint,  Significas  etiam  te  timere  ne  in  offensionem 
P.  prouincialis  huius  modi  uerbis  incidas ;  frater  charissime  bono  queso  animo  esto, 
et  potius  sollicitus  sis  ne  qua  in  parte  officio  charitatis  in  Societatem  nostram  et 
obedientiae  in  superiores  desis"  etc.  (ex  apogr.  eiusd.  temp,;  ubi  ^prouincialis"  a  libr. 
correctum  est  ex  „Viceprouincialis".     Germ.  67  f.  l^O''). 

*  ^Beatae"  illo  tempore,  maxime  in  Hispania,  vocabantur  mulieres,  quae  praetei 
caeteras  pietatem  colebant  {Du  Cange  1.  c.  I  613).  Caeterum  vocabulo  „Beatus"  iam 
veteres  scriptores  latini  pro  appellatione  sive  substantivo,  ut  dicere  solemus,  ute- 
bantur  {Thesanrus  linguae  latinae,  ed.  auctoritate  Academiarum  Germ.  II,  Lipsiae 
1900—1906,  1919).  Borgias  Roma  6.  lulii  1568  Hoffaeo  *scripserat:  „Si  uedera 
di  dar  ricordo  all' Illustrissimo  Cardinale  d' Augusta,  che  non  dimandi  per  le  sere- 
nissime  Regine  quella  licentia  d'  entrar  nelli  Collegij  ogni  uolta  che  uorranno,  et 
si  ben  lo  domandassi,  forsa  non  li  sarebbe  concesso  per  il  Papa"  (ex  apogr.  eiusd. 
fere  temp. ;  Germ.  67  f.  160''— 161=^).  Videtur  igitur  facultas,  quam  Magdalena  et 
Helena  reginae  a.  1567  per  cardinalem  Commendonum  a  S.  Pio  V.  impetraverant 
(supra  p.  44),  non  tam  ampla  fuisse,  ut  earum  desideriis  plene  satisfieret.  Polancus 
in  margine  *notavit:  nCurabitur". 


216  1591.  P.  Paulus  HofFaeus  Canisio. 

personis  similes  essent  zipherae  correspondentes ,  quod  facile  effici 
posset,  impositis  etiam  alijs  Ciuitati  et  Collegio  nomjnibus  etc.  "*  ^  .  .  . 
Mundo  fidere  non  possumus''.  Sed  etiam  sigilla  et  superscriptiones  ° 
(excepto  primo^  literarum  plico  seu  operculo)  in  tali  casu  alia  et 
diuersa  esse  possent,  vtrobique  nota.  Rectores  possent  etiam  alia 
principum  et  magnatum  nomina  fingere  (sed  nimium  aliquando  sapio  ^) 
idem  de  nostris  officijs  dixerim  etc. 

Vehementer  mihi  probatur  quod  scholae  particulares  Jngolstadij 
tolli  debeanf^:  videbo  quomodo  id  paulatim  eff^ecero  saltem  ex  parte: 
at  nunc  Princeps  *  ibi  est :  eius  expecto  discessum  antequam  camerinam 
moueam :  equidem  plus  timeo  hac  in  parte  nostros  quam  aulicos  apud 
quos  tamen  haud  dubie  magnam  venabor  inuidiam;  norunt  enim 
me  illorum  studijs  diu  fuisse  contrarium  ^ :  interim  mauult  R.  V.  spec- 
tator  esse  quam  actor. 

Quod  autem  Pater  noster  societatis  seminarium  per  omnia  Collegia 
ita  spargere  velit,  vt  Monachij  et  Oeniponti  sint  humanistae^,  Jngol- 
stadij  artistae,  Dilingae  theologi,  hoc  ni  fallor  vt  hactenus,  frustra 
tentabitur.  Domus  Nouitiorum  Monachij  non  fert  seminarium:  vt 
autem  illa  domus  Halam  transferatur  ego  non  facile  suasero,  vt  ante 
scripsi  etc.  De  oeniponto  scribam  inferius,  in  ah'js  magis  probo  sen- 
tentiam  Dilinganorum,  quam  ad  me  scriptarn  his  adiunxi'^.  Sumque 
in  eadem  sententia  vt  ante,  nimirum  vt  Oenipontanis  et  Jngolstadianis*^, 
singulis  18  personae  sufficiant,  et  illi  Monachiensibus,  hi  Dilinganis 
quotannis  aliquid  contribuant,  et  plenum  satis  seminarium  Dilingae, 
plenam  etiam  domum  probationis  facile  alemus  Monachij^  Sed  hac 
de  re  alias  fusius  egi. 

Quod  P.  Theodoricus^  de  M.  Paulo  (breui  Jngolstadium  transferendo) 
Vegiano  scribit^,  idem  etiam  mihi  probatur:  eius  loco  mittam  Dilingam 
M.  Jo.  Paulum  oliuam  si  Jngolstadianos  habuero  propitios  i^.  Haec 
ad  literas  10  Augusti  datas, 

Prima  Classis  Oenipontana  nunquam  fuit  plene  rhetorica  sed 
paulo  plus  quam  humanitatis,  habuit  tamen  Praeceptorem  Rhetorem. 

a)  Vide  infra,  adn.  1.  b)  Sequimtur  vv.  Sed  etiam  sigilla,  ab  H.  ohUtt.  c)  Sequunttir  vv. 
sub  pr,  ab  H.  oblitt.  d)  Sequens  v.  ab  H.  in  margine  additum  est.  e)  Vide  infra,  adn.  3.  i)  Ab  H. 
corr.  ex  Jgolstadianis.       g)  Sequens  v,  ab  H.  in  margine  additum  est. 


^  Vide  supra  p.  213.  Polancus  in  niargine  scripsit :  „mittantur  cifre  communes 
germaniae\  ^  Cf.  Eccle  7,  17;  Rom  12,  3. 

^  Vide  supra  p.  202.  Po?ancMS  in  *  margine :  ^fiant" ;  neque  tamen  dubium  esse 
potest,  quin  scribere  voluerit:  nfiat",  i.  e.  tollantur, 

^  Albertus  V,  Bavariae  dux.  *  Vide  supra  p.  135. 

^  De  Societatis  iuvenibus  scholasticis  scribit;  v.  supra  p.  202. 

'^  Cf.  supra  p.  204.  *  Canisius  rector  dilinganus. 

^  De  hoc  V.  supra  p.  47—48.  Quid  de  seminario  dilingano  Borgiae  visum  sit, 
sub  ipsas  has  litteras  dicetur,  n.  3. 

1°  P.  Oliva  (cf.  Ca«.  V  482)  Ingolstadii  ineunte  m.  Octobri  1567  erat  ^Lector 
Dialectices  in  academia  et  Poeseos  in  scholis  nostris,  Confessarius  Italorum"  {*  Cata- 
logtis  ingolstad,  eo  tempore  scriptus;  GSC  66  f.  388  389). 


Augusta  Vind.  4.  Septembris  1568.  217 

Nunc  in  illa  prima'^  vix  duo  aut  tres  (vt  Rectori  scribit)  manent, 
abeunt  enim  alij,  vbi  Rhetoricum  studium  alibj  ^  finire  possint,  quam- 
quam  cum  ego  ibi  essem,  vix  in  vniuersum  7.  numerauj,  tanta  est 
ibi  raritas  externorum,  taceo  de  locj  et  aeris  incommoditate  tum  etiam 
annonae  caritate.  Hanc  ob  causam  voluisset  Rector  tollere  nomen 
classis  Rhetoricae  et  retinere  tantum  pro  suprema,  classem  humani- 
tatis :  ego  suasi,  vt  Patrem  nostrum  de  hac  mutatione  informaret,  et 
responsum  expectaret^.  Velim  autem  vt  Pater  noster  annueret,  vt 
Rhetorica  classis  tolleretur  et  probaret  supremam  classem  humani- 
tatis.  sed  responsum  esset  maturandum,  nam  circa  S.  Lucae^  erunt 
studiorum  renouationes.  Posset  etiam  mihi  responderi,  si  Rectoris 
informatio  isthuc  cito  non  veniret. 

Posteaquam  isthic  adest  Reuerendissimus  noster^,  posset  ac  de- 
beret  serio  cum  eo  tractari  de  fundatione  Collegij  Dilinganj :  profecto 
clare  iste  Bibliopola'  et  Scholares'^  Augustani  dicunt  quod  non  simus 
illos  habiturj  valde  propitios  post  obitum  Mercatoris*  illius  etc.  ^ 
Et  licet  Reuerendissimus  inuocet  Caesarem  et  nostrum  Ducem^  etc. 
considerandum  tamen  isthic  erit  quid  sperandum,  quid  metuendum 
nobis  sit.  A  Dorao'^'^  Jlla  nil  nobis  sperandum,  multum  metuendum. 
Turpe  foret  si  illinc  pelleremur.  Vtinam  transferrentur  nostrj  Augustam, 
cum  illa  speranda  sua  fundatione,  forte  non  deessent  qui  commodam 
domum  darent'''  vel  etiam  aedificarent:  hoc  Mercatore  viuo,  commode 
et  cum  honore''  hoc  fieret.  Bone  Deus,  parum  facimus  in  isto  angulo. 

Saxo  Marquitius  habet  mirabile  sigillum,  quo  ad  bertas'  [?]^  vtitur 
et  nescio  quos  alios:  haec  scribo  in  secreto^. 

a)  Vide  infra,   adn.  2.  b)    Hoc  v.  ab  H.  supra  versum  scriptiim  est.  c)  d)  e)  Vide  infra, 

adn.  5.  f)  Vide  infra,  adn.  7.  g)   Tria  vv.  sqq.  in  margine  addita  siint.  h)  Seqttens  v.  ab  H. 

supra  versum  scriptum  est.         i)  Sic ;  cf.  infra,  adn.  8. 


^  P.  Nicolaus  Lanoius.  ^  Polancus  in  *margine:  ^resti,  se  vogliano". 

*  Circa  d.  18.  Octobris.  ^  Cardinalis  Truchsess. 

*  Polanciis  supra  verbum  ^Bibliopola"  *scripsit  ,decanus",  et  supra  verbum 
,Scholares"  scripsit:  „Canonici",  et  verbo  „Mercatoris"  inscripsit:  „Praelati" ;  unde 
cognoscitur,  Hoffaeum  secretioribus  hisce  verbis  Christophorum  de  Freyberg  cathe- 
dralis  capituli  augustani  decanum,  eiusdem  capituli  canonicos,  cardinalem  Truchsess 
significasse. 

•^  Maximilianum  II.  et  Albertum  V. 

"^  Poluncus  supra  hoc  verbum  scripsit  ,capitulo". 

*  Hoffaeus,  sicut  canonicos  vocat  ^scholares"  (v.  supra,  adn.  5),  ita  et  hoc 
loco  et  alibi  ^beatas"  sive  foeminas  pietatem  singulariter  colentes  (cf.  supra  p.  215^) 
vocat  „bertas"  (v.  infra,  ep.  n.  1621);  ut  Helenam  reginam  etc.  P.  loannem  Mer- 
quitium  saxonem  (v.  supra  p.  83)  Canisius  Oeniponte  secum  Romam  adduxerat,  ut 
eius  mores  emendarentur ;  v.  infra,  mon.  it.  (6). 

'  De  Merquitio  S.  Franciscus  Borgias  iam  6.  lulii  1568  Lanoio  rectori  oeni- 
pontano  *sci'ipserat:  „Non  si  giudica  espediente,  habbia  questa  communicatione  di 
lettere,  con  quelle  deuote  di  palazzo,  e  se  accadessi  parlar  anche  alla  Regina  Ma- 
dalena,  accio  sia  piii  impedita  questa  communicatione  di  lettere,  con  crediti  de 
pigliar  danari  quanti  uorra,  come  intendiamo,  li  han  dato  per  troppo  charita,  saria 
ben  far  tal  officio  benche  di  qua  si  usara  etiam  diligentia  per  1'  auenire,  accio  in 
questa  et  in  ogni  altra  cosa  si  aiuti"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  160*). 


218  1591.  P.  Paulus  Hoffaeus  Canisio. 

Cogit  necessitas  et  suadet  vtilitas,  vt  ex  Nouitiatu  educamus 
aliquos  fratres  vnum  aut  alterum  mensem  citius  quam  finierint  Noui- 
tiatum,  sed  securi  et  tam  probati  sunt  modo,  quam  probatos  eos  post 
probationis  legitimum  finem  sperare  possimus:  non  itaque  contra  de- 
cretum  aut  Patris  nostrj  mentem  nos  acturos  metuo  ^ 

M.  Robertus^  Hjbernus  aliquandiu  sanitatis  causa  Jngolstadij  fuit, 
sed  cum  peius  valeret,  coactus  fui  eum  Dilingam  reuocare,  vbi  non 
recte  habet:  expecto  autem  responsum,  an  paulatim  per  Rhenana 
Collegia  Louanium  versus,  vna  cum  P,  Vincentio^  mitti  possit,  vbj 
sperat  ob  patriae  propinquitatem  se  restaurari  posse:  scit  R.  V.  nun- 
quam  eum  in  Germania  (vti  nec  P.  Vincentium)  postquam  ex  Jtalia 
infirmus  venit,  bene  valuisse. 

Reuerende  Pater,  tempus  videtur  postulare,  vt  Societas  calamum 
stringat  contra  haereticos  solito  frequentius:  profecto  ipsi  non  tacent: 
astuti  sinunt  etiam  nos  iatinizare,  ipsi  coram  plebecula  pernitiose  ger- 
manizant  magno  sane  suo  cum  foenore.  Cur  non  phira  scribimus 
germanice  pater,  an  non  latinorum  librorum  nimis  magna  pro  doctis 
copia  ?  Sed  esset  tamen  praescribenda  regula  examinandorum  librorum 
qui  Societatis  nomine  euulgari  debenf:  vt  autem  ficto  vel  alieno 
nomine  nostra  edantur,  nec  tutum  videtur,  nec  bonam  habet  speciem, 
et  tandem  discitur  cum  maiore  scandalo,  quis  sit  aut  fuerit  autor: 
potius  nil  exeat,  nisi  bene  probatum.    Quis  autem  scholastica  intelligit? 

Annales^  Oenipontanae  nescio  quid  de  instituenda  domo  con- 
uictorum  insinuant :  certe  pare  s'  habbia  d'  andar'  con  piedi  di  piumbo. 

Vitam  P.  Jgnatij  ego  libenter  vertam  germanice^.  Vbi  raanent 
explicationes  in  bullam  coenae  Dominj?  Egregie  daemones  nostram 
patientiam  exercent :  vtinam  cum  honore  liberemur.  Susanna  ^'  vorat 
vitra.     Ora  pro  nobis  Pater  Reuerende.     Augustae  4.  Sept.  1568. 

R.  V. 

filius  in  Christo  Paulus  Hoffaeus. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Nostro  Francisco  Borgia 
[Sojcietatis  JESV  Praepo[sito  genejralj  etc.  Vel  .  Reuerendo  P.  Ca- 
nisio  etc.         Romae. 

.a)  Sequitur  non  aiit  nam,  cib  H.  ohlitt. 


'  Secunda  Congregatio  generalis  Societatis  a.  1565  decreverat,  ut  in  singulis 
provinciis  domus  probationis  instituerentur,  „utque  biennio  et  bene  probarentur 
Novitii,  non  litterarum,  sed  raortificationis  ac  profectus  spiritualis  studio  vacando: 
in  secundo  tamen  anno  possit  a  Provincialibus  ex  commissione  Generalis  circa 
studium  dispensari,  habita  ratione  personarum,  locorum  et  temporum"  (decr.  14  post 
elect. ;  Institntum  S.  J.  II  197).  Quid  Hoffaeo  de  hoc  capite  a  Borgia  responsum  sit, 
sub  ipsas  basce  litteras  dicetur,  n.  3.  ^  Rochfort;  v.  supra  p.  122'. 

*  Pouuel  anglo  (de  quo  Can.  IV  648'') ;  de  quo  in  collegii  ingolstadiensis 
*  Catalogo  exeunte  a.  1566  scripto  notatur:  „ad  Ptisim  omnino  declinare  videtur" 
(GSC  66  p.  406—407).  "  Litterae  annuae. 

^  P.  Petrus  Ribadeneira  S.  .J.  vitam  S.  Ignatii  Borgiae  iussu  scribebat  (v.  Can. 
V  510) ;  quae  primum  edita  est  latine  Neapoli  a.  1572.  ®  Cf.  supra  p.  210. 


Augusta  Vind.  4.  Septembris  1568.  219 

Apparet  Hoffaeura  hac  inscriptione  hoc  tantum  significare  voluisse :  Epistulam 
Borgiae  vel  Canisio  per  tabellarium  tradendam  esse.  Ipse  autem  Hoflfaeus  epistulam 
non  ad  Borgiam,  sed  ad  Canisium  dedit;  hunc  enim  alloquitur  atque  appellat;  Borgias 
vero  ab  eo  verbis  ^Pater  noster"  utpote  tertia  persona  (quam  vocamus)  comme- 
moratur. 

1.  Epistula  haec  singulariter  digna  est  memoratu,  quia  in  ea  primum  com- 
parent  canones  arabici  concilii  nicaeni.  Oecunienica  synodus  nicaena  (prima,  a.  825 
habita)  praeter  symbolum  et  decretum  synodale  edidit  20  canones  ad  disciplinam 
ecclesiasticam  spectantes ;  qui  in  ecclesia  et  orientali  et  occidentali  semper  noti 
erant;  iidem  iam  ante  niedium  saeculum  XVI.  non  solum  latine,  sed  etiam  graece 
(Parisiis  a.  1540  per  loannem  Tilium  episcopum)  typis  exscripti  erant  [Hefele  I.  c. 
12  282  359.  Histoire  des  Conciles  par  Ch.  J.  Hefele,  (5d.  par  H.  LeclcrcqO.^^.B.l, 
Paris  1907,  503 — 528).  In  aliquibus  vero  terris  orientaJibus  ferebant,  non  20,  sed 
80  (84)  canones  a  concilio  editos  esse ;  epistula  quoque  circumferebatur  latina  a 
S,  Athanasio  et  Aegyptiorum  episcopis  ad  Marcum  papam  data  (eam  spuriam  esse 
nunc  apud  oranes  constat),  qua  Athanasius  affirraabat:  Nicaeae  primura  a  Graecis 
40  nCapituIa"  graece  et  a  Latinis  40  latine  ^dicta  esse",  deinde  autem  patribus  con- 
cilii  placuisse,  ut  ex  80  illis  ^ad  formam  septuaginta  discipulorum,  vel  totius  orbis 
terrae  linguarum  septuaginta"  70  fierent  [Migne,  P.  gr.  XXVIII  1445^ — 1446).  Ac 
P.  loannes  BaiMsta  Eliamcs  sive  Romanus  S.  J.  Alexandriae,  quo  a.  1561  a  Pio  IV. 
legatus  erat  (v.  Can.  V  272*),  in  codice  quodam  arabico  bibliothecae  patriarchalis  80 
illos  canones  nicaenos  repperit,  qui  deinceps  ^canones  arabici"  vocati  sunt;  hos 
Romae  a  PP.  Eliano  et  Francisco  Turriano,  adiuvantibus  Orientalibus  aliquot,  latine 
versos,  P.  Alphonsus  Pisanus  per  Turrianum  accepit;  idcirco  Pisanus  putabat,  se 
70  illos  canones  nactum  esse,  qui  in  epistula  pseudoathanasiana  meraorantur.  No- 
vissirae  autem  clar.  Dr.  Osc.  Braun  73  canones  syriacos,  qui  arabicorum  illorura 
valde  similes  sunt  atque  primae  synodi  nicaenae  auctoritatera  et  ipsi  prae  se  ferunt, 
Romae  repperit ;  qui  eos  vel  exeunte  saeculo  IV.  vel  ineunte  V.  (a  Maruta  Persarum 
episcopo,  ante  a.  420  mortuo?),  vel  saltera  ante  a.  490  conipositos  esse,  et  ex  iis 
arabicos  illos  profluxisse  censet.  Hoc  apud  omnes  constat,  neque  syriacos  illos, 
neque  arabicos  canones  revera  nicaenae  synodi  esse ;  neque  taraen  negari  potest  eos 
ad  disciplinam  ecclesiarum  orientalium  cognoscendara  raultura  valere  (C.  J.  Hefele, 
Die  Akten  der  ersten  allgeraeinen  Synode  zu  Nicaea,  in  „Theologische  Quartal- 
schrift"  XXXIII,  Tiibingen  1851,  41 — 80.  Osc.  Braiin,  De  Sancta  Nicaena  Synodo. 
Syrische  Texte  des  Maruta  von  Maipherkat,  Miinster  i.  W.  1898,  20 — 25).  Polancus, 
mandatu  Borgiae,  ad  litteras  P.  Theodorici  Canisii  rectoris  1.  lulii  1568  datas 
respondens,  Roma  10.  Augusti  1568  *scripsit:  „Ce  stato  charo  intendere  fossino 
raccolti  per  il  Padre  Pisa  quelli  70.  canoni  del  Concilio  niceno,  V.  R.  procuri  ci 
siano  raandati  qua"  (ex  apogr.  eiusd.  terap. ;  Germ.  67  f.  167').  De  editione 
a  Pisano  a.  1572  facta  (quam  editiones  Turriani  et  Ecchellensis  secutae  sunt)  suo 
loco  dicetur. 

2.  Ea  quoque,  quae  HofPaeus  de  daemonibus  illis  scribit,  paulo  accuratius 
considerentur  oportet;  futurum  enim  erat,  ut  proximis  annis  Canisius  ipse  negotio 
illi  implicaretur ;  quod  Sociis  valde  molestum  fuisse  (cf.  supra  p.  210)  vel  ex  hoc 
ipso  intellegitur,  quod  Lutheranis  causam  praebebat  Catholicos,  imprirais  Societatis 
horaines,  irridendi  atque  calumniandi.  Exerapli  causa  pono  *Iocura  ex  „AnnaIibus 
Augstburgensibus"  Achillis  Pirminii  Gassari  (Gasser)  medici  augustani  et  eorum 
teraporum  aequalis  (cf.  Can.  III  609^) ;  sic  igitur  is  scripsit  de  P.  Wendelino 
Volckio  S.  J.  et  de  duabus  pueljis,  quibus  Wendelinus  a.  1568  exorcismos  adhibebat 
(una  earum  erat  Susanna,  altera  Margarita  vocabatur;  v.  supra  p.  210,  et  infra 
p.  221,  et  Ign.  Agricolam  S.  J.,  Historia  provinciae  Societatis  lesu  Germaniae  Supe- 
rioris  I,  Augustae  Vindelicorura  1727,  Dec.  3,  n.  187 — 189) :  „Nostris  peccatis,  et  cura 
primis  ingratitudine  populi  erga  Euangeliura,  ita  proraerentibus,  oranino  per  Vrbem 
Augstburgensem,  noua  Loiolanorum  secta  inualuit  tanta  superstitione  hypocrisique, 
vt  raensibus  lunio  ac  plus  minus  quoque  sequentibus,  miras  praestigias,  Vuendelino 


220  1591.  P.  Paulus  Hoffaeus  Canisio. 

Bietigkaimense  ^  potissimo  coniuratore,  cum  duabus  insanis  puellis  (.utpote  hypo- 
chondriacis  et  hystericis  conuulsionibus,  insanoque  amore  perdiu  iam  laborantibus.) 
in  domo  Georgij  Fuggeri,  vxore  eius  Vrsula  (.quae  proselytos  semper  facere  omnibus 
modis  contendebat.)  ita  instante,  horrendis  exorcismis,  pro  stabiliendis  inuocatione 
Sanctorum,  adoratione  panis  Eucharistici,  poenitentiae  sacramento,  et  merito  operum 
nostrorum,  perfricta  fronte  exercere  neutiquam  erubuerint:  Idque  initio  inter  pri- 
uatos  parietes,  paucis  et  his  domesticis  saltem  praesentibus,  dein  idoneis  alijs  quo- 
que  admissis,  tam  diu  factitarunt,  donec  sibi  probe  instructi  uiderentur,  Tum  actus 
illos  in  Dominicastrorum  fanum  bis,  ad  Vli-ychianum  templum  quater,  et  demum  in 
ipsum  Chorum  episcopalis  ecclesiae  quoque,  tanquam  illustriora  theatra,  publice 
transferre  pro  sua  confidentia  ausi  fuere,  ac  quoties  nefandis  superstitionibus  modo 
hunc  modo  alium  cacodaemonem  eiectum  dicerent  (nam  astantium  nemo  vel  minimo 
signo  aliquem  expulsum  aut  aufugientem  animaduertere  potuit)  subinde  tamen  fa- 
bulam  eam  pro  arbitrio,  et  ad  quamcumque  liberet  horam  renouantes,  idem  semper 
quod  antea  non  sine  fraudis  suspitione  apud  fascinatos  repetere  non  sunt  neque 
Deum  neque  homines  veriti.  Quo  ad  tandem  XVIJ  Augusti  ciuiles  Consules,  uulgi 
murmure  permoti,  Medicis  suis  adfectas  puellas  dijudicandas  demandassent^  reuera 
ne  et  naturali  modo  essent  melancholicis  symptomatibus  obnoxiae,  an  uero  demonijs 
obsessae.  Ibi  cum  diabolicis  illis  coniurationibus  non  omnes  interesse  voluissent, 
neque  etiani  pro  artis  oportunitate  illas  examinandi  occasionem  habere  potuissent, 
nihil  opereprecij  praestitere :  Monachi  ergo  illi  non  monachi,  eos  qui  tenebras  magis 
quam  lucem  amabant-,  in  erroribus  iuueteratis  non  solum  ad  ludibrium  confirmare, 
sed  etiam  falsis  signis  dementare  ultra  biennium,  etiam  in  alijs  puellis  apud  Hansum 
Fuggerum,  perrexerunt.  Fassi  sunt  autem  immundi  illi  spiritus,  quorum  plus  minus 
quadraginta  vel  solam  Susannam  (.de  qua  etiam  ante  quinquennium  diximus  ^ . . .) 
torquebant,  sibi  nomina,  plane  tali  negotio  conuenientissima  esse,  quae  tamen  latine 
nou  facile  expresseris,  uidelicet  Hennenflygeli,  Rappenfussi,  Hundskopfij,  Hanen- 
kopfij,  Heudexi,  Seelendiebi,  Rossstrecki,  Hellhundi,  Pauli  Krattzeri,  et  quod  omnium, 
tanquam  dignum  talium  actionum  epiphonema,  turpissimum  est,  .  .  ."''^  [?].  Ita  habet 
Annalium  exemplum  illud,  quod  exstat  in  bibliotheca  vaticana,  Cod.  Pal.  lat.  913 
p.  674—675 ;  in  quam  bibliothecam  saeculo  XVII.  illatum  est  ex  bibliotheca  heidel- 
bergensi;  cui  obvenisse  videtur  ex  testainento  Udalrici  illius  Fuggeri,  qui,  cum  a 
fide  catholica  defecisset,  Heidelbergae  sedem  fixit  et  post  mortem  Gassari  eius  sibi 
bibliothecam  comparavit.  Edidit  quidem  eosdem  ^Annales"  lo.  Burchardus  MencJcenius 
vir  protestantium  partibus  addictus  et  ^Pontificiis"  parum  favens  (Scriptores  Rerum 
Germanicarum,  praecipue  Saxonicarum  I,  Lipsiae  1728,  1317 — 1964);  at  is  codice 
usus  est  bibliothecae  ducum  saxo-gothanorum ,  quem  breviorem  quam  palatino- 
vaticanum  esse  ex  ipso,  quem  modo  posui,  loco  conieceris  (nisi  Menckenius  de 
industria  aliqua  omisit) ;  desunt  certe  (ut  de  aliis  lectionibus  variantibus  nihil 
dicam)  apud  Menckenium  (1.  c.  1920 — 1921),  quae  palatinus  habet  de  „ingratitudine 
populi  erga  Euangelium"  [lutheranum],  de  „nefandis  superstitionibus"  etc.  Caeterum 
germanicam  quandam  Annalium  Gassarianorum  versionem  iam  exeunte  saeculo  XVI. 
vulgaverat  „Wolffgangus  Hartmannus"  minister  protestantium  ebersbacensium  (Ebers- 
pach)  in  ^Dritter  vnd  letster  Theil.  Der  Weitberuempten  Keyserlichen  .  .  .  Reichs- 
statt  Augspurg  in  Schwaben,  Chronica",  Basel  1596;  ubi  locus  ille  (cum  codice 
gpthano  fere  congruens)  est  p.  112 — 113. 

a)  demandasset  Pal.,  Menck.         b)   Vide  infra,  adn.  4. 


*  Bietigheim,  oppidum  vvurttembergense.  Ipse  Volckius  P.  Hieronymo  Natali 
visitatori  affirmavit,  se  ortum  esse  „ex  oppido  Besigkain"  (Besigheim)  in  ducatu 
wurttembergensi  sito  (Epp.  Nadal  II  589) ;  duo  haec  oppida  parvo  spatio  inter  se 
distant. 

2  Cf.  lo  13,  19.  3  vide  Can.  IV  806—807. 

*  Sequitur  verbum  obscenum. 


Augusta  Vind.  4.  Septembris  1568.  221 

Divulgabatur  autem  circa  ipsum  hunc  a.  1568  a  Lutheranis  *libellus  manu 
scriptus  et  a  CJiristophoro  lacobello  lutherano,  augustani  ^hospitalis  civici  parocho" 
(ita  eum  appellat  Gassarus  apud  Menckenium  1.  c.  I  1925)  compositus,  cui  hic  fere 
titulus  erat:  ^Jesuitterische  Hanndlung,  Teuffels  Beschworung,  vnd  austreibung,  vnd 
was  sich  darneben,  zwischen  Innen,  der  Frawen  Georg  Fuggerin,  vnnd  dem  Predig- 
cannten  jm  Spittal  verloffen  vnd  zugetragen  hat,  M.  D.  LXVIII."  Ubi  refertur,  ex 
famula  quadam  Georgii  Fuggeri,  a  septem  daemonibus,  quorum  alius  alii  successerit, 
per  Doctorem  Simonem  Scheibenhart  (parochum  ad  S.  Mauritii)  liberata,  25.  lunii  1568 
per  P.  Wendelinum  (Volck)  in  tempJo  Dominicanorum,  Georgio  Fuggero  et  aliis  fere 
ducentis  astantibus,  octavum  daemonem  eiectum  esse;  qui  se  ^Hellhundt"  vocari 
affirmaverit  et,  a  Wendelino  coactus,  narraverit,  puellam  illam  varia  peccata  admisisse ; 
puellam  quoque  ipsam,  cum  daemon  eiectus  esset,  eadem  confessam  esse.  Haec, 
vac^VLii  lacoheUus,  i-elatione  („Neue  Zeittung")  quadam  sparsa  sunt;  in  qua  praeterea 
narratur:  Exorcismi  illius  lutheranum  quoque  ministrum  quendam  adfuisse  specta- 
torem ;  atque  liunc  continuo  Ursulam  Fuggeram  adisse  ab  eaque  petiisse,  ut  puellam 
quoque  suam,  quae  et  ipsa  obsessa  esset  ideoque  in  valetudinario  custodiretur,  per 
lesuitam  illum  liberandam  curaret;  Volckium  autem  animum  ad  opem  ferendam 
paratum  obtulisse.  Verumtamen,  inquit  lacobellus,  haec  falso  narrantur,  ,jst  ain 
teuffelische,  faiste,  Batzete,  vnnd  recht  lesuitterische  lugen".  Se  nequaquam  ex- 
orcismum  illum  spectasse ;  Ursulam  vero  Fuggeram  in  valetudinarium  vcnisse  et 
effecisse,  ut  Maria  —  id  ei  nomen  erat  —  invita  potius  quam  libenti  animo  in  aedes 
fuggericas  transmigraret ;  ibi  autem  Volckium  exorcismos  ei  adhibuisse,  lacobello 
(Fuggerae  invitatu)  praesente  quidem,  sed  puellam  obsessam  esse  negante;  postea 
vero  Mariam,  minis  et  vi  adactam,  lutheranismum  abiurasse  et  catholicam  fidem 
professam  esse;  lesuitas  autem  toti  ^ministerio  evangelico"  illusisse  et  exorcismos 
ex  domesticis  parietibus  in  omnes  ecclesias  transtulisse  (ex  libelli  exemplo,  eodem 
fere  tempore  scripto,  quod  exstat  Maihingae  [Maihingen]  in  bibliotheca  principum 
de  Oettingen-Wallerstein',  Cod.  JII  [Deutsch]  2."  f.  7). 

Ita  quidem  lacobellus  Lutheranus  acerrimus ,  qui  Matthiae  Flacii  partes 
sectabatur  et  cum  reliquis  Lutheranorum  ministris  augustanis  tantopere  dissidebat, 
ut  tandem  officio  cedere  ipsorum  opera  per  magistratus  cogeretur  [Gassarus, 
Annales,  apud  Menckenium  1.  c.  1928—1929).  Multae  certe  fabulae  de  lesuitis  eo 
tempore  disseminabantur  (cf.  supra  p.  185).  Hoc  tamen  etiam  ipse  P.  Matthaeus 
Baderus  S.  J.,  inter  a.  1594  et  1598  scribens,  de  Susanna  in  *Annalibus  Augustani 
CoUegii  (cf.  Can.  II  li — lii)  narravit:  Eam,  cum  Ursulae  Georgii  Fuggeri  uxori 
famularetur,  daemoni  se  devovisse  devotionisque  litteras  suo  sanguine  scriptas 
eidem  tradidisse,  deinde  ad  mensam  eucharisticam  accessisse  et  sacram  hostiam, 
ex  ore  extractam,  „in  locum  pudendum"  coniecisse;  quod  ubi  fecisset,  statim  eam 
a  daemone  esse  obsessam;  Ursulam  autem  re  cognita,  quid  faciendum  esset,  ex 
Wendelino  Viilckio  confessario  quaesivisse  (Cod.  friburg.  „Hist.  coll.  Aug."  p.  38 — 42; 
cf.  etiam  Agricolam  1.  c.  I,  Dec.  3,  n.  226).  Hoffaeus  viceprovincialis  id  negotium 
tractabat,  consulendo  etiam  viros  doctos ;  exstat  adhuc  *  epistula  Dilinga  23.  Au- 
gusti  1568  a  P.  Alphonso  Pisano  S.  J.  theologiae  in  ea  universitate  professore 
Augustam  ad  Hoffaeum  missa,  quae  paene  tota  de  obsessione  diabolica  et  de  ex- 
orcismis  est;  acturum  se  dicit  Pisanus  de  diabolo  „contra  diabolum,  qui  tantum 
negocium  nobis  facessit"  ;  ac  primum  quidem  de  ^Maria"  obsessa  (de  qua  plura 
paulo  infra  dicentur)  disserit,  deinde  de  ^Susanna"  illa,  quae  „publice  vexatur  tam 
diu  ab  hoste,  et  laceratur  corpore,  et  laceratio  visa  fuit  in  S.  Vdalrico  a  populo"  ; 
postea,  utrum  unus  diabolus  ab  altero  eici  possit  necne,  quaerit  (ex  autographo, 
quod  exstat  Augustae  Vindelicorum  in  archivo  urbano,  „Kath.  Wesensarchiv"  L  472). 


^  Aliud  exemplura  exstat  Augustae  Vindelicorum  in  bibliotheca  urbana 
{A.  Stauber,  Das  Haus  Fugger,  Augsburg  1900,  128 — 129).  Bernae  (Bern)  quoque 
in  bibliotheca  urbis  eiusdem  libelli  apographum  asservatur:  Catalogus  Codicum 
Bernensium  (Bibliotheca  Bongarsiana).     Ed.  Herm.  Hagen,  Bernae  1874,  203 — 206. 


222  1592,  Cau.  P.  Paulo  HoflFaeo,    Roma  circa  exitum  m,  Sept.  1568. 

Ingolstadio  quoque  (6.  Septembris  1568)  Augustam  ad  Hoffaeum  a  Socio  aliquo 
*litterae  latinae  eaeque  satis  longae  (5  pp.)  missae  sunt,  quibus  ad  10  quaestiones 
de  obsessione  et  de  exorcismo  propositas  respondetur ;  litterarum  autem  auctor  — 
nomen  exsectum  est  —  fuisse  videtur  aut  P.  Hieronymus  Torrensis,  aut  P.  Theodortis 
Peltanus ;  uterque  in  universitate  theologiam  tradebat  (ex  autogr.,  quod  exstat  Au- 
gustae  1.  c.  L  395).  Protestantium  autem  augustanorum  ministri  ea  opportunitate 
tam  copiose  ad  catholicos  impugnandos  utebantur,  ut  ipsum  rei  publicae  senatum 
auctoritatem  interponere  necesse  esset.  Sic  enim  Paulus  von  Stetten  ^senior",  qui 
et  ipse  ex  protestantibus  erat,  codice  usus,  in  quem  senatusconsulta  referebantur, 
in  a,  1568  (tempus,  puto,  aestivum  sive  menses  lunium,  lulium,  Augustum  fere 
significans)  narrat:  „Die  Jesuiten,  ,,,  sonderlich  P.  Wendelin,  nahmen  damalen  mit 
zwey  angeblich  besessenen  Magdlein  anfangs  in  privat-Hausern,  nachgehends  aber 
offentlich  in  denen  Kirchen  unterschiedliche  Arten  von  Beschworungen  vor.  Weilen 
aber  solches  so  wohl  auf  denen  Evangelisch-  als  Catholischen  Cantzeln  zu  Con- 
trovers-Predigten  Anlafi  gab,  und  hieraus  leichtlich  mehrere  Widerwartigkeiten 
hatten  entstehen  konnen,  als  wurde  denen  Jesuiten  bedeutet,  dergleichen  Actus 
hinfiiro  in  der  Stille  und  bey  geschlossenen  Thiiren  vorzunehmen,  die  Evangelische 
Prediger  aber  erinnert,  sich  auf  der  Cantzel  bescheiden  zu  halten"  (Geschichte  der 
Heil.  R5m.  Reichs  Freyen  Stadt  Augspurg,  Franckfurt  u.  Leipzig  1743,  582). 

3.  Ad  complura  huius  epistulae  capita  non  ipse  Canisius,  sed,  eo  consulto, 
S.  Franciscus  Borgias  *respondit,  litteris  per  Polancum  Roma  25.  Septembris  1568 
ad  Hoffaeum  datis.  Ex  quibus  haec  tantum  pono:  „Si  mandano  qui  certe  zifre  piii 
uniuersali  che  quelle  che  V.  R.  ha  mandate,  et  conforme  a  quelle  potra  scriuere 
cio  che  li  parera  .  .  .  Se  tornara  piu  commodo  far  in  un  locho  il  seminario  delli 
scholari,  che  in  diuersi,  come  V.  R.  mostra  sentirlo  et  il  P.  Rettor  detto  *  lo  mostra 
con  molte  raggioni,  facciasi  in  bon  hora,  parendo  anche  cosi  a  quelli  che  hanno 
meglior  uoto'  in  questo  caso  nela  Prouincia.  .  .  .  Quanto  al  cauare  1  uno  o  doi  mesi 
auanti  il  tempo  ordinario  del  nouiciato  intendiamo  che  uuole  dire  auanti  d'unanno 
che  qui  dopo  che  sono  stati  un  anno,  et  tal  uolta  piii  in  probatione  nela  casa 
mandandosi  pur  al  Collegio  a  studiare,  stanno  sotto  un  altro  maestro  de  nouicij 
insin'  al  biennio  adempito,  non  perche  li  si  possono  guardare  tutte  le  regole  del 
nouiciato,  ma  perche  si  tiene  special  cura  dell'  aiuto  loro  spirituale,  et  la  formula 
di  questo  2?  nouiciato  si  mandara  un'  altra  uolta.  . . .  Del  scriuere  contra  li  heretici, 
pare  in  questi  tempi  sara  utile,  ma  non  gia  contrastare  con  li  heretici,  massime 
ignobili  fra  loro,  quali  uorrebbeno  lustrarsi  con  simili  contentioni,  ma  piii  presto 
pigliando  alcun  argumento  graue  et  al  proposito  di  quello  confutando  senza  ingiurie 
li  errori  loro,  et  per  questo  effetto  pare  ben  sia  soUeuato  alcuno  6  alcuni  delli 
Theologi  nostri  occupati  nelle  lettioni,  quali  si  giudicaranno  piii  atti  per  scriuere, 
et  come  si  potra  hauer  commodita  di  mandar  successore,  si  mandara  con  1'  aiuto 
diuino"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  179*'— 180''), 

1593.        CANISIUS  P.  PAUL-O  HOFFAEO  S.  J.  Germaniae  superioris 
viceprovinciali.  Roma  circa  exitum  m.  Septembris  1568. 

Ex  Hoffaei  autographo.     G.  Ep,  IX  f.  177\ 

Collegium  dilinganum  Attgustam  transferri  non  posse. 

Hoffaeus  Oeniponte  18.  Octohris  1568  S.  Francisco  Borgiae  prae- 
posito  generali  sc)'ipsit: 

„Summopere  mihi  placet  CoUegium  Dilinganum,  sed  certe  locus 
hactenus  placere  non  potuit^,  .  .  .  et  videtur  conandum  esse,  fundatore^ 


^  P.  Theodoricus  Canisius  rector  dilinganus. 

2  Cf.  Can.  V  381  626^  ^  Cardinali  Truchsess, 


1593.  Paulus  Hoffaeus  Can.    1594.  lo.  Fr.  Commendonus  Can.  6.  Oct.  1568.       223 

adhuc   viuente,   vt  Augustam   dictum  collegium  transferatur.     Hic  vero 
mihi  Reuerendus  P.  Prouintialis  haec  verba  ohijcit: 

Vtinam  solidius  extaret  Collegij  Dilingani  fundamentum,  quod 
nescio  quomodo  dicat  R.  T.  recte  Augustam  posse  transferrj;  nam 
Romae  audire  nolunt  de  Monasterio  praedicatorum  ad  nostros  appli- 
cando,  et  Senatus  non  permittit,  multoque  minus  Clerus,  vt  coUegium 
habeamus  Augustae." 

Canisius  his  verbis  respondisse  videtur  ad  ea,  quae  Hoffaeus  de  coUegio  dilin- 
gano  transferendo  ad  ipsuni  scripserat  4.  Septembris  (v.  supra  p.  217).  Hoffaeus 
opinabatur  Augustae  nec  senatum,  nec  clerura  impediturum  esse,  quominus  collegium 
conderetur;  id  ipse  in  litteris  18.  Octobris  datis  significat;  at  Canisium  ea  de  re 
rectius  sensisse  eventus  probavit. 

Nescio  num  Canisius  Hoffaeum  his  litteris  etiam  de  contionibus  Augustae 
habendis  monuerit;  v.  infra,  ep.  n.  1595. 

1593.  P.  PAITL.US   HOFFAEUS    S.  J.  Germaniae  superioris  vice- 
provincialis  CANISIO.  Oeniponte  inter  med.  Sept.  et  med.  Oct.  1568. 

Ex  Hoffaei  ad  Borgiam  ep.  autographa.     G.  Ep.  IX  f.  148'\ 

Hoffaeus  Borgiae   scripsit    Oeniponte  19.   Octohris  1568:   „Reginae   meditantur 

de  contionafore  pro  Hala  vt  scripsi  P.  Canisio." 

Magdalena  et  Helena  reginae  id,  nisi  fallor,  agebant,   ut  Halae  in  templo  pa- 

rochiali  aliquis  de  Societate  contionandi  munere  fungeretur. 

1594.  Cardinalis  lOA^^^ISfEIS  FRAIVCISCUIS  COMMElSfDOJfUS 
pontificis  ad  imperatorem  legatus  CANISIO.      Roboreto  6.  Octobris  1568. 

Ex  apographo,  quod  a.  1887  Londini  in  museo  britannico  exscripsi  ex  apographo 
antiquo  (saec.  XVII.  vel  XVIII.),  quod  ibidem  exstat  in  Cod.  ,Eg.  1078"  (de  quo 
Can.  V  Lxix)  p.  366—368  353—354. 

A  pontifice  ad  Maximilianiim  II.  legatus,  ut  eum  ad  concessionem  protestan- 
tismi  revocandam  inducat,  dolet,  quod  imperator  eam  legationem  impedire  conatur ; 
miserum  est,  principum  infidelium  oratores  semjoer  cum  honore  excipi,  legatos  vero 
pontificis  non  semel  esse  reiectos.  Ipse  modo  Oenipontem  proficiscitur,  ubi  cum  archi- 
duce  et  Bavariae  duce,  praecipuis  fidei  columnis,  de  multis  rebus  consilia  conferet, 
ptaratus,  pro  Dei  causa  vel  ipsam  mortem  ohire.  Oeniponte  ah  aliquot  amiis,  Vindo- 
bonae  autem  novissime  aliqui  praesentis  vitae  commodis  studentes  salutem  publicam 
detrimento  afficiunt.  Canisius  Deum  pro  Commendono  orabit;  et  si  legato  aut  Vindo- 
bonani  eundum  censuerit  aut  Oeniponte  haerendum  esse  iudicarit,  cardinahm  Truch- 
sess  vel  ipsum  pontificem  monebit. 

Molto  Reverendo  Padre. 

Qual   sia   la   volunta   dell'  imperatore  intorno  a  questa  legatione 

commessami   da   N.  Signore   sara   gia   noto   alla  Paternita  V.   per  il 

corriero  spedito  dalla  Maesta  S.  Cesarea,  et  intendera  anco  gV  officii, 

che  cosi  ne  fara  il  Signor  ambasciator  ^,  le  commissioni  del  quale  se 


'  Maximilianus  II.,  cum  ingenti  aere  alieno  premeretur  et  novis  pecuniis  in- 
digeret,  Vindobonae  die  18.  Augusti  1568,  quo  comitia  ordinum  Austriae  inferioris 
incohabantur,  baronibus  et  nobilibus  („Herren  und  Rittern")  cum  condicionibus  qui- 
busdam  concessit,  ut  et  ipsi  et  omnes  ipsorum  ditioni  subiecti  in  arcibus  et  oppidis 
et  vicis  et  templis,  quae  in  ipsorum  potestate  vel  ^patronatu"  essent,  Confessionis 
Augustanae   liberum    exercitium    haberent.     Qua   re    cognita    S.  Pius  V.  cardinalem 


224  1594.  loannes  Franciscus  Commendonus  Canisio. 

bene  a  me  non  sono  note,  mi  vo  pero  imaginando  clie  siano,  ehe  egli 
debba  dimostrar  a  N.  S.  che  molto  meglio,  et  con  molto  maggior 
frutto  si  possa  trattare  con  quelli  populi  senza  la  presenza  d'  un  legato 
Apostohco,  et  insieme  assicurar  S.  Beatitudine  della  buona  mente 
deir  imperatore  et  della  buona  speranza,  che  ha  di  condur  da  se  le 
cose  a  servitio  di  Dio,  dove  un  legato  gli  potrebbe  disturbar  i  disegni 
suoi.  lo  non  ne  essamino  le  cagioni  che  possono  haver  indotto  a 
questa  deh'beratione  S.  Maesta,  la  quale  non  dubito  che  si  muova 
con  intention  buona  et  catolica,  perche  a  me  cio  non  tocca,  essendo 
r  officio  mio  d'  obbedir  a  S.  Santita  et  esseguire  come  ministro  quello 
che  mi  e  imposto.  Non  posso  gia  fare,  che  non  mi  doglia  nel  cuor 
di  vedere  ridotte  a  termine  le  cose  della  religione,  che  si  giudichi 
di  potterle  trattar  meglio  senza  1'  intervento,  non  che  senza  1'  auttorita 
del  Vicario  di  Dio,  et  che  s'  introduca  costume  fra  Principi  che  rice- 
vendosi  senza  eccettione  gl'  ambasciatori  anco  degl'  Infideli  solamente 
a  quelli  di  cotesta  Santa  Sede  siano  apposte  difficulta,  et  che  gia 
piu  volte  a  di  nostri  habbiamo  veduto  refutare  i  legati  Appostolici  S 
il  che  quanto  gran  segno  sia  dell'  ira  di  Dio,  mi  si  e  tutto  hoggi 
cavalcando  per  questi  monti  rivolto  per  la  mente  con  iufinito  dolore 
deir  infelicita  di  questi  tempi,  nel  quai  dopo  la  speranza  che  ho  nella 
misericordia  di  Dio  mi  consola  il  tener  per  fermo  che  qualunche 
deliberatione  pigliera,  sara  a  la  Beat,  sua,  come  a  vero  suo  servo, 
inspirata^  dallo  Spirito  Santo.  Questa  ferma  credenza  mia,  fra''  [?] 
che  m'  humilio  tanto  alla  bonta  di  S.  Beatitudine  che  non  ardisco 
quasi   discorrere   ne   cercar   quello,    che  sia  meglio  et  piii  espediente 

a)  inspirato  ap.        b)  Sic  aj).;  fa? 


loannem  Franciscum  Commendonum  prope  Veronam  morantem  iussit  cura  potestate 
legati  a  latere  ad  imperatorem  adire  eique  persuadere,  ut  eam  concessionem  revocaret. 
Sed  Commendono  eodem  die,  quo  Verona  in  CTermaniam  versus  profectus  erat, 
festinus  a  caesare  nuntius  cum  litteris  occurrit,  quibus  is  magnopere  cardinalem 
rogabat,  ne  longius  progrederetur ;  ostensurum  se  enim  pontifici  maximo,  quam  non 
opportune  eo  tempore  iegatus  aliquis  ad  se  mitteretur.  Reapse  Maximilianus  II. 
et  ad  Pium  V.  in  eam  sententiam  30.  Septembris  1568  scripsit,  et  Prospero  ab  Arcu 
(Arco)  oratori  suo  romano,  ut  idem  verbis  copiosius  pontifici  exponeret,  mandavit. 
Interea  Commendonus,  misso  ilico  Romam,  qui  ex  pontifice,  quid  faciendum  esset, 
quaereret,  longius  processit,  ita  tamen  moderans  iter,  ut  qui  missus  erat,  ad  Oeui- 
pontem  se  assequeretur  {Laderchius  1.  c,  in  a.  1568,  n.  82.  Schwarz,  Briefe  und 
Akten  I  121  123.  Hopfen  1.  c.  144  293—294.  La  vie  du  Cardinal  Jean  Fran^ois 
Commendon.    Par  il/.  FUcUer,  Eveque  de  Nisme,  Paris  1695,  274—289). 

^  Anno  1561  Fridericus  JI.  Daniae  rex  Commendoni  legationem  rustice  reiecit 
{Can.  II  149'),  Eodem  anno  Elisabetha  Angliae  regina  Hieronymo  Martinengo  ab- 
bati,  quem  Pius  IV.  ad  eam  miserat,  prorsus  interdixit,  ne  in  insulam  traiceret 
{Raynaldus,  Annales  Ecclesiastici,  in  a.  1561,  n,  51.  G.  Barnet,  The  History  of 
the  Reformation  of  the  Church  of  England  II,  ed.  N.  Pocock,  Oxford  1865,  649—660). 
Anno  1564  Pius  IV.  cardinalem  loannem  Moronum  ad  Ferdinandum  I.  legare  statuerat; 
sed  Ferdinandus,  ut  pontifex  consilio  desisteret,  effecit  (Coleccion  de  Docmnentos 
in^ditos  para  la  Historia  de  Espana  CI,  Madrid  1891,  79.  /,  v.  Ddllinger,  Beitrage 
zur  politischen,  kirchlichen  und  Cultur-Geschichte  I,  Regensburg  1862,  562). 


Eoboreto  6.  Octobris  1568.  225 

in  questo  negotio,  m'  e  venuto  solo  in  pensiero,  che  approvando  la 
Santita  S.  le  ragioni  che  allega  1'  imperatore,  si  potrebbe  forse  con- 
siderar,  se  fin  tanto  che  se  ne  vedesse  qualche  successo,  fosse  a  pro- 
posito  ch'  io  mi  fermassi  con  qualche  pretesto  in  Ispruch,  perche  forse 
non  saria  di  poco  momento  la  vicinanza  del  legato.  lo  per  questo 
rispetto,  et  per  ritrovar  il  duca  di  Baviera,  che  deve  trovarsi  coll' 
Arciduca  Ferdinando  questa  setimana  ^  ho  pensato  esser  molto  meglio 
che  ancor  io  mi  ci  ritrovi  per  fare  con  questi  doi  Principi  che  sono 
le  principali  colonne  deila  fede  catolica  in  Germania  quell'  officii  che 
sapro  a  servitio  del  presente  negotio,  et  spero  che  '1  Signore  Dio 
havera  voluto  con  questa  occasione  della  lettera  dell'  imperatore, 
che  mi  richiede  che  io  mi  fermi  darme  piii  commodo  tempo  da 
esser  con  questi  Principi  et  far  con  essi  molti  ragionamenti  sopra 
molte  cose.  lo  faro  quel  poco  che  potro,  et  che  mi  concedera  il 
Signor  Dio  ch'  io  faccia  a  servitio  suo,  et  come  altre  volte  mi  ricordo 
haver  detto  in  Germania  a  V.  Paternita-  pigliero  in  bene  ogni  acci- 
dente  che  avvenga,  et  con  certezza,  che  Dio  non  abbandonera  mai 
la  sua  Chiesa,  et  con  fermo  proponimento  di  metter  la  vita,  se  lo 
richiedera  il  bisogno.  Ma  la  Paternita  V.  sa  molto  bene  a  quante 
difficulta  io  son  sottoposto;  gli  sono  noti,  et  in  Ispruch  gia  alcuni 
anni,  et  in  Austria  ultimamente  i  modi  tenuti  da  alcuni  et  gi'  impedi- 
menti  posti  ai  negotii,  et  quanto  questi  tali  officii  et  arti  usate  per 
particular  passione  habbiano  nocciuto  a  la  causa  publica  in  varii  tempi 
et  in  varii  lochi,  et  faccia  il  Signor  Dio,  che  anco  questo  non  venga 
dalli  medesmi  maestri^.  A  me  tocca  pregare  la  divina  S,  Maesta 
che    muti   lor   mente   et   gl'  illumini   a   stimar   manco   quest'  interessi 


'  3.-9.  Octobris.  Albertus  V.  Bavariae  dux  Oeniponte  d.  11.  Octobris  ad 
Philippum  n.  scripsit  {Tf^alt.  Goetz,  Beitrage  zur  Geschichte  Herzog  Albrechts  V. 
uud  des  Landsberger  Bundes  1556—1598,  Munchen  1898,  419). 

2  Augustae  Vindelicorum  a.  1566  inter  comitia  imperii?    Cf.  Can.  V  229—253. 

^  Et  ex  aulicis  Ferdinandi  archiducis,  et  ex  magistratibus  sive  officialibus 
tirolensibus,  et  ex  nobilibus  complures  protestantismum  plus  minusve  profitebantur. 
Praeterea  catholici  quoque  consiliarii  haud  raro  iurisdictionem  ecclesiasticam  sibi 
arrogabant  vel  episcopos  in  eius  exercitio  inipediebant  {Hirn  1.  c.  I  134 — 138 
280 — 290).  Praecipue  autem  Commendoni  animo  eo  tempore  obversatum  esse  puto 
gravissimum  dissidium,  quod  inter  Ferdinandum  archiducem  et  cardinalem  Ludovicum 
Madrutium  (Madrucci)  episcopum  principem  tridentinum  ortum  erat:  Ferdinandus 
iam  inde  ab  aliquot  annis  maximam  partem  potestatis  civilis,  quam  episcopi  triden- 
tini  in  episcopatum  iilum  habebant,  sibi  sumere  volebat,  ac  m.  Septembri  1568 
milites  comparare  coepit,  qui  Tridentum  vi  occuparent  {Hirn  1.  c.  I  291 — 297. 
Schwarz  \.  c.  I  128 — 129.  Jos.  Hirn,  Der  Temporalienstreit  des  Erzherzogs  Fer- 
dinand  von  Tirol  mit  dem  Stifte  Trient,  in  „Archiv  ftir  osterreichische  Geschichte" 
LXIV,  Wien  1882,  411 — 420).  Concessionis  autem  Vindobonae  protestantibus  factae 
auctorem  praecipuum  esse  ferebant  loannem  Udalricum  Zasium  vicecancellarium ; 
eundem  de  pontifice  omnique  clero  contumeliose  contemptimque  loqui  let  scribere 
dicebant  {Friedr.  Wiminer,  Vertraulicher  Briefwechsel  des  Cardinals  Otto  Truchsess 
mit  Albrecht  dem  Fiinften  1568 — 1573,  in  ^Archiv  fiir  die  Pastoral-Conferenzen  im 
Bisthume  Augsburg"  II,  Augsburg  1850,  526  537.  Hojjfen  1.  c.  277  283  284). 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VJ.  15 


226      1595.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo.    Roma  icter  ineunt.  m.  Oct.  et  med.  Nov.  1568. 

della  vita  presente,  che  alla  fine  non  sono  altro  che  miserie,  et  a 
lasciare  una  volta  da  parte  questi  diabolici  officii  che  cosi  possono 
chiamarsi,  non  potendo  esser  fatti  se  non  per  suggestione  del  De- 
monio.  Prego  quanto  posso  la  Paternita  V.  a  ricordarsi  di  me  nell' 
orationi  et  sacrificii  suoi,  et  a  pregar  particularmente  Dio  che  in- 
spiri  a  S.  Beat.,  a^  [?]  qual  sara  meglio  delle  due  deliberationi,  overo 
che  io  vada  alla  Corte,  o  che  m'  ihtertenga  in  Ispruch  affine  che 
S.  Santita  potesse  vedere,  prima  ch'  io  uscissi  di  Germania,  il  successo 
delle  cose  d'  Austria.  Quando  alcun  di  questi  consigli  paresse  buono 
alla  Paternita  V,,  la  lo  potria  communicare  con  Monsignor  lUustrissimo 
d'  Augusta  1  et  anco  con  N.  S.,  ch'  io  sono  et  saro  pronto  ad  obbe- 
dire  a  quanto  commandera  S.  Beatitudine.  Dio  conservi  la  Paternita 
V.  nella  sua  Santa  gratia. 

Di  Rovere  di  Trento  ali  VI.  d'  Ottobre  1568. 

Roboretum  (Roveredo,  Rovereto),  oppidum  tirolense  inter  Veronam  et  Tridentum 
ad  Athesin  (Etsch)  situm,  ab  Italis  olim  ^Rovere"  vocabatur  {31.  A.  Baudrand,  Geo- 
graphia  II,  Parisiis  1681,  175). 

Apographo  antiquo  inscriptum  est:  ^Canisio"  ;  a  Commendono  autem  epistulam 
datani  esse  et  ex  ipsis  rebus  intellegitur,  quae  in  ea  proferuntur,  et  ex  indiculo 
(p.  5),  qui  in  codicis  londinensis  parte  postrema  comparet. 

Antequam  hae  litterae  Canisio  traditae  essent,  S.  Pius  V.  decrevit,  ut  Com- 
mendonus  Vindobonam  peteret,  eaque  de  re  Maximilianum  II.,  litteris  9.  Octobris 
1568  datis  [Schwarz  1.  c.  I  123),  certiorem  fecit.  Commendonus  sub  exitum  m.  Oc- 
tobris  Vindobonam  advenit  {Winnner  1.  c.  524).  Inde  litteras  Romam  misit,  quibus 
Canisii  operam  denuo  requirebat;  v.  infra,  mon.  it.  (21);  cf.  etiam  mon.  it.  (15). 

1595.        CANISIUS  P.  PAUIiO  HOFFAEO  S».  J.  Germaniae  superioris 
viceprovinciali.  Roraa  inter  ineunt.  m.  Oct.  et  med.  Nov.  1568. 

Ex  Hoffaei  autographo.    G.  Ep.  IX  f.  139. 

De  contionibus  augustanis  et  „instructione"  oenipontana.  ^ 

Hoffaeus  Augusta  17.  Decembris  1568  S.  Francisco  Borgiae  scripsit :  „Bis  ad 
me  scripsit  P.  Canisius  vt  Augustae  in  S.  Mauritio  concionarer :  coepi  prima  Domi- 
nica  aduentus^ :  nunc  intelligo  Oenipontum  mihi  abeundum  vt  ibi  concioner  quicquid 
dicant  Mauritiani.  .  .  .  Promisit  .  .  .  P.  V.  instruclionem,  quam  apud  Archiducem^ 
sequerer,  sed  ea  instructio  remansit  Romae,  et  ad  meas  manus  Jion  venit.  ...  Et  cmn 
etiam  P.  Canisius  scripserit  ab  ea  imtructione  mihi  pendendum  esse,  sine  ea  Oeni- 
pontum  ire  mihi  tutum  non  est.  . . .  Dei  gratia  Padre  non  rompiamo  adesso  con  gli 
Fuggerj,  saltem  donec  P.  V.  accipiat  ab  ipsomct  P.  Canisio  literas  de  totius  rei  statu  . . . 
Audio  P.  Canisium  redire." 

Ecclesia  S.  Mauritii,  quae  collegialis  simul  et  parochialis  erat,  prope  domus 
illas  fuggericas  sita  erat,  in  quibus  Marcus  et  loannes  Fuggeri  habitabant  {Christian 
Meyer,  Chronik  der  Familie  Fugger  vom  .Tahre  1599,  Muncheu  1902,  68  78),  et 
ad  „patronatum"  Fuggerorum  pertinebat;  qui  et  parochi  et  contionatoris  „praesen- 
tandorum"  ius  habebant  {Agricola  \.  c.  I,  Dec.  3,  n.  184.    Stauber  I.  c.  16). 

loannes  igitur  Fugger  (suo  et  Marci  fratris  nomine)  Augusta  Vindelicorum 
17.  lulii  1568  Michaeli  Mair  procuratori  suo  romano  de  Doctore  Simone  Scheibenhart 

.a)  Sic  ap.;  omittendumne  hoc  a?  an  pHus  illud? 


'  Cardinalis  Truchsess  Romae  raorabatur;  v.  supra  p.  201. 
2  28.  Novembris.  ^  Ferdinandum  II. 


1596.  P.  Paulus  Hotfaeus  Can.    Oeniponte  (?)  paulo  post  med.  Oct.  1568.       227 

ecclesiae  S.  Mauritii  parocho  et  contionatore  *scripsit:  .  .  .  ^Lieber  Mair  Michel, 
Dieweil  Doctor  Simon  wie  jr  wusst,  Alters  vnnd  schwachhait  halben,  den  predigt- 
stul  zu  Sanct  Moritzen,  lenger  nit  versehen  kan,  haben  wir  jme  auff  sein  hoch 
anhalten  bewilliget,  jne  desselbigen  zu  bemuessigen.  Wie  wir  nun  hinvndwider 
nach  gefragt,  kinden  wir  kainen  taugenlichen  Prediger  daher  bekomen,  dann  wie  jr 
selb  wusst,  leget  sich  vnser  Teutsche"  gaistlichait  laider,  wenig  auff  das  Predig- 
ampt.  dardurch  wir  verursacht  worden  .  vnns  vnnder  dem  orden  der  Jesuiter  zu 
bewerben,  die  geben  fur,  das  one  des  Cardinals  vnd  Generals  jres  ordens  ^,  kainer 
sich  zu  ainigem  dergleichen  Ampt  begeben  kind,  jst  hier  auff  an  euch  vnnser  Bitt 
jr  wollen  von  vnsertwegen  bej  jr  furstlichen  Gnaden  ^  jntercediern,  dieselbig  vnder- 
thenigst  anlangen,  das  sy  zu  ainem  solchen  Christlichen  werk,  ain  gnedige  be- 
willigung  geben,  vnnd  vnns  ainen  taugenlichen  dises  orden  erlauben  wolien."  Idem 
eidem  7.  Augusti  1568  *scripsit  de  P.  Paulo  Hoffaeo:  „Wir  haben  D.  Paulum  fur- 
geschlagen,  wann  der  selbig  zubekomen  were  der  Predigtstul  etc.  gnugsam  ver- 
sehen,  Nun  werden  wir  aber  bericht,  Das  ainer  mit  namen  herr  Georgius  scherer  '^ 
auch  aus  der  Jesuiter  orden,  von  Wien  wegk  komen  soll,  der  hat  akla  ain  zeit  lang 
geprediget,  wirt  vnns  fast  beruemet,  Da  wollen  bej  jr  furstlichen  Gnaden  von 
vnsertwegen  anhalten  ob  wir  denselbigen  bekomen  kinden,  Der  were  vns  schier 
lieber,  als  doctor  Paulus,  jr  erhalten  aber  disen  oder  den  andern,  so  sein  wir  zu- 
friden"  (ex  apographis  eiusd.  temp.,  quae  exstant  Augustae  in  archivo  fuggerico, 
Cod.  ,1568.  Herrn  Hannsen  Fuggers  aigen  Copierbuech  angefanngen  a  dj  13  de- 
cember  Anuo  etc.  67t'^'>.   N?  8"  f.  S^"^'— 59^  70''). 

„Georgius  Fugger  .  Marciis  Fugger  .  Joannes  Fugger"  Borgiae  Augusta  18.  De- 
cembris  1568  de  Hoffaeo  scripserunt:  ,R.  P.  D.  Paulus  summe  ab  omnibus  Catholicis 
desideratus,  hoc  aduentu  concionatorem  apud  nos,  in  Ecclesia  S.  Moritij  agere  coepit, 
et  hoe  breui  tempore,  Deo  Optirao  Maximo  concedente,  tantum  suis  laboribus  effecit, 
quod  Ecclesia,  quae  ante  penitus  quasi  derelicta  erat,  tanto  hominum  concursu  modo 
frequentetur,  ut"  etc.  Quare  „loco  totius  comunitatis"  ipsi  gratias  agunt  Borgiae 
eumque  rogant,  ut  Hoffaeum  laborem  illum  prosequi  patiatur.  „Curam  omnem  et 
diligentiam  adhibebimus,  ut  T.  P.  reipsa  experiri  et  intelligere  debeat,  negotium 
illud,  extruendi  scilicet  in  hac  Vrbe  Collegij,  summe  nobis  cordi  esse"  (ex  litterarum 
[germanice,  puto,  scriptarum]  exemplo  latino,  Borgiae  misso ;  G.  Ep.  IX  f.  147^^). 
Anno  1568  ^duos  nobiles  Fuggeros  domum,  ac  sumptus  ad  vigintiquinque  [SociosJ 
sustinendos  detulisse"  afiirmat  Saccliinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  190.  Philippus 
Eduardus  Fuggerus  in  *  Ephemeridibus :  „Februarius  1569.  1.  Ex  Augusta  frater 
[Octavianus  scripsit]  .  .  .  in  Augusta  si  farebbe  una  chiesia  et  casa  per  loro,  che 
habbi  entrata  da  1500  fl.  1' anno"   (ex  autogr.;  Cod.  vindob.  7447  f.  42^). 

1596.         P.   PAIJI.IIS   HOFFAEUS  S.  J.  Germaniae   superioris  vice- 
provincialis  CANISIO.        Oeniponte  (?)  paulo  post  med.  Octobrem  1568. 

Ex  litterarum  Polanci  apogr.,  eod.  temp.  scripto.    Germ.  67  f.  IS^*" — 190"). 

De  promotionibus,  privilegiis  Mendicantium,  P.  Stevordiano,  confessariis  regi- 
narum  oenipontanarum,  Sociis  ingolstadiensibus  scholas  tollere  recusantibus,  Dialec- 
tica  Monachii  sublata,  P.  Sammareyer  comiti  Schwartzenberg  concesso,  eodem  patre 
et  fratre  laico  quodam  dimittendis. 

P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretariits  Roma  6.  Novembris  1568  ad 
Hoffaeum  scripsit:  „Ad  alcuni  punti  di  lettere  deV.  R.  scritte  al  P.  Canisio,  rispon- 
dero  in  breue  per  questa." 

a)  Tta  in  ap.  eadon  inaiiu  covrectiiin  est  ex  sich  die. 


'  Cardinaleni'Ottonem  Truchsess  episcopum  augustanum,  qui  eo  tempore  Romae 
degebat,  et  S.  Franciscum  Borgiam  significat. 
-  Cardinalem  Truchsess  dicit. 
j    ^  De  P.  Georgio  Scherer  S.  J.  v.  Can.  II  559. 

15* 


228         1596.  P.  Paulus  Hoffaeus  Can.    Oeniponte  (?)  paulo  post  med.  Oct.  1568. 

HofFaei  litterae  perierunt;  quid  autem  ille  scripserit,  ex  Polanci  epistula  in- 
tellegitur.  Sic  igitur  Polancus:  ,il  fratello  henrico  che  sta  in  dilinga  si  potra  pro- 
mouere  al  magisterio  con  doe  altri',  quanto  alli  priuilegij  de  mendicanti,  a  noi 
communicati,  non  si  usi  de  alcuno  senza  expresso  ordine  di  Roma,  et  dechiaratione 
de  quali  si  possa  usare,  et  questo  medesimo  si  e  scritto  ad  altre  Prouincie^. 

Circa  il  P.  Martino  Steuordiano,  si  aspetta  risposta  di  quello  che  si  e  scritto 
a  V.  R.  et  di  parola  raccomandato  al  P.  Georgio  Schorichio,  il  che  conuerrebbe 
metter  in  esecutione  ^. 

Quelli  Padri  de  Jspruch  *  insin'  a  Pasqua,  conuerra  tolerarli,  aiutandoli  pero, 
et  procurando  che  le  Regine  non  li  mandino  quelle  carezze  superflue  de  cibi  che 
sogliono,  come  gia  haueua  promesso  la  Regina  Madalena  ^ ;  per  la  Pasqua  che  si  haue- 
ranno  di  mandare  li  doi,  con  le  Regine  ®,  si  fara  qualche  prouisione  piacendo  a  Dio. 

Circa  le  schole  de  Jngolstadio,  scriue  V.  R.  che  ha  patito  repulsa,  et  benche 
si  piglia  per  modo  di  gioco,  tuttauia  fra  superiore  et  inferiori,  quali  sono  quelli  de 
Jngolstadio  a  V.  R.  non  pare  si  habbia  a  pratticar  questo  linguagio,  poiche  1'  officio 
loro  e  obedire,  tuttauia  si  desidera  intendere  che  causa  habbino  dato  per  non  le- 
uarle  "^ ; 

La  lettione  dialetica  di  Monachio,  e  stato  bene  leuarla,  benche  dopo  Pasqua, 
se  parera  a  V.  R.  concederli,  qualche  compendio  di  dialettica,  parendoli  capaci  li 
auditori,  lo  potra  fare ; 

11  P.  Balthasar  come  sara  finito  il  terapo,  per  il  quale  fii  concesso,  si  reuochi 
et  se  si  sara  ben  diportato,  si  potra  ritener  in  casa,  per  ueder  si  fara  il  debito 
suo,  et  quando  non  lo  facessi  V.  R.  lo  potra  mandar  libero  ftiori  dela  Compagnia 
aiutandolo  ad  hauer  qualche  conditione  bona,  et  questo  medesimo  si  potra  far  su- 
bito  senza  altra  proua,  se  sj  intendera  che  non  si  e  diportato  bene  con  quel  conte^ 

Con  chrlstophoro  coco  aenipontano  ^,  si  faccia  un' ultima  proua,  come  chi  da 
la  estrema  untione,  usando  de  alcuni  rimedij  gagliardi,  et  se  non  si  emendera  V.  R. 
uditi  li  suoi  consultori,  si  risolua  et  lo  potra  mandare  con  Dio,  de  altre  cose  scriuera 
il  medesimo  Padre  Canisio." 


'  Henricus  Hcirdt  sive  Winsenius,  de  quo  Can.  IV  501  {''•Catalogus  dilinganus 
1.  Novembris  1567;  GSC  66  f.  382^—383^).  Is  25.  Octobris  1569  una  cum  lacobo 
Rem  S.  J.  Dilingae  magister  artium  creatus  est  (Cod.  diling.   „Acta  ac.  Dil."  p.  77). 

2  Cf.  supra  p.  205^.  Pohincus  mandatu  Borgiae  Roma  30.  Decembris  1570 
P.  loanni  Baptistae  Perusco  *scripsit:  „E  vero  che  la  Compagnia  nostra  tiene  fa- 
colta  conforme  a  quella  della  Religione  de  Mendicanti  .  ma  a  nostro  modo,  cioe  per 
uia  del  General  il  qual  non  da  ad  ogni  uno  ogni  facolta"  (ex  apogr.  eiiisd.  temp. ; 
Epp.  It.  1569-1571   f.  201^).     Cf.  Can.  IV  472. 

■^  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

*  PP.  loannem  Dyrsium  et  Paulum  Hetzcovaeum,  Magdalenae  et  Helenae  re- 
ginarum  confessarios,  significat. 

^  Vide  infra,  mon.  oen.  (7). 

'^  Halam,  ubi  reginae  collegium  illud  virginum  conditurae  erant. 

■^  Vide  supra  p.  216.  CoIIegium  ingolstadiense  9.  Octobris  1568  vulgavit  vel 
saltem  vulgare  voluit  „CataIogum  lectionum  et  exercitationum"  in  quattuor  „clas- 
sibus"  suis,  quarum  prima  esset  „in  Rhetoricis",  11.  Octobris  incohandarum.  Cata- 
logum  posuit  Pachtler  I.  c.  I  212 — 214. 

^  ^Othenricns  Comes  in  Schwartzenberg,  liber  Baro  in  Hohen  Landsperg,  Ran- 
deccij  Dominus  etc.  summus  per  Bauariam  Praefectus  etc."  "litteris  publicis  Mon- 
achio  21.  Decembris  1568  datis  testatus  est  „P.  Balthasarem  Samereyer  S.  J." 
„ex  superiorum  suorum  voluntate  per  aliquod  tempus  in  domo  et  familia  nostra" 
fuisse  atque  munere  optime  functum  esse  (ex  archetypo,  quod  exstat  Romae  in 
archivo  regni  italici,  „Arch.  dei  Gesuiti,  Lettere  1548 — 1573"). 

^  De  Christophoro  „Saldorfensi"  fratre  laico  v.  supra  p.  2.  Hoc  tamen  loco 
potius  dixerim  significari  Christophorum  Amschamer;  de  quo  infra,  ep.  n.  1621. 


1597.  Mart.  Leubenstain  Can.    1598.  Can.  lo.  de  Polanco.    Roma  Nov.  1568.      229 

Polancus  liis  litteris  Hoffaeum  monet,  ut  respondeat  de  P.  Martino  Stevordiano 
(quem  Albertus  V.  Bavariae  dux  Monachii  contionatorem  retinere  omnino  volebat; 
V.  supra  p.  210) ;  neque  dubium  est,  quin  Polancus  *litteras  significet,  quas  Borgias 
Roma  23.  Septembris  1568  ad  Hoffaeum  dedit;  ubi  ille:  „Sopra  il  P.  Martino  con- 
uiene  usar  liberta  in  trattar  col  canceliero '  et  anche  col  Signore  Duca,  che  si 
contenti  che  detto  P.  Martino  uenghi  a  Roma,  o  uero  uadi  a  Colonia  accio  sia 
aiutato  nela  persona  sua,  perche  la  Compagnia  nostra  hauendo  da  render  conto  de 
lui  a  Dio,  si  sente  obligata  in  conscientia  a  farlo  cosi,  et  quando  non  si  contentassi 
Sua  Eccellenza  la  Compagnia  sara  sforzata  a  lasciarlo  et  separarlo  da  se,  per  le 
ragioni  che  V.  R.  li  potra  dire,  et  all'  hora  se  lo  uorra  pigliar  per  predicatore  [lo 
pigli]'*  0  lo  lasci  come  meglio  li  piacera"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  177''). 

1597.  P.   MABTIXUS   I^EUBEHrSTAIX    S.  J.    rector    collegii 
ingolstadiensis  CANISIO. 

Ingolstadio   inter   lulium    et  Novembrem  1568. 

Ex  epistula  ad  Polancum,  de  qua  infra,  ep.  n.  1604. 

Canisius  Florentia  10.  Decemhris  1568  P.  loanni  de  Polanco  Societatis  secre- 
tario  scripsit:  „Respondendum  est  Jngolstadiensihus,  possint  ne  plures  mittere  stu- 
diosos  ad  Germanicum  collegium  anno  sequenti.  Nam  litteris  ad  me  datis  hoc  quae- 
sierunt." 

1598.  CANISIUS   P.  lOAW^WI  BE  POI^A^fCO    secretario  Societatis 
lesu.  Roma  exeunte  m.  Novembri  1568. 

Ex  apographis  epistularum  Polanci,  de  quibus  infra,  epp.  nn.  1605  1607. 

Aliqua  ei  commendat  de  Fuggeris  collegii  germanici  convictorihus  et  de  Botia- 
ventura  Paradinas  fut^iro  magistro  noviciorum  etc. 

Polanciis  Canisio  scripsit  Roma  11.  Decembris  1568:  „Circa  il 
memorial  a  me  lasciato  ho  cominciato  a  far  quel  che  V.  R.  mi  lascib 
raccomandato  et  haiiero  cura  clel  resto."  Et  Roma  15.  lanuarii  1569: 
„Del  memoriale  che  V.  R.  mi  lascio,  hauero  cura  sia  eseguito,  cio  e 
cpianto  alli  doi  fratelli  Fuchari,  Bonauentura.  etc." 

Antonius  (natus  a.  1552)  et  Raimundus  (natus  a.  1553)  filii  Georgii  II.  Fuggeri 
et  Ursulae  de  Lichtenstein  a.  1568  Augusta  Romam  missi  erant,  ut  in  coUegio  ger- 
manico  ^convictores"  essent  {Steinhuher  1.  c.  P  74).  Eos  17.  Septembris  1568  ad- 
venisse  notat  Hier.  Nappi  S.  J.  in  *Annali  del  Seminario  (cf.  Can.  IV  316)  p.  60 — 64. 
Collegium  eo  anno  260  adulescentes  nobiles  habebat  (Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  4, 
n.  156).  Nomine  autem  ^Bonaventurae"  significatur  Bonaventura  Paradinas,  quem 
S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  domui  probationis  monacensi  magistrum 
noviciorum  destinaverat,  ^primo  vere"  Roma  mittendum  (v.  infra,  ep.  n.  1600).  De  eo 
haec  referuntur  in  *  „Elogiis  Hominum  Illustrium  qui  in  Prouincia  Superioris  Ger- 
maniae  vixerunt  et  obierunt  cum  existimatione  perfectionis  et  sanctitatis  religiosae" 
(a.  1581 — 1649),  saeculo  XVII.  conscriptis:  Segobia  (Segovia,  Hispaniae  urbs)  ortus, 
Romae  „magister  domus  Marci  Antonii  Cardinalis  Columnae  senioris"  constitutus 
est;  deinde  ibidem  23.  lunii  1566  Societatem  ingressus,  „P.  Alphonso  Ruizio  Cor- 
dubensi"  noviciorum  magistro^  tirocinium  peregit;  a.  1569  in  Germaniam  superiorem 

a)  Haec  supplenda  esse  ostendit  res  ipsa. 


*  Simone  Thaddaeo  Eck. 

^  Non  Cordubae,  ut  Ign.  Agricola  S.  J.,  Historia  Provinciae  S.  J.  Germaniae 
Superioris,  Pars  secunda,  Augustae  Vindelicorum  1729,  n.  368,  scribit,  sed  Romae 
is  tunc  magister  noviciorum  erat  [Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  1,  n.  55 ;  1.  2,  n.  16; 
1.  4,  n.  15). 


230         1599.  P.  Nicolaus  Lanoius  Can.     1600.  P.  loannes  de  Polanco  Can. 

missus,  a.  1584  quattuor  vota  sollemnia  professus,  5.  Octobris  1595  Monachii  vita 
functus  est,  annos  natus  62  (Cod.  „Iesuitica  Fasc.  11.  No.  196 '/2"  P-  6 — 7,  Monachii 
in  archivo  regni  bavarici).  Paradinas  ab  a.  1569  usque  ad  niortem  (praeter  3  annos. 
quibus  collegii  ingolstadiensis  rector  erat)  magistri  noviciorum  officium  primum 
Monachii,  deinde  (aba.  1578)  Landsbergae  summa  cum  prudentiae  et  pietatis  laude 
administravit  {Agricola  1.  c.  II  n.  367—378.    Duhr,  Jes.  I  64*  530—535). 

Ex  posterioribus  epistulis  (ut  n.  1611)  cognoscitur  Canisium  lioc  ^memoriali" 
Polanco  hoc  quoque  commendasse:  Curaret,  ut  mox  sibi  mitteretur  P.  ^loannes 
Anglus",  qui  in  Centuriis  refutandis  se  iuvaret.  In  *  Catalogo  domus  S.  J.  augustanae 
Augustae  a.  1569  scripto  dicitur:  „P.  loannem  Rastellum  Anglum",  dioecesis  glo- 
cestrensis  [Gloucester],  40  annos  natum  esse;  idem  Romae  m.  Aprili  1568  in  Socie- 
tatem  receptus,  ibidem  ad  S.  Andreae  vota  nuncupavit;  „missus  inde  Dilingam  agit 
hic  cum  P.  Canisio  quem  iuuat  in  studijs.  est  doctus  satis  etiam  in  linguis,  italicam 
callet  mediocriter,  bonus  ad  confessiones  aiidiendas,  prudens  ad  gubernandum"  etc. ; 
in  *  Catalogo  autem  collegii  halensis  Halae  a.  1571  scripto  dicitur,  eum  a.  1567 
Romae  admissum,  a.  1568  vota  nuncupasse;  ^ualet  in  lectione  sacrarum  literarum, 
quas  nunc  etiam  Halae  profitetur"  (GSC  66  f.  356«  390").  Eius  avum  fuisse  tra- 
dunt  perdoctum  illum  et  religiosissimum  loannem  Rastellum  (Rastell,  Rastall),  qui 
Elisabetham  sororem  Beati  Thomae  Mori  martyris  matrimonio  secum  coniunxerat. 
Alter  igitur  ille  loannes  Rastellus,  cum  Vincestriae  et  Oxonii  litteris  studuisset 
et  circa  a.  1555  sacerdotium  suscepisset,  religionis  causa  in  Belgium  abiit,  ubi 
a.  1560 — 1567  libros  aliquot  adversus  Anglicanos  anglice  edidit;  a.  1577  Ingolstadii 
(id  quod  suo  loco  uberius  narrabitur)  victima  caritatis  occubuit  (i^oZey,  Records  VII- 
638 — 640.  Jos.  Gillow,  A  literary  and  biographical  History  or  bibliographical  Dictio- 
nary  of  the  English  Catholics  V,  London-New  York  s.  a.,  390.  Agricola  1.  c.  I, 
Dec.  4,  n.  263). 

1599.  P.  HriCOIiAlTS  I^ANOIITS  S.  J.    rector   collegii    oenipontani 
CANISIO.  Oeniponte  2.  Decembris  1568. 

Ex  litterarum  Polanci  apographo  eodem  tempore  scripto.    Germ.  67  f.  205*. 

P.  loannes  Polancus  Societatis  secretariiis  Eoma  11.  laniiarii  1569  ad  La- 
noium  scripsit:  „Alcune  lettere  di  V.  li.  si  sono  riceuute  del  settemhre  et  altre  senza 
data  .  le  ultime  de  2.  di  decemhre  erano  drizate  al  P.  Canisio,  et  perchc  lui  stesso 
2)iu  diffusamente  rispondera  0  hauera  fatto  risposta  in  presentia,  non  accadera  dir 
altro  deli  ricordi  che  in  siia  lettera  ueneuano." 

Canisius  sub  Kalendas  Decembres  a.  1568  Roma  in  Germaniam  versus  profectus 
erat;  v.  infra,  ep.  u.  1604, 

1600.  P.    lOAXNES    DE    POL.AHCO    secretarius    Societatis    lesu 
mandatu  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  initio  m.  Decembris  1568. 

Ex  apographo  a.  1587  scripto.    Cod.  ,B  10"  f.  9=^—12^ 

Editoris  praefatio.  Congregatio  procuratorum,  cui  Canisius  pro  provincia  Ger- 
maniae  superioris  intererat,  Romae  2. — 6.  Octobris  1568  habita  est.  Postea  pro- 
curatores  separatim  cum  praeposito  generali  eiusque  assistentibus  negotia  tracta- 
runt,  quae  cuique  sive  a  congregatione  provinciali  sive  a  singularibus  provinciae 
Sociis  commissa  erant.  Exstat  autem  adhuc  scriptum,  quo  S.  Franciscus  Borgias 
,actis  Congregationis  Prouincialis"  Germaniae  superioris  respondit;  lioc  post  ipsa 
acta  ponetur  infra,  mon.  it.  (19).  Exstat  praeterea  corpus  quoddam  responsorum 
Romae  eodem  tempore  datorum ;  quae  responsa  praecipue  ad  alias  provincias  spec- 
tare  videntur;  eorum  aliqua  infra  suis  locis  ponentur.  Exstat  denique  sci-iptum 
Polanci  nomine  signatum,  quo  varia  comprehenduntur  responsa  ad  quaestiones,  ad 
quas   Romae    proponendas   Canisius    potissimum    inductus    esse    videtur   epistulis    a 


Roma  initio  m.  Decembris  1568.  231 

PP.  Theodorico  Canisio  universitatis  dilinganae  rectore  et  Paulo  Hoffaeo  Germaniae 
superioris  viceprovinciali  inter  medium  m.  Augustiim  et  exeuntem  m.  Octobrem 
Romam  missis  (v.  supra  p.  202 — 228).  Horum  responsorum  alia,  puto,  aliis  temporibus 
data  sunt ;  quo  tamen  certiora  ac  firmiora  essent,  Polancus  Borgiae  mandatu  ea  uno 
complexus  est  scripto;  idem,  ut  videtur,  Canisio  Roma  iam  in  Germaniam  versus 
profecto,  scriptum  illud,  quia  tempus  ante  non  suppetebat,  Florentiam  misit,  ut  ibi 
in  Canisii  manus  veniret;  nam  ille  in  litteris,  quas  Roma  11.  Decembris  1568  Flo- 
rentiamad  Canisium  misit:  „Se  li  mandano",  inquit,  „ancbe  quelle  resolutioni 
ultimamente  fatte."  Scriptum  boc,  quamquam  epistula  non  est,  hoc  tamen  loco 
ponitur,  quia  Canisio  perinde  ac  si  epistula  esset,  missum  est,  et  quia  ad  sequentes 
epistulas  planius  intellegendas  usui  esse  potest. 

Quid  Canisio  Germaniae  siqjerioris  et  provinciali  et  procuratori  Bomae  a  prae- 
posito  generali  rcsponsiim  sit  1.  de  contionatorum  mutatione ;  2.  et  3.  de  „ordine 
sedendi" ;  4.  de  professornm  exemptionibus ;  5.  de  regente  dilingano ;  6.  de  universi- 
tatis  dilinganae  disciplina ;  7.  de  promotionihus ;  8.  dc  scholis  ingolstadiensihus ; 
9.  de  professionibus ;  10.  de  magistro  noviciorum ;  11.  de  Canisii  profectione  herbi- 
polensi ;  12.  de  P.  Kleselio ;  13.  de  reginarum  in  coUegium  ingressu;  14.  de  Canisii 
provincialatu ;  15.  de  matrinioniis  clandestinis. 

Quaedam  a  P.  D,  Canisio  Prouinciali  Superioris  Germaniae  pro- 
posita  sunt,  quibus,  quae  sequuntur  responsa  fuerunt. 

Primo  proposuit  an  expediret  concionatores  ultra  triennium  uno 
in  loco  retinerj,  Responsum  est,  non  esse  regulam  de  huiusmodi  mu- 
tatione  faciendam,  sed  significetur  eis,  hoc  esse  propositum  P.  N.  Ge- 
neralj,  ut  ita  seruetur,  et  etiam  mutentur  crebrius  si  uideatur, 

II.  An  qui  profitentur  ah'quas  disciplinas,  ordine  ipsarum  sedere 
debeant  in  publicis  actibus,  an  potius  ordine  antiquitatis  in  Societate  ^ 
Responsum  est  in  pubhcis  actibus  disciplinarum,  domi  vero  antiqui- 
tatis  ordinem  esse  seruandum;  inter  graduatos  autem,  qui  publicis 
actibus  intersunt,  antiquiores  in  eodem  gradu  minus  antiquiores''  [?J 
praecedere:  qui  autem  superiores  tenent  gradus,  praecedent  eos  qui 
ad  inferiores  tantum  sunt  promoti. 

III.  An  Praefecti  studiorum  praecedere  debeant  alios  Professores 
in  publicis  actibus.  Responsum  est:  quod  quatenus  Praefecti  sunt 
praecedere  Professores  non  deberent  in  actibus  huius  modi,  sed  fieri 
expediret  eundem  Praefectum,  qui  et  Cancellarius  est  in  nostris  Vni- 
uersitatibus  2,  et  tunc  merito  praecederet  Professores. 

IV.  Quibus  in  rebus  lectores  ordinarie  eximi  a  communibus 
regulis  et  alijs  oneribus  debeant.  Responsum  est:  quod  nulla  in 
re    ordinarie    debeant    eximi    officij    ratione;    ad    prudentiam    autem 

a.)  Sic  ap.:  corrigendwn  esse  videtur:  antiquos. 


'  Huius  et  quattuor  sequentium  quaestionum  proponendarum  auctor  Canisio 
fuit  Tbeodoricus  ipsius  frater  idemque  universitatis  coUegiique  dilingani  rector; 
v.  supra  p.  200—207. 

-  Cancellarii  „sit  munus,  generale  Rectoris  instrumentum  esse  ad  studia  bene 
crdinanda,  et  disputationes  in  actibus  publicis  dirigendas,  et  ad  discernendum,  an 
sufficiens  doctrina  sit  eorum,  qui  ad  actus  et  gradus  (quos  quidem  ipsemet  dabit) 
sunt  admittendi"  :  S.  Ignatius,  Constitutiones  S.  J.  P.  4,  c.  17,  n.  2:  cf.  etiam  c.  13, 
n.  4;  c.  15,  n.  1. 


232  1600.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio, 

Superioris  pertinebit,  ut  eos,  quos  communia  onera  ferre  non  posse 
uiderit,  aliorum  subleuari  curet  auxilio,  et  aliqua  regula  eximi,  et  ita 
Romae  fit. 

V.  Quam  habeat  dependentiam  Rector  S.  Hieronymj^  a  Rectore 
Collegij  et  Vniuersitatis  Dilingensis.  Responsum  est  quod  omnimodam 
habere  debeat  in  officij  sui  administratione,  et  scribatur  Viceprouincialj  ^, 
ut  hunc  ordinem  tanquam  congruum  ad  gubernationem  utrique  signi- 
ficet;    nullam   tamen   diffidentiam   de  Rectore  S.  Hieronymj  ostendat. 

VI.  Quod  attinet  ad  modum  gubernationis ,  ceremoniarum  et 
exercitationum  in  Vniuersitate  Dilingensj ,  quid  praescribitur.  Re- 
sponsum  est:  Vt  faciant  quod  hactenus  fecerunt,  donec  aliquid  aliud 
eis  praescribatur. 

VH.  De  promouendis  ad  gradus,  quid  licebit  Prouincialj?  Re- 
sponsum  est :  satis  esse  uideri  quod  hactenus  est  concessum,  ut  scilicet 
ad  necessitatem  tantum  praelegendi  publice  liceat  ipsi  aliquot  pro- 
mouere:  Vbi  talis  necessitas  non  fuerit,  consulat  Praepositum  Gene- 
ralem  ^. 

VHI.  Quid  de  lectionibus  Grammatices  et  literarum  humaniorum  in 
Collegio  Jngolstadiensi  statuendum?  Responsum  est:  quod  reprehen- 
dendj  quidem  sint  illi,  qui  in  hoc  negotio  Scholarum,  aliter  quam 
Obedientiae  ratio  postularet,  processerunt,  et  locuti  sunt  ^,  nihilominus 
in  posterum,  omissa  classe  Rhetorices,  reliquae,  quae  ad  Humanitatem 
et  Grammaticam  pertinent,  retinendae  sunt. 

IX.  Quid  de  Professionem  emissuris?  Responsum  est:  Expectan- 
dum  P.  Canisij  aduentum,  ut  eorum  Professiones  admittat. 

X.  Quid  de  Magistro  Nouitiorum  Domuj  probationis  Monachiensi 
prospiciendo  ?  Responsum  est:  quod  Bonauentura^  prius  ad  Sacer- 
dotium  promotus,  et  in  his  quae  ad  Nouitiatum  pertinent,  exercitatus, 
primo  uere  Monachium  mittendus  est. 

XI.  Num  Herbipolim  P.  Canisius  se  conferre  possit?  Responsum 
est:  quod  licebit  ei  ire  uel  non  ire,  prout  uiderit  ad  DEJ  gloriam 
expedire,  potius  tamen  uidebatur,  quod  in  sua  prouincia^  ipsum  ma- 
nere  oporteret. 

XII.  Quid  de  Kleselio?*^  Responsum  est:  ut  conferat  P.  Canisius 
cum  Viceprouincialj   ac  P.  Lanoyo    eius  Rectore   an   iuuarj   possit  in 

a)  In  ap.  ita  correctum  est  ex  Kesselio. 


'  Huic  iuvenum  studiosorum  convictui  P.  loannes  Rabenstein  S.  J.  cum  „re- 
gentis"  nomine  praeerat. 

2  P.  Paulo  Hoffaeo. 

^  De  facultate  ab  lulio  III.  concessa,  qua  scholastici,  qui  de  Societate  erant, 
•A  praeposito  generali  vel  „de  eius  licentia"  ab  inferioribus  praepositis  ad  gradus 
academicos  promoveri  poterant,  v.  Can.  III  45  ^ 

*  De  bac  re  v.  supra  p.  132  228.  *  Paradinas ;  v.  supra  p.  229. 

^  Collegium  herbipolense  ad  Societatis  provinciam  rhenanam  pertinebat. 

'  P.  Antonius  Klesel  Oeniponte  in  ecclesia  parochiali  contionatorem  agebat; 
V.  supra  p.  161. 


Roma  initio  m.  Decembris  1568.  233 

Germania  uel  Italia:  quod  si  uideretur  eum  non  posse  iuuari,  dimit- 
tendum  esse,  suauiter  tamen  et  amanter  cum  illo  agendum  esse,  sed 
et  clare. 

XIII.  Quid  de  ingressu  Serenissimarum  Reginarum  in  Collegiumpi 
R.  est:  Patrem  Viceprouincialem  esse  admonendum  de  eo  moderando. 

XIIII.  An  P.  Canisius  cum  nomine  tantum,  an  etiam  cum  auctori- 
tate  Prouincialis,  sit  in  Germaniam  remittendus^.  R.  est:  Eum  et 
re  et  nomine  Prouincialem  redire,  sicuti  et  fuit  hactenus;  et  quidem 
per  aliquod  breue  tempus,  dum  executionj  mandantur  quae  Romae 
sunt  constituta,  exercebit  ipse  Gubernationis  munus,  per  P.  tamen 
Viceprouincialem :  postea  se  recipiet  ad  scribendum,  et  omnino  com- 
mittet  Viceprouincialj  administrationem  Prouinciae.  Si  quid  tamen 
in  re  aliqua  grauj  ipsi  uideatur  omnino  fieri  debere,  poterit  eidem 
iniungere,  uel  Romam  si  uidebitur  scribere,  sicut  et  Viceprouincialis 
eum  in  huiusmodi  grauibus  rebus  poterit  consulere. 

XV.  Quid  de  clandestinis  matrimonijs,  cum  decretum  Concilij 
publicatum  non  sit  Jngolstadij ,  aiithoritate  ordinarij  ^,  sed  tantum 
Principis*.  Responsum  est:  quod  decretum  illud  uim  quidem  suam 
habet,  etiamsi  non  sit  publicatum  authoritate  Ordinarij^,  a  quo 
tamen  ad  cautelam,  posset  consensus  curari:  Et  hoc  Ingolstadium 
scribendum  est. 

Ex  commissione  P.  Praepositi 

Joannes  de  Polanco. 

Inter  haec  responsa  nullum  est,  quod  magis  mirum  videri  possit,  quam  ultimum; 
hoc  enim  edicitur  decretum  Concilii  Tridentini,  quo  matrimonia  clandestina  sive 
aliter  quam  praesente  paroclio  et  duobus  tribusve  testibus  contracta  irrita  esse 
iubentur,  „uim  suam  habere,  etiamsi  non  sit  publicatum  authoritate  Ordinarij",  sed 
^tantum  Principis".  Refert  quidem  Aegidius  Maria  Giiilii  S.  J.  (f  1748),  quem 
Benedictus  XIV.  ob  iuris  canonici  peritiam  magni  faciebat  et  ad  opus  „De  Synodo 
dioecesana"  conficiendum  adhibebat:  „S.  Congregatio  Concilii  ...  Senatui  Coloniensi 
sciscitanti,  an  menti  Trideutini  factum  esset  satis  per  Decreti  publicationem  non  in 
Ecclesia  Parochiali,  sed  voce  Praeconis  in  Platea  Civitatis.  respondit:  ,affirmative'.'' 
It^   testari   cardinalem  Robertum  Bellarminum   (f  1621)    in  ^annotationibus"    ipsius 


^  Magdalena  et  Helena  reginae  a  S.  Pio  V.  facultatem  impetraverant  collegium 
oenipontanum,  quotiescumque  ipsis  visum  esset,  ingrediendi;  qua  facultate  cum 
frequentius  uterentur,  Hoffaeus  viceprovincialis  cum  Canisio  per  litteras  conquere- 
batur;  v.  supra  p.  215. 

2  P.  Paidiis  Hoffaeus  viceprovincialis  ad  Borgiam  Augusta  17.  Decembris  1568 
scripsit:  „Audio  P.  Canisium  redire,  tempus  est  vt  P.  V.  ex  animo  obsecrem  me 
ab  hac  gubernandi  cura  liberet:  aut  si  id  fieri  hoc  tempore  non  potest  saltem  clare 
perscribat  quid  agere  debeam,  quid  agere  sine  P.  Canisio  non  possim"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  IX  f.  140^). 

^  Martini  a  Schaumberg  episcopi  eystettensis.  In  *  Historia  collegii  Ingol- 
stadiensis  S.  J.  affirmatur  in  dioecesi  eystettensi  Concilium  Tridentinum  a.  1575 
nondum  fuisse  promulgatum  (Cod.  eystett.  ^Hist.  coll.  Ing."  [v.  Can.  II  li]  p.  23  24). 

*  Alberti  V.  Bavariae  ducis. 

*  Vide  quae  de  hoc  responso  sub  ipsas  has  Polanci  litteras  dicentur. 


234        IGOl.  Fr.  a  Rocca  Can,    1602.  Th.  Canisius  Can.    Dilinga  Nov./Dec.  1568. 

manu  decreto  illi  ascriptis '  (In  Causa  Ipren.  Visitationis  Sacrorum  Liminum.  Dis- 
ceptatio  prima  §  5,  n.  31,  in  libro  ^S.  D.  N.  Benedicti  XIV.  Declaratio  super  matri- 
mouiis  inter  protestantes  et  catholicos",  Coloniae  1746,  239).  At  Salvator  Falloitini 
testatur  Congregationem  Concilii  ,in  Coloniensi"  illa  causa  2.  Martii  1580  omnino 
aliter  respondisse  („non  dicitur  publicatum,  si  tantum  dictum  fuerit  in  publico"): 
Collectio  omnium  Conclusionum  et  Resolutionum  Congregationis  Cardinalium  S.  Con- 
cilii  Tridentini  Interpretum  VII,  Romae  1880,  127.  Et  certum  est,  saeculo  XVIII. 
ita  iudicatum  esse,  praesertim  cum  diligentissime  expcnderetur,  num  in  Hollandia 
decretum  illud  rite  promulgatum  esset  {lo.  Fort.  de  Zamboiri,  CoUectio  declarationum 
Sacrae  Congregationis  Cardinalium  S.  Concilii  Tridentini  interpretum  IV,  Atrebati 
1868,  154 — 155).  Concilium  sane  Tridentinum  ipso  illo  decreto  „Ordinariis  omnibus 
praecipit,  ut,  cum  primum  potuerint,  curent  hoc  decretum  populo  publicari,  ac  ex- 
plicari  in  singulis  suarum  dioecesium  parochialibus  ecclesiis.  .  .  .  Decernit  insuper, 
ut  huiusmodi  decretum  in  unaquaque  parochia  suura  robur  post  triginta  dics  habere 
incipiat,  a  die  primae  publicationis,  in  eadem  parochia  factae,  numerandos"  (sess.  24, 
de  ref.  matr.  c.  1).  Quare  emin.  cardinaiis  Petrus  Gasparri  monet:  „Ubi  decretum 
Tridentinum  publicatum  non  est,  certe  parochus  ad  hanc  publicationem  devenire 
uequit,  inconsulto  Ordinario;  secus,  attentis  Concilii  verbis,  probabilius  putamus 
promulgationem  nullam  esse,  eaque  non  obstante,  clandestina  matrimonia  adhuc 
valere"   (Tractatus  canonicus  de  matrimonio  II,  Paris  1891,  99). 

Atque  alii  prorsus  asseverant  decreti  huius  promulgationem  irritam  esse,  nisi 
de  episcopi  dioecesani  singulari  niandato  fiat;  ut  clar.  P.  Fr.  X.  Wernz,  lus  decre- 
talium  IV,  Romae  1904,  223.  Poterat  certe  ipse  summus  pontifex  parochis  ingol- 
stadiensibus  eam  promulgationera  praecipere;  ac  sicut  superiores  pontifices  ducibus 
Bavariae  (ut  episcoporum  quorundam  socordia  et  ignavia  suppleretur)  complures 
facultates  privilegiaque  ecclesiastica  dederant,  ita,  nisi  fallor,  etiam  Pius  V.  AI- 
berto  V.  committere  poterat,  ut  decretum  illud  per  parochos  Bavariae  promulgan- 
dum  curaret;  at  ea  promulgatio  non  ^tantum  Principis",  sed  surami  pontificis  auc- 
toritate  facta  esset. 


1601.  P.    FKAllClSCUIS    A   ROCCA   S.  J.   studiorum  praefectus 
CANISIO.  Oeniponte  inter  exeunt.  Nov.  et  raed.  Dec.  1568. 

Ex  litterarum  Polanci  apographo,  de  quo  supra,  ep.  n.  1599. 

Polancus  Roma  11.  lanuarii  1569  Lanoium  rectorem  oenipontanum  de  P.  Fran- 
cisco  a  Rocca  (cf.  Can.  III  494 — 495)  monuit:  „Al  P.  Francesco  Bocha  si  potra 
dire,  clie  una  lettera  che  scrisse  al  detto  Padfe  Canisio,  et  in  absentia  sua  d  N.  Padre 
si  e  uista,  et  che  la  risposta  gliela  dara  il  medesimo  Padre  Canisio  presente,  et 
sarebbe  pih  opportuna  con  li  fatti,  se  si  potessi^  prouedere,  che  con  le  2>nrolle." 
Vide  etiam  infra,  ep.  n.  1603. 

1602.  P.  THEODORICUS    CA5»^ISIIJS    S.  J.    collegii   dilingani 
rector  CANISIO.  Dilinga  inter  med.  Nov.  et  exeunt.  Dec.  1568. 

Ex  litterarum  Borgiae  apographo  eodem  tempore  scripto.    Germ.  G7  f.  207^. 

Borgias  P.  Theodorico  Canisio  Roma  13.  lanuarii  1569  scripsit:  „Si  sono 
riceuute  cdcune  lettere  di  V.  R.  di  9.  di  ottobre  et  12.  di  nouembre,  et  alcune  altre 
per  il  P.  D.  Canisio."      Vide  etiam  infra,  ep.  n.  1603. 

a)  In  ap.  sequuntitr  vv.  che  iion,  ohlitt. 


1  Liber,  in  quo  Bellarminus  sua  manu  decretis  tridentinis  interpretationes  a 
^Cardinalibus  sacri  concilii  tridentini  interpretibus"  datas  ascripserat,  Romae  in 
bibliotheca  collegii  romani  asservabatur  {Sommervogel,  Bibl.  I  1247 — 1248). 


1603.  Greg.  Roseffius  Can.     1604.  Can.  lo.  de  Polanco.    10.  Dec.  1568.  235 

1603.  P.  ORECiORIUS    ROSEFFIUS    S.  J.    domus   augustanae 
superior  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  inter  med.  Nov.  et  exeunt.  Dec.  1568. 
Ex  litterarum  Polanci  apographo  eodem  tempore  scripto.    Germ.  67  f.  207''. 

P,  loannes  Polancus  Societatis  secretarius  ad  Canisium  scripsit  Roma  15.  la- 
miarii  1569:  j,Perc1ie  gia  credo  riceuera  V.  J?.  qiiesta  in  Germania,  non  U  mandero 
alcune  Idterc  per  lei  scritte  dali  Padri  Lanoy,  TJieodorico,  Gregorio  et  Eocha,  spe- 
rando  che  loro  stessi  diranno  in  presentia  cib  che  scriueuano." 

1604.  CANISIUS    F.  lOAMl^I   BE   POI^AI^CO    secretario  Societatis 
lesu.  Florentia  10.  Decembris  1568. 

Ex  autographo  (2°  min. ;  1  p. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sigilli),  Germ.  183 
n.  225  (f.  63  et  sq.  non  sign.). 

Canisii  iter.  Ducis  uxor.  Adiuranda  mater  rectoris  ingolstadiensis ;  ipse  ad- 
monendus.    „Casus".    Virgo  ohsessa.    Fundatio  dilingana.     Officium  guhernatoris. 

f  Pax  Christi  Reuerende  Pater. 

Nono  tandem  die  huc  ex  Vrbe  perueni  ^.  Christo  gratia,  qui  co- 
mitem "  et  me  hoc  difficili  tempore  et  itinere  saluum  hucusque  con- 
seruauit.  Frequentes  imbres  hic  me  diem  unum  et  alterum  forte 
detinebunt,  postea  Bononiam  ingrediar  iter,  Venetijs  autem  cupio, 
si  per  tempus  licebit,  Christi  celebrare  natalem:  illuc  mitti  poterit, 
si  quid  R.  T.  ad  me  mittendum  habebit.  Ducissa  hic  est  puerpera^. 
In  literis  Rectoris  Jngolstadiensis  ^  est,  quod  egeat  responsione  propter 
scrupulum,  quem  adfert  ilii  mater,  ni  fallar,  prorsus  egena,  ut  opem 
filij  requirere  uideatur.  Qua  de  re  nouit  et  P.  Natalis.  Opto,  Rectori 
hac  in  parte  aliquid  responderi,  simulque  moneri  illum,  ut  iam  decretum 
est,  de  maiore  obedientiae  simplicitate  praestanda  in  his,  quae  a  su- 
perioribus  definiuntur  ^.  Praeterea  respondendum  [etc,  ut  supra  p.  229] . 

Saluto  reuerenter  P.  Euerardum^,  et  oro,  vt  ad  me  mittat  sen- 
tentias  Theologorum  de  casu  usurario,  quem  dederat  quibusdam  exa- 
minandum,     Deinde   curet   quaeso   communibus   fratrum  precibus  deo 


'  Canisius  1.  Decembris  Roma  abierat;  v,  infra,  mon.  var.  (11). 

-  „Missi  ex  Vrbe  in  alia  loca  .  .  .  1568:  .  .  .  Jn  Prouinciam  Superioris  Ger- 
maniae  .  .  .  Laurentius  coadiutor  comes  P.  Canisij."  Anno  1567  „Laurentius  Italus" 
in  coUegio  romano  „infirmorum  Praefectus"  fuerat  [*  Catalogi  in  Rom.  78"' f.  54  56). 
In  *  Catalogo  quodam  a  P.  Paulo  Hoffaeo  scripto  frater  hic  laicus  vocatur  „Lau- 
rentius  Casalius  Romanus"  (Cod.  „VI.  35"  f.  88''),  Mortuus  est  in  collegio  monacensi 
10.  lunii  1.596  (^Defuncti  in  Cc^llegio  Monacensi  1567—1772"  f.  2^  Cod.  lat.  1973 
bibliothecae  regiae  monacensis).  Polancus  in  folio  aliquo  *notavit:  „per  il  padre 
Canisio  maestro  Josepho  de  s.  Juliano  per  Lector,  per  Coadjutor  Lorenzo  infirmiero, 
aiutar  al  padre  Canisio  eduardo  inglese" ;  deinde  linea  transmissa  ea  delevit  (autogr.; 
Rom.  ^S""  f.  88"). 

^  loanna,  Ferdinandi  I.  imperatoris  filia  et  Francisci  de  Medicis  ducis  floren- 
tini  uxor.    Canisius  eam  adiit  et  in  pietatis  studio  confirmavit;  v,  infra,  mon.  it.  (22). 

*  P.  Martini  Leubenstain. 

^  P.  Paulo  Hoflfaeo  viceprovinciali  scbolas  inferiores  ex  collegio  ingolstadiensi 
auctoritate  praepositi  generalis  auferre  volenti  obstitisse  videtur ;  v,  supra  p.  282, 

'^  Mercurianum;  qui  S,  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  ,assistens"  pro 
Germania  erat. 


236  1605.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

coinmendari  causam  afflictae  apud  Augustanos  Virginis  ^,  de  qua  monui 
illum  aliquando,  seque  recepit  se"^  [?]  ita  facturum. 

Quod  ad  Cardinalem  2  Augustanum  attinet,  cupio  scire  successum 
et  exitum  de  literis  fundationis  collegij  Dilingensis. 

Quo  confecto  negotio,  apud  Romanam  curiam  urgendum  erit,  ab 
ipso,  ni  fallar,  Cardinale,  ut  consensus  Pontificis  impetretur,  et  literae 
principales  expediantur,  quae  multis  iam  annis  desideratae  fuerunt. 
Praeterea  Rector  Dilingensis  expectat  et  petit  munus  Gubernatoris 
in  illa  Vniuersitate  proprium  describi  a  nostris,  et  a  Reuerendissimo 
Fundatore  comprobari.  De  hoc  autem  Gubernatoris  offitio  multa  in- 
telligentur  ex  literis  eiusdem  Rectoris,  quas  penes  Reuerentiam  T. 
esse  confido^. 

Commendatus  esse  cupio  sacrificijs  et  precibus  R.  T.  et  Patrum 
Assistentium,  ac  totius  Romanae  domus  in  Christo  JEsu  domino  nostro. 

Florentiae   10  Decemb.  1568.     Habeatur   quaeso   cura  puerorum 

Fuggericorum  ^.  c<  •     ni.  •  *.     -o    n     -  • 

°°  Seruus  m  Christo  r.  Canisms. 

t  Reuerendo  Patri,  M,  Joanni  Polanco,  Theologo  Societatis  Jesu, 
patri  charissimo.         Romae. 

Polancus  Canisio  respondit  15.  lanuarii  1569. 

1605.  P.    lOAU^BfES    DE    POI.A:SrCO    secretarius    Societatis   lesu 

CANISIO.  Roma  11.  Decembris  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  ^Venetia  P.  Canisio". 
Ital.  67  f.  176^ 

Boma  Vindobonam  relatimi  est,  Canisium  apiid  ponlificem  mala  in  imperatorem 
machinatum  esse.  Polancus  vero  respondet:  Id  false  dici;  se  enim,  quotiescumque 
Canisius  pontifici  locutus  sit,  cum  illo  fuisse.    Canisio  valetudo  curanda  est. 

Pax  etc.  Questa  e  per  auisare  V.  R.  che  stiamo  con  desiderio 
di  saper  noua  di  lei ,  perche  non  1'  habbiamo  hauuto  dopo  la  sua 
partita  di  Roma,  se  li  mandano  anche  quelle  resolutioni  ultima- 
mente  fatte^. 

Circa  il  memorial  [etc,  ut  supra  p.  229]. 

Di  Vienna  ci  hanno  scritto  che  qualcuno  haueua  dato  auiso  che 
si  era  fatto  alcun  mal  officio  contra  1'  Jmperator  appresso  il  Papa, 
nominando  in  specie  V.  R.  fra  le"  [?]  altre'  [?]^.  io  rispondo  che  mi 
son  trouato  con  lei  le  uolte  che  ha  parlato  al  Papa,  et  che  siano 
certi  che  mai  ha  fatto  mal  officio  alcuno,  anzi  che  tutti  ci  siamo  molto 

a)  Sic  autogr.;  at  alterum  hoc  se  supervacaneum  est  ideoque  omittendiim  fuit.  b)  c)  Sic  ap. ; 
corrigendttm  esse  videtur :  li  altri  vel  gli  altri. 


1  Mariae    (de    qua   supra   p.  221)  ?     Annae  Bernliauser    (de  qua  plura  infra)  ? 
Catharinae  (de  qua  infra)  ?    Hae  omnes  a  daemonibus  obsessae  esse  videbantur. 

*  Truchsess.  ^  De  his  P.  Theodorici  Canisii  litteris  v.  supra  p.  200. 

*  Antonii  et  Raimundi ;  v.  supra  p.  229. 

*  Vide  supra  p.  231— 233.  "  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


Roma  11.  Decembris  1568.  237 

consolati  dela  bona  risolutione  di  Sua  Maiesta  etc.  questo  per  auiso, 

V.  R.  attenda   a   conseruarsi    sano ,    nelle    cui    orationi    et    sacrificij 

N.  P.  Generale    et   tutti   ci   raccomandiamo.     Di  Roma  li  11.  di  de- 

cembre  .1568. 

Epistula  vindobonensis,  quam  Polancus  in  his  litteris  commemorat,  a  P.  Fran- 
cisco  Antonio  S.  J.  Mariae  imperatricis  contionatore  data  erat;  cui  Polancus  Roma 
11.  Decembris  1568  *respondit:  „Si  e  riceuuta  una  de  V.  R.  di  9.  del  passato,  per 
laquale  scriue  esser  comparse  certe  lettere  in  Vienna  et  sparsosi  un  certo  rumore 
de  certo  mal  officio  fatto  in  Roma,  appresso  il  PP. '  contra  la  Maesta  Cesarea,  et 
fra  li  altri  si  nominaua  anche  il  P.  Canisio,  et  si  diceua  anche  qualcun  altro  dela 
Compagnia  hauessi  fatto  il  medesimo.  et  come  e  cosa  propria  dele  bugie  cascar 
presto,  cosi  questa  puo  essere  sia  gia  cascata  prima  che  arriui  la  presente,  ma 
V.  R."  tenga  per  certo  et  cosi  puo  auisar  I' Jllustrissimo  Legato  ^  che  ne  il  P.  Ca- 
nisio  ne  alcun  altro''  de  noi  ha  fatto  mal  officio  alcuno,  contra  sua  Maesta  si  ben 
a  tutti  molto  ci  rincrebbe  quella  noua  che  li  giorni  passati  uenne  de  permettersi 
la  confessione  augustana  ^  ma  questo  operaua  in  noi  solamente  la  diligentia  di 
pregar  Dio  N.  Signore  li  mettessi  rimedio,  ilquale  tanto  piii  desiderauamo  quanto 
piii  affettione  hauemo  al  seruitio  di  sua  Maesta"  et  cosi  anche  singularmente  ci 
siamo  consolati'^,  quando  intendemo  essersi  disfatte  queste  nuuole,  col  bon  et  Chri- 
stiano  zelo  de  sua  Maesta.  JI  Padre  Canisio  sono  parechi  di  che  e  tornato  la  uolta 
di  Alemagna,  et  pur  il  tempo  che  ui  stete  in  Roma,  una  gran  parte  ui  stete  ama- 
lato,  parlo  alcune  uolte  al  Papa,  ma  a  tutte  credo  essermeci  trouato  presente,  et 
so^  che  non  ha  fatto  alcun  mal  officio,  etiam  al  tempo  di  quella  noua  che  a  tutti 
ci  affligeua,  et  de  altri  de  nostri  sono  anche  sicuro  che  non  1'  han  fatto ;  il  pro- 
curar  s'  intenda  chi  sono  li  scrittori  di  queste  nouelle,  sarebbe  cosa  piii  decente  ad 
un  altro  che  a  noi,  cui  officio  e  seruir  al  ben  commune  in  quello  che  possiamo 
senza  pero  far  danno  ne  a  questo  ne  a  quello,  e  da  credere  che  altri  haueranno 
liauuto  cura  de  informarsi  de  tali  nouellieri,  dio  li  perdoni  et  aiuti  tutti  noi"  (ex 
apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  201''— 202^  Cf.  Duhr,  Jesuiten  an  Fiirstenhofen  14). 
Ad  haec  Antonius  Vindobona  12.  lanuarii  1569  *respondit:  „Quanto  al  negocio  del 
Jllustrissimo  Cardenal  legato,  ya  no  hay  mas  que  hablar,  por  que  la  mentira  se 
descubrio,  y  aun  algunos  de  los  authores  della .  y  el  Cardenal  bien  satisfecho  estaua, 
sino  que  le  dolia  y  pesaua  que  mezclassen  la  Compagnia  en  cosa  tan  odiosa,  y  que 
pudiera  alterar  de  manera  la  Magestad  Cesarea,  que  no  huuiera  la  legation  el  buen 
effecto  que  N.  S.  ha  sido  seruido  de  darle"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  15^).  Cardinali 
Commendono  Maximilianus  II.  18.  Novembris  1568  dixit:  Se  pontificis  voluntati 
morem  gerere  statuisse;  iam  domum  remissos  esse,  qui  ^Agendae"  protestantium 
componendae  causa  Vindobonae  congregati  fuissent;  neque  in  Austriae  superioris 
comitiis  Lentiae  (Linz)  proxime  habendis  quidquam  de  religione  tractatum  iri  (Cij- 
prtanus,  Tabularium  486.  Hopfen  I.  c.  300—301.  Gnst.  Ttirba,  Venetianische  De- 
peschen  vom  Kaiserhofe  III,  Wien  1895,  461—462).  Commendonus  haec  et  credidit 
et  ad  Pium  V.  rettulit.  Is  cum  similia  etiam  ex  Melchiore  Bilia  nuntio  suo  vindo- 
bonensi  et  ex  Prospero  ab  Arcu  Maximiliani  II.  oratore  romano  accepisset,  maguo- 
pere  laetatus  et  Brevi  1.  Decembris  1568  ad  imperatorem  dato  eum  ad  constantiam 
hortatus  est  (Wimmer  I.  c.  530 — 531.  Gouhau  1.  c.  105—107).  Sed  Martinus  Eiseu- 
grein,  Maximiliani  II.  contionator  et  Canisii  amicus,  iam  5.  Novembris  1568  Vindo- 
bona  Monachium  litteras  miserat,  quibus  se  timere  significabat,  ne  Vindobonenses 
cardinalem  deciperent,  quo  citius  eum  ad  abeundum  moverent  (Hopfen  I.  c.  296) ; 
deinde    25.    Novembris    1568    loannes    Micheli    orator   venetus  Vindobona    duci    suo 

a)  Ih  ap.  sequitur  sap,  ohUtf.  b)  Sequiftir  manco,  oMitt.  c)  Sequitiir  nia,  oblitt.  d)  Sequittir 
che,  ohlitt.        e)  Sequitur  non,  obliti. 


'  Apud  S.  Pium  V.  ^  Cardinalem  loannem  Franciscum  Commendonum. 

^  Vide  supra  p.  223—226. 


238      1606.  Marcus  Ant.  Amulius  Can.    Roma  inter  ni.  Dec.  1568  et  m.  lan.  1569. 

scripsit,  imperatorem  nobilibus  protestantibus  aliqua  de  religionis  suae  exercitio 
secreto  promisisse ;  ita  sibi  nuntiatum  esse  {Turba  1.  c.  465);  et  26.  Novembris  1568 
Alhertus  V.  Bavariae  dux  ad  cardinalem  Truchsess  Romae  morantem  de  fide  illa 
Oommendono  data  scripsit:  ^Got  welle  das  es  von  herzn  gee,  vnd  ernnst  seie,  de 
quo  multum  dubito"  {Wimmer  \.  c.  b2%).  Reapse  Maximilianus  fidem  fregit:  Lentiae 
7.  Decembris  1568  nobilitati  Austriae  superioris  clam  eandem  poUicitus  est  pro- 
testantismi  libertatem,  quam  Austriae  inferioris  proceribns  concesserat;  ad  ^Agen- 
dam"  conscribendam  Davidem  Chytraeum  lutheranum  arcessivit;  qui  cum  19.  lanuarii 
1569  Cremsam  (Krems)  advenisset,  latere  iussus  est,  quoad  Commendonus  Vindo- 
bona  discessi.sset  {Hopfen  I.  c.  146—148.  7'urba  J.  c.  Ill  459^.  Luz.  Pfleger,  Martin 
Eisengrein,  Freiburg  i.  Br.  1908,  156—157.  Fr.  Dom.  Hdberlin,  Neueste  Teutsche 
Reichs-Geschichte  VII,  Halle  1779,  516—524.  Mor.  Ritter,  Deutsche  Geschichte  im 
Zeitalter  der  Gegenreformation  und  des  Dreifiigjahrigen  Krieges  I,  Stuttgart  1889, 
404—405). 

1606.         Cardinalis    MARCUS    AIS^TOXIUS    AMlHilllS     episcopus 
reatinus  CANISIO. 

Roma  inter  exeuntem  m.  Dec.  1568  et  medium  m.  lan.  1569. 

Ex  apographo  et  ex  autographo,  de  quibus  infra,  epp.  nn.  1607  1611. 

Eum  hortatur,  ut  Socios  in  Helvetiam  mittat  ad  seminarium  instituendum  etc. 

P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  mandatu  S.  Fran- 
cisci  Borgiae  praepositi  generalis  Boma  15.  lanuarii  1569  haec  ad 
Canisium  (lingua  italica)  rettulit:  Ex  Helvetiorum  pago  aliquo  prope 
Tigurum  sito  Komam  ad  cardinalem  Amuliiim  litterae  missae  sunt, 
quibus  duo  tresve  Societatis  homines  petehantur  ad  seminarium,  quod 
ibi  condere  vellent,  regendum  et  ad  openi  catholicis  contra  haereticos 
ferendam;  quare  cardinalis  instabat,  ut  contiotiator  aliquis  ad  menses 
aliquot  eo  mitteretur  (v.  infra,  ep.  n.  1607).  Canisius  autem  in  epistxda, 
qua  Borgiae  Augusta  19.  Februarii  1569  respondebat:  „Scripsit  ad 
me  quoque",  inquit,  „Cardinalis  Amulius,  ut  tnittamus  operarios  Heluetijs 
Catholicis,  et  pium  illorum  institutum  in  constituendo  seminario  pro- 
moueamus.  .  .  .  Adiunxi  literas  Jll.  Cardinalis  AmuliJ,  quibus  re- 
spondere  nolui,  nisi  re  prius  collata  cum  P.  T.  .  .  .  dimidium  coUegium" 
postulant.  .  .  .  „Non  tani  expetunt  contionatorem ,  quam  soninarij 
directorem,  nisi  fallar." 

Aliunde  hoc  constat :  Cum  Helvetii  foederati  Aquis  Helvetiis  (Baden)  conven- 
tum  haberent,  29.  Septembris  1568  pagi  catholici  inter  se  constituerunt,  ut  academia, 
quam  condere  statuissent,  intra  ipsos  foederatorum  fines  (cardinalis  Altaemps  epi- 
scopus  constantiensis  eam  Constantiae  condi  cupiebat)  conderetur ;  locum  autem  ad 
id  institutum  idoneum  censebant  esse  Ruperti  villara  (Rapperswyl)  ;  simul  hoc,  praeter 
alia,  decreverunt,  ut  Melchior  Lussi  Subsilvaniao  praetor  („Landamann  nid  dem 
Wald")  Romam  ad  Petrum  Canisium  aliosque  lesuitas  scriberet  eosque  rogaret,  ut 
scholae  illius  curam  susciperent  (Die  Eidgenossischen  Abschiede  aus  dem  Zeitraum 
von  1556  bis  1586.  Bearbeitet  von  Joseph  Karl  Kriitli.  Der  amtlichen  Abschiede- 
sammlung  Band  4,  Abth.  2,  Bern  1861,  408).  Friburgi  quoque  et  Lucernae,  cum  de 
sede  academiae  deligenda  ageretur,  mentio  facta  erat  {Jos.  Schneuwly,  Projets  an 
ciens  de  hautes  etudes  catholiques  en  Suisse,  Fribourg  1891,  27.  TJi.  v.  Liebenau, 
Riickblicke  auf  die  Projekte  betreffend  Grtindung  einer  katholischen  Hochschule 
der  Schweiz,  in  „Katholische  Schweizer-Blatter"  II,  Luzern  1886,  353 — 355).  Ac 
verisimile   est,    hoc    iam    tempore    etiam    de    coUegio    Societatis   Lucarni    (Locarno) 


1607.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio.     Roma  15.  lan.  1569.  239 

condendo  actum  esse;  id  quod  a.  1570  et  1571  serio  tractatum  esse  constat  {Jo. 
Ge.  Mayer,  Das  Konzil  von  Trient  und  die  Gegenreformation  in  der  Schweiz  II, 
Stans  1903,  44—45.  Schneuivhj  1.  c.  p.  32,  n.  79  81).  Franciscits  Borgias  certe 
Roma  5.  Martii  1569  rectori  coUegii  mediolanensis  *scripsit:  ,Si  e  inteso  il  dis- 
segno  deir  Jjlustrissimo  Cardinale  Borromeo,  de  far  qualche  principio  di  collegio  in 
quelli  paesi  de  suizari,  et  di  hauerne  4.  delli  nostri  quali  potessino  aiutarli  lauo- 
rando  in  quella  uigna  bisognosa  de  operarij  .  .  .  haueriamo  molto  charo  de  poter 
seruire  al  Cai'dinale  per  modo  di  missione  ad  tempus,  con  li  operarij  che  ricerca, 
ma  al  preseute  realmente  non  ne  habbiamo  ne  dela  lingua  Jtaliana,  ne  dela  todesca" 
(ex  apogr.  eiusd.  temp. :  Ital.  67  f.  209^). 

Canisius  in  epistulis  a.  1569  de  hac  Helvetiorum  petitione  identidem  scribit, 
neque  tamen  unquam  dicit  Helvetios  eius  rei  causa  sibi  scripsisse;  unde  equidem 
hoc  coUigo :  Mutato  consilio,  Melchior  Lussi  non  ad  Canisium  ipsum  scripsit  (ut 
primum  iussus  erat),  scd  cardinalem  Amulium  per  litteras  rogavit,  ut  Borgiam  et 
Canisium  ad  sodales  mittendos  urgeret. 

Canisius  Amulio  respondit  circa  16.  Aprilis  1569. 

1607.  P.    lOAJfXES    1>E    POIiAEfCO    secretarius    Societatis    lesu 

nomine  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  15.  lanuarii  1569. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis;  in  margine,  eadem  manu :  „P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  207^ 

Cardinulis  Truchsess  mandat,  nt  rectoris  ingolstadlensis  niater  in  valetudinario 
ab  insanientibus  seiungatur.  Idem  rector  rej^rehenditur,  quod  oboedientiae  officio 
defuerit.  Panlus  superintendentis  protestantis  filius  cum  tribus  aliis  adulescentibus 
Romae  ad  ecclesiam  reductis  in  collegium  germanicum  sunt  recepti ;  eodem  uniis 
duove  alii  mitti  possunt.  P.  Mercurianus  de  „casu"  etc.  scribet ,  maxime  autem 
de  fundatione  collegii  dilingani ;  de  qua  intcr  cardinalem  et  Societateni  iam  convenit. 
Interdici  non  debet,  ne  quid  dialecticae  in  schola  rhetoricae  Monachii  tradatur ; 
Canisius,  quando  id  incipiendum  sit,  constituct.  Borgias  haud  bene  valet.  Cardinali 
Amulio  Canisius,  qtiod  ad  ipsum  non  adisset,  a  Polanco  exciisatus  est.  Ad  eundem 
cardinalem  ex  Helvetia  scripserunt,  ut  duos  tresve  Societatis  homines  sibi  impetraret ; 
videbunt  Canisius  et  Hoffaeus,  num  qui  „per  modum  missionis"  iis  concedi  possint ; 
quod  si  fieri  non  jioterit,  ita  se  excusabunt,  ut  litterae  cardinali  monstrari  p)Ossint. 

Pax  etc.  A  una  lettera  di  V.  R.  scritta  in  Fiorenza  a  X.  di 
Decembre  non  ho  fatta  prima  risposta,  aspettando  intendere  doue 
1"  hauessi  a  drizare,  et  perche  gia  [etc,  ut  supra  p.  235]. 

Si  e  procurato  con  1'  Illustrissimo  Cardinal  d'  Augusta,  facessi 
che  la  madre  del  Rettor  d'  Jngolstadioi  fossi  collocato'^  [?]  fra  le  per- 
sone  sauie  di  quel  hospitale,  et  non  fra  le  matte,  et  potra  essere  uada 
con  questa  la  lettera  che  ha  promessa,  benche  non  habbiamo  sa- 
puto  dire  doue  sta  quel  hospitale,  se  non  che  crediamo  che  sia  in 
Augusta,  o  in  altra  de  sue  terre,  quello  manca  per  sodisfar  in  questa 
parte  a  la  conscientia  del  P.  Martino,  V.  R.  lo  supplira,  a  lui  si 
scriue  etiam  quel  altro  punto  che  accenna  V.  R.  ^ 

a)  Sic  ap.;  co)-viyendimi  esse  videtur  collocata. 


'  P.  Martini  Leubenstain;   de  hoc  negotio  v.  supra  p.  235. 
^  Huius  epistulae  pars  sub  ipsas  has  litteras  ponetur. 


240  1607.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

Come  si  han  riceuuto  nel  Collegio  germanico  4,  clie  v.  R.  sa, 
ehe  non  pensauamo  ^  non  so  quanti  altri  si  potranno  riceuere,  me  in- 
formaro  et  auisaro  V.  R.,  quando  pur  uenessi  uno  o  doi  boni  suggetti, 
mi  persuado  non  li  manchara  luoco. 

Quella  risolutione  del  caso  usurario,  spero  mandara  presto  il 
P.  Euerardo^  se  non  ua  con  questa;  et  lui  anche  rispondera  alli 
altri  capi  che  li  toccano,  et  specialmente  sopra  la  fundatione  del 
Collegio  de  Dilinga  sopra  ia  quale  siamo  d'  accordo  con  1'  Illustrissimo 
Cardinale  ^. 

Del  officio  di  Gouernatore  si  e  scritto  al  P.  Theodorico  canisio, 
come  anche  de  altri  diuersi  capi  al  P.  Paulo,  et  perche  da  loro  istessi 
potra  V.  R.  intendere  cio  che  se  li  scriue  et  credo  le  lettere  porta 
questo  medesimo  Corriero,  non  mi  stendero  in  questa*. 

Del  memoriale  [etc,   ut  supra  p.  229] . 

Qua  pareua  che  una  lettione  de  dialettica,  nell'  istessa  classe  dela 
Rhetorica,  et  come  parte  di  quella,  non  si  doueria  prohibire  in  Mo- 
nacho  per  diuerse  cause,  V.  R.  potra  ordinare  si  faccia,  al  suo  tempo, 
se  al  principio  dell'  anno  non  si  giudicassi  espediente,  non  mi  sten- 
dero  in  altro  per  questa,  N.  P.  Generale  ita  tuttauia  amalato,  speramo 
pur  il  bon  tempo  de  la  prima  uera  con  1'  aiuto  del  Signore  lo  risanara, 
lui  si  raccomanda  etc.     Di  Roma  li  15.  di  geunaro  1569. 

Ho  fatta  la  scusa  col  Cardinale  AmuHo,  de  non  lo  uisitar  V.  R. 
et  questo  mi  fa  ricordare  de  un'  altra  cosa  per  lui  raccomandata. 

Di  certo  canton  deli  Suizeri  uicini  a  Zurich,  li  hanno  scritto 
ricercando  doi  o  tre  di  nostra  Compagnia  per  drizar  un  seminario 
che  li  uogliono  fare^,  et  per  dar  aiuto  ali  catholici  contra  li  heretici 
uicini,  et  instando  il  Cardinale  che  per  alcuni  mesi  si  mandassi  qualche 
predicatore,  li  e  stato  detto  si  scriuerebbe  a  V.  R.  accio  lei  et  il 
P.  Paulo  uedessino  se  potriano  dare  un  par  di  persone  per  modum 
missionis,  V.  R.  scriua,  una  lettera''  o^  capitulo  che  se  li  possa  mo- 
strare  al  Cardinale  mostrando  bona  uolunta  et  penuria  di  gente,  se  non 
potranno"  pighar  quello  assumto  come  li  habbiamo  significato  temere. 

Gia  si  ha  mandato  il  Cardinale  quella  lettera  sopra  il  negotio 
dela  madre  del  Rettor  d'  Jngolstadio  et  ua  qui. 

a)  Haec  2  vv.  in  ap.  deJeta,  deinde  restituta  siint.  1>)  In  ap.  Jioc  v.  siipra  versum  scriptuni  est. 
c)  potaiino  ap. 


*  Polancus  Roma  22,  lanuarii  1569  rectori  coUegii  vindobonensis  *scripsit: 
„Paulo  figliuolo  del  superintendente  de  Pransuigh  [—  Braunschweig  ?]  con  tre  altri 
quali  lui  aiuto,  et  qui  si  son  redotti  ala  ReHgion  catholica,  si  accetto  nel  coUegio 
germanico,  doue  stanno  al  presente  tutti  4"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67 
f.  212'').  Nescio  an  hic  Paulus  fuerit  famosus  ille  Paulus  Florinus  sive  Florenius, 
qui  a  cardinali  Commendono  comraendatus  in  numerum  convictorura  collegii  ger- 
manici  circa  hoc  tempus  (a.  1570,  ait  Steinhuber  P  76)  ascitus  est. 

^  Mercurianus ;  v.  supra  p.  235.  ^  Ottone  Truchsess. 

*  Vide  quae  ex  his  epistulis  PP.  Theodorico  Canisio  et  Paulo  Hoffaeo  inscriptis 
infra,  sub  ipsas  has  litteras,  ponentur. 

*  De  hoc  Helvetiorum  catholicoram  consilio  v.  supra  p.  238. 


Roma  15.  lanuarii  1568.  241 

Huic  epistulae,  ut  ex  ipsa  intellegitur,  adiunctae  sunt  *litterae  a  Polanco 
mandatu  Borgiae  et  suasu  Canisii  (v.  supra  p.  235)  Roma  15.  lanuarii  1569  datae 
ad  P.  Martinum  Leubenstain  rectorem  collegii  ingolstadiensis,  qui  una  cuni  consul- 
toribus  suis  Hoffaeo  viceprovinciali  scholas  inferiores  ex  eo  collegio  auctoritate 
Borgiae  auferre  volenti  obstitisse  videtur.  „L' ultime  lettere  di  V.  R,",  inquit  Po- 
lancus,  ,sono  di  2.  di  nouembre  col  catalogo  et  inforraatione  etc.  et  quanto  ale 
scliole,  si  e  uisto  cio  che  scriue  V.  R,  et  li  padri  suoi  consultori,  et  perche  nel 
negotio  principale  porta  la  risolutione  il  P.  Canisio  Prouinciale,  non  accadera  dir 
altro,  ma  quanto  al  modo  che  si  e  tenuto,  ben  auisaro  V.  R.  et  li  detti  consultori, 
che  si  e  desiderato  in  loro  piii^  rispetto  alli  superiori  loro  immediati,  et  piii  esattione 
nel  resignarsi  ^  ala  obedientia  di  quelli,  et  sara  ben  supplir  questo  diffetto  per  I'  aue- 
nire  con  maggior  diligentia  di  far  il  debito  religioso  in  questa  parte"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  207"— 208^). 

Tabellario,  qui  duas  hasce  epistulas  Roma  secum  abstulit,  traditae  esse  viden- 
tur  etiam  binae  litterae,  quas  Polancus  Borgiae  mandatu  ad  P.  Paulum  Hoffaeum 
Germaniae  superioris  viceprovincialem  et  P.  Theodoricum  Canisium  collegii  dilingani 
rectorem  dederat;  id  ex  ipsis  Polanci  ad  Petrum  Canisiura  litteris  colligi  licet; 
certo  autem  hoc  ex  iisdem  cognoscitur:  Aliqua  ex  iis,  quae  Polancus  cum  Hoffaeo 
et  Theodorico  Canisio  communicabat,  ad  Petrum  quoque  Canisium  spectabant ;  prae- 
cipua  hic  pono.  Roma  12.  lanuarii  1569  Polancus  Hoffaeo  *scripsit:  „Si  son  rice- 
uute  quelle  di  V.  R.  di  20.  et  26.  di  nouembre  et  17.  di  decerabre  et  quanto  al 
negotio  del  Padre  Martino  •,  N.  P.  si  rimette  ala  risposta  fatta  al  P.  Canisio.  .  .  . 
Domanda  V.  R.  che  cosa  hauera  da  far  il  P.  Scorichio,  et  come  si  hauera  di  portar 
con  lui  al  ritorno  suo  di  Lansuto^,  et  si  risponde  in  una  parola  che  lui  sta  a  ob- 
edientia,  et  si  deue  procedere  con  lui  come  con  figliolo  d'  obedientia.  ben  raccomanda 
.N.  Padre  a  V.  R.  che  si  proceda  con  lui  amoreuolmente,  et  con  dimostration  di 
confidenza,  et  che  non  solamente  V.  R.  lo  faccia  cosi,  ma  anche  il  Rettor  di  Mo- 
nachio  ^,  perche  in  questo  modo  si  crede  seruira  lui  piu  a  Jddio  N.  Signore  et  al 
ben  commune.  domandara  anche  V.  R.  suo  parer  sopra  questo  al  P.  Canisio.  .  .  . 
Quanto  a  quelli  d'  Jngolstadio  intercedendo  V.  R.  accio  non  se  li  dia  penitentia  * 
quello  che  occorre  scriuere,  e,  che  V.  R.  tratti  la  cosa  col  detto  P.  Canisio,  et 
facciano  come  meglio  in  Domino  ii  parera.  .  .  .  Del  Padre  Baldasar"^  dara  la  riso- 
lution  il  P.  Canisio,  col  qual  etiam  potra  V.  R.  trattar  del  D.  Thomaso  Gallo  se 
forsa  saria  bene  predicassi  in  Jspruch,  ouero  altroue  nela  Prouincia  et  quando  pa- 
ressi  douersi  mandar  fuora  di  quella,  pare  che  in  Austria  per  predicar  et  leggere, 
potrebbe  essere  di  qualche  utilita.  . . .  Del  Padre  Kleselio  porto  risolutione  il  P,  Ca- 
nisio"  ®  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  206).  Idem  Polanciis  Roma  13.  lanuarii 
1569  P.  Theodorico  Canisio  ^scripsit:  „Rispondero  ad  alcuni  capi  et  prima  quanto 
a  quello  del  Gouernator  dela  Vniuersita  '  cui  autorita  deue  essere  quanta  conuenghi 
per  la  bona  administratione  del  officio  commesso,  lasciando  pur  a  noi  la  gubernatione 
diretiua  dell'  Vniuersita,    circa    li  studij    ct  disciplina  scholastica    et  dei  costumi,    et 

a)  In  ap.  sequitur  esatto,  oblitt.      h)  Ita  in  ap.  ipso  con-ectitm  est  ex  esattione  nela  obedientia. 


^  Stevordiano;  v.  supra  p.  229. 

2  P,  Petrus    Schorichius   Landishuti    per   sacrum   adventum    coram    Guilielmo 
Alberti  V,  Bavariae  ducis  filio  natu  maximo  contiones  habuerat ;  plura  v,  infra  p.  243. 

*  P.  Dominicus  Menginus.  *  Cf.  supra  p.  228, 

*  Sammarayr;  v,  supra  p.  228.  ^  Vide  supra  p.  232—233. 

'  Polancus  capita  significat  epistularum  a  Theodorico  Canisio  ad  Borgiam  et 
ad  Petrum  Canisium  datarum ;  de  gubernatore  universitatis  dilinganae  Theodoricus 
ad  Petrum  fratrem  scripserat  (v.  supra  p.  203).  Idem  P.  Theodoricus  Canisius  Dilinga 
7.  lanuarii  1569  Borgiae  *scripsit:  „Habet  Academia  nouum  nunc  Gubernatorem, 
virum  raagnae  autoritatis,  et  nostrae  Societatis  studiosissimum"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  X 
f.  139).  Academiae  gubernator  a.  1568—1591  erat  Thomas  Seld  eystettensis 
(t  19.  lanuarii  1591),  iuris  utriusque  doctor  {Specht,  Univ.  Dill.  279). 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  16 


242  1608.  P.  loannes  de  Polanco  Hoffaeo  (et  Canisio). 

anche  la  faculta  di  escludere  delle  schole  quelli  che  il  Rettor  giudicassi  douersi 
escludere,  (senza  forza  pero,  perche  douendosi  usar  forza  il  gouernator  la  usara). 
ci  si  deue  lasciare  a  noi  ancora  la  correttion  solita  nelle  nostre  schole ;  et  lasciando 
le  cose  predette  ala  giurisdittion  nostra,  a  tutte  le  altre  cose  ciuili  et  criminali  si 
estendera  1'  autorita  del  gouernatore,  pur  che  la  esserciti  secondo  li  priuilegij  della 
Vniuersita,  citra  poenani  sanguinis,  et  li  scholari  non  saranno  sottoposti  ad  alcun 
altro  giudice  in  fuora  del  gouernatore,  il  quale  depende  del  ordinario,  in  questo 
modo  che  detto  ordinario  con  autorita  apostolica  dia  giurisdittione  al  gouernatore, 
la  quale  il  gouernator  esercitara  neli  subditi  dela  Vniuersita,  secondo  li  priuilegij 
di  essa,  sahie  le  cose  dette.  V.  R.  uenga  poi  ali  particolari  et  faccia  una  formula 
di  tutto  quello  che  sentira  esser  conueniente  trattandolo  prima  con  li  suoi  con- 
sultori,  et  la  mandi  qua  accio  sia  uista,  et  si  potra  metter  1'  ultima  mano.  .  .  . 
Tratti  anche  V.  R.  deli  tre  corsi  '  col  P.  Canisio  et  P.  Paulo,  accio  s'  intenda  qua 
il  parer  de  tutti"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  G-erm.  67  f.  207). 

Canisius  Borgiae  respondit  19.  Fehruarii  1569. 

1608.  P.  lOAIifNES  DE  POLA^fCO  secretarius  Societatis  lesu  man- 
datu  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  P.  PAULO  HOFFAEO  S.  J. 
Germaniae  superioris  viceprovinciali   (et  P.  PETRO  CANISIO  provinciali). 

Roma  22.  lanuarii  1569. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis;  in  margine,  eadem  manu :  „P.  Paulo  Hoffeo". 
Germ.  67  f.  213. 

Hoffaens,  ut  Fiiggeroriim  desiderio  satisfaciat,  per  Quadragesimam  Augustae 
in  aede  S.  Mauritii  contionari  debet.  P.  Schoricliio  auctoritas  ad  contionandum  crit 
maior,  cum  theologiae  doctor  factus  erit;  Ingolstadii  igitur  ille  eum  gradtim,  publice 
disputando  etc,  sibi  comparabit.  Et  Hoffaeus  et  rector  monacensis  ctmorem  fiduciam- 
que  Schorichio  exhibeant  (salvo  oboediendi  officio)  oportet;  qtiod  nisi  fecerint,  nihil 
cum  eo  proficient;  Eomae  id  experientia  cognitum  est.     Borgias  infirmus  est. 

Pax  etc.  La  settimana  passata  fu  scritto  a  V.  R.  compiacessi  a 
quelli  SS.  Fuchari,  et  altri  dela  Citta,  fermandosi  in  Augusta  insin' 
ala  Quaresima,  adesso  si  raccomanda  il  medesimo,  et  perche  all'  hora 
non  essendo  tradotta  la  lettera  de  detti  Signori  Fuchari  non  li  rispose 
N.  Padre  lo  fa  al  presente,  v.  R.  ueda  la  lettera,  et  glie  la  potra 
dare  con  auisarli  dela  comissione  di  N.  Padre  se  prima  non  la  fatto  ^. 

Qua  si  e  inteso  che  seruirebbe  assai  per  la  autorita  dela  pre- 
dicatione  che  il  Padre  Georgio  Scoruccio^  si  graduassi  in  Theologia, 
et  cosi  N.  Padre  si  contenta  che  lui  faccia  li  atti  suoi  secondo  la 
usanza  deli  promouendi  in  Jngolstadio,  et  cosi  al  medesimo  si  scriue, 
V.  R.  potra  dar  ordine  in  quel  collegio  che  quando  andara  la,  lo 
accettino  alli  atti  publici,  et  V.  R.  et  anche  il  Rettor  di  Monachio*, 
mostrino  amor  et  confidenza  a  questo  padre,  perche  cosi  lo  ani- 
maranno  al  seruitio  diuino  et  dela  Compagnia.    altrimente  haueranno 


'  De  scholis  artium  sive  philosophicis ;  v.  supra  p.  58*  59. 

^  Vide  quae  ex  his  Borgiae  litteris  sub  ipsam  hanc  epistulam  ponentur. 

*  Significatur  P.  Georgius  Schorichius,  a.  1568  Roma  in  Bavariam  remissus 
(v.  supra  p.  209) ;  vide  qnae  ex  Polanci  litteris  ad  eum  datis  sub  ipsam  hanc  epi- 
stulam  ponentur. 

*  P.  Dominicus  Menginus. 


Roriia  22.  lanuarii  1569.  243 

gran  fastidio  con  lui,  con  poco  frutto,  et  in  questa  parte  potra  V.  R. 
credere,  che  1'  habbiamo  cognosciuto  et  che  questo  modo  de  diportarsi 
con  lui,  e  il  migliore,  et  al  Rettor  di  Monachio  glielo  raccomandi 
molto  V.  R.  et  con  questo  si  intende  che  1'  obedientia  non  patisca 
detrimento  la  quale  lui  deuera  guardare  intieramente  come  bon  reli- 
gioso,  et  se  hoggi  non  si  scriue  al  P.  D.  Canisio  Prouinciale  questa 
seruira  ancora  per  lui,  al  quale  si  e  scritto  8.  di  sono,  N.  Padre 
Generale  sta  ancora  infermo,  et  si  raccomanda  etc.  Di  Roma  li  22.  di 
Gennaro  1569. 

Canisio  Polancus  eo  die  non  scripsit ;  ideo  hae  litterae  —  id  quod  ex  ipsis  in- 
tellegitur  —  non  ad  Hoffaeum  solum,  sed  etiam  ad  Canisium  pertinebant. 
His  litteris,  ut  ex  ipsis  patet,  duae  aliae  epistulae  additae  sunt: 

1.  Ipse  S.  Franciscus  Borgias  Roma  22.  lanuarii  1569  Fuggeris  ad  litteras 
18.  Decembris  1568  datas  *respondit;  certiores  eos  faciebat  se,  ut  ipsorum  desiderio 
satisfaceret,  P.  Hoffaeo  mandasse,  ut  proxima  Quadragesima  Augustae  in  templo 
S.  Mauritii  contionatorem  ageret;  simul  eos  laudabat,  quod  Augustae  collegium 
Societatis  condere  in  animum  induxissent;  „del  canto  dela  Compagnia  nostra,  se- 
condo  nostre  deboli  forze  non  mancharemo  d'  aiutar  detta  opera"  (ex  apogr.  eiusd. 
temp.;  Germ.  67  f.  212^—213''). 

2.  Eodem  die  22.  lanuarii  1569  Borgiae  nomine  Polancus 'Rom^  *respondit  ad 
*litteras  7.  Decembris  1568  datas  a  P.  Georgio  Schorichio,  qui  per  sacrum  adven- 
tum  Guilielmo  Alberti  V.  ducis  filio  natu  maximo  contionabatur  Landishuti,  deinde 
autem  Monachium  reversurus  erat:  „Non  mi  marauiglio",  inquit  Polancus,  „che 
[queste  conuersationi  et  fauori  aulici]  li  siano  graui  ...  .V.  R.  ...  fara  ben  de  re- 
tirarsi  (come  mostra  desiderarlo)  quanto  bonamente  si  potra  dela  conuersatione 
deir  Aula,  perche  cosi  hauera  anche  raaggior  autorita  per  il  seruicio  diuino,  quando 
andara  piu  rare  uolte  da  quelli  Signori.  .  .  .  Quanto  al  promouersi  al  grado  del 
dottorato,  qua  e  parso,  non  saria  se  non  bene,  facendosi  pero  nel  modo  conueniente 
cio  e  precedendo  ]i  atti  publici  alli  suoi  tempi-''  in  Jngolstadio,  perche  cosi  con 
maggior  autorita  per  la  predicatione  del  uerbo  diuino  si  pigliarebbe  il  grado  ri- 
spondendo  bene  nelli  essami  che  si  faranno,  o  dispute^  et  accio  habbia  v.  R.  piu 
tempo  de  studiare  et  prepararsi  sara  bene  differire  questa  promotione,  qualche 
tempo,  accio  nel'  essame  si  truoui  tanto  piu  instructo,  et  di  questa  cosa  si  scriuera 
alli  padri  Prouinciale  et  Viceprouinciale  ne  conuerra  per  questo  faccino  spesa  di 
300.  ducati  quei  Principi,  pei-che  le  pompe  non  fanno  per  noi,  ma  si  ben  la  dottrina, 
et  conueniente  dimostratione  di  quella"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  21B\ 
Cf.  Duhr,  Jes.  an  Filrstenh.  106 — 107).  Reapse  valde  optandum  erat,  ut  Schorichius 
theologiae  doctor  crearetur;  sic  enim  ipse  Schorichius  Oeniponte  22.  lanuarii  1569 
Polanco  *scripsit  de  Alberto  V.  duce  et  Guilielmo  principe  etc. :  ,11  Duca  il  Prin- 
cipe  li  Signori  tutti  et  communiter  omnes  nie  uocant  Doctorem  et  scribunt  tanquam 
ad  Doctorem :  ego  centies  millies  dixi  declaraui  et  aperte  monstraui  me  non  esse 
doctorem :  ma  con  tutto  questo  non  mi  posso  liberare  .  il  Duca  et  li  Signori  dicano 
che  e  necessario  che  io  habbia  questo  nome :  per  esser  predicator  et  confessor  del 
Principe  .  ma  li  altri  Dottori  nostri:  Jmo  Padri  et  fratellj  se  fanno  non  pocha 
burla  di  me :  non  credino  che  io  tal  nome  non  desidero  .  altro  rimedio  non  trouo 
se  non  che  .V.  R.  procuri  a  presso  il  Padre  General  che  rai  mutti  da  questa 
prouinza :  il  che  mi  basto  obtinere  senza  dispiezer  All  Principe"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  X    f.  106"). 

Canisius  Borgiae  respondit  19.  Februarii  1569. 

a)  Jta  librariiis  corfexit,  quae  prius  postierat ;  publici  di  tempo.  b)  Quae  sequuntur,  usqtie 

ad  instructo  incl.,  ipsius  Polanci  nianu  in  margine  addita  sunt. 

16* 


244  1609.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

1609.        CANISIUS  SAXCTO  FRAKCISCO  BORC^IAF  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Oeniponte  29.  lanuarii  1569. 

Ex  arcbetypo  (2°;  4^2  PP- ;  in  p.  6  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  226 
(qui  numerus  poni  debuit,  neque  tamen  positus  est),  f.  92  93  94.  Canisius  litteras 
sua  manu  emendavit  et  subscripsit  (^Seruus"  etc).  Apograpbum  saeculo  XVII.  vel 
XVIII.  scriptum  exstat  in  Cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  145'^ — 146'' ;  in  quo  tamen 
capita  aliqua  oniissa  et  complura  verba  perperam  immutata  sunt;  velut  cum  „ist- 
bic"  pro  ^illic",  „exposui"  pro  ^exposuit"  etc.  posita  sunt.  Epistula  usus  est  eius- 
que  partem  germanice  versam  posuit  Biess  1.  c.  383  (qui  haud  recte  affirmat  eam 
9.  lanuarii  1569  datam  esse).    Eadem  usus  est  Duhr,  Jes.  an  Fiirstenhofen  80. 

Canisius  Venetiis  et  niintium  apostolicum  et  episcopmn  cenetensem  convenit. 
Socios  in  Ci/jirum  mitti  cupiunf.  Recfor  pataviensis.  Dissensio  intev  cardinalem 
Tridentinum  et  Ferdinandum  archiducem;  excommunicatione  archiduci  proposita 
animi  offendunfur ;  religio  pericUtatur.  Rumores  bellici.  Magdalenae  reginae  con- 
fessarius  pie  vita^  cessit.  lam  unicus  aulae  confessarins  erit.  Socii  ad  aquas  mit- 
tendi.  Negotium  halense.  Hoffaeus  Oeniponte  et  rectorem  aget  et  in  parochia  con- 
tionabitur.  P.  Kleselius  in  aula  contionafur ;  Canisius  ei  tintet.  Ipse  collegia  invisef 
et  Augustae  contionabitur.  Fuggerorum  liberalitas  et  diligcntia.  Centuriarum  re- 
futatio.    Provinciae  administratio. 

Ihesus.    Pax  Christi  et  foelix  annus  admodum  Reuerende  Pater. 

Absolui  tandem  iter  Oenipontum  usque  18.  Januarij,  et  saluus 
eo  cum  Laurentio  ^  fratre  perueni.  Christo  JESv  semper  sit  gratia. 
Paucis  uero  diebus,  postquani  Ferraria  sum  profectus,  Venetijs  et 
Patauij  substiti,  debeoque  gratias  nostrorum,  qui  illic  uersantur,  erga 
me  charitati  et  humanitatj  singulari^.  Venetijs  conueni  Reueren- 
dissimum  D.  Nuntium^  et  Reuerendissimum  D.  Ceneda*,  qui  me  ambo 
sunt  amanter  amplexi,  ac  retinere  diutius  uoluerunt.  Prior  inter 
coetera  contulit  mecum  de  nostris  in  Regnum  Cipri"  mittendis,  sicut 
et  Venetus  quidam  Patritius  literis  isthuc  datis  petiuisse  dicitur^. 
Qua  de  re  iudicabunt  Romae  patres,  et  facient  haud  dubie,  quod  ad 
maiorem  Dei  gloriam  pertinere  intelligent. 

De  Patauiensi  Rectore,  qui  nunc  est^,  hoc  unum  dicam,  non 
leues  ab  illo  causas  adferri,  ob  quas  cupiat  Rectoratum  in  alium  et 
Collegio,   et  seminario'^   utiliorem   transferri.     Nouit   ea   de   re   satis 

a)  /k  arch.  corv.  ex  Cipriae  veJ  Cipiid. 


'  Casalio;  v.  supra  p.  235. 

"  Et  Ferrariae,  et  Venetiis,  et  Patavii  collegium  Societatis  erat.  De  rebus 
Ferrariae  a  Canisio  gestis  v.  infra,  mon.  it.  (22). 

^  Apud  Venetos  Petrus  Antonius  de  Capua  episcopus  hydruntinus  (Otranto) 
hoc  munere  fungebatur  [Laderchius,  Annales  ecclesiastici,  in  a.  1568  n.  50). 

*  Micbael  della  Torre  episcopus  cenetensis  (Ceneda)  ex  Gallia,  ubi  pontificis 
nuntium  egerat,  Romam  redibat  (Laderchius  1.  c.  n.  165.  Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III, 
1.  4,  n.  138). 

*  Mocenicus  (Mocenigo)  ?     Vide  Can.  V  197. 

^  Rector  collegii  pataviensis  iam  inde  a  m.  Octobri  a.  1565  erat  P.  Paulus 
Candi;  qui  initio  a.  1568  Patavio  discessit,  cum  P.  Curtio  Androtio  (Androzi)  curam 
coUegii  cum  nomine  „vicerectoris"  commisisset;  neque  ante  m.  Septembrem  a.  1569 
Patavium  rediit.    Haec  ex  R,  P.  Petro  Tacchi  Venfuri  S.  J.  accepi. 

"'  Scholas  significare  videtur,  in  quibus  Societatis  fratres  scholastici  ad  litteras 
et  iraprimis  ad  theologiam  instituebantur;  cf.  supra  p.  160. 


Oeniponte  29.  lanuarii  1569.  245 

P.  BenedictusS  et  praeterea  loci  illius  P.  Prouincialis^,  ut  opus  non 
sit  mitti  a  me  falcem  (ut  aiunt)  in  messem  alienam.  Crediderim 
equidem,  permagni  referre  ad  promouendam  eam  Prouinciam,  ut  ido- 
neus  et  grauis  Rector  Patauiensi  Collegio  praeficeretur,  sicut  hic,  qui 
fuit  ante  Minister,  optat  ex  animo,  quia  sua  non  est  sorte  contentus, 
ut  ipse  mihi  significauit, 

Cum  uenissem  Oenipontum,  inuitus  cognoui  dissentionem  ueterem 
inter  Cardinalem  Tridentinum  et  Archiducem  Ferdinandum  magis  et 
magis  ardere,  nec  parum  hic  animos  exacerbari  ob  allatas  Pont.  Max. 
h'teras,  quibus  Archiduci  sententia  excommunicationis  infligendae  de- 
nunciatur^.  Quae  res  Catholicos  etiam  non  solum  affligit  et  offendit, 
proh  dolor",  sed  etiam  contemptum  aliquem  nominis  et  authoritatis 
Pontificiae  multis  adferre  uidetur.  Timent,  ne  sathan  ex  his  turbis 
maiores  excitet  flammas  quam  restingui  facile  possint,  neue  multorum 
religio,  qui  hactenus  Catholici  fuerunt,  perturbetur  grauiterque  peri- 
clitetur,  Nos  Deum  sollicite  rogamus,  et  isthic  rogandum  quoque  pu- 
tamus,  ut  componat  hos  motus  inter  duos  Principes,  priusquam  ad 
apertum  bellum  ueniatur.  Res  longius  progressa  est  quam  oportebat, 
et  de  salute  non  solum  Principis,  sed  etiam  totius  Prouinciae  agitur, 
neque  expedit  amplius  irritare  crabrones  hoc  tempore,  quo  aduersus 
Ecclesiam  haeretici  nouas  et  ingentes  colligunt  copias  non  solum  e 
Germania,  sed  etiam  ex  Dania  et  Suetia  educendas.  Quare  putant 
Hispanis  et  Gallis  non  defuturum  hoc  anno  plurimum  negotij,  ut  sese 
et  Belgas  contra  tot  hostes  impios  tueantur.    Verum  ad  nostra  propius. 

Offendi  praeterea  Oeniponti  P.  Dirsium  Reginae  Magdalenae  con- 
fessarium  grauiter  decumbentem,  qui  post  multorum  mensium  aegri- 
tudinem  fractus  atque  confectus,  post  accepta  Ecclesiae  Sacramenta, 
post  datum  suae  pietatis  praeclarum  specimen  coram  fratribus,  magna 
cum  omnium  aedificatione  spiritum  hodie  Deo  reddidit  creatori.  Viuat 
Christo  beatus  per  sacrificia  et  preees  totius  Societatis,    quibus  illum 

a)  Duo  vv.  $qq.  supra  versuin  scripta  siint. 


'  P.  Benedictus  Palmius,  Borgiae  pro  Italia  assistens,  collegii  patavini  rector, 
deinde  (1559 — 1565)  provinciae  longobardicae,  ad  quam  coUegium  illud  pertinebat, 
provincialis  fuerat  {Sacclimtis,  Hist.  S.  J.  II,  1,  2,  n.  71;  1.  3,  n.  28;  III,  1.  1,  n.  34). 

-  Franciscus  Adurnius  (Adorno). 

3  De  hac  dissensione  v.  supra  p.  225*.  Pius  V.  iam  inde  a  m.  lunio  1568  et  litteris 
datis  et  Scipione  Lancellotto  auditore  in  Tirolim  misso  litem  componere  conatus 
erat  {Hirn,  Temporalienstreit  1.  c.  420 — 424).  Idem  Roma  31.  Decembris  1568  ad 
Ferdinandum  II.  archiducem  novas  litteras  dedit,  quibus  querebatur,  eum  „quotidie 
novas  iniurias  novaque  praeiudicia"  ecclesiae  tridentinae  inferre;  simul  principem 
obtestabatur,  ut  ,reservata  sibi  actionum  suarum  actione",  cardinali  Ludovico  Ma- 
drutio  episcopo  tridentino  ecclesiae  illius  „possessionem  liberam  eo  modo  restitueret", 
quo  a  centum  annis  fuisset.  „Si  vero  (quod  minime  putamus)  pertinacius  in  tua 
sententia  tibi  manendum  putaveris,  ipso  tuo  facto  excommunicationem  incurres, 
cuius  quidem  excommunicationis  declarationi,  nisi  eam  Ecclesiam  in  integrum  resti- 
tueris,  nos,  pro  nostro  pastorali  officio,  deesse  non  poterimus."  Integrae  litterae 
exstant  apud  Ladercliium  I.  c.  n.  77. 


246  1609.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

cupimus  ex  more  commendari.  Mirum  dictu,  quantam  illius  decum- 
bentis  curam  semper  habuerit  Regina  Magdalena,  quam  diligens  fuerit 
in  parando  illi  uictu  quotidiano,  et  in  exhibendis  medicamentis  pre- 
ciosissimis.  Nec  fratri  quidem  Germano  maiorem  fidem  et  charitatem 
exhibere  potuisset.  Nunc  magni  beneficij  loco  ducimus,  quod  contenta 
esse  uelit  eodem  confessario,  quo  utitur  soror  ^  cum  rehquis  foeminis 
Aulicis,  P.  Paulo  -  scilicet  quamquam  et  ille  pergit  esse  ualetudinarius, 
longamque  uitam  non  promittit,  et  saepe  cogitur  a  sacris  abstinere, 
mittendus  post  paucos  menses  iterum  ad  thermas  cum  P.  Georgio^, 
ut  medici  suadent:  quibus  fortasse  Rectorem  Dilingensem*  adiungemus, 
ut  aqua  thermarum  salutari  suam  et  ipse  fulciat  imbeciUitatem. 

Quod  ad  D.  Paulum  Hoftaeum"  attinet,  non  illum  reperi,  ut 
putabam,  Oeniponti,  sed  his  diebus  primum  accessit,  semel  et  iterum 
a  Principe  huc  euocatus.  Jgitur  nondum  exposuit,  quae  in  mandatis 
habet  de  Collegio  Halensi,  ad  quod  nostri  expetuntur  ^.  Jmo  Regina  "• 
monuit  et  rogauit,  nulla  ut  mentio  fieret  de  hoc  negotio,  quoniam 
luctum  sibi  nollet'^  augeri:  cum  satis  affligat  mors  confessarij.  Sed 
expectamus  occasionem  Archiducem  conueniendi,  qui  utinam  boni  con- 
sulat,  suum  et  sororum  desiderium  a  nobis  non  approbari. 

Postquam  cum  eodem  D.  Paulo  multis  egi  de  statu  Prouinciae 
nostrae,  tandem  in  hanc  sententiam  ambo  uenimus,  huic  Collegio 
maxime  laboranti  rectius  consuli  non  posse,  quam  si  hoc  loco  ipse 
maneat,  sicut  et  in  Vrbe  fuit  constitutum,  ad  festum  usque  Paschatis^. 
Primum  enim  ob  uarias  et  graues  multorum  querelas  mutandus  est 
statim  Rector  ^,  quem  nonnulli  diutius  ferre  non  possent,  et  multis  de 
causis  expedit,  hoc  rectoris  munus,  ex  quo  reliqua  fere  dependent,  ad 
tempus  saltem  eidem  P.  Paulo  demandari.  Jta  non  exiguos  hic  motus 
comprimi,  et  bonum  ordinem  disciphnae  Collegij  ualde  distracti  et 
perturbati  imponi  posse  confidimus,  Deo  adiuuante.  Postea  uero  qui 
Rector  instituetur,  rebus  Collegij  per  D.  Paulum  bene  constitutis,  procul- 
dubio  minus  laborabit:  Et  non  solum  fratres,  sed  etiam  Sacerdotes 
habebunt  rectius,  qui  alium  Rectorem  minoris  quidem  authoritatis  non 
tam  commode  sustinerent.  Jnterea  non  deerit  P.  Lanoyo,  ubi  se 
exerceat  hoc  loco,  praesertim  in  excipiendis  multorum  etiam  exter- 
norum,  qui  ad  nostros  saepe  solent  accedere,  et  fratrum  confessionibus. 
Dignus  est  sane  senex  iam  sexagenarius,  qui  ut  ipse  tamdiu  desiderauit, 
pubHcis  munijs  ahquando  defungatur,  et  ad  maiorem  tranquillitatem 
ueniat,  uelut  emeritus  miles. 

Deinde  D.  Hoffaeus  non  solum  utilis,  sed  etiam  Collegio  huic 
necessarius  uidetur,  ut  parochiali  Cathedrae  huius  oppidi  praesit  con- 

a)  Sic  in  arch.  correctum  est  ex  nollent. 


'  Helena.           -  Hetzcovaeo.  ^  Crispo  (Kraus). 

*  P.  Theodoricum  Canisium.  ^  Germaniae  superioris  viceprovincialem. 
"  Vide  supra  p.  169 — 170.  '  Magdalena. 

*  Id  futurum  erat  10.  Aprilis.  '■'  P.  Nicolaus  Lanoius. 


Oeniponte  29.  lanuarii  1569.  247 

cionator.  Nam  qui  hactenus  illic  egit  concionatorem,  P.  Theobaldus^ 
scilicet  ob  uaria  incommoda,  quae  sumus  experti,  non  potest  eo  loco 
retineri,  et  deseritur  plane  ab  auditoribus.  Doleo  interim  P.  Antonium 
Klesselium,  me  quidem  absente,  concessum  esse  Principi^,  ut  sit  illi 
aulicus  concionator,  quem  in  Parochiam  reducere  non  possumus,  ut 
iam  duos  exhibere  concionatores  cogamur.  Agemus  tamen  cum  Prin- 
cipe,  ut  intelligat,  hoc  utrunque  munus  et  onus  diu  a  nobis  non  posse 
sustineri,  etsi  ueremur  perdifficile  fore,  ut  aUum  ipse  quaerat  et  in- 
ueniat  aulicum  concionatorem,  praesertim  cum  P.  Antonius  in  hoc 
munere  placeat  admodum,  et  satisfaciat  omnibus,  ut  uix  uUus  antea. 
De  quo  nunc  aliud  consilium  non  reperiebamus,  quam  ut  ad  pascha 
usque  hoc  loco  retineretur,  cum  illius  opera  sit  nobis,  ut  dixi,  neces- 
saria.  et  iam  non  inuitus  maneat,  fortasse  quia  uidet  se  placere 
satrapis^  et  sentit  Rectoris  fore  mutationem.  Non  desunt  interim, 
quae  in  eodem  merito  desiderantur  ^  [?],  et  ob  quae  illum  prorsus 
amotum  cupiamus.  Sed  tempus  non  fert,  ut  remedia  seueriora  in 
illo  experiamur.  Juuet  illum  dominus  sub  nouo  Rectore,  ut  secundum 
uocationem  suam  recte  procedat*,  et  sicut  coepit,  errantes''  quos- 
dam  ad  uiam  ueritatis^  reducat. 

Ego  uero,  ut  non  sim  ociosus,  hinc  progrediar  ad  inuisenda  reliqua 
collegia,  si  faueat  Dominus:  et  deinde  Augustae  transigam  Quadra- 
gesimam,  futurus  fortasse  concionator  apud  D.  Mauritium  loco  D.  Pauli^ 
qui  magni  referre  putat,  ut  eam  Cathedram  non  deseramus,  praesertim 
cum  D.  Fuggerorum  summam  in  nos  beneuolentiam  et  liberalitatem 
experiamur.  Donant  enim  mille  aureos  nummos  in  structuram  templi 
Romani,  sicut  adiunctae  ipsorum  literae  testabuntur '^,  et  extrema 
quaeque  tentant  ad  erigendum  et  dotandum  nobis  Augustae  Collegium, 
non  modica  pecuniae  summa  in  hunc  ipsum  usum  modo  coUecta. 
Tantum  patienter  ferant  necesse  est  Canisium,  cum  haud  dubie  illis 
D,  Paulus"  esset  gratior'^  et  eloquentior.  Spero  interim  Paternitatem 
Tuam  non  moleste  laturam  esse,  quod  in  centurijs  ad  Pascha  usque 
minus    iaborem ,     impeditus    nimirum    duplici    munere ,     concionandi 

a)  Sic;  corrigendumne  desiderentur?         b)  Ita  corre.vi  ex  ad  errantes.  c)  In  circh.  sequitur 

alierum  illis,  ohlitt.        d)  In  arch.  sequuntur  2  vv.  (ut  puto,  nisi  fallor),  oblitt. 


^  P.  Theobaldus  Stotz,  ex  pago  Zusmerhausen  (Zusmarshausen,  in  Suebia  ba- 
varica)  ortus,  autumno  a.  1558  in  collegium  germanicum,  tempore  quadragesimali 
a.  1559  Romae  in  Societatera  admissus,  ibidem  philosophiae  cursum  absolvit  et  per 
IV2  annos  theologiam  audivit;  a,  1563  Brixinae  in  ecclesia  cathedrali  contiones 
habuit,  quae  auditoribus  haud  ita  multum  placebant;  deinde  Monachii  confessiones 
excepit,  graecas  litteras  tum  audivit  tum  tradidit,  catechismum  explicavit  etc. 
{*Catalogus  monacensis  a.  1566,  in  GSC  66  f.  409^  Epp.  Nadal  II  584,  Can.  II 
3053;  IV  233  398). 

2  Ferdinando  II.  archiduci.  ^  1  Reg  29,  6. 

*  Cf.  1  Cor  7,  20—24;  Eph  4,  1—16  etc. 

'  Sap  5,  6;   cf.  Tob  1,  2;  Ps  118,  30;  2  Petr  2,  2. 

«  Hoffaei ;  v.  supra  p.  226  227. 

"'  Vide  quae  ex  Fuggerorum  epistulis   sub  ipsas  has  Canisii  litteras  ponentur. 


248  1609.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Oeniponte  29.  lan.  1569. 

Augustae  et  simul  Prouinciam  administrandi.  Nam  etsi  uehementer 
optarem  D.  Paulum,  uti  foeliciter  coepit,  ita  progredi  in  Prouinciae 
huius  administratione,  tamen  difficilius  illi  hoc  futurum  uideo,  cum 
absit  a  caeteris  Collegijs  longius,  et  non  solum  in  Cathedra,  sed  etiam 
hic  domi  habeat  abunde  quod  agat  in  hoc  collegio  bene  constituendo. 
Cogor  igitur  quanuis  inuitus,  ad  antiquum  redire  munus,  sed  ut  spero 
et  opto,  non  diutius  quam  ad  pascha  usque.  Postea  enim,  si  Paternitati 
Tuae  placebit,  et  mihi  ad  centuriarum  laborem,  et  D.  Paulo  ad  Pro- 
uinciae  administrationem  redire  licebit,  misso  nimirum  huc"  P.  Wen- 
delino^i  uel  alio,  qui  Rectorera  agat  Oeniponti,  si  dominus  uoluerit^ 
et  annuerit  Paternitas  Tua  cuius  precibus  nos  et  nostros  maxime 
commendamus    in    Christo    JESv    domino    nostro^.      Oeniponti 

29.  Januarii  1569.  ^.  •     n^    •  i.     t^    n     •  ■ 

beruus  m  Christo  P.  Canisms. 

Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  [Fra]ncisco  a  Borgia 
[Praeposjito  Generali  Societatis  JESv.         Romae. 

Misit  Canisius  Borgiae  una  cum  his  litteris,  ut  ex  ipsis  intellegitur,  epistulam 
Augusta  12.  lanuarii  1569  a  loanne  Fuggero  (ut  videtur)  scriptam  et  tum  ipsius 
tum  Ursulae  Fuggerae  manu  subscriptam,  in  qua  cum  Borgia  haec  communicantur : 
^Literas  paternitatis  uestrae  XIII  Septemb.  Romae  ad  me  Vrsulam  Fuggeram  datas 
cum  eiusdem  uberiorib.  mandatis  P.  Georgius  Schorichius  ad  nos  pertulit,  omniaque 
sibi  commissa  surama  fide  et  diligentia  exposuit.  Quibus  cognitis  quanquara  ipsi 
cum  tota  familia  et  nomine  Fuggerorum  suraraam  P.  V.  gratificandi  voluntatem 
habeamus,  tamen  faciendum  non  putauimus  ut  hanc  P.  V.  peticionem  reliquis  ne- 
cessarijs  nostris  hoc  tempore  indicaremus,  ne  forte  institutura  illud  grauius  P.  V. 
non  ignotum  hinc  aliquid  impedimenti  acciperet,  aut  ei  quidpiara  hac  contributione 
detraheretur.  Jtaque  inter  nos  collacione  facta  florenos  mille  collegimus  ad  usum 
a  P.  V.  indicatum  conuertendos,  eosque  cuicunque  illa  uoluerit  uel  hic,  uel  Romae 
annumerari  curabimus."  Huic  epistulae  Canisius  adiunxit  litteras  germanicas  easque 
manu  ipsius  Ursulae  Fuggerae  12.  lanuarii  1569  ad  Borgiam  datas,  quibus  illa  se 
Borgiae  et  Societatis  ,filiam  oboedientem"  profitebatur  et  se  libentissime  stipem 
illam  mittere  asserebat*  (ex  autographis;  G.  Ep.  X  f.  90  92).  Anno  1568  Romae 
Alexander  cardinalis  Farnesius  ad  doraum  professam  Societatis  aedificare  coeperat 
templum  sanctissimi  Norainis  lesu ;  situra  ipse  emerat  Borgias  raagno  aere,  quod 
per  litteras  fere  eraendicabat  ex  amicis  {Sacchinics,  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  141   142). 

Dubito,  num  Canisius  litteris  suis  adiunxerit  etiam  *epistulam  comraunem, 
quara  Georgins,  Marcns,  loannes  Fuggeri  Augusta  19.  lanuarii  1569  ad  Borgiam 
dederunt  et  sua  quisque  manu  subscripserunt.  Quidquid  sit,  epistulae  partem  hic 
pono,   quia    ad  Canisii   litteras  illustrandas  valde  utilis  est:    „Wir  sezen",    inquiunt 

a)    Hoc    V.  ah  ipso  C.  supra  versjim   scriplum    est.  b)    Duo   vv.  sqq.  a  C.  ipso  supra  versum 

scripta  sunt. 


1  Volck.  2  lac  4,  15.     1  Cor  4,  19;    cf.  Eccli  39,  8. 

*  Rom  6,  23.     1  Cor  15,  31. 

■*  Hoffaeus  Augusta  15.  lanuarii  1569  Borgiae  ^scripsit:  „Fuit  hic  P.  Scho- 
ritius,  subsidium  Romanum  vrsit,  sola  Domina  Vrsula  et  D.  Joannes  Fugger  (noster 
ante  inimicissimus,  nunc  factus  ob  exorcisraos  totus  et  integer  [noster]  ad  adraira- 
tionem  vsque)  1000  florenos  ad  extructionera  terapli  Romani  oflferunt:  scribunt 
ambo  ea  de  re  ad  P.  V.  Schoritius  literas  habet.  Jdem  nos  sine  Schoritio  cum 
maiore  aedificatione  efficere  poteramus :  sane  Schoritius  reliquit  hic  aliquid  foetoris, 
V.  P.  s' informi  ab  Augustanis  nostris"   (ex  autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  88''). 


1610.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Oeniponte  3.  Febr.  1569.  249 

illi,  „in  kainen  zweiuel,  Eur  Ew.  haben  vor  disem  genugsam  vernomen,  was  gutten 
vleifi,  wir  neben  anndern  mer  Catholischen  alhie  bisher  furgewandt,  ain  Collegium 
der  Societet,  in  diser  Statt  auffzurichten,  Es  hat  aber  in  vil  weg  nit  allain  bey  den 
Gaistlichen  alhie  von  denen  wir  kain  gaistlichen  platz  vmb  gelt,  noch  geltswerth 
bekomen  mogen,  Sonnder  auch  bey  ir  haylichait '  dhinnen  erwunden,  das  vnns 
dieselb  das  prediger  Closter,  so  one  das  alhie  zergeet,  weder  gar  noch  thails,  zu 
solchem  vnnserm  furnemen  eingeben  wollen,  kunden  nit  annderst  gedencken,  dann 
Gott  der  herr  hab  es  nit  gewoUt,  oder  es  sonnst,  auff  disen  weg  nit  fiirgeen 
sollen  . . .  So  hab  wir  . . .  die  sachen  auff  nachvolgenden  weg  bedacht,  Als  Nemlich 
das  wir  ain  ortt  in  der  Statt  kautfen,  Darautf  ain  Collegium,  sampt  ainer  zimlichen 
kirchen  mochte  gepawet  werden,  vnnd  dasselb  von  ainem  Er:  Rhat,  der  Steur, 
wacht,  vnd  vmbgelts  befreiet  machten,  Doch  dagegen  ain  zimlich  schutzgelt  geben, 
wie  dann  Sanct  vlrich  ^,  vnd  andere  Gaistliche  ortt  merer,  Doch  das  den  fundatorn, 
vnnd  in  kunfftiger  Zeit  den  verordneten  Administratorn,  vber  solch  Collegium  (wie 
dann  hier  vber  beharliche  schrifften  vnnd  ordnungen  in  meliori  forma  sollen  her- 
nach  auifgericht  werden)  die  verwaltung  vnnd  Administration  allerdings  soll  frey 
vnnd  vorbehalten  sein,  wie  dann  in  ettlichen  vnnsern  Stifftungen  dergleichen  be- 
schehen,  Also  das  die  Societet,  damit  gar  nichts  zuthon  haben  soll,  Vnnd  steen 
hierauff  mit  ainem  Ehr:  Rhat  alhie  schon  in  handlung,  ain  solche  freiung  aufs- 
zubringen,  vnnd  nachmaln  mit  dem  ersten,  das  CoIIegium  inns  werck  zurichten." 
Deinde  Borgiam  denuo  rogant,  ut  P.  Hoffaeum  Augustae  manere  iubeat  (ex  arche- 
typo;  G.  Ep.  X  f.  95). 

Borgias  Canisio  per  Polancum  respondit  26.  Februarii  1569. 

1610.         CANISIUS  SAlllfCTO  FRAITCISCO  BORCMAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Oeniponte  3.  Februarii  1569. 

Ex  autographo  (2*^;  IVs  pp- ;  in  P-  4  inscriptio,  eaque  ignota  manu  scripta,  et 
pars  sig.),  Germ.  183  n.  227  (f.  98  et  sq.  non  sign.). 

Contiones  Oeniponfe  habendae.  Negotiiim  halense.  Canisii  profectio  augustana. 
Rectoris  officium  in  P.  Hoffaeum  translatitm.  „Tentationes"  P.  Galli.  P.  Schorichius 
negotiis  aulicis  se  immiscet  et  Guilielmi  principis  confessarium  agit.  Timendum,  ne 
Socii  pecuniam  pro  templo  romano  colligendo  Societatis  libertatem  imminuunt,  Novicius 
quidatn  eiusque  mater.     Provincia  per  Hoffaeum  administranda. 

t  Pax  Christi  admodum  Reuerende  Pater. 

Nullas  accepit  ex  Vrbe  D,  Paulus^  duobus  abhinc  mensibus: 
nullas  et  ego,  nisi  quas  Veneti  patres  dederunt*. 

Tractatum  est  cum  Archiduce^,  qui  contentus  uidetur  uno  con- 
cionatore,  cum  intelligit  praesentem  Societatis  necessitatera,  quam 
opposuimus.  Postulat  interim,  ut  quem  damus,  sibi  aulaeque  suae 
inseruiat,  et  permittit  relinqui"  a  nobis  cathedram  parochialem,  in 
qua  sumus  hucusque  contionati  ^.  Non  displicet  nobis  conditio,  sed 
negamus   diutius   quam  ad  festum  usque  paschatis"^  retineri  hoc  loco 

a)  Ita  C.  correxit  ex  relinqiiit. 


^  S.  Pium  V.  dicunt  (v.  supra  p.  191*).  Anno  1568  Fuggeri  eorumque  amici,  spe 
monasterii  dominicani  adipiscendi  sublata,  tum  a  canonicis  templi  S.  Mauritii,  tum 
a  lacobo  Koplin  0.  S.  B.  abbate  monasterii  SS.  Udalrici  et  Afrae  locum  impetrare 
frustra  conati  esse  traduntur  [Agricola  1.  c.  I,  Dec.  3,  n.  184). 

^  Monasterium  benedictinum.  ^  Hoffaeus. 

*  Polanci  litteras  11.  Decembris  1568  ad  se  datas  significare  videtur;  v.  supra 
p.  236.  *  Ferdinando  K. 

«  Vide  supra  p.  246—247.  '  Ad  10.  Aprilis. 


250  1610.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Oeniponte  3.  Febr.  1569. 

posse  D.  Paulum :  ille  uero  tempus  exigit  longius,  quo  contionetur 
idem  D.  Paulus  in  parochia,  et  interea  de  successore  eius  in  cathedra 
sperat  prouideri  posse.  Verum  hac  de  re  tantum  egit  nobiscum  prin- 
ceps  per  Cancellarium  ^  sicut  et  de  collegio  Hallensi,  nihil  uero  con- 
clusum  est  hactenus.  P.  Paulus  postea  scribet  aliquid  certius,  ego 
hinc  Augustam  hodie  statuj  proficisci  Domino  adiuuante. 

Jgnoscat  mihi  P.  T.  quod^  citra  moram  longiorem,  quae  multos 
in  discrimen  adducebat,  liberaui  P,  Lanoium  Rectoratus  onere,  quod 
inuitus  et  cum  aliorum  tentatione  hactenus  ille  sustinebat.  Jnstitutus 
est  iam  Rector  a  me  D.  Paulus,  qui  necessariam  huic  collegio  quietem 
et  renouationem  adferet,  eritque  simul  ad  pascha  usque  contionator. 
Optabat  hanc  quoque  mutationem  Regina^,  quod  ex  nostris  cognosceret, 
P.  Lanoium  non  satis  aptum  esse  gubernationi  et  rei  familiari  bene 
administrandae. 

Scripsit  D.  Paulus  ad  P.  T.  de  D.  Thoma  Gallo  hinc  reuocando, 
scripsit  et  ipse  de  mutanda  prouintia.  Rogo  vt  exaudiatur  isthic, 
et  quamprimum  Romam  euocetur,  ubi  Germanis  suam  dare  operam 
poterit,  ijsque  tentationibus  facile  liberabitur,  quas  haec  nostra  pro- 
uintia  multas  illi  suppeditat,  et  in  quibus  illi  non  possumus  opem 
adferre  ^. 

Scriptum  etiam  audio  de  P.  Schorichio,  quem  serio  literis  P.  T. 
admonendum  puto,  ut  omnino  redeat  ad  cathedram  collegij  Monachiensis 
post  paschales  ferias*,  ut  praeterea  se  minus  inmisceat  aulicis  ne- 
gotijs,  in  quibus  nescio  quomodo,  non  sine  aliorum  inuidia  et  repre- 
hensione,  uolutatur.  Salutari  iam  coepit  doctor,  aulicus  contionator 
et  Consiliarius  Principis,  sic  enim  a  Duce  ipso  nuncupatur,  estque 
natura  liber  et  praeceps  ad  tractanda  secularia,  nullo  etiam  consulto 
superiore,  citra  cuius  facultatem  iam  coepit  Ducis  Guilhelmi  esse'' 
Confessarius.    Hoc  onus  in  alium  ego  cuperem  reiectum  esse  propter 

a)  Ita  C.  correxit  ex  si.        b)  Sequitur  contionator,  a  C.  ohlitt. 


*  In  ^Regimine"  Anstriae  superioris  officium  cancellarii  usque  ad  a.  1579 
tenebat  Cliristophorus  Klockler  (Klekler) ;  v.  Hirn,  Ferd.  II.  I  463;  Can.  III  169^ 
339;  IV  947  etc. 

^  Magdalena. 

^  Hoffaeus  Borgiae  Augusta  17.  Decembris  1568  *scripsit:  „D.  Thomas  dicitur 
proxime  vix  octo  auditores  habuisse  in  concione  Monachij :  .  .  .  coepit  etiam  cum 
Monachiensi  Rectore  [P.  Dominico  Mengino]  certare  vti  fere  Dilingae :  miras  adfert 
glossas  suae  vocationis,  vultque  facere  quod  ipse  iudicat  ad  maiorem  Dej  gloriam 
esse,  non  quod  iubet  obedientia  si  cum  ipso  idem  non  sentiat"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  IX 
f.  140-). 

^  Landishuti  coram  Guilielmo  principe  coutiones  quadragesimales  habiturus 
erat  {Duhr,  Jes.  an  Fiirstenhofen  107).  Hoffaeus  Borgiae  Augusta  15.  lanuarii  1569 
*scripsit:  ^Altra  volta  hora  auiso  V.  P.  accio  s' informi  ab  aJjs,  vtpote  Monachien- 
sibus,  aut  saltem  hanc  curam  comraendet  P.  Canisio,  quomodo  Schoritius  in  aula 
et  alibi  agat.  ...  [P.  Thomae  Galli]  loco  posset  concionari  P.  Schoritius  qui  non 
videtur  sinendus  in  aula  nec  parum,  nec  multuni,  quicquid  etiam  Princeps  turbetur : 
sed  hic  consulat  P.  Vestra  P.  Canisium"   (ex  autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  88''). 


1611.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.    Augusta  Vind.  19.  Febr.  1569.        251 

uaria,  quae  inde^  [?]  sunt  nobis  metuenda,  incomnioda".  nec  opus 
est,  nostros  hac  occasione,  cum  in  aulis  unus  ita  versatur,  magis 
inuidiosos  et  exosos  reddi  Bauaris. 

De  re  pecuniaria  scribet  ipse  Schorichius,  quid  non  solum  Au- 
gustae,  sed  etiam  apud  Reginas  effectum  sit  in  gratiam  Romani 
templi  exaedificandi  ^  Faxit  Deus,  ut  haec  pecuniae  postulatio  et 
largitio  non  obsit  Societati  ad  suam  libertatem  retinendam  apud  ma- 
gnates,  quibus  fortasse  difficilius  erit  negare,  quod  ipsi  uicissim  a 
nobis  expectant  et  postulant,  praecipue  contionatores,  qui  ab  Archi- 
duce,  Reginis,  Bauaro^  et  Augustanis  desiderantur, 

Adiunctae  sunt  literae  ad  nouitium  Joannem  Jacobum  Oenipon- 
tanum  a  matre  missae:  tranquillam  illam  utcumque  reddidi,  pauca 
tantum  a  filio  sibi  responderi  postulat,  et  ego  ut  id  fiat  rogo, 

Maiorem  in  modum  oro,  ut  primis  literis  mentem  suam  declaret 
P.  T.  de  P.  Doc.  Paulo,  ut  post  pascha  pergat  si  non  prouintialis, 
at  saltem  viceprouintialis  esse.  Alioquin  ad  Centuriarum  confutationem 
redire  non  potero,  et  faciet  ille"  cum  laude,  ut  hactenus,  proculdubio 
huic  muneri  satis^  Fiat  domini  uoluntas^  in  nobis,  qui  gratiam 
nobis  suam  augeat  per  sacrificia  et  preces  P.  T.  ac  totius  etiam  Socie- 
tatis.     Oeniponti  3  Februarij  1569. 

Seruus  in  Christo  P,  Canisius, 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  a  Borgia  Prae- 
po[sito  Gener]ali  Societatis  Jesv,         Romae, 

Borgias  Canisio  per  Polancum  respondit  26.  Februarii  1569. 

1611.         CANISIUS  SAJfCTO  FRA^NCISCO  BORCJ-IAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicovum  19.  Februarii  1569. 

Ex  litteris  autographis  (2**;  2^4  pp- ;  in  p.  4  inscriptio  nianu  ignota  posita  et 
pars  sig.)  et  schedula  adiuncta  (4";  '/5  p.),  quae  et  ipsa  autographa  est.  Germ.  183 
n.  228  (f.  72  et  sqq.  non  sign.). 

Canisius  et  contiones  in  se  sitscepif,  et  provinciae  administrationem. ;  hanc  tamen 
brevi  in  P.  Hoffaemn  reicere  cupit.  Centuriarum  refutatio.  Mater  rectoris  ingol- 
stadiensis.  Casus.  Scholae.  Socii,  qiti  apud  Helvetios  seminarium  instituant,  praesto 
non  sunt.  P.  Galltis  ex  patria  avocandus  est ;  qui  a  Canisio  suaviter  tractatur.  Pro- 
fessiones  differendae ;  P.  Peltanits  professione  dignus  esse  non  videtur.  Borgiae  vale- 
tudo.  Magister  noviciorutn.  De  seminario  Helvetiorum  provinciali  rhenensi  scribendum? 

t  Pax  Christi  Jesu  aeterna  nobiscum, 

Admodum  Reuerende  Pater, 
Augustam    ueneram  Oeniponto,    cum    redditae   sunt   mihi  literae 
P.  T.  in  Januario  scriptae*,     Accepi  et  alteras,   quibus  concedebatur 

a)  Aut  ita  legendiim,  aut  oblitterandum  esse  videtur  v.,  quod  hoc  loco  ohscurius  scriptum  est. 
b)  A  C.  ipso  corr.  ex  incommodum.  c)  Quae  sequuntur,  usque  ad  huic  excl.,  a  C.  in  margine  addita 
sunt.  d)  Sequuntur  vv.  cum  primum  Kectorem  alium,  quem  ut  spero,  reperiemus,  hoc  loco  illi  post 
pascha  substituerimus,  oblitt. 


'  Cf.  supra  p.  248.  ^  Alberto  V.  duce. 

^  Act  21,  14;  cf.  1  Mach  3,  60;  Mt  6,  10  etc. 
'  Has  V.  supra  p.  239—240. 


252  1611.  Canisiiis  S.  Francisco  Borgiae. 

D.  Fuggeris,  ut  optauerant,  Doctor  Paulus  contionator  ^.  Has  illis 
non  exhibebo,  quoniam  ut  scripsi,  pro  P.  Hoffaeo  nunc  habent  non 
inuiti  Canisium^,  cogente  nimirum  Oenipontani  collegij  necessitate, 
vt  Doc.  Lanoio  Rector,  et  P.  Theobaldo^  contionator  ibidem^  substi- 
tueretur.  Vnde  in  me  suscepi  hoc  onus  iterum,  et  contionandi,  et 
prouintiam  gubernandi  ad  festum  usque  paschatis,  mihique  persuadeo, 
P.  Tuam  consilio  huic  non  refragraturam,  quando  uia  non  fuit  alia, 
simul  Augustanis  et  Oenipontanis  rite  consulendi.  Placet  interim  sibi 
P.  Paulus  in  Rectoratu,  et  sperat  fore,  vt  hanc  retineat  in  alpibus 
conditionem,  quia  cupit  sic  efifugere  prouintiale  pistrinum,  uti  uocat, 
relicto  mihi  prorsus  hoc  onere.  Sed  rectius  constituet  P.  T.  quae 
nouit  ad  Centurialem  laborem*  esse  mihi  redeundum.  qua  de  re  iam 
ante  scripsi  satis. 

Rector  Jngolstadiensis  ^  gratias  agit  de  missis  ad  se  literis  Jllu- 
strissimi  Cardinalis^  in  gratiam  afflictae  matris,  et  iam  curatum  est, 
vt  negotium  sedulo  expediatur,  sicut  ille  desiderauit. 

Nondum  accepimus  promissam  nobis  definitionem  Theologorum 
de  usurario  casu  isthic  a  nobis  proposito.  Multi  expectant  auide 
certam  sententiam'',  et  haerent  hic  nostri  Confessarij. 

Monachij  restituetur  lectio  Dialectica  in  Rhetorica  classe,  sicut 
concedit  P.  T. 

Scripsit  ad  me  quoque  Cardinalis  Araulius,  ut  mittamus  operarios 
Heluetijs  Catholicis,  et  pium  illorum  institutum  in  constituendo  se- 
minario  promoueamus '^.  Etsi  uero  magnas  hic  uideo  difficultates 
obijci,  quia  non  facile  illi°  capiunt  hoc  Germanicum  idioma,  quia  nobis'' 
non  se  ofterunt  ea  doctrina  et  prudentia  et  grauitate  praediti,  quam 
illa  requirit  prouintia,  quia  singulari  contionatorum  penuria  nunc  la- 
boramus,  ut  omittam  aha  id  genus  impedimenta,  quae  isthic  magis 
uelim  expendi:  tamen  vnum  fortasse  dare  possemus  D.  Thomam 
Gallum,  sed  non  excellentem  eum  concionatorem,  et  nescio  quam  aptum 

a)  Sequitur  alius,  a  C.  ohJitt.         b)  Quinque  vv.  sqq.  a  C.  postea  addita  sunt.  c)   Hoc  v.  a  C. 

supra  versum  scriptum  est.        d)  XJt  supra,  adn.  c. 


'  Cf.  supra  p.  227. 

^  Canisius  in  templo  S.  Mauritii  contiones  habebat  (v.  supra  p.  247).  V.  Paulus 
Hoffaeus  viceprovincialis  Oeniponte  18.  Octobris  1568  Borgiae  *scribens,  cum  con- 
tionatoris  oenipontani  officium  in  P.  Gregorium  Roseffium  cathedralis  ecclesiae 
augustanae  contionatorem  conferri  posse  significasset,  haec  addidit:  Augustani  ,li- 
benter  recipient  P.  Canisium,  cuius  in  concionando  vices  facile  geret  D.  Tbomas 
[Gallus]  ijs  saltem  diebus,  quibus  Pater  Canisius  vacabit  curis  prouintiae,  donec 
deus  aliter  prouideat:  facienda  est  enim  ex  necessitate  virtus.  Sed  totum  hoc 
consilium  mihi  non  placet,  et  videtur  nimis  violentum"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  IX 
f.  176^—177'^). 

^  Stotz ;  V.  supra  p.  247. 

*  Centuriarum  Magdeburgensium  refutationem  significat. 

*  P.  Martinus  Leubenstain. 

®  Ottonis  Truchsess;  de  hoc  negotio  v.  supra  p.  235  239  240. 
'  Vide  supra  p.  288  240. 


Augusta  Vindelicorum  19.  Februarii  1569.  253 

rebus  gerendis  in  Heluetia.  Cogimur  hunc  Monachio  transferre  Au- 
gustam  ad  tempus,  tum  quia  non  placet  in  Cathedra  Monachiensibus, 
tum  quia  molestus  et  illic  esse  coepit  fratribus,  dum  pergit  esse  sui 
similis.  Cum  nuper  esset  apud  me,  suasi  profectionem  illi  in  Austriam, 
ut  literis  P.  T.  Doctori  Paulo  fuit  significatum,  et  sperabam  gratam 
illi  fore  prouintiae  mutationem,  Respondit  autem,  sibi  non  placere, 
vt  ex  hac  patria  prouintia  ^  discedat  alio,  superesse  amicos  pauperes, 
quibus  cupiat  subuenire.  Proposuit  igitur'',  si  a  votis  posset  absolui^, 
uel  extra  coUegium  uiuere  in  honesta  conditione  apud  magnatem :  id 
sibi  futurum  ostendit  gratius,  quam  si  ad  prouintiam  aliam  destinaretur. 
Hinc  uidere  licet  huius  Patris  in  sua  vocatione  imbecillitatem,  de  qua 
nonnunquam  ille  cum  alio  etiam  imbecillo  fratre  nimis  luculente  trac- 
tauit,  ut  certe  solet  alia  quoque  spargere  uenena'',  sicut  intelligo. 
Veremur  igitur  huic  Patri,  et  ab  illo  pluribus  fratribus,  neque  scimus, 
quo  illum  transferre  possimus,  postquam  Jngolstadij,  Dilingae  et  Mo- 
nachij  ferri  non  potuit  miser.  Augustae  maiorem  sentiet  libertatem, 
quam  illius  ingenio  congruat:  et  hic  tamen  illum  tantisper  ferre  co- 
gemur,  donec  eius  literis  quas  nuper  misit,  a  P.  T.  respondeatur^. 
Nos  putaremus  ita  respondendum  esse,  ut  statim  intelligeret,  se  uo- 
cari  Romam,  ut  antea  scripsi,  secutus  D.  Pauli  sententiam,  uel  se  ad 
Heluetios  mitti,  si  aliquis  huc  erit  mittendus.  Nam  ingens  illi  peri- 
culum  imminet,  simulque  fratribus,  qui  cum  eo  uersantur,  si  diu  relin- 
quatur  in  prouintia  nostra,  ubi  patriam  et  amicos  tenet.  Ago  cum 
illo  suauissime,  ut  dicat  me  timere  ab  ipso,  imo  audet  dicere,  se  iam 
exceptum  a  iure  obedientiae  mihi  praestando.  Videat  quaeso"  P,  T. 
ut  huic  scandalo,  si  fieri  potest,  quamprimum  serijs  literis  ad  illum 
datis  occurrat**,  ne  propter  unum  tota  prouintia  torqueatur  amplius. 
Commissum  erat  mihi  munus  excipiendi  uota  eorum,  qui  ad  pro- 
fessionem"  admittendi  sunt.  Liceat  autem  rogo,  sicut  et  nostri  con- 
sulunt,  rem  in  aestatem  differre,  ut  post  pascha  primum  de  faciendis 
probationibus  singuli  admoneantur^,  Tantum  de  D.  Theodoro  Peltano 
ualde  dubitant  quidam,  expediatne  illum  alijs  quatuor  uota  professuris 
iungere''.  Nec  enim  cum  Rectore  suo^  aut  alijs  conuenire  solet,  et  fa- 
cile  abuti  posset  altiore  gradu,  suamque  augeret  in  uiuendo  libertatem, 
qua*^  bonos  domi  et  foris  offendit  saepe.    Dubium  sane,  an  conueniat 

a)   Ita   C.  ipse  correxit  ex  fecit  et  mentionem.  bj  Sequitur  no  nun  vel  nonnunquam,  oblitt. 

c)  Hoc  V.  a  C.  supra  versum  scriptum  est.  d)   A  C.  corr.  ex  occurratur.  e)   A  C.  cori:  ex  pro- 

fessiones.         f)  Ita  C.  correxit  ex  quae. 


^  Fridberga  (Friedberg),  ex  Bavariae  superioris  oppido  prope  Augustam  sito, 
ortus  erat;  v.  Can.  V  145*. 

2  Romae  6.  lanuarii  1561  „vota  scholasticorum"  simplicia  nuncupaverat  (*  Cata- 
logiis  dilinganus  31.  Decembris  1566  compositus;  GSC  66  f.  402*). 

^  Vide  supra  p.  147  172. 

*  De  his  probationibus  sive  ^experimentis"  v.  Can.  11  396'  613^  684. 

*  Is  in  universitate  ingolstadiensi  theologiam  docebat;  de  eius  indole  et  mo- 
ribus  cf.  supra  p.  131 — 132. 

^  P.  Martino  Leubenstain.  * 


254        1612.  P.  Thomas  Gallus  Canisio.     Monachio  inter  18.  et  25.  Febr.  1569. 

hiiiusmodi  turbulentos,  qui  alijs  non  cedunt,  et  non  paucos  offendunt 
in  quotidiana  conuersatione,  ad  tantum  gradum  assumi.  Judicent  de 
illo  Patres:  quid  mihi  securius  et  Societati  vtilius  uideatur,  satis  in- 
dicatum  est.     Dominus  in  suam  gloriam  omnia^ 

Dolemus  non  melius  esse  P,  T.  quod  ad  ualetudinem  spectat, 
Deumque  rogamus,  ut  salutare  sentiat  sibi  uernum  tempus. 

Non  repetam  de  Magistro  nouitiorum  et  M.  Joanne  Anglo'^,  ut 
ad  nos  recta  mittantur.  Sunt  in  uia  fortasse,  monebitur  hoc  loco 
Velserus,  ut  statim  reddi  curet  isthic  viaticum,  quod  abeuntibus  dabitur. 

Commendo  me  et  prouintiam  hanc  omnem  sacrificijs  et  precibus 
P.  T.  in  Christo  Jesu  domino  nostro^  Augustae  19  Fe- 
bru[a]rij  1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius  manu  propria. 

Adiunxi  literas  Jll.  Cardinalis  Amulij,  quibus  respondere  nolui, 
nisi  re  prius  collata  cum  P.  T.  Nam  ut  promittam  aliquid  ex  pro- 
uintia  nostra,  non  uideo  qui  fieri  possit,  et  est  onus  pergraue,  cuius 
gratia  nostros  mitti  uolunt,  dimidium  scilicet  collegium  postulantes*. 
Deinde  ad  seminarium  instituendum  nostros  adhiberi,  nescio  quam  sit 
consultum^:  neque  possent  tam  pauci  praestare,  quod  ad  rem  tanti 
momenti  spcctat,  ut  ego  arbitror.  Credo  satis  fore,  si  agatur  isthic 
cum  dicto  D.  Cardinale",  [v]t  necessarias  [ex]cusationis  nostrae 
[ca]usas  audiat.  cui  scribam  lubens,  cum  sententiam  P.  T.  cognouero. 
posset  fortassis  ad  prouintialem  Rhenensem  quoque  scribi,  Non  tam 
expetunt  contionatorem,  quam  seminarij  directorem,  nisi  fallar,  eoque 
difficilius  hic  Heluetijs  possumus  gratificari. 

Jdem  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  P.  Francisco  Borgia 
Praeposito  Generalj''  So[cieta]tis  JEsu  etc.         Romae. 

Borgias  Canisio  per  Polancum  respondit  19.  Martii  1569. 

1613.     P.  THOMAS  GAIiliUS  S.  J.  CANISIO. 

Monachio  inter  18.  et  25.  Februarii  1569. 

Malle  se  responsum  praepositi  generalis  exspectare  Monachii  quam  Augiistae. 
Plura  V.  infra,  ep.  n.  1615. 

a)  Sex  vo.  sqq.  a  C.  in  margine  addita  siint ;  ex  quibus  aliquot  litterae  iam  qtiasi  evanuerunt. 
b)  Genegeralj  arch. 


'  De  hoc  ^epiphonemate"  cf.  Can.  II  115^  III  528;  IV  512  683;  V  18  430. 

-  De  PP.  Bonaventura  Paradinas  et  loanne  Rastello  v.  supra  p.  229  230. 

3  Rom  6,  23.     1  Cor  15,  31. 

*  Septem  decemve  Socios  signiiicare  videtur;  cf.  Cnn.  IV  405'. 

^  Anno  1565  secunda  congregatio  generalis  Societatis  decreverat,  ne  seminaria 
clericorum,  si  quae  episcopi  Societati  tradere  vellent  regenda,  admitterentur,  nisi  ex 
dispensatione  pi-aepositi  generalis,  neve  is  ea  in  re  dispensaret,  nisi  cum  condicio- 
nibus  a  congregatione  ipsa  in  eodem  decreto  constitutis  (decr.  18  post  el. ;  In- 
stitutum  S.  J.  11  198). 


1613.  Dom.  Menginus  Can.    1614.  lo.  de  Polanco  Can.  Roma  26.  Pebr.  1569.      255 

1613.  P.  DOMIXICIIS  MEXGIHriJS  J*.  J.  rector  collegii  monacensis 
CANISIO.  Monachio  sub  med.  vel  exeunt.  m.  Februarium  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1615. 

Canisius   Augusta   26.  Februarii  1569    S.    Franciscum   Borgiam   praepositum 

generalem    de  P.  Thoma  Gallo  monuit :  Monachio  „scribunt    illum    in   templo  ridere 

et  nugari  solere   cum   suis  midierculis,  vt  alia  praetermittam" ;   cf.  supra  p)-  253,  et 
infra,  ep.  n.  1615. 

1614.  P.  lOAXXJES  DE  POl<AXCO  secretarius  Societatis  lesu  nomine 
S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  26.  Februarii  1569. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis;  in  margine,  eadem  manu:  ^Augusta  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  223''— 224\    Epistula  usus  est  Duhr,  Jes.  I  782. 

Praefatio  editoris.  Quo  facilius  harum  litterarum  caput  illud,  breve  quidem, 
sed  grave,  quod  de  energumenis  est,  intellegatur,  haec  notanda  esse  videntur : 
S.  Franciscus  Borgias,  ut  Canisium  ea  de  re  serio  admoneret,  adductus  est  epistulis 
a  P.  Paulo  Hoffaeo  viceprovinciali  ad  ipsum  datis.  Ille  enim  Borgiam  de  Canisio 
provinciali,  qui  Roma  Augustam  rediens  Oenipontem  petebat  (cf.  supra  p.  244), 
et  de  Susanna  reliquisque  puellis ,  quae  Augustae  pro  obsessis  habebantur  et 
a  P.  Wendelino  Volck  S.  J.  aliisque  exorcizabantur  (ut  de  Maria  illa;  cf.  supra 
p.  221),  sic  *monuit  Augusta  15.  lanuarii  1569:  „PuelIae  quae  hic  exorcizari  sole- 
bant,  videntur  vtcunque  liberatae  a  multo  tempore,  Deo  laus.  Altera '  tamen  ad 
4  aut  5  horas  saepius  rapi  solet,  ita  vt  sit  plane  insensibilis :  multas  tum  ait  se 
visiones  habere,  quae  scripto  concipiuntur.  Mihi  cum  visiones  istae  suspectae  vide- 
antur,  Patrj  Canisio  diiudicandae  seruantur.  Js  Pater  a  P.  V.  moneri  posset  vt  nil 
earum  approbet  quin  saltem  huius  Prouintiae  Doctores-  suam  dederint  censuram 
an  euulgandae  sint  (hoc  enim  agunt)  ne  sapientes  forte  sinistre  de  nobis  iudicent 
quorum  in  istis  visionibus  fit  mentio.  A  d.  Virgine '  aiunt  omnia  proficisci :  ego 
fictum  angelum  lucis  *  esse  credere  malo  hactenus*."  Et  Augusta  22.  lanuarii  1569: 
^Monendus  est  P.  Canisius  vt  in  causa  obsessarum  non  sit  nimium  indulgens  cum 
nostro  grauamine:  multum  temporis  teritur,  et  non  nostro  modo  proceditur"  (ex 
autographis;  G.  Ep.  X  f.  88*  93^;  germanice  versa  apud  Duhr,  Jes.  I  732).  Addo 
locum  ex  AcJiillis  Pirminii  Gassari  medici  augustani  illorumque  temporum  aequalis 
jAnnalibus  Augstburgensibus"  sive  augustanis  exscriptum ;  quamquam  enim  Gassa- 
rus,  utpote  homo  catholicis  infensissimus,  plena  fide  haudquaquam  dignus  est,  eius 
tamen  verba  aliquid  utilitatis  adferre  possunt.  Ita  igitur  ille  in  a.  1569:  „Cum  iam 
sepissime  Katharina  Gutlebia  Hansi  Fuggeri  vxoris  *  pedissequa  Enthusiasmo  cor- 
repta  fuisset,  ac  suis  multa  fanatica  fantasticaque,  de  coelo,  inferno,  et  animabus 
in   illis    existentibus,    et   praesertim    de   beata  virgine    (sub  cuius  ceruleo    pallio  se 

a)  /«  autogr.  sequituv  sed,  oblitt. 


^  Catharina?    Vide  quae  sub  Hoffaei  verba  ex  Gassari  Annalibus  ponentur. 

^  Potissimum  significare  videtur  PP.  Hieronymum  Torrensem  et  Theodorum 
Peltanum,  theologiae  in  universitate  dilingana  professores,  PP.  Alphonsum  Pisanum 
et  Marcellum  Vaz,  qui  eandem  Dilingae  tradebant,  P.  Nicolaum  Lanoium  Oeniponte 
degentem. 

•^  A  Beata  Virgine  Maria. 

*  „Ipse  enim  satanas  transfigurat  se  in  Angelum  lucis."     2  Cor  11,  14. 

^  Elisabethae  Nothhaft  de  Weissenstein,  quae  a  Canisio  (a.  1561)  ex  protestan- 
tismo  ad  ecclesiam  reducta  esse  videtur  {Can.  II  663 — 666).  Philippus  Eduardus 
Fuggerus  in  *Ephemeridibus:  „Martius  1569  ...  8  frater  [Octavianus  scripsit]  ex 
augusta  . . .  Che  in  casa  del  Signor  Giouanni  una  serua  si  sij  jnspiritato"  (ex  autogr. ; 
Cod.  vindob.  7447  f.  42''). 


256  1614.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

seniper  in  extasi  contectam  aiebat.)  post  paroxismos,  quos  Herus  ad  lubitum  in- 
ducere  poterat,  recitasset:  tandem  uimijs  astantium  questionibus  super  talibus  rebus 
defatigata  et  obtusa,  plura  fingere  vel  edocta  noluit,  vel  non  potuit:  Quare  statim. 
superstitiosi  in  cacodemonem,  qui  scilicet  praeluberet,  ne  amplius  archana  Dei,  et 
quae  ad  promerendam  uitam  aeternam  pertinerent  loqueretur,  causam  reijcientes, 
curarunt  ut  21  dicti  Martij  die  tertium  misera  ea  puella  per  d:  Scheibenhartum 
coniurata  sit ',  ipsiusque  exorcismis  ab  immundo  eo  spiritu  liberata  credatur  uer- 
sum  primum  psalmi  67  illi  in  aurem  dicendo"  ^  (ex  Annalium  exemplo  vaticano 
[cf.  Can.  IV  807],  Cod.  ,Pal.  lat.  913"  p.  677). 

Quae  P.  Hoffaeo  committuntur,  Canisins  vel  integre  vel  ex  parte  exsequetur; 
epistulam  Bavariae  duci  destinatam  leget  et  duci  miitet ;  neque  timehit,  ne  Societas 
stipetn  petendo  libertate  necessaria  privelur.  De  exorcismis  caute  atqtie  prudenter 
dicet  agetque,  consulendo  doctores  theologiae.  Ex  P.  Roseffio  cognoscet,  nutn  quid 
perperam  factum  vel  dictuni  sit  a  P.  Schorichio. 

Pax  etc.  Dopo  uua  lunga  esijettatione,  hauemo  liceuuto  le  lettere 
di  V.  R.  di  29.  del  passato,  et  3.  del  presente.  .  .  . 

Non  rispondero  per  adesso  a  tutti  li  punti  delle  ultime  lettere 
di  V.  R.  ma  che  ^  ringratiamo  Jddio  N.  Signore  che  1'  habbia  condotto 
saluo  in  tempi  assai  forti  d'  inuernata,  d'  altre  cose  che  in  questa 
potrei  dire  mi  scusaro  di  farlo  con  la  inclusa  per  il  P.  Paulo,  laquale 
V.  R.  uedera  ^,  et  poi  che  lo  uole  allegerire  dela  esecutione  del  gouerno 
per  questa  Quaresima,  lo  eseguira  in  parte  o  in  tutto  come  meglio 
li  parera  in  Domino,  uedera  anche  la  lettera  per  1'  Illustrissimo  Duca 
di  Bauiera*,  et  gliela  potra  mandar  serrata,  et  non  tema  V.  R.  che 
si  ben  si  trattassi,  de  hauer  alcuna  elemosina  di  esso^,  si  perdera  la 
liberta  di  far  le  cose  che  conuengono  per  il  seruitio  d'  Jddio  et  nostro 
instituto, 

Circa  li  essorcismi  ^,  usati  con  quelle  persone  spiritate  in  Augusta, 
V.  R.  stia  sopra  di  se,  all'  approuar  o  improuar  cio  che  si  e  fatto  et 

a)   Hoc  V.  in  ap.  siipra  versum  scriptum  est. 

*  Doctor  Simon  Scheibenhart  ecclesiae  S.  Mauritii  canonicus  et  parochus  erat; 
plura  de  eo  v.  Can.  IV  807^  et  cf.  supra  p.  221  226—227. 

"  ^Psalmus  Cantici  ipsi  David.  Exsurgat  Deus,  et  dissipentur  inimici  eius,  et 
fugiant,  qui  oderunt  eum,  a  facie  eius"  (Ps  67,  2).  In  gothano  quoque  illo  Codice, 
ex  quo  Menckenius  hos  Gassari  „Annales"  typis  exscripsit  (1.  c.  I  1924),  haec  de 
„Catharina  Guetlebia"  (ita  Menckenius)  relatio  posita  est,  ita  tamen,  ut  uon  solum 
in  plurimis  verbis,  sed  etiam  in  rebus  aliquot  a  Codice  palatino-vaticano  dis- 
crepet;  velut  de  versu  illo  Ps  67,  2;  neque  enim  narratur,  Scheibenhartum  eo  ad- 
versus  daemonem  usum  esse;  sed  affirmatur:  loannem  Fuggerum  Catharinae  eum 
^insusurrando",  pro  lubitu  „paroxismos"  illos  „cum  stupiditate  totius  corporis  illi 
inducere"  potuisse.  Catharinae  autem  „confessarii  .  .  .  astute  curarunt,  ut  misera 
ea  puella  XXI.  die  Martii  tertium  per  Doctorem  Scheibenhardum  coniurata,  a  quin- 
que  immundis  spiritibus  liberata  fuisse  putetur".  Quae  pene  ad  verbum  germanice 
vertit  Hartmann  1.  c,  125  ;  rei  summam  posuit  Stetten  1.  c.  587. 

^  Vide  quae  ex  hac  epistula  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  viceprovincialem  data 
sub  ipsas  has  litteras  ponentur. 

*  Ex  hac  epistula  ad  Albertum  V.  a  Borgia  data  sub  ipsas  has  litteras  aliqua 
proferam. 

*  Pro  Societatis  templo  romano;  v.  supra  p.  248  251. 
^  Vide  buius  epistulae  praefationem. 


Ronia  26.  Februarii  1569.  257 

debbia   farsi  in  questa  parte,    et  sara   ben  per  tale  eflfetto    consultar 
li  dottori  di  sua  Prouincia. 

Quanto  al  P.  Georgio  ^  V.  R.  intenda  dal  P.  Gregorio^  se  alcun' 
cosa  ha  fatto  o  detto  che  non  stessi  bene,  quando  stette  in  Augusta, 
accio  N.  Padre  sia  auisato,  o  per  lettere  di  V.  R.  o  del  medesimo 
P.  Gregorio.  non  mi  posso  estendere  in  altro  al  presente,  senon  in 
raccomandarci  etc.     Di  Roma  li  26  di  Febraio  .1569. 

Una  cum  his  litteris,  ut  ex  ipsis  intellegitur,  Canisio  missae  sunt  *  epistulae 
Roma  26.  Februarii  1569  a  Polanco  mandatu  Borgiae  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  et 
ab  ipso  Borgia  ad  Albertum  V.  Bavariae  ducem  datae ;  Canisius  autem  iussus  est 
utramque  epistulam  legere  et  quae  ad  Hoffaeum  viceprovincialem  scripta  essent, 
perinde  ac  si  ad  ipsum  Canisium  scripta  essent,  habere  eaque  vel  omnia  vel  ex 
parte  exsequi.  Quare  praecipua  liuius  epistulae  capita  hic  pono  :  II  „Padre  Canisio  . . . 
ci  auisa  . . .  che  V.  R.  in  doi  mesi,  non  haueua  riceuuto  lettere  di  Roma,  et  pur  lei 
sappia  che  si  e  scritto  diuerse  uolte,  dando  le  lettere  al  Cardinale  ^  raa  forsa  che 
non  le  manda  tutte  per  uia  di  Venetia  ma  de  la  posta  del  Jmperatore  *  quale  e  piii 
incerta.  Fra  le  altre  cose  si  era''  scritto  doi  uolte,  che  N.  Padre  uoleua  compiacere 
alli  Signori  Fuggeri,  quanto  al  predicar  di  V.  R.  a  santo  Mauritio  in  Augusta,  in- 
sin'  a  Pasqua,  ma  gia  che  V.  R.  hauera  cominciato  a  far  questo  in  Jspruch,  non 
credo''  sara  a  tempo  1' auiso,  andando  pero  il  P.  Prouinciale*  haueranno  grande 
occasione  de  contentarsene  quelli  Signori.  .  .  .  Non  sappiamo  doue  si  possa  mandar 
il  P.  Vincentio  Jnglese^  per  conto  di  sua  sanita,  non  hauendo  luoco  alcuno  in  Jn- 
ghilterra,  ne  sapendo  che  nela  Jnferiore  Germania  si  trouara  meglio,  oltra  che  li 
patiscono  gran  pouerta  alla  quale  non  se  conuengono  simili  pesi,  si  che  e  necessario 
r  aiutino  nela  sua  Prouincia  come  meglio  si  potra.  Molto  ci  obliga  la  charita  de  la 
Signora  Vrsula  et  del  Signor  Gioan  Fuggero,  quali  han  uoluto  dare  tanto  bon  aiuto, 
per  la  nostra  Chiesa  di  Roma.  ...  Circa  la  persona  che  tratto  di  questa  elemosina^, 
se  tiene  V.  R.  alcune  cose  in  particolare,  delle  quali  conuenghi  dar  auiso,  lo  dia  a 
N.  Padre  et  anche  a  lui  stesso,  quando  et  come  meglio  li  parera,  et  non  perda 
V.  R.  r  animo  de  gouernar  et  aiutar  detta  persona,  perche  si  giudica  che  ha  fun- 
damento  di  bona  uohmta,  et  per  farla  andar  inanzi  in  ogni  bene,  si  tiene  certo  li 
giouara  piii  la  demostration  di  charita  et  confidenza,  che  alcun'  altra  cosa,  salua 
sempre  la  integrita  dela  uocatione  et  instituto.  .  .  .  Del  collegio  che  uogliono  fare 
quelli  Signori  della  Familia  Fuggera  *,  si  e  scritto  anche  a  loro,  laudando  il  bon 
animo  che  tengono,  et  mostrando  de  parte  dela  Compagnia  bona  uolunta  di  ac- 
cettarlo  et  proueder  di  gente  quando  sia  fatto '.  . . .  Del  D.  Thomas  gallo,  fii  scritto 
che  si  mandassi  nela  Prouincia  di  Austria,  et  anche  a  iui  stesso,  fii  drizato  una 
lettera,  et  fu  dato  auiso  al  Prouinciale  di  Austria  '".  dil  predicare  in  suo  luoco  il 
P.  Georgio  "  in  Monachio,  facciasi  come  meglio  li  parera  in  domino  al  P.  Prouin- 
ciale  et  a  V.  R.  quali  si  haueranno  a  ricordare  di  quello  che  ha  scritto  N,  Padre  '^ 
il  che  non  credo  sia  contrario  niente  a  questo.  . . .  Hauera  charo  N.  Padre  d'  inten- 
dere  si  e  uero  che  il  P.  Peltano,  o  alcun  altro  deli  nostri  d'  Jspruch,  habbia  scritto 

a)  Hoc  V.  supra  versuiu  scripfum  est.         b)  In  ap.  corr.  ex  pare. 


'  Schorichio;  v.  supra  p.  248*. 

^  P.  Gregorius  Roseffius  domus  augustanae  superior  erat. 
^  Truchsess.  *  Maximiliani  II.  ^  Canisius. 

«  Pouuel  sive  Powell;  cf.  Can.  IV  648«,  et  supra  p.  218. 
"  P.  Georgius  Schorichius  eam  collegerat;  v.  supra  p.  248  251. 
*  Collegium  augustanum  dicit.  **  Vide  supra  p.  249. 

10  P.  Laurentio  Magio.     De  Gallo  v.  supra  p.  241  250  252. 
"  Schorichio.  ^^  Vide  supra  p.  241—243. 

B  raunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VI.  17 


258  1615.  Canisius  S.    Francisco  Borgiae. 

al  Signor  Duca '  o  alli  suoi  ministri  -,  circa  le  schole  de  Jngolstadio  ^,  s'  intenda 
pero  senza  far  rumore  . . .  si  scriuera  al  P.  Leonardo  ^  sopra  1'  accettare  il  P.  Mar- 
tino*,  Solo  resta  preghar  Jddio  N.  Signore,  dia  sua  gratia,  et  spirito  a  V.  R.  per 
attendere  alla  predicatione  con  molto  frntto,  et  fatto  la  Pasqua  al  gouerno  dela 
Prouincia,  hauendo  in  questo  mezo  assetatto  le  cose  del  collegio  oenipontano"  (ex 
apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  223).  Per  litteras  autem  ad  Albertum  V.  datas 
Borgias  ad  huius  epistulam  7.  lanuarii  1569  datam  respondet;  a  duce  ,protectionem 
et  benignum  fauorem"  exigit  ,non  in  his  tantum  quae  ad  temporalia,  et  externa 
conseruanda,  sed  in  his  etiam  quae  ad  disciplinam  et  integritatem  nostrae  uocationis 
tuendam  pertinent".  Si  ad  Sociorum  ^spirituale  auxilium  mutatio  aliqua  nobis  ne- 
cessaria  uidebitur  uel  concionatorum,  uel  lectorum,  eam  aequi  et  boni  consulere 
E.  V.  dignabitur,  .  .  .  dummodo  alij  eorum  loco  pro  ut  optime  a  nobis  fieri  poterit, 
substituantur."  Ita  in  Sociorum  Ingolstadio  avocatorum  locum  eos,  qui  iis  inferiores 
non  sint,  substitutos  esse.  De  iuvenibus,  qui  Ingolstadii  una  habitaverint  quidem, 
sed  apud  alios  atque  alios  cibum  sumpserint,  experimento  compertum  esse,  id  mul- 
tum  incommodi  habere  neque  incommodum  fructu  compensari  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Germ.  67  f.  222*^—223^). 

Canisius  Borgiae  respondit  2.  Aprilis  1569. 

1015.        CANISIUS   SA3fCTO  FRAJTCISCO  BOROIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  26.  Februarii  1569. 

Ex  autographo  (2";  ^Ve  PP-;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  229 
(f.  73  et  sq.  non  sign.). 

P.  Gallus  quamprimum  Romam  arcessendus  auf  dimittendus  est.  Fuggeri  iam 
paene  impetrarunt  a  senatu,  ut  sibi  scholam  instituere  liceret ;  Jianc  Societati  tra- 
dent;  quod  consilium  nondum  prodidcrunt.  loannes  Fnggerus  Sociis  ex  inimico 
amicissimus  effectus  et  ad  praeclaram  mornm  mutationem  adductus  est.  Ocniponte 
P.  Hoffaeus  archiducis  reginarumque  animos  placavit.  Femina  a  daemone  obsessa. 
Ursula  Fuggera  imaginis  B.  M.  V.  a  S.  Luca  pictae  exemplum  sibi  pingi  cupit.  Rai- 
mundus  et  Antonius  Fuggeri  in  collegio  germanico  serio  in  officio  contineri  debent. 

j  Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna, 

Admodum  Reuerende  Pater. 
Ante  dies  octo  scripsi  de  D.  Thoma^,  iterumque  rogo  maiorem 
in  modum,  ut  quoniam  nouas  excitauit  turbas,  et  foeminis  etiam  fit 
nimium  familiaris,  aut  donetur  Heluetijs,  aut  hinc  reuocetur  in  Vrbem, 
aut  quod  ego  tutissimum  putarim,  votorum  vinculis  omnino  liberetur. 
Nam  ubicumque  fuerit,  non  poterit  hoc  ingenium  superioribus  non 
permolestum,  et  alijs  etiam  noxium  esse,  natura  quidem  indomabilis 
et  seditiosus  mihi  uidetur.  Scribunt  illum  in  templo  ridere  et  nugari 
solere  cum  suis  mulierculis,  vt  alia  praetermittam.  Promiserat  se 
rediturum  statim  Augustam,  ut  proxime  indicaui :  nunc  mutata  sen- 
tentia  scribit  se  malle  Monachij  Romanum  expectare  responsum'^,  etsi 
non  contionetur  amplius.  Ferre  illum  Rector^  cogitur  in  hac  sua 
libertate,  qua  nostros  perturbat,  ne  maiores  turbae  excitentur,  et  ad 


*  Alberto  V.  -  Simoni  Thaddaeo  Eckio  etc. 

^  De  hoc  negotio  v.  supra  p.  232.  ■»  Kessel  rectori  collegii  coloniensis. 

*  P.  Stevordianum ;  cf.  supra  p.  229. 

*  De  P.  Thoma  Gallo,  qui  in  collegio  monacensi  morabatur ;  v.  supra  p.  252. 
'  Cf.  supra  p.  250  253.  *  P.  Dominicus  Menginus. 


Augusta  Vindelicorum  26.  Februarii  1569.  259 

extrema  ille  deueniat.  Liberemur  ergo  hac  quaeso  cruce,  et  uel  serio 
reuocetur  in  Vrbem,  etsi  dubito,  an  vocatus  etiam  prouintiam  relin- 
quere  uellet,  uel  omnino  dimittatur,  qui  non  procul"  a  phrenesi  ab- 
esse  uidetur.  Tristis  haec  commemoro  de  Doctore,  quem  nobis  oneri 
maximo  futurum  prouideo,  si  retineatur.  Sed  spero  P.  Tuam  nobis 
non  defuturam  in  hac  necessitate,  vt  ne  propter  unum  plures  e  nostris 
oflfendi  pergant  atque  corrumpi.  Dominus  gratiam  nobis  suam  contra 
istos  miseros  iargiatur.  Vt  a  nobis  adiuuetur,  nuUa  quidem  est  ratio 
in  promptu :  ut  alibi  curetur  aeger,  optamus,  sed  suadere  non  possumus. 
Jmpetratum  est  fere  a  Senatu,  nam  primarij  Augustae  consense- 
runt,  vt  Domini  Fuggeri  hoc  loco  scholam  publicam  suis  sumptibus 
instituant,  et  illic  professores  alant,  qui  gratis  doceant  iuuentutem. 
Expectatur  modo  consensus  inferioris  Senatus,  quem  putant  huic  in- 
stituto  minime  repugnaturum  i.  Ita  liberum  erit  deinde  Fuggeris, 
quemadmodum  a  Senatu  Augustano  petiuerunt,  aedes  coemere,  solum 
et  locum  liberum  acquirere,  et  praeter  scholam  nobis  collegium  et 
templum  inde  a  fundamentis  extruere.  Putant  sumptus  quinquaginta 
mille  florenorum  huic  operi  sufficere  non  posse:  certoque  mihi  per- 
suadeo,  bis  tantum  impendendum  esse,  ut  simul  accedat  collegij  do- 
tatio.  Sunt  primarij  quidam,  ut  alias  isthuc  scriptum  est,  qui  contri- 
buere  cupiant  ad  hoc  institutum  promouendum  ^,  quod  momenti  putant 
esse  maximi  ad  restituendam  hic  Catholicam  religionem.  Prudenter 
interim  hoc  egerunt  et  agunt  Fuggeri,  vt  non  statim  prodant  nostros, 
qui  sint  futuri  collegij  professores:  ita  enim  Societati  maiorem  con- 
flarent  inuidiam  apud  plerosque,  et  hoc  suum  institutum  executioni 
demandare  non  possent,  neque  Senatus  annueret^  Nunc  uero  potestas 
omnis  professores  deligendi,  instituendi,  fouendi  Fuggeris  conceditur 
et  concessa  manet,  Senatus  ipsius  authoritate.  Qui  Fuggeri  nobis 
pollicentur",  se  postea  in  literis  fundationis  et  dotationis  expressuros 
omnia,  quae  nostro  instituto  congruunt.  Jnterea  non  ingratum  P.  T. 
fore  puto,  vt  sinamus  eos  omnem  mouere  lapidem  ad  emendum  locum 
aliaque  structurae  futurae  necessaria  instruenda.  Fiunt  haec  praecipue 
singulari  cura  et  studio  Domini  Joannis  Fuggeri,  qui  paucis  ab  hinc 
mensibus  ita  nobis  est  conciliatus,  licet  antea  uel  maxime  a  nobis 
ahenus    uideretur,    ut    noctes    ac    dies    in    hoc    collegio    constituendo 

a)  Sequitur  ab,  «  C.  ohlitt.        b)  Sequuntuy  vv.  iinquam  postea,  ohlitt.        c)  pollicetur  autogr. 


^  Respublica  augustana  a  „senatu  minore"  (Kleiner  Rath),  qui  45  hominum 
erat,  administrabatur ;  ex  hoc  senatu  6  magistri  civium  sive  consules  et  7  con- 
siliarii  sive  senatores  „intimi  vel  arcani"  deligebantur ;  ex  senatoribus  intimis  2  erant 
praetores  urbis  (^Stadtpfleger") ;  penes  quos  summa  rerum  potestas  erat  (Historie 
des  Regiments  in  des  Heil.  Rom.  Reichs  Stadt  Augspurg,  v.  Dav.  Langenmantel  u. 
Jak.  Brucker,  Augspurg  1734,  ad  pag.  280).  Hoc  tempore  ex  senatoribus  illis  23 
erant  catholici,  22  protestantes  (Stetten  1.  c.  583  587).  Senatus  hic  Fuggerorum 
spem  fefellit;  satis  enim  plane  iis  significavit,  se  non  permissurum,  ut  lesuitae  in 
urbe  docerent  [Agricola  1.  c.  I,  Dec.  3,  n.  220). 

2  Ex  horum  numero  erant  Ilsungi  (Ilsung). 

17* 


260  1615.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

versetur,  nihilque  magis  illi  cordi  sit.  Benedictus  Deus,  qui  non  solura 
illi  hunc  Societatis  amorem  impertit,  sed  etiam  admirandam  uitae 
morumque  correctionem  in  eo  palam  ostendit  Augustae.  Et  quoniam 
nostros  tam  amanter  complectitur ,  ijsdemque  suam  concedit  con- 
scientiam  \  nuper  etiam  promittens  et  offerens  isthic  nouum  amplum- 
que  munus  ad  templi  noui  structuram^,  dignus  mihi  uidetur,  cui  non 
desimus  in  suppeditando  contionatore^:  etsi  dubitem  quamdiu  volet 
P.  T.  rae  hoc  loco  uersari,  si  ad  Centurialem  scriptionem  reuertar  a 
paschate.  Doctorem  Paulum  Oeniponti  pergratum  esse  intelligo'*, 
praesertim  apud  Archiducem  ^  et  sorores,  quae  utcumque  modo  pla- 
catae  sunt,  neque  cupiunt  amplius  nostros  ipsarum  collegio  aHigare, 
sed  hoc  potius  rogaturae  uidentur,  vt  post  suam  mortem  possint 
locum  et  templum  suum,  quod  mirifice  ornabunt,  in  coUegium  Socie- 
tatis  transferre  ^.     Qua  de  re  luculentius  breui  plura  scribentur. 

Eiusdera  Domini  Joannis  nomine  rogatam  uelim  P.  T.  ut  Missae 
et  orationes  aliquot  recitentur  isthic  et  per  nostros  alibi,  pro  foemina 
recens  obsessa  ab  improbo  spiritu'^,  eamque  in  suis  ille''  teuet  aedi- 
bus,  et  pro  eius  salute  nihil  non  tentat,  homo  factus  iam  pene  reli- 
giosus,  et  in  precando  sedulus  admodum,  quem  Dominus  primum  ad 
saniorem  mentem  commouit  per  nostrorum  exorcismos,  et  miracula, 
quae  sunt  ad  multorum  salutem  Augustae  consecuta  ^.    Multum  quoque 

aj  Hoc  V.  a  C.  supra  versiim  scriptum  est. 


'  loannes  II.  Fuggerus  (1531 — 1598),  Antonii  I.  Fuggeri  filius,  Marci  III., 
Hieronymi,  Jacobi  III.  Fuggerorum  frater,  1560  Elisabetham  Nothaft  a  Weissenstein 
(t  1582)  uxorem  duxerat  (*  Tahulae  genealogicae  Fuggerorum,  quae  exstant  Augustae 
in  archivo  fuggerico.  Stauber  1.  c.  145  185.  Cf.  Can.  III  16  20  72  etc,  et  supra 
p.  227).  Hans  Fugger,  inquit  Georgins  Lill,  „hatte  einen  klaren  Verstand,  der  ihn, 
wie  aus  allen  seinen  Briefen  hervorgeht,  schnell  und  richtig  die  Dinge  beurteilen 
liefi".  .  .  .  „Sein  Wirken  laBt  ihn  als  denjenigen  erscheinen,  der  wohl  von  allen 
Fuggern  am  meisten  fur  Kunst  und  Kiinstler  getan  bat"  (Hans  Fugger  und  die 
Kunst,  Leipzig  1908,  2  19).  Philippus  Eduardus  Ftiggerus  in  *  Ephemeridibus  de 
Octaviano  fratre  notavit:  ^Decembre  anni  1568  ...  7  ...  mi  scrisse  mio  fratello  di 
Augusta  .  .  .  che  il  Signor  Giouan  Fuccaro  ha  fatto  ]a  confessione  generale,  fa  dis- 
cipline  [i.  e.   ipse  se  flagellis  caeditj,  feruet"    (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  40''). 

^  loannes  Fugger  a.  1574—1597  redditum  annuum  60000  fere  florenum  habebat 
{Lill  1.  c.  8). 

^  Ad  templum  S.  Mauritii ;  v.  supra  p.  226—227. 

*  P.  Paulus  Hoffaeus  ibi  ad  tempus  rectorem  et  parochiae  contionatorem  agebat. 

^  Ferdinandum  II. 

•^  Vide  quae  de  halensi  hoc  Magdalenae  et  Helenae  reginarum  negotio  sub 
ipsas  has  litteras  dicentur. 

■^  Catharina ;  de  qua  supra  p.  235 — 236. 

**  Canisius  potissimum  mira  quaedam  significare  videtur,  quae  a.  1568  in 
„Margarita"  quadam,  quam  P.  Wendelinus  Viilck  in  templo  S.  Udalrici  exorcizavit, 
accidisse  ferebantur;  haec  ex  „M.  S.  Collegii  Augustani"  copiose  narrantur  ab 
Agricola  1.  c.  I,  Dec.  3,  n.  187 — 189.  Eadem,  si  rerum  summam  spectes,  exeunte 
saeculo  XVI.  P.  Matthaeiis  Raderus  S.  J.  rettulit  in  suos  *  ^Annales  Augustani 
CoUegii"  ;  qui  ibidem  affirmat :  ^Nostri  prouinciam  [Margaritae  exorcizandae],  multis 
assiduisque    precibus    fatigati,    aegre    tandem    suscipiunt" ;    daemonem    in    templo 


Augusta  Vindelicorum  26.  Februarii  1569.  261 

promouit  eius  conuersionem  Domina  Fuggera  \  quam  nunc  matris 
loco  ueneratur,  et  cui  libenter  paret.  Haec  orat  P.  T.  unice,  vt  ne 
grauetur"  facultatem  dare  pictori,  quem  per  Augustanum  quendam 
isthic  offeret,  ad  imaginem  Deiparae  Virginis,  sicut  in  sacello''  D.  An- 
dreae  domique  nostrae^  uisitur,  quamprimum  delineandam  et  ex- 
primendam  ^.  Etenim  cupit  uehementer,  hoc  ueluti  thezauro  gaudere, 
cum  sit  honorandae  Deiparae  semper  addictissima  studiosissimaque. 
Quare  confido  fore,  ut  Germania  nostra  non  sine  fructu  uideat  et 
seruet  hanc  imaginem  a  D.  Luca  primum  expressam"*,  si  eam  semel 
acceperit  haec  nostra  potius  mater  quam  fautrix,  in  colenda  quidem 
pietate  hic  omnes  antecellens.  Dominus  nos  tueatur  in  suam  gloriam 
per  sacrificia  et  preces  P.  T.  et  totius  Societatis,  quibus  nostram  pro- 
uintiam  vnice  commendamus.     Augustae  26  Februarij  1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Quod  ad  Fuggeros  duos  qui  isthic  degunt^,  attinet,  petit  hoc 
Pater  eorum,  vt  sexto  quoque  mense  mittantur  huc  rationes  de  sumpti- 
bus,  quos  impendunt  in  collegio  Germanico,  et  praeterea  ut  in  offitio 
contineantur,  adhibita,  si  sit  opus,  magna  Patrum  seueritate.  Habeat 
eos  quaeso  sibi  commendatos  P.  Polancus. 

t  Admodum  Reuerendo  Patri,  P.  Francisco  Borgia,  Praeposito 
generali  Societatis  Jesu.         Romae. 

a)  Sequitur  lianc,  a  C.  oblitt.         b)  Sequitur  uisitur,  oUitt.        c)  expressa  autogr. 

S.  Udalrici  a  P.  Wendelino  Volckio,  adiuvantibus  P.  Gasparo  Obergasser  S.  J.  et 
Fr.  loanne  Volckio  S.  J.,  pulsum  esse ;  se  autem,  ait  Eaderus,  ex  loanne  Volckio 
(t  1613)  ea  omnia  accepisse  (Cod.  frib.  „Hist.  coU.  Aug."  p.  32—38).  Cf.  etiam 
supra  p.  219—222. 

'  Ursula  a  Lichtenstein  uxor  Georgii  II.  Fuggeri. 

2  Societatis  tirocinium  ad  S.  Andreae  in  Monte  Quirinali  et  Societatis  domum 
professam  ad  S.  Mariae  a  Strata  sitam  significat. 

*  Romae  in  Basilica  Sanctae  Mariae  Maioris  antiquissima  imago  Beatae  Mariae 
Virginis  colitur  (saeculo  V.  vel  VI.  ex  constantinopolitana  illa  imagine  Mariae  ,Ho- 
dogetriae"  expressa?  Cf.  Stepli.  Beissel  S.  J.,  Geschichte  der  Verehrung  Marias  in 
Deutschland  wahrend  des  Mittelalters,  Freiburg  i.  Br.  1909,  72—75  78—80);  quam 
imaginem  a  S.  Luca  Evangelista  pictam  esse  ferebant.  S.  Franciscus  Borgias 
autem  a  S.  Pio  V.  pontifice  impetraverat,  ut  sibi  liceret  (id  quod  antea  nemini  fas 
fuisse  ferunt)  huius  imaginis  exempla  exprimenda  curare  {Sacchiniis,  Hist.  S.  J.  III, 
I.  5,  n.  296.  Stiau  I.  c.  414).  Quorum  exemplorum  unum  m.  lulio  huius  anni  per 
Beatum  Ignatium  de  Azevedo  S.  J.  Catharinae  reginae  Lusitaniae  misit,  monens 
eandem,  „que  es  una  de  las  mas  seiialadas  cosas  que  pueda  tener  una  reyna  deuota 
de  la  madre  de  Dios"  {Sanctus  Franciscus  Borgia  V  112—113).  De  simili  exemplo 
per  S.  Pium  V.  eidem  B.  Ignatio  de  Azevedo  dato  v.  Alb.  Pimentel,  Historia  do  Culto 
de  Nossa  Senhora  em  Portugal,  Lisboa  [1899],  220—221. 

*  Aliquot  annis  post  Canisius  imaginem  illam  in  templo  S.  Mariae  Maioris 
positam  vocavit  ^imaginem  Lucae  Euangelistae,  siue  illam  quidem  eius  manu  affabre 
elaboratam,  siue  ex  ea  quam  ipse  fecit  ad  viuum  expressam"  (De  Maria  Virgine 
incomparabili,  Ingolstadii  1577,  1.  5,  c.  22,  p.  697). 

*  Antonius  et  Raimundus,  Georgii  II.  Fuggeri  filii,  in  collegio  germanico  con- 
victores  erant;  v.  supra  p.  229  236. 


262        1616.  P.  Paulus  Hoffaeus  Canisio.    Oeniponte  circa  exitum  m.  Febr.  1569. 

Quae  de  rebus  per  P.  Paulum  Hoffaeum  Oeniponte  effectis  a  Canisio  referuntur, 
commode  illustrantur  *litteris  ab  ipso  Hoffaeo  Oeniponte  20.  Februarii  1569  ad 
Borgiam  datis:  ,Jnueni  hic",  inquit  Hoffaeus,  „R.  P.  Canisium  qui  omnia  apud 
Archiducem  et  Reginas  expedienda  in  me  reiecit  et  abijt  Augustam  vbi  meo  loco 
in  S.  Mauritio  concionaturus  est.  . . .  Princeps  . . .  contentus  est  vt  ego  tantum  vsque 
ad  Pascha  in  Parochia  concioner,  quemadmodum  mihi  vna  cum  rectoratu  hoc  im- 
posuit  P.  Canisius  .  .  .  post  pascha  vero  cogetur  ipsemet  Parochus  '  in  Parochia 
concionarj.  .  .  .  Arbitror  confecta  omnia  esse  quae  P.  V.  mihi  commendauit,  Deo 
laus.  .  .  .  Quo  ad  domum  Halensem  contentus  est  Princeps  et  similiter  reginae  vt 
Societas  nullam  habeat  curam  spiritualem  virginum  sed  vt  nuda  Confessarij  officia 
obeat.  2?  vt  nihil  nostrj  occupati  sint  in  templi  cura  sed  vt  alios  homines  ipsae 
habeant  qui  externum  cultum  administrent.  3?  vt  Societas  post  vitam  Reginarum 
nullam  peuitus  virginum  curam  habeat  sed  tantura  excipiat  earum  confessiones  non 
in  Reginarum  sed  in  Societatis  templo.  4?  placet  etiara  vt  nostrj  non  proxime  ha- 
bitent  ad  ipsarura  aedes,  sed  ad  eam  distantiara  quae  suspicione  oranj  careat  quae 
a  loci  vicinitate  oriri  posset."  Placet  praeterea,  „vt  post  Reginarum  mortera  So- 
cietas  habeat  et  totam  ipsarum  domura  et  teraplum,  migrantibus  virginibus  in  ali- 
quam  viciniam  si  quae  superuixerint,  nullas  enim  praeter  12  vel  14  quas  habet 
Regina  alias  assumere  vult".  Exigunt  autem,  ut  Societas  paulatim  vel  uno  vel 
duobus  vel  tribus  annis  ^collegiolum"  15  vel  18  vel  plurium  Sociorum  Halae  in- 
stituat,  sive  novicii  in  eo  degant,  sive  scholae  habeantur;  quod  collegiolura  ipsi 
Socii  omnino  libere  adrainistrabunt  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  109).  Ita  Hoffaeus 
plus,  quara  sperare  ausus  erat,  consecutus  est;  Augusta  enim  15.  lanuarii  1569 
Borgiae  * scripsei-at :  „Spero  me  sequente  hebdomade  iturum  Oenipontum  vbi  cer- 
tam  expectabo  offensionem  principum,  vt  fit,  dum  non  impetrabunt  quae  volent. 
hactenus  illis  albae  gallinae  filius  fuj,  iraposterura  P.  Canisius  et  ego  versabiraur 
in  eodera  praedicamento.  P.  V.  oret"  (ex  autogr. ;  1.  c.  f.  89^).  Caeterum  vide  Fer- 
dinandi  II.  archiducis  litteras,  Oeniponte  30.  Martii  1569  ad  Borgiam  ea  de  re 
datas,  apud  Lud,  Rapp,  Konigin  Magdalena  von  Oesterreich,  2.  Aufl.,  Brixen 
1899,  58—61. 

Borgias  Canisio  per  Polancura  respondit  19.  Martii  1569. 

1616.  P.  PAlTIilTS  HOFFAEITS  S.  J.  Gerraaniae   superioris   vice- 

provincialis  CANISIO.  Oeniponte  circa  exitura  m.  Februarii  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1621. 

P.   Gallum  dimittendum  esse,     De  P.  ScJiorichii  doctoratu. 

Canisius  praepositus  provincialis,  Augusta  5.  Martii  1569  S.  Fran- 
cisco  Borgiae  praeposifo  generali  scribens ,  haec ,  praeter  alia ,  de 
P.  Thoma  Gallo  notat:  „Doctor  Paulus  [HoffaeusJ  existimat,  nihil  esse 
melius,  quam  vt  cum  hona  gratia  homo,  ut  inquit,  hactenus  incorrigi- 
bilis,  saltem  ad  duos  tresue  annos  extra  societatem,  ac  sitie  sociefatis 
nomine  uiiiaf,  eique  redeundi  fiat  spes,  si  Societas  existimet  comienire, 
ut  postea  recipiatur.  Ac  tria  inquit,  mala  in  homine  potissima  sunt. 
Primum,  quod  sibi  ipse  praescribit  limites  sui  instituti.  Deinde  si 
citra   uel   ultra   cogas   illum ,   statim   omnem    abijcit   obedientiam ,    et 


*  Christophorus  Gampasser  {Hini  I.  c.  I  89  237).  Hoffaeus  Borgiae  Augusta 
27.  Maii  1570  *scripsit:  ,Habet  Parochia  iam  bonura  et  gratissiraura  Parochum 
quique  videtur  forte  plus  in  concionibus  valere  aut  non  minus  quam  Rector"  col- 
legii  idemque  „in  templo"  archiducis  contionator  (Gerardus  Pastelius),  quem  arehi- 
dux  iussit  se  absente  in  parochia  contionari  (autogr. ;   G.  Ep.  XI  f.  188). 


1617.  Menginus  Can.    1618.  Gallus  Can.    1619.  Can.  Mengino.    Mart.  1569.       263 

quaeritur,  a  nemine  se  cogi  posse  cqntra  limites  instituti,  neque  ulli 
tum  homini,  nisi  suo  iudicio  parere  uult.  Postremo,  si  intra  obedientiae 
praescripta  retineri  debeat,  metuendum,  ne  breui  simus  habituri 
hominem  mente  captum,  qui  cathenis  arceri  debeat.  Nec  putarim 
consultum,  vt  hoc  infirmo  aliam  prouintiam  grauaremus,  Sic  ad  me 
scripsit  P.  Paulus."  Eandem  hanc  Hoffaei  epistulam  significare  videtur 
Canisius,  cum  in  litterarum  romanarum,  quas  dixi,  primo  capite  co- 
piosius  explicat,  cur  non  solum  sibi,  sed  etiam  Hoffaeo  P.  Georgius 
Schorichius  haud  ita  facile  creandus  esse  videatur  doctor  theologiae. 
Vide  infra,  ep.  n.  1621. 

161Y.       P.  DOMINICITS  MElTCHJflTS  S.  J.  rector  collegii  monacensis 
CANISIO.  Monachio  circa  initium  m.  Martii  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1621. 

Canisius  praepositus  provincialis  Augusta  5.  Martii  1569  S.  Fran- 
cisco  Borgiae  praeposito  generali  scribens,  hoc,  praeter  alia,  ad  eum 
rettulit  de  P.  Thoma  Gallo  (cf.  supra  p.  258):  „De  illo  scribunt  Mo- 
nachienses,  et  communi  omnium  nomine  rogant,  vt  alio  ille  mittatur, 
quia  perturbet  pacem  collegij,  et  offendat  exteros  nimia  sua  cum  foeminis 
familiaritate,  et  prae  se  contemnat,  atque  contemni  faciat  alios  con- 
fessarios. " 

Canisius  Mengino  respondit  paulo  ante  d.  6.  Martii  1569. 

1618.  P.  THOMAS  GAIiliUS  S.  J.  CANISIO. 

Monachio  circa  initium  m.  Martii  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1621. 

De  P.  Tlioma  Gallo  Canisiiis  praejMsitus  provincialis  litteris  Augusta  5.  Martii 
1569  datis  haec,  praeter  alia,  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem 
rettuUt:  „Redeo  ad  P.  Thomatn,  qui  literas  adinnctas  mittit,  nieque  rogat  maxime, 
vt  responsum  illi  qnamprimum  impetrem." 

1619.  CANISIUS   P.  DOMII^ICO  MEXGU^fO  S.  J.  rectori  collegii 
monacensis.  Augusta  Vindelicorum  initio  m.  Martii  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1621. 

Canisius  praepositus  provincialis  in  Utteris  Augusta  5.  MartU  1569  ad  S.  Fran- 
ciscuni  Borgiam  j)raepositum  generalem  datis  rettulit  Socios  monacenses  a  se  peti- 
visse,  ut  P.  Thomam  Gallum  Monachio,  uhi  parum  recte  se  gereret,  avocaret  (v.  supra 
p.  258) ;  deinde  haec  addicUt:  „Respondi  ego,  non  posse  illunt  aUo  transferri  ante 
acceptum  ex  Vrbe  responsum,  patienter  interim  illum  ferendum,  et  si  opus  sit,  suatiiter 
admonendum  esse."  Ad  monacensem  hanc  Canisii  epistidam  spectare  videntur  etiam 
ea,  quae  hic  in  litteris  illis  romanis  his  verbis  signiflcat:  „Multum  negotii  nohis 
exhihetur  Monachij"  propter  muliercidas  pietatem  singularem  prae  se  ferentes,  ,,quae 
nmltas  horas  in  templo  nostro  nugando  cum  nostris  conterunt.  Scripsi  iam  semel 
ac  iterum  de  hoc  abusu  toUendo,  propter  quem  nostri  etiam  male  audiunt,  et  honestae 
personae  iustas  querelas  ohtendunt." 

Harum  litterarum  suarum  Canisius  etiam  in  epistula  19.  Martii  1569  ad  Borgiam 
data  mentionem  fecit;  \^  infra,  ep.  n.  1629. 


264  1620.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio.    Roma  5.  Martii  1569. 

1620.         P.   IOA:Sf:^^ES    DE    POL.AXCO    secretarius    Societatis    lesu 
noniine  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  5.  Martii  1569. 
Ex  apographo  eiusd.  temp. ;   in  margine,  eadem  manu:  ^Augusta  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  227. 

Socii  pro  Madrutio  cardinali  et  Ferdinando  archidnce  infer  se  dissidentibus 
Deum  orabunt  eosque  ad  concordiam  hortabuntur.  Quae  Canisius  de  contionibus 
Oeniponte  et  Augustae  habendis  et  de  rectoratu  oenipontano  constituit,  bene  constituta 
sunt ;  quaerendus  est,  qui  Oeniponte  rector  esse  possit.  P.  Hoffaeus  post  Pascha  ad 
provinciam  sive  cum  provincialis  sive  cum  viceprovincialis  nomine  regendam  redibit. 
Canisius  dein  iterum  aggredietur  Centuriarum  refutationem.  Contiones  in  jjarochia 
oenipontana.  Licebat  P.  Schorichio  Guilielmi  principis  confessionem  excipere ;  neque 
vero  ordinarius  eius  confessarius  constitui  debet  nisi  per  praepositos ;  Schorichio 
caritas  exhibenda  est. 

Pax  etc.  Ptispondero  alle  lettere  di  V.  R.  di  29.  di  Gennaio  et 
3.  di  Febraio,  si  e  riceuuto  1'  auiso  dell'  andata  deli  nostri  in  Cypro, 
et  dela  necessita  di  Rettore  in  Padoua,  et  anche  del  pericolo  dela 
discordia,  fra  il  Cardinale  di  Trento  ^  et  1'  Arciduca  Ferdinando,  quel 
che  a  noi  tocha  in  questa  parte  e  preghar  Dio  N.  Signore  per  loro, 
et  quando  ci  fossi  1'  occasione  animarli  ala  concordia,  il  medesimo 
potranno  far  li  nostri  di  ia. 

Se  non  ha  fatto  il  P.  Paulo  Hoffeo  1' officio  che  li  [fii]^  [?]  rac- 
comandato  sopra  la  casa  di  Hala-,  lo  fara  al  suo  tempo,  quando 
parera  a  V.  R. 

Si  e  inteso  come  resta  il  P.  Paulo  per  questa  Quaresima  in  Js- 
pruch  per  predicare  et  gouernare  quel  collegio,  et  sta  bene  insin'  a 
Pasqua  al  qual  tempo  lui  tornara  aP  gouerno  dela  Prouincia  et  in 
questo  mezo  conuerra  andar  pensando  di  la  chi  sara  atto  per  Rettor 
di  quel  collegio,  poiche  conueneua  liberar  di  tal  peso  il  P.  Lanoy^. 

Sta  bene  anche  gia  che  il  P.  Paulo  resta  in  Jspruch,  que  V.  R. 
faccia  questo  officio-^  in  S.  Mauritio  di  Augusta,  per  il  frutto  che  se 
ne  deue  sperare  molto''  bono,  et  anche  per  sodisfar  al  debito  che 
habbiamo  ali  Signori  Fuggeri,  massime  hauendoli  N.  P.  promesso  il 
P.  Paulo. 

Ben  si  uede  che  predicando  V.  R.  la  Quaresima  non  potra  at- 
tendere  all'  opera  delle  Centurie,  massime  douendo  anche  gouernar 
la  Prouincia,  bastara  che  dopo  Pasqua,  cominci  ad  attendere  et  non 
sara  poco  finir  quel  argumento  contra  la  prima  centuria  circa  per- 
sonas,  et  quando  V.  R.  hauera  finito  questa  parte  dia  auiso,  auanti 
di  passar  all'  altra  ^. 

a)  Vel  hoc  v.  vel  similia,  ut  era  stato,  supplenda  esse  videntui:  h)  Sequtintur  vv.  suo  officio, 
ohlitt.        c)  In  ap.  Jioc  v.  supra  versum  scriptum  est. 


'  Ludovicum  Madrutium.     De  his  dissidiis  v.  supra  p.  225^  245. 

'  Cf.  supra  p.  170.  ^  cf.  supra  p.  210. 

■•  Officium  contionatoris  significat;  v.  supra  p.  252. 

*  Magdeburgenses  illos  Lutheranos  in  primam  historiae  ecclesiasticae  partem 
sive  in  primam  ^Centuriam"  multas  magnasque  „corruptelas  verbi  Dei  invexisse" 
Canisius  ostendere  volebat   in  personis    et  rebus  „ad  apostolica  tempora   et   statum 


1621.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.    Augusta  Vind.  5.  Martii  1569.         265 

Si  dimandara  a  N.  P.  i  se  il  P.  Paiilo  continufera  nel  gouerno, 
con  titulo  di  Viceprouinciale,  o  uero  di  Prouinciale,  come  V.  R.  lo 
scriue. 

Ci  rallegramo  che  si  contenti  de  un  predicator  il  Serenissimo 
Arciduca^,  ma  conuerra  che  per  la  Pasqua  si  contenti  che  il  P.  Paulo, 
attenda  a  far  1'  officio  suo,  et  se  tuttauia  bisognassi  predicar  nela 
Parrochia  lo  potra  far  il  predicator  suo^  5  altro. 

Al  P.  Scorichio  se  li  scriue  uenghi  fatte  le  feste  a  Monachio* 
et  qui  ua  la  lettera,  non  pare  inconueniente  che  habbia  confessato^ 
il  Principe,  come  poteua  confessare  altri,  benche  per  esser  confessario 
ordinario,  conuerebbe  che  1'  obedientia  1'  ordinassi,  et  nela  passata  si 
e  scritta''  [?]  a  V,  R.  come  si  giudicaua  conuenessi  trattar  questo 
Padre  perche  mostrandoli  amore  et  confidenza,  sara  meglio  ogni  cosa. 
non  occorre  dir  in  questa  altro,  senon  etc.   Di  Roma  li  5.  di  Marzo  1569. 

Canisius  Borgiae  respondit  2.  Aprilis  1569. 

1621.         CANISIUS  SAXCTO  FRAXCISCO  BORGIAE   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  5.  Martii  1569. 

Ex  autographo  (2°;  3  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  230 
(f.  74  75). 

Borgiae  epistulae.  P.  Schoricliius  Jiaud  facile  ad  doctoratum  ■promovendus  est; 
praepositi  suaviter  eiim  tractant.  P.  Peltanns  jjrofessione  dignus  esse  non  videtur. 
Duo  fratres  laici.  Librorum  proliibitorum  expurgatio  Soeiis  multum  negotii  facessit. 
Provincialis  officium.  Canisius  duhitat,  utrum  P.  Volclcimn  Augustae,  iibi  Fuggerorum 
confessarium  agit,  relinqui  an  collegio  oenipontano  praefici  oporteat.  PP.  Theodoricus 
Canisius,  Pisanus ,  Torrensis  iuvandi.  Theodoricusne  constituendus  provincialis? 
Bellum  contra  haereticos.  P.  Gallus  dimittendus.  Nefas  est  Socios  monacenses  in 
templo  cum  niulierculis  nugari.     P.  Salmeron. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna  Admodum  Reuerende  Pater. 
Scripsit  ad  D.  Joannem  Fuggerum  Paternitas  T.  sed  non  reddi- 
dimus  ei  literas^  ob  factam  hic  mutationem  contionatoris,  de  qua''  saepe 
monui,  ne  frustra  Doctor  Hoffaeus,  qui  nunc  Oeniponti  Rectorem  agit, 
Fuggeris  promitti  uideatur"^,  Deinde  idem  P.  Paulus  communicauit 
mecum  consilia  sua,  et  vtrique  nostrum  uisum  fuit,  P.  Schorichio  non 
statim  reddendas  esse  literas,  quae  ad  illum  de  suscipiendo  Doctoratu 
ex  Vrbe   mittuntur^.     Reddemus   autem    eas  a  paschate,    si  P.  T.  in 

a)  Sic  ap.;  corrigendum  esse  videtur  sci'itto.         b)  Sequituv  potissi,  oblitt. 


ecclesiae  primitivae  pertinentibus",  de  quibus  illi  potissinium  tractaverant ;  v.  infra, 
mon.  litt.  (44). 

'  S.  Franciscus  Borgias  iam  inde  ab  aestate  a.  1568  febribus  graviter  afflicta- 
batur  {Suau  1.  c.  II  138—140). 

2  Ferdinandus  II.  ^  P.  Antonius  Kleselius  S.  J. 

*  Scliorichius  Landishuti  coram  Guilielmo  principe  contiones  quadragesimales 
habebat.  ^  Cf.  supra  p.  250. 

*  De  his  litteris  v.  supra  p.  243. 

^  Loco  P.  Pauli  Hoflfaei  ipse  Canisius  Augustae  ad  S.  Mauritii  contiones  quadra- 
gesimales  habebat;  v.  supra  p.  252. 

*  Harum  litterarum  partem  v.  supra  p.  243. 


266  1621.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

hoc  suo  proposito*  perstiterit,  nostra  prius  accepta  sententia.  Putamus 
hic  non  facile  ad  gradus  illum  admittendum,  qui  suis  et  aequalibus, 
et  superioribus,  utpote  Rectori,  Prouintiali  et  Viceprouintiali  ^  male 
facit  satis.  Deinde  si  doctrina  spectanda  est,  indignus  Doctoratu 
uidetur,  multoque  doctiores  habemus  alios,  qui  certe  illi  non  forent 
postponendi  in  hac  ipsa  prouintia.  Ad  haec  non  adeo  gratus  est  in 
contionando  auditoribus,  ut  isthic  fortasse  narratum  est:  et  incertum 
prorsus,  an  qui  saepe  peccat  in  Gramraatica,  dum  loquitur  et  scribit, 
authoritatem  boni  Doctoris  possit  defendere.  Praeterea  libertatem 
illam,  qua  nunc  multos  domi  et  foris  offendit,  augebimus  homini  ni- 
mium  aulico,  et  proinde  minus  religioso,  quem  omnino  cupimus,  ut 
scriptum  est  alias,  a  paschate  domi  contineri,  et  praefici  cathedrae, 
misso  P.  Martino  Coloniam  -.  Postremo  male  successit  nobis  cum 
plaerisque  Doctoribus  Germanis,  et  timemus  fore,  ne  huius  noui  Doc- 
toris  exemplo  quidam  perturbentur  e  nostris,  cum  tales  uiderint  pro- 
moueri,  aliosque  aptiores  negligi.  Verum  si  aliter  uisum  erit  P.  T. 
mittemus  eum  ad  examinatores  Theologos,  vt  laurea  insigniatur. 
Tantum  hoc  petimus,  ut  sicut  P.  T.  iubet  nos  illi  fidere,  sic  vicissim 
fidat  et  nobis,  qui  suauiter  et  dissimulanter  cum  illo  agimus,  et  plus 
illi  subinde  indulgemus,  quam  salua  conscientia  et  charitate  fratrum 
facere  posse  uideamur.  Tantum  abest,  ut  confidentiam  et  amorem 
illi  nostrum  denegemus^.  Jngemiscit  Rector,  et  notant  alij,  quod 
secundum  libertatem  et  spiritum  huius  mundi^  non  sine  periculo 
ille  uersetur,  et  ambulet  in  mirabilibus  super  se*^.  Sed  odi- 
osam  narrationem  omitto'',  amo  non  accuso  fratrem,  sed  cui  timeo,  si 
nouus  honos  Doctoratus  accedat. 

Jta  quod  ad  P.  Peltanum  attinet,  designatus  fuit  ille  quidem,  ut 
vnus  esset  e  professuris  quatuor  uota  Societatis :  sed  P.  Paulo  et  mihi 
prorsus  uidetur  res  in  illo  differenda,  qui  hunc  professorum  ordinem 
dedecoraret  facile,  et  quem  hactenus,  ut  breuiter  dicam,  indomabilem 
ualdeque  capitosum  sensimus,  et  qui  cum  Rectore  suo*^  non  potest 
conuenire ''. 

a)  Seqituntur  10 — 15  vv.  quae  ita  sunt  lineis  transmissis  oblitterata,  ut  vix  legi  possint  (et  nimium 
aiilis  aulicisque  uacet?^.  Canisium  ipsum  Jiaec  vv.  ohlitterasse  conieceris  ex  sententia  proxima.  b)  Se- 
quitur  v.  ita  ohlitteratum,  ut  legi  non  possif. 


*  PP.  Dominico  Mengino,  Petro  Canisio,  Paulo  Hoffaeo. 


^  flCathedram"  sive  raunus  contionatoris  Monachii  in  teraplo  S.  Petri  (vel  in 
templo  Eremitarum  Sancti  Augustini  ?)  hoc  tempore  P.  Martinus  Stevordianus  ad- 
ministrabat;  cf.  supra  p.  21P. 

*  Quadragesimalis  abstinentiae  rigorem  Canisius  Schorichio  relaxavit;  v.  infra. 
mon.  var.  (12). 

*  1  Cor  2,  12.  *  Ps  130,  1. 

®  P.  Martino  Leubenstain.  P.  Theodorus  Peltanus  Ingolstadii  in  universitate 
theologiam  docebat. 

^  Professi  quatuor  votorum,  inquit  S.  Ignatiiis,  sunt  „in  Societate  praecipui" 
(Constitutiones  P.  5,  c.  1,  A).  Ideo  „non  alii,  quam  spiritus  et  doctrinae  selectae 
viri,  et  raultum  diuque  exercitati,  et  in  variis  probationibus  virtutis  et  abnegationis 


Augusta  Vind.  5.  Martii  1569.  267 

Christophorum  coquum  ^  a  nobis  petiuit  Rector  Senensis^,  sub 
quo  uixit  antea:  mittemus  illum  igitur  ad''  hunc  ipsum,  si  liceat  per 
T.  P.  uti  speramus. 

Quid  si  Fridericum  aeri  patrio  restituamus?  iam  tertio  enim  re- 
lapsus  est  in  ueterem  morbum  Oeniponti  ^,  et  a  multis  aegre  continetur, 
cum  uis  morbi  eum  uelut  phreneticum  facit.  Commendamus  illum 
sacrificijs  et  precib.  P.  T.  et  plurium. 

Scire  cupimus,  quomodo  satisfacere  liceat  illorum  desiderio,  qui 
multos  libros  nobis  adferunt,  et  aliquando  integram  bibliotecam,  ut 
repurgentur  illi,  et  per  nos  expungantur  quae  sunt  obliteranda  *.  Ea 
res  totum  requireret  hominem,  qui  multis  mensibus  non  posset  singulos 
expurgare  codices,  praesertim  in  Patribus  et  humanioribus  literis.  ita 
nunc  foedata  sunt  omnia,  et  Biblia  quoque:  tum  noui  subinde  libri 
prodeunt  qui  castigatione  indigeant.  Vtinam  facilis  reperiri  uia  queat, 
vt  Jndex  librorum  uetitorum  hac  in  parte  obseruetur.  multum  sane 
negotij  hinc  Confessarijs  bonis  exhibetur. 

Quoniam  arbitror  plane,  Paternitati  Tuae  placiturum,  vt  P.  Hof- 
faeus  post  pascha  uel  omnino  fiat  Prouintialis,  cui  sane  muneri  optime 
faciet  satis,  uel  priori  loco  Viceprouintialis  restituatur,  tempus  admonet, 
ut  de  nouo  Rectore,  qui  praesit  Oeniponti,  deliberetur.  Et  quidem 
optaremus,  P.  Wendelinum  ^  illic  Rectorem  institui,  cum  non  reperi- 
amus  commodiorem :  sed  Augustae  nunquam  ille  magis  necessarius  fuit. 
Pendent  ex  illo  Fuggericae  familiae,  confessarius  est  D.  Georgij, 
D.  Joannis  et  D.  Hieronymi  Fuggeri  ^,  magnumque  robur  et  prae- 
sidium  adferet  collegio  nouo,  quod  quamprimum  hic  extruere  parant. 
Nullum  dabimus  Augustanis  quidem  aut  chariorem,  aut  vtiliorem,  ut 
arbitror.  Dubito  igitur,  conueniatne  bonis  Patronis,  tantaeque  messi 
bonum  Patrem  adimere,  et  multorum  hic  animos  illum  transferendo 
perturbare.  Interim  permagni  refert,  Oeniponti  Rectorem  eo  loco 
dignum  praefici,  cum  inter  magnates  et  aulicos  et  Senatores  illic 
nostri  uersentur,  sitque  cum  Reginis"^  non  minimum  negotij  futurum, 

a)  Sequitur  iH,  oblitt. 


sui  ipsorum,  cum  omnium  aedificatione  et  satisfactione  perspecti,  ad  professionem 
admitti  debent"   (l.  c.  P.  10,  n.  7). 

^  In  *„Libro  Professionum"  collegii  S.  J.  ingolstadiensis  sub  a.  1572  notatum 
est  ^Christophorura  Amschamer  Saiisburgensem"  Societatis  vota  primum  nuncupasse 
Senis  (Siena)  a.  1561  die  natali  Christi  (Cod.  n.  270  bibliotheca  universitatis  mona- 
censis  f.  26=^). 

^  Rector  collegii  senensis  (ut  ex  R.  P.  Petro  Tacchi  Venturi  S.  J.  cognovi)  a 
1.  Februarii  1569  usque  ad  exitum  a.  1570  fuit  P.  Alphonsus  Sgariglia. 

■''  Anno  1568  in  *  Catalogo  coUegii  oenipontani  inter  fratres  laicos  comparet 
„Fridericus  Brabantus,  Coquus"  (GSC  66  f.  359^).  De  hoc  .Friderico  Delphtensi" 
V.  etiam  supra  p.  143^  et  Can.  IV  372. 

*  Vide  quae  de  hac  re  sub  ipsas  has  litteras  dicentur.  ^  Volck. 

^  Hieronymus  (1533 — 1573)  filius  Antonii  I.  Fuggeri  et  Annae  Rechlinger  ac 
frater  Marci  III.,  loannis  II.,  lacobi  III.  Fuggerorum  erat. 

"•  Magdalena  et  Helena. 


268  1621.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

etiamsi  migrent  Halam,  quod  ante  annum  uix  futurum  putarim.  Hic 
igitur  haeremus,  cum  nuUum  habeamus  P.Wendelino  aptiorem,  tantum- 
que  Rectoris  munus  non  conuenire  uideatur  P.  Gerardi  humeris^  qui 
Dilingae  Rectori,  gymnasio  et  vtrique  collegio  est  utilissimus. 

Veniebat  autem  in  mentem,  subueniendum  esse  Rectori  Dilingensi, 
qui  pergit  esse  ualetudinarius,  et  conficitur  curis  collegij  simulque 
seminarij  et  gymnasij^,  dignus  certe  qui  aliqua  ex  parte  subleuetur 
una  cum  D.  Fisa  et  D.  Torrez^.  Hos  enim  tres  uideo  cum  P.  Lanoio 
tot  annis  laborasse  fideliter,  ac  de  Societate  nostra  tam  bene  meritos 
esse,  vt  in  posterum  illis  gratiam  facere,  et  solita  onera  remittere 
congruat,  priusquam  nobis  et  Societati  omnino  inutiles  fiant,  quod 
breui  sane  fore  multa  probant,  Sed  si  opprimendi  sunt,  quoniam  de- 
sunt  alij  successores,  fiat  voluntas  Domini^  et  P.  T.  quae  pro- 
uintiae  nostrae  necessariam  quaeso  rationem  habeat,  et  si  potest, 
penuriae  operariorum  succurrat.  Cogitabam  et  illud,  fortasse  frater 
melius  haberet,  si  factus  Prouintialis  subinde  mutaret  locum,  et  curaret 
tantum  generatim  collegia :  D.  Paulus  interim  Dilingae  Rectorem 
ageret.  Sed  quis  tum  Augustae  Mauritianus  erit  contionator?  nam 
hunc  locum  quem  indignus  ego  teneo%  et  qui  D.  Paulum  expectat, 
deserere  non  licebit,  si  Fuggerorum  retinebimus  beneuolentiam  ad 
collegium  promouendum.  Ego  uero  aegre  potero  simul  et  scriptorem 
contra  Centurias,  et  contionatorem  alterum  Augustae  praebere,  ut 
satis  norunt  prudentes.  Verum  de  his  expecto  iudicium  et  sententiam 
T.  P.  Deumque  precor,  vt  hanc  tueatur  prouintiam,  quae  contra 
haereticos  quidem  bellum  non  leue,  et  praecipuum  fortasse  inter  Socie- 
tatis  nostrae  prouintias  omnes,  iam  sustinet,  eoque  magis  adiuuanda 
et  promouenda  in  Christo  uidetur. 

Redeo  ad  P.  Thomam*'^,  qui  literas  [etc,  ut  supra  p.  263J.  De 
illo  scribunt  Monachienses  [etc,  ut  supra  p.  263] .  Ego  uero  iam 
ante  scripsi,  dimitti  plane  posse  hominem,  qui  nec  libenter  hinc  recedet, 
neque  diutius  sine  magno  malo  nostro  retineri  potest. 

Multum  negotij  nobis  exhibetur  Monachij  propter  Bertas,  ut  ille 
uocat^,  quae  multas  horas  in  templo  nostro  nugando  cum  nostris 
conterunt.  Scripsi  [etc,  ut  supra  p.  263].  Agam  seuere  cum  nostris, 
nec  patiar  hoc  scandalum,  propter  quod  uituperatur  nostrum 
et  Societatis  ministerium''.  P.  Martinum^  omnino  post  pascha 
Coloniam  abire  cupio,  et  quosdam  alio  transferre  oportebit. 

a)  Quinqiie  vv,.  sqq.  a  C.  in  margine  addita  sunt. 

'  Canisiuni  hac  in  re  de  P.  Gerardo  Pastelio  collegii  dilingani  nministro"  recte 
sensisse  paucis  annis  post  rerum  eventus  probavit. 

2  Contubernii  S.  Hieronymi  et  universitatis. 

*  P.  Alphonsus  Pisanus  Dilingae  et  P.  Hieronymus  Torrensis  Ingolstadii  theo- 
logiam  tradebant. 

^  Act  21,  14;  cf.  Mt  6,  10;  Lc  22,  42  etc.  '"  Gallum. 

^  P.  Hoffaeus  ^beatas"  sive  feminas  pietatem  singulariter  colentes  ita  appeliabat; 
V.  supra  p.  217.  "  2  Cor  6,  3.  ^  Stevordianum. 


Augusta  Vind.  5.  Martii  1569.  269 

Commendo  me  et  miserias  nostras  Dei  gratiae  per  sacrificia  et 
preces  P.  T.  et  Patrum  isthic  omnium  Assistentium,  quibus  accessisse 
iam  audio  P.  D.  Salmeronem  ^,  quem  una  cum  alijs  in  Christo  pluri- 
mum  saluto.     Augustae  5  Martij  1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri,  P.  Francisco  Borgiae, 
Praeposito   generali  Societatis  Jesu.         Romae. 

In  hac  epistula  diligentiore  explicatione  indigent  ea,  quae  Canisius  scripsit : 
Plurimos  libros  aiferri  Sociis  ^expurgandos",  ita  ut  multis  mensibus  non  possent 
singuli  castigari  etc.  Quae  res  ita  se  habet:  In  ^lndicis"  tridentini,  a.  1564  per 
Pium  IV.  editi,  ^Regulis"  baec  constituta  erant:  „Versiones  scriptorum,  etiam 
ecclesiasticorum,  quae  hactenus  editae  sunt  a  damnatis  auctoribus,  modo  nihil  contra 
sanam  doctrinam  contineant,  permittuntur.  Librorum  autem  Veteris  Testamenti 
versiones  viris  tantum  doctis  et  piis  judicio  episcopi  concedi  poterunt.  .  .  .  Si  quae 
vero  annotationes  cum  hujusmodi,  quae  permittuntur,  versionibus  vel  cum  Vulgata 
editione  circumferuntur,  expunctis  locis  suspectis  a  facultate  theologica  alicujus 
universitatis  catholicae  aut  inquisitione  generali,  permitti  eisdem  poterunt,  quibus 
et  versiones"  (Regula  III).  ^Libri  illi,  qui  haereticorum  auctorum  opera  interdum 
prodeunt,  in  quibus  nulla  aut  pauca  de  suo  apponunt,  sed  aliorum  dicta  colligunt, 
cujusmodi  sunt  lexica,  concordantiae,  apophthegmata,  similitudines,  indices  et  hujus- 
modi,  si  quae  habeant  admixta,  quae  expurgatione  indigeant,  illis  episcopi  et  in- 
quisitoris  una  cum  theologorum  catholicorum  consilio  sublatis  aut  emendatis,  per- 
mittantur"  (Reg.  V).  „Libri  quorum  principale  argumentum  bonum  est,  in  quibus 
tamen  obiter  aliqua  inserta  sunt,  quae  ad  haeresim  seu  impietatem,  divinationem 
seu  superstitionem  spectant,  a  catholicis  theologis  inquisitionis  generalis  auctoritate 
expurgati,  concedi  possunt.  Ideni  judicium  sit  de  prologis,  summariis  seu  adnota- 
tionibus,  quae  a  damnatis  auctoribus  libris  non  damnatis  appositae  sunt"  (Reg.  Vlll). 
Deinde  in  catalogo  auctorum,  qui  regulas  sequitur,  complures  praescribuntur  ex- 
purgationes;  velut  de  PJrasmi  Roterodami  ^Adagiis".  ,Ex  editione,  quam  molitur 
Paulus  Manutius,  permittentur;  interim  vero,  quae  jam  edita  sunt,  expunctis  locis 
suspectis  judicio  alicujus  facultatis  theologicae  universitatis  catholicae  vel-  inquisi- 
tionis  alicujus  generalis,  permittantur"  (Die  Indices  librorum  prohibitorum  des  sech- 
zehnten  Jahrhunderts,  gesammelt  und  herausgegeben  von  Fr.  Heinrich  Eeusch, 
Tiibingen  1886,  247—249  259).  S.  PiusV.  Roma  19.  Novembris  1570  ad  P.  Thomam 
de  Manrique  0.  Pr.  Sacri  Palatii  magistrura  litteras,  quas  „Motu  proprio"  vocant,  de 
libris  purgandis  dedit.  ^Ordinem  servandum  .  .  .  in  purgandis  libris  catholicorum" 
olim  in  folio  separato  excusum,  qui  eo  tempore  a  Manriquio  compositus  esse  videtur, 
denuo  typis  exscripsit  los.  Hilgers  S.  J.  in  „ZentraIblatt  fiir  Bibliothekswesen" 
XXVIII,  Leipzig  1911,  122.  Societatis  autem  hominibus  Pius  V.,  cum  Romae  in- 
quisitoris  generalis  officio  fungeretur,  de  libris  expurgandis  varias  facultates  con- 
cesserat,  ex  quibus  hae  potissimum  ad  rem  praesentem  spectant:  Ut  sodales  „a 
Superiore  deputati  ad  emendandos  libros  eorum ,  qui  ad  ipsos  Religiosos  vel  in 
scholis,  vel  extra  illas  recurrere  solent,  facultatem  haberent,  quando  auctores  boni 
essent,  vt  Augustinus,  Hieronymus,  et  similes,  sed  haberent  praua  scholia,  vel 
malas  annotationes ;  aut  cum  auctor,  et  impressor^  iii^pij  essent,  sed  non  libri;  aut 


'  P.  Alphonsus  Salmeron  provinciae  neapolitauae  S.  J.  praepositus  a.  1569 
iussu  S.  Pii  V.  Romae  in  palatio  apostolico  coram  ipso  pontifice  contiones  quadra- 
gesimales  habuit  (Epistolae  P.  Alphonsi  Salmeronis  I,  Matriti  1906,  xvir;  II,  Matriti 
1907,  184  8.35). 

-  Haec  imprimis  ad  „Indicem"  Pauli  IV.  (a  Pio  IV.  abrogatum)  spectant,  cuius 
editio  Romae  a.  1559   facta    catalogum    habet  „Typographorum,    e  quorum    officinis 


270  1622.  Amulius  Ganisio.    1623.  Magdalena  Can.     1624.  Pisanus  Can. 

cuni  Ethnici  existerent  auctores,  sicut  Cicero,  et  alij  similes,  sed  haberent  scholia, 
annotationes,  vel  quid  eiusmodi,  propter  quod  prohibiti  essent,  donec  purgarentur, 
deletis  tamen  erroribus,  et  nomine  auctoris,  vel  impressoris  mali :  Nec  non  quod 
ipsi  Religiosi  non  solum  libros  suos,  quos  in  suis  Collegiis  vel  Domibus  haberent, 
sed  etiam  scholasticorum,  qui  ad  eiusdem  Societatis  scholas  confluerent,  quorum 
auctores  Ethnici,  quamuis  alioqui  boni  essent,  sed  propter  scholia,  vel  annotationes, 
aut  commentaria,  vel  impressorem,  in  Indice  prohiberentur,  emendare  possent,  si  ad 
id  a  Praeposito  Generali  per  se  ipsum,  vel  per  alios  deputati  forent,  et  suis  scho- 
lasticis  vtendo  relinquere  possent,  deletis  tamen  erroribus,  et  nominibus  auctorum 
prohibitorum"  {Lilterae  apostolicae  etc.  138—139.  Cf.  Can.  II  605  689—690;  III 
114 — 115.  Librorum  purgandorum  facultas,  ab  eodem,  cum  inquisitor  generalis  esset, 
30.  lanuarii  1559  Societati  concessa,  primum  ad  verbum  typis  exscripta  est  in  La 
Civilta  Cattolica,  A.  56  II,  Roma  1905,  51^).  Eiusdem  generis  facultates ',  quas 
22.  Novembris  1568  „viuae  uocis  oraculo"  sive  dedit  sive  confirmavit,  v.  infra, 
mon.  it.  (20).  PltUippus  EduardHS  Fuggerus  in  *Ephemeridibus  a.  1569:  ,29  [Martii. 
Scripsit  Octavianus]  Frater  ex  augusta  .  .  .  che  il  signor  padre  [Georgius  II.]  ha 
leuato  gli  libri  heretici  di  Casa"   (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  43^). 

S.  Franciscus  Borgias  Canisio  respondit  2.  Aprilis  1569. 

1622.  Cardinalis    MARCITS    AlfTOXIUS    AMVTI.irS    episcopus 
reatmus    CANISIO. 

Roma    exeunte   Februario   vel   ineunte    Martio    1569. 

Vide  infra  „Postscripiuni"  epistulac  19.  Martii  1569  a  Canisio  ad  Borgiam 
dcttae  (ep.  n.  1629)  et  cf.  supra  p.  238-239. 

1623.  Venerabilis  MAGDAIiEXA  Austriae  archiducissa  CANISIO. 

Oeniponte  inter  ineuntem  et  medium  m.  Martium  1569. 

Vide  infra,  ep.  n.  1629. 

1624.  1».  ALPHOXSITS   PISAXUS    S.  J.  theologiae   professor   in 
•  universitate  dilingana  CANISIO.  Dilinga  13.  Martii  1569. 

Ex  autographo  (2'^;  1  p. ;  in  p.  2  inscr.,  reliquiae  sigilli,  aliqua  a  PP.  Canisio  et 
Natale  ascripta;  de  quibus  infra).    G.  Ep.  X  f.  138. 

Interrogattis  respondet  de  Indice :  Cardinalem  Lotharingiae  pro  Gallia  magnam 
eius  moderationem  impetrasse;  similia  cardinalem  Augttstanum  impetrare  debere; 
veliit  ne  excommunicentur  qui  libros  haereticos  legant,  ut  eos  impugnent ;  ut  librorum 
„exp)urgatio"  inter  universitates  distribuatur  aiit  catholicis  singulis  permittatur. 
Interim  aiitem  aliquibus  cum  condicionibus  libros  Scripturae  et  cotttrorersiarum  ger- 
manicos,  Noviiin  Testametitum  Erasmi  etc.  concedi  et  expurgationem  privatis  permitti 
posse.    Confessarios  non  debere  scrtipidosos  esse. 


diversorum  haereticorum  opera  prodiere"  ;  quorum  nomina  hoc  sequitur  praeceptum : 
Opera  omnia,  „quaecunque  typis,  arte  vel  industria  praedictorum  et  similium  im- 
pressorum  libros  haereticoium  imprimentium  posthac  excusa  fuerint,  inter  prohibita 
habeantur"   (Eeusch,  Die  Indices  etc.  206—208). 

'  Borgius  rectori  collegii  ferrariensis  Roma  25.  lunii  1569  ■scripsit:  ^Si  di- 
mando  al  Papa  facessi  constare  dela  faculta  che  haueuamo  di  emendar  li  libri  de 
nostri  scholari  quali  hanno  scholij  6  commentarij,  o  altre  cose  prohibite,  dando 
testimonio  un  Cardinale  et  cosi  habbiamo  un  testimonio  del  Cardinale  alessandrino. 
Se  V.  R.  uuole  una  copia  di  quello  se  li  mandera'"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Ital.  67 
f.  259"). 


1624.  P.  Alphonsus  Pisanus  Canisio.     Dilinga  13.  Martii  1569.  271 

Ihesus,  Reuerende  admodum  in  Christo  pater, 
sit  semper  nobiscum,  Amen. 

Voluit  Reuerendus  P.  Rector  i,  ut  ego  Responderem  ad  pro- 
positiones  de  Indice  librorum  prohibitorum,  utpote  Doctoralia,  cum 
ipse  ad  Rectorah'a  esset  Responsurus. 

Et  primum  quidem  hoc  occurrebat,  intelleximus  Galliam  per 
Cardinalem  Lotharingum  impetrasse  magnam  moderationem  indicis  a 
summo  pontifice^,  ita  etiam  per  Reuerendissimum  nostrum,  ut  Ger- 
maniae  protectorem  ^,  qui  nouit  quam  difficile  et  jmpossibile  sit  talia 
seruari  in  Germania,  posset  impetrari,  ut  soli  illi  excommunicarentur, 
qui  legerent  libros  ex  professo  contra  religionem  tractantes,  et  qui 
ex  professo  legerent,  non  ad  jmpugnandum,  neque  casu  etc.  sed  qui 
notas  haereses  gaudent  legere*. 

De  purgandis  etiam  libris^,  propter  rei  difficultatem  posset  sup- 
plicari,  ut  liceat  catholico  lectori  cuiuis  delere,  quae  contra  fidem 
catholicam  esse  intellexerit  ab  ijs,  qui  docent  in  Vniuersitatibus  ca- 
tholicis  etc.  aut  ut  huiusmodi  labor  purgandorum  librorum,  qui  est 
infinitus,  diuideretur  inter  Academias,  alioquin  parum  aut  nihil  in  hac 
parte  facturas,  si  ilHs  non  injungitur. 

Interim  autem  dum  haec  impetrantur,  seruari  poterunt,  illa  quae 
commode  fieri  possunt,  et  in  primis  BibHa  vulgaria,  ut  non  legantur 
in  Germania,  Editionis  Catholicae,  memini  me  audisse  a  Reuerendis- 
simo  nostro  ^,  id  non  posse  seruari  in  Germania.  Quo  dicto  mihi 
uidetur   dedisse   facultatem,    ut   in   suo  Episcopatu  legantur'^.     Quare 

^  Theodoricus  Canisius. 

2  Quid  Carolus  Guisius  archiepiscopus  rhemensis  (Rheims)  et  sedis  apostolicae 
per  Galliam  legatus  impetraverit,  nescio;  nec  quidquam  huius  generis  exstat  neque 
in  synodi  provincialis  exeunte  a.  1564  Rhemis  ab  eo  habitae  (v.  Cau.  V  643*)  „sta- 
tutis"  sive  decretis,  quae  quidem  vulgata  sunt  (multa  enim  deesse  videntur,  ut 
notat  Harduinus,  Acta  Conciliorum  X  478),  neque  apud  Fi:  A.  Zaccarla,  Storia 
polemica  delle  proibizioni  de' libri,  Roma  1777,  147 — 162,  neque  apud  Heinr.  Beusch, 
Der  Index  der  verbotenen  Biicher  I,  Bonn  1883,  343 — 344. 

*  Cardinalis  Otto  Truchsess  episcopus  augustanus,  qui  protector  germanicae 
nationis  apud  sedem  apostolicam  constitutus  erat  (Ca;?.  V  174''),  hoc  tenipore  Romae 
morabatur. 

*  Index  Pii  IV.  haec  habebat:  „Si  quis  libros  haereticorum  vel  cujusvis  auc- 
toris  scripta  ob  haeresim  vel  ob  falsi  dogmatis  suspicionem  damnata  atque  prohibita 
legerit  sive  habuerit,  statim  in  excommunicationis  sententiam  incurrat.  Qui  vero 
libros  alio  nomine  interdictos  legerit  aut  habuerit,  praeter  peccati  mortalis  reatum, 
quo  afficitur,  judicio  episcoporum  severe  puniatur"  :  Reguhi  X  (Die  Indices  etc.  251). 

^  De  hac  purgandi  ratione  v.  supra  p.  267  269. 

«  Cardinali  Truchsess ;  cf.  Can.  IV  744 ;  V  37. 

^  In  Indice  Pii  IV.  statutum  erat:  ^Judicio  episcopi  aut  inquisitoris  stetur,  ut 
cum  consilio  parochi  vel  confessarii  Bibliorum  a  catholicis  auctoribus  versorum  lec- 
tionem  in  vulgari  lingua  eis  concedere  possint,  quos  intellexerint  ex  hujusmodi 
lectione  non  damnum,  sed  fidei  atque  pietatis  augmentum  capere  posse;  quam  fa- 
cultatem  in  scriptis  habeant.  Qui  autem  absque  tali  facultate  ea  legere  seu  habere 
praesumpserit,  nisi  prius  Bibliis  ordinario  redditis,  peccatorum  absolutionem  percipere 
non  possit"  :  Regula  IV  (Die  Indices  etc.  248). 


272  1624.   P.  Alphonsus  Pisanus  Canisio. 

in  hoc  si  quis  Consilium  petat,  dicerem  et  consulerem  obedientiam, 
sed  si  non  faceret,  non  examinarem,  non  urgerem,  si  de  illo  con- 
fiterentur,  suae  illos  conscientiae  relinquerem  in  hac  parte.  jdipsum 
dico  de  libris  Controuersiarum ,  defendentibus  catholicam  fidem  in 
lingua  vulgarii. 

Quod  ad  Ferum,  Lorichium  Wicelium^  et  similes  attinet,  cum 
Catholici  sunt  autores,  et  libri,  quamuis  in  quibusdam  errent,  con- 
tentus  essem  monere,  ut  caute  legantur,  et  si  fieri  posset,  jndicaret 
Confessarius,  in  quibus  articulis  hi  autores  aberrare  soleant,  quos  non 
scio  esse  vnquam  prohibitos^, 

a)    Hoc    V.  a  Pis.  supra  versuin  scrlptnm  est. 

^  De  his  idem,  quod  de  Bibliis  vulgari  lingua  scriptis  statutum  est,  observari 
iubet  Indicis  Pii  IV.  Regula  VI  (I.  c.  249);  cf.  Ca7i.  IV  744;  V  37. 

^  loannes  Ferus  sive  Wild  (1495 — 1554)  suebus,  ordinis  Minorum  de  Obser- 
vantia,  insignis  contionator  moguntinus  praeclarusque  fidei  catholicae  defensor,  plu- 
rima  tum  germanice  tum  latiue  conscripsit,  eaque  potissimum  homiletici  et  exegetici 
generis;  ex  quibus  multa  inscio  auctore  vel  ipso  mortuo  typis  vulgata  sunt;  quare 
niirum  non  est,  quod  eius  libri  —  verbis  utor  H.  Hurter  S.  J.  (Nomenclator  IP  1489)  — 
„haud  pauca  continent  quae  minus  accurata  et  haereticis  faventia  rigidorum  cen- 
sorum  reprehensionem  incurrerint"  ;  ita  eius  commentarium  in  Evangelium  loannis 
a.  1551  Sorbonna  in  jlndice"  suo  posuit  et  a.  1554  Dominicus  a  Soto  libro  Salaman- 
ticae  edito  multis  rationibus  vituperavit;  denique  Clemens  VIII.  Indice  romano 
a.  1596  edito  omnia  eius  opera,  paucis  exceptis,  prohibuit,  „donec  emendarentur" 
(iVtc.  Paulus,  Johann  Wild,  Koln  1893,  68 — 78.  Die  Indices  etc.  559.  Jos.  Hilgers 
S.  J.,  Der  Index  der  verbotenen  Biicher,  Freiburg  i.  Br.  1904,  520).  Georgius 
Wicelius  sive  Witzel  ^senior"  (1501  [vel  1503]  — 1573)  saxo,  Lutheri  et  Melanch- 
thonis  discipulus,  ex  sacei-dote  catholico  minister  lutheranus  eifectus,  sed  brevi  post 
ecclesiae  reconciliatus,  pro  ea  libros  fere  100  (catecheticos,  polemicos,  asceticos) 
conscripsit,  in  quibus  tamen  nonnunquam  nimis  multa  protestantibus  concedebat 
(v.  C«H.  I  588')  ;  neque  tamen  unquam  eius  nomen  in  Indicem  romanum  relatum  est, 
nisi  quod  a.  1590  in  Indice  Sixti  V.,  qui  vim  legis  nunquam  habuit,  prohibita  sunt 
„Georgii  Wiccellii  opera,  quae  scripsit,  dum  haereticus  fuit ;  reliqua  vero  . . .  quamdiu 
. . .  recognita  non  fuerint"  (Die  Indices  etc.  484).  Quod  denique  ad  Lorichium  attinet, 
quia  Gerardi  et  Reinhardi  Lorichiorum  Hadamariorum  libri  omnes  in  Indice  Pii  IV. 
plane  prohibiti  sunt  (1.  c.  263  277),  lodocus  autem  Lorichius  nondum  quidquam 
ediderat,  equidem  censeo  dubitatum  esse  de  loanne  Lorichio  Hadamario  (f  1569), 
Reinhardi  Lorichii  ex  fratre  nepote,  qui  a.  1543  Marburgo  Ingolstadium  venit,  ubi 
litteras  graecas  docuit  et,  si  non  diutius,  usque  ad  a.  1552  mansit,  postea  autem 
miles  et  Guilielmi  Arausionensis  principis  secretarius  evasisse  et  in  Gallia  sub  Co- 
lignio  pro  Hugonottis  pugnasse  fertur;  qui,  praeter  alia,  haec  scripsit:  „Iobus,  pa- 
tientiae  spectaculum,  in  Comoediam  et  Actum  Comicum  redactus",  Marpurgi  1543 
1547  et  Francofurti  ad  Moenum  1544  1548;  „Aenigmatum  libri  III",  Francofurti  ad 
Moenum  1545;  „IureconsuIti.  Catalogus  lureconsultorum"  carmine  descripti,  Basileae 
1545;  „Grammatices  Latinae  Commentarii",  Ingolstadii  1551  1570;  librum  quoque 
jEcclesiasticum"  Ingolstadii  a.  1544  versibus  comprehendisse  fertur  {Chr.  Gottl. 
Joecher,  Allgemeines  Gelehrten-Lexicon  H,  Leipzig  1750,  2532 — 2533.  Mederer  I.  c. 
I  231.  Prantl  1.  c.  II  494.  F.  W.  E.  Roth,  Die  Gelehrtenfamilie  Lorichius  aus  Ha- 
damar,  in  „CentraIbIatt  fur  Bibliothekswesen"  XI,  Leipzig  1894,  380—383).  Cle- 
mensVIII.  Indice  a.  1596  edito  omnes  loannis  Lorichii  libros  prohibuit  {I)\q  Indices 
etc.  558).  Lorichii  Grammatica  latina  a.  1560  a  sodalibus  collegii  monacensis  dis- 
cipulis  explicabatur  (*  Theodoricus  Canisius  lacobo  Lainio  praeposito  generali,  Mo- 
nachio  25.  Martii  1560;  autogr. ;  G.  Ep.  I  f.  120). 


Dilinga  13.  Martii  1569.  273 

Permitterem  etiam,  ut  quiuis  suos  libros  purget  ab  occurrentibus 
erroribus,  sed  ijs  permitterem,  in  quibus  judicarem  non  esse  periculum, 
ut  inde  aliquid  contagionis  contrahant,  et  monerem,  ut  si  quid  dubi- 
tarent  delendum  esset,  nec  ne  consulerent  Confessarium.  Nouum 
Erasmi  testamentum  videtur  non  esse  permittendum  in  vniuersum 
loquendo,  sed  quibusdam  posset  concedi  quibus  videretur  non  esse 
nociturum  ^,  idque  quasi  ex  dispensatione  concessa  societati  pro  his, 
qui  patres  consulunt^. 

CHngius  prohibendus  videtur  in  eo  libro  quj  ex  Philippo  Melanc- 
tone  magna  ex  parte  consutus  est^. 

Confessarij  in  vniuersum  non  sint  scrupulosi  in  hoc  genere,  sed 
interrogent  poenitentes  an  habeant  libros  haereticos  aut  legant,  in 
genere,  non  descendendo  ad  hunc  vel  illum,  et  tunc  si  poenitens  pro- 
fert  librum,  ex  cuius  lectione  posset  ei  detrimentum  sequi,  illum  pro- 
hibeat,  vel  purget,  sin  alium,  qui  non  videtur  nociturus,  relinquat, 
praesertim  vbi  non  putat  obediturum,  et  norint  Confessarij  non  omnes 
qui  legunt  libros  prohibitos  esse  excommunicatos  *,  sed  qui  legunt 
tantum  haereticos  quos  norunt  esse  haereticos,  et  quando  scienter 
legunt,  scientes  esse  sub  excommunicatione  prohibitum^  Cum  enim 
Clerus  Germaniae  hec  non  obseruet,  non  tenentur  nostris  credere 
populares  communiter:   Cum  Sciolis    et  Sacerdotibus   durius  agendum 

'  Erasnius  Roterodamus  cum  a.  1516  Basileae  rogatu  loannis  Frobenii  biblio- 
polae  Novum  Testamentum  graece,  codicibus  usus  paucis  parumque  bonis,  prae- 
cipitanter  ederet,  una  cum  eo  versionem  eius  edidit  latinam,  eamque  ex  ipsa  hac 
recensione  graeca  lactam,  qua  vulgatam  illam  versionem  emendare  et  sermonis 
puritate  elegantiaque  ornare  volebat.  Opus,  Leoni  X.  dedicatum  ab  eoque  Brevi 
10.  Septembris  1518  dato  laudatum,  plus  quam  200  editiones  habuit  et,  exemplo 
funesto  potius  quam  fausto,  vulgatae  versionis  auctoritateni  imminuit  {Fr.  Kcmlen, 
Geschichte  der  Vulgata,  Mainz  1868,319  —  322).  Cum  autem  Indice  Pauli  IV.  omnia 
Erasmi  opera  prohibita  essent,  Indice  Pii  IV.  prorsus  prohibita  non  sunt  nisi  CoUo- 
quia,  Moria,  Lingua,  Matrimouii  institutio,  De  esu  carnium,  Paraphrasis  in  Matthaeum 
versio  italica  a  Tomitano  facta.  ^Caetera  vero  opera  ipsius,  in  quibus  de  religione 
tractat,  tamdiu  prohibita  sint,  quamdiu  a  facultate  theologica  Parisiensi  vel  Lovani- 
ensi  expurgata  non  fuerint"  (Die  Indices  etc.  183  259).    De  ^Adagiis"  v.  supra  p.  269. 

2  Cf.  Can.  II  689—690;  III  115  125. 

•■*  Conradus  Clingius  sive  Kling  thuringus  Erfordiae  et  Minorum  Conventualium 
guardianum  egit  et  contionando  plurimos  catholicos  in  summo  fidei  discrimine  versantes 
confirmavit  multosque  protestantes  ad  ecclesiam  reduxit;  eo  mortuo  (f  1556)  editi 
sunt  complures  libri  latini,  quos  nondura  plene  castigatos  reliquerat  (eos  recenset 
Nic.  Paulus,  Conrad  Kling,  in  ^Katholik",  74.  Jahrg.,  I  160 — 163),  iique  „doctrinae 
non  sanae  de  justificatione  faventes"  [Hurter  I.  c.  IP  1435).  Quare  Indice  a  Caspare 
Quiroga  generali  per  Hispaniam  inquisitore  a.  1583  Matriti  edito  plene,  in  Indicibus 
autem  Romae  a  Sixto  V.  a.  1590  (cf.  supra,  p.  272^)  et  a  Clemente  VIII.  a.  1596 
compositis,  „donec  expurgarentur",  prohibiti  sunt  (Die  Indices  etc.  399  471  544: 
cf.  etiam  Hilgers  1.  c.  520).  Quodnam  autem  ex  Clingii  operibus  a  Pisano  notetur, 
ignoro.  Utrum  „De  Securitate  conscientiae  Catholicorum  ...  libri  duo"  (Coloniae  1563), 
«in  quorum  priore  fidei  capita  inter  catholicos  et  protestantes  controversa  inter  se 
opponuntur?  An  „Liber  unus,  continens  Confutationes  Mendaciorum  adversus  Librum 
Imperii,  vulgo  Interim,  editorum"  (Coloniae  1563)  ? 

^  Vide  supra,  p.  271*.  "•  Cf.  Can.  IV  588. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  18 


274  1624.  P.  Alphonsus  Pisanus  Canisio.    Dilinga  13.  Martii  1569. 

est,  nam  priores  simplicitas  et  autoritas  suorum  sacerdotum  excusat, 
qui  tamen  nobis  credunt,  suauiter  ad  obedientiam  Apostolicae  Sedis 
ducantur,  et  tantum  ab  illis  petant  Confessarij,  quantum  putant  se 
commode  posse  obtinere,  ne  deterriti  nostros  fugiant,  est  postea  peius 
agant,  nec  temere  negetur  absolutio.  Commendo  me  sacrif,  et  ora- 
tionibus  Augustanorum  omnium,     Dilingae,   Dom.  3''  4gesimae^  1569. 

filius  in  Christo 

t  Alphonsus  Pisanus. 

f  Reuerendo  admodum  in  Christo  patri  Doctori  Petro  Canisio 
Societatis  Jesu  per  Germaniam  superiorem  prouinciali  praeposito. 
Augustae  Rhetiae. 

Canisius  has  litteras  Oenipontem  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  viceprovincialem 
misit,  ut  et  ipse  et  P.  Nicolaus  Lanoius,  quid  de  ea  re  sentirent,  secum  communi- 
carent.  Hoffaeus  igitur  se  cum  Pisano  sentire  ipsis  Pisani  litteris  ascripsit  (v.  infra, 
ep.  n.  1633).  Deinde  vel  Canisius,  vel  —  id  quod  mihi  magis  probatur  —  Hoffaeus, 
qui  Germaniam  superiorem  cum  praepositi  provincialis  potestate  administrare  paulo 
post  coepit,  Pisani  epistulam  Romam  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositura 
generalem  misit;  ihi  auteni  F.  Hieronymus  Natalis,  Borgiae  ^assistens  pro  Hispania" 
{Sacchinus,  Hist.  S.  J.  HI,  1.  4,  n.  128),  hoc  ei  *ascripsit:  „t  est  vtilis" ;  et  ipse 
Borgias  Tusculo  23.  Septembris  1669  Hoffaeo  ad  ipsius  litteras  m.  Augusto  datas 
haec,  praeter  aiia,  *rescripsit:  „Si  e  riceuuta  la  lettera  del  P.  Pisa  circa  li  libri 
prohibiti  et  si  uedera  quello  che  si  potra  impetrare"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70 
f.  11'')-  Borgiam  hoc  negotium  valde  religiose  tractasse  collegeris  ex  epistula  Tus- 
culo  30.  lulii  1569  ab  eo  ad  P.  Everardum  Mercurianum  (qui  Roma  in  Galliam 
Societatis  visitator  missus  erat)  data;  in  qua :  „La  interpretatione",  inquit,  „che 
fanno  quelli  che  V.  R.  scriue  della  bulla  in  coena  Domini  quanto  alli  libri  heretici 
prohibiti  ad  altri,  ma  non  alli  predicatori,  e  non  solamente  periculosa,  ma  chiara- 
mente  contraria  aila  intencion  del  pontifice ;  et  pero  sara  ben  auisare,  quando  ci 
sara  occasione,  a  chi  tal  opinion  seguitassi"  {Sanctus  Franciscus  Borgia  V  137). 

Facultas  autem  legendi  libros  prohibitos  ab  ipsis  Germaniae  Sociis  valde  de- 
siderabatur;  ita  P.  Laurentius  Magius  praepositus  provincialis  Austriae  Borgiae 
*  scripsit  Vindobona  5.  lanuarii  1569:  „De  petita  facultate  ad  legendos  libros  hae- 
reticorum  pare  molto  necessario,  che  la  P.  V.  conceda  ampla  facolta  al  provinciale 
(et  non  ad  altri)  di  poter'  concedere  il  legere  secondo  che  uedera  essere  bisogno, 
et  espediente,  et  di  potersi  substituire  gli  Rettori  in  questa  cosa;  altrimente  si 
passano  molte  difficolta,  per  occorrerci  passim  necessita  di  trattar'  queste  cose  con 
questa  gente,  non  essendo  in  Italia,  ne  in  spagna  quelli,  che  sono  in  Germania." 
Et  Vindobona  22.  Noverabris  1569  idem  Magius  et  de  hac  et  de  aliis  facultatibus 
Borgiam  *monuit:  ^Quanto  alle  facolta  ample  per  Gerraania  conuiene  hauerle,  et 
ricordisi  la  P.  V.  che  si  ha  di  far'  conto  di  questi  paesi,  come  delle  Jndie"  (ex 
autographis;    G.  Ep.  X  f.  13^  70''). 

Alberto  V.  Bavariae  duci  cardinalis  Otto  Truchsess  Roma  a.  1568  *scripsit: 
„So  hatt  ir  Hayligkhait  bewilligt  die  facultatem  legendi  libros  haereticorum  vnd 
absoluendi  dero  probierten  Theologis  zu  geben"  (ex  autogr. ;  Cod.  „Augsb.  Hochst. 
II.  C/5  n.  91"  f.  383,  Monachii  in  archivo  regni  bavarici).  ^Probatos"  autem  „theo- 
logos"  suos  Albertus  *Iitteris  eodem  anno  Romam  ad  Ottonem  missis  vocaverat 
doctorem  Michaelem  Bentium  parochum  straubingensera,  doctorem  Georgiura  Lau- 
theriura  contionatorera  aulicum  canonicumque  monacensem  (ad  B.  M.  V.),  D.  ,Toben- 
reiner  Decanum  B.  M.  V.  zu  Matiskhouen",  „D.  Jonam  adler"  contionatorem  aulicum 
(ex  commentario,  I.  c.  f.  370''). 


1  i.  e.  13.  Martii. 


1625.  Can.  Sociis  Lovaniensibus.     1626.  Menginus  Can.    Mait.  1569.         275 

Index  librorum  prohibitorum  a  Pio  IV.  editus  iussu  Alberti  V.  Bavariae  ducis 
aestate  vel  autunmo  a.  1569,  ut  ex  ducis  decreto  Monachio  Kalendis  Octobribus  1569 
dato  et  Indici  praeposito  cognoscitur,  in  usum  monasteriorum  Bavariae  Monachii 
excusus  est  una  cum  „Indice  selectissimorum  Authorum,  ex  quibus  integra  Biblio- 
theca  Catholica  institui  recte  potest".  In  horum  autem  auctorum  numero  sunt  ^Cun- 
radus  Clingius",  „Franciscus  Turrianus",  „Georgius  Vvizelius",  ^loannes  Ferus", 
^loannes  Lorichius  Hadamarius" ;  item  „S.  Biblia  germanica,  ex  translatione  Eckhij 
et  Dietenbergeri.  Item  nouum  Testamentum  Embseri",  „Directorium  Confessionum" 
[loannis  Polanci  S.  J.],  „Epistolae  Indicae  et  lapanicae" ;  item  ex  iis,  qui  de  contro- 
versiis  fidei  germanice  scripserunt  (praeter  eos,  quos  iam  dixi)  ^Gaspar  Schatzgerus", 
^loannes  Hofmeister",  „Martinus  Eysengreinius",  alii,  immo  etiam  ^Contra  Augu- 
stanam  Confessionem  scripta  Catholicorum  omnia"  {Libronim  Authorumque  S.  Sedis 
Apostolicae,  Sacrique  Concilij  Tridentini  authoritate  prohibitorum.  Itemque  eorum. 
Ex  quibus  integra  Bibliotheca  Catholica  institui  recte  possit.  Indices  duo,  Monachii 
1569,  f.  L  3=^  L  4  M"*  M2  MS'^  M4''').  Valde  autem  probabile  est,  de  hoc  Jndice" 
Canisium  a  consiliariis  bavaris  consultum  esse. 

1625.  CANISIUS  iSOCIIIS  liOVAXIEXSIBUS. 

Augusta  Vindelicorum  sub  medium  m.  Martium  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1629. 

Canisius  Augiista  19.  Martii  1569  S.  Francisco  Borgiae  prae- 
posito  generali  ita  scripsit  de  P.  Francisci  Ttirria^ii  opere  manu  scripto 
„I)e  Hierarchicis  Ordinationihus" ,  quod  Socii  helgae  ihidem  typis  vulgare 
frustra  conatl  ideoque  ad  Canisium  remlttere  a  Borgia  iussi  erant 
(0.  supra  p.  198):  „Scripsi  Louanium,  et  expecto  responsum  de  lihro 
D.  Torrez,  neque  cessaho,  donec  certi  aliquid  haheam,  ubi  tandem  ille 
reperiatur. " 

1626.  P.  DOMIXICITS  MENC}I5fUS    S.  J.    rector   collegii   raona- 
censis  CANISIO.  Monachio  sub  medium  ni.  Martium  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1629. 

P.  Galli  furiae  et  ntigae.     Canisius  ab  eo  accusatus. 

Canisius  Germaniae  superioris  praepositus  provincialis  Augusta 
19.  Martii  1569  ad  S.  Franciscum  Borgiafn  Societatis  praepositum  gene- 
ralem  de  P.  Thoma  Gallo  Monachii  degeyite  (v.  supra  p.  258)  haec 
rettulit:  „Grauis  et  frequens  de  illo  querela  est  in  collegio  Monachiensi, 
ut^  uix  possi?n  nostros  consolari,  qui^  dolent  sibi  cum  illo  rem  esse^ 
cuius  furias  et  ferociam  timere  coguntur.  Accusauit  me  apud  D.  Can- 
cellarium,  ut  scrihunt,  causam  scire  non  possum  %  superiorihus  ohtrectat, 
pergit  cum  foemitiis  in  templo  confabulari  non  sine  scandalo,  idque 
factum  proterue  defendit,  etsi  semel  et  iterum  prohihuerim  sacerdotihus 
omnibus,  ut  hac  infamia,  quae  nostris  ea  de  causa  inuritur,  hoc  sacro 
tempore  saltem  sese  liherarent." 

Vide  supra  p.  258 — 259.  Quicquid  querelarum  Gallus  adversus  Canisium  pro- 
tulit  apud  Simonem  Thaddaeum  Eckium  Alberti  V.  cancellarium,  huius  certe  animus 
haud  multum  motus  est;  nara  Monachio  5.  Aprilis  1569  Eckitis  Gallo  ad  litteras 
ad  se  datas  *respondit:  Se  ei  vehementer  suadere,  ne  „tam  sanctam  sodalitatem 
desereret",  et  serio  comraendare,  ut  praepositis  oboediret  (ex  apographo  eiusd.  temp., 
a  P.  Theodorico  Canisio  scripto ;  G.  Ep.  X  f.  237). 

a)  Sequitur  me,  a  C.  oblitt.      b)  Ita  in  autogr.  correctum  est  ex  quia.       c)  A  C.  corr.  ex  possunt. 

18* 


276        1627.  Gallus  Can.    1628.  Can.  Hoffaeo  et  Lanoio.    1629.  Can.  Borgiae. 

1687.  F.  THOMAS  OALIiUS  S.  J.  CANISIO. 

Monachio  ciica  raedium  m.  Martium  1569. 
Vide  infra,  ep.  n.  1629. 

1688.  CANISIUS  P.  PAUIiO  HOFFAEO  S.  .T.  Germaniae  superioris 

viceprovinciali ,    et    P.    JflCOIiAO    liA^fOIO    S.  J.,    Oeniponte 
versantibus.  Augusta  Vindelicorum  circa  mediuni  m.  Martium  1569. 

Canisius    Germaniae    superioris    praeposltus    provincialis    litteras 

Dilinga  13.  Martii  1569  a  P.  Alphonso  Pisano  S.  J.  theologiae  in  uni- 

versitate   illa   professore   ad  se  datas  (qiiae  positae  sunt  supra  p.  271) 

Aiigusta  Oenipontem    misit  iisque  sua  manu  in  pagina  altera  (suh  in- 

scriptionem)  haec  ascripsit:  Legant  et  iudicent  P.  Doc.  Oeniponti  suas- 

que  perscribant  Augustam   sententias   circa   difficultates  istas  ex  In- 

dice  Rom.  natas. 

^Doc."  sive  theologiae  doctores  eo  tempore  in  coUegio  oenipontano  non  erant 
nisi  Hoffaeus  et  Lanoius. 

Quid  HofFaeus  responderit,  v.  infra,  ep.  n.  1633. 

1689.  CANISIUS  SAlfCTO  FRAXCISCO  BORGIAF    praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  19.  Martii  1569. 

Ex  autographo  (2°;  27*  pp- ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  231 
(f.  76  et  sq.  non  sign.). 

P.  Gallus  indignus  esse  videtur  professione.  Magdalena  regina  petit,  ut  P.  Hoffaeus 
rector  relinquatur  Oeniponte ;  is  vero  provincialis  vel  viceprovincialis  esse  debet.  Oeni- 
pontani  aeris  insalubritas ;  ingenia  dura ;  quis  rector  futurus  ?  In  halensi  collegio 
admittendo  caute  agatur  oportet.  Nequaquam  expedit,  ut  P.  Merquitius  iterum  Oeni- 
pontem  veniat;  Patri  quoque  Kleselio  ibi  timent.  Praepositis  nemo  maiores  molestias 
parat  quam  contionatores.  Ne  promittatiir  novus  contionator.  Simonis  Damerii 
mors  funesta.     Alexander  Saxo  a  lacobo  Andreae  abductus. 

j  Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna,  Admodum  Reuerende  Pater. 

Nondum  accepi  quicquam  literarum  ex  Vrbe,  quibus  mihi  ad 
uarias  e  Germania  missas  responderetur.  Sed  spero  breui  aliquid 
nobis  adferendum  esse. 

Quod  ad  P.  Thomam  Gallum  attinet,  respondet  ille  acceptis'' 
P.  V.  literis,  mihique  scribit,  se  non  ante  pascha  discessurum  Viennam, 
excusans  temporis  incommoditatem  et  uictum  Quadragesimalem  ^. 
Vtinam  uero  post  pascha  discedat  statim.  Nam  grauis  et  frequens 
de  illo  querela  est  in  coUegio  Monachiensi  [etc,  ut  supra  p.  275]. 
Nunc  scribit  ad  me  idem  Doctor  Thomas,  isthic  constitutum  esse,  ut 
se  paret  ad  professionem  quatuor  votorum.  Ego  tantum  hoc  dicam, 
me  rogare  et  percupere,  vt  qui  sunt  ad  supremum  gradum  Societatis 

a)  Sequitur  V.,  a  C.  oblitt. 


*  At  Societatis  praepositi  cum  sodalibus  in  communi  illa  lege  ecclesiastica, 
qua  per  totam  Quadragesimam  carnes,  ova,  lac,  caseus,  butyrum  prohibebantur, 
dispensare  poterant  (v.  Can.  II  254^).  Praeterea  in  Germania  (ut  nihil  dicam  de 
consuetudine  legitima)  civitates  aliquae  dispensationem  a  sede  apostolica  impetra- 
verant,  ut  Ingolstadium  de  butyro  (Can.  III  645)  et  Augusta  Vindelicorum  de  ovis, 
lacte,  caseo,  butyro  {Stetten  I.  c.  222 — 223).     Cf.  etiam  infra,  mon.  var.  (12). 


1629.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.    Augusta  Vind.  19.  Mart.  1569.        277 

eligendi  atqiie  assumendi,  meliorem  sui  profectus  significationem 
ostendant,  et  ea  praestent  quae  requirunt  nostrae  Constitutiones  ^. 
Verum  P.  T.  interim  pro  suo  statuat  iudicio,  cum  quibus  putet  dis- 
pensandum :  fiat  hoc  saltem  rogo  sine  graui  scandalo,  quod  hic  pror- 
sus  metuo  sequuturum. 

Scripsit  ad  me  Regina  Magdalena  petens  et  consulens,  ut  post 
pascha  relinquatur  D.  Paulus^  Rector  Oeniponti:  placere  illum  ualde 
Archiduci  fratri^,  non  posse  a  nobis  deseri  cathedram  parrochialem, 
in  qua  ipse  contionatur,  fabricam  coUegij  reliquam  rectius  ita  pro- 
moueri  eodem  manente  Rectore.  Quae  rationes  omnes  me  non  adeo 
mouent,  vt  neghgendas  putem  rationes  prouintiae  nostrae,  quae 
P.  Paulum  Prouintialem ,  aut  certe  Viceprouintialem  requirunt ,  si 
Rector  Dilingensis  *,  qui  languere  pergit,  mihi  non  substituetur,  sicut 
antea  monui.  Solum  in  ea  difficultate  uersamur,  quod  Rectorem  alte- 
rum  Oeniponti  constituendum  non  reperiamus.  Scripsi  enim  de 
P.  Wendehno  ^,  quam  incommode  ab  Augustanis,  hoc  praesertim  rerum 
statu,  possit  abstrahi.  De  se  D.  Paulus  haud  dubie  Romam  scripsit, 
qui  neque  diffitetur,  se  metuere  ualetudini  suae  ab  aere  Oenipontano, 
uelut  quem  insalubrem  coepit  experiri.  Jdem  uero  multi  nostrorum 
sentiunt,  quos  male  sanos,  et  breuioris  etiam  uitae,  in  illo  collegio 
cernimus:  et  posthac  maiore  opus  erit  cautione,  vt  inde  plaerique 
subinde  alio  transferantur,  si  recte  illis  consultum  esse  uelimus.  Fate- 
tur  interim  P.  Paulus  experientia  doctus,  proterua  in  eo  collegio 
capita  domanda''  esse  nostrorum,  qui  seuero  indigeant  Rectore,  qualem 
ipse  non  facile  possit  inuenire,  ac  proinde  sibi  magis  necessarium 
uideri,  vt  ipse  diutius  Rector  illic  perseueret,  ac  difficilem  admodum 
eius  collegij  administrationem  ad  meliorem  disciplinam  reducat.  Qua 
de  re  statuat  quaeso  P.  T.  certi  aliquid,  neque  solum  Oenipontanis, 
sed  etiam  prouintiae  consulat,  ut  meliorem  habeant  superiorem  collegia, 
egoque  redire  possim  ad  iniunctam  Romae  mihi  scriptionem  ^. 

Hoc  unum  addam:  Archiducem  isthuc  missurum  aliquem,  qui 
collegium  illud  Reginale  et  Hallense  uelit  offerre  totumque  tradere 
societati^.  Rogo,  ut  ne  facile  accipiatur  conditio,  sed  caute  et  lente 
procedatur  in  negotio,  quod  etsi  prima  fronte  speciosum  appareat, 
miras  tamen  adfert  difficultates  atque  molestias  nostris,  qui  sunt  eo 
in  loco  commoraturi.  Nec  uideo,  quomodo  possit  hic  obseruari  de- 
cretum  2"*^  congregationis  de  collegijs  citra  necessitatem  non  multi- 
pHcandis  ^. 

a)  Hoc  V.  a  C.  supra  verstim  scriptiim  est. 


*  Haec  V.  supra  p.  266''.  ^  Hoffaeus.  ^  Ferdinando  H. 

*  P.  Theodoricus  Canisius.  *  Volck;  v.  supra  p.  267. 
^  Centuriarum  magdeburgensium  refutationem  significat. 

"  Vide  supi'a  p.  262. 

*  „Propositum  fuit:    an    multiplicitas  CoUegiorum    per   aliquod   tempus   mode- 
randa  esset  ...  12  lulii  [1565]  sic  res  constituta  est:  In  primis  placuit  in  posterura 


278        1629.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Augusta  Vind.  19.  Mart.  1569. 

Scriptum  est  Florentia ,  rediturum  ad  nos  breui  P.  Joaunem  ^ 
Saxonem,  et  Oeniponti  futurum  iterum.  Non  desideramus  illum  Pater, 
sed  obtrusum  ferre  cogemur,  vtinam  uero  cum  illius  fructu,  quem 
nimium  nouimus  eo  in  loco  non  esse  sanandum,  nisi  a  Deo  miraculum 
fiat^.  Jngratus  erit  nostris  illius  reditus,  et  ipsi  ualde,  ut  metuo, 
periculosus.  Multo  nunc  est  gratior  P.  Antonius^,  quam  ille  fuit, 
sed  de  hoc  quoque  diu  retinendo  timemus.  Verum  has  cruces  ex 
parte  contionatorum  nostra  inprimis  prouintia,  vt  nulla  fortassis  alia, 
cogitur  experiri.  Nulli  sunt  molestiores  superioribus,  quam  P.  Mar- 
tinus^,  P.  Schorichius  nunc  Lanzutae  contionator  et  Confessarius 
Principis^,  P.  Antonius.  Sed  probanda  est  hoc  modo  patientia  superi- 
orum,  et  ferenda  fortasse  pars  aliqua  eius  maledictionis,  quae  Ger- 
maniae  nostrae  peculiariter  inflicta  videtur,  ut  nubes  desint  ad  con- 
ficiendam  pluuiam,  quae  terram  aridam  et  sterilem  humore  gratiae 
imbuat  atque  perfundat^.  Si  tamen  veniet  Merquitius,  non  habebit 
P.  Paulus  necesse  diutius  contionari. 

Ne  promittat  quaeso  P.  T.  facile  Archiduci,  ut  praeter  aulicum 
contionatorem,  etiam  parrochialem  dare  cogamur.  Jam  ante  promisit 
nobis,  se  curaturum,  vt  post  pascha  externus  aliquis  D.  Paulo  in 
cathedra  succedat,  idque  facile  nos  effecturos  confido,  si  nihil  isthic 
in  contrarium  statuatur.  Expectant  Reginae  '^  suum  quoque  contiona- 
torem  Halae  peculiarem  e  nostris.  Rogo  pater,  ne  huiusmodi  oneribus 
prouintiam  grauari  permittamus.  Vnum  si  dederis,  retinent  eum 
mordicus,  et  ilico  praescribunt^.  Vtinam  cum  foeminis  nihil  nobis 
negotij  foret,  nisi  dumtaxat  in  confessione  et  sacramentorum  ad~ 
ministratione. 

Scripsi  Louanium  [etc,  tit  supra  p.  275]. 

Misereatur  Deus  M.  Simonis  Leodiensis  non  ita  nuper  inter  suos 
occisi,  quem  uotis  liberaueramus  ^.    Jnfelicius  adhuc  agi  uidetur  cum 


raoderationem  adhiberi;  et  .  .  .  rogaverunt  R.  P.  Generalem  Praepositum,  et  serio 
commendaverunt,  ut  potius  applicaret  animum  ad  roboranda  et  ad  perfectionem  ad- 
ducenda  Collegia  iam  admissa,  quam  ad  nova  admittenda;  et,  si  quae  admittenda 
existimaret  ex  iis,  quae  offerrentur,  eiusmodi  essent,  et  eis  in  locis"  etc. :  Decr.  8 
post  el.  {Institntum  S.  J.  II  195—196). 

1  Merquitium;  v.  supra  p.  83  161  167.  ^  qi  jjm  26,  10;  1  Rg  14,  15. 

*  Kleselius  contionator  aulicus  Ferdinandi  II.  archiducis. 

*  In  *Catalogo  coUegii  monacensis  initio  a.  1569  a  P.  Dominico  Mengino  rec- 
tore  scripto  affirmatur,  P.  Martinum  Stevordianum  in  templo  S.  Petri  coutiones 
habere  (GSC  66  f.  non  sign.  post  f.  384). 

^  GuiUelmi.  «  Cf.  Dt  32,  2;   3  Rg  8,  35;  Is  5,  6;  ler  3,  3  etc. 

"'  Magdalena  et  Helena. 

*  Id  est  (nisi  fallor) :  Titulum  sive  ius  eum  habendi  praetendunt ;  cf.  Totius 
Latinitatis  Lexicon,  ed.  ab  Aeg.  Forcellino,  emend.  a  los.  Furlanetto,  III,  Patavii 
1880,  659. 

*  Significatur  Simon  Damerius  sive  Demerius  (supra  p.  27  29).  Sacchinus  (qui 
eum  minus  recte  appellat  „Simonem  Emrium"):  ^Cum  in  Societatem  ipsam",  in- 
quit,    „calamum   stringere   multa   minitans   statuisset,    iamque    epistolam    exarasset 


1630.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio.    Roma  20.  (19.  ?)  Martii  1569.         279 

M.  Alexandro  Saxone,  quem  nos  quoque  dimisimus :  nam  ad  Lutheranos 

defecisse,  et  Tubingam  abiturus  dicitur,  vt  ex  Doctore  Catholico  fiat 

haeresum  et  impietatis  magister.    Hanc  praedam  abstulit  Smedelinus 

Ecclesiae  ^.    Egregiam  uero  laudem  etc.    Oret  pro  nobis  P.  T.  cui  nos 

et  prouintiam  nostram  in  domino  commendamus.    Augustae  19  Martij 

1569 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Adiunxi  literas  Domini  Cardinalis  Amulij  alteras,  nam  priores 
isthuc  quoque  misi.  non  ausim  ego  respondere  quicquam,  nisi  cognita 
prius  P.  T.  uoluntate,  ut  sciam,  quid  negandum  aut  promittendum  illi 
et  Heluetijs  uideatur.  Ego  mihi  non  facile  persuaderi  sinam,  breui 
tempore  confici  posse,  quod  desideratur :  nec  uideo  aliquem  huic  aptum 
negotio,  nisi  forte  P.  T.  placeat,  cum  huius  prouintiae  iactura  mitti 
P.  Paulum  Hoffaeum,  aut  me  quamuis  indignum.  De  mea  uero  sen- 
tentia  pluribus  ante  scripsi  ^.  Optarem  interim  apud  D.  Card.  Amulium 
excusari,  ne  putet  ex  aliquo  contemptu  meum  prouenire  silentium'', 
uelut  iudicium  illius  et  uoluntatem  omnino  negligam  superbus,  qui 
nolim  causae  piae  fauere. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  patri  P.  Francisco  Borgia,  Prae- 
posito  generali  Societatis  Jesu.         Romae. 

1630.        P.   lOAXXJES    DE    POIiA]\"CO    secretarius    Societatis    lesu 
nomine  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  20.  (19.?)  Martii  1569. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  „Augusta  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  234''— 235\ 

Non  prohatur,  quod  Canisius  Borgiae  litteras  Fuggeris  non  tradidit ;  iam  novas 
tradet.  Bavariae  dux  rogatur,  ut  pecuniam  ad  templum  romanum  conferat;  eidem 
iam  ante  scriptnm  est,  ut  Societati  sodalium  regendorum  lihertatem  permitteret. 
Canisii  contiones.  P.  Gallus,  si  in  Austriam  ire  noluerit,  moneatur,  ut  Lauretum 
vel  etiam  Romam  se  conferat ;  quodsi  noluerit,  extra  collegia  vivere  iuheatur,  neve 
tamen  votis  solvatur.  Probationes  et  P.  Peltani  professionem  differri  licet.  PP.  Ra- 
stellus  et  Paradinas  venient.  Cardinali  Amulio  Societas  se  excusat,  quod  sodales  in 
Helvetiam  non  mittat.  Valde  placet,  quod  Fuggeri  scliolam  constituent.  Canisius  post 
pascha  omnino  dehet  Centuriarum  refutationi  operam  impendere.   Romam  veniet,  qui 

a)  Sequitur  et,  a  C.  obliit. 


adeo  probrosis  refertam  mendacijs,  vt  nulla  irapudentior  ab  Haereticis  exisse  dice- 
retur;  in  hominem  inimicum  incidens  Louanij  repentino  occisus  est"  (Hist.  S.  J.  III, 
I.  5,  n.  99).  P.  loannes  Nadasi  S.  J.  in  *libro  ^Tristes  Annuae  Desertorum  Socie- 
tatis  lesu"  Romae  sub  a.  1661  scripto  haec  addit:  „In  ponte  Leodiensi  a  conuiuio 
redux,  ante  fratris  praesentis  oculos  est  confossus  ab  ijs,  qui  uel  illum,  uel  eius 
fratrem  adulterij  cuiusdam  habebant  suspectum"  (Cod.  „Hist.  Soc.  4",  in  a.  1565,  n.  2). 

'  lacobus  Andreae,  quem  Schmidelinum  saepe  vocabant,  a.  1568  a  Christophoro 
Wurttembergae  duce  ad  lulium  ducem  brunsvico-guelpherbytanum,  qui  lutheranis- 
mum  in  terram  suam  inducere  volebat,  missus  erat;  a.  1568 — 1570  Germaniam 
septentrionalem  peragrabat  eo  consilio,  ut  inter  theologos  lutheranos  pacem  et  con- 
cordiam  conciliaret  {Janssen  1.  c.  IV  i^-i^  365 — 368). 

-  Vide  supra  p.  252—253. 


280  1630.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

de  Ferdinandi  archiducis  et  reginarum  negotiis  agat.  Lihenter  permittitur,  ut 
B.  M.  V.  a  S.  Luca  pictae  exempla,  quae  Societas  habet,  pro  Ursula  Fuggera  descri- 
hantur  et  pingantur.  Antonii  et  Baimundi  Fiiggerorum  ratio  singularis  habetur; 
eorum  e.xpensae ;  placetne,  ut  Raimundus  a  chirurgo  quodam  curetur?  Leonardus 
Poreisen  germanici  collegii  aJumnus  de  niatris  propinquorumque  salute  sollicitus  est ; 
cum  aliquis  ex  Sociis  in  eam  terram  venerit,  eos  iuvare  studebit.  lacohus  Kraus 
patrimonio  se  abdicet.  Borgias  convalescit.  Viaticum  JRomam  niittatur.  Remittitur 
Roma  Cornelius  Sibenbirger  scholae  praeceptor  futurus.  Salmeron  contionatur  coram 
pontifice;  qui  et  exercitui  suo  gallico  et  classi  hispanicae  Socios  adiunxif. 

Pax  etc.  Si  son  riceuute  quelle  di  V.  R.  di  19.  et  26.  del  pas- 
sato.  et  per  le  prime  auisa  non  darebbe  le  lettere  alli  Signori  Fuchari, 
doue  se  li  concedeua  il  P.  Paulo  ^  per  Santo  Mauritio,  ma  non  pare 
che  era  inconueniente  darle,  perche  doue  V.  R.  predica  non  si  hanno 
loro  a  dolere  della  absentia  del  P.  Paulo,  et  si  mostra  pur  per  le 
lettere  che  si  e  fatto  conto  della  loro  domanda,  et  per  altra  parte 
se  li  e  scritto  il  medesimo  presuposto  le  prime  lettere.  Qui  andara 
una  lettera  per  il  Signor  Giouanne  et  altra  per  ]a  Signora  Vrsula 
Fuggera,  quali  uiste  V.  R.  le  dara  o  fara  dare^,  si  scriue  anche  al 
Padre  Schorichio  mandandoli  una  lettera  che  lui  ha  ricercato  de  nostro 
Padre  per  il  Duca  sopra  li  siti  dela  Chiesa^,  altra  se  li  e  scritta 
prima  al  medesimo  Duca  sopra  lasciar  ala  Compagnia  il  gouerno 
libero  delli  suoi  ^  in  modo  che  per  conto  di  reprensentarli  questa  bona 
opera  non  si  lasciara  di  far  et  scriuere  tutto  quello  che  conuerra 
nelle  cose  che  piti  importano. 

Desideriamo  felice  successo  ala  predication  di  V.  R.  cioe  molto 
frutto  a  gloria  diuina^. 

Circa  il  dottor  Thomaso^,  aspettaremo  che  risposta  fara  ad  una 
lettera  che  io  li  ho  scritto,  nii  duole  che  par  stia  piu"  inanzi  et  piii 
publica  quella  sua  infirmita  che  si  pensaua,  se  lui  non  sara  andato 
0  non  uorra  andare  in  Austria,  V.  R.  li  dica  che  lo  desideriamo  in 
Loreto,  per  doi  effetti,  1'  uno  per  hauer  li  qualche  Padre  thodesco,  il 
quale  possa  sodisfare  alle  persone  di  sua  lingua  che  li  concorrono '^. 
r  altra  per  leggere  una  lettione  de  casi  di  conscientia,  et  a  queste 
due  cose  lo  reputamo  lui  atto,  et  se  uolessi  anche  arriuar  insin'  a 
Roma,  sara  ben  uenuto,  quando  ne  anche  uoglia  fare  [questo]'*  V.  R. 
li  potra  dire  che  se  uadi  fuori  dei  collegij  di  sua  Prouincia,  senza 
licentiarlo  ne  liberarlo  de  uoti,  uenga  lui  si  uorra  per  la  licentia. 

a)  Hoc  V.  in  ap.  supra  versmn  scriptum  esf.       b)  Hoc  vel  quello  omnino  videiur  esse  supplendum. 


^  Hoffaeus;  v.  supra  p.  251 — 252. 

-  Vide  quae  de  his  epistulis  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 
'  Ex  hac  epistula  a  S.  Francisco  Borgia  ad  Albertum  V.  Bavariae  ducem  data 
aliqua  sub  ipsas  has  litteras  ponentur. 

*  Vide  supra  p.  258. 

*  Canisius  Augustae    ad    S.  Mauritii    contiones   quadragesimales    habebat;    de 
quibus  V.  infra,  mon.  aug.  (b  2)  (b  3).  ''  Gallo. 

"  Collegii    lauretani    sacerdotes    peregrinorum    ad    sacram    illam    aedem    con- 
currentium  confessiones  excipiebant:  cf.  supra  p.  134'. 


Roma  20.  (19.?)  Martii  1569.  281 

Circa  il  differir  le  probationi  di  quelli  che  han  di  esser  professi 
per  dopo  Pasqua,  si  puo  fare,  et  il  P.  Theodoro  peltano  si  potra 
trattenere,  et  per  tal  effetto  se  li  dara  la  lettera  che  qui  ua  restando 
pur  la  risolutione  di  sua  professione  come  primai. 

Li  padri  Gio:  inglese  et  nouo  maestro  de  nouitij  ^  si  mandaranno 
subito  fatta  Pasqua,  piacendo  a  Dio,  et  si  dara  auiso  di  quello  che 
si  spendera  per  loro  uiatico. 

Si  rimanda  la  lettera  del  Cardinale  Amulio^,  appresso  il  quale 
fara  V.  R.  sua  scusa,  come  di  qua  anche  si  e  fatta,  et  si  fara  di  nuouo. 

Ci  siamo  rallegrati  in  domino  che  li  Signori  Fuggeri  habbino 
impetrato  dal  Senato  di  drizar  la  schola  publica*  et  non  solamente 
la  Compagnia  li  lasciera  fare  come  dice  Y.  R.  ma  1'  hauera  molto  charo. 

Passata  la  Pasqua  si  ben  V.  R.  debbia  attendere  alle  centurie, 
potra  forsa  stare  in  Augusta,  et  quando  non  si  possa  far  1'  uno  et 
r  altro,  non  si  manchi  di  attendere  alle  dette  centurie  essendo  cosa 
raccomandata  da  S.  Santita  ^  et  il  P.  Paulo  potra  forsa  fare  quello 
officio  del  predicare  in  Augusta,  et  ad  ogni  modo  la  promessa  fatta 
alli  Signori  Fuchari''  e  insin'  a  Pasqua. 

Quanto  ala  dimanda  dele  Regine  et  dell'  Arciduca,  pare  che  ha 
negociato  assai  bene  il  P.  Paulo,  ma  perche  intendiamo  che  uerra 
qualcuno  a  negociar  di  queste  cose,  a  Roma  ^,  all'  hora  si  pighara 
qua  risolutione. 

Le  messe  che  V.  R.  domanda  ad  instantia  del  Signor  Gioan 
Fuggero,  si  diranno  uoluntieri  per  quella  persona  uessata  dal  demonio "' . 

Si  uerra  quel  pittor  delqual  V.  R.  scriue  che  uorrebbe  cauar  un 
ritrato  della  imagine  di  nostra  donna,  di  quella  di  Santo  Andrea,  o 
di  quella  dela  capella  di  nostro  Padre  in  casa,  ad  instantia  della 
Signora  Vrsula  Fuggera^,  uoluntieri  glielo  lasciara  N.  Padre  cauare, 
et  se  anche  uolessi  che  alcun  pittor  bon  di  Roma  lo  caui,  si  dara 
ordine  lo  faccia,  et  la  pittura  si  potra  mandar  in  Augusta. 

Si  dara  auiso  al  Rettor  del  collegio  Germanico^  che  si  mandino 
li  conti  di  quello  che  si  spende  per  Antonio  et  Raymundo  Fuggero, 
ogni  sei  mesi,  loro  stanno  bene  et  si  tiene  particular  cura  di  loro,  et 
si  e  offerto  un  chirurgico  del  Cardinal  di  Ferrara^o   nostro  amico  de 

a)  Ita  in  ap.  correctum  est  ex  fatta  insin'  a  Pasqua. 


'  Vide  supra  p.  253  266. 

2  loannes  Rastellus  et  Bonaventura  Paradinas;  v.  supra  p.  229 — 280  254. 

*  De  Sociis  in  Helvetiam  mittendis  scripserat;  v.  supra  p.  238. 

*  Vide  supra  p.  259.  "  A  S.  Pio  V. 

®  Hoffaeum  effecisse,  ut  huius  legationis  consilio  desisterent,  idque  Borgiae  gra- 
tissjmum  fuisse  intellegitur  ex  Polanci  *litteris  Roma  30.  Aprilis  1569  ad  Hoffaeum 
datis  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  251"). 

■^  Catharina;  v.  supra  p.  260.  ^  Vide  supra  p.  261. 

3  P.  Tarquinio  Rainaldo  S.  J.  {Steinhiiher  1.  c.  P  87—88). 

^"  Hippolyti  Estensis.    Chirurgo  huic  nomen  fuisse  „Maestro  Giuliano"  intelle- 
gitur  ex  Fhihppi  Eduardi  Fuggeri  *Ephemeridibus  (Cod.  vindob.  7447  f.  44"). 


282  1630.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

curar  Raj^mundo  di  quel  suo  male,  ma  intendasi  prima  dalli  Signori 
suoi  padri  si  se  contentano  che  si  facci  tal  cura. 

Leonardo  periseney"  il  quale  sa  V,  R.  che  tiene  qualche  cura 
delli  detti  Antonio  et  Raymundo  et  tiene  K  boni  propositi  che  V.  R. 
sa  ^,  tiene  sollicitudine  dela  sua  madre  et  parenti,  heretici,  quali  stanno 
in  una  terra  di  Bauaria,  chiamata  Oettinghe  ^,  s'  accadessi  che  alcuno 
de  nostri  andassi  per  la  Bauaria  come  altra  uolta  ando  il  P.  Scho- 
richio^  ben  sarebbe  che  hauessi  qualche  cura  di  aiutar  li  detti  pa- 
renti  nela  Rehgione,  et  tanto  piii  e  raggioneuole  questo,  essendo  stato 
la  madre  bona  catholica  un  tempo,  et  essendo  stato  pocho  aiutata 
dal  suo  figliuolo  che  all'  hora  era  heretico. 

Di  Monachio  scriue  a  nostro  Padre  lacomo  Chraas'',  che  per  sua 
quiete  uorrebbe  spogliarse  del  suo  patrimonio,  qual  pare  sia  di  ualuta 
di  seicento  fiorini,  N.  Padre  si  contenta  lo  faccia'^,  et  quanto  al  modo 
si  rimette  a  V.  R,  se  lo  fara,  o  ueramente  al  P.  D.  Paulo  se  gia 
sara  tornato  al  gouerno  fatta  Pasqua,  et  V.  R.  sara  occupato  nelle 
centurie,  et  se  li  parera  che  la  dispositione  che  lui  uuole  fare  [sia 
bona]"  [?],  la  potra  approuare,  o  V.  R.  o  lui,  quando  altro  li  paressi 
potra  anche  dar  auiso. 

N.  Padre  ua  migliorando  nela  sanita,  Dio  laudato,  et  mi  ha  detto 
dopoi  che  cominciai  a  scriuere,  che  si  potria  mandare  il  uiatico  per 
il  mastro  de  nouicij  et  per  il  P.  Gio:^  Jnglese,  che  gia  V.  R.  potra 
sappere  quanto  li  bisognera,  et  se  1'  auanzassi  alcuna  cosa  lo  ripor- 
teranno,  si  rimanda  anche  Cornelio'^  finito  il  nouiciato,  et  essendo 
stato  un  pezzo  nel  collegio,  perche  non  mostra  troppo  attitudine  a 
studij  sottili,  et  tamen  e  molto  bon  giouane  et  potra  seruir  bene  in 
una  classe  bassa,  et  quando  non  hauessino  bisogno  de  lui  nela  Superiore 
Germania  si  potrebbe  mandare  a  quella  di  Austria. 

Qui  passano  bene  le  prediche  del  P.  Salmeron  auanti  il  Papa, 
11  qual  manda   cinque   de   nostri  con  la  gente  italiana  che  manda  iu 

a)  Sic  Ubrafiiis  (italus  vel  hispamis) ;  qui  scrihere  debuit  Poreisen;  v.  infra,  adn.  1.  b)  Sic; 
scribendum  ftiit  Kraus  vel  Crusius;  v.  infra,  adn.  4.  c)  Haec  vel  similia  supplenda  esse  cognoscitur 
ex  vv.  proximis. 


'  De  ^Leonardo  Poreisenio  Oettingensi  Bauaro"  27.  Octobris  1567  in  collegium 
germanicum  admisso  v.  supra  p.  32 — 33 ;  is  propositum  habuisse  videtur  ingrediendi 
in  Societatem. 

^  Oetting,  nunc  Altotting  et  Neuotting,  in  Bavaria  superiore,  ad  utramque 
ripam  Oeni. 

3  Cf.  Can.  IV  519  672  etc. ;  V  38. 

••  In  •"  Catalogo  Sociorum  ab  ipso  P.  Paiilo  Hoffaeo  scripto  uotatum  est,  „Ia- 
cobum  Crusium  Bambergensem"  Ingolstadii  a.  1568  ab  Hoffaeo  in  Societatem  ad- 
missum  esse  (Cod.  „VI.  35"  f.  52^  ^P) ;  et  Crusius  ipse  in  *  „Libro  Professionum" 
coUegii  dilingani  sua  manu  testatus  est,  sibi  nomen  esse  „Iacobo  Kraus",  et  se 
7.  Augusti  1569  „Monachij  in  Choro  Nouitiorum"  primum  simplicia  Societatis  vota 
nuncupasse  (Cod.  „11  42"  p.  51).  De  bonorum  abdicatione  in  Societate  praescripta 
V.  Can.  II  4132  512—513. 

*  Rastello.  ^  Sibenburger ;  de  quo  v,  Can.  V  378. 


Roma  20.  (19.?)  Martii  1569.  283 

Francia  contra  li  hugonotti  ^  uanno  anche  altri  quattro  con  le  galere, 
et  fra  loro  il  P.  Prouinciale  romano^.  tutti  ci  raccomandiamo  etc.  Di 
Roma  li  20.="  [?]  di  Marzo.  1569. 

In  registro  quidem  dies  19.  Martii  huic  epistulae  a  librario  ascriptus  est;  sed 
,20."  pro  ,19."  scribendum  fuisse  conicio  ex  Canisii  responso  autographo  (v.  infra. 
ep.  n.  1650j ;  ibi  enim  affirmatur  epistulam  20.  Martii  datam  esse. 

S.  Franciscus  Borgias  una  cum  his  litteris,  ut  ex  ipsis  intellegitur,  duas  *  epi- 
stulas  Fuggeris  destinatas  niisit,  mandans  Canisio,  ut  eas  lectas  iisdem  traderet  vel 
tradendas  curaret;  earum  una  a  Borgia  Roma  19.  Martii  1569  ad  loannem  Fuggerum 
data  est:  Borgias  ad  litteras  communes  a  loanne  et  Ursula  Fuggeris  ad  se  missas 
(v.  supra  p.  248)  respondens  eorum  laudat  prudentiam  et  iis  gratias  agit  pro  1000 
illis  florenis,  ^quali  tutti  o  quasi  tutti  intendo  siano  de  V.  S."  Altera  epistula  idem 
Borgias  ad  litteras,  quas  Ursula  Fuggera  seorsira  ad  ipsum  dedit  (v.  supra  p.  248), 
respondet:  Ursulam  valde  laudat  simulque  monet:  ,11  hitor  di  questa  sara  il 
P.  Canisio  Prouinciale,  al  quale  scriuo  de  alcun'  altra  cosa  che  lui  stesso  dira  in- 
torno  a  Raymundo"  (ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  235).  Contionum  augu- 
stanarum  in  neutra  epistula  fit  mentio. 

Praeterea  litteris  ad  Canisium  datis  —  hoc  quoque  ex  ip.9is  cognoscitur  — 
adiunctae  sunt  duae  aliae  *  epistulae :  Harum  una  ab  ipso  S.  Francisco  Borgia 
Roma  20.  Martii  1569  ad  Albertimi  V.  Bavariae  ducem,  altera  Borgiae  mandatu  a 
Polanco  19.  Martii  1569  ad  P.  Georgium  Schorichium  S.  J.  contionatorem  mona- 
censem  data  est;  in  illa  Borgias  duci  haec  exponit:  Romae  Societatem  templum  et 
,exiguum  et  incommodum  et  quod  ruinam  minetur"  habere;  cardinalem  autem 
Faruesium  novi  templi  exstructionem  in  se  suscepisse,  dummodo  Societas  ,situm 
convenientem  daret".  Itaque,  etsi  domus  professa  Societatis  nullos  reditus  habere 
possit  et  Societas  Romae  ,aere  alieno  et  familia  numerosa"  gravetur,  tamen  domus 
aliquas  coemptas  esse  a  Sociis  „fere  12  000  aureorum  intra  aliquod  tempus  sol- 
uendorum" ;  huius  autem  pecuniae  partem  quidem  aliquam  Romae  impetratam  esse, 
maiorem  vero  partem  superesse  colligendam ;  ea  igitur  de  causa  Socios,  sicut  alios 
principes  et  patronos  rogaverint,  ita  etiam  ab  Alberto  aliquid  subsidii  petere. 
Polancus  Schorichio  scripsit,  ut  duci  lias  litteras  traderet  ,dopo  la  Pasqua,  o  come 
li  parera"   (ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  2.33'' — 2'65^). 

Eodem  illo  die  19.  Martii  1569  Polancus  Borgiae  mandatu  ad  P.  Hoffaeum 
*litteras  dedit;  in  quibus  de  P.  Antonio  Kleselio,  Ferdinandi  II.  archiducis  con- 
tionatore  oenipontano,  aliqua  dixit,  quae  Canisium  quoque  spectabant;  sic  enim 
ille:  „Ci  rallegramo  che  il  P.  Antohio  dia  sodisfattione  a  V.  R.  et  che  speri  dopo 
Pasqua  si  diportera  anche  bene  continuando  le  prediche  del  Principe,  N.  Padre  si 
rimette  in  questo  alla  R.  V.  insieme  col  P.  Prouinciale,  ma  li  pare  bene  stiano  a 
uedere  come  si  diporta  nelle  prediche,  et  che  qualche  uolta  si  mande  qualcuno  che 
osserui  .etc.  il  tutto  con  desterita  conie  V.  R.  lo  sapra  fare"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Gerra.  67  f.  236=^). 

Canisius  Borgiae  respondit  16.  Aprilis  1569. 

a)  Ita  corrigendum  esse  puto  ex  10.,  quod  est  in  ap.;  vide  quae  proxime  sub  ipsam  hanc  epistu- 
lam  dicentur. 


^  Missi  sunt  ad  aegrotorura  valetudinera  et  totius  exercitus  animos  curandos 
PP.  Curtius  Amodaeus,  Rudolphus  Florius,  Franciscus  a  Sancto  Gerraano  cum  fra- 
tribus  laicis  Laelio  Sanguineo  et  Mario  Gentili  {Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  5,  n.  42). 

-  Christophorus  Rodericius  provincialis  romanus  et  Michael  Spes  Societatis 
sacerdotes  cum  fratribus  Francisco  Brione  et  Alphonso  Brauo  a  Pio  V.  rogatu  Lu- 
dovici  Requesensis  praeceptoris  maximi  Castellae  adiuncti  sunt  classi,  quam  is  sub 
auspiciis  loannis  Austriaci  granatensium  turbarura  causa  in  Hispaniam  deducebat 
{Sacchinus  1.  c.  n.  43). 


284  1631.  Can.  V.  Paulo  Hoffaeo.     1632,  Can.  P.  loanni  de  Polanco. 

1631.         CANISIUS  P.  PAlJt.O  HOFFAEO  S.  J.  Germaniae  superioris 
viceprovinciali. 

Augusta  Vindelicorum  circa  raed.  vel  exeunt.  m.  Martium  1569. 

Ex  Canisii  ad  Borgiam  litteris  autographis,  de  quibus  infra,  ep.  n.  1634. 

Canisius  Augiista  2.  Aprilis  1569  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  de 
P.  Paulo  Hoffaeo,  qui  tunc  collegium  oenipontanmn  regebat,  scripsit:  „Quod  ad 
D.  Hoffaeum  attinet,  scripsi  ad  illum,  confirmans  P.  V.  mandatum,  ut  post  pasclia 
recipiat  in  se  totam  prouintiae  Jiuius  administrationem,  quam  ego  hucusque  sustineo." 

De  mandato  illo  Borgiae  v.  supra  p.  264. 

1633.         CANISIUS   P.  lOANXl   OE  POL.A^XO    secretario   Societatis 
lesu.  Augusta  Vindelicorum  26.  Martii  1569. 

Ex  autographo  (2";  1  p. ;  in  p.  2  inscr.  et  particulae  sig.),  Germ.  188  n.  232 
(f.  77). 

5  "/o.  Imago  B.  M.  V.  Octavianus  Fuggerus  ecclesiasticum  vitae  genus  elegit  et 
Lovanii  litteris  studehit.  Rector  oenipontanus  constituendus  est  P.  Volck ;  curandum 
igitur,  ut  Fuggeri  aliiquc  honi  consulant,  quod  ipsorum  confessarius  avocetur. 

j  Pax  Christi  nobis  aeterna  Reuerende  Pater. 

Expectamus  adhuc  Theologorum  de  suspecto  lucro  sententiam, 
et  miramur,  nihil  tamdiu  mitti,  cum  praesertim  Confessarij  priore 
responso  R,  T,  ^  contenti,  non  optima  fide  putentur  hic  absoluere  con- 
fitentes. 

Notum  est,  permultum  deberi  Dominae  Vrsulae  Fuggerae,  quae 
cum  Deiparae  Virgini''  sit  deuotissima,  maiorem  in  modum  rogat, 
germanam  eiusdem  Jmaginem,  quae  apud  nostros  extat^,  isthic  sibi 
depingi.  Cuius  rei  cura  Michaeli  Mayer  Augustano,  qui  procuratorem 
isthic  Fuggerorum  agit,  demandata  est,  illique  satisfaciat  quaeso 
R,  T.  cum  rogauerit.  Nam  scribit  se  aliquoties  passum  esse  repulsam, 
cum  de  hac  ipsa  Jmagine''  uidenda  et  exprimenda  rogaret. 

Melius  nunc  agitur  cum  Octauiano  ^uggero,  cui  parentum  austeri- 
tas  magnum  et  efficax  praebuit  medicamentum.  Actum  est  cum  illo, 
quam  uitae  conditionem  uellet  amplecti.  Constitutum  est  tandem  ab 
eo,  de  statu  ecclesiastico  deligendo  et  statim  aggrediendo.  Placet 
parentibus  deliberatio,  qui  breui  mittent  eum  Louanium,  ubi  studijs 
uacet  quam  Romae,  diligentius.  Credo  iam  illum  poenitere  neglec- 
torum  in  urbe  studiorum,  quia  nullum  isthic  studiorum  sibi  proposi- 
tum  finem  scopumque  certum  habebat.  Gaudemus  quod  paulatim  ad 
se  redeat,  cum  a  parentibus  tam  dure  tractetur,  vt  domi  manere 
cogatur,  seque  in  multis  debeat  circumcidere  et  abnegare^. 

a)  A  C.  sic  est  correctuin  ex  Virginem.       b)  Sequitur-  exp,  a  C.  ohlitt. 


>  Vide  Can.  V  486-487  530—531. 

2  Exemplum   vel  potius  exempla   imaginis  Beatae  Mariae  Virginis   a  S.  Luca, 
ut  ferebant,  pictae ;  v.  supra  p.  261. 

^  Vide  quae  de  hac  Octaviani  Fuggeri  causa  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


Augusta  Vind.  26.  Martii  1569.  285 

Placet  P.  Paulo  et  alijs  Consiliarijs  ^,  nouum  eligi  et  institui  Rec- 
torem  Oeniponti,  P.  Wendelinum  Populum^  scilicet,  nullumque  com- 
modiorem  in  hac"  prouintia  possumus  reperire.  Quare  maiorem  in 
modum  ro^amus,  ut  Patris  N.  Generalis  nomine  scribatur  Dominae 
Vrsulae  Fuggerae  de  P.  Wendelino  facto  Rectore,  idque  necessarias 
ob  causas,  ut  propterea  non  solum  ipsa  mutationem  hanc  boni  con- 
sulat,  sed  etiam  alijs  amicis  comprobet:  non  defuturum  interim  alium, 
qui  illius  loco  succedat  in  munere  Confessarij '^.  Eadem  de  re  scri- 
batur  ad  illum  quoque,  vt  sciat  se  legittime  et  serio  institui  et  ad 
hoc  munus  accersiri  authoritate  P.  N.  Generalis.  Non  enim  deerunt 
hoc  loco  tentationes  et  difficultates,  quae  hanc  mutationem  et  trans- 
lationem  adamati  Patris  quibusdam  acerbam  efficient,  ut  uehementer 
egeamus  expressa  P.  N.  sententia,  quam  expostulantibus  nobiscum 
amicis  opponere  possimus.  Nec  uideo  qui  possit  Doc.  Paulus  ab  Oeni- 
pontanis  migrare,  nisi  P.  Wendelinus"  acceptis  ex  Vrbe  literis  primum 
adeat  Oenipontum,  ibique  iuuetur  nonnihil  ab  eodem  P.  Paulo  circa 
illius  collegij  administrationem.  Magni  muneris  loco  accipiemus,  cum 
hoc  effectum  reddiderit  R.  T.  cui  duos  Fuggeros  filios^  mater  uere 
religiosa  commendat.  Ora  pro  me  Pater  chariss.  cui  fateor  me  per- 
multum  debere.     Augustae  26  Martij  1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Reuerendo  in  Christo  Patri,  M.  Joanni  Polanco  Theologo  et 
Secretario  Societatis  Jesu,  patri  chariss.         Romae. 

Quae  Canisius  Polanco  his  litteris  de  Octaviano,  Georgii  II.  Fuggeri  et  Ur- 
sulae  de  Lichtenstein  filio,  rettulit,  illustrantur  et  supplentur  per  varias  epistulas 
ab  Octaviano  Augusta  Vindelicorum  ad  Philippum  Eduardum  fratrem  datas,  quas 
hic  in  *  Ephemeridibus  commemoravit.  Ita  igitur  Philippus :  1569  m.  Martio  „1  Frater 
ex  augusta  .  .  .  che  il  P.  Canisio  parlera  al  signor  padre  che  cj  dij  ogn'  anno  un 
tanto  accioche  potiamo  mesurare  le  spese  conforme  ai  dato  ...  8  frater  ex  augusta  . . . 
che  esso  porta  spada,  et  che  il  signor  Joannj  e  molto  affectionato  a  noi  per  amor 
della  signora  madre,  et  che  cercheran  beneficij  per  luj  .  .  .  15  .  .  .  che  il  signor 
padre  lo  uuol  mandare  o  a  Padoua  o  a  Louayna  ...  22  Frater  ex  augusta:  Che 
non  uuol  esser  tale  come  gli  Canonicj  in  augusta  die  sich  gewaichte  Edelleut  haissen 
et  che  un'  anima  d'  un  Canonico  apparse  doppo  la  morte  ad  un  altro  dicendogli :  si 
non  fuissem  de  numero  Canonicorum,  non  essem  de  numero  damnatorum"  *.  Maio: 
,3  frater  ex  augusta:  1?  che  il  signor  padre  non  uoleua  nominargli  un  tanto  per 
r  anno  che  spendesse,  ma  a  me  (per  auiso  d'  un  aitro)  daria,  et  consentirebbe  che 
potessi  tener  un  Cauallo  .  .  .  che  partirebbe  fra  .10.  giornj  per  louayna  etc."  (ex 
autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  42  ^S'' 44"^).    Patri  autem  Polanco  Octavianus  Fuggerus 

a)  Ita  C.  correxit  ex  hoc;  seqHttur  collegio,  «  C.  oblitt.  h)  Sequitur  si  vel  se,  oblitt.  c)  Se- 
quitur  ex,  oblitt. 


'  P.  Paulo  Hoflfaeo  et  aliis  praepositi  provincialis  consultoribus  (PP.  Theodorico 
Canisio  et  Alphonso  Pisano;  v.  supra  p.  116). 

^  Germanice:   ^Volck". 

^  Raimundum  et  Antonium,  Georgii  et  Ursulae  filios,  collegii  germanici  con- 
victores. 

*  Homines  illius  aetatis  in  narratiunculis  huius  generis  nimis  credulos  se  prae- 
buisse  iam  saepe  monui. 


286  1633.  P.  Paulus  Hoffaeus  Can.     1634.  Can.  S.  Francisco  Borgiae. 

Augusta  2.  Aprilis  1569  *scripsit:  „Ci  e  stato  molto  da  fare  auanti  che  si  aquietasse 
il  Siguor  Padre  .  quale  ha  molto  scorocciato  meco.  Pur  al  presente  sta  quieto  et 
placato.  .  .  .  lo  mi  son  risoluto  volere  essere  ecclesiastico,  qual  cosa  molto  ha  pia- 
ciuto  alli  Signori  Parenti,  e  altri  della  Casa.  .  . .  Mi  fara  anchora  grande  piacere  se 
mandera  quella  BoUa  in  Cena  Domini.  Con  le  altre  quale  mandera  al  .P.  Canisio  si 
come  ho  dato  Comissione  a  Maestro  Luigio  Olgiatto  credo  che  V.  R.  gia  lo  sappera, 
insieme  con  la  sopra  scritta  quale  debbi  fare  a  quello  conto  ['?]  per  Magistro  Cri- 
stoffero  Raspergero."  '  Se  a  patre  Lovanium  missum  iri,  ^acioche  senti  qualche 
pochetto  di  Theologia  positiua".  Societati  lesu  se  semper  quantumcunque  posset 
auxilii  et  favoris  praestaturum  esse  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  99^^ — 100'').  Polancus 
Roma  22.  Maii  1569  Lovanium  ad  Octavianum  *litteras  misit,  quibus  ei  commendat 
,non  lasciar  la  bona  consuetudine  de  confessarsi  et  comunicarsi  ogni  8.  giorni" ; 
monet  eum  etiam,  ut  tam  modice  vivat,  ,che  auanzi  qualche  commodita  de  far 
elemosina  ali  poueri" ;  negat  autem  ullum  Bullae  Coenae  exemplum  Canisio  missum 
esse,  „perche  quella  del  anno  presente,  e  la  medesima  del  passato,  senza  alcuna 
diuersita"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  258").  In  mensem  igitur  Maium 
a.  1569  Philippus  Eduardus  Fuggerus  haec  *notavit:  „12  Jst  mein  brueder  Octauian, 
sambt  dem  bechler  vndt  2  dienern,  von  Augspurg  gen  Louen  verruckt" ;  quo  advenit 
24.  Maii;  proximo  autem  mense  Bechlerus  equo  vectus  est  Augustam.  „31.  [Maii 
scripsit  frater]  Da  louayna  . .  .  che  tiene  sempre  la  gratia  di  esser  intorno  preti  et 
frati,  suoi  commensali"  etc.  Octavianus  —  ut  semel  hanc  causam  absolvam  — 
studiis  theologicis  haud  multuni  delectabatur ;  id  ex  proximis  eius  epistulis  colli- 
gitur;  et  Philippus  Eduardus  Fuggerus  ^notavit  in  m.  lunium  a.  1569:  „7  Di  Louayna 
frater  . .  .  che  gli  600  fl.  R:  erano  pochi  per  I'  anno"  ^,  et  cum  m.  Augusto  a.  1569 
Georgius  ipsorum  pater  mortuus  esset,  in  m.  Septembrem  1569:  „14  Frater  di 
Louayna  . . .  che  lui  non  desidera  esser  ecclesiastico,  et  quello  che  fece  fu  per  com- 
piacer  al  signor  padre"   (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  44  47^'). 

1633.  P.  PAUI.US  HOFFAEUS    S.  J.  Germaniae  superioris  vice- 
provincialis  CANISIO.  Oeniponte  sub  exitum  m.  Martii  1569. 

P.  Paulus  Hoffaeus  viceprovi^icialis,  a  Canisio  praeposito  provin- 
ciali  de  difficuUatihus  ex  Indice  lihrorum  prohibitorum  ortis  sententiam 
rogatus,  Oeniponte,  uhi  ad  tempus  rectorem  collegii  agehat  (v.  supra 
p.  252),  litteras,  quibus  P.  Alphonsus  Pisanus  theologiae  professor  in 
universitate  dilingana  13.  Martij  1569  de  iisdem  difficultatibus  Canisio 
sententiam  expUcaverat,  eidem  Canisio  Augusfam  remisit  iisque  haec 
ascripsit:  Placet  Hoffaeo  haec  sententia  D.  Pisani.  Pisani  litteras  vide 
supra  p.  271 — 274. 

1634.  CANISIUS  SAXCTO  FRAXCISCO  BORCJIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  2.  Aprilis  1569. 

Ex  autographa  (A)  epistula  (2";  27^  pp- ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  quae 
est  in  Germ.  183  n.  233  (f.  78  79).  Monachii  in  bibliotheca  regia  (Cod.  fat.  1606 
f.  107)  exstat  earundem  litterarum  apographum  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptum 
(B) ;  cuius  lectiones  variantes  hic  pono,  non  quod  ad  ipsa  Canisii  verba  cognoscenda 
quidquam  conferant,  sed  ut  exemplo  aliquo  intellegatur,  qua  fide  epistulae  canisianae 
in  codicem  illum  monacensem  transcriptae  sint.  Epistulae  pai'ticulas,  ex  apographo 
monacensi  germanice  versas,  posuit  Eiess  1.  c.  385 — 386.  Eadem  usi  sunt:  Michel, 
Can.  343';  Steinhuher  1.  c.  P  49  90;  Duhr,  Jes.  I  732. 

'  De  hoc  V.  Can.  III  48*  203. 

-  Georgius  Fugger  600  florenos  rhenenses  in  singulos  annos  ei  assignasse 
videtur. 


Augusta  Vind.  2.  Aprilis  1569.  287 

Nova  de  5^/q  sententia  eaque  a  priore  discrepans.  Post  pascha  loco  Canisii 
provinciam  reget  P,  Hoffaeas ;  qui  etiam  rectorem  oenipontanmn  adinvare  dehet ; 
deinde  Augiistae  contionatorem  aget ;  Jiuius  muneris  molestiae.  Canisii  lahor  litte- 
rarius.  Num  Helvetiis  contionator  mittendus?  Fuggeri  Augustae  collegium  paraht; 
iidem  mores  emendarunt,  duce  Ursula  Fuggera  femina  sanctissima.  Daemon  per 
Ursulam  eiectus;  daemonis  dicta;  Ursulae  in  Societatem  amor.  Contiones  landis- 
hutanae.  Cardinalis  Commendonus  Monachii  populo  sacram  eucharistiam  trihuit. 
CoUegium  germanicum  per  Albertum  V.  ducem  pontifici  commendatur ;  de  eodem 
collegio  in  sijnodo  salishurgensi  agitur ;  convictores  nobiles.  Confessariorum  penuria, 
eaqite  ex  pontificis  praecepto  quodam  orta. 

t  Pax  Christi  Jesu  nobiscum  Admodum  Reuerende  Pater. 

Accepi  datas  in  urbe  26  Februarij  et  5  Martij",  quibus  alligatae 
fuerunt  quaedam  ad  P.  Viceprouintialem  ^,  et  aliae  ad  Principem  Al- 
bertum  ^  cum  illis  ad  P.  Schorichium :  cum  postremis  etiam  allata  est 
Theologorum  de  suspecto  lucro  sententia,  quam  nostris  collegijs  in- 
dicabimus,  Scio  quibusdam  ingratam  molestamque  fore  hujus  nouae, 
quae  cum  priore  ad  nos  missa  non  congruit'',  sententiae  executionem. 
Sed  Christo  duce  superabimus  has  ex  parte  Confessariorum  atque  con- 
litentium,  difficultates  ^. 

Quod  ad  D.  Hoffaeum  attinet,  scripsi  ad  illum,  confirmans  P.  V. 
mandatum,  ut  post  pascha  recipiat  in  se  totam  prouintiae  huius  ad- 
ministrationem,  quam  ego  hucusque  sustineo  ex  causis  illis  iam  ante 
perscriptis.  Solum  in  eo  dubitamus",  quando  ille  possit  ex"  Oeniponto 
discedere.  Nam  P.  Wendelinum  ^  Rectorem  instituere  %  et  hinc  amouere 
non  licebit  commode,  nisi  allatae  sint  prius  huc  literae,  quibus  locum 
mutare  cogatur,  ut  ad  P.  Polancum  proxime  scripsi^.    Deinde  propter 

a)    In  B  omissa  siint  vv.  sequentia,   tisqiie  ad  confltentium  difficultates    i>icl.  b)   Ita  C.  ipse 

correxit  ex  niissa  fuit.  c)   A  C.  corr.  ex  dubitabmus.  d)  Hoc  r.  in  B  omissum  est.  e)   con- 

stituere  B. 


•  P.  Paulum  Hoffaeum ;  v.  supra  p.  257. 
'-'  Bavariae  ducem ;  v.  supra  p.  258. 

^  Hanc  sententiam  non  repperi ;  ex  *  epistula  tamen  Monachio  2.  lunii  1569 
a  P.  Georgio  Schorichio  S.  J.  ad  P.  loannem  Polancum  data  satis  intellegitur,  Roma 
in  hanc  sententiam  scriptum  esse:  ^.5.  per  cento  non  esser  licito".  Ad  quae  Scho- 
richius  haecnotavit:  „Questi  Germani  non  vogliono  capir  come  a  loro  non  sia  licito 
pigliar  .5.  fiorini  per  cento,  essendo  che  nell' stato  della  chiessa  si  da  .7.  8  9  et 
ancho  10  scudi"  (ex  archetypo;  G.  Ep.  X  f.  189-^).  Sententiae  autem  illi  causam 
praebuisse  puto  Bullam  Roma  19.  lanuarii  1569  datam  {Bullarium  Romanum  VII 
736 — 738),  qua  S.  PiusV.  „censibus  sive  annuis  redditibus  creandis  constituendisve" 
condiciones  severiores  et  sollemnia  quaedam  constituebat  (proscribendo  censum  per- 
sonalem  etc.) ;  hac  enim  ^contractus  germanicus"  ille  (cf.  Can.  IV  568  —  569),  si 
non  vere  proscribebatur,  videri  tamen  poterat  esse  proscriptus;  cf.  E.  Van  Roey, 
Le  Contractus  germanicus,  in  „Revue  d'  histoire  eccldsiastique  III,  Louvain  1902, 
929 — 930).  Borgias  ad  Hoffaeum  provincialem  Roma  24.  Maii  1569  *scripsit:  „Quanto 
ala  risolution  ultimamente  mandata  di  Roma  sopra  il  pigliar  5.  per  cento,  V.  R. 
potra  auisar  dele  difficultii  che  tengono  accio  si  possano  considerare"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  264=^).  De  tota  hac  controversia  cf.  B.  Duhr  S.  J.,  Die 
deutschen  Jesuiten  im  57o-Streit  des  16.  Jahrhunderts,  in  „Zeitschrift  fur  katholische 
Theologie"  XXIV,  Innsbruck  1900,  209-248,  et  Jes.  I  713—730. 

*  ViJlck.  5  vide  supra  p.  285. 


288  1684.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Archiducem  1  et^  fabricam  nouam  collegij  et  terapli  Oenipontani  for- 
tasse  consultum  erit,  P.  Paulum^  non  statim  a  paschate  uel  post 
aduentum  P.  Wendelini  discedere,  sed  eundem  aliquo  tempore  in 
collegio  rite  gubernando  iuuare.  Qua  in  re  faciet  ipse  pro  sua  pru- 
dentia,  sed  ut  sinml  tamen  prouintiam,  licet  illic  ad  tempus  maneat, 
meo  loco  administret. 

Quod  ad  me  spectat'',  cogar  ni  fallar,  Augustae  manere  tantis- 
per,  donec  P.  Paulus  huc  reuertatur,  et  Mauritianae  praesit  cathe- 
drae,  quam  deserere  non  facile'  possumus.  Sed  uideo  et  sum  ex- 
pertus  incommodum,  quod  inde  redit  ad  prouintiae  administratorem, 
cum  uni  est  cathedrae  alligatus,  et  in  ea  contionari  debet  festis  diebus 
omnibus.  Ego  ad  collegium  aliquod  secedam,  si  placet  P,  T.  et  ad 
scriptionem  tamdiu  intermissam  redibo,  ut  absoluam  opus  incoeptum^^ 
Deo  propitio.  Caeterum  expecto,  quem  ad  Heluetios  mitti  uelit  P.  T. 
si  tamen  mittet  aliquem  ex  hac  prouintia,  quae  nunc  duos  amittit 
contionatores ,  D.  Thomam'^,  qui  post  pascha  se  profecturum  dicit 
Viennam,  et  P.  Martinum  ^,  quem  breui  spero,  mittemus  Coloniam, 
Jgitur  non  ausim  ad  Cardinalem  Amulium  scribere  quicquam,  quamdiu 
de  uoluntate  P.  T.  ambigo,  quid  illi  et  Heluetijs  uelit  de  nobis  pol- 
liceri^  Nam  plus  illi  postulant,  quam  nos  praestare  possumus  in 
hac  inopia  personarum ,  ut  alias  indicaui ,  nisi  omnino  secus  P.  T. 
uideatur. 

Causa  collegij  Augustani  nondum  ad  plenum  Senatum  relata  est, 
nec  referri  poterit  ante  pascha,  ut  audio,  etsi  praecipui  faueant  Fugge- 
rorum  instituto.  Quid  autem  his  Fuggeris  respondendum ,  qui  tam 
serio  postulant,  ut  contionatorem  e  nostris  retinere  possint?  quando 
nullum  alium  licet  in  D.  Mauritio  reperire.  Multum  illis  omnino  debe- 
mus,  et  facient  proculdubio  breui  plurimum  ad  coUegium  hic  instituen- 
dum  atque  dotandum,  iamque  magna  in  illis  facta  est  uitae  et  morum 
emendatio,  praeeunte  et  duce  Domina^  Vrsula,  cuius  admirabilem 
sanctitatem  permulti  nobiscum  et  sentiunt,  et  praedicant.  Consolatur 
nos  et  alios  multis  modis,  et  ad  proximi  salutem  promouendam  nihil 
non  tentat,  in  perfectione  uitae  spiritualis  multum  iam^  exercitata. 
Promittit  illi  saepe  Dominus  breui  futuram  Ecclesiae  reformationem, 
et  de  societatis  nostrae  successu,  atque  cum  ipso  Pont.  Max.''  uera 
coniunctione  magnam  nobis  fiduciam  praebet.  Mirum,  quantam  ob- 
edientiae  simplicitatem  et  perfectionem  praestet  ac  doceat  domi,  Dei- 
parae  Virgini  sic  addicta  atque  deuota,  ut  nos  facile  pudefaciat.  Vidi 
meis   nuper   oculis,    daemonem   ab   illa  profligari,   praesentibus  etiam 

a)    Hoc  V.  a  C.  supra  versum  scriptiim  est.  b)   attinet   B.  c)    facile   non  B.  d)   per- 

fectum  B.  e)  In  B  omissa  sttnt,  qiiae  seqiiuntitr,  usque  ad  Caiisa  collegij  excl.  f)  In  A  sequitur 
Fug,  oblitt.         g)  Hoc  V.  omittitur  in  B.  h)  et  cuni  isto  sumuio  Pontifice  B. 


^  Ferdinandum  II.  -  Hoffaeum. 

^  Refutationem  Centuriarum  magdeburgensium. 

*  Gallum.  -^  Stevordianum. 


Augusta  Vind.  2.  Aprilis  1569.  289 

alijs  fide  dignis.  Ac  multa  tum  locutus  est  per  obsessam  daemon, 
quae  certum  est  ab  homine  fingi  non  potuisse.  Coactus  a  crucifixo, 
ut  aiebat,  inter  coetera  quae  pronuntiabat,  maritum  D.  Vrsulae  ^  ad- 
monuit  sedulo,  vt  abijceret  libros  impuros,  sicut  mox  ille  fecit,  et* 
alia  secreta  prorsus''  prodidit,  quae  mulierculae  in  mentem  venire 
nunquam  potuissent.  Omitto  signa  horribilia,  praedictiones  et  ad- 
monitiones,  quas  idem  teter  spiritus  attulit,  multisque  modis  fecit 
nobis  fidem,  Deiparam  Virginem  suis  effecisse  precibus,  ut'  obsessa 
per*^  Vrsulam  dictam  a  tetro  hoste  et  hospite  liberaretur^,  quemad- 
modum  paucis  illa  uerbis  aperte  prolatis  effecit.  Haec  propterea 
dixerim,  quod  minime^  contemnenda  putem  Dei  dona,  quibus  haec 
pia  matrona  decoratur,  et  quae  cum  animarum  conuersione  atque 
profectu  singulari  quotidie  coniungi  cernimus.  Habet  apud  se  pias 
et  spiritualibus  studijs  ualde  addictas  foeminas,  quibus  uere  matrem 
atque  Martham  sese  praestat  in  summa  mentis  et  simplicitate,  et 
puritate  seruiens  Domino'^^.  Faciam  interim  lubens,  quod  monet  P.  T. 
ut  cum  Patribus  alijs  conferam  ea,  de  quibus  circa  exorcismos  dubi- 
tandum  uenit,  et  spero  illis  in  posterum  non  ualde  opus  fore,  etsi 
nunc  solito  plures  obsessos  Augustae  uideamus*.  Credat  mihi  P.  T. 
singularem  hanc  Vrsulae  gratiam  a  Deo  dari,  vt  gustare  uideatur 
spiritum  nostrae  societatis,  quam  illa  miris  modis  et  amat,  et  colit, 
et  obseruat,  certoque  sibi^  promittit  breui  fore,  vt  intimam  donet  ei 
Dominus  cum  P.  T.  coniunctionem,  et  ad  eam  referre  cupit  acta  hic 
omnia  de  spiritibus,  sicut  et  ipsam  admonuit  Dominus^.  Haec  longius 
exposui,  vt''  Dei  ancilla,  quae  nobis  mater  hactenus  in  Christo  fuit, 
rectius  isthic  cognoscatur,  et  Deus  in  ea  praedicetur,  pro  qua  etiam 
preces  expeto'  totius  nostrae  societatis,  ut  hoc  electum  suum  organum 
illustrare  et  regere  pergat  Spiritus  sanctus". 

a)  Sequitur  unum  vel  simile  v.,   a  C.  ohlitt.  b)  Sequitur  v.  a  C.  ohlitteratum,   quud  iam  legi 

non  potest.  c)  In  A  sequitur  illa,  oblitt.  d)  In  B  sequitur  D.  e)  quod  non  B.  f )  Supra  v. 
Doniino  in  A  manu  iynota  scriptum  est  Credat.  g)  Hoc  v.  in  B  omissum  est.  h)  Sequitur  haec, 

a  C.  ohlitt.        1)  expecto  B.        k)   Quae  sequuntur,  usque  ad  De  P.  Schorichio  excl.,  in  B  omissa  sunt. 


^  Georgium  II.  Fuggerum. 

^  Catharina  (v.  supra  p.  255).  At  (id  quod  infra  patebit)  Ursula,  mulier 
caeteroquin  multis  solidisque  virtutibus  ornata,  hac  in  re  nimis  credula  suaeque 
sententiae  nimis  tenax  erat  et  se  delusam  esse  postea  cum  magno  suo  dolore 
experta  est.  Matthaeus  Raderiis  S.  J.  in  *Vita  quidem  Canisii  Augustae  a.  1611 
manu  scripta  de  Ursula  ex  ^Annalibus  Augustanis"  notavit:  ^Postremo  eo  sanctitatis 
peruenisse  dicitur,  ut  ex  humanis  corporibus  impuros  spiritus  expulisse  feratur,  quod 
quia  testatum  non  reperio  in  medio  relinquo"  (Cod.  1355,  MSS.  Gesuit.,  p.  32; 
Romae  in  bibliotheca  nationali) ;  in  Vita  vero  Canisii  a.  1614  Monachii  excusa 
(p.  92 — 93)  haec  prorsus  omisit. 

3  Mulier  quaedam  Martha  nomine  excepit  Dominum  ,in  domum  suam"  et 
,satagebat  circa  frequens  ministerium"  eius.  „Martha  miuistrabat"  lesu :  Lc  10 
38  40;  lo  12,  2. 

*  Cf.  infra,  mon.  aug.  (b  7). 

^  Ursula  paulo  post  eius  rei  gratia  Romam  profecta  est;  de  qua  re  infra 
dicetur. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VI.  19 


290  1634,  Canisius  S^Francisco  Borgiae.     Augusta  Vind.  2.  Aprilis  1569. 

Domino  Tiburtio  redditam  esse   pecuniam  scribit  P.  Euerardus  i. 

Debebant  nobis  Romae,  cum  discederem.  Soluemus  autem  statim, 
cum  intellexerimus,  quantum  addiderit  P.  Franciscus  Petrarcha  in 
uiaticum  M.  Bonauenturae  ^,  quem  post  pascha  expectabimus. 

De  P.  Schorichio  scribet  P.  Gregorius^,  pergit  is  Lanzutae''  con- 
tionari. 

Reuerendissimus  D.  Commendonus  nunc  est  Oeniponti*.  Fuit 
idem  cum  Principe  Monachij,  ubi  populo  non  exiguam  consolationem 
et  aedificationem  attulit,  cum  in  templo  nostro  ducentis  propemodum 
sacram  Eucharistiam  porrexit.  Princeps  agit  et  urget  serio,  ut  col- 
legium  Germanicum  non  solum  Pont:  Max.  commendetur,  sed  etiam 
necessarijs  instruatur  sumptibus  Germanorum,  ad  multos  illic  studiosos 
et  futuros  in  hac  messe  operarios  quotannis  alendos.  Qua  de  re  iam 
in  Vrbem  scriptum  est  a  Principe'^,  et  consultatur  etiam  in  synodo 
Salisburgensi,  quae  hoc  tempore  celebratur  *5.  Nos  magni  faciendum 
putamus  hoc  medium  atque  remedium,  nec  ullum  apparet  efficacius, 
ad  Religionem  Catholicam  in  Germania  tum  conseruandam  \  tum 
restituendam.     Confirmet  Christus  hoc  pium  institutum". 

Credo  P.  T.  non  improbaturam,  si  assentiamur  nobilibus  atque 
diuitibus  uiris,  qui  suos  filios  aut  nepotes  ad  Germanicum  collegium 
cupiunt  destinare,  eosque  curabunt^  alendos'.  Mittet  breui  fortasse 
suum  puerum  Marschalcus  Ducis  Bauariae^:  dixi  ut  faceret  pro  sua 
commoditate.  Nam  in  Vrbem  quoque  scripsit,  hanc  petens  gratiam, 
sed  fortasse  literae  non  sunt  redditae. 

Vehementer  egemus  in  hac  prouintia  Confessarijs,  et  nouos  facere 
sacerdotes  non  possumus,  nisi  quos  professione  dignos  putamus  ^.  Hinc 
magna  subsequuntur  incommoda,  quae  vtinam  ratione  aliqua  possent 
auerti.  Vrget  nos  conscientia,  ut  non  iudicemus  eos  ad  ordines  ad- 
mittendos,  qui  etiamsi  boni  sacerdotes  et  coadiutores  spirituales  fore 
uideantur,  tamen  non  recte  augent  numerum  professorum. 

Commendo  me  plurimum  sacrificijs  et  precibus  P.  T.  ac  Patrum 
isthic  omnium,  quibus  precor  sanctum  et  felix  pascha  in  Christo 
Jesu   domino   nostro^.     Augustae  2  Aprilis  .1569. 

Seruus  indignus  P.  Canisius. 

a)  Lanzbutae  B.  b)  apparet  ad  religionem  Catholicam  elflcaciiis  in  Germania  conseruandam  B. 
c)  Quae  sequuntur,  usque  ad  Commendo  me  plurimum  excL,  in  B  omissu  siint.  d)  Ita  C.  correxit  ex 
curare  vel  simili  r.      e)  Iii  A  sequititr  Romae,  oblitt. 


^  Mercurianus.  -  Paradinas.  ^  Roseffius ;  cf.  supra  p.  257. 

■•  De  cardinalis  Comraendoni  legatione  v.  supra  p.  223'  237 — 288. 

*  Albertus  V.  dux  18.  Martii  1569  Romam    ad  cardinalem  Trucbsess   scripsit, 
ut  pontifici  id  commendaret  negotium  {Goetz,  Beitrage  V  469). 

*  Synodus  baec  provincialis  Salisburgi  a  14.  ad  28.  Martii  1569  babita  est. 
^  Carolus  a  Fraunberg,  nisi  fallor  {Goetz,  Beitrage  V  SSB^  441*  471-). 

*  Propter  Pii  V.  legem  aut  praeceptum ;  v.  supra  p.  93^ 
»  Rom  6,  11  23;  8,  39.     1  Cor  15,  31.     Eph  3,  11  etc. 


1635.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.    Roma  2.  (3.?)  Aprilis  1569.  291 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  patri,  P.  Francisco  de  Borgia, 
Praeposito  generali'^  Societatis  Jesu.         Romae''. 

Quae  Canisius  in  liis  litteris  dicit:  Fuggeros  ^brevi  plurimum  facturos  esse 
ad  collegium  Societatis  Augustae  instituendum  atque  dotandum,  iamque  magnam  in 
illis  factam  esse  vitae  et  morum  emendationem",  ea  illustrantur  *  Litteris  annuis 
domus  Societatis  augustanae,  Augusta  31.  Augusti  1569  a  P.  Wendelino  Vvlck  S.  J. 
datis;  certum  enini  est  Fuggeros  (praecipue  saltem)  et  maxime  loannem  Fuggerum 
(cf.  supra  p.  260)  significari,  cum  narratur:  ^Quidam  primarij  Catholici  uiri,  impense 
hoc  anno  fauere  Societati  coepere,  qui  antea  non  solum  alieni,  uerumetiam  inimici 
et  persequutores'  nobis  fuerant.  Fecit  illos  diuina  bonitas  ex  Saulis  Paulos." 
Deinde  de  viris  catholicis  et  nobilibus,  qui  Augustae  collegium  condere  statuerint, 
dicitur:  „Mirum  uidere  est  in  horum  aedibus  mutationem,  quae  comparatione  superio- 
rum  temporum  quasi  monasteria  uideri  queant,  quotidie  collecta  in  unum  orationis 
locum  uniuersa  familia,  recitantur  laetaniae,  praesentibus  Dominis.  Saepe  extra- 
ordinaria  ieiunia,  frequentissimae  confessiones,  communiones,  peregrinationes,  lar- 
gissimae  eleemosynarum  exercentur  distributiones"  (ex  exemplo  archetypo;  G.  Ep.  X 
f.  86''  87").  Philippus  Eduardiis  Fuggerus  in  *Ephemeridibus  haec  de  Bechlero 
uno  ex  familiae  suae  ministris  et  de  Marco  Fuggero  notavit:  [October  1569]  „25 
Bechler  aus  Augspurg  [schreibt]  . . .  das  her  Marx  kain  lutherischen  meer  jm  haus 
haben  will"   (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  49''). 

Polancus  secretarius  mandatu  S.Francisci  Borgiae  Canisio  respondit  7.  Maii  1569. 

1635.  SAlJlfCTUS  FRANCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  2.  (3.  ?)  Aprilis  1569. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis;  inmargine:  ^Augusta  P.  Canisio".  Germ.  67 
f.  241''— ^^^^^.    Epistula  usus  est  Sacchinus,  Can.  262. 

F.  Schorichius  fortasse,  cum  studendum  et  tentamen  subeundiim  esse  intel- 
lexe7'it,  doctoratus  siiscipiendi  proposito  ccssabit.  F.  Feltano  tertius  annus  probationis 
dandus  est ;  ne  tamen  viri  animus  turbetur,  reliquae  quoque  professiones  differantur. 
Christophorus  et  Fridericus  fratres  laici.  Librorum  purgandorum  nmnus  subeundum 
non  est  cum  magna  temporis  iactura ;  de  qua  re  pontifex  considetur.  Cum  Canisius 
Centurias  refutare  et  nonnunquam  contionari  debeat ,  provinciae  regendae  onere 
omnino  levatur ;  tametsi  autem  F.  Theodoricus  CaJiisius  ad  id  officiuni  valde  aptus 
est,  magis  expedire  visum  est,  ut  F.  Hoffaeus  provincialis  nominaretur ;  Canisius 
tamen  Sociorum  in  Germania  superiore  vicinisque  provinciis  degenfium  quasi  pater 
esse  perget.  Hoffaei  erit  collegio  oenipontano  rectorem  providere.  Ne  austerius  cum 
F.  Gallo  agatur  neve  Socii  cnm  feminis  diutius  loquantur.  Coloniensis  F.  Stevordiani 
profectio  Kesselio  rectori  commendetur. 

Pax  etc.  Si  e  riceuuta  quella  di  .V.  R.  di  5.  del  passato,  per  la 
quale  si  intende  come  non  fii  data  la  lettera  sua  al  P.  Georgio 
Schorichio,  per  conto  di  quella  clausula  del  dottorato,  la  quale  si  e 
moderata  nel  modo  che  V.  R.  uedera,  sotto  la  data  medesima  -.  V.  R. 
gliela  faccia  hauere  insieme  con  un  altra   per  lui  del  dottor  Fister^, 

a)  In  A  sequitur  de,  oblitt.        b)  Haec  inscriptio  non  est  in  B. 

'  Esth  9,  2;  cf.  1  Tim  1,  13. 

2  Polanci  ad  Schorichium  litterae,  quas  posui  supra  p.  243  n.  2,  potius  hoc 
loco  ponendae  fuerunt;  nam  verba  illa,  quae  Polanci  manu  in  registro  addita  esse 
ibidem,  adn.  b,  monui,  non  ad  priorem,  sed  ad  alteram  hanc  earum  scriptionem 
pertinere  omnino  videntur. 

*  loannis  Pfister  canonici  ecclesiae  cathedralis  frisingensis ;  cf.  Can.  IV  493* 
619;  V483  509. 

19* 


292  1635.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

che  qua  resto,  per  smenticarsi,  si  differira  secondo  questo  ordine  il 
grado  si  ben  si  animassi  lui  a  pigliarlo  precedendo  il  studio  et  essame, 
et  forsa  se  li  passara  questa  uolunta  uedendo  che  li  ha  di  costar  .etc. 
et  perche  V.  R.  dice  che  sono  altri  nela  Prouincia  piii  sufficienti, 
uorrei  esser  auisafco  quali  siano. 

Circa  la  professione  del  Dottor  Peltano,  si  puo  differire  ma  anche 
insieme  quella  delH  altri,  per  non  li  dar  occasion  a  lui  di  trauagHo 
di  mente,  si  potra  in  questo  raezo  attendere  ad  aiutarlo  col  3°  anno 
di  probatione  qual  ricercano  nostre  constitutioni  finiti  ii  studij  ^,  et 
con  dimostratione  di  charita  se  li  dica  sinceramente  in  quah  cose  ha 
di  procurar  di  aiutarsi,  di  qua  li  fii  scritto  poco  fa  a  questo  mede- 
simo  proposito,  et  le  bone  qualita  di  quel  Padre  et  antiquita  et  cio 
che  ha  seruito  nela  Compagnia  a  Dio  N.  Signore  meritano  che  si 
tenga  conto  con  lui. 

Christophoro  coco  uorrei  intendere  per  qual  causa  essendo  lui 
bono  et  sano,  et  dela  lingua  todescha,  non  uogliono  tener  per  alcun 
officio  in  Germania^,  auisi  etiam  V.  R.  si  crede  potria  seruire  in 
Austria,  o  Polonia,  doue  hanno  gran  carestia  de  coadgiutori,  et  bi- 
sogno  de  alcuni  seruitij  de  homini  forti. 

Federico^  oUando,  si  potrebbe  prouare  in  alcun  altro  Collegio, 
come  si  trouarebbe,  et  inanzi  di  mandarlo  nel  paese,  uorriamo  in- 
tendere  se  H  haueria  il  modo  di  poter  stare,  et  attendere  a  sua  sanita, 
perche  se''  ]i  hauessi  di  dar  di  qua  qualche  aiuto,  non  uorriamo  si 
manchassi  di  aiutarlo. 

a)    Sic;  addendum  fuisse  videtur  alterum  se. 


'  ^Antequam  Professi  futuri  professionem  .  .  .  emittant,  duo  anni  experimen- 
torum  et  probationum  expleantur:  et  in  Scliolasticis,  studiis  absolutis,  .  .  .  tertius 
alius  annus  . .  .  in  variis  probationibus  . . .  exigetur."  „Illi  ad  Professionem  idonei 
habebuntur,  quorum  vita  diuturnis  ac  diligentibus  probationibus  a  Praeposito  Ge- 
nerali  .  .  .  perspecta  valde  et  approbata  fuerit.  Ad  hoc  autem  conferet  illis,  qui  ad 
studia  missi  fuerunt,  . . .  ultimae  probationis  tempore  in  schola  affectus  diligentius  se 
exercere,  et  in  rebus  spiritualibus  et  corporalibus,  quae  ad  profectum  in  humilitate 
et  abnegatione  universi  amoris  sensualis,  voluntatis  et  iudicii  proprii,  et  ad  maiorem 
cognitionem  et  amorem  Dei  conferunt,  insistere"  {Constitutiones  S.J.  Ex.  c.  4,  n.  16; 
P.  5,  c.  2,  n.  1). 

-  De  Fr.  Christophoro  Amschamer  salisburgensi  (v.  supra  p.  267)  P.  Paultis 
Hoffaeus  provincialis  ad  Borgiam  Augusta  4.  Novembris  1570  *scripsit:  „Est  in 
hac  Prouintia  quidam  frater  germanus  Christophorus  quem  R.  P.  Canisius  aliquando 
Senis  abduxit,  vbi  asellum  agebat:  non  inuenio  aptum  Jaborem  pro  ipso  in  vllo 
CoUegio :  valet  autem  ad  crassos  labores  et  est  murator,  et  ad  alia  vix  vtilis :  si 
non  esset  contra  P.  V.  mitterem  illum  in  vrbem  proxima  quadragesima  vt  laboraret 
in  aedificio  tempH :  expectabo  responsum :  iam  enim  pluribus  annis  in  singulis  Col- 
legijs  singulisque  pene  officijs  frustra  illum  probauj,  et  nisi  Romae  in  fabrica 
occupetur,  iudico  illum  e  Societate  dimittendum,  quod  ipse  tamen  aegerrime  ferret" 
(ex  autogr. ;  G.  Ep.  XI  f.  200").  Christophorum  post  a.  1571  ex  Societate  dimis- 
sum  esse  intellegitur  ex  antiquo  *  Libro  Professionum  ingolstadiensi  (cf.  supra 
p.  2671)    f.  26\ 

^  Delphtensis  sive  Brabantus;  v.  supra  p.  267. 


Roma  2.  (3.?)  Aprilis  1569.  293 

Quanto  al  purgar  li  libri,  non  pare  si  debbia  pigliar  assunto,  al- 
quale  non  si  possa  sodisfare,  o  non  senza  grande  perdita  di  tempo,  qua 
si  uedera  con  la  occasione  de  dir  una  parola  a  S.  Santita^  per  in- 
tendere  sua  mente  circa  li  tali. 

Hauendo  V.  R.  ad  attendere  fatta  Pasqua,  a  scriuere  contra  le 
centurie,  mi  e  parso  conuenghi  sgrauarla"  intieramente  dela  sollicitudine 
et  distrattione  del  gouerno  dela  Prouincia  il  che  tanto  piii  pare  ne- 
cessario  perche  V.  R,  non  potra  facilmente  lasciar  di  predicar  alle 
uolte,  il  P.  Theodorico  Canisio  a  tutti  ci  pare  tenghi  molto  bone  parti 
per  esser  Prouinciale  ma  gia  che  il  P.  Paulo  ^  ha  cominciato  et  con 
bon  successo,  et  anche  lui  ha  bon  talento,  Dio  laudato,  per  tal  officio 
et  per  alcuni  altri  rispetti  giusti  et  ragioneuoli,  pare  che  lui  per  ad- 
esso  debbia  essere  Prouinciale  et  cosi  ua  qui  la  patente  con  una 
lettera  accio  V.  R.  gliela  dia,  fatta  la  Pasqua,  et  si  scarichi  del  peso 
che  tanti  anni  ha  portato,  benche  sempre  ha  di  restare  come  Padre 
de  tutti  nela  Superiore  Germania  et  anche  nele  uicine  Prouincie. 

Quanto  al  prouedere  di  Rettor  per  il  collegio  de  Jspruch,  si  potra 
lasciar  la  cura  al  nouo  Prouinciale  al  quale  si  da  qualche  ricordo 
come  uedera  nela  lettera  che  qui  ua  per  esso. 

Al  Dottor  Thomaso  ^,  si  scriue  etiam  hx  inclusa,  et  se  li  dara  se 
non  hauessino  le  altre  gia  scritte  fatto  lo  effetto  che  si  desideraua 
di  condurlo  in  Austria,  o  in  Loreto,  se  questo  non  bastara,  sempre 
saremo  a  tempo  per  la  licentia.  Jn  questo  mezo  pare  bene  si  pro- 
ceda  senza  austerita  con  lui  et  questo  raccomandi  V.  R.  al  P.  Paulo, 
et  anche  il  prouedere  non  si  trattenghino  li  nostri  in  Monachio  ne 
altroue  piii  di  quello  che  la  necessita  ricerca,  con  le  donne  quanto 
si  uoglia  sante*. 

Deir  andata  del  P.  Martino  ^  a  Colonia,  mi  rimetto  a  quello  che 
altre  uolte  si  e  scritto.  V.  R.  lo  potrebbe  raccomandare  al  P.  Leo- 
nardo^,  et  si  accadera  anche  lo  faremo  di  qua,  ne  altro  li  diro  per 
questa  se  non  che  io  mi  trouo  meglio,  Dio  laudato,  et  perche  questa 
arriuara  alla  Pasqua,  prego  Dio  N.  Signore  gli  la  dia  molto  bona, 
in  suo  santo  seruitio  con  tutta  sua  Prouincia.  Di  Roma  li  2.^  [?]  di 
Aprile  .1569. 

Canisius,  Augusta  7.  Maii  1569  ad  has  Borgiae  litteras  rescribens,  eas  3.  Aprilis 
datas  esse  dicit;  sed  dies  2.  Aprilis,  qui  in  Registro  et  bis  litteris  et  epistulae  ad 
HofFaeum  datae,  quam  infra  dicam,  ascriptus  est,  mibi  quidem  magis  probatur; 
nam  2.  Aprilis  sabbatum  erat ;  sabbatis  autem  tabellarii  Roma  proficisci  consueverant. 

Borgias  una  cum  bis  litteris,  ut  ex  ipsis  patet,  Canisio  misit  *epistulam  Roma 
2.  Aprilis  1569  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  a  se  datam;  in  qua  haec,  praeter  alia, 
scribebat :  „Mi  ^  parso  conueniente  gia  cbeV.  R.  doueua  bauer  la  fatica  di  gouernar 
la  Prouincia   per  allegerir   il  P.  Prouinciale  Canisio    che  hauessi  ancora  1'  officio   et 

a)  In  ap.  sequuntur  vv.  a  fatto,   oblitt.  b)  Corrigendtimne  est :  3.  ?    Vide  quae  sub  ipsas  Jtas 

Utteras  dicuntur. 


1  Pio  V.  2  Hoffaeus.  ^  Gallo.  ^  Vide  supra  p.  263  268. 

^  Stevordiano.  ^  Kesselio  collegii  coloniensis  rectori. 


294  1636.  P.  Galli  fratres  Canisio.     Fridberga  initio  m.  Aprilis  1569. 

nome  di  Prouinciale,  perche  con  tanto  maggior  autorita  potra  gouernar,  et  il  P.  D. 
Pietro  Canisio  sara  tanto"  piii  libero  de  ogni  sollecitudine  per  poter  attendere  alla 
obedientia  del  Papa  et  al  ben  commune  in  scriuere  et  predicare,  et  hauendo  portato 
questo  molesto  peso  tanti  anni  era  cosa  giusta  sgrauarlo  almeno  per  alcun  tempo, 
benche  per  la  charita  sua  et  esperienza  che  tiene  dele  cose  et  persone  di  Germania, 
giouara  il  suo  conseglio  nele  cose  d'  importanza  et  V.  R.  sempre  li  tengha  quel 
rispetto  et  osseruanza  et  amore  che  come  a  Padre  de  tutti  li  nostri  nela  Superiore 
Germania  et  altre  uicine  Prouincie  se  li  deue."  Caeterum  Borgias  Hoffaeum  ad 
onus,  quod  his  verbis  ei  imponebat,  suscipiendum  iam  duabus  hebdomadis  ante  prae- 
paraverat;  ita  enim  Polancus  Borgiae  mandatu  Roma  19.  Mai-tii  1569  ei  *scripserat: 
^Quanto  al  desiderio  che  ha  V.  R.  de  non  tornar  al  Prouincialato,  ho  paura''  non 
potra  esser  sodisfatto,  perche  fatta  Pasqua,  il  P.  Canisio  si  douera  retirare  per 
scriuere,  et  tutto  il  gouerno  liberamente  pare  a  N.  Padre  lo  debbia  V.  R.  hauere,  et 
speriamo  sara  con  molto  bon  frutto.  et  etiam  con  sodisfattione  de  nostri,  forastieri, 
et  dara  Dio  nostro  Signore  gratia  a  V.  R.  di  pigliar  questa  faticha  per  amor  del 
ben  commune,  con  bon  animo"  (ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  236''  242*). 
Nescio  prorsus,  quam  rationem  habeat  id,  quod  H.  Boehmer  coniectat:  Ca- 
nisium  per  Societatem  a.  1569  a  provinciae  administratione  remotum  esse,  ,wohl 
weil  der  Apostel  der  Deutschen  dem  deutschen  Kaiser  zu  sehr  ergeben  war"  '  (Die 
Jesuiten,  2.  Aufl.,  Leipzig  1907,  69). 

Canisius  Borgiae  respondit  7,  Maii  1567. 

1636.        P.  TH.  GAIiLI  FBATRES  SORORESqUE  CANISIO. 

Fridberga  initio  m.  Aprilis  1569. 

Ex  supplicatione  ad  Borgiam  missa  eaque  archetypa,  quae  exstat  in  G.  Ep.  X 
f.  239,  et  ex  Thomae  Galli  litteris,  de  quibus  infra,  ep.  n.  1640. 

Petiint,   ut  P.  Thomae  fratri  suo  per  Societatem  liceat  sui  curam  suscipere. 

P.  Thomas  Gallus  Fridherga  6.  Aprilis  1569  ad  S.  Franciscum  Borgiam  ^^rae- 
positum  generalem  hoc,  praeter  alia,  rettulit:  Se  26.  Martii  fratrum  sororumque 
videndorum  causa  in  patriam  venisse ;  hos  autem  a  se  repertos  esse  in  magnis 
miseriis  constitutos  ob  eamque  rem  „supplicationem"  mittendam  curasse  tum  ad 
Borgiam,  tum  ad  Canisium.  Atque  haec  quidem  periit ;  ex  illa  autem  conici  potest, 
quid  Canisio  scriptum  sit ;  exstat  enim  eius  exemplum  archetypum,  a  Gallo  d.  8.  Aprilis 
per  Canisium  Borgiae  missum  (cf.  infra,  ep.  n.  1640)  ;  nec  locus  nec  tempus  ei  ascripta 
sunt;  nomina  autem  suhscripserunt  vel  potius  pcr  scribam  aliquem  subscrihenda 
curarunt  Marcm,  Apollonia,  loannes,  lacobus,  Anna,  Magdalena,  Margarita,  asse- 
rentes,  se  omnes  in  agro  fridbergensi  („jn  Fridperger  landgericht")  degere  atque 
loannis  Galli  gagernensis  („Hannsen  Gallens  von  Gagerns"  V  filios,  parentibus  vero 
destitutos  et  miserrimos  esse.  In  ipsa  autem  supplicatione  haec  fere  dicuntur :  Ante 
sex  circiter  annos  loamies  Gallus  mortuus  est ;  mortuae  sunt  etiam  tres  deinceps 
eius  uxores;  itaque  liberi  in  magnani  redacti  sunt  inopiam.  Modo  tamen  Thomas 
eorum  frater  comparuit.  Quem  principis  [Alberti  V.  Bavariae  ducisj  magistratus 
fridhergensis  citavit  et  serio  monuit,  ut  fratribus  sororibusque  victum  provideret;  id 
enim  ipsius  esse  officium.     Illi  autem,    cum   Thomam   in  Borgiae    quidem   famulatu, 

a)  tanta  ap.  b)  Sequitur  ebe,  oblitt. 


*  „L'  Ordre  lui  avait  d^ja,  en  1569,  enleve  sa  charge,  probablement  parce  que 
Tapotre  des  Allemands  etait  trop  d^voue  a  Tempereur  allemand"  {H.  Boehmer,  Les 
Jesuites,  Ouvrage  traduit  de  1'  allemand  avec  une  Introduction  et  des  Notes  par 
Gahriel  Monod,  Paris  1910,  109). 

^*  Vel  „Gagenns".  Gagers  vicus  est  in  Bavaria  superiore  prope  Scongam 
(Schongau)  situs. 


1637.  Magdalena  Can.    1638.  Ferdinandus  II.  Can.    1639.  Can.  Ant.  Vinck.        295 

Jiaud  tamen  omnino  eidem  addictum  esse  ^  („jn  dienst,  Jedoch  nit  gar  incorporiert" ) 
acceperint,  Borgiam  rogant,  permittaf,  ut  de  inopia  sua  per  Thomam  sublevanda 
sibi  caveatur. 

1637.  Vener.  MAGDAIiEHfA  regina,  Austriae  archiducissa  CANISIO. 

Oeniponte  circa  initium  m.  Aprilis  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1644. 

Canisius  Augusta  8.  Aprilis  1569  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali 
scripsit:  „Scripsit  iterum  ad  me  Regina  Magdalena,  indigne  ferens  P.  Paulum 
Oeniponti  non  diutius  relinqui."  Ad  easdem  Magdalenae  litteras,  puto,  spectant, 
quae  Canisius  in  eadem  episttda paulo  infra  notat:  „Queritur  et  Regina,  quod  rectius 
2)utet  se  meritam  de  societate,  quam  ut  repulsam  patiatur,  cum  petit  Halae  unum  e 
nostris  contionatorem." 

Canisius  desiderabat,  ut  P.  Paulus  Hoffaeus  aliquanto  post  pascha  (quod 
10.  Aprilis  futurum  erat)  Augustae  suo  loco  contionatorem  ad  S.  Mauritii  ageret ; 
ipse  enim  refutationi  Centuriarum,  quam  Pius  V.  ei  mandaverat,  vacare  volebat ; 
V.  supra  p.  288;  cf.  etiam  infra,  ep.  n.  1650. 

1638.  FERDIXANDUS    II.    archidux,    princeps    Tirolis    et    Austriae 
anticae  CANISIO.  Oeniponte  circa  initium  m.  Aprilis  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1644. 

Canisius  Augusta  8.  Aprilis  1569  Borgiae  praeposito  generali  de  Ferdinando  II. 
Tirolis  principe  et  de  P.  Paulo  Hoffaeo  rettidit:  Ad  me  „scripsit  et  Archidux  po- 
stulans,  iit  saltem  ad  Pentecostem  usque  Pater  illic  maneat,  quoad  confectum  sit 
negotium  Hallense".  Fortasse  ad  easdem  Ferdinandi  litteras  ea  quoque  pertitient, 
quae  in  Canisii  epistula  paulo  infra  dicuntur :  „Queritur  Princeps  Oeniponti,  duos 
contionatores  Augustanis  et  Monachiensib.  concedi,  sibi  uero  negari. 

Cur  Canisius  provincialis  Hoffaeum  Oeniponte,  quamprimum  fieri  posset,  avo- 
care  voluerit,  v.  supra  p.  288.  De  negotio  coUegii  virginum  et  domus  Societatis 
Halae  instituendae  v.  supra  p.  262.  Societatis  homines  hoc  tempore  contiones  habebant 
Augustae  in  ecclesia  cathedrali  et  ad  S.  Mauritii,  Monachii  in  templo  augustiniano, 
quod  iuxta  collegium  erat,  et  praeterea  in  templis  Beatae  Mariae  Virginis  et  S.  Petri^ 
Oeniponte  in  aula  archiducis  et  in  ecclesia  parochiali ;  parochiales  vero  has  contiones, 
quas  usque  ad  id  tempus  P.  Hoffaeus  habebat,  in  posterum  quoque  a  Sociis  haberi 
posse  negabant;  v.  supra  p.  262  278. 

1639.  CANISIUS  P.  ANTOWIO  VIJfCK  provinciae  rhenanae  Societatis 
lesu  praeposito.  Augusta  Vindelicorum  4.  Aprilis  1569. 

Ex  Vinckii  litteris  autographis.    G.  Ep.  X  f.  26P. 

Herbipolenses  instare,  ut  P.  Stevordianus  sibi  detur  contionator. 

P.  Antoniiis  Vinck  provinciae  rhenanae  Societatis  praepositus  Co- 
lonia  4.  Maii  1569  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem 
scripsit:  „Jl  Reuerendo  P.  Pietro  Canisio  per  lettere  sue  delli  4  d'  aprile 
mi  scriue  come  il  Cancellario  et  Scholastico  di  Herhipoli,  gli  hanno  fatti 
instantia,  accio  che  mandasse,  per  predicatore  il  .P.  Martino  Steyuor- 
diano  ad  HerbipoU." 


»  Cf.  supra  p.  2532. 

2  Antonius  Balduinus  S.  J.  in  ^Litteris  annuis  monacensibus ,  Monachio 
1.  Octobris  1568  datis:  Duos  „contionatores  ordinarios"  habuimus;  quorum  alter 
in  templis  B.  M.  V.  et  S.  Petri,  alter  in  nostro  dicebat  (ex  archetypo ;  G.  Ep.  X 
f.  161—162). 


296  1640.  P.  Thomas  Gallus  Can.    Fridberga  circa  6.  Aprilis  1569. 

Dubitari  vix  potest,  quin  ipse  quoque  Fridericus  a  Wirsberg  episcopus  princeps 
herbipolensis  per  Balthasarem  ab  HeUu  cancellarium  suum  et  loannem  Egolphum 
a  Knoriugen  capituli  cathedralis  canonicum  scholasticumque  Stevordianum  a  Canisio 
petierit;  confer  Friderici  litteras  3.  Maii  1570  ad  Canisium  datas,  infra  n.  1713. 
Fridericus  iam  a.  1565  Stevordianum  petierat  {Can.  V  179). 

Quid  Vinckius  Canisio  responderit,  v.  infra,  ep.  n.  1651. 

1640.       P.  THOMAS  GAIiL.lJS  S.  J.  CANISIO. 

Fridberga  circa  6.  Aprilis  1569. 
Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1644,  et  ex  GalH  ad  Borgiam  litteris 
autographis,  quae  sunt  in  G.  Ep.  X  f.  238. 

In  i^atria  fratrcs  sororesque  repperit  utroque  parente  orhatos  et  ad  jjaupertafem 
redactos.     Quos  cum  miseriis  levare  debeat,  in  Societate  nianere  non  potest. 

Canisius  Augusta  Vindelicorum  8.  Aprilis  1569  Romam  ad  S.  Franciscum 
Borgiam  Societatis  praepositum  gencralem  epistulam  misit,  in  qua  haec,  praeter  alia, 
referehat :  „Binas  ad  me  literas  dedit  D.  Thomas  Gallus,  p)OSfquam  ex  Monachiensi 
collegio  digressus,  die  nimirum  25  Martij,  simulauit  se  profecturum  in  patriam  hoc 
animo,  vt  confectis  illic  rehus  ex  praescripto  P.  T.  .'itatim  a  paschate  Viennam  naui- 
garet.  Jn  hunc  finem  datum  est  illi  viaticum  MonachiJ.  Patriam  uero  hahet  Augustae 
proximam,  pagum  scilicet  abiectum  \  et  defunctorum  parentum  numerosam  soholem 
paupertate  laborantem  illic  inuenit.  Mirahar  ego,  cur  nihil  aut  scriberet,  aut  nun- 
tiaret  mihi,  cum  Augustae  uicinus  esset,  misique  bis  fratrem  ad  iJlum  inuitandum. 
Inuentus  tandem  respondit,  se  niecum  acturum  per  literas,  quihns  adiunxit  alias^  ad 
T.  P.,  easque  nunc  mitto,  et  ad  Rectorem.  Monachiensem  ^  quocum  grauiter,  sed  non 
aeque  satis,  expostulauit^.  Exposuit  autem  mihi  suorum  neeessitatem,  atque  pe- 
nuriam,  quibus  alendis  operam  dare  cogeretur :  se  Viennam  non  posse  jirogredi,  nec 
placere  sihi  conuictum  fratrum  in  coUegiJs."  Binae  quidem  illae  Galli  litterae  peri- 
erunt;  quid  auteni  prioribus  Canisio  scripserit,  plenius  colligi  potest  ex  Galli  epi- 
stula  Fridherga  6.  Aprilis  1569  ad  Borgiam  data,  quam  illis  idetn  Gallus  adiunxit, 
iit  per  Canisium  Romam  mitieretur :  Negat  Gallus,  se  „in  Societate  amplius  aut 
suam  aut  j^foximi  scdutem  posse  consequj".  Die  25.  Martii  Monachio  profectus, 
„sequenti  die  in  patriam  veni,  reperi  autem  ihidem  septem  fratres  et  sorores  omnibus 
parentihus  destitutos,  quorum  nonnullj  octaum  et  nonum  annum  nondum  attigerunt, 
in  omni  rerum  inopia  vitam  misere  agentes,  nullum  consanguineorum  refugium  am- 
plius  habentes,  neque  me  amplius  agnoscentes",  postquam  duodecijn  integris  annis  me 
neque  viderunt  neque  num  in  viuis  essem  sciuerunt,  vbi  itaque  me  illorum  fratrem 
esse  cognouerunt,  summo  eiulatu  et  lamentatione  se  ad  genua  mea  proiecerunt,  me 
sane  ad  lachrymarum  p>rofusionem  vna  cum  ipsis  vberrimam  commouentes,  rogantes 
amore  Christi,  vt  illis  loco  parentum  subuenirem,  atque  ex  miseria  quam  ob  infirmi- 
tatem  parentum  post  meum  discessum  incurrerant  subleuarem..  Cum  uero  dicerem 
(nouit  Deus  quanto  animj  dolore)  me  solum  aduenisse  vt  viderem  quomodo  ageretur 
cum  ipsis,  non^  autem  integrum  milii  esse  ob  aliam  obligationem,  vt  uel  illis  subsidio 
essem  in  rebus  externis^,  uel  etiam  diutius  in  patria  remanerem,  hinc  tnulto  maiorj 
animj  dolore  et  lachrymarum  profusione  me  in  iudicium  Fridbergi  rocarutit,  atque 
suam  paupertatem  puhlico  instrumetito  testibus  iuratis  et  puhlica  authoritate  confir- 
mato,  protestati  sunt,  meque  iudicis  comminatione,  vt  illis  succursum  promitterem 
compulerunt^,  eaque  de  causa  vt  fieret  V.  R.  Paternitatis  botia  vcnia  et  pace,  suppli- 
cationem    et    ad  V.  R.  Paternitatem    et  P.   Canisium    confici  curarunt,    quam  ej   cum 

a)  Sequuntur  vv.  quae  his  sunt  adiunctae,  a  C.  oblitt.  1))  Quae  sequuntui;  nsqice  ad  in  coUegijs 
incl.,  a  C.  in  margine  addita  sunt.  c)  Hoc  v.  a  G.  in  maryine  additiim  est.  d)  Sequitur  uero,  a  G. 
oblitt.        c)  Sequitur  eaq,  a  G.  ohlitt. 


'  Fridbergam  (Friedberg).  ^  p_  Dominicum  Menginum. 

^  Perperam  Gallus  hoc  dixit ;  nam  Societas  et  poterat  et  parata  erat  eos  iuvare ; 
V.  infra  ea,  quae  dicentur  post  ep.  n.  1657. 


1641.  Can.  Thom.  Gallo.    1642.  Thom.  Gallus  Can.  Fridberga  ca  7.  Apr.  1569.      297 

exemplarj  soluni  instrumenti  admitto,  nam  non  commodum  fuisset"  propter^  sigillum 
exterius  appensutn  ipsummet  mittere,  Fatri  tamen  Canisio  de  otnnibus  scripsi  ea  qua 
potuj  humanitate,  et  illud  ej  legendum  oUulj,  vt  sic  per  ipsum  testificafum  relinquerem 
rem  sic  se  se  hahere,  non  tamen  eum  ipsemet  accedere  uoluj,  ad  euitandas  confentiones, 
et  pericula  maiorum  perturbationtim."  Quare  denuo  petit,  ut  Societatis  votis  solvatur. 
Vide  etiam  infra,  ep.  n.  1642;  quae  enim  illic  dicuntur,  cx  parte  has  quoque  Galli 
litteras  spectant. 

1641.        CANISIUS  P.  THOMAE  ftJAL.1.0  S.  J. 

Augusta  Vindelicorum  inter  6.  et  8.  Aprilis  1569. 

Eum  hortatur,  ne  Societatem  deserat.    Plura  v.  infra,  ep.  n.  1642. 

1643.        P.  THOMAS  GAIiL.US  S.  J.  CANISIO. 

Fridberga  circa  7.  Aprilis  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1644. 

Superiores  accusat.  Se  „apologiam"  scripturum  esse  minatur.  Societatem  sibi 
semper  commendatam  fore.    Cur  eam  relinquere  velit. 

Canisius  Augusta  8.  Aprilis  1569  S.  Francisco  Borgiae  p^raeposito  generali 
rettulit:  P.  Thomam  Gallum  Fridberga,  ex  patria  sua,  „hinas  ad  se  litteras  dedisse" ; 
ac  priorum  summam  brerem  hanc  fuisse:  Fratrum  sororumque  inopiam  sibi  levan- 
dam  esse  eamque  ob  rem  se  in  Societate  manere  non  posse  (v.  supra  p.  296).  Deinde 
Canisius  haec  addit:  „Postea  cum  modeste  monuissem,  ne  facile  sequeretur  isfa  se- 
parationis  et  defectionis  consilia,  neue  propter  pietatis  in  amicos  praetextum  falli 
se  sineret,  sed  ut  potius  conscientiae,  famae  et  obedientiae  superioribus  debitae  ra- 
tionem  haberet,  seque  omni  excommunicationis  periculo  liberaret  \  ualde  commotus 
ille  niodesta  commonitione  respondit,  culpam  omnem  ut  reijceret  in  huius  prouintiae 
superiores  ^,  simulque  minaretur  nobis  editurum  se  contra  nos  Apologinm,  qua  nostros 
publice  insectaretur.  Hic  egn  iantum  hoc  rescripsi,  me  Romam  ipsius  liferas  esse 
missurum,  meque  prohare  quod  scriberet,  societatem  sibi  commendatissirnam  fore, 
quam  in  aeternum  omni  animi  reuerentia  ubique  obseruare  uellet,  sicut  R.  Patri 
Generali  in  omnibus  inquit,  meis  literis  proraisi.  Caeterum  ad  querelas  et  accu- 
sationes,  quas  istiusmodi  homines  facile  fingunt,  noJui  descendere,  cum  uiderem 
hominem  ita  contra  nos  concitatum  esse,  ut  jjlacafi  non  posse  uideatur.  Tria  uero 
capita  sunt,  quae  potissimum  urget,  vt  factum  et  suam  a  nobis  separationem  excuset. 
Primum,  quod  consanguineis  hac  exfrema  inopia  lahorantibus  deesse  nec  uelit,  nec 
p)0ssit.  Dcinde  quod  non  sinatur  hactenus  in  societate  suo  satisfacere  zelo  ad  pro- 
fectmn  animarum,  sed  potius  impediatur  .  postremo  quod  idem  periculum  sit  ipsi 
metuendum  in  Austria,  ubi  nec  integris  uiribus  possit"  consisterc.  Addit  et  quartum 
illud,  se  societati  non  aiiter^  obstrictum  esse  uinculo  simplir.ium  uotorum^,   quam  ut 

a)  Seqicititi-  ipsum,  a  G.  oUitt.  b)    Sequitur  siggill,  a  G.  obUtt.  c)  A  C.  corr.  ex  posset. 

d)  Sequitur  adserictum,  a  C.  ohlitt. 


>  Paulus  III.  in  Bulla  Roma  18.  Octobris  1549  data  praepositis  generalibus 
concesserat,  ut  eos,  qui  votis  simplicibus  scholasticorum  Societati  astricti  ab  eadem 
defecissent,  excommunicare  „per  se  vel  alios"  possent.  Pius  vero  IV.  die  26.  No- 
vembris  1565  constituerat,  ut  iidem  Societatis  apostatae  excommunicationem  ,ipso 
facto  incurrerent"  ;  raorte  tamen  abreptus  erat,  antequam  huius  constitutionis  pu- 
blicas  dedisset  litteras;  quas  deinde  dedit  S.  Pius  V.  Roma  17.  lanuarii  1566 
[Litterae  apostolicae  etc.  41  96 — 105). 

2  Petrum  Canisium  provincialem,  Paulum  Hoffaeum  viceprovincialem,  Theo- 
doricum  Canisium  rectorem  dilinganum,  Dominicum  Menginum  rectorera  raonacensem ; 
v.  supra  p.  140  144  147  160  262,  et  cf.  Can.  V  464*  495. 

^  De  falsis  horum  votorum  interpretationibus,  quae  primis  Societatis  temporibus 
nonnunquam  proferebantur,  v.  Can.  II  xxvi. 


298  1643.  Can.  Thomae  Gallo.     1644.  Can.  S.  Francisco  Borgiae. 

bona  fide  experiatur,  num  in  eadem  et  proximo  et  sihi  iiixta  talentum  acceptum 
prodesse  ualeat,  in  qua  societate  tunc  remanere  teneatur,  si  experientia  sinccrae 
fidei  doceat  (utar  enim  illius  uerhis)  se  et  suam  et*  aliorum  in  ea  quaerere  posse 
salutem."  Caeterum  verisimile  est  aliqua  ex  iis,  qiiae  a  Swagerio  scripta  esse  Cu- 
nisius  affirmaf,  ad  priores  illius  litteras  pertinere,  de  quihus  supra  p.  296. 

1643.  CANISIUS  P.  THOMAE  «^ALLO  S.  J. 

Augusta  Vindelicorum  7.  vel  8.  Aprilis  1569. 

Ad  novissimas  eius  litteras  placide  resp^ondet.    Plura  v.  supra,  ep.  n.  1642. 

1644.  CANISIUS  SAXCTO  FRAlfCISCO  BORC^IAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  8.  Aprilis  1569. 

Ex  autographo  (2";  2  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  234 
(f.  80  et  sq.  non  sign.). 

De  P.  Galli  litteris  et  de  turhis  Monachii  ah  eo  excitatis;  Borgiam  Societati 
henefaciurmn  esse,  si  eum  dimittat.  Magdalenam  reginam  et  Ferdinandum  archiducem 
queri,  quod  contionatores  sibi  non  concedantur ;  neque  vero  hos  facile  concedi  dehere. 
Sitne  P.  Theodoricus  Canisius  viceprovincialis  constituendus?  De  P.  Crispi  morho 
et  professionis  desiderio. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna  admodum  Reuerende  Pater. 

Binas  ad  me  literas  dedit  D.  Thomas  Gallus  [etc,  ut  supra,  epp. 
nn.  1640  1642] .  Caetera  intelliget  P.  T.  ex  illius  literis,  quibus  adiunxit 
germanicas  duas  suorum  consanguineorum.  Jn  prioribus  testimonium 
est  publicum,  P.  Thomam  Gallum,  (qui  Canonici  Juris  doctor  illic 
appellatur,  nulla  mentione  facta  societatis)  legitime  natum  esse  cum 
coeteris  fratribus  et  sororibus  septem  nunc  inopia  grauatis.  Jn  alteris 
dicitur  idem  P.  Thomas  Canonici  iuris  doctor,  sed  nuUa  quoque  fit 
mentio  societatis,  sed  tantum  Generalis,  in  cuius  seruitio  sit  ipse 
P.  Thomas,  non  tamen  plane  incorporatus,  sic  enim  ad  uerbum  lo- 
quuntur  Germanice  dicti  fratres  et  sorores.  Summa  petitionis  est,  ut 
P.  T.  certos  ipsos  faciat,  P.  Thomam  ad  subleuandam  ipsorum  in- 
opiam  grauem  bona  uenia  curam  et  operam  fraternam  suis  posse 
praestare  libere  ^ 

Qua  in  re  quicquid  P.  T.  placuerit,  illi  significandum  curabo,  etsi 
necesse  fore  putem,  vt  proprijs  literis  ad  illum  datis  admoneatur. 
Hoc  adiungam,  me  nunc  ualde  confirmari  in  ea  sententia,  quam  de 
illo  scripsi  saepe,  etsi  nihil  sit  responsum  hactenus.  Deinde  sciat^ 
P.  T.  quod  iam  ante  tractarit,  cum  Monachij  foret,  de  relinquenda 
uocatione,  et  ausus  est  Cancellario^  hunc  suum  animum  patefacere, 
qui  postea  dixit  Rectori^,  se  omnino  dissuasisse  coram,  ne  disiungeret 
sese  a  so6ietate.  Praeterea  Dilingae  et  Monachij  sumus  experti,  male 
cum  nostris  agi,  quos  ipse  adiungit  sibi  familiares,  qui  multum  negotij 

a)  Sequitur  suorum,  n  C.  oblitt.        b)  In  autoyr.  sequitur  K,,  oUitt. 


'  De  duabus  hisce  epistulis  germanicis   vide  etiam  supra,   epp.  nn.  1686  1640. 
2  Simoni  Thaddaeo  Eck,  Alberti  V.  Bavariae  ducis  cancellario. 
^  P.  Dominico  Mengino  rectori  collegii  monacensis. 


Augusta  Vind.  8.  Aprilis  1569.  299 

postea  exhibent  superioribus,  et  uelut  toxico  quodam  infecti,  simplici- 
tatem  et  obedientiam  exiguam  praestant.  Monachij  cupiuerunt  omnes 
hunc  discedere,  quod  in  domo  et  templo  saepe  nouas  turbas  nostris 
excitaret.  Spero  haec  postrema  fore,  quae  de  illo  scribam  ego.  Si 
plane  illum  P.  T.  uotorum  uinculis  liberauerit,  ut  antea  quoque  suasi, 
magnum,  ut  credo,  beneficium  non  solum  nobis,  sed  et  toti  societati 
praestabit\  Verendum  est  alioquin,  ne  homo  furiosus  contra  nos 
acuat  calamum,  et  nostros  palam  accuset  ac  infamet,  ad  se  factum- 
que  suum  excusandum.  Nouit  dominus,  et  magno  certe  malo  experti 
sunt  multi,  quid""  societati  prosit,  tamdiu  tollerari  hoc  genus  hominum', 
quod  natura  turbulentum  et  seditiosum  est.  Dominus  autem  in  suam 
gloriam  uertet  omnia. 

Scripsit  iterum  ad  me  Regina  Magdalena,  indigne  ferens  P.  Pau- 
lum  1  Oeniponti  non  diutius  relinqui :  scripsit  et  Archidux  ^  postulans, 
ut  saltem  ad  Pentecostem  usque  Pater  illic  maneat,  quoad  confectum 
sit  negotium  Hallense.  Nunc  eiusdem  P.  Pauli  sententiam  expecto, 
quid  praestare  uelit  et  possit,  praesertim  cum  breui  sit  iterum  ag- 
gressurus  prouintiae  administrationem  '*,  nisi  P.  Theodoricum  ^  ualetudi- 
narium  huic  offitio  deputare  uelimus,  ut  paululum  se  recreet  ex  tot 
molestijs  Dilingae  sustinendis.  Scripsi  de  P.  Wendelino  *  Oenipontum 
profecturo,  sed  expectamus  primum  literas  P.  T.  quibus  hinc  euocetur, 
vt  facilius  ab  Augustanis  ualde  illum  amantibus  possit  abstrahi. 

Credo  diligenter  obseruandum  esse,  si  bene  consultum  uelimus 
huic  prouintiae,  ne  facile  promittatur  contionator  ulli  petenti.  Nam 
semel  concessum  reuocare  difficillimum  experimur.  Queritur  Princeps 
Oeniponti,  duos  contionatores  Augustanis"  et  Monachiensib.  concedi, 
sibi  uero  negari.  Queritur  et  Regina,  quod  rectius  putet  se  meritam 
de  societate,  quam  ut  repulsam  patiatur,  cum  petit  Halae  unum  e 
nostris  contionatorem.  Rogo  Pater,  ne  posthac  simus  faciles  in  con- 
cedendis  uel  promittendis  contionatoribus,  quorum  nunc  maior  erit 
raritas,  cum  P.  Martinus  abeat,  quem  abijsse  uellemus  °,  et  D.  Thomas  ^ 
tam  turpiter  deserat  uocationem.  Dominus  nobiscum  perpetuo.  Com- 
mendo  me  plurimum  sacrificijs  et  precib.  P.*^  T.  cui  sanctum  pascha'^ 
ex  animo  precor.     Augustae  8  Aprihs  1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Desperatam  putant  medici  ualetudinem  P.  Georgij  Crispi,  qui 
P.  Dirsium  cito  secuturus  uidetur.  Petit  autem  et  rogat  pro  con- 
solatione   sua,   ut   ante  mortem  in  ordinem    et  numerum  professorum 

a)    Quae  sequimtur,   usque   ad   excusandum  incl.,   a  C.  in  margine  addita  sunt.  b)    Sequitur 

pi-oficiat,  a  C.  oblitt.  c)  A  C.  corr.  ex  liominis.  d)  Quae  eequunfw,  usque  ad  Dilingao  sustinendis 
incl.,  a  C.  in  margine  addita  sunt.       e)  Duo  vv.  sqq.  a  C.  in  margine  addita  sunt.       f)  A  C.  corr.  ex  R. 


^  HofFaeum ;  v.  supra  p.  295.  "  Ferdinandus  II. ;  v.  supra  p.  295. 

*  Canisium  universitatis  coUegiique  dilingani  rectorem. 

*  Volck;  qui  collegii  oenipontani  rector  erat  designatus ;  v.  supra  p.  285. 

*  P.  Stevordianus  Coloniam  discessurus  erat;  v.  supra  p.  268  288. 
"  Gallus.  "^  Hoc  10.  Aprilis  futurum  erat. 


300  1645.  P.  Paulus  Ho£Faeus  Can.    1646.  Can.  Leonavdo  Poreisenio. 

referatur.  Dixi  me  scripturum  ad  P.  T,  ut  honestius  excusarem, 
minoremque  molestiam  adferrem  afflicto.  Faciet  autem  P.  T.  quod 
iudicauerit  magis  expedire. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri,  P.  Francisco  de  Borgia, 
Praeposito  generali  Societatis  Jesu.         Romae. 

Polancus  mandatu  Borgiae  Canisio  (ex  parte)  respondit  7.  Maii  1569. 

1645.  P.   PAUIilTS   HOFFAErS  S.  J.  Germaniae   superioris   vice- 
provincialis  (provincialis)  CANISIO. 

Oeniponte  (ineunte  vel  medio?)  m.  Aprili  1569. 

Ex  epistulis  ad  Borgiam,  de  quibus  supra,  ep.  n.  1644,  et  infra,  epp.  nn.  1650  1656. 

Canisius  Augusta  7.  Maii  1569  Borgiae  haec,  praeter  alia,  rettulit:  P.  Paiilum 
Hoffaeum  m.  Aprili  (ineunte  vel  medio  ?)  Oeniponte  ad  se  „scripsisse" ,  „ah  Oeni- 
pontano  collegio  se  ahesse  non  facile  ^^osse".  Fortasse  Hoffaem  iisdcm  litteris  ea, 
quae  Canisius  de  rehus  oenipontanis  ct  lialensihus  diehus  8.  et  16.  Aprilis  1569  ad 
Borgiam  scripsit,  vel  omnia  vel  ex  j^rte  cum  Canisio  communicavit. 

1646.  CANISIUS  liEONARDO  POKEISE^^IO  alumno  collegii  ger- 
manici.  Augusta  Vindelicorum  inter  8.  et  15.  Aprilis  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1650. 

Canisius  Augusta  16.  Aprilis  1569  ad  S.  Franciscum  Borgiam 
praeposifum  generalem  scripsit  de  Leonardo  Pdreisenio,  qui  Romae  in 
coUegio  germanico  alumnus  erat  et  siniul  Antonii  et  Eaimundi  Fugge- 
rorum  eiusdem  collegii  convictorum  curam  aliquam  agehat  (v.  supra 
p.  282):  „Adiunxi  literas  Domino  Card.  Amulio  a  me  scriptas.  .  .  . 
Jam  ante  scripsi  Leonardo  Oettingensi,  qua  ratione  matrem  eius  ex 
haeresi  rectius  eripiendam  putem ,  neque  negligemus  occasionem  ad- 
monendi  foeminam,  si  tempus  fauerit.  Eaque  de  re  cuni  P.  Schorichio 
tractahitur'^.  De  Raimundo  Fuggero  ad  eundem  scripsi,  gratum  eius 
fore  parentihus^,  quicquid  tentauerit  medicus  in  eo  puero  curando,  ut 
natiuo  suo  morho  liheretur." 

Quid  his  Canisii  litteris  effectum  sit,  colligi  potest  ex  *epistula,  quam  P.  lo- 
annes  Polancus  Societatis  secretarius  Roma  13.  Maii  1569  ad  P.  Paulum  Hoffaeum 
provincialem  dedit:  „J1  portator  dela  presente",  inquit  ille,  „e  Leonardo  alunno 
del  collegio  germanico  e  persona  de  molti  boni  desiderij  etiam  di  perfettione"  ;  huic 
matris  in  rebus  ad  animam  et  ad  corpus  spectantibus  iuvandae  gratia  in  patriam 
eundum  est;  unde  autumno  Romam  revertetur  „per  seguitar  li  suoi  studij  et  metter 
in  esecutione  li  suoi  boni  desiderij"  [ingrediendi  in  Societatem,  nisi  fallor].  Hoffaeus 
igitur  eum  sibi  commendatum  habeat,  „et  intenda  che  ha  dato  occasione  a  questa 
andata  una  lettera  del  R.  P.  Canisio,  il  quale  non  dubito  hauera  per  raccomandato 
questo  bon  giouane".  Qui  P.  Schorichio  quoque  commendari  debet  (ex  apogr.  eiusd. 
temp.;  Germ.  67  f.  254''). 


*  Is  nonnunquam  in  regiones  Ottingae  (Altotting,  Neuotting)  finitimas  ad  con- 
tionandum  excurrebat;  cf.  Can.  IV  516  580  672  724  etc;  V  38. 

^  Georgio  et  Ursulae.    Georgius  aliquid  excepit;  v.  infra,  ep.  n.  1650. 


1647.  Can.  Thom.  Gallo.  1648.  Can.  M.  Ant.  Amulio.  1649.  Tliom.  Gallus  Can.     301 

1647.  CANISIUS  P.  THOMAE  GAI.IiO  S.  J. 

Augusta  Vindelicorum  inter  9.  et  15.  Aprilis  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1650,  et  ex  autographo,  de  quo 
infra,  ep.  n.  1649. 

Canisins  16.  Aprilis  1569  Boryiae  praeposito  generali  ad  ipsius  epistulam 
20.  Martii  per  Polancum  nd  se  dutani  respondens :  „Misi",  inquit,  „ad  D.  Thomam 
Gallum  ea,  qiiae  scripsit  P.  T.  nimiritm  ut  Lauretum  ob  causas  duas,  aut  Romum 
quoque  ob  votorum  solutionem  proficiscatur,  si  nolit  Viennam  adire"  (v.  supra  p.  280). 
Gallus  autem  Canisio  Fridberga  16.  Aprilis  1569  scripsit:  „Accepi  literas  V.  E."  etc. 

1648.  CANISIUS  cardinali  MARCO  AJTTOINIO  AMUIilO    episcopo 
reatino.  Augusta  Vindelicorum  sub  16.  Aprilis  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1650. 

Excusat  se,  quod  in  Helvetiam  Socios  non  mittat. 

Canisius  Augusta  Vindelicorum  16.  AprUis  1569  ita  ad  S.  Fran- 
cisciim  Borgiam  praepositum  generalem  scripsit  de  Helvetiis  catholicis, 
qui  seininarium  sive  Biipertivillae,  sive  Frihurgi,  sive  Lucernae  (sive 
Lucarni?)  condere  et  Societatis  hominihus  regendum  tradere  volehant, 
et  de  cardinaU  Marco  Antonio  Amulio,  qui  eorum  rogatu  Roma  ad 
Canisium  scripserat,  ut  eius  rei  gratia  contionatorem  aliquem  in  Hel- 
vetiam  mitteret  (v.  supra  p.  238):  „Adiunxi  literas  Domino  Card. 
Amulio  a  me  scriptas,  quae  si  placehunt  P.  T.  ohsignatae  illi  tradantur 
licet.  Certe  ut  saepe  indicaui,  plus  idem  Cardinalis  a  nobis  postulat, 
quam  exiguitas  nostra  ferat  hoc  tempore.  Spero  interim  nos  apud 
eundem  excusatum  iri,  praesertim  cum  Heluetij  non  satis  in  hoc  in- 
stituto  scholae  conuenire  dicantur,  quicquid  sihi  nohisque  CardinaUs 
proinittat." 

De  hoc  negotio  cf.  etiam  „Nuntiaturberichte  aus  der  Schweiz  seit  dem  Concil 
von  Trient".  1.  Abteilung:  Die  Nuntiatur  von  Giovanni  Francesco  Bonhomini  I, 
bearb.  von  Fr.  Steffens  u.  Heinr.  Reinhardt,  Solothurn  1906,  21  26—27. 

1649.  P.  THOMAS  OAIiLUS  S.  J.  CANISIO. 

Fridberga  16.  Aprilis  1569. 

Ex  autographo  (2";  '/2  p.) ;  Canisius  in  altera  pagina  sua  manu  scripsit: 
,t  Scriptum  Doc.  Thomae  Galli  ad  P.  Canisium  Prouintialem".    G.  Ep.  X  f.  350. 

Nolle  se  vel  in  Italiam  proficisci  vel  denuo  Romam  scribere.  Aes  alienum  a  se 
contrahi.    Se,  si  votis  non  solvatur,  „publice  protestaturum". 

t  Pax  Christi  etc.  Reuerende  in  Christo  Pater. 
Accepi  literas  V.  R.  Miror  sane  et  plusquam  miror,  quo  nam 
animo  petant^,  ut  in  Jtaliam  iterum  rae  conferam,  cum  uix  sanus 
inde  recesserim.  Aliud  nec  in  conscientia,  nec  ullo  iure  facere  queo 
aut  debeo,  quam  ut  ego  illorum  amplius  non  curem  literas,  sed  me 
purgatum  reddam  publica  protestatione,  non  scio  nec  inuenio  quid 
ulterius  illorum  gratia  facere  deberem,  cuperem  tamen  scire  ex  V.  R. 


'  Qua  ratione  S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis    id  a  Gallo  petierit, 
v.  supra  p.  280. 


302  1650.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

num  in  hoc  patrum  responsum  ad  meas  et  meorum  literas  expeetare 
deberem,  ut  si  benigne  petitioni  meae  annuere  et  meorum  consulere 
aegestati  et  paupertati ",  manum  a  scribendo  retraherem,  protestor 
namque  Deum  me  hoc  non  nisi  coactum  facere.  Nouit  etiam  V.  R. 
neque  meis  neque  mihi  possibile  fore,  ut  diu  sic  haeream,  debita  enim 
contraho,  unde  autem  illa  soluam  non  procuro.  Ad  Patres  Romanos 
amplius  non  scribam,  nec  modo  uacat,  singula  enim  iam  scripsi  et 
illis  exposui,  maioremque  quam  iure  debeo,  pacientiam  cum  illis  habui: 
scribat  itaque  illis  V.  R.  hanc  animi  mei  sententiam,  me  sicut  iure 
possum,  et  ex  conscientia  debeo,  Votorum  solutionem  petere,  et  quam 
inique  in  hoc  mihi  suum  denegent  consensum,  pubhca  protestatione 
debere  omnibus  confirmatum  reddere.  Quid  V.  R.  in  hoc  uideatur 
faciendum,  mihi  die  lunae^  significabit  apud  quendam  parentem  meum, 
quem  ad  uos  mittam,  Fridberg  .16.  Aprilis.  orationibus  V.  R.  et 
omnium  me  commendo. 

V.  R. 

Seruus  in  Christo 

Thomas  Gallus. 

Canisius  Iias  litteras  Romam  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem 
misit;  quid  de  illis  senserit,  v.  infra,  ep.  n.  1650. 

1650.        CANISIUS  SAXCTO  FRANCISCO  BOR<,MA£   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  16.  Api-ilis  1569. 

Ex  litteris  autographis  (2°;  2V3  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  quae 
exstant  in  Germ.  183  n.  235  (f.  81  82),  et  ex  schedula  (16";  1  p.),  quae  et  ipsa 
autographa  est  et  ibidem  foliis  81  et  82  est  interposita.  Litterarum  particula  (ex 
eodem  autographo)  posita  est  in  Epp.  Nadal  III  811.  lisdem  litteris  usus  est  Sac- 
chinus,  Can.  262. 

Canisius  Monachiuin  ihit  tempU  romani  etc.  causa.  Novi  Socii.  P.  Hoffaeus 
per  aestatem  Oeniponte  maneat  oportet.  Rector  oenipontanus.  Canisius  ex  consultormn 
sententia  provincialem  agere  peryet;  qua  tamen  functione  libentissime  cedet.  Rectoris 
dilingani  virtus.  P.  Gallus  munus  parochiale  vel  simile  petiit  tum  ab  Eckio,  qui  eum 
serio  admonuit,  tum  a  capituli  cathedralis  decano ;  qui  et  ipse  eum  rejje/let.  Etiam 
PP.  Stevordianus  et  ScJiorichius  conquesti  sunt  de  superioribus  suis.  Neque  vero 
„libertas  germanica"  illa  concedenda  est,  tametsi  nonnunquam  dissimidari  necesse 
est.  Negotium  halense  P.  Hoffaeo  committatur.  P.  Flaminius.  Provincia  sacerdotum 
penuria  lahorat.    Raimundi  Fuggeri  curatio. 

t  Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna. 

Admodum  Reuerende  Pater. 

Accepi  20  Martij  datas  cum  his,  quae  P.  Schorichio  et  Principi 
scribebantur.  Ac  breui  fore  confido,  vt  ad  me  veniat  idem  Pater, 
quocum  agam  de  omnibus.  Reddidi  suas  etiam  D.  loanni  Fuggero 
et  Dominae  Vrsulae.    Curabitur  statim  ab  illis,  ut  promissa  iam  ante 

a)  Voluerint  vel  simile  v.  liic  supplendum  esse  facile  paiet. 

'  18.  Aprilis. 


Augusta  Vind.  16.  Aprilis  1569.  303 

pecunia  Romae  persoluatur  in  noui  templi  gratiam  ^  Nondum  con- 
stat,  quando  Bauariae  Princeps  et  Reginae^  suam  partem  uelint  con- 
tribuere.  Breui  proficiscendum  erit''  mihi  Monachium,  ubi  de  mente'' 
Principis  certiores  reddemur,  quid  circa  binas  literas  ad  illum  ex  Vrbe 
scriptas  nobis  uelit  concedere, 

Adiunxi  literas  Domino  Card.  Amulio  [etc,  ut  supra  p.  301]. 

Jam  ante  scripsi  Leonardo  [etc,  ut  supra  p.  300]. 

Gratus  nobis  erit  aduentus  P.  Joannis  Angli  et  Magistri  noui- 
tiorum  una  cum  Cornelio  fratre^:  quos  omnes  huc  saluos  peruenire 
Christo  duce  speramus. 

Vrget  Archidux  cum  sororibus^,  ut  P.  Paulus^  Oeniponti  diutius 
haereat,  cuius  etiam  consilium  petunt  in  Hallensi  negotio,  et  cuius 
operam  complures  expetunt  ad  munus  in  parochia  contionandi,  sicut 
P.  Lanoius  nuper  isthuc  perscripsit.  Deinde  difficile  fuerit,  P.  Wende- 
linum  ^  Augustanis  eripere,  et  Oeniponti  Rectorem  instituere.  Habet 
ea  res  non  exiguas  hoc  tempore  difficultates.  Non  parum  effecerimus, 
si  Mauritianam  cathedram  hactenus  occupatam,  bona  quidem  amicorum 
venia  relinquamus.  Qua  in  re  nunc  multum  laboro.  Notarunt  Con- 
sultores'^  alia  etiam  impedimenta,  ex  quibus  concludunt,  P.  Paulum 
nusquam  rectius  hac  aestate,  quam  Oeniponti  posse  uersari,  siue  con- 
tionetur  etiam,  siue  non.  Quod  autem  ad  prouintiae  huius  superiorem 
spectat,  consultum  fore  censent,  Paternitatis  T.  sententiam  atque 
responsum  expectari,  priusquam  hoc  me  munere  abdicem,  illudque 
transferam  in  humeros  P.  Pauli,  ut  qui  diutius,  ad  Autumnum  scilicet 
usque,  Rector  Oeniponti  debeat  perseuerare,  ac  deinde  satis  tempestiue 
collegia  uisitare  et  ad  priorem  administrationem  redire  possit.  Cae- 
terum  in  Autumno'  putant  P.  Gerardum^,  qui  necessarius  nunc  Mi- 
nister  est  Rectoris  Dilingani  ^,  Oenipontum  posse  mitti,  et  ibidem  Rec- 
torem  agere  multo  rectius,  quam  P.  Wendelinum,  aut  quemuis  alium. 
Haec  sententia  Consultorum  effecit,  vt  ad  maiores  motus  euitandos 
pergam  in  prouintia  sic  administranda,  quousque  responderit  de  animo 
suo  P.  T.  Nec  omittam  interim  Centurijs  perficiundis  operam  dare*^, 
quantura  ego  quidera  potero  per  occupationes,  Scribent  et  ipsi  Consul- 
tores,  vt  isthic  de  re  tota  rectius  concludatur.    Tantum  bono  publico 

a)  Sequuntur  vv.  P.  Paulo  aut,  a  C.  oblitt.  h)  A  C.  con:  ex  mentis.  c)  Ita  C.  ipse  correxit 
ex  Augusto.        d)  Sex  vv.  sqq.  a  C.  in  margine  addita  sitnt. 


'  Teniplum  dicit,  quod  Roniae  iuxta  donium  professam  Societatis  exstruendum 
erat;  v.  supra  p.  248. 

^  Albertus  V.  et  Magdalena  et  Helena  arcliiducissae. 

^  Adventuri  erant  P.  loannes  Rastellus,  P.  Bonaventura  Paradinas,  Fr.  Cor- 
neh'us  Sibenburger. 

*  Ferdinandus  II.  cum  Magdalena  et  Heleua  reginis. 

^  Hoffaeus.  "  Volck. 

■^  Consultores  praepositi  provincialis  erant  PP.  Theodoricus  Canisius  et  Alphonsus 
Pisanus  (v.  supra  p.  116).  Horum  litterae  una  cum  hac  epistula  Borgiae  missae  sunt: 
V.  infra,  ep.  n.  1653. 

^  Pastelium.  ^  P.  Theodorici  Canisii. 


304  1650.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

consulatur  oro  in  Christi  gloriam:  erit  mihi  semper  acceptissimum, 
quicquid  obedientiae  sanctae  uisum  fuerit,  statimque  deponam  graue 
onus,  cum  placuerit  P.  T.  magnas  etiam  gratias  Christo  et  superiori 
dicturus. 

Nunc  uenit  Augustam  Rector  Dilingensis,  ut  paulum  sese  recreet, 
sicut  suasit  medicus.  Fui  autem  his  diebus  Dilingae  \  et  didici, 
quanti  referat,  talem  Rectorem  praeesse  duobus  collegijs^  tum  semi- 
nario  atque  toti  gymnasio-.  Hinc  optare  quidem,  sed  non  suadere 
audeo,  vt  ex  eo  Rectore  fiat  prouintiae  administrator,  ut  cui  nullum 
idoneum  successorem  liceat  substituere,  ut  arbitror  plane.  Dominus 
in  suam  gloriam  uertat  omnia,  et  praesenti  nostrae  consulat  necessi- 
tati  per  T.  P.  ac  Doct.  Natalem,  ut  qui  res  prouintiae  nostrae  sibi 
maxime  perspectas  tenet. 

Misi  ad  D.  Thomam  Gallum  ea,  quae  scripsit  P.  T.  nimirum  ut 
Lauretum  ob  causas  duas,  aut  Romam  quoque  ob  votorum  solutionem 
proficiscatur,  si  nolit  Viennam  adire^.  Respondit  autem  literas  ad- 
ferenti  fratri  nostro ,  neque  Austriam ,  neque  Jtaliam  sibi  placere. 
Praeterea  scripsit  ad  me  miser  ea,  quae  his  adiuncta  mitto*,  ubi  se 
prodit,  de  Romano  superiore  et  summo  capite,  deque  votorum  suorum 
obligatione  male  prorsus  iudicare.  Mitto  etiam  scriptum  Domini  Can- 
cellarij  Bauarici^,  cui  profecto  debemus,  quod''  tam  pie  et  serio  ad- 
moneat  hominem,  vt  ad  se  et  vocationem  suam  redeat  errans  frater^. 
Et  cum  Cancellario  quidem  semel  et  iterum  egit,  sed  frustra,  nihil 
eorum  obtinens,  quae  desiderauit,  nimirum  ut  parochiali  curae  uel 
Ecclesiasticae  functioni  in  Bauaria  praeficeretur  a  Principe.  Hodie 
misit  ad  nos  Decanus  Ecclesiae  Cathedralis  huius'^,  et  exposuit,  Doct. 
Thomam  quinquies  ad  se  uenisse  (nunquam  autem  nos  vicinos  inuisit) 
et  maiorem  in  modum  rogare,  vt  ad  suam  et  suorum  inopiam  suble- 
uandam  in  vicinis  Ecclesijs  pastor  ruralis  esse  possit:  Qua  de  re 
postulauit  idem  Decanus  nostram  sententiam,  utpote  non  satis  fidens 
homini  ordinis  sui  desertori,  et  fratres,  imo  et  superiores  accusanti. 
Respondimus  autem  modeste,  Doctorem  hunc  cum  esset  Monachij, 
authoritate  P.  T.  missum  esse  Viennam,  et  nos  illi  propterea  dedisse 

a)  Duo  vv.  sqq,  a  C.  in  maryine  acJdita  siiut.         h)  Ita  C.  i^ise  corre.vit  ex  quia. 


'  Inter  11.  et  16.  Aprilis;  nam  diebus  10.  et  11.,  quae  erant  Dominica  et  Feria  II. 
Paschatis,  Augustae  ad  S.  Mauritii  contionatus  est;  v.  infra,  mon.  aug.  (b  2). 

^  Universitatem  significat.  Ipse  Theodoricus  Canisius  Dilinga  7.  lanuarii  1569 
ad  Borgiam  *scripsit:  ^Conuictorum  Collegium  florere  pergit.  .  .  .  Bene  etiam  se 
habet  pauperura  studiosorum  domus,  cui  superintendit  P.  Georgius  Minister.  .  .  . 
Habemus  et  Medicum  proprium,  qui  non  minus  doctus  quam  pius  est,  quem  in 
gratiam  Academiae,  et  praesertim  Societatis,  alit  Reuerendissimus  Cardinalis"  (ex 
uutogr. ;  G.  Ep.  X  f.  139).    De  medico  cf.  supra  p.  22. 

'  Vide  supra  p.  280.  *  Haec  v.  supra  p.  301. 

^  Simonis  Thaddaei  Eck;  v.  supra  p.  275. 

"  Cf.  lac  5,  19  20.  •  Christophorus  de  Freyberg. 


Augusta  Vind.  16.  Aprilis  1569.  305 

pecuniam  in  viaticum :  qui  cum  postea  digressus  esset  ad  suos,  miserit 
literas  Romam,  totamque  causam  suam  exposuerit  superiori,  cuius 
consilium  et  iudicium  uidebatur  expectaturus :  nunc  demum  hoc  ex 
Vrbe  scribi,  vt  si  recuset  Viennam  petere,  Lauretum  uel  Romam  adeat : 
nam  in  mea  potestate  non  esse  situm,  sicut  et  illi  antea  dixi,  vt  vota 
illi  remittantur.  Decanus  hac  responsione  contentus,  promisit  se  apud 
illum  admonitionem  interpositurum,  nihilque  concessurum,  ne  alioquin 
Reuerendissimum  Ordinariumi  aduersum  se  prouocet.  Doleo  interim 
quod  idem  Decanus  affirmauit,  venisse  iam  antea  P.  Martinum^  et 
P.  Schorichium  ad  se,  qui  ambo  sint  et  ipsi  conquesti  de  suo  superiore  ^, 
et  hoc  modo  Germanos  gubernandi,  quasi  cum  his  agatur  seuerius, 
et  plusculum  Germanis  indulgeri  oporteat.  Sed  diligentibus  Deum 
a  d  b  o  n  u  m  o  m  n  i  a  *.  Certe  magni  refert,  vt  libertas  ista  Germanica, 
quae  multis  placet,  nostris  neque  in  principio,  neque  in  medio  suae 
vocationis  permittatur  ne  plures  alioquin  habeamus  Schorichios,  Chun- 
rados^,  et  Thomae  dicto  similes.  Neque  tamen  ignoro,  in  Germanis 
quaedam  esse  dissimulanda ,  ut  quando  P.  Schorichius  leues  etiam 
suspiciones  exaggerat,  et  scribendo  stomachatur,  et  opponit  sese  Rec- 
tori  atque  superiori^.  Jn  his  uincit  saepe  sancta  patientia,  est  et 
monitio  nonnunquam  necessaria,  praecipue  vero  Dei  gratia  illuminante 
et  nos  dirigente  indigemus. 

Quod  ad  petitionem  Archiducis  et  sororum  eius  attinet,  res  tota 
committatur  quaeso  P.  Paulo  Hoffaeo,  qui  iam  decreuit  Oeniponti 
tantisper  haerere,  donec  absoluatur  aliquid  de  Hallensi  collegio  a 
Reginis  instituendo,  sicut  Archidux  postulat. 

Dignus  uidetur  M.  Richardus  ^  Hybernus  Dilingae  professor  philo- 
sophiae,  qui  sacerdotum  numerum  augeat.  Nam  et  Romae  Theologiam 
audiuit,  et  a  philosophia  fortasse  ad  sacra  transibit  studia  breui. 
Valde  nos  premit  sacerdotum  Germanorum  raritas,  praesertim  Mo- 
nachij  et  Oeniponti,  Possemus  quidem  ad  sacerdotium  quosdam  ad- 
mittere,  sicut  est  Romae  concessum,  sed  scholarum  ratio  non  patitur, 
vt  a  studijs  abstrahantur,  et  ad  discendam  aliquam  theologiae  partem, 
traducantur,    priusquam    ex  professis   fiant,    et  sacerdotes   ordinentur. 

Commendo  me  plurimum  sacrificijs  et  precibus  P.  T.  ac  Patrum 
isthic  omnium,  Dominus  nobiscum.     Augustae  16  Aprilis  .1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius'\ 

a)   Qicae  seqimntur,  in  schedula  scfipta  sunt. 


'  Cardinalem  Ottonem  Truchsess.  ^  Stevordianum. 

3  Petrum  Canisium  provincialem  potissimum  significari  opinor, 

*  Rom  8,  28.  ^  Swagerios. 

^  PP.  Dominico  Mengino   rectori  monacensi    et  Petro  Canisio    praeposito    pro- 
vinciali. 

'  Flaminius   sive  Flemingus ;    de    quo  v.  Can.  V  482^  523,    et  Hogan,    Ibernia 
Ignatiana  I  26 — 27. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  20 


306        1651.  Ant.  Vinck  Can.     1652.  lo.  de  Polanco  Can.    Roma  22.  Apr.  1569. 

Placet  D.  Georgio  Fuggero,  tradi  suum  filium  Raimundum  a 
Medico  curandum  modo  is  ferrura  seu  ignem  et  potiones  non  adhibeat, 
sed  sicut  quidam  scripsit,  vnctionibus  dumtaxat  vtatur. 

Jdem  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  Patri,  P:  Francisco  Borgiae  Praeposito 
generali  Societatis  lESV.         Romae. 


& 


Borgias  Canisio  per  Polancum  respondit  30.  Aprilis  et  7.  Maii  1569. 


1651.  P.    A^NTOXirS    VIXCK    S.  J.    provinciae    rhenanae    S.  J. 

praepositus  CANISIO.        Colonia  (?)  circa  med.  vel  exeunt.  Aprilem  1569. 

Ex  Vinckii  ad  Borgiam  iitteris  autographis  (G.  Ep.  X  f.  261'')  et  ex  Canisii 
epistula  autographa,  de  qua  infra,  ep.  n.  1672. 

P.  Stevordianus  mitti  non  dehet,  nisi  ex  pi'aepositi  generalis  mandato ;  timendum 
enim  est,  ne  disciplina  per  eum  detrimentum  capiat.  Canisius  eum  votis  solutum 
episcopo  herhipolensl  vel  aliis  mittat;  sin  minus,  Ipse  eum  adiuvet. 

P.  Antonius  Vinck  rhenanae  Societatis  provinciae  (ad  quam  col- 
legium  herbipolense  pertinebat)  praepositus  Colonia  4.  Maii  1569  ad 
Borgiam  praepositum  generalem  scripsit:  R.  P.  Canisius  4.  Aprilis  per 
litteras  me  certiorem  fecit,  herbipolensis  episcopi  cancellarium  et  cathe- 
dralis  illius  capitiili  scholasticum  sibi  institisse,  ut  P.  Martinum  Ste- 
vordianum  sibi  mitteret  contionatorem.  „io  gli  ho  resposto  che  in  nes- 
suna  maniera  lo  mandi,  sensa  particolar  ordine  di  V.  R.  P.,  il  detto 
.P.  martino  a  questa  prouintia,  per  che  mi  raccordo  gia  duoi  anni 
sono  et  piu  come  il  R.  P.  canisio  anche  alhora  voleua  mandarlo  a 
questa  prouincia,  et  alhora  scrissi  alla  .P.  V.  pregando  che  quello  non 
fecesse,  per  che  temeua  che  per  esso  si  introdurria  grand  dissolutione 
in  questa  prouintia,  per  causa  delle  conditioni  et  costumi  li  quali  ha, 
non  V  esplicaro  per  che  petiso  che  siano  troppo  cognosciute  da  .V.  P., 
et  dalli  altri  RR.  Padri  assistenti  massime  dal  R.  P.  nadal,  et  per 
tanto  anchora  humilmente  prego  la  R.  P.  V.  che  non  voglia  dar  licentia, 
che  il  detto  P.  Martino  venga  a  questa  prouintia,  la  quale  fin  qua  per 
la  gratia  di  dio  e  in  assai  buona  disciplina  conseruata  .  .  .  a  me  pareria 
piu  conueniente  che  il  .P.  martino  fusse  liberato  delli  voti,  et  dalla 
compagnia,  et  dato  predicatore  al  Reuerendissimo  Herbipolense,  6  altro 
si  il  .P.  Canisio  desidera  esser  Uberato  del  P.  martino ,  et  si  non, 
tengalo  et  l'  adgiuti  come  meglio  potra,  et  si  ne  serui  d' esso."  Hoc 
ipsum  Vinckii  „responsum"  Canisius  significare  videtur,  ctim  Dilinga 
18.  Junii  lo69  ad  P.  Leonardum  Kessel  collegii  coloniensis  rectorem 
scribit:  „Reuerenter  saluto  P.  Proiiintialem,  eique  gratias  ago  de  scripto 
ad  me  responso." 

1652.  P.'  lOANHfES    DE    POtAHiCO    secretarius    Societatis    lesu 

mandatu    S.  Francisci  Borgiae   praepositi  generahs  CANISIO. 

Roma  22.  Aprilis  1569. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;   in  margine,  eadem  manu:  „Augusta  P.  Canisio". 
Germ.  67  f.  248*'. 


1653.  P.  loannes  de  Polanco  Can.     Roma  30.  Apr.  1569.  307 

P.  Rastellus  mittitiir  ad  Canisium,  ut  etim  adiuvet,  imprimis  in  Centuriis  re- 
futandis.  Canisius  neve  se  neve  Rastellum  nimis  fatiget,  F.  Hoffaetis  iam  et  re  et 
nomine  provincialis  est. 

Pax  etc.  Questa  e  solamente  per  accompagnare  il  P.  Gio:  Jnglese^, 
ilquale  ua  per  aiutare  V.  R,  nele  cose  spetialmente  clie  si  appertengono 
alla  scrittione  contra  le  centurie,  della  quale  desideriamo  ueder  V.  R. 
spedito  quanto  prima  si  potra  et  questo  dela  prestezza  non  si  dice 
per  desiderar  si  afifatichi  troppo  V.  R.  anzi  il  contrario  si  desidera, 
cio  e  che  non  si  affatichi  troppo  se  stesso  ne  anche  il  compagno  detto, 
ma  questa  breuita  di  tempo  uorriamo  nacessi  dela  breuita  dell'  opera 
et  deir  essere  V.  R.  disocupato,  et  libero  de"  li  negocij  del  gouerno 
et  per  questo  si  e  fatto  conto  de  far  Prouinciale  re  et  nomine,  il 
P.  D.  Paulo^,  de  altre  cose  si  scriuera  con  li  corrieri,  solo  resta  che 
N.  Padre  et  tutti  ci  raccomandiamo  etc.   Di  Roma  li  22.  di  Aprile  1569. 

Eodem  illo  die  22.  Aprilis  1569  Polancus  mandatu  Borgiae  ad  P.  Paulum 
Hotfaeum  provincialem  *scripsit:  „Li  portatori  di  questa  sono  il  P.  Bonauentura 
Paradinas,  (il  quale  fara  1'  officio  di  maestro  de  nouicij  molto  ben  con  la  diuina 
gratia  per  la  esperienza  che  qui  hauemo)  et  il  P.  Gio:  Jnglese  il  qual  si  nianda 
per  aiuto  del  Padre  D.  Canisio,  ne  la  scrittione  contra  le  Centurie,  et  e  persona  di 
molta  uirtii  et  dotta  et  potra  anche  giouar  la  prouincia  forsa  in  altre  cose,  il  8?  e 
Georgio  Leodiense  subdiacono  il  quale  si  manda  per  aiutar  nell'  officio  di  ministro 
in  Dilinga,  o  jn  Jngolstadio,  o  in  Jsprucli  doue  parera  meglio  a  V.  R.,  ...  il  4?  e 
nostro  fratello  Eduardo  Jnglese  fratello  del  detto  Padre  Giouanne,  il  quale  trouan- 
dosi  mal  in  questo  aere  per  conseglio  del  medico  si  manda  in  Germania,  e  molto 
uirtuoso  et  dotto  et  se  guarira  bene  sara  utile  operario"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Germ.  67  f.  248'').  Georgius  ille  „Leodiensis  subdiaconus",  cuius  in  posterum  fre- 
quens  fiet  mentio,  nescio  an  idem  sit  atque  ille  „Georgius  Rhedrius",  a.  1566  Socie- 
tatem  ingressus,  qui  in  antiquo  quodam  *„Catalogo  I  Personarum  Societatis  lesu 
in  Provincia  Superioris  Germaniae"  comparet  („Jesuitica  in  genere  No  199"  p.  2, 
Monachii  in  archivo  regni  bavarici).  Hoc  certum  est:  Vocabatur  Rhotarius  vel 
Rotarius  (*Catalogus  Sociorum,  qui  sub  Hofi^aeo  provinciali  in  Gerraania  superiore 
fuerunt,  ab  ipso  Hoffaeo  scriptus.  Cod.  ,VI.  35"  f.  79").  Romae  25.  Martii  1569  in 
manibus  P.  Everardi  Mercuriani  professionem  trium  votorum  fecerat  (Catalogus 
romanus,  in  Epp.  Nadal  III  710°;  ^- Liber  votorum  „Ies.  71™"  f.  6%  Monachii  in 
archivo  regni  bavarici).  Augustae  Vindelicorum  m.  Septembri  1569  sacerdotio  ini- 
tiatus  est  (Catalogus  Hoffaei,  quem  modo  dixi,  f.  68).  S.  Franciscus  Borgias  in 
litteris  2.  Aprilis  1569  ad  Hoffaeum  datis  eum  dixerat  esse  ^molto  bona  persona  et 
attiua,  il  quale  nel  collegio  Germanico,  Seminario  et  nel  nostro  Collegio  ha  dato 
molto  bon  conto  di  se"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Gerra.  67  f.  242).  „Edouardus 
Rastellus"  sua  manu  in  ■' Lihro  votorum  collegii  dilingani  notavit,  se  Societatis 
vota  primum  Romae  a.  1569  „2"  Februarij  (nisi  fallor)"  nuncupasse  (Cod.  „11.  42" 
p.  56). 

1653.         P.   lOANXES    »E    POIiAIlfCO     secretarius    Societatis    lesu 
mandatu  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  30.  Aprilis  1569. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.;  in  margine,  eadem  manu :  „P.  Canisio".    Germ.  67 
f.  252-\ 

a)  Seqnuntur  vv.  altre  occup,  oblitt. 


P.  loannem  Rastellum  ;  v.  supra  p.  230.  ^  Hoffaeum. 

20* 


308  1654.  P.  Leonardus  Kessel  Can.     1655,  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo. 

Omnino  debent  litterae  P.  Hoffaeo  tradi,  quibiis  ille  provincialis  constituitur ; 
qui  tamen  ad  tempm  Oeniponte  ^nanere  poterit.  Canisius  et  contra  Centurias  scribere 
et  in  contionibus  mauritianis  perseverare  poterit.  Quodsi  valetudinis  ratio  exiget, 
ttt  2)eregrinetur,  id  prorsus  facere  debebit.     Borgias  Lauretum  petiturus  est. 

Ad  altri  punti  si  rispondera  un'  altra  uolta.  questa  sara  solamente 
per  auisare,  che  si  sono  riceuute  le  lettere  de  16  del  presente  di 
V.  Reuerenza  con  altre  delli  P.  Theodorico  et  Pisa  ^  .  et  tutta  uia 
pare  a  N.  P.  conueniente  si  diano  le  lettere  patenti  al  P.  Paolo^  et 
che  lui  faccia  1'  officio  di  Prouinciale  .  quantunche  per  li  bisogni  de 
Jspruch  si  trattenghi  di  la  un  pezzo  et  quanto  a  la  cathedra  mauri- 
tiana  pareua  che  V.  Reuerenza  potrebbe  far  1'  officio  della  carita 
cominciato  non  ostante  la  inscrittione"  [?]  con''^?]  le  centurie  .  et 
perche  gia  con  li  quattro  mandati  de  Roma  si  e  scritto  al  P.  Paolo 
come  Prouinciale  ^  non  pareua  fosse  gia  cosa  libera  il  differire,  niente 
dimeno  quando  1'  esercitio  corporale  et  uisite  di  un  loco  a  1  altro  con- 
uerranno  per  la  sanita  corporale  di  V.  Reuerenza  doura  farle  ad  ogni 
modo  et  tener  conto  particolar  con  conseruarsi  sano.  questo  scriuo  jn 
breue  perche  auanti  che  arriui  la  presente  potrebbe  gia  fossi''  [?]  fatto 
quello  che  si  tocca  di  mandar  le  sue  patenti  al  P.  Paolo.  N.  P.  G. 
pensa  partirse  questa  settimana  per  Loreto^:  si  raccomanda  etc.  Di 
Roma  li  30  di  Aprile  1569. 

Canisius  Borgiae  respondit  15.  Maii  1569. 

1654.  P.  l.EO:Sf  ABDUS  KESSEL  S.  J.  rector  collegii  coloniensis 
CANISIO.  Colonia  ineunte  m.  Maio  (et  ineunte  ra.  lunio?)  1669. 

Ad  Canisium  scribit  de  „Autlioritatibus  Sacrae  Scripturae  et  Sanctorum  Pa- 
trum"  a  Canisio  ipso  in  „Summa  Doctrinae  Christianae"  breviter  memoratis  et  a 
P.  Peiro  Busaeo  S.  J.  ad  verbum  exscriptis,  quas  Gerwinus  Calenius  (v.  supra  p.  70) 
Coloniae  tijpis  vulgare  velit.  Eundem  Canisium  ad  privilegium  typographicum  Calenio 
a  S.  Pio  V.  impetrandum  admonet  una  cum  P.  Laurentio  Surio  Cartusiano  coloni- 
ensi  [qui  in  eiusdem  Calenii  officina  tijpographica  „Vitas  Sanctorum"  a  se  collectas 
typis  exscrihere  volebat ;  v.  infra,  moti.  litt.  (31)].  Kesselii  litterae  perierunt ;  de 
quibus  vide  plura  infra,  in  ep.  n.  1672. 

1655.  CANISIUS  P.  PAlJIiO  HOFFAEO  S.  J.  Germaniae  superioris 
praeposito  provinciali.  Augusta  Vindelicorum  circa  6.  Maii  1569. 

Ex  epistulis  ad  Borgiam,  de  quibus  infra,  epp.  nn.  1656  1665. 

Canisius  litteris  Augusta  7.  Maii  1569  datis  primum  quidem  Borgiae  prae- 
posito    generali    gratias    egit ,    quod    se    officio   praepositi    provi^icialis    Germaniae 

a)  Corrigendumne  la  scrittione  contra?  Vel  la  occupatione  con?  b)  Corrigendumne  potrebbe 
essere  gia  fossi?  Vel  potrebbe  gia  essersi? 


*  PP.  Theodorici  Canisii  et  Alpbonsi  Pisani  consultorum ;  v.  supra  p.  303. 

^  Hoffaeo.  ^  Vide  supra  p.  307. 

■•  Polancus  *  scripsit  ad  P.  Edmundum  Augerium  S.  J.  Roma  9.  Maii  1569 : 
„N.  Padre  Generale  e  andato  a  Loreto,  secondo  il  suo  uoto,  essendo  mediocreniente 
rissanato"  ;  et  ad  P.  Laurentium  Magium  S.  J.  Roma  14.  Maii  1569:  „N.  P.  G.  ando 
a  Loreto  ex  uoto  et  assai  ben  disposto  Dio  laudato"  (ex  apograpbis  eiusd.  temp. ; 
Germ.  67  f.  254''). 


1656.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.     Augusta  Vind.  7.  Maii  1569.  309 

superioris  levasset  et  in  suum  locum  P.  Paulum  Hoffaeum  substituisset ;  delnde  autem 
scripsit:  „Ad  nomim  P.  Prouintialem  scripsi  rogans,  ut  de  me  lihere  statuat,  me 
lihenter,  duce  Christo  non  minus  quam  alium  suhditum,  esse  parUurum.  Tum  quae- 
cumque  ad  collegia  singula  pertinent,  diligenter  ei  perscripsi,  ut  norit  statum  omnem 
prouintiae,  et  praesentihus  prouideat  incommodis  pro  sua  quidem  sapientia."  Item 
se  causam  P.  Martini  Stevordiani  contionatoris  Monachio  atnovendi  (v.  infra  p.  310) 
Hoffaeo  „sedulo  exposuisse".  Dilinga  autem  15.  Maii  1569  Canisius  ad  Borgiam  de 
Hoffaeo  scripsit:  „Literas  ad  illum  et  meas  et  Romanas" ,  quihus  provincialis  officio 
ornahatur,  „misi". 

Canisius,  cum  praepositi  provincialis  officio  cessisset,  Hoffaeo  provinciali  novo 
ea  quoque  scripta  tradidit,  de  quibus  P.  loannes  Polancus  Societatis  secretarius 
Hoffaeo  Roma  7.  Martii  1570  *scripsit:  ,Con  1' ultime  di  V.  R.  di  31  di  gennaro 
uenne  un  scritto  come  tauola  di  uarie  scritture  delle  quali  V  R  uuol  intendere 
qual  cosa  li  oblighi,  et  qual  cosa  tenga  autorita  di  traditione.  A  questo  gli  re- 
spondo  prima  che  fra  le  scritture  dette  non  u'  i  e  nissuna  che  si  debba  riputar 
constitutione  ne  traditione  equiualente  a  constitutione  et  questo  si  intende  dal  primo 
che  comincia  Religio  Societatis  et  del  secondo  che  comincia  finis  et  scopus  .  et  del 
3?  che  comincia  hec  minima .  potra  ben  dire  il  P.  Canisio  da  chi  ha  riceuuto  queste 
informationi,  et  altre  seguenti,  com'  e  la  4?  che  comincia  hec  noua  .  et  e  utile  benche 
non  di  piu  autorita  che  le  precedenti.  II  5?  che  comincia  quiuis  non  sappiamo  ne 
intendiamo  bene  che  cosa  sia,  Ma  ben  si  sa  non  essere  cosa  autentica,  ne  anche  il 
6?  che  comincia  ex  proemio  quamuis.  Del  7?  che  e  il  modo  di  scriuere,  et  comincia 
si  come  nella  prima,  questo  solo  diro  che  non  ci  e  altro  modo  approuato  di  scriuere 
senon  quello  che  si  mando  in  latino  fatto  dopo  la  congregatione.  L'  ottauo  che  co- 
mincia  gerit  Christi  personam,  e  instruttione.  II  nono  che  e  I'  offitio  del  visitatore 
se  e  r  ultimo  che  si  mando  tiene  autorita.  De  tutto  il  resto  che  seguita  una  ri- 
sposta  sola  basta,  et  e  che  le  vltime  cose  raandate  per  nostro  padre  doppo  la  Con- 
gregation  generale  hanno  autorita  le  altre  non  hanno  obligatione  alcuna  ma  possono 
seruire  di  ricordi  con  liberta"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  67*). 

Quid  Hoffaeus  Canisio  responderit,  v.  infra,  ep.  n.  1662. 

1656.        CANISIUS  SAJfCTO  FRA^RfClSCO  BORCJIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  7.  Maii  1569. 

Ex  autographo  (2^;  ^V^  pp. :  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig.),  Germ.  183  n.  236 
(f.  96  97).  Litteris  usus  est  et  complura  ex  iis  ad  verbum  expressit  Sacchinus, 
Can.  263 — 264.  Earundem  caput  primum  posuerunt:  Boero,  Can.  336—337  (italice 
ex  autographo  versum) ;  J.  M.  S.  Daurignac,  Histoire  du  Bienheureux  Pierre  Canisius, 
Paris  1866,  316—317  (gallice  ex  Boero);  Michel,  Can.  337— 338  (gallice). 

Gratias  agit  Borgiae,  quod  provincialis  officium  transtulerit  in  P.  Hoffaeum; 
cui  se  totum  permittit.  Monachii  et  Ingolstadii  varia  se  negotia  collegiorum  curasse. 
P.  Gallum  Societatis  desertorem  heneficium  ecclcsiasticum  venari.  Monachii  animos 
offensos  esse  per  P.  Stevordianum  pro  contione  Franciscanos  de  S^/o  reprehendentem. 
Se  cum  duce  egisse  de  eo  Monachio  avocando,  de  P.  Schorichio  officio  protestantium 
de  fide  interrogandorum  Uherando,  de  mutationibus  faciendis  etc.  Stevordianum  di- 
mittendum  esse.  De  convictu  ingolstadiensi,  patronis  monacensihus,  tragoedia,  stipe 
pro  templo  romano  petenda,  P.  Schorichio  aliisque  ad  gradus  academicos  promoven- 
dis,  P.  Peltano  ab  oboedientia  rectoris  exempto,  fratrihus  laicis,  studiis  Dilingae 
a  se  resumendis,  contionibus  templi  S.  Mauritii,  re  pecuniaria,  libro  P.  Turriani. 

f  Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna. 

Admodum  Reuerende  Pater. 
Scribo  has  ultimas  Prouintialis  indignus.     Maximas  uero  gratias 
ago  Diuinae  bonitati  et  P.  T.  me  tandem  hoc  onere,  quod  annis  fere 


310  1656.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

14  sustinui,  liberatum  esse,  eumque  successorem  dari  ^  quem  sum  ex- 
pertus  et  meliorem,  et  sapientiorem,  et  aptiorem  huic  difficili  prouintiae 
pro  dignitate  administrandae.  Hoc  vnum  interim  non  possum  a  P.  T. 
non  precari,  vt  pro  ijs  quae  tot  annis  ego  contra  offitij  mei  rationem 
persaepe  commisi  et  praetermisi,  poenitentiam  non  leuem  iniungat 
absoluto.  Deinde  maiorem  in  modum  peto,  ut  suis  precibus  nouam 
mihi  mentem  ^  impetret  a  Deo,  vt  rite  cognoscam  et  aestimem  digne 
gratiam  modo  mihi  factam,  in  qua  me  totum  coUigere,  et  quod  misere 
hactenus  neglexi,  ahqua  ex  parte  compensare  possim.  Ad  nouum 
P.  Prouintialem  scripsi  rogans,  ut  de  me  libere  statuat,  me  libenter, 
duce  Christo  non  minus  quam  alium  subditum,  esse  pariturum.  Tum 
quaecumque  ad  collegia  singula  pertinent,  dihgenter  ei  perscripsi,  ut 
norit  statum  omnem  prouintiae,  et  praesentibus  prouideat  incommodis 
pro  sua  quidem  sapientia.  Nec  dubito,  quin  haec  Praepositi  mutatio 
non  solum  mihi  solatio,  sed  etiam  alijs  uoluptati  et  commodo  futura 
sit  in  Christo   domino  nostro^.     Jpsi  honor,  decus  et  gloria*. 

Cum  vero  idem  P.  Paulus,  antequam  P.  T.  literas  3"  Aprilis  datas^ 
accepissem,  ab  Oenipontano  collegio  se  abesse  non  facile  posse  scriberet, 
sum  ipse  profectus  Monachium  et  inde  Jngolstadium,  vt  plaeraque 
componerem,  quae  ad  profectum  illorum  collegiorum  spectabant.  Habui 
comitem  in  hoc  itinere  Rectorem  Diligensem  ^,  quod  suaderet  ita  medi- 
cus  ualetudinario,  vt  peregrinando  sese  recrearet,  atque  ualetudinem 
confirmaret.  Monachij  sic  satis  habent  omnia  post  discessum  Doc. 
Thomae'^,  qui  nullam  nobis  praebet  spem  uitae  mehoris,  neque  solli- 
citus  est,  uti  dicit,  de  votorum  suorum  solutione,  uel  de  Pontificis 
excommunicatione  in  apostatas  lata  ^,  sed  se  tantum  expectare  testatur 
testimonium  a  nobis  conscriptum,  quo  se  apud  exteros  tueatur.  Vena- 
tur  interim  conditionem,  ut  ecclesiastico  benefitio  se  et  suos  alere 
possit.  Princeps  et  Cancellarius  Bauaricus^  pollicentur,  nobis  nihil 
admonentibus,  se  huic  Doctori  nihil  in  Bauaria  concessuros :  tantundem 
promisere  illi  curam  parochialem  ambienti  Canonici  Augustani  i^.  Nun- 
quam  hic  Pater  Cardinali  nostro  i^  placuit,  sicut  neque  D.Chunradusi^^ 
cum  ambo  Dihngae  uiuerent,  etsi  de  illorum  moribus  nihii  compertum 
haberet.  Solet  enim  in  huiusmodi  personis  agnoscendis  et  iudicandis 
non  fallax  esse  diuinator. 

Praecipua  mihi  cura  Monachij  fuit,  vt  P.  Martinum  ^^  inde  trans- 
ferrem,  qui  post  meum  ex  Jtalia  reditum  peius  habuit  solito,  qui  nec 
ipse  Monachij  manere  uoluit  diutius,  cum  se  Principi  et  ahjs  ingratum 
in  contionibus  esse  cerneret.  Nam  grauiter  multos  offendit,  perstringens 


'  P.  Paulum  HofTaeura.  ^  Cf.  Ez  11,  19;  18,  31;  Epli  4,  23  etc. 

»  Rom  6,  11  23.     1  Cor  15,  31  etc. 

*  Rom  16,  27.     1  Tim  1,  17.     Apc  5,  13  etc.  "•  Vide  supra  p.  291. 

^  P.  Tlieodoricum  Canisium.  "  Galli.  *  Vide  supra  p.  297 ^ 

9  Albertus  V.  et  Simon  Thaddaeus  Eck.  ">  Vide  supra  p.  304. 

"  Truchsess.  '^  Swagerius.  '^  Stevordianum. 


Augusta  Vind.  7.  Maii  1569.  311 

Franciscanos  niultis  illic  charos,  et  ordines  omnes  mendicantium,  quos 
pro  contione  taxarat,  et  a  quibus  ipse  uicissim  publice  fuit  reprehensus. 
Causam  nouae  turbae  dedit  materia  de  usuris  a  P.  Martino  tractata, 
sed  immodestius,  et  in  qua  reprehendit  eos  quos  dixi,  uelut  coecos 
duces  coecorum^  qui  sunt  eo  vitio  contaminati ^,  Per  hanc  occa- 
sionem  egi  cum  Principe  seniore^  coram,  et  placaui  monachorum 
offensos  animos,  ut  promiserint  se  nullum  amarulentiae  signum  esse 
daturos  amplius,  sed  se  hoc  condonaturos  P.  Martini  uehementiae. 
Princeps  uero  mecum  egit  familiariter,  cui  cum  proposuissem  de  ab- 
ducendo  mecum  P.  Martino,  de  cuius  discessu  iam  ante  fuerat  con- 
stitutum,  rogauit  statim,  quo  illum  destinare  uellemus.  Respondi, 
quod  Herbipolim  ire  cuperet,  ubi  se  gratum  fore  satis  cognouerat  ex 
Episcopi  Herbipolensis  ^  Consiliarijs,  qui  illum  amanter  inuitarant:  sed 
nihil  de  eo  adhuc  nobis  definitum  esse"^.  Princeps  uero  dixit,  placere 
quidem  sibi,  ut  P.  Martinus  ad  tempus  abesset,  sed  quod  optaret  eius 
reditum  ad  Quadragesimam,  quia  notus  et  gratus  esset  Monachij  con- 
tionator.  Vbi  respondi,  non  defuturum  nobis  contionatorem  alium,  si 
redire  ille  non  posset  eo  tempore.  Monui  etiam  de  successore  P.  Scho- 
richio,  qui  Monachij  mansurus  esset^,  et  quem  optaremus  quiete  va- 
care  suae  ualetudini,  ut  quam  saepe  sentit  afflictam,  nec  utile  uideri, 
vt  idem  in  examinandis  haereticis,  qui  proscribuntur  et  eijciuntur, 
occuparetur.  hinc  societatem  nostram  augere  sibi  multorum  odium, 
et  maiorem  fructum  impediri  posse,  quem  cupiamus  in  Bauaria  pro- 
mouere  '^. 

a)  Sequuntur  vv.  ubi  commoraretur,  ohlitt. 


1  Mt  15,  14;  23,  16  24.     Rom  2,  19;  cf.  Lc  6,  39. 

^  P.  Georgms  Schorichius  S.  J.  Monacliio  2.  lunii  1569  P.  loanni  Polanco 
*scripsit:  „11  Duca  s' era  vn  poco  sdegnato  contra  il  P.  Martino,  per  hauer  predi- 
cato  .5.  per  cento  no  esser  licito,  et  massime  a  frati  di  .S.  Francesco.  Dominico  et 
altri  . . .  Franciscani  in  queste  vande  tengono  esser  licito  coram  deo  . . .  et  non  fanno 
scrupulo  veruno"  (ex  arcbetypo;  G.  Ep.  X  f.  189^).  Felicianus  Ninguarda  0.  Pr., 
cum  m.  Februario  a.  1574  Monachii  monasteriura  Franciscanorum  Observantium 
visitaret,  disciplinam  in  eo  religiosam  vigere  cognovit  {K.  ScheUhass,  Akten  zur 
Reformthatigkeit  Felician  Ninguarda's,  in  „Quellen  und  Forschungen  aus  italienischen 
Archiven  . . .  herausgeg.  vom  K.  Preuss.  Hist.  Institut  in  Rom  I,  Rom  1898,  247 — 248; 
cf.  etiam  Parth.  Minges  0.  F.  M.,  Geschichte  der  Franziskaner  in  Bayern,  Munchen 
1896,  73—74  94—95). 

^  Alberto  V.  *  Friderici  a  Wirsberg. 

*  Schorichium  sub  initium  m.  lunii  pro  Stevordiano  in  templo  collegii  sive 
augustiniano  contionatoris  munere  fungi  coepisse  intellegitur  ex  eiusdem  Schorichii 
*litteris,  quas  modo  dixi. 

^  Albertus  V.  iure  per  pacem  religionis  augustanam  confirmato  superioribus 
iam  annis  interdum  usus  erat:  Eos,  qui  catholicam  religionem  profiteri  pertinaciter 
recusarant,  ex  Bavaria  exire  iusserat.  Anno  autem  1569  idem  copiosius  et  acrius 
pi-aestare  coepit.  Ita  —  id  quod  haud  scio  an  usque  adhuc  ignotum  fuerit  — 
P.  Georgius  Schorichius  S.  J.  in  *litteris,  quas  supra  (adn.  2)  dixi,  haec  narrat: 
Quadragesimae  tempore  Landishutum  ad  Guilielmum  ^principem  iuniorem*  perlatum 
est  mandatum  patris,    ex    quo  ille  magnum  gaudium  cepit :    Mandavit  Albertus,    ut 


312  1656.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Praeterea  egi  gratias  principi,  quod  confirmare  uoluerit  literis 
authoritatem  eam,  quae  superioribus  nostris  ad  suos  in  Bauaria  guber- 
nandos  libera  esse  debet,  praesertim  circa  personarum  mutationem, 
cum  ita  res  postulat.  Respondit  autem,  quod  ad  mutationem  contiona- 
torum  et  professorum "  spectat,  hoc  incommodum  accedere,  ut  qui  noui 
succedunt,  non  aeque  ac  priores,  placeant,  cum  sint  minus  perspecti 
atque  commendati:  nec  minorem  quidem  rationem  a  nobis  habendam 
esse  gymnasij  ueteris  Jngolstadiensis,  quam  scholae  Dilingensis,  de 
cuius  conseruatione  non  pauci  dubitarent.  Concludebat  demum,  se  hoc 
desiderare,  ut  non  nisi  se  praemonito,  fiant  mutationes  in  transferendis 
nostris  quos  habet  Bauaria,  contionatoribus  atque  professoribus.  Re- 
spondi  ego,  me  scripturum  de  eius  voluntate  ad  P,  T.  quae  iam  ante 
scripsit,  mutationes  huius  modi  non  facile,  neque  sine  causis,  quae 
momentum  habeant,  futuras  esse^.  Demum  inter  alia  praedixi  fore, 
vt  Doc.  Paulus  rediret  ad  gubernationem  prouintiae,  me  ad  scrip- 
tionem  reuocari  Pontificis  authoritate. 

Nunc  ad  P.  Martinum  redeo,  cui  omnino  dissuasi,  ne  Herbipolim 
peteret,  cum  Colonia  esset  illi  designata.  Videbam  enim  Franconiam 
ad  sanandos  Patris  huius  morbos  obesse,  intelligebam  non  placere 
illum  Rectori^,  praeuidebam '',  etiamsi  uellent  nostri,  ex  eo  illum  loco 
amoueri  non  posse,  nisi  cum  Episcopi,  Cleri  et  populi  quadam  per- 
turbatione.  Hic  mihi  primum  bonus  frater  ualde  contradixit:  deinde 
annuit,  sed  ita,  vt  constans  in  hac  maneat  sententia,  se  Coloniam  nec 
posse,  nec  uelle  progredi.  Plenus  est  suspitionibus,  parum  honoris 
hinc  sibi  accessurum,  quod  ita  transferatur,  re  ueluti  male  gesta,  et 
qui  retrudi  debeat  in  pistrinum,  et  suspectus  esse  possit  plaerisque. 
Quicquid  autem  promitteremus  et  admoneremus,  nihil  effici  potuit,  sed 
conclusit  tandem,  se  in  Vrbem  esse  scripturum,  et  Jngolstadij  quidem, 
ubi  nunc  haeret,  P.  T.  responsum  expectaturum.  Jnterfuit  his  con- 
silijs  Rector  Jngolstadiensis  ^  et  Dilinganus,  qui  norunt,  quantis  labori- 
bus   mihi   constiterit   cum   hoc   fratre   agere  Monachij    et  Jngolstadij. 

a)  Sequuntur  vv.  qul  sunt  Jngolstadij,  ohlitt.        b)  Seqiiitnv  illum,  ohlitt. 


quotquot  Landishuti  consiliarii,  senatores,  cives  de  fide  suspecti  essent,  per  decanum 
et  Schorichium  interrogarentur ;  quod  cum  a  paschate  per  multos  dies  factum  esset, 
compertum  est  alios  eucharistiam  sub  utraque  specie  sumere  velle,  alios  tempus  ad 
deliberandum  petere,  alios  malle  exsulare  quam  inter  missam  communionem  sumere 
vel  papae  oboedire :  „Vedendo  adunche  il  Principe  la  dificulta  de  la  cosa,  mi  mando 
al  improuisto  a  Monachio  al  suo  Signore  Padre  con  vna  luonga  relacione  la  qual 
ho  letto  al  Padre  Canisio,  et  al  suo  fratello,  imperocche  1'  vno,  et  1'  altro  era  alhora 
in  Monachio."  Dux  deinde  Landishutanis  praecipere  statuit,  ut  quisquis  catholicus 
esse  nollet,  et  urbe  et  terra  excederet.  Eandem  severitatem  Monacensibus  adhibere 
statuit.  Ad  quara  cum  Schorichii  operam  sibi  depoposcisset,  is  eam  detrectavit, 
quod  Monachii  doctores  theologiae  praesto  essent,  ut  loannes  a  Via,  Georgius 
Lautherius,  lonas  [Adlerus]  etc.  (1.  c.  f.  191''— 193").  Monachii  haec  quaestio  habita 
est  a  27.  lunii  ad  6.  Augusti  1569  {Riezler  1.  c.  IV  547). 

'  Cf.  supra  p.  123.  ^  p    (Jeorgio  Bader. 

^  P.  Martinus  Leubenstain. 


Augusta  Vind.  7.  Maii  1569.  31 


o 


Dicam  uero  simpliciter,  quid  ego  sentiam,  scribet  et  P.  Prouintialis, 
quid  sibi  uideatur  de  toto  negotio,  quod  illi  sedulo  exposui.  Putarim 
cito  respondendum  P.  Martino,  ut  ne  raaneret  in  hac  prouintia,  ubi 
locum  habere  non  poterit,  praeterquam  Monachij,  nisi  Principem  ue- 
limus  grauiter  offendere.  Monachium  uero  illius  morbos  alit  et  fouet 
uehementer.  Quoniam  uero  non  expedit,  inuitum  illum  in  aliam  mitti 
prouintiam,  ab  omnibus  autem  abhorrere  uidetur  prouintijs,  donari 
posset  Principi  Bauariae,  sicut  aliquando  uisum  quibusdam  fuit  ^,  aut, 
ut  mihi  uidetur,  dimittendus  esset  prorsus  e  societate.  Nam  quod 
ipse  cupit  et  scribit^,  vt  contionatorem  ad  tempus  agat  Salisburgae, 
et  interea  uiuat  sub  obedientia,  periculosum  fore  censeo  tum  ipsi, 
qui  hac  libertate  futurus  uidetur  multo  deterior,  tum  nobis,  in  quo- 
rum  capita  redundabit^  facile,  quicquid  ille  peccauerit,  qui  nomen 
et  titulum  gerit  societatis.  Compatior  sane  bono  fratri,  quem  diuinant 
omnes  tum  in  corpore,  tum  in  animo  pessime  habiturum,  cum  primum 
auulsus  erit  ab  hoc  corpore.  Quin  et  ipse  perniciem  suam  hinc  se- 
cuturam  praeuidet  ac  fatetur.  Sed  non  intelligo,  qui  possit  diutius  a 
nobis  retineri,  qui  se  praebet  tot  modis  incorrigibilem,  qui  toties  ad 
scandala  relabitur,  qui  plenus  est  diffidentiae  spiritu*,  ut  dicat, 
se  non  posse  in  hac  vocatione  manere,  et  obseruare  regulas,  qui  de- 
mum  sic  indulget  carnis  libertati,  vt  in  externa  honestate"  et  dis- 
ciplina  non  possit  conseruari.  Doleo  interim  quod  illius  discessus 
multorum  offendet  animos,  cum  Bauaria  celebriorem  non  habuerit 
contionatorem  aliquot  ab  hinc  annis.  Verum  nullam  uideo  spem  reli- 
quam,  in  sanandis  morbis  huius''  ueteratis,  praesertim  cum  prorsus 
nutet  in  fundamento  vocationis.    Haec  satis  de  mea  quidem  sententia. 

Jmpetraui  quoque  Monachij,  vt  conuictores  nostros  in  domo 
Jngolstadiana  dimittere  liceat,  sicut  P.  T.  postulauit^.  Fauent  nobis 
iuniores  Principes  ^,  amat  societatem  inprimis  Cancellarius,  cui  multum 
debemus.  Tragoediam  egerunt  scholastici  coram  Principe,  et  feliciter 
quidem,  Rector''  diligenter  suo  fungitur  munere,  quem  admonui,  vt 
P.  Schorichium  tractet  suauiter  ac  dissimulanter  .  de  illo  autem  plura 
fortasse  P.  Prouintialis. 

Literas  P.  T.  Principi  scriptas  de  re  pecuniaria,  quae  in  templum 
nouum  conferatur,  P.  Schorichius  reddet  opportune,  simulque  com- 
mendabit  causam  Principi  diligenter,  apud  quem  certe  ualet  gratia. 
Eidem  Patri  secundas  tradidi,  nam  priores  quae  de  promotionis  gradi- 
bus  agebant,  ut  sum  iussus,  laceraui.    Caeterum  non  accepi  alteras  a 

a)   Dno  vv.  sqq.  a  C.  hi  margine  addita  sunt.        b)   Hoc  v.  a  C.  supva  versum  scriptum  est. 


'  Ita  visum    erat   a.  1566    P.  Hieronymo  Natali  visitatori;    v.  Epp.  Nadal  III 
294—295  et  Can.  V  767. 

^  Vide  quae  ex  Stevordiani  epistula  sub  ipsas  has  litteras  ponentur. 
3  los  2,  19.  ■*  Eph  2,  2 ;  cf.  ib.  5,  6.  ^  Vide  supra  p.  258. 

^  Guilielmus,  Ferdinandus,  Ernestus,  Alberti  V.  filii. 
"^  P.  Dominicus  Menginus. 


314  1656.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

D.  Pfistero  scriptas  ad  eundem,  quarum  facta  est  mentio  ^  Animaui 
autem  P.  Schorichium,  ut  Monachij  se  colligat,  et  quicquid  otij  con- 
sequi  potest,  ad  studia  repetenda  et  prosequenda  conferat,  atque  ita 
sensim  se  praeparet  ad  futuram  promotionem,  cum  visum  erit  superi- 
oribus, 

Aptiores  ad  promotionis  gradus  mihi  uidentur  P.  Rabenstain, 
P.  Caspar^  Anglus,  P.  Gerardus^,  P.  Henricus  Arboreus,  M.  Richardus*. 
sed  egent  plaerique  maiore  studio,  quidam  etiam  ex  his  impediti 
Marthae  offitio^. 

Scribet  Doc.  Peltanus  ad  P.  T.  ut  mihi  promisit,  seque  abhorrere 
dicit  a  professione  4  uotorum,  postquam  legit  Constitutiones  ^.  Visum 
fuit  P.  Paulo,  ut  Rectorem  eius'^  liberarem  summa  cruce,  quam  sus- 
tinebat  in  illo  gubernando,  utque  sinerem,  occulte  P.  Peltanum  ex- 
emptum  esse,  quia  nisi  suae  libertati  relinqueretur,  quies  collegij  non 
posset  conseruari.  Egi  cum  illo  suauiter  Jngolstadij,  reseruans  eius 
morbos  medico  sapientiori. 

Christophorum  cocum  experimur  admodum  difficilem,  an  uero  sit 
alio  transferendus,  praesertim  cum  Senenses  illum  repetant,  P.  Pro- 
uintialis  iudicabit,  sicut  et  de  Friderico  nunc  Oeniponti  degente*^. 

Cogitaui  Dilingam  petere,  ubi  maiorem  studiorum  uideo  commodi- 
tatem  mihi  fore.  Persuasum  est  Fuggeris,  vt  bona  uenia  sinan[t]  me 
renuntiare  huic  cathedrae  -.  De  alijs  certiorem  reddam  P.  Prou[in]tialem. 

Accepi  literas  de  reddenda  Velseris  pecunia,  quae  isthic  numerata 
et  accepta  fuit.  Peto  veniam,  quod  non  miserim  antea,  cum  igno- 
rarem,  quanta  summa  opus  esset,  et  quot  equi  emerentur,  Curabitur, 
vt  soluatur  summa  debita.  De  centum  aureis,  quos  adfert  Anglus  ^^, 
P.  Prouintialis  decernet. 

Gaudeo  inuentum  et  allatum  huc  opus  esse  P.  Francisci  ^^  quod 
etiam  typis  excudetur  Dilingae,  sed  prius  correctum  a  Patribus,  ut 
est  Romae  constitutum.  Dominus  Jesus  P.  T.  diu  nobis  conseruet,  cui 
me  commendo  supplex,  et  iterum  ueniam  peto,  quod''  saepe  munus 
iam  depositum  male  administrauerim  ^     Augustae  7  Maij  1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  patri,  P.  Francisco  Borgia, 
Praeposito  generali  Societatis  Jesu.         Romae. 

a)  Sequituv  eam  vel  simile  v.,  ohlitt.         b)  Ita  C.  correxit  ex  administrauj. 


'  De  his  epistulis  v.  supra  p.  283  291. 

^  Haivodus.  ^  Pastelius.  *  Flaminius. 

^  i.  e.  domesticis  curis  et  ministeriis;  cf.  supra  p.  289'. 

«  Cf.  supra  p.  266''  292».  ^  P.  Martinum  Leubenstain. 

®  De  Christophoro   Amschamer    et   Friderico   Delphtensi   fratribus   laicis   vide 
supra  p.  143  228  267  292. 

^  Sacro  suggestui  templi  S.  Mauritii. 

'°  P.  loannes  Rastellus  anglus. 

"  Turriani  „De  Hierarchicis  Ordinationibus" ;  v.  supra  p.  198  275. 


Augusta  Yind.  7.  Maii  1569.  315 

Canisius  Borgiae  una  cum  bac  epistula  *litteras  P.  Marthii  Stevordiani,  qua- 
rum  in  ea  mentionem  facit,  misisse  videtur ;  ita  autem  Stevordianus  ad  Borgiam 
Ingolstadio  4.  Maii  1569  scripsit:  „Duodecim  ni  fallor  iam  anni  elapsj  sunt,  Reue- 
rende  pater,  ex  quo  coepi  persentiscere  varias,  et  graues  mentis  perturbationes,  et 
inquietudines,  a  quibus  me  bactenus  liberare  non  potui,  quae  adeo  graues  fuerunt, 
vt  etiam  ante  tempus  canos  contraxerim,  hanc  autem  perturbationem  non  parum 
auxit  p.  paulus  Hoffaeus,  quj  dum  viceprouincialem  ageret,  in  haec  verba  ad  me 
scripsit,  p.  Martine,  nisj  Monacbio  discedas,  dimitteris  a  Societate,  quod  cum  illu- 
strissimus  princeps  intelligeret,  aegerrime  tulit,  literasque  commonstrauit,  in  quibus 
Reuerenda  P.  T.  suae  Celsitudini,  et  me,  et  p.  Schoricbium  concessit  .  quare  literae 
p.  pauli  nullum  robur  habere  potuerunt,  vt  inde  recederem.  Modo  vero  venit  Mo- 
nachium  R.  P.  Canisius  Prouincialis,  qui  omnem  mouit  lapidem,  vt  me  Monachio 
abstraheret,  quod  et  fecit,  illustrissimo  nostro  principe  annuente,  ea  tamen  lege,  vt 
reuoluto  anni  spacio,  redeam,  proponebat  P.  Canisius  quonam  proficisci  mallem, 
respondi,  Herbijpolim  ■>,  quod  et  ipsj  placuit,  sicque  Monacbiensibus  ualedixi,  et 
Herbijpolim^  ['?]  me  concionatorem  acturum  dixi,  Cum  autem  ingolstadium  peruenisse- 
mus,  mutata  sententia,  me  Coloniam  mittere  voluit,  a  qua  profectione  cum  animus 
maiorem  in  modum  abborreret,  appellaui  ad  R.  P.  T.  petiuique  hic  ingolstadij  remanere 
tantisper,  donec  responsum  a  R.  P.  T.  accipiam.  Ratio  quae  me  permouit,  baec  est ; 
videor  mibi  intelligere  p.  Canisium,  nihil  intendere  aliud,  quam  vt  prorsus  me  a 
superiori  germania  amoueat  atque  in  partes  inferiores  tanquam  abortiuum,  et  in- 
utilem  hominem  retrudat,  vt  iam  tertio  redeam  ad  priniam  probationem,  relicto 
concionandj  talento.  Ego  ingenue  id  fatebor  R.  P.  T.  me  spiritum  Societatis  omnino 
perdidisse,  nec  videre  modum,  aut  rationem  vllam  illum  recuperandj,  deficio  in  dies 
magis  ac  magis  et  crescunt  animi  perturbationes."  Rogat  deinde  Borgiam,  sibi  per- 
mittat,  ut  experimenti  faciendi  gratia  per  annum  Salisburgi  arcbiepiscopo  [loanni 
lacobo  Khuen  a  Belasy]  operam  praestet;  ubi  se  apud  P.  Felicianum  [Ninguardam 
0.  P.]  sibi  amicissimum  habitare  posse  sperat.  Ita  quidem  Stevordianus ;  aliter  vero 
P,  Paulns  Hoffaeus  praepositus  provincialis  sentiebat;  hic  enim  Oeniponte  20.  lunii 
1569  Borgiae  *scripsit:  „Audio  Principem  Bauariae  omnibus  modis  conaii  vt  redeat 
Pater  Martinus  Monachium :  vrget  idem  Rector  et  Schoritius,  sed  nec  P.  Canisio 
nec  mihi  placet :  consultum  videtur  vt  P.  V.  relinquat  in  prouintia  potestatem  hominem 
e  societate  dimittendi  si  res  postuIet'=.  Rhenani  nullo  modo  volunt  P.  Martinum" 
(ex  autographis;  G.  Ep.  X  f.  116'' 21 7'*).  S.  Franciscus  autem  Borgias  Stevordiano 
ad  litteras,  quae  modo  positae  sunt,  respondit :  „P.  Canisius  amat  te  sicut  et  nos 
omnes  in  domino  nec  [in]  inferiorem  Germaniam  relegatum  cupit,  sed  ad  tempus 
cum  P.  Leonardo  ',  ut  cum  amico  et  P.  spirituali,  iucunde  simul  et  cum  fructu  ver- 
sari  expetit,  quod  et  mihi  certe  multum  probatur  . . .  nec  solius  P.  Canisij,  sed  com- 
munis  illi  nobiscum  haec  sententia  est,  quod  ad  secessum  aliquem,  quam  maxime 
opportunus  sit  locus  Coloniae.  Non  cogeris  autem  coloniae  haerere,  nisi  quamdiu 
ipse  uoles  et  renouatis  uiribus  spiritualibus  redire  licebit  in  Superiorem  Germaniam, 
et  Herbipoli  etiam  ad  tempus  si  placuerit,  subsistere."  Deinde  P.  Antonio  Vinck 
provinciae  rbenanae  praeposito  Borgias  Roma  27.  lunii  1569  *scripsit:  lustis  de 
causis  Coloniam  a  se  mitti  Stevordianum ;  qui  si  provinciam  rlienanam  detrimento 
afficeret,  Vinckio  permitti,  ut  in  Germaniam  superiorem  eum  remitteret;  sin  autem 
ille  Herbipolim  migrare  vellet,  id  ad  tempus  ei  concedendum  esse,  nisi  forte  aliis 
damno  esset ;  quodsi  damno  esset,  ad  HoflFaeum  eum  remitti  posse  (ex  harum  duarum 
epistularum  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  270  278'' ;  ex  priore  plura  posuit 
gallice  Suau  I.  c.  467—468). 

Borgias  Canisio  respondit  15.  lunii  1569. 

a)  Sequimtuf  vi\  vt  et,  a  Stev.  ohlitt.      b)  Sic ;  scribendum  fuisse  videtuy  Herbijpoli.       c)  Quae 
sec^uuntur,  ab  Hoff'.  in  margine  addita  sunt. 


Kessel,  rectore  collegii  coloniensis;  cf.  Ca>i.  V  90  193  210. 


Q\Q  1657.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

1657.  P.    lOANXES    DE    POL.A^fCO    secretarius    Societatis    lesu 

mandatu  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  7.  Maii  1569. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu  :  „P.  Canisio".  Germ.  67 
f.  252«— 253^ 

P.  Pastelius.  Fr.  Rotarius.  Placet  Canisium  Augustae  manere ;  ibi  enim  simul 
et  litteris  operam  navare  et  coitionando  ad  S.  Mauritii  Fuggeris  gratificari  poterit. 
Revelationibus,  quas  Ursulae  Fuggerae  factas  esse  Canisius  scripsit,  haud  ita  facile 
fides  trihui  debet ;  Fuggera  ipsa  horfanda  est,  ut  ab  illusionibus  daemonis  sibi  caveat ; 
cui  securius  erit  ea  facere,  quae  in  Dei  honorem  et  hominum  ufilitatem  cedant. 
Viatica  et  aliae  res  pecuniariae.  Peropportune  et  a  Bavariae  duce  et  in  synodo 
salisburgensi  de  collegio  germanico  iuvando  agitur;  in  quod  ne  mittatur  quisquam., 
antequam  Socii  romani  moniti  rcsponderint ;  brevi  mittentur  collegii  regulae.  Quinam 
ad  ordines  sacros  idonei  sint,  significetur ;  tamefsi  eos  primum  tria  vota  sollemnia 
nuncupare  oportet.  P.  Schorichium  Canisius  monebit  de  stipe  pro  templo  romano  a 
duce  et  a  reginis  petenda.  Raymundi  Fuggeri  morbo  medicus  admovebitur.  De 
imagine  B.  M.  V.  exprimenda  agi  coeptum  est.  Collegium  halense  iam  est  admissum. 
Hoffaeus  in  locum  Canisii  provincialis  subsfitutus.  Canisii  valetudini  expediet,  ut 
interdum  ex  urbe  excurrat.  Idem  P.  Gallo  litteras,  quibus  ex  Societate  dimittitur, 
tradet.     Flaminius. 

Pax  etc.  Si  son  riceuute  le  lettere  de  V.  R.  di  2,  et  16.  del 
passato,  et  per  la  difficulta  che  V.  R.  mostra  de  rimouere  il  P.  Vendi- 
lino  1  di  Augusta,  et  qua  prima  mi  parse  se  intendeuano  si  era  fatta 
la  risolutione  ala  quale  tandem  pare  s'  inclinano  anche  di  la,  cio  e 
che  il  P.  Gerardo^  stessi  in  Jspruch,  et  per  aiuto  del  P.  Rettor  di* 
Dilinga^  si  mando  di  qua  nostro  fratello  Georgio  Leodiense  il  quale 
si  fara  sacerdote  alle  prima  4.  tempora  che  occorreranno  *. 

Del  restar  v.  R.  in  Augusta,  pare  sia  molto  conueniente  per  che 
senza  mancare  al  suo  studio  necessario  per  quel  che  scriue,  potra 
sodisfar  ala  cathedra  di  S.  Mauritio,  quantunque  N.  Padre  non  ha 
promesso  continuatione  delle  prediche  che''  [?]  oltra  la  Pasqua,  ma 
etiam  che  non  ui  sia  promessa,  per  quello  che  si  deue  a  quelli  Signori^ 
pare  si  debbia  fare  quel  che  si  puo. 

Si  e  inteso  quel  che  V.  R.  scriue  di  quella  persona  amoreuole 
et  benefatrice  ^,  quanto  ale  reuelationi  che  ha  hauute  dela  riforma 
dela  Chiesa,  et  boni  successi  dela  Compagnia  et  unione  col  Pontifice  .etc. 
et  quantunque  leggiamo  nela  Scrittura  prophetias  nolite  sper- 
nere"^  et  la  purita  et  zelo  santo  di  quella  persona  fa  che  tanto  piii 
fede  si  possa  dare  alle  sue  cose,  pur  conforme  al  conseglio  del  mede- 
simo  Apost.  nolite  omni  spiritui  credere^  conuiene  star  sopra 
di  se  al  credere  et  la  detta  persona  anche  pare  debbia  essere  ad- 
monita  a  non  rendersi  facile  a  credere  siano  tali  reuelationi  d'  Iddio, 

a)  de  di  ap.        b)  Sic  ap.;  an  hoc  clie  delendunt  est? 


*  Volck.  2  Pastelius.  ^  Theodorici  Canisii. 

*  Georgius  Rotarius;  v.  supra  p.  307. 
'•>  Fuggeris ;  v.  supra  p.  226  243  268. 

«  DeUrsula  Fuggera;  v.  supra  p.  288—289.  '^  1  Thess  5,  20. 

*  Hoc  tamen  non  est  S.  Pauli,  sed  S.  loannis,  1  lo  4,  1. 


Roma  7.  Maii  1569.  317 

anzi  prouar  li  spiriti  an  ex  deo  sint^.  et  non  esser  troppo 
dedita  a  simili  riuelationi  ne  se  transfiguret  angelus  sathanae 
in  angelum  lucis^.  se  troua  qualche  attaco  de  curiosita  o  estima- 
tion  di  se,  o  mancamento  di  uera  humilta,  et  quello  che  non  puo 
mancare,  et  doue  non  si  puo  errare,  e  1'  attendere  ale  bone  et  sante 
operationi  ad  honor  diuino  et  aiuto  de  i  prossimi,  et  1'  obligo  che  ce 
uerso  detta  persona  fa  che  questo  si  scriua  tanto  piu  alla  distesa 
quantunque  preghiamo  Jddio  nostro  Signore  che  quella  riformatione 
successo  et  unione  riesca  come  a  detta  persona  dice  esserli  riuelato. 

Deir  andata  del  P.  Bonauentura,  P.  Gioanne,  et  fratelli  Georgio 
et  Eduardo-''  gia  si  e  scritto,  se  pigliorono  130.  scudi  per  loro,  et  in 
effetto  non  bastorono,  et  alcuni  de  piii  si  sono  spesi,  massime  intrando 
il  uiatico  del  fratello  Cornelio*  in  detta  summa  et  non  si  pagando 
qui  per  li  scudi  se  non  a  rispetto  d'  undici  giulij,  ualendo  il  scudo 
d' oro  pili  gia  auisai  per  altra^  che  intorno  a  75,  scudi  d' oro  d' una 
elemosina  offerta  a  Roma  ha  N.  Padre  applicato  ala  Superiore  Ger- 
mania  specialmente  per  il  uiatico  di  Eduardo  et  le  spese  che  fara  ala 
Prouincia  se  la  sua  indispositione  durera  qualche  tempo. 

Ci  ha  dato  V.  R.  una  bona  noua  auisandoci  come  I'  Jllustrissimo 
Duca  di  Bauiera^,  tratta  da  seno  non  solamente  che  il  Collegio  ger- 
manico  sia  raccomandato  al  Papa,  ma  anche  aiutato  di  la,  et  che  di 
cio  si  tratti  ne  la  Synodo  Salisburgense,  che  certo  sarebbe  da  desi- 
derare  che  quiui  ui  fossi  un  gran  Seminario  de  operarij  todeschi  per 
dentro  et  fuori  dela  Compagnia.  tuttauia  accio  si  tengha  loco  pre- 
parato  per  quelli  che  uerranno,  auanti  di  mandare  alcuni,  pare  a 
N.  Padre  si  debbia  scriuere  et  aspettar  risposta,  massime  in  questo 
tempo  che  il  collegio  sta  tanto  pieno,  si  manderanno  anche  un  di 
questi  giorni  le  regule  stampate  di  detto  collegio  germanico  accio  si 
possa  dare  informatione  a  quelli  che  uorranno  uenire,  et  1'  habbino 
ancora  quelli  che  li  uogliono  mandare'^. 

Essendo  necessarij  confessori  per  la  Prouincia  conuerra  siano 
representati  quelli  che  pareranno  atti  per  pigliare  li  ordini  sacri,  et 
si  ben  debbiano  essere  professi  di  tre  uoti  prima  che  siano  promossi'^ 


'  1  lo  4,  1.  2  2  Cor  11,  14;  12,7. 

^  PP.  Bonaventurae  Paradinas  et  loannis  Rastelli,  FF.  Georgii  Rotarii  et 
Eduardi  Rastelli ;  v.  supra  p.  307.  *  Sibenburger. 

*  Hanc  epistulam  Polancus  ad  P.  Hoffaeum  dederat.  ^  Albertus  V. 

'  Praeter  coUegii  constitutiones  ab  ipso  S.  Ignatio  a.  1552  conscriptas  eo  tem- 
pore  exstabant  regulae,  quae,  cum  praeter  ^alumnos"  etiam  ^convietores"  recipi 
coepti  essent,  compositae  erant  (^probabiliter",  inquit  Schroder)  a  P.  Laurentio 
Magio  (rectore  ab  anno  1556 — 1561);  exstabant  praeterea  novae  constitutiones, 
quas  P.  losepbus  Cortesonius  collegii  rector  a.  1564—1567  conceperat  sive  ad- 
umbraverat.  Constitutionum  (per  P.  Ant.  Possevinum)  emendatarum  summa  quaedam 
brevis  sive  collegii  ^prospectus"  Romae  typis  exscriptus  est  a.  1573  [Frid.  Schroeder 
S.  J.,  Monumenta  quae  spectant  primordia  Collegii  Germanici  et  Hungarici,  Romae 
1896,  55—77).  »  Vide  supra  p.  122^ 


318  1657.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio.     Roma  7.  Maii  1569. 

non  si  lasci  per  questo  di  representare  clii  sara  idoneo  per  li  ordini, 
perclie  N.  Padre  considerata  la  informatione  si  risoluera'  a  quello 
che  giudicara  espediente,  et  benche  questo  si  doueua  scriuere  al  P.  Pro- 
uinciale  Paulo  ^  gia  che  ha  dato  occasion  la  lettera  di  V.  R.  bastara 
che  lei  li  mandi  questo  capitolo. 

Andando  N.  Padre  General  a  Loreto  mi  lascio  fra  le  altre  me- 
niorie  che  se  scriuessi  al  P.  Schorichio  sopra  quelle  limosine^  in- 
tendendo  del  Duca  di  Bauiera  et  delle  Regine,  io  non  li  scriuero  pur 
questa  uolta,  ma  V.  R.  si  hauera  commodita  potra  far  1'  officio,  benche 
spero  non  si  sara  smenticato  tornato  che  sara  di  Lanzuta  dopo  la  Pasqua. 

Raymundo  Fuggero  si  cominciara  a  curare  dimane  piacendo  a 
Jddio,  senza  fuoco  ne  ferro. 

Vn  di  questi  giorni  uenne  a  casa  1'  Agente  deli  Signori  Fuggeri  ^ 
hauendo  io  sollicitato  che  si  lasciassi  uedere  per  conto  di  quella  Jma- 
gine,  et  restammo  che  il  di  seguente  uerrebbe  con  un  certo  pittor 
uenuto  di  Germania,  ma  non  e  piii  uenuto,  et  subito  che  uerra  li 
faranno  uedere  la  Jmagine*  et  io  li  ho  offerto  che  si  uuole  un  altra 
simile  gliela  faremo  fare  al  medesimo  pittore  che  ha  fatto  quella  di 
N.  Padre  se  lui  non  uorra  alcun'  altra.  questo  dico  perche  v.  R.  in- 
tenda  che  non  si  e  mandato  la  imagine  che  la  causa  non  e  dela  parte 
nostra,  et  hauendosi  di  portar  in  Germania,  sara  bene  forsa  che  si 
faccia  in  tella  piii  presto  che  in  tauola,  pur  in  questa  parte  si  ha  di 
sodisfare  al  desiderio  de  chi  la  ricerca. 

Air  Arciduca  et  Regine  sue  sorelle  ^  si  e  fatta  risposta  conceden- 
doli  il  collegio  di  Halla  al  modo  che  lo  ricerchauano,  et  perche  si  e 
scritto  del  tutto  al  P.  Paulo''  per  mano  del  Cardinale  di  Augusta,  non 
replicaro  il  medesimo^.  quello  che  qua  se  risolse  era  anche  il  parere 

a)    In  ap.  seqiiitnf  di,  a  libr.  oblitt.  b)   Iii  ap.  scquitur  v.,  qiiocl  ita  oblitteratum  est,  ut  iam 

non  possit  legi. 


^  Hoftaeo. 

-  Pro  templo  Romae  apud  domum  professam  Societatis  exstruendo ;  vide 
supra  p.  283. 

^  Michael  Leonardus  Mair  sive  Mayer  (Cod.  „1569  Herrn  Hannsen  Fuggers 
Copier  Buch  .N?  9"  [Augustae  in  archivo  fuggerico]  f.  55=^  7P.  Cod.  vindob.  7447 
f.  45).    Cf.  supra  p.  201  226. 

*  Imaginem  Beatae  Mariae  Virginis  expressam  ex  illa,  quam  a  S.  Luca  pictam 
esse  ferebant  et  Romae  in  ecclesia  Sanctae  Mariae  Maioris  asservabant;  vide 
supra  p.  261. 

^  Borgias  ea  de  re  Roma  29.  Aprilis  1569  epistulas  duas  (unam  sua  manu, 
alteram  manu  aliena)  ad  Ferdinandum  II.  archiducem,  Roma  30.  Aprilis  1569  unam 
ad  Magdalenam  et  Helenam  reginas  dedit;  quas  ex  latino  sermone  in  germanicum 
versas  edidit  Rapp  1.  c.  61—67. 

*  Folancns  Roma  30.  Aprilis  1569  P.  Paulo  Hoffaeo  ad  eius  litteras  1.  Martii 
1569  datas  *respondit:  ^La  risolucion  di  nostro  Padre  6,  contentar  questi  Signori 
in  tutto  quello  che  domandano  essendo  le  cose  conie  sono  fattibile  senza  contrauenir 
al  nostro  instituto  in  modo  che  si  accettara  il  Collegio  in  Hala  come  a  V.  R.  pare.  . . . 
Circa  la  fundacione  di  questo  coUegio  ouero  casa  di  probatione  futura.  non  dubi- 
tamo    che    faranno  queste  Signore   quello   che   potranno,   per   lasciarla   bona,    et   la 


1658.  Can.  Theod.  Canisio,  Mart.  Leubenstain,  Dom.  Mengino.    Maii  1569.      319 

del  medesimo  P.  Paulo  et  P.  Lanoy,  si  potra  trattener  li  il  P.  Paulo 
qualche  tempo,  si  ben  habbia  la  eura  dela  Prouincia  et  faccia  alcuni 
scorsi  fuora  secondo  che  il  bisogno  lo  ricercara. 

La  settimana  passata  ho  scritto  benche  in  breue  la  risolution  di 
nostro  Padre  sopra  il  scaricar  V.  R.  per  adesso,  del  peso  dela  Pro- 
uincia  accio  si  mandassino  al  P.  Paulo  la  patente  et  lettere  sopra 
questo  negotio. 

Ha  fatto  bene  il  Rettor  de  Dilinga  di  uenir  in  Augusta  per  ri- 
creatione  sua  et  aiuto  dela  sanita,  et  alle  uolte  credo  conuerra  che  V.  R. 
faccia  il  medesimo,  di  andar  in  una  parte  o  altra,  per  il  medesimo 
effetto,  quantunque  la  resi^entia  ordinaria  sia  in  Augusta. 

Si  son  uisti  li  scritti  del  D.  Thomaso  gallo,  et  ancora  quello  del 
Signor  Cancellario  ^  il  quale  pare  ha  fatto  ben  1'  officio  suo,  ma  quanto 
al  Thoma  uedera  V.  R.  la  risolution  che  se  li  manda  per  la  inclusa 
quale  V.  R.  li  potra  far  dare  poi  che  sta  uicino  ad  Augusta^,  et  il 
parer  di  V.  R,  et  de  altri  de  la  Prouincia  che  allega  ha  resa  piii 
facile  la  dimissione. 

Circa  maestro  ricardo^  hiberno,  penso  che  quando  si  mando  di 
qua,  si  mando  con  animo  di  farlo  promouere  al  sacerdotio,  perche 
credo  era  gia  in  sacris,  tuttauia  per  conto  dela  professione  si  scriuera 
a  N.  Padre  a  Loreto  et  come  si  habbia  risposta  subito  si  dara  auiso. 
altro  non  occorre  dir  in  questa  se  non  raccomandarci  etc.  Di  Roma 
li  7.  di  Maggio  1569. 

Una  cum  hac  epistula,  ut  ex  ipsa  intellegitur,  Canisio  missae  sunt  *litterae 
Roma  7.  Mai  1569  a  Polanco  mandatu  S.  Francisci  Borgiae  ad  P.  Thomam  Gallura  S.  J. 
datae;  in  quibus  Polancus :  ,P.  N.  Praepositus  Generalis",  inquit,  „mihi  iniunxit  ut 
scriberem  R.  T.  sibi  quidem  non  uideri  causam  esse  sufficientem  ad  eam  dimissionem 
quam  postulat,  fratrum  ac  sororum  aegestatem,  quibus  alia  ratione  quae  ipsis  for- 
tasse  utilior  et  T.  R.  securior  et  decentior  est,  subueniri  poterat" ;  attamen  ob  „alias 
causas"  dimissionem  istam  concedit  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  253''). 

Canisius  Borgiae  respondit  23.  lunii  1569. 


1658.  CANISIUS  PP.  TH£ODOBI€0  CA^JIflSIO,  MARTIXO 
L,EUBEN{STAIX,  DOMI]!CICO  MENGIlfO,  rectoribus  col- 
legiorum  Societatis  lesu  dilingani,  ingolstadiensis,  monacensis. 

Augusta  Vindelicorum  circa  7.  Maii  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1665,  et  ex  litterarum  Schorii  apo- 
grapho  (A)  eodem  tempore  scripto,  quod  exstat  in  G.  Ep.  X  f.  213*.  Pars  illa  litte- 
rarum  Schorii,  quam  pono,  iam  posita  est  (S)  a  Sacchino,  Can.  263. 

De  P.  Hoffaeo  novo  praeposito  provinciali. 


chiesa  si  accettara  di  presente  poi  che  tal  e  la  diuotion  loro,  et  anche  la  casa  di 
esse  dopo  la  uita  sua.  ...  II  comprar,  come  v.  R.  dice,  altra  casa  bella  et  commoda, 
vedasi  si  sera  espediente  ouero  affittarla,  o  pigliarla  in  altro  modo"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  251'''). 

^  Simonis  Thaddaei  Eck ;  v.  supra  p.  275. 

2  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur.  ^  Flaminio. 


320         1659.  Ferd.  II.  Can.    1660.  Can.  Ferd.  II.    1661.  Can.  Paulo  Hoffaeo. 

Canisius  Dilinga  15.  Maii  1560  acl  S.  Franciscum  Borgiam  prae- 
positum  generalem  scripsit  de  P.  Paulo  Hoffaeo  (tunc  Oeniponte  rectoris 
officium,  quoacl  collegio  rector  constitueretur,  administrante),  quem  Bor- 
gias  Germaniae  superioris  praepositum  provincialem  in  Canisii  locum 
paitlo  ante  substituerat  (v.  supra  p.  293):  „Literas  ad  illum  et  meas 
et  Bomanas  misi,  tum  Bectorihus  omnibus  de  nouo  superiore  iam  instituto 
significaui."  Ac  Fr.  „Georgius  ScJtorius"  (Schornius,  Schoran)  S.  J. 
in  litteris  annuis  collegii  ingolstadiensis,  higolstadio  G.  Septembris  1560 
datis,  haec  ad  eundem  S.  Franciscum  Borgiam  rettulit:  „Visitauit  nos 
etiam  mense  Maio  B.  P."  Canisius,  qui  omnibus  pietatis,  obsequij,  chari- 
tatis  dedit  exempla,  cunctosque^  his  literis,  quas  post  discessum  suum 
remisit",  quibiis  se  officio,  quo  annis  quatuordecim  functus  erat,  ab- 
dicabat,  atque  B.  P.  Paulum  tuae  B.  P.  uoluntate,  et  mandato  Prae- 
positum  Prouincialem  declarauit,  uehementer  commouit." 

1659.  FERDlUAXimS    II.    archidux,    Austriae    superioris    princeps 

CANISIO.  Oeniponte   inter  ineuntem  et  mediura  Maium  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1665. 

Canisius  Dilinga  15.  Maii  1569  ad  S.  Franciscum  Borgiam  scripsit 
de  contione  parochiali,  quam  Oeniponte  ab  alicquot  mensibus  P.  Paulus 
Hoffaeus  habebat  (in  aula  archiducis  P.  Antonius  Kleselius  contiona- 
batur ;  v.  supra  p.  283):  „Scripsit  ad  me  Princeps  Ferdinandus 
ualdeque  contendit,  ut  in  posterum  duos  illi  contionatores  praebere  per- 
gamus  Oeniponti ,  siue  maneat,  siue  discedat  nouus  P.  Prouintialis. 
Bespondi,  ad  eundem.  P.  Prouintialem  hoc  pertinere  negotium,  qui  sit 
de  eo  coram  acturus.'' 

1600.  CANISIUS    FERDINA^fDO    II.    archiduci,    Austriae    superioris 

principi.  Dilinga  (Augusta?)  inter  7.  et  15.  Maii  1569. 

Vide  epistulam  supei-iorem,  n.  1659. 

1661.        CANISIUS  P.  PAUIiO  HOFFAEO  S.  J.  Gerraaniae  superioris 
praeposito  provinciali.  Dilinga  (Augusta?)  inter  7.  et  15.  Maii  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,   ep.  n.  1665. 

Dissuadet  ei,  ne  duos  contionatores  Oenipontanis  concedat. 

Canisius  Dilinga  15.  Maii  1569  ad  S.  Franciscum  Borgiam  prae- 
positum  generalem  scripsit :  Ferdinandum  H.  archiducem ,  cum  per 
litteras  a  se  petisset,  ut  in  posterum  c^uoque  duo  contionatores  Oeni- 
pontanis  darentur ,  a  se  remissum  esse  ad  P.  Hoffaeum  (v.  supra, 
ep.  n.  1650).  „Monui  autem  Patrem  de  mea  sententia,  non  consultum 
uideri  scilicet,  ut  hoc  grande  et  perpetuum  oniis,  quod  nostris  im- 
ponere  uolunt  ceruicibus,  in  nostros  tollamus  humeros,  secl  satis  fore, 
si  quemadmodum  antea,  ita  nunc  etiarn  vnum  habeant  contionatorem 
Oenipofitani:  periculum  esse,   ne  breui  Clesselius  uel  sponte,   uel  coacte 

a)  Maio  1'.  S.       b)  exenipla.    Cunctos  -S'.       c)  remissit  A. 


1662.  P.  Paulus  HofFaeus  Can.    1663.  Gerwinus  Calenius  Can.  321 

discedat:  tum  difficilius  etiam  futurum,  vt  bonum  substituamus  aidicum 
contionatorem :  habendam  praeterea  rationem  esse  loci,  quem  nostri  ut 
insalubrem  metuant,  et  pauci  diu  sine  incoinmodo  ualetudinis  ferre 
posse  uideanttir.  Verum  satis  sit  meam  indicasse  setdentiam:  iudicium 
omne  sit  penes  P.  T.  et  Prouintialem,  cui  fidenter  commisi  et  committam 
omnia,  quae  ad  procurandam  hanc  prouintiam  spectant." 

1663.  P.  FAUIiUS  HOFFAEUS  Germaniae  superioris  praepositus 
provincialis  CANISIO,  Oeniponte  sub  medium  m.  Maium  1569. 

Ex  Hoffaei  ad  Borgiam  litteris  autographis.  G.  Ep.  X  f.  114\  lisdem  litteris 
usus  est  earumque  partem  germanice  versam  posuit  B.  Duhr  S.  J.  in  Zeitschrift  filr 
katholische  Theologie  XXIII  613  et  Jes.  I  784. 

Rogat  eiini,  iit  provincialis  ^nunns  administrare  pergat. 

Hoffaeus  Oeniponte  23.  Maii  1569  S.  Francisco  Borgiae  praeposito 
generali  scripsit:  „Binas  accepi  a  P.  V.  quarum  priores  agunt  de  nouo 
officio  mihi  imposito,  posteriores  vero  de  admisso  Collegio  Halensi.  Plus 
satis  me  hoc  nouum  onus  aliquatidiu  contristauit :  sed  sperare  me  tamen 
facit  quod  vltimis  literis  ad  P.  V.  scripsi  quando  de  tnutandis  personis 
agerem  et  shmd  indicarem  satis  incommode  me  hinc  discedere  posse  si 
quo  casu  noster  concionator^  non  recte  se  gereret:  quamobrem  etiam 
nostrj  nildum  sciunt  de  hac  ?ioua  cura  quod  sperem  illam  progressum 
non  habituram:  et  propter  Jesum  Christum  et  prouinciae  salidem  rogo 
suppUciter  R.  P.  V.  mutet  animum  et  non  cogat  me  ad  onus  hoc  quod 
mihi  et  animae  meae  ruina  futurum  uidetur,  midtisque  summum  gra- 
uamen,  quj  senserunt  quam  molestim  et  acerbum  sit  sub  hoc  meo 
Pharaonico  imperio  sudare.  Hac  spe  fretus  non  videor  posse  pro- 
uinciae  negocia  aggredj,  quod  etiam  R.  P.  Canisio  scripsi  eumque  rogauj 
vt  vsque  ad  aliud  ex  vrbe  responsum  se  non  subtrahat  a  prouinciae  cura." 

1663.  «ERWIlfUS  CAI.ElflUS  typographus  et  bibliopola  coloniensis 
CANISIO.  Colonia  inter  initium  Maii  et  initium  lunii  1569. 

Ex  Canisii  autographo.    Cod.  colon.  „Epp.  ad  Kess.  I"  f.  201. 

De  „Authoritati.bus"  excudendis,  pecunia  persolvenda  etc. 

Canisius  Dilinga  18.  lunii  1569  ad  P.  Leonardum  Kessel  S.  J. 
collegii  coloniensis  rectorem  ita  scripsit  de  Gerwino  Calenio  typographo 
coloniensi  (v.  supra  p.  70),  qui  „Authoritates  Sacrae  Scripturae  et 
Sanctorum  Patrum"  a  Canisio  in  catechismo  (Summa  Doctrinae  Chri- 
stianae)  breviter  memoratas  et  a  P.  Petro  Busaeo  S.  J.  ad  verbum  ex- 
pressas  (v.  infra  p.  323)  typis  vulgare  volebat:  „Accepi  quaterniones  a 
M.  Gerardo"  missos  bis,  hoc  est,  prima  et  tertia  uice,  nam  secmido  loco 
missos  non  accepi.  .  .  .  Spero  autem  isthuc  iam  allcda  esse,  quae 
M.  Gerardo''  querenti  respondi.   Numerata  est  P.  Theodorico  fratri  meo^ 

a)  Scrjhendum  fuit:  Gerwino;  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


1  P.  Antonius  Kleselius   in    aula  Ferdinandi  II.   archiducis    contionabatur;    de 
quo  V.  supra  p.  247  278. 

2  Rectori  universitatis  collegiique  dilingani. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  21 


322  1664.  Maternus  Cholinus  Can,     1665.  Can.  S.  Francisco  Borgiae. 

pars  pecuniae,  de  qua  ideni  scripserat  una  cum  Materno  Cholino  ^ :  sed 
reliqiium  non  soluit  Augustanus  bibliopola^,  de  quo  Maternus  ad  me 
scripsit,   utpote  qui  diem  clausit  extremum/ 

Canisium  nomine  „M.  Gerardi"  lapsu  quodam  memoriae  sive  calami  significasse 
M.  Gerwinum  Calenium  satis  certo  cognoscitur  ex  iis,  quae  Canisius  in  litteris  ad 
Kesselium  datis,  quas  dixi,  de  privilegio  pontificio  impetrando  etc.  scribit;  v.  infra, 
ep.  n.  1672. 

1664.  MATERKTS  CHOL.IXUS    senator   et  typograplius  coloniensis 
CANISIO.  Colonia  inter  initium  Maii  et  initium  lunii  1569. 

Vide  epistulas  nn.  1663  1676. 

1665.  CANISIUS  SA:SfCTO  FKANCISCO  BORGIAJB   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  15.  Maii  1569. 

Ex  litteris  autographis  (2":  IV4  pp. ;  in  P-  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  quae 
exstant  in  Germ.  183  n.  237  (f.  139  et  sq.  non  sign.),  et  ex  schedula  (8°;  1  p.), 
quae  est  et  ipsa  autographa  et  exstat  ibidem,  folio  139  adiuncta.  Epistula  usi  sunt 
Sacchinus,  Can.  262 ;  Boero,  Can.  336 ;  Braunsherger,  Katechismen  138 ;  Michel, 
Can.  3372. 

De  novo  provinciali  creato  Socios  certiores  fecit.  Gratias  agit.  Dilingam 
migravit.  Cura  valetudinis  et  pietatis.  Socii  augustani  contionum  mauritianarum 
onere  levaii  sunt.  Laboris  litterarii  socius.  Fundatio  collegii.  „  Anthoritates"  cate- 
chismi  per  Socios  colonienses  edendae ;  iubilaeutn  apud  eosdem  proimdgandum, 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna, 

Admodum  Reuerende  Pater. 

Accepi  litteras  P.  T.  quibus  confirmat  suam  sententiam,  ut  in 
offitio  successorem  habeam  P.  Paulum  ^,  eique  reddi  iubet  literas  iam 
ante  missas  de  hac  mutatione.  Ego  uero  hac  confirmatione  non  ex- 
pectata,  munus  hoc  libenter  deposui,  literas  ad  illum  et  meas  et  Ro- 
manas  misi,  tum  Rectoribus  omnibus  de  nouo  superiore  iam  instituto 
significaui*.  Atque  iterum  Deo  et  .P.  T.  gratias  ago,  quod  me  in- 
dignum  tam  patienter  hucusque  in  administratione  prouintiae  tulerint, 
iamque  tandem  hoc  graui  onere  liberariut,  illo  quidem  substituto,  qui 
possit  et  haud  dubie  uelit  rectius  hoc  fungi  munere.  Nunc  igitur  me 
recepi  Dilingam,  ubi  studijs,  ut  scripsi,  commodius  uaco. 

Quod  ad  munus  contionandi  Augustae  susceptum  attinet^,  satis- 
feci  D.  Fuggero^,  vt  bona  eius  venia  discesserim,  illeque  mauult  ex- 
ternum,  ut  inquit,  quam  nostrorum  unum  in  sua  fouere  cathedra: 
quin   externum    quoque   conduxit   Ecclesiasten ,    tantum   si    consensus 


*  De  hoc  typographo  coloniensi  v.  supra  p.  71   168. 

-  Multum  commercii  erat  Canisio  cum  Georgio  Willer  (de  quo  Fr.  Kapp,  Ge- 
schichte  des  deutschen  Buchhandels  bis  in  das  siebzehnte  Jahrhundert,  Leipzig  1886, 
134  479  480,    et  Can.  IV  250  478  781—782;  at  vide  infra  p.  SSO^). 

*  Hoffaeum.  "  Vide  supra  p.  308  319. 

*  Ecclesiae  coUegialis  S.  Mauritii  sacrum  suggestum  significat;  cuius  ,patro- 
natum"  Fuggeri  habebant;  v.  supra  p.  226. 

"  loanni  ?  Marco  ?  loanni  certe  haec  res  maxime  curae  fuerat ;  v.  supra  p.  227, 
et  infra  p.  323 >. 


Dilinga  15.  Maii  1569.  323 

accedat  Principis  Bauariae  ^,  quem  expectat.  Vnde  gaudent  nostri 
uehementer,  hoc  onere,  quod  perpetuum  esse  primum  quidam  uolebant, 
nos  commode  et  cum  gratia  liberatum  iri,  ut  nihil  sit  necesse  in 
Mauritiana  posthac  cathedra  nos  laborare. 

Scripsit  ad  me  Princeps  [etc,  ut  supra  p.  320].  Monui  autem 
Patrem  [etc,  ut  supra  p.  320]. 

Habeo  gratiam,  quod  P.  T.  tam  humaniter  agit  mecum,  et  ad- 
monet  de  curanda  ualetudine,  deque  mutando  subinde  loco  animi  re- 
creandi  causa.  Vtinam  internum  hominem  ego  rite  curare  et  promouere 
possem,  adiutus  praesertim  precibus  T.  P.  quibus  me  commendo  maxime. 

Judocus  et  Cornelius  heri  uenere  Dilingam  duce  Christo  ^.  P.  Jo- 
annem^Anglum  expecto,  ut  socium  studiorum,  quia  grandis  mihi 
restat  uia*,  ut  expediam  quod  institui,  et  egeo  subsidijs  in  hac  im- 
becillitate.     Dominus  nobiscum. 

Gaudemus  de  facta  cum  Cardinale  et  f undatore  nostri  collegij  ^  stipu- 
latione,  et  speramus  dotationem  subsecuturam.    Dilingae  15Maij  .1569. 

R.  P.  T. 

Jndignus  filius  Pet.  Canisius'\ 

Colonienses  nostri  magna  cura  collegerunt,  et  ex  parte  iam  edi- 
derunt  scripturae  et  Patrum  authoritates,  quae  in  Catechismi  nostri 
marginibus  annotantur^.  Sic  enim  uiri  boni  desiderabant,  ut  in  lec- 
torum  et  contionatorum  gratiam  separatim  et  integre  transcripta  ea 
loca''  seu  testimonia  circumferrentur.  Petunt  insuper,  ut  collectoris 
nomen,   nempe  M.  Petri  Busaei  nostri'^,    praefigatur  operi,    et  ego   id 

a)  Quae  sequuntm;  in  scheclula  scripta  sunt.        b)  Sequitur  circumferrentiir,  ohlitt. 


'  Alberti  V.  loannes  Fuggerus  conducere  volebat  lacobum  Feucht  (f  1580) 
ex  Pfullendorf  Suebiae  superioris  oppido  ortum  (qui  postea  episcopus  suffraganeus 
bambergensis  fuit  et  contionibus  scriptisque  ecclesiam  egregie  iuvit) ;  qui  cum  eo 
tempore  Ingolstadii  in  ecclesia  Beatae  Virginis  parochi  adiutorem  (nHelffer")  ageret 
et  tum  duci  tum  universitati  parochiaeque  in  officia  praestanda  se  obstrinxisset, 
loannes  Ftiggerus  Augusta  10.  Maii  1569  suo  fratrumque  (Marci,  Hieronymi,  lacobi) 
nomine  Alberto  V.  ^'scripsit,  permitteret,  ut  Feuchtii  opera  ipsi  uterentur.  Quod 
cum  Albertus  fieri  posse  negasset,  loannes  Fuggerus  per  *litteras  Augusta  23.  Maii 
1569  datas  Feuchtium  rogavit,  ut  alium  contionatorem,  qui  in  parochia  quoque  ad- 
ministranda  Doctorem  Simonem  [Scheibenhart]  iuvare  posset,  sibi  provideret;  ad  id 
enim  ipsum  operam  suam  obtulisse  (ex  epistularum  apographis  eodem  tempore 
scriptis,  quae  exstant  Augustae  in  archivo  fuggerico,  Cod.  „Herrn  Hannsen  Fuggers 
Aigen  Copier  Buch  ...  N°  9"  L  4:¥  47). 

2  Cum  Cornelio  Sibenburger  Roma  discessit  lodocus  Gripems  sive  Griperius 
coloniensis;  qui  in  Societatis  provinciam  rhenanam  missus  est  (Germ.  67  f.  244^ 
Rom.  78"^  f.  63-). 

3  Rastellum.  *  3  Rg  19,  7.  ^  Qttone  Truchsess, 

'^  De  ^authoritatibus"  hisce,  „Summae  Doctrinae  Christianae"  annotatis  vide 
Can.  V  804. 

■^  P.  Petrus  Busaeus  noviomagus  in  coUegii  coloniensis  catalogo  a.  1569  con- 
scripto  vocatur  ^consultor  [rectoris],  catechista  in  superioribus  classibus"  {Hansen 
1.  c.  785).    De  quo  plura  dicentur  infra,  in  mon.  litt.  (81). 

21* 


324  1666.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo.    Dilinga  (Augusta?)  m.  Maio  1-569. 

impetrem  a  P.  T.  ut  boiia  venia  fieri  queat.    Rogo  itaque  cum  P.  Leo- 

nardo  ^  vt  hanc  gratiam  illi  et  operi  faciat  P.  T.  cui  etiam  spero  non 

displiciturum,  ut  breuem  praefationem  adiungam,  lectoremque  moneam 

de  antidoto  ex  Patrum  sententijs  adductis  accipiendo  contra  sectariorum 

calumnias,  qui  hoc  ipsum  Catechismi  opus  saepe  ac  multum  oppugnant. 

Queruntur   etiam   ijdem  Colonienses,    populum   fraudari   hactenus 

publicatione  Jubilaei  postremi^,  cum  et  Archiepiscopo,  qui  sit  confirmatus, 

et  Suffraganeo,  qui  sacros  conferat  ordines,  omnino  destituantur  ^.    Cu- 

perent  igitur  aliquam  isthic  rationem  inueniri,  ut  legitime  publicaretur 

hic  Jubilaeus  Coloniae,  ubi  magnum  fructum  ad  multos  inde  rediturum 

sperarent.  .  i        •    t  r,  r^     •  - 

*^  Jdem  mdignus  P.  Camsius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  patri,  P.  Francisco  de  Borgia, 
Praeposito  generali  Societatis  Jesu.         Romae. 

S.  Franciscus  Borgias  Canisio  respondit  15.  lunii  1569. 

1666.       CANISIUS  P.  PAUtO  HOFFAEO  S.  J.  Germaniae  superioris 
provinciali.  Dilinga  (Augusta?)  m.  Maio  (circiter  medio?)   1569. 

Ex  Hoffaei  autograplio.    G.  Ep.  X  f.  114''. 

De  P.  Schorichio  contionatore. 

Hoffaeus  Oeniponte  23.  Maii  1569  ad  S.  Franciscum  Borgiam  prae- 
positum  generalem,  scripsit  de  P.  Georgio  SchoricJuo  S.  J.,  qui  (Landis- 
hutae,  ut  videtiir)  cum  Guilielmo  (V.)  principe  versahatur  (v.  supra 
p.  311):  „Nisi  P.  V.  proprijs  literis  P.  Schoritium  ad  cathedram  Mona- 
chiensem  reuocet  ego  nil  amplius  effecero  quam  P.  Canisius ,  quem 
P.  Schoritius  satis  audacter  increpauit:  an  sic  deceat,  ego  nescio:  tantum- 
dem,  ni  amplius,  ab  eodeni  mihi  expectandum  esse  gratidando  mihi 
scribit  R.  P.  Canisius.  Aulam  sequitur,  et  vt  ait  P.  Canisius,  facit  hoc 
de  consensu  P.  V.  Nunquam  melius  ego  hominem  rexero,  quam  si  per- 
mittam  quaecunque  volet,  id  si  fiet,  aiilicum  potius  quam  religiosum 
nobis  praebebit.  Cupio  sane  scire  quibiis  modis  tractandus  sit:  experti 
enim  sunt  omnes,  hominem  quietum  seruari  non  posse  nisi  ei  ititegrum 
sit  quae  volet,  facere." 


'  Kessel  collegii  coloniensis  rectore. 

^  lubilaeum  anni  1566  (de  quo  Can.  V  568)  Coloniae  m.  Octobri  1566  promul- 
gatum  erat  {Hansen  1.  c.  537).  Num  significatur  iubilaeum,  quod  a.  1567  a  cardinali 
Augustano  promulgatum  esse  probavi  supra  p.  128?  An  S.  Pius  V.  iubilaeum,  quod 
sub  exitum  a.  1568  ad  Dei  opem  Galliae  regno  impetrandam  Romanis  concesserat 
[Laderchius,  Annales  eccl.,  in  a.  1568  n.  167),  ad  alias  quoque  regiones  extendit? 
Coloniae  iubilaeum  promulgatum  est  m.  Octobri  a.  1571   {Hansen  1.  c.  612'). 

■^  Salentinus  ab  Isenburg,  23.  Decembris  1567  archiepiscopus  electus,  ne  sacerdos 
quidem  erat.  loanne  autem  Pennario  episcopo  suffraganeo  a.  1563  mortuo,  designatus 
est  (si  non  ante,  certe  a.  1568)  suffraganeus  Theobaldus  Craschel  parochus  ad 
S.  Albani  et  theologiae  professor;  qui  tandem  8.  Septembris  1574  consecrationem 
episcopalem  suscepit  {Petrns  Merssaeus  Cratepolms  0.  F.  M.,  Electorum  Ecclesiasti- 
corum  Catalogus,  Coloniae  1580,  141  153.  Lossen,  Kolnischer  Krieg,  Vorgesch.  34  44. 
Hansen  1.  c,  564). 


1667.  Can,  Thomae  Gallo.    1668.  Can.  Georgio  Schorichio.    Dil.  Maii/Iunii  1569.     325 

Quia  Canisius  in  epistula  15,  Maii  1569  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum 
generalem  data  huius  negotii  nullam  facit  mentionem,  equidem  dixerim  has  litteras 
posteriores  esse  iliis,  quas  inter  7.  et  15.  Maii  1569  ab  eo  ad  Hoffaeura  datas  esse 
dixi  supra  p,  320. 

P.  Georgius  ScJioricMus  sub  ipsum  exitum  m.  Maii  Monachii  in  templo  Socie- 
tatis  (vel  potius  Eremitarum  S.  Augustini)  contionatoris  munere  fungi  coepit  (vide 
supra  p.  31 P);  unde  26.  lulii  1569  P.  loanni  de  Polanco  Societatis  secretario  *scripsit: 
^Ulud  vnicum  cupio  vt  in  nostra  Societate  moriar  quod  tamen  Pater  Canisius  sibi 
de  me  non  promittit  qui  reliquis  in  CoUegijs  me  perditum  predicauit,  sicuti  .P.  Ma- 
gister  Steuordianus  ad  me  scripsit.  Sane  Pater  antequam  hoc  uerificetur :  ego  nudis 
pedibus  sine  vUo  uiatico  ad  Vestras  Paternitates  romam  me  conferam  et  ibi  sub 
Obedientia  deo  dante  sepeliar.  Varias  quidem  sustinui  tentationes,  sed  circa  Vo- 
cationem  Deo  laus  nuUas.  Jmo  ad  gloriam  Dei  indies  magis  me  iste  sanctus  viuendi 
modus  consolatur.  Vnde  autem  Canisio  Patri  mihi  obseruando  tales  de  me  orte  sint 
suspitiones  plane  ignoro.  Spero  breui  P.  D.  Paulum  rem  compositurum."  Reapse 
Hoffaeus  rem  composuit;  qui  Oeniponte  17.  Augusti  1569  Borgiae  *scripsit:  „P.  Scho- 
ritium  amicum  reliqui"  Monachii ;  ipse  aufem  Schorichius  Monachio  11.  Augusti 
1569  Polanco  haec  de  Hoffaeo  *  narravit :  „R.  P.  Prouincialis  ad  nos  uenit  . . .  omnes 
meas  molestias,  et  conceptas  animi  perturbationes  sepeliui ;  ...  me  amat,  et  vti  cae- 
teros  diligit"   (ex  autographis;  G.  Ep.  X  f.  117—118  196-^  231^). 

1667.  CANISIUS  P.  THOMAE  <iAIiL.O  S.  J. 

Dilinga  exeunte  m.  Maio  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1673. 

Canisius   Dilinga  23.  lunii  1569  S.  Francisco  Borgiae  praeposito 

generali   scripsit:    „Scripsi   ad  D.  Thomani  Gallum,    misique   scriptum 

P.  T.  ut  sciat  se  religione  uotorum  absolui." 

De  epistula,  qua  Polancus  Societatis  secretarius  nomine  Borgiae  Gallum  cer- 
tiorem  faciebat,  ipsum  votis  (simplicibus  scholasticorum),  quibus  Societati  se  astrinxe- 
rat,  liberari,  v.  supra  p.  319.  Praeterea  Borgias  publicas  quoque  litteras,  quibus 
id  ipsum  testatum  faciebat,  dedisse  videtur;  quas,  nisi  fallor,  P.  Paulus  Hoffaeus 
provincialis  significabat,  cum  Augusta  22.  lunii  1570  Borgiae  *scriberet:  ,Jste 
D.  Thomas  Gallus  Apostata  nil  curat  a  votis  absolutionem ,  quam  P.  V.  illi  anno 
superiori  misit,  et  adhuc  Augustae  seruatur.  An  ergo  Reuerendissimus  Ratisponensis 
ob  excommunicationem  hominis  et  receptorum  eius,  monendus  sit,  nam  Ratisponae 
dicitur  esse?"  (Ex  autogr. ;  G.  Ep.  XI  f.  187^)  Borgias  autem  Roma  5.  Augusti  1570 
Hoffaeo  *respondit:  Convenit  episcopo  illi  (Davidi  Koelderer)  significari,  quo  loco 
Galli  res  sint  (ex  apogr,  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  109^).  Postea  tamen  Gallus  ad 
bonam  frugem  se  recepisse  videtui-.  Anno  enim  1579  Ratisbonae  canonicus  ad 
S.  loannis  fuit  {Mederer  I.  c.  II  54).  In  eadem  urbe  aliquamdiu  parochum  et  „sum- 
mum  poenitentiai-ium"  egit.  Anno  autem  1584  ibidem  capituli,  quod  ,Veteris  Ca- 
pellae"  vocatuv,  decanus  erat  (Chronica  domestica  loannis  Wolf  Freymann,  edita  a 
Fel.  los.  Lipowshy,  Urgeschichten  von  Miinchen  11,  Miinchen  1815,  630). 

1668.  CANISIUS  P.  «^EIOBOIO  SCHORICHIO  S.  J.  contionatori 
coUegii  monacensis. 

Dilinga  inter  med.  Maium  et  med.  lunium  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1673. 

Canisius  Dilinga  23.  lunii  1569  S.  Francisco  Borgiae  praeposito 
generali  scripsit  de  stipe,  quam  Borgias  pro  templo  Bomae  apud  domum 
professam  Societatis  exstruendo  ah  Alberto  V.  Bavariae  duce  impetrare 


326     1669.  Can.  Genv.  Calenio.    1670.  Can.  Polanco.    1671.  S.  Franc.  Borgias  Can. 

studebat  (v.  supra  p.  283):  „P.  Schorichius  coram  et  per  literas  a  me 
fuit  admonitus,  vt  causam  Ecdesiae  Romanae  iuuandae,  quod  ad  struc- 
turam  attinet,  Principi  commendaret." 

Tpse  Schorichius  Monachio  2.  lunii  1569  P.  loanni  Polanco  Societatis  secre- 
tario  *scripserat:  ^La  lettera  per  la  elemosina  di  Roma  non  se  ha  datto  al  Duca, 
perche  non  pareua  al  P.  Canissio  si  dasse  alhora,  .  .  .  et  ancho  non  pareua  al 
.P.  Canissio  che  io  alhora  dasse  la  lettera  dil  P.  General  al  Duca,  per  hauer  esso 
de  trattar  con  il  Duca  il  negotio  dil  P.  Martino,  pur  il  venerdi  sequenti  spero  di 
dai'la,  et  il  sabbato  auisaro  .V.  R.  del  tutto,  par  che  le  nozze  che  qua  la  domenica 
si  faranno  vogliano  anchora  impedir  che  non  si  puossa  dar  questa  lettera,  perche 
la  testa  dil  Duca  vuol  vn  hora  quieta,  altrimente  non  si  fara  niente"  (ex  archetypo ; 
G.  Ep.  X  f.  189).     Caeterum  cf.  supra  p.  313. 


1669.         CANISIUS  G^ERWIliO  CAL,E:SfIO  typographo  coloniensi 
Vide  supra,  e^).  n.  1663. 


Dilinga  inter  ineuntem  et  medium  ra.  lunium  1569. 


1670.  CANISIUS   P.  lOAlfJ^I   DE    POI^AlfCO    secretario  Societatis 
lesu.  Dilinga  11.  lunii  1569. 

Ex  litterarum  Polanci  apographo,  de  quo  infra,  ep.  n.  1680. 

Polanctis  Tiisctdo  21.  lulii  1569  Canisio  scripsit:  „Vna  letfera  di  V.  R.  di  11. 
mi  mandb  di  Patiia  Stefatio  Engehnaier"  etc.  Hac  epistula  Canisitis  hunc  itivenem 
commendasse  videtur,  ut  in  collegium  germanicum  admitteretur.  Plura  vide  in  Polanci 
litteris,  quas  tnodo  dixi. 

1671.  SAlllfCTUS  FRAIIfCISCUS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  15.  lunii  1569. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis;  in  margine,  eadem  manu:  ^Dilinga  P.  Ca- 
nisio".  Germ.  67  f.  267'' — 268''.  Primum  epistulae  caput  (usque  ad  „nela  detta  ad- 
ministratione"  incl.)  latine  vertit  Sacchinus,  Can.  264 — 265,  et  ex  Sacchino  posuerunt : 
Dorigny  I.  c.  316 — 317  (gallice,  non  totidem  tamen  verbis  translatum) ;  Boero,  Can. 
337—338  (italice);  Riess  I.  c.  386—387  (germanice) ;  Michel,  Can.  338  (gallice) ; 
Suati  I.  c.  460 — 461  (gallice) ;  eodem  usus  est  Petr.  Ptjthon  S.  J.,  Vita  R,  P.  Petri 
Canisii,  Monachii  1710,  264—265. 

Ratio,  qua  Canisius  in  provincialatu  deponendo  tisus  est,  Romae  magnopere 
probata  est.  Item  virtus,  qua  Canisius  per  14  annos  eam  sarcinam,  non  praeter- 
tnittendo  reliqua  Societatis  ministeria,  pertulit,  et  Borgiae  et  iis,  qui  ante  eum  erant, 
praepositis  valde  satisfecit.  Alacritas,  qua  oboedientiam  tiovo  provinciali  detulit,  reli- 
quis  Sociis  incitamento  erit  ad  ohoediendum.  Quare  tantum  abest,  ut  Borgias  poenam 
ei  irroget,  ut  speret  Deum  ipsius  Idbores  large  esse  remuneraturum.  Canisius  de 
Stevordiano  optime  egit.  Oenipontanis  tmus  contionator  sufficit.  Societas  contionihtis 
mauritianis  libera  sit,  dummodo  ne  offendantur  Fuggeri.  Canisius  Augustatn  redibit, 
si  forte  salutis  publicae  ratio  id  exegerit.  Pontifici  id  tantmn  propositum  fuerat,  ut 
ex  Centuriis  aliqua  colligerentur  in  librum,  per  quem  existimationem  illae  amitterent. 
P.  Rastelhis.  P.  Turriani  libri.  Opus  catechisticum.  lubilaeutn  promulgetur  more 
usitato.  Borgias  melius  valet.  P.  Olira,  quamdiu  in  Indiis  septentrionalibus  versa- 
bitur,  non  debet  aegre  ferre,  quod  non  mittitur  in  orientales. 

Pax  etc.  Ho  riceuuto  quelle  di  V.  R.  di  7.  et  15.  di  maggio  per 
le  quali  ho  inteso  come  haueua  mandato  le  lettere  et  patente  de  Pro- 
uincial  al  P.  Paulo  Hoffeo,  et  circa  il  modo  che  ha  tenuto  V.  R.  in  lasciar 


Roma  15.  lunii  1569.  327 

questo  peso,  solamente  li  diro  ch'  e  stato  con  molta  nostra  sodisfatione 
et  edificatione,  come  anche  il  modo  di  portarlo  14.  anni,  con  tanta 
patientia  nele  continue  fatiche  del  gouerno  senza  lasciar  li  altri  mini- 
sterij  proprij  del  nostro  instituto,  et  con  tanto  bon  zelo,  integrita  et 
prudentia,  ci  haueua  ali  mei  predecessori  et  a  me  molto  sodisfato  et 
edificato,  et  quantunque  il  nouo  Prouinciale  et  altri  tutti  dela  Prouincia 
sua  et  delle  uicine  habbino  a  tener  V.  R.  per  Padre  et  molto  bene- 
merito  di  loro  et  de  tutta  la  Compagnia  nostra,  specialmente  nela 
Germania,  tuttauia  ci  siamo  rallegrati  di  ueder  la  prontezza  et  humilta 
con  la  quale  V.  R.  offerisce  la  sua  obedientia  al  nouo  Prouinciale,  perche 
de  tali  esempi  non  puo  essere  che  non  si  edifichino  molto  tutti  quelli 
che  son  stati  tanto  tempo  sotto  la  obedientia  di  V.  R.  et  tanto  piii  si 
confermino  nela  bona  uolunta  che  hanno  di  obedire  con  ogni  perfettione 
alli  Superiori  suoi,  di  qua  uedera  V.  R.  che  non  accadera  aspetti  la 
penitentia  che  dimanda  per  li  deffetti  commessi  nell"  administratione 
del  officio  suo.  anzi  spero  io  in  Dio  N.  Signore  li  dara  molto  copiosa 
rimuneratione  dele  sante  et  fruttuose  fatiche  per  suo  seruicio  prese 
iiela  detta  administratione. 

Del  dottor  Thoma  *  non  accade  scriuer  altro  ne  anche  del  P.  Mar- 
tino  Steuordiano  a  V.  R.  senon  laudar  1'  officio  fatto  intorno  ala 
persona  di  esso  col  Principe  ^,  il  resto  si  scriuera  al  nouo  Prouinciale  ^. 

Di  quelli  che  V.  R.  tocca  che  potriano  promouersi  ali  gradi,  et 
del  P.  Peltano,  et  anche  di  christoforo  coco,  si  scriuera  al  medesimo 
P.  Paulo,  al  qual  etiam  si  scriuera  che  pare  basti  un  predicator  ordi- 
nario  per  Jspruch. 

Che  si  contentino  quelli  Signori  Fuggeri  de  star  senza  predicator 
dela  Compagnia  a  Santo  Mauritio,  sarebbe  da^  hauerlo  charo  purche 
non  restassino  con  qualche  mala  sodisfattione,  uerso  la  compagnia 
nostra  la  quale  deue  gratitudine  alli  beneficij  da  loro  riceuuti. 

La  residentia  in  Dilinga  de  Y.  R.  ben  credo  sara  commoda  per 
conto  del  scriuere,  se  pur  il  rispetto  del  ben  commune  ricerchassi 
r  assistentia  di  V.  R.  in*"  Augusta,  non  dubitamo  dela  sua  charita  che 
uoluntieri  si  fermera  li*,  ben  li  auiso  quanto  al  scriuere  contra"  le 
centurie,  che  la  intention  del  Papa  non  e  gia  stata  che  si  scriuessi 
contra  tutte  quelle  perche  questa  opera  sarebbe  molto  longha  et 
ricercarebbe  una  gran  fatica  et  tempo,  ma  che  raccogliesi  V.  R.  alcuni 
absurdi   di   dette   opere   deli  quali  si  facesse  un  libro  atto  a  leuar  il 

a)    In  ap.  sequitur  desiderare,   a   lihr.  ohlitt.  b)    Sequitur  Dilinga,   ohlitt.  c)    Ita   in   ap. 

correctum  est  ex  di  vel  da  vel  simiU  v. 


^  Thomam  Gallum  dicit;  v.  supra  p.  310. 

2  Alberto  V.   Bavariae  duce  ;  v.  supra  p.  311 — 312.  ^  Paulo  Hoffaeo. 

*  Roma  24.  Maii  1569  Borgias  Hoffaeum  *raonuerat:  „Del  P.  D.  Pietro  Canisio 
di  nouo  si  scriue  quello  che  gia  fii  scritto  che  sua  residentia  in  Augusta  sarebbe 
conueniente,  doue  potrebbe  essere  supei-iore  alli  altri  et  hauer  commodita  di  scriuere 
et  anche  alle  uolte  predicare  in  Santo  Mauritio"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Grerm.  67 
f.  264=^). 


328  1671.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.     Roma  15.  lunii  1569. 

credito  a  quelle,  et  in  questo  modo  oltre  il  sodisfar  ala  mente  del 
Papa,  con  ]a  prestezza  del  tempo,  tanto  prima  potrebbe  V.  R.  essere 
spedito  di  questa  fatica  et  occupationi,  per  attendere''  ad  altre  del 
diuino  seruicio,  crediamo  gia  sara  con  V.  R.  il  P.  Gio:  inglese^,  il 
quale  lo  aiutara  in  quello  che  potra  accio  con  tanto  manco  fatica,  si 
faccia  questa  scriptione. 

II  P.  Torres  si  contenta  che  quel  tratatto  suo  in  defension  dele 
lettere  de  pontifici^,  si  metta  insieme  con  questo  nouo  che  V.  R.  ha 
scritto,  ma  laltro  uenuto  de  Fiandra^,  pare  li  sarebbe  piii  grato  si 
stampassi  da  per  se. 

Non  pare  inconueniente  alcuno  si  metta  il  nome  del  P.  Pietro 
Buseo  in  quella  opera  che  si  aggionge  al  cathechismo  de  V.  R.  se  altro 
a  lei  non  paresse. 

Del  modo  di  publicar  il  giubileo  in  colonia  non  occorre  via  alcuna'' 
meglior  che  1'  ordinaria  *,  che  la  si  potra  tentare. 

Jo  mi  trouo  meglio  di  sanita,  Dio  laudato  dopo  la  tornata  mia 
di  Loreto^  et  mi  raccomando  etc.    Di  Roma  li  15.  di  giugno  1569. 

ad  una  del  P.  D.  Pisa,  non  si  risponde  adesso,  ma  lo  saluto  molto 
come  anche  al  Padre  Marcello  Vaz,  et  al  P.  Gio:  Paulo  OHua  al  quale 
si  potra  dire  che  intanto  che  sta  nell'  Jndie  settentrionah ",  si  potra 
contentare  si  ben  non  si  mandi  alle  orientali^.  Di  Roma  li  15.  di 
giugno  1569. 

Quod  Borgias  in  hac  epistula  dicit,  se  ad  Hoffaeum  scripturura  esse :  id  prae- 
stitit  16.  lunii  1569;  *scribit  autem  (praeter  alia) :  P.  Canisius  quidem  significare 
videtur,  P.  Peltanum  ab  oboedientia  rectori  (P.  Martino  Leubenstain)  praestanda 
eximendum  esse;  ego  vero  censeo  eum  eximi  non  debere.  Ipsi  deinde  Hotfaeo 
mandat,  ut  praepositi  provincialis  officium  bono  animo  suscipiat.  ,Non  bauendo  pu- 
blicato  r  officio  suo  insin'  adesso,  lo  publichi  al  nome  d'  Iddio  nostro  Signore  o  lo 
lasci  publicare  al  P.  D.  Canisio.  . . .  Detto  Padre  Canisio  per  sua  liumilta  et  uolunta 
di  dar  bon  esempio  mostra  hauer  caro  di  star  sotto  1'  obedientia  del  nouo  Prouin- 
ciale,  et  quantunque  io  1"  accetto  cosi,  tuttauia  raccomando  molto  a  V.  R.  lo  tratti 
come  a  padre  con  la  amoreuolezza  et  rispetto  che  si  conuiene,  et  nele  cose  d'  im- 
portanza  intenda  il  suo  parere,  benche  ha  di  fare  V.  R.  liberamente  1'  officio  suo." 
De   P.  Martino    autem  Stevordiano   contionatore   monacensi,    quem  Albertus  V.  dux 

a)  Sequitiir  a,  ohJitt.  b)  Ita  corrigendum  esse  omnino  videtur  ex  dia  alciiuo,  quae  sunt  in  up. 
c)  Sequitur  ch,  oblitt. 


'  P.  loannes  Rastellus. 

-  De  hoc  P.  Francisci  Turriani  libro  v.  supra  p.  171*. 

^  De  Hierarchicis  Ordinationibus;  v.  supra  p.  275. 

*  Per  episcopum  dioecesanum  vel  eius  vicarium  ?  De  hoc  iubilaeo  v.  supra  p.  324. 

^  Socios  romanos  24.  Maii  1569  Borgiae  reditum  exspectasse  intellegitur  ex 
Polanci  *epistula  eo  die  ad  P.  Acostam  data  (ex  apogr. ;  Germ.  67  f.  263*). 

"  Exstant  adhuc  Olivae  duae  "epistulae  autographae,  quarum  una  Dih'nga 
12.  lunii  1569  ad  Borgiam,  altera  Dilinga  23.  lunii  1569  ad  lacobum  Mironem 
(Miron),  unum  ex  Borgiae  assistentibus,  data  est:  Denuo  petit,  ut  per  praepositum 
generalem  sibi  liceat  in  Indias  evangelii  gratia  proficisci ;  neque  tamen  se  ita  scri- 
bere  eo,  quod  in  Germania  invitus  maneat;  „libenter  hic  sum,  et  ero  Deo  adiuuante, 
quamdiu  .S.  obedientia  uoluerit"   (G.  Ep.  X  f.  142  147). 


1672.  Canisius  P.  Leonardo  Kessel.    Dilinga  18.  lunii  1569.  329 

abire  quidem  Canisii  rogatu  passus  erat,  sed  ad  contiones  quadragesimales  re- 
poposcerat  (v.  supra  p.  311),  Borgias:  „11  P.  Canisio",  inquit,  „ha  parlato  col  prin- 
cipe  in  Monachio  et  tuttauia  lui  desidera  che  non  si  mutino  li  predicatori  et  pro- 
fessori  senza  auisarlo  prima.  V.  R.  ueda  si  potra  aiutare  accio  che  il  Signor  Duca 
lasci  sua  liberta  ala  Compagnia"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Gerra.  67  f.  268).  At 
Hoffaeiis  Dilinga  9.  lulii  1569  Borgiae  *rescripsit:  „Mittam  P.  Martinum  Coloniam  . .  . 
iiec  opus  erit  interrogare  Principem  an  ei  placeat,  nec  decere  videtur  vt  inposterum 
tantopere  illi  nos  subijciamus  si  bonas  rationes  audire  nolit  circa  personarum  mu- 
tationes :  itaque  vbi  necessitas  nos  coget  contra  affectum  eius  aliquid  facere  post- 
hac,  V.  P.  si  volet,  mihi  committat:  quamquam  aiunt  eum  dixisse,  noUe  se  amplius 
quicquam  vel  a  P.  Canisio  vel  a  me  petere  sed  tantum  a  V.  P.  a  qua  acceperit 
semper  placita  responsa,  Canisium  vero  et  me  esse  ipsi  semper  contrarios"  (ex 
autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  149=^).  Deinde  Borgiae  *scripsit  Ingolstadio  28.  lulii  1569  idem 
Hoffaeus:  „P.  Martinum  Steuordianum  Coloniam  misi  post  peractam  confessionem 
generalem  et  multis  lachrymis  emissa  seu  renouata  vota"  ;  et  ■■■  Ingolstadio  22.  lulii 
1569  ipse  Stevordianus :  „Hanc  mihi  impositam  obedientiam,  multo  lubentissime,  et 
ex  animo  amplector,  daboque  operam  (Christo  propitio)  vt  nouo,  ac  meliori  spiritu 
in  posterum  sim  in  Societate  nostra  versaturus.  .  .  .  Quod  vero  cum  patre  Canisio 
difficilem  me  prebuerim,  et  a  coloniensi  profectione  abhorruerim,  id  meae  asscriben- 
dum  est  imperfectioni,  quapropter  supplex  a  R.  P.  T.  veniam  peto"  (ex  autographis; 
G.  Ep.  X  f.  216^  218^). 

1673.        CANISIUS   P.  L,EO]^ARDO  KESSEIi  S.  .1.   rectori   collegii 
coloniensis.  Dilinga  18.  lunii  1569. 

Ex  autographo  (2";  1  p. ;  in  p.  2  inscr.  et  pars  sig.) ;  inscriptio  manu  aliena 
posita  est.  Cod.  colon.  „Epp.  ad  Kess.  I"  f.  201.  Litterarum  capita  aliquot  posuerunt 
Hansen  1.  c.  568 — 569  (latine)  et  Braunsherger,  Katechismen  138  (germanice). 

Opus  catechisticum.  Calenio  privilegium  typographicum  a  pontifice  impetrare 
studebit.  P.  Surius.  Cholinus  bibliopola  coloniensis.  Mors  bibliobopolae  cuiusdam 
augustani.  Theodoricus  frater.  Wendelina  soror.  Gaudet  Geusios  expelli.  Librum 
B.  lo.  Fisher  quaerit.  P.  Rethius.  Libri  Osorii  et  Turriani.  Catechismus  rhyt- 
micus.    Concilii  Tridentini  receptio.    PP.  Vinck  et  Thyraeus.    Centuriarum  refutatio. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  Reuerende  Pater. 

Accepi  quaterniones  ^  a  M.  Gerardo  ^  missos  bis,  hoc  est,  prima 
et  tertia  uice,  nam  secundo  loco  missos  non  accepi,  nec  scire  possum, 
vbi  haereant.  Promisi  autem  alias,  me  huic  operi  additurum  prae- 
fationem,  sicut  suasistis :  eam  nunc  mitto,  sed  fortasse  tardius.  Vobis 
interim  sit  liberum  eam  uel  suppriraere,  uel  mutare^.  Titulum  libri 
simul  ostendo,  si  meliorem  non  reperitis.  Nam  in  his  rebus  facile 
cedam  prudentibus  fratribus,  praesertim  chariss.  M.  Gerardo,  cuius 
beneuolentiam  et  diligentiam  iam  sum  expertus,  ut  multum  ei  debeam 


^  Operis,  quod  inscribitur  „Authoritates  Sacrae  Scripturae  et  Sanctorum  Pa- 
trura"  (in  Canisii  „Summa"  memoratae) ;  quas  „authoritates"  P.  Petrus  Busaeus  S.  J. 
Coloniae  coUegerat  (v.  supra  p.  321).  Postea  opus  illud  „Opus  catechisticum"  vocare 
consueverunt. 

2  M.  Gerwinum  Calenium,  qui  „Authoritates"  typis  exscribebat,  significat; 
V.  supra  p.  321. 

^  Nonnihil ,  puto,  immutata  et  cum  Busaei  nomine  excusa  est;  v.  infra, 
raon.  litt.  (31). 


330  1672.  Canisius  P.  Leonardo  Kessel. 

cum  reliquis  lectoribus,  quib.  haec  sententiarum  copia  ullum  adferet, 
ut  procul  dubio  adferet,  emolumentum,  domino  adspirante.  Faciam 
quod  P.  Surius  ^  uobiscum  admonet,  ut  Pontifici  Maximo  -  Typographus 
tam  fidus  et  pius  commendetur.  Quicquid  autem  effectum  Romae 
fuerit,  reddam  uos  ilico  certiores,  cum  responderint  de  gratia  concessa 
priuilegij.  Spero  autem  isthuc  iam  allata  esse,  quae  M.  Gerardo  que- 
renti  respondi.  Numerata  est  P.  Theodorico  fratri  meo  pars  pecuniae, 
de  qua  idem  scripserat  una  cum  Materno  Cholino:  sed  reliquum  non 
soluit  Augustanus  bibliopola,  de  quo  Maternus  ad  me  scripsit,  utpote 
qui  diem  clausit  extremum  ^.  Scatulas  autem  ad  sororem  '^  esse  trans- 
missas  gaudeo. 

Christo  gratias  agimus,  Senatum  isthic  pro  veteri  zelo  rem  CathoH- 
cam  propugnare,  et  profugos  Religionis  ergo  excludere  diligenter. 
Conseruet  illis  Christus  hanc  immortalem  gloriam,  quam  cum  paucis 
Imperij  ciuitatibus  habent  communem^. 

Rossensis  martyr  ille  sanctus  contra  Willenum  scripsit,  et  librum 
isthic  ante  multos  annos  editum  uidi.  utinam  liceat  eum  hoc  loco  per 
uos  accipere.  Quentel  illum  excudit,  et  breuis  est  plane.  Miror  illius 
authoris  opera  simul  non  edi.  Sed  nos  ad  legendum  propter  D.  Petrum, 
non  ad  excudendum,  hunc  desideramus  libellum^. 

Adiunxi  pro  D.  Rhetio'  quaedam  Germanica,  quae  nouerit  ipse 
pro  sua  in  me  charitate  boni  consulere,  et  fortasse  quibusdam,  si 
placuerit,  communicare. 


*  P.  Laurentius  Surius  Cartusianus  coloniensis;  cuius  „Vitae  Sanctorum"  ex 
Calenii  officina  in  lucem  proditurae  erant. 

2  S.  Pio  V. ;  de  privilegio  typographico  ab  eo  concesso  v.  infra,  mon.  litt.  (31). 

*  Georgius  Willer  ^senior",  cuius  opera  Canisius  nonnunquam  utebatur,  ante 
a.  1593  mortuus  non  est  (A'.  Steiff,  Willer,  in  „Allgemeine  Deutsclie  Biographie" 
XLIII  269).  Francofurtum  ad  Moenum  Augusta  ad  librorum  mercatum  venerunt 
(praeter  Willerum)  a.  1565  et  1566  loannes  Burtenbach,  a.  1565,  1566,  1568  Se- 
bastianus  Rosenblatt  [Heinr.  Pallmann,  Sigmund  Feyerabend,  in  „Archiv  fiir  Frank- 
furts  Geschichte  und  Kunst",  N.  F.  VII,  Frankfurt  1881,  128  132). 

*  Wendelinam  Canis  Godefridi  vom  Triest  viduam  significari  puto;  vide 
supra  p.  22. 

^  Lutherani,  Calviniani,  Anabaptistae ,  imprimis  plurimi  ^Geusii"  ex  Belgio 
pulsi  Coloniam  irrepserant  et  ibidem  domos  locaverant  ac  scbolas  et  conventicula 
clam  habebant;  quos  senatus  ex  urbe  exire  edicto  6.  Aprilis  1569  edito  iussit;  per 
singulas  quoque  parochias,  ubinam  Geusii  eorumve  similes  habitarent,  quaesitum 
est;  quod  vero  ad  eorum  expulsionem  attinet,  res  haud  ita  serio  est  acta  {Hansen 
L  c.  567—577). 

«  Canisius,  quae  Centuriatores  de  S.  Petro  apostolo  scripserant,  singulari  ra- 
tione  refellere  volebat;  v.  infra,  mon.  litt.  (44).  De  B.  loannis  Fisher  libro,  quem 
huius  rei  gratia  quaerebat,  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur,  n.  1, 

■^  loanne  Rethio  S.  J.  regente  gymnasii  trium  coronarum  coloniensis.  Her- 
mannus  Hamehnannus  sacerdos  apostata  de  urbe  Colonia  sub  a.  1568  scripsit: 
^Magni  sunt  hodie  ibi  Papistae  et  Papistarum  Patroni,  D.  Rethius  et  D.  Franciscus 
[Costerus],  Jesuitae,  cum  toto  in  Bursa  coronarum  nova  Collegio  Jesuitico"  etc. 
(Opera  genealogico-historica,  ed,  E.  C.  Wasserbach,  Lemgoviae  1711,  1340 — 1341). 


Dilinga  18.  lunii  1569.  331 

Nunc  exciisus  est  liber  nouus  Osorij  contra  Haddonera  Anglum, 
excuditur  autem  nunc  D.  Torrensis  opus,  quod  Belgae  remiserunt, 
contra  sectarios.  Ita  Dilingense  prelum  Catholicis  non  sine  fructu 
sudat  ^  Speramus  Coloniae  quoque  libros  vtiles  edi  pro  Religione, 
et  pacata  uobis  esse  omnia  Dei  benignitate. 

Reuerenter  saluto  P.  Prouintialem,  eique  gratias  ago  de  scripto 
ad  me  responso^,  sicut  et  P.  Hermanno^,  qui  literis  munusculum  ad- 
iecit  pro  sua  ueteri  in  me  beneuolentia.  Lubens  uidero  Catechismum 
in  rithmos  redactum ,  quem  audio  pueris  ad  cantandum  proponi  *. 
Vtinam  Coloniensis  Ecclesia  sic  synodum  Tridentinam,  sicut  Treuirensis, 
amplectatur,  habeatque  confirmatum  antistitem  ^. 

Versor  nunc   in   opere   conscribendo ,    quod   iniunxit   Pont.  Max. 

eoque   Dilingae   maneo   propter   studiorum  commoditatem  .  commendo 

autem   hunc   meum   laborem    sacrificijs   et  precibus  R.  T.  et  omnium 

fratrum  in  Christo  domino  nostro.     Dilingae  18  Junij  1569.     Salutat 

uos  Rector^  plurimum.  ™  .     /^i    •  ^     t^    /-.     •  • 

Seruus  m  Christo  P.  Canisms. 

t  Reuerendo  in  Christo  Patri  Leonardo  Kessel  Praeposito  eorum 
qui  sunt  Societatis  lESV.     Coloniae  in  Collegio  trium  Coronarum, 

Haec  epistula  memorabilis  est  propter  res  bibliographicas,  quae  in  ea  tractantur. 

1.  Quod  ad  ^Willenum"  attinet,  dubium  non  est,  quin  Canisius  significet  Luthe- 
ranum  illum  (Flacium  Illyricum?),  qui  cum  „Vlrici  Veleni"  (^Welleni",  jjWilleni") 
^Minhoniensis"  („Monhoniensis",  „Minoriensis")  ficto  nomine  {Joclier  I.  c.  IV  1503) 
libellum,  nec  loco  nec  anno  ascriptis,  a.  1520  edidit  sic  fere  inscriptum :  „In  hoc 
libello  . . .  probatur,  Ap.  Petrum  Romam  non  venisse  nec  illic  passum,  proinde  satis 
frivole  et  temere  Rom.  Pont.  se  Petri  successorem  jactat  et  nominat"  [Reusch,  Der 
Index  II  234).  Germanicae  libelli  editiones  factae  sunt  minimum  quattuor ;  ex  quibus 
una  („Jn  disem  buchlin  wirt  mit  mancherlay  tapffern  vrsachen  kliirlich  bewert,  das 
.  .  .  Petrus  gen  Rom  nicht  komen"  etc,  s.  I.  et  a.)  Augustae  a.  1521  in  lucem  prodiit 
{Em.  Weller,  Repertorium  typographicum.  Die  deutsche  Literatur  im  ersten  Viertel 
des   sechzehnten  Jahrhunderts,    Nordlingen  1864,  224—225,   n.  1959  1960).     Italica 


'  Vide  quae  de  libris  Dilingae  excusis  dicentur  sub  ipsas  has  litteras,  nn.  2  3  4. 

^  De  P.  Antonii  Vinck  provinciae  rhenanae  praepositi  „responso"  v.  supra  p.306. 

^  P.  Hermannum  Thyraeum   rectorem  collegii  treverensis  significari   existimo. 

*  Dubitai'i  non  potest,  quin  Canisii  catechismus  significetur,  isque  aut  medius 
aut  minimus  (germanicus,  nisi  fallor). 

^  De  Salentino  archiepiscopo  coloniensi  electo  v.  supra  p.  81.  lacobus  (III.) 
ab  Eltz,  archiepiscopus  treverensis  electus  7.  Aprilis  1567,  post  fidei  professionem 
tridentinam  emissam  a  Pio  V.  confirmatus  pallioque  ornatus,  19.  Aprilis  1569  con- 
secratus  est.  Concilium  Tridentinum  eius  mandatu  Treveris  „in  refectorio  dominorum 
Canonicorum,  ut  vocant"  19.  lanuarii  1569  promulgatum  et,  canonicis  metropolitanae 
ecclesiae  recusantibus,  „a  Praelatis  in  urbe  acceptatum"  esse  narratur  in  ^Gestis 
Trevirorum"  (edd.  /.  H.  Wyttenhach  et  M.  Fr.  I.  Muller  III,  Augustae  Trevirorum 
1839,  45).  Ipse  autem  lacobus  21.  Aprilis  1569  Treveris  in  magno  abbatum  et 
sacerdotum  conventu  aliqua  concilii  capita  promulgavit,  et  eiusdem  concilii  exempla 
ipsius  sumptibus  excusa  in  omnes,  qui  aderant,  distribuit  [Cliristoph.  Browents  et 
lac.  Masenius,  Antiquitatum  et  Annalium  Trevirensium  libri  XXV,  t.  2,  Leodii 
1670,  405).  8  P.  Theodoricus  Canisius. 


332  1672.  Canisius  P.  Leonardo  Kessel.    Dilinga  18.  lunii  1569. 

qiioque  eius  versio  (^Trattato  nel  quale  con  certissiini  ragioni"  etc,  s.  1.  1566)  in 
lucem  emissa  est  {Preger,  Flacius  II  565).  Hunc  igitur  libellum  sicut  in  Germania 
loannes  Cochlaeus  et  loannes  Fabri  0.  Pr.,  in  Italia  autem  Gregorius  Cortesius  0.  S.  B. 
redarguerunt,  ita  in  Anglia  refutavit  doctissimus  vir  loannes  Fisher  (natus  circa 
a.  1469)  episcopus  roffonsis  (Roffa,  Rochester) ;  qui  postea  (a.  1535),  quia  de  Hen- 
rici  VIII.  in  rebus  ecclesiasticis  primatu  iusiurandum  dare  recusabat,  illius  iussu 
Londini  occisus  est  (a  Paulo  III.  a.  1535  cardinalis  creatus,  a  Leone  XIII.  a.  1886 
in  Beatorum  Martyrum  album  relatus;  cf.  2\  E.  Bridgeit  C.  SS.  R.,  Life  of  Blessed 
John  Fisher,  Londou  1890,  xvii — xx  6 — 7  354 — 360 ;  Vie  du  Bienheureux  Martyr 
Jean  Fisher  [ed.  par  Fr.  Van  Ortroy  S.  J.],  in  ^Analecta  Bollandiana"  XII  210 — 211). 
Fisherii  liber  Antverpiae  a.  1522  editus  esse  traditur  cum  hac  inscriptione :  „Con- 
vulsio  calumniarum  Ulr.  Veleni  Minhov.  quibus  Petrum  nunquam  Romae  fuisse  ca- 
villatur"  {TJiomas  Tanneriis,  Bibliotheca  Britannico-Hibernica,  Londini  1748,  281). 
Coloniae  autem  a.  1525  et  1527  tres  alios  Fisherii  libros  curante  loanne  Host 
(Horst)  de  Romberch  kyrspensi  0.  Pr.  ex  officina  Petri  Quentelii  prodisse  constat 
{Paiilus,  Die  deutschen  Dominikaner  140);  quare  verisimile  est  „Convulsionem  ca- 
lumniarum"  quoque  circa  id  tempus  Hostii  opera  interposita  Coloniae  excusam  esse. 
^Convulsionis"  brevem  summam  posuit  Reinhold  Baumstark,  John  Fisher,  Freiburg 
i.  Br.  1879,  168 — 170;  cf.  etiam  Matth.  Leder,  De  Romano  Sancti  Petri  episcopatu 
dissertatio  historica,  Lovanii  1888,  6 — 16.  Quod  denique  Canisius  de  Fisherii  „ope- 
ribus  simul  edendis"  in  optatis  sibi  esse  significat,  id  a.  1597,  de  latinis  saltem 
operibus,  effectum  est:  „R.  D.  D.  loannis  Fischerii,  Roffensis  in  Anglia  Episcopi, 
Opera,  Quae  hactenus  inueniri  potuerunt,  omnia  .  .  .  Wirceburgi  Apud  Georgium 
Fleischmannum.  Anno  CIO.  10.  XCVII"  (2»;  colL  1772  et  ff.  non  sign.  16) ;  ubi  „Con- 
vulsio  Calumniarum  Vlrichi  Veleni  Minhoniensis*  etc.  est  col.  1299 — 1371.  Prodierunt 
etiam  „The  English  Works  of  John  Fisher,  Bishop  of  Rochester  .  .  .  Now  first  col- 
lected  by  John  E.  B.  Mayor,  M.  A.,  Part  I"  (Early  English  Text.  Society,  Extra 
Series,  XXVII),  Londini  1876  {Gilloiv  1.  c.  II  269-270). 

2.  Canisius  in  hac  epistula  Coloniensibus  quasi  in  exemplum  proponit  ^prelum 
Dilingense"  (a  cardinali  Truchsess  a.  1568  Sociis  dilinganis  donatum,  ab  his  autem 
Sebaldo  Mayer  typographo  insigni  elocatum ;  v.  Specht,  Univ.  Dill.  66 — 67) ;  hoc  enim 
prelum  „Catholicis  non  sine  fructu  sudare".  Quod  autera  ad  Osorii  librum  attinet, 
Hieronymus  Osorio  olissiponensis  (de  quo  Can.  IV  222*)  „Epistolam  ad  Elisabetham 
Angliae  reginam"  de  religione  conscripserat,  quae  a.  1563  latine  Parisiis  et  Lovanii, 
deinde  anglice  et  gallice  Antverpiae,  Parisiis,  Lugduni  vulgata  est.  Osorio  autem 
Gualterus  Haddon  (1516 — 1672)  buckinghamensis,  quem  professoris  munere  in  uni- 
versitatibus  cantabrigiensi  et  oxoniensi  functum  Elisabetha  regina  ^raagistrum  li- 
bellorura  supplicum"  constituerat,  respondit,  „Gualtheri  Haddoni  pro  reformatione 
anglicana  epistola  apologetica  ad  Hierouymum  Osorium"  Londini  a.  1565  vulgata 
{Tannerus  1.  c.  367.  J.  G.  Th.  Graesse,  Tresor  de  livres  rares  et  precieux  V, 
Dresde  1864,  59).  Adversus  hanc  vero  epistulam  Olissipone  a,  1567  in  lucem  emissa 
est  Osorii  responsio  {Graesse  1.  c.  Nic.  Antonins,  Bibliotheca  Hispana  nova  I, 
Matriti  1783,  594);  quae  una  cum  eiusdera  epistula  ad  Elisabethara,  a.  1563  a  Po- 
lanco  ad  Canisium  raissa  {Can.  IV  222  227),  Dilingae  denuo  excusa  est:  ^Doraini 
Hieronymi  Osorii,  Episcopi  Sylvensis  in  Gualterum  Haddonum,  Magistrum  libellorum 
supplicura  apud  clarissimam  Principem  Helisabethara  Angliae  Reginara,  de  Religione 
libri  tres.  Praefixa  est  eiusdera  araplissimi  atque  doctissimi  viri  epistola,  ad  eandem 
Principem,  admirabili  cum  eloquentia  tum  pietate  conscripta,  quam  idem  Haddonus 
temere  et  confidenter  oppugnandam  suscepit.  Opus  eruditissimum  et  nunc  priraum 
in  Germania  editum.  Dilingae  Ex  officina  Sebaldi  Mayer,  Anuo  1569.  Cum  facultate 
Ordinarij" ;  16"*;  ff.  210,  addito  titulari,  et  in  fine  1  fol.  non  sign.  Librum  vidi  Tre- 
veris  in  bibliotheca  urbis. 

8.  Post  Osorii  librum  Dilingae  typis  exscriptus  est  P.  Francisci  Turriani  S.  J. 
liber  ,De  Hierarchicis  Ordinationibus",  cui  Canisius  multum  laboris  et  curae  im- 
penderat;  plura  v.  infra,  raon.  litt.  (30). 


1673.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.    Dilinga  23.  lunii  1569.  333 

4.  Eodem  anno  1569  vel  post  Osorii  librum  vel  —  id  quod  milii  quidem  niulto 
magis  probatur  —  ante  eum  Dilingae  excusa  est  ^Confessionis  Augustinianae", 
quam  Canisio  hortante  et  adiuvante  P.  Hieronymus  Torrensis  S.  J.  primum  a.  1567 
ibidem  ediderat  (v.  Cati.  V  818),  editio  secunda  eaque  valde  amplificata:  ,Confessio 
Augustiniana  in  libros  quatuor  distributa,  et  certis  capitibus  locorum  theologicorum, 
qui  sunt  hodie  scitu  dignissimi,  comprehensa :  ex  omnibus  B.  Aurelii  Augustini 
libris  in  vnum  opus  bona  fide  ac  studio  singulari  redacta  per  D.  Hieroni/mum 
Torrensem,  Societatis  lesv  Theologum,  et  Academiae  Dilinganae  Professorem.  Se- 
cunda  editio  non  solum  emendatior,  sed  etiam  tertia  parte  iam  auctior  et  locu- 
pletior.  .  .  .  Cum  gratia  et  Priuilegio  Caes.  Maiest.  Dilingae  apud  Sebaldum  Mayer. 
M.  D.  LXIX."  In  folio  ultinio :  ^lmpressum  Dilingae.  De  licentia  Reverendissimi 
Ordinarii  et  aliorum  legittimorum  Superiorum"  ;  2°;  ff.  sign.  284;  praeterea  ff.  non 
sign.  in  initio  18  (addito  titulari)  et  in  fine  33.  In  „Ratione  secundae  editionis  ad 
Lectorem"  data  Torrensis  refert:  ^Desiderabant  a  nobis  viri  docti  et  pij,  vt  ex 
aliorum  quoque  antiquissimorum  Patrum  Ambrosij,  Hieronymi,  Gregorij  immensis 
voluminibus  vel  ad  marginem  saltem  consensum  adnotaremus,  quod  non  erat  futu- 
rum  ita  difficile,  sed  quia  Hieronymianam  magna  iam  ex  parte  collectam  nouimus 
atque  propediem  in  lucem  similiter  exituram  speramus  * :  existimamus  multo  id  esse 
conducibilius,  singulorum  patrum  singulas  confessiones  per  otium  cudi,  atque  raenda- 
cissimis  nostri  temporis  haereticorum  confessionibus  opponi"   (f.  /5  5''). 

1673.        CANISIUS  SAXCTO  FRAXCISCO  BORGIAF   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  23.  lunii  1569. 

Ex  autographo  (2°;  ^V^  pp. ;  in  p.  4  inscr.,  alia  manu  posita,  et  reliquiae  sig.), 
Germ.  183  n.  238  (f.  141  142).  Litterarum  pars  exigua  edita  est  in  Epp.  Nadal  III 
813;  earundem  partem  maiorem  germanice  posuit  Duhr,  Jes.  I  732 — 733. 

Contiones  augustanae.  Canisii  in  Centuriis  refiUandis  labores;  eius  socius. 
loannes  et  TJrsula  Fugger  parum  audiunt  Canisium  aliosque,  monentes,  ne  credant 
mortuorum  animas  in  corpora  ingredi  viventium  etc.  Pecunia  pro  templo  romano. 
Collegio  germanico  subsidia  si/nodus  salisburgensis  dare  noluit,  Bavariae  dux  pro- 
videre  studet.  Seminaria.  Nobilium  filii  Roinam  mittendi.  Imago  B.  M.  V.  Societatis 
deseriores.  Rector  oenipontanus.  Contiones  a  P.  Roseffio  edendae.  P.  Turriani  liber 
excudittir,  Societatis  nomine  praetermisso  et  locis  acrioribus  mitigatis.  Eiusdem  pro 
canonibus  apostolicis  etc.  liber.     Litterae  indicae. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna,  Admodum  ReuerendG  pater. 
Veniet  huc  breui  Pater  Prouintialis^,  cum  quo  agam  coram,  vbinam 
uelit  me  cum  nostris  habitare.  Augusta  quidem  discessi,  ratus  Paterni- 
tati  Tuae  placiturum,  quod  cum  bona  uenia  Fuggerorum  onus  Mauri- 
tianae  cathedrae,  cui  iam  aUigati  uidebamur,  deposuissem.  Et  spero 
non  defuturum  externum ,  quem  ijdem  Fuggeri  commodiorem  sibi 
putarent,  in  hac  cathedra^.  Dilingam  uero  ob"  studia,  quae  mihi  de 
caetero  tractanda  sunt,  petendam  putaui,  quod  plures  illic  Theologos 
et  maiorem  librorum  copiam  reperiam,  Praeterea  existimo  P.  Pro- 
uintialem  non  grauatim  ad  Mauritianam  cathedram  rediturum,  si 
Fuggeri  unum  e  nostris  petant  contionatorem.  Sed  Rectores  iudicant, 
sicut  et  ego,  non  expedire,  vt  alicui  Cathedrae  sit  alhgatus  Prouin- 
tialis,   sicut  Fuggeri  postulant  plane.     Quod  si  aliter  de  me  statuerit 

a)  Ha,  ut  videtur,  C.  correxit  ex  ad,  quod  primiim  scripserat. 


1  De  his  ^Confessionibus"  cf.  Can.  V  820. 

-  Paulus  Hoffaeus.  •"  De  hac  re  cf.  supra  p.  323 ^ 


334  1673.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

P/  T.  uel  P.  Prouintialis,  mutabo  facile  locum,  et  studiorum''  com- 
moditatem  nunc  milii  praesentem  deseram.  Jnterea  progrediar  in 
opere  Centuriarum,  quod  magnam  properationem  aegre  prorsus  ad- 
mittit,  tum  propter  ingenij  mei  tarditatem,  tum  ob  rerum  in  eo  trac- 
tandarum  cum  talibus  aduersarijs  difficultatem.  Ago  autem  gratias 
P.  T.  quod  collegam  in  studijs  mihi  dederit  P.  loannem  ^  Anglum,  qui 
habet  mecum  satis,  in  quo  exerceat  sese.  Non  committam,  ut  hoc 
labore  nimium  grauetur,  curabo  et  ipse  Christo  duce,  ut  in  studijs 
modus  obseruetur,  quanquam  experior  non  exiguam  mentis  con- 
tentionem"=  requiri  ad  rem  tantam  colligendam,  digerendam  et  ex- 
poliendam''.  Adsit  nobis  diuina  bonitas  per  sacrificia  et  preces  T,  P. 
ut  obedientiae  sancte  per  me  satisfieri,  et  opus  incoeptum  intra  annum 
absolui  possit. 

Admonuerunt  Augustae  nostri  2  Dominam  Fuggeram  ^,  sicut  postu- 
lauit  P.  T.  Jn  eandem  fere  sententiam  curaui  et  ego,  priusquam 
Augusta  discederem,  illam  ipsam  admoneri,  ut  minoris  faceret  nouum 
et  inauditum  hoc  genus  reuelationum,  quibus  etiam  nimium  iam  credere 
coepit  D.  Joannes  Fuggerus*.  Vix  diuilh'  [?|  se  sinent  a  nimia  cre- 
dulitate,  quam  uisionibus  et  apparitionibus  muliercularum  tribuunt, 
nisi  a  Pont.  uel  Sede  Apostolica  damnari  sentiant  hoc  genus  reuela- 
tionum,  quas  ob  speciem  uariae  pietatis  adiunctam,  a  spiritibus  malis 
immitti  non  posse  confidunt.  Ita  Principi  Bauariae,  cum  P.  Schorichium 
Augustam  misisset  ad  haec  mehus  exploranda  et  simul  improbanda, 
responderi  curarunt^,  Nos  ueluti  haec  diuina  humano  captu  metiamur, 
non  ualde  respicimur  et  audimur  in  hoc  negotio,  quod  saepe  nobis 
displicere,  et  per  se  ualde  periculosum  esse  commonuimus.  Habent 
alium  Theologum,  cuius  authoritate  niti  pergunt,  ut  credant  etiam, 
hominum  mortuorum  animas  redire  in  uiuentium  corpora,  sicut  mulier- 
culae  quaedara  a  spiritibus  malis  obsessae  fortiter  asseuerant.  Petunt 
in  his  animae  subsidium  a  uiuis,  vt  ex  purgatorij,  imo  et  fortassis 
inferni  poenis  liberentur:  seque  liberatas  esse  postea  confitentur.    Nos 

a)  Ila  C.  covrexit  ex  R.        b)  Sequituv  conditione,  «  C.  ohlitt.        c)  Ita  C.  correxH  ex  contionem. 
d)  Ita  C.  correxit  ex  expoliandam.        e)  Sic;  at  scrihendum  fuit  (nisi  fallor) :  dinelli. 


'  Rastellum. 

-  Potissimum  significari  videntur  P.  Gregorius  Roseffius  domus  augustanae 
superior  et  P.  Wendelinus  Volck. 

^  Ursulam  de  Lichtenstein  uxorem  Georgii  Fuggeri. 

*  Is  astrologiam  quoque  colebat;  a  qua  eius  animum  avertere  P.  Gregorius 
Roseffius  S.  J.  (qui  a,  1570  ei  a  confessionibus  esse  coepit)  frustra  conabatur  {Lill 
1.  c.  26 — 27).  Pltilipims  Eduardus  Fuggerus  in  * Ephemeridibus  anni  1569  notavit: 
,29.  [Martii]  Frater  ex  augusta  .  ,  .  Vn  altro  scriue  che  quella  che  fu  indemoniata 
in  Casa  del  signor  Giouannj  Fuccaro  fu  un'  anima  di  Vn  Canonico  qual  ammazzo 
uno  in  Certe  nozze ,  et  era  stato  gia  75  annj  ch'  era  morto"  (ex  autogr. ; 
Cod.  vindob.  7447  f.  43'').  Caeterum  vide,  quae  de  huius  generis  fabellis  monui 
supra  p.  285*, 

^  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


Dilinga  23.  lunii  1569.  335 

plane  hoc  genus  reuelationum  improbamus,  et  nouum  Pythagorismum 
reijcimus  ^ 

De  sumptibus,  quos  in  itinere  nostri  huc  ex  Vrbe  proficiscentes, 
consumpserunt,  reddet  rationem  P.  Prouintialis, 

P.  Schorichius  coram  et  per  literas  a  me  fuit  admonitus,  vt  causam 
Ecclesiae  Romanae  iuuandae,  quod  ad  structuram  attinet,  Principi^ 
commendaret.  Expectat  occasionem,  ut  dicit,  commodiorem,  et  metuit 
rem  non  optime  cessuram,  cui  tamen  auspicandae  causam  ipse  primum 
dedit.     Nunc  forte  scripserit,  quid  sit  effectum. 

Doleo,  Principis  huius  consilium  apud  Episcopos  in  synodo  Salis- 
burgensi  nihil  profuisse,  cum  ab  illis  peteret  subsidium  ad  collegium 
Germanicum  isthic  promouendum.  Statuerunt  ipsi  quatuor  erigere 
seminaria  sine  opera  Societatis^.  Ego  nobis  gratulor^,  et  opto,  vt 
sine  nobis  regnent^  sed  exiguum  huius  decreti  fructum  expecto. 
Princeps  uero  idem  Bauarus  ex  animo  fauet  Germianico  collegio,  et 
fructum  eius  intelligit :  ideoque  scripsit  ad  Cardinalem  Augustanum, 
et  ni  fallar,  ad  Pont.  Max.  ut  aliquod  futurae  contributionis  initium 
Romae  instituatur,  fauente  nimirum  et  cooperante  Sanctissimo  D.  N.^ 

Scire  cupimus,  liceat  ne  diuitum  et  nobilium  filios,  qui  ad  Ger- 
manicum  collegium  recipiantur,  suisque  sumptibus  alantur,  a  nobis 
mitti,  cum  urgent  amici.  Scripsi  nuper,  M.  Godefridum  Zoti  Oeni- 
pontani  filium  ita  prorsus  decreuisse,  vt  sequenti  autumno  ad  collegium 
redeat  Germanicum.  Deinde  sunt  duo  iam  ante  commendati  a  P.  Scho- 
richio  filij  Bauarorum  dominorum,  de  quibus  responsum  fuisse  credo, 
quod   libere    in   uiam    se    darent^.     Est   quartus   Augustanus   summi 

a)  SequHur  quod,  a  C.  oblitt. 


1  Pythagoras  (f  sub  a.  500  a.  Chr.)  et  Pythagorei  docuerunt:  Hominum  mor- 
tuorum  animas  in  aliorum  hominum  atque  etiam  in  brutorum  corpora  migrare ;  ibi 
autem  eas  posse  aut  purgari  expiarique  aut  ita  se  gerere,  ut  in  tartarum  detrude- 
rentur  vel  in  alia  corpora  transferrentur  [Ed.  Zeller,  Die  Philosophie  der  Griechen 
in  ihrer  geschichtlichen  Entwicklung  P,  Leipzig  1892,  449—454.  I.  DdlUnger, 
Heidenthum  und  Judenthum,  Regensburg  1857,  230  291—292.  Leonh.  Atzberger, 
Die  christliche  Eschatologie,  Freiburg  i.  Br.  1890,  132—135). 

^  Alberto  V.  duci ;  v.  supra  p.  326. 

*  In  ea  synodo  (cf.  supra  p.  290)  constituerunt,  ut  seminaria  clericorum  ad 
concilii  tridentini  praescriptum  Salisburgi,  Frisingae,  Passaviae,  Ratisbonae,  Brixinae 
quamprimum  conderentur  (Constit.  60,  c.  1—3,  apud  Hartzheim,  Concilia  Germaniae 
VII  230  378—380,  et  Flor.  Dalham  0.  Schol.  Piar.,  Concilia  Salisburgensia,  Augustae 
Vind.  1788,  528-530). 

*  1  Cor  4,  8. 

^  Albertus  dux,  epistulis  18.  Martii  et  18.  lunii  1569  Romam  ad  cardinalem 
Truchsess  datis,  Pio  V.  commendaverat,  ut  collegio  germanico  reditum  annuum 
tribueret  et  magistratus  catholicos  ad  idem  faciendum  hortaretur  [Goetz  1.  c.  468 — 469. 
Steinhiiber  1.  c.  P  90). 

^  In  P.  Hieronynii  Nappi  S.  J.  %Annali  del  Seminario"  (v.  Can.  IV  316)  nar- 
ratur,  19.  Octobris  1569  in  collegium  germanicum  hos  venisse  convictores:  „Christo- 
phoro  Viestseki  [alio  loco  ^Viestseschi"  ;  Wildenstein ?]  Todesco",  „Christophoro 
Guglielmo  De  Fonisegh  [Fraunberg?  Cf.  supra  p.  290^;  Konigsegg?]  Todesco",  „Elia 


336  1673.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

Senatoris  nepos,  cui  bona  spes"^  a  nobis  facta  est  iam  antea,  quod  in 
eodem  loco  reciperetur  ^  cum  sit  ualde  modestus,  et  nostris  Dilingae 
probatus  ^ 

Miramur  in  mora  esse  ciuem  illum  Augustanum  Romae,  quominus 
Pictor  accedat,  qui  optatam  a  Fuggeris  Deiparae  imaginem  in  lino 
depingat^.     Admonui  hac  de  re  Fuggericos. 

Scripsi  ad  D.  Thomam  Gallum,  misique  scriptum  P.  T.  ut  sciat  se 
rehgione  uotorum  absolui^.  Nondum  respondit  bonus  uir,  de  cuius 
castitate,  sicut  et  D,  Chunradi^  nobis  molesta  referuntur.  Jta  fere 
fieri  solet,  ut  in  spiritu  deficientes^,  et  uocationem  suam  relinquentes'^, 
carnis  opera'^  sequantur,  maioraque  scandala  excitent,  quam  com- 
plures  ahj. 

De  confessoribus  et  sacerdotibus  huic  prouintiae  necessarijs^  de- 
que  rebus  ahjs  collegiorum  curam  omnem  rehqui,  ut  par  est,  P.  Paulo^, 
qui  Oeniponti  Rectorem  sibi  substituit  P.  Gerardum  i^.  speramus  autem 
illum  propter  Visitationem  huc  breui  esse  uenturum. 

P.  Gregorius  hortatu  meo  coepit  conscribere  contiones,  quas  in 
pubHcum  edat  Germanice,  de  poenitentia  scihcet,  sicut  eas  Augustae 
magna  cum  laude  habuit.  Confirmet  eum''  quaeso  P.  T.  in  hoc  pio 
proposito:  nos  hbenter  addemus  operam,  ut  nihil  nisi  probatum  edaturi^. 

a)    Duo  vv.  sqq.  a  C.  supra  versum  scripta  sunt.  b)   Sequuntur  duo  in\  ('cum  accederet  [?J), 

a  C.  oblitt.        c)  relinquentis  autogr.        d)  Ita  C.  correxit  (ut  videtur)  e.x  cum. 


Rumpmulich  [Rumpmilch]  Todesco^  „Volfango  Guglielmo  CAluer  [d'Alber?]  To- 
desco" ;  pridie  autera  eius  diei  ^Gottifrido  Zotti  [Zott]  Todesco"  in  collegium  redisse ; 
hunc  enim,  cum  4.  Novembris  1565  primum  venisset,  13.  Septembris  1568  inde  do- 
mum  esse  reversum  (Annan  I  52  65  66  68;  II  221).  De  Zotto  v.  Can.  V  3.  Is 
19.  Martii  1565  Dilingae  in  album  universitatis  relatus  erat  {Specht,  Matr.  48). 

*  Nescio  num  significetur  Carolus  nepos  Christophori  Peutinger  patricii  augu- 
stani,  qui  1553 — 1576  unus  ex  duobus  illis  ,urbis  procuratoribus"  („StadtpfIeger'') 
erat,  penes  quos  summa  potestas  erat  {Langemnantel-Brucker  1.  c.  Anh.  1).  Carolus 
Dilingae  2.  Octobris  1564  matriculae  universitatis  inscriptus  et  15.  Maii  1571  ma- 
gister  philosophiae  factus,  a.  1572  ibideni  in  Societatem  lesu  admissus  est  {Specht, 
Matr.  46;  Univ.  Dill.  474^).  An  significatur  loannes  Henricus  Rehlinger  augustanus, 
qui  24.  Novembris  1564  matriculae  dilinganae  inscriptus  est  {Specht,  Matr.  46)? 
Henricus  Rehlinger  a.  1556— 1575  urbis  augustanae  procurator  fuit  {Paul  von  Stetten 
iun.,  Geschichte  der  adelichen  Geschlechter  in  Augsburg,  Augsburg  1762,  109 — 112). 

2  Vide  supra  p.  318.  ^  Vide  supra  p.  325. 

*  Swagerii.  Dubium  tamen  est,  nuni  rumores  illi  fuerint  veri.  Certe  uterque 
brevi  ad  bonam  frugem  redisse  videtur;  de  Swagerio  v.  supra  p.  83*,  de  Gallo 
supra  p.  325,  Hic  iam  a.  1574  Ratisbonae  ^Poenitentiarii"  officium  habebat 
{Schellhass,  Akten  IV  40). 

5  Cf.  Gal  3,  3;  5,  16—18;  lac  1,  4  etc. 

«  Cf.  2  Tim  1,  9;  Hebr  8,  1 ;  2  Petr  1,  10  etc. 

'  Gal  5,  19:  cf.  Rom  8,  13.  «  Cf.  supra  p.  290  305.  ^  Hoffaeo. 

^"  Pastelium ;  v.  supra  p.  303. 

^'  In  P.  Gregorii  Roseffii  S.  J.  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionatoris 
*„Elogio",  medio  saeculo  XVII.  vel  paulo  ante  scripto,  narratur:  „Non  deerat,  qui 
uerba  de  ore  concionantis  in  chartam  referret,  et  accepto  pretio  pagatim  distribueret. 
Nonnemo  eadem  typis  committebat;  quae  etsi  Gregorius  pro  suis  non  agnosceret", 
hominibus  tamen  placebant.  . . .  „Integram  paene  bibliothecam  elucubrauit,  et  suamet 


Dilinga  23.  lunii  1569.  337 

Poterit  ea  in  re  multum  prodesse  Germanis,  quorum  eloquentiam  est 
assecutus, 

Commendo  me  plurimum  sacrificijs  et  precibus  P,  T.  in  Christo  domino, 

Bona  pars  libri  D.  Turriani  iam  excusa  est  ^ :  petimus  nouam  ab 
eo  praefationem  ad  Reuerendissimum  D.  Cardinalem  Augustanum,  uel 
amicum  alium,  Loca  quaedam  acriora  mitigauinius,  et  praetermisimus 
nomen  Societatis  nostrae,  ut  minus  inuidiae  subire  cogamur  tum  apud 
Theologos,  a  quorum  sententia  quandoque  discedit;  tum  apud  sectarios, 
quos  in  Germania  praesens  non  ita  morderet  atque  damnaret,  ueluti 
sedens  pro  tribunali-.  Sed  spero  illum  boni  consulturum  hanc 
libertatem  nostram,  quae  P.  T.  authoritate  nititur,  et  bono  etiam 
pubhco  seruit.  Si  uelit  excudi  rehquam  partem  in  Centurias  paratam 
de  primis  Pontificibus,  fortasse  consultum  fuerit,  vt  meo  scripto  illa 
coniungantur,  utpote  cum  ad  eundem  finem  tendamus.  Sin  mauult  ea 
separatim  edi,  dubito  sane,  an  facile  sit"  apud  nos  Typographum  in- 
uenturus^,  Sed  rectius  de  his  P.  Natalis  et  D,  Turrianus  iudicauerint, 
quos  ambos  in  Christo  reuerenter  saluto,  Tardius  hoc  Turrianum  opus 
prodit,  quoniam  breui  abhinc  tempore  missum  ad  nos  est  Antuerpia, 
ubi  cunctis  inscijs  delituit"^  diu.     Dominus  Jesus  nobiscum. 

Literas  Jndicas  Latine  uersas  hic  edituri  fueramus,  sed  repetijt 
eas  P,  NataHs,  promittens  maiorem  diligentiam  in  corrigendo.  Quare 
mandet  quaeso  P.  T,  ut  semel  et  cito  absoluatur  hoc  opus,  quod  iam 
Latine  coeptum  est  excudi  et  recudi,  neque  a  paucis  desideratur  ^. 

Dihngae  23  Junij  .1569.  Seruus  et  filius  indignus 

Petrus  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patrj  nostro,  Francisco  Borgia 
Praeposito  Generali  Societatis  JESV.         Romae. 

a)  Duo  vv.  sqq.  a  C.  supra  versicm  scripla  sunt. 

manu  conscripsit"  (^Elogia",  Cod.  ,lesuitica  Fasc.  11  N.  19672"  ;  Monachii  in  archivo 
regni  bavarici).  Neque  vero  uUam  contionera  ipse  Roseffius  evulgasse  videtur;  satis 
autem  multae  manu  scriptae  adhuc  asservantur,  maxime  in  bibliothecis  caesarea 
(palatina)  vindobonensi  et  regia  monacensi  (v.  Sommervogel,  Bibl.  VII  137 — 138; 
cf.  etiam  Fr.  Ant.  Veith,  Bibliotheca  Augustana  V,  Augustae  Vind.  1789,  182—198; 
VI,  ib.  1790,  211). 

'  Vide  quae  de  hoc  libro  P.  Francisci  Turriani  (,De  Hierarchicis  Ordinati- 
onibus"  etc.)  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

'^  Mt  27,  19.  lo  19,  13.  Act  12,  21;  25,  6  17.  Borgias  iam  litteris  27.  Aprilis  1568 
Roma  in  Belgium  ad  P,  Hieronymum  Natalem  visitatorem  missis  monuerat:  „Circa  il 
libro  del  dottor  Torres,  lui  si  contenta  che  V.  R.  lo  accommodi  come  meglio  le  parera, 
per  la  edificatione  che  si  pretende  delli  prossimi,  et  per  la  decentia  della  Compagnia." 
SimiUter  Polancus  quoque  Roma  15.  Maii  1568  eidem  scripserat  (Epp.  Nadal  III 
580—581  594—595).    Haec  „accommodatio"  tandem  facta  esse  videtur  Dilingae. 

^  „Francisci  Tvrriani  Societatis  lesv,  Aduersus  Magdeburgenses  Centuriatores 
pro  Canonibus  Apostolorum,  et  Epistolis  Decretalibus  Pontificum  Apostolicorum 
Libri  Quinque"  primum  Florentiae  a.  1572,  deinde  Parisiis  et  Coloniae  a.  1573  ex- 
cusi  sunt  {Sommervogel,  Bibl.  VIH  116 — 117).  *  Vide  supra  p.  275. 

^  Rogatu  PP.  Natalis  et  Canisii  Borgias  a,  1566  loanni  Petro  Maffaeo  S.  J.  man- 
daverat,  ut  Epistolas  Indicas  latine  verteret,  Dilingae  excudendas  (Can.V 807— 811). 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI.  22 


338  1673.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae.    Dilinga  23.  lunii  1569. 

Quae  Canisius  his  litteris  ad  Borgiam  rettulit  de  P.  Georglo  SchoricJiio  S.  J. 
a  principe  Bavariae  Augustam  ad  Fuggeros,  ut  res  nSpirituum"  et  ^melius  ex- 
ploraret  et  simul  improbaret",  misso,  scriptis  quibusdam  ipsorum  Fuggerorum  et 
Schorichii  explicantur  et  illustrantur.  Thilippus  Ediiardns  Fuggerus  in  *Ephemeri- 
dibus  anni  1569  de  Octaviano  fratre  notavit:  „Gennaro  ...  20  Ex  augusta  frater:  .  . . 
che  il  processo  della  susanna  non  sij  communicabile  ancora  cssendo  negato  al  Duca 
di  Bauiera"  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  41").  Et  ipse  loannes  Fuggerus, 
praeter  Susannam  (v.  supra  p.  219)  Catharinam  (puto;  v.  supra  p.  255  289)  com- 
memorans,  Alberto  V.  Bavariae  duci  *scripsit  Augusta  23.  Februarii  1569:  ^Die 
schriiften  die  zwaj  besessnen  Medlen  betreffend,  hab  jch  vor  disem  wol  empfangen, 
vnnd  sollen  E.  Furstlichen  Gnaden  seiner  Zeit,  wann  man  die  gantze  Acta,  zusamen 
gebracht,  alle  handlung  vor  menigclich  vernemen.  .  .  .  Alssdann  soll  .  .  .  auch  dero 
hilif  vnnd  Rhat  damit  gepflegt  werden,  dann  es  jn  der  wharhait  ain  wunderwerk 
Gottes,  denen  vil  wunderlicher  die  es  gesehen,  als  die  dauon  horen"  (ex  apographo 
epistulae  curante  ipso  Fuggero  scripto;  Cod.  „1569.  Herrn  Hannsen  Fuggers  Aigen 
Copier  Buch  N°  9"  f.  2P — 22";  Augustae  in  archivo  fuggerico).  Deinde  de  Guilielmo 
duce,  Alberti  V.  lilio  natu  maximo,  cui  loannes  Fuggerus  amicitia  coniunctus  erat 
plurimosque  nummos  mutuos  dabat  {Lill  1.  c.  38),  P.  Georgius  Schorichius  S.  J. 
Monachio  2.  lunii  1569  ad  Polancum  Societatis  secretarium  *scripsit:  „Heri  e 
uenutto  il  Duca  Wilhelmo  di  Fripper  [Friedberg]  e  hoggi  in  publica  uia  mi  ha  in- 
contrato  pigliandomi  per  la  mano,  mi  disse  Venette  donian  a  bonora  da  me,  ui  dico 
cosse  grande,  che  se  spargano  contra  dj  Voi  altri  in  Augusta  dallj  haeretici:  Hor- 
mai  diceua  saria  bon  che  se  facesse  fine  con  la  coniuratione  delli  spiriti,  ma  doman 
vi  diro  il  tutto"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  l^^*"— 194").  In  numero  autem  „rerum 
grandium",  quae  contra  Socios  Augustae  a  protestantibus  disseminabantur,  eam 
praecipuam  fuisse  censeo,  quam  Adam  Walasser  ulmensis,  laicus  (f  1581),  qui  fere 
ab  a.  1551  usque  ad  mortem  Dilingae  morabatur  [N.  Paulus,  Adam  Walasser,  in 
jKatholik",  75.  Jahrg.  II  452—453),  in  libello  „Von  dem  grossen  gemainen  Laster 
der  Nachreder  vnd  Verleumbder"  (Dilingen  1570)  his  verbis  narravit:  „Man  hat 
bey  einem  Jar  her  im  Truck  lassen  aufigehn  etlich  Brieff  mit  Figuren  vnd  Reimen, 
Yon  einem  Jesuiter,  der  zu  Augspurg  in  einem  Fuggerischen  Hauls  soll  erstochen 
sein,  nach  dem  er  sich  hab  in  eines  Teufels  gestalt  verkort,  vnd  ein  Weibsbild  er- 
schrocken  wollen  etc.  Von  disem  wirdt  nit  allein  ein  Figur  vnnd  Bildnufi  fiir  die 
augen  gemalet,  sonder  auch  ein  langes  geschwetz  in  Reimen  gefafst,  darbey  weit- 
leuffig  beschriben,  von  allerley  vmbstend,  welche  sich  bey  solcher  geschicht  solten 
verlauffen  haben.  Solche  Brief  seind  zu  Franckfurt,  zu  Meintz ,  zu  Wiirtzburg, 
zu  Augspurg  vnd  vast  allenthalben  auBgebrait  vnd  verkaulft  worden"  (f.  CIP). 
Ipsum  quidem  libellura  hunc  famosum  frustra  quaesivi ;  exstat  tamen  Monachii  in 
bibliotheca  regia  (Cod.  Germ.  4813;  4")  apographum  eius,  idque  saeculo  XVI.,  ut 
videtur,  scriptum  (f.  13 — 16);  ex  quo  intellegitur  libellum  inscriptum  fuisse :  ^Warer 
bcricht,  wie  ain  Jesuiter  in  Teufelsgestalt  oder  claider  angethan,  ain  Euangelische 
magd,  vom  Christlichen  glauben,  zu  der  Papstler  oder  Jesuiterey,  abzuschreckhen, 
sich  vnterstanden,  erstochen  worden.  Geschehen  zu  Augspurg.  Anno  69".  Herus, 
in  cuius  domo  ancilla  illa  degebat,  non  nominatur,  „WeiI  Jn  on  das  schier  ieder 
kenndt"  ;  lesuita,  qui  ne  ipse  quidem  nominatur,  noctu  daemonem  simulans  eam 
nonnunquam  terret;  illa  autem  cum  rem  silentio  tegere  iussa  sit,  famulo  tamen 
cuidam,  ^welcher  Jr  nit  wenig  war  holdt",  eam  prodit,  et  hic  lesuitam  gladio  con- 
fodit.     Carmen  his  verbis  terminatur : 

^Welchem  nu  dils  als  ist  nit  gnueg, 

Zuuerstehn  der  monchen  betrug, 

Der  wird  sein  leben  lang  nit  klug."  ^ 

'  Anno  1572  in  domo  lacobi  Fuggeri  haec  accidisse  affirmatur,  ut  audio,  in 
*  Relatione,  quae  exstat  Augustae  in  bibliotheca  urbana,  Cod.  ms.  in  2°  Nr.  38 
f.  542  543. 


1674.  loannes  Thomas  a  Spaur  Canisio.    Brixina  (?)  lulio  1569.  339 

Similiter  Achilles  Pirminius  Gassarus,  qui  eo  tempore  Augustae  vivebat,  in  a.  1569 
scribit:  ^Constans  fama  per  totam  apud  nos  ciuitatem,  ista  aestate  volabat  (.quae 
mox  etiam  aliunde  huc  literis  picturisque  perlata  est.)  Loiolanum  quendam  horrendi 
cacodaemonis  larua  indutum,  in  Fuggeranis  aedibus  a  seruo  quodam  gladio  peremp- 
tum  fuisse:  Nam  diu  terriculamento  eo  seductor  ille,  familiam  ibidem  in  Papistica 
superstitione  retinuerat,  ac  cum  iam  ancillam  quandam  interdiu  persuasionibus  in 
fide  expugnare  non  potuisset ',  nocte  silente  eam  praedicto  dolo  aggressus,  dignam 
facti  mercedem  accepit."  Attamen  Gassarus  haec  addit,  quae  in  homine  ecclesiae 
catholicae,  imprimis  autem  Societati  lesu  inimicissimo  notatu  valde  digna  sunt: 
,Quanquam  ipsum  [lesuitam]  non  interfectum,  sed  male  sauciatum  aufugisse  multi 
adfirment,  nonnulli  autem  totum  factum  pernegent:  Posteri  forsan  certius  veritatem 
cognoscent  olim."  Ita  quidem  „Annalium  Augstburgensium"  Codex  palatino-vaticanus 
(cf.  supra  p.  220)  p.  677 ;  neque  vero  haec  sunt  in  Annalium  editione  menckeniana 
(cf.  supra  p.  220) ;  Hartmaiuius  quoque,  cum  chronicon  augustanum  ederet,  haec 
vel  ignoravit,  vel  de  industria  omisit  (cf.  supra  p.  220).  ^Veritatem  cognovit"  sane 
„certius"  atque  etiam  certissime  Adam  Walasser  laicus,  Dilingae  degens;  qui  a.  1570 
scripsit:  „Bin  auch  in  disem  Jar  nit  ein  mal  zu  Augspurg  personlich  gewesen,  hab 
allerley  bericht  eingenommen,  vnd  die  vmbstend  von  diser  lautbarn  Histori  wissen 
vnd  horen  wollen.  Entlich  aber  hab  ich  souil  vernommen,  dafi  ich  mit  gutem  ge- 
wissen  sagen  vnd  schreiben  kan,  will  auch  das  mit  disem  geschribnen  werck  oifen- 
licb  vor  Gott  vnd  aller  Welt,  freymutig  vnnd  vngebetten  bezeugt  haben,  es  sey  ein 
lauter  erdichte  Fabel,  vnd  vuwarhaffte  erlogne  Schmachred.  .  .  .  Wer  mir  in  disem 
nit  glauben  will,  der  ziehe  selbs  gen  Augspurg,  frage  vnd  erforsche  in  allen  Fugge- 
rischen  Heusern,  ob  je  dergleichen,  wie  man  sagt  vnd  schreibt,  bey  jnen  geschehen 
oder  erfaren  sey  worden.  Man  frage  auch  die  Geistliche  vnd  Weltliche  Oberkeit 
inn  derselben  stat,  ob  ein  Jesuiter  in  disen  zweyen  oder  dreyen  Jaren  daselbst  ge- 
storben  oder  begraben  sey  worden,  dieweil  sunst  kein  Todtei-,  ohn  derselben  Ober- 
keit  vorwissen,  da  kan  vnnd  muis  zur  erden  bestattet  werden.  Jtera  man  erinnere 
sich  doch  des  Namens,  wie  der  erstochen  Jesuiter  gehaissen  hab,  wer  vnd  von 
wannen  er  sey  gewesen.  Summa  es  ist  kein  schein  vnnd  wenigst  warzeichen  diser 
erdichten  Histori  zuerfinden"  (f.  CIIP).  Eadem  iisdem  verbis  affirmantur  in  „Schwert 
des  Geists,  Oder  Entdeckung  des  neAven  Euangelions,  Auis  des  Hochwiirdigsten 
Herrn  Cardinals  Stanislai  Hosii  Blichern  gezogen,  vnd  durch  Adam  Walasser  in 
Truck  geben.  Mit  angehenckter  widerlegung  etlicher  erdichter  Schmachschrifltten", 
Ingolstatt  1572,  f.  48*' — 49^  lam  autem  circa  medium  mensem  Martium  anni  1569 
Antverpiae  Philippus  Eduardiis  Fuggerus  in  *  Ephemeridibus  notaverat  Octavianum 
fratrem  Augusta  sibi  scripsisse :  „Che  il  collegio  in  augusta  andaua  molto  lenta- 
mente  jnanzi  per  gli  hereticj,  di  quali  predicatori  alcunj  habbin  detto  male  nel  per- 
golo  del  signor  Giouannj  Fuccaro  et  andando  per  la  strada,  alcuno  gli  habbi  tirato 
sasso  arrieto"   (ex  autogr. ;  1.  c.  f.  42'^). 

Borgias  Canisio  21.  lulii  1569  et  ipse  et  per  Polancum  respondit. 

16Y4.       lOA^flSfES  THOMAS  A  SPAUR  cardinalis  Madrutii  episcopi 
brixinensis  coadiutor  CANISIO. 

Brixina  (?)  circa  initium  m.  lulii  1569. 

Ex  Canisii  litteris  13.  Itdii  1569  ad  loannem  Tliomam  datis  cognoscitur  hunc 
circa  initium  m.  lulii  1569  apologiam  protestantismi,  quam  Elisabetha  a  Spaur 
scripto  cuidam  Canisii  (v.  supra  p.  212)  opponendam  curarat,  illi  misisse  ex  eoque 
quaesivisse,  num-  apologiam  illam  refutare  vellet,  et  quid  de  muliere  illa  agendum 
esse  censeret.  Plura  vide  in  Canisii  litteris,  qms  dixi,  infra,  ep.  n.  1678. 


'  Mariam  illam  in  aedibus  Georgii  Fuggeri  versantem  significare  voluisse  viden- 
tur;  de  qua  supra  p.  221. 

22* 


340  1675.  Canisius  Maximiliano  de  Ilsung. 

1675.       CANISIUS  MAXIJflllvIA^SfO  DE  IliSUKG  patricio  augustano 
in  aula  Maximiliani  II.  impei-atoris  versanti. 

Augusta  7.  lulii  1569. 

Ex  apographo  recenti,  eoque  sub  a.  1890  a  R.  P.  Bernardo  Duhr  collato  cum 
autographo,  quod  exstat  Vindobonae  in  bibliotheca  palatina,  Autogr.-Sammlung 
XXXVI  47.     Epistulae  brevem  summam  posuit  Riess  1.  c.  xx. 

Praefatio  editoris.  Quo  facilius,  quae  in  hac  epistula  de  rebus  ulmensibus 
dicuntur,  intellegi  possint,  haec  noto :  Initio  saeculi  XVI.  Ulmae  (Ulm),  quae  tunc 
erat  libera  imperii  urbs  (nunc  ad  regnum  wurttembergicum  pertinet),  catholici  ha- 
bebant  pulcherrimum  illud  templum  parochiale  Beatae  Mariae  Virginis  (quod  „Ulmer 
Munster"  vocant),  monasteria  ecclesiasque  Fratrum  Praedicatorum,  Fratrum  Minorum, 
Canonicorum  regulai-ium  S.  Augustini,  hospitia  sacellaque  tum  Benedictinorum  mona- 
sterii  Augiae  divitis  (Reichenau)  et  monasterii  Ochsenhusani  (Ochsenhausen)  tum 
Equitum  teutonicorum,  monasteria  aliquot  mulierum  etc.  Anno  autem  1531  senatus 
urbis,  a  Samio,  Bucero,  Oecolampadio,  Blarero  ministris  zwinglianis  concitatus,  in 
teniplo  primario  altaria  omnia  (numero  plus  quam  50)  evertenda  et  multas  statuas, 
tabulas  pictas,  alia  praecipuae  artis  opera  diripienda,  conscindenda,  dissipanda  cu- 
ravit.  Sirailiter  de  ecclesiis  monachorum  actumest;  quare  Dominicani  omnes,  Fran- 
ciscani  paene  omnes  ex  urbe  discesserunt  (Leonardus  Widmann  [f  1557],  Chronicon 
Ratisbonense,  in  „Die  Chroniken  der  deutschen  Stadte"  XV,  Leipzig  1878,  105  — 106. 
C.  Th.  Keim,  Die  Reformation  der  Reichsstadt  Ulm,  Stuttgart  1851,  236—263  416—419. 
Janssen- Pastor  1.  c.  III  ^^""'^  244 — 246).  Anno  deinde  1536  respublica  ex  Zwinglii 
castris  ad  Lutherum  transiit;  et  cum  a  Carolo  V.  imperatore  in  bello  smalcaldico 
et  in  comitiis  augustanis  (1546 — 1548)  ad  missam  in  templo  primario  instaurandam 
et  legem  ^lnterim"  observandam  coacta  esset,  a.  1552/53  magua  civium  pars  denuo 
Lutheranismum  amplexa  est,  et  a.  1554  a  senatu  est  decretum,  ut  in  templo  pri- 
mario  officia  divina  solo  ritu  lutherano  fierent,  ecclesia  vero  Minorum  penes  catho- 
licos  maneret.  At  Ludovicus  Rabus  (de  quo  Can.  V  829 — 830),  postquam  a.  1556 
Lutheranorum  ulmensium  superintendens  parochusque  creatus  est,  id  continuo  mo- 
litus  et  a.  1569  tandem  consecutus  est,  ut  senatus  pecunia,  qua  sacerdotes  catholici 
sustentabantur,  solvenda  in  posterum  supersedere  statueret  et  ipsam  ecclesiam  ca- 
tholicam  clauderet  [Chr.  Fr.  v.  Stcilin,  Wirtembergische  Geschichte  IV,  Stuttgart 
1870—1873,  387—389  756  —  757).  Quo  facto  senatus  ipsas  imperii  leges  aperte  vio- 
labat;  nam  „pace  religionis"  a.  1555  inter  Catholicos  et  Lutheranos  Augustae  inita, 
eodem  anno  in  ^recessu"  comitiorum  promulgata,  annis  1557,  1559,  1566  in  reeessi- 
bus  illorum  comitiorum  confirmata  id  planis  verbis  sancitum  erat,  ut  in  urbibus 
liberis  imperii,  in  quibus  utraque  religio  ab  aliquo  tempore  vigeret,  in  posterum 
quoque  utraque  incolumis  permaneret  neve  una  pars  alteram  ea  in  re  turbaret  vel 
impediret  (art.  14,  in  ^Beitnige  zur  Reichsgeschichte  1553  bis  1555,  von  Aug. 
Dritffel,  erganzt  und  bearbeitet  von  Karl  Brandi",  Miinchen  1896,  743).  Idcirco 
Maximilianus  II.  imperator  senatum  ulmensem  severe  reprehendit  {AJhr.  Weyermann, 
Nachrichten  von  Gelehrten,  Kiinstlern  un'd  andern  merkwurdigen  Personen  aus  Ulm  I, 
Ulm  1798,  429).  Neque  tamen  Rabi  studia  deferbuere.  Anno  1576  Ratisbonae  in 
comitiis  imperii  catholici  ordines  questi  sunt:  Ab  Ulmensibus  contiones  catholicas 
prohibitas  esse ;  eosdem  mandata  caesarea,  quibus  usum  sacramentorum  caerimonias- 
que  catholicis  restituere  seniel  atque  iterum  iussi  essent,  neglegere  atque  immo  in 
catholicos  religionem  suam  exercentes  gravibus  multis  aliisque  rationibus  animad- 
vertere;  in  domo  autem  teutonica  sacerdotem  ante  altare  sacra  veste  (casula)  ex- 
utum  et  per  vias  publicas  in  -custodiam  ductum  esse  {Franc.  Biirgkardiis  [Andr. 
ErstenbergerJ,  De  Autonomia,  Miinchen  1593,  f.  95^.  Christ.  Lehmann,  De  pace 
Religionis  Acta  publica  I,  Franckfurt  am  Mayn  1707,  165—166).  Anno  1596  sacra 
catholica  Uhnae  duobus  locis  fiebant:  in  monasterio  wengensi  (Kloster  zu  den 
Wengen),    quod    erat    canonicorum  Augustinianorum ,    et   in    domo  ordinis  Teutonici 


Augusta  7.  lulii  1569.  341 

{Martin  Crusii   Schwabische  Chronick,  iibers.  von  J.  J.  Moser,  Franckfurt  1733,  II 
440.     M.  Erzherger,  Die  Sakularisation  in  Wiirttemberg,  Stuttgart  1902,  340). 

Adulescentem  de  vitae  aulicae  periculis  monet  et  ad  religionis  constantiam  ex- 
hortatur.  Georgium,  cius  patrem,  rogat,  ut  imperatori  catholicos  commendet,  qui 
JJlmae  contra  ius  fasque  a  Lutheranis  opprimantur. 

Pax  Christi  lesu  nobis  aeterna 

Chariss:  Domine  Maximiliane. 

Gratulor  tibi  felicem  ex  Italia  reditum  ad  nos  et  majorem  in 
modum  peto,  ut  pro  tua  prudentia  dispicias,  quo  pacto  inter  nobiles 
et  primarios  viros  hoc  tibi  sit  tempore  moderate  cauteque  vivendum  ^ 
Experieris  haud  dubie  varios  ventos,  nec  leves  procellas  atque  tempe- 
states  in  te  saepe  ac  multum  irruentes.  Quare  quo  te  amo  impensius 
eo  dihgentius  monere  pergam,  ut  quod  aliis  perniciem  frequenter  at- 
tulit,  cum  in  aula  viverent,  id  Christo  duce  majorem  usum  rerum, 
et  fructum  aliquem  priorum  studiorum  praebeat  tibi,  praesertim 
quamdiu  optimi  parentis  jussu  in  hoc  novo  vitae  genere  uersaberis^. 
Nec  dubito  interim,  gratas  esse  tibi  Musas  et  spero  te  non  ita  diu  a 
legum  studio  abfuturum,  ut  quod  in  praeclara  philosophia  didicisti, 
peritus  Legis  absolvas  Christo  Opt.  Max.  auxiliante. 

Ad  generosum  dominum  Georgium  patrem  tuum  non  scribo,  partim 
ne  occupatissimum  interpellem,  partim  quod  scribendi  otium  desit. 
Saluto  illum  officiose,  meamque  operam  vobis  addico,  quos  obseruo, 
si  ullos  alios,  ob  avitae  religionis  ingenuum  cultum  et  sinceram  pro- 
fessionem,  in  qua  diuina  bonitas  hanc  vestram  familiam  diu  florentem 
conseruet  Ecclesiae.  Hoc  unum  abs  tuo  patre  et  patrono  meo  etiam 
atque  etiam  peto,  rationem  ut  habeat  CathoHcorum  Ulmae,  et  illorum 
afflictam  causam  Caes.  Mai.  accurate  commendet.  Vix  credas,  qualem 
quantamque  uim  inferant  sectarij  Catholicis  eo  loco ;  subducunt  salaria, 
quibus  alebantur  sacerdotes,  minantur  se  non  passuros  amplius  sacri- 
ficium  cultumque  diuinum  et  quicquid  Catholico  ritu  in  templo,  quod 
unicum  nostri  tenent,  geritur:  Rabus,  homo  plane  seditiosus  inflammat 


*  Georgium  Ilsung  a  Tratzberg  patricium  augustanum,  Maximiliani  Ilsung 
patrem,  Ferdinandus  I.  Romanorum  rex  a.  1550  Suebiae  praefectum  (nLandvogf) 
constituerat  et  Maximilianus  II.  imperator  a.  1566  magnis  privilegiis  instruxerat ; 
idem  a.  1566  in  animum  induxerat  Fridericum  et  Maximilianum  filios  in  collegium 
germanicum  convictores  mittere ;  atque  ipsa  hac  Canisii  epistula  verisimile  efficitur 
Maximilianum  proximis  annis  ibidem  philosophiae  aliquamdiu  operam  dedisse. 
Idem  m.  Maio  1571  Romae  fuit  et  a  Pio  V.  Breve  impetravit,  per  quod  catbedrali 
capitulo  augustano  commendabatur,  ut  collegio  Societatis  Augustae  aedificando  lo- 
cum  quendam  suum  tribueret  (ex  Borgiae  ad  Hoffaeum  et  Roseffium  *epistulis, 
quarum  apogr.  sunt  in  Germ.  70  f.  172^ — 173'').  Maximilianus  postea  et  ipse  of- 
ficium  praefecti  Suebiae  administravit ;  idem  Ferdinandi  II.  et  Caroli  archiducum 
consiliarius  fuit  (P.  v.  Stetten  iun.,  Adeliche  Geschlechter  109 — 112.  Epp.  Nadal  III 
170—171.     Can.  III  574;  IV  904—906  1036). 

^  Maximiliani  II.  imperatoris  aula  mensibus  lunio  et  lulio  a.  1569  Vindobonae, 
a  medio  fere  m,  Augusto  usque  ad  exeuntem  m.  Octobrem  Posonii  (Pozsony,  Press- 
burg,  in  Hungaria)  fuit  {Turba  I.  c.  III  477  482^  488^). 


342  1676.  Canisius  Materno  Cholino. 

animos  Magistratuum  ad  hanc  diuexationem  Catholicae  partis:  neque 
solum  iura  diuina,  negliguntur  sed  neque  Imperij  decreta,  neque  Caes. 
Mai.  uoluntas  et  authoritas  apud  istos  quod  aequum  et  justum  est, 
obtinent.  Quod  si  dissimuletur  magis,  et  istorum  non  reprimatur 
audacia,  audebunt  et  aliae  civitates,  quae  non  procul  absunt,  eandem 
experiri  tyrannidem  et  Catholicis  uim  inferre,  et  sacra  nostra  omnia 
conculcare.  Id  vero  ne  fiat,  quemadmodum  Sathan  per  suos  electos 
ministros  magis  magisque  conatur,  sit  domino  parenti  curae  propter 
eum  zelum,  quem  libenter  tribuit  Reh*gioni  et  matri  communi  debet 
Ecclesiae. 

Bene  uale  in  Christo,  et  inter  scorpiones  fac  probe  armatus  atque 
munitus  incedas  ^,  optime  Maximiliane.     Augustae.  7  Julij  1569. 

Tuus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Nobili  adolescenti  Domino  Maximiliano  Jlsingo  amico  majorem 

in  modum  observando.  ,         ,     ^,         ,,  . 

Jn  aula  Caes.  Maj. 

1676.      CANISIUS  MATERHTO  CHOIilSi^O  senatori  reipublicae  coloniensis, 
bibliopolae  typographoque.  Augusta  Vindelicorum  12.  lulii  1569. 

Ex  apographo  (2°;  2  pp.),  quod  saeculo  XVI.  vel  XVII.  scriptuin  esse  videtur. 
Can.  56  f.  non  sign. 

Cholino  grafias  agit.  In  Transsilvania  Arianismus  instanratur.  Novi  in  dies 
errores  nascuntiir.  Protestantes  alii  alios  perscquuntur.  Populnm  magistratus  itn- 
pediimt,  quominus  ad  ecclesiam  redeat.    Colonienses  tamen  in  fide  constantes  sunt. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  humaniss.  domine  Materne  ^. 
Habeo  gratiam  quod  pro  veteri  beneuolentia  et  charitate  in  me 
tua  numerandam  curaris  pecuniam,  quam  partim  dominus  suffraganeus 
Herbipolensis  3,  partim  augustanus  bibliopola  iam  extinctus^  nobis 
reddidit,  Cupio  tibi  vicissim  quacunque  in  re  possim  gratificari,  Nihil 
hic  noui  est  admodum.  Wittenbergenses  Theologi  cum  Jenensibus 
conuenire  non  possunt,  augentur  eorum  simultates  vtrinque  ^,  Surgunt 


>  Cf.  Ez  2,  6:  Lc  10,  19. 

2  Maternus  Cholinus  a.  1562—1586  de  senatu  x-eipublicae  coloniensis  erat.  De 
eo  cf.  SchriJrs  1.  c.  151 — 161,  et  Fr.  Hipler,  Die  deutschen  Predigten  und  Katechesen 
der  ermlandischen  Bischofe  Hosius  und  Kromer,  Kijln  1885,  137 — 140  163  — 177. 

*  Antonius  Reschius  0.  Pr. ;  v.  supra  p.  186. 

*  loannes  Burtenbach?    Sebastianus  Rosenblatt?    Vide  supra  p.  330^. 

^  Inter  theologos  universitatis  vitembergensis,  qui,  Melanchthonis  placita  se- 
quentes,  moderatum  quendam  Lutheranismum  tradebant,  et  theologos  universitatis 
ienensis,  qui  rigidum  illum  Flacii  Illyrici  Lutheranismum  defendebant,  pacis  con- 
ciliandae  gratia  auctoribus  Augusto  Saxoniae  principe  electore  et  loanne  Guilielmo 
Saxoniae  duce  Altenburgi  m.  Octobri  1568  coUoquium  de  religione  incohatum  est; 
quod,  cum  14  hebdomadas  de  iustificatione  acerrime  disputassent,  m.  Martio  1569 
abruptum  est  ita,  ut  —  loannis  Dominici  Hliberlin  historici  protestantis  verbis 
utor  —  „die  Zwietracht  und  das  Lastern,  nach  demselben,  weit  grosser  wurde,  als 
vorher"  (1.  c.  VII  587;  similiter  Janssen  l.  c.  IV  '»-'«  361—362,  et  K.  A.  Menzel, 
Neuere  Geschichte  der  Deutschen  seit  der  Reformation  II,  Breslau  1854,  439). 


Augusta  Vindelicorum  12.  lulii  1569.  343 

itaque  Ariani  noui,  quorum  extat  disputatio  publice''  habita  coram 
Transiluaniae  principe,  praecipue''  [?]  fuerunt  actores  Franciscus  Da- 
uidis  et  Georgius  Blandiata',  disputatum  est  albae  Juliae  horrendis 
cum  Blasphemijs  ^,  et  propugnata  sunt  haec  Samosatenica  Ariana  et 
Eunomiana''  dogmata^,  quae  piae  mentes  et  aures  non  possunt  non 
execrari,  non  tres  personas  esse  diuinitatis,  non  filium  et  spiritum 
sanctum  esse  personas  diuinas,  non  filium  dei  ab  aeterno  genitum  de 
persona  patris,  non  alium  Christum  et  dei  filium  esse,  quam  qui  sit 
homo  conceptus  et  natus  de  Maria  Virgine,  Jgitur  non  cessat  Sathan* 
sua  venena  spargere,  et  nouas  inducere  sectas  per  jmpios  homines, 
qui  cum  Christi'^  corpus  omni  ex  parte  deturparunt,  et  nihil  in  Ecclesiae 
doctrina  integrum  nobis  reliquerunt,  nunc  ad  caput  ipsum  oppugnan- 
dum,  Christumque  diuinitate  sua  spoliandum,  vires  et  artes  suas  iterum 
experiuntur.  Jn  haec  miseranda  tempora,  que  impune  alunt  omnem 
impietatem  reseruauit  nos  Deus,  vt  iam  neque  Verbo  dei,  neque  sanctae 
Ecclesiae  suus  constet  honos,  sed  priuata  scripturae  interpretatione, 
et  praetoria  authoritate  sacra  omnia  pro  cuiusque  libidine,  abripiantur, 
inuertantur,  corrumpantur;  Jdque  fieri  necesse  est  vbi  catholicis^ 
authoribus  obscuri  scriptores  sese  ipsi  praeferunt  et  virgulam  vt 
vocant  Censoriam,  Jn  omnes  quantumuis  probatos  patres  sumunt  ar- 
rogantque  sibi,  et  nullum  ferre"*  iudicem  legitimum  volunt^.  Videmus 
interim  quam  pulchre  conueniat  inter '  istos  qui  de  verbo  dei  tantopere 

a)  piiplice  ap.  b)  Sic  ap.;  sed  legere  malim  praecipui.  c)  Sic;  scrihendum  fuit  Blandrata 
vel  Biandrata;  v.  infra,  adn.  1.  d)  Euroniama  ap.  e)  A  lihr.  corr.  ex  Sallan.  f)  Hoc  v.  a  lihr. 
in  margine  additum  est.       g)  Cliatolicis  ap.        h)  i)  Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est. 


^  Franciscus  Davidis,  Claudiopoli  circa  a.  1510  natus,  sacerdos  apostata  (ut 
videtur),  Vitembergae  ad  theologiam  institutus,  in  Transsilvania  primum  quidem 
(ab  a.  1556)  Lutheranorum  superintendens,  deinde  autem  Calvinianorum  superinten- 
dens  (ab  a.  1564)  et  loannis  Sigismundi  Zapolyae  principis  Transsilvaniae  con- 
tionator  aulicus  erat;  tandem  (sub  a.  1568)  primus  exstitit  ^episcopus"  sive  super- 
intendens  Unitariorum  sive  Socinianorum,  qui  imprimis  SS.  Trinitatis  mysterium 
reiciebant  (f  1579) ;  qua  in  re  praecipuum  adiutorem  habebat  Georgium  Blandratam 
(Biandrata)  medicum  pedemontanum ,  primum  a  fide  catholica  ad  Calvinismum 
transgressum  et  aliquamdiu  in  Polonia  versatum ;  qui  deinde  (ab  a.  1563)  in  Traus- 
silvania  versabatur  et  loannis  Sigismundi  principis  medicum  agebat.  Post  dis- 
putationem  Albae  luliae  (Fehervar,  Weifsenburg,  postea  Karlsburg)  per  10  dies  habitam 
etiam  ipse  loannes  Sigismundus  princeps  et  maior  nobilitatis  pars  Antitrinitarismum 
professi  sunt. 

^  Paulus  Samosatenus  (saec.  III.)  lesum  Christuni  neque  verum  Deum  neque 
aeternum,  sed  solum  hominem  esse  docuerat,  in  quo  Dei  sapientia  habitaret.  Eu- 
nomius  (f  ca  395)  non  solum  cum  Arianis  omnibus  negaverat  filium  Dei  eiusdem 
substantiae  atque  Patrem  esse,  sed  etiam  affirmaverat  eum  ne  similis  quidem  esse 
substantiae. 

^  „Franciscus  Dauid  .  .  .  disputans  aliquando  cum  Caluinistis,  Scripturae  ab 
ipso  ad  suae  opinionis  defensionem  allata  loca  ex  SS.  Patrum  sensu  et  auctoritate 
interpretanda  esse  dicentibus,  Profecto  suaues,  inquit.  homines  estis,  qui  vultis  vt 
apud  me  Patrum  valeat  auctoritas;  quam  si  Papistae  vobis  opponant,  statim  dicitis, 
homines  illos  fuisse,  et  errare  potuisse"  {Florimundus  Raemundus  [f  1603],  Historia 
de  ortu,  progressu,  et  ruina  haei'eseon  huius  saeculi  I.  4,  c.  7  [Coloniae  1614,  p.  530]). 


344  1677.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

gloriantur,  et  quales  subinde  motus  ae  tumultus  concitent  in  sua 
parte,  Nunc  Philippi  ^  libros  audio  multis  in  Saxoniae  locis  concremari 
et  aboleri  penitus,  etiam  quae  ad  grammaticam^  spectant.  Alibi  non 
feruntur  Codices  Fiaccianorum,  Alicubi  Adiaphoristae  ^  damnantur  et'' 
eijciuntur.  Jnualescit  interim'  Caluinianismus,  et  Arianismus  Ana- 
baptismus  "^  [?]  3.  Nec  desunt  principes  qui  alant  noua  monstra,  dum 
quisque  talem  vult  audire  praeconem,  qualem  ipse  probat  maxime. 
Populus  ad  has  tot  sectarum  et  confessionum  formas  nauseat,  sed 
Magistratuum  vis  et  resipiscendi  pudor  impedit  plurimum,  quo  minus 
a'  Sathanismo  ad  Catholicismum  "^  errantes  redeant.  Gratulor  ergo^ 
Reipublicae  Coloniensi,  quae  perpetuam  conseruatae  rehgionis  auitae 
laudem  tenet,  neque  locum  praebet''  aut  hospitium  sectarijs^.  Bene 
vale  in  Christo,  et  rem  Catholicam '  vt  soles  confirma  et  promoue  vir 
humanissime,  mihique  in  Christo  Charissime  semper,  Augustae  12  Julij 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius. 

Humanissimo  viro,  domino  Materno  Cholino  senatori  Coloniensi 
amico  singulari. 

1677.        CANISIUS  SAlfCTO  FBAXCISCO  BOROIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesii.  Augusta  Vindelicorura  13.  lulii  1569. 

Ex  autographo  (2";  1  p. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  G-erm.  183  n.  239 
(f.  95  et  sq.  non  sign).    Litterarum  partem  germanice  vertit  Duhr,  Jes.  I  738. 

Hoffaeus  provinciaUs.  Contionator.  Refiitatio  Centuriatorum.  Excursiones. 
P.  Turriani  opiis  „De  Ordinationibus"  excuditur,  omisso  libro  postremo.  Eiusdem 
scrij)ium  pro  Canonibus  Apostolorum  etc.  Fuggeris  non  est  concedendum,  ut  P.  Volck 
eos  in  peregrinatione  comitetur.    lllorum  falsae  „visiones". 

t  Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna. 

Admodum  Reuerende  Pater. 

Reuerenter  accepi.  quod  ad  me''  scripsit  in  Junio  P%  T.  eique 
gratias   ago   singulares,    quod  Patrem   nostrum  Prouintialem -^   in   suo 

a)  gramaticam  ap.  b)  Sequitur  ex,  a  libr.  oblitt.  c)  Jnterim  ap.  d)  Sic  ap.;  sed  fortasse 
legendum  Caluinianismus ,  Arianismus  et  Anabaptismus.  e)  Hoc  i:  siipra  versum  scriptum  est.  f)  Clia- 
tholicismum  ap.  g)  A  libr.  corr.  ex  ei.  lil  A  libr.  corr.  ex  bene  vel  simili  v.  i)  Chatolicam  ap. 
k)  JIoc  V.  a  C.  supra  versum  scriptum  est. 


'  Melanchthonis. 

^  Ita  a  Lutheranis  rigidis  ii  vocabantur ,  qui  cum  Melanchthone  censebant 
aliqua  religionis  capita  esse  inditferentia,  in  quibus  proinde  pacis  gratia  catholicis  aliis- 
que  adversariis  aliquid  concedi  posset;  ut  caerimonias  quasdam,  cultum  Sanctorum. 

^  Ita  V.  g.  a.  1570  in  Palatinatu  rhenano  complures  inventi  sunt  Calvinianorum 
ministri,  qui  Arianismum  colebant,  et  a.  1567 — 1574  ducatum  clivensem  loannes 
Wilhelmsen  Anabaptistarum  ^rex"  eiusque  satellites  rapinis  et  caedibus  perterrebant 
{Gottfr.  Arnold,  Kirchen-  und  Ketzer-Historie  11.  Schaffhausen  1741,  1125—1136. 
B.  G.  Struve,  Ausfiihrlicher  Bericht  von  der  Pfaltzischen  Kirchen-Historie,  Franck- 
furt  1721,  214—235.  Janssen  1.  c.  IV  '*-»«  281.  Bob.  Scholten,  Die  Stadt  Cleve, 
Cleve  1879,  592).  *  Vide  supra  p.  830. 

^  Paulum  Hoffaeum.     Borgiae  litteras  v.  supra  p.  326. 


Aneusta  Vind.  13.  lulii  1569.  345 


■'& 


confirmet  munere,  meque  illi  subiectum  esse  sinat.  Plus  satis  ego 
indignus  hoc  offitium  gessi,  eoque  nunc  magis  me  cupio  colligere,  ne 
ingratus  uidear  in  hac  optata  uacatione.  Pergo  in  Centurijs  laborare : 
uisum  est  autem  Patribus,  vt  paulisper  ab  hoc  opere  diuerterem,  et 
Augustam  excurrerem.  Hic  off"endi,  Dominis  Fuggeris  contionatorem 
proprium  contigisse,  ut  etiamsi  uellemus,  locus  non  detur  in  cathedra 
Mauritiana.  Placet  ergo  Patribus,  ut  Dilingae,  quo  statim  Christo 
duce  reuertar,  coepta  prosequar  studia.  Neque  tamen  illi  loco  sic 
affixus  ero,  vt  sicuti  monet  P.  T.  non  Augustam  alioue  sim  profec- 
turus,  si  uel  Patrum  uoluntas,  uel  charitatis  exercitandae  ratio  sic 
postulauerit.  Faxit  dominus,  ut  quod  prae  manibus  est  opus,  mature 
simul  et  feliciter  confici  possit:  satis  quidem  negotij  datur  mihi  ad 
haec,  qualiacunque  sunt,  elucubranda.  Sed  iuuabunt  hic  P.  T.  preces 
apud  Dominum,  uti  spero. 

Excusum  breui  habebimus  totum  opus  D.  Turriani^  sed  postre- 
mum  et  tertium  librum,  qui  de  sacrificio  tractabat,  omnino  praeter- 
misimus.  Jd  authori  dictum  esse  non  cupimus,  antequam  rationes 
mittamus  graues,  quae  hoc  nobis  consilium  necessario  praebuerunt. 
Rogo  autem  uehementer,  vt  D.  Turrianus  ad  suum  absoluendum  opus, 
quod  meo  adiungetur^,  serio  excitetur,  dato  etiam  illi,  si  sit  opus, 
bono  scriptore,  ut  saltem  ad  sequentem  autumnum  scripta  omnia,  quae 
huc  pertinent,  accipiamus. 

Expectant  Domina  Vrsula,  et  D.  Joannes^  de  P.  Wendelino* 
responsum,  seque  parant  ad  iter,  de  quo  scripsit  alias  una  cum  ipsis 
P.  Prouintialis^.  Aegre  inuenietur,  qui  succedere  possit  discedenti 
P.  Wendelino  in  hac  messe  operarius :  an  uero  expediat  illum  tali 
peregrinationi  committi,  dubito  sane  una  cum  P.  Prouintiale.  Non 
minimam  suae  peregrinationis  causam  esse  dicunt,  vt  de  suis  uisioni- 
bus  et  miraculis  Romae  conferant  cum  P.  T.  cuius  mentem  coram 
explicui  D.  Vrsulae,  sicut  ad  me  perscriptum  fuit.  Sed  uideo,  quic- 
quid  hac  in  parte  dicamus,  aut  sentiamus,  non  ita  multum  ponderis 
apud  istos  habere.  Timere  cogimur,  quod  aliqua  ex  parte  desit  illis 
humilitas  et  prudentia  debita,.  quodque  cordatiore  indigeant  Confes- 
sario*^.  Redijt  nunc  Vienna  D.  Marcus  frater  Joannis:  eum  speramus 
nobiscum  facilius  conuenire  posse,  et  procuraturum  etiam  felicius,  quae 
ad  causam  collegij"^  spectant.     Princeps  Bauariae^  probat,    quod  non 


'  P.  Francisci  Turriani  librum  „De  Hierarcliicis  Ordinationibus" ;  v.  supra  p.  314. 
2  ,Pro  Canonibus  Apostolorum,  et  Epistolis  Decretalibus"  etc.  (v.  supra  p.  337^). 
Neque  tamen  hoc  opus  libro  Canisii  est  adiunctum. 

^  Ursula  de  Lichtenstein  uxor  Georgii  Fuggeri,  et  loannes  Fugger. 

*  Volck. 

^  Vide  quae  ex  Hoffaei  epistula  sub  ipsas  hasce  Canisii  litteras  proferentur. 
®  P.  Wendelinum  Volck   iis  eo  tempore    a  sacris  confessionibus   fuisse  intelle- 
gitur  ex  Hoffaei  litteris,  quae  ponentur  infra,  post  ep.  n.  1693;  vide  etiam  supra  p.  267. 
■^  Collegium  Societatis  Augustae  condendum  significat. 

*  Albertus  V.  dux  (vel  Guilielmus  eius  filius);  v.  supra  p.  338. 


346  1677.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

consentiamus  istis,  qui  credunt,  mortuorum  animas  in  obsessorum  in- 
gredi  corpora,  ut  purgatorij  poenis  liberentur.  Qua  de  re  natus  est 
rumor  ingratus  Catholicis,  et  sectarijs  ludibrij  loco  habitusi.  Dominus 
Jesus  in  gloriam  suam  haec  uertat  omnia,  nosque  ad  solidiorem  pro- 
fectum  spiritus  adducat  per  sacrificia  et  preces  P.  T.  et  totius  Socie- 
tatis  in  Christo  Jesu  domino  nostro-.    Augustae  13  Julij,  1569. 

Seruus  et  filius  indignus 
Petrus  Canisius, 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  patri,  P.  Francisco  Borgiae, 
Praeposito  Generali  Societatis  Jesu,         Romae. 

Ad  harum  litterarum  caput  illud,  quod  de  Fuggeris  est,  intellegendum  valde 
iuvat  P.  Pauli  Hoffaei  praepositi  provincialis  *  epistula,  quam  Canisius  ipse  in  eo 
capite  commemorat;  quare  illius  partem  hic  pono.  Ita  Hoffaeus  Augusta  2.  lulii 
1569  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit  de  Sibylla  ab  Eberstein  atque 
Ursula  a  Lichtenstein,  Marci  et  Georgii  Fuggerorum  uxoribus:  „Cumprimum  Augu- 
stam  veni,  importunis  precibus  et  lachrymis  me  adorsae  sunt  Dominae  vxores  Marcj 
et  Georgij  Fuggeroruni,  dicentes  habere  se  vna  quidem  nobilem  virginem  ^,  altera 
famulam  *,  quas  omnino  putarent  obsessas,  sed  de  hoc  tamen  non  nisi  paucis  con- 
stare :  has  non  posse  se  externis  sacerdotibus  credere,  partim  quod  illi  tres  alias 
obsessas  curarent,  partim  quod  hoc*  facerent  certis  quibusdam  modis  qui  sunt  ob- 
noxij  magno  scandalo  simul  et  periculo,  quod  est  verissimum  ^ :  rogare  itaque  se 
propter  Christum,  vt  permitterem  P.  Wendelinum "  earum  curam  habere  eique  niodos 
et  tempora  praescriberem,  nolle  se  illi  vt  ante  cum  alijs  virginibus  quicquam  mo- 
lestas  esse,  et  cauere''  uelle  vt  ob  coniurationes  nil  dorni''  nostrae  impediatur.  Ego 
importunitate  motus,  cum  mihi  praesupponerem  Paternitatem  V.  tantis  matronis  bene- 
factricibus,  futurisque  fundatricibus  "^,  vti  speramus^,  honestam  et  necessariam 
petitionem  non  facile  negaturam,    malui  errare   concedendo  quam  negando.     Jtaque 

a)  Ita  Hoff.  ipse  con-exit  ex  id.  b)  c)  Seqiiens  v.  supra  versitin  scriptam  est.  d)  Seqmmtur 
vv.  non  facile,  ab  H.  ohlitt. 


'  Borgias  iam  die  16.  lunii  1569  Roma  ad  Hoffaeum  *scripserat:  „Ci  si  scriue 
esserui  grande  rumore  sopra  cio  fra  li  Augustani  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Gerni.  67 
f.  268^).     Caeterum  cf.  infra  p.  347. 

^  Rom  6,  11  etc;  cf.  supra  p.  290^. 

'  Annam  a  Bernhausen ;  de  qua  plura  infra  dicentur. 

*  Susannam ;  v.  supra  p,  210. 

*  Antequam  Rituale  Romanum  editum  (a.'  1614)  et  receptum  esset,  energumeni 
valde  diversis  rationibus  exorcizabantur :  erant,  qui  eorum  genas  et  latera  per- 
cutei'ent ;  alicubi  exorcistae  obsessorum  membris,  in  quibus  daemon  inesse  putabatur, 
os  apponebant,  verba  quaedam  sacrae  Scripturae  recitantes;  nonnunquam  obsessos 
in  cupa,  quam  aqua  sacrata  impleverant,  coUocabant ;  alii  aliter  agebant  {Ad.  Franz, 
Die  kirchlichen  Benediktionen  im  Mittelalter  II,  Freiburg  i.  Br.  1909,  568  570  572). 
Philippus  Ediiardus  Ftiggerus  in  *Ephemeridibus  anni  1569  de  Simone  Scheiben- 
hart:  ,14  [lulii  scripsit  raihi  Octavianus]  frater  ex  Louayna.  .  .  ,  Come  il  dottor 
Simone  congiuraua  gli  Spiriti  ch'  erano  nella  massara  de  la  Horuuartin  molto  ridi- 
colosamente,  altri  mi  scriuono,  che  1"  auo  Raymondo  era  apparso  commandando 
certe  cose  a  suoi  figliuoli"  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  45^— 46^).  Sibyllam 
Horwarth  patriciam  augustanam  virginitatis  votum,  Sociorum  opera  adiutam,  et 
emisisse  et  per  32  annos  in  aedibus  suis  religiosissime  servasse  narrat  Agricola  1.  c.  I, 
Dec.  3,  n.  186. 

^  Volck.  '  Collegii  augustani. 


Augusta  Vindelicorum  13.  lulii  1569.  347 

annuj  vt  P,  Wendelinus  duarum  curam  gereret,  sed  secreto,  semel  in  hebdomade, 
noctu  nunquam,  et  tantisper  donec  a  P.  V.  responsum  haberem  an  progrediendum 
nec  ne,  et  vt  hoc  responsum  aequo  animo  amplecterentur :  placuit.  Nunc  vellem  vt 
P.  V.  non  negaret,  nam  reuera  nullus  apud  externos  est,  qui  citra  scandalum  ob- 
sessos  curet :  sunt  autem  dictae  personae  obsessae"  a  multis  annis  filiae  nostrae 
confessionis,  quas  iccirco  externus  curare  nollet  vt  fit.  Alterum  est,  resciuj  D.  Jo- 
annem  Fuggerum  et  Dominam  Vrsulam  coniugem  Dominj  Georgij  Fuggerj  cum 
vtriusque  coniugis  illorum  consensu  '  statuisse  per  Lauretum  Romam  peregrinari  et 
secum  ducere  aliquot  virgines  quarum  duae  creduntur  obsessae^,  cupiuntque  vt 
P.  Wendelinus  sit  comes,  quod  Dominus  Joannes  scripto  a  P.  V.  hodie  petiturus 
videtur,  mecumque  ea  de  re  acturus  hodie.  Hic  rogo  P.  V.  vt  neget  ej  hanc  pe- 
titionem  et  dissuadeat  simul  ne  Romam  petant,  partim''  nam  eorum  desiderium 
profectum  videtur  ex  periculosis  reuelationibus  seu  inspirationibus  (quibus  mihi 
etiam  circa  alias  res  misere  et  periculose  seducj  videntur,)  partim  quod  Domina 
vrsula  est  valetudinaria^,  partim  quod  secum  trahunt  obsessas  cum  magno  graua- 
mine  et  etiam  periculo  ne  dicam  scandalo,  partim  quod  non  videtur  decere  nec 
aedificatiuum  esse  vt  societatis  sacerdos  tot  virginum  sit  comes  quotidianus  prae- 
sertim  per  Jtaliam,  et  qui  donum  non  habet  liberandj  etc.  partini  quod  incommo- 
dissime  P.  Wendelini  praesentia  hic  carebimus:  nuUum  enim  illi  sufficere  possum : 
postremo  etiam  ne  illorum  periculosis  reuelationibus  patrocinarj  videamur :  et  op- 
tarem  vt  P.  V.  hinc  occasionem  acciperet  et  Dominum  Joannem  paterne  moneret, 
ne  tam  facile  daemonibus  crederet,  qui  se  damnatas  animas  fingunt,  quas  externus 
quidam  absohiit  sacramentaliter  et  communjcat  in  personis  obsessis,  et  quarum 
oracula  consuhmtur  vti  fere  apud  diuinos  fit:  et  D.  Joannes  absorptus  est  nimia 
credulitate:  hauddubie  manet  illum  magna  vel  humiliatio  vel  deceptio,  quod  absit: 
Domina  vrsula  ipsum  confortat,  et  meo  iudicio  nimium  sibi  sumit:  eoque  ventum 
est  vt  suo  iudicio  suisque  inspirationibus  plus  credant  quam  omnibus  Ecclesiae 
doctoribus,  taceo  quod  istae  fictae  animae  turpissime  diifament  viuos  et  mortuos, 
sub  falso  praetextu  poenitentiae  assumendae :  et  eiusmodj  ■diifamationes  curauit 
Dominus  Joannes  scripto  concipi,  easque  conuocatis  aliquot''  primarijs  viris  Augu- 
stanis,  eis  ipsemet  praelegit,  qui  non  obscure  notare  potuerunt  D.  Joannem  absorp- 
tum  esse  zelo  non  secundam  scientiam*  et  non  mediocriter  deceptum.  V.  P. 
quaeso  habeat  sibi  hanc  Fuggerorum  famih'am  commendatam  ne  ex  deceptione  cadat, 
posteaquam  tam  bene  de  societate  mereri  studet."  His  litteris  Hoffaeus  parvam 
*schedulam  adiunxit,  in  qua  haec  notabat:  ^Aiunt  D.  Joannem  et  Dominam  Vrsulam 
habere  ex  inspiratione  vel  relatione'^  [?]  sathanae  grauiter  in  corpore  punieudum 
esse  qui  impedierit  quo  minus  P.  Wendelinus  sit  comes  in  vrbem.  Ego  mihi  non 
timerem"   (ex  autographis;  G.  Ep.  X  f.  101" — 102''). 

Ad  idem  fere  tempus  et  foi-tasse  ad  eandem  quoque  loannis  Fuggeri  nimiam 
credulitatem  spectare  videntur  ea,  quae  de  Canisio  aliisque  Sociis  augustanis  Lucas 
Geizkofler  (1550 — 1620)  unus  ex  praecipuis  Fuggerorum  augustanorum  consiliariis 
circa  a.  1590  in  sua  autobiographia  narravit.  Is,  cum  de  variis  rebus  ante  et  circa 
medium  saeculum  XVI.  gestis  scripsisset,  haec  addidit:  ^Es  thaten  auch  damalen 
die  Herrn  Fugger  sich  nit  so  sehr  der  Papistischen  als  der  Lutherischen  (das  ist 
recht    katholische    Christen)    -wegen    ihrer    gueten    qualitat    und    getreuen    Dienst 

a)  Hoc  V.  snpra  versiim  scripttim  est.  b)  Hoc  v.  hoc  loco  ah  H.  supra  versum  scriptum  est;  sed 
scribere  voluisse  videtur :  nam  partim.  c)  Ita  H.  correxit  ex  aliquod.  d)  Sic;  volebatne  scribere 

reuelatione? 


'  loannis  uxor  erat  Eh'sabetha  Nothhaft  de  Weissenstein  ;  cf.  Can.  III  663 — 665. 

^  Harum  una  erat  Susanna ;  de  qua  plura  infra  dicentur. 

^  PhiUppus  Eduardus  Fuggerus  in  *  Ephemeridibus  anni  1569:  „18  [Augusti, 
scripsit  mihi  Octavianus]  Frater  di  Louayna,  che  la  signora  madre  e  tanto  assidua 
nelle  reuelationi  delle  sue  pute  che  non  dorme  quasi  niente"  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob. 
7447  f.  46").  *  Rom  10,  2. 


348  1678.  Canisius  loanni  Thomae  baroni  a  Spaur. 

gebrauchen,  durch  welche  sie  zu  meiklichem  segen  und  aufnehmen.  ansehen  und 
reichthum  kommen.  Die  Jesuiter  waren  damalen  zu  Augsburg  noch  nit  eingenistet, 
aber  hernach,  als  ihnen  ihr  intent  gelungen,  haben  sie  nit  gefeiert,  den  Herren 
Fugger  einzubilden,  dafi  sie  sich  der  lutherischen  Diener  entschlagen  soUen,  welche 
zu  Zeiten  ihr  seufzen  und  klagen  nit  unterliessen,  wenn  sie  zusammenrechneten, 
dafi  etliche  hunderttausend  Gulden  den  Jesuitern  angehenkt  und  doch  gleich  kein 
Dank  oder  geniigen  bei  ihnen  gespiirt  Avurde,  wenn  man  ihnen  schon  auf  einmal  zu 
dreissig  und  vierzigtausend  Gulden  und  sunst  anderes  mehr  an  geld  und  geldes- 
wert  geschenkt  oder  noch  schenkete.  Unter  andern  Jesuitern  zu  Augspurg  haben 
sich  derselben  Zeit  etliche  unterstanden,  aus  einer  besessenen  Fuggerischen  Magd 
einen  Teufel  auszutreiben  und  von  vielen  Particularsachen  zu  befragen,  sonderlich 
aber,  ob  sie  wisse,  welche  unter  den  Fuggerischen  Dienern  lutherisch  seyen.  Darauf 
sie  geantwortet,  es  seyen  Michael  Geizkof  ler '  und  Sebastian  Zach,  aber  sie  wurden 
doch  wiederum  katholisch  (i.  e.  papistisch)  werden,  weil  sie  im  Papstthum  das  ist 
von  einem  geweihten  kathohschen  Melspriester  getauft  worden  und  solche  eltern 
gehabt,  die  dem  Haubt  der  Kirche  noch  nit  beharrlich  oder  offentlich  widersprochen. 
Als  nun  beiden  dise  reden  fiirkommen  und  ihnen  aus  jesuitischer  anstiftung  allerley 
widerwartigkeit  zu  ihrer  versuchung  und  harter  ausrichtung  begegnet,  seind  sie  nur 
desto  eifriger  und  beherzter  in  ihrer  Religion  worden"  {Adam  Wolf,  Lucas  Geiz- 
kofler  und  seine  Selbstbiographie,  Wien  1873,22  —  23).  Parva  certe  huic  testimonio 
inest  auctoritas :  nam  Lucas  ille  Geizkofler  et  catholicis  inimicissimus  et  —  id  quod 
Adam  quoque  Wolf,  quem  modo  dixi,  notavit  —  in  rebus  narrandis  paruni  diligens 
erat ;  attamen  hoc  ex  hisce  verbis  coUigi  potest :  Canisio  eiusque  sodalibus  in  ipsis 
etiam  aedibus  Fuggerorum  adv^ersarios  potentia  praeditos  fuisse. 

1678.        CANISIUS    lOAXXI    THOMAE    BARO]¥I    A    SPAUR 

cardinalis  Christophori  Madrutii  episcopi  brixinensis  coadiutori. 

Augusta  Vindelicorum  13.  lulii  1569. 

Ex  autographo  (2";  ^Vs  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  sig.),  quod  exstat  Oeniponte 
in  archivo  praefecturae  caesareae,  Brixner  Archiv,  L.  10,  Nr.  12,  Litt.  P.  Litterarura 
summam  posuit  Franc.  Ant.  Sinnacher,  Beytrage  zur  Geschicbte  der  bischoflichen 
Kirche  Saben  und  Brixen  in  Tyrol  VII,  Brixen  1830,  750—751.  lisdem  usi  sunt 
Hirn  1.  c.  I  144  et  Kross,  Can.  190-191. 

Neque  decet  neqiie  prodest  vel  Canisium  apoJogiam  protestantismi ,  quam  Elisa- 
betha  a  Spaur  conscribendam  curavit,  refutare  vel  loannem  Tiiomam  cum  ea  muliere 
amplius  disputare.  TJiomas  potius  Catechismum  Romanum  ac  libros  quosdam  Nasi 
et  Fabri  ei  mittat  et  coram  cum  ea  agat. 

T 
Pax  Christi  Jesu,  Reuerendissime  Domine,  nobis  adsit  aeterna. 

Reuerenter  aecepi  literas  tuae  dignitatis,  et  his  alligata  scripta 
legi,  quemadmodum  a  me  fuit  postulatum  ^.  Doleo  et  ego  sane  vicem 
eius  matronae  nobilis,  cuius  causa  superiore  anno  laboraueram  ^,  et 
cuius  in  falsa  doctrina  pertinaciam  merito  sane  pietas  tua  deplorat, 
cupiens  illam,  uelut  errantem  ouem*,  ad  uerum  Christi  ouile  reduci. 


1  Michael  Geizkofler,  Lucae  frater  idemque  protestantismi  sedulus  cultor  et 
Sabastiani  Phauseri  (cf.  Can.  I  524—527  536*)  amicus,  circa  a.  1565  Augustae  apud 
Marcum,  loannem,  lacobum  Fuggeros  summus  aerarii  praefectus  sive  quaestor  fuisse 
traditur.  -  Vide  supra  p.  339. 

^  Elisabetham  baronissam  ab  Eck  loannis  Gaspari  baronis  a  Spaur  uxorera 
significat;  de  qua  supra  p.  212—213. 

*  1  Petr  2,  25;  cf.  Ps  118,  176;  Is  53,  6  etc. 


Augusta  Vindelicorum  13.  lulii  1569.  349 

Ac  prudenter  sane  dubitauit  amplitudo  tua,  sitne  respondendum  eius 
Apologiae,  quam  seripto  meo  iussit  opponi  a  sectarijs.  Nam  facile 
fieri  potest,  vt  sit  foedus  ille  labor  plurium  artificum,  qui  totum  fere 
annum  in  hac  pertexenda  tela  collaborasse  uidentur.  Mibi  sane  de 
re  tota  cogitanti  non  leuia  ueniunt  in  mentem,  eoque  permouent,  vt 
prorsus  existimem,  huic  haeretico  scripto,  quod  mendacijs,  calumnijs, 
sarcasmis  et  impijs  doctrinis  plane  scatet,  responderi  a  me  non  oportere. 
Primum  enim  non  est  ex  fratris  ^,  qui  hunc  tenet  in  Ecclesia  locum, 
dignitate,  vt  de  rebus  tanti  momenti  per  se,  uel  per  ahum  cum  de- 
cepta  et  peruicaci  pugnet  foemina.  Nihil  hoc  sit  aliud,  quam  sacrum 
panem  oflferre  canibus^,  et  margaritas  ante  porcos^  spargere. 
Deinde  periculum  hoc  nobis  metuendum  uenit,  ne  deteriores  reddamus 
huiusmodi  crabrones,  cum  iterum  scripto  nouo  irritabuntur.  Videmus 
enim,  quam  maligne  accipiat  et  peruertat  in  priore  scripto  ea,  quae 
omnes  modestiae  h"mites  egressa,  contemnit  ac  ridet  more  sectae,  cum 
tamen  nihil  recte  possit  opponere,  uel  iuste  in  meo  scripto  reprehen- 
dere.  Accedit,  quod  pessime  de  hac  matrona  merituri  uideamur,  si 
contrarium  scriptum  conficiatur,  quoniam  elatiorem  et  praefractiorem 
eam  reddemus,  quae  uideri  uolet  quouis  Catholico  Theologo  doctior, 
et  eadem  ratione  qua  coepit,  perget  hoc  saxum  voluere.  Simulat  se 
suo  marte  hoc  quicquid  est  scripti,  confecisse,  neque  suam  permittit 
laudem  authori,  quem  constat  in  scriptis  aduersariorum  et  Theologo- 
rum  non  male  uersatum  esse.  Quis  uero  sane  mentis  .cum  foemina 
tam  gloriae  auida,  quam  ueritatis  inimica  contendat?  quis  ex  quauis 
disputatione  fructum  speret?  ubi  praesertim  illa,  ne  minimam  quidem 
partem  eorum,  quae  nunc  defendit,  aut  intelligit,  quod  mihi  certo 
persuadeo,  aut  huiusmodi  ratiuncuHs  confirmare  posset.  Proinde  quic- 
quid  respondebitur,  in  manus  aduersariorum  haud  dubie  perueniet 
statim,  quos  nimio  sane  honore  afficit  dignitas  tua,  si  eos  ad  dis- 
putationem  euocat,  uel  ad  responsionem  excitat  noua  scripti  huius 
confutatione,  Jndigni  sunt  sane,  quibuscum  litigemus,  praesertim  tali 
foemina  uel  spectatrice,  uel  iudice.  Maior  uerbi  diuini  et  Catholicae 
doctrinae  apud  nos  reuerentia  esse  debet,  quam  ut  de  fidei  nostrae 
mysterijs  cum  apertis  Ecclesiae  liostibus  dimicemus.  Monuit  Tertul- 
lianus,  et  praecepit  Apostolus  Paulus  fugiendas  istas  esse  pestes*, 
neque  ad  disputationem  descendendum  ^  cum  ijs,  qui  Ecclesiam  totam 


'  loannes  Thomas  Elisabethae  frater  consobrinus  fuisse  videtur;  v.  supra  p.  212. 

°  Cf.  Mt  7,  6;  15,  26;  Mc  7,  27.  '  Mt  7,  6. 

^  „Haereticum  hominem  post  unam  et  secundam  correptionem  devita :  sciens, 
quia  subversus  est,  qui  eiusmodi  est,  et  delinquit,  cum  sit  proprio  judicio  condem- 
natus" :  Tit  3,  10 ;  cf.  2  Tim  2,  23. 

*  TertuUianus  de  haereticis  scribit:  „Scripturas  obtendunt,  et  hac  sua  audacia 
statim  quosdam  movent;  in  ipso  vero  congressu  firmos  quidem  fatigant,  infirmos 
capiunt,  medios  cum  scrupulo  dimittunt.  Hunc  igitur  potissimum  gradum  obstruimus 
non  admittendi  eos  ad  ullam  de  scripturis  disputationem."  Id  quod  variis  rationibus 
probat  et  explicat;    deinde  sic  conchidit:    „Constat  ratio  propositi    nostri  definientis 


350  1678.  Canisius  loanni  Thomae  baroni  a  Spanr. 

damnant,  qui  sacramenta  contemnunt  integra,  qui  damnatos  tuentur 
errores,  qui  doctrinam  veritatis  et  summos  Ecclesiae  magistratus  blas- 
phemant  S  et  iam  sedent  in  cathedra  pestilentiae^,  quem- 
admodum  probat  Augustinus^.  Quocirca  minime  consultum  et  honestum 
puto,  ut  rationes  rationibus  refellantur,  et  contentiosae  tribuatur  oc- 
casio  de  sacrosanctae  fidei  nostrae  mysterijs  apud  suos  nugandi  atque 
ridendi,  ut  hoc  hominum  genus  facere  solet.  Cupio  rationem  haberi 
causae,  quam  hac  scribendi  ratione  non  promouemus:  neque  negli- 
genda  est  ut  dixi,  personae  authoritas,  quae  apud  istos  facile  uilescat, 
si  pergat  amplitudo  tua,  uelut  per  alium  subornatum  Theologum, 
disputare.  Breuiter,  maiora  ego  incommoda  quam  commoda  secutura 
praeuideo,  nisi  mutemus  hanc  formam  agendi,  quam  semel  tamen  ten- 
tasse  nihil  obfuit,  cum  hinc  illa  nimium  prodiderit  sese,  suosque 
morbos  grauissimos,  quibus  laborat,  facile  commonstrarit. 

Ego  uero  magis  ad  rem  fore  ducerem,  si  dignitas  tua  serio  de- 
claret  suis  literis  mentem  sorori,  quod  ualde  miretur  suam  et  Catholi- 
cam  admonitionem  apud  illam  tam  parum  ualuisse,  ut  omnino  sibi 
persuadeat,  se  prorsus''  in  posterum  nihil  habiturum  cum  illa  commune, 
quae  tam  improbe  sentiat  et  loquatur  de  nostra  uera  ueteri  et  ortho- 
doxa  religione,  in  qua  sit  ipsa  Christo  renata  *  simul  et  educata.  Quod 
ad  scriptum  ipsum  longum  attinet,  non  opus  esse  hoc  fuco,  vt  se  dicat 
eorum  quae  ne  intelligit  quidem,  autricem :  potuisse  autem  scriptorem 
ipsum,  quisquis  est,  oleum  et  operam  rectius  collocasse,  quam  ut  uiru- 
lento  calamo  Catholicos  insectaretur,  suamque  sororem  tot  nouis  er- 
roribus  ac  foedis  doctrinis  iam  olim  damnatis  imbueret  atque  con- 
firmaret.  Proinde  nisi  missum  uelit  facere  hoc  genus  fermenti^  soror, 
intelligat  uelim,  amplitudinem  tuam,  quod  sui  est  muneris,  esse  facturam, 
neque  sororis  loco  habituram  illam,  quae  ab  auita  et  orthodoxa  reh- 
gione  tam  turpiter  defecerit,  suamque  defectionem  nunc  uelit  defendere, 
perinde  ac  si  doctricis  et  disputatricis  personam  induerit,  solaque  plus 
uelit  amicis  omnibus  sapere^.  Hoc  contentionis  et  disceptationis 
studium  amicis  et  cognatis  et  bonis  omnibus  iure  summo  displicere, 
quod  illa  neque  honoris,  neque  generis,  neque  sexus  ratione  habita, 
se  sinat  ab  istis  impostoribus  tam  misere  falli,  suamque  conscientiam 

a)  Sequuntur  vv.  ah  eius  consuetudine,  a  C.  oblitt. 


non  esse  admittendos  liaereticos  ad  ineundam  de  scripturis  provocationem" :  De  prae- 
scriptione  haereticorum  c.  15  87  (Florilegium  patristicum ,  ed.  Ger.  Ranschen  IV 
Bonnae  1906,  27  52.     Migne,  P.  lat.  II  33-34  61). 

'  Cf.  1  Tim  6,  1;  2  Petr  2,  2;  lud  8.  ^  pg  i,  i. 

^  „Accommodatius  accipitur  cathedra  pestilentiae,  perniciosa  doctrina":  S.Aiigu- 
stinus,  Enarrationes  in  Psalmos,  in  Ps  1,  n.  1  (5".  Aur.  Augustini  Operum  Tomus 
quartus.  Opera  Monachorum  0.  S.  B.  e  Congr.  S.  Mauri,  Parisiis  1681,  col.  1.  Migne, 
P.  lat.  XXXVI  67). 

*  Cf.  lo  3,  3;  1  Petr  1,  23;  Tit  3,  5. 

*  Cf.  Mt  16,  6  11:  1  Cor  5,  6—8;  Gal  5,  9. 
«  Eccle  7,  17.     Rom  12,  3. 


Augusta  Vindelicorum  13.  lulii  1569.  351 

istis   permittat,    qui   uerbo  Dei    petulanter   et   cum   totius    Germaniae 
pernicie  magis  ac  magis  abutuntur. 

Quod  si  praeterea  iudicabit  sapientia  tua  non  inutile  fore,  vt 
mittatur  ad  illam  aliquid  lectu  dignum  de  Religione,  non  abs  re  fuerit, 
mitti  Catechismum  Romanum  Dilingae  excusum,  et  Centuriam  tertiam 
Nasi  de  corruptis  Lutheri  biblijs,  et  Joannis  Fabri  librum  von  dem 
rechten  weg  ^.  Hos  aliosque  pios  codices  ego  illi  vtiliores  fore  arbitror, 
quam  disputationes  quashbet,  unde  insolescunt  istiusmodi,  quibus  fa- 
miliaris  est  spiritus  (ut  quidam  uocant)  contradictionis.  Nec  erit 
difficile,  si  voluerit  pietas  tua,  vt  commemorati  libri  Germanice  excusi 
et  utcumque  colligati  emantur  Augustae,  et  hinc  Brixinam  importentur. 
Jdque  facile  curauerit  M.  Christopherus,  quem  gaudeo  isthic  in  con- 
tionandi  munere  uersari,  et  cui  salutem  opto  ex  me  dici  plurimam^. 
Haec  sunt,  quae  respondere  uisum  est  humaniss.  literis  amplitudinis 
tuae:  oro  autem  maiorem  in  modum,  ut  boni  consulantur  omnia. 
Remitto  scripta  per  puerum,  quae  accepi,  meque  dignitati  tuae,  ueluti 
singulari  societatis  nostrae  Patrono,  accurate  commendo.  Reuerenter 
etiam  salutatum  ex  me  cupio  R.  D.  Suffraganeum  ^.  Christus  Opt. 
Max.  dignitatem  tuam  Ecclesiae  diu  sospitem  et  utilem  seruet.  Augustae 

^^  "  Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Posset  fortassis  nioneri  soror,  ut  aliquando,  et  cum  primum  fieri 
posset,    ad  Catholicum   locum  accederet,    et  in  eo  colloquium  de  reli- 

^  Significatur  aCanisio:  1.  Catechismi  Romani  versio  germanica,  quae  accurate 
describetur  infra,  mon.  litt.  (12).  2.  loannis  Nasi  (1534—1590)  franci,  a.  1552  ex 
lutheranismo  ad  ecclesiam  catholicam  reducti,  polemici  acerrimi,  qui  hoc  tempore 
Ingolstadii  guardianus  Franciscanorum  de  observantia  fuisse  videtur  (plura  de  eo 
infra),  ^Tertia  Centuria  Das  ist,  Das  dritte  Hundert,  der  gedoppelten  Euangelosen 
warhait,  betreffendt.  D.  Luthers  lehr  vnd  dolmetschung  der  Bibel,  auss  ernstlichem 
ansuchen  vnd  begeren  D.  Andres  Schmidleins  in  truck  geben.  Wie  Salomon  spricht. 
Pro.  26.  Antwort  dem  Thoren  nach  seiner  narrhait,  auff  das  er  sich  nicht  fiir  klug 
halt.  Durch  F.  loann.  Nass"  ;  in  fine  libri :  ^Getruckt  zu  Ingolstatt,  durch  Alex. 
Weissenhorn" ;  sine  anno  (8":  ff.  267);  liber  denuo  editus  est  a.  1568,  1569,  1570 
{Joh.  Bapt.  Schopf  0.  Min.,  Johannes  Nasus,  Bozen  1860,  73 ;  libri  brevis  summa 
est  ibidem  18—19;  cf.  etiam  Janssen  1.  c.  V '=— '«  401—415).  3.  loannis  Fabri  sive 
Schmidt  0.  Pr.  (1504—1558;  de  quo  Can.  I  711^)  ^Der  recht  Weg.  Welche  weg 
oder  strass  der  glaubig  wandeln  oder  gehn  soll,  das  er  komme  zu  der  ewigen  rug 
und  frieden  :  Aufi  den  Worten  des  Propheten  Hieremie :  Standt  auff  die  Strassen, 
cap.  6,  geprediget.  Durch  D.  Johann  Fabri  von  Hailbrun  .  .  .  MDLIII".  Dilingae, 
apud  Sebaldum  Mayer ;  4°;  ff.  147;  liber  denuo  excusus  est  Dilingae  a.  1554,  1556, 
1557,  1566  et  Coloniae  (per  Tilmannum  Bredenbach  latine  versus)  a.  1563  {Pauliis, 
Deutsche  Dominikaner  251 — 253). 

-  Christophorus  Rastperger  (Rasberger)  brixinensis  (ex  St  Andrae  prope  Brixi- 
nam  ortus),  Sociorum  ingolstadiensium  discipulus,  a.  1561  Canisii  opera  in  collegium 
germanicum  admissus  [Can.  III  48  62  192^),  a.  1564  matriculae  universitatis  dilin- 
ganae  inscriptus  {Specht,  Matr.  I  47),  in  cathedrali  ecclesia  contionabatur ;  quod 
officium  usque  ad  mortem  (t  14.  Maii  1571)  tenuit  {Sinnacher  \.  c.  VII  580 — 581). 

^  Blasium  Aliprandinum  {G.  Tinhhauser,  Topographisch-historisch-statistische 
Beschreibung  der  Diocese  Brixen  I,  Brixen  1855,  32). 


352  1679.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio. 

gione  haberet  cum  amplitudine  tua.  Neque  dubito,  quin  ex  eo  col- 
loquio  plus  fructus,  quam  ex  quouis  scripto  caperet  propitio  Christo. 
Quamquam  uerear,  aegre  admodum  illam  posse  sanari,  quamdiu 
maritum  et  locum  illum  a  .fide  nostra  prorsus  alienum  ^,  retinebit,  et 
in    medio   luporum^   uersabitur. 

t  Reuerendissimo  in  Christo  patri  ac  Domino,  Domino  Joanni  a 
Spaur,  Coadiutori  Ecclesiae  Brixinensis,  Patrono  singulari,  Zu  Brixen. 

Quid  his  litteris  effectum  sit,  non  liquet.  Anno  1570  Matthias  Wertwein  can- 
cellarius  brixinensis  iussus  est  Elisabethae  ad  fidem  catholicam  reducendae  quam 
maximam  operam  dare ;  at  illa  Deo  magis  quam  horainibus  oboediendum  esse  re- 
spondit.  Circa  idem  tempus  Ehsabethae  pater  ipsi  eiusque  marito  proposuit,  ut 
molestiarum  vitandarum  gratia  in  Carniolam  venirent  et  in  una  ex  possessionibus 
ipsius  considerent;  incertum  tamen  est,  num  Elisabetha  eo  venerit;  eius  certe 
maritus  mahnt  catholicus  fieri  et  in  patria  manere  {Sinnacher  1.  c.  VII  751.  Hirn 
1.  c.  I  136-137). 

1079.      SAXCTITS  FRAXCISCIJS  BORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Tusculo  21.  lulii  1569. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  ^Diiinga  P.  Canisio", 
Germ.  67  f.  285''— ^S^''.     Litteris  usus  est  Duhr,  Jes.  I  732. 

Canisio  licet  Dilinc/ae  habitare ;  Fuggerorum  benevolentia  conservanda  est.  Etsi 
aliquae  mortuorum  animae  Dei  famulis  visae  sunt  et  ab  iis  jietierunt  precationes  etc, 
nequit  tamen  affirmari  eas  in  aJiorum  corpora  ita  ingredi,  ut  ea  informent  vel  dae- 
monum  more  obsideant;  et  2}e>'Sonae  obsessae  multa  proferunt,  quae  falsa  sunt.  Quodsi 
Fuggera  suavi  ratione  non  poterit  adduci  ad  sententiam  mutandam,  instandum  erit, 
ut  eam  papae  iudicio  submiitat.  luvenes  in  collegium  germanicum  mittendi.  P.  Roseffii 
contiones  rulgari  poterunt,  cum   Canisius  et  Hoffueus  eas  recognoverint. 

Ho  riceuuto  quella  di  V.  R.  di  23.  del  passato.  per  la  quale  in- 
tendo  le  occupationi  di  V.  R.  intorno  alle  centurie,  et  poiche  il  luoco 
de  Dilinga  li  piace  per  le  commodita  che  ha  de  libri  et  persone  con 
chi  ragionare  et  altre  cause,  io  mi  rimetto  a  V.  R.  et  se  potra  lasciar 
stare  la  residentia  di  Augusta,  benche  haveriamo  caro  si  conseruassi 
la  beneuolentia  di  quelli  Signori  Fuggeri,  il  che  si  raccomandara  etiam 
al  P.  Paulo  ^  Prouinciale  et  V.  R.  di  sua  parte  lo  procuri. 

Circa  le  reuelationi  di  quella  Signora  tanto  benemerita*,  ci  ha 
dato  quel  che  V.  R.  scriue  non  pocha  sollicitudine  per  la  charita 
particulare  delaquale  li  siamo  debitori,  et  come  cosa  che  preme 
r  hauemo  fatta  raccomandare  a  Jddio  N.  Signore  nelle  messe  et  ora- 
tioni  della  Compagnia  nostra  di  Roma  et  di  Frascati,  conuerrebbe  che 
con  suauita  et  desterita  si  procedessi  con  detta  Signora  allaquale  non 
si  puo  ne  deue  negare  che  ad  alcuni  serui  d'  Iddio  sono  apparse  al- 
cune  anime  et  li  hanno  dimandato  suffragij  etc.  Con  questo  intrar 
neli  corpi  di  altri  informandoli,  o  uero  al  modo  che  li  demonij  sogliono 
tenere   obsessi  li  corpi,   non  e  bona  ne  sana  dottrina,    et  le  spiritate 


1  Num  in  Carniola  versabatur?    Vide  supra  p.  212.  -  Mt  10,  16. 

^  Hoffaeo.  *  Ursulae  Fuggerae ;  v.  supra  p.  334. 


Tusculo  21.  lulii  1569.  353 

si  bene  alcune  cose  dicano  uere,  e  certo  che  dicano  anche  molte  false 
essendo  il  demonio  quello  che  in  loro  parla,  qui  mendax  est^  .etc. 
et  se  con  bone  parole  non  si  potessi  persuadere  quella  persona  a 
lasciare  1'  eccesso  in  queste  reuelationi,  saria  bono  essortarla  da  seno 
a  scriuere  li  suoi  concetti  et  motiui  al  Papa^  come  supremo  dottore 
dela  Chiesa,  et  Vicario  de  christo  nostro  Signore  sottomettendosi  al 
suo  giudicio  accio  non  uenessi  con  abbondar  troppo  nel  suo  senso^ 
a  dar  in  qualche  errore  molto  pregiudiciale  all'  anima  propria  et  col 
scandalo  etiam  di  quelle  di  molti.  La  copia  di  questo  capitolo  si 
mandara  etiam  al  P.  Prouinciale  benche  non  so  si  andara  insieme  con 
queste  lettere,  perche  desidero  che  anche  lui  et  gli  altri  nostri  de 
Augusta  quali  si  reputano  atti  per  tal  efifetto  se  ci  adoprino. 

Quelli  nobili  che  V.  R.  dice  cio  e  godofrido  zotto,  con  doi  altri 
bauari,  et  altro  Augustano  ^,  uenghano  in  bon'  hora,  et  s'  anche  parera 
a  V.  R.  che  uengha  uno  6  doi  altri  sia  in  bon  hora,  et  non  si  dice 
liberamente  che  si  mandino  quelli  che  di  la  parera  sino''  [?]  atti,  perche 
conuiene''  che  ui  sia  luoco  per  loro,  ma  si  faccia' [?J  ordinariamente 
quando  alcuno  lo  ricerca,  et  di  qua  anche  si  potra  scriuere,  quando 
ui  sara  luoco  per  algun  numero  di  piu,  perche  desideriamo  siano  li 
Todeschi  perferiti  alH  altri  nel  collegio  germanico^. 

Mi  pare  bene  siano  publicate  quelle  prediche  del  P.  Gregorio  ^  de 
poenitentia  se  pareranno  a  V.  R.  et  al  Padre  Prouinciale  atte  per 
uscir  in  luce  et  conuerra  che  tutti  due  le  riueddano  a  cui  giudicio 
mi  rimetto'^. 

a)  Corrigendum  esse  videtur:  siano.  b)  Sequitur  siano^  oblitt.  c)  Sic;  si  scriua?  si  faccia 

dimanda? 


»  lo  8,  44.  2  S.  Pio  V.  ^  Rom  14,  5. 

*  In  coUegium  germanicum  venturi  erant ;  v.  supra  p.  335. 

^  Eo  tempore  non  solum  convictores  (qui  suis  expensis  vivebant  neque  ad 
ecclesiasticum  vitae  genus  adigebantur)  ex  variis  nationibus  in  collegium  admitte- 
bantur,  sed  etiam  in  numerum  alumnorum  (qui  gratis  alebantur  et  sacris  ministeriis 
suis  temporibus  in  patria  obeundis  se  obstringere  debebant)  praeter  Germanos  Angli, 
Dani,  Sueci  asciscebantur  (v.  Stetnhuber  1.  c.  1-  19  29  52).  loannes  Paulus  Castel- 
linius  Roma  28.  Aprilis  1571  Simoni  Thaddaeo  Eckio  Alberti  V.  cancellario  *scribit: 
Se  Patribus  collegii  germanici  solvisse  24  coronatos  „pro  semestri  prouisione  Bar- 
tholomaei  Vischer,  et  totidem  etiam  pro  Ladislao  Mortin"  :  praeterea  pro  eorum 
vestitu  aliquid  solvendum  fore.  Stephanum  vero  Simonera,  qui  ex  ^alumnis  Sere- 
nissimi  Ducis"  tertius  sit,  cum  coUegio  germanico  aptus  non  sit,  notarii  cuiusdam 
„copistam  et  sollicitatorem"  factum  esse  (ex  autogr. ;  Monachii  in  archivo  regni  bava- 
rici,  „Hochstift  Augsburg,  4.  Serie  II,  n.  92"  f.  424). 

®  P.  Gregorii  Roseffii,  qui  in  cathedrali  ecclesia  augustana  officio  contionatoris 
fungebatur;  v.  supra  p.  836. 

■^  Borgias  Hoffaeo  provinciali  Tusculo  17.  Augusti  1569  *scripsit:  „La  faculta 
che  V.  R.  desidera  di  far  imprimere  de  alcuni  trattati  de  nostri  nela  sua  Prouincia, 
si  concesse  al  P.  Canisio,  et  cosi  anche  si  concede  a  V.  R.  con  approbatione  pero 
del  Prouinciale  et  del  P.  Canisio  detto,  et  d'  un  dottor  de  Dilinga  et  altro  d'  Jngol- 
stadio,  et  cosi  non  accadera  mandar  li  trattati  a  Roma"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Germ.  70  f.  3''). 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  23 


354  1679.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.    Tusculo  21.  lulii  1569. 

Di  quello  che  si  appertiene  al  libro  per  il  D.  Torres^,  gia  si  e 
fatta  risposta  et  delle  lettere  dell' Jndia  ne  ha  cura  il  P.  Natale^. 
non  occorre  dirli  altro  senon  che  ci  raccomandiamo  etc.  Di  Frascati 
li  21.  di  Luglio  1569. 

Octo  diebus  post,  id  est  29.  lulii  1569,  Polaneus  Societatis  secretarius  mandatu 
Borgiae  Tusculo  ad  Hoffaeum  dedit  *litteras,  ex  quibus  liuc  exscribam  partem  ali- 
quam,  quae  ad  Canisiura  quoque  pertinebat  et  sine  dubio  cum  eo  per  Hoffaeum 
communicata  est.  Ita  igitur  Polancus :  „Qui  si  mandano  a  V.  R.  li  capitoli  doue 
uedera  quello  che  Dio  N.  Signore  opera  contra  le  uessationi  del  demonio  con  le 
imagini  di  N.  Padre  Ignacio  di  S.  me:  mediante  la  fede  di  quella  persona  della 
quale  parla  il  Rettor  di  Siena  ^.  Se  quelle  donne  che  di  qua  si  chiamano  obsesse 
hauessino  una  fede  simile  potrebbe  essere  che  senza  tante  cose  come  di  la  usano, 
Dio  nostro  Signore  1'  aiutassi,  si  trouaro  alcune  di  quelle  imagini  le  mandaro,  et 
quando  non,  la  stampa,  ce  in  casa  *  .  per  cauare  delle  altre  .  questo  sia  detto  per  un 
ricordo,  et  Dio  uolessi  che  quelle  Vergini  che  se  uogliono  mettere  in  peregrinaggio  ^ 
aiutandosi  con  questo  rimedio  piu  facile,  sparagnassino  tal  fatica."  Ipse  autem 
£or^j«s  Tusculo  29.  lulii  1569  Hofifaeo  *scripsit:  ^Quanto  al  negocio  del  quale  V.  R. 
dice  mi  haueria  scritto  il  Signor  Giouanni  Fuchero,  ho  riceuuto  due  lettere  et  la 
risposta  a  lui  si  fa  molto  in  breue,  rimettendosi  a  quello  che  V.  R.  li  dira,  et  quando 
pur  lei  non  potessi,  potra  mandar  questa  al  P.  Gregorio  ^  con  la  instruttione  che  li 
parera  di  piii  accio  lui  faccia  1'  officio.  Non  m'  e  pai'so  douer  consegliar  niente  all' 
una  parte  ne  all'  altra,  a  queste  persone  tanto  beneraerite,  perche  sendosi  fatta  la 
proua  che  di  qua  non  danno  quel  credito  alle  persone  che  li  parlano  non  uedendo 
che  altri  possino  hauer  maggior  autorita  in  Germania  appresso  loro,  uedo  che  potria 
essere  la  uia  di  sanare  qualsiuoglia  infirraita  che  ui  fossi  nelle  raenti  la  suprema 
autorita  che  troueranno  doue  pretendono  andare,  et  perche  anche  ci  sono  dell'  in- 
conuenienti  assai  nela  uenuta  non  mi  bastarebbe  1'  anirao  di  laudargliela  ne  essor- 
tarli  a  quella,  ho  ben  fatto  dire  molte  messe  e  si  faranno  anche  per  I'  auenire  molte 
orationi  pregando  la  diuina  bonta  li  dia  suo  spirito  et  lume  in  ogni  cosa.  Circa  il 
P.  Vendelino  hauerei  caro  che  V.  R.  con  gli  megliori  raodi  et  piii  suaui  che  potesse 
li  facessi  capaci  che  non  conuiene  li  accompagni,  se  li  potria  ben  concedere  s'  ac- 
cadessi  li  accompagnassi  insin'  a  Jspruch,  per  tornarsene  poi  in  Augusta,  in  Ferrara 
etiam  troueranno  ricapito  per  le  confessioni ',  et  se  piacessi  piii  a  loro  il  P.  Gulielmo  * 
che  sta  in  Firenze,   potrebbe  uscirli  all'  incontro  a  Ferrara,    et  accorapagnarli  etiara 


'  P.  Francisci  Turriani  „De  Hierarchicis  Ordinationibus" ;  v.  supra  p.  837. 

2  Vide  supra  p.  337. 

^  Senis  lacoba  a  Prato  notae  probitatis  virgo  effigie  Ignatii,  ex  typo  in  aerea 
laraella  exciso  edita,  multis  gravibusque  daeraonura  vexationibus  liberata  erat;  cuius 
rei  fidera  publici  scribae  litteris  consignatara  P.  Alphonsus  Sgariglia  collegii  rector 
Romam  miserat;  plura  posuit  Sacchimis,  Hist.  S.  J.  111,  1.5,  n.  64 — 67.  De  variis 
horainibus,  qui  per  S.  Ignatii  iraagines  a  daeraonura  vexationibus  liberati  sunt,  vide 
Acta  Sanctormn  lulii  VII,  Antverpiae  1731,  791  799  804  809. 

*  Cf.  Cayi.  IV  769. 

°  P.  Matthaeus  Raderus  S.  J.  in  collegii  augustani  *  Historia  nianu  scripta  hoc 
(inter  a.  1594  et  1598)  narrat :  [Ursulae  Fuggerae  vel  P.  Volckio  eius  confessario] 
^raulta  mouenti  conantique  significatur,  non  posse,  nisi  Roraae,  daemonem  pelli" 
(Cod.  friburg.  ,Hist.  coll.  Aug."  p.  38—42). 

*  Roseffio  superiori  domus  augustanae. 

^  Ibi  P.  Laurentius  Hermanutius  S.  J.  Barbarae  ducis  uxori  aliisque  Germanis 
a  confessionibus  erat ;  v.  supra  p.  172^ 

*  Elderen,  qui  Florentiae  loannae  ducis  uxori  a  sacris  erat  confessionibus; 
V.  supra  p.  172^. 


1680.     P.  loannes  de  Polanco  Canisio,    Tusculo  21.  lulii  1569.  355 

piii  oltra,  et  detto  Padre  Gulielnio  e  stato  alla  lunga  confessore  della  Signora  Vrsula, 
alquale  haueua  lei  particular  diuotione;  se  non  bastassi  questo  6  altro  mezzo  per 
sodisfarli,  non  mi  pare  si  debbia  rompere  con  loro,  et  quantunque  sia  molto  scomodo, 
non  so  come  poterli  negare  il  P.  Vendelino,  non  uengha  pero  insieme  con  loro  sempre, 
ma  inanzi  6  dietro,  qualche  giornata,  in  modo  che  se  ritroui  presente,  doue  loro 
uorranno  confessarsi,  6  aiutarsi  dell'  opera  sua  et  suppliscasi  come  meglio  si  potra 
al  mancamento  che  fara  sua  absentia  in  Augusta"  (ex  apographis  eiusd.  temp. ; 
Germ.  67  f.  287"— 288"). 


1680.  P.    lOAli^HfES    DE    POl.A^SrCO    secretarius    Societatis    lesu 

CANISIO.  Tusculo  21.  lulii  1569. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.;  in  margine,  eadem  manu :  ^Eidem",  i.  e.  Canisio 
(v.  supra  p.  352).     Germ.  67  f.  287\ 

Dr.  Engelmaier  in  numerum  almnnorum  collegii  germanici  admittetur.  liegulae 
iis,  qui  admitti  volent,  proponendae  mittentur.     Pecunia  pro  templo  romano. 

Pax  etc.  Vna  lettera  di  V.  R.  di  11.  del  passato  mi  mando  di 
Pauia  Stefano  Engelmaier  Philosophiae  et  I.  V.  doctor  significando  per 
una  sua  il  hon  desiderio  che  ha  di  studiare  Theologia  nel  collegio 
germanico  per  pigliar  poi  gli  ordini  sacri^:  ho  parJato  a  N.  P.  G.^  et 
si  contenta  di  accettarlo  essendo  raccomandato  da  V.  R.  et  parendo 
suggetto  atto  al  seruicio  d"  Iddio,  credo  s'  intenda  che  habbi  di  stare 
fra  quelli  che  non  pagano  a  sue  spese,  et  cosi  si  e  scritto  a  Roma 
che  uenendo,  lo  accettino. 

Le  regule  per  quelli  che  si  hanno  di  accettare  nel  collegio  ger- 
manico  si  e  scritto  le  mandino  a  V.  R.  accio  quando  qualcuno  pretende 
di  uenir  qua  sia  informato  di  cio  che  conuiene, 

Fa  bene  V.  R,  di  sollecitare  il  P,  Schorichio  a  far  quell'  officio 
che  si  ha  di  fare  pef  conto  della  Chiesa  nostra  col  Signor  Duca^,  et 
con  far  del  nostro  canto  quel  che  si  puo,  quanto  al  sucesso  ci  rimet- 
teremo  ala  uolunta  d'  Jddio  nostro  Signore. 

Alle  lettere  del  8.  Maii  gia  si  fece  risposta.  Qui  ua  una  per 
nostro  fratello  Eliseo  *  et  altra  per  Godofrido  Zotto  ^,  doue  si  risponde 
a  una  sua''  e  se  li  dice  uenghi  a  suo  piacere.  tutti  ci  raccomandiamo 
etc.     Di  Frascati  li  21.  di  Luglio  1569, 

a)  Sequitur  che,   oblitt. 


'  In  antiquissimo  *  CatoZo^o  collegii  germanici  notatum  est,  1.  Novembris  1558 
in  collegium  receptum  esse  „Stephanura  Enghnayr  Viennensem  Austriacum" ;  cui 
cardinaYis  Andreas  SteinJitiber  S.  J.  ex  *  Codice  „Libro  di  varie  cose"  adnotavit,  eum 
2,  Octobris  1559  ex  collegio  esse  dimissum  (Cod.  rom.  ,A11.  coll.  Germ.''  p.  11). 

^  Francisco  Borgiae  praeposito  generali. 

^  Schorichium  Borgias  iusserat  ab  Alberto  V.  Bavariae  duce  stipem  petere  pro 
novo  Societatis  templo  romano;  v.  supra  p.  248  313  335. 

*  Haivodo;  v.  supra  p.  122. 

*  Ex  his  *litteris  21.  lulii  1569  a  Polanco  ad  Godefridum  (v.  supra  p.  335*') 
datis  cognoscitur,  eum  in  collegium  germanicum  redire  ibique  versari  voluisse,  quoad 
studia  theologica  absolvisset  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  285*'). 

23  ■■' 


356       1681.  Nicolaus  Sanderus  Can.    1682.  Theod.  Can.  loanni  de  Polanco. 

1681.  XICOIiAUS  SAN1>ERUS  theologiae  in  universitate  lovaniensi 
professor  CANISIO.  Lovanio  m.  Augusto  (?)   1569. 

Ex  epistula  Dilinga  circa  21.  Augusti  1569  a  Theodorico  Canisio  nomine  Petri 
fratris  ad  Polancmn  Societatis  secretarium  data  (infra  7i.  1682)  colligitiir,  Petro 
Canisio  a  Nicolao  Scmdero  (Sanders,  Saunders)  insigni  illo  theologo  anglo,  Lovanii 
degente,  qui  a.  1566  in  comitiis  augustanis  cum  ipso  ad  cardinalem  Commendonum 
adiuvandum  operam  coniunxerat  (Can.  V  238  584 — 589),  commendatum  esse  loannem 
Gibbonum  iuvenem  anglum.     Plura  ride  infra,  ep.  n.  16S2. 

168S.  P.  THEODORICUS  CANISIUS  S.  J.  rector  collegii  dilingani  nomine 
Petri  Canisii  fratris  P.  lOAlfNl  OE  POIiAXCO  secretario  Socie- 
tatis  lesu.  Dilinga  circa  21.  Augusti  1569. 

Ex  autographo  (2*';  Vs  P-!  in  P-  2.  inscriptio,  quae  alia  manu  posita  est,  et 
pars  sig.).     G.  Ep.  X  f.  148. 

loannem   Gibbonum  iuvenem  anglum  commendat. 

Admodum  Reuerende  pater,  Jncidit  in  aduersam  valetudinem 
hodie  R.  p.  Canisius,  quam  tamen  neque  periculosam  neque  diuturnam 
fore  speramus ;  Cupiebat  autem  praesentium  latorem,  rogatus  ab  ami- 
cis  Anglis,  Reuerentiae  T.  commendarei,  quod  cum  ipse  proprijs 
literis  iam  non  possit,  ego  eius  nomine  quantum  possum  et  debeo 
Charitati  patrum  hunc  Christi  seruum^  commendo,  et  praesertim 
Reuerentiae  T.  quae  speciali  amore  hos  pro  Christo  exules  complecti 
consueuit.     Vale  Reuerende  pater  et  pro  nobis  ora. 

R.  T.  fihus  in  Domino  lESV 

Theodoricus  Canisius. 

t  Reuerendo  in  Christo  Patrj  M.  loannj  de  Polanco  Secretario 
GeneraH  Societatis  Iesv.         Romae. 

Inscriptioni  huius  epistulae  nianu  tertia  eaque  romana,  quae  Polanci  vel  saltem 
eiusdem  fere  temporis  esse  videtur,  adnotatum  est:  „1569  Dilinga  Joannes  Anglus 
21  Augusti".  Ipsam  autem  Theodorici  Canisii  epistulam  in  eadem  pagina  antecedunt 
litterae  Dilinga  21.  Augusti  ab  ^Joanne  Anglo"  sive  Rastello  S.  J.  ad  Polancum 
datae:  Commendat  ei  ^loannem"  iuvenem,  qui  eas  ipsas  litteras  ipsi  allaturus  est; 
hunc  enim  „Dominus  quidam  Nicolaus  Anglus ,  doctor  Theologiae,  dilectus  Patri 
Turriano  in  Concilio  Tridentino,  et  Patri  Canisio  atque  alijs  in  proximis  Augustanis 
Comitijs,  quo  uocatus  Jllustrissimi  Commendoni  literis  uenerat  ^,  .  .  .  mihi  seorsim 
triginta  pene  iam  annis  etiam  charissimus"  valde  laudavit;  ipse  quoque  egregium 
illum  iuvenem  optime  novit.  Quodsi  haec  cum  Polanci  epistula  23.  Septembris  1569 
ad  Petrum  Canisium  data  contuleris,  iam  dubitare  non  poteris,  quin  Canisius  Polanco 
commendaverit  loannem  Gibbonum  sive  Gibbons,  circa  a.  1544  prope  Wellas  (Wells) 
in  Anglia  natum ;  is,  cum  aliquamdiu  in  universitate  oxoniensi  litteris  studuisset, 
Lovanium  venit,  ubi  a  Nicolao  Sandero  theologiae  in  universitate  illa  professore 
popularique  suo  adiutus  est;  deinde  cum  7  annos  Romae  in  collegio  germanico  fuisset 
et  a  Gregorio  XIII.  canonicatu  bonnensi  (Bonn)  instructus  esset,  sub  a.  1578  Societati 
lesu  nomen  dedit;  postea  Treviris  et  theologiam  docuit  et  eollegium  rexit  {Foleij, 
Records  IV  480—484.  Gilloiv  I.  c.  II  437—439.  Steinhuber  1.  c.  P  82—83) ;  scriptis 
quoque  libris  ecclesiam  catholicam  adversus  Anglicanos  defendit  {Sommervogel,  Bibl. 


'  loannem  Gibbonum,  a  Doctore  Nicolao  Sandero  Canisio  commendatum,  signi- 
ficat;  de  quo  plura  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

2  Gal  1,  10.     lac  1.  1.     lud  1  etc.  »  Can.\  238  576  584—589. 


1683.  Can.  S.  Fiancisco  Borgiae.    Dilinga  28.  Augusti  1569.  357 

III  1402 — 1404),  et  a.  1589  cum  niagna  virtutis  laude  vita  cessit  {Reiffenherg  1.  c. 
I  286—287.  J.  Morris  S.  J.,  Tlie  Troubles  of  our  Catholic  Forefathers  related  by 
themselves  II,  London  1875,  19—21). 

Polancus  Petro  Canisio  respondit  23.  Septembris  1569. 

1683.        CANISIUS  SAJfCTO  FRA^SfCISCO  BOBOIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  28.  Augusti  1569. 

Ex  autographo  (2**;  IVsPP-;  in  p.  4  inscr.,  alia  manu  posita,  et  reliquiae  sig.), 
Gerra.  183  n.  240  (f.  145  et  sq.  non  sign.).  Litterarum  particulam  germanice  posuit 
KrSss,  Can.  183. 

P.  Rocca.  P.  Kleselii  apostasia.  Ferdinandus  11.  et  Albertus  V.  fere  soU  prin- 
cipes  catliolici  sunt.  P.  Hoffaeus.  Fuggeri  de  apparitionibus  parum  credunt  Sociis. 
Georgii  Fuggeri  pia  niors;  eius  filii.  Ursulae  Fuggerae  peregrinatio  lauretana.  Con- 
fessarius  Augustanorum . 

f  Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna. 

Admodum  Reuerende  Pater. 

Quod  ad  P.  Franciscum  de  Rocca  spectat,  quoniam  de  illo  iubeor 
meam  dicere  sententiam,  etsi  haberet  ille  satis  Dilingae,  quod  pro 
captu  suo  disceret  de  munere  boni  Confessarij,  tamen  illi  permittendum 
puto,  ut  Lauretum  aut  Romam  excurrat,  nimirum  ad  maiora  incom- 
moda  euitanda,  quae  saepe  cum  inuiti  retinentur,  consequi  cernimus  ^. 
Premit  nos  interim  non  leuis  penuria,  ut  saepe  scriptum  est,  sacer- 
dotum,  quos  paulatim  plures  fore  speramus. 

Jntellexit  P.  T.  de  nouo  apostata  Klesselio,  quem  alij  Caluini- 
anum,  alij  Anabaptistam^  fore,  aut  nunc  etiam  esse,  suspicantur  ^. 
Nullus  hactenus  ex  alijs  desertoribus  ^"  instituti  aut  cecidit  grauius,  aut 
scandalum  nocentius  excitauit.  Jgnoscat  illi  et  nobis  clementissi- 
mus  Deus^.  Tantum  hic  duo  uel  tria  mihi  ueniebant  in  mentem, 
de  quibus  P.  T.  iudicet  ac  statuat.  Primum  hic  ingens  foedusque 
lapsus  admonere  uidetur,  vt  ne  tamdiu  sustineamus  aliquem,  postquam 
semel  in  fide  suspectum  se  reddidit  .  sed  ut  raature  fermentum  hoc  e 
medio  tollatur,  quod  plures  plaerumque  corrumpit*.  Alioquin  dum 
uni  parcimus,  multos  in  praesens  discrimen  adducimus,  et  huiusmodi 
pestem  uerae  fidei  spargimus,  magis  quam  tollimus.  Secundum  est, 
non  abs  re  fore,  si  maior  accedat  cura  in  Germanis  nostris  circa  fidem 
et  religionem  solidius  et  diligentius  instituendis.  Ad  quam  rem  con- 
ferret  plurimum,  Theologos  nobis  dari  plures  et  probatiores,  etiamsi 
ex  Hispania  euocarentur.  Egemus  enim  horum  opera  non  solum 
propter   nostros,    ut  dixi,    sed  etiam  quod   prouintiam  uix  ullam  esse 

a)  Correxi  ex  Anapabtistam,  quod  est  in  autogr.       b)  A  C.  corr.  ex  desortibus. 


^  De  hoc  V.  Can.lil  494  et  plura  infra,  mon.  var.  (6).  Borgias  Hoflfaeo 
Tusculo  8.  lulii  1569  *scripsit:  ^Hauerei  caro  d' intendere  se  reputa  inconueniente 
il  P.  Canisio  che  escha  fuori  dela  Prouincia  potendosi  essercitar  neli  casi  di  con- 
scientia  in  Dilinga  mediocremente"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  283'>). 

^  Vide  qua  ehac  de  apostasia  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

3  lon  3,  9.  ^  Cf.  1  Cor  5,  6  7;  Gal  5,  9 ;  Mt  16,  5-12  etc. 


358  1683.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

putem,  cui  sint  haeretici  magis  infeiisi  et  infesti,  et  ex  qua  plus 
momenti  queat  adferri  ad  confirmandam  in  Germania  causam  Catliolicae 
Religionis.  Haec  non  retinet  alios  Principes  quam  duos,  Archiducem 
Ferdinandum  et  Albertum  Bauariae  Ducem.  Quomodo  autem  in  Austria 
nunc  agatur,  non  attinet  dicere  ^.  Jn  Episcopis  neruus  ad  tuendam 
Religionem  necessarius  deest,  et  hi  duos  principes  quos  dixi,  uel  ma- 
xime  intuentur.  Tertium  et  postremum  est,  quoniam  Oeniponti  malus 
odor  ex  hoc  foedo  lapsu  relinquitur,  bonosque  discruciat,  consultum 
erit  fortasse,  P.  Prouintialem  ^  iHic  a  Cathedra  non  facile  discedere, 
cum  doctrina  et  authoritate  gratiaque  polleat  apud  magnates.  Nec 
enim  satis  fore  putarim,  vt  Rector  in  hoc  uersetur  illic  munere,  qui 
nunc  primum  coepit  in  contionando  sese  exercere  ^.  Sed  omnia  penes 
iudicium  P.  T.  esse  et  manere  uolo. 

Misi  ad  P.  Prouintialem  literas  ex  Vrbe  acceptas,  vt  uideat,  qua 
ratione  consuli  possit  Fuggericis  in  hoc  graui  negotio,  de  quo  respon- 
dit  P.  T.  •^  Vtinam  plus  fidei  tribuerent  nostrorum  consilijs,  neque  tam 
facile  fiderent  istis  apparitionibus  et  responsis  spirituum.  Profectus 
est  collegij  huius  Rector^  Augustam,  et  intelliget  statum  omnem  ne- 
gotij.  Dilingensis  contionator  nunc  Fuggericam  occupat  Augustae 
cathedram,  ut  nullus  nostrorum  ad  eam  amplius  desideretur^. 

Monebunt  alij  credo,  sed  et  ego  meum  praestabo  in  monendo 
munus,  quod  certe  debeo  Domino  Georgio  Fuggero  bene  merito  semper 
de  hac  nostra  societate.  Js  intra  triduum  ex  hac  uita  migrauit,  post- 
quam   a  P.  Wendelino   non    multo  ante,   sacram  synaxim  accepisset  '^. 


*  Maximilianus  II.  a.  1568  dominis  et  equitibus  Austriae  infra  et  supra  Anisum 
liberum  augustanae  confessionis  exercitium  pro  ipsorum  arcibus ,  domibus,  terris 
rusticis,  ecclesiis  (ad  ipsorum  patronatum  pertinentibus)  concesserat ;  qui  concessionis 
limites  egressi  multis  modis  catbolicos  vexabant  et  spoliabant.  Aestate  anni  1569 
David  Chytraeus  theologus  lutheranus  Maximilianill.  iussu  in  eorum  usum  ^Agendam" 
conscripsit  {Janssen  1.  c.  IV  '^~'^  451 — 454).  In  Stiria  quoque,  Carintbia,  Carniola 
plurimi  ex  nobilitate,  multi  ex  civibus  graeciensibus  lutheranismum  sequebantur 
eundemque  in  dies  magis  propagabant  {Leop.  Schuster,  Fiirstbischof  Martin  Brenner, 
Graz  u.  Leipzig  1898,  123—125.     Loserth  I.  c.  119  —  140). 

2  Paulum  Hoffaeum. 

'  Hoffaeus   Oeniponte  20.  lunii  1569  Borgiae  *scripserat:    Se  modo  Oeniponte 
abire,  rectorem  ibi  relinquendo  P.  Gerardum  Pastelium  (autogr. ;    G.  Ep.  X  f.  116*). 
•*  Has  litteras  v.  supra  p.  852.  ^  P.  Theodoricus  Canisius. 

*  Sacrum  suggestum  ecclesiae  collegialis  S.  Mauritii  dicit;  v.  supra  p.  322. 

'  Die  25.  Augusti  {Chr.  Meyer  I.  c.  50)  mortuus  „ex  apoplexia",  ut  FJUUppus 
Eduardiis  Fuggerus  *  notavit  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  47").  P.  Wendelinus 
Volck  S.  J.  in  *litteris  annuis  domus  augustanae,  Augusta  31.  Augusti  1569  datis:  ,Ut 
assiduis",  inquit,  „infirmitatibus  per  multum  temporis  afflictatus  fuit,  ita  continuos  ad 
maiorem  pietatem  et  animi  deuotionem  stimulos  habuit,  ut  testantur  frequentes  eius 
confession.  et  communiones.  lam  iam  migraturus  ex  hac  uita  cum  linguam  ad  loquen- 
dum  amplius  niouere  non  posset,  erectis  in  coelum  manibus  quasi  subridens  animam 
creatori  laetus  reddidit.  A  multis  annis  fautor  is  et  benefactor  atque  unus  e  parenti- 
bus  Societatis  fuit,  unus  ex  praecipuis  fundatorib.  futuri  collegij"  (ex  archetypo; 
G.  Ep.  X  f.  87"). 


Dilinga  28.  Augusti  1569.  359 

Hiiius  aniniam  creatori  cupio  per  nos  commendariS  vt  haud 
dubie  faciet  P.  T.  Nec  dubito^  quin  filiorum  duorum^  in  Germanico 
collegio  cura  sit  nostris  diligens  futura  semper.  Bona  Fuggera^  quae 
nunc  uidua  esse  coepit,  ad  Lauretanam  profectionem  magis  adspirat, 
quam  antea,  cui  proficiscenti  P.  Wendelinum  adfuturum  comitem  audio. 
Putant  quidam,  P.  Prouintialem  in  ea  fore  sententia,  ut  Augustam 
ueniam  ego,  et  locum  P.  Wendelini  absentis  suppleam^.  Quicquid 
autem  ille  constituerit,  etiam  neglectis  studijs  aggrediar  libens.  nam 
Confessarij  munus  Augustae  integrum  requirit  hominem,  et  Marthae 
offitium  operosum''  iniungit.  Fiat  Domini  uoluntas''  in  nobis. 
Commendo  me  quam  possum  submississime,  sacrificijs  et  precibus  P.  T. 
in   Christo   Jesu   domino   nostro'^,     Dilingae  28  Augusti  .1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 
t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patrj  Francisco  Borgia  Prae- 
posito  Generalj  Societatis  lESV.         Romae. 

Uberiore  quadam  explicatione  indigent,  quae  in  liis  litteris  de  P.  Antonio  Kle- 
selio  dicuntur.  Is,  cum  in  fide  vacillasset  (v.  supra  p.  61  83),  resipuit;  id  quod  „mira- 
culo  quodam"  effectum  esse  ipse  affirmavit  {SaccMnus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  5,  n.  98). 
Deinde  Oeniponte  Ferdinandi  II.  archiducis  contionator  nominatus  est.  Unde  P.  Paulus 
Hoffaeiis  20.  lunii  1569  Borgiae  *scripsit:  „P.  Antonius  hactenus  recte  se  gerit,  et 
in  hesterna  concione  egregie  se  explicauit  quod  catholice  dictum  et  intellectum  velit, 
quicquid  hactenus  obscure  dixisse  visus  est,  Dominus  ipsum  conseruet"  (ex  autogr.; 
G.  Ep.  X  f.  116*).  Postea  vero  ex  ipso  sacro  suggestu  ea  protulit,  quae  auditorum 
animos  vehementer  offendebant  (Kross,  Can.  183).  De  eo  Hoffaeus  Borgiae  *scripsit 
Oeniponte  17.  Augusti  1569:  „Oeniponto  discessit  a  nobis,  qui  non  erat  ex  nobis®, 
nimirum  Antonius  kleselius  haereticus  nescio  an  Anabaptista  magis  quam  Caluinista: 
de  eius  discessu  accepi  Monachij  .  . .  discessit  autem  clam  relictis  et  missis  littei-is  ad 
Rectorem  et  Archiducem  cuj  contra  papam  haereticas  scripsit:  sed  archidux  hominem 
nebulonem  appellauit,  velletque  comprehendere :  abest  vero  Archidux  longe  .  .  .  vellet 
Regina'  hominj  apostatae  manibus  suis  rogum  accendere."  Et  Oeniponte  12.  Sep- 
tembris  1569:  Archidux,  qui  ex  Suebia  i"ediit,  „vult  inquirere  apostatam  ad  furcara: 
vtitur  interim  concionatore  D.  Jona '"  isthic  noto  et  aliquando  nostro" ;  ipse  autem 
Hoffaeus  „in  parochia"  contionatur.  Et  *Oeniponte  4.  Octobris  1569:  „Regina  nostrum 
et  Bauariae  principem  mouebit  vt  hominem  inquirant  ac  capiant:  audio  nostrum 
Principem  voluisse  hominem  in  foro  sine  mora  et  impedimento  suspendere  si  ipsum 
habuisset"   (ex  autographis ;  G.  Ep.  X  f.  118*  122*  130'^). 

Borgias  autem  Hoffaeum  Roma  13.  Novembris  1569  *monuit:  ,Jn  caso  che 
queir  Apostata  fossi  preso  per  sua  altezza,  qualsiuoglia  punition  che  gli  dessi  da  se 
non  solicitato  da  noi:  pare  se  douria  aprouar  se  ben  fossi  prigionia  perpetua  6  altro" 
(ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  70  f.  33'').  Deinde  Hoffaeus  Borgiae  Oeniponte  11.  De- 
cembris  1569  *scripsit:  ^Nondum  constat  satis  vbi  lateat"  (autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  124*). 
Attamen  (ut  rei  exitum  adiungam)  Kleselius  13.  Novembris  1570  *epistulam  (loco 
non  ascripto)    ad  P.  Henricum  Blyssemium    collegii   pragensis  rectorem  dedit  dolore 

a)  A  C.  corr.  ex  dubio. 


1  Petr  4,  19.  ^  Antonii  et  Raimundi. 

Ursula  de  Lichtenstein  Georgii  vidua;  v.  supra  p.  347. 

Vide  infra,  mon.  diJ.  (5).  "•  Cf.  Lc  10,  38—41 ;  lo  12,  2. 

Act  21,  14;  cf.  Mt  6,  10;  26,  42  etc. 

Rom  6,  11  23;  8,  39.     1  Cor  15,  31.     Eph  3,  11  etc. 

1  lo  1,  19.  9  Magdalena.  '«  Adler;  v.  Can.Y  70—72. 


360  1684.  Franciscus  Turrianus  Can.    1685.  loannes  de  Polanco  Can. 

et  pudore  plenam :  ,Ad  R.  T.  tanquam  ad  primum  salutis  portum  confugio, .  .  .  quod 
quondam  veluti  infans  in  Christo  recens  natus,  a  te  spirituali  Patre  spirituali  ali- 
monia  enutritus  sum."  Apostasiam  suam  detestatur;  ecclesiae  reconciliari  cupit; 
Blyssemium,  ut  ea  in  re  se  iuvet,  obsecrat;  imprimis  eum  rogat,  ut  „ad  Patres  siue 
Romanos,  siue  Petrum  Canisium  et  Paulum  Hoffaeum,  qui  me  discedente  in  Pro- 
uincia  superioris  Germaniae  primi  fuere,  quam  citissime  scribas,  hunc  meum  animum 
exponas,  et  quid  faciendum  sit  ab  ipsis  rescias,  simulque  meo  nomine  roges,  ne  se 
difficiles  hac  in  parte  praebeant".  Per  nuntium,  qui  epistulam  Blyssemio  affert, 
4  nummos  aureos  eidem  niittit,  „ne  expensis  in  nuncios  faciendis  grauetur  Col- 
legium.  ...  Et  quoniam  ipsemet  hic  nuncius  vlterius  proficisci  non  potest  oro  ne 
sit  molestum  aliquem  alium  quaerere  qui  vsque  ad  P.  Canisium  proficiscatur.  Jnde 
enim  si  opus  fuerit,  facile  in  Vrbem  litterae  mitti  poterunt"  (ex  apographo  per 
Blyssemium  ad  S.  Franciscum  Borgiam  misso;  G.  Ep.  XI  f.  87*).  Itaque,  inquit 
antiqua  illa  collegii  dilingani  *Historia,  Kleselius  „redijt  in  viam,  et  Pragae,  vt 
nobis  scriptum  est,  coram  Archiepiscopo,  legato  Apostolico,  virisque  primarijs  Ca- 
tholicam  fidem  denuo  professus  est  nec  tamen  in  Societatem  receptus"  (Cod.  friburg. 
„Hist.  coll.  Dil."  [cf.  Can.  IV  Lxxii]  f.  5*).  Postea,  inquit  Sacchinus,  ^libellum" 
quoque  in  errorum  „detestationem,  et  commendationem  Catholicae  sapientiae  scripsit, 
et  vulgauit:  eandemque  deinceps  strenue  defendens,  ac  praedicans,  ad  senectam  vs- 
que  perseuerauit"  (Hist.  S.  J.  III,  I.  5,  n.  105;  cf.  etiam  Socherum  1.  c.  1.  4,  n.  130). 
Borgias  Canisio  per  Polancum  respondit  Tusculo  23.  Septembris  1569. 

1684.  P.  FRAlfCIISCUS  TURRIANUS  S.  .1.  CANISIO. 

Roma  inter  ineuntem  m.  Septembrem  et  medium  Octobrem  1569. 

Ea,  quae  pro  Canonibus  Apostolorum  et  pro  „Epistolis  DecretaUbus  Pontificum 
Aposfolicorum"  adversus  Centuriatores  Magdeburgenses  scripsit,  Canisio  mittit,  ut  ea 
tjipis  exscribenda  curet.  Simul  eum  monet,  efficiat,  ut  prioribus  duobus  libris  „De 
Hierarchicis  Ordinationibus"  a  se  scriptis,  qui  Dilingae  excudantur,  tertius  „De  sacri- 
fi,cio"  adiungatur.     Plura  v.  infra,  ep.  n.  1093. 

1685.  P.    IOA:»f:SfES    DE    POIiAIS^CO    secretarius    Societatis    lesu 
mandatu  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Tusculo  23.  Septembris  1569. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  „Augusta  P.  Canisio". 
Germ.  70  f.  10.     Epistulae  particulam  gallice  vertit  Suau  1.  c.  452. 

P.  Roeca  pedes  cum  modico  viatico  in  Italiam  mittetur.  Kleselii  facinus.  Ignatius 
dicebat,  sibi  gratius  esse,  si  homo  malus  Societate  egrederetur,  quam  si  bonus  eam 
ingrederetur.  Neque  tamen  ciusmodi  liomines  diu  ferendi  erunt.  Quidquid  Canisius 
commendavit,  Hoffaeo  curae  erit ;  idem  Oeniponte  morabitnr.  Fiiggeri.  Canisius  aut 
Dilingae  manere  aut  Augustae  scriptionem  prosequi  nec  confessarium  agere  debet. 
Gibbonus  in  collegium  germanicum  recipietur. 

Pax  etc.  Si  e  riceuuta  quella  di  V.  R.  di  28.  del  passato.  doue 
scriue  il  suo  parere  circa  la  uenuta  del  P.  Francesco  di  Rocha  ^,  et 
pare  il  medesimo  sente  il  P.  Prouinciale^  per  un^^^anno,  et  N.  Padre 
si  contenta,  et  si  scriue  al  P.  Prouinciale  lo  mandi  pur  a  piede  et 
con  uiatico  ben  moderato,  et  passato  un'  anno  nel  quale  senta  et 
pratichi  li  casi  de  conscientia,  hauera  di  ritornare. 

Circa  il  Klesselio,  qua  non  ci  ha  dato  troppo  admiratione  il  suo 
fatto,    secondo   le   premisse   che   si   erano  notate  in  hii,    Dio  li  habbi 

a)    In  itp.  sequitur  altra,  a  libr.  obUtf. 

*  Vide  supra  p.  357.  -  Paulus  Hoffaus. 


Tusculo  23.  Septembris  1569.  361 

misericordia,  quanto  alla  Compagnia  nostra,  mi  ricordo  che  N.  P.  Jgnacio 
di  santa  memoria  diceua  hauer  piii  charo,  di  ueder  andar  fuora  un 
suggietto  cattiuo,  che  di  entrare  un  buono,  conuiene  pur  per  1'  au- 
uenire  tener  aduertenza  a  quello  che  scriue  V.  R.  di  non  tolerare  alla 
lunga  gente  simile,  et  si  raccomanda  al  P.  Prouinciale  con  quello  di 
piii  che  V.  R.  ricorda,  et  lei  stessa  faccia  questo  officio  di  auisarlo, 
il  stare  di  detto  Prouinciale  in  Jspruch,  pare  molto  opportuno  per  le 
ragioni  che  V,  R.  scriue,  et  hii  ancora  ui  e  inclinato. 

Si  e  raccomandato  a  Jddio  nelle  orationi  et  sacrificij  della  Com- 
pagnia  1'  anima  del  Signor  Georgio  Fuggero,  del  resto  che  V.  R.  scriue 
dela  Signora  Vrsula,  solo  ci  resta  il  preghare  Iddio  nostro  Signore 
la  guidi  et  anche  al  Signor  Gioan  Fuggero;  delli  figliuoli^  che  stanno 
nel  collegio  germanico  si  e  hauuto  e  si  hauera  bona  cura^. 

Jl  stare  di  V.  R.  in  Augusta  per  far  officio  di  confessore  non 
pare  a  N.  P.  G.  ma  che  uenga  il  P.  Mario  -,  o  etiam  [?]  *>  alcun  altro 
e  si  fermi  V,  R.  in  Dih"nga  attendendo  all' opera  cominciata^,  5  se 
uenessi  in  Augusta,  non  sia  per  fare  1'  officio  di  confessore,  ne  per 
lasciar  1'  assunto  detto  di  scriuere,  et  cosi  al  P.  Prouinciale  si  da  anche 
auiso,  N.  P.  Generale  et  tutti  ci  raccomandiamo  etc.  Di  Frascati  11 
23.  di  Settembre  1569. 

Quel"  giouane  Jnglese  chiamato  Gion  gibbone,    si  procurera    sia 

riceuuto  nel  collegio  germanico*. 

In  *epistula  ad  Hoffaeum,  quae  in  his  litteris  commemoratur,  Borgias  (Tusculo 
23.  Septembris  1569)  eum  monet:  ,J1  P.  Canisio,  non  pare  si  debbia  leuare  de  Dilinga, 
per  far  1'  officio  che  faceua  il  P.  Vendelino,  ma  che  attenda  a  scriuere,  et  in  luoco 
di  detto  P.  Vandelino,  potra  mandare  il  P.  Mario,  o  P.  Theobaldo  ^  o  chi  li  parera 
a  proposito,  et  si  ben  fossi'*  espediente  la  uenuta  del  P.  Canisio  in  Augusta,  non  sia 
per  far  1'  officio  di  confessore,  ne  per  hauer  occupationi  che  li  impediscano  il  scriuere." 
Iterum  Borgias  Hoffaeum  *monuit  Roma  28.  Octobris  1569:  „Se  bisognera  ch' 1 
P.  Canisio  stia  in  Augusta  per  boni  et  importanti  rispetti,  sia  in  bon  hora,  ma  non 
si  deue  occupar  in  offitio  di  confessor  come  per  altra  si  e  scritto,  se  non  fossi  di 
qualche  persona  di  rispetto,  un'  altro  potra  essere  confessore  piu  ordinario,  come  fii 
acennato  del  P.  Mario,  et  si  uedera  quanto  prima  si  potra  di  rimandar  il  P.  Vende- 
lino."  Et  *Roma  13.  Novembris  1569:  Jl  .P.  D.  Canisio  gia  che  sta  in  Augusta  e 
ben  se  gl'  habbia  rispetto  accio  sia  quanto  manco  si  potra  impedito  nelF  assunto  che 
gl' e  stato  racomandato  di  scriuere."  P.  Gregorium  quoque  Roseffium  augustanae 
domus  superiorem  Polancus  mandatu  Borgiae  Roma  14.  Novembris  1569  *monuit: 
,Si  son  riceuute  due  lettere  di  V.  R.  de  6.  et  22.  del  passato,  per  le  quali  ^  s'  intende 
1'  occupatione  del  Reuerendo  P.  Canisio,  al  quale  conuiene  tener  tutto  il  rispetto  che 
si  puo  de  non  impedirlo  nell'  offitio  del  scriuere,  spetialmente  doue  alcun'  altro  potra 
supplire,  et  se  qui  non  se  gli  scriuera  V.  R.  lo  saluti  molto  da  parte  de  N.  P.  G.  et 
de  tutti  noi,  et  anche  il  P.  Giouan  Anglo  suo  Compagno"  (ex  apographis  eiusd. 
temp.;  Gerra.  70  f.  \V>  22'>  34  37''). 

a)  flgliuolo  ap.  b)   Ohscurius  scriptum  est.  e)  Antecedunt  vv.  pax  Christi,  a  lihr.  ohlitt. 

d)  Ita  in  ap.  a  lihr.  correctum  est  ex  douerebbe.        e)  Correxi  ex  la  quale,  quae  sunt  in  ap. 

1  Antonium  et  Raimundum,  Georgii  et  Ursulae  Fugger  tilios,  significat. 
-  Michael  Marius;  v.  supra  p.  123. 

'  Refutationi  Centuriarum  Magdeburgensium.  *  Vide  supra  p.  356. 

*  Stotz. 


362    1686.  M.  A.  Amulius  Can.    Roma  (?)  inter  med.  Aug.  et  med,  Oct.  1569. 

1686.         Cardinalis    MARCrS    ANTO^N^IIIS    AMIJ1.IUS    episcopus 
reatinus  CANISIO. 

Roma  (?)  inter  medium  Aug.  et  med.  Oct.  (exeunte  Sept.  ?)  1569. 

Ex  epistula  ad  Borgiam,  de  qua  infra,  ep.  n.  1693,  et  ex  autographo  HofFaei, 
quod  est  in  G.  Ep.  X  f.  123'^. 

Eum  rogat,  ut  in  Helvetia  collegium  instituat. 

Canisius  Augusta  29.  Octohris  1569  Francisco  Borgiae  praeposito  generali 
scripsit:  „Ex  adiunctis  intelliget  P.  T.  quid  a  me  postulet  Jllustriss.  Cardinalis 
AnntUus."  P.  Paulus  autem  Hoffaeus  provincialis  Oeniponte  11.  Decemhris  1569 
Borgiae  scripsit :  „Opinor  P.  V.  intellexisse  ex  P.  Canisio  de  profectione  Heluetica: 
a  Cardinali  Amulio  res  profecta  est,  cuius  literarum  copiam  ad  R.  P.  Canisium 
datam^  hic  mitto." 

Litterae  quidem  Amulii  perierunt.  Ex  aliis  tamen  fontibus,  quid  Amulius  a 
Canisio  petierit,  coUigi  potest.  Mense  Martio  a.  1569  Melchioris  Lussy  (v.  supra 
p.  238)  prudentia  et  diligentia  effectum  erat,  ut  iam  posset  pro  certo  haberi,  mox 
fieri  posse,  ut  Societatis  collegium  helveticum,  quod  ab  aliquot  annis  multi  deside- 
rabant  (v.  Can.  V  48),  catholicis  cantonibus  operam  conferentibus,  protestantibus 
non  obsistentibus,  Locarni  per  cardinalem  Carolum  Borromaeum  institueretur  [Rich. 
Feller,  Ritter  Melchior  Lussy  I,  Stans  1906,  132—139).  Die  autem  28.  lunii  1569 
Polancus  Societatis  secretarius  mandatu  Borgiae  ad  P.  Antonium  Vinck  S.  J.  pro- 
vincialem  rhenanum  *scripsit:  ,Delli  cinque  cantoni  de  Sgisari  catholici  hanno  fatto 
instancia  per  hauer  alcuni  dela  Compagnia  nostra  per  drizare  un  Seminario  catho- 
lico  in  una  delle  sue  terre  quali  fossi  come  un  bastione  contra  le  heresie  de  Berna, 
et  intendendo  che  la  Compagnia  nostra  non  pigliaua  questo  assunto,  ci  hanno  poi 
ricercato  di  dar  principio  a  un  Collegio  in  detto  luoco,  et  han  fatto  instancia  per 
uia  del  cardinale  Amulio  il  quale  etiam  ha  adoperato  1' autorita  del  Papa^  S.  San- 
tita  pero  essendo  informata  si  contenta  che  per  adesso  non  si  mandi  coUegio,  senza 
che  prima  si  ueda  la  casa  et  cose  necessarie,  per  tal  effetto,  et  ex  consequenti  il 
modo  di  sustentar  un  coUegio  che  ui  sarebbe.  Ma  si  ben  ogni  cosa  fossi  in  ordine, 
non  conuerrebbe  pero  non  hauendo  gente  piii  che  tanta  pigliar  tal  assunto,  ma  si 
era  pensato  che  forsa  6  qui  in  Roma  nel  collegio  germanico  o  uero  di  la  si  tro- 
uarebbeno  alcune  persone  catholiche  et  da  bene,  quale  etiam  hauessino  pratica  de 
nostre  schole  et  case  de  conuittori,  quali  potriano  aiutare  il  detto  Seminario  de 
Suizeri,  ma  per  poter  pigliar  informatione  certa  dela  dispositione  dele  cose  doman- 
daua  instantemente  il  Cardinale  amulio  che  si  mandassino  doi  de  nostri  de  Moguntia 
6  di  doue  fossi  piu  commodo  per  ragionare  con  quelli  Eluetij  catholici  et  uedere  la 
dispositione  come  ho  detto  per  seminario  et  coUegio,  et  quanto  di  sopra  si  e  detto 
cioe  di  mandar  alcuni  seculari  eruditi  .etc.  accio  hauendose  informatione  certa  d 
persona  che  intendi  nostro  instituto,  se  potessi  uedere  si  e  cosa  di  farne  dissegno, 
o  non,  et  quelli  doi  che  si  mandassino  potrebbono  poi  ritornarsene  essendosi  fermati 
alcune  settiraane  per  aiuto  et  consolatione  spirituale  di  quella  bona  gente,  V.  R. 
ueda  si  hauera  la  commodita  di  poter  mandare  simili  persone,  et  potendo  bonamente 
farlo  N.  Padre  1'  hauera  caro,  non  uuole  pero  si  discomodino  li  collegij"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  281).  Vinck  nondum  quidquam  ea  in  re  praestiterat,  cum 
Bo}-gias  Tnsculo  10.  Septembris  1569  ei  *scripsit:  ^Adesso  si  potra  tratenere  questa 
cosa  insin  a  tanto  che  si  dia  altro  auiso"  (ex  apographo  eiusd.  temp. ;  Germ.  70 
f.  5*).  Deinde  Amulius  Canisium  per  litteras  adiit.  At  Hoffaeus  provincialis  Bor- 
giam  Oeniponte  12.  Octobris  1569  *monuit:  ^Jntelligo  R.  P.  Canisium  euocandum 
esse  breui  in  Heluetiam  erigendi  noui  CoUegij  causa:  id  vero  valde  difficulter  fieri 
poterit   hac  hyeme,    partim   ob   itineris  difficultatem,    partim    quod  p.  Canisius   non 

jv)  Sic;  scrihemhim  fitit,  nisi  faJlor:  datarum. 

>  Pii  V. 


1687.  Can.  P.  Petro  Busaeo  S.  J.    Augusta  Vind.  27.  Septembris  1569.      363 

poterit  in  absentia  P.  Wendelini  deserere  afflictam  familiam  Fuggerorum  ',  et  instat 
Aduentus  et  postea  Quadragesima,  quae  tempora  ita  occupabunt  P.  Gregorium  -,  vt 
non  poterit  se  externis  communicare,  nec  ego  quenquam  habeo  qui  P.  Canisio  sub- 
stitui  potest,  taceo  quod  hac  hyeme  nihil  singulare  in  Heluetia  effici,  multum  vero 
Augustae  negligi  possit.  Rogo  itaque  P.  V.  non  consentiat  vt  ante  Pascha  ista  pro- 
fectio  suscipiatur.  Et  si  istud  Helueticum  Collegium  huic  Prouintiae  incorporandum 
erit  (quod  ignoro)  vellem  ego  post  Pascha  simul  cum  P.  Canisio  illuc  ire,  bonas 
ob  causas,  spero  enim  a  paschate  me  a  concionandj  munere  liberum  hic  fore.  Jn- 
terea  posset  P.  V.  scripto  agere  cum  Heluetijs  de  conditionibus  et  statu  futurj 
Collegij,  nosque  suo  consilio  dirigere,  quid  cauendum  quid  curaudum  etc.  post  Pascha" 
(ex  autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  120'^).  Polancus  autem  mandatu  Borgiae  Hoff^aeo  *scripsit 
Eoma  13.  Novembris  1569:  „De]randata  del  P.  Canisio  in  paese  di  Aluetij  qui  non 
sapiamo  cosa  alcuna,  ne  per  quest'  inuernata,  ne  per  rAnno  che  uiene  ne  accadera 
che  lui  si  muoua  senza  ordine  di  N.  P.  se  gia  non  hauessi  ordine  del  Papa  il  che 
non  si  crede.  perche  S.  Santita  crediamo  ci  lo  farebbe  intendere  prima  de  ordinar 
tal  cosa.  V,  R,  auisi  qual  mottiuo  ne  habbia  6  il  P.  Canisio,  6  lei,  per  scriuer  tal 
cosa,  o  chi  gl' ha  dato  tal  ordine."  Et  ipse  Borgias  Hoffaeo  Roma  26.  Novembris 
1569  *scripsit:  ^Questa  si  manda  per  uia  dell' JUustrissimo  Cardinale  ^  specialmente 
per  doi  efl^etti.  Vno  e  dell'  andata  del  P.  Canisio  a  li  heluetij ;  che  come  gia  si  e 
scritto  non  si  deue  fare  se  non  ui  fossi  comandamento  del  Papa,  il  quale  non  si  e 
fatto  qua  ne  manco  si  uede  esser  fatto  di  la  per  le  lettere  del  Cardinale  Amulio, 
il  quale  solamente  essorta  .etc.  Qua  intenderemo  meglio  la  cosa  come  sta  et  auisa- 
renio  di  quello  che  conuerra"   (ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  34  44*). 

1687.  CANISIUS  P.  PETRO  BIJSAEO  S.  J.  magistro  in  gymnasio 

ti'ium  coronarum  coloniensi  *.  Augusta  Vind.  27.  Septembris  1569. 

Ex  huius  litterarum  partis  apographo  subobscuro ;  cui  adiunctum  est  testi- 
moniuni,  quo  P.  Winandus  Weidenfeld  S.  J.  Embricae  (Emmerich)  20.  Aprilis  1651 
testatur,  has  litteras  ex  autographo,  quod  in  collegio  Societatis  embricensi  apud 
rectorem  asservetur,  transcriptuni  esse.  Apographum  exstat  Coloniae  in  archivo 
studiorum  fundatorum,  Cod.  „Litt.  Epistt.  var."   (de  quo  Cafi.  I  liv)  f.  2'\ 

PP.  Dionysius  et  Stevordianus.    Protestantismus  apiid  Colonienses. 

Commendari  cupimus  R.  P.  Leonardo,  P.  Rhetio  et  P.  Dionysio, 

cuius  labores  in  his  [perejgrinationibus  Ecclesiae  vtiles  esse  non  dubi- 
tamus^.  Confirmet  Dominus  quod  bene  [coepit]  in  P.  Martino^,  cuius 
literae  nobis  aedificationi  fuere.  Ora  pro  me  Chariss.  M.  [Petre]  cum 
fratribus  et  Patribus  omnibus  Collegij  vestri,  quod  Christus  in  suam 
gloriam  tuea[tur.]    Scimus  lupos  ouili  Coloniensi  non  parum  insidiari''' 


*  Familiam  dicit  Marci  Fuggeri  mariti  Sibyllae  ab  Eberstein,  quae  secum  ha- 
bebat  nobilem  puellam  Annam  Bernhauser  a  daemone  obsessam ;  cf.  supra  p.  346. 

^  Roseffium  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionatorem.  '  Truchsess. 

*  Hic  a.  1569  Coloniae,  praeterquam  quod  rectoris  „consultorem"  agebat,  in 
superioribus  scholis  gymnasii  trium  coronarum  catechismum  explicabat  {Hansen 
I.  c.  785),  Canisii  ^Summam  Doctrinae  Christianae"  illustrabat  „Authoritatibus  Sacrae 
Scripturae"  etc. ;  v.  supra  p.  323  et  infra,  mon.  litt.  (31). 

*  Significantur  P.  Leonardus  Kessel  collegii  coloniensis  rector,  P.  loannes 
Rethius  gymnasii  trium  coronarum  regens,  P.  Henricus  Dionysius,  qui  modo  Mosae- 
traiecti,  modo  Leodii  degens  in  utraque  civitate  maximo  cum  fructu  contionabatur 
et  Mosaetraiecti  collegium  Societatis  praeparabat  {Hansen  1.  c.  552  554  556.  Reiffen- 
berg  1.  c.  I  142-143). 

«  Stevordiano;  v.  supra  p.  329.  '^  Cf.  Mt  7,  15;  lo  10,  12;  Act  20,  29. 


364         1688.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo.    Augusta  Vind.  ante  med.  Oct.  1569. 

et  seminari  I ?] *  zizania ^    Tanto  [magis]  oramus  dominum  vt  locum 
sanctum-  vobis  non  sinat  prophanari.  Kaptim  Augustae  27  Sept.  1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 
Erudito  Patri  M.  Petro  Busaeo  Theologo  Societatis  lESv  Coloniae. 

1688.         CANISIUS   P.  PAUIiO   HOFFAEO   S.  J.  praeposito  provin- 
ciali  Germaniae  superioris. 

Augusta  Vind.  paulo  ante  medium  m.  Octobrem  1569. 

Franciscum  Borgiam  praepof^itum  generalem  sihi  scripsisse  de  refutatione  Cen- 
turiartim  Magdeb^irgensium  „propter  confessarii  munus"  loco  P.  Wendelini  Volck 
Augustae  administrandum  „non  intermittenda,  sed  potius  maturanda" .  Vide  infra, 
ep.  n.  1693. 

Hoffaeus  Borgiae  Oeniponte  12.  Septembris  1569  *scripsit:  „Voluntatem  P.  V. 
satis  intellexi  de  peregrinatione  P.  Wendelinj  in  vrbem :  tentaui  quidem  apud  Do- 
minum  Joannem  Fuggerum  illam  absens  impedire,  sed  cum  mihi  scriberet  ipse  et 
Domina  Vrsula  literas  duriusculas,  simulque  vrgerent  instantius  adiunctis  etiam 
quibusdam  minis  occultis,  ne  institutam  peregrinationem  dicti  Patris  impedirem, 
nolui  amplius  frustra  repugnare :  sed  sentient  interim  Augustani  difficultates  non 
modicas,  eritque  opus  vt  R.  P.  Canisius  aliquid  in  se  oneris  suscipiat.  . . .  Erit  vero 
meo  et  aliorum  iudicio  necesse  vt  P.  V.  ad  Natalem  Dominj  huc  remittat  P.  Wende- 
linum :  grauamur  enim  sic  satis  ob  hominum  penuriam,  qui  prodesse  alijs  possunt* 
(autogr. ;  6.  Ep.  X  f.  122").  De  eadem  peregrinatione  Achilles  Pirminius  Gassarus, 
qui  hoc  tempore  Augustae  medicus  urbis  erat,  in  ^Annalibus  Augstburgensibus" 
haec  *narrat:  „Septembre  instituit  raro  Matronarum  exemplo  peregrinationeni,  Vr- 
sula  Liechtenstainensis,  Georgii  Fuggeri  nuper  adeo  defuncti  uidua,  ad  osculandum 
scilicet  Rhomani  Pontificis  pedes,  visitandaque  Apostolorum,  nec  non  Lauretanae 
Mariae  limina,  iterque  XVIJ  die,  duodecim  onustis  mulis  sequentibus  ingressa,  praeter 
Susannam  *  suam  ueterem  alumnam,  quam  obsessam  daemonijs,  et  alteram  quandam 
ancillam,  quam  plures  defunctorum  animas,  spiritumque  propheticum  in  se  habere 
credebat*,  uec  non  Vuendelinum  Loiolanum  ipsarum  confessorem,  comites  habuit 
Johannem  Fuggerum  adfinem  et  Margretham  Peutingeriam '^  ciues"  (Cod.  Pal.  lat.  913 
bibliothecae  vaticanae,  p.  678.  Eadem  fere  sunt  apud  Menckenium  1.  c.  I  1925 — 1926; 
desunt  autem  prorsus  apud  Hartrnannum ;  cf.  supra  p.  220).  Quae  num  omnia  ita, 
ut  Gassarus  scribit,  se  habuerint,  alii  diiudicent.  Philippus  Eduardus  Fuggerus  in 
*  Ephemeridibus  notavit:  „September  1569  ...  17  Jst  mein  F:  muetter  sampt  hern 
Hansen  von  Augspurg  nach  la  madonna  di  Lorento  vnndt  Rom  in  .15.  pferdt  starck, 
verruckt,  pater  uuendelinus  cum  ipsa"  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  48^). 
Fuggeros  abiisse  „stupentibus  ad  eam  rem  ciuibus  Augustanis,  eamque  profectionem 
habentibus  coelestis  cuiusdam  prodigij  loco",  narrat  „Andreas  Scotus"  S.  J.  in  domus 
augustanae  *Litteris  annuis,  Augusta  17.  Septembris  1570  ad  Borgiam  datis:  „Ad- 
iunctus  fuit",  ait  ille,  „peregrinationis  comes,  de  voluntate  R.  T.,  quidam  ex  patribus 
nostris,  qui  earundem  personarum  in  itinere  Germanicas  exciperet  confessiones  et 
quarundam  rerum  praesens  R.  T.  reddere  posset  rationem"   (G.  Ep.  XI  f.  179 — 180). 

a)  Vei-bum  ohscufius  so-iptum  ;  crescere  ?  superseminari  ?     Cf.  Mt  13,  25. 


'  Cf.  Mt  13,  24 — 80.  Anabaptistae,  Lutherani,  maxime  autem  Calviniani  ex 
Belgio  pulsi  Coloniae  habitabant,  scholas,  conventicula,  contiones  habebant,  imagines 
in  catholicos  contumeliosas  per  urbem  disseminabant  (Hansen  1.  c.  567 — 576). 

■  Lv  6,  16  26  27;  10,  13.     Ps  23,  3;  67,  6.     Act  6,  13  etc. 

»  Cf.  supra  p.  218—220  255—257. 

*  Catharinam,  ut  videtur;  v.  supra  p.  255— 257  289  384—335. 

*  Divitem  hanc  nobilemque  feminam  a.  1568  votum  perpetuae  virginitatis 
emisisse  narratur  in  *  Historia  collegii  augustani  a  P.  Matthaeo  Radero  S.  J.  scripta 
(Cod.  friburg.  „Hist.  coll.  Aug."  p.  31).    Plura  apud  Agricolam  1.  c.  I,  Dec.  3,  n.  186. 


1689.  Paulus  Hoffaeus  Can.    1690.  Otto  Truchsess  Can.  365 

1689.  P.    PAUIirTS    HOFFAEITS    S.    J.    praepositus    provincialis 
Germaniae  superioris  CANISIO. 

Oeniponte  circa  medium  Octobrem  1569. 

Scribit  ei,  ut  pergat  Augustae  et  confessarium  et  exorcistam  agere ;  neque  enim 
alium  sibi  suppetere,  qiiem  in  locum  P.  Wendelini  Volck,  cum  loanne  et  Ursula 
Fuggeris  Romam  missi,  substituere  possit.     Plura  vide  infra,  ep.  n.  1693. 

Hoffaei  litterae  perierunt;  quid  autem  hic  Canisio  commiserit,  planius  intelle- 
gitur  ex  eius  *epistulis  ad  Borgiam  praepositum  generalem  datis;  ita  enim  Hoffaeus 
Oeniponte  18.  Octobris  1569:  /R.  P.  Canisius  Augustae  est,  sed  tantum  tamen  non 
occupatus  quantum  erat  P.  Wendelinus;  sed  etiam  sanitatem  ipsius  promouet, 
quando  non  continuo  studijs  incumbit,  et  interdum  auocatur.  Video  grauiter  D.  Mar- 
cum^  accepturum  si  in  medijs  afflictionibus  a  P.  Canisio  deseratur.  .  .  .  Obsecro 
P.V.  intelligat  totius  negotij  Canisianj  et  Fuggerianj  statum  a  P.Wendelino,  quem 
vtinam  ad  Natalem  Dominj  remitteret."  Et  Oeniponte  8.  Novembris  1569:  „R.  P.  Ca- 
nisius  non  successit  P.  Wendelino  in  officio  ordinarij  confessoris,  qui  non  nisi  Fugge- 
ricos  aliquot  audit,  ordinarius  vero  est  P.  Balthasar^.  P.  Canisius  tamen  curat 
quandam  nobilem  virginem  obsessam  ^  in  aedibus  Dominj  Marcj,  nec  consultum 
videtur  vt  Dominum  Marcum  in  tanta  necessitate  deserat,  quamquam  in  suo  opere 
conscribendo  nonnihil  iccirco  impediatur,  et  optandum  esset  vt  P.  Wendelinus  tanto 
citius  rediret"   (ex  autographis;  G.  Ep.  X  f.  128^  132''). 

1690.  Cardinalis  OTTO  TRrCHSESS  episcopus  augustanus  CANISIO. 

Roma  inter  ineuntem  Oct.  et  ineuntem  Nov.  1569. 

Ex  epistula  Canisii,  de  qua  infra,  ep.  n.  1697,  et  ex  Theodorici  Canisii  auto- 
grapho,  quod  est  in  G.  Ep.  X  f.  104. 

Canisiiis  Augmta  1.  Decemhris  1569  cardinali  Truchsess  scripsit:  „Scribo  tar- 
dius  ad  amplitudinem  tuam.  . . .  Reuersus  autem  his  diebus  Augustam,  binas  offendi 
literas  tuae  dignitatis,  quibus  priusquam  respondeam"  etc.  Cardinalis  epistulae  per- 
isse  videntur;  quid  autem  is  scripserit,  ex  Canisii  Utteris,  quas  dixi,  colligi  potest. 
Eandem  epistulam  Tfieodoricus  quoque  Canisius  collegii  dilingani  rector  significare 
videtur,  cum  Augusta  19.  Novembris  1569  Borgiae  praeposito  generali  scribit:  Ut 
oppido  dilingano  contionatorem  daremus,  instanter  a  nohis  et  cardinalis  litteris  et 
„Senatus  aulicus"  eius  verbis  petierunt. 

Ex  Canisii  litteris,  quas  dixi,  intellegitur,  cardinalem  cum  Canisio  questum 
esse  de  Gebhardo  Truchsess  nepote  (qui  postea  ad  protestantes  transiit),  Augustae 
tunc  agente.  De  quo  aliqua  addo  ex  *  epistulis  autographis  eodem  fere  tempore  a 
cardinali  Truchsess  Roma  ad  x^Ibertum  V.  Bavariae  ducem  datis ;  haec  enim  utilia 
sunt  et  ad  Truchsessii  epistulam  canisianam,  quae  iam  uon  exstat,  supplendam,  et 
ad  Canisii  responsum,  quod  infra,  ep.  n.  1697  ponetur,  illustrandum.  Sic  igitur  car- 
dinalis  scribit  29.  Octobris  1569  :  „Jch  wirt  bricht  wie  mein  Vetter  Gebhard  Thumher 
ain  ongaystlich  schiessen  gehalten  vnd  das  darauff  mem  herr  Hertzog  Ferdinand 
och  gwest."  Quodsi  reapse  Gebhardus  male  se  gessit,  id  cardinali  valde  displicet. 
„Dann  ich  wolt  das  in  dem  namen  Gottes  die  gaystlichen  sich  in  Aveysen  vnd  ge- 
berden  geschicklich  hielten,  und  nitt  also  versoffen  pohleris  ongeschickt  vol  und 
Toll  weren.  Jch  bins  hoch  erschrocken,  vnnd  bekimmert  mich  nitt  wenig.  Es  will 
kain  gluck  mer  beij  den  Thuemherren  sein*.  .  .  .    Das  mein  vetter  sich  onpfeffisch 


'  Fuggerum.  ^  Sammarayr. 

'  Annam  Bernhauser,  de  qua  multa  dicentur  infra,  mon.  ott.  (1) — (4). 

•*  Philippus  Eduardus  Fuggerus  in  *Ephemeridibus  anni  1569:  [Es  schreibt 
October  4]  „Bechler  aus  Augspurg  .  .  .  wie  herr  Gebhart  leerne  Kachelofen  vnndt 
fenster  .  .  .  einbrechen,  vndt  wie  [er]  .  .  .  grosse  vnflaterey  angefangen"  (ex  autogr. ; 
Cod.  vindob.  7447  f.  48"). 


366  1691.  Can.  Francisco  Turriano.     1692.  Martinus  Eisengrein  Can. 

gehalten  ist  mir  vast  layd."  Utinam  dux  Gebhardum  serio  admoneat  et  vituperet! 
^Solchs  wurde  mer  ansehen  haben  dann  wan  ich  ain  gantz  Bichel  schribo  vnd 
mecht  bey  disem  onerfaren  gropen  Jungen  Delpel  vil  erschiessen."  Et  19.  Novembris 
1569:  „Jch  kan  auii  sonderm  vertrawen  E.  L.  '  onangezaigt  nitt  lassen  das  mein 
brueder  selig  ^  vnd  ich  allen  rauglichen  fleyss  fir  gewentt  domitt  sein  sim  mein 
Vetter  Gebhard  zum  Gaystlichen  standt  wol  erzogen  wurde,  Der  hatt  sich  ain  zeytt 
lang  der  massen  gehalten  das  nitt  klaine  hoffnunng  seint  halb  gwest,  vnd  ist  gar 
eingezogen,  gaystlich  und  Gottzferchtig  mitt  beharlicher  innerlicher  vnnd  eusser- 
licher  erzaignung  mitt  Frequentation  der  sacramenten  Confessionis  ac  Comraunionis, 
mitt  gaystlichen  khiidern  und  wandel  \  Aber  yettzt  zu  Augspurg  ains  mals  hatt 
sich  in  beharliche  fiUerey,  weltlich  klaydung,  reytterischen  vngaistlichen  wandel 
wider  alle  mass  begeben  vnnd  schwirmbt  hin  und  wider  in  der  statt,  Thuett  wie 
ain  onbesinneter  raensch,  welchs  [?]  mich  hochbekimmert,  Sonderlich  die  weyl  bey 
im  kain  warnung  hilfft  er  mir  och  auff  meine  schreiben  kain  antwurt  gibt,  sonder 
auff  seinem  firnemen  beharret  mitt  allerlaij  onweyfi."  Ideo  dux  velit  ei  „ain  starcke 
hefftige  erinnerung  thuen,  das  er  von  seinem  onwesen  abstande,  vnnd  seinem  Gayst- 
lich  brueff  darin  er  schon  subdiaconus  ist  nach  settze".  Item  3.  Decembris  1569 
ducem  rogat,  ut  Gebhardum  ita  admoneat.  „Er  ist  gar  weltlich  klaydt,  helt  15.  pferdt, 
reytt  in  hosen  und  Wamraes  durch  die  statt,  gatt  wider  in  die  kirchen  noch  in  das 
Capitel,  sagt  er  wille  in  krieg,  hatt  in  wenig  wochen  300.  gulden  verzert,  ist  stat- 
tigs  truncken,  hatt  liederlich  gesinnd  beij  im  onbekante  Westphaelinn."  Deinde 
7.  lanuarii  1570:  „So  sag  ich  E.  L.  grossen  danck  von  wegen  der  gnedigen  warnung 
die  si  schrifftlich  an  mein  Vetter  her  Gebharden  gethon"  (Cod.  „Hochstift  Augsburg 
4.  Serie  II,  n.  92"  f.  165^—166''  181^—182»'  187"  204»;  Monachii  in  archivo  regni 
bavarici). 

1691.        CANISIUS  P.  FRA^CISCO  TURRIA^KO  S.  J. 

Augusta  Vindelicorum  paulo  ante  29.  Octobris  1569. 

De   lihris  pro  Canonibus  Apostolormn  epistuUsque  pontificum    et  de  sacrificio  a 
Turriano  scriptis.     Vide  ep.  n.  1693. 

1693.  MARTIXIJS    EIISEXGREIX     praepositus     passaviensis     et 

ottinganus,  theologiae  professor  etc.  CANISIO. 

Ingolstadio  exeunte  m.  Octobri  1569. 

Consulit  eiun,  num  episcopatum  labacensent  sibi  oblatiim  admittere,  et  nimi  apud 
Carolum  II.  archiducem  religionis  in  Austria  interiore  iuvandae  gratia  aliquamdiii 
morari  debeat. 

Eisengreinii  epistula  perisse  videtur ;  ex  aliis  autem  fontibus  cognoscitur, 
quibus  de  rebus  ille  scripserit;  earum  suramam  hic  pono,  quia  ad  epistulam  quoque 
n.  1694  intellegendam  necessaria  est.  Martinum  Eisengrein  (de  quo  Can.  III  321* 
684";  IV  493)  Vindobona  Ingolstadium  arcessitum  Albertus  V.  Bavariae  dux  sub 
a.  1562  parochura  ecclesiae  S.  Mauritii,  a.  1563  consiliarium  suum  et  praepositum 
mosburgensera  (Moosburg),  a.  1564  theologiae  professorem  in  universitate,  a.  1567 
praepositum  ecclesiae  collegialis  ottinganae  (Altotting)  constituit;  praeterea  S.  Pius  V. 
instante  loanne  Udalrico  Zasio  vicecancellario  Maximiliani  II.  imperatoris  praeposi- 
turam  cathedralis  ecclesiae  passaviensis  (Passau)  in  eum  contulit  {Pfieger,  Eisen- 
grein  13  14  75);  mosburgensi  tamen  praepositura  Eisengrein  a.  1569  se  abdicavit. 
Eodem  anno  Carolus  II.  archidux  et  Austriae  interioris  sive  Stiriae,  Carinthiae, 
Carniolae,  coraitatus  Goritiensis  princeps  ei  episcopatum  labacensem  (Laibach)  ob- 
tulit,  qui  Carniolam,  Stiriam  inferiorem,  Carinthiam  inferiorem  complectebatur.    Hic 

a)  Vel  hic   vel  supra  post  Gottzferchtig  snpplendum  esse  videtiir  gwest. 


'  i.  e.  Ewer  Liebden  (caritati  vestrae). 

^  Guilielmus  II.  sive   „iunior"  Truchsess  a  Waldburg. 


1693.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.    Augusta  Vind.  29.  Octobris  1569.        367 

certe  insigni  episcopo  valde  indigebat;  nam  res  religionis  ibi  pessime  habebant. 
Archidux  enim,  quamquam  ipse  vere  catholicus  erat,  in  aula  multos  protestantes 
alebat.  Austriae  interioris  nobilitas  paene  omnis,  urbium  cives  multi  lutheranismum 
sequebantur ;  urbis  labacensis,  quae  Carniolae  caput  est,  senatus  totus  erat  luthe- 
ranus.  Clerus  magna  parte  bonorum  privatus  erat,  et,  id  quod  longe  peius  erat, 
multi  ecclesiastici  concubinatu  aliisque  vitiis  laborabant.  Initio  a.  1569  in  Carinthiae 
et  Carniolae  conventibus  ordines  se  novam  illam  religionem  deserere  posse  nega- 
verant.  De  conventu  ordinum  Stiriae  in  ineuntem  m.  Novembrem  1569  indicto  mul- 
tum  timebatur;  volebant  illi  archiducem  urgere,  ut  protestantismi  libertatem  omni- 
bus  concederet,  ^Agendam"  lutheranam  conscribendam  curaret  etc.  {Pfleger  1.  c. 
80—81.  Loserth  1.  c.  138—151  158.  Steinhuher  1.  c.  F  336—337.  Jos.  Schmidlin, 
Die  kirchlichen  Zustande  in  Deutschland  vor  dem  Dreifiigjahrigen  Kriege  I,  Frei- 
burg  i.  Br.  1908,  33  —  35).  Cupiebat  sane  Eisengrein  pro  suo  religionis  studio  his  malis 
mederi ;  sed  simul  dubitasse  videtur,  num  tantis  difficultatibus  superandis  vires  suae 
pares  essent.  Accedebat,  quod  Albertus  V.  dux  in  gravibus  religionis  negotiis  Eisen- 
greinii  opera  uti  solebat ;  ut  cum  a.  1563  et  1564  Vindobonae  de  calice  laicorum, 
a.  1564  Salisburgi  de  concilio  provinciah',  a.  1566  Romae  de  episcopatu  frisingensi 
Ernesto  principi  dando  et  in  comitatu  hagensi  de  Lutheranis  ad  ecclesiam  reducen- 
dis  ageretur;  multas  quoque  ecclesiarum  visitationes  dux  Eisengreinio  committebat 
{Can.  IV  4993  614  981 ;  V  263—264.  Pfteffer  I.  c.  28).  Quare  praevideri  poterat, 
Albertum  haud  facile  abeundi  veniam  ei  concessurum  esse.  Itaque  Eisengreinii 
animo  alterum  quoque  consilium  obversabatur ;  quod  et  ipsum  Canisio  proponebat: 
Poterat  ad  aliquod  tempus  in  Stiriam  proficisci,  ibi  protestantibus  Graecii  congre- 
gatis  rationes  conturbare,  Carolo  archiduci  opem  ferre,  Graecii  et  Labaci  collegiis 
Societatis  instituendis  viam  parare,  dioecesi  labacensi  probum  episcopum  providen- 
dum  curare;  iamque  eius  rei  causa  oculos  coniecerat  in  viros  aliquot,  quos  Canisio 
nominabat:  Henricum  Scribonium  metropolitanae  ecclesiae  pragensis  praepositum 
(cf.  Can.  I  599');  Martinum  Gerstmann  cathedralis  ecclesiae  vratislaviensis  custo- 
dem  eundemque  cancellarium  olomucensem  {ci.  J.  Jungnitz,  Martin  von  Gerstmann, 
Breslau  1898,  7  16),  qui  postea  episcopus  vratislaviensis  tuit;  cathedralis  ecclesiae 
olomucensis  praepositum,  quem  apud  Hosium  propius  cognoverat;  maxime  autem 
Hieronymum  comitem  Rosdracevium  (Rozdrazewski,  Rozdrazow)  cathedralis  ecclesiae 
vratislaviensis  praepositum  {Jungnitz  L  c.  41 — 42  451.  Can.  V  44**),  qui  postea  epi- 
scopus  cuiaviensis  (Kujavien,  Leslau)  fuit.  Plura  vide  apud  Pfleger  1.  c.  83 — 84  et 
infra,  ep.  n.  1694. 

1693.  CANISIUS  SANCTO  FRAXCISCO  BORCjHAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  29.  Octobris  1569. 

Ex  autographo  (2°;  IVs  PP- ;  in  P-  2  est  etiam  inscr.  et  pars  sig.),  Germ.  183 
n.  241  (f.  88).  Litterarum  particula  est  in  Epp.  Nadal  III  813—814;  iisdem  usus 
est  Sacchiniis,  Can.  269. 

P.  Turriani  opus  pro  Canonibus  Apostolorum  et  liber  de  sacrificio.  Canisii 
liber  adversus  Centuriatores.  Ipse  totus  est  in  confessionibus  et  exorcisniis.  Superiorum 
voluntati  se  permittit.    loannis  Fuggeri  dubia  et  errores.    Cardinalis  Amulii  litterae. 

t  Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna 

Admodum  Reuerende  Pater. 

Accepi   23  Septembris   datas.     Hodie   uero   perlata   sunt   ad   me 

scripta  P.  Torrez  siue  Turriani,  cui  ante  paucos  dies  respondi,   atque 

iterum  dici  cupio,    posteriorem  scriptorum   partem    nondum  esse  mihi 

redditam^  fortasse  quod  Reuerendissimi  Domini  Cardinalis  Augustani 


'  Scripta  dicit,  quibus  P.  Franciscus  Turrianus  (Torres)  S.  J.,  vir  caeteroquin 
doctissimus,   infausto  sane  consilio,    refutandos  sibi  sumpserat  Centuriatores  Magde- 


368  1693.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

nepotes  aegritudine  Venetijs  intercepti,  nondum  ad  nos  peruenerint^ 
Jtaque  priorem  partem  dumtaxat  accepi,  eamque  nostris  Theologis 
relegendam  et  iudicandam  offeram  statim.  Jnitium  editionis  hoc  quidem 
anno  aegre  uidebimus.  Sapientes  quidam  suadent,  opus  hoc  meo  com- 
miscendum  non  esse,  sed  separatim  potius  edendum  ob  argumenti  et 
styli  dissimiHtudinem.  Qua  in  re  quicquid  effecerimus,  re  cum  Patribus 
nostris  deliberata,  spero  id  P.  T,  non  displiciturum  ^. 

Admonet  idem  P.  Turrianus,  ut  prioribus  libris  duobus  de  hier- 
archica  ordinatione  scriptis,  tertius  de  sacrificio  adiungatur.  Respondi 
autem  illi,  serius  hanc  admonitionem  huc  esse  missam,  dispersis  eius 
excusi  operis  non  paucis  exemplaribus  ^.  Deinde  ad  P.  Natalem  rationes 
complures  et  graues,  ut  putamus,  perlatae  sunt,  ob  quas  non  expediat 
scriptum  illud  de  sacrificio  in  lucem  prodire,  nisi  multis  in  locis  re- 
texatur  atque  mutetur.  Quare  arbitramur  P.  T.  mentem  non  esse,  vt 
liber  ille  cum  aliqua  Societatis  nota  et  doctorum  reprehensione  sic 
prodeat:  in  quo  tam  multa  desideramus,  ut  existimemus  optimum,  aut 
supprimi"  scriptum,  aut  ab  authore  ipso  recognosci,  quicquid  hoc  est 
operis.    Mittemus  autem  illud,  cum  primum  a  nobis  fuerit  postulatum. 

Quod  ad  meum  opus^  absoluendum  attinet,  crescunt  hactenus 
occupationes  Augustae,  quibus  reuocor  a  studijs,  Possem  illud  sane 
Dilingae,  ut  arbitror,  paucis  mensibus  absoluere,  ac  deinde  operae 
pretium  foret,  nie  nonnullis  mensibus  Dilingensi  adesse  prelo,  vt  rectius 
in  lucem  exeanf  omnia.  Scripsi  autem  Patri  nostro  Prouintiali^ 
quid  iudicet  P,  T.  de  scriptione  scilicet  propter  Confessarij  munus  non 
intermittenda,  sed  potius  maturanda  ^.  Respondit  ille,  ut  pergam  hoc 
loco  et  Confessarij,  et  Exorcistae  munus  obire,  cum  alium  in  locum 
P.  Wendelini '^  non  possit  substituere :  se  interim  in  Vrbem  scripturum 
et  acturum  de  hoc  ipso  negotio.     Quare  maiorem  a  P.  T.  lucem  ex- 

a)  Itn  C.  correxit  ex  supprimend.        b)  .4.  C.  corv.  ex  exireiit. 


burgenses  ea  in  parte,  qua  Canones  Apostolorum  et  „Epistolas  Decretales  Pontificum 
Apostolicorum"  (quas  pseudo-isidorianas  nunc  vocant)  ab  iis  auctoribus,  quorum  no- 
mina  prae  se  ferunt,  scripta  esse  negant. 

'  Carolus,  puto,  et  Christophorus,  qui  Guilielmi  iunioris,  fratris  cardinalis  Ottonis 
Truchsessii  de  Waldburg,  filii  erant  [Vochezer  1.  c.  III  7  14  53).  Pliilippus  Eduardus 
Fuggerus  in  *  Ephemeridibus  anni  1569:  [lanuarii  die]  „25  Ex  augusta  frater  [Oc- 
tavianus  mihi  scripsit]  che  gli  Truchses  nepoti  del  Cardinale  d'  augusta  sono  entrati 
nel  collegio  [germanico]  .  .  .  [lunio]  7  Di  Louayna  frater  . .  .  che  gli  nepoti  del  Cardi- 
nale  d'  augusta  non  uogliano  piu  stare  in  collegio, . . .  doue  ogni  cose  si  stringono  per 
conto  delle  regole."  Die  igitur  30.  Augusti  duos  illos  Truchsessios  Roma  in  Ger- 
maniam  esse  profectos.  Qui,  ut  idem  Fuggerus  notat,  Bouoniae,  antequam  Romam 
mitterentur,  litteris  studebant  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  7447  f.  40''  41''  45'-'  47"). 

-  Et  Borgias  Canisio  commendaverat,  et  ipse  Canisius  optaverat,  ut  libro,  quem 
ipse  contra  Centuriatores  scribebat,  hoc  Turriani  scriptum  adiungeretur;  v.  supra  p.  171 
186  337  345. 

'  Vide  infra,  mon.  litt.   (30).  *  Refutationem  Centuriarum. 

*  Paulo  Hoffaeo.  «  Vide  supra  p.  361. 

^  Volck,  cum  Fuggeris  in  Italiam  profecti ;  v.  supra  p.  364. 


Augusta  Vind.  29.  Octobris  1569.  369 

pecto,  et  me  totum  uoluntati  superiorum  permitto,  siue  me  Confes- 
sarium  hic  manere,  siue  ad  absoluendum  opus  incoeptum  Dilingam 
redire  iubeant.  Vtinam  redeat  huc  mature  P.  Wendelinus,  et  hanc 
prouintiam  liberet  tam  graui  munere  et  onere,  quod  in  expellendis 
daemonibus  semel  ab  eo  susceptum,  deserere  non  posse  uidemur. 
Fuggeri  isti  tum  absentem,  tum  praesentem  unum  e  nostris  occupant 
satis,  ac  duos  postulant  operarios,  qui  satis  habent''  cum  illis  negotij  ^ 

Speramus  autem  et  optamus  admodum,  vt  Dominus  Joannes 
Fuggerus  isthic  proponat  dubia  sua,  quae  illum  et  nos  merito  torquent 
in  possessione  bonorum,  et  exercitio  negotiationum.  Liberandus  etiam 
est  prorsus  errore,  quem  imbibit  et  defendit  mordicus  de  animabus 
mortuorum,  adeoque  damnatorum  hominum,  quae  rursus  in  aliena 
migrent  corpora,  et  poenis  peccatorum  suorum  per''  exorcistam  ex- 
imantur.  Expediret  prorsus,  huc  D.  Vrsulam  cito  reuerti,  vt  suorum 
curam  necessariam  gereret,  idem  de  Domino  Joanne  iudicant  sapientes. 

Ex  adiunctis  intelliget  P.  T.  quid  a  me  postulet  Jllustriss.  Car- 
dina[lis]°  Amulius^,  cui  non  respondebo,  nisi  certior  fiam  prius  de 
mente  P.  [T.].     Scripsit,  ut  puto,  eadem  de  re  P.  Prouintialis. 

Commeudo  me  et  Augustanam  hanc  messem   sacrificijs  et  preci- 

[bus]  P.^^T.  in  Christo  Jesu  domino  nostro^.    Augustae  29  Octob. 

1[569  1 
"-       '^  Jndignus  in  Christo  seruus  P.  Ca[nisius.] 

t  Admodum   Reuerendo   in   Christo   patri,    P.  Francisco   Borgia, 

Praeposito  generali  Societatis  Jesu.         Romae. 

Quae  Cauisius  de  Fuggei-is  scribit,  confirmantur  *  litteris  Oeniponte  8.  Novem- 
bris  1569  ab  Hoffaeo  ad  Borgiam  datis.  nPrincipes",  inquit  ille,  „personae  aliquot  hic 
et  in  Bauaria*  haud  parum  offensae  sunt,  quod  Domina  Vrsula  in  causis  spirituum 
in  Germania  neminem  audire  voluerit,  sed  Romam  pro  sapientia  ire  mahierit:  et 
certo  ha  perso  gran  credito,  et  existimant  quod  habeat  superbissimum  spiritum.  Ego 
quidem  conatus  sum  ipsam  purgare :  sed  principes  obijciunt,  excusari  eam  non  posse, 
nam  inquiunt,  nos  ipsi  ac  nostrj  coram  audiuimus  ipsam  et  Dominum  Joannem  peri- 
culose  de  animabus  disserentes :  nec  possunt  capere  quo  colore  nostrj  ipsam  ab- 
soluerint  et  communionem  dederint  dum  cum  omnium  iudicijs  pugnaret.  Haec  scribo 
R.  V.  P.  vt  bonam  matrem  saniorem  remittat,  ac  simul  instruat  P.  Wendelinum  quid 
in  posterum  facere  debet,  vt  maiorem  tueatur  autoritatem  in  regendis  istis  duabus 
personis."  Idem  Hoffaeus  Borgiam  Oeniponte  11.  Decembris  1569  *monuit,  ne  Fuggeris 
nimium  concederet.  „Valent  Domina  Vrsula  et  D.  Joannes  in  persuadendo  . .  .,  tra- 
hunt  suum  Confessarium  quo  volunt"  (ex  autographis;  G.  Ep.  X  f.  124*  132*). 

Borgias  Canisio  respondit  26.  Novembris  1569. 

a)  A  C.  corr.  ex  habeant.  b)  Sequuntur  vv.  sacerdotem  iiel,  ci  C.  oblitt.  c)  Epistula  a  hiblio- 
pego  in  codicem  iiiserta  est  tain  inepte,  ut  postreini  iUiiis  versus  integre  legi  non^iossint.       d)  A  C.  corr.  ex  E. 


*  P.  Wendelmus  Volck  in  *Litteris  annuis  Augusta  31.  Augusti  1569  datis 
affirmat:  „Cum  illustribus  personis  in  hac  ciuitate  nobis  maxima  conuersatio  est, 
qui  sua  authoritate  alios  ad  religionem  et  meliorem  frugem  trahunt,  qui  et  utuntur 
nostrorum  consiHo  grauissimis  in  rebus.  Penderent  ex  nostrorum  patrum  beneplacito 
omni  in  re,  nisi  multa  prudenter  patres  subterfugerent"  (ex  archetypo ;  G.  Ep.  X 
f.  86  87).  2  Yide  supra  p.  362.  ^  Rom  6,  11  23  etc. ;  v.  supra  p.  209». 

■*  Magdalena  et  Helena  reginae  et,  puto,  Ferdinandus  11.  archidux,  Albei'tus  V. 
Bavariae  dux,  Guilielmus  filius  eius. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VI.  24 


370  1694.  Canisius  Martino  Eisengrein. 

1694.  CANISIUS  MARTIlSrO  SI^EXGREIBT  ecclesiarum  cathedralis 
passaviensis  et  collegialis  ottinganae  praeposito,  theologiae  professori  in 
universitate  ingolstadiensi.         Augusta  Vindelicorum  5.  Novembris  1569. 

Ex  autographo  (2°;  pp.  2^^;  in  p.  4  sigillum  et  inscriptio,  quae  tamen  manu 
longe  posteriore  posita  esse  videtur;  ea  autem  folii  huius  pars,  in  qua  inscriptio 
manu  Canisii  vel  manu  alia  quidem,  eius  tamen  temporis  aequali,  posita  erat,  per- 
isse  videtur;  priori  huic  inscriptioni  ascriptum  erat:  ,Ex  archivo");  epistula  asservatur 
Monachii  in  archivo  regni  bavarici,  Jesuitica  in  genere,  Fasc.  13,  No  214.  Epistulae 
apographum  saeculo  XVIII.  scriptum  exstat  in  Cod.  monac.  ,Lat.  1606"  f.  105'' — 106\ 
Epistulam  paene  integram  germanice  vertit  Pfleger,  Eisengr.  81 — 82  (cf.  ib.  161) 
breves  eius  summas  posuerunt  liiess  1.  c.  391  et  Diihr,  Jes.  I  87. 

Interrogatus  Eisengreinio  suadet,  ut  potius  praeposituram  Ottingae  Veteris  reti- 
neat,  quam  episcopatum  lahacensem  suscipiat,  cuius  difficultatihus  superandis  vix  par 
sit.  Item,  ut  officia  immitmat,  imminuta  religiosius  administref.  Eum  tameti  ad 
tenipus  in  Stiriam  ire  posse.  Optat,  ut  Ottingani  reformentur  cultusque  B.  M.  V. 
apud  eos  instauretur. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna, 

Admodum  Reuerende  Domine. 

Festinus  Ingolstadiensis  aurigae  discessus  facit,  vt  pro  negotij 
magnitudine  respondere  ad  ea  non  possim,  quae  dignitas  tua  mihi  tum 
diligenter,  tum  amanter,  tum  copiose  perscripsit^  Vtinam  uero  sim 
ego,  qui  aliquid  uel  consilio,  uel  iudicio  et  prudentia  praestare  possim, 
maxime  ubi  de  re  grauissima,  et  saepe  a  sapientibus  iudicata,  iterum 
deliberatur.  Verum  enimuero  quando  ita  postulat  ac  quodammodo 
imperat  Magnificentia  tua,  quam  ex  animo  quidem  et  amo,  et  obseruo, 
breuiter  de  summa  negotij  dicam,  quae  post  preces  ad  Deum  fusas 
ego  quidem  praecipua  duco. 

Ex  duobus  ueluti  capitibus  iudicium  propositae  causae  pendere 
sentio,  primum  quidem  ex  eo,  an  a  Praepositura  sit  hoc  tempore 
transeundum  ad  oblatum  Episcopatum  ^ :  deinde  si  non  sit  transeundum, 
qua  ratione  suspiciones  et  obtrectationes  hominum  commodius  possint 
euitari,  ut  amicorum  et  absentium  beneuolentia  retineatur.  De  primo 
capite  sic  iudico,  quemadmodum  sapientia  tua  se  iudicare  scribit,  prae- 
ponderare  sciiicet  rationes,  quae  ad  retinendani  et  ornandam  in  Bauaria 
Praeposituram  hortantur,  Qua  de  re  Princeps  Albertus  ea  dixit,  quae 
magnum  sane  momentum  apud  sapientes  omnes  merito  habeant,  etiamsi 
Bauaria  suum  Praepositum  minoribus  beneficijs  sibi  deuinctum  teneret^. 
Ego  uero  hanc  vnam  rationem  adiungo,  etsi  fortasse  non  omnibus  ea 


'  Vide  supra  p.  366. 

^  A  praeposituris  ottingana  (Altotting)  et  passaviensi  (Passau)  ad  episcopatum 
labacensem  (v.  supra  p.  366) ;  ex  proximis  autem  epistulae  verbis  colligitur,  potissi- 
nium  significari  praeposituram  ottinganam ;  quae  certe  magni  erat  momenti  propter 
sacrarium  Beatae  Mariae  Virginis  maximis  eius  beneficiis  per  Germaniam  celeberri- 
mum ;  passaviensis  vero  praepositura  et  parvi  laboris  et  exigui  reditus  fuisse  videtur ; 
cf.  Ffieger  I.  c.  75. 

^  De  beneficiis,  quae  imprimis  Albertus  V.  dux  in  Eisengreinium  contulerat, 
V.  supra  p.  366—367. 


Augusta  Vind.  5.  Novembris  1569.  371 

sit  placitura:  Inter  duas  uocationes  consulte  retinetur  prior  tantisper, 
donec  accedat  alius,  qui  sub  poena  peccati  ut  Theologi  dicunt,  po- 
steriorem  nobis  imponat,  praesertim  cum  incertum  est  pror[sus,]*  an 
[maior  vtilitas]  nobis  et  Ecclesiae  ex  uocatione  et  cond[itio]ne  poste- 
riore  sit  consecutura.  Igitur  etiamsi  maiorem  in  modum  exoptem,  ut 
optimo  Principi  i  et  prouintijs  eius  Austriacis  hoc  difficillimo  et  afflic- 
tissimo  tempore  consulatur,  tamen  author  esse  nolim,  vt  ob  incertam, 
quam  animo  fingimus,  utilitatem,  certis  et  praesentibus  "^  periculis 
amicus  obijciat  sese,  praesertim  ubi  tam  altas  iecit  radices  Sathanis- 
mus,  et  nullum  praebet  subsidium  uicinia,  et  optari  potius  quara. 
sperari  possunt  praesidia  reliqua,  quibus  uel  maxime  opus  esset  ad 
instaurandam  in  tali  Ecclesia  religionem,  simulque  disciplinam  ecclesi- 
asticam.  Quod  si  aliter  visum  est  doctis  et  prudentibus  uiris,  agnosco 
zelum  illorum  in  iuuando  Principe  Carolo,  in  conseruandis  reliquijs 
Israelis^,  in  parte  Austriae  Christo  et  Ecclesiae  uindicanda.  Sed 
chara  est  mihi  salus  Domini  Eiseingreinij,  quem  Deus  Bauariae  bonum 
et  utiiem  operarium,  ac  nunc  etiam  Praepositum  dedit:  sit  ille  con- 
tentus  quaeso  sua  quam  duxit,  coniuge,  non  [des]erat  facile  vocationem  ^, 
praesentem  messem,  quae  repurgatione  et  cultura  diligenti  eget  *,  non 
sic  negligat,  vt  ad  futuram  nimis  incultam  et  asperam  transeat,  nisi 
omnino  sentiat,  subeundo  martyrio  pectus  infractum  et  uires  pares 
adesse.  Et  quoniam  coepi  meum  animum  libere  prodere,  hoc  etiam 
adijcere  non  uerebor,  ne  quicquam  caelem  amiciss.  uirum,  me  quidem 
ex  animo  desiderare,  ut  pietas  tua  sic  rationes  instituat  suas,  ut  im- 
minuat,  et  non  augeat  sibi  sarcinas,  quae  grauare  conscientiam  infirmi 
corporis  ^  possint.  Sarcina  non  leuis  est  parochia  Mauritiana  et  duplex 
Praepositura^.  Non  dicam,  quae  subinde  accedant  onera  extraordinaria, 
quae  forte  multos  Eiseingreinios  exercere,  et  ab  optimis  sanctissimisque 
studijs  retardare  possent'.    Hic  serio  meminerimus  quaeso,  quid  pro- 

a)  Oitae  liic  et  infni  uncis  qnadfatis  includuntur,  suppleta  sunt  ex  apographo,  de  quo  siipra  dixi. 
b)  Sic  C.  ipse   in  margine  correxit  pro  immensis,    fiuod  prius  scripserat. 

1  Carolo  II.  archiduci,  Stiriae,  Carinthiae,  Carniolae,  Goritiae  principi;  vide 
supra  p.  366.         ^  2  Par  34,  21.  ler  6,  9.  Ez  9,  8.  Mich  2,  12  etc.        »  Cf.  1  Cor  7,  20. 

*  Clerus  ottinganus  concubinatu  aliisque  morbis  laborabat ;  oppidura  autem 
et  urbes  vicinae  rerum  novarum  studio  infecta  erant,  quod  pro  eius  temporis  ratione 
communione  sub  utraque  specie  potissimum  significabatur  et  alebatur ;  v.  Pfleger 
1.  c.  75 — 76.       *  Interdum  magnis  podagrae  doloribus  vexabatur  {Pfleger  1.  c.  65—70). 

^  Concilium  tridentinum,  antiquam  disciplinam  instaurando ,  constituerat ,  ut 
singuli  ecclesiastici  uno  beneficio  contenti  essent,  et  si  qui  plura  haberent,  unum 
retinerent,  reliqua  dimitterent  (sess.  24,  de  ref.  c.  17 ;  cf.  sess.  7,  de  ref.  c.  4  5) ; 
cum  Germanis  tamen  ea  in  lege  saepe  dispensari  oportebat,  quia  et  ecclesiastici 
suppetebant  pauci  et  multa  beneficia  exiguos  habebant  reditus  paucorumque  mensium 
residentiam  exigebant;  cf.  Can.Y  201 — 202. 

^  De  his  occupationibus  v.  supra  p.  866—367;  Eisengrein  Vindobonam  annis 
quoque  1567  et  1568,  a  Maximiliano  II.  imperatore  arcessitus,  venerat;  illo,  ut  cura 
ipsius  consiliariis  de  rebus  religionis  ageret;  hoc,  ut  coram  imperatore  contiones 
haberet.  Ad  scribendura  quoque,  maxime  ad  ^Postillam"  edendam,  a  duce  urgebatur; 
ci.Pfleger  1.  c.  57—59  112. 

24* 


372      1694.  Canisius  Martino  Eisengrein.    Augusta  Vind.  5.  Novembiis  1569. 

prium  antistitis,  contionatoris,  Theologi  et  sacerdotis  munus  exposcat, 
quantique  referat,    nos   pauca   rite   administrare   potius,    quam   circa 
multa   imperfecte   uersari.     Magna   et   multa   sunt   ea   talenta,    quae 
charitati  tuae  Deus  Opt.  Max.  concredidit,  et  ad  Ecclesiae  suae  com- 
modum  iubet  expendi  ^.     Sed  fit  saepe,  nesc[io]  quomodo,  vt  cum  de 
alijs  bene  mereri  studemus,  quae  Christus  inprimis  requirit,  quae  con- 
scientia  mille  testes^  suggerit,    quae   saluti  nostrae  uel  maxime  con- 
gruunt,  ea  in  postremis  habeamus.     Quae  omnia  non  alio  sane  spec- 
tant,   nisi  ut  fidum  amicum  in  admonendo    declarem,    et  meum  simul 
timorem   ostendam,   qui  sollicitum  tenet,    cum   cogito,   alia  Dei  quam 
mundi  esse  iudicia,  summoque  in  periculo  eos  uersari,  qui  praeeminen- 
tem   in  Ecclesia   locum   tenent,    et  de  multis  animabus  Christo  iudici 
rationem  sunt  breui  reddituri.     Interea  cupio,   Deum  pijs  tuis  adesse 
conatibus,   vt  Ottingenses   errantes   in   uiam   redeant,    et  nobilis   ista 
Praepositura,  pietatis  Catholicae  praeclara  fiat  officina.    Hic  forte  locum 
habeat  Christi  sententia,   qui  se  a  diuino  opere  ne  parentum  quidem 
studio"  abstrahi  passus  est,  Quid  est  inquit,  quod  me  querebatis? 
An    nesciebatis,    quia    in    his     qu[ae]    Patris    mei    sunt, 
oportet  me  esse^.    Sed  omitto  contionari.    Blosium  contionatorem 
saepe  ut  audias  etiam  atque  etiam  rogo^. 

Non  licet  in  altero  capite  diu  immorari,  nam  literae  sunt  ob- 
signandae  hoc  tempore,  quo  discedit  auriga.  Non  mihi  displicet 
Magnificentiae  tuae  sententia  de  legatione  ad  Principem  Carolum  sus- 
cipienda,  si  Dominus  Albertus  eam  imponat".  Euentus  docebit,  quid 
apud  Principem  efficiant  sana  consih'a,  quae  Legatus  et  suo,  et  domini 
sui  nomine  suggeret.  Vtinam  deligatur  Labbaccensis  Episcopus  ex 
•  his,  qui  coramemorantur^,  isque  uelit  et  possit  se  murum  opponere 
pro  domo  IsraeH.  et  collapsam  fidei  sinceritatem  ilHs  restituat 
prouintijs,  quae  multis  et  probatis  egent  operarijs^.  Qua  de  re  non 
possum  agere  pluribus,  illud  extremum  rogans,  vt  Magnificentia  tua 
quam[prim]um  hac  molestissima  sollicitudine  liberet  sese,  neque  di- 
utius  in  hoc  biuio  haereat.  Apud  Ducem  Albertum  et  eius  Cancel- 
larium  ^  plura  et  oportuna  consilia  reperientur,  quibus  Princeps  Caroius 
in   auita   fide   confirmetur   suisque   consulat   prouintijs,   praesertim   si 

a)  Hoc  V.  a  C.  in  maryine  addititm  est. 


1  Cf.  Mt  24,  14—30. 

^  Proverbium  ^Conscientia  niille  testes"  memoratum  iam  est  a  Quintiliano, 
De  institutione  oratoria  1.  5,  c.  11. 

3  Lc  2,  49. 

^  Ludovici  Blosii  0.  S.  B.  (1506 — 1566)  religiosissimi  illius  abbatis  laetiensis 
(Liessis,  in  Gallia),  quera  S.  Ignatius  plurimi  faciebat,  opera  ascetica  in  unum  corpus 
collecta  a.  1568  Lovanii  prodierant  {Hurter  1.  c.  P  43).  Huncne  significat  Ca- 
nisius?     An,  qui  Ottingae  contionabatur,  Blosius  (Laurentius)  vocabatur? 

*  De  hac  legatione  v.  supra  p.  367.  **  Horum  nomina  v.  supra  p.  367. 
7  Ez  13,  5.            8  Cf.  Mt  9,  37  38;  Lc  10,  2. 

*  Simonem  Tliaddaeum  Eck. 


1695.  P.  Leonardus  Kessel  Can.     1696.  S.  Franciscus  Borgias  Can.       373 

fratres*  hoc  studium  orthodoxum  prouehant  magis  quam  impediant. 
Sed  non  oranium  est  fides^,  Dominus  in  suam  gloriam  uertat 
omnia.  Reuerenter  et  amanter  salutatum  ex  me  cupio  D.  Laurentium, 
qui  Deiparae  Virginis  cultum  isthic  instauret  quaeso,  vt  Ottingenses 
hoc  tanto  thezauro  rectius  uti  et  frui  norint^  Ego  nonnunquam  si 
dominus  faueat,  isthuc  excurram  Religionis  ergo,  sed  ante  futuram 
aestatem  non  uacabit  uereor*.  Dominus  Magnificentiam  tuam  diu 
nobis   et   Ecclesiae   incolumem   seruet.     Augustae   raptim   5  Nouem- 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 
Admodum   Reuerendo   viro  Domino  Martino  Eyseingreinio   prae- 
posito   Patavensi   et  Ottingensi,   praestanti  Theologo   et  patrono   suo 
Zu  Ottingen. 

Canisius  Eisengreinio,  quod  persuadere  volebat,  aut  non  persuasit,  aut  saltem 
non  statim  persuasit;  nam  ille  anno  quoque  pioximo  episcopatum  labacensera  sus- 
cipere  meditabatur ;  sed  res  tandem  sic  evenit :  Eisengrein  in  Bavaria  mansit ;  ne 
ad  tempus  quidem  in  Stiriam  profectus  esse  videtur;  cuius  rei  haec  causa  fuisse 
videtur,    quod  Albertus  V.  dux    abeundi  veniam    ei  non  dedit  {Pfteger  1.  c.  82 — 84). 

1695.  P.  liEOXAKDUS  K£NIS£L.  S.  J.  rector  collegii  coloniensis 
CANISIO.  Colonia  ineunte  vel  medio  Novembri  1569. 

Vide  infra,  ep.  n.  1703. 

1696.  SA^fCTlTS  FRAKCISCIJ8  BORCtJIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  26.  Novembris  1669. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  „P.  Pietro  Canisio". 
Germ.  70  f.  44. 

Lihrl  excudendi  non  sunt,  nisi  ad  pietatem  excitandam  idonei  erunt.  Canisius 
non  debet  ita  occupari,  ut  a  scrihendo  impediatur.  Fuggerorum  reditus.  loannis 
Fuggeri  qtiaestiones,  Canisius  neque  cardinalis  Amulii  neque  similihus  Utteris  loco 
movehitur;  Borgias  de  collegio  helvetico  p)ontificem  interrogahit. 

Pax  etc.  Si  e  riceuuta  quella  di  V.  R.  di  29.  del  passato,  et 
quanto  s'  appertiene  all'  opera  del  P.  D.  Torres^  si  rispondera  un'  altra 
uolta  quando  la  cosa  sara  trattata  con  lui,  E  certo  che  non  conuiene 
che  si  stampi  libro  alcuno  ne  suo  ne  di  altro  che  non  si  pensi  sara 
con  edificatione  della  Chiesa  et  della  Compagnia. 

Le  occupationi  di  V.  R.  in  Augusta  si  desidera  non  siano  tante 
come  quelle  di  fuora  che  impediscano  il  scriuere  notabilmente,  crediamo 
pero   che   fatto   il   natale^   torneranno    questi   Signori   Fuggeri   et  il 


'  Maximilianus  II.  imperator   et   Ferdinandus  II.  archidux    princepsque  Tirolis. 
^  2  Thess  3,  2 ;  an  subobscure  Maximilianum  II.  significat  ? 

*  Qui  m.  lanuario  a.  1570  Ottingae  contionatorem  ecclesiae  collegialis  agebat, 
ab  ipso  Eisengreinio  ^Ludovicus  Schinweils"  vocatur  {Mart.  Eisengrein,  Vnser  liebe 
Fraw  zu  Alten  Oetting,  Jngolstatt  1571,  f.  134^). 

*  Excurrit  m.  lanuario  1570 ;  v.  infra,  mon.  ott.  (2). 

^  P.  Francisci  Turriani  librum  de  sacrificio  missae  significat;    v.  supra  p.  368. 
^  Post  d.  25.  Decembris  proximosque  dies. 


374  1696.  S,  Franciscus  Borgias  Canisio. 

P.  Vendelino  ^  in  modo  che  V.  R.  sark  allegerito.  Benche  in  questo 
niezzo  si  desidera  anche  che  il  P.  Balthassar^  6  alcun"  altro  solleui 
V.  R.  quanto  si  potra,  di  quelle  occupationi  doue  puo  essere  solleuato. 

Quanto  alli  dubij  del  Signor  Giouanne  si  hauera  anche  cura  di 
rissoluergli,  et  non  pare  gia  ci  sara  faticha  in  trattar  di  quello  delle 
Anime  de  Defunti,  perche  pare  tiene  la  cosa  per  rissoluta^. 

Si  e  uista  la  lettera  che  1'  Illustrissimo  Cardinale  Amulio  scriue 
a  V.  R.  et  se  gli  rimanda  qui,  non  habbiamo  notitia  alcuna  di  questo 
Collegio  di  Heluezi^  ne  S.  Santita^  ha  comandato  cosa  alcuna  per  se 
ne  per  mezzo  del  Cardinale  che  scriue  a  V,  R,  non  si  moua  per  questa 
lettera  ne  per  altre  simili  senza  comandamento  di  S,  Santita  cui  mente 
qua  si  procurara  intendere  et  all'  hora  si  scriuera  a  v.  R.  et  al  P.  Pro- 
uinciale  ^  quel  che  bisognera  ne  altro  al  presente  gli  diro  se  non  che 
se  gli  racomandiamo  etc.     Di  Roma  alli  26,  di  Nouembre  1569, 

Hae  litterae  multum  illustrantur  et  supplentur  per  ea,  quae  cardinalis  Otto 
Truchsess  de  Ursula  a  Lichtenstein  vidua  Georgii  Fuggeri  et  loanne  Fuggero 
et  Susanna  illa,  Ursulae  famula  a  daemone  obsessa,  *scripsit  ad  Albertum  Y. 
Bavariae  ducem  Roma  14.  lanuarii  1570:  ^Souuil  die  frauw  Fuggerin  Wittfrauw, 
und  Hern  hansen  antrifft  ist  es  der  mehrerthayl  beschehen  das  si  zu  Loreto  unnd 
hie  die  loca  sancta  und  Reliquias  haben  zu  besuechen  wellen  ex  deuotione,  vnd 
darnebenn  Rhatt  zesuechen  eines  besessens  Medlins  halb  wie  es  mecht  erledigt 
werden  welchs  mitt  kurtze  nitt  mag  bricht  Averden,  will  all  ding  lassen  abschreiben 
vnd  E.  L.  im  hochsten  gechaim  zu  schicken.  Si  send  vor  weyhenechen  die  fraw 
Fuggerin  und  H.  Hans  (doch  on  die  besesne)  bey  Bapt.  Hayligkhait  gwesf.  der 
hatt  ir  ain  gnedigiste  audiens  geben  mitt  vil  benediction  Pater  noster*  und  Agnus 
Dei  ^  unnd  hatt  si  fast  gern  gesehen.  Der  Herr  von  Granduella  '*•  helt  Si  alle  im 
haufi  auff  und  ain  aigne  Tafel.  Si  ist  gar  gottzforchtig  und  on  vnderlafj  besuecht 
si  die  Khirchen,  und  der  hayligen  greber."  Et  *Roma  11.  Martii  1570:  „Die 
Fuggerisch  sach  ist  dermassen  ergangen  das  aufi  der  Bapst.  Hayligkhait  befehl  das 
Medlin  zwaymal  in  der  Teutschen  Kirchen  ",  und  ainmal  alla  Rotunda  genant  ^^  be- 
schworen,  Aldo  ist  der  boss  feijnndt  durch  die  Priester  Societatis  Jesu  aufi  ir  Haylig- 
kayt  sonderm  gwalt  Souuil  beschworen  worden  das  er  erstlich,  hatt  herauss  geben 
ain  Schrifft  so  er  von  des  Medlins  hannd  geschriben  gehabt  darin  si  sich  im  hatt 
ergeben  gehabtt ",  die  Selb  schrifft  hab  ich  vnd  vil  gesehen  vnnd  man  hatts  in  ainem 
gesegneten  feur  verbreut  sambt  noch  ainem  vierthayl  ains  Teffeliu  so  der  Teuffel 
och  widerbracht  vnd  ist  das  Medlin  wider  ledig  worden  vnnd  also  gesundt  von  hinnen 


'  loannes  et  Ursula  Fuggeri  cum  P.  Wendelino  Volck  Romae  degentes ;  vide 
ea,  quae  sub  ipsas  hasce  litteras  dicentur. 

^  Sammarayr.  ^  Vide  ea,  quae  sub  has  litteras  dicentur. 

*  Vide  supra  p.  362  369.  ^  Pius  V.  "  Paulo  Hoffaeo. 

■^  Ursulam  matrem  21.  Decembris  apud  Pium  V.  fuisse  *notavit  PJnhppiis 
Eduardus  Fuggerus,  Ephemerides,  I.  c.  f.  50''. 

*  Serta  vel  grana  precatoria  dicit,  eaque,  puto,  a  pontifice  sacrata  ita,  ut  in- 
dulgentiae  iis  coniungerentur  (v.  Can.  IV  27 — 28).  Gassarus  *scribit,  illum  a.  1570 
loanni  Fuggero  „muItorum  annorum  et  dierum  indulgentias,  super  precatorijs  quibus- 
dam  ex  Hebeno  ut  credunt  tornatis  corollis  concessisse"  (Annales  Augstburgenses, 
Cod.  lat.  1  bibliothecae  regiae  monacensis  p.  596). 

*  De  his  V.  Can.  I  77P.  'o  Cardinalis  Antonius  Perrenot  de  Granvella. 
"  S.  Maria  dell'  Anima.  '-  La  Rotonda,  Pantheon,  S.  Maria  ad  Martyres. 
"  Vide  supra  p.  221. 


Roma  26.  Novembris  1569.  375 

weg  kommen.  Was  ich  weytter  fir  schrifften  deselb  betreffend  bekommen  kan  will 
ich  E.  L.  schicken  bey  nechster  Post."  Et  *Roma  1.  Aprilis  1570:  „Der  Fuggerin 
halb  so  bold  ich  kan  schick  ich  E.  L.  die  vbrige  schrift'ten  so  noch  in  der  Bapst. 
Hayiigkhait  handen  sendt"  (ex  autographis,  quae  exstant  Monachii  in  archivo  regni 
bavarlci,  Cod.  ,Hochstift  Augsburg,  Corresp.  1569—71,  T.  lY"  f.  209^  247^  275=^). 
De  iisdem  exorcismis  romanis  P.  Mafthaeus  Raderns  S.  J.  inter  a.  1594 — 1598  haec 
posuit  in  sua  *,Historia  collegii  augustani"  manu  scripta:  P.  Wendelino  Volckio 
Ursulae  Fuggerae  confessario  „multa  mouenti  conantique  significatur,  non  posse, 
nisi  Romae  daemonem  pelli"  ex  Susanna  illa.  Romam  igitur  petierunt  Ursula  Fuggera, 
^Johannes  Fuggerus,  qui  hodie  etiam  nunc  superest",  Wendelinus  cum  Susanna. 
^Pontifex  Maximus,  Pius  quintus,  ut  Daemonem  pellat,  appellatus,  rogatusque, 
ut  opem  perditissimae  afflictissimaeque  puellae  ferat,  Daemonisque  fugandi  laborem 
suscipiat ;  Quaerit  curiose ,  uti  decebat ,  caussam ,  initia ,  progressum  totius  rei 
Pontifex,  ut  occupata,  ut  deuota,  ut  deuinctaque  scripto  daemoni  fuerit.  Causas 
omnes  expedire  conscii  uix  audebant,  ueriti,  ne  Puella  rogo  flammisque  imposita,  ex- 
ureretur,  quod  de  Chirographo,  et  sacra  hostia  ^  iam  intellexerat,  grauissijneque 
Christi  iniuriam  doluerit  '^  [?] :  Jlli  per  imbecillitatem  aetatis  et  iudicij,  inductam 
fatentur.  Pontifex,  rem  ancipitem,  dubiamque  ratus,  tentata  semel  adiuratione  ^, 
curam  Societati  cum  amplissima  potestate  permittit.  Wendelinus  iam  de  scripto 
sanguine  exarato  recuperando  extorquendoque  propemodum  desperat,  cum  res  duobus 
etiam  socijs,  et  potissimum  Germano,  e  Rheni  prouincia,  Romam  ante  aliquot  annos 
profecto,  committitur,  homini  plane  bono,  priscaque  simplicitate,  et  singulari  uitae 
innocentia  plurimum  commendato.  Js  in  aede  Mariae  Rotundae  pi-aesentibus  17. 
uel  16.  testibus,  Romae  hostem  acerrime  agressus  ita  pressit,  ut  chartam  scriptum- 
que,  quamuis  aegre,  expresserit.  Fit  enim  iudicio  summi  Numinis,  ut  qui  sua  uolun- 
tate,  a  DEo  auctore  et  parente,  nefarie  desciscunt,  nunquam  aut  raro  aegreque  se 
ab  hoste  expediant,  et  in  gratia  apud  DEVM  reponantur.  Extrema  certe  omnia 
sunt  Romae  tentata  in  hac  causa ;  tanto  saepe  terrore  locum,  ubi  urgebatur,  impleuit 
Daemon,  ut  totis  artubus  contremiscerent,  seseque  in  fugam  darent,  qui  spectatores 
uel  adiutores  aderant.  Sed  ui  tandem  suprema  compulsus,  sublimem  puellam  tulit, 
dilaniauit  vnguibus,  torsitque  atrocissime,  et  chartam  seu  Chirographum  teterrima 
inuolutum  fasciola,  spectantibus  et  horrentibus  qui  aderant,  extremum  in  angulum 
templi  abiecit,  quam  Wendelinus  sustulit,  manumque,  et  uerba  agnouit ;  Viderunt 
eandem  Otho  Cardinalis,  P.  Borgia  Generalis,  et  alij.  Rogatus,  ubi  id  reseruasset 
tamdiu,  nominauit  in  Germania  locum"  (Cod.  friburg.  „Hist.  coll.  Aug."  p.  38 — 42. 
Cf.  etiam  Sacchiniim,  Historiae  Societatis  Jesu  Pars  tertia,  1.6,  n.  11,  &i  Agri- 
colam  1.  c.  I,  D.  3 ,  n.  227 — 230).  De  eadem  illa  Susanna  in  *Litteris  annuis 
domus  S.  J.  augustanae  Augusta  17.  Septembris  1570  datis  narratur:  ,Energumena 
puella,  per"  Fuggeros  ^adducta  Romam  cum  biennium  et  eo  amplius  Augustae  nostris 
laboriosum  creasset  negotium,  a  Daemonis  infestatione  curata,  plane  incolumis  ad 
nos  reuersa  est"  (ex  archetypo ;  G.  Ep.  XI  f.  179'^ — 180*).  Quod  autera  ad  falsam 
illam  lonnnis  Fuggeri  de  hominibus  mortuis  opinionem  attinet,  cardinalis  Otto  Truch- 
sess  Alberto  V.  Bavariae  duci  *scripsit  Roma  11.  Martii  1570:  „Her  hanns  fugger 
soU  wol  ain  irrische  opinion  der  abgestorbnen  seelen  halb  gehabt  haben,  daruon  ist 
ales  durch  die  Theologos  gewisen  worden  also  dafi  er  weder  mir  noch  der  Bapst: 
Hayligkhait   daruon   nichs   hatt   firgebracht,   Es   ist   ain  alte  verdampte  haeresis  et 

a)   ScrihendHin  fuisse   videtnr :    doluerat ;    ^iisi  malis  paulo   sitpra  pro   intellexerat   legere   in- 
tellexerit. 


1  Chirographum,  quo  se  daemoni  devovebat,  suo  sanguine  scripserat  et  sacram 
hostiam  post  communionem  ex  ore  depromptam  „in  locum  pudendum"  iniecerat ; 
V.  supra  p.  221. 

2  Laur.  Surius  in  „Commentario  brevi  rerum  in  orbe  gestarum"  Coloniae 
a.  1566  a  se  edito  narrat,  eodem  anno  Romae  5  mulieres  a  daemonibus  occupatas 
Pii  Y.  benedictione  et  precibus  sanatas  esse  (p.  824). 


376  1697.  Canisius  Ottoni  Truchsess  de  Waldburg. 

sunt  mera  niendacia  ac  illusiones  demonuni  qui  fingunt  se  esse  aninias  defunctorum, 
sed  re  vera  non  sunt.''  Et*Roma  22.  Aprilis  1570:  „Jch  hab  bisher  in  der  Fugge- 
rischen  Sachen  nichts  weytters  von  Bapstl.  Hayligkhait  bekummen  kinden.  Allain 
das  ir  Hayligkhait  muntlich  befollen.  Es  seyend  lautter  Diabolicae  Jlhisiones  das 
die  Gaister  di  leitt  dohin  bereden  wellen  als  ob  Gott  durch  si  welle  guttz  wurcken, 
Dann  Gott  hab  vnd  brauch  ander  mittel  zu  waren  offenbarunngen  vnd  nitt  die 
Teuffel,  denen  soll  man  nitt  glauben,  vnnd  si  hayssen  schweigen  etc."  (ex  auto- 
graphis,  quae  exstant  Monachii,  1.  c.  f.  247'^  280'').  Caeterum  S.  Pius  V.  —  ita  in 
*  Litteris  annuis  augustanis,  quas  modo  dixi,  affirmatur  —  Fuggeros  ,non  nisi  ingenti 
instructos  spirituali  indulgentiarum,  reliquiarumque  thesauro,  in  Germaniam  redire 
permisit"  (1.  c).  P.  Volck  quoque  ,Imagini  et  rosarij"  in  ^buona  prouisione"  secura 
abstulit  {*Polancus  rectori  ingolstadiensi,  Roma  18.  Martii  1570;  apogr.  in  Germ.  70 
f.  74^). 

1697.  CANISIUS  cardinali  OTTONI  TRUCHSESS  DE  WAL.D- 
JBXTBCjr  episcopo  albanensi  et  augustano,  Germaniae  apud  sedem  aposto- 
licam  protectori.  Augusta  Vindelicorum  1.  Decembris  1569. 

Ex  autographo  (2" ;  3^4  pp. ;  in  p.  4  inscriptio  quoque  et  reliquiae  sigilli  et 
haec  verba,  manu  ipsius,  puto,  cardinalis  Ottonis  scripta,  cernuntur:  Stanislaus 
Reska),  Germ.  183,  n.  242  (f.  113  114).  Epistulae  particula  vulgata  est  in  Epp. 
Nadal  III  814.    Litteris  usi  sunt  Janssen  1.  c.  IV  '^-i^  459'  et  Steinhuher  1.  c.  I-  49. 

Epistulae  cardinalis.  „Imagines  foedae."  Novi  libri  Roniam  missi.  Beformatio 
monasterii  S.  Ursulae.  Vicarius  generalis  et  poenitentiarius  officio  levandi  sunt. 
Comes  de  Helfenstein  et  comitatus  wisensteigensis.  Ulmenses  caesaris  de  catholicis 
mandatum  spernunt.  Gehhardus  Truchsess  Augustae  dissolute  vivit;  alii  nepotes. 
Calixtinis  havaris  templum  assignatnm  est;  Romae  curandum,  ut  unius  speciei  com- 
munio  retineatur.  Theologorum  seminarium  ingolstadiense.  Contiones  dilinganae.  In 
Germania  episcopi  sedibus  vacantihus  coadiutores  episcopis  provideri  debent.  Romae 
sacerdotes  pro  Germania  instituantur. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna, 

Jllustriss.  Domine  Patrone. 
Quod  scribo  tardius  ad  amplitudinem  tuam,  partim  absentiae 
meae,  partim  afflictae  ualetudini  uelim  adscribi^.  Reuersus  autem 
his  diebus  Augustam,  binas  offendi  literas  tuae  dignitatis,  quibus  prius- 
quam  respondeam,  de  missis  libris  aliquid  dicam.  Jmagines  foedas 
post  mercatum  Francfordiensem  ^  cito  distraxerunt  mercatores,  et  ac- 
cessit  fortasse  Senatus  authoritas,  qui  uetuit,  ne  publice  uenderentur 
picturae  et  imagines  in  plaerosque  magistratus  prorsus  contumeliosae. 
Quare  non  licuit  hoc  infame  chartharum  genus  aut  reperire  hoc  ioco 
amplius,   aut  isthuc  ut  optabam,    mittere^     Bis  uero  misi  Centuriam 

.    s.)  A  C.  corr.  ex  amittere  vel  omittere. 


^  Inter  6.  et  30.  Novembris  Dilingae  (et  Wisensteigae  ?)  fuisse  videtur  (cf.  infra, 
p.  379 '^).    Exeunte  m.  Augusto  Dilingae  morbo  tentatus  erat;  v.  supra  p.  356. 

^  Francofurti  ad  Moenum  mercatus  vernus  sive  quadragesimalis  15  diebus  ante 
Pascha,  autumnalis  9.  Septembris  incohabantur ;  uterque  autem  15  dierum  erat.  Ita 
quidem  loannes  da  F  Herba  magister  cursorum  a  Genuensibus  Romae  constitutus 
in  libro  ,Itinerario  delle  poste"  Romae  a.  1563  edito  {Jos.  Rilbsam  in  L'Union  Postale 
XIV,  Berne  1889,  97).  Anno  1569  imagines  disseminabantur  ligno  incisae  et  carmine 
illustratae,  quibus  „Suitarum,  qui  se  lesuitas  vocarent"  adventus  indolesque  iliu- 
strarentur:  Papa,  specie  suis  in  pulvino  cubans,  lesuitas  parit,  ecclesiasticis  pre- 
cantibus  et  furiis  obstetricia  praestantibus  etc.  {Janssen  I.  c.  VI 's-'"  45). 


Augusta  Vind.  1.  Decembris  1569.  377 

duodecimam  ^  Joannes  qui  recens  hinc  una  cum  mulione  discessit, 
inter  alios  libros  adferet  Confessionem  Augustinianam  ^,  librum  Tur- 
riani^  et  duos  de  haereticis  omnibus  editos*.  Alterum  horum  reddi 
cupio  P.  Hieronymo  Natali,  qui  semel  et  iterum  hoc  uoluit  opus  ad 
se  mitti.  Doctor  Ederus  contraxit  Cathechismum  Romanum,  ut  scholis 
liber  rectius  inseruiret  °.  Hunc  etiam  librum  adiunxi,  si  fortasse  isthic 
uisus  non  est,  quandoquidem  similem  aliquem  Romae  puto  desiderari. 
De  Monasterio  Vrsulano^  dicent  haud  dubie  coram  Augustani 
nostri,  quos  tandem  incolumes  Romam  peruenisse  gaudemus  '^.  Nimium 
lente  et  frigide  tractari  negotium  puto.  Vicarius  ^  etiam  taedio  affec- 
tus,  responsum  Romanum  expectat.  Jnterim  negligentia  nostra,  ut 
uereor,   morbos   istarum   non   sanat,   sed    auget,   ac  difficilius  reddit" 

a)  A  C.  corr.  ex  redditur. 


'  Haec  ^Centuiia"  magdeburgensis  ipso  hoc  anno  1569  in  lucem  prodierat 
(Can.  11129). 

2  Editionem  secundam  huius  libri  a  P.  Hieronymo  Torrensi  S.  J.  editi  cardinali  at- 
talisse  videtur;  de  qua  v.  supra  p.  333. 

»  P.  Francisci  Turriani  S.  J.  librum  „De  Hierarchicis  Ordinationibus" ;  de  quo 
V.  infra,  mon.  litt.  (30). 

*  Prodierant:  Bernardi  de  Lutzenburgo  0.  Pr.  ,Catalogus  haereticorum  omnium 
pene"  etc,  Coloniae  1522,  1526,  1529  etc,  Parisiis  1524,  Campidonae  a.  1537  etc. 
ejicwms  {M.  Blnm,  Bibliographie  Luxembourgeoise  I',  Luxembourg  1902— 1908,  52); 
Guilielmi  Lindani  (cf.  Can.  II  IV)  ^Tabulae  vigentium  uunc  atque  grassantium 
passim  haereseon",  Coloniae  1558,  Antverpiae  1559,  1562  etc.  excusae  {M.A.H.Wil- 
lemsen,  De  Werken  van  Wilhehnus  Lindanus,  in  „Limburg's  Jaarboek"  II,  Roer- 
mond  1895,  208—212);  item,  ut  alios  eius  generis  libros  omittam  {Hurter,  Nomen- 
clator  IP  1395),  Alphonsi  de  Castro  0.  Min.  Obs.  ^Adversus  omnes  haereses", 
Parisiis  1534, 1565  etc,  Antverpiae  1568  {Nic.  Antonins  \.  c  1 17) ;  loannis  Fabri  0.  Pr. 
„Fructus  quibus  dignoscuntur  Haeretici,  Eorum  quoque  nomina"  etc,  Ingolstadii  1551 
et  Vindobonae  s.  a.  (ante  a.  1570;  Paiilus,  Deutsche  Dominikaner  246*);  num  eo 
quoque  tempore  iam  editus  erat  Gabrielis  Prateoli  (1511—1588)  „De  vitis,  sectis 
et  dogmatibus  omnium  haereticorum",  postea  Coloniae  1581  et  1605  excusus  {Hurter 
].  c  IIP  306)? 

*  Georgius  Eder  (de  quo  supra  p.  58^)  a.  1569  Coloniae  apud  Calenium  edidit 
librum  ,Catechismus  catholicus  qui  antea  quidem  ex  decreto  Concilii  Tridentini, 
Pii  V.  iussu,  ad  Parochos  praecipue  scriptus :  nunc  vero  pio  Ecclesiae  iuvandae 
studio  in  compendium  redactus,  ad  captum  iuventutis  christianae  sic  partitus  est  et 
accommodatus,  ut  in  scholis  etiam  pueris  utiliter  proponi  queat.  Per  G.  Eder".  De 
quo  plura  N.  Paulus,  Reichshofrath  Dr.  Georg  Eder,  in  „Historisch-politische  Blatter" 
CXV  27—28. 

*''  Monasterium  S.  Ursulae  augustanum  non  erat  virginum  Ordinis  Sancti  Bene- 
dicti,  ut  habet  Schellhass,  Nuntiaturberichte  IV  xxii,  sed  virginum  Dominicanarum. 
PhUipp^is  Ednardns  Fuggerns  Antverpiae  in  *  Ephemeridibus  anni  1569  notavit: 
,4  Ex  augusta  frater  [Octauianus  mihi  scripsit]  .  .  .  delle  Monache  di  Santa  Vrsula 
conie  erano  insolente  et  che  una  di  quelle  al  primo  giorno  del'  anno  salto  fuori  etc." 
(ex  autogr.;  Cod.  vindob.  7447  f.  41^}. 

■^  P.  Wendelinus  Volck,  loannes  et  Ursula  Fugger,  Margarita  Peutinger;  vide 
supra  p.  364. 

*  Episcopatus  augustani  vicarius  generalis  erat  loannes  Schencking,  Dr.  iur. 
utr.  {Plac.  Braun,  Die  Domkirche  [zu  Augsburg]  und  der  hohe  und  niedere  Clerus 
an  derselben,  Augsburg  1829,  173—176). 


378  1697.  Canisius  Ottoni  Truchsess  de  Waldburg. 

negotium  ob  hanc  tantam  procrastinationem,  quae  in  Ordinarij  con- 
temptum  multorumque  scandalum  magis  magisque  indies  uergit.  Quare 
constituendi  sunt  Commissarij*  statim,  ut  mihi  uidetur,  ad  hoc  mona- 
sterium  serio  uisitandum,  ut  scripsit  Vicarius,  simulque  prouidendum, 
ut  contra  rebelles  istas  religiosi  iugi  impatientes  uia  quadam  com- 
pendiaria  procedatur,  quemadmodum  antea  monui. 

Videt  ac  audit  Vicarius,  se  non  placere  satrapis^  multos- 
que  conqueri  de  sua  in  puniendis  Clericorum  excessibus  lenitate.  Gra- 
uatur  etiam  multitudine  negotiorum  in  vtroque  munere  tum''  Vicariatus, 
tum  Officialatus.  Quare  non  moleste  ferret,  ut  arbitror,  si  amplitudo 
tua°  illi  significaret  de  altero  munere  ac  onere  illi  adimendo,  cum  ad 
quietem  etiam  maiorem  adspirare  mihi  uideatur.  Sed  cum  D.  Cornelio  - 
tractandum  esset  prius,  ut  Vicariatum  in  se  transferri  pateretur,  cum 
primum  alter  hoc  munus  uellet  deponere.  Hac  ratione  melius  quidem 
Ecclesiae  Augustanae  consuleretur. 

Ex  praecipuis  Officialibus  est  Poenitentiarius,  quem  diutius  ferre 
non  potest  pietas  tua,  nisi  cum  onere  et  periculo  grauissimo  conscien- 
tiae  suae.  Miratur  D.  Cornelius,  tantum  munus  tali  seni  committi,  et 
sane  praestaret  nullum  quam  prorsus  ineptum  esse  Poenitentiarum, 
qui  ad  grauioribus  casibus  Clerum  et  populum  debeat  absoluere^. 
Verum  haec  mala  nimium  inueterata  minus  curantur. 

Quod  ad  negotium  Comitis  attinet  *,  potestas  eius  penes  dignitatem 
tuam  adhuc  manet  integra,  siue  consentiat  Praepositus  resignationi, 
quod  sane  consultum  foret,  siue  non  consentiat  hoc  tempore.  Habet 
quaedam  Comes,  quae  in  Secretario  et  eius  filio  non  probet,  praesertim 
offensus  istis  uiolentis  principijs,  in  quibus  nescio  an  abusi  fuerint 
authoritate  et  facilitate  D.  V.  JUustrissimae  ^,     Nos  Comitem  corporis 

a)  Sequituv  quorum,  ohlitt.        b)  Sequitur  Vicarij, ,  ohlitt.  c)  Sequitur  illi,  ohlitt. 


1  1  Reg  29,  6. 

2  Herlen  a  Rosenthal,  qui,  cum  universitatis  dilinganae  rector  et  gubernator 
fuisset,  a.  1568  Augustae  collegialis  ecclesiae  S.  Mauritii  canonicus  factus  erat 
(Can.  III  283). 

^  Poenitentiarii  munus  uni  ex  „vicariis  chori"  cathedralis  committebatur. 
F.  Hoffaeus  Augusta  aestate  (8.  lulii?)  1570  Romam  ad  S.  Franciscum  Borgiara 
*scripsit:  ^Paenitentiarius  hic  obijt"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  XI  f.  190").  Augustae  in 
archivo  curiae  episcopalis  exstat  (ut  Reverendus  D.  Leopoldus  BiedmiUler  eiusdem 
archivi  praefectus  humanissime  mihi  scripsit)  apographum  litterarum  publicarum 
31.  Martii  1571  datarum,  quibus  Magister  loannes  Adelgaiss  inauguratur  poeniten- 
tiarius;  id  enim  officium  vacare  coepisse  „per  obitum  quondam  Christophori  Lautz- 
lerss  qui  illud  novissime  exercebat". 

*  Udalricus  IV.  comes  de  Heifenstein,  statim  ubi  a.  1567  PP.  Petri  Canisii  et 
loannis  Rabenstein  opera  ex  lutheranismo  ad  ecclesiam  catholicam  reductus  est, 
comitatum  suum  wisensteigensem  (Wiesensteig),  quem  sub  a.  1555  vi  ab  ecclesia 
catholica  abstulerat,  eidem  restituere  coepit  {Can.  V  317—323  452—454  779—790). 

^  Wisensteigae  ecclesiae  collegialis  S.  Cyriaci  praeposituram,  cuius  conferendae 
potestas  penes  episcopos  augustanos  erat  {Plac.  Braun,  Greschichte  der  Bischiife  von 
Augsburg  III,  Augsburg  1814.  453),  m.  Augusto  a.  1571  tenebat  Doctor  (Guilielmus?) 
Kellner   sive  Khelner    (^Cardinalis    Truchsess   Alberto  V.,    Roma    18.  Augusti  1571: 


Augusta  Vind.  1.  Decembris  1569.  379 

morbo  satis  affiictum  j:i[uacimque  ratione  possumus,  consolamur,  et  ne 
collabatur  aedificium,  quod  in  illo  Comitatu  nondum  est  satis  con- 
firmatum,  et  quotidie  non  parum  oppugnatur  a  sectarijs  falsisque 
fratribus^,  cogimur  omnem  inire  modum  ad  neophytos  istos  sua- 
uiter  stabiliendos  atque  conseruandos.  Jdem  quaeso  faciat  pietas  tua, 
neque  suspicetur  aliter,  quam  secreto  admodum  cum  eodem  Comite  a 
nobis  actum  esse%  cum  spem  illi  bonam  fecimus  de  fauore  et  opera 
celsitudinis  tuae  in  hac  re  probe  et  amice  transigenda''^, 

Redijt"  huc  comes  Suickerus'' [?]  Helffenstain  ab  Vlmensi  trac- 
tatione,  in  qua  Caesaris  erat'  Legatus^:  redijt  autem  re  prorsus  in- 
fecta^.  Mire  obstinatos  reliquit  Vhiienses,  qui  Caesaris  authoritatem 
et  mandatum  serium  reiecerunt,  nullamque  libertatem  Catholicis  pro- 
miserunt.  Sic  erigunt  cristas  aduersarij,  et  paulatim  aeque  seculares, 
sicut  ecclesiasticos  magistratus  plane  contemnent.  Hi  fructus  ex 
mutata  religione,  et  ex  admissione  sectariorum,  necessario  consequuntur. 

Scribet  de  nepote  Gebhardo  D.^  Georgius  sacellanus^  copiose,  quo 
in  statu  res  illius  Augustae  versentur^.  Vtinam  huc  ille''  nunquam 
peruenisset,  rectius  enim  anima  et  corpus  eius  haberet,  cum  nunc  in 
vtroque  homine  sit  aeger,  qui  medicum  corporalem  adhibet,  sed  non 
minus  eget  spirituali.  Consultum  puto,  vt  nisi  respondeat,  non  facile 
ad  illum  scribat  amplitudo  tua,  vt  expectetur  maior  temporis  opor- 
tunitas,  quo  plenius  ad  se  redeat,  et  illos  audiat,  a  quibus  recte  pie- 
que  admonetur.  Jlluminet  eum  Christus^  cum  uelut  caecus  ob- 
errare  uideatur,  nec  agnoscere  uel  se,  uel  morbum,  uel  medicinam 
aut  medicum.     Est   tenax  propositi  sui,    ut  uereor,    nec  ea  praeditus 

a)  Sequitu)-  que  (qwAva?  quum?;,  a  C.  ohlxtt.  b)  A  C.  co>>:  ex  transifigenda.  c)  Duo  vv. 

sqq.  ex  autogr.  tantum  non  evanue>-unt.  d)  Vel  Sueckerus;  sequitu)-  ab,  ohlitt.  e)  Ita  co>->-ic/endum 
esse  ex  erit,  quod  in  autog>-.  est,  res  ipsae  ostendunt ;  cf.  inf>-a,  adn.  ,1.  f)  A  C.  co>-)-.  ex  Legatum. 

g)  Sequitm-  Gregorius,  a  C.  oblitt.         h)  Sequitw  nondum,  a  C.  ohlitt. 


autogr.,  Monachii  in  archivo  regni  bav.,  Hochst.  Augsb.  4.  Ser.  II,  n.  92,  f.  495^). 
Cardinalis  autem  secretarius  a.  1561  et  1564  vocatur  Bartholomaeus  Ivhellner  {Can. 
III  670;  IV  894).  Ex  Phihppi  Ediiardi  Ftiggeri  *Ephemeridibu3  cognoscitur,  aestate 
anni  1568  comiti  Helfensteinio  datos  esse  ^Hectorem  Wegman  augustanum"  et  Christo- 
phorum  ^Fischer",  qui  in  collegio  germanico  (cf.  Ca«.  III  450;  V  760)  ad  litteras 
instituti  erant  (1.  c.  f.  36'^  59''). 
>  2  Cor  11,  26.     Gal  2,  4. 

2  Ipsum  Canisium  m.  Novembri  1569  cum  comite  Wisensteigae  (vel  Dilingae?) 
egisse  ea ,  qua  ille  hic  utitur ,  narrandi  ratione  probabile  efficitur ;  paulo  autem 
ante  m.  Octobrem  P.  loannes  Rabenstein  Wisensteigae  cuni  comite  egisse  videtur; 
V.  infra,  mon.  var.  (14). 

3  Swicardus,  ex  Georgio  Udalrici  IV.  fratre  ortus  {Can.Y  781—782),  Maxi- 
miliani  II.  nomine  Ulmensibns  mandaverat,  ut  catholicis  civibus  templum  Fratrum 
Minorum  et  sacramentorum  caeriraoniaruraque  liberum  usum  restituerent,  quae  ipso 
hoc  a.  1569,  pace  religionis  violata,  iis  ademerant;  v.  supra  p.  340. 

*  Georgius  Miller,  puto  {Can.  III  656.    Eisengrein  1.  c.  [v.  supra  p.  373*]  f.  134). 

*  Gebhardus  Truchsess  (v,  Can.  V  325*)  Augustae  morabatur,  ut  satisfaceret 
^residendi"  officio,  quod  ut  cathedralis  illius  ecclesiae  canonicus  habebat ;  de  eius 
moribus  v.  supra  p.  365. 

«  Eph  5,  14;  cf.  lo  1,  9. 


380  1697.  Canisius  Ottoni  Truclisess  de  Waldburg. 

gratia,  ut  possit  seipsum  uincere,  et  cathenas  quibus  constrictus  est, 
runipere.  Vix  mutaturus  uidetur  animum^  sed  omnia  tentaturus,  ut 
secularem  pompam  et  aulicam^  uitam  ad  tempus  experiatur,  quantum- 
uis  id  sumptuosum  et  periculosum  tali  sit  Canonico  futurum.  Sed  quid 
facias  obstinato  ?  aut  certe  quidem  fascinato.  Habet  pietas  tua  iustam 
causam  orandi  dominum  pro  nepotibus,  ne  degenerent  magis  ab  onmi 
suorum  maiorum  spectata  uirtute  atque  sinceritate^ 

Princeps  Bauariae  nouos  deputauit  Consiiiarios  ex  Theologis  suis^, 
eorumque  sententia  permissum  est,  vt  tolerentur  haeretici,  qui  tantum 
uelint  esse  Calixtini,  usu  nempe  calicis  in  communio[ne]  contenti. 
Datum  bis  templum  est  tribus  miliaribus  a  Monachio  dissitum,  in  quo 
sub  utraque  specie "  sumant  communionem  ^.  Ego  inprimis  non  arbitror 
hoc  factum  Sanctissimo  D.  N. '^  placiturum,  etsi  praetendatu[r]  facta 
iam  antea  permissio  a  Pio  quarto  Pon.  Max.  ^  Deinde  docti  sumus 
experientia,  nouatores  hac  indulgentia  et  conniuentia  Principis  multo 
reddi  deteriores,  saepe  perturbari  etiam  et  offendi  Catholicos,  quos  in 
Bauaria  uel  maxime  conseruare  et  promouere  oportebat.  Quare 
maiorem  in  modum  rogo,  vt  de  hoc  tollendo  scandalo,  quod  Bauaricae 
nobilitati  admodum  officit,  et  de  ritu  unius  speciei  duntaxat  in  Bauaria 
retinendo,  consiHa  isthic  statim  capiantur.  Vnam  si  Bauariam  studiose 
non  defendimus,  nihil  fere  orthodoxum  uereque  Catholicum  nostra 
seruat  Germania,    sed   statim    parebunt   omnia   sectarijs.     Qua   in   re 

a)    Tria  vv.  sqq.  a  C.  in  margine   addita   suiit.  b)   Ita  C.  corvexit   e.v   aulae    vel  aulacam. 

c)  Correxi  e.v  spicie. 


^  Fridericus,  qui  filiorum  ex  Guilielmo  II.  cardinalis  Ottonis  fratre  ortorum 
maximus  erat  (1546 — 1570),  potum  nimis  amabat.  Caroli,  Christopbori,  Ferdinandi, 
qui  natu  minimi  erant,  cardinalis  una  cum  comitibus  Friderico  ab  Ottingen  et  loachimo 
a  Furstenberg  tutelam  gerebat.  Ac  Ferdinandus  quidem  cathedralium  ecclesiarum 
coloniensis  et  herbipolensis  canonicus  factus  est;  cum  vero  Gebhardus,  iam  archi- 
episcopus  coloniensis  iraperiique  princeps  elector  constitutus,  incestis  nuptiis  Agnetem 
a  Mansfeld  sibi  iunxisset,  Carolus  quoque  et  Ferdinandus  a  fide  defecerunt  et  fratrem 
in  bello,  quo  archiepiscopatum  Calvinismo  mancipare  conabatur,  adiuverunt;  Ferdi- 
nandus  exercitus  neerlandici  miles  Buscoduci  occisus  est  [Vochezer  I.  c.  III  2  53  73  132). 

^  Sebastianum  Pfersfelder  ecclesiae  S.  Petri  monacensis  decanum,  et  Dr.  loannem 
a  Via,  Dr.  lonam  Adler,  Dr.  Georgium  Lauther,  Casparem  Frankh,  P.  Georgium 
Schorich,  contionatores  aulicos.  Quibus  novem  fere  consiliarii  accedebant  (Knopfler 
I.  c.  161.  Max  V.  Freyberg,  Pragmatische  Geschichte  der  bayerischen  Gesetzgebung 
und   Staatsvervvaltung   seit   den    Zeiten    Maximilian  I.  III,  Leipzig  1838,  181 — 182). 

*  In  pago  sive  oppidulo  Schwaben.  Haec  tamen  communio  —  id  quod  Cani- 
sius  ignorasse  videtur  —  iis  solis  permittebatur,  qui  parocho  schwabensi  facultatem 
a  suo  cuiusque  parocho  scriptam  allaturi  essent;  neque  facultas  illa  aliis  quam  iis, 
quorum  fides  a  theologis  illis  Alberti  V.  ducis  iam  tentata  erat,  dari  poterat;  qui 
etiam  primae  peccatorum  confessionis  causa  aut  theologos  eosdem  aut  Franciscanos 
aut  lesuitas  adire  iubebantur,  quod  ii  soli  facultate  absolvendi  ab  haeresi  praediti 
essent ;  praeterea  promittere  debebant,  se  officia  divina  contionesque  frequentaturos 
et  libros  bonos  lecturos  esse.  Ita  ex  illius  temporis  monxxmenixs  Knijpfler  1.  c.  161 — 162. 
Ex  quibus  refelluntur,  quae  odiose  scripta  sunt  a  Pet.  Fhil.  Wolf,  Geschichte  Maxi- 
milians  I.  und  seiner  Zeit  I,  Munchen  1807,  32—33. 

*  Pio  V.  »  De  hac  v.  Can.  IV  575  621—622. 


Augusta  Vind.  1.  Decembris  1569.  381 

faciat  quaeso  Germaniae  protector^  quod  suo  muneri  congruum,  et 
Bauaris  iam  esse  necessarium  res  ipsa  testatur.  Jn  Austria  idem  est 
fere  status  religionis,  qui  apud  Saxones  cernitur:  in  Bauaria  multi 
dubitant  et  uacillant,  quos  authoritas  Ducis  et  timor  nonnihil  continet 
in  officio,  vt  hinc  Catholici  ueh'nt  uideri,  etsi  faueant  secfcarijs.  Quare 
bonus  animandus  est  Princeps,  vt  pergat  ardenti  zelo  tueri  causam 
Religionis,  neque  remittat  quicquam  aut  relaxet  de  legibus  Ecclesiae, 
si  saluam  uelit  apud  subditos  pacem  et  obedientiam.  Jngolstadij  statuit 
erigere  collegium,  siue  Theologorum  seminarium,  vt  habeat  ministros 
et  sacerdotes  in  Bauaricis  Ecclesijs  necessarios.  Verum  abeunt  anni, 
priusquam  haec  sancti  instituti  fundamenta  surgant  in  altum^. 

Quod  ad^  contionatorem  Dilinganum  attinet,  nouit  [?]  amplitudo 
tua  [?]  nos  [?]  eum  [?]  aluisse  semper'  in  collegio  et  Vniuersitate,  et 
aliquando  quidem  Germanice,  aliquando  Latine  nostros  iliic  contionatos 
fuisse :  nunc  adhuc  D.  Pisa  et  P.  Caspar  Anglus  uicissim  hoc  funguntur 
munere^.  Hactenus  in  parochia  contionatorem  dedimus  P.  Rabenstain, 
qui  nunc  ad  tempus  aderit  Sereniss.  Reginis  *  in  hospitio  nouo  Halae, 
et  suam  illis  operam  cogitur  dare,  cum  alium  nullum  aptiorem  reperi- 
amus.  Anno  superiore  per  Quadragesimam  ego  D.  Fuggeris  apud 
D.  Mauricium  laboraui,  sicut  et  ante  me  alius  per  Aduentum^.  Hac 
ratione  libenter,  cum  possumus,  Dominis  et  fautoribus  ad  tempus  in- 
seruimus,  sed  citra  ullam  obligationem,  neque  nostros  sinimus  uni  loco 
uel  cathedrae  alligari,  cum  praesente  contionatorum  inopia  certe  labo- 
remus.  Ex  quibus  facile  cernitur',  quam  sit  difficile  nobis  certi  aliquid 
polliceri  pro  cathedra  Dilingana,  quae  ordinarium  requirit  contiona- 
torem.  Posset  autem  introduci  aliquis  ex  alumnis,  quemadmodum 
P.  Rabenstain  suis  literis  nuper  indicauit:  tantum  hoc  Vicario  com- 
mittatur,  vt  ijsdem  alumnis  de  titulo  beneficij  prouideatur,  cum  sunt 
subdiaconi  et  diaconi  ordinandi'^.  Circumspiciemusinterim,  vt  reperiatur 
aliquis  Dilingae  contionator,  etsi  communis  haec  omnium  querela  est, 

a)  Octo  i'v.  sqq.  e.r  atttographo  adeo  evaniievunt,  ut  legi  non  possint  nisi  .fatis  difficiilter.       b)  Se- 
quitttr  aliquem,  a  C.  ohlitt.        c)  A  C.  corr.  ex  carnitur  vel  cornitur. 


'  De  hoc  cardinalis  Truchsess  officio  v.  Can.  V  174". 

2  Collegium  hoc  „  Albertinum"  sive  „Convictus  S.  Jgnatii  Martyris"  a.  1576 
conditus  est  {Duhr,  Jes.  I  297). 

^  P.  TJieodorkits  Canisius  Borgiae  *  Dilinga  7.  lanuarii  1569:  P.  Alphonsus 
Pisanus  „Dominicis  diebus  latine  studiosis  concionatur"  ;  P.  Caspar  Haivodus  [latine] 
„festiuis  diebus,  praeter  Dominicos,  concionatur"   (autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  139). 

*  Magdalenae  et  Helenae. 

^  Fuggerorum ,  ecclesiae  S.  Mauritii  augustanae  patronorum. ,  rogatu  ibi  P, 
Paulus  Hoffaeus  per  Adventum  anni  1568,  Canisius  per  Quadragesimam  huius  anni 
1569  contionati  sunt ;  v.  supra  p.  227  252. 

•^  Quoniam  ius  ecclesiasticum  ab  omnibus,  qui  ad  ordines  sacros  (incipiendo  a 
subdiaconatu)  promoveri  velint,  „titulum  ordinationis"  sive  cautionem  exigit  de 
iusta  ipsorum  sustentatione  dandam,  Canisius  commendabat,  ut  alumnis  illis  beneficia 
ecclesiastica  providerentur,  ex  quorum  fructibus  vivere  possent. 


382       1697.  Can.  0.  Truchsess  de  Waldburg.    Aug.  Vind.  1.  Decembris  1569. 

contionatores  et  pastores  bonos  ubique  deesse.    Extrudat  D  o  m  i  n  u  s 
operarios   in   messemi  Germanicam, 

Non  est  nunc  scribendi  otium  de  medijs  ad  Germaniam  resti- 
tuendam,  aut  etiam  in  religione  Catholica  mediocriter  conseruandam 
conuenientibus,  Deinde  nihil  a  me  potest  adferri  rectius,  quam  quod 
Jllustrissimi  Cardinales  D.  Commendonus  et  D,  Warmiensis^  longo 
rerum  usu  edocti  sapientissime  iudicabunt.  Quod  ad  S.  sedem  Apo- 
stolicam  attinet,  (nam  quid  nobis  de  brachio,  ut  vocant,  seculari  pol- 
liceamur,  non  intelligo)  uehementer  optarim,  huic  summo  incommodo 
prouideri,  vt  sedes  Episcopales  non  ita  diu  misereque  desertae  iacerent. 
Diabolicum  hoc  esse  opus  arbitror,  vt  Episcopi  aut  non  statim  ehgantur 
et  instituantur,  cum  opus  est,  aut  electi  et  instituti  non  conseruentur 
in  officio,  praesertim^  vt  vnionem  cum  Pont.  Max.  debitam  seruent. 
Omne  malorum  genus  in  Ecclesias  uacantes  ut  uocant,  agminatim 
irrumpit,  neque  potest  sine  gubernatore  nauis  non  maxime  periclitari. 
,En  Viennensem  Ecclesiam  tot  annis  uacantem,  en  Labbaccensem 
multasque  alias  Westphalicas,  ut  omittam  ahas,  non  dicam  quorum 
culpa  nobis  abreptas,  et  Lutheranis  principibus  foede  subiectas.  Hinc 
ego  maximam  ouibus  inferri  stragem  puto,  cum  nulla  pastoribus  relin- 
quitur  sedes,  et  lupis  apertum  manet  ostium,  ut  passim  sedes  et'' 
ecclesias  occupent  Episcopales,  Obstruatur  quaeso  haec  fenestra,  per 
quam  Sathanismus  omnis  irrumpens,  clericorum  ordines,  et  Ecclesiarum 
iura,  et  monasteriorum  bona  mox  abripit,  et  quicquid  uero  Christo 
tollit,  mox  nouo  applicat  Antichristo,  Verum  de  his  aliorum  isthic 
iudicium  esto.  Duo  haec  ego  magni  esse  momenti  dixerim,  si  rem 
Grermanicam  in  meliorem  statum  uelimus  adduci:  primum  quidem,  vt 
ex  prouentibus  ecclesiasticorum  alerentur  selecta  iuuenum  ingenia,  et 
ex  his  boni  operarij  in  Germanicam  messem  bona  fide  Romae  forma- 
rentur^.  Alterum  uero,  ut  Episcopi,  Coadiutores  mature  acciperent*, 
uel  ubi  nulli  sunt,  a  Pont.  Max.  instituerentur,  aut  si  prohibent  hoc 
quidam,  vt  Ecclesiarum  uacantium  titulj"  quibusdam  tamen  applica- 
rentur,  ne  sic  omnino  liceat  Harpijs  in  Christi  Ecclesiaeque  nidis 
omnino  regnare,  nullo  fere  contradicente.  Sed  haec  sapienti  Patrono, 
cui  nouum  sanctum  et  felicem  annum  precor  a  Christo  paruulo^. 
Augustae  postridie  D.  Andreae  Apostoli  .1569. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

a)  Ila  C.  coyrexit  ex  praeseruetur  vel  praeseruentur.  b)    SeqnUur  v.  vel  verhi  pars,  a  C. 

obliti.        c)  A  C.  corr.  ex  titulus. 


'  Mt  9,  38.     Lc  10,  2. 

'  Stanislaus  Hosius   episcopus   varmiensis ;    vide    quae   sub   ipsas   has  litteras 
dicentur. 

^  In  collegiis  romano  et  germanico. 

*  Hoc  Canisius  iam  a.  1566  et  1567  comniendaverat ;  v,  Can.  V  169  174  515. 

*  Die  27.  Novembris  inceperat  sacrum  Adventus  tempus,  quo  animi  ad  Christi 
natalem  celebrandum  praeparantur. 


1698.  P.  Busaeus  Can.    1699.  Can.  L.  Surio.    1700.  Can.  Fr.  a  Wirsberg.     383 

t  Reuerendissimo  in  Christo  patri  et  J]lustrissimo  Domino,  D.  Ot- 
thoni  Cardinali  et  Episcopo  Augustano  Germaniae  Protec[tori,]  *  Pa- 
trono  ampliss.         Romae  ad  manus  proprias. 

Cardinalis  Otto  Truchsess ,  ut  iam  dixi ,  dorso  huius  epistulae  inscripsit : 
,Stanislaus  Reska" ;  Rescius  (Reszka)  autem  cum  cardinali  Hosio,  qui  eum  sibi 
secretarium  delegerat,  ipsis  hisce  diebus  Romam  venerat  [Eichhorn  I.  c.  I  2 — 3) ; 
qui  Roma  4.  Decembris  1569  Martino  Cromero  de  Hosio  scripsit:  ,Hic  in  aedibus 
Card.  Augustanf  decumbit"   [Cijprimms  1.  c.  580 — 582). 

1698.  P.  PETRtlS  BITSAEUS  S.  J.  CANISIO. 

Colonia  exeunte  a.  1569. 

Admonet  et  consulit  eum  de  lihris  quibusdam  P.  Francisci  Turriani  S.  J.  et 
P.  Onuphrii  Panvinii  0.  Er.  S.  Aug.  Coloniae  excudendis  et  de  locis  aliquot  Cate- 
chismi  in  novo  opere  „Anthoritates  Sacrae  Scripturae"  etc.  imniutandis.  Plura  (quia 
epistula  ipsa  iam  non  exstat)  vide  infra,  ep.  n.  1702. 

1699.  CANISIUS  P.  LrAlIREJfTIO  SFRIO  Cartusiano  coloniensi. 

Augusta  Vindelicorum  (?)  circa  a.  1570. 

Ex  Hasii  autographo.    ^Epistt.  ad  Rad.  I"  n.  48,  c.  23. 
Promissi  cuiusdam  relaxationem  petit. 

P.  loannes  Hasius  S.  J,  (de  quo  v.  Can.V  661 — 662)  Emhrica  suh 
a.  1613  P.  Matthaeo  Radero  S.  J.  Ilonachii  vitam  Canisii  scrihenti  coni- 
mentariwn  quendam  rerum  a  Canisio  gestarum,  quem  ipse  congesserat, 
misit ;  in  quo  haec,  praeter  multa  alia,  de  Canisio  referebat:  „Cum 
Laurentio  Surio  contuhernali  suo,  et  non  raro  etiam  amatiuensi,  (vt  ex 
ipso  Surio  audiui)  pactum  quoque  inierat,  vt  quam  alter  eorum  reli- 
gionem  ingrederetur,  eandem  alter  complecteretur  etiam.  Jtaque  circa 
annum  Domini  70.  P.  Petrus  Canisius ,  a  P.  Surio ,  huius  iiromissi 
relaxationem  petijt,  vt  honus  Surius  religiose  suhridens  mihi  dixerit, 
En  scrupulo  adhuc  mouetur,  non  possum  certum  annum  exprimere ;  sed 
de  re  sum  certiis,  fui  enim  mtdtis  annis,  dum  Coloniae  viuerem,  P.  Surio 
admodum  familiaris ;  discessi  aufem  mense  Septembri  anni  74.  Colonia 
Herhipolim;  ex  quo  tempore  Surium  amplius  non  vidi ;  qui  erat  societati 
nostrae  addictissimus,  et  de  eius  profectu,  si  non  magis,  certe  non  minus, 
quam  de  sui  ordinis,  gaudebat." 

Canisius  et  Surius  iuvenes  Coloniae,  cum  in  ea  universitate  litteris  studerent, 
in  domo  Andreae  Herll  de  Bardwick  canonici  ad  S.  Gereonis  sub  Nicolao  Eschio 
praeceptore  pietatisque  magistro  vivebant.  Cartusianam  deinde  vestem  Surius  Co- 
loniae  sumpsit  23.  Februarii  1540;  Societati  autem  Canisius  nomen  dedit  Moguntiae 
8.  Maii  1543  {Can.  I  17  37  75  101). 

1700.  CANISIUS  FRIDERICO  A  WIRSBERG   episcopo  principi 
herbipolensi.  Augusta  (?)  circa  initium  a.  1570  (?). 

Ex  apographo,  de  quo  infra,  ep.  n.  1713. 

Fridericus  a  Wirsberg  episcopus  herhipolensis  Herbipoli  3.  Maii  1.570 
Canisio  scripsit:  „Redditae  sunt  nohis  hinae  literae  tuae,  diversis  tem- 

a)  Haec  verhi  pars  ex  autogv.  evanuit. 


384  1"01-  Can.  P.  Leonardo  Kessel.    1702.  Can.  P,  Petro  Busaeo. 

poribus  ad  nos  datae,  quarum  alteris  ad  liberalem  piamque  institutionem 

atque  sustentationem  eorum,  qui  sub  Societatis  tuae  signis  hic  militant, 

copiose  nos  adhortaris."     Quae  litterae  perisse  videntur. 

Societatis  collegium  herbipolense,  cui  praeparando  Canisius  operam  maximam 
navaverat,  per  17  Societatis  homines  27.  Octobris  1567  incohatum  erat;  quod  rei 
familiaris  inopia  primis  illis  annis  laborasse  facile  credi  potest;  nam  magnam  partem 
sustentabatur  frumentis  aliisque  bonis  monasterii  S.  Agnetis,  quae  per  oeconomum 
pro  Societate  administranda  episcopus  susceperat;  ea  autem  administratio  difficilis 
erat  (v.  Can.  V  431—432  432').  Episcopi  quoque  aerarium  per  bella  et  clades  erat 
exhaustum,  et  ipse  episcopus  parcus  fuisse  videtur  (v.  Can.  V  128  ;  Braun,  Heran- 
bildung  des  Klerus  I  153 — 154).  Attamen  Petrus  Pcraxt/lus  (Eyndhouts)  S.  J.  in 
*Litteris  annuis  collegii,  Herbipoli  10.  Septembris  1568  datis,  narrat:  Socios  iam 
esse  23,  discipulos  circiter  300,  „quorum  niulti  nobilium  Franconiae  sunt  filij",  haud 
pauci  capitulorum  urbanorum  canonici  et  vicarii,  alii  religiosi  urbis  herbipolensis 
aliorumque  locorum  Franconiae ;  accedere ,  quod  et  ipse  episcopus  et  cathedralis 
ecclesiae  scholasticus  (loannes  Egolphus  a  Knoringen)  Societatis  sacerdotibus  peccata 
confiteantur. 

1701.  CANISIUS    P.  liEOXARDO  KESSEL.   S.  J.    rectori    coUegii 
coloniensis.  Augusta  Vindelicorum  circa  initium  a.  1570. 

De  operibus  quibusdam  PP.  Francisci  Turriani  S.  J.  et  Omiphrii  Panvinii  0.  Er. 
S,  Aug.     Vide  epistulam  proximam ;  illae  enitn  Utterae  perisse  videntur. 

1702.  CANISIUS  P.  PETRO  BUSAEO  S.  J.  collegii  trium  coronarum 
coloniensis  magistro.  Augusta  Vindelicorum  8.  lanuarii  1570. 

Ex  archetypo,  a  Canisio  recognito  et  subscripto  (2" ;  1  p. ;  in  p.  2  inscriptio 
et  pars  sig.),  Cod.  colon.  ,Litt.  Epistt.  var,"  (v.  Can.  I  liv)  f.  168.  Epistulae  par- 
ticulas  ex  archetypo  posuerunt  Braunsberger,  Katech.  139^,  et  Hansen  1.  c.  587^. 

P.  Turriani  opus  pro  EpistuUs  DecretaUbus.  Epistulae  Gregorii  VII.  a  Pan- 
vinio  collectae.  Primores  hispani  a  Canisio  petunt,  ut  PostiUam  scrihat.  Quomodo 
in  opere  catechistico  loci  de  conceptione  immaculata  B.  M.  T'.  et  de  virtnte  orafionis 
immutandi  sint.  Opera  B.  loannis  Fisher.  Surii  Vitae  Sanctorum.  Gebhardus 
Truchsess.  Noviomagus  suh  Lindano  episcopo.     Propinqui. 

Pax  Christi  et  foelix  annus  tibi  Charissime  Frater.  Placet  mihi 
diligentia  tua  in  admonendo.  Scripsi  autem  proxime  P.  Leonardo  ^, 
intercessisse  aliquid,  quo  minus  ad  Calenium  liber  D.  Torrensis  modo 
mitti  possit;  mittetur  uero  alias,  cum  ab  authore  fuerit  absolutus*2_ 
Scripsi  etiam  de  epistolis  Gregorij  septimi  ab  Onophrio  collectis,  et 
eidem  Calenio,  ni  fallar,  traditis^.  Postulant  enim  ex  vrbe  vt  hoc 
totum  opus,  quod  uarijs  scatet  erroribus,  primum  Augustam  ad  me, 
ac  deinde  Romam  remittatur,  neque  typis  modo  excudatur. 

Semel  et  iterum  Louanio  et  Antuerpia  sum  admonitus  de  libro 
conficiendo  quem  hispani  magnates  exoptant.    Etsi  uero  pium  illorum 

a)  Busaeiis  in  margine  notavit:  De  Torrensis  libro. 


'  Kessel  rectori  coUegii  coloniensis. 


^  Gerwino  Calenio  typographo  coloniensi  excudendum  tradere  volebant  (ut  ex 
his  verbis  cognoscitur)  ea,  quae  P.  Franciscus  Turrianus  S.  J.  Romae  pro  „EpistoIis 
Decretalibus  Pontificum  Apostolicorum"  conscripserat ;  v.  supra  p.  337. 

^  De  hoc  opere  ab  insigni  illo  P.  Onuphrio  Panvinio  0.  Er.  S.  Aug.  (f  1568) 
relicto  v.  supra  p.  72. 


Augusta  Vind.  8.  lanuarii  1570.  385 

desiderium  probem,  tamen  nihil  aiideo  polliceri,  praesertim  qui  tot 
modis  impedior  in  opere  Centuriali,  quod  prae  manibus  habeo,  tandem 
absoluendo.  Precor  dominum.  vt  uires  ac  otium  praebeat  mihi,  sicut 
uoluntatem  donauit,  ad  opus  huiusmodi  postillare  breuiter  ac  rite  con- 
ficiendum.  Cupio  autem  ex  te  scire,  quorum  authorum  commentarijs 
in  hoc  genere  maxime  delecteris  ac  vtendum  sentias''^ 

In  appendice  Catechismi  vbi  locus  de  B.  Virgine  mutandus  oc- 
currit,  ego  sic  legi  uellem'',  Excepta  interim  beata  et  immaculata 
Virgine  Maria  Dei  genitrice,  quam  hoc  loco  vbi  de  peccato  originali 
agitur,  non  comprehendimus^.  Nam  Xysti  papae  constitutiones  quae 
citantur  a  synodo,  Jurisperitis  magis  quam  Theologis,  nedum  alijs, 
notae  sunt  .  satis  erit  illas  ad  marginem  indicasse,  hoc  modo:  Jn 
extrau.  comm.  lib.  3.  de  reliq.  et  uener,  Sanct.'^ 

a)  Bus,  i»  mci)-g.:  De  euangelijs.  b)  Bhs.  in  marg.:  Be  b.  virgino  in  appendiee.  c)  .9? 

qituntur  vv.:  Quod  ad  Augustini  sententiam  attinet,  eam  hoc  modo  mutandam  sentio.  Quae  deinde 
(ab  ipso  C,  puto)  obliiterata  sunt. 


^  Ferdinandus  I.  imperator  iam  a.  1562  in  famoso  illo  ,LibeIIo  reformationis" 
a  Concilio  Tridentino  postulaverat,  ut  ^Postillam"  conscribendam  curarent,  qua  paroclii 
ad  evangelia  e  sacro  suggestu  explicanda  uti  deberent  {Can.  III  732).  Canisius 
tandem  a.  1591  et  1593  Friburgi  Helvetiorum  ,,Notas  in  Evangelicas  Lectiones" 
2  voluminibus  vulgavit:  quae  ^Notae"  sacerdotibus  non  solum  ad  pie  precandum, 
sed  etiam  ad  contionandum  valde  utiles  futurae  erant:  v.  Rie.ss  \.  c.  485 — 487. 

^  Ita  babet  „Appendix  de  hominis  lapsu  et  iustificatione  secundum  sententiam 
et  doctrinam  Concilij  Tridentini"  in  „Authoritafnm  Sacrae  Scripturae"  etc.  [cf.  supra 
p.  323  et  infra,  mon.  litt.  (31)]  „Parte  quarta",  Coloniae  1570,  814.  In  ^Summa  Doctrinae 
Christianae"  Coloniae  a.  1566  a  Canisio  edita  (f.  199*^)  eadem  Appendix  hanc  habet 
lectionem  variantem :  „quam,  vbi  de  peccato  originali  a  Patribus  agitur,  non  est 
existimandum  ab  eis  comprehendi".  Co«tv7mw  Tridentinum  ita  constituit:  „Declarat 
haec  ipsa  sancta  Synodus,  non  esse  suae  intentionis  comprehendere  in  hoc  decreto, 
ubi  de  peccato  originali  agitur,  beatam  et  immaculatam  Virginem  Mariani,  Dei  geni- 
tricem ;  sed  observandas  esse  constitutiones  felicis  recordationis  Xysti  Papae  IIII. 
sub  poenis  in  eis  constitutionibus  contentis ,  quas  innovat"  (sess.  5 ,  decr.  de 
pecc.  orig.). 

^  „Simntn"  1.  c.  de  Sixto  IV.  nihii  habet;  „Anthoritates"  vero  1.  c.  in  margine : 
„Vide  extrauag.  comm.  lib.  3.  de  reliq.  et  venerat.  Sanct."  Hoc  autem  loco  in  Cor- 
pore  luris  Canonici  inter  Decretales  , Extravagantes  communes"  capitibus  1  et  2 
proferuntur  constitutiones  a  Sixto  IV.  Romae  27.  Februarii  (alias:  l.Martii)  1477 
et  4.  Septembris  1483  datae,  quarum  priore  festum  Conceptionis  B.  M.  V.  pie  acturis 
indulgentiae  tribuuntur,  altera  edieitur:  Si  qui  audeant  asserere,  eos,  qui  Beatam 
Virginem  ab  originalis  peccati  macula  praeservatam  esse  dicant,  haereticos  esse  vel 
graviter  peccare.  vel  eos,  qui  festum  Conceptionis  eius  agant,  peccare,  vel  eos.  qui 
eam  cum  peccato  originali  conceptam  esse  dicant,  haeresis  crimen  vel  peccatum 
grave  committere;  illos  eo  ipso  excommunicationem  incurrere  {Harduimis ,  Acta 
Concihorum  IX  1493 — 1496).  Exstat  praeterea  constitutio  alterius  huius  valde  similis, 
eaque  a  Sixto  IV.  anno  Incarnat.  Dom.  1482  (sine  die)  edita,  qua  ii  quoque,  qui  de 
sola  spirituali  conceptione  sive  sanctificatione  Beatae  Virginis  a  romana  ecclesia 
festum  agi  asserant,  excommunicatione  plectuntur;  quae  constitutio  in  Corpus  luris 
non  recepta  exstat  apud  lo.  Bapt.  Confettimn,  Privilegiorum  Sacrorum  Ordinum  Col- 
lectio,  ed.  4,  Venetiis  1610,  83—84.  Caeterum  haec  adnotatio  marginalis  neque  ab 
ipsis  concilii  Tridentini  Patribus  addita  est,  neque  in  omnibus  decretorum  tridenti- 
norum  editionibus  legitur  (ut  abest  a  ,Canonibus,  et  Decretis"  etc,  Antverpiae  1565, 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  25 


386  1702.  Can.  Petro  Busaeo.    Augusta  Vind.  8.  lanuarii  1570. 

Quod  ad  Augustini  sententiam  de  oratione  mutandam  attinet,  non 
uideo  cur  scrupulosi  esse  uelimus,  praesertim  vbi  non  agitur  de  re 
controuersa  neque  de  negotio  magni  momenti  vti  fateris.  Exempla 
scripturae  quae  citantur  nota  sunt,  et  breuius  non  possunt  explicari, 
quare  locum  hunc  relinquendum  puto,  et  adscribendum  in  margine, 
ubi  Augustinus  de  oratione  similia  proponit  exempla,  et  deinde  ad- 
scribatur  etiam  in  lib.  ser.  ad  fratres  in  Erem.  Pluribus  enim  in  locis 
similia  quedam  exempla  sunt  apud  Augustinum.  Neque  dicitur  in 
textu  exempla  adducta  ex  Augustino  peti,  si  tantum  colon  ponatur 
post  verbum  comprobat^  et  mox  ita  legatur.  Nimirum  orante  Moyse, 
si  tamen  hec  mutatio  est  necessaria*. 

Accepimus  quaternionem  primum  operis  Catechistici  ^,  quod  a 
multis  probari  gaudeo'' .  desunt  autem  adhuc  quedam  ex  quaternionibus 
ilhs  anterioribus,  si  ea  nobis  possunt  communicari.  Gratum  feceris 
indicando,  quid  Coloniae  in  sacris  excudatur,  et  an  Rossensis  opera 
non  tamen  coniunctim  aedantur'^.    Expectamus  de  sanctis  Opus  >Suri- 

a)  Huic  V.  linea  suhducta  est.  b)  £us.  in  marg. :  Quaternio  primus.  c)  Bus.  in  marg. : 

Rossensis  opera. 


f.  13'',  et  Lovanii  1567,  col.  19);  sed  multas  eiusmodi  annotationes  per  loannem 
Soteallum  theologum  et  Horatium  Lutium  iuris  consultum  factas  typographi  postea 
addiderunt;  velut  Antverpiae  a.  1570  Plantinus  etc. 

'  „Summa'^  1.  c.  f.  165^  hahet:  „Quibus  exemplis  uim  Orationis  et  fructum 
coUigemus  ?  lacobus  Apostolus,  vt  orationis  virtutem  explicaret  exemplo,  ita  scripsit : 
Elias  homo  erat  similis  nobis,  passibilis:  et  oratione  orauit,  ut  non  plueret  super 
terram,  et  non  pluit  annos  tres,  et  menses  sex.  Et  rursum  orauit,  et  coelum  dedit 
pluuiam,  et  terra  dedit  fructum  suum.  Pluribus  exemplis  Augustinus  rem  eandem 
comprobat:  Orante  Mose  et  Samuele  vincuntur  a  ludaeis  hostes  Amalechitae  atque 
Philistaei.  Orans  Hieremias  confortatur  in  carcere.  Orans  Daniel  inter  Leones  ex- 
ultat.  Orantes  tres  pueri  in  fornace  tripudiant.  Orans  de  cruce  Latro  inuenit  para- 
disum.  Susanna  per  orationem  inter  senes  falso  accusantes  defenditur.  Stephanus 
orans  in  caelum  suscipitur,  et  inter  lapidantes  pro  Saulo  exauditur."  In  margine 
loci  quidem  illi  sacrae  Seripturae  et  „Hieron.  contra  Vigilantium"'  memorantur,  ne- 
que  tamen,  ubi  Augustinus  illa  habeat,  dicitur.  Busaens  autem  { Authoritates  1.  c.  p.  218), 
cum  in  ipsa  responsione  nihil  immutet  (relictis  verbis  „comprobat:  Orante"  etc), 
in  margine  locis  Scripturae  in  Summa  positis  aliquot  alios  addit,  et  ad  verbum 
^Augustinus"  adnotat:  „Aug.  serm.  22.  ad  fratres  in  eremo",  et  post  „Hieron.  contra 
Vigilantium"  ponit:  „Augu.  serm.  1.  et  4.  de  sanctis" ;  deinde  (p.  234 — 235)  pro  more 
suo  post  responsionem  Scripturaeque  locos  has  Patrum  sententias  ad  verbum  ex- 
primit.  Atque  ex  illo  quidem  „Sermone  ad  fratres"  [Migne,  P.  lat.  XL  1271  — 1272) 
—  queni  olim  cum  Augustini  nomine  aliqui  circumferebunt,  iam  autem  eius  non  esse 
omnes  fatentur  —  exempla  illa  leremiae,  Danielis,  3  puerorum,  latronis,  Susannae, 
Stephani  in  „Summam"  paene  ad  verbum  transcripta  esse  facile  patet.  Deinde  ex 
,Sermonibus  de  Sanctis"  1.  et  4.  (alias  sermone  supposit.  215  et  serm.  382)  profertur 
exemplum  S.  Stephani  pro  Saulo  orantis  {Migne ,  Patr.  lat.  XXXIX  2146  1686); 
quamquam  Maurini  editores  sermonem  1.  suppositicium  esse,  4.  „speciem  centonis 
prae  se  ferre"  censent. 

*  ^Authoritatum",  quae  postea  „Opus  catechisticum"  inscriptae  sunt;  v.  infra, 
mon.  litt.  (31). 

^  De  operibus  Beati  loannis  Fisher  episcopi  roffensis  v.  supra  p.  330 — 332. 


1703.  Can.  Leonardo  Kessel.    Augusta  Vind.  15.  lanuarii  1570.  387 

anum  S  et  optamus  Theologicam  scholam  uobis  esse  florentem.  Veniet 
istuc  nepos  Reuerendissimi  nostri  Cardinalis^  et  promittit  vitam  cor- 
rectiorem,  quam  vtinam  praestet  adiutus  opera  vestra^  Nouiomagenses 
nostros  sub  nouo  Episcopo  rectius  habituros  spero  in  religione^.  De 
sororibus  et  amicis  nihil  audio,  nepotes  uero  istic  uersantes  etiam 
atque  etiam  charitati  tuae  commendo,  et  vere  pios  esse  percupio*. 
Ora  pro  me  frater,  et  saluta  in  Christo  domesticos,  Dominus  nobis- 
cum  perpetuo.     Augustae  octauo  Januarij.  1570. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Reuerendo    patri,    M.  Petro   Busaeo    Theologo    Societatis    Jesu. 

Coloniae  in  noua  bursa  Coronarum. 

Busaeus  huic   litterarura   inscriptioni   sua   nianu    ascripsit:    ,Acceptae  feria  5 
prius  Pascha  [i.  e.  23.  Martii]  rescriptum". 

1703.        CANISIUS   P.  liEOJf  ARDO  KESSEL.  S.  J.  rectori   collegii 

coloniensis.  Augusta  Vindelicorum  15.  lanuarii  1570. 

Ex  archetypo,  ab  ipso  Canisio  recognito  et  subscripto  (4° ;  1  p. ;  in  p.  2  inscr. 

et  pars  sig.),  Cod.  colon.  „Epp.  ad  Kess.  I"  f.  203.   Epistulae  mentionem  fecit  Hansen 

1.  c.  587^.     Particula  epistulae  germanice   posita    est   apud  Braunsherger,   Kat.  147. 

De  Operis  catechistici  versione  germanica.  Contioncs  suas  proxime  excusas  mittit. 

Pax  Christi  nobis  aeterna. 

Reuerende  Pater. 
Post  menses  duos,  quae  mense  Nouembri  scripsistis,  accepi  vna 
cum  literis  quae  ex  patria  scribebantur.  Respondi  autem  nuper 
.P.  Buzeo,  vt  opus  non  sit  eadem  repetere  de  quibus  ille  rogabat. 
Caeterum  non  impediam  quo  minus  nouum  opus  conficiatur,  in  populi 
gratiam,  quemadmodum  D.  Calenius  desiderare  uidetur^.  Sed  dubito 
tamen  an  Patrum  sententiae  si  uernacula  lingua  reddantur,  quod  est 
perdifficile,  aeque  sint  gratae  et  vtiles  futurae  lectori,  sicut  cum  Latine 

a)  Bhs.  in  marg.:  Nepos  cardinalis. 


'  Anno  1570  (m.  Martio,  ut  videtur)  Coloniae  ex  officina  typographica  Gerwini 
Calenii  prodiit  tomus  primus  operis  ,De  probatis  Sanctorum  historiis"  a  Laurentio 
Surio  Cartusiano  coloniensi  compositi  [HartzJieini,  Bibl.  221). 

-  Gebhardus  Truchsess,  qui  metropolitanae  ecclesiae  coloniensis  canouicatum 
habebat;  v.  Can.  V  325  et  supra  p.  365  379. 

^  Insignis  vir  Guilielmus  Lindanus  dioecesis  ruraemundanae,  ad  quam  Novio- 
magus  tunc  pertinebat,  primus  episcopus  a.  1569  primum  Noviomagum  venit,  sacra- 
mentum  confirmationis,  quod  ab  100  annis  ibi  non  erat  administratum,  administravit, 
complura  salubriter  constituit  {Jos.  Habets,  Geschiedenis  van  het  Bi&dom  Eoermond  II, 
Roermond  1890,  142.    G.  A.  Meijer  0.  Pr.,  Katholiek  Nijmegen,  Nijmegen  1904,  41). 

*  In  studiosorum  contubernio,  quod  Socii  colonienses  regebant,  m.  Augusto  1568 
quinque  Canisii  nepotes  degebant  (Hansen  1.  c.  562^. 

'"  Gerwinus  Calenius  typographus  coloniensis  desiderasse  videtur,  ut  ^Authori- 
tates  Sacrae  Scripturae  et  Sanctorum  Patrum"  in  Summa  Canisii  prolatae  sive  P.  Petri 
Busaei  Opus  catechisticum  (v.  supra  p.  823)  ex  latino  sermone  in  germanicum 
verteretur. 

25* 


388       1"04.  Can.  P.  Hoffaeo.    Augusta  Vind.  m.  lan.  vel  ineunte  Febr.  1570. 

repetuntur.  Fortassis  etiam  prolixitas  operis  non  paucos  offendet. 
Ad  uulgi  quidem  captum  liber  magis  accommodaretur,  si  ex  tot  tam- 
que  longis  Patrum  testimonijs  quae  citantur,  praecipua  capita  colli- 
gerentur  et  confirmarentur,  et  scopus  Catechisticae  doctrinae  sedulo 
retineretur. 

Aedite  sunt  nuper  Conciones  quedam  ante  multos  annos  a  me 
conscriptae  et  in  hanc  nouam  formam  vt  uidetis  euulgatae  ^,  nisi  forte 
illas  prius  accepistis^  mitti  in  patriam^  possunt,  si  uolueritis.  Nunc 
quia  plura  non  licet  cogor  abrumpere  meque  uestris  omnium  praecibus 
Domino  commendare.  Is  gratiam  nobis  suam  confirmet  augeatque 
semper,  vt  ipsi  hoc  anno  fideliter  inseruiamus.    Augustae  .15,  Januarij 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Reuerendo  in  christo  Patri  Leonardo  Kessel  Louaniensi,  Prae- 
posito  eorum  qui  sunt  Societatis  lESV.  Coloniae  in  noua  Bursa 
Coronarum. 

1704.       CANISIUS  P.  PAUIiO  HOFFAEO  S.  J.  praeposito  provinciali 
Germaniae  superioris. 

Augusta  Yindelicorum  m.  lanuario  vel  ineunte  Februario  1570. 

Ex  litterarum  Polanci  apographo  eodem  fere  tempore  scripto  et  ex  Hoffaei 
epistula  autographa.    Germ.  70  f.  60'^  et  G.  Ep.  XI  f.  207". 

P.  Stevo>'dinmim  non  esse  in  Germaniam  superiorem  revocandum. 

P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  mandatii  S.  Francisci  Borgiae  prae- 
liositi  generalis  Roma  24.  lanuarii  1570  P.  Paulo  Hoffaeo  Germctniae  superioris  pro- 
vinciali  sic  scripsit  de  P.  Martino  Stevordlano  S.  J.  contionatore  monacensi,  qui  a.  1569, 
Alberto  V.  Bavariae  duce  et  Simone  Thaddaeo  Ech  eius  cancellario  praecipuoque 
consiliario  consentientibus,  ad  tempus  Coloniam,  ut  sub  P.  Leonardo  Kessel  mores 
emendaret,  inde  Herbipolim  ad  contiones  in  ecclesia  cathedrali  habendas,  tit  Friderico 
a  Wirsberg  vehementer  id  petenti  satisfieret,  missus  erat  (c.  supra  p.  329)  —  utrumque 
coUegium  ad  provinciam  rhenanam,  quam  P.  Antonius  Vinck  regebat^,  j>ertinebat  — ; 
„Quanto  al  Padre  Martino,  uedasi  che  non  si  nianchi  del  nostro  debito,  quanfo  alla 
promessa  fatta  alV  Jllustrissimo  Duca,  con  niala  sodisfatione  sua,  b  delli  suoi  princi- 
pali  ministri,  del  resto  V.  R.  si  potra  acordare  co'  I  Prouinciale  del  Rheno,  il  qual 
non   douera,   con   danno   de  sua  prouintia   ritenerlo,   et  senza  danno,    uoluntieri  lo 

a)  Sex  vv.  sqq.  ab  ij>so  C.  litteris  inserta  sunt. 


1  Adamus  Walasser  a.  1570  Dilingae  edidit  „Christenliche  vnd  wolgegriindte 
Predig  von  den  vier  Sontagen  im  Aduent,  auch  vonn  dem  heiligen  Christag  .  .  . 
Durch  .  .  .  Herrn  D.  Petrum  Canisium";  Canisium  libeUi  huius  exempla  aliquot  cum 
his  litteris  Kesselio  misisse  ex  his  verbis  intellegitur ;  plura  v.  infra,  mon.  litt.  (33). 

2  Noviomagum  ad  Canisii  propinquos. 

*  Vinck  Moguntia  13.  Octobris  1569  Borgiae  *scripserat:  „Del  P.  martino 
steijuordiano  scrive  il  P.  Leonardo  come  si  porta  bene  et  quanto  posso  giudicare 
gia  hauera  nel  settembre  fatto  li  essercitij  spirituali  et  finiti  almanco  auanti  di 
questo  giorno.  Jl  Reuerendissimo  Herbipolense  fa  grandissima  instantia  accio  che 
vadi  la,  credo  che  circa  tutti  santi  et  per  Taduento  si  trouara  la  in  quella  cita 
doue  non  vorria  che  fosse  molto  tempo,  essendo  la  conuersatione  di  quella  gente 
assai  periculosa  per  il  detto  P.  Martino  . . .  sarria  bene  de  poi  il  Nadal  di  la  si  pas- 
sasse"   (ex  autogr.;  G.  Ep.  X  f.  256^). 


1705.  Can.  P.  Hoffaeo.    Monachio  circa  medium  m,  Februariura  1570.      389 

riteneranno,  per  sodisfar  al  Vescouo  d'  HerbipoU."  Ad  quae  Hoffaeus  Oeniponte  9.  Fe- 
bruarii  1570  Borgiae  rescripsit:  „Rem  contuli  cum  R.  P.  Lanoyo:  ambo  in  hac  sen- 
tentia  sumus,  vt  bonus  P.  Martinus  Romatn  vocetur  suauissimis  litteris:  diu  de  Socie- 
tate  bene  meritus  est,  videturque  capitis  debiUtatem  ex  Jaboribus  contraxisse  in  Societate; 
itaque  ex  charitate  videtur  iuuandus  quibuscumque  modis. . .  .  Humiliter  vero  rogo 
P.  V.  hac  vice  cito  ante  Pascha  ipsi  scribat  eumque  reuocet  Romam.  .  .  .  Suadent 
etiam  P.  Canisius  et  P.  Leonardus  ne  in  hanc  Prouinciam  recipiatur  quod  ilU  ni-* 
mirum  vtj  nec  nobis  non  sit  profuturum." 

1705.       CANISIUS  P.  PAUIiO  HOFFAEO  S.  J.  praeposito  provinciali 
Germaniae  superioris.  Monachio  circa  medium  m.  Februarium  1570. 

Ex  Hoffaei  litteris  autographis.    G.  Ep.  XI  f.  212*. 

P.  Paulus  Hoffaeus  Germaniae  superioris  provincialis  Oeniponte  28.  Februarii 
1570  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit  de  P.  Martino  Stevordiano  S.  J. 
contionatore  monacensi,  rogatu  Friderici  a  Wirsberg  episcopi  herbipolensis  ad  tempus 
Herbipolim  contionum  in  ecclesia  cathedrali  habendarum  gratia  misso  (v.  supra  p).  329), 
de  P.  Antonio  Vinck  provinciali  rhenano,  de  P.  Georgio  Bader  collegii  herbipolensis 
rectore  etc:  „Scripsit  Reuerendissimus  Herbipolensis  superioribus  diehus  ad  me,  ctiius 
literas  ad  R.  V.  hic  mitto  vt  possit  iudicare  quid  de  P.  Steuordiano  sit  statuendum. 
Vtrinque  sunt  contrarij  affectus:  Episcopus  vult  omnino  retinere  hominem:  sed 
P.  Anthonius  Vinck  et  Rector  cupiunt  omnino  auocari  P.  Martinum,  et  P.  Martinus 
abhorret  ab  herbipoli  vti  R.  V.  ex  ipsiusmet  literis  intelliget,  quas  etiam  mitto. 
R.  P.  Canisius  transiuit  Monachium  ac  mihi  scribit  .  .  .  nec  Principem  nec  Do- 
minos  instare  vt  redeat.  Statuat  igitur  R.  P.  V.  ex  his  quod  in  Domino  iudicauerit 
expedire."  In  iisdem  litteris  Hoffaeus  de  Stecordiano  notat:  „0b  templi  [cathedralis 
herbipolensis]  vastitatem  .  .  .  videtur  abliorrere  ab  illo  loco.'' 

Borgias  igitur  episcopo  herbipolensi,  Roma  25.  Martii  1570  ad  ipsius  litteras 
11.  Februai-ii  1570  datas  respondens,  de  P.  Stevordiano  *scripsit:  ,Ego  quidem  pa- 
ratus  sum  ad  obsequendum  D.  V.  Reuerendissimae  et  ita  eundem  hortor  ad  per- 
seuerandum  isthic  in  ministerio  praedicationis.  si  autem  ualetudinis  eius  ratio  non 
feret  ut  in  templo  cathedralis  Ecclesiae  propter  eius  amplitudinem  concionetur", 
episcopum  rogat,  ut  ei  licentiam  alio  proficiscendi  concedat.  Eodem  die  ipsi  Stevor- 
diano  Borgias  *scribit:  „Reuerendissimus  Episcopus  herbipolensis  ...  optat  R.  tuam 
in  concionandi  munere  . . .  perseuerare,  et  binis  litteris  ea  de  re  serio  ad  me  scrip- 
sit" ;  optandum  certe  esse,  ut  Stevordianus  desiderio  illi  satisfacere  possit;  ^quodsi 
ipsa  experientia  docuerit  conciones  summi  templi  propter  eius  amplitudinem  uale- 
tudini"  ipsius  ^ualde  officere",  episcopum  „haud  dubie"  alio  eundi  facultatem  con- 
cessurum  esse;  ,tentandum  erit  tamen  prius  an  Reuerendissimo  Herbipolensi  ob- 
sequi  sine  discrimine  ualetudinis"  possit;  sin  autem  reapse  non  possit,  Oenipontem 
ei  proficiscendum  esse.  Denique  Hoffaeum  Borgias  Roma  17.  lunii  1570  *monuit 
(non  solum  Albertum  V.  Bavariae  ducem  et  Simonem  Thaddaeum  Eck  ipsius  cancel- 
larium,  sed  etiam  Ferdinandum  11.  archiducem  Tirolisque  principem  commemorans) : 
,Del  P.  Martino  Stiuordiano,  gia  si  e  scritto  altre  uolte,  facciasi  quel  che  V.  Reue- 
rentia  spriue,  nelle  cui  mani  rimetto  tutto  quello,  che  a  lui  tocca,  Hor  lo  uoglia 
raandar  a  Monachio  con  le  condittioni  che  ha  scritto  al  Cancelario  *,  hor  a  predicar 
alP  Arciduca,  hor  a  Roma,  hor  a  Herbipoli,  hor  licenciarlo,  et  ueda  ben  quel  che  fa, 
e  tengassi  conto  in  primo  loco  co  '1  Duca  di  Bauiera,  e  doppo  lui  con  1'  Herbipolense" 
(ex  apographis  eiusd.  temp. ;    Germ.  70  f.  79''  93''). 


'  Hoffaeus  Borgiae  Augusta  27.  Maii  1570  *scripserat:  „P.  Steuordianus  a 
Cancellario  nomine  Ducis  Bauariae  instanter  Monachium  repetitur"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  XI  f.  183). 


390  1706.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

1706.         P.    lOAlTNES    »E    POLANCO    secretarius    Societatis    lesu 
nomine  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  18.  Martii  1570. 
Ex   apographo    eiusd.  temp.;    in   margine,    eadem  manu:    „P.  Pietro  Canisio". 
Germ.  70  f.  75\    Particulam  posuerunt  Michel,  Can.  343\  et  Duhr,  Jes.  I  734—735 
(germanice). 

Congregatio  quaedam  cardinalium  ea,  quae  adversus  Centurias  scribuntur,  curat. 
Quid  Canisius  ea  in  re  praestitit?  Is  iam  ne  horam  quidem  impendet  energumenis. 
Ad  2)}'0vincialem  tum  de  energumenis,  tum  de  5°/^  scripfum  esf. 

Pax  etc.  Quantonque  non  ci  e  lettera  di  V,  R.  per  N.  P.  Generale 
allaquale  si  debbia  risposta,  ho  uoluto  scriuergli  questa,  parte  per 
salutarla  (massime  che  arriuara  al  tempo  della  Pasqua^,  quale  Jddio 
nostro  Signore  gli  dia  buona)  parte  per  dirgli  che  il  Cardinal  Com- 
mendon  desidera  sapere  a  che  termine  si  troui  V.  R.  nel  suo  libro 
contra  delle  Centurie,  perche  qua  s'  e  instituito  una  congregatione  di 
Cardinali,  et  fra  1'  altre  cose  hanno  hauuto  cura  di  questo  che  si 
scriue  quanto  alle  Centurie,  forsa  da  uarie  persone,  si  che  V.  R.  dara 
auiso  di  quello  che  ha  fatto  ^.  Ben  s'  intende  che  gV  ha  dato  im- 
pedimento  il  stare  in  Augusta,  per  1' Absentia  del  P.  Vendelino^,  et 
tanto  piu  dandoli  da  fare  queste  benedette  energumene  *,  Ma  gia  ces- 
sara  questa  occupatione  a  fatto,  parte  per  il  ritorno  del  detto  P.Vende- 
lino,  parte  perche  si  e  scritto  al  P.  Prouinciale  del  modo  di  procedere 
con  dette  energumene,  accio  non  si  perda  tanto  tempo,  et  quanto 
alla  persona  di  V.  R.  non  conuerra  perda  hora  alcuna  in  tale  occupa- 
tione,  quale  non  e  propria  del  nostro  instituto,  et  potrebbe  impedirne 
altre  molto  migliori,  et  piii  utili  al  ben  commune.  Del  resto  perche 
il  P.  Prouinciale  communichera  cio  che  se  gl'  e  scritto  in  questa  mat- 
teria  et  quanto  a  censi^  con  V.  R.  non  diro  altro  in  questa  etc.  Di 
Roma  li  18.  di  marzo  1570. 

Hae  Polanci  litterae  adiunctae  sunt  Roniae  *epistulae  eodem  illo  d.  18.  Martii 
1570  ab  ipso  S.  Francisco  Borgia  praeposito  generali  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  Ger- 
maniae  superioris  provincialem  datae;  qua  ille  Hoffaeum  sic  monebat:  ,Poco  fa  fu 
scritto  a  V.  R.  diffusamente  sopra  1'  energumene,  porto  anche  il  P.  Vendelino  risso- 
lutione  delli  cinque  per  cento :  I'  uno,  e  1'  altro  mi  pare  si  communichi  al  P.  Canisio 
al  quale  si  scriue  qui  una  lettera,  et  altre  ad  altre  persone,  V.  R.  li  faccia  hauere 
buon  ricapito"   (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  70  f.  75''*). 

Quod  igitur  ad  5%  attinet,  Borgias  eidem  Hoffaeo  Ronia  17.  Martii  1570  scrip- 
serat:  ,Circa  il  pigliar  cinque  per  cento,  saluo  capitale  et  lucro,  il  Padre  Vendelino 


'  Pascha  futurum  erat  26.  Martii. 

^  S.  Pius  V.  23.  lulii  1568  congregationem  cardinalium  instituit,  qui  haereticos 
et  imprimis  protestantes  Germaniae  ad  ecclesiam  reducendos  curarent;  huius  igitur 
congregationis  iussit  esse  cardinales  Truchsess,  Bordesieram,  Granvellanum,  Com- 
mendonum ;  v.  infra,  mon.  it.  (9).  Neque  vero  Commendonus  ante  m.  Decembrem 
a.  1569  eius  congregationis  conventibus  interesse  poterat;  nam  a  m.  Maio  1568  ad 
Decembrem  1569  Roma  aberat  [Schivarz  1.  c.  II  xv^).  Commendono  autem  auctore 
pontifex  a.  1567  Canisio  mandaverat,  ut  Centurias  refutaret  {Can.  V  480  522). 

^  Wendelini  Vcilck,  Romam  cum  Fuggeris  profecti ;  v.  supra  p.  364. 

*  Imprimis  Anna  Bernhauser;  v.  supra  p.  365  et  infra,  mon.  ott.  (1)  —  (4). 

*  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


Roma  18.  Martii  1570.  391 

porta  uno  scritto  con  la  sottoscrittione  di  quattro  o  cinque  de  nostri  Theologi,  La 
cosa  e  questa,  che  si  puo  far  quel  guadagno  da  qualsiuoglia,  con  tanto  che  si  diano 
gli  dennari  a  persona,  che  6  sia  mercante,  6  che  exerceat  mercaturam  in  societate". 
Quanto  alli  pupilli,  et  uedoue,  et  persone  miserabili  non  e  ancora  la  cosa  risoluta, 
come  babbiamo  la  rissolutione,  si  mandara."  ^ 

De  ^energumenis"  autem  Borgias  in  iisdem  *litteris  HofFaeum  ita  docuerat: 
„Jn  queste  .5.  carte  sottoscritte  di  mia  mano  appartenenti  alli  energumeni,  uedera 
V.  R.  quel  che  io  sento,  et  quel  che  conuiene  osseruar  in  questa  matteria,  et  la 
conferira  co  '1  P.  Canisio  1'  un'  e  1'  altro,  et  se  haueranno  dubbio  alcuno,  mi  potranno 
consultar  ^,  s'  intende  pero  che  1'  exequtione  si  facci  con  suauita  secondo  le  persone 
a  chi  la  cosa  tocha ;  et  per  dechiarar  doi ''  cose  delle  dette  carte,  1'  una  apertenente 
al  numero  delli  exorcismi,  ch  '1  Papa  ha"  dato  significatione,  che  non  intende  siano 
doi  6  tre  precisamente,  Ma  che  si  lascia  alla  discretione  del  superior  di  poter  vsarli, 
secondo  le  circonstantie,  et  in  questo  io  mi  rimetto  al  parer  diV.  R.  6  de  chi  hauera 
sua  commissione,  1'  altra  e  che  quando  ultimamente  fu  significato  a  S.  Santita  che 
di  nuovo  si  daua  alcun  credito  intorno  •^  alle  cose  passate,  sopra  Susanna  ^,  1'  hebbe 
per  male,  et  mostro  risentirsene.  Ma  di  questo  piu  particolarmente  pensamo  scriuera 
r  Illustrissimo  Cardinal  d'  Augusta"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  69*). 

Theologorum  quidem  illorum  de  S^/o  sententia,  quam  Volckius  Sociis  ger- 
manis  attulit,  frustra  a  me  quaesita  est ;  neque  tamen  id  valde  est  dolendum ; 
nam  Borgias  ipse  scripti  illius  praecipua  capita  cum  Hotfaeo  communicavit  (supra 
p.  390).  Ne  litterae  quidem  illae  de  energumenis  scriptae  Borgiaeque  ipsius  manu 
subscriptae  exstare  videntur;  exstat  vero  Monachii  in  archivo  regni  bavarici  („Je- 
suitica  in  genere,  Fasc.  13,  n.  223"  f.  40* — 41'')  earum  sive  apographum  sive  sum- 
marium  (4";  2V2  PPO  saeculo  XVI.  vel  XVII.  a  Socio  aliquo  in  provincia  Germaniae 
superioris  scriptum  et  ab  eodera  sic  inscriptum:  *„Responsa  R.  P.  N.  Francisci 
Borgiae  circa  Energumenam  Augustanam  Anno  1570  7  Martij  data"  ;  quo  „Energu- 
menae"  nomine  a  librario  illo  aut  Susannam  illam  aut  Annam  Bernhusiam  signi- 
ficatam  esse  (cf.  supra  p.  365)  censeo ;  quamquam  Borgiam  energumenos  quoscum- 
que  spectasse  et  ex  ipsius  verbis,  quae  modo  posui,  et  ex  "litteris  a  P.  Paulo 
Hoffaeo  Hala  4.  Aprilis  1570  ad  Borgiam  datis  patet;  in  quibus  Hoffaeus  de 
PP.  Petro  et  Theodorico  Canisiis,  Gregorio  Roseffio  domus  augustanae  superiore, 
P.  Wendelino  Volck  scribit :  „  Jnstructionem  de  Energumenis  accepi  quam  ego  toto 
corde  sum  amplexus,  fuitque  aeque  gratissima  atque  desideratissima :  de  ea  nunc 
Canisiorum  etiam  sententiam  expecto :  communicauj  etiam  illam  P.  Gregorio  tan- 
quam  superiori  P.  Wendelinj"  (autogr. ;  G.  Ep.  XI  f.  251*).  Quoniam  autem  Canisius, 
quid  de  ea  „instructione"  sentiret,  cum  ipso  quoque  Borgia,  litteris  8.  Aprilis  1570 
datis,  communicavit,  ^responsa"  illa  hic  ponenda  esse  existimavi.  Hoc  unum  prae- 
moneo :  Qui  ea  transcripsit  vel  —  id  quod  mihi  magis  probatur  —  aliquis  alius  alio 
ea  ordine  disponenda  esse  censuit ;  quem,  singulis  responsis  suum  numerum  ascri- 
bendo,  constituit;  deinde,  eo  consilio  abiecto  numerisque  paeiie  omnibus  immutatis, 
novum  ordinem  instituit;  ego  posteriores  illos  numeros  priore  loco  ponam  iisque 
priores  uncis  quadratis  inclusos  addam.     En  responsa: 

a)  Seqiiuntur  vv.  quia  Mercator,  ohlitt.  b)  Tria  vv.  sqq.  in  ap.  supra  versum  scripta  sunt. 

c)  Seqtiitur  dechiarato,  ohlitt.  d)  In  ap.  sequunlur  vv.  a  Susanna,  oblitt. 


'  Hanc  v.  infra,  post  ep.  n.  1716. 

2  Borgias  P.  Theodorico  Canisio  rectori  dilingano  *Roma  18.  Martii  1570: 
,Si  e  riceuuta  quella  di  V.  R.  di  12.  di  gennaro,  et  un'  altra  senza  data  che  trattaua 
del  negotio  delle  energumene.  . . .  Quanto  alle  energumene,  si  e  scritto  diff^usamente 
al  P.  Prouinciale  et  lui  conferira  la  cosa  col  P.  Canisio  et  con  V.  R."  (ex  apogr. 
eiusd.  temp.;  Germ.  70  f.  73''— 74*). 

^  Vide  S.  Pii  V.  responsum,  quod  sub  has  ipsas  litteras  postremo  loco  (ger- 
manice)  ponetur. 


392  l^^Ofi.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio. 

„9  [9].  Nihil  plane  cum  daemone  agant,  s.  *  loquantur,  nisi  per  uim  et 
coactionem  ex  exorcisrao.  —  10  [11].  Nihil  credant,  nisi  sint  aperte  ad  illud 
coacti  daemones,  nec  cogant  nisi  per  exorcismum  probatum  a  sede  Apostolica^.  — 
11  [10].  Ad  nihil  cogant  aliarum  rerum,  nisi  quae  necessariae  sint  ad  eiectionem.  — 

15  [12].  Si  quid  dicat  daemon  quod  ad  reformationem  morum  attineat,  ne  credant.  — 
18  [13].  Si  quid  dicat  in  laudem  s.  DEI,  s.  B.  V.  Mariae,  s.  societatis,  s.  omnino  cuius- 
quam,  ne  propterea  credatur,  quod  ipse  dicat,  sed  tacere  iubeatur.  —  19  [14].  Si  quid 
male  de  aliquo  loquatur,  s.  futurum  praedicet^  [?],  s.  alioquin  absens,  s.  occultum,  ne 
credatur.  —  13  [15].  Si  quid  minetur,  ne  timeatur.  —  14  [16].  Si  quid  dicat  esse 
necessarium    s.    utile    ad    liberationem    energumeni,    ne    credant,    nec    faciant.    — 

16  [17.]  Si  quid  dicat  Energumenus  se  uidisse  s.  sibi  esse  reuelatum,  ipsi  non 
credatur :  neque  uero  si  quid  dicat  superiorum  rerum  obsessus  ita  accipiatur  tanquam 
a  bono  spiritu  sit  profectum,  seu  duo  sint  in  daemoniaco  spiritus,  unus  bonus,  alter 
malus,  quod  non  contemnendi  est  periculi.  —  17  [18].  Neque  si  quid  consulat  etiam  rei 
optimae,  id  faciant  propterea  .  sequantur  uero  in  agendis  ius  DEI,  Ecclesiae,  et  rectae 
rationis  dictamen,  non  daemonis  subdolam  et  fallacem  uoluntatem  et  iudicium.  — 
20  [19J.  Denique  quidquid  dixerit,  nisi  coactus  aperte  ex  exorcismo,  et  ad  finem 
eiectionis  diaboli,  eius  i-ei  nullam  habeant  rationem,  et  quoad  eius  fieri  poterit,  ob- 
liuiscantur,  quasi  nihil  sit,  seu  res  sit  pernitiosa.  Atque  adeo  in  iis  omnibus,  quae 
ex  uerbis  et  formula  exorcismi  non  est  necessarium  interrogare  ^,  si  quid  ipse  per  se, 
s.  quauis  occasione  interrogatus  dixerit,  iubeatur  per  exorcismum  tacere.  —  4.  Ante 
exorcismum  curent  omni  industria  ut  plane  compertum  sit  ueram  esse  illam  dae- 
monis  obsessionem,  et  celebrentur  missae,  fiant  orationes  et  ieiunia,  et  eleemosynae 
et  alia  pia  opera,  quae  omnia  ad  liberationera  obsessi  referantur.  —  7  [6].  Curetur, 
ut,  quo  terapore  fit  exorcismus,  eodem  etiam  missae  celebrentur  ad  efficaciam  ex- 
orcismi  adiuuandam  et  promouendam.  —  8  [7].  Jn  exorcismo  timor  omnis  daemonis 
abijciatur,  constantia  uero  et  magnanimitas  cum  profunda  humilitate  induatur  in 
christo  .  deinde  quasi  ex  imperio  diuinae  uirtutis  agatur,  est  enim  uictus  daemon  a 
christo,  scit  se  esse  uictum,  pro  uicto  se  gerit,  nihil  potest,  nisi  qua  ex  parte  a 
nobis  illi  fiunt  uires,  quacunque  ratione,  s.  si  a  Deo  aliquid  illi  permittitur  ad  no- 
strum  exercitium  et  utilitatem.  —  5  [4].    Si  non  abigatur  paucis  aliquot  exorcismis 

a)  Sic;  praedicat? 


^  Hoc  ^s."  et  hic  et  infra  semper  =  ^sive''  vel  ^seu". 

^  Ea  aetate  alii  in  aliis  terris  usitati  erant  exorcismi  iique,  sive  quod  ad  verba, 
sive  quod  ad  ritus  attinebat,  valde  inter  se  diversi ;  qui  vel  in  Missalibus  similibus- 
que  libris  liturgicis  consignati,  vel  in  peculiares  „Exorcismorum''  libros  congesti 
erant  (Ad.  Franz  1.  c.  II  559  579).  „Rituale  Romanum"  autem,  in  cuius  Titulo  X. 
capite  1.  „De  exorcizandis  obsessis  a  daeraonio"  praecipitur,  priraura  editum  est 
a.  1614  a  Paulo  V.,  neque  eo  anno  ita  propositura  est,  ut  proprie  esset  lex  oranes 
obligans  (cf.  Can.  II  780').  P-  Paulus  Hoffaeus  provincialis  Augusta  9.  lunii  1570 
Borgiae  *scripsit:  ^Exorcisraos  promissos  expectamus,  qui  taraen  iam  a  multo  tem- 
pore  non  fuere  exercitati,  sed  nec  opus  fuit"   (autogr. ;  G.  Ep.  XI  f.  186^). 

^  ^Signa  obsidentis  daemonis  sunt :  ignota  lingua  loqui  pluribus  verbis,  vel 
loquentem  intelligere ;  distantia,  et  occulta  patefacere ;  vires  supra  aetatis  seu  con- 
ditionis  naturam  ostendere ;  et  id  genus  alia,  quae  cum  pluriraa  concurrunt,  raajora 
sunt  indicia.  Haec  autem  ut  magis  cognoscat,  post  unum  aut  alterum  exorcismura 
interrogat  obsessum,  quid  senserit  in  animo,  vel  in  corpore,  ut  sciat  etiam,  ^d  quae- 
nam  verba  magis  diaboli  conturbentur,  ut  ea  deinceps  magis  inculcet  ac  repetat.  . . . 
Necessariae  vero  interrogationes  sunt,  ut  de  numero  et  nomine  spirituum  obsidentium, 
de  tempore  quo  ingressi  sunt,  de  causa,  et  aliis  huiusmodi.  . . .  Jubeatque  daeraonem 
dicere  an  detineatur  in  illo  corpore  ob  aliquam  operam  magicam  aut  malefica  signa, 
vel  instrumenta,  quae  si  .  .  .  alibi  extra  corpus  fuerint,  ea  revelet.  .  .  .  Moneatur 
etiam  obsessus,  ut  tentationes  suas  omnes  Exorcistae  patefaciat" :  Rituale  Romanum 
Tit.  X,  c.  1,  n.  3  4  15  20. 


Roraa  18.  Martii  1670.  393 

daemon,  ne  anxie  agatur,  quasi  necessarium  sit  per  exorcismos  eiici  daemones; 
nescimus  enim  causas  reconditas,  cur  uelit  obsessum  affligi  DEVS.  —  6  [5].  Neque 
tamen  si  ille  s.  alius  N.  occuparet,  s.  rediret,  multum  operae  s.  temporis  in  ea  re 
consumant,  sed  paucis  exorcismis  finem  soUicitudini  faciant,  et  obsessum  Domino 
commendent,  ac  benignitate  in  illum  utantur.  —  12  [20].  Si  quid  det  daemon,  s.  ali- 
qua  ratione  a  daemone  sit  profectum,  id  comburatur  statim.  —  2.  E  nostris  nullus 
exorcizet,  nisi  consulto  et  approbante^'  Prouinciali.  —  3.  Jn  Energumenis  nihil  tem- 
poris  ponatur,  nisi  in  eorum  confessionibus  audiendis,  et  agendis  exorcismis,  re- 
liqua  colloquia  uitentur  omnino.  —  1.  Non  fuit  hactenus  exercitium  exorcismorum 
usitatum  in  Societate,  neque  illud  unquam  (quod  sciatur)  Pater  .Ignatius  exercuit, 
neque  est  a  nobis  expetendum,  nec  nisi  in  magna  necessitate''  usurpandum.  Est 
enim  nostrum  officium  et  uocatio  ut  ab  animis  potius  daemones  eiiciamus  quam  a 
corporibus '.  —  Appendix.  Duplex  est  ratio  qua  possunt  daemones  cogi,  una  a  Sanctis 
hominibus  qui  DEI  peculiari  quadam  reuelatione  et  uirtute  illos  adigunt  s.  ad  ueri- 
tatem  aliquam  dicendam,  s.  ad  deserendum  eum  quem  obsident  et  uexant.  Et  haec 
ratio  actionis  uel  coactionis  non  est  a  nobis  usurpanda:  priuilegia  enim  Sanctorum 
admiratione  et  laude  digna  sunt,  non  imitatione,  ne  arrogantiae  et  temeritatis  argui 
possimus,  et  in  pericula  et  illusiones  incidamus.  Alia  est  ratio  cogendi  daemones 
per  Ecclesiasticos  exorcismos,  quam  exercere  possunt  Exorcistae  et  superioris  ordinis 
clerici,  utilius  presbyteri:  hi  euim  ex  praescripto  probati  exorcismi  a  sede  Aposto- 
lica  agere  debent." 

Ipse  quoque  S.  Pius  V.  Ursulae  Fuggerae  de  obsessorum  causa  respondit; 
cuius  responsi  exemplum  cardinalis  Otto  Truchsess  Roma  ad  Albertum  V.  Bavariae 
ducem  clam  misit  4.  Februarii  1570,  ut  ex  eius  *litteris  eo  die  ad  ducem  datis  in- 
tellegitur  (autogr.;  Cod.  ^Hochstift"  etc.  [ut  supra  p.  378*]  f.  219'').  Exstat  adhuc 
Monachii  in  archivo  regni  bavarici  (Personenselekt  Fugger,  Karte  91)  exemplum 
(versio  germanica)  eodem  tempore  scriptum  huius  *responsi  prudentia  et  clementia 
pleni,  quo  ea  magnam  partem  confirmantur,  quae  Canisius  loanni  et  Ursulae  Fuggeris 
iam  ante  eorum  iter  romanum  persuadere  conatus  erat.  Brevitatis  tamen  gratia 
scriptum  illud  mihi  contrahendum  esse  putabam :  Pontifex  Ursulam  Fuggeram  laudat, 
quod  Susannam  7  iam  annos  a  daemonibus  vexatam  toto  eo  tempore  magna  caritate 
prosecuta  est,  quod  Lauretum  et  Romam  peregrinata  est,  quod  ipsa  ,alles  der  gaist- 
lichen  Obrikhait  haimgstellt,  vnnd  sich  derselben  gehorsame  vnderworffen  hat,  Die- 
weil  aber  gar  schwerlich  zuerkhennen  ist,  wann  dergleichen  bose  gaister  die  war- 
hait  zuesagen  gedrungen  werden  (.demnach  Jr  aigenschaift  ist  zue  liegen.)  So  soUen 
die  Jhenigen,  so  die  beschworen  wolln,  sich  wol  bedenckhen  vnd  fiirsehen,  das  sy 
nit  liederlich  betrogen  werden,  wie  gmainelich  Pflegt  zue  bschehen.  Sich  derhalben 
hiieten  vor  vberfliissigem  oder  fiirwitzigen  fragen.  . . .  Vnnd  vermaint  Jr  Hayligkhait 
man  mochte  die  Junckhfraw  noch  ain  oder  zvvay  mal  beschworen,  auff  weg  vnnd 
mafi,  wie  solche  beschwerungen  bej  der  Romischen  Kirchen  Jm  Prauch  seind,  vnd 
Jn  allweg    gar  nicht    auff  das   sehen,    so    der  Teuft'1   gelogen  hat,    noch  demselben 

a)  Seqaltnr  superiore,  a  lihrario  oblitt.        b)  necessite  tyj. 


^  Polancus  mandatu  Borgiae  Roma  22.  Decembris  1565  ad  collegii  bononiensis 
rectorem  scripsit:  ,Quanto  al  exorcizar' gl' indemoniatj  nonci  pare  tanto  al  proposito 
farlo  in  publico,  come  in  luogo  retirato,  ne  ci  fidamo  dele  exortationi  deli  tali,  ala 
penitenza  perche  cosa  buona  nonsi  ha  da  sperare  di  tale  exhortatore  se  non  fusse 
per  accidens"  (ex  apogr.  eiusd.  temp.:  Ital.  67  f.  lO^'').  Et  P.  Hieromjmtis  Nafalis 
S.  J.  vicarius  generalis  Roma  25.  Augusti  1571  vicerectori  collegii  mutinensis  (Mo- 
dena)  *scripsit:  „Circa  gli  essorcismi  ...V.  R.  sapra  come  N.  P.  Generale  I' anno 
passato  scrisse  ad  un  Prouinciale  in  questa  materia  che  I'  officio  della  compagnia 
era  cacciar  il  demonio  delle  anime,  che  a  cacciarlo  dei  corpi  non  ha  tal  consuetudine, 
et  si  sa  per  esperienza,  che  si  perde  piu  che  si  guadagna  in  attendere  a  questo, 
atteso  il  maggior  frutto  che  si  pu6  fare  in  altri  essercitij  della  Compagnia"  (ex 
apogr.  eiusd.  temp.;  Epp.  It.  1569/71  f.  258''). 


394  1706.  P.  loannes  de  Polanco  Canisio.    Roma  18.  Martii  1570. 

ainiclien  glauben  geben,  oder  von  dem  so  ei-  sicli  veinemmen  lassen,  das  wenigst 
dabej  handln,  Doch  soll  raan  vor  der  beschworung,  starckh  betten  vnnd  fasten, 
vnnd  mit  deniuet  vnnd  forcht  defi  bosen  gaists  Hoffart  demmen  vnnd  zerknischen.  . . . 
Da  nun  der  Junckhfrawen,  durch  das  gewonlich  gebett  nit  geholffen  werde,  so  sej 
es  darfiir  zuachten,  das  Jr  dise  straff  auss  Gottes  schickhung  vnnd  verhengknus. 
oder  das  sy  sich  Jn  rechter  andacht  desto  mehr  yebe,  zue  geschickht  sey.  da  sy 
anderst  warhafftig  besessen  ist."  Susannae  autem  pontifex  permittit,  ut  sibi  con- 
fessionis  de  tota  vita  faciendae  causa  confessarium  eh"gat,  qui  eam  ab  omnibus 
peccatis  absolvere  plenaque  indulgentia  donare,  ,Sy  auch  von  dem  gliibdt,  so  man 
sagt  sy  aufi  eingeben  defs  bosen  gaists  gethon  soU  haben,  Nemblich  der  Keuschait 
vnnd  kutten  halber,  so  sy  vnder  andern  Jren  tiiglichen  klaidern  tragt,  entbinden 
moge,  Darauff  mag  nun  die  fraw  Fuggerin  Jr  Junckhfraw  wider  haim  Jn  Jr  vatter- 
landt  mit  sich  fiern,  vnnd  sy  mit  Almuesen,  vnnd  anderer  Notturfft  versehen,  vnnd 
Jr,  da  sy  selbst  darzue  genaigt  ist,  vnnd  es  mit  rechtem  willen  begert,  Jn  ain 
Closter  belflfen,  Oder  da  es  Jr  mehr  zue  heuraten  liebt,  Sy  mit  aim  heuratguet 
vnnd  ainem  Mann  versehen,  sich  damit  allso  derselben  Jn  dem  Namen  deis  AU- 
mechtigen  Gottes  quit  machen,  vnd  entladen,  Auff  das  sy  die  fraw  fuggerin  soUi- 
chen  mhue  vnd  gfahr  mug  hinfiiran  frey,  vnnd  vberhoben  sein,  vnnd  mit  mehrer 
Rhue  andern  hailsamen  gottsaligen  werckhen  destbas  ausswartten." 

Ut  negotium  hoc  semel  absolvam :  P.  Paulus  Hoffaeus  provincialis  *scripsit 
S.  Francisco  Borgiae  Hala  4.  Aprilis  1570:  loannes  et  Ursula  Fuggeri  cum  P.  Wende- 
lino  Volck  reliquisque  Roma  Augustam  redeuntes  „omnes  mihi  valde  humiliter  sunt 
locutj  :  suos  en"ores  sponte  fassi  sunt :  sed  certe  Domina  mater  non  est  ea  quae 
fuit  ante,  nec  satis  compos  mentis,  nec  satis  affecta  bene  erga  P.  Wendelinum". 
Et  Augusta  13.  Maii  1570:  „Mater  posteaquam  redijt  huc,  magna  laborauit  in  hunc 
diem  vsque  necessitate  spiritualj.  quam  nondum  attinet  specificare:  multum  illi 
multas  ob  causas  debemus :  rogo  itaque  P.  V.  dignetur  ipsam  per  Societatem  preci- 
bus  nostrorum  commendare  diligenter."  Et  Augusta  27.  Maii  1570:  „Dominus  Joannes 
non  parum  se  subducit  post  reditum  nobis  parum  familiaris,  videt  se  a  daemone  et 
muliere  deceptum,  sibi  rectius  sapere  vult.  ...  De  Matre  iterum  scribo :  Si  sciret 
P.  Vestra  quo  in  statu  versaretur,  condoleret  ac  curaret  eam  Societati  serio  com- 
mendari.  Mihi  soli  nunc  fidit  suaque  mihi  communicat,  quamdiu  durabit,  ignoro. 
Ter  illi  adfui.  ...  P.  Wendelinus  Monachij  adhuc  inter  nouitios  exercetur,  eum  am- 
plius  confessorem  habere  noluit."  Et  Augusta  9.  lunii  1570:  ,  Quo  ad  illam  per- 
sonam,  cuius  errores  et  illusiones  proxima  hebdomade  isthuc  scripsi,  laus  Deo, 
res  habet  mediocriter,  .  . .  hesterna  die  eam  communicauj :  rogat  obnixe,  vt  P.  Vestra 
pro  se  vnicum  sacrum  Deo  offerre  velit  pro  gratiarum  actione  et  confirmatione  in 
bono  proposito.  Ei  designauj  Confessarium  P.  Gregorium  ^,  ita  visum  est  magis  in 
Domino  expedire.  Conseruet  illam  Dominus :  cognati  valde  ex  hoc  laetantur.  Sit 
Dominus  benedictus.  Dabo  operam  vt  in  maiore  humilitate  et  timore  conseruetur." 
Et  Augusta  l.Iulii  1570:  ,Mater  illa  vtcunque  bene  habet  laus  Deo  ac  die  crastino 
accipiet  Jubilaeum,  me  celebrante,  ipsamque  communicante."  Et  Augusta  8.  lulii 
1570:  ^Domina  illa  Mater  bene  habet,  quoad  spiritum,  sed  corpore  satis  niale,  in 
omnibus  sese  obedientem  praestat,  laus  Deo."  Et  Oeniponte  5.  Septembris  1570: 
„Mater  optime  habere  dicitur."  Et  Monachio  17.  lanuarii  1571:  Corpore  ^nondum 
optime  valet  .  .  .  preces  nostras  implorat  .  .  .  obedit"  (ex  autographis;  G.  Ep.  XI 
f.  ISl''  184  186^  188''  189^  25^  29P;  G.  Ep.  coU.  1  f.  283'').  Ursula  postea  in  pa- 
triam  Tirolensem  rediit  et  a.  1579  Bauzani  (Bolzano)  mortua  est.  De  ea  Matthaeus 
Raderus  ex  „annalibus  Augustanis"  haec  profert:  „Constat  eam  ad  extremum  vsque 
spiritum  in  pietatis  et  virtutis  studio  constantiam  coluisse,  rebusque  mortalibus  vsam 
tantum,  non  abusam  fuisse"   (Can.  93). 


'  Roseffium    domus    augustanae    superiorem     et    cathedralis    ecclesiae   contio- 
natorem. 


1707.  0.  Truchsess  de  Waldburg  Can.    1708.  Can.  Wendelinae  vom  Triest.    395 

1707.  Cardinalis   OTTO  TRUCHSESS  »E  WALDBITRO   epi- 
scopus  augustanus  CANISIO.  Roma  m.  Martio  (?)  1570. 

Ex  apographo,  de  quo  infra,  ep.  n.  1709. 

Canisius  Augusta  8.  Aprilis  1570  S.  Francisco  Borgiae  ixraeposito  generali 
sctnpsit:  „Ad  me  scripsit  Illustrissimus  Dominus  Cardinalis  Augtistanus,  se  isthic 
daturum  operam,  ut  e  Nostris  duo  uisitationis  per  hunc  Episcopatum  instituendae 
officio  depiitentur."    Cardinalis  autem  epistula  perisse  videtur. 

1708.  CANISIUS  WENDEIilK^AE   VOM   TRIEST   sorori,   viduae 
Godefridi  vom  Triest  consulis  noviomagi. 

Augusta  Vindelicorum  7.  Aprilis  1570. 

Ex  autographo  (2";  2'/,  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sigilli). 

Sororem  laudat,  qiiod  pacem  cum  fratribus  sororibusque  servef.  Propinquos 
ad  concordiam  exhortatur.  lis  gratias  agit,  quod  in  fide  catholica  constantes  sint, 
eosque  rogat,  ut  in  eadem  liberos  famulosque  conservenf,  memores  2)iorum  parentum, 
ohoedientes  magistratibus  et  ecclesiasticis  et  civilibus,  consideranfes  fructuum  ex  novis 
doctrinis  nascentitim  pravitafem.  Sororem  liberorum  prosperitatem  nimis  quaerere: 
caelestia  magis  quam  terrena  quaerenda,  peccata  saepe  confitenda,  in  Deo  confiden- 
dum  ac  gaudendum  esse.  Propinquos  a  nimio  pecuniarum  studio  revocat  iisque  Dei 
timorem  ef  sacramenforum  frequentiam  commendat,  vitae  hrevitate  et  divinorum  iudici- 
orum  severitate  propositis. 

t  Jesu  Christi  gnad  vnd  frid  sey  vnd  bleibe  bey  uns  allen  am 
leib  vnd  seel, 

Liebste  schwester  Wendel,  ich  sag  Gott  dem  ahnegtigen  lob  vnd 
danck,  das  jr  sampt  vnseren  lieben  briidern  vnd  schwestern  im  friden 
met  einanderen  lebet^.  Das  selbig  ist  ain  freud  im  hymmel,  vnd  ein 
benedeyung  auff  erden  ^,  ist  auch  ewer  nutz  vnd  sterckung,  so  jr  den 
friden  verHeret,  so  gebet  ir  statt  dem  bosem  feind^,  so  be- 
triibt  jr  die  heihge  Engelen*,  so  verderbt  vnd  verkleinert  jr  euch 
selbs  an  allen  giiter^.  Derhalben  sorget  vnd  luget  uber  alle  ding, 
das  ir  alle,  alte  vnd  iunge,  den  friden  lieb  habet^  vnd  fiirderet, 
im  friden  einig  vnd  bestendig  bleibet,  und  vil  lieber  allen  schaden 
leidet,  dan  das  jr  sollet  vnder  einanderen  greinen,  zornen  vnd  zancken. 
Jm  friden  wolle  vnd  miiss  Got  woenen^  vnd  herschen,  die  kinder 
des  fridens^  sein  die  rechte  kinder  Gottes  in  diser  welt,  vnd  in 
dem  ewigen  Vatterlandt. 

Zum  anderen  kan  ich  Got  meinem  herren  nit  genugsam  dancken 
darumb,  das  jr  bifihieher  Gott  dem  hymmelischen  vatter  vnd  seiner 
Christenlichen  Kirchen  so  getrew  seijet  bliben,  Das  thewre  kleinot 
des  waren  glaubens  habt  jr  bewaret,  vnd  seyet  bestendig  gewesen  in 
der  seferlichen  zeit  allerlei  schwerer  anfegtung  ■'.    Derhalben  ich  euch 


1  Canisius  a.  1565,  cum  Noviomagi  versaretur,  discidia  et  dissensiones,  quae 
inter  propinquos  fuerant,  sustulerat ;  v.  Can.  V  659. 

^  Cf.  Ps  28,  11.  ^  Eph  4,  27.  "  Cf.  Is  33,  7.  *  Cf.  Ps  38,  11. 

«  Zach  8,  19.  '  Cf.  Ps  75,  3.  ^  Lc  iq,  6. 

^  Anno  1566  Calviniani  Noviomagi,  cum  de  senatu  urbis  aliqui  iis  palam  fa- 
verent,  alii  meticulosi  frigidique  essent,  palam  contionati  et  ecclesiae  S.  loannis 
potiti  erant;  at  eodem  anno  populus  catholicus  eos  urbe  pulerat  {MeiJerl.a.Wi — 41). 


396  1708.  Canisius  Wendelinae  vom  Triest. 

allen  von  hertzen  dancksage  vnd  bitte  emsiglich,  jr  wollet  auch  ewere 
kinder  iind  haufsgesinn  auff  disen  regten  vnd  Catholischen  weg  fiiren 
vnd  erhalten.  Gedencket  an  vnseren  frommen,  weifien  vnd  Gottseligen 
Elteren,  welche  alle  in  disem  alten,  vnd  nit  in  dem  newen  falschen 
gelauben  jren  geist  haben  Gott  auffgeben  ^  Gedencket  an  eweren 
Gaistlichen  vnd  weltlichen  Obersten  vnd  Regenten,  den  seit  jr  vor 
Gott  vnd  der  welt  schuldig  gehorsam  zu  laisten,  wen  sie  euch  auff 
die  eynigkait  vnd  warheit  des  Catholischen,  alten  vnd  eintregtigen 
glaubes  weysen,  Gedencket  auch  der  vnseligen,  erschreckeligen  vnd 
verderblichen  fruchten,  die  ye  lenger,  ie  mehr  aufi  dem  newen  Sec- 
tischen  wesen  erfolgen,  vnd  auch  bey  euch  sein  gesehen  vnd  gespiiret 
worden.  Wee  in  ewigkait  allen  trewlolsen  vnd  abtriinnigen  Christen, 
welche  wollen  mehr  vom  glauben  wifeen,  dan  jr  Seelsorger  vnd  hirten, 
welchen  sie,  als  die  schafflein,  sollen  vnderthan  vnd  gehorsam  bleiben. 
Was  nun  ewere  kinder  belanget^,  wolle  ich  itzunder  ewch  nit 
ermanen,  das  jr  fur  sie  vnd  jre  leibliche  notturft  sorget,  Dan  ichs 
darfur  halte,  jr  thut  jm  so  vil,  vnd  sorget  uber  die  mafien  im  dem 
zeittlichem,  vnd  mogt  euch  etwan  derhalben  vol  versundigen,  das  jr 
so  gar  anxtig  vnd  bekommert  seit  der  Ivinder  halben,  Liebste  schwester 
thut  ewch  selber  gewalt,  vnd  folget  dem  altem  Adam^  nit,  der  ab- 
wendet  ewer  hertz  von  Gott  vnd  geistlichen  dingen,  vnd  verblendet 
offt  das  gewifien  mit  grofiem  schaden,  Die  dorner  ersticken  den  guten 
samen*,  vnd  verderben  vil  Christen  vnder  dem  schein,  das  die  syn- 
licheit  vnd  naturliche  lieb  gegen  den  kinderen,  die  vnweise  Eltere 
betriegt  vnd  verfiiret.  Halt  still  einmal,  vnd  sorget  mehr  fur  das 
geistliche  dan  fur  das  zeittliche.  Es  wirts  ewch  noch  gar  leid  sein, 
das  jr  mit  ewerem  grossem  schaden  die  kinder  versorget,  vnd  die 
edle  zeit  so  offt  verlieret  der  Creaturen  halben.  Peiniget  euch  nit 
so  sehr,  vertrawet  Gott  von  hertzen,  vnd  velasset*[?]  euch  nit  so 
fast  auff  die  menschliche  anschleg  vnd  mittel.  Vatter  vnd  mutter 
seind  ja  schuldig  fur  die  kinder  zu  arbeiten  vnd  zu  sorgen.  Das  sol 
a[ber  gejschehen  mit  grosser  bescheidenhait,  mit  gantzem  vertrawen 
zu  Gott,  mit  vnbekommerten  hertzen,  vnd  vilmehr  domit  die  kinder 
Gottfurchtig  vnd  gehorsam,  dan  reich  vnd  gewaltig  werden.  Derhalben 
demutiget  euch  vor  Gott^,  vnd  beichtet  offt  dem  priester,  domit 
euch  vergeben  werde  diese  onnottige  vnd  schadliche  sorgfeltigkeit,  da 

a)  Sic;  cofrigendnmne  verlasset? 


*  Proxime  significat  lacobum  Canisium  patrem  suum  et  Aegidiam  van  Hou- 
weningen  Wendelinamque  van  den  Bergh  eius  uxores;  cf.  Can.  I  7—9  34 — 35;  II  148. 

■^  Anno  1566  filia  quaedam  Wendelinae  mortua  erat  (Ca«.V  331);  vivebat 
lacobus  Wendelinae  filius  {Can.  V  326  334  444—448).  Qui  autem  vel  quot  praeter 
hos  liberi  ei  fuerint,  mihi  quidem  ignotum  est. 

-'  Cf.  1  Cor  15,  45—50. 

'  Cf.  Mt  13,  7  22;  Mc  4,  7  18  19;  Lc  8,  7  14. 

^  Eccli  13,  9.     Idt  8,  16.     lac  4,  10. 


Augusta  Vind.  7.  Aprilis  1570.  397 

durch  jr  den  Gottsdienst  vnd  friden  des  hertzen  versaumet  vnd  ver- 
lieret.  Seyet  frolich  in  dem  Herreni,  ynd  befellet  jm  die 
sorge^,  so  die  welt  vnd  das  gut  mitbrencket.  Saget  offt  in  eweren 
anfechtungen,  0  seel  warumb  betriibstu  mich^,  o  welt  warumb 
beanxtu  mich,  Jch  wil  dir  itzunder  kein  statt  geben,  Jch  ver- 
trawe  Grott  meinem  herren*,  der  wirdest  alles  zum  besten 
schickken.  Vmb  das  ewig,  vnd  nit  vmb  das  zeittlich  bin  ich  erschaffen 
vnd  erlosset  worden.  Dis  alles  aber  sag  ich  darumb,  das  ich  grosse 
sorg  trage  der  lieben  freund  halben,  welche  so  tieff  sich  in  das  zeitt- 
lich  einlassen,  vnd  dem  gelt  fast  nach  trachten,  darneben  aber  auff 
jre  gewissen  nit  grosse  achtung  geben,  vnd  fur  vnd  fur  mit  den 
blinden  Weltkinder  nichts  anders  suchen  vnd  lieben,  dan  das  leiblich, 
sichtbarlich  vnd  vergenghch  ist,  0  liebe  erwelte  freund,  Got  beghert 
mehr  von  euch,  und  vor  alle  ding  wolle  er  von  euch  mit  rechtem 
Christenlichem  hertzen  geforchtet,  gedienet  vnd  geehret  sein.  Er 
wirdt  euch  allen  vergelten  nach  ewerer  arbeit^,  und  ist  kain  aufi- 
nehmer  der  personen^.  Derhalben  bitt  ich  freundlich,  das  jr 
di  weltliche  sorge  vnd  freude  messiget,  vnd  ewere  gewissen  offt 
reiniget,  domit  jr  kunnet  in  dem  zeitlichen  auch  nach  dem  geist 
leben^,  und  nit  allein  das  geistliche,  sonder  auch  das  ewig  bald 
uberkommet.  Jch  begheere  nit,  das  jr  gar  kleinmutig  werdet,  ich 
wille  auch  nit,  das  jr  so  leichtferdig  vnd  vermessend  darhin  lauffet, 
vnd  auff  die  gutigkait  Gottes  sundiget.  Die  forcht  Gottes  ist  euch 
allen  hochuonnoten,  das  ir  au6  betrachtung  ewerer  sunde  vnd  der 
gerechtigkeit  Gottes  in  sorgen  lebet,  vmb  gnaden  bettet,  die  heilige 
sacrament  offt  begheret  vnd  annehmet.  Wollan  der  ewig  Vatter  woll 
es  euch  zu  verstehen  geben,  das  jr  in  der  welt  lebet  vnd  onveron- 
reiniget"  von  der  welt  bleibet,  das  jr  frolich  seyet,  vnd  Christhch 
darbey  wandlet,  das  jr  das  zeittlich  besitzet,  vnd  dasselbig  nit  on- 
ordenlich  liebet,  Gedencket,  wie  kurtz  vnd  eytel  difi  leben  seij,  vnd 
was  streng  vrtheil,  was  schwere  pein  bald  darauff  erfolgen,  wan  wir 
vns  nit  recht  zu  Gott  bekeren,  vnd  diese  gnadreiche  kurtze  zeit  mehr 
im  zeittlichen,  dan  in  geistlichen  dingen  verlieren.  Aber  Got  kan 
stercke  gnad  geben,  das  jr  liebe  vnd  lust  habet  zu  einem  Gottseligen, 
eingezogenen  vnd  vn[stre]fflichen  wandel,  Den  heiligen  Geist  bitt  ich 
von  hertzen,  das  er  ewre  hertze  reinige  vnd  erleuchte^  zum 
allen  gute,  vnd  das  jr  auch  fur  beide  ewere  briidere  bettet.  Doctor 
Theodoricus  vnd  ich  sein  durch  Gottes  gnad  gesundt,  vnd  lassen  euch 

a)  Ita  corrigendum  esse  ex  veronreiniget,  quod  est  in  autogr.,  satis  liquet. 


'  Ps  36,  4;  103,  4.     Phil  3,  1 :  4,  4  etc. 

2  Cf.  Ps  54,  23;  1  Petr  5,  7.  «  Ps  41,  6:  42,  5. 

*  Ps  10,  2.    Is  36,  7  etc. 

"  Cf.  Prv  24,  12;  Ps  61,  13;  Mt  16,  27;  Rom  2,  6. 

«  Act  10,  34;  cf.  Dt  10,  17;  2  Par  19,  7;  Rom  2,  11  etc. 

■  Rom  8,  4.  8  Ez  16,  13.   Act  15,  9.   Eccli  2,  10. 


398  1709.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

alle  trewlich  grufien.  Der  Herr  Jesus  gebe  seinen  heiligen  segen 
euch  vnd  allen  eweren  kinderen  sampt  der  gantzen  freundschafft. 
Amen.     Datum  zu  Aufepurg  am  siebenden  tag  Aprilis  1570. 

Ewere  eltiste  broider 

Doctor  Petrus  Canisius. 
Der   ehrsamen   frawen   vnd   wedwe   wendel   von   Triest,   meiner 
lieben  getrewen  sehwester.     Zu  Nymmegen. 

Quod  Canisius  his  litteris  Wendelinam  et  per  eam  reliquos  fratres  sororesque 
ad  fidei  catholicae  constantiam  adhortatus  est,  incassum  non  est  adhortatus;  no- 
vissime  enim  per  tabulas  genealogicas  demonstratum  est,  complures  ex  familiis,  quae 
nunc  in  Neerlandia  nobilitatem  cathoJicam  constituunt,  a  Gisberto,  uno  ex  Petri 
Canisii  fratribus,  originem  ducere;  velut  Ruys  de  Beerenbrouck,  de  Kuyper,  Van 
Ryckevorsel ;  quibus  accedunt  von  Twickel  atque  alii.  Cf.  L.  vaii  Miert  S.  J., 
Canisiana  Vni,  in  „De  Studien,  Jaarg.  43,  D.  75,  Nijmegen  1911,  713—725. 

1709.         CANISIUS  SAXCTO  FKANCISCO  BORGIA£  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  8.  Aprilis  1570. 

Ex  apographo,  saeculo  XVII.  scripto.  Cod.  monac.  ,Lat.  1606"  f.  149-''— 150^ 
Epistulae  partem  (nonnihil  immutatam)  protulit  Python  1.  c.  268;  partes  quoque 
aliquas  posuit  Riess  1.  c.  389  391  (germanice) ;  particulam  posuit  Micltel,  Can.  348 
(gallice),  partem  maiorem  Duhr,  Jes.  I  735.  Eadem  usus  est  Sacchinus,  Can.  269—271, 
et  Hist.  S.  J.  III,  I.  6,  n.  89. 

Ne  concedantur  cardinali  Socii  ad  dioecesim  risitandam.  Collegimn  dilinganum. 
Liber  contra  Centurias ;  iter  coloniense.  Ipse  virginem  nohilem  a  daetnonibiis  liheravit. 
Praecepta  de  exorcismis.  Socii  vix  ttnquam  exorcistas  agant.  Ntmi  daemones  nun- 
quam  interrogandi  9 

Pax  Christi  nobis  aeterna 

adm.  Reuerende  Pater. 
Quoniam  ad  me  scripsit  lllustrissimus  Dominus  Cardinalis  Augu- 
stanus  1,  se  isthic  daturum  operam,  ut  e  Nostris  duo  uisitationis  per 
hunc  Episcopatum  instituendae  officio  deputentur ;  hoc  solum  indicare 
uolui,  mihi  quidem  propter  multas  et  graues  causas  non  uideri  con- 
sultum,  ut  hoc  arduum  et  inuidiae  plenum  onus  nostris  humeris  im- 
ponatur,  etiamsi  Congregationis  decreto  uetitum  non  esset^.  Deinde 
quoad  Collegij  Dilingani  dotationem  firmam  spectat,  oramus  Dominum, 
ut   fundator  suis   promissis   satisfaciat  ^ ;    et  res   huius  Collegij  magis 


'  Otto  Truchsess  de  Waldburg. 

^  In  congregationum  generalium  Societatis  decretis,  quae  quidem  typis  ex- 
scripta  sunt,  eiusmodi  prohibitio  non  exstat.  Sed  Paulus  III.  in  bulla  Romae 
18.  Octobris  1549  data  Sociis  concesserat,  „quod  nullus  ipsorum  correctionis,  seu 
visitationis,  vel  inquisitionis  officium,  monasteriis,  vel  ecclesiis,  seu  quibuscumque 
personis  impendere  ...  teneantur"  {Litterae  apostolicae  etc.  44).  Et  P.  Hieronymus 
Natalis  Societatis  visitator  a.  1566  Socios  provinciae  Germaniae  superioris  eiusmodi 
visitationes  facere  planis  verbis  vetuerat;  v.  Can.\  845—846. 

Cardinalis  litteris  fundationis  promisit,  se,  quamprimum  fieri  posset,  collegio 
dilingano  certos  reditus  annuos  provisurum  esse,  qui  3000  florenum  rhenanorum 
futuri  essent;  interim  autem  se  saltem  ^dimidiatum  collegium",  quod  2000  florenum 
annuorum  habeat,  „stabilire"  affirmat;  ideo  se  collegio  florenos  annuos  600  solvendos 


Augusta  Vind.  8.  Aprilis  1570.  399 

cordi  habeat,  praesertim  in  his,  quae  ad  Vniuersitatis  rectam  guber- 
nationem,  et  Gubernatoris  officium  pertinent^  Sunt  octo  iam  dies, 
quod  P.  Wendelinus  ^  ad  nos  rediit  cum  alijs  prospere,  Christo  sit 
gratia.  Nunc  igitur  ad  intermissa  studia  reuertar  ego,  quae  apud 
Augustanos  multis  modis  impediebantur ;  et  ad  Centuriarum  laborem 
absoluendum  si  Christus  adfuerit,  totum  me  Dilingae  componam.  Pudet 
me  interim  ac  piget,  in  hoc  opere  tamdiu  uersari,  et  multorum 
fallere  exspectationem,  quibus  utinam  aliqua  ex  parte  satisfacere  pos- 
sit,  temeritas*  [?]  mea.  Tentabo  Dilingae  sitne  Typographo  commodum 
ut  absolutum  tandem  opus  praelo  suo  subijciat.  Si  uero  aut  nollet, 
aut  potius  non  posset  necessarios  operi  praebere  sumptus  ^,  peto  P.  V. 
sententiam,  liceatne  mihi  migrare  Coloniam  et  exspectare  illic  tantis- 
per,  dum  opus  hoc,  me  quidem  ut  optarim  Correctore  typis  excudatur. 
Nam  alibi  commodiorem  Typographum  aegre  consequar.  Sequar  autem 
P.  V.  sententiam  per  omnia. 

Quemadmodum  Pater  noster  Prouincialis  ^  iniunxerat  loco  M.Wende- 
lini  absentis  egi  hoc  loco  exorcistam  unius  Virginis  nobilis^,  et  adfuit 

a)  Sic  ap.;  sed  legere  malim:  tenuitas. 


a  republica  augustana,  400  solvendos  ab  urbe  Memminga,  400  solvendos  a  praefecto 
schonechensi  (Schoneck,  Schonegg)  ^nomine  Episcopatus  Augustani"  „una  cum  suo 
capitali"  dare  dicit  et  se  reliquos  600,  quoad  alia  assignare  possit,  ,de  sua  bursa" 
daturum  promittit;  promittit  quoque,  se  ^ministris"  seminarii  S.  Hieronymi  certoque 
alumnorum  episcopalium  numero  alendis  et  aedificiis  templi  academici,  quod  ex- 
structurus  sit,  ipsiusque  universitatis  instaurandis  cei'tos  reditus  comparaturum, 
interim  autem  ministros  alumnosque  illos  ex  sua  ^bursa"  sustentaturum  esse  (ex 
apographo  recenti,  quod  exstat  Diiingae  in  bibliotheca  regia,  MSS.  Stempfliana 
Nr.  III  (2)  15;  cf.  etiam  Specht,  Univ.  Dill.  61).  His  litteris  dies  quidem  25.  Aprilis  1569 
ascriptus  est;  ex  iis  autem,  quae  Borgias  Roma  17.  lunii  1570  ad  hanc  epistulam 
rescripsit  (v.  infra,  ep.  n.  1716),  et  ex  verbis  quibusdam  Hotfaei,  quae  ponentur  infra, 
mon.  aug.  (a  7),  paene  collegeris,  ne  medio  quidem  a.  1570  eam  fundationem  plene 
confirmatam  certamve  fuisse. 

*  In*  Litteris,  quas  dixi,  statuitur:  Universitatis  „iurisdictio  coercitiva  civilis 
vel  criminalis  . . .  remanebit  penes  Ordinarium,  et  Rector  quidem  coUegii  Societatis, 
qui  simul  et  universitatis  rector  erit,  perpetuo  jus  habebit  praesentandi  Ordinario 
gubernatorem,  qui  hanc  dictam  iurisdictionem  exerceat.  . . .  Cura  porro  circa  cantum, 
officia  ecclesiastica  et  ceremonias  peragendas  non  imponetur  societati,  sed  guber- 
nator  vel  alius  a  societate  eligendus  eam  exercebit,  rectore  ^superintendentiam" 
gerente. 

2  Volck. 

"  Sebaldus  Mayer,  qui  officinam  typographicam  universitatis  conduxerat,  inops 
erat  vel  certe  facultatibus  non  abundabat;  v.  Specht,  Univ.  Dill.  66—67. 

*  Paulus  Hoffaeus ;  v.  supra  p.  365. 

^  Annae  de  Bernhausen,  quam  Sibylla  ab  Eberstein  Marci  Fuggeri  uxor  pe- 
dissequam  secum  habebat;  v.  infra,  mon.  ott.  (2).  Bernhusii  de  nobilitate  suebica 
et  wurttembergensi  erant  {Vocliezer  I.  c.  I  126  208;  II  635  809;  III  538  609). 
Anna  filia  fuisse  videtur  Georgii  de  Bernhausen,  eaque  vel  ex  Mai-garita  de  Breiten- 
stein  prima  uxore  vel  ex  Dorothea  de  Neuhausen  uxore  altera  nata;  neque  ipsa 
viro  nupsisse  videtur  [Gabr.  Bncelinus  0.  S.  B.,  Pars  tertia  Germaniae  topo-chrono- 
stemmato-graphicae,  Francofurti  ad  Moenum  1672,  S.  R.  I.  Princ.  etc.  Stemmata  p.  89). 
Caeterum  vide,  quae  sub  ipsam  hanc  epistulam  dicentur. 


400  1709.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae 

Deus  mihi  ad  clecem*[?]  ex  illa  daemones  profligatos'' [?J  ^;  nec  uideo 
hinc  quidquam  incommodi  accidisse,  sed  multos  Dei"[?]  gratam'[?] 
aedificationem  retulisse,  et  Patrem  ipsius  Virginis  tota  uita  Lutheranum 
nunc  factum  esse  Catholicum^,  ipsumque  patremfamiHas  Dominum 
Marcum  Fuggerum  ad  melioris  uitae  studium  peruenisse.  Finem  uero 
exorcicandi'' [?]  feceram  cum  allata  sunt  scripta  P.  V/  quibus  multa 
praecepta  exorcistae  traduntur^  eaque  P.  Wendelino  ut  post  hac  dili- 
genter  obseruet,  commodaui '^[?].  Saluo  interim  meliore  iudicio,  ex- 
pertus  mihi  uideor  uaria  in  personis  obsessis  accidentia,  ut  forte  diffi- 
cile  sit  certis  regulis  comprehendi  omnia,  quae  perpetuo  circa  Energu- 
menos  tum  fugienda,  tum  obseruanda  sunt.  Illud  magnopere  probo, 
ut  nostri  ad  hoc  munus  uix  unquam  a  Prouinciali  admittantur,  sicut 
P.  T.  optare  mihi  uidetur;  atque  ut  admissi  ab  omni  daemonum  ca- 
ueant  illusione,  et  praescriptis  utantur  regulis,  quo  ad  eius  fieri  possit. 
Manet  interim  apud  quosdam  hoc  dubium,  an  malitiae  et  fraudulentiae 
daemoniacae  semper  sit  adscribendum,  cum  adiuratus  ab  Exorcista 
daemon  uel  inuitus  fatetur,  aut  nuntiat  aliquid,  quod  ad  Dei  gloriam 
et  salutem  animarum  pertinet.  Et  num  ita  contemnenda  sint,  quae- 
cunque  respondet  adiuratus  daemon  exorcistae,  ut  sit  existimandum 
daemonem  Diuinae  uoluntatis  nuntium  et  interpretem  nobis  esse  non 
posse.  Non  dico  isthaec  in  excusationem  curiose  sciscitantium,  aut 
daemonis  testimonia  requirentium,  uel  ut  oppugnem  instructionem  ad 
nos  missam;  sed  ut  intelligam  de  quolibet  exorcista,  debeatne  sic 
alligatus  esse  nudis  Exorcismorum  formulis,  ut  nihil  praeterea  sci- 
scitari,  uel  agere  possit*,  praesertim  cum  daemon»  ipse  fatetur,  se 
non  posse  profligari  atque  migrare,  nisi  primum  exponat,  quae  ad 
Dei  gloriam  cogitur  exponere.  Ac  de  Virgine  quidem  quae  mihi  ob- 
tigit  longe  aliam  rationem  esse  [uideo]''^?]  quam  de  Susanna^  isthic 
utinam  perfecte  liberata.  Nam  Virgo  quae  pietatis  est  amans  graues 
cum  daemone'  conflictus  multo  sustinet  tempore,  et  uisibiliter  illam 
orantem  et  nocte  dieque  uigilantem '^  ^  infestat  Daemon,  cui  se  se  illa 
ipsa  confidenter  opponit,  nisi  quod  multum  animanda  sit  contra  spiri- 

a)  Sir.  Niim  coryigendtan  est  septem  ?  Vide  infra,  adn.  1.  b)  Sic;  corriyendumne  profligandos  ? 
c)  Sic  ap.;  sed  legendum  esse  videtur  aut  Deo  gratam,  aut  —  id  quod  mihi  niagis  probatur  —  Dei 
gratia.  d)  Sic  ap.;  quod  corrigendum  videtttr :  exorcizandi.  e)  s.  ap.  f)  eoniodaui  ap.;  sed 

scribendum  fuisse  videtur  commendaui.  g)  doemon  ap.  li)  Hoc  v.  vel  simile  (^puto?  censeo?>  hic 
supplendum  esse  videtur.        i)  doenione  ap.        k)  Correxi  ex  morantem;  v.  infra,  adn.  5. 

'  Septem  daemones  a  Canisio  profiigatos  esse  affirmant  complures  illorum 
temporum  aequales;  quae  tamen  cum  numero  10  huius  epistulae  componi  posse 
videntur;  v.  infra,  mon.  ott.  (2). 

^18.  Novembris  1571  in  matricula  universitatis  dilinganae  inscriptus  est 
,Joannes  Conradus  a  Bernhuser"   {Specht,  Matr.  I  79). 

»  Vide  supra  p.  392—393. 

*  Canisius  ipse  m.  lanuario  1570  Ottingae,  cum  Annam  Bernhusiam  exorci- 
zaret,  daeraonem  interrogaverat ;  v.  infra,  mon.  ott.  (2). 

'  Vide  supra  p. 221. 

"  Canisii  animo  illud  Salvatoris  obversabatur :  ^Vigilate,  et  orate,  ut  non  in- 
tretis  in  tentationem"   (Mt  26,  41.     Mc  14,  38). 


Augusta  Vind.  8.  Aprilis  1570.  401 

tum  tristitiae  et  pusillanimitatis.  Verum  haec  omnia  sic  a  me  dicuntur, 
ut  saluum  maneat  semper  iudicium  P.  T.,  cui  me  per  omnia  submitto, 
nunquam  futurus,  ut  spero,  amplius  exorcista, 

Sed  tamen''^?]  Superioribus  rem  totam  committo,  meque  humi- 
liter  commendo  Sacrificijs  P.  V.''  in  Christo  Jesu  Domino  nostro^ 
Augustae  Octauo  Aprilis  1570. 

P.  V." 

Indignus  Filius 

Petrus  Canisius. 
Adm.  Reuerendo  in  Christo  Patri  P.  Francisco  a  Borgia  Praeposito 
Generali  Soc:  Jesu,  Patri  nostro  Colendissimo.         Romae. 

De  nobili  illa  virgine  Anna  a  Bernhausen,  quam  Canisius  a  se  , exorcizatam " 
scribit,  P.  Ignatius  Agricola  S.  J.  narrat :  Eam  fuisse  „moribus  caetera  probam,  uno 
improbabilem  vitio,  quod  vel  a  primae  educationis  neglectu  vel  consortio  cum  ser- 
vulorum  faece  contraxerat,  paene  antequam  vitii  gravitatem  agnoscere  videri  posset. 
Dicta  fere  omnia,  absque  uUo  veri  falsique  discrimine,  ut  fidem  inveniret,  dejerando 
firmare  consueverat."  Ideo  eam,  cum  9  annos  nata  esset,  a  quattuor  daemonibus 
obsessam  esse;  tribus  autem  annis  post  tres  alios  daemones  illis  accessisse.  Unde 
,,perpetua  Virginis  cruciamenta;  perpetui  tota  in  donio  tumultus  ac  terrores.  Utri- 
que  raalo  averruncando  Anna  in  . . .  Sancti  Udalrici  Aedem  adducitur  .  . . ;  adhiben- 
tur  ...  sacrae  adjurationes  ...  Cacodoemonum  seni  migrare  coguntur"  (1.  c.  I,  Dec.  3, 
n.  221).  Septimum  Canisius  Ottingae  Veteris  expulit;  postea  tres  alii  daemones 
Annam  obsedisse,  per  Canisium  vero  ex  ea  eiecti  esse  videntur;  de  qua  re  agetur 
infra,  mon.  ott.  (2). 

Caeterum  Canisius  prudentissime  egit,  cum  eo  officio  se  liberare  conaretur; 
nam  exorcismis  istis  Sociorum  adversarii  augustani  ad  invidiam  iis  faciendam  usi  sunt; 
velut  cum  cathedrale  Capitidum  Aiigiistanum  Augusta  18.  lulii  1573  Doctori  Andreae 
Riparolo  procuratori  suo  romano  de  Sociis  augustanis  (potissimum  PP.  Guilielmum 
Elderen  et  Wendelinum  Volck  significans)  *scripsit:  Quod  Augustae  laici  aliquot 
capitulo  invito  monasterio  Sanctae  Crucis  ad  lesuitas  transferendo  sedulam  navant 
operam,  aliqui  eo  fieri  putant,  quod  „isti,  a  suis  vxoribus  alijsque  per  paucis  mu- 
lieribus  illis  affinitate  et  cognatione  iunctis,  ac  a  Jesuitis  ita  persuasis,  eo  sint  in- 
ducti,  ut  ip.sis  Jesuitis  pro  Monasterio  laborent.  Jd  quod  tanto  uidetur  uerisimilius, 
cum  constet,  adeoque  in  hac  Augustana  ciuitate  notorium  sit,  Jesuitas  se  puerilibus 
istis,  sed  interim  tamen  diuitibus  mulierculis  callide  admodum  et  subtiliter,  quan- 
quam  tamen  quandoque  per  modos  uetitos"^  mirabiliter  insinuasse;  dum  eis  uix  rudi- 
menta  ac  infima  quaeque  principia  sanctissimae  religionis  Christiauae  intelligentibus, 
aut  etiam  pro  infirmitate  sexus  capientibus,  arcana  fidei  misteria,  ipsosque  Theo- 
logiae  apices  tradiderunt,  eoque  deuenerunt  siue  incogitantiae,  siue  alius  illiciti  co- 
naminis,  ut  et  easdem  mulierculas  non  solum  adiurationibus  Demonum  interesse 
sinerent,  sed  et  eas  inducerent,  ut  ipsae,  Demones  quoque  illos  adiurare,  et  ex  ho- 
minibus,  Apostolorum  more,  eijcere  conarentur.  Quae  adiurationes  tametsi  in  se  tam 
a  Jesuitis,  quam  istis  mulierculis  frustra  aliquoties  in  publico  tentatae  sint  Ecclesiae 
loco,  tamen  cum  scandalo  multorum,  imo  omnium  atque  risu  plus  quam  Sardinio® 
tam  Catholicorum  quam  haereticorum,  sine  effectu  in  uanum  abierunt:  adeo  ut  ista 
nimia  religio,  taliaque  conamina  tandem  a  Pientissimae  meraoriae  Pio  V.  Pont.  Max: 
hominibus  istis  in  posterum  interdicta  fuerint"  -  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Cod.  raonac. 

a)  Sic  ap.;  tantum?  b)  S.  a}}.  c)  S.  «j).  d)  Ita  in  ap.  cori-ectum  est  ex  utiles.  e)  Sic ; 
scribendum  fiiit  Sardonio. 


»  Rom  6,  11  23;  8,  39.     1  Cor  15,  31.     Eph  3,  11  etc. 

2  Pius  hoc  solura  praecepit,  ut,  cura  Susannae  illi  iam  saepe  exoi-cizatae  denuo 
unum  duosve  exorcismos  adhibuissent,  exorcizandi  finem  facerent ;  v.  supra  p.  393. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VI.  26 


402        1709.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae,    Augusta  Vind.  8.  Aprilis  1570. 

„Augsb.  Domk.'  [v.  Can.  II  lii— liii]  p.  330 — 332).  Ita  illi  canonici ;  quorum  verbis 
facta  Sociorura  depravari  ostendi  potest  ex  ipsis  protestantium  narrationibus  [cf.  supra 
p.  220 — 222  et  infra,  mon.  ott.  (4)].  Iterum,  longe  tamen  moderatius,  eadem  com- 
memoravit  idem  Capitiiluni  cum  loannc  Egolpho  a  Knijringcn  episcopo  in  ^Memoriali" 
secreto,  Augusta  et  Dilinga  4.  Septembris  1574  ad  oratores  quosdam  suos  dato,  quod 
adhuc  archetypum  Augustae  in  archivo  episcopali  exstat  (cf.  Can.  IV  863)  et  ex  eodem 
archetypo  in  „Anti-Mangoldo"  I,  Arastelodami  et  Ulmae  1784,  317 — 324,  ex  apographo 
et  commentario  monacensibus  a  Schellhass  1.  c.  IV  191  — 198  typis  vulgatum  est:  „Wa6 
sie  auch  in  ettliche  Priuatheiiser  alhie  fiir  vnrhue  in  verhorung  der  Beicht  dess- 
gleichen  mit  vermainten  oder-''  vnnottwendigen  exorcismis  quarundam  muliercularum 
angericht,  das  wessten''  wir  in  specie  anzuzaigen"   (ex  archetypo,  quod  niodo  dixi). 

Caeterum  ad  hanc  rem  aliqua  ratione  pertinent,  quae  de  Sociis  Philippus 
Dohereiner  theologiae  doctor  et  canonicus  monacensis  notavit  in  litteris  ex  sacro 
monte  andecensi  (Andechs)  25.  Martii  1571  datis,  quibus  libellum  suum  „Sendt- 
schreyben  vnd  warhafFte  zeytungen.  Von  auffgang  vnd  erweiterung  des  Christen- 
thumbs,  bey  den  Hayden  inn  der  newen  welt"  (Miinchen  1571)  Doctori  ^Wolfgango 
Andreae  Ram  von  Khotz"  collegialis  ecclesiae  S.  Mauritii  augustanae  praeposito  et 
cathedralis  ecclesiae  augustanae  canonico  dedicabat:  „Die  weil  dise  wiirdige  Vatter, 
vnsern  vnchristlichen  wercken  zuwider,  vnd  vnser  Vngottselig  leben  nit  gut  wollen 
haissen,  da  miissen  sie  nit  allain  von  den  Gotlosen  ketzern,  an  Avolchen  es  nichts 
news,  dafi  sie  die  Diener  vnnd  wahren  nachuolger  Christi,  veruolgen,  Sonder  auch 
von  vilen,  welche  die  von  der  Societet  befurdern,  vnd  jhres  grossen  nutzs  halben, 
so  sie  in  dem  weingarten  des  Herrn,  zu  aller  frommen  Christen  trost,  schaifen,  in 
ehren  halten  solten,  aulf  der  hawt,  wie  man  sagt,  geschiitzt  werden,  vnd  jhnen, 
dieweii  der  Neidthart  jre  hertzen  verblendt,  vnd  das  vrthel  der  vernunfft  entnoraraen, 
jetzt  die,  jetzt  jhene  gesellen  seyn  raiissen,  so  doch,  wann  mans  fragt,  sie  das 
wenigest  nit,  genugsame  vnd  satte  vrsachen,  jres  boiswilligen  gemuths  vnd  be- 
zuchtigung,  mit  warhait  kiinden  furbringen*   (1.  c.  f.  a  VP — aVIP). 

Ipso  autem  hoc  anno  1570  Matthias  Flacius  JUyricus  ex  Canisii  aliorumque 
Sociorum  exorcismis  causam  confinxit  novorum  conviciorum  in  Societatis  homines 
et  catholicos  omnes  effundendorum :  ,Wie  denn  jetzt  die  Jebusiter  zu  Auspurg  thun, 
was  sie  der  Teuffel  aus  einer  besessenen  vnd  beschwornen  leret."  Es  ^wiitet  vnd 
tobet  jetzt  aber  mal  der  leidige  Antichrist  .  . .  durch  die  Mirackel  der  Jesuiter,  so 
jetzt  zu  Augspurg  vnd  anderswo  sich  die  Teuffel  auszubannen,  vnd  sich  die  Todten, 
wie  man  fiirgibt  zuerwecken  vnterstehen.  Denn  ich  wil  setzen,  das  sie  auch  in  der 
Warheit  vnd  mit  der  That  die  Teuffel  ausbannen,  Wie  auch  zur  zeit  Christi  vnd 
der  Apostehi  etliche  Verfiirer  thaten.  .  .  .  So  ist  doch  .  .  .  klar  vnd  offenbar,  das 
.solche  Mirackel  vnd  Wunderzeichen,  nicht  Zeichen  oder  Zeugnus  sein,  der  heilsamen 
vnd  ewigen  Gottlichen  warheit  Gottes,  Sondern  nur  der  Liigen  des  leidigen  Satans. 
Darumb  so  sollen  Gottsfiirchtige  Christen  .  .  .  erkennen  vnd  lernen,  das  solche 
wunderzeichen,  rechte  Avarhafftige  Merckmal  vnd  Zeichen  des  leidigen  Antichrists, 
vnd  seiner  verdampten  Ketzereyen,  vnd  des  erschrecklichen  Grewels  des  Antichrists 
sind.  .  .  .  Als  gar  newlich  haben  sie  ein  Meidlein,  oder  den  Bosen  Geist  in  jm  be- 
schworen,  da  hat  er  jnen  geantwortet,  er  woUe  nicht  ausgehen,  es  were  denn,  das 
das  Meidle  gnug  thete,  oder  bezalete  fiir  jre  Siinde.  Da  haben  sie  lang  mit  jm  ge- 
handelt,  getheidiget,  vnd  jm  entlich  gewilliget,  sie  wollen  dem  Meidle  zu  vnter- 
schiedenen  zeiten  fiinffhundert  streiche  geben,  darait  es  also  fiir  seine  Siinde  gnug 
thue.  . .  .  Die  Jesuiter  zu  Augspurg  woUen  rait  Mirakeln  vnd  Austreiben  der  Teuffel 
beweisen,  das  die  Papisterey  recht  sey.  Wer  sich  nu  durch  Christura  vnd  seine 
trewe  Aposteln  nicht  wil  fiir  solchen  Verfiirern  vnd  zuuor  geweissagten  vnd  ver- 
darapten  Teuffels  Mirakeln  warnen  lassen,  der  mage  jnen  vnd  jren  Teuffelischen 
vnd  verfiirischen  Mirakeln  nur  getrost  gleuben,  Er  hat  die  rechten  Meister  fiir,  vnd 
leufft  auff  dem  rechten  Weg,  zu  dera  Ewigen  verderben"  (Etliche  Hochwichtige 
Vrsachen  vnd  Griinde,    warumb  das  sich   alle  Christen  von  dem  Antichrist  .  .  .  ab- 

a)  und  Anti-Mangoldus.        b)  wissen  Anti-M, 


1710.  Can.  P.  Paulo  HofFaeo.    Augusta  Vind.  initio  m.  Aprilis  1570.        403 

sondern  sollen,  s.  1.  1570,  f.  93  2^  S  3''-  g  ^^'  ©  8^  ??  7'^— 5  8'').  Flacius  hic  exorcismos, 
quos  PP.  Canisius  et  Volck  faciebant,  cum  exorcismis  aliorum,  qui  de  Societate  non 
erant  (v.  supra  p.  221  346),  in  unum  confundit.  Et  ut  nihil  dicam  de  horum  exorcis- 
raorum  interpretatione  temeraria  et  cum  ipso  Evangelio  pugnante  (cf.  Mt  12,  22 — 29), 
commenticium  certe  est,  puellam  aliquam  500  verberibus  a  lesuitis  caesam  esse. 
Quanquam  enim  ex  plurimis  illis  valdeque  diversis  exorcizandi  rationibus  ea  aetate 
usitatis  una  in  eo  erat,  quod  obsessorum  genae  et  latera  percutiebantur  (v.  supra 
p.  346*),  in  puellis  haec  ratio  pericula  animorumque  offensiones  habebat;  quare  si 
in  iis  usurpabatur,  ab  illis  usurpabatur,  quos  P.  Hoffaeus  provincialis  significabat, 
cum  Borgiae  scriberet:  Se  Sociis,  ut  exorcizarent,  permittere,  quia  externi  id  non 
sine  ^scandalo"  facerent  (v.  supra  p.  346).  Caeterum  in  eodem  libro  Flacius  ipsos 
quoque  ministros  Lutheranorum  augustanos  adeo  reprehendit  ac  raomordit,  ut  omnes, 
solo  lacobello  illo  (v.  supra  p.  221)  excepto,  libellum  adversus  eum  scriptum  prae- 
positis  rei  ecclesiasticae  traderent  (Gassarus  1.  c.  I  1928 — 1929).  Quae  remedia  ob- 
sessis  commendanda  et  applicanda  esse  censuerit  Canisius,  v.  infra,  mon.  var.  (1). 
Borgias  Canisio  respondit  17.  lunii  1570. 

lyiO.        CANISIUS  P.  PAUIiO  HOFFAEO  S.  J.  praeposito  provinciali 
Germaniae  superioris.  Augiista  Vindelicoi-um  initio  m.  Aprilis  1570. 

Ex  Hoffaei  autographo.    G.  Ep.  XI  f.  217"  218\ 

Romae  de  5  %  non  esse  ita  responsum,  ut  Fuggerorum  quaestiones  solvi  possent. 
De  P.  VolcMi  itinere  helvetico, 

P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  praepositus  provincialis  Germaniae  su- 
perioris  Oeniponte  16.  Aprilis  1570  S.  Francisco  Borgiae  praeposito 
generali  scripsit:  „Nondum  videre  potuj  sententiam  theologorwn  de  5. 
pro  100  [Romae  P.  Wendelino  Volck  a  praeposito  generali  traditam, 
ut  eam  in  Germaniam  superiorem  perferret;  v.  supra  p.  390  ].  Hoc 
vero  E.  P.  Canisius  ad  me  scribit:  De  vsurario  contractu  aliter  scribitur 
ex  vrbe,  aliter  narrat  P.  Wendelinus,  vt  aeque  videatur  incertus  de 
re  transigenda  sicut  antea :  qua  de  re  suspensos  teneri  animos,  neque 
adhuc  constituj  aliquid  certi  posse,  nescio  quam  sit  nobis  alijsque  con- 
sultum.  Quae  Romani  patres  in  suo  scripto  declarant,  parum  aut 
nihil  ad  communem  contractum  pertinere  videntur.  Quid  vero  de 
contractibus  et  commertijs  Fuggericis?  nihil  propositum,  nihil  excussum 
Romae  fuisse  miror,  idque  mihi  fierj  videtur  singulari  fraude  Sathanae  . . . 
Haec  P.  Canisius . . .  Jta  scrihit  E.  P.  Canisius :  P.  Wendelinus  in  Hel- 
uetiam  cum  D.  Joanne  proficiscetur,  cum  is  voluerit:  sic  enim  P.  N. 
Generalem  illi  promisisse  audio.  Ea  peregrinatio  secunda  erit,  sed 
an  postrema,  nescio,  Dominus  bene  vertat.  Haec  ille  Pater.  Sed 
[P.  Wendelino  VOlckioJ  Augusta  carere  non  potest  discedente  P.  Canisio 
Dilingam  ad  finiendum  et  imprimendum  opus  centuriale." 

P.  Hoffaeus  Borgiae  Oeniponte  4.  Octobris  1569  *scripserat:  ,Rogo  P.  V.  ut 
audito  Domino  Joanne  Fuggero,  reddat  ipsum  capa[cem]  circa  contractus  pecuniarios, 
nosque  certi  aliquid  habeamus  quomodo  cum  ei[usmodi]  hominibus  secure  procedendum 
sit:  spero  etiam  P.  Wendelinum  diserte  nostras  [nejcessitates  et  pericula  circa 
dictura  casum  propositurum"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  X  f.  130").  Borgias  autem 
scripsit  Hoffaeo  *Roma  13.  Novembris  1569:  „Gia  arriuo  il  P.  Vandelino  come 
anche  il  Signor  Giouan  fugiero  et  Signora  Vrsula,  et  si  uedera  di  nuouo  circa  li 
censi    loro    quel  che    si  potra  far.  il  tornar  detto  P.  vandelino  auanti  questi  Signori 

26* 


404        1711.  Can.  Friderico  a  Wirsbcrg.    1712.  Can.  S.  Francisco  Borgiae. 

con  quali  e  uenuto  credo  sara  molto  difficile,  et  poco  conueniente."  Et  *Roma 
24.  lanuarii  1570:  ,J1  Padre  Vendelino,  non  uedo,  come  si  possa  mandare,  prima 
che  tornino  il  Signor  Giouan,  et  Signora  Vrsula,  il  clie  sara,  come  intendo,  dopo 
Pasqua.  ...  Si  son  riceuuti  quelli  trattati  de  vsura,  et  si  e  scritto  assai  diffusa- 
mente  sopra  quello  dei  censi  et  del  pigliar  cinque  per  cento,  et  auanti,  che  si  par- 
tano  questi  Signori  Peregrini  forse  haueranno  rissolutione  intiera  delli  dubij  suoi" 
(ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  34''  61").  Volckius  cum  Fuggeris  Au- 
gustam  rediit  circa  31.  Martii;  v.  supra  p.  399. 

1711.  CANISIUS   FBIDERICO    A    WIRISBF.RG   episcopo   principi' 
herbipolensi.  Dilinga  circa  medium  m.  Aprilem  1570. 

De  P.  Martini  Stevordiani  (Herhipoli  in  templo  cathedrali  ali- 
quamdiu  contionatij  discessu  Societatem  purgare  studet  et  ah  episcopo, 
si  quid  iniuriae  in  eo  discessu  esse  iudicet,  veniam  petit.  Plura  vide 
infra,  in  ep.  n.  1713 ;  nam  Canisii  litterae  perisse  videntur. 

Timebat  sane  Canisius,  ne  eo  facto  episcopi  animus  vehementer  commoveretur. 
„Erat  in  Friderico  optimo  licet  et  cupidissimo  salutis  suorum  Principe,  quidam  ira- 
cundiae  impetus,  cui  difficile  in  senili  iam  aetate  imperaret"  ;  simul  tamen  in  eodem 
„erat  facilitas  ingenij  et  offensionum  obliuio" :  Ita  *  Herbipolensis  Collegij  Exordia, 
ibidem  circa  exitum  saeculi  XVI.  conscripta  (Ass.  Germ.  Fund.  I  f.  338'').  Cf.  etiam 
Can,  V  710;  eodem  spectant,  quae  narrantur  apud  Wegele  1.  c.  I  126*. 

1712.  CANISIUS   SANCTO  FRA3fCISCO  BOB«IAE   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  14.  Aprilis  1570. 

Ex  apographis  eiusd.  temp.  Germ.  70  f.  93»  et  Epp.  It.  1569/71  f.  138^ 

Borgias  Ronia  17.  lunii  1570  Canisio  scripsit:  „Risponderd  per  qitesta  a  due 
di  V.  R.  di  8.  et  14.  d'  Aprile  doiie  dd  raguaglio  delle  fatiche  sue  neW  opera  delle 
Centurie."  Posterior  tanien  haec  epistula  periit;  qua  Canisius  potissinium,  quantum 
in  Centuriis  refutandis  laborasset,  ad  Borgiam  rettulisse  videtur.  Ex  priore  autem  illa 
epistula  hoc  quoque  conicio :  Canisium  14.  Aprilis  de  P.  Laurentio  Hermanutio  S.J., 
qui  Ferrariae  Barbarae  Ferdinandi  I.  imjieratoris  filiae  et  Alphonsi  II.  ducis  uxori 
a  sacris  confessionibus  erat,  ea  Borgiayn  monuisse,  quae  is  litteris  Roma  24.  lunii  1570 
datis  P.  Fidvio  Androtio  collegii  illius  rectori  significarit :  „Questa  sera  per  auisarla, 
che  de  Germania  si  i'  scritto  alle  uolte  ne  ha  bisogno  di  consolatione  il  P.  Lorenzo 
per  alcune  melancolie  che  U  danno  notabil  molestia." 

Borgias  in  iisdem  litteris  haec  de  Hermanutio  *statuit:  ,Se  qualche  uolta 
bisognassi  far  qualche  uscita  fuor  di  Ferrara  a  qualche  Collegio  uicino,  6,  doue  u 
V.  Reuerenza  paressi,  et  lui  si  cousolassi  se  li  potria  dar  licenza,  et  V.  Reuerenza 
quando  stara  in  Ferrara  .  .  .  procuri  tenerlo  consolato  in  Domino."  Caeterum  vide 
infra,  ep.  n.  1716. 

1713.  FBIDEBICUS    A   WmSBFBO    episcopus    herbipolensis   et 
Franciae  orientalis  dux  CANISIO.  Herbipoli  3.  Maii  1570. 

Ex  apographo,  quod  (interpungendi  ratione  ad  nostrae  aetatis  rationem  accommo- 
data)  a.  1896  exscriptum  est  ex  archetypo  (ipsius  Friderici  manu,  ut  videtur,  sub- 
scripto ;  apud  inscriptionem  cernuntur  reliquiae  sigilli) ,  quod  exstat  in  archivo 
quodam  privato,  ,Cart.  sel.  n.  4"  f.  208—210. 

Nihil  timendum  esse  de  Sociorum  lierbipolensium  inopia ;  se  in  eos  liberalem 
et  fuisse  et  fore.  Frustra  vero  se  a  p>raepositis  petisse,  ut  P.  Stevordiamim,  qui 
contionando  cives  a  Lutheranismo  revocare  coepisset,  HerbipoU  manere  paterentur. 
Ne  Petriim  quidem  Fahe  venisse.  P.  Halverium  ad  contionandum  tirbi  non  sufficere. 
Ideo  aut  Stevordianum  remitti  aut  Canisium  ipsum  venire  debere. 


1713.  Fridericus  a  Wirsberg  Can.    Herbipoli  3.  Maii  1570.  405 

Fridericus  Dei  Gratia  Episcopus  Herbibolensis"  et  Francie  Orien- 
talis  Dux. 

Venerabilis  sincere  dilecte.  Redditae  sunt  nobis  binae  literae 
tuae,  diversis  temporibus  ad  nos  datae,  quarum  alteris  ad  liberalem 
piamque  institutionem  atque  sustentationem  eorum,  qui  sub  Societatis 
tuae  signis  hic  militant,  copiose  nos  adhortarisi:  alteris  praecipitem 
patris  Martini^  discessum,  quo  potes  colore  excusas  simulque  offensam, 
si  quam  ea  res  animi  nostri  erga  uos  commutationem  attulisset,  de- 
precaris.  Respondebimus  ad  ambas.  Et  primum  quidem,  quod  ad 
cohortationem  illam  tuam  attinet,  ita  ab  animo  parati  fuimus  semper, 
ut  quum  piae  institutionis  curam  exercitationemque  Sociis  tuis  manda- 
uerimus,  ad  liberalitatem  erga  ipsos  ostendendam  non  solum  incredi- 
biles  horum  tristissimorum  temporum  difficultates,  sed  nos  ipsos  etiam 
uicerimus.  Et  sane  ad  frugalem  honestamque  uictitaudi  rationem 
quod  attinet,  nihil  passi  sumus  ipsis  hactenus  deesse,  uestiendi  quo- 
que  cura  nuper  in  nos  suscepta,  ut  nemo  nisi  ingratissimus  nostraque 
beneficentia  indignus,  de  necessariis  ad  tuendam  uitam  subsidiis  con- 
queri  iure  possit.  Quare  ita  tibi  persuadeas  quo  tuae  Societatis  ho- 
mines  in  excolenda  instituendaque  iuuentute  nostra  diligentiores  ala- 
crioresque  perspexero,  hoc  nos  luculentiora  liberalitatis  (quae  hactenus 
illis  nunquam  clausa  fuit)  signa  edituros,  ut  non  tam  nos  hortatum 
te  esse,  quam  currentem,  quod  aiunt,  incitasse  uideare. 

Ex  patris  Martini  discessu  nihil  dissimulamus  nos  magnum  do- 
lorem  cepisse,  eoque  acerbiorem,  quod  is  cum  huius  nostrae  Ecclesiae 
maximo  incommodo  coniunctus  sit,  quem  sane  dolorem  ex  animo 
nostro  ne  adhuc  quidem  abstergere  possumus.  Scripseramus  superiore 
mense  Februario  Romam  ad  Societatis  vestrae  Generalem^  et  ad 
prouincialem  Oenipontanum  *,  quas  literas  summa  celeritate  perlatas 
redditasque  esse,  nobis  certo  constat.  Summa  illarum  literarum  fuit, 
ut  P.  Martinus  ob  Germanici  idiomatis,  quod  in  hac  Prouincia  usur- 
patur,  promptam  elocutionem,  et  quod  ipsius  conciones  a  ciuibus 
nostris,  praua  opinione  Lutheranismi  corruptis,  cupidissime  diligentis- 
simeque  audirentur,  laudibusque  in  coelum  ueherentur,  hic  nobis  ad 
docendum  populum  relinqueretur".  Non  multo  post  eadem  de  re  ad 
prouincialem  P.  Antonium  Vink  ^  accurate  scripsimus,  quarum  literarum 
exemplar   cum   ipsius   responsione   his   inclusum   accipies.     Caeterum 

a)  SiV,  ut  videtur,  archetypum;  scribendiim  atitem  fuit  Herbipolensis.        b)  relinqneratur  arch. 


■•  Vide  supra  p.  383—384. 

2  P.  Martinus  Stevordianus,  qui  de  Societatis  „provincia  Germaniae  superioris" 
erat,  a.  1569  Monachio  ad  tempus  Coloniam,  inde,  ut  Friderici  episcopi  desideriis 
satisfieret,  Herbipolim  (Wurzburg)  ad  contiones  in  templo  cathedrali  habendas  missus 
erat ;  v.  supra  p.  329  388. 

3  De  iiis  litteris  ad  S.  Franciscum  Borgiam  datis  v.  supra  p.  389. 
^  Ad  P.  Paulum  Hoffaeum,  Oeniponte  eo  tempore  degentem. 

^  P.  Antonius  Vinck  provinciae  Societatis  rhenanae,  ad  quam  collegium  herbi- 
polense  pertinebat,  praeerat. 


406  1713.  Fridericus  a  "VVirsberg  Canisio. 

nec  Generalis  nos  dignatus  est  responso  ullo  ^  et  prouincialis  Oeni- 
pontanus  etiam  per  Cancellarium  nostrum^  identidem  scriptis  alteris 
literis  de  rescribendo  admonitus,  securus  omnium  rerum  hucusque 
mussitauit :  quod  nescio  cuius  contemptus  et  uilipendii  speciem  habet, 
nostrumque  animum  non  leuiter  pupugit.  Ita  enim  de  uobis  meriti 
sumus,  ut  non  solum  rescribendi  obsequium  non  desiderare,  quin  imo 
omnia  summi  studii  et  amoris  officia  peculiari  quodam  iure  nostro  de 
uobis  polliceri  nobis  debebamus.  Nolumus  colligere  omnia,  quae  tu 
acutissime  perspicis,  An  tenes  adhuc  memoria,  quid  inter  nos,  ante- 
quam  CoUegii  huius  fundamenta  iacerentur,  praesente  prouinciali 
D.  Anth.  Vincken,  quid  de  P.  Petro  Fagio  pactum  conuentumque  sit?^ 
quibus  tum  amplis  promissis,  quaque  expectatione  rei  ex  sententia 
conficiendae  animum  nostrum  impleuisti?  Fore  nimirum,  ut  a  lectis- 
simis  concionatoribus  ex  tuae  Societatis  hominibus  semper  essemus 
parati,  vestrorumque  amborum  iudicio  destinabatur  iam  nominatus 
P.  Fagius,  qui  concionatoris  partes  susciperet,  Verum  ille.  elusa  spe 
nostra,  non  Vuirzburgum,  secundum  pacta  conuenta,  sed  in  ultimam 
Sarmatiam,  et  inde  nuperrime  Romam  uestro  imperio  abire  iussus  est*. 
In  quo,  quantum  a  fidei  datae  formula  promissorumque  constantia 
discessum  sit,  me  tacente  intelligis.  Rursus  tua  commendatione  ad- 
ductus  est  huc  a  prouinciali  P.  Anthonio  Vink  Pater  Martinus  eo 
potissimum  consilio,  ut  juxta  D.  Christianum^  communicato  docendi 
labore,  uineam  Diui  Chiliani  ^  plantaret,  Incredibile  autem  dictu,  quo 
animorum  ardore  et  applausu  ipsius  P.  Martini  conciones  ab  omnium 
ordinum  hominibus  exceptae  sint,  ut  si  ex  Societatis  tuae  hominibus 
fructum  adhuc  aliquem  cepissem,  is  sane  pulcherrimus  uberrimusque 
ex  P.  Martini   ingenio,   pietate    et  eloquentia  ad  vniuersam  hanc  Ec- 


'  Borgiae  epistula  25.  Martii  1570  data  episcopo  nondum  erat  allata;  v.  supra 
p.  389.  2  Balthasarem  ab  Hellu. 

^  Canisius  et  Vinck  a  25.  ad  30.  lunii  1567  Herbipoli  cum  Friderico  de  collegii 
institutione  egerant  {Can.Y  505—508  709—711). 

*  Et  Borgias,  et  Natalis  Societatis  visitator,  et  ipse  Canisius  annis  1566  et 
1567  serio  conati  erant  efficere,  ut  P.  Petrus  Fabe  (Vahe,  Phae),  exeunte  a,  1564 
ex  collegio  coloniensi  in  Varmiam  ad  contionandum  missus  {Can.  IV  796),  inde 
Herbipolim  veniret  {Can.  V  367  387  396  401  429  474  etc).  Cum  vero  Fahe  non 
solum  Braunsbergae,  sed  etiam  Elbingae,  ubi  religio  in  summo  discrimine  erat, 
optimam  cardinali  Hosio  operam  praestaret,  ille  a.  1567  et  1568  valde  instabat,  ne 
inde  avocaretur  {Duhr,  Jes.  I  434).  Hic  autem  in  morbum  gravem  incidit  (Epp. 
Nadal  III  812) ;  venenum  ab  adversariis  ei  ministratum  esse  ferebant ;  „remittente 
paululum  dolore  viscerum",  inquit  Reiffenberg  (1.  c.  37),  „Romam  petiit".  Unde 
rediit  in  Germaniam;  Hoffaeus  enim  Oeniponte  16.  Aprilis  1570  Borgiae  *scripsit: 
„P.  Petrus  Phae  Spiram  iam  abijt,  ita  volente  P.  Vinckio"  (autogr. ;  G,  Ep,  XI 
f.  218'0  ;  15.  lanuarii  1572  Moguntiae  mortuus  est  {Hansen  1.  c.  613*). 

^  P.  Christianum  Rivium  Halverium  (ex  Halver  Westphaliae  oppido  ortum?) 
S.  J.  {Hansen  1.  c.  552.  Duhr,  Jes.  I  450«  475.  Sommervogel,  Bibl.  IV  57  et  ii: 
VI  1805;  IX  455). 

«  Episcopi  et  martyris  (f  a.  689?),  apostoli  Franconiae  orientalis  et  patroni 
episcopatus  herbipolensis. 


Herbipoli  3.  Maii  1570.  407 

clesiam  redundaret,  nostrique  eiues  nouam  quasi  lucem  sibi  affulgere 
crederent,  qua  corruptarum  persuasionum  tenebrae  efficacissime  dis- 
pellerentur. 

Quem*  dum  ad  prouinciam  (ut  dicitis)  suam  impotenti  imperio 
ad  quorundam  suggestiones  retrahitis,  quid  aliud  quam  e  medio  sanctis- 
simarum  actionum  cursu  ipsum  transuersum  agitis,  nosque  laborum 
et  sumptuum  nostrorum  expectationisque  fructu  optato  orbatis,  nisi 
commentitia  illa  Prouinciarum  descriptio  pluris  apud  uos  est,  quam 
huius  Ecclesiae  salus  et  aedificatio,  nostraque  expectatio.  Sane,  nisi 
pietas  et  integritas  vestra  mihi  perspectior  esset,  suspicarer  equidem 
bono  an  malo  studio  fieret,  vt  si  quis  huc  e  uestris  uenerit,  nostro 
iudicio  probatus  nobisque  gratus  et  acceptus,  illum  statim  a  nobis 
abstrahendum  censeatis,  quemadmodum  cum  P.  Martino  et  nuper  adeo 
cum  P.  Benedicto  factum  est  ^  Quare  quod  hanc  laetitiam,  quam  ex 
p.  Martino  cepimus,  solidam  esse  passi  non  estis,  quod  nobis  fructum 
laboris  et  sumptuum,  ut  ciues  nostros,  Lutheranismi  pestifera  lue  cor- 
reptos,  ad  sinceritatem  catholicae  Religionis  traductos  non  aspicere- 
mus,  inuidistis,  quod  ea  quae  uix  coaluerant,  ita  temere  conuellenda 
putastis.  Quod  uixdum  nascentia  sub  hoc  coelo  christianae  catholicae 
Religionis  a  P.  Martino  sparsa''  semina  proculcastis,  nihilque  apud 
uos  preces  nostrae  aut  merita  ualuerunt  magno  profecto  in  dolore  et 
moerore  versamur,  quem  auget,  quod  uestra  causa  apud  Capituium 
nostrum  pudefieri  nos  necesse  est,  quod  concionatorem,  qui  huius  Ec- 
clesiae  auditorio  satisfaciat,  post  tantos  sumptus  effusos,  non  habea- 
mus".  Etsi  enim  diligenti  et  fideli  opera  doctoris  christiani  utimur, 
tamen  quod  homo  Belga  huius  gentis  Francicae  linguam  exacte  non 
calleat,  minore  etiam  fructu  et  approbatione  concionatur,  Yt  igitur 
afflictae  huius  Ecclesiae  statui  consulatur,  utque  publice  et  priuatim 
nos  dignitatem  nostram,  uos  Societatis  auctoritatem  et  gloriam  con- 
seruetis,    omnino    a   te   contendimus,   pro   tua   auctoritate  efficias,    ut 

a)  Diwdecim  vv.  sqq.  in  arch.  linea  suhducta  est.        b)  Sarpsa  ajj. 


^  De  P.  Benedicto  Kirchhoff  cochimensi  (v.  Can.  V  260)  iu  *  Catalogo  Sociorum, 
qui  30,  Septembris  1568  in  provincia  rhenana  vivebant,  ipsius  P.  Antonii  Vinck  prae- 
positi  provincialis  manu  scripto,  haec  sunt:  ^Moguntia  missus  est  herbipolim  vt 
legat  lectionem  theologicam  aptam  sacerdotibus  et  clero  illius  Ciuitatis,  exercebitur 
etiam  in  concionibus" ;  et  in  eiusdem  provinciae  *  Catalogo  15.  Novembris  1569  dato 
dicitur,  eum  Herbipoli  „Iectorem  theologiae"  et  confessarium  esse  et  „in  pagis  con- 
cionari" ;  in  *  Catalogo  vero  13.  Decembris  1570  dato  ab  ipsoque  T7Ht'A;/o  provinciali 
scripto  Kirchhoff  primo  loco  ponitur  in  indiculo  eorum,  qui  sunt  „dimissi  ex  col- 
legijs;  habebant  vota  simplicia,  a  quibus  liberati  sunt"  (G.  C.  67  n.  IV  V  VI). 
14.  lunii  1570  ex  collegio  coloniensi  „con  buona  gratia"  abiit:  *Vinckius  Hoffaeo 
Spira  9.  Augusti  1570  (ex  autogr.;  G.  Ep.  XI  f.  115^). 

-  Neque  Canisius,  neque  Hoffaeus  provincialis,  neque  Menginus  rector  mona- 
censis  desideraverat,  ut  Stevordianus,  urbe  Herbipoli  relicta,  in  provinciam  Ger- 
maniae  superioris  rediret.  Borgias  quoque  praepositus  generalis  eum,  si  per  vale- 
tudinem  liceret,  Herbipoli  manere  iusserat.  Ipse  vero  Stevordianus  inde  discedere 
voluerat;  v.  supra  p.  389. 


408      1714.  Otto  Truchsess  Canisio.  Roma  inter  m.  Maiuni  1569  et  lunium  1571. 

P.  Martinus  quamprimum  hic  sese  rursus  sistat,  in  quo  nullius  pro- 
positae  difficultatis  exceptionem  admittam,  ut*  [?]  tu  ipse  hoc  uerno 
coelo  huc  te  conferas,  qua  in  re  et  Ecclesiae  huic  pulcherrime  con- 
sulueris,  et  expectationi  nostrae  tuisque  promissis  satisfeceris  et  se- 
nectam  hanc  nostram,  tot  calamitatum  ^"  huius  seculi  concursu  prope 
fractam,  incredibili  molestia  et  difficultate  leuaueris,  uulnus  denique, 
quod  in  P.  Martino  hinc  abstrahendo,  animo  nostro  profundius,  quam 
quisquam  credat,  inflictum  est,  nullis  mitioribus  fomentis,  quam  resti- 
tuendo  eundem  P.  Martinum  uel  tuo  ipsius  ad  nos  aduentu  curaueris. 
Vale.  Datae  in  ciuitate  nostra  HerbipoH,  tertia  Maii,  Anno  millesimo 
quingentesimo  septuagesimo. 

Idem  Fridericus  D.^  [?]  M.-^  [?] 

Venerabih*,  nobis  sincere  dilecto,  D.  Petro  Canisio,  Societatis  lesu 
Doctori  Theologo,  Augustae  Vin[de]licorum  nunc  agenti. 

Optimus  ille  episcopus,  etsi  Societatem  sincero  amore  amplectebatur  multisque 
favoribus  afficiebat,  eius  tamen  institutum  haud  plene  intellegebat.  Ita  ex  *litteris 
a  Francisco  Borgla  praeposito  generali  Roma  17.  lunii  1570  ad  P.  Georgium  Bader 
rectorem  herbipolensem  datis  intellegitur,  eum  sodalibus  aliquot  oblatis  beneficiis 
ecclesiasticis  persuadere  conatum  esse,  ut  in  contionibus  habendis  sacramentisque 
administrandis  ita,  ut  ipse  vellet,  se  gererent  et  ita  eos,  ut  oboedientiae  religiosae 
deessent,  invitasse.  Et  de  causa  illa  P.  Stevordiani  contionatoris  idem  Borgias  Roma 
9.  Maii  1570  P.  Antonio  Vinck  provinciali  rhenano  *scripsit:  „Da  desiderar  sarebbe 
che  il  Vescouo  pigliassi  altro  modo  di  procedere  uerso  di  noi  se  uuole  che  la  Com- 
pagnia  nostra  uoluntieri  si  sforzi  di  seruirlo  et  aiutarlo  conforme  al  nostro  instituto" 
(ex  apographis  eiusd.  temp.;  Germ.  70  f.  87"  94^). 

Hoffaeus  Borgiae  Augusta  13.  Maii  1570  *scripsit:  „P.  Steuordianus  est  Jn- 
golstadij  quem  Rector  Herbipolensis  ad  nos  remisit  antequam  Episcopus  accepisset 
literas  P.  Vestrae  qui  missis  legatis  denuo  ipsum  petijt  sed  frustra :  abhorret  enim 
Pater  ille  ab  illo  loco  vbi  se  vidit  ingratum  superioribus  loci  fuisse"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  XI  f.  181"). 

Caeterum  „a  di  26.  di  gennaro  1570.  si  ordino  che  si  dicessero  le  messe  che 
sogliono  dirsi  per  li  fundatori  uiuenti,  per  il  Vescouo  di  Herbipoli  come  Fundator 
uiuo  d'  un  collegio  nella  sua  citta  dapertutto"  :  Ita  *  Catalogiis  ille  praeceptorum 
romanorum  (Cod.  ^Def.",  Messe,  in  a.  1570).  De  missis  reliquisque  precationibus, 
quae  pro  fundatoribus  Deo  offerebantur',  v.  Can.  III  353;  V  270. 

1714.        Cardinalis  OTTO  TRITCHSESS  episcopus  augustanus  CANISIO. 

Roma  inter  m.  Maium  1569  et  lunium  1571. 

Canisius  Oeniponte  1.  Augusti  1571  P.  Hieronymo  Natali  de  cardinali  Truchsess 
Romae  degentc  scribit:  „Solebat  ad  me  subinde  scribere".  Canisius  autem  tempus 
significare  videtur,  quo  ipse  Dilingae  sedem  habehat,  quamquam  inde  saepe  Augtistam 
excurrehat ;  quod  tempus  erat  fere  a  m.  Mctto  1569  ad  lunium  1571.  Flura  v.  infra, 
in  ep.  n.  1743. 

a)  Legendumne  vel  aut  vel  nisi  vel  ni  i-el  nisi  ut?  b)  calomitatum  arch.  c)  Sic  ap.;  legen- 
dumne  P.  M.  (=  Fropria  Manu)?  An  D.  Fr.  (=  Dux  Franconiae)? 


'  Eadem  a.  1571  fieri  iussa  sunt  pro  Magdalena  regina  eiusque  sorore,  pro 
cardinali  Hosio  eiusque  capitulo  varmiensi,  pro  cathedrali  capitulo  spirensi,  collegio- 
rum  halensis,  braunsbergensis,  spirensis  fundatoribus  (*  Catalogus  1.  c). 


1715.  P.  Hieronymus  Natalis  Can.    1716.  S.  Franciscus  Borgias  Can.        409 

1715.  P.   HIERONY^MUS    NATAI^IS    S.  J.   assistens   Hispaniae 
CANISIO.  Ronia  circa  m.  lunium  1570. 

Ex  apographis  eiusd.  temp.,  Germ.  70  f.  93''  109^ 

Dc  „casu  usurario" ;  dc  lihris  emendis. 

S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  S.  J.  scripsit  Roma  17.  Ittnii  1570 
Canisio,  qtiaestionem,  puto,  de  o^/o  ^'''^  similem  sihi  in-opositam  significans:  „Circa^ 
il  scritto  del  caso  usurario  il  P.  M.  Natale  ha  scritto,  otiero  scriuera  qiiel  che 
si  piio  scriuer  di  qua."  Eadem  epistula,  ut  videtur,  Natalis  Canisium  rogavit,  ut 
in  usum  Sociortim  romanorum  lihros  quosdam  emerct;  sic  enim  Borgias  Roma 
5.  Augusti  1570  P.  Hoffaeo  provinciaU  de  Fr.  Joanne  Zacharia  S.  J.  Roma  in  Ger- 
maniam  remisso  (v.  supra  p.  198)  scripsit:  „Delli  20.  diicati  dati  a  zaccaria  co'l 
Compagno  ho  scritto  si  dessino  al  P.  Canisio  per  comprar  lihri  secondo  la  lista  man- 
data  dal  P.  Natal." 

1716.  SAXCTUS  FRA:NCISCITS  BOROIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  17.  lunii  1570. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  ,P.  Canisio".  Germ.  70 
f.  93^    Particulam  epistulae  germanice  posuit  Duhr,  Jes.  I  735. 

Canisii  liher  adversus  Centuriatores  ahsolvatur.  Pontifex  alios  quoque  scrihere 
iussit.  Cardinalis  Augustanus  visitatores  non  petiit.  Dilingana  dotatio  curatur.  De 
energumenis  Borgiae  praecepta  ohservanda  sunt;  si  quid  diffictiltatis  occtirrerit,  Romam 
referri  potcrit.  Profectio  coloniensis.  Ad  confessarium  remittendum  uxor  ducis  fer- 
rariensis  adduci  vix  poterit;  solacio  tamen  ille  afficietur.  Canisius,  si  qua  peregri- 
natione  valetudinis  causa  indigehit,  eam  faciat. 

Pax  etc.  Rispondero  per  questa  a  due  di  V.  R.  di  8.  et  14.  d'  Aprile 
doue  da  raguaglio  delle  fatiche  sue  nell'  opera  delle  Centurie  et  par 
molto  bene  si  espedisca  assetando  le  cose  che  ha  raccolte,  accio  come 
siano  reuiste  di  la  si  stampino  del  che  si  e  parlato  etiam  al  Papa, 
et  li  par  bene.  di  qua  si  e  dato  assunto  ad  alcuni  altri  per  S.  Santita 
di  attender  a  quest'  opera  ^  .  si  stara  a  ueder  la  riuscita. 

L'  Illustrissimo  Cardinal  d'  Augusta  non  ha  ricercato  niente  quanto 
nello  andar  a  uisitar  il  suo  Vescouato,  et  se  a  caso  ricercassi  seruira 
r  auiso  di  V.  R. 

La  confirmatione  e  forma  di  dottatione  di  Dilinga  si  procura 
tuttauia  ^. 

Delli  energumeni  non  ostante  quello  che  V.  R.  scriue  si  giudica 
debba  osseruarsi  cio  che  fu  ordinato^,  se  qualche  difficolta  si  trouassi 
si  potrebbe  dar  auiso  di  quella  in  particolar. 

a)  In  ap.  antecedit  alterum  Circa,  a  lihr.  ohlitt. 


^  Centurias,  S.  Pio  V.  mandante  vel  iuvante,  refutare  iam  coeperat  Guiliehnus 
Eisengrein  {Can.  V  90^  480^).  Ad  eandem  refutationem  operam  conferre  iussus 
erat  P.  Alphonsus  Salmeron  S.  J.,  et,  ut  videtur,  P.  lacobus  Ledesma  S.  J.  {Can.  V 
792 — 793);  item  P.  Franciscus  Turrianus  S.  J.  (v.  supra  p.  337).  Sub  idem  tempus 
vel  paulo  post  Centurias  refutare  iussi  sunt  Franciscanus  quidam  hispanus,  qui 
Romae  in  monasterio  Arae  Coeli  habitabat  et  „Fra  Luisi"  vocabatur,  et  Casellius, 
vir  doctus  isque  rossanensis  {los.  Schmid  in  „Historisches  Jahrbuch*  XVII  82 — 83). 
De  Alano  Copo  cf.  Can.  V  480^.  Anno  1571  sub  cardinali  Hosio  eidem  rei  operam 
dabant  alii  quoque  viri  docti,  ut  Sanderus,  Medina,  Latinius ;  consulebantur  prae- 
terea  externi  complures,  ut  Sigonius,  Genebrardus,  Guilielmus  Lindanus  etc.  {Eich- 
horn,  Hosius  II  463-464).         *  Vide  supra  p.  398.         ^  yjtje  gupra  p.  392. 


410  1717.  Canisius  (?)  loanni  Hablizel  0.  S.  B. 

Se  per  conto  del  stampar  quel  libro^  paressi  espediente  far  un 
scorso  fino  a  Colonia  non  si  reputarebbe  inconueniente  qui. 

Circa  [etc.  ut  supra  p.  409]. 

Si  uedera  di  scriuer  al  P.  Lorenzo  in  Ferrara^,  e  di  consolarlo 
[in]  *  Domino,  perche  del  rimandarlo  in  Germania  sarebbe  cosa  molto 
difficile  di  persuader  alla  Serenissima  [Du]chessa.  Non  occorre  altro 
se  non  che  qui  si  desidera  hauer  noua,  che  V.  R.  stia  con  sanita, 
[et  s]e  per  quella  bisognassi  far  qualche  essercitio  saria  ben  farlo 
doue  piu  si  consolassi  massime  dentro  della  prouincia  et  se  per  conto 
del  stampar  quel  libro  ^  paressi  espediente  far  un  scorso  fino  a  Colonia 
non  si  riputarebbe  inconueniente  qui  doue  tutti  si  raccomandiamo  etc. 
Di  Roma  li  17.  di  Giugno  1570. 

Una  cum  liis  litteris  S.  Franciscus  Borgias  in  Germaniam  superiorem  misit 
*epistulam  Roma  17.  lunii  1570  ad  P.  Paulum  Hoifaeum  provincialem  a  se  datara; 
quae  ex  parte  ad  Canisium  quoque  spectabat ;  sic  enim  in  ea  Borgias  constituit  de 
recognitione  sive  censura,  quam  ex  legum  ecclesiasticarum  praescripto  Canisii 
librum  subire  necesse  erat:  „Circa  il  libro  del  P.  Canisio  se  li  scriue  ueda  di  espe- 
dirlo,  et  come  sia  reuisto  di  la  stamparlo  in  Dilinga,  6,  Colonia,  o,  come  parera  piu 
espediente,  ueda  pur  V.  R.  le  censure  delli  altri,  et  se  si  accordano,  et  V.  Reuerenza 
con  loro  potra  stamparsi  il  libro  accomodando  quel  che  di  la  giudicheranno  douersi 
accomodar,  se  non  si  accordassino  V.  Reuerenza  mandi  le  tali  censure  a  Roma,  dico 
quelle  doue  son  pareri  diuersi."  In  eadem  epistula  Borgias  de  5%,  de  quibus  Ca- 
nisius  quoque  eum  interrogaverat  (v.  supra  p.  369),  haec  rescripsit:  „Quanto  alli 
contratti,  che  si  dubitaua  se  fossino  usurarij  delli  .5.  per  cento  .  .  .  e  stato  diman- 
dato  il  suo  parer  al  Papa,  il  qual  oltra  1'  escusar  le  Rep.  che  fanno  queste  leggi 
escusa  anco  le  persone  miserabili  come  pupilli,  e  uedoue,  se  in  tal  modo  sono  misera- 
bili,  che  non  hanno  industria  per  inuestir  li  suoi  danari  in  qualche  possessione,  6 
altra  cosa  che  li  dia  alcun  honesto  frutto,  ma  se  hauessino  industria  per  collocar 
detti  suoi  danari  fruttuosamente  in  alcuni  leciti,  et  honesti  guadagni,  non  li  pare 
che  li  Confessori  li  debbiano  assoluere  se  daranno  li  suoi  danari  per  .5.  per  cento 
6  simil  frutto  salua  la  sorte  sua  principale,  et  quanto  al  nome  de  mercatore,  che 
s'  intende  quello,  che  sapia,  et  possa  conuertir  in  sua  utilita  li  danari  suoi.  V.  R. 
lo  pigli,  come  ho  detto  per  tale  effetto"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70 
f.  98''— 94^). 

1717.      CANISIUS  (?)  lO  AIJXI  HABI.IZ£Ii  O.  S.  B.  abbati  monasterii 
weingartensis.  Augusta  Vindelicorum  30.  lunii  1570. 

Praefatio  editoris.  Litteras,  quae  sequuntur,  typis  vulgavit  P.  Gerardus  Hess, 
monasterii  vsreingartensis  Ordinis  Sancti  Benedicti  (Weingarten,  in  Suebia,  nunc 
regni  wurttembergici)  monachus  et  eo  tempore  prior,  in  suo  opere  ^Prodroraus 
Monumentorum  Guelficorum  seu  Catalogus  Abbatum  Imperialis  Monasterii  Wein- 
gartensis",  Augustae  Vind.  1781,  282 — 283.  Ibi  enira  de  rebus  gestis  loannis  Hab- 
lizel  marchdorfensis  abbatis  (1567 — 1575)  scribens,  in  a.  1570  has  litteras  posuit, 
sic  praefatus:  „Eodem  quoque  anno  II.  Kalendas  Julii  a  Petro  Canisio  Societatis 
.Tesu  litteras  accepit,  quarura  apographum  hic  habes."  Hess  autem  eas  litteras  vel 
potius   earum    ^apographum"    hausisse   videtur    „ex  Epheraeridibus   P.  Christophori 

a)  Hic  et  in  versibus  sqq.  apographnm  lacnnas  hahet.         b)  Sequitttr  li,  oblitt.  (tU  videtur;. 


'  Refutationem  Centuriarum  a  Canisio  conscriptam ;  v.  supra  p.  399. 
2  Laurentio  Hermanutio,  Barbarae,  uxoris  Alphonsi  II.  ducis  ferrariensis,  con- 
fessario ;  v.  supra  p.  404. 


Aug.  Vind.  30.  lunii  1570.  411 

Raittner  postea  Abbatis  nostri  coaeui  scriptoris"  (1.  c.  272^).  Ac  facile  fieri  poterat, 
ut  Canisius  loanni  abbati  notus  carusque  esset;  constat  enim,  euin  aestate  a.  1563, 
auctore  Ilsungo  caesareo  Suebiae  praefecto ,  multa  amplaque  Suebiae  monasteria 
perlustrasse  in  iisque  contionatum  esse  {Can.  IV  1036 — 1038) ;  et  si  iuvenis  ille 
Tydichius,  qui  per  has  litteras  commendatur,  probus  diligensque  erat,  Canisius  sane 
ad  eum  commendandum  paratissimus  erat.  Verumenimvero  litterae  hanc  habent 
subscriptionem :  „Petrus  Canisius  D.  Societatis  Jesu  Theologus  haereticaeque  Pra- 
uitatis  per  Germaniam  Inquisitor  manu  propria"  ;  nec  vero  unquam  alias  is  haec 
litteris  subscripsit;  immo  ne  poterat  quidem  ea  subscribere ;  nam  certum  est  eum 
inquisitorem  uon  fuisse ;  neque  verisimile  est,  nomen  inquisitoris  temere  additum  esse 
neque  per  Raittnerum  (1545—1590),  qui  homo  erat  valde  pius  {Hess  1.  c.  298—299), 
neque  per  Hessium  (f  1802),  qui  historiam  serio  graviterque  colebat  {A.  Lindner  in 
^Studien  und  Mittheilungen  aus  dem  Benedictiner-Orden",  3.  Jahrg.,  11.  Bd.,  Wiirz- 
burg-Wien  1882,  276—277),  neque  per  typographum ;  nani  typographi  errata  in 
extremo  volumine  diligenter  correcta  nec  tamen  haec  verba  emendata  sunt.  Accedit 
alia  difficultas:  Multa  litterarum  verba  atque  etiam  totum  illud  dicendi  genus  a 
Canisio  alienum  est;  neque  Canisius,  ut  eiusmodi  iuvenem  commendaret,  tanta  super- 
latione  veritatis  usus  esset  nec  tantas  vocum  turbas  fudisset.  Bruschii  et  Ziegleri 
et  humanistae  similes  ita  scribere  poterant,  Canisii  vix  poterant.  Quare  censeo 
has  litteras  non  a  Canisio  datas,  sed  vel  ab  ipso  Tydichio  vel  ab  aliquo  alio  optimi 
illius  abbatis  decipiendi  causa  confictas  et  Canisii  nomine  fraudulenter  ornatas  esse. 

Tydicliium  iuvenem,  qiii  iam  carminihus  editis  ecclesiae  insignem  operam  2))'(^e- 
siiterit,   abbati  commendat,   ut  eum   ad  Utteranun  studia   ahsolvenda  adiuvet. 

Reuerende  Praesul,  Verbi  sinceriorisque  Ecclesiae  nostrae  defensor 
ac  Pater  optime ! 
In  vltima  mundi  hujus  senecta,  qua  omnia  ad  vltimam  metam  procedere,  ac 
jam  jam  corruere  videntur,  Deus  Ecclesiam  suam  sanctumque  suum  coetum  mirabili 
potentia  ac  diuinitate  a  multiuariis  Haereticorum  teh's  venenatisque  Dogmatibus 
illesam  ac  incontaminatam  conseruat,  idque  in  diuinis  praesertim,  quae  singulari 
diuinoque  spiritu  excitat,  Ingeniis  operatur.  Videt  enim,  quanta  dulcedine  per- 
niciosa  Aduersariorum  tela,  quibus  Ecclesiam  suam  inuadunt,  exasperata  sint. 
Quibus  vt  praeueniat,  doctrina  ac  pietate  praeclaros  vbique  Viros,  quos  Ecclesiae 
suae  Praefectos^  constituit,  quique  diuino  spiritu  inflati''  [?]  Ecclesiam  suam  veraci 
verbo  a  crudelibus  Haereticorum  Doctrinis  protegunt,  eligit,  ac  diuina  sua  Clementia 
exsuscitat.  Inter  quos  Ecclesiae  nostrae  Defensores  numerandus  doctissimus  hic 
Adolescens  Joachimus  Tydichius  Berlinensis,  Artium  ac  Philosophiae  Magister, 
praesens  Litterarum  mearum  ostensor,  loci  honorisque  plurimum  meretur,  qui  licet 
aetate  adhuc  juuenis,  multum  tamen  Ecclesiae  Catholicae  saluti  scriptis  suis  mani- 
festissima  Lutheranorum  mendacia  aperiendo,  elegantissimis  nempe  Versuum  con- 
cinnitatibus  passim  in  Germania  aeditis  inseruiuit^    Quem  venerandum  Adolescentem 

a)  Ita  Hess  ipse  l.  c.  in  „Erratis"  correxit  ex  praefactos,   quod  tt/poffrajyJiiis  l.  c.  SS3  posuerat. 
b)  Sic;  afflati? 


^  Tydichium,  Hispania,  Italia,  Gallia,  Anglia  peragratis  Gedani  (Danzig)  mu- 
nere  aliquo  urbano  functum,  deinde  Rigae  in  Livonia  centurionem  railitum  praesi- 
diariorum  fuisse  tradunt  et  praeter  ^Proverbia"  aliquot  alia  scripta  vulgasse  ferunt 
{Joclier  1.  c.  IV  1374).  Exstant  ^loachimi  Tydichii  Berlinensis,  Poetae,  Extempora- 
neorum  Carminum  Libri  duo,  quorum  prior  Ecclesiasticorum,  posterior  vero  Ciuium 
quorundam  clarorum,  et  incolarum  Antverpiensium,  complectitur  Encomia,  aeternae 
posteritati  et  immortali  memoriae  consecrata"  etc.  (Antverpiae,  apud  J.  Verwithaghen. 
1573;  4");  „Liber  Proverbiorum  Salomonis,  Carmine  Elegiaco  Redditus  Autore  Joa- 
chimo  Tydichio,  Berlinensi,  Marchita,  Poeta  Laureato  .  Gandavi  Flandrorum,  Apud 
Gislenum  Manilium  .  .  .  1573"  (8**  min. ;  libellus  dedicatus  est  Gisleno  Temmerman. 
abbati  S.  Petri,   litteris  Duaco    datis ;    exstat   etiam    exeraplum,    quod   habet  litteras 


412  1718.  Canisius  Ottoni  Truchsess  de  Waldburg. 

propter  ejus  Siimmam  raodestiam,  probitatem,  pietatem,  ac  Excellentem  doctrinam ; 
inter  reliquos  doctos  Catholicae  nostrae  Veritatis  Defensores  vnice  paternitati  tuae 
commendo,  quem  praedictum  Magistrum  Joacbimum,  si  vel  Conditionis  genere  apud 
te  honesto  gratificari,  vel  beneficiorum  tuorum  liberalitate,  quae  fidelem  Praesulem 
decet,  clementer  adjuuare  poteris,  illud  vel  Matris  nostrae  Ecclesiae  nomine,  cui  hic 
Defensor  constitutus  es,  facere  ne  dedigneris,  submisse  a  te  peto,  atque  contendo. 
Est  enim  dignus  hic  Adolescens,  vt  clarissimorum  Virorum  ope  et  auxilio  ad  ho- 
nestum  studiorum  suorum  finem  adjuuetur.  Ipse  denique  ne  vel  tua  vel  aliorum 
magnificorum  Praesulum  beneficia  ipsi  collata  vana  sed  operaria^  sint,  summa  gra- 
titudine  efficiet.  Hac  in  re  mihi  et  honesto  huic  adolescenti  inseruies^  perpetuo  me 
tibi  amore  deuincies,  sicque''  [?]  huic  doctissimo  studioso,  alumno  nostro  promptus 
(ceu  spero)  fueris,  Ecclesiae  nostrae  saluti  multum  gratificaberis,  Deo  autem  Summo 
te  Carissimum  exhibebis.  Qui  Reuerendam  Paternitatem  tuam  diu  nobis  incolumem 
seruet,  in  Ecclesiae  suae  triumphum  et  rerum  pubhcarum  conseruationem.  Datae 
Augustae  Rhetiae  2.  Kalend.  Julii  Anno  Redemtionis  MDLXX. 

Reuerendae  Paternitati  tuae  in  omnibus  deditissimus 

Petrus  Canisius  D.  Societatis  Jesu  Theologus 
haereticaeque  Prauitatis  per  Germaniam  Inquisitor  manu  propria. 

1718.         CANISIUS  cardinaii  OTTOXl  TRrCHSESS  DE  WAL.D- 

BURCr  episcopo  augustauo  etc. 

Dilinga  inter  m.  Aprilem  et  Decembrem  1570. 

Ex  Sacchino,  Can.  272—273.  Qui  sic  praefatur:  ^Regresso  ab  Vrbe  Vendelino 
[Volckio  S.  J.  m.  Aprili  1570;  v.  supra  p.  399]  Augustam,  retulit  seDilingam  ad  lucu- 
brationes  suas  Canisius  . . .  Non  tamen  animarum  causas  omnino  destituerat,  sed  et 
impensa  subinde  opera  et  consiliis,  et  vitae  suae  iuuabat  exemplis,  et  literis  etiam 
more  sanctorum  Doctorum,  inprimisque  Hieronymi  scriptitandis :  ex  quarum  vnis 
caput  adscribi  res  postulat,  quo  Cardinalem  Augustanum  ad  reuisendam  suam 
Ecclesiam  (nam  Romae  degebat)  hortatur:  vt  appareat  personarum  insignium  ami- 
citias,  quam  non  in  suam,  et  ipsorum  perniciera  per  corruptrices  assentationes,  sed 
tantum  in  commune  bonum  libertate  Christiana  foueret,  atque  adeo  quo  merito  eidem 
Cardinali  vere  sapienti,  ac  pio,  tam  carus,  ac  venerandus  esset."  Exstat  in  Cod. 
monac.  ,Lat.  1606"  (cf.  Can.  I  lvii)  f.  109=^  eiusdem  litterarum  partis  apographum 
a  P.  Petro  Hugone  S.  J.  (f  1657)  scriptum  et  sic  inscriptum :  „Anno  1570.  Ad  IUu- 
strissimum  et  Reuerendissimum  Dominum  D.  Othonem  Cardinalera  Augustanum" ; 
quod  apographum  ex  Sacchino  exscriptum  esse  videtur.  Litteras  deinde  vel  earum 
particulas  posuerunt  Python  I.  c.  284—285;  Longaro  degli  Oddi  S.  J.,  Vita  del  Vene- 
rabil  Servo  di  Dio  il  Padre  Pietro  Canisio,  Napoli  1755,  210  (italice) ;  Riess  I.  c. 
391 — 392  (germanice);  Duhr,  Jes.  I  87 — 88  (germanice)  etc. 

Cardinalem  hortatur,  ut  Roma  in  episcopatum  suum  revertatur. 

Quod  ad  Augustanam  Ecclesiam  attinet,  multi  mecum  exoptant 

reditum  tuae  Celsitudinis,  et  grauissimas  quidem  ob  causas,  sicut  et 
ante  scripsi.  Peius  cum  hac  agitur  Ecclesia,  quam  istic  vel  credatur, 
vel  intelligatur :  et  interim  tot,  tantisque  sarcinis  grauat  suam  con- 
scientiam  Episcopus,  vt  mirer  sane  quomodo  quietum  somnum  capere 

a)  Sic;  operosa?        b)  Sic;  sique? 


dedicatorias  ad  Rem.  Driutium  episcopum  brugensem) ;  Versus  aliqui  latini  a  Ty- 
dichio  compositi  in  C.  Julio  Caesare  (1563)  et  in  Thesauro  rei  antiquariae  (1579) 
ab  Huberto  Goltzio  editis :  Bihliotheca  Belgica  I.  Ser.,  T.  XXIV,  Gand-La  Haye 
1880-1890,  t.  7  8. 


Dilinga  inter  m.  Aprilem  et  Decembrem  1570.  413 

possit,  praesertirn  vbi  tot  animarum  millia  pereunt,  et  ob  Pastoris 
absentiam  oues,  simulque  Pastores  inferiores  periclitantur.  Ignoscatur 
mihi  quaeso"  libere  dicenti,  quod  sentio,  quia  amo  Dominum  meum 
Cardinalem  Othonem,  cui  prae  omnibus  debeo,  Mallem  sane  illum 
absque  hoc  Episcopatu  viuere,  quam  solo  Episcopatus  titulo  gaudere, 
et  oues  tam  negligenter  pascere,  quarum  lana  victitat.  Alij  spectent 
emolumenta  temporalia,  et  amplos  quaerant  honores :  ego  futurum  cito 
iudicium ',  et  reddendam  acceptae  uillicationis  rationem^,  et 
paratas  poenas  malo  dispensatori  ^  considero,  simulque  timeo  vehe- 
menter.  Dominus  lesus  aperiat  oculos  nobis,  vt  debitam  Pastoralis, 
et  Episcopalis  officij  rationem  intelligamus ,  nosque  diligentius  ad 
spiritualia  restituenda,  et  promouenda  accommodemus.  —  — 

Fortasse  Canisius    per  hanc  epistulam   ad  litteras  respoudit,    quibus  cardinalis 
ei  significaverat,   se   operam    daturum,    ut  duo    de  Societate   dioecesim    augustanam 
visitare  iuberentur  (v.  supra  p.  395).   Admonitio  haec  similis  est  iis,  quae  in  Canisii 
epistulis  21.  Martii  1558  ad  eundem  cardinalem  et  5.  Novembris  1569  ad  Martinum 
Eisengrein  praepositum  ottinganum  datis  leguntur  (Ca«.  II  228 — 230;  supra  p.  371). 
Alias    quoque    cardinalis  Truchsess    a  Canisio   monitus    est;    v.  Can.  II   295 — 296; 
IV  32;  V  8  74;    id  quod  ipse  a  Canisio  petebat;    cf.  Can.  IV  410  814;  V  8;  boni 
quoque  consulebat  huius  viri  monitiones ;  v.  Can.  IV  32 ;  V  74.    Neque  iustae  mo- 
nendi  rationes  Canisio  deerant.  Concilium  enim  tridentinum  tum  ^pluralitatem"  be- 
neficiorum  ecclesiasticorum  prohibuerat  (v.  Can.  V  201 — 202),  tum,  gravissimis  pro- 
positis  poenis,  ^declaraverat",  omnes  episcopos,  „etiam  si  Sanct.  Rom.  Eccl.  Cardinales 
sint,  obligari  ad  personalem  in  sua  Ecclesia,  vel  Dioecesi  residentiam,    ubi  injuncto 
sibi  officio  defungi  teneantur,  neque  abesse  posse,  nisi  ex  causis  et  modis"  ab  ipso 
concilio  recensitis  (sess.  23  de  ref.  c.  1;  cf.  sess.  6  de  ref.  c.  1).    Otto  autem,  cum 
praeter  episcopatum  augustanum    et  praeposituram  elvangenseni  (ut  nihil  dicam  de 
aliis  eius  officiis  beneficiisque;  de  quibus  cf.  C««.  II  229')  suburbicarium  illum  epi- 
scopatum  albanensem  haberet   et  ,protector  nationis  germanicae"    apud  sedem  apo- 
stolicam   esset,    m.  Maio  1568    ex  dioecesi  augustana  Romam   discesserat  [cf.  infra, 
mon.  it.  (3)] ;    unam   tamen  ex  praecipuis  huius  profectionis  causis  eam  fuisse  puto, 
quae  in  additionibus  Chronici  Truchsessiorum  pappenhemiani  his  verbis  significatur: 
„Unterdessen  war  der  Cardinal   sowohl    durch  die  grossen  Stiftungen   zu  Dillingen, 
als   durch    die  vielfaltige    andere  nothwendige  Gebaiide   dergestalt   in  Schulden  auf 
das  neue  gerathen,    dass  er  fiir  nothwendig  fand,    sich  wiederum  auf  eine  Zeit  von 
seinem  Bissthum  zu  entfernen,    um   sich  hierdurch    der  aufgewandten  Unkosten    zu 
erholen,  einen  Vorrath  von  Friichten  zu  sammeln,  und  mit  solchen  sodann  die  auf- 
gelauffenen    Schulden    wiederum    abzufuhren"    (Herrn    Matthaeus    von    Pappenheim 
Chronik  der  Truchsessen  von  Waldburg,  durch  Anmerkungen,  Zusaze  . . .  erlaiitert, 
Memmingen  1777,  116).    Neque  dubium  est,  quin  cardinalis  cum  S.  Pii  V.  pontificis 
venia    et  dispensatione  Romae  manserit;    ibidem  2.  Aprilis  1570  „per  optionem"  ex 
albanensi  episcopo  sabinensis  factus  et  3.  lulii  1570    ex  sabinensi  ecclesia  ad  prae- 
nestinam    translatus    est;    archisodalitatis    quoque    „sanctissimae  Trinitatis  Convale- 
scentiura  de  Urbe"  patrocinium   suscepit  {Alph.  Ciaconii  0.  Pr.  Vitae,  et  res  gestae 
Pontificum  Romanorum  et  S.  R.  E.  Cardinalium,  ab  Aug.  Oldoino  S.  J.  recognitae  III, 
Romae  1677,    695.     Cardinalis  Otto  *Alberto  V.  duci,    Roma  15.  Aprilis    et    8.  lulii 
1570;  epistulae  autogr.  ].  c.  [v.  supra  p.  366]  f.  268"  31P). 

a)  quaeso  mihi  H. 


'  Cardinalis  2.  Aprilis  1573  mortuus  est. 

"-  Lc  16,  2. 

3  Cf.  Lc  12,  42—48 ;  1  Cor  4,  1  2. 


414  1719.  F.  loannes  Rethius  S.  J.  Canisio. 

1719.  P.    lOAXXES    KETHIITS    S.    J.    regens    gymnasii    Trium 

Coronarum  coloniensis  CANISIO.  Spira  circa  m.  Septembrem  1570. 

Ex  apographo  eiusdem  fere  temporis  (2";  p.  1),  cui  haec  superscripta  sunt: 
,1570.  ad  P.  Canisiura,  P.  Rethius  pro  Coloniensibus" ;  in  pagina  altera  nianu  eadem 
scriptum  est:  ^Exemplar  epistolae,  quam  Spirae  ,scrip[si]  ad  R.  P.  Doctorem  Petrum 
Canisi[um]  in  mense  Octobri  Anno  1570  Pro  Coloniensibus" ;  verba  tanien  ,in  mense 
Octobri"  vel  ab  ipso  librario,  vel  a  Rethio  oblitterata  sunt;  et  ipse  Rethius  haec 
ascripsit:  „An  uerba  aliqua  mutata  fuerint,  non  satis  recordor" ;  Cod.  colon.  „Epp. 
ad  Reth."  (cf.  Caii.  III  lviii)  f.  164.  Ex  eodem  apographo  epistulam  typis  exscripsit 
Hansen  1.  c.  581 — 584.    Eius  particulam  germanice  posuit  Duhr,  Jes.  I  764. 

Geusii  ex  urhe  coloniensl  exire  iiissi  sunt.  Cum  vero  proceres  protestantes  se- 
natui  ea  in  re  vehementer  obsistant,  Canisio  curanduni  est,  tit  proceres  catholici  at- 
que  ipse  etiam  Canisius  ei  animum  addaiit. 

Reuerende  Pater,  multo  tempore  Coloniae,  et  nunc  etiam  Spirae  ^ 
in  lioc  laboramus",  vt  fides  Catholica  conseruetur  Coloniae,  Deus  spero 
in  coelo  mihi  mercedem  reddet.  Quot  enim  perijssent  animae,  si  in 
ampla  illa  ciuitate  locum  obtinuissent  haeretici  impietates  suas  exer- 
cendi.  Sathan,  et  indefessi  ministri  eius  multas  sanctae  illi  ciuitati 
hactenus  struxerunt  insidias.  Sed  nunquam  putatur  maius  defectionis 
fuisse  periculum,  quam  vltimis  hisce  temporibus  per  profugos  ex 
Belgica  Geusios^.  Non  defuerunt  qui  timerent  magnam  et  pessimam 
mutationem,  si  paulo  diutius  illis  Coloniae  manere  licuisset.  Verum 
laus  sit  Deo  et  Sanctis  eius,  per  Consules"  et  Senatores  praesentis 
anni  nocentissimi  illi  hospites  expulsi  sunt*.  At,  bone  deus,  tu  ex 
alto  ilKs  auxilium  praesta:  quot  et  quales  viri  se  illis  intra  et  extra 
Coloniam  opposuerunt.  Legati  multi  protestantium :  nonnulli  etiam 
principes  protestantes  in  Geusiorum  fauorem  ad  Senatum  ausi  fuerunt 
scribere,  minaces  quoque  ]iteras°.  Diligentiores  sunt  filij  tenebrarum 
filijs  lucis  in  generatione  sua''.  Nisi  Cathohci  principes  et  Res- 
pub.  ad  perseuerantiam  in  fide  se  inuicem  deinceps  exhortentur,  nostra 

a)  laboravi  Ha. 


^  Rethius  Colonia  auctoribus  P.  Leonardo  Kessel  rectore  eiusque  consultoribus 
Spiram  profectus  erat,  ut  cum  P.  Antonio  Vinck  provinciae  rhenanae  praeposito  de 
rebus  collegii  coloniensis  consilia  conferret  {Hansen  I.  c.  584). 

2  Hi  sacerdotes  molestiis  afficiebant,  religioni  catholicae  maledicebant,  pacem 
publicam  turbabant,  urbis  libertatem  in  discrimen  adducebant  (Das  Buch  Weinsberg, 
Kolner  Denkwiirdigkeiten  aus  dem  16.  Jahrhundert,  bearb.  v.  K.  Holilbaum  11, 
Leipzig  1887,  202—203.  Lossen  1.  c.  163—165  178—182). 

"  Consules  rem  publicam  gerentes  erant  (a  24.  lunii  1570  ad  24.  lunii  1571) 
Philippus  Gail  et  "Henricus  Kannengiesser  {L.  Ennen,  Geschichte  der  Stadt  Koln  V.-A., 
Diisseldorf  1880,  470). 

*  Sub  medium  m.  Augustum  1570  Colonienses  edicta  adversus  Geusios  pro- 
mulgata  serio  exsequi  coeperunt;  tandem  eorum  fere  2000  abire  coacti  sunt  {Reiffen- 
berg  1.  c.  114.  Hanscn  1.  c.  578  607.  Ed.  Simons,  Kolnische  Konsistorial-Beschliisse, 
Bonn  1905,  20). 

*  Scripserunt  senatui  consiliarii  et  legati  ordinum  protestantium  Spirae  in 
comitiis  imperii  congregati,  Fridericus  III.  Palatinus  princepsque  elector,  loannes 
Georgius  Palatinus,  Reichardus  Palatinus  Simmeranus,  Philippus  landgravius  Hassiae, 
Carolus  marchio  Badensis,  Guilielmus  princeps  Auriacus  {Hansen  1.  c.  582). 

«  Lc  16,  8. 


Spira  circa  m.  Septembrem  1570.  415 

socordia  et  pusillanimitate  audaciores  facti  quid  non  tentabunt  hostes 
Ecclesiae.  Illi  interim  quos  aggrediuntur  minis  et  fulminibus  eorum 
territi,  dum  ab  alijs  non  animantur,  nimium  forte  de  Catholici  hominis 
zelo  remittunt.  Rogo  itaque  R.  P.  T.  supplex  propter  Christum,  Ec- 
clesiam,  et  paucas  Catholicorum  rehquias  quae  adhuc  sunt  in  Ger- 
mania:  vt  R.  P.  T.  impetrare  veHt  a  Cardinale  Augustano  ^,  Archi- 
ducibus  Austriae^,  Ducibus  Bauariae^,  Administratore''  Frisingensi*, 
et  a  quibuscunque  aHjs  principibus  CathoHcis''  R.  P.  T.  potest,  Hteras 
exhortatorias  ad  Consules  et  Senatum  Coloniensem,  quibus  gratulentur 
illis,  quod  a  maximo  periculo  in  quo  fuerunt  Hberati  sunt,  vt  in 
posterum  mature  magis  caueant,  permaneantque  ij  qui  hactenus  semper 
fuerunt,  nempe  sanctae  Rom.  Ecclesiae  fideles  fiHj^:  ne"  timeant  ad- 
uersarios :  custodiant  ciuitatem  mundam  ab  omni  praua  doctrina  et  cet. 
Ab  Hosio  etiam  obtineatur  quaeso,  Cromero^,  Edero^,  et  aHjs  viris 
doctis,  vt  ea  ad  Colonienses  scribant,  quae  possint  ipsos  contra  minas 
haereticorum  in  fide  orthodoxa  patrum  suorum  confirmare.  In  hoc 
R.  P.  T.  Deo  Opt.  Max.  gratum  obsequium  et  Sanctae  Coloniae  piae 
nutrici  tuae'^  summum  praestiteris  beneficium:  praesertim  si  etiam 
ipse  ad  Colonienses  tuos  quibus  operam  contra  Bucerum  et  eius  socios 
oHm  non  denegasti^  nunc  literas,  prout  tempori  et  negocio  conuenire 
videbitur,  dare  dignatus  fueris:  nos  interim  et  CathoHci  omnes  toto 
tempore  vitae  nostrae  pro  te  Deum  et  sanctos  Colonienses  ^^  orare 
debemus.  —  — 

Retliius  Spiram  venit  aut  m.  Augusto  (post  d.  6.  Augusti)  aut  Septembri  a.  1570; 
Coloniam  autem  rediit  14.  Octobris  1570  {Hcoisen  I.  c.  584^  586).  Cum  igitur  in 
apographo,  ut  supra  dixi,  mensis  October  oblitteratus  sit,  et  cum  Rethium  m.  Sep- 
tembri  similes  litteras  dedisse  constet  {Haiisen  1.  c.  583^),  Rethium  Canisio  m.  Sep- 
tembri  scripsisse  existimo. 

Canisii  et  operae  ab  ipso  catholicae  religioni  navatae  Colonimses  paulo  ante 
publicam  quasi  mentionem  fecerant.    Cum  enim  Philippus  II.  per  Ferdinandum  ducem 

a)  Administrare  ap.         b)  Tria  vv.  sqq.  apml  Ha.  desunt.        c)  non  Ha. 


'  Ottone  Truchsess  a  Waldburg. 

-  Carolo  Stiriae,  Carinthiae  etc.  principe  et  Ferdinando  II.  principe  Tirolis  etc. 

^  Alberto  V.  et  Guiliehno  (V.)  filio  eius  natu  maximo. 

^  Ernesto  fih'o  Alberti  V.  et  administratore  episcopatus  frisingensis. 

^  Sigilla  maiora  urbis  coloniensis  hanc  habebant  in  marginibus  inscriptionem : 
flSancta  Colonia  Dei  gratia  Romanae  Ecclesiae  fidelis  filia" ;  de  qua  re  v.  Can.  V  162^ 

^  Cardinalem  Stanislaum  Hosiuni  et  Martinum  Cromerum,  quem  PiusV.  m.  lunio 
1570  Hosii  in  episcopatu  varmiensi  coadiutorem  cum  iure  successionis  nominaverat 
{Eichhoni  I.  c.  II  378).         '^  De  Georgio  Eder  v.  supra  p.  58^. 

*  Canisius  a.  1536 — 1546  Coloniae  litteris  studuerat,  sacros  ordines  susceperat, 
primos  vitae  religiosae  (in  Societate)  annos  egerat  {Can.  I  68 — 233  657 — 674). 

'-'  De  legationibus  ad  Caroium  V.  imperatorem,  Georgium  Austriacum  episcopum 
leodiensem  etc.  a  Canisio  iuvene  a.  1545 — 1547  pro  Coloniensibus,  quos  Hermannus 
Wedanus  archiepiscopus  apostata  per  Martinum  Bucerum  aliosque  ab  ecclesia  a- 
vellere  conatus  erat,  susceptis  v.  Cati.  1  162 — 245  674—677. 

*  '"  SS.  Tres  Reges  Magos,    S.  Gereonem    cum    sociis,    S.  Ursulam    cum  sociis, 

S.  Severinum,    S.  Cunibertum, 


416  1"20.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  S.  J.    Dilinga  etc.  auturano  a.  1570. 

Albanum  4.  Maitii  1570  onines  terrarum  suarum  belgicarum  et  burgundicarum  ma- 
gistros  studiososque  ,bonarum  artium"  ex  omnibus  universitatibus  exteris  (romana 
excepta)  revocasset  et  in  solis  universitatibus  lovaniensi  et  duacensi  litteris  operam 
dare  iussisset  [Reiffenberg  1.  c.  I  139.  Hansen  1.  c.  578'),  urbis  coloniensis  clerus 
(secundarius),  universitas,  cives  per  legatos  ab  Albano  petere  statuerunt,  ut  palam 
ediceretur,  universitatem  coloniensem  eo  interdicto  non  comprehendi ;  in  *„Instructi- 
one"  autem,  quam  20.  Maii  1570  oratoribus  dederunt,  eos  hoc,  praeter  alia,  duci  in 
memoriam  revocare  iusserunt:  ^Quod  huius  Academiae  Alumni  egregie,  vtiliterque 
ijs  in  rebus,  quae  Religionem  Catholicam  concernebant,  suani  operam  Ecclesiae 
Christianae  nauarint.  Nam  in  sacri  Jmperij  Comitijs  atque  Colloquijs  praestantissi- 
mos  viros  tam  suo  Coloniensi  quam  Treuirensi  Archiepiscopo  coeterisque  Principibus 
adiunxerunt,  qui  curarent  ne  quid  vniuersa  Respub.  ab  haeresibus  caperet  detri- 
menti.  Quantum  enim  D.  Gropperus,  Billicus,  Candidus,  Rhedanus,  Cannisius,  Del- 
phius,  Blanckfort,  et  reliqui  tam  in  illis  Colloquijs,  Coraitijsque,  quam  Concilio 
Tridentino  vniuersae  Ecclesiae  profuerint,  publica  eorum  Colloquiorum  et  Concilij 
Acta  testarj  docebunt"  (ex  apographo  eiusd.  temp.,  quod  P.  loannes  Rethius  facien- 
dum  curavit;  Cod.  colon.  „Epp.  ad  Reth."  f.  119''). 

1720.        CANISIUS  aliique  theologiae  doctores  in  provincia  Germaniae  superioris 
degentes  P.  PAIT1,0  HOFFAEO  S.  J.  praeposito  provinciali. 

Dilinga  etc.  auturano  a.  1570. 
Ex  Hoffaei  autographo,  G.  Ep.  XI  f.  193. 

De  50/0. 

P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  praeposltus  provincialis  Germaniae  superi- 

oris  21.  Odobris  1570  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit: 

„Mitto  hic  meoruni  Doctorum  responsiones  ad  quasdam  nieas  quaestiones 

quae   ex   vltimo   Romano   responso   mihi   ortae   sunt   de   5.  pro   cento.^' 

M  Petri  Canisii,    et  reliquorum  (Theodorici   Canisii,   Alphonsi  Pisani, 

Hieronijmi  Torrensis  etc.)  responsa  perisse  videntur. 

De  i-omano  illo  responso  v.  supra  p.  403.  Borgias  Hoffaeo  Roma  7.  Aprilis  1570 
*scripserat:  ^Quanto  alli  cinque  per  cento,  di  nuouo  si  parlo  al  PP.  accio  S.  Santitii 
lo  facessi  studiare  per  farne  qualche  risolutione,  et  cosi  dette  la  commissione  di 
farlo,  et  si  fara  piacendo  a  Dio,  et  fatta  Pasqua  si  potra  scriuere  cio  che  risultera" 
(ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  166^).  Societatis  homines  germani  certe  dubi- 
tationibus  huius  generis  in  maguas  angustias  agebantur.  Ita  P.  Dominicus  Menginus 
cojlegii  monacensis  rector  P.  Nicolao  Lanoio,  qui  a  provincia  Germaniae  superioris 
Romam  raissus  erat  procurator,  Monachio  25.  lulii  1571  *scripsit:  „Vtj  antea  rogauj, 
ita  nunc  rogo  humiliter,  quid  nobis  sit  faciendum  de  5.  pro  100  quos  hic  concedunt 
alij  religiosi '  auertentes  a  nobis  totum  populura  etc.  ...  0  vtinara  fauoi-abiliter  istis 
miseriis  respondeatur  (autogr.;  G.  Ep.  coll.  I  f.  295^).  Hoffaeus  Oeniponte  17.  lunii  1571 
Borgiae  *scripsit:  „Curauj  moneri  Fuggericos  vt  suas  rationes  de  5.  pro  100  pro- 
ponant:  dederunt  negocium  hoc  cuidam  Doctori  Juris,  cuius  scriptura  hic  mitto: 
et  tandem  tolerabile  et  bonum  responsum  expectamus"  (ex  autogr.  G.  Ep.  coll.  I 
f.  371  372).  Ad  quae  P.  Hieronymus  Natalis  Roma  20.  lulii  1571  *respondit:  ,Del 
negocio  de  cinco  per  cento  de  li  Signori  Fucari  ha  uoluto  il  papa  che  il  Cardinal 
Comendone  Legato  a  li  iraperator  et  ali  Re  di  Polonia  col  quale  va  ii  Padre  Toleto 
presa  inforraatione  in  quella  banda  risponda  quello  che  meglio  li  parera  .  et  io  ho 
dato  in  scrito  quello  che  qua  si  sentiua  .V.  Reuerentia  li  potra  scribere  ala  Corte 
del  emperatore  etc."  (ex  apogr.  eiusd.  tenip. ;  Germ.  71  f.  9 — 10).  Et  idem  Nafalis 
vicarius   generalis   Roraa  2.  lanuarii  1572  P.  Franciscum  Toletum  (v.  Can.  IV  465' 


^  Franciscani;  v.  supra  p.  311. 


1721.  P.  Hieronymus  Natalis  Can.       1722.  S.  Franciscus  Borgias  Can.      417 

*monuit:  „Encomiendo  a  V.  R.  que  con  el  Jllustrissimo  legado  se  acuerde  resoluer 
aquel  caso  de  quinque  pro  centum  en  Germania  como  ala  partida  se  lo  rogue,  y 
despues  he  escrito"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Gerni.  71  f.  48'').  Plura  in  proximo 
volumine  dicentur. 

1781.         P.  HIEROlfYMUS  XATALIS  S.  Francisci  Borgiae  praepositi 
generalis  assistens  pro  Hispania  CANISIO. 

Roma  circa  m.  Octobrem  1570. 
Ex   apographo    epistulae    canisianae,    de   quo  infra,    ep.  n,  1724,    et  ex  Hoffaei 
autographo,  quod  est  in  G.  Ep.  XI  f.  201''. 

De  Societatis  theologis,  qui  contra  haereticos  scribant,  constituendis. 

Canisius  Dilinga  8.  Decemhris  1570  S.  Francisco  Borgiae  prae- 
posito  generali  scripsit:  „Quod  ad  constituendos  alicuhi  e  Soc:  ScriiHores 
attinet,  qua  de  re  multis  respondi  P.  Natali,  rogo  Dominum"  etc.  Quid 
autem  Natalis  ex  Canisio  quaesierit,  colligitur  ex  litteris  ah  Hoffaeo 
provinciali  Augusta  4.  Novemhris  1570  ad  Borgiam  datis ;  ita  enim 
ille:  „Cum  superiore  hehdomade  Dilingae  essem,  ohiter  ex  R.  P.  Canisio 
cognouj  P.  Vestram  cupere  vt  in  Germania  hac  Superiore  esset  senatus 
theologorum  qui  contra  haereticos  scriherent  etc." 

Hoffaeus  in  litteris,  quas  dixi,  haec  *addit:  „Jn  eam  rem  R.  P.  Canisius  et 
P.  Pisanus  magis  quam  Rector  '  et  ego  affecti  erant :  at  re  melius  pensitata  miro 
in  eandeni  rem  affectu  trahor,  nec  quicquam  modo  calidius  meditor:  Deum  precor 
vt  prosperum  et  citum  euentum  videamus  ad  niaiorem  Christj  gloriam :  sed  proxima 
hebdomade  hac  de  re  exactius,  nam  video  sumptibus  opus  esse,  quos  si  Princeps 
Bauariae  ^  fecerit  aut  facere  volet,  non  dubito  quin  P.  V.  rem  ad  effectum  promo- 
uebit."  Deinde  Monachio  22.  Decerabris  1570  Borgiae  *scribit:  ^Expecto  laetum 
responsum  de  instituendo  Senatu  theologorum  qui  contra  Haereticos  scribant"  (ex 
autogr. ;  G.  Ep.  XI  f.  278'').  Ad  quae  Borgias  29.  lanuarii  1571  *respondit :  „Quanto 
al  Senato,  che  V.  R.  chiama  de  Theologi  gia  si  e  scritto,  che  senza  tal  nome,  et 
senza  far  rumore,  o  apparenze,  mi  piaceua  il  dissegno,  et  1'  aiuto  che  si  potra  dar 
di  qua  si  dara  volontieri"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  146*). 

Sub  idem  tempus  (a  Natale  velPolanco?)  Canisio  missa  esse  videntur,  quae  in 
*  Cr/ia^opfo  praeceptorum  Roma  ad  Socios  missorum  his  verbis  significantur:  „1570. 
ordine  di  raccomandare  li  nostri,  accio  N.  Signor  li  guardi  dalla  pestiienza,  P.  Ca- 
nisio,  P.  Euerardo,  Francia,  Aquitania,  Austria,  Rheno,  Lonibardia  et  Toscana,  Napoli 
et  Sicilia"  (Cod.  ,Def.",  Messe  etc,  in  a.  1570). 

1723.      SAXCTUS  FRATIfCISCUS  BOROIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  OANISIO.  Roma  14.  Octobris  1570. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  „P.  Pietro  Canisio". 
Germ.  70  f.  129\ 

Gaudet,  Canisii  lihros  praelo  maturos  esse.  Ita  eum  contionibus  habendis  aliis- 
que  libris  minore  cum  labore  scribendis  vacare,  et  Societatem  eius  opera  melius  uti 
posse.    Dc  operis  exemplis  Romam  mittendis  et  de  Canisii  valetudine. 

Ho    informatione    che   .3.  libri,    che  V.  Reuerenza   ha   scritto 

contra  le  centurie^  gia  stanno  in  buoni  termini  di  potersi  publicare, 
delche   mi   son   ralegrato,   si   per  il   ben   commune,    qual  si  spera  di 


'  P.  Theodoricus  Canisius.  ^  Albertus  V.  dux. 

^  De  S.  loanne  Baptista,    de  B.  Maria  Virgine,    de  S.  Petro  apostolo;    v.  infra, 
ep.  n.  1724. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  27 


418    1723.  Canisius  Hieronymo  Natali.    1724.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

quelli  ne  seguira,   si  etiam  perche  V.  Reuerenza  resti  libero  hauendo 

gia   sodisfatto   all"  ubbidienza   del   Papa  ^    significata    per   il   Cardinal 

Commendone''^  et  cosi  tanto  meglio  potra  attendere  alla  predicatione 

et    a   scriuere   etiam   altre   cose   che    li   costarauno   manco   fatica,    e 

fastidio,  e  saranno  forsa  non  manco  utili,  e  finalmente  la  Compagnia 

se  ne  potra  meglio  preualere  in  ogni  occorrenza  dell'  opera  di  V.  Re- 

uerenza.  quando  detti  .3.  libri  siano  stampati  .  sera  ben  ne  habbiamo 

qualche  copia  per  poter  mostrar  a  S.  Santita  se  accadera,  et  al  Car- 

dinal  Commendone,   e   per  uederla  ancora  noi,    et  qualche  uolta  sara 

ben  anco  di  auisarci  di  sua  sanita,  et  cio  che  piu  li  piacera.  Nelle  etc. 

Di  Roma  li  14.  di  Ottobre  1570. 

Borgias,  ut  has  litteras  ad  Canisium  daret,  adductus  est  epistulis  P.  Pauli 
Hoffaei  provincialis  et  P.  Theodorici  Canisii  rectoris  dilingani ;  qui  illud  scribendi 
contra  Centurias  genus  illi  minime  convenire,  potius  autem  ad  contionandum  et  ad 
faciliores  libellos  scribendos  eum  adhibendum  esse  affirmabant;  v.  infra,  mon.  litt.  (42). 

Canisius  Borgiae  respondit  8.  Decembris  1570. 

172.3.         CANISIUS  P.  HIEROXYMO  ]^ATAI.I  !S.  J.  uni   ex  prae- 
positi  generalis  assistentibus.  Dilinga  circa  m.  Oct.  vel  Nov.  1570. 

Copiose  ei  respondet  de  Societatis  scriptorihus  in  Germania  superiore 
constituendis ;  v.  supra  p.  417  et  infra,  ep.  n.  1724. 

1724.         CANISIUS  SA:srCTO  FRAITCISCO  BORGIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Dilinga  8.  Decembris  1570. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  scripto.  Cod.  monac.  ,Lat.  1606"  f.  147" — 148"^. 
Epistulae  (ascripto  d.  8.  Septembris)  particulas  germanice  posuerunt  Bless  1.  c.  392 
393  et  Janssen  1.  c.  IV '^-'s  413. 

De  suo  adversus  Centuriatores  libro.  „Plus  quam  vulgaria .'"  Valde  se  demiitit. 
Hoffaeum  et  TJieodoricum  Canisium  laudat.  Gaudet  se  iam  a  2>yctepositi  officio  liberum 
esse.    De  „scriptoribus"  constituendis,  visitatore,  Indicis  litteris. 

Pax  Jesu  et  felix  annus, 

Admodum  Reuerende  in  Christo  Pater. 
Accepi  literas  P.  T.  quibus  me  indignum  cohortari  dignatur  ut 
opus  edendum  absoluam,  eoque  scribendi  labore  perfunctus,  ad  alia 
studia  quae  sunt  huius  instituti  magis  propria  transeam^.  Optarim 
sane  libro  finem  impositum  esse,  qui  sub  meis  excrescit  manibus,  et 
grauiores  adfert  labores  et  angores,  quam  fortasse  multi  arbitrentur. 
Ignoscat  mihi  Diuina  bonitas  et  P.  T.  quod  obedientiam  hac  in  parte 
tardius  praestem,  et  neque  mihi,  neque  Superioribus  faciam  satis,  dum** 
hoc  saxum  infeliciter  uoluo;  tam  sum  ego  miser  ac  ineptus  plane 
scriptor,  qui  certe  multorum  precibus  ad  Deum  pro  me  fusis  egeo. 
Quod  ad  editionem  attinet,  sequenti  mense  Januario  proelo  subiicietur 
opus.    et   fortasse   ante   Festum    diem   Paschatis*   non   absoluetur  in 

a)  In  ap.  sequuntur  vv.  et  cosi  restara  libero,  o  Tibr.  ohUtt.        b)  dun  ap. 


1  S.  Pii  V.  -  Vide  Can.  V  480—481. 

3  Vide  supra  p.  417.  *  15.  Aprilis. 


Dilinga  8.  Decembris  1570.  419 

Typographia.     Vt   autem   sit   felix   editio,   maiorem   in   modum  rogo, 
commendari  totum  hoc  institutum  Deo  sacrificijs  et  precibus  P.  T,  ac  • 
aliorum   qui  Romae  versantur   e  Nostris.     Non   solum   aduersus  Cen- 
turiatores  sed  et  alios  Nouatores  bellum  ingens  hoc  in  opere  suscepi, 
ut  plenior  saepe   et  necessaria  sit  confutatio.     Spero  Dei  bonitate  et 
fauente  P.  T.  fore   ut   sequenti   aestate  labor  hic  omnis  exitum  con- 
sequatur,    absolutis   nimirum   his,    quae  sunt   prae  manibus,    modo  de 
praecipuis  illis  Personis  et  Sanctis  noui  Testamenti  Joanne,  Maria  et 
Petro   in   quibus   ornandis,    et  aduersus   haereticos   defendendis  cupio 
laborem  plus  quam  uulgarem  meum  exstare,  alij  de  alijs  et  melius  et 
uberius  tractent ;  quam  uero  id  sit  laboriosum  si  iisdem  insistant  ue- 
stigijs,  docebit  illos  experientia.     Fateor  interim  a  me  saepe  ac  gra- 
uiter  esse  peccatum,  dum  nimiam  in  his  admitto  sollicitudinem,  et  me 
ipsum   fortasse   affligo   pius  quam  res  ipsa  postulet,    sicut  morosa  et 
scrupulosa   quaedam   ingenia   quae   sibi   aegre   satisfaciunt,    et   saepe 
suos  mutant   sensus,   facere   consueuerunt  ^ ;   propitius  autem  mihi  sit 
Dominus   per  P.  T.  a   qua   supplex   peto  horum  ac  totius  anni  erra- 
torum   condonationem,    simulque   poenitentiam   pro   illis   expiandis   in 
Domino. 

De  Prouinciae  huius  gubernatione  hoc  solum  addam,  feliciter 
nobiscum  agi,  quibus  P.  T.  dedit  optimum  et  prudentissimum  Pro- 
uincialem  P.  Paulum  ^,  qui  paulatim  ut  spero  sua  supplebit  diligentia, 
quod  niea  singulari  negligentia  tot  annis  omissum  et  commissum  fuit. 
Nec  habeo  quod  reprehendam  in  huius  Rectore  Collegij  ^,  qui  suo 
etiara  munere  probe  fungitur.  Sentio  mi  Pater  quanto  demum  sit 
optabilius  subesse  quam  praeesse.  Vtinam  sim  gratior  Deo  et  Superi- 
oribus,  qui  tanto  et  meis  humeris  impari  onere  me  tandem  liberarunt  ^. 
Quod  ad  constituendos  alicubi  e  Soc:  Scriptores  attinet",  qua  de  re 
multis  respondi  P.  Natali,  rogo  Dominum  Jesum,  ut  hoc  maximi  mo- 
menti  et  publicae  utilitatis  negotium,  per  P.  T.  feliciter  inchoet  pro- 
moueatque,  uix  quidquam  puto  rectius  ac  praeclarius  ad  communem 
Ecclesiae  profectum  a  Nostris  institui  ac  peragi  posse,  praesertim  in 
Gallia  et  utraque  Germania,  simul  et  Polonia,  ubi  noua  Scripta  de 
Religione  plurimum  ualere  solent,  et  Catholicis  uehementer  afflictis 
maximam  adferunt  consolationem  hoc  tempore,  quo  hereticorum  libri 
uolitant,  et  de  medio  tolli  non  possunt.  Nec  dubito  quin  F,.  T.  in- 
ueniat  facile  quosdam  e  Nostris,  qui  praeclare  et  magno  cum  fructu 
in  hoc  scribendi  labore  uersari  uelint,  et  possint,  quoniam  uideo  sin- 
gulari  Dei  munere,  utramque  Germaniam  operariorum  augeri  numero'', 

a)  nummero  ap. 


'  Cf.  infra,  mon.  litt.  (42)  (43)  (53)  (56)  (58). 
2  Hoffaeum.  ^  P.  Theodorico  Canisio. 

*  Officium  praepositi  provincialis  Canisius  significat,  quo  a.  1556 — 1569  functus 
erat;  cf.  supra  p.  293—294. 
^  Vide  supra  p.  417. 

27* 


420  1724.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.    Dilinga  8.  Decembris  1570. 

et  permultos  ad  hoc  accedere  institutum,  non  abs  re  fuerit  fortasse, 
Vicarium"  I  y]  aliquem  praesertim  P.  Euerardum  quem''!?]  exspecta- 
mus''|?]  Imc  destinari  a  P.  T.  ut  eo  magis  iuuentur  Prouinciales  ad 
sua  Collegia  rectius  et  cum  maiore  lumine  simulque  spiritu  gubernanda  i. 
Verum  de  hoc  obiter,  et  ob  communem  profectum  harum  Prouinciarum, 
quae  satis  iuuari  non  possunt,  in  uia  Diuini  seruitij,  et  egent  subinde 
aliqua  renouatione.  Breui  prodibunt  Jndicae  literae  diligenter  ex- 
cusae^.  Mittemus  illas  in  Vrbem,  sicut  et  Exemplaria  nostri  libri, 
cum  erit  opportunum,  sicut  monuit  P.  T.,  cuius  precibus  unice  cupio 
semper  Domino  commendari,  qui  felicem  annum  tribuat  toti  Societati, 
eiusque  Superioribus.     Dilingae  Octauo  Decembris '  1570. 

P.  T.  indignus  filius 

Petrus  Canisius. 
Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  P.  Francisco  Borgiae  Praep: 
Gen:  Patri  suo  Colendissimo.         Romae. 

In  epistulae  apographo ,  quo  usus  sum  (epistula  ipsa  non  iam  exstat),  dies 
8.  ^Septembris"  ei  ascriptus  est;  scribendum  autem  fuisse  ^Decembris",  cum  ex 
ipsa  epistula,  tum  maxime  ex  litteris  19.  lanuarii  1671  datis  intellegitur,  per  quas 
Borgias  ad  hanc  epistulam  respondet;  nam  is  plane  affirmat,  eam  8.  Decembris  1570 
datam  esse. 

Editio  „Tndicarum  literarum",  quam  Dilingae  brevi  prodituram  esse  indeque 
Romam  missum  iri  Canisius  scribit,  digna  certe  est,  quae  hoc  loco  singulariter 
commemoretur.  Canisio  enim  valde  cordi  fuerat,  ut  haec  editio  pararetur ;  ad  quam 
et  ipse  et  P.  Natalis  multum  curae  contulerant;  v.  Can.  V  44  266  807 — 811,  et 
supra  p.  337.  Liber  ita  est  inscriptus:  ^RERVM  |  A  SOCIETATE  |  lESV  IN 
ORIENTE  GE-  |  STARVM  AD  ANNVM  VSQVE  |  a  Deipara  Virgine  M.  D.LXVIII. 
commen-  |  tarius  Emauuelis  Acostse  Lusitani,  |  recognitus,  &  latinitate  |  donatus.  | 
ACCESSERE  DE  \  lAPONICIS  REBVS  EPISTO-  \  larum  libri  IIII,  Uem  re- 
cogniti ,  d-  in  \  latinum  ex  Hispanico  sermo-  |  ne  conuersi.  \  DILINGJ^  |  Apud 
Sebaldum  Mayer.  |  Anno  M.  D.  LXXI.  |  Cum  priuilegio  Caesareo  &  Supe-  |  riorum 
facultate."  16";  flf.  sign.  228,  et  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  8  (addito  tit.)  et 
in  fine  4.  Folium  titulare  sequuntur  litterae  dedicatoriae,  Roma  17.  Novembris  1570 
a  loanne  Petro  Maffeio  S.  J.,  viro  et  latine  et  italice  scribendi  peritissimo,  ad  car- 
dinalem  Ottonem  Truchsess  datae;  in  fine  libri  ^lndex  locorum  Indiae"  etc.  et 
^lndex  eorum.  a  quibus  Epistolae  missae  sunt",  alphabeticus.  Ex  litteris  dedica- 
toriis  intellegitur,  et  Commentarium  Emmanuelis  de  Costa  (a  Costa,  S.  J.,  1543 — 1604; 
V.  Sommervogel,  Bibl.  II  1504—1505;  IX  127),  et  Epistolas  laponicas  a  Maffeio 
latine  versas  esse ;  atque  hae  (1548  —  1564)  quidem  longe  maiorem  libri  partem 
constituunt  (f.  53"^ — 22%'^)  et  a  Maffeio,  ut  ipse  fatetur,  aliqua  ex  parte  ,circum- 
cisae  castigataeque"  sunt;  in  quibus  sunt  2  epistulae  Sancti  Francisci  Xaverii 
(f.  59» — 73'').    Libri  exemplum  exstat  Monachii  in  bibliotheca  regia. 

a)  Sic  ap. ;  sed  legenditm  esse  i)uto :  Visitatorem;  visitatorem  certe  mitti  cupiebaf  Can.;  cf.  sitpra 
p.  186  188.  b)  Euerardiim  Mercm-iiimim?    Euerardum  quem  exspectabamus  ?    Cf.  infra,  adn.  1. 

c)  Septembris  ap.;  vide  qitae  sub  ipsas  Jias  litteras  notantur. 


*  P.  Everardus  Mercurianus,  Borgiae  „assistens"  pro  Germania  et  Gallia,  qui 
ante  praepositus  provincialis  Germaniae  inferioris  fuerat,  mandatu  Borgiae  a  medio 
fere  a.  1569  usque  ad  ineuntem  vel  medium  a.  1571  Societatis  provincias  gallicas 
visitabat  {H.  Fouqueratj  S,  J.,  Histoire  de  la  Corapagnie  de  J(^sus  en  France  I, 
Paris  1910,  485—490). " 

2  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


1725,  Can.  Ottoni  et  Gerardo  Kaniss.    Aug.  Vind.  25.  Decembris  1570.     421 

1725.        CANISIUS  OTTOXI  et  OGRARDO  KAXISS  fratribus  suis 
et  ipsorum  sororibus  Noviomagi  habitantibus. 

Augusta  Vindelicorum  25.  Decerabris  1570. 

Ex  ^Studien.  Tijdschrift  voor  Godsdienst,  Wetenschap  en  Letteren".  Jaarg.  40, 
D.  69,  Amsterdam  1908,  373—376;  ubi  L.  van  Miert  in  ^Canisiana  VI."  has  litteras 
posuit  ex  autographo,  quod  Boscoduci  ('s  Hertogenbosch)  in  familia  quadam  reli- 
giose  asservatur  (autographum,  ut  ex  editore  accepi,  est  in  2";  2'/2  PP- ;  in  P-  ^ 
inscr.  et  reliquiae  sigilli  rubri;  epistula  usu  detrita  est  ita,  ut  aliquot  locis,  quos 
editor  uncis  quadratis  inclusit,  vix  vel  ne  vix  quidem  legi  possit).  „Canisiana  VI. " 
seorsim  quoque  excusa  (,Overgedrukt  uit  de  Studien")  exstant. 

Se  et  Theodoriciim  fratrem  nicmores  esse  ipsorum,  etsi  raro  lis  scribant.  Serta 
prccatoria  mittit,  qnae  inter  se  distribuant  et  liberis  heredibusqiie  aliquando  tradant ; 
„Agnum  Dei"  iis  addit.  Fratres  sororesque  hortatur:  ut  in  catholica  fide  romanae- 
que  ecclesiae  ohoedientia  constantes  sint  et  ad  eadem  liberos  famidosque  instituant 
neve  ullum  novae  fidei  sectatorem  seciim  habitare  patiantur ;  a  vitiis  abstineant  et 
in  plurimis  illis,  quibus  impUcentur,  negotiis  terrenis  semper  Dei  gloriae  suaeque 
salufi  aeternae  studeant ;  pacem  tnutuumque  amorem  servent;  pro  parentibus  mor- 
fuis  soUemnia  anniversaria  cum  stipis  largitione  fundent ;  in  liberis  educandis  dili- 
gentissimi  sint.  Ad  mortem  se  parent.  Amicos  et  cognatos  suo  et  Theodorici  nomine 
salutent. 

Jesu  Christi  unsers  aller  liebsten  Heeren  und  Hailands  gnad, 
frid  und  segen,  sampt  ainem  guiten  seligen  newen  jar  am  leib  und 
Seel,  sey  euch  allen  und  jedem  zu  vor. 

Ersamen,  lieben  und  getrewen  Bruider  und  Schwesteren. 

Ich  kan  nit  underlassen,  euch  allen  samptlich  und  sonderlich 
mit  disem  meinen  schreiben  ainmal  haim  zu  suchen  und  zu  begruissen, 
domit  ich  meine  geblirliche  schuldige  lieb  und  trew  euch,  als  meinen 
liebsten  und  nechsten  freunden  und  blutverwante  beweise.  So  werdet 
jr  auch  herauss*  wissen  und  verstehen,  das  ich  sampt  unserm  lieben 
bruder  Doctor  Derrich  Kaniss  ^  noch  im  leben  sein,  und  ewer  nit  ver- 
gessen,  onangesehen  das  wir  weit  und  wern  von  ain  anderen  wonen, 
und  wenig  ainer  dem  anderen  zuschreibet.  Ich  dancke  aber  Gott  dem 
hymelischen  Vatter,  das  er  uns  biss  hie  herr  so  gnedig  und  barm- 
hertzig  ist,  und  noch  die  zeit  vergunt,  das  wir  diss  newe  jar  in  seinem 
heiligen  namen  anfahen  und  zu  unserm  hail  brauchen  mogen.  Dweil 
aber  in  dem  zeitthchen  jr  reicher  und  vermoglicher  seyet,  dan  ich 
armer,  so  hab  ich  euch  alle  verehren  wollen  mit  einem  geystlichen 
newen  jar,  oder  mit  ettlichen  Pater  noster  ^  oder  Rosenkrentz,  welche 
jr  mit  disem  schreiben  entpfahen  werdet,  Verhoffe  und  bitte  euch 
freundtlich,  jr  wollet  das  klain  schenckken  im  guten  an  und  auff  nehmen, 
und  under  euch  fridlich  alles  ausstheilen,  und  darbey  meiner,  ja  Gottes 
gedencken,    auch   solche   Patter   noster   auff  ewere   kinder   und    erbe 

a)  Ita  pro  herausz  scrihere  maleham,  et  similiter  infra  Kaniss  pro  Kanisz  etc. ;  nam  ctim  neer- 
Jandico  qiiidem  scribendi  more  magis  congruit  geminum  illitd  s  scrihi  sz ;  ego  autem  in  hoc  opere 
semper  secutus  eram  morem  germanicnm. 


'  P.  Theodoricus  Canisius  rector  universitatis  collegiique  dilingani. 
^  De  hoc  nomine  v.  supra  p.  374^. 


422  1725.  Canisius  Ottoni  et  Gerardo  Kaniss. 

kommen  lassen.  Ist  auch  ain  Agnus  Dei^  under  den  Patter  noster 
gelegt,  und  sol  meiner  Eltisten  schwester  Wendel  zu  gestelt  werden 
[ode]r  einer  anderen  nach  jrem  wolgefallen. 

Dweil  ich  [ab]er  itzunder  bey  funffzig  jar  alt  bin,  und  als  ewer 
eltister  bruider,  zum  guiten  euch  zu  weissen  und  zu  ermanen  mich 
schuldig  erkenne,  so  wolle  ich  met  kurze  mein  willen  und  gute  mei- 
hung  bruderlich  und  trewlich  euch  anzaigen  und  euch  allen  zu  wol- 
ffart  nicht  versweichen,  versehe  mich  auch  genzehch,  jr  werdet  meine 
ermanunge  gar  nit  verachten.  So  ermane  und  bitte  ich  ernsthch 
auch"  [?]  alle  und  jede  bruider  und  schwestere,  das  jr  lasset  euch 
vor  alle  dingen  befolhen  sein  die  recht  Christenliche  bestendigkait  in 
ewerem  waren  alten  CathoHschen  glauben,  darinne  unsere  frommen 
ersamen  und  loblichen  Elteren  seliglich  gestorben  sein^.  Zu  disem 
glauben  der  uns  allein  gerecht  und  sehg  machet  in  der  einigkeit  und 
gehorsam  der  heiligen  CathoHschen  Roemischen  Kirchen,  weiset  alle 
zeit  ewere  kinder  und  haussgesinn  und  lasset  kainen  bei  euch  wouen, 
der  dem ''  [?]  newen  jrr[igen]  falschen  Glauben  bekent  oder  folget. 
Er  soll  ewer  feindt  seyn,  wer  uit  ewers  alten  christenlichen  glaubens 
sein  und  bleiben  wolle,  kain  frid  und  einigkait,  kain  lieb  und  trew 
wirt  gefunden,  wo  man  vilerlei  glauben  zulasset,  und  die  schaffHn 
sich  nit  regieren  lassen  von  jren  geistlichen  Hirten  und  prelaten  der 
christenlichen  Kirchen,  wie  solches  auch  Christus  ernstlich  befolhen^. 

Zum  anderen  bitte  und  ermane  ich  trewlich,  das  jr  in  dem  waren 
glauben  seyet  Gottesforchtig,  und  gedencket,  Avas  der  ahnegtig  Gott 
von  euch  wirdt  forderen  in  der  stundt  ewers  absterbens,  als  er  miisset 
verrechnen  und  verantworten  alle  ewere  vorige  thun  und  lassen,  wie 
jr  nun  sehet,  also  werdet  jr  alsdan  einschneiden^,  nach 
eweren  wercken  wirt  man  euch  belonen^,  und  ein  jeder 
wirt  entfahen  seines  Leibs  lohn,  er  habe  gutes  oder 
bosses  gedacht,  geredt  oder  gewircket*',  Derhalben  liebe  freundt 
bedenckt  offt  das  letze  stundle''',  und  bereit  euch  in  der  Zeit  der 
gnaden*^,  domit  jr  habet  ain  guiten  gewissen  schatz  im  HymmeP, 
und  ain  guites  gewisseni^  in  euch  selber.  Jr  habet  vil  zeittHcher 
sorgen  und  geschefften,  ir  trachtet  offt  nach  geld  und  guit,  wie  der 
Welt  brauch  ist,  niit  Weiber  und  kinder,  mit  nachtbar  und  freunden 
habt  jr  tegHch  zu  schaffen.    Es  ist  aber  aUes  vergengHch  und  kurtz, 

a)  jSic;  legendumne  eucli  ?        b)  Sic ;   sed  malim  legere  den. 


^  De  cereis  figuris  sacratis,  quae  ^Agnus  Dei"  vocantur,  v.  Can.  1  771^. 
Canisio  et  Agnos  et  serta  precatoria  per  Fuggeros  et  P.  Volckium  Roma  allata  esse 
existimo ;  v.  supra  p.  374  376. 

^  lacobus  Kanis  (t  1543)  eiusque  uxores  Aegidia  van  Houweningen  (f  inter 
a.  1522  et  1530?)  et  Wendelina  van  den  Bergli  (t  1557). 

■'  Cf.  Mt  16,  18  19;  18,  18;  28,  19  20;  Lc  10,  16;   lo  21,  15—17  etc. 

*  Gal  6,  8  9.  5  Ps  61,  12.     Mt  16,  27.     Rom  2,  6.     Apc  22,  12. 

«  2  Cor  5,  10.  '  Cf.  Eccli  7,  9.  »  Cf.  Is  49,  8:  2  Cor  6,  2. 

»  Mt  6,  20;   19,  21.     Mc  10,  21  etc.  ■»  Hebr  13,  18.     1  Petr  3,  16. 


Augusta  Vind.  25.  Decembris  1570.  423 

es  ist  aitel  und  nichts,  wan  jr  nit  alles  zu  Gottes  ehr  und  zu  der 
Seele  hail  richtet  und  Gottes  wille  und  gebott  vor  alle  ding  setzet, 
auch  wan  jr  die  todtlich  sunde,  als  drunckenhait,  fressen,  sauffen, 
geitzichkeit,  onbarmhertzigkeit,  ungedult,  Gottslesterung,  zorn,  neidt, 
untrew,  nachred,  unzucht  und  dergleichen  andere  laster  nit  hasset 
und  meidet.  Jn  summa,  Gottesforcht  ist  euch  allen  von  noten,  domit 
jr  ewere  arme  Seelen  nit  ewiglich  verdammet  bey  diser  leichtwerdigen, 
untrewen,  falschen  und  bedrieghchen  Welt,  darjnne  vil  beruifft, 
und  wenig  ausserwelten^  gefunden  werden.  Lasset  den  grossen 
hauffen  leben,  sterben  und  verderben  bey  der  falschen  sicherhait, 
dweil  sie  allein  mit  glauben  und  vertrawen  wollen  selig  werden. 
Bleibet  jr  fast  und  bestendig  in  der  Gottesforcht,  und  glaubet  Christo 
dem  Herren  und  richter,  der  nach  seiner  verhaizung  ai[nem  jedjem 
vergelten   will   nach   seinen   verdiensten^. 

Furs  dritten  [w]olt  ich  gern  sehen  und  raten,  das  jr  under  ain- 
anderen  recht  briiderliche  liebe  und  schwesterliche  trewe  allezeit  ainer 
dem  anderen  beweisset  und  bezalet,  wie  jr  dan  vor  Gott  und  der 
Welt  schuldig  seyet.  Gebet  kain  statt  dem  zorn  und  unwillen,  dem 
geitz  und  begirlichkait,  halt  euch  wie  liebe  gelitt  eines  leibs^,  und 
seyet  eintrecktig  als  die  iiebe  kinder  Gottes-^,  welche  bey  der 
eynigkait  und  liebe  am  meesten  erkennet  und  probieret  werde^. 
Kainer  habe  das  gelt  und  guit  zu  lieb,  das  er  wolte  darumb  zancken 
und  haderen,  die  lieb  sol  bestendig  und  auffrechtig  sein  im  herzen 
mundt  und  werck,  heimlich  und  offentlich,  domit  jr  kinder  der"  [?] 
fridens^  vor  Gott  haissen  und  sein  moget. 

So  vil  aber  unsere  geliebte  Eltern  belanget,  welche  uns  nach 
Got,  das  flaisch,  blut,  leib,  leben,  gelt  und  gut  verlassen  haben  mogte 
ich  [g]ern  horen  das  jr  under  einanderen  euch  beschlossen  hettet, 
einen  jartag  zu  stifften  mit  einer  Spend,  domit  jr  und  ewere  kinder 
ain  stetig  gedechtnuss  hielt  fur  alle  abgestorbene  in  unserem  ge- 
schlegt,  sonderlich  aber  fur  unsere  geliebte  Elteren,  und  das  Gott 
dem  almechtigen  zu  lob,  jrer  Seelen  zu  nutz,  und  euch  allen  zu  einer 
jarlichen  ermanung,  das  jr  ewere  schuldige  danckbarrigkait  mit  dem 
werck  erzaichet,  auch  ewere  kindere  ermanet,  das  sie  nach  eweren 
absterben  destomehr  fur  Vatter  und  Mutter  betten'^. 

Dweil  auch  die  junge  Welt  gar  boss  und  strefflich  ist,  und  vil 
mehr  boses  dan  gutes  sehet  und  horet  allenthalben,  so  ist  euch  von 
noten,  das  jr  ernstlich  ewere  kinder  vom  bosen  abziehet,  sie  in  grosser 

a)  Sic ;  sed  malim  legere  des. 


i  Mt  20,  16.  2  Mt  16,  27. 

3  Cf.  1  Cor  12,  12—27;  Eph  4,  25  etc.  *  Eph  5,  1. 

'•>  Cf.  lo  13,  35;  Eph  5,  1  2  etc.  "  Lc  10,  6. 

"  Anniversarium  hoc  fortasse  Noviomagi  in  ecclesia  Fratrum  Praedicatorum 
fundatum  est;  anniversarium  enim  „M.  lacobi  Canisii"  ibi  circa  a.  1595  habebatur 
{L.  vati  Miert  1.  c). 


424      1725.  Can.  Ottoni  et  Gerardo  Kaniss.    Aug.  Vind.  25.  Decembris  1570. 

zucht  und  forcht  auffziehet,  und  mit  ewere  exempel  sie  haltet  und 
weisset  zu  aller  Gottesforcht  in  disem  '  [?]  bosen  letzen  und  verkerten 
zeiten^.  Dan  vil  Elteren  verdammen  sich  und  jre  kinder  in  ewig- 
kait,  darumb  das  sie  nachlessig  sein  und  seumig  in  der  zucht,  und 
die  kinder  mehr  zu  der  welt,  dan  zu  Gott  auffzihen  und  weissen,  auch 
sie  nach  dem  fleisch^,  und  nit  der  Seelen  nach  lieb  haben,  und 
mit  jrem  leben  sie  mehr  zu  der  sundt,  lust  und  bracht,  dan  zu  der 
erbarkeit,  Gottesforcht  und  gehorsam  auffziehen.  Wollan  das  alles 
habe  ich  auss  bruderHchem  herzen  hie  wollen  euch  furhalten  und  an- 
zaigen,  domit  ich  meinem  ampt  nach,  euch  vatterlich  und  bruderlich 
ermane,  auch  das  jr  ursag  habet,  der  sachen  fleissiger  nach  zu  trachten, 
und  ein  seliges  newes  Jar  itz  anzupfahe  in  Christo  Jesu  unserem 
herren  und  Seligmacher^,  Lasset  uns  alle  gedencken,  jn  dem 
Jar  werden  wir  auss  disem  Jamerthal  beruifft  werden,  das  wir  vor 
dem  Richtstul  Christi  erscheinen'^,  dweil  wir  doch  kain  tag 
und  stund  gewiss  haben^.  Seyet  dan  liebe  briider  und  schwester 
gewarnet,  bereit  euch  bey  zeiten^,  die  Zeit  ist  hie  kurtz'^,  die 
vergeltung  aber  ewig.  Gott  gebe  uns  verstant^  und  willen,  das 
wir  unseren  christenlichen  standt  alle  recht  halten,  und  selighch  be- 
schliessen,  und  mehr  das  gaistlich,  dan  das  zeittlich  lieben  und  suchen, 
Ich  bitte  euch  endlich  das  jr  [au]ch  mir  und  meinem  bruder  Doctor 
Derrich  gruss[en  wo]llet  alle  freundt  und  blutverwanten.  Got  gebe 
euch  und  eweren  kinder  seine  gnedigen  Segen  am  Leib  und  Seel  im 
leben  und  sterben  Amen. 

Geschrieben  zu  Auspurg  am  XXV  tag  Decembris  1570. 
Ewer  eltester  und  gutwilliger  Bruder 

Doctor  Petrus  Canisius. 

Den  ersamen  und  geliebten  Ott  und  Gerart  Kaniss,  meinen  sonder- 
lingen  lieben  bruidern,  auch  allen  jre  und  meinen  freundtlichen 
schwesteren,  M.  Jacob  Kanijss  seliger  kinderen 

Zu  Nymmegen. 

De  Gerardo,  Gisberto,  Ottone,  Canisii  fratribus,  v.  Can.  V  660 — 661.  Gerardum 
a,  1568,  1571,  1572,  1574  etc.  Noviomagi  unum  ex  scabinis  urbis  (^scbepen")  fuisse 
et  Gisbertuni  ibidem  a.  1574  magistrum  confraternitatis  Sancti  Michaelis  („Ellendigo 
broederschap")  fuisse  et  a.  1574  et  1575  aliqua  per  emphyteusim  habuisse  patet  ex 
monumentis  illius  temporis.  Otto  vero  a.  1570/71  Arnhemii  (Arnhem)  habitasse 
videtur;  nam  constat  eum  a.  1568  per  ducem  Albanum  huius  urbis  scabinum  in- 
stitutum  esse  et  a.  1576  ibidem  consulem  sive  magistrum  civium  fuisse  {L.  van 
Miert  S.  J.,  Canisiana  VII.,  in  ^Studien"  Jaarg.  42,  D.^74,  198—200).  Num  Canisius 
in  harum  litterarum  inscriptione  lapsu  quodam  sive  memoriae  sive  calami  ^Ott" 
posuit  pro  jGijsbert"?     Ex   sororibus   autem  Petri  Canisii  (de  quibus  Can.  V  335) 

a)  Sic ;  legendumne  disen? 


Cf.  1  Tim  4,  1 ;  2  Tim  3,  1—7 ;  2  Petr  3,  3  4  etc. 

Rom  8,  4  5  13.     2  Cor  5,  16;  10,  2  3  etc. 

2  Petr  1,  11;  2,  20;  3,  18.  '  2  Cor  5,  10.     Rom  14,  10. 

Cf.  Mt  25,  13;  Lc  12,  46.  «  Cf.  Mt  24,  48  44;  Lc  12.  40  etc. 

1  Cor  7,  29.  8  2  Tim  2,  7. 


1726.  S.  Franciscus  Borgias  Canisio.    Roma  19.  lanuarii  1571.  425 

a.  1570/71  Wendelina  vidua  Godefridi  vom  Triest  (v.  supra  p.  395)  et  Aegidia  uxor 
Theodori  van  Rijswijck  et  Elisabetha  uxor  loannis  Verheyen  sive  Verheiden  coctoris 
et  lacoba,  quae  inter  a.  1561  et  1572  Hermanno  a  Rijswijck  nupsit,  (et  Gertrudis 
uxor  Cornelii  Udem?)  Noviomagi  degebant  {Van  Miert  I.  c.  196—197  201—202). 

Notatu  dignum  est,  Canisium  hic  scribere  ^Gerart  Kaniss",  ^Jacob  Kanijss" ; 
id  quod  novo  argumento  nobis  esse  potest,  hanc  familiam  nomen  ^Canisiorum"  non 
ex  ^Hondt",  „op  den  Hont",  „Huntjens"  etc,  sed  ex  „Kaniss",  ^Kanis",  ^Kanees" 
(cf.  Can.  I  69  75  110  657  etc.)  derivasse.  Cf,  etiam  J.  Kleijntjens  S.  J.,  Canisiana. 
Oorsprong  van  den  familienaam  Kanis,  in  ,Limburg's  Jaarboek"  XIV,  Sittard  1908, 
185—202. 

1726.  JSAXCTIJS  FRANCISCUS  KORGIAS  praepositus  generalis 
Societatis  lesu  CANISIO.  Roma  19.  lanuarii  1571. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  ,P.  Canisio".  Germ.  70 
f.  140\ 

Gaudet,  Canisium  in  Centuriarum  refutatione  multum  esse  progressmn;  Romae 
nondum  ita  profecerunt .  Cum  multum  referat,  in  Germania,  Gallia,  Polonia  contra 
haereticos  scribi,  curabitur,  ut  Socii  aliquot  ei  scriptioni  vacare  possint.  P.  Mer- 
curianus  per  Germaniam  transire  nequit  propter  procuratores  provinciarum  Romam 
venturos.     P.  Kleselius  excommunicationibus  et  irregularitate  Uberabitur. 

Si  son  riceuute  quelle  di  V.  R.  di  .8.  del  passato,  doue  ci  da 
raguaglio  de  che''  1  opera  sua  quanto  alle  centurie^  sta  in  buoni  ter- 
niini  per  uscir  presto  in  luce,  et  non  pensi  V.  R.  sia  poco  hauersi 
espedito  cosi  presto  di  tal  fatica  perche  so  che  molte  persone  graui 
si  sono  qui  congregate  un  tempo  fa  per  trattar  di  questo  soggetto  ^ 
medesimo  et  non  stanno  tanto  inanzi  d'  un  pezzo,  anzi  stampandosi 
r  opera  di  V.  R.  potrebbe  essere  li  leuasse  la  fatica  in  buona  parte. 

L'  importanza  che  V.  R.  dice  esser  grande  di  scriuere  nelle  Pro- 
uincie  di  Germania  et  Francia,  et  Polonia  contra  gl'  heretici  si  tiene 
anco  qui  per  tale,  et  hauendo  comodita  di  poter  disocupar  alcuni 
delli  Lettori  nostri  di  Germania  che  sarebbono  piu  atti  al  scriuere 
mandando  altri  in  loco  loro  procuraro  di  farlo. 

II  P.  Euerardo^  non  credo  potra  passar  per  Germania  al  suo 
ritorno  di  Francia,  perche  si  finira  sua  uisita  in  quello  di  Tolosa, 
Auignon,  et  altre  parte  d'  Aquitania  uicine  all'  Jtalia,  et  douera  tro- 
uarsi  in  Roma  per  tutto  Maggio,  che  e  il  termino  designato  per  li 
Procuratori  delle  Prouincie^. 

Quanto  al  Cleselio  si  scriue  al  Rettor  del  Collegio  di  Praga* 
r  assolua  delle  scomuniche  incorse,  et  quanto  alla  dispensatione  sopra 
r  irregularita  si  procurara  d' ottenerla  ^,  et  con  tanto  etc.  Di  Roma 
li  19.  di  Genaro  1571. 

a)  Ita  in  ap.  lihrarius  correxit  ex  quel  vel  simili  v.        b)  Iii  ap.  seqiiitur  dell,  «  libr.  obUtt. 


1  Vide  supra  p.  390  409. 

^  P.  Everardus  Mercurianus  Societatis  provincias  gallicas,  quae  erant  Francia 
et  Aquitania,  visitabat;  v.  supra  p.  420'. 

^  „Congregatio  procuratorum"  a.  1571  ex  Constitutionum  Societatis  praescripto 
habenda  erat;  v.  supra  p.  164.  *  P.  Henrico  Blyssemio 

'"  P.  Antonius  Klesel  S.  J.  Oeniponte  non  solum  a  Societate  defecerat,  sed 
etiam  haeresim  professus  erat  et  ita  ipse  se  infamem  reddiderat ;    v.  supra    p.  357. 


426  l^^ST.  Canisius  Guilielmo  (V.) 

1727.        CANISIUS  OUIIilEI.MO  (V.)  Bavariae  principi,  Alberti  V.  ducis 
filio  natu  niaxinio.  Dilinga  27.  lanuarii  1571. 

Ex  ^Sumnia  Doctrinae  Christianae.  Auctore  D.  Petro  Canisio.  In  vsum  sclio- 
larum  inclytae  Bavariae",  Dilingae  1571,  f .  2 — 7  non  sign. ;  cf.  infra,  mon.  litt.  (52). 
Eaedeni  litterae  positae  sunt  in  compluribus  aliis  eiusdem  libri  editionibus,  ut  in 
^Summa"  etc,  Coloniae  1573,  f.  A  6" — All*;  in  ^Summa"  etc,  Coloniae  1576, 
f.  A6^— AIP;  in  ,Summa"   etc,  Coloniae  1577,  f.  A  6"— A  11\ 

Editoris  praefatio.  Anno  1569  AlbertusV.  dux,  qui  Bavariam  a.  1550 — 1579 
rexit,  mandavit,  ut  in  omnibus  Bavariae  scbolis  sive  latinis  sive  germanicis  Canisii 
catechismi  maior  et  minor  explicarentur ;  v.  infra,  mon.  litt.  (29).  Quare  Canisius  cate- 
chismum  maiorem  sive  „Summam  Doctrinae  Christianae"  a  se  recognitam  et  ampli- 
ficatam  a.  1571  in  usum  scholarum  bavaricarum  Dilingae  denuo  edidit  et  Guilielmo 
Alberti  filio  natu  maximo  dedicavit.  Guilielmus  (1548 — 1626)  Sociis  magistris  pie- 
tatis  utens  orandi  assiduitate,  peccatorum  horrore,  paenitentiae  studio,  oboedientia 
erga  sedem  apostolicam,  beneficentia  in  pauperes  adeo  excellebat,  ut  ^religiosi" 
(„der  Fromme")  cognomen  adipisceretur ;  idem  et  litteras  et  artes,  imprimis  musicam, 
egregie  amabat  atque  fovebat.  Liberalitate  autem  in  Societatem  lesu  Guilielmum  IV. 
avum  (qui  a.  1508 — 1550  Bavariae  imperavit)  et  Albertum  V.  patrem  non  solum 
aequabat,  sed  etiam  multum  superabat,  pulcherrimo  S.  Michaelis  templo  magnificoque 
coUegio  Monachii  exstructis,  sede  ottingana  constituta,  plurimis  reditibus  attributis 
etc.  Idem,  cum  a.  1579 — 1598  cum  Guilielnii  V.  ducis  nomine  Bavariae  res  publicas 
ipse  administraret  (a.  1597  exeunte  Maximiliano  I.  filio  regnum  cessit),  id  asse- 
cutus  est,  ut  Monachium  „Roma  Germaniae"  efficeretur;  simul  religioni  catholicae 
in  Stiria,  Badenia,  Franconia  iustaurandae  et  confirmandae  magnam  operam  navavit 
et  maximis  laboribus  archiepiscopatum  coloniensem  ecclesiae  catholicae  servavit. 

Catechismiim  suum,  catliolicis  prohatum,  a  protestantibtts  impugnari.  Neque 
tamen  se  iis  respondcre,  praesertim  cum  causa  sibi  sit  cum  omnibus  catechismis 
catJiolicis  communis,  et  cum  P.  Busaewi  „Authoritatibus"  cdiiis  catechismum  eundem 
illastrarit.  Ncc  vero  se  impedire  velle,  quominus  vel  Catecldsmus  liomanus  vel  eius 
compendia  catechismo  suo  praeferantur.  Recte  tamen  complures  de  eodem  argumento 
scribere.  Guilielmum  dignum  se  praebere  GuiUelmo  IV.  avo.  Bavariae  p>rincipes  in 
fide  catholia  constantes  esse ;  ideo  Barariam  in  rebus  et  sacris  et  profanis  longe  melius 
quam  alias  terras  habere.  Guilielmum  Christophori  Clavii  librum  mathematicum  laete 
excepisse. 

ILLVSTRISSIMO   PRINCIPI  AC  DOMINO  D.  GVILHELMO,   Rheni 
Palatino,  et  vtriusque  Bauariae  Duci,  Patrono  benigniss, 

Petrus  Canisius 
S.  P.  D. 
COGOR  HOC  LOCO  repetere,  quod  sum  iam  ante  testatus,  Illu- 
strissime  GVILHELME  Princeps,  nie  uidelicet  Viennae  primum,  quod 
ita  postularet  Serenissimus  Caesar  FERDINANDVS,  hoc  quicquid  est 
operis,  in  lucem  edidisse,  ac  editionis  iUius  exemplar  Coloniae  postea 
recognouisse,  ut  quaedam  in  illo  tum  pleniora,  tum  illustriora  ad 
publicam  utilitatem  efficerentur^  Cuius  quidem  operae  qualiscunque 
demum  illa  fuit,  nondum  me  sane  poenitet,  sed  clementissimo  DEO,  qui 


'  Canisius  haec  testatus  erat  in  praefatione  „Sunimae  Doctrinae  Christianae" 
a  se  recognitae  et  Coloniae  a.  1566  a  se  editae  {Can.  V  159—163) ;  quam  Summam 
primum  a.  1555  Vindobonae  iussu  Ferdinandi  I.  Romanorum  regis,  qui  paulo  post 
imperator  electus  est,  ediderat  {Can.  I  522  762). 


Dilinga  27.  lanuarii  1571.  427 

perennis  bonorum  fons  est  omnium,  hoc  nomine  gratias  ingentes  ago, 
quod  superiori  editioni  simul  et  recognitioni  maiorem  adhuc  successum 
tribuerit,  quam  ego  uel  optare,  uel  expectare  ausus  fuissem,  Nam 
et  Principum  maximorum  edicta,  et  doctissimorum  hominum  testi- 
monia^  et  primariorum  Gymnasiorum  sententiae,  et  plurimorum  tum 
domesticorum,  tum  externorum  suffragia  saepe  multumque  declara- 
uerunt,  sibi  doctrinam  huius  libri  catholicam  et  orthodoxam  probari, 
talemque  uideri  Catechismum,  qui  tum  ad  docendum ,  tum  ad  dis- 
cendunii  in  templis  et  scholis  esset  accommodatus,  omniumque  manibus 
utiliter  euolueretur,  et  idcirco  in  uarias  etiam  linguas  non  temere 
conuerteretur  ^.  Quae  nobis  praesenti  loco  dicuntur,  non  ut  ipsi  nostra 
iactemus,  quod  est  in  primis  odiosum,  neque  ut  hominum  fauorem  et 
gratiam  in  hoc  genere  uel  aucupemur,  uel  magnifaciamus,  id  quod  a 
pia  simplicitate  ducimus  alienum:  sed  quod  praesentem  ueritatis  con- 
fessionem  a  nobis  exprimat  atque  adeo  extorqueat  aduersariorum 
maledicentia,  ut  id  quod  res  est,  quodque  publice  constat,  id  ad  Dei 
gloriam  non  possimus  non  proferre,  palamque  profiteri,  Nec  enim 
ignoramus,  quam  late  pateat,  quantamque  obtineat  uim  praeceptum 
illud  Apostolicum,  quo  iubet  Paulus,  doctorem  Ecclesiasticum  bono 
esse  testimonio^  commendatum,  suamque  famam  ob  docendi  mini- 
sterium  et  Ecclesiae  aedificationem*,  quo  ad  eius  fieri  potest, 
integram  conseruare,  Vix  autem  uel  ego  uerbis  consequi  possem, 
uel  alius  quisquam  credere,  quam  uirolento  studio  meum  hoc  institu- 
tum  oppugnarint  ilb',  qui  hac  aetate  quiduis  potius,  quam  Catholici 
et  dici  et  esse  contendunt,  Quibus  enim  calumnijs  et  autorem  et 
opus  non  onerarunt?  quot  libris  ultro  citroque  conscriptis  hunc  unum 
Catechismum  non  sunt  petulantissime  insectati?^  nihil  ut  illis  mole- 
stius  accidere  uideatur,  quam  quod  cernant  uel  inuiti,  ex  hac  ipsa 
institutione  suum  lac  praeberi  paruulis  Ecclesiae  *^,  et  hoc  uelut  Chri- 
stianae  doctrinae  compendio  et  praeceptores  plaerosque  simul  et  dis- 


»  Vide  6'«»,  I  753—754;  III  787  789  790;  IV  727  1006;  V  799  801  825,  et 
supra  p,  323,  et  infra,  mon.  litt.  (6)  (9)  (10)   (29)   (35)  (49). 

^  Versus  erat  ex  sermone  latino  in  anglicum,  gallicum,  germanicum,  Iiispanicum, 
hungaricum,  italicum,  polonicum,  vlamicum;  cf.  Can.  I  640^;  II  606*;  III  788  789; 
IV  1006  1010;  V  476  800—802  822,  et  infra,  mon.  litt,  (8)  (15)   (24)  (37), 

'  1  Tim  3,  7.  M  Cor  14,  12:  cf,  Rom  15,  2  etc, 

'■"  Canisium  scientem  contra  manifestam  veritatem  bellum  gerere,  catechismo 
suo  animas  occidere,  Turcis  viam  parare,  Christi  intei-cessionem  abolere,  eius  passi- 
oneni  irritam  efficere,  lapidum  adorationem  commendare,  doctrinam  de  iustificatione 
proferre  ethnicam  etc.  affirmabant  ministri  lutherani  mansfeldienses,  megalopolitani, 
ruthenici  (Reufi),  lacobus  Andreae,  Martinus  Chemnitius,  Matthias  Flacius  Illyricus, 
Nicolaus  Gallus,  loannes  Gnypheus,  Tilemannus  Heshusius,  Philippus  Melanchthon, 
Lucas  Osiander,  Petrus  Paulus  Vergerius,  loannesAVigandus,  loannes  Zanger,  theologi 
protestantes  (quamquam  non  singuli  ea  omnia  dicebant) ;  v.  Can.  I  605;  II  800 — 801 
915-918;  III  806  809  811;  IV  998-999  1020—1021  1025—1027;  V  91  795—797, 
et  infra,  mon.  litt.  (2)  (9)  (20)  (21)  (34)   (39)   (41). 

«  Cf.  1  Cor  3,  1  2;  Hebr  5,  12  13. 


428  l'^^?.  Canisius  Guilielnio  (V.) 

cipulos  de  pietate  Catliolica  utiliter  instrui  atque  admoneri.  Ego  uero 
hactenus  me  libenter  compressi ,  ut  istiusmodi  obtrectatoribus  nihil 
responderem,  eoque  silentio  me  sapientibus  comprobaturum  spero,  quod 
Apostolico  canoni  faciam  satis.  Nam  aequissime  canit  illud  Paulus, 
REDIMENTES  tempus,  quoniam  dies  mali  sunt^:  qui 
praeterea  Ecclesiastico  doctori  hanc  legem  sapientissime  tulit,  S  E  R- 
VVM  Dei  non  oportet  litigare".  Atqui  rerum  omnium  pretio- 
sissimum  tempus  utique  non  redimerem,  imo  uero  perderem,  si  horas 
in  depellendis  istorum  oblatrantium  calumnijs,  et  in  meris  saepe  nugis 
refellendis  collocarem.  A  litibus  uero  et  altercationibus  temperare 
sibi  uix  possit,  qui  ad  contumeliosum  et  tragicum  hoc  scriptorum 
genus,  quod  ita  nouis  plaerumque  litibus,  sicut  Salamandra  igne,  pa- 
scitur^,  uelit  descendere,  ac  stultis  interdum  secundum  suam 
stultitiam  respondere*.  Accedit  quod  in  scriptis  aduersarijs, 
quae  uulgi  tantum  iudicio  subijciuntur,  nihil  propemodum  adferri  cer- 
nam,  in  quo  magis  hic  liber,  quam  reliqui  a  Catholicis  hactenus  editi 
Catechismi,  incusetur  atque  reprehendatur :  ut  propterea  non  magis 
unius  quam  totius  Ecclesiae  causam  communes  illi  infestique  Catholicae 
religionis  inimici  impugnare  uideantur.  Adhaec  omni  respondendi 
labore  me  iam  leuarunt,  opinor,  Colonienses,  qui  nuper  admodum  e 
probatissimis  quibusque  Patribus  testimonia  collegerunt,  et  horum 
autoritate  atque  coJisensu  totum  hoc  opus  adeo  illustrarunt,  nihil  ut 
sane  ad  confirmandam  libri  doctrinam  aptius  adferri,  atque  ad  pro- 
fligandam  simul  contradicentium  uanitatem  oportunius  excogitari  po- 
tuisse  uideatur^.  Qua  in  re  utilem  sane  iamque  a  multis  praedicatam 
operam  nauauit  Petrus  Busaeus,  qui  pro  sua  singulari  eruditione  assi- 
duoque  studio  omnes  Catechismi  partes  ex  ueneranda  illa  antiquitate 
sic  exornauit  atque  communiuit,  ut  de  diuini  uerbi  concionatoribus  et 
de  Catechistis,  omnibusque  Christianae  pietatis  et  doctrinae  studiosis 
hominibus  optime  meritus  esse  existimetur.  Neque  uero  ignoro,  Cate- 
chismum  extare  Romanum,  rara  uero  quidem  illum  eruditione  re- 
fertum,   ac   dignissimum   plane,    qui  non  solum  prae  reliquis  omnibus 


1  Eph  5,  16 ;  cf.  Col  4,  5.  ^-2  Tim  2,  24. 

^  ,"Ort  d" ivdiyzzat  firj  xdzaS-ai  auffrdascg  Ttpdg  ^wwv,  ij  aaXaiidvdpa  Tzottl  (pavzpov 
auTT]  ydp,  cbg  yacrt,  dtd  Ttupog  ^adiZooaa  xaraa^iiwuat  to  T:~jp" :  Artstoteles,  De  ani- 
malibus  historiae  1.  5,  c.  20,  n.  13.  „Multi  autem",  inquit  B.  Albertus  Magnus,  ,se- 
quentes  lorach  Philosophum,  dicunt  quod  hoc  animal  vivit  in  igne :  et  hoc  est  fal- 
sum  nisi  pro  tanto"  etc.  (De  animalibus  1.  25,  n.  47).  Saeculo  quoque  XVI.  vigebat 
fabula  Salamandrae  ignibus  vescentis.  „1  have  maintained  that  salamander  ofyours 
with  fire  any  time"  etc. :  W.  Shakespeare,  King  Henry  IV^.  P.  1,  Act.  3,  Sc.  8 
(Works,  ed.  Al.  Dyce  IV*,  London  1881,  263).  Plura  in  „The  Eiici/dopaedia  Bri- 
taiinica"  XXF,  Edinburgh  1886,  205,  et  J.  V.  Carus  u.  W.  Engelmann,  Bibliotheca 
Zoologica  II,  Leipzig  1861,  1076—1078. 

^  Prv  26,  4. 

*  Opus  dicit  ^Authoritatum  Sacrae  Scripturae  et  Sanctorum  Patrum"  etc,  a 
P.  Petro  Busaeo  S.  J.  Coloniae  1569—1570  editum;  v.  supra  p.  323,  et  infra,  mon. 
litt.  (31). 


Dilinga  27.  lanuarii  1571.  429 

in  pretio  habeatur,  sed  in  quotidiano  etiam  atque  perpetuo  Ecclesiae 
usu  retineatur.  Caeterum  cum  is  liber  nonnullis  et  difficilior,  et  pro- 
lixior  uideretur,  quam  qui  ad  rudiorum  intelligentiam  esset  accommo- 
datus,  Parochis  quippe  conscriptus  est,  non  pessime  quidem  ilH  cogi- 
tarunt,  qui  totum  opus  in  epitomen,  aptamque  methodum  ad  scholarum 
usum,  contrahendum  iudicarunt.  In  quo  genere  nunc  scripta  quaedam 
compendia  circunferuntur  et  commendantur,  quibus  per  nos  quidem 
sua  constet  gloria  ^  Nec  enim  uel  prohibemus  uel  inuidemus,  quin 
quod  ab  illis  optimis  uiris  est  editum,  operi  nostro  etiam  anteponatur. 
Verum  enimuero  alij  alijs  quemadmodum  in  cibis,  sic  etiam  in  libris 
et  authoribus  delectantur,  et  usus  rerum  magister  docet,  doctrinae  a 
uarijs  traditae  collationem  haud  parum  prodesse  studiosis,  ut  hinc 
saepe  multis  acuatur  iudicium,  ueritasque  ipsa  et  rectius  perspiciatur, 
et  certius  confirmetur,  modo  quae  adferuntur,  ad  fidei  Catholicae  ana- 
logiam  haud  male  conueniant,  et  ab  authoritate  sanctae  matris  Ec- 
clesiae,  quae  columna  et  firmamentum  ueritatis  in  Dei  uerbo 
dicitur^,  nulla  ex  parte  discedant.  Atque  huc  pertinet,  quod  sapienter 
admonuit  Augustinus,  utile  nimirum  esse,  plures  libros  a  pluribus  fieri 
diuerso  stilo,  non  diuersa  fide,  etiam  de  quaestionibus  eisdem,  ut  ad 
plurimos  res  ipsa  quae  orthodoxe  tractatur,  peruenire  possit^. 

Visum  autem  est  mihi'',  cum  hac  noua  libri  editione,  quae  in 
usum  scholarum  inclytae  BAVARIAE  parabatur,  nouam  coniungere 
praefationem,  eamque  tibi  generosiss.  Princeps  inscribere:  partim  ut 
opus  quod  sub  tui  nominis  auspicijs  in  publicum  prodit,  illis  reddatur 
commendatius,  ad  quorum  perueniet  manus:  partim  ut  officium  quo- 
que  meum  hac  occasione  declarera,  quod  Bauaricae  domui  uestrae  si 
ullus  ex  nostris  alius,  ego  quidem  in  primis  debere  me  confiteor. 
Sunt  enim  anni  modo  plus  minus  uiginti,  quod  in  spectabili  academia 
uestra    Ingolstadiana    et    Theologum    et    Ecclesiasten    coepi    agere^, 

a)  miht   ed.  princ. 


'  Significatur  imprimis  Georgii  Eder  „Catechismus  catkolicus",  de  quo  supra 
p.  377^;  qui  iterum  editus  est  a.  1570  Coloniae  cum  hac  inscriptione:  ,Compendium 
catechismi  catholici"  {N.  Paulus  in  „Historisch-politische  Blatter"  CXV27');  eodem 
anno  eundem  germanice  versum  („Kurtzer  Catholischer  Catechismus"  etc.)  Henricus 
Fabricius  cathedralis  ecclesiae  spirensis  parochus  Coloniae  edidit  {P.  Bahlmann, 
Deutschlands  Katholische  Katechismen  bis  zum  Ende  des  sechzehnten  Jahrhunderts, 
Munster  1894,  52 — 53).  Eodem  quoque  anno  Augustae  Vindelicorum  in  aedibus 
Georgii  Willeri  venale  erat  „Compendium  Catechismi  Concilij  Tridentini,  authore 
Augustino  Ferentillo  I.  V.  D.  cum  Indice  copiosissimo.  Venetijs,  ad  candentis  Sala- 
mandrae  insigne"  a.  1570  in  8°  vulgatum  (Librorum  novorum  ...  Catalogus  ...,  Franco- 
furti  ad  Moenum  1570,  f.  A  3^).  «  i  Tim  3,  15. 

'  „Uti]e  est,  plures  [libros]  a  pluribus  fieri  diverso  stilo,  non  diversa  fide, 
etiam  de  quaestionibus  eisdem,  ut  ad  plurimos  res  ipsa  perveniat;  ad  alios  sic,  ad 
alios  autem  sic" :  S.  Augiistinus,  De  Trinitate  1.  1,  c.  3,  n.  5  {S.  Aur.  Augustini 
Operum  Tomus  octavus,  opera  Monachorum  O.S.  B.  e  Congr.  S.  Mauri,  Parisiis  1688, 
col.  752.    3Iigne,  P.  lat.  XLII  823). 

*  Exeunte  a.  1549  haec  incepit;  v.  Can.  1  48  296^  312  691. 


430  l''^".  Canisius  Guilielmo  (V.)    Dilinga  27.  lanuarii  1571. 

uestramque  interim  in  nostrae  Societatis  homines  insignem  liberali- 
tatem  ac  illustrem  munificentiam  multis  in  rebus  ipse  cognoui  et  sum 
pro  mea  quidem  parte  frequenter  expertus.  Memini  sane,  cum  pri- 
mum  in  Bauariam  uenissem,  quo  me  fauore  ac  studio  exceperit  auus 
ille  tuus  clariss.  idemque  Princeps  optimus  D.  GVILHELMVS,  cuius 
tibi  nomen  diuinitus  impositum  fuisse  arbitror,  cum  eiusdem  uirtutes 
heroicas  et  Catholicam  in  primis  pietatem  hactenus  tam  feliciter  sis 
imitatus.  Et  est  sane,  cur  mecum  boni  omnes  agnoscant  et  agno- 
scendo  singulares  DEO  OPT,  MAX.  gratias  agant,  eam  Bauariae  Prin- 
cipibus  felicitatem  coelitus  contigisse,  ut  prae  alijs  tam  multis  et 
magnis  heroibus  suam  in  orthodoxa  fide  synceritatem,  in  uera  pietate 
constantiam,  in  recta  subditorum  gubernatione  sapientiam  integram 
atque  perpetuam  hucusque  conseruarint.  Quo  etiam  factum  est,  ut 
ijdem  non  modo  sese  familiamque  suam,  sed  et  amph"ssimam  ditionem 
ab  eo  Euangelio,  quod  uiri  sanctissimi,  planeque  Apostolici  LVCIVS 
et  RVPERTVS  in  Bauariam  primi  intulerunt^  diuelli  et  abstrahi 
ratione  nulla  paterentur.  Cum  qua  conseruatae  religionis  puritate 
illas  dotes,  illa  praemia  mirabiliter  coniunxit  Deus,  quae  aliae  pro- 
uinciae  Bauaris  inuidere  possunt,  uendicare  autem  sibi,  ut  plane  arbi- 
tror,  aeque  non  possunt:  siue  spectes  in  fide  et  rehgione  consensionem, 
siue  in  sacris  aedibus  stabilitatem  animaduertas ,  siue  uirtutem  et 
miracula  Dei  per  Sanctos  adhuc  operantis  intuearis^,  siue  antiquae 
nobilitatis  splendorem  requiras,  siue  Ecclesiastici  politiciue  ordinis 
amplitudinem,  fortunasque  consideres,  siue  monasteriorum  multitudinem 
et  integritatem  quaeras,  siue  subditorum  erga  suos  principes  reueren- 
tiam  obedientiamque  perpendas,  siue  demum  publicae  pacis  communis- 
que  tranquillitatis  diuturnitatem  animo  uerses,  Praeclara  sunt  haec 
et  diuina  procul  dubio  munera,  quae  pij  omnes  ut  gratis  animis  prae- 
dicant,  sic  eo  libentius  etiam  Bauariae  gratulantur,  quod  in  illa,  uelut 
in  fertihssima  terra  Gessen,  filios  Israel  ab  impijs  Aegyptijs  segregatos 
colligat  Deus,  et  collectos  tranquille  gubernet  ac  tueatur,  multisque 
modis   sua   coelesti   illos   benedictione   dignetur^,    ad   clauum   interim 


'  Lucius,  si  non  ante,  certe  iam  inde  a  saeculo  IX,  Sanctorum  cultu  honora- 
batur  et  Rhaetiae  apostolus  vocabatur;  de  quo  multa  narrantur;  velut  eum  Bri- 
tanniae  regem  fuisse,  a  Timotheo  Pauli  apostoli  discipulo  fide  christiana  imbutum 
esse,  primum  dioecesis  curiensis  (Chur  in  Helvetia)  episcopum  fuisse,  martyrium 
subiisse.  Sanctus  autem  Rupertus  primus  episcopus  salisburgensis  (Salzburg)  sae- 
culis  VII.  exeunte  et  VIII.  ineunte  (vel,  ut  alii  existimant,  iam  inde  a  saeculo  VI.) 
apud  Bavaros  religioni  christianae  et  instaurandae  et  propagandae  egregiam  operam 
navabat. 

^  Ea  imprimis  significat,  quae  Deus  per  Beatam  Virginem  Mariam  Ottingae 
Veteris  (Altotting)  patrabat;  deinde  aliorum  quoque  Sanctorum  miracula;  velut  ea, 
quae  invocato  Sancto  Leonardo  abbate  patrabantur  Tuntenhusiae  (Tuntenhausen) 
in  Bavariae  superioris  vico  {Can.  III  643.  P.  Canisiiis,  De  Maria  Virgine  incomparabili, 
Ingolstadii  1577,  1.  5,  c.  18,  p.  668). 

3  Cf.  Gn  45,  9—11;  46,  34;  47,  1—6  27;  Ex  9,  25  26. 


1728.  P.  Theod.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.    Dilinga  1.  Februarii  1571.      431 

sedente  losepho  sapientissimo,  cuius  uirtus  et  industria  in  communi 
summaque  calamitate  depellenda,  Reipublicae  sic  profuit,  ut  non  modo 
fratrum  esset  Dominus  ^  sed  et  mundi  saluator^  publice  salu- 
taretur.  Caeterum  ut  eo  unde  sum  digressus  redeam,  quandoquidem 
ego  tot  iam  annis  una  cum  hac  exigua  nominis  lESV  Societate  fa- 
miliae  uestrae  inseruio,  meque  cum  nostris  omnibus  illi  penitus  ob- 
strictum  agnosco,  facere  non  potui  Illustrissime  Princeps,  quin  recentem 
hanc  operis  editionem  tali  tantoque  Patrono  nuncuparem,  ac  meam 
in  illum  obseruantiam  hoc  qualicunque  testimonio  publice  declararem. 
Precor  igitur  etiam  atque  etiam,  ut  quemadmodum  antea  opus  Christo- 
phori  Clauij  nostri  mathematicum  hilari  fronte  excepisti^,  sic  librum 
hunc  Catechisticum ,  quem  reuerenter  ad  te  mitto,  eadem  excipias 
humanitate,  et  nostros  demum  tibi  familiaeque  tuae  uniuersae  pro  tua 
in  nos  summa  beneuolentia  perpetuo  commendatos  et  charos  esse 
sinas.  Dominus  lESVS  te  incolumem,  domum  uestram  beatam,  reli- 
gionem  uero  Catholicam  in  Bauaria  sartam  atque  tectam  diutissime 
conseruet.  Dilingae  VI.  Calendas  Februarij,  Anno  post  Christum 
natum  M.D.LXXI.' 


1728.         P.    THEODORICUS    CANISIUS    S.  J.    collegii    dilingani   rector   suo    et 
Petri    Canisii     nomine    SA^fCTO    FRA^SfCISCO    BOROIAE 

praeposito  generali  Societatis  lesu.  Dilinga  1.  Februarii  1571. 

Ex  autographo  (2°;  2^2  PP- ;  in  P-  4  inscr.  et  pars  sig.).  G.  Ep.  coU.  I  f.  259 
260.    Epistula  usus  est  Kroess,  Can.  193. 

Hoffaeiis  provlnciaUs  fratres  aliquot  studiis  longiorihus  niinus  idoneos  Halam 
misit,  ut  provinciae  sacerdotibus  eyenti  hrevi  succurreret  etc.  Quam  rem  Canisii  cen- 
sent  perpetuam  non  esse  dehere ;  nam  nimis  gravatum  iri  provinciam,  et  itivenes  minus 
solide  institutum  iri.  Statuendum  quoque  esse,  iibi  omnes  scholastici  rhetoricam  audire 
debeant,  uhi  pMlosophiam  etc. 

a)  M.  D.  LXXVI  „Stimma"  Coloniae  3577  edlta,  f.  A  lla ;  id  quod  jion  Canisio  auctore,  sed  ti/po- 
graphi  errore  positum  esse  puto. 


'  Gn  27,  29 ;  cf.  Gn  44,  7  16  etc. 

2  Gn  41,  45. 

«  Christophorus  Clavius  sive  Clau,  Bambergae  a.  1588  natus,  Romae  a.  1555 
Societatem  ingressus,  ibidem,  cum  20  annos  mathematicani  docuisset,  a.  1612  mor- 
tuus,  ,alter  Euclides"  et  unus  ex  praecipuis  calendarii  sub  Gregorio  XIll.  restitu- 
toribus  restitutique  calendarii  defensoribus,  primum  ex  multis  illis,  quae  composuit, 
operibus,  quod  erat  Jn  Sphaeram  loannis  de  Sacro  Bosco  Commentarius",  Romae 
a.  1570  apud  Victorium  Helianum  prinium  editum  {Sommervogel,  Bibl.  II  1212), 
Guilielmo  dedicavit.  Qui  cum  a.  1581  eundem  librum  a  se  recognitum  Romae  (apud 
Dominicum  Basam)  denuo  ederet,  novas  ad  eundem  Guilielmum  litteras  dedicatorias 
Roma  18.  Septembris  1581  dedit;  in  quibus  ait:  Se  „ex  certis  Auctoribus  cogno- 
visse",  commentarios  ,illos  etiamnum  inchoatos,  ac  rudes,  gratos  tanto  viro,  ac  iu- 
cundos  accidisse^  Itaque,  „qui  recens  nati  Duci  nato  dicati  sunt,  ijdem  aucti,  et 
locupletati,  eidem  opibus  aucto,  et  potestatis  insignibus  decorato  consecrantur" 
[Christophori  Clavii  In  Sphaeram  loannis  de  Sacro  Bosco  Commentarius.  Niinc 
quinto  ab  ipso  Auctore  hoc  anno  1606.  recognitus,  Romae  1606,  f.  f  2''). 


432  1128.  P.  Theodoricus  Canisius  S.  J.  S.  Francisco  Borgiae. 

t  lESVS 
Admodum  Reuerende  in  Christo  pater,  pax  Christi  etc. 

Literas  T.  P.  13  decembris  Anni  1570  datas,  accepi.  Communi- 
caui  autem  cum  R.  P.  Petro  Canisio  Halense  negotium,  de  quo  ad- 
moneri  T.  P.  a  me  voluit  ^  Quantum  ego  ex  sermonibus  et  modo 
procedendi  R.  P.  Prouincialis  colligere  potui^  hactenus  scopus  eius 
esse  videtur  iste,  vt  prouinciam  hanc  concionatoribus  et  sacerdotibus 
egentem,  compendio  quodam  iuuare  possit.  Sunt  autem  plaerique  ex 
fratribus  maturae  iam  aetatis  et  bonis  talentis  praediti,  sed  philo- 
sophiae  et  Theologiae  necessaria  cognitione  destituti ;  qui  si  ad  Aca- 
demias  mittantur,  multis  annis,  priusquam  cursus  harum  scientiarum 
peragant,  ibi  haerere  cogentur,  non  sine  magno  Collegiorum  personis 
egentium  incommodo.  Sunt  item  alij,  qui  ad  grauiora  illa  studia, 
quae  in  Academijs  tractantur,  minus  sunt  idonei,  sed  mediocribus 
iuuari  solent.  Vt  ergo  et  horum  imbecillitati,  et  prouinciae  necessitati 
consuleretur,  nouam  istam  studiorum  rationem  inijsse  videtur  p.  pro- 
uincialis,  vt  scilicet  habito  fratrum  et  patrum  delectu  faciliorem  et 
breuiorem  illis  tam  philosophiae  quam  Theologiae  cursum  tradi  curet, 
quatenus  scih'cet  futuris  Confessarijs  et  Concionatoribus  satis  sit.  Jntel- 
ligo,  Titelmanni  Dialecticam  nunc  tradi  quatuor  auditoribus^. 

Alios  vero  octo,  ni  fallor,  tam  scripturae  sacrae,  quam  contro- 
uersijs  et  casibus  conscientiae  operam  dare.  Casus  docet  pater  Joannes 
Rabenstain  Rector.  Scripturam  uero  et  Controuersias  explicat  P.  Jo- 
annes  Rastellus  Anglus,  ex  vrbe  in  auxilium  P.  Canisij  missus^.  Vix 
puto  ex  auditoribus  praedictis  vnum  esse  vel  aiterum,  qui  ad  exactiora 
studia  multum  sit  idoneus,  tum  ob  pauciora  naturae  dona  in  hoc 
genere,  tum  ob  infirmiorem  corporis  valetudinem.  Alius  etiam  scopus 
P.  Prouincialis  esse  videtur,  nimirum  vt  Halae  seminarium  quoque 
sit  Superiorum  huius  prouinciae,  audio  enim,  qui  ibi  sunt,  vicissim  in 


•  Borgiae  mandatu  Polancus  Societatis  secretarius  his  *litteris  (Roma  datis) 
eum  monuerat:  ,V.  R.  di  gratia  auisi  N.  P.  che  le  pare  de  i  scholari  passati  in 
Hala  dal  P.  Prouinciale  senza  pero  dirlo  a  nissuno  saluo  al  P.  Pietro  Canisio  in- 
formando  che  cosa  si  pretende,  che  odauo,  et  quanto  tempo,  et  della  capacita  de  i 
suggetti"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  140''). 

2  De  collegio  halensi,  m.  Decembri  a.  1569  incohato,  P.  Panlus  Hoffaeits  Ger- 
maniae  superioris  praepositus  provincialis  21.  Octobris  1570  Borgiae  *scripsit:  „Posui 
Halae  octo  theologos  simplices,  qiii  in  Acadeniijs  tempus  perdebant,  quod  non  ha- 
berent  suis  ingenijs  aequalia  studia"  ;  qui  illic  ^priuatim"  sacram  Scripturam,  contro- 
versias,  ^casus"  audient;  eodem  misit  ^quatuor  siraplices  philosophos"  ;  quare 
nunc  20  Socii  Halae  degunt  (ex  autogr.;  G.  Ep.  XI  f.  192  193).  Cf.  etiam  Duhr, 
Jes.  I  554. 

^  Francisci  Titelmans  sive  Titelmann  (ca  1498—1537)  belgae  a  Fratribus  Mino- 
ribus  reguhxris  observantiae  ad  Capucinos  transgressi  „De  consideratione  dialectica 
libriVI.  Aristotelici  Organi,  Coloniae  1546,  Parisiis  1554,  Lugduni  1547,  1551,  1565 
etc.  editi  {Ang.  Eberl  0.  Cap..  Titelmann,  in  „Wetzer  und  Weltes  Kirchenlexikon" 
XF,  Freiburg    i.  Br.  1899,  1779—1780). 

*  Vide  supra  p.  230  334. 


Dilinga  1.  Februarii  1571.  433 

domesticarum   rerum   administratione    exerceri.     Atque    haec    ad    ea, 

quae   scire   cupiebat  T.  P.,    forte   suffecerint.     Adijciam   tamen   quae 

R.  P.  Canisius  suggessit,  quae  nec  mihi  abs  re  esse  videntur.    Probatur 

inprimis  illi  hoc  Reuerendi  P.  Prouincialis  institutum,  propter  necessi- 

tatem  praesentem.    Caeterum  non  existimat,  esse  consultum,  vt  haec 

res   sit   perpetua  vel   diuturna,    tum   quod   nimium   prouincia   grauari 

videatur  quaerendis  et  inueniendis  tot  philosophiae  et  Theologiae  ido- 

neis  doctoribus,   qui  pro  Jngolstadio  et  Dilinga  vix  haberi  nunc  pos- 

sunt:   tum    quod  Academiae  Societatis,    quae   duae   sunt  in    hac  pro- 

uincia,    commodis  auditoribus''  hac  ratione  destituantur,    nam  externi 

serio  vix   student,   tum   etiam    quod   minor   est   nostrorum   profectus, 

quando  sociorum  eiusdem  studij  consuetudine  carent,  praeterea  turbatio 

forte  aliqua  in  plaerisque   sequetur,    qui  ex  professo  grauioribus  illis 

discipHnis  vacare,  quam  obiter  tantum  eas  delibare  optarent.    Denique 

paucos  habebimus  solide  doctos  Theologos''!.     Cum   autem    et  Jngol- 

stadij    et  Dilingae   praeter   philosophiae   et  Theologiae   cursum,    nunc 

etiam  Scripturae  sacrae,  Casus  conscientiae  et  Controuersiae  doceantur, 

facile  erit  vel  in  vtraque  vel  in  alterutra  harum  Academiarum  rationem 

inire,  qua  etiam"  debilioribus  istis  ingenijs  consulatur,  quibus  aliquando 

prodest  subtiliora  quaedam  audisse,  etiamsi  non  assequantur  perfecte 

omnia.     Fuerit  etiam  fortasse  bonum,  certi  aliquid  de  studijs  nostro- 

rum  scholasticorum  aliquando  statuere,  quo  scilicet  loco  Rhetores,  quo 

Philosophi,  quo  item*^  Theologi  nostri  simuP  debeant  institui .  nam  in 

singulis  facultatibus  excellentiores  praeceptores  audire  nostri  deberent, 

quales  non  solent  vno  eodemque  loco  vt  plurimum  reperiri^f.  .  .  . 

Quod   superest  Reuerendae  P.  T.    sanctissimis   sacrificijs   et   ora- 

tionibus   etiam   atque  etiam  in  Domino  nos  commendamus.     Dilingae 

1?  Februarii  1571.  m    ti    ^i-       •     r^      • 

''  T.  P.  films  m  Dommo 

Th.  Canisius. 

Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  nostro  Francisco,  praeposito 
Generali  Societatis  lESV       Romae. 

Petri  Canisii  animus  magis  quam  in  scholas  domesticas  inclinabat  in  scholas 
externorum  discipulorum  a  Sociis  halensibus  instituendas.  De  qua  re  Hoffaeus 
Borgiae  Oeniponte  8.  Inlii  1571  *scripsit:  „Audio  Senatum  Halensem  velle  petere 
vt  Halae  vnam  aut  alteram  classem  aperiamus.  Putat  P.  Canisius,  P.  Rector  et  ego, 
oranino  Senatui  gratificandum,  vt  sic  eorum  animos  nobis  conciliemus  dum  Reginae 
viuunt,    quibus  defunctis,   ingrati  hospites  essemus  si  ciuitas  nihil  a  nobis  commodi 

a)  Duo  vv.  sqq.  a   Th.  C.  siipra  versum  scripta  sunt.  b)    Vide  iiifra,  adn.  1.  c)  d)  Hoc  v. 

a   Th.  C.  supra  versum  scriptum  est.  e)  Haec  2  vv,  a   Tlt.  C.  siipra  versum  scripta  sunt.  f)    Quae 

sequuntur,  omittuntur,  quia  ad  Theodoricum  tanfum  Canisium  pertinent.    Caeterittn  vide  infra,  adn.  2. 


'  PolancHs  (ex  Borgiae  sententia,  ut  omnino  videtur)  his  verbis  in  margine 
haec  *adnotavit:  „Pare  ben  cio  che  dicono  i  Canisii,  et  se  vi  e  alcuno  ingenioso 
fra  loro,  vada  a  dilinga  o  ingolstadio." 

-  Polancus  in  margine,  ut  supra,  *notavit:  ,.A1  Padre  Paulo,  che  questo  si  e 
pensato,  et  dica  come  si  puo  essequire." 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  28 


434  1729.  Can.  P.  Petro  Busaeo  S.  J.    1730.  Can.  P.  Leonardo  Kessel. 

baberet.  P.  V.  significet  suam  voluntatem"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  coll.  I  f.  374*).  ,Est 
Hala",  inquit  idem  Hoffacus,  Oeniponte  1.  Martii  1669  Borgiae  *scribens,  „populosa 
et  negociosa  et  maior  Oeniponto,  primaque  TyroUensis  ciuitas  quae  coepit  in  fide 
nutare,  habuitque  nobilem  Heresiarcbam  concionatorem"  [Urbanum  Regium]  (ex 
autogr. :  G.  Ep.  X  f.  112^).  Anno  1569  ,assignatae  nostris  aedes  Schnebergianae, 
futurae  tantisper  pro  Collegio,  dum  reginae  morerentur,  et  propriae  ipsarum  aedes, 
ut  conventum  erat,  nobis  obvenirent.  Comparatae  sunt  2600  florenis,  omni  supellec- 
tili  instructae  a  Reginis;  fuissent  majori  pretio,  nisi  infestae  fuissent  a  lemuribus 
et  spectris,  quae  tamen  sacris  adjurationibus  ejecit  P.  Nicolaus  Lanoius  Rector  Oeni- 
pontanus"  :  * ^Excerpta  ex  Historia  CoUegij  etc.  Decenn.  prim."  p.  1  (Monachii,  in 
archivo  regni  bavarici,  ,Jes.  Hall  Fasc.  71  N.  1844").  Ac  Reinerius  Fabricius  S.  3. 
in  *,Annalibus  Provinciae  Germaniae  Superioris"  Ingolstadio  26.  Septembris  1571 
datis:  ^Bibliothecam  nouis  libris  instructissimam  CoIIegio  donarunt  Reginae,  cui  ex 
Bibliotheca  Halensi,  quam  in  usum  ciuitas  nostris  dedit,  et  simul  ex  ueteribus  ijs- 
que  optimis  libris  aliunde  comparatis,  non  parua  facta  est  accessio"  (ex  archetypo ; 
G.  Ep.  coll.  I  f.  187—192). 

1739.  CANISIUS    P.    PETRO    BIJSAEO    S.  J.    collegii    coloniensis 

magistro.  Dilinga  5.  Februarii  1571. 

Ex  huius  litterarum  partis  apographo  subobscuro,  eoque  circa  a.  1651  descripto 
ex  autographo,  quod  erat  Embricae  in  collegio  S.  J.  Apographum  exstat  in  Cod. 
colon.  „Litt.  Epistt.  var."  f.  2^  (cf.  supra  p.  363).  Primam  sententiam  ex  eodem 
apographo  posuit  Hansen  I.  c.  591^. 

—  —  Gratulamur  augeri  vobis  numerum  studiosorum  et  messem 
spiritualem  quae  Colo[niae]  postularet  integrum  esse  ac  bene  dotatum 
Collegium^  —  Ora  pro  me  charissime  fra[ter]  et  saluta  plurimum 
P.Leonardum^,  P.Rethium,  P.  Hermetem^,  cuius  concionibus  gratu[lor,] 
omnesque  fratres  et  Patres,  quibus  felicem  annum  Christus  tribuat  in 
vtroque  ho[mine.]  Salutant  vos  P.  Rector^,  M.  Winsenius^  et  reliqui. 
dilingae  5°  Febr.  1571. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Reuerendo  Patri  M.  Petro  Busaeo  Theologo  societ:  lESv  in  Col- 
legio  trium  Coronarum  Coloniae. 


-■o 


1730.       CANISIUS  P.  I^EOXARDO  KESSEl.  rectori  collegii  coloniensis. 

Dilinga  25.  Martii  1571. 

Ex  litterarum  (litterarum  partis)  canisianarum  apographo  subobscuro,  eoque 
circa  a.  1651  exscripto  ex  autographo,  quod  tunc  Embricae  in  collegio  Societatis 
asservabatur  (cf.  supra  p.  363),  et  ex  epistularum  Rethii  commentariis  ab  ipso 
Rethio  scriptis;  quae  commentaria  sunt  in  Cod.  colon.  „Reth."  (v.  Can.  11  l)  2, 
f.  B^—Q^';  apographum  autem  illud  est  in  Cod.  colon.  „Litt.  Epistt.  var."  f.  2^. 
Eadem  ex  parte  vulgata  sunt  ab  Hansen  1.  c.  593  602. 


'  Collegium  reditus  habebat  paucos  eosque  propter  belgicas   sediciones  parum 
certos  {Hansen  I.  c.  700). 

^  Kessel  collegii  rectorem. 

3  P.  Hermetem  Halbpaur  (de  quo  Can.  II  390^)  significat  {Hansen  I.  c.  598). 

*  Theodoricus  Canisius. 

*  Henricus  Winsenius  sive  Hordt;  de  quo  supra  p.  228. 


1731.  Can.  P.  Hieronyino  Natali  S.  J.    1732.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.      435 

—  —  Audio  de  Principe  Bauaro  in  Archiepiscopum  isthic  eligendo 
bonam  esse  spem  ^.  Fiat  domini  [gratia,] "  [?]  vt  patronus  vestro  etiam 
detur  Collegio,  quod  certe  percupimus  videre  fundatorem'' [?].  [Ora] 
pro  me  Chariss.  Pater  et  semel  quaeso  sacrificium  pro  meis  studijs 
offer  domino  apud  [S.  |  Vrsulam.  Saluto  reuerenter  omnes  Patres  et 
fratres  Collegij.  —  Dilingae  25   Martij  [1571.]  = 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 
Admodum   Reuerendo   in   Christo   P.  Leonardo  Kessel  Praeposito 
eorum[,  qui]  sunt  Societatis  lESv  Coloniae. 

Vel  hanc  vel  superiorem  ad  Busaeum  (v.  supra,  ep.  n.  1729)  epistulam  Canisii 
P.  loannes  JRefhius  S.  J,  coloniensis  gymnasii  „trium  coronarum"  regens  significat, 
puto,  cum  Colonia  3.  (30.  ?)  Augusti  1571  P.  lacobo  Avellanedac  S.  J.  Vindohonae 
in  „aula  Imperatoris"  versanti  scribit:  „In  Domino  gauisus  sum,  ac  non  immerito, 
ob  ea  quae  R.  Patres,  D.  Franciscus  Antonius^,  et  D.  Petrus  Canisius  de  zelo  Ca- 
tholicorum  Princijmm^  alias  scripserunt."  Item  hanc  Canisii  epistulam  dicere  videtur 
Rethius,  cum  Colonia  30.  Augusti  1571  Canisio  scribit :  „Recte  R.  T.  meliora  sperat" , 
si  catholici  non  solum  hostes  arcebunt,  sed  etiam  templum  Domini  aedificabunt  etc. ; 
plura  vide  in  ipsis  Rethii  litteris,  infra,  ep.  n.  1747. 

Annus  quidem  in  apographo  epistulae  canisianae  adeo  evanuit,  ut  legi  vix 
possit;  sed  „1571"  scriptum  fuisse  colligitur  ex  temporum  ordine,  qui  in  fo]io  illo 
codicis  servatur.     Hansen  quoque  hunc  annum  posuit. 

1731.        CANISIUS   P.  HIEKO^^YMO  IfATALI  S.  J.   uni   ex  prae- 
positi  generalis  assistentibus.        Dilinga  vel  Augusta  m.  Aprili  (?)  1571. 

Canisius  Natali  circa  m.  Aprilem  (exeuntem  ?)  a.  1571  scripsit;  qua  epistula 
eum  rogasse  videtur,  ut  librum  adversus  Centuriatores  a  se  scriptum,  quem  iam 
Romam  missurus  esset,  legeret  et,  quid  in  eo  emendandum  esset,  se  moneret ;  vide 
infra,  ep.  n.  1736  et  mon.  litt.  (55)  (57). 

1733.        CANISIUS  SAXCTO  FRAXCISCO  BOBGIAE   praeposito 
generali  Societatis  lesu. 

Dilinga  20.  Aprilis  1571  et  Augusta  23.  Aprilis  1571. 
Ex  epistula  archetypa,  manu  P.  Antonii  Guisii  S.  J.  scripta  manuque  Canisii 
(^Seruus"  etc.)  subscripta  (2°;  SV^  PP- ;  in  p.  4  inscriptio  quoque  manu  Canisii 
posita  est),  et  ex  schedula  autographa  Canisii  (8°;  '/3  P-) ;  ^^^  exstant  in  Germ.  183 
n.  243  244  (f.  262  263  et  sq.  non  sign.).  Prioris  litterarum  partis  (usque  ad  „Car- 
dinalis  Varmiensis,  alijque"  incl.)  apographum  (B)  saeculo  XVII.  scriptum  exstat  in 
Cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  152.  Maiorem  epistulae  partem  (ab  initio  ad  ,Caeterum 
de  distribuendis"  excl.)  ex  archetypo  posuit  Sacchinus  (S),  Can.  274 — 278.    Eandem 

a)  Vel  voluntas,   qiwd  v.  siipplendum  esse  censuit  Hansen.  b)  Vel  fundatum,   ut  legit  Ha. 

c)  Vide  quae  sub  ipsam  hanc  epistulam  dicimtur. 


^  Salentinus  ab  Isenburg  archiepiscopus  (v.  supra  p.  324)  nec  fidei  professionem 
tridentinam  facere  nec  consecrationem  suscipere  volebat.  Quare  de  eo  removendo 
vel  ad  abdicationem  adducendo  et  de  Ernesto  principe  (v.  supra  p.  99)  in  eius 
locum  substituendo  iam  inde  ab  a.  1569  agebatur  [Lossen  I.  c.  95 — 102.  Hansen 
I.  c.  5932). 

2  Hic  Praga  3.  Aprilis  1571  Rethio  scripsit  de  rebus  a  Maximiliano  II.  im- 
peratore  pro  ecclesia  et  Societate  gestis  [Hansen  1.  c.  594 — 595). 

3  Alberti  V.  Bavariae  ducis ;  Ferdinandi  II.  archiducis  et  Tirolis  etc.  principis; 
Caroli  archiducis  et  Stiriae  etc.  principis. 

28* 


436  1732.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

partem  ex  Sacchino,  multis  tamen  verbis  omissis,  transcripsit  Python  1.  c.  269 — 271. 
Epistula  usi  sunt  eiusque  particulas  posuerunt  Dorigny  1.  c.  325 — 326  (gallice) ; 
Miess  1.  c.  393  (germanice) ;  Boero,  Can.  343—344  (italice);  Michel,  Can.  366—367 
(gallice)  etc. 

Rationem  reddit  libri  primi  adversus  Centuriatores  a  se  scripti,  qui  est  de 
loanne  Baptista.  Cur  alios  quoque  haereficos  impugnarerit.  Cur  multa  Patrum  testi- 
monia  congesserit  et  saepe  haereticorum  verba  protiderit.  A  pontifice  indulgentiam 
petit,  a  praeposito  generali  p>(tenitentiam  accipere  paratus.  Multa  collegit  ad  B.  M.  V. 
defendendam.  Petit,  ut  liber  suus  Romae  emendetur.  Libentissime  a  scriptione  ces- 
sabit.  Bibliopola  augustanus,  cuius  impensa  liber  editur,  euni  anfe  nnndinas  aufum- 
nales  vulgare  non  vult.  Ad  cardinalem  Truchsess  eius  exempla  mittuntur.  Congre- 
gatio  provincialis. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna,  admodum  Reuerende  Pater. 
En  primitias  operis  mei^,  quas  tarde  quidem,  sed  utinam  mature 
satis  edam.  adeo  nihil  satis  elaboratum  contra  istiusmodi  sectarios 
hoc  tempore,  et  in  tali  argumento  conscribi  et  edi  posse  arbitror.  Ac 
primum"  quidem  a  Pat.  tua  supplex  ueniam  peto,  quod  fortasse  praeter 
mentem  et  scopum  illorum,  qui  operis  huius  conficiendi  authores  mihi 
fuere,  laborem  mihi  auxerim,  fusiusque  tractarim  propositum  argumen- 
tum  2.  Nec  enim  satis  habui,  cum  solis  Centuriatoribus  dimicare,  sed 
et  complures  alios,  praecipuos  quidem  huius  aetatis  sectarios  in  medium 
quoque  pertraxi,  et  per  occasionem  impugnandos  putaui,  uere  ut  hoc 
opus  de  corruptelis  uerbi  Dei  inscriberetur  ^.  Deinde  res  ipsa  raonebat 
alios  non  praeteriri  "^,  quorum  sententias,  errores  et  uerba  Centuria- 
tores  aemulantur:  ne  alioquin  illi  frustra  incusarentur  in  his,  quae 
cum  alijs  communiter  docent,  maleque  sentiunt.  Prodest  etiam  haec 
qualiscumque  collatio  sententiarum  in  uerbo  dei  interpretando ,  ut 
rectius  cognoscatur  confusio  et  absurditas  et  impietas  opinionum,  quas 
nobis  inuehunt  aduersarij.  Et  spero  futurum,  ut  soepe""  lector  ex  hoc 
opere,  quendam  animi  horrorem  induat,  prorsusque  detestetur  tot  ac 
tantas  istorum  abominationes,  quas  in  Euangelica  historia"  tam  im- 
pudenter  admiscent.  Sed  fortasse  prolixius  egi  de  solo  Joanne:  Sit 
ita  ut  hic  mihi  plusculum  indulserim,  dum  undique  arripio,  quae  argu- 
menti  propositi  affinitas,  et  haereticorum  uanitas  suppeditabat.  Jllu- 
straui  ut  spero,  Joannis  historiam,  adiunctis  ubique  testimonijs  Patrum, 

a)  plurimum  B.        b)  non  praeterire  alios  B.        c)  saepe  B  S.  d)  Seqiiitur  isti    vel   simile 

V.,  oblitt. 


'  Significat  „Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Librum  priraum,  in 
quo  de  .  .  .  loannis  Baptistae  historia  evangelica  .  .  .  pertractatur",  Dilingae  per 
Sebaldum  Mayer  excusum ;   cf.  infra,  mon.  litt.  (57). 

^  S.  Pius  V.  id  unum  per  Borgiam  Canisio  mandaverat,  ut  adversus  Centuria- 
tores  Magdeburgenses,  dum  plenior  eorura  refutatio  pararetur,  cito  componeret  li- 
bellum,  quo  non  posse  iis  credi  ostenderet,  exemplis  aliquot  demonstrando,  quantum 
inter  se  ipsi  pugnarent,  quara  absurda  proferrent  etc.  {Can.  V  480 — 481  et  supra 
p.  390). 

'  Ita  impugnat  (praeter  Centuriatores)  lacobum  Andreae  (Schraidelinum), 
loannem  Brentium,  Martinum  Bucerum,  loannem  Calvinum,  Martinum  Lutherum, 
Georgiura  Maiorem ,  Philippum  Melanchthonem ,  Erasmuni  Sarcerium ,  Udalricura 
Zwingliura. 


Dilinga  20.  Aprilis  1571  et  Augusta  23.  Aprilis  1571.  437 

ut  sciant  haeretici,  nobis  non  deesse  arma,  quibus  in  huiusmodi  per- 
sonis  Euangelicis  cum  Ecclesia  celebrandis  et  contra  nouos  Theologos 
defendendis  utamur.  Habeo  non  minorem  nunc  mihi  paratam  supel- 
lectilem  ad  Mariae  Deiparae  historiam  uindicandam  et  expoliendam. 
Etsi''  quosdam  haec  probationum  offendet  copia,  non  deerunt  spero, 
qui  probent  diligentiam  in  Dei  sanctis  glorificandis,  praesertim,  quando 
nunc  maxime  nihil  non  mordent  in  istis  et  labefactare  conantur  haere- 
tici,  ut  multis  Catholicis  uirulentia  sua  negocium  facessere  uideantur. 
Erunt  praeterea  Romae,  ut  uereor,  qui  me  dicant  immodicum  fuisse 
in  citandis  haereticorum  uerbis  et  cumulandis  sententijs,  sicuf  nemo 
fortasse,  quod  sciam  equidem,  in  hoc  genere  accuratius  fecit.  Verum 
intelliget  JUustrissimus  D.  Cardinalis  Varmiensis  ^,  alijque'  uiri  sapientes 
in  his  regionibus  bene  uersati  fatebuntur,  haec  remedia  Germaniae 
nostrae  morbis  hodie  grassantibus  conuenire ,  simulque  hac  ratione 
Catholicam  doctrinam  in  multis  confirmari,  et  nouatorum  impietatem 
stultitiamque  "^  manifestius  prodi  et  fortius  dissipari.  Verum  non  est 
cur  ego  me  et  librum  hunc  nouum'  excusem,  aut  defendam  pluribus, 
Deum  imprimis  rogo  ut  immensa  bonitate  gratiaque  sua  suppleat, 
quod  in  hoc  opere  toto  conficiendo  a  me  uel  admissum,  uel  praeter- 
missum  est  male.  Si  uero  ad  S.  D.  N.  ^  liber  est  peruenturus,  nihil 
desidero  magis,  quam  pro  meis  peccatis  et  negligentijs  plenariam  in- 
dulgentiam  impetrari.  Tua  uero  Paternitas  iure  suo  quamlibet  mihi 
iniungat  poenitentiam,  ea  me  dignum  esse  nunquam  dubitabo. 

Nunc  paucis  indicabo,  quid  in  primis  circa  hanc  primam  operis 
partem  cupiam  obseruari,  ut  ad  reliqua,  si  progrediendum  erit  mihi, 
munitior*^  uia  sit,  et  rectius  ad  Dei  gloriam  omnia  conficiantur.  Pri- 
mum  uehementer  oro,  aliquem  ex  Theologis  designari  lectorem  simul 
et  censorem  operis  uniuersi,  qui  sedulo  annotet,  et  in  charta^  se- 
paratim  excerpat,  quibus  in  locis  mutatione  aliqua  opus  esse  uideatur. 
Mihi  non  displicebit,  si  ex  Patrum  iudicio  quaedam  isthic  in  margine 
corrigantur,  priusquam  liber  alijs  exteris  communicetur.  Quod  si 
multa  ex  opere  tollenda,  uel  integrae  paginae  resecandae  uiderentur, 
cupio  ea  de  re''  statim  admoneri,  quia  nondum  liber  in  publicum 
prodijt,  nec  prodibit  fortasse  ante  menses  aliquot,  ut  postea  dicam. 
Ex  qua  nostrorum  censura  et  dihgentia  in  relegendo  libro  hunc  quo- 
que  fructum  colHgam  spero,  ut  admonitus  ab  ilh"s  in  posterum  sciam, 
quae  mihi  potissimum  in  reliquis  uel  obseruanda  uel  cauenda  esse 
uideantur.  Liberum'  certe  admonitorem  expecto  atque  desidero, 
paratus  non  solum  patienti  sed  etiam  alacri  gratoque  complecti  pec- 
tore  quicquid  contra  meam  scriptionem  fuerit  iudicatum.    Quod  si  ex 

a)  Et  si  B  S.  b)  sic  vt  S.  c)  Hoc  verbo  B  terminatur.  d)  Sequitur  for  vel  simile  v.,  oblitt. 
e)  .S  haiid  recte:  meum.  f)  erit,  mihi  niunitior  -?.  g)  Ita  in  ipso  arch.  correctum  est  ex  chartas. 
S:  annotet,  in  chartaque.  h)  Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est.  i)  Ita  in  ipso  arch.  correctum  est 
ex  Librum. 


'  Stanislaus   Hosius    episcopus   varmiensis ;    qui  Romae  versabatur ;    cf.  supra 
p.  383.  2  pju,„  V. 


438  1732.  Canisius  S.  Francisco  Borgiae. 

hoc  qualicumque  gustu  futuri  operis  iudicium  fiet,  non  operae  precium 
uideri,  ut  diutius  ego  in  hoc  pistrino  uerser,  qui  coram  Deo  et  Pat. 
tua  profiteor,  me  ad  hoc  tantum  sustinendum  onus"  multis  modis  in- 
dignum  ac  imparem  esse,  praesertim  si  cum  alijs  doctioribus  Theologis 
conferar,  nemo  suspicetur  quaeso,  me  grauatim  hoc  accepturum  esse. 
Imo  uero  praeclare  mecum  actum  iri  putabo,  si  post  hunc  librum 
primum  editum  cessare  iubear,  et  alijs  tradam  lampada,  qui  rem 
tantam  pro  dignitate  ueHnt  et  possint  absoluere.  Nec  enim  ignoro 
ahos  uocationis  meae  proprios  esse  labores,  quibus  maiore  fortasse 
cum  fructu  gustuque  spiritus  hoc  tempus,  quod''  molestissimis  studijs 
tribuo,  possim  accommodare,    quando  ita  obedientia  sancta  permittet. 

Caeterum  de  distribuendis  quatuor  libris,  qui  mittuntur,  faciet 
Paternitas  tua,  quae  suggeret  Dominus.  Pergratum  erit  munus,  si 
Cardinahs  noster  Jllustrissimus  Augustanus  ^  uolumen  unum ,  quod 
soepe  desiderauit,  acceperit.  Mitto  autem  hos  libros  ruditer  colli- 
gatos,  partim  ut  allatori  minorem  sarcinam  adferant,  partim  ut  isthic 
statim  rehgentur  uenustius,  et  nostrae  quidem  Prouinciae  sumptibus, 
priusquam  exteris  offerantur.  Qua  in  re  nihil  dubito,  quin  Patres  in 
medium  optime  consulent,  quod  magis  e  re  fore  putabunt.  Plura 
uero  mittemus  exemplaria,  si  haec  prima  placebunt:  nec  ego  ad  re- 
liqua  edenda  progrediar,  nisi  nouum  mandatum  accesserit,  et  Pater- 
nitas  tua  iudicauerit,  uel  ob  Pont.  Max.  uel  ob  utiHtatem  ahquam,  ut 
secunda  et  tertia  pars  de  Maria  et  Petro  in  lucem  exeant.  Hoc  si 
futurum  est,  habebo  satis  quod  laborem  sequenti  autumno  et  hyeme. 
hoc  est,  ad  festum  usque  Paschatis^,  si  Dominus  erit  mihi  pro- 
pitius^,  praesertim  suffragantibus  hic  precibus  nostrae  Societatis, 
quibus  me  permultum  egere  soepe  sensi. 

Ne  autem  quenquam  offendat,  huic  hbro  deesse"  nomen  authoris 
et  nuncupatoriam  epistolam^  quae  Alberto  Bauariae  duci  inscribetur  *, 
et  generalem  de  uerbo  Dei  eiusque  corruptehs,  et  Centurijs  nouis 
praefationem.  Haec  propterea  nunc  praetermittuntur ,  quod  grati- 
ficandum  fuerit  Augustano  BibHopolae^  qui  cum  sumptus  huius  edi- 
tionis  faciat,  non  permittit  integrum  Hbrum  excudi  et  uendi,  ante 
mercatum   autumnalem^.     Veretur   enim,   ne   pecuniae   suae   et   lucri 

a)  Ita   (ab  ipso  C?)  correctum  est  ex  opus.     S  tamen  habet  opus.  b)  Sequitit]-  liis,  ohlitt. 

c)  Hoc  V.  supra  versum  scHptum  est. 


'  Otto  Truchsess  de  Waldburg  episcopus  augustanus  et  praenestinus,  Ger- 
maniae  apud  sedem  apostolicam  protector,  iam  inde  ab  a.  1568  Romae  morabatur; 
V.  supra  p.  413.  ^  Id  6.  Aprilis  futurum  erat. 

3  Nm  14,  18;  cf.  1  Rg  24,  7 ;  26,  11;  2  Rg  23,  17;  Ps  98,  8  etc. 

••  Canisius  aut  postea  consilium  mutavit,  aut  —  id  quod  mihi  longe  magis 
probatur  —  hoc  loco  scribendo  mendum  fecit;  nam  et  librum  Ferdinando  II.  archi- 
duci  dedicavit,  et  1.  Septembris  1571,  cum  id  P.  Natali  significaret,  se  idem  „et  alias 
indicasse"  notavit;  v.  infra,  ep.  n.  1742  1748  1751. 

*  Georgio  Willer  jSeniori",  puto;  v.  supra  p.  330^  et  infra,  mon.  litt.  (57). 

^  Is  Francofurti  ad  Moenum  m.  Septembri  futurus  erat. 


Dilinga  20.  Aprilis  1571  et  Augusta  23.  Aprilis  1571.  439 

iacturam  faciat,  si  liber  interea  ut  fieri  solet,  ab  alijs  alicubi  recu- 
datur,  praesertim  cum  satis  crassis  characteribus  uideatur  expressus, 
ut  in  minorem  formam  redigi  facile  possit  ^  Reliqua  Procurator  noster 
coram  exponet  ^.  Faxit  Dominus,  ut  aliqua  ex  parte  satisfacere  possim 
superioribus  meis,  simulque  tueri  ualetudinem  in  hisce  laboribus.  Oret 
pro  me  semper  Paternitas  tua  ac  optime  ualeat  in  Christo  Jesu 
Domino  nostro^.     Dilingae  20  Aprilis.  1571. 

Seruus  et  filius  P.  Canisius. 

f  Visum  est  P,  N.  Prouintiali  *  consultius  fore,  si  haec  exemplaria 
procuratori  non  committerentur,  sed  faciliore  uia  et  breuiore  tempore 
isthuc  recta  mitterentur  ad  Jllustriss.  D.  Cardinalem  Augustanum. 
Hunc  igitur  per  literas  moneo,  ut  nullum  exemplar  cuiquam  offerat 
uel  ostendat,  nisi  accedente  primum  consensu  et  authoritate  P.  T. 
sicut  constitutiones  nostrae  praescribunt^:  fortasse  nonnulla  in  his 
corrigenda  esse  per  nostros.  Praeterea  peto  ab  illo,  ut  P.  T.  offerat 
exemplar  S.  D.  N.  utque  solum  exemplar  unum  asseruet  ipse  ex  qua- 
tuor,  tria  igitur  permittat  P.  T.  plura  quidem  ad  illum  mitti  posse 
postea.  Atque  haec  ego  de  mutatione  consilij,  quod  literis  alijs  ex- 
plico.  Conuenerunt  hoc  loco  Patres,  ut  prouintialis  congregatio  cele- 
bretur^.  Commendo  me  iterum  sacrificijs  et  precibus  P,  T.  P.  Assi- 
stentium  et  totius  societatis  in  Christo  domino  nostro.  Augustae 
23  Aprilis  1571. 

Jndignus  filius  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  P.  Francisco  Borgiae 
Praeposito  generali  Societatis  nominis  JESV.         Romae. 

De  hac  Canisii  epistula  bene  notavit  Sacchinus  (Can.  273—274):  ^Luculenter 
edoceblt,  .  .  .  quantum   aliorum    iudiciis   tribuendum    sit,    qui    digna  luce,   et  appro- 


'  Nullis  paene  legibus  ea  aetate  auctorum,  editorum,  typographorum  iura 
protegebantur ;  idcirco  illi  ^privilegia  typographica''  sibi  comparabant;  quorum  tamen 
vis  saepe  maior  non  erat  quam  principum  vel  magistratuum,  qui  ea  dederant,  sive 
potentia  sive  bona  voluntas ;  et  interdum  ad  privilegiorum  vim  eludendam  satis  erat, 
quod  liber  alio  typorum  genere  minoreque  charta  excudebatur  {Kapp  1.  c.  748). 
Liber  Canisii,  a.  1571  in  4°  editus,  a.  1572  ab  eodem  Sebaldo  Mayer  et  —  ut  equidem 
censeo  —  eiusdem  Georgii  Willeri  impensa  in  parvo  8°  excusus  est  {Sommervogel, 
Bibl.  II  674). 

^  Socium  dicit  ex  Societatis  instituto  proxime  a  provincia  Germaniae  superioris 
eligendum,  ut  Romam  eat  ad  provinciae  res  praeposito  generali  enarrandas  et  pro- 
vinciae  negotia  curanda ;  cf.  supra  p.  164. 

«  Rom  6,  11  23  etc. ;  v.  supra'  p.  290^  '  Paulo  Hoflfaeo. 

^  Libri  „edi  non  poterunt  in  lucem  sine  approbatione  atque  consensu  Praepositi 
Generalis.  . . .  Intelligi  oportet,  a  nemine  librum  ullum  sine  examinatione  et  appro- 
batione  speciali  Praepositi  Generalis,  ut  dictum  est,  publicari  debere.  . . .  Qui  talento 
praeditus  ad  scribendos  libros  communi  bono  utiles  eos  conscriberet ;  in  lucem  edere 
non  debet  aliqua  scripta,  nisi  prius  Praepositus  Generalis  ea  videat  et  legi  ac  exami- 
nari  faciat"  :  Constitutiones  S.  J.  P.  3,  c.  1,  n.  18;  P.  4,  c.  6  0;  P.  7,  c.  4,  n.  11. 

"  Vide  supra,  adn.  2,  et  infra,  mon.  aug.  (a  8). 


440      l^^SS.  Can.  Oltoni  Truchsess.    1734.  Can.  Hosio.    1735.  Can.  Mercuriano. 

batione  Doctorum  edere  inducat  animum" ;    et  Boero  (Can.  343) :    „Sara  sempre  un 
monumento  insigne  deila  sua  profondissima  umilta." 

Polancus  Societatis  secretarius  Canisio  ad  has  litteras  respondit  19.  Maii  et 
2.  lunii  1571. 

1733.  CANISIUS  cardinali  OTTO^NI  TRUCHSESS  episcopo  augustano 
et  praenestino  etc.  Augusta  Vindelicorum  circa  23.  Aprilis  1571. 

Quattuor  exempla  Libri  primi  Comnientariorum  de  Verbi  Dei  corrupteJis  Romam. 
ad  eum  mittet.    Plura  vide  in  „Postscripto"  epistulae  sujperioris. 

1734.  CANISIUS    cardinali    STA^SflSLAO    HOSIO    episcopo    principi 
varmiensi.  Augusta  Vindelicorum  circa  initium  m.  Maii  1571. 

Ex  Hosii  litteris  11.  IiiUi  1571  ad  Canisium  datis  colligitur,  hunc  Augusta 
paulo  post  congregationem,  qua  Germaniae  superioris  Socii  P.  Nicolaum  Lanoium 
elegerant  provinciae  apud  praepositum  generalem  „procuratorem"  (v.  supra  p.  439), 
ad  Hosium  epistulam  dedisse  (per  Lanoium  ipsum  Romae  ei  tradendam?),  qtia  La- 
noium  commendabat  et  cardinalem  rogahat,  ut  librum  dc  S.  loannc  Baptista  adversus 
Centuriatores  a  se  scriptum  (v.  supra  p.  136)  legeret;  eum  vix  dignum  esse,  qui  vul- 
garetur ;  valde  dubitare  se,  nuni  sibi  in  scribendo  progrediendum  esset ;  neque  se 
poenam  negligentiae  recusare. 

1735.  CANISIUS  P.  EVERARDO  MERCURIAINO  S.  J.  uni  ex 

praepositi  generalis  assistentibus.         Augusta  Vindelicorum  5.  Maii  1571. 

Ex  autographo  (2°;  1  p. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  245 
(f.  203  et  sq.  non  sign.).  Litterarum  particulam  posuerunt  Boero,  Can.  344,  et  Michel, 
Can.  367 ;  iisdem  usus  est  Janssen  1.  c.  IV  '^-'*'  413. 

Optat,  ut  Mercurianus  veniat  visitator.  Timet,  ne  P.  Lanoius  in  Poenitentiaria 
vaticana  haerere  debeat.  Lihri  sui  censuram  petit,  lihenter  a  scriptione  cessaturus. 
Scriptorum  institutum  commendat.     Lanoium  laudat. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna  Admodum  Reuerende  Pater. 
Gratulamur  Galliae,  quae  tamdiu  complecti  potuit  Reuerentiam  T. 
eiusque  consilijs  adiuuarii.  Dolemus  uicem"  nostram,  quod  hactenus 
frui  non  licuit  optata  praesentia  R.  T.  Deumque  precamur,  ut  chariss. 
Patris  aduentu  refici  et  recreari  aliquando  possimus.  Nam  Visitatoris 
praesentia,  ut  P.  Procurator  exponet^,  non  posset  rebus  nostris  non 
prodesse,  certoque  confidimus  fore,  ut  quae  gratia  modo  Galliae  con- 
tigit,  ea  Germaniae  quoque  Patrum  nostrorum  beneficio  tribuatur.  Ac 
de  Procuratore  modo  id  solum  dicam,  non  sine  metu  illum  a  nobis 
mitti,  quod  putent  nonnulli,  muscipulas  in  Poenitentiaria  noua  esse 
paratas,  quae  huiuscemodi  Patres  facile  capiant,  bonosque  pisces  uelut 
reti  pertractos  aegre  dimittant^.     Sed   rite   constituent   omnia  nostri 

a)  Sequitur  nostr  vel  noster,  a  C.  oblUt. 


*  Vide  supra  p.  420'. 

"  Nicolaus  Lanoius,  25.  Aprilis  a  provincia  Germaniae  superioris  procurator 
electus;  v.  infra,  mon.  aug.  (a  8). 

'  S.  Pius  V.  a.  1570  „Poenitentiariorum  minorum",  qui  in  basilica  S.  Petri 
venientium  undique  Romam  confessiones  patrio  cuiusque  sermone  exciperent,  col- 
legium  vaticanum  Societati  tradiderat  {Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  6,  n.  1 — 8; 
Sanctus  Franciscus  BorgiaYBbQ — 357  371 — 373).  Quare  Franciscm  Borgias  prae- 
positus  generalis  Hoffaeo  Roma  21.0ctobris  1570  *scripsit:  „Della  persona  del  P.Dottor 


Augusta  Vind.  5.  Maii  1571.  441 

maiores,  qui  proculdubio  intelligunt,  boni  senis  Lanoy  praesentiam 
multis  in  huius  prouintiae  locis  tantum  non  necessariam  esse,  ut  hinc 
reditum  senioris  nostri  omnes  expetere  uideantur. 

De  meo  Hbro,  quem  isthuc  editum  misi  \  non  possum  non  metuere 
censuram  Romanam,  quam  scio  non  esse  uulgarem,  sed^  exactam 
atque  exquisitam.  Cur  uero  metuam  damnari  hoc  meum  opus,  quod 
perlibenter  abrumpam  ac  in  alium  quemuis  conijciam,  qui  rectius  in 
hoc  amplo  difficilique  campo  uersetur?  Habetis  iam  specimen  siue 
stultitiae,  siue*"  inscitiae  meae.  Jnnuite  tantum,  ut  a  molesto  labore 
supersedeam.  en  paratissimum  sentietis,  qui  non  sine  fastidio  cum 
istis  immanibus  Christi  Ecclesiaeque  hostibus  hoc  bellum  gero.  Tantum 
Reuerentiam  T.  per  Christi  amorem  rogo,  libere  ut  moneat  de  ijs, 
quae  aut  cauenda,  aut  emendanda  erunt,  si  progredi  debeam  in  hac 
difficili  conflictatione,  quae  mihi  magno  certe  labore  constat. 

Orsa  est  noua  tela  de  constituendis  in  hac  prouintia  scriptoribus  -, 
ut  coram  inteUiget  R.  T.  Promoueat  quaeso  sanctum  institutum,  ut 
habeat  quosdam  e  nobis  Ecclesia  non  solum  contionatores,  sed  et 
scriptores  idoneos  hoc  tempore,  quo  plurimum  proficitur  bona  et 
commoda  scriptione,  ut  rite  cognoscit  R.  T. 

De  alijs  coram  narrabit  omnia  Procurator,  quem  non  attinet 
commendare  multis,  cum  sit  maior  exceptione.  Salutari  ex  me  cupio 
P.  omnes  Assistentes,  P.  Polancum,  P.  Emanuelem^,  P.  Madridium 
et  reliquos  in  Christo  patres  et  fratres.  Meminerit  m.ei  quaeso  R.  T. 
in  suis  sacrificijs,  et  commendatam  sibi  pergat  habere  nostram  Ger- 
maniam,  quae  fert  aegre  tam  diu  abesse  suum  Assistentem.  Dominus 
in  gloriam  sui  nominis  omnia'^.     Augustae  5  Maij  1571. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo  Patri,  P.  Euerardo  Mercuriano,  Assistenti 
et  Theologo  Societatis  Jesu,  patri  suo.         Romae. 

Quod  Canisius  Mercuriano  scribit,  orsam  esse  novam  telam  de  constituendis 
in  provincia  Germaniae  superioris  scriptoribus,  nescio  utrum  ea  ^tela"  Canisio  plene 
placuerit,  an  is  optaverit,  ut  scriptores  illi  potius  in  provincia  rhenana  constituerentur 
(quae  Sociis  raagis  abundabat)  vel  saltem  aliqui  ex  eius  sodalibus  illius  rei  gratia 
in  Germaniam  superiorem  mitterentur.  Paithis  enim  Hoffaeus  Germaniae  superioris 
provincialis  Augusta  12.  Maii  1571  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  de  P.  Her- 
manno  Thyraeo,    quem   provincia   rhenana  Romam  miserat  procuratorem,  *scripsit: 

a)   Ita  C.  cofrexit  ex  sex  vel  simiU  v.  b)  siuae  aitto(/>: 


Lanoi  ne  haueria  bisogno  questa  nostra  Penitentiaria  di  Roma  per  1'  eta,  uirtu,  dot- 
trina  et  lingue  di  esso,  et  e  un  loco  proprio  per  persone  molto  strache  hauendo 
fatiche  molto  moderate."  Et  *Roma  29.  lanuarii  1571:  „Non  si  tratta  di  leuar  il 
P.  Lanoy  dalla  sua  Prouincia  poi  che  a  V.  R.  pare  sia  in  quella  tanto  necessario" 
(ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  129*^  147*^). 

'  jCommentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Librum  primum"  adversus  Cen- 
turiatores  Magdeburgenses  aliosqne  haereticos  scriptum  significat;  v.  supra  p.  436. 

2  Vide  supra  p.  417,  et  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur.  ^  Saa. 

*  Cf.  Ps  78,  9 ;  caeterum  de  hac  dicendi  ratione  Canisio  usitata  v.  Can.  V 
18»  430. 


442  1736.  r.  loannes  de  Polanco  Can.    1737.  Can.  S.  Francisco  Borgiae. 

^Audio  quod  Procurator  Rhenanus  habeat  in  mandatis  vt  in  causa  Theologorum  qui 
contra  Haereticos  scripturi  sunt,  frigidam  suffundat:  audiui  eius  rationes  quae  sane 
nil  habent  ponderis.  P.  Y.  perstet  in  bona  sententia,  rem  auspicetur,  haec  Prouintia 
libenter  periculum  faciet,  nec  metuet  aduersarios,  sed  illos  potius  metuere  faciet, 
interim  scribant  alij  in  alijs  Prouintijs  quantum  volent,  futurum  est,  Christo  pro- 
sperante,  vt  res  sit  in  hac  prouintia  optinmm  habitura^  successum.  P.  Canisius 
eam  rem  Rhenanis  proposuit'',  me  inscio,  quod  mihi  displicuit  .  sciebam  enim  quod 
alij  pro  hac  Prouintia  aemulari  non  soleant,  praesertim  si  id  fiat  cura  iactura  per- 
sonarum  suarum"  (ex  autographo;  G.  Ep.  coll.  I  f.  208*).  Caeterum  vide,  quid 
Canisius  eo  de  instituto  1.  Augusti  1571  ad  P.  Natalem  scripserit,  infra,  ep.  n.  1743. 

1736.  P.    IOA:Sl^lfES    DE    POL.AXCO    secretarius    Societatis    lesu 
nomine  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  19.  Maii  1571. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eademmanu:  ,P.  Canisio".  Germ.  70 
f.  172^ 

Liber  adversiis  Centurias  P.  Natali  valde  prohatur.  Si  quid  risum  erit  no- 
tandum,  scribetur.     Canisius  reliquis  lihris    operam    dabit  ita,   ut  valetudini  parcat. 

Si  e  riceuuta  una  di  V.  R.  di  20.  del  passato,  ma  non  uenne 
insieme  con  quella  il  libro  ^  quello  pero  hieri  ci  mando  1'  Illustrissimo 
Cardinale  di  Augusta^.  essendo  N,  P.  G.  ^  partito  il  di  medesimo  a 
Tiuoli  per  alcuni  giorni,  Non  ci  mando  piu  che  un  libro,  ma  con 
auisar,  che  presto  uerrebbe  un'  altro  che  ci  saria  mandato.  Jl  P.  Natal, 
come  hauea  riceuuto  una  lettera  di  V.  R.  et  aspettaua  detto  libro 
con  desiderio,  subito  1'  hebbe  alle  mani,  et  questa  mattina  mi  ha 
detto,  che  hauea  letto  credo  da  .60.  fogli,  et  gli  contento  molto  quel 
che  ha  letto,  et  cosi  e  da  credere  contentara  quel  che  resta,  et  a 
lui,  et  agli  altri,  che  lo  leggeranno.  La  settimana  che  uiene  pjacendo 
a  Dio  si  potra  scriuere  qualche  cosa  di  piu,  et  se  alcuno  auiso  occor- 
resse  douersi'  dar  a  V.  R.  si  dara.  L'  Illustrissimo  Cardinale  Osio 
potra  ueder  il  secondo  uolume,  ouero  copia,  che  ci  ha  promesso 
r  Illustrissimo  Augustano,  perche  questo  primo  non  uscira  facilmente 
dalle  mani  de  nostri.  V.  R.  attenda  con  buon  animo  a  dar  perfettione 
alli  seguenti  libri,  accio  possano  uscire  in  luce,  non  si  affaticando 
pero  troppo,  ne  smenticandosi  di  sua  sanita.  Di  Roma  li  19.  di 
Maggio  1571. 

1737.  CANISIUS  SAXCTO  FRAXCISCO  BOKOIAE   praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Augusta  Vindelicorum  2.  lunii  1571. 

Ex  autographo  (A)  (2";  1  p. :  in  p.  2  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183 
n.  246  (f.  220  et  sq.  non  sign.).  Apographum  (B)  saeculo  XVII.  (?)  scriptum  exstat 
in  Cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  151.  Litterarum  partem  germanice  versam  posuit 
Riess  1.  c.  421.  lisdem  usi  sunt  Sacchinus,  Cau.  278  (qui  eas  ad  P.  Poh\ncum  datas 
esse  putabat),  et  Michel,  Can.  343. 

a)  Ab  Hoff.  corr.  ex  habitiirum.      b)  Sequimtur  vv.  quod  mi,  ah  H.  ohlitt.      c)  Sequitur  darsi,  ohlitt. 


'  Canisii  „Commentariorum    de  Verbi  Dei    corruptelis"  adversus  Centuriatores 
Magdeburgenses  liber  primus :  v.  supra  p.  436. 
^  Otto  Truchsess ;  v.  supra  p.  4-}9. 
*  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis. 


1737.  Can.  S.  Francisco  Borgiae.     Augusta  Vind.  2.  lunii  1571.  443 

Libenter  a  scrihendo  cessahit.  Indulgentiam  j)etit.  Oeniponte  contionatorem  aget 
simulque  in  scriptionem  incumhet,  quamquam  id  difficile  ipsi  erit. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna. 

Admodum  Reuerende  Pater. 

De  libris  iam  isthuc  allatis  non  repetam.  Persisto  in  eadem  sen- 
tentia,  mihi  sane  gratissimum  fore,  ut  difficile  hoc  scribendi  munus 
et  onus  aptiori  cuicumque  a  S.  D.  N.  ^  committatur.  Nihil  ego  pro 
meis  quidem  laboribus  uel  expecto,  uel  peto  aliud,  quam  ut  Jubilaei 
gratiam^  pro  uitae  meae  correctione  et  innouatione  per  intercessionem 
T.  P.  consequi  possim. 

Nunc  solum  scribo,    ut  explicem  animum  meum  in  his,    quae  de 

me  scripsit  P.  T.  ad  P.  N.  Prouintialem.     Cum  illa  mihi  legenda  de- 

disset^,    meamque    rogasset    sententiam,    re    in    Domino    considerata, 

hoc  me  facturum  obtuli,   quod  innuit  P.  T.  sibi  placere,    nimirum   ut 

studijs  relictis,  uel  Augustae,  uel  in*  Alpibus*  operarium  et  contiona- 

torem  dei  gratia  praestem.     Aut   si   studijs    erit   simul   uacandum  et 

contionibus,    quod   aliquam    adferet   mihi   difficultatem,    dixi    me   hac 

etiam  in  parte  superioribus  meis  pariturum,    etsi   tarde  ita  conficiam 

reliqua,   ut  uereor,    si   porro   edenda   plura   uidebuntur.     Nihil   dicam 

amplius,   nisi   quod   doleam,   me   sicut   alios,    in   utroque  foro,    ut  sic 

dicam,    non   esse   uersatum'',    sed    aegre    posse    simul    ad    Cathedrae 

Oenipontanae ,    quam    P.    Prouintialis    mihi    deputauit,    et    inchoatae 

scriptionis   ministerium"   incumbere.     Tentabo   tamen   libens,    confisus 

obedientiae  sanctae  uirtute,    et  in  ea  spe  constitutus,  ut  aut  in  scri- 

bendo  cessandum,  aut  tarde  progrediendum  sit.    Opto  certe  illa  quae 

ad  messem  spiritualem  pertinent,  praesertim  in  hac  prouintiae  nostrae 

necessitate,  positis  omnibus  procurare,  nihilque  me  ad  hoc  uel  animat, 

uel  impellit  magis,    quam   quod   superiorum   uoluntati   et    propensioni 

uidear   magis   satisfacere   posse.     Oret  pro  me  Dominum  P.  T.  cuius 

de   toto   libro'*   primo^   iudicium  et  correctionem  expecto.     Augustae 

pridie  S.^  Pentecostes  1571.  ^  •     /-n    •  .    ,-    -   r^i- 

'^  Seruus  m  Christo'  et  nhus, 

Petrus  Canisius. 

t  Admodum  Pteuerendo  °    in  Christo   patri  P.  Francisco  Borgiae, 

Praeposito  generali  Societatis  Jesu,  Patri  nostro.        Romae. 

P.  Henricus  Winsenius  S.  J.  Monachio  27.  lunii  1571  P.  Leonardo  Kessel 
rectori    coloniensi  *scripsit   de  Canisio:    ^Augustae   hucusque    post   congregationem 

a)  B  pei-peram:  uel  Augustae  uelim.  b)  B  perpefam:  non  asseueratum.         c)  Hoc  v.  deest 

in  B.      d)  Seqiiitur  meo,  a  C.  oblitt.        e)  Hoc  deest  in  B.        f)  Duo  vv.  sqq.  in  B  desunt.        g)  Hoc 
V.  in  B  deest. 


^  S.  Pio  V. ;  qui  Canisium  contra  Centurias  Magdeburgenses  scribere  iusserat. 

2  Indulgentiam  plenariam :  cf.  supra  p.  59. 

^  De  variis  epistulis  ea  de  re  a  Borgia  ad  P.  Paulum  Hoffaeum  provincialem 
datis  V.  infra,  mon.  oen.  (16). 

*  Augustae  in  ecclesia  cathedrali  (loco  P.  Gregorii  Roseffii)  vel  Oeniponte  in 
aula  Ferdinandi  11.  archiducis;  v.  infra,  mon.  oen.  (16). 

^  Librum  de  S.  loanne  Baptista  contra  Centuriatores  scriptum  significat. 


444  1738.  P.  loannes  de  Polanco  Can.    Roma  2.  lunii  1571. 

prouincialem  ibidem  factam  est  moratus  ob  incommodani  qua  vtebatnr  etsi  non 
grauem  valde,  valetudinem"  (ex  autogr. ;  Cod.  colon.  ,Epp.  ad  Kess.  I"  f.  non  sign.). 
i^ttamen  Canisius,  si  non  saepius,  certe  sub  medium  m.  lunium  Dilingam  ad  dies 
aliquot  rediit :   v.  infra,  mon.  dil.   (10). 

Canisio    ad  hanc  epistulam  respondit  P.  Hieronymus  Natalis  Societatis  vicarius 
generalis  21.  lulii  1571. 

1738.  P.    lOAXXES    DE    POIiAXCO    secretarius    Societatis    lesu 

mandatu  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  CANISIO. 

Roma  2.  lunii  1571. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu:  ,P.  Canisio".  Germ.  70 
f.  174».    Epistula  usus  est  Sacchinus,  Can.  278—279. 

Mittitntur,  qiiae  P.  Saa  in  Canisii  librum  notavit.  Cardinalis  Hosius  lihri 
laitdat  doctrinani,  perspicuitatem  etc, ;  imprimis  veterum  doctorum  pietatem  in  eo 
splendere  dicit;  ac  quod  ad  dicendi  vim  politumque  sermonis  genus  attineat,  reliquos 
omnes  Canisii  libros  hoc  libro  superari  ait;  maxime  autem  „Confessio"  et  Hosio  et 
Polanco  placet.  Nec  quidquam  Hosius  notavit  nisi  de  aliquibus  rebus,  ut  de  locustis, 
Canisium  breviorem  esse  potuisse.  Delibei'abitur,  num  liber  pontifici  tradendus  sit. 
Borgias,  Polanco  comite,  in  Hispaniam  et  Lusitaniam  proficisci  debet. 

Alla  lettera  di  V.  R.  di  20.  di  Aprile  fece  N.  P,  G.  risposta  in 
genere^  Doppo  quello,  che  occorre  dir  e,  che '1  libro  di  V.  R.  e  stato 
uisto  dair  IUustrissimo  Varmiense^,  et  anco  da  parte  di  N.  P.  fu  dato 
a  ueder  al  P.  D.  Emanuel^,  cui  obseruationi  si  mandara  con  questa. 
Ha  pur  letto  con  gusto,  et  deuotione  sua  quest'  opera,  et  per  quel 
che  si  intende  molto  gli  piace,  et  cosi  crediamo  piacera  agl'  altri 
nostri,  quando  lo  uederanno.  Al  Cardinale  Varmiense  andai  heri  a 
parlare,  accio  mi  dicesse  quel  che  gli  pareua,  et  se  hauea  osseruato 
alcuna  cosa  mi  auisasse,  accio  anchor  noi  auisassimo  V.  R.  affirmo 
non  hauer  notato  cosa  alcuna  che  gli  dispiacessi,  et  laudo  grande- 
mente  1'  opera  della  dottrina,  della  perspicuita,  della  modestia,  del 
giudizio  et  prudenza,  dell'  ingegno,  et  acutezza,  et  sopra  tutto  della 
pieta,  laqual  dice  resplendere  in  questa  opera,  come  negl'  antichi 
Dottori,  Lauda  anco  molto  V  eloquenza,  et  stilo,  che  non  gli  pare 
altra  cosa  che  habbia  uisto  di  V.  R.  simile  in  questa  parte,  et  sopra 
tutto  non  finisse  di  laudar  quella  confessione  di  fede,  laqual  [mij  ^ 
fece  leggere,  et  mi  parse  anco  come  a  lui  non  meno  pia,  che  dotta 
et  di  molta  sostanza  *,  et  breuita,  del  tutto  sia  ringratiato  Dio  N. 
Signor  a  quo  omne  bonum.  Doppo  questa  diligentia  del  reueder  si 
considerara  se  si  ha  da  dar  al  Papa,  Non  lasciaro  di  dir  pero,  che 
diceua  il  Cardinale  detto,  che  in  alcune  cose  poteua  esser  un  poco 
piu  breue  V.  R.  come  in  quella  materia  delle  locuste^,  ma  finalmente 

a)  Hoc  apographi  loco  maciiJa  atramenti  est. 


^  Die  19.  Maii  1571;  v.  supra  p.  442. 

*  A  cardinali  Stanislao  Hosio.    Qui  11.  lulii  1571  Canisio  de  hoc  libro  scripsit; 
V.  infra,  ep.  n.  1739.  ^  gj,a. 

*  Hanc  Confessionem  v.  infra,  mon.  var.  (20). 

^  Centuriatores  aliique  novatores,  ut  Melanchthon,  Lossius,  Strigelius,  hoc  sibi 
aliisque   persuadere   conabantur  (quamquam   non  omnino  asseveranter   rera  profere- 


1739.  Stanislaus  Hosius  Canisio.    Sublaco  11.  lulii  1571.  445 

il  tutto  gli  pareua  bene,  et  quantunque  N.  P.  G.  se  ne  parta  per 
Spagna,  et  Portogallo,  mandato  dal  Papa  S  il  qual  io  aecompagnaro, 
con  la  gratia  del  Signor,  il  P.  Natal  hauera  buona  cura  di  tutto 
quello,  che  resta,  et  d"  auisar  V.  R.  della  strada  anco  N.  P.  facilmente 
potra  intendersi  con  tutte  le  Prouincie.    Di  Roma  2.  di  Giugno  1571. 

1739.  Cardinalis    STANISIiAUS   HOSIUS    episcopus    princeps    var- 

miensis  CANISIO.  Sublaco  11.  lulii  15712. 

Ex  apographo  eiusdem  fere  temporis,  manu  ignota  scripto;  in  margine,  eadem 
manu:  ^Patri  Canisio  Societatis  lesu.  Sublaci  11  Julij  1571".  Cod.  „61"  bibliothecae 
universitatis  cracoviensis,  fasc.  IV,  f.  4''. 

P.  Lanoii  viHus.  Canisii  liher  et  Hosio  et  aliis  valde  placet.  Canisius  dehet 
de  Maria  quoque  et  Petro  scribere;  quae  ipsis  etiam  protestantibus  proderunt. 

—  —  Nicolaus  Lanoius^  fuit  mihi  pridem  commendatissimus  .  nam 
semper  hominem  propter  insignes  dotes  quibus  eum  Deus  cumulat'' 
plurimi  feci.  Sed  habeo  tamen  quod  de  illo  quaerar,  Ex  quo  tempore 
uenit  Romam  semel  tantum  ad  m.e  diuertit  nec  postea  mihi  visus  est. 
Alius  uero  quidani  tibi  non  ignotus  cum  quo  maior  mihi  familiaritas 
intercessit  per  totos  tres  annos  vix  unas  litteras  ad  me  dedit.  qua 
re  potuit  alius  offendi  sed  ego  tamen  aequo  tuli  animo  praecipue 
cum   legissem   Joannem  Bap.  ab    illo   conscriptum  *.    ex    quo   cognoui 

a)  A  Ub>:  corr.  ex  commendat ;  2  vv.  sqq.  a  libr.  in  margine  adiita  siint. 


bant) :  ,^A/.pidaq"  sive  ^locustas"  illas,  quibus  S.  loannem  Baptistam  in  doserto  pro 
cibo  usum  esse  Matthaeus  (3,4)  et  Marcus  (1,6)  evangelistae  testantur,  non  fuisse 
notissimum  illud  insectorum  genus,  quo  vesci  et  Israelitis  per  legem  mosaicam  plane 
licebat  et  illarum  regionum  hominibus  pauperibus  nunc  quoque  usitatum  est,  sed 
speciem  quandum  cancrorura  maritimorum  eamque  lege  veteri  prohibitam;  loannem 
igitur  in  iis  edendis  plibertate  evangelica"  usum  esse ;  quae  interpretatio  commoda 
erat  ad  legem  ecclesiasticam  abstinentiae  et  rigorem  disciplinae  monasticae  im- 
pugnanda.  Canisius  vero  rationibus  ex  Scriptura,  libris  Patrum,  verborum  usu  petitis 
(Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Liber  primus,  Dilingae  1571,  f.  55* — 73'') 
eam  falsam  esse  ostendit;  id  quod  nunc,  quod  sciam,  omnes  Scripturae  interpretes 
sentiunt  (/.  Knabenhauer  S.  J.,  Commentarius  in  quatuor  S.  Evaugelia  I  1,  ed.  2, 
Parisiis  1903,  128—130). 

*  S.  Pius  V.  ad  repellendos  et  opprimendos  Turcas  Cypro  insula  paene  potitos 
christianorum  principum  foedus  stabiliri  cupiens,  duas  instituit  legationes,  alteram  ad 
Philippum  II.  et  Sebastianum,  Hispaniae  et  Lusitaniae  reges,  ac  deinde  ad  Carolum  IX. 
Galliae  regem,  alteram  ad  Maximilianura  II.  imperatorem  et  Sigismundum  Augustum 
Poloniae  regem;  illam  Michaeli  Bonello  cardinali  ^Alexandrino",  sororis  suae  nepoti, 
hanc  cardinali  loanni  Francisco  Commendono  mandavit;  utrique  comites  de  Societate 
adiunxit,  Bonello  S.  Franciscum  Borgiam,  Commendono  P.  Franciscum  Toletum 
{Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  7,  n.  4.     Suau  1.  c.  501—502). 

^  Hosius  a.  1571  a  medio  fere  ra.  lunio  ad  raedium  Septembrem  animi  cor- 
porisque  recreandorum  gratia  Sublaci  (Subiaco)  in  raonasterio  S.  Benedicti  versabatur 
{Eichhorn,  Hosius  II  459). 

^  Is  m.  Maio  1571  a  Sociis  Germaniae  superioris  Romam  ad  praepositura  ge- 
neralera  raissus  erat  „procurator"  ;  v.  supra  p.  440. 

^  Comraentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Librura  primum ,  adversus  Cen- 
turias  Magdeburgenses  iussu  Pii  V.  scriptura  (sed  nondura  in  lucera  eraissura) ; 
V.  supra  p.  436—439. 


446  1740.  P.  Hieronymus  Natalis  Canisio,    Roma  12.  lulii  1571. 

quibus  fuerit  cogitationibus  immersus.  quae  mentem  illius  ab  omni 
nostri  cura  prorsus  auocare  uidebantur.  Quo  minus  autem  ille  sibi 
placet  hoc  magis  multis  viris  doctis  et  pijs  qui  librum  hunc  legerunt 
et  mihi  quoque  placet.  Absit  autem  ut  supprimatur,  opus  tam  pium 
quod  insignem  fructum  legentibus  adferre  potest  quin  tu  potius  perge 
quemadmodum  coepisti  ac  Mariam  quoque  et  Petrum  loanni  adiungito  . 
nam  haec  non  solum  a  catholicis  uerum  ab  ipsis  etiam  haereticis 
absque  magno  fructu  legi  non  poterunt  quae  scribuntur  a  te,  cum 
illis  non  solum  doctrinam  ueram  et  pietatem  insignem  et  quam  ego 
primam  orationis  virtutem  esse  iudico  magnam  perspicuitatem "  cum 
non  mediocri  persuadendi  vi  coniunctam  inesse  videamus.  Foelix  est 
haec  obedientia  quae  te  ad  laborem  istum  suscipiendum  compulit. 
Quod  non  recusare  te  poenam''  scribis  alia  poena  quae  tibi  pro  me- 
ritis  tuis  iniungi  possit  non  video  quam  ut  absoluas  praeclaras  istas 
cogitationes  tuas  et  Joanni  Mariam  atque  Petrum  addas.  uerum  ita 
prior  ut  Joannes  in  lucem  prodeat.  hanc  ergo  tibi  poenam  iniungerem  . 
si  quid  in  te  potestatis  haberem.  nunc  autem  penes  quos  haec  po- 
testas  est  eos  vt  id  facerent  admonui  quod  etiam  fecisse  puto.  Bene 
vale  .  et  quae  poena  decernitur  in  te  eam  alacri  animo  suscipe. 

1740.         P.  HIEROA^YMITS   :SfATALIS    Societatis  vicarius   generalis 
CANISIO.  Roma  12.  lulii  1571. 

Ex  apographo  eiusd.  terap. ;  in  margine,  eadem  manu:  „A1  Padre  Canisio". 
Germ.  71  f.  5^— 6^ 

Borgias  Natalem  constUuit  vicarittm;  primum  tamen  provinciales  mutavit.  Deus 
pro  Nafali  orandus.  Socii  operum  dederunt,  ne  Canisii  liber  recognoscendus  trade- 
retur  Magistro  sacri  palatii;  qui  per  annnm  eiim  erat  secum  retenturus.  Cum  cardi- 
nales  Hosius  et  Sirletus  etc.  lihrum  esse  optimum  pontifici  essent  testati,  hic  etim 
sine   mora  vulgari  iussit.    AHqua  in    eo   facile  poterunt  emendari.     Locus  Cypriani. 

Hauendo  intesso  lla"  Reuerentia  Vestra  da  partita  d'  N.  Padre 
e  che  mi  a  lasciato  qui  in  loco  suo  ^  so  che  hauera  compassione 
d'  me  ggia  Veccio  et  molto  inferiore  a  simille  carico  e  pero  li  prego 
mabbi  tanto  piu  per  raccomandato  nell'  sui  sancti  sacrificij  et  oratione, 
et  il  medessimo  domando  al'  padre  Teodorico '-.  N.  P.  auanti  d'  par- 
tirse    ha   fatto    muttatione    d'  Prouinciali"^    [Prouedendo    cioe    per   la 

a)  A  lihr.  corr.  ex  iudico  perspicuitatem  magnam.  b)  A  Ubr.  corr.  ex  recusaie  poenam  te. 

c)  In  ap.  ita  correctum  est  ex  della.  Caeterum  totum  hoc  apographum  (quod  a  fratre  aliquo  laico 
Societatis,  eoque  hispano  vel  lusitano,  scriptum  esse  videtur)  valde  mendosum  est ;  cuius  menda  prae- 
cipua   hic   vel  corrigentur  vel  saltem    notabuntur.  d)  In  ap.  sequitur  etc.  ut  supra.     Quare  ea,  quae 

sequuntur,  uncis  quadratis  inclusa,  supplevi  ex  apographis  eodem  tempore  scriptis  epistularum  a  Natale 
datarum  Moma  10.  lulii  1571  ad  P.  Hoffaeum  (usqtte  ad  Sicilia  inc2.)  et  ad  F.  Vinck  (usque  ad  Mathei 
incl.) ;  quae  apographa  stint  in  Germ.  71  f.3  4. 


'  Natalis  10.  lulii  1571  P.  Hoifaeo  *scripsit,  Franciscum  Borgiam  praepositum 
generalem  Roma  30.  lunii  in  Hispaniam  profectum  (v.  supra  p.  445'),  sibi  curam 
Sociorum  in  Germania,  Gallia,  Italia  degentium  demandasse  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Germ.  71  f.  4»— 5'') ;  cf.  etiam  Sacchinum,  Hist.  S.J.  HI,  I.  7,  n.  12;  1.  8,  n.  11;  ubi 
Natalem  planis  verbis  vocat  „vicarium  generalem"  Societatis. 

2  Canisio. 


Roma  12.  lulii  1571.  447 

Prouincia   Romana   vnita   con   quella   di    Toscana   il   Padre  Alphonso 

Ruiz,  per  Sicilia  jl  Padre  Hieronimo  Domenech,  per  Fiandra  il  Padre 

Balduino  ab  Angelo,  per  quotesta  del  Rheno  il  Dottor  hermano  Tireo, 

per  ]a  Francia  il  Padre  Emondo  hayo   et   per   la  Aquitania  il  padre 

Claudio  Mathei]   et   ha   uoluto    che   restassero  jl   Padre  Pheo",    et  jl 

Padre  Manggio'' '. 

Mi  era  contristato  temendo  che  il  libro  de  V.  R.  venesi  in  mano 

dil  Mastro  Sacri  palatij  ''^  per  esser  reuisto  dalquale  si  serebbe  cauato 

con  difficolta   in   longo    tempo    per   molte   altre   occupationi  che  ha  ^, 

et  forsa  non  si  hauerebbe  auuto  in  manco  de  vn  anno,  il  che  proui- 

dendo  noi  abbiamo  fatto  far  officij  gagliardi'',    in  pero  che  li'^  Reue- 

rendissimi  Varmiense,  et  Sirleto  ^  insieme  con  un  gran  doctor  Spagnolo 

chiamato  Fontiduennas^   hanno   fatto   gran  testimonio  a  sua  Santita, 

di  auer  visto  questo  libro,  et  di  esser  molto  buono,  et  douersi  stam- 

pare  senzza  dimora.   II  Papa  mostrandosi  molto  fauoreuole  et  liberale 

ha  detto  vogliamo '  che  s'  stampe,    o  in  Roma,    o  altroui  senzza  [piu 

uederse  dal  mastro]  ^  sacri  palatij  ne  altri,  di  modo  che  1'  opera  sara 

molto  celebre,  et  cosi  piu  facilmente  poterunt  transigi  censurae  ulfcimo 

loco  ad  uos  transmissae  6.    V.  Reuerentia   facci  gratia  al  Signore  dil 

talento  ehe  li  ha  dato  per  molto  seruirlo.     Non  habbiamo  potuito  in 

sin   adesso   auere   dal  Cardinal   Sirleto   quel   loco   di   Sant   Cypriano, 

Spero  che  si  auera  per  potersi  mandare  con  1'  prima  occasione.    non 

occorre  altro  per  questa.  etc.     De  Roma  12  de  gliuglio  .1571. 

Natalis  eodem    illo  die  12.  lulii  1571  P.  Nicolao  Lanoio  Germaniae  superioris 
procuratori  (v.  supra  p.  440)  reditum  paranti  dedit  ^^Memoriale",  in  quo  haec,  praeter 

a)  Sic;  scnbendum  fuit :  Hoifeo.  b)  Sic;  scribendum  fuit:  Maggio.  c)  gagliardo  ap. 

d)  il  ap.  e)  veglianio  ap.  i)  Haec  supplevi  ex  Natalis  ad  Hoffaeum  litteris ,  quas  supra  dixi ; 

ubi  Natalis  eadem  de  re  scribit. 


^  PP.  Paulus  Hoffaeus  et  Laurentius  Magius,  praepositi  provinciales  Germaniae 
superioris  et  Austriae. 

^  P.  Thomas  Manrique  (Marriques)  0.  Pr.  a.  1565 — 1573  id  officium  admini- 
strabat  {lac.  Qiietif  et  lac.  Ecliard,  0.  Pr.,  Scriptores  Ordinis  Praedicatorum  11, 
Lutetiae  Parisiorum  1721,  xxi). 

^  Concilium  Lateraneuse  V.  in  sessione  X.,  4.  Maii  1515  habita,  prohibuit,  ne 
libri  excuderentur,  nisi  primum  ^examinati"  et  ^approbati"  essent;  et  Romae  per 
pontificis  vicarium  et  magistrum  sacri  palatii  id  praestari  iussit  {Hardiiinus,  Acta 
Conciliorum  IX  1779 — 1781).  Ad  reliqua  autem  magistri  illius  officia,  quae  ad  con- 
tiones  coram  pontifice  habendas,  consilia  theologica  danda  etc.  spectabant,  Pius  V. 
buUa  Romae  29.  Augusti  1570  data  novum  addidit :  In  basilica  S.  Petri  „praeben- 
dam  theologalem"  instituit  eamque,  maxime  doctrinae  S.  Thomae  Aquinatis  tradendae 
gratia,    officio  magistri  sacri  palatii  coniunxit  {Bullarium  Romanum  VII  841 — 845). 

*  Cardinales  Stanislaus  Hosius  et  Guiliehnus  Sirletus.  Epistulas  ea  de  re  ab 
Hosio  ad  Pium  V.  et  ad  cardinalem  Truchsess  datas  v.  infra,  mon.  iitt.  (55). 

^  Petrus  de  Piientiduena  sive  Fontidonius  (f  1579)  Canisium  noverat  Tridenti, 
ubi  sub  Pio  IV.  cum  Petro  Gonzalez  de  Mendoza  episcopo  salmanticensi  concilio 
interfuerat;  postea  canonicus  salmanticensis  et  archidiaconus  albensis  (Elvas,  Lusi- 
taniae  urbs)  fuit  {Hnrter,  Nomenclator  IIP  99;  cf.  etiam  Can.  IV  337). 

"  Vide  supra  p.  444. 


448  1741.  P.  Hieronymus  Natalis  Canisio. 

multa  alia,  ei  mandantur:  ,A1  Padre  Maestro  Canisio  li  dira  la  sodisfattione  che  si 
tiene  grande  del  suo  libro,  et  speranza  delli  altri ;  et  lo  salutara  strettamente  de 
mia  parte"   (ex  commentario,  a  P.  Didaco  Jimenez  scripto;   G.  C.  67  f.  249). 

iy41.         P.  HIEROjS^YMIJS    IS^ATAIilS    vicarius    generalis   Societatis 
lesu  CANISIO.  Roma  21.  lulii  1571. 

Ex  apographis  eodem  tempore  scriptis  litterarum  Natalis  et  ^Postscripti"  earum : 
in  margine,  eadem  manu:  ,Padre  Canisio"  et  „Agiunta  a  quella  del  padre  Canisio". 
Germ.  71  f.  4b-5''  IP. 

Laudat  Canisii  ohoedientiam.  In  praesens  satis  erit,  si  Canisius  contionahitur 
et  libro  de  S.  loanne  edendo  reliquisqiie  dnobus  eniendandis  operam  dabit,  eanique 
lahore  valde  moderato.  De  cursu  philosophico  et  paedagogio  Ingolstadii  per  Socios 
curandis  quid  sentiat,  Bomam  scribet,  postquam  Sociorum  sententias  intellexerit. 

La  settimana  passata  scrisi*  a  la  Reuerentia  V.  ancor  che  breue- 
mente  per  penuria  di  tempo  etc.  in  questa  diro  quelo  che  mi  occorre 
circa  la  sua  scrita  nela  viglilia  di  pentecoste  ^.  Et  quanto  al  esser 
grauato  la  Reuerentia  V.  et  non  scriuer  piu  per  adeso  ci  pare  che 
attenda  ala  editione  del  libro  de  santo  Juanne,  et  ale  emendatione 
deli  altri  duo^,  tanto  piu  hauendo  pigliato''  1' asumtto  de  predicare 
al  Serenissimo  principe^  dil  che  molto  mi  son  ralegrato  nel  Signore 
vedendo  il  buon  animo  con  che  la  Reuerentia  V.  s'  e  offerta  et  ha 
pigliato  questa  impresa,  et  gia  se  sa  la  sua  santa  preparatione  de 
animo  et  obedientia  con  laquale  offerice  di  far  luno  e  laltro  in  sieme 
cioe  scribere  et  predicare,  ma  uogliamo  che  il  padre  canisio  per  lungui 
tempi  [resti]"  [?]  sano  acio  megiio  s' afatiche  con  la  diuina  gratia  nel 
seruitio  del  Signore,  Si  che  per  adesso  bastara  attendere  al  ministerio 
Euangelico,  et  ala  edittion  di  quelli  libri ;  Et  ancora  in  questo  riceuero 
molto  gran  contenteza,  et  consolatione,  intendendo  che  V.  reuerentia 
si  tempera  molto  nelle  sue  fatiche'',  et  cosi  si  lo  raccomando  quanto 
posso  .  poi  che  si  trauaglia  piu  come  V.  Reuerentia  ben  sa  in  lungo 
tempo  pian  piano  che  in  breue  molto  in  freta.  Nel  resto  mi  remeto 
a  quello  che  il  Padre  Prouincial  dira  a  V.  Reuerentia*  il  quale  sempre 
procura  di  consolarla  in  il  Signore.  II  Padre  Lanoi  parti  ali  12.  di 
questo  et  da  lui  intendera  .V.  Reuerentia  le  altre  cose  particolare 
di  Roma.  Non  altro  per  questa.  il  Signor  sia  con  noi  etc.  Di  Roma . 
li  21  de  Luglio  1571. 

Circa  il  negocio  della  Academia  de  Jngolstadio^  non  trouo  che 
V.  Reuerentia   abbia   scritto   il   suo  parere   a  N.  P.*^  et  primo  potra 

a)  JJe  liuius  apofjyaphi  menclis  idem  dicendum  est,  quod  (lictum  est  supya  p.  446 ''.  b)  In  ap. 
sequituy  auendo,  ohlitt.      c)  Hoc  vel   siniile   v.   a  Ubi:  omissum   esse   omnino   videtui:  d)  fatichi  ap. 


*  Vide  supra  p.  443. 

^  Libros  de  B.  Maria  Virgine   et  de  S.  Petro  significat,    quos  Canisius    contra 
Centuriatores  parabat ;  v.  supra  p.  438. 
^  Ferdinando  II.  archiduci. 

*  Vide  infra,  mon.  oen.  (17),  litt.  (56). 

*  Vide  quae  de  hoc  negotio  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

*  Francisco  Borgiae  praeposito  generali. 


Roma  21.  lulii  1571.  449 

ragionar  di  quello  col  Padre  Lanoy  passando,  et  aspetar  che  il  Padre 
Theodorico  ^  et  il  Padre  Pisa  li  mandino  le  sue  sententie  con  le  copie 
dela  Resolutione  del  Senato  aulico  et  de  1'  emendatione  che  sopra  di 
quella  fece  nostro  padre  Generale  le  quale  io  ho  mandato  a  detto 
Padre^  et  visto  tuto  V.  Reuerentia  col  parer  loro  me  mandara  in- 
sieme  il  suo  et  dil  Padre  Lanoy,  quel'  che  si  ha  de  uedere  principal- 
mente  e  suponendo  le  emendatione  di  N.  P.  Generale  s'  occorre  altra 
cosa  circa  quella  risolutione  etc. 

Harum  litterarum  mentionem  fecit  P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.,  cum  Augusta 
30.  Augusti  1571  Natali  *scriberet:  ^Nella  lettera  che  1' altra  volta  scrisse  ]a  R.  V. 
al  P.  Canisio  sopra  di  1'  assunto  della  faculta  delle  Arti  et  del  Pedagogio  in  Jngol- 
stat,  si  faceua  mentione  che  Lanoyo  anchor  dicessi  con  li  altri  il  suo  parere"  etc. 
(ex  autographo;  G.  Ep.  coll.  I  f.  220*).  Negotium  autem  illud  „facultatis  artium  et 
paedagogii"  sive  philosophiae  scholastico  modo  per  ^cursum"  quendam  2 — 3  anno- 
rum  et  grammaticae,  litterarum  humaniorum,  rhetoricae  in  paedagogio  sive  gym- 
nasio,  quod  nunc  vocamus,  tradendarum  sic  habebat :  Quia  superioribus  annis  multi 
harum  disciplinarum  studiosi  ob  ^confusam  studendi  rationem"  (cf.  Can.Y  715  728) 
aliasque  rationes  in  litteris  et  pietate  parum  profecerant,  et  quia  cum  Sociis,  qui 
in  universitate  docebant,  reliqui  professores  saepe  discordabant,  Albertus  V.  dux 
a.  1570,  expertus,  Bavariam  —  ita  ipse  in  litteris  a.  1571  ad  Borgiam  praepositum 
generalem  datis  affirmat  —  „restitutae  avitae  pietatis  magnam  partem  Societati 
debere",  et  existimans,  academiae  ingolstadiensi  „optime  consultum"  fore,  „si  juventus 
morum  ac  pietatis  Magistros  eos  simul  haberet,  quos  eruditionis  ac  Doctrinae  Pa- 
tronos  tam  utiles  esset  experta",  per  Simonem  Thaddaeum  Eck  cancellarium  suum 
et  Martinum  Eisengrein  vicecancellarium  universitatis  (qui  ducis  consilium  valde 
probabant)  cum  Sociis  agere  coepit,  „ut  Paedagogii  Academici,  ac  Philosophici 
cursus  curam  et  solicitudinem  in  sese  reciperent"  [Mederer  1.  c.  IV  824 — 325). 
Qua  de  re  Borgias  Paulo  Hoffaeo  provinciali  Roma  31.  Septembris  1570  *scripsit: 
„S'  ^  uista  la  richiesta  fatta  per  il  signor  Cancelario  et  il  signor  Eisengrenio  de 
parte  dell'  Illustrissimo  duca,  sopra  il  pigliar  1'  assumpto  dela  facolta  della  philosofia, 
et  lettere  di  humanita"  ;  quae  Socii  usque  adhuc  libere,  non  „per  obligo"  tradebant ; 
permittitur  igitur  Hoff^aeo,  ut  proximo  anno  rei  periculum  faciat,  ita  tamen,  ut  et 
Sociis  et  externis  sua  constet  libertas ;  deinde,  si  rem  cum  aliorum  emolumento  et 
sine  magno  sodalium  detrimento  fieri  posse  visum  erit,  de  „perpetuo  assumpto"  agi 
poterit.  Et  in  eandem  fere  sententiam  Borgias  Hoffaeo  iterum  *  scripsit  25.  Novem- 
bris  1570  (ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  123''  136).  Itaque,  cum  inter 
Eisengreinium,  cui  dux  20.  Octobris  1570  supremam  universitatis  curam  cum  nomine 
^inspectoris"  vel  ,patroni"  dederat  [Pfleger,  Eisengr.  86.  Mederer  1.  c.  II  328  331), 
Eckium,  Hoffaeum,  professores  externos  (quibus  ducis  consilium  valde  displicebat) 
multa  consilia  collata  essent,  Monachii  30.  lanuarii  1571  „ad  mandatum"  ducis  ab 
Erasmo  Vendio  sive  Vendt  uno  ex  praecipuis  ducis  consiliariis,  viro  valde  religioso 
et  litterarum  amantissimo  [K.  v.  Beinhardstottner  1.  c.  [v.  supra  p.  99]  IV  57  62 — 64 
138),  datus  est  senatus  aulici  „recessus"  sive  „resoIutio"  germanica,  qua,  quid  iuris, 
quid  officii  ea  in  re  rectori  universitatis,  senatui,  Societati,  professoribus  reliquis, 
studiosis  esset,  accurate  definiebatur  (exstat  apud  Mederer  I.  c.  IV  326 — 333;  cf.  etiam 
infra,  ante  ep.  n.  1744).  Quam  ^resolutionem"  ab  Hoffaeo  Romam  missam  ibique  a 
Socio  aliquo  latine  redditam  et  numeris  distinctam  cum  Franciscxs  Borgias  prae- 
positus  generalis  legisset,  Roma  7.  Aprilis  1571  ad  Hoffaeum  *litteras  misit,  quibus 
eum,    quae   in   illa  immutanda  esse  censeret,    singulatim  docebat;    haec,    quia    com- 


'  Theodoricus  Canisius. 

^  Theodorico;  id  ex  Natalis  *Iitteris  21.  lulii  1571  ad  P.  Alphonsum  Pisanum 
datis  intellegitur  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  71  f.  ll''j. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  29 


450  1742.  Canisius  Ferdinando  II. 

modius  paulo  infra  (ante  ep.  n.  1744)  ponentur,  hic  omitto ;  epistulam  Borgias  sic 
terminavit:  ,Tutte  queste  cose  sara  ben  clie  V.  R.  le  mostri  alli  Padri  Petro  et 
Theodorico  Canisio,  et  che  oltra  di  loro  iutenda  il  parer  del  P.  Lanoy,  et  degli  altri 
suoi  consultori"    (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  166). 

Lanoius,  quid  hac  de  re  cum  Canisio  contulerit,  in  litteris  ad  Natalem  datis, 
quas  supra  niemoravi,  his  verbis  declarat:  ,J1  .P.  Canisio  mi  ha  mostrato  et  letto 
obiter,  la  lettera  la  quale  nel  nome  del  Signor  Duca  fu  mandata  al  P.  nostro ',  et 
la  censura  di  sua  Paternita"  circa  di  quella,  et  oltra  di  questo  habbiamo  noi  duoi 
notato  et  mutato  alchuni  punti  et  cose,  in  quella  censura  per  ridure  tutto  il  negotio 
a  certi  terminj  vn  puocco  piu  conuenientj  a  1'  una  et  a  1'  altra  parte.  Diffare  et 
totalmente  leuare  il  disegno  del  l'  assumto  (come  forsi  alchuni  giudicano  che  si 
dobberia  fare)  non  pare  che  adesso  si  possa  fare  senza  grande  turbatione  del  Duca 
et  delli  Signori  etc.  Pure  essendo  anchora  la  Compagnia  libera*»  et  in  probatione 
di  quel  peso  insin'  al  mese  di  Marzo  (come  io  intendo)  bisogna  che  si  tenga  forte 
per  retenere  la  sua  liberta  religiosa  muniendosi  anchora  contra  le  calumnie  che  nel 
futuro  se  li  potrianno  intentare  li  aemulatorj,  come  verbi  gratia,  doue  si  dice  nella 
lettera  ducale  che  li  nostri  professori  siano  huomini  graui  ^  etc.  vbi  fortasse  respi- 
citur  ad  barbam  et  reliquum  hominem  exteriorem  potius  quam  ad  interiorem  etc. 
sed  de  his  et  alijs  P.  Canisius  (et  reliqui  doctores)  ad  cuius  censuram  me  reuiitto." 

Canisius  Natali  respondit  1.  Septembris  1571. 

1742.  CANISIUS  FERDIXA:ND0  II.  Austriae  archiduci,  Suebiae  prin- 
cipi,  comiti  tirolensi  etc.  Oeniponte  1.  Augusti  1571. 

Ex  editione  principe  (1)  operis,  quod  inscribitur:  ,Commentariorum  de  Verbi 
Dei  corruptelis  Liber  primus:  In  quo  de  sanctissimi  praecursoris  Domini  loannis 
Baptistae  historia  euangelica,  cum  aduersus  alios  huius  temporis  sectarios,  tum 
contra  .  .  .  Centuriatores  pertractatur.  Authore  D.  Petro  Canisio  Societatis  lesu 
Theologo  nunc  primum  editus^  Dilingae  1571,  f.  a  2=^— b  4''.  Eaedem  litterae,  pau- 
lulum  tamen  emendatae,  in  eiusdem  operis  editione  secunda  (2)  exstant  (Commen- 
tariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Liber  priraus  :  ...  ab  Authore  D.  Petro  Canisio  . . . 
nunc  primum  recognitus  et  auctus,  Dilingae  1572,  f.  a  2^ — b  2^).  Quae  deinde  a 
Canisio  locis  haud  paucis  immutatae  in  editione  tertia  (3)  (Commentariorum  de  Verbi 
Dei  corruptelis,  Tomi  duo.  Prior  de  .  .  .  loanne  Baptista  .  .  .  disserit  .  .  .  D.  Peti-o 
Canisio  Societatis  lesu  Theologo,  tum  Authore,  tum  Recognitore,  Ingolstadii  1583, 
f.  a2^— a4^)  positae  et  in  quarta  (4)  (Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis 
Tomi  duo  .  .  .,  Lugduni  1584,  i.*^''—*^^)  repetitae  sunt. 

Nihil  fere  magis  est  nocivum  quam  sacrarum  Scripturarum  prava  interpretatio. 
Ita  Novum  Testamentum  depravarunt  Centuriatores,  suam,  non  maiorum  sententiam 
secuti.  Id  quod  Canisius  ex  Sancti  loannis  Baptistae  historia  evangeUca  illustrat, 
aliorum  quoque  haereticorum  habens  rationem.  Ferdinandi  I.  imperatoris,  et  reli- 
gione  et  prudentia  et  morum  honestate  insignis,  imaginem  plane  veram  Ferdinandus 
archidux  refert.  Consiliarii  quoque  eius  excellunt  fidei  constantia.  Optime  Ferdi- 
nandus  et  errantes  ad  ecclesiam  reducere  studet,  et  ftdeles  in  officio  retinet. 

a)  Ita  Lan.  ipse  correxit  ex  la  sua  censura.        b)  Hoc  v.  a  Lan.  supra  versum  scriptum  est. 


'  Recessum  vel  ^resolutionem",  quam  modo  dixi,  a  Lanoio  significari  cognoscitur 
ex  verbis,  quae  paulo  infra  sequuntur ;  v.  adn.  2. 

-  Eecessus  sic  habet:  „Daneben  sy  die  Vatter  Vleifi  thuen  sollen,  damit  sy  den 
Cursum  mit  ansechlichen  geschickhten  Leuten,  sovil  jederzeit  miiglich  sein  wirdet, 
versehen,  die  tauglichen  und  angenehmen  Professores  nit  zu  baldt  verkehren  oder 
andern"  etc.  {Mederer  1.  c.  IV  330—331).  Aliqui  ex  Societatis  magistris  ingolsta- 
diensibus  iuvenes  (imberbes?)  erant;  velut  Carolus  Ursinus  (cf.  Can.  V  306')  philo- 
sophiae  profe.ssor. 


Oeniponte  1.  Augusti  1571.  451 

SERENISSIMO  \  ET  ILLVSTRISS.  PRIN-|CIPI  AC  DOMINO, 
D.  FERDINAN-  DO  Austriae  Archiduci,  Sueuiae  Prin-|cipi,  Burgauiae 
Marchioni,  Tyrolis  |  et  Habspurgi  Comiti  etc,  patro-  j  no  ampliss.  be- 
nignissimoque  |  Petrus  Canisius  |  Theologus  j  S.  P.  D. 

QVEMADMODVM   in    rebus   humanis   nihil  est,   FERDINANDE 
Princeps  Illustrissime,   verbo   dei   secundum  Cathohcae   fidei  regulam 
atque   interpretationem   intellecto,    et   ad  verae   pietatis  studium   ac- 
commodato    praestantius ,    bonorumque    animis    iucundius,    et    magis 
Ecclesiae  salutare:    ex  hoc  enim  diuino  semine   in  hominum  animos^ 
insperso  iaetissima  virtutum  omnium  seges  exoritur,  et  fructus  vber- 
rimi  sane  proferuntur  ^ :  ita  vicissim  riihil  fere  comperias,  quod  eodem 
verbo  Dei  perperam  accepto,    et   ad   impuros  animi  motus  explendos 
detorto  perniciosius,    ad   sanctissimaeque   religionis   disciplinam   labe- 
factandam  ac  dissokiendam  opportunius,   ad  tetras  denique  impiarum 
opinionum   pestes   in    Rempub.  Christianam   importandas  vehementius 
esse  possit.  Ego  vero  cum  ipse  mecum  diligentius  cogitarem,  quanta 
esset,   his  praesertim  temporibus,  multorum  in  sacris  literis  peruerse 
tractandis  atque  corrumpendis  vel  h'centia,  vei  insania,  et  quanti  hinc 
malorum  fluctus  ac  tempestates  Christianum  orbem  obruerent,  totam- 
que  Christi  Ecclesiam   ex  omni  parte  concussam  exagitarent,    operae 
precium  me  facturum  putaui,    si  omne  meum  studium  eo  potissimum 
conferrem,  vt  multiplices  verbi  Dei  corruptelas,  quae  hac  aetate  nostra 
quam    latissime  patent,   inuestigarem,    et  quantum  quidem   per  occu- 
pationes  iiceret,  literis  consignatas  in  lucem  aspectumque  proferrem. 
Quam  ad  rem  inprimis  me  permouerunt  vt  noui,  sic  petulantes  plane 
scriptores  ij,  qui  ab  historia  illa  sua  Ecclesiastica  per  Centurias  edita 
id  nominis,  vt  Centuriatores  dicerentur,  vulgo  sunt  consecuti.   Etenim 
in  horum  voluminibus,  quae  illi  sane  multa  et  ingentia  conscripserunt, 
non  pauca  videre  licet,  quae  ob  insignes  locorum  noui  testamenti  et 
historiae    Euangelicae    deprauationes,    partim    iustam    indignationem, 
partim   vero   commiserationem    pijs   oranibus    non   mediocrem   merito 
adferant.     Quis  enim   de  Christiana  rep.  bene  sentiens,    aequo  animo 
ferre   possit,   audacissimos   homines   Dei  verbum   sic   interpretari,    vt 
omni  antiquitate  contempta,    et  communi  doctorum  iudicio   saepe  re- 
pudiato,  veritatem  Euangelicam,  qua  nihil  nobis  antiquius  esse  debe- 
bat,    ad  sectas  nouas  contra  veteris  Ecclesiae  doctrinam  corroboran- 
das,    et    ad    praua    dogmatum    instituta    confirmanda,    omni    abiecto 
pudore  rapiant,  malitioseque  conuertant?    Quem  autem  non  misereat, 
tam  multos,   praesertim  rudiores,    ex   istorum   authorum   impuris   la- 
cunis  aquas  minime  salutares  haurire,  et  pro  antidoto  exitiale  vene- 
num  bibere:   neque   solum  horas  bonas   in  huiusmodi  Centurijs  malis 
euoluendis  perdere,  verum  etiam  Christianae  pietatis  et  fidei  magnum 

.a)  animis  3  4. 


'  Cf.  Mt  13,  3—23;  Mc  4,  3—21;  Lc  8,  5—15. 

29^ 


452  1742.   Canisius  Feidinando  II. 

facere  detrimentum?    lam  vero  quoniam  Centuriarum  libri  syluam  et 

materiam  confutandi  amplissimam  continent,  et  ex  ijs  infinitae  prope- 

modum  corruptelae  possunt  ostendi'',    satis   nobis   in   praesentia   fore 

videbatur,   si  maxime  honoratas  Euangelij  personas,    de  quibus  trac- 

tatio   institueretur  nobis  proponeremus,    quasque   ab   istorum  iniurijs, 

quantum    in    nobis    esset,   diuina   ope    confisi,    vindicare   conaremur''. 

Inter   has    vero   primum   loanni   Baptistae   locum   tribuimus,   de   quo 

tam  multa  et  admiranda  nobis  Euangehj  scriptores  tradiderunt,  quem- 

que  Christus  ipse  caeteris  mortalibus  illustri  praedicatione  longe  ante- 

posuit  ^    Eius  autem  non  solum  eximiam  vitae  innocentiam  et  sancti- 

tatem  ab  istis  maleuole  oppugnatam  defendimus,  sed  et  caetera  quae 

de  illo  in  sacris  literis  perscripta,    ab  istis  vero  insigniter  deprauata 

sunt  ex  Patrum  magis  quam  nostra  sententia,   voluimus  interpretari. 

Neque  enim  nos  fugit  quam  praeclare  dixerit,  suoque  exemplo  Chri- 

stianos  omnes  admonuerit  Basilius  vere  magnus,  cum  ad  Antiochenam 

Ecclesiam   ita    scripsit:    JJcazr^    ok   TjfieiQ   ouze    iiap    a/Mov  Ypa(poij.ivrjV 

'fjfjiiu    VBiozipav    Tiapaoeyopel^a,    ooze    adrol    za    tyjq    ■/^pezipag    oiavoiaQ 

ytvv'qpa.za.  Tiapadidovat  zolpCopev,    vja  pTj  a.vbpoiTziva  AoyiCojvzai  za  zrjQ 

euae^eia.Q    prjpaza,    «//'   dzep    Tiapd    ztov    djicov    Tzazptov    dedidfj.Ypel)a, 

zaoza  zoiQ   eptozcoaiv  r^paQ  dtaYyirAopev^.     Hoc    est:    Nos    vero    fidem 

neque  ab  alijs  scriptam,  nobis  nouitiam  admittimus,  neque  ipsi  men- 

tis    nostrae    germina    siue    cogitationes    tradere    audemus,    vt    verba 

religionis"  humana  commenta  esse   non  existimentur :    verum  quae   a 

sanctis  Patribus  edocti  sumus,    ea   interrogantibus   nos   annunciamus. 

Etsi    vero    cum   primum   huic   operi   manus   admouerem,    plane   con- 

stitutum   habebam,    grauiores   duntaxat    Centuriatorum   errores   indi- 

care;   tamen   in   progressu   non   potui   non    mutare   consilium ,   prop- 

terea   quod   re   ipsa   conperirem,    plaeraque    ab    illis   adferri'*,    quae" 

cum   multis'^  essent  communia,    quaeque   ab   alijs   sectarum  magistris 

male  accepta  ipsi  peius  imitarentur.    Quare  huc  etiam  deducti  sumus, 

vt  ad  scriptores  alios  nouos,  qui  Catholicam  doctrinam  multis  modis 

oppugnant,    et   aeque    sicut'   Centuriatores,    spreto   Ecclesiae    iudicio, 

verbi   diuini  et  Euangelij  nomine  sibi  maximopere''  blandiuntur,  sub- 

inde  digrederemur.    Horum  ego  sententias  inter  se  comparatas,  saepe- 

numero    diuersas,    nonnunquam    plane   contrarias,    de    loanne    autem 

nostro   mira  quaedam  et  inaudita'  eflfutientes,    ef  historiam  demum' 

a)  proferri  3  4.  h)  videbatur  fore,  si  ad  maxime  honoratas  Euangeli.j  personas  nos  conuer- 
teremus,  easque  diuina  ope  conflsi  vindicandas  nobis  proponeremus  3  4.  c)  religonis  1.  d)  quod 
eos  re  ipsa  comperirem,  plaeraque  adferre  2  3  4.  e)  quae  illis  3;  quae  ipsis  3  4.  t)  In  3  4  addita 
sunt  vv.:  aeque  coecutientibus.  g)  et  perinde  ac  3  4.        h)  tantopere  3  4.        i)  In  3  4  addita  sunt 

vv.:  sed   et   ridicula  prorsus  commenta  et  sensa.        k)  nec  minus  3  4.        1)  Hoc  v.  non  est  in  3  4. 


^  „Amen,  dico  vobis:  non  surrexit  inter  natos  mulierum  maior  loanne  Baptista"  : 
Mt  11,  11. 

^  Ep.  140  (alias  60)  n.  2,  In  editione  a  monachis  0.  S.  B.  maurinis  facta  eadem 
sunt  verba,  praeterquam  quod  pro  ?.oyi!^iovTat  positum  est  notrj<7wiJ.s^,  et  pro  -aTpwv 
scriptum  est  IlaTi/w)'.' ;  ad  ~oirj(Tw/j.E'^  autem  editor  maurinus  haec  adnotat:  ,lta 
septem  mss;  unde  miror  legi  in  editis  /.oyi^wvrai'^   [Migne,  P.  gr.  XXXII  588). 


Oeniponte  1.  Augusti  1571.  453 

Euangelicam  tot  modis  deprauantes  inueni,  vt  eas  quidem  stultitias 
non  potuerim  non  breuiter  annotare,  et  adhibita  quadam  censura 
lectori  proponere,  vt  ita  demum  possent  omnes  de  istorum  malis 
artibus  et  corruptelis  Euangelicis  certius  iudicare\  «Quamobrem  fac- 
tus  est  hic  liber  aliquanto  maior,  quam  fore  initio  putabamus,  prop- 
terea  quod  praeter  excerptas  varijs  e  scriptoribus  nouis  corruptelas, 
quae  praetereundae  non  videbantur,  argumenti  propositi  occasio  huc 
nos  inuitaret,  quasique  pertraheret,  vt  identidem  loca  e  sacris  literis 
cognata  intersereremus,  et  his  graues  nouatorum  errores  ac  foedas 
deprauationes  aliqua  ex  parte  coargueremus.  Fateor  equidem  in  hoc 
tam  lato  argumenti  genere,  quod  nescio  an  quisquam  antea  scribendo 
sit  persequutus,  nonnulla  contractius,  alia  copiosius  a  nobis  explicata 
videri  posse:  sed  quoniam  de  corruptelis  verbi  Dei,  et  non  de  lo- 
anne  tantum  nobis  propositum  erat  scribere,  haudquaquam  ab  insti- 
tuto  nostro  ahenum  putauimus,  si  rem  varijs  e  scripturarum  testi- 
monijs  auctiorem  redderemus,  et  prout  sese  daret  occasio,  de  cor- 
ruptelis  incidentibus  iam  breuius,  iam  fusius  dissereremus.  Tanto 
autem  minus  operae  huius  nos  poenitet,  quod  speremus  aliquem 
vsum  et  fructum  inde''  consecuturum,  partim  ad  purum  putum  Dei 
verbum"  rectius  accipiendum  et  meliore  fide  tractandum  in  Ecclesia, 
partim  ad  sathanicas  istorum  technas  accuratius  deuitandas  et  fortius 
debellandas,  qui  pro  diuinis  eloquijs  suas  ipsorum  cogitationes  atque"* 
somnia  passim  venditant  imperitis.  Si  enim  antehac  vnquam,  nunc 
vel  maxime  videmus  effectum,  quod  Apostohis  Paulus  in  haec  ipsa 
procul  dubio  tempora  prospiciens,  haud  sine  prophetico  spiritu,  fu- 
turum  ita  praedixit:  ERIT  tempus,  cum  sanam  doctrinam 
non  sustinebunt:  et  a  veritate  quidem  auditum  auertent, 
ad  fabulas  autem  conuertentur^.  Nam  vere  fabulosum'  ac 
friuolum  habendum  est,  quicquid  vafri  homines  veterisque  pietatis 
hostes  ad  corrumpendam  diuinae  veritatis  synceritatem  admiscent, 
quicquid  pro  suo  priuato  sensu,  ad  communem  Ecclesiae  sensum  et 
consensum  eludendum  excogitant,  quicquid  nouorum  falsorumque 
dogmatum  inuehunt  ac  praetextu  verbi  commendant  atque  defendunt. 
Vt  hinc  merito  illis  queat  opponi*^,  quod  olim  Propheta  dixit  regius: 
Narrauerunt  mihi  iniqui  fabulationes,  sed  non  vt  lex 
tua.  Et  illud:  Tempus  faciendi  Domine;  dissipauerunt 
legem  tuam,  quodque  in  eodem  psalmo  idem  ille  canit:  Re- 
spondebo    exprobrantibus     mihi    verbum^.     Verum^'    paulo 

a)  censura  commonere  Lectorem,  ne  malis  istorum  artibus  et  corruptelis  Euangelicis  sibi  pa- 
tiatur  illudi  3  i.  b)  poenitet,  quanto  magis  confidimus  vsum  inde  et  fructura  aliquem  3  4.  c)  verbi  1. 
d)  cogitationes  meraque  3  4.  e)  In  3  4  se.quituy  commentitium.  f )  dogmatum  verbi  Diuini  praetextu 
et  tegmine  commendatum,  iudici  populo  dictitant,  scriptitant  et  inculcant.  Vt  hinc  merito  illis  Ortho- 
doxus  opponat  3  4.        g)  Qitinque  vi\  sqq.  non  sunt  in  3  4. 


'  2  Tim  4,  3  4. 

2  Ps  118,  85  126  42.     Recte  Canisius    postea    pro    verbis    ,Propheta    regius" 
posuit  ^Orthodoxus"   (v.  supra,    adn.  f ) ;    neque    enim    huic   psalmo   nomen  Davidis 


454  1742.  Canisius  Ferdinando  II. 

post  Lectorem  pluribus  admonebimus ,  quousque  istorum  progressa 
sit  impietas,  qui  ex  Dei  verbo,  non  suum  modo,  sed  et,  si  libere 
dicendum  est,  Sathanae  verbum  efficere  non  reformidant^ 

Ego  vero  has  operis  nostri  primitias,  qualescunque  demum  illae 
iudicabuntur,  nulli  sane  libentius,  quam  tibi,  Serenissime  Princeps, 
offerendas  dedicandasque  putaui :  teque  etiam  atque  etiam  rogo,  vt 
me  Cathoh'cis,  hoc  est,  legittimis''  armis  cum  coniuratis  CathoHcorum 
hostibus  depugnante,  non  modo  spectator  intentus,  sed  fidus  etiam 
patronus  adesse  non  graueris.  Tantum  enim  est  nomen  tuum,  tanta- 
que  authoritas,  vt  quod  patrocinio  tuo  commendatum  est,  aduersus 
aemulorum  latratus  et  insultus  sese  facile  tueatur.  Nam  praeter" 
ingenij  tui  vim  ac  praestantiam  singularem,  quam'  in  administratione 
Reip,  non  obscure  demonstras,  et  praeter  heroicam  animi  fortitudinem, 
qua  res  et  labentes  erigis,  et  arduas  difficilesque  moderaris'',  eo 
generis  etiam  et  natalium  splendore  cohonestatus  es",  vt^^  nobiliores 
et  illustriores  in  imperio=  Principes  nullos  habeamus.  Noti  sunt  aui, 
noti  proaui  tui  ex  Austriaca  stirpe  progeniti,  quos  partim  Cathohca 
religio,  partim  probata  vitae  morumque  integritas,  partim  bellica 
virtus''  in  tantum  cuhnen  euexit,  vt  permagnam  Europae  partem 
sibi  subiecerint,  et  aliquot  iam  seculis  sacrum  Rom.  Imperium  summa 
cum  laude  gubernarint.  Nihil  dicam  de  optimo  et  aequissimo  lauda- 
tissimoque  Principe  et  Imperatore  D.  FERDINANDO  patre  tuo',  cuius 
mortem  velut  communi  parente  orbata  Germania  luxit  atque'"  de- 
plorauit^.  Ac  fuit  ille  quidem  fehx,  si  hoc  nomen  mortahbus  vere 
potest  contingere,  felix  inquam,  non  a  subiugatis  hostibus,  quos  etiam 
tyranni  ferocissimi  saepenumero  sibi  subiecerunt ' :  non  a  reportatis 
amplis  spolijs,  quae  cupidissimos  et  rapacissimos  homines  delectare 
quidem  possunt,  explere  autem  et  satiare  nullo  modo:  sed  a  vera  et 
orthodoxa  reh'gione,  quae  ad  bene  beateque  viuendum  inprimis  per- 
tinet,  semper  integre  conseruata,  et  ab  ea  prudentia,  qua  difficilJimum 
ruentis  imperij  statum  mirifice  sustentauit,  et  ob  vitae  synceritatem, 
quam  et  optimus  Rex,  et  clarissimus  Imperator  ita  perpetuo  praestitit, 
vt  non  solum  apud  vicinos,  quibus  maximae  fuit  venerationi,  sed 
etiam  apud  exteros  et  immanes  Turcas  laudem  et  gloriam  sibi  maxi- 
mam    conciharit.     Huius    tu    nomen    auspicatissime    nobis    refers,    et 

a)  reformidant,  sequens  mox  ad  Lectorem  praemonitio  demonstrabit  3.  b)  legitimis  4.  c)  Hoc 
V.  non  est  in  3  4.  d)  obscure,  cunctis  ostendis,  et  animi  heroica  fortitudine  res  labentes  erigis.  et 
arduas  pace  belloque  moderaris  3  4.  e)  Hoc  v.  noii  est  in  3  4.  f )  Vide  infra,  adn.  1.  g)  Ger- 
mania  3  4.  h)  In  3  4  addita  sunt  vv.:  et  singularis  in  imperando  dexteritas.  i)  gubernarint.  His 
heroibus  adiungi  meretur,  quem  honoris  gratia  nomino,  aequissimus  laudatissimusque  Bex  et  Imperator 
D.  FERDINANDVS,  parens  tuus  3  4.        k)  ac  merito  3  4.  1)  subegerunt  3  4. 


inscriptum  est,  neque  in  versione  LXX,  neque  in  vulgata,  neque  in  Masorah;  nec, 
quis  eum  composuerit,  aliunde  cognosci  potest. 

'  Canisius  in  posterioribus  editionibus  (1572,  1583,  1584)  liaee  verba  inseruit: 
^praeter  te  fratresque  tuos".  Ferdinandi  fratres  erant  Maximilianus  11.  imperator 
et  Carolus  archidux  idemque  Stiriae,  Carinthiae,  Carniolae  etc.  princeps. 

2  Ferdinandus  I.  imperator  25.  lulii  1564  mortuus  est. 


Oeniponte  1.  Augusti  1571.  455 

virtutes  partim  aemularis  strenue,  partim  ad  viuum  quodammodo  ex- 
primis,  si  praesertim  quotidianam  in  te  sobrietatem,  si  clementiam 
singularem  et  incensum  auitae  religionis  studium  consideremus.  Quibus 
sane  rebus  id  consequeris,  vt  magni  paruique  te  suspiciant,  tantum- 
que  tibi  authoritatis  deferant,  quantum  boni  omnes  in  summo  Prin- 
cipe  venerantur  atque  colunt.  His  accedit  iudicij  solertia,  quam  cum 
in  te  saepe  alias,  tum  vero  maxime,  quo  tempore  serenissimo  patri 
tuo  tibique  a  sacris  concionibus  essem  ^,  facile  animaduerti.  Adeo 
dextere  ac  perite  inter  casta  et  impura,  inter  orthodoxa  et  adulterina 
dogmata  potes  discernere  atque  diiudicare.  Nam  et  spiritualis  vnctio, 
quae  Catholicum  pectus  de  omnibus  creditu  necessarijs  haud  difficulter 
docet^,  abunde  suppetit  tibi,  qui  veteris  religionis  es  tenacissimus 
custos.  Tu  vero  ipse''  nihil  habes  antiquius,  quam  matri  venerandae 
Ecclesiae,  non  solum  de  scripturis  diuinis  testanti,  sed  etiam  genuinum 
earum  sensum  interpretanti  credere'',  eiusque  decretis  et  authoritati 
obtemperare.  Siquidem  ex  rege  sapientissimo  Salomone  praeclare  di- 
dicisti,  ad  filiorum  Dei  officium  vel  maxime  pertinere,  vt  non  modo 
patris  aeterni  disciplinam  obseruent,  verum  etiam  Ecclesiae 
matris  legem  non  deserant,  et"  a  muliere  aliena^  improbaque 
pellice,  quae  typum  haereseos  gerit  fucoque  meretricio*^  multis  im- 
ponit,  magnopere  sibi  caueant  prospiciantque  *.  Proinde  nulla  in  parte 
Catholici  dogmatis  claudicas^,  sed  quod  optimi  Principis  proprium 
esse  debet,  integram  verae  fidei  et  Ecclesiasticae  traditionis  regulam 
inuiolate  custodis,  neque  tibi  quicquam  cum  Ecclesiae  desertoribus 
negotij  esse  potest.  Pridem  enim  intelligis,  quantum  detrimenti  atque 
periculi  Resp.  capiat,  vbi  libera  nouae  impietati  sunt  diuersoria:  recte- 
que  iudicas,  a  tuis'  prouincijs,  quae  Catholicum  nomen  profitentur 
hactenus,  alienum  prorsus  esse  oportere,  vf^  cum  suo  Principe  in 
religione*^  discrepent,  et  in  varias  de  fide  opiniones  atque  sententias 
distractae  diuulsaeque,  grauissimis,  vt  fit  alibi,  seditionibus  diuexen- 
tur''^.    Praetereo  insignem  grauitatem  et  raram  sapientiam  paremque 

a)  custos.     Vnde  3  4.         b)  fidem  liabere  S  4.         c)  In  3  4  sequitur  idcirco.         d)  meritricio  1. 

e)  custodis,  maiorum  sacra  instituta  sedtilo  defendia,  a  religionis  nouandae  studio  et  consuetudine 
semper  abhorres.  lampridem  enim  intelligis,  quantum  inter  veterem  et  nouam  fldem  intersit,  et 
quam  dispares  fructus  ab  vtraque.  vt  ita  dicam,  arbore  colligantur.    Tuni  praeclare  iudicas,  tuis  5  4. 

f )  hactenus,  vt  indecorum,  ita  et  perniciosum  fore,  si  3  4.  g)  in  Orthodoxa  doctrina  3  4.  h)  vt 
alibi  passim  euenit,  seditionibus  exagitentur  2 ;  opiniones  sententiasque  distractae,  id  quod  libet,  in 
sacris  quoque  sibi  licere  arbitrentur  3  4. 


^  Canisius  Vindobonae  Ferdinandi  I.  Romanorum  regis  contionatorem  egit 
a.  1553 — 1555;  Pragae  coram  Ferdinando  II.  arcliiduce  (qui  loco  Maximiliani  fratris 
Bohemiae  regnum  administrabat)  a.  1555  et  1556  compluries  orationes  sacras  habuit 
{Wolfsgruher  1.  c.  [v.  supra  p.  16^]  69  605.    Can.  I  438  548  613  747  768). 

2  Cf.  1  lo  2,  20;  2  Cor  1,  21. 

3  Prv  1,  8:  2,  16.  *  Cf.  Prv  7,  4-27. 
*  3  Rg  18,  21.   Ps  17,  46.    Hebr  12,  13. 

•^  Canisius  his  verbis  subobscure  terras  significat,  quibus  Maximilianus  et 
Carolus,  Ferdinandi  fratres,  imperabant:  Bohemiam,  Austriam  inferiorem  (infra  et 
supra  Anisum),  Stiriam,  Carinthiam  etc. ;  v.  supra  p.  223'  238  367. 


456  1742.  Canisius  Ferdinando  II.    Oeniponte  1.  Augusti  1571. 

in  religione  Catholica  propugnanda  constantiam  illorum,  quos  multis 
tu  populis  gubernatores,  consiliarios  ac  praesides  lectissimos  prae- 
fecisti^.  Taceo,  quam  crebro  diligenterque  cures,  vt  in  viam  redeant, 
raentemque  saniorem  induant\  quos  nouandae  religionis  insana  libido 
velut  ex  curriculo  recto  detorsit,  ac  fermentum  istud  deprauatae 
doctrinae^  in  morbum  lethalem  coniecit,  vt  nisi  illi  vi  quadam  in 
officio  contineantur,  neque  suae  saluti,  nec  Reip.  tranquillitati  con- 
sulere,  sed  velut  morbidae  oues  vicinum  etiam  pecus  contagione  sua 
inficere,  sanisque  adhuc  membris  praesentem  luem  affricare  posse 
videantur.  Ac  pluribus  quidem  ego  virtutes  tuas,  Ornatissime  Prin- 
ceps,  possem  commemorare,  cum''  vitae  tuae  rationes  non  solum 
Oeniponti,  quod  oppidum  Tyrolensis  ditionis  tuae  caput  est,  verum 
etiam  in  vrbe  Pragensi,  vbi  cum  totius  regni  Boemici  potestate  multis 
annis  laudabiliter  praefuisti^,  probe  cognitas  habeam'  et  exploratas. 
Verum  et"^  ego,  vt  ipse  nosti,  ab  adulandi  vitio  sum  alienus,  et 
praesens  locus  non  permittit  in  tuis  me  laudibus  longius  euagari", 
quae  alium  profecto  et  eloquentiorem  et  vacuum  magis  encomiasten 
requirunt.  Quod  superest  hanc  exiguam  nominis  lESV  Societatem, 
quam  beneuole  fuisti  semper  complexus,  in  tuam  fidem  reuerenter 
committo,  simulque  Deum*^  Opt.  Max.  ex  animo  precor,  tanti  vt  pa- 
troni  studia  pro  religione  et  Reip.  vtilitate  suscepta  ad  sui  sancti 
nominis  gloriam^  bene  fortunet,  eumque  nobis  et  Ecclesiae  Ca- 
tholicae  sospitem  diu  conseruet.  Oeniponti^  Calendis  Augusti,  Anno  a 
salutifero  partu  quingentesimo  septuagesimo  primo  supra  millesimum. 
Laudes,  quibus  Canisius  Ferdinandi  archiducis  pietatem  extollit,  inanes  non 
erant.  Constat  enim  multis  argumentis,  non  solum  ipsum  Ferdinandum  ex  animo 
catholicum  fuisse,  sed  etiam  eundem  serio  contendisse,  ut  omnes  imperio  suo  sub- 
iecti  vere  essent  catholici  (v.  Hirn,  Ferd.  II.  I  158 — 278).  Exempla  addam  aliquot: 
P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  Oeniponte  23.  Maii  1569  Francisco  Borgiae  praeposito 
generali  *scripsit:  „Mitto  catalogum  eorum  qui  flagitant  Romae  inscribi  in  societatem 
Rosarij  apud  Mineruam."^  Cui  Borgias  Roma  16.  lunii  1569  *rescripsit:  „Si  e  dato 
ordine  si  scriuano  nela  compagnia  del  Rosario  quelli  che  V.  R.  mando  cui  numero 
tanto  copioso  ci  da  edificatione."  Et  cum  Hoffaeus  similes  catalogos  Oeniponte 
12.  Septembris  et  4.  Octobris  misisset  (quartum  catalogum  11.  Decembris  misit), 
Borgias  Roma  28.  Decembris  1569  ei  *scripsit:  ,Si  e  riceuuto  il  catalogo  di  quelli 
che  desiderano  scriuersi  nella  Compagnia  del  rosario,  et  s'  e  dato  ordine  siano  scritti, 
et  la  loro  deuotione  ci  edifica  molto,  et  spetialmente  quella  del  serenissimo  Arciduca." 
De  eodem  archiduce  Hoffaeus  Monachio  14.  Februarii  1571  Borgiae  *scripsit:    „0b 

a)  suscipiant  i  3  4.  b)  In  S  4  sequuntur  vv. :  plerique  vna  mecum.  c)  liabeant  S  4.  d)  Hoc 
V.  non  est  in  3  4.  e)  laudibus  prolixiorem  esse  2  3  4.  f )  a  Deo  3  4.  g)  Qiiae  sequuntur,  in  3  4 
non  suni. 


*  In  Austriae  superioris  ^regimine"  et  ^camera",  quae  Oeniponte  erant,  viri 
erant  valde  probi  et  catholici ;  ut  Georgius  ab  Helfenstein  regiminis  praefectus, 
Sebastianus  Zott  eiusdem  consiliarius,  Christophorus  Klockhler  eiusdem  cancellarius 
etc.  (Ca«.  III  1652  169—170  339  354  700;  IV  310  580;  V  45  788  etc). 

2  Cf.  Mt  16,  6  11;  1  Cor  5,  7  8  etc. 

3  Vide  supra  p.  455'.  *  Ps  78,  9. 

*  Templum  et  monasterium  significat  ,Sanctae  Mariae  supra  Minervam",  quod 
est  Patrum  Praedicatorum. 


1743.  Canisius  P.  Hieronymo  Natali.    Oeniponte  1.  Augusti  1571.  457 

infausta  et  periculosa  tempora  pulcherrimum  edictum  fecit  Archidux  etsi  satis  Epi- 
scopale,  in  quo  vetat  non  solum  peccata,  sed  etiam  omnes  ritus  Bachicos,  choreas 
etiam  in  nuptijs:  instituit  hebdomadarias  processiones,  hortatur  ad  poenitentiam, 
Missam  quotidianam,  preces  et  nescio  quae  alia"  (ex  Hoffaei  autographis,  quae  sunt 
in  G.  Ep.  X  f.  115'-'  122-^  123'^  123''  et  in  G.  Ep.  coU.  I  f.  282%  et  ex  epistularum 
Borgiae  apographis  eodem  fere  tempore  scriptis  in  Germ.  67  f.  268''  et  Germ.  70 
f.  28*).  Reinerus  Fabriclus  S.  J.  in  *Litteris  annuis  provinciae  Germaniae  Superioris 
Ingolstadio  26.  Septembris  1571  datis  de  rebus  oenipontanis  haec,  praeter  alia,  narrat: 
„Jubilaeum  bis  hoc  anno  populo  propositum  magna  deuotione  est  celebratum :  Vo- 
luit  nimirum,  et  Jllustrissimi  Principis  nostri  celsitudo  et  uniuersa  pene  cum  eo 
nobilitas  Regionis,  supplicationibus  interesse,  Jeiunationibus  dare  operam,  diuidere 
pauperibus  pecunias,  denique  sacrae  communionis  palam  fieri  particeps"  (ex  arche- 
typo;  G.  Ep.  coll.  I  f.  290*=). 

1743.       CANISIUS  P.  HIERONYMO  XATAL.I  vicario  generali  Socie- 
tatis  lesu.  Oeniponte  1.  Augusti  1571. 

Ex  autographo  (2°:  3  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  247 
(f.  364  365).  Litteris  copiose  usus  est  Sacchiniis,  Can.  283 — 285;  quem  secuti  sunt 
Dorigny,  Boero,  Riess  etc. ;  iisdem  litteris  usi  sunt  Michel,  Can.  348,  et  Kross,  Can. 
187  188. 

Ei  gratulatur  et  ohoedientiam  promittit.  Laudes  libri  de  loanne  Baptista. 
Quam  multa  scriptioni  suae  itnpedimento  sint  Oeniponte.  „Censura"  Patris  Saa. 
Reginae  petunt,  ut  Hoffaeus  provincialis  itinera  j^edibus  facere  vetetur.  Cardinalis 
Truchsess.  Visitator.  Scholasticos,  qui  Halae  „compendio"  instituuntur,  Dilingae  vel 
Ingolstadii  studere  praestat.  Mittantiir  magistri  contionatoribus  instituendis.  Con- 
stituantur  scriptores.     Turriani  opus.     Socii  gladiis  armati. 

Pax  Christi  JESV  nobis  aeterna. 
Quandoquidem  Pont.  Max.  uisum  est,  P.  N.  Generalem  ob  res 
graues  alio  mittere  i,  et  simul  successoris  ac  Vicarij  eius  factam 
electionem  confirmare,  nihil  dubitamus,  utrumque  a  Domino  factum 
esse^,  et  diuinae  ordinationi  eius  laeti  gratias  agimus.  Faxit  aeterna 
bonitas,  quae  hoc  nouum  onus  imposuit  R.  T.  ut  ad  nominis  sui 
gloriam^  labores  eius  prosperet,  totamque  societatis  administrati- 
onem  multis  efficiat  salutarem.  Ego  certe  hoc  audito  nuntio  sum 
recreatus,  et  chariss.  Patri  non  possum  non  gratulari,  quod  sperem 
hac  occasione  fore,  ut"  nostrae  prouintiae,  sicut  et  multis  alijs,  prae- 
clare  consulatur.  De  me  nihil  dicam  aliud,  quam  quod  ex  animo 
cupiam  novo  superiori  per  omnia  obsequi,  et  singulari  obedientiae 
studio  compensare  id,  quod  scio  et  doleo  saepe  a  me  praetermissum 
atque  neglectum  esse,  praesertim  quo  tempore  Visitatorem  apud  nos 
egit  R.  T.*  cui  ego  multum  saepe  negotij  et  molestiae  attuli.  Pro- 
pitius  mihi  sit  dominusl 

a)  Seqiiitur  iiistituti,  a  C.  oblitt. 


^  De    S.  Francisco  Borgia   cardinalem  Michaelem    Bonellum    in    Hispaniam    et 
Lusitaniam  comitari  a  S.  Pio  V.  iusso  v.  supra  p.  445'. 

2  Ps  117,  23.     Mt  21,  42.     Mc  12,  11.  ^  p^  73,  9. 

*  Annis  1555,  1562—1563,  1566. 

M  Rg  24,  7;  26,  11.     3  Rg  21,  3;  cf.  Lc  18,  13  etc. 


458  1743.  Canisius  P.  Hieronymo  Natali. 

De  libro  meo  quem  nonnulli  Romae  legerunt,  et  cum  Pont.  Max. 
comprobare  dicuntur^,  habeo  sane  cur  doleam,  cum  cogito  quam  sim 
indignus  et  impar  ego  ad  ista  conficiunda,  quotque  miserias  et  im- 
perfectiones  adiungam  labori,  cum  in  eo  uersor".  Parum  sane  moueor 
oblatis  quorundam  Cardinalium-  laudibus:  utinam  Domino  et  superi- 
oribus  meis  in  re  tanta  possim  facere  satis.  Atque  ut  uerum  fatear, 
optabam  certe  hoc  onere  liberari,  ne  opus  esset  in  scriptione  pro- 
gredi,  atque''  ut  ego  possem  rectius  inseruire  uocationi  meae  pro 
more  nostrorum.  Accedunt  et  impedimenta  quaedam,  de  quibus  obiter 
dicam,  ut  R.  T.  filio  suo  imbecilli  consulat.  Destituor  magna  libro- 
rum  commoditate,  quam  Dilinga  suggerebat:  implicor  contionandi 
laboribus,  iam  donatus  Archiduci^:  uix  hic  15  degimus,  eoque  plus 
negotij  datur  in  hoc  oppido,  quod  propter  Principis  praesentiam 
uarias  exhibet  nobis  occupationes'.  Procul  absum  a  Patribus  Theo- 
logis,  quos  Dilingae  ad  manus  habebam,  quorum  utebar  consilijs  at- 
que  censura  saepe.  Neque  fauet  admodum  aer  Oenipontanus,  qui 
multis  noxius  esse  solet.  Praeuidebam  haec  incommoda  priusquam 
huc  migrarem,  sed  dissimulanda  et  negligenda  esse  duxi,  cum  uide- 
rem  P.  N.  Generalem  huc  esse  propensum,  ut  ego  P.  Alexandro*  in 
cathedra  succederem,  et  Archiduci  hoc  loco  inseruirem.  Faciam  id 
sane  libens,  quamdiu  suppetent  uires  per  Dei  gratiam :  sed  uereor 
me  lente  progressurum  in  scriptione,  quae  sola  hominem  integrum 
postulare  uidetur.  Jn  his  montibus  obedientia  duce  mori  paratus  sum : 
tantum  indico  difficultates,  quae  ad  molestissimam  cum'^  aduersarijs 
pugnam  se  accingenti  offerunt,  ut  R.  T.  de  omnibus  iudicet  pro  sa- 
pientia  sua,  utque  me  purgatum  isthic  habeat,  si  fortasse  pars  se- 
cunda  de  Maria  tarde  in  lucem  prodeat. 

De  censura  Hbri  ad  me  missa  inprimis  ago  gratias  R.  T.  et 
D.  Emanueli^,  qui  tantum  laboris  absumpsit  in  annotandis  omnibus, 
nec  dubito,  quin  plura  potuerit  corrigere,  si  commodum  illi  fuisset. 
Faciam  autem  quod  monuit  R.  T.  ut  annotationes  et  censuras  illius 
referam  ad  censores  in  hac  prouintia  constitutos,  eorumque  supremum 
sequar  iudicium.  Cum  autem  deformitatem  quandam  operi  adferat, 
si  tot  in  locis  mutetur  editio*"',  fortasse  rectius  fuerit,  ut  a  me  nihil 
edatur  in  posterum,  nisi  prius  Romae  corrigantur  et  approbentur 
omnia.    quod    si   fiat,    multo    quidem   tardius    ad    editionem   uenietur. 

a)  Ita  C.  correxit  ex  uerser.  b)  Sic  C.  correxit  ex  sed.  c)  Sic  C.  correxit  ex  occupationibus. 
d)  Sequitiir  ad,  ohlitt. 


1 


Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  librum  primum  (de  S.  loanne  Bap- 
tista)  adversus  Centuriatores  a  se  scriptum  significat ;  v.  supra  p.  444 — 447. 

-  Stanislai  Hosii,  Guilielmi  Sirleti,  Ottonis  Truchsess;  v.  supra  p.  438  447. 
•*  Ferdinando  II. 

*  Holler;  v.  supra  p.  443  et  infra,  mon.  oen.  (16). 

*  Saa;  v.  supra  p.  444. 

*  Sebaldus  Mayer  typographus  dilinganus  iam  paene  omnia  typis  exscripserat ; 
V.  supra  p.  438. 


Oeniponte  1.  Augusti  1571.  459 

Sed  ut  ille  dixit,  sat  cito,  si  tantum  bene  ^  Breui  mittam  priores 
quaterniones  libri  editos^:  oro  D.  Emanuelem,  ut  suam  de  illis  quo- 
que  censuram  cito  ad  me  mittat,  ut  statim  post  ad  recognitionem 
uenire  liceat,  priusquam  liber  in  multa  exemplaria  transfundatur. 
Si  Romae  liber  excudendus  est,  expectent  quaeso  exemplar  a  me 
castigatum:  etsi  non  petam  ego  ut  Romae  haec  uelint  edere,  quae 
Aquilonaribus  seruiunt  magis.  Sed  ignoscat  mihi  R.  T.  quod  haec 
minima  tam  multis  prosequar. 

Adfui  his  diebus  Halae  Reginis^,  quae  cupiuerunt  hoc  perscribi 
ad  R.  T.  se  rogare,  ut  prohibeatur  P.  N.  Prouintialis  *  iter  pedibus 
conficere,  cum  proxime  ex  Augusta  Oenipontum  et  Halam  pedes 
uenerit  debiliusculus,  et  postea  Monachium  redierit  pedestri  itinere. 
Tum  alias  saepius  ita  pedibus  obambulat,  etsi  non  sit  firmae  uale- 
tudinis,  et  aliquando  febriculam  sentiat.  Sperat  Regina  Magdalena  se 
quod  petit,  facile  consecuturam  ob  communem  prouintiae  utilitatem, 
quae  ex  superioris  sanitate  quodammodo  dependet.  Qua  in  re  nescio 
an    suo  satisfaciat  muneri  Admonitor,  Rector  scilicet  Dilinganus  •'^. 

Consultum  putarim  admoneri  Jllustriss.  D.  Cardinalem  Augusta- 
num^,  ut  saepius  ad  Rectorem  Dilinganum  scriberet,  uix  enim  semel 
scribit  toto"  anno,  et  non  respondet  eius  literis:  itaque  suspensus 
manet  Rectoris  animus  in  rebus  magni  saepe  momenti.  Solebat  ad 
me  quidem  subinde  scribere,  sed  non  de  his,  quae  Rector  petebat, 
quaeque  prodesse  possent  utrique  collegio  et  Vniuersitati  Dilingae. 
Vtinam  de  fundatione  serio  ille  deliberaret,  suaque  promissa  seruaret 
tandem.  Miror  nondum  expeditum  esse  instrumentum  illud  fundati- 
onis,  quod  Pont.  Max.  confirmaturum  sperabamus  "^. 

De  hac  prouintia  dicam  pauca,  quae  ad  illius  commodum  de- 
siderarim,    salua    semper    superiorum    meorum    authoritate.     Primum 

a)  A  C.  corr.  ex  tota. 


•  „Scitum  est  illud  Catonis:  sat  cito,  si  sat  bene"  etc. :  S.  Hie}'oni/mus,  Ep.  66 
(alias  26)  n.  9  (Sancti  Eusebii  Hieronymi  Epistulae,  rec.  Isidor.  Hilberg  I  [Corp.  Scr. 
Eccl.  Lat.  Vindob.  LIV],  Vindobonae  et  Lipsiae  1910,  659.    Migne,  P.  lat.  XXII  644). 

^  In  his  (ff.  22  non  sign.)  erant  libri  titulus,  litterae  dedicatoriae  ad  Fer- 
dinandum  11.  arcbiducem  (v.  supra  p.  450),  ^praemonitio"  de  corruptelis  Verbi  Dei; 
cf.  infra,  mon.  litt.  (57).  ^  Magdalenae  et  Helenae.  *  Paulus  Hoffaeus. 

*  P.  Theodoricus  Canisius.  S.  Ignatius  constituit:  „Habeat  Societas,  cum  Prae- 
posito  Generali,  et  idem  cum  inferioribus  fieri  posset,  aliqueni,  qui,  accedens  ad 
Deum  in  oratione,  postquam  divinam  bonitatem  consuluerit  et  aequum  esse  id  iudi- 
caverit,  cum  modestia  debita  ac  hurailitate,  quid  sentiat  in  ipso  Praeposito  requiri 
ad  maius  obsequium  et  gloriam  Dei,  admonere  teneatur" ;  eam  autem  „providentiam" 
pertinere  1.  „ad  res  externas,  vestitus,  victus  et  expensarum  quarumlibet  ad  per- 
sonam  Praepositi  spectantium",  2.  „ad  corporis  curam",  3.  ^ad  animam  eius"  (Cou- 
stitutiones  P.  9,  c.  4,  n.  1 — 4).  Hoffaeus  Oeniponte  31.  lanuarii  1570  de  Theodorico 
admonitore  suo  ad  Franciscum  Borgiam  generalem  *scripsit:  Eum  esse  ^optimum 
Monitorem"   (ex  autogr.;  G.  Ep.  XI  f.  ^Oe^'). 

^  Ottouem  Truchsess,  Romae  morantem. 

'  Vide  supra  p.  189  236  et  infra,  mon.  aug.  (a  7). 


460  1743.  Canisius  P.  Hieronymo  Natali.    Oeniponte  1.  Augusti  1571. 

optarim  mitti  ad  nos  Visitatorem,  qui  de  toto  collegiorum  statu  co- 
ram  disceret  ac  iudicaret^  Secundo  uellem  rectius  consuli  studijs 
illorum,  qui  Halae  institui  coeperunt  partim  in  Theologia,  partim  in 
philosophia^.  Vereor  ne  compendium  quod  illis  quaeritur,  dispendium 
adferat.  Maiore  cum  quiete  et  fructu  proficerent  in  studijs,  ni  fallor, 
Dilingae  uel  Jngolstadij,  satisque  esset  huic  prouintiae,  duobus  in 
locis  grauiora  studia  ex  professo  tractari,  et  simul  nostri  melius 
haberenf  apud  multos  in  ijsdem  studijs  uersantes.  Non  habent 
Halae  Theologos  nisi  P.  Rabenstain  et  M.  Joannem^  Anglum:  uter- 
que  ad  tradendam  Theologiam  nescio  quam  utilis  et''  idoneus  uideri 
possit.  Sed  eadem  de  re  ante  annum  scripsit  isthuc  Rector  Dilin- 
ganus  et  suo  et  meo  nomine,  cum  ita  iuberet  P.  N.  Generalis.  Tertio, 
quia  uehementer  nos  premit  inopia  contionatorum,  ualde  consultum 
putarim  huic"  necessitati  consuli,  praesertim  uno  atque  altero  Theo- 
logo  ad  nos  misso,  si  fieri  posset^  a  quo  illi  commode  instituerentur 
qui  futuri  sunt  contionatores.  Deinde  Rhenensis  prouintia  sic  egregijs 
personis  abundat,  ut  pro  sua  charitate  subinde  donare  nobis  aliquos 
posset^  Qua  de  re  utinam  moneatur  isthic  nouus  Prouintialis  ^. 

Quod  ad  scriptores  constituendos  attinet,  efficiet  spero  aliquid 
R.  T.  cum  praesentibus  isthic  procuratoribus  ^,  ut  paulatim  conferant 
aliquid  ad  hoc  institutum  rite  promouendum.  Et  apud  Hispanos 
P.  N.  Generalis  coram  non  minus  quam  per  literas  permultum  for- 
tasse  promouerit.  Nihil  dubium,  quin  utilem  nauarent  operam 
Ecclesiae,  si  qui  apti  ad  rem  tantam  destinarentur :  nostra  prouintia 
primum  locum  libenter  exhibebit.  Sed  occurrunt  interim  graues  ne- 
cessitates,  quae  nostros  ab  ordinarijs  laboribus  liberos  esse  non  sinunt, 
et  eae  sunt  Patrum  imbecillitates,  ut  tantum  fortasse  fastidij  aut 
nolint,  aut  non  possint  in  quotidianis  studijs  deuorare.  Non  repetam 
alias  a  me  scripta  pluribus.  Christum  rogo,  ut  per  R.  T.  hoc  tam 
praeclarum  et  his  prouintijs  utile  institutum  serio  prouehat. 

Scire  cupio,  an  aliquid  ediderit  P.  Turrianus,  et  quando  sit 
edendum  opus  eius  contra  Centuriatores  ^. 

Commendo  me  plurimum  sacrificijs  et  precibus  R.  T.  in  Christo 
Jesu  domino  nostro"^.     Oeniponti  Kal.  Augusti  1571. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

a)  Sequitur  In,  oblitt.  b)  Sequitur  suffici,  oblitt.  c)  Sequitur  rei,  ohlitt.  dj  Ifa  C.  correxit 
ex  poterit;  9  vv.  sqq.  ab  eo  in  margine  adiJiia  sitnt.         e)  A  C.  corr.  ex  possent. 


^  Cf.  supra  p.  440.  -  Vide  supra  p.  432. 

^  P.  loannes  Babenstein  Hala  1.  lanuarii  1570  Romam  *scripsit:  P.  loannes 
Anglus  sive  Rastellus  cotidie  mane  per  horam  evangelium  Matthaei  interpretatur ; 
post  prandium  alternis  diebus  Rabenstein  loannis  Bunderii  0.  Pr.  ^controversias" 
(,Compendium  rerum  theologicarum"  etc.)  et  Rastellus  ^Caietani  Casus"  (Thomae 
a  Vio  0.  Pr.  „Summulam  peccatorum")  explicant  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  coll.  I  f.  390). 

*  P.  Hermannus  Thyraeus ;  v.  supra  p.  447.  '■'  Cf.  supra  p.  439. 

^  P.  Franciscus  Turrianus  Florentiae  a.  1572  edidit  hoc  opus  (Pro  Canonibus 
Apostolorum,  et  Epistolis  Decretalibus  Pontificum  etc.) ;  v.  supra  p.  337^. 

"  Rom  6,  11  23  etc;  v.  supra  p.  290^ 


1744.  P.  Alphonsus  Pisanus  S.  J.  Can.    Dilinga  20.  Augusti  1571.  461 

Fortasse  non  esset  abs  re  maiorem  esse  conformitatem  in  nostris 
peregrinantibus.  quorum  nonnulli  cum  gladijs  ad  urbem  ^  proficiscuntur, 
id  non  probatur  in  hac  prouintia,  sed  optant  maiorem  uidere  sim- 
plicitatem.    Judicabit  autem  R.  T.  cui  hoc  fiducialiter  dixerim. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri,  D.  P.  Hieronymo  Na- 
tali,  Vicario  P.  N.  Generalis  societatis  JESV.         Romae. 

Natalis  Canisio  respondit  inter  20.  et  25.  Augusti  1571. 

1744.         P.    AliPHOlfSUS    PISAXrS    S.  J.  theologiae    professor   in 
universitate  dilingana  CANISIO.  Dilinga  20.  Augusti  1571. 

Ex  autographo  (2«;  IV2  PP-)-    G.  Ep.  coll.  I  f.  271. 

Praefatio  editoris.  Haec  Pisani  epistula  intellegi  nequit,  nisi  ei  praeponatur 
ea  *litterarum  7.  Aprilis  1571  a  S.  Francisco  Borgia  praeposito  generali  Societatis 
ad  P.  Pauhini  Hoffaeum  provinciae  Germaniae  superioris  praepositura  datarum  (vide 
supra  p.  449)  pars,  qua  Borgias  suum  proferebat  iudicium  de  „resolutione  aulica" 
Alberti  V.  Bavariae  ducis  mandatu  Monachio  30.  lanuarii  1571  data,  qua  ^cursus" 
philosophicus  et  ^paedagogium"  sive  gymnasium  in  universitate  ingolstadiensi  in 
posteruni  per  Societatem  administrari  et  curari  iubebantur,  ita  tamen,  ut  reliqui 
quoque  universitatis  professores,  magistratus,  studiosi  multum  in  ea  re  potestatis 
et  libertatis  haberent  (cf.  supra  p.  449).  Litteras  exscripsi  ex  apographo  eodem  fere 
tempore  Romae  duabus  scripto  manibus,  quarum  una  (A)  ipsum  litterarum  corpus 
scripsit,  altera  (B)  aliqua  correxit  et  nonnulla  addidit,  ut  inscriptionem  et  numeros 
singulis  capitibus  in  margine  adiunctos;  quod  apographum  exstat  in  G.  Ep.  coll.  II 
f.  298;  quocum  contuli  apographum  a  tertio  ahquo  (C)  eodem  fere  tempore  scrip- 
tum,  quod  est  in  Germ.  70  f.  166.  Cum  autem  Borgias  HofFaeum  saepe  ad  ,reso- 
lutionis"  iUius  versionem  latinam  Romae  factam,  quam  litteris  suis  adiunxerat, 
remiserit,  hanc  vero  versionem  ego  non  reppererim,  Borgiae  litteris  in  adnotationi- 
bus  praecipuos  subiungam  locos  resolutionis  germanicae  eosque  exscriptos  ex  Mederer, 
qui  eam  1.  c.  IV  326 — 333  integram  vulgavit.  Sic  igitur  Borgias  Hoffaeo  scripsit: 
„Prima  di  cominciar  diro  che  V.  Reuerenza  [ueda]"  se  si  potria  passar  bene, 
senza  che  li  nostri  si  trouassino  ne  i  consegli  dell'  Vniuersita  0,  almeno  che  non  si 
trouassino  se  non  in  quelle  consulte  doue  si  tratano  cose  apertenenti  alla  Religione.  . . . 
Quanto  alla  risolutione  Aulica  circa  il  corso,  et  Pedagogio  .  .  .  alcune  cose  ci  occur- 

a)  Hoc  V.  supplevi  ex  C. 


'  Romam.  Sociis  provinciae  rbenanae  Natalis  visitator  m.  lanuario  a.  1567 
praeceperat:  „Qui  in  equo  iter  faciunt,  non  ferent  arma:  peditibus  potest  concedi 
paruum  hastile  aut  aliquid  simile"  (Epp.  Nadal  IV  332).  „In  den  Berichten  der 
Novizen",  mquit  Duhr,  ^sowohl  aus  der  oberdeutschen  als  auch  aus  der  rheinischen 
Provinz  wird  bemerkt,  dafs  man  sie  flir  Juden  oder  Wiedertaufer  hielt,  weil  sie 
unbewaffnet  nur  mit  einem  Stock  reisten"  (Jes.  I  580*).  Et  de  fratre  laico,  qui 
collegii  pragensis  ^dispensatorem"  agebat,  P.  Lanrentius  Magms  Austriae  prae- 
positus  provincialis  Praga  20.  lulii  1567  Borgiam  praepositum  generalem  *inter- 
rogavit,  „se  gli  si  deue  concedere  la  spada,  quando  ua  lontano  di  qua  una  giornata, 
6  mezza  per  seruitio  del  collegio  .  altrimente  e  tenuto  per  Anabaptista  (per  che  tali 
heretici  non  portano  arme)  et  passa  pericolo,  come  intendo"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII 
f.  66'').  Quare  a.  1568  Romae  in  prima  ^Congregatione  Procuratorum"  (cf.  supra 
p.  164)  a  Borgia  responsum  est:  „Vt  non  sit  vsus  armorum  in  itinere:  hic  tamen 
Superior  potest  dispensare,  sed  tunc  habitus,  quo  de  Societate  esse  cognoscerentur, 
ferendus  non  esset"  (ex  apogr.,  saeculo  XVI.  in  Germania  superiore  scripto:  Cod. 
„C  1"  f.  2^—3-). 


462  1744,  P.  Alphonsus  Pisanus  S.  J.  Canisio. 

1  reua  douessino*  mutarsi,  che  son  le  seguenti  .  doue  dice  ad  Suae  Celsitudinis  peti- 
tionem''  cum  sui  Superioris  generalis  consensu,  et  approbatione'^  recepto^,  Si  doueria 
aggiongere  per  modum  probationis '. 

2  Poco  di  sotto  doue  dice  Commodius  et  utilius  esse  poterit,  dica,  fore  iudi- 
cauerint  ^. 

3  Doue  dice,  et  impellantur,  questo  si  doueria  leuar,  et  forse  bastaria  dire^  non 
'     impedire,    et  che   li  permettano  liberamente  andare,    Benche  poi  nell'  essecutione   si 

douerra  far  che  li  nostri  lettori  essortino  ad  andar  a  quelle  lettione  li  suoi  discepoli'. 

4  Poeseos,  et  Graecarum  litterarum  *,  le  lettioni  de  Greco,  et  Poesia ;  se  parera  alli 
nostri  fin  a  qualche  termini  douersi  legger  nel  pedagogio,  pare  bene  che  possano  farlo. 

5  Tam  diligentem  in  ea  tuenda^  operam  nauando  etc.  pare  in  loco  di  questo^, 
et  le  parole,  che  seguono  bastaria  si  dicesse  che  si  sforze  la  Compagnia  di  far  questo 
officio  di  legger  tanto  ben  come  suole  in  altre  vniuersita. 

6  Nunc  initio  etc.  conuerria  sapessimo  come  riusci  quello  primo  essame  ^. 

7  Quello  che  dice  che  il  Rettor  possa  mandar  quelli  che  li  pai-eran  alle  faculta 

superiori    si  auerta   che  si  non  fosse  ben  affetto  potria  diuertir   li  schohxri  del  Ped- 

agogio,   et  Corsi    di  Filosophia,    et   auisino    qual  remedio   sarebbe    da  pigliar    in  tal 

caso,    et   si  sarebbe  spediente    che   al  Rettor   fosse  dato    un  aggiunto    da  parte  del 

a)  (louessimo  A.        b)  petitione  A  C.        c)  approbationis  A  C.        d)  recetu  C.        e)  Huc  v.  a  B 
supra  cersuin  scriptum  est ;  apud  C  non  est.        f )  tuendam  A  C. 


^  „Unnd  anfangs,  bleibts  nochmalen  bey  deme,  wie  Ir  Frtl.  Gn.  hievor  be- 
volhen,  und  dieViitter  der  Gesellschafft  Jhesu,  auff  Irer  Frtl.  Gn.  beschehen  gnedigs 
Ersuchen,  mit  Vergunstigung  und  Guethaissen  Ires  Generals  also  zu  verrichten  be- 
Avilliget  haben :  Nemblich  dals  sy  die  Vatter  den  Cursum  Philosophicum  und  das 
Paedagogium  allerdings  zu  Inen  nemen,  dieselben  baide  nach  Irem  Rath  und  Guet- 
achten  dermassen  anstellen,  Avie  es  der  Jugent  am  besten  und  nuzlichisten  sein  moge" 
{Mederer  1.  c.  IV  327). 

-  Vide  supra,  adn.  1    („am  besten"  etc). 

^  In  ^ResoIutione"  post  verba  superiora  (adn.  1)  proxime  dicitur:  „Jedoch  solle 
dieselb  Anordnung  in  allweg  dermassen  beschehen,  damit  die  Auditores  von  andern 
nothwendigen  publicis  Lectionibus  Philosophicis  nit  allain  abgehalten,  sonder  auch 
durch  sy  die  Vatter  zu  vleissiger  Besuchung  derselben  ein  jeder  nach  Gelegenheit 
vermanet,  und  getriben  werden"   (I.  c.  327 — 328). 

*  „AIso  wellen  aber  auch  hiedurch  Ir.  Frtl.  Gn.  etliche  andere  nothwendige, 
und  der  hohen  Schuel  ruhemliche  Professiones  und  Praelectiones  in  Facultate  Ar- 
tistica,  als  da  seind  Ethices,  Mathematices,  Poeseos  und  Grecarum  literarum  mit 
nichten  abgeschafi"t  haben"   (I.  c.  328). 

*  „Die  Oratoriam  miigen  die  Vatter  einem  tauglichen  gelehrten  Professorn  aus 
Irem  Mitl  befelchen  und  dabey  Fleiss  thuen.  Weil  dise  Universitet  unter  andern 
diser  Lection  und  viler  trefi^Iichen  Oratorn  halben  in  Rhuem  gewest,  dass  sy  noch 
dabey  bleibe"   (I.  c.  828). 

*  ^Dieweil  auch  in  deme,  wie  die  Scholaren  Irer  Studien  halben  jetzt  anfangs 
und  fiirter  examiniert  und  die  Classes  verthailt  werden  sollen,  guette  Beschaidenhait 
ze  halten,  damit  die  Ingenia  von  disem  hailsamen  Werckh  nit  abgeschreckt,  oder 
auch  die  Kltern  und  Obern  offendiert  werden  :  solle  dasselb  Examen  jezt  anfangs, 
und  dann  hinnach  wochentlich  in  Gegenwart  der  Universitet  verordneten  Patronen 
und  Vicecanzlers  Herrn  Brobsts  Eysengreins,  durch  der  vier  Faculteten  Decanos, 
und  ainen  aus  der  Gesellschafft  Jhesu,  dene  die  Vatter  selbst  darzue  fiirzenemmen 
haben,  dermassen  beschehen,  dass  die  Studiosi  in  aller  Guette  und  Senfftmiiettigkhait 
Irer  Studien  halben,  wie  weit  sy  nutzher  darinen  proficiert,  und  was  sy  vorthin  an 
die  Handt  ze  nemmen  gedenckhen,  angesprochen,  volgendts  den  Jungen,  die  solcher 
Anlaitung  und  Ordnung  wol  bediirffen,  ire  Plaz  oder  Classes  gewisen,  dahin  sy  auch 
von  Rector  und  Rathe,  im  Fahl  sich  einer  oder  mehr  widersezen  wolten,  von  Obrig- 
khait  wegen  gehalten  sollen  werden"   (1.  c.  328). 


Dilinga  20.  Augusti  1571.  463 

Patrone,  et  altro  da  parte  della  Compagnia  et  quanto  a  quelli  che  saran  mandati 
alli  nostri  conuerrebbe  lasciar  far  a  loro  .  se  saran  mandati  alle  facolta  superiori 
quelli  che  han  cura  potran  disponere. 

Qui  iustam  aetatem  attigerunt,  qui  ancora  si  auuerti  come  si  prouedera  accio  8 
non   si    faccino   infrequenti   li  corsi  andando   li  scholare   a  suo  piacer^'  alle  lettioni 
publice '. 

Qui  occorreua  un  mezzo,  et  e,  che  quelli  che  hanno  a  udir  Theologia  schola- 
stica  et  medicina  siano  obligati  a  udir  il  Corso,  non  gia  quelli  che  han  da  udir  Leggi, 
et  Canoni,  se  non  paresi  che  anco  li  tali  doueriano  sentir  la  Dialetica  al  meno  per 
esser  piu  suegliati  nelli  studij  piu  superiori  perche  altrimenti  soli  li  fanciuli  sono 
sforzati  a*"  venir  da  nostri. 

Di  soto  doue  dice"   sua  iurisdittio  etc.    se  esplique    che   li  nostri   sono  essenti9 
di  quella^. 

Artium  Doctores,  aut  Professores,  vedasi  che  se  intenda  dell*!  Ethico,  Mathe-10 
matico,  Poeta,  et  Greco,  Auxilium  ulterius  querere  possint,  Addatur,  A  Rectoris  etll 
patrum  Superioribus,  in  sino  al  Summo  Pontifice  per  che  debbono  li  nostri^  ritenere 
sua  liberta  religiosa,    Si  potria  tamen  aggiongere    che  si  fida  .S.  A.  che  appresso  li 
nostri  valera  sua  auttorita  et  gratia  ^. 

Maturos,  ac  doctos  homines  * .  basta  dir  idoneos.  12 

Clementer  mandat\     Si  potria  meglio  dir  commendat.  13 

a)  Ab  A  ita  correcUim  est  ex  piacere.  b)  Ita  C;  da  A.  c)  Sequittir  di,  ohUtt.  d)  Ita  ab 
A  correctum  est  ex  delli.  e)    Sequuntur   vv.  ualera  sua  auttorita   et   gratia,   ab  A  scripta;  B  haec 

oblitteravit  et  scripsit :  ritenere  etc,  usque  ad  gratia  incl. 

^  ,Wer  bey  seinen  Jahren,  und  also  geschaflfen  ist,  dass  er  des  Paedagogii 
nit  bedarife,  der  mage  mit  Rath  der  Examinatorn  in  oder  ausser  dem  Cursu  hijren, 
vfns  sein  Gelegenhait  erfordert.  Gleichfalls  sollen  die  Scholarn,  so  zu  kheinem 
Gradu  in  Philosophia  studieren  wollen,  item  auch  diejenigen,  so  alsbald  nach  Irer 
Ankhunfft  majores  Facultates  anzetretten  vorhabens,  an  den  Cursum  mit  nichten 
gebunden,  uud  dergleichen  Studiosis  frey  sein,  den  Ethicum,  Mathematicum,  Gi-ae- 
cum,  Poeten  und  Oratores,  Ires  Willens,  neben  den  majoribus  Studiis  ze  horen" 
(I.  c.  328-329). 

2  ,Dass  Rector  und  Rathe  der  Hohenschuel  Ir  Jurisdiction,  Ehr  und  Ansehen, 
sowol  gegen  denen  in  Cursu  und  Paedagogio  als  andern  imatriculirten  Scholaren  . . . 
ungeschwecht  behalten"   (1.  c.  380). 

^  ,Dass  ...  die  Doctores  und  Professores  der  dreyen  hohen  und  auch  der  Ar- 
tisten  Facultet  sovil  deren  ausserhalb  des  Paedagogii  und  Cursus  jedesmals  bey  der 
Universitet  sein  werden,  mit  Irem  Lesen,  profitiren,  und  andern  nuzlichen  Uebuugen 
den  Statuten  und  Reformation  geraass  verfahren  sollen  und  miigen,  wie  hievor,  im 
Fall  auch  einer  oder  mer  aus  der  Vatter  verordneten  Professorn  in  Cursu  oder 
Paedagogio  den  Sachen  nit  recht  thiiten,  es  were  mit  Dociern  oder  anderen,  darzue 
Rector  und  Rathe  billich  zu  reden  hetten,  miigen  sy  des  gegen  Ihr  der  Vatter 
Rectorn  wol  andten,  und  abzestellen  begern,  oder  dasselb,  im  Fall  nit  Wendung 
beschehen  wolte,  urab  geblirlich  Einsehen,  wie  sy  wissen  und  bey  der  Universitet 
in  schweren  Fallen  herkhomen,  weitter  bringen"    (1.  c.  330). 

*  „Daneben  sy  die  Vatter  Vleiss  thuen  soUen,  damit  sy  den  Cursum  mit  ansech- 
lichen  geschickhten  Leuten,  sovil  jederzeit  miiglich  sein  wirdet,  versehen,  die  tauglichen 
und  angenehmen  Professores  nit  zu   baldt  verkehren  oder  andern"   (1.  c.  330 — 331). 

'"  ,Da  sy,  wie  es  .  .  .  unser  genediger  Furst  und  Herr  hiemit  gnediglich  be- 
vilcht,  Ihre  Auditores  sonderlichen  des  Cursus  in  anderer  Professorn  Lectiones,  die 
Inen  den  Jungen,  tauglich  seindt,  vleissig  schickhen :  desshalben  sich  auch  die  welt- 
liche  Professores  Artium  Irer  Stunden  halben,  jetzt  alsbaldt  anfangs  nacli  Rath  des 
H.  Patronen  und  Vicecanzlers  mit  ihnen  den  Vattern  dahin  vergleichen  sollen,  dass 
je  ain  Thail  den  andern  nit  Hinderung  sonder  vilmehr  Befiirderung  thue,  und  die 
Jugent  auch  mit  untreglicher  Arbait  nit  geschwecht,  oder  vomWeg  getriben  werde" 
(I.  c.  331). 


464  1744.  P.  Alphonsus  Pisanus  S.  J.  Canisio. 

14  Si  qui  denique  studiosi  maiores  facultates.  Doueria  esplicarsi  fuor  di  quelli 
che  han  da  sentir  Theologia  et  Medicina  per  li  quali  facolta  conuerrebbe  finir 
il  Corso  '. 

15  Stipendarij,  et  Alunnij^.  Saria  buono  intender''  che  cosa  e  quella  che  si 
ordeno  al  Signor  Eisengrenio  -. 

16  Juniores  Canonicos,  si  explichi  che  parla  delle  ordinationi  circa  li  Corsi  et 
Pedagogi  ^ 

17  Cooptari  postulent.     Piu  presto   si  dica,  uelint*. 

18  Ac  Patrura  sibi  conipassione  .etc.  Piu  presto"  si  dica  charitate  et  iuxta  suum 
institutum^.  Pare  doueria  agiongersi  che  nessuno  sia  promosso  al  Magisterio  nell' 
arti  se  non  a  udito  il  Corso." 

Interea  Eisengreinius  patronus  resolutionem  senatus  aulici  in  universitate 
promulgaverat,  et  Socii  sub  m.  Martium  a.  1571  cursum  et  paedagogium  ad  annura, 
ut  rei  periculum  facerent,  curanda  susceperant  (Prantl  1.  c.  I  328.  Duhr,  Jes.  I  -59 
854—855.  Pfleger  1.  c.  90 — 94).  De  qua  re  P.  Theodorus  PeUaniis  S.  J.  theologiae 
in  universitate  professor  Ingolstadio  20.  Augusti  1571  Natali  *scripsit:  ,,Paedagogi- 
um,  in  quo  quinque  distinctis  classibus,  tribus  graramaticis,  vna  rhetorices,  et  vna 
rursum  humanioris  literaturae  traduntur  triuialia,  et  vniuersus  philosophiae  cursus 
assignatus  est  nostris.  . . .  Fuit  haec  res  diu  multumque  a  nostris  desiderata,  frustra, 
sedulo  tamen,  ante  quinque  aut  sex  annos  a  R.  P.  T.  Patre  Canisio  et  Lanoyo  ten- 
tata  et  expetita,  et  saepius  interea  temporis  a  nobis  commendata  et  inculcata,  sed 
vsque  ad  praesentem  annum  impetrari  non  potuit.  Obnitebantur  enim  studijs  nostris 
non  sokim  Academicj  omnes,  sed  nonnullj  etiam  ex  nostris,  quodcunque  tandem 
ipsos  mouerit"   (ex  autogr. ;  G.  Ep.  coU.  I  f.  246^). 

Qiiid  sentiat  de  „resolutione" ,  qita  Alberti  F.  ducis  consiliarii  nnirersitatis 
ingolstadiensis  cHrsiim  philosophicum  et  paedagogium    sire  gijmnasium  Sociis    tradi- 

a)  Alumnij  C.       b)  Hoc  r.  a  B  supra  versum  sci-iptum  est.       c)  Duo  vv.  sqq.  non  sunt  apud  C. 


*  „"Welche  dann  aus  dem  Cursu  majores  Facultates  studieren  wolten,  und 
dessen  von  iren  Obern,  oder  den  verordneten  Examinatorn  Bevelch  oder  Erlaubnus 
hetten,  ob  sy  gleich  den  Cursum  nit  allerding  zum  Ende  gebracht,  soUen  sy  dan- 
noch  an  irem  Vorhaben  nit  gehindert,  oder  laider  iren  Willen  zu  Complierung  des 
Cursus  genothiget  werden"   (1.  c.  331). 

^  „Wie  es  dann  insonderhait  mit  Ihrer  Frtl.  Gn.  und  anderer  Stipendiariis  und 
Alumnis  in  und  ausser  der  Collegien  ze  halten,  und  dafi  nemblich  die  vor  allen 
andern  Scholaren  dem  Paedagogio  und  Cursui  unterworffen  sein  soUen,  das  ist  dem 
Patrono  und  Vicecanzlern  H.  Brobst  Eysengrein  vor  der  Zeit  insWerckh  ze  richten, 
und  mit  allem  Ernst  darob  ze  halten  bevolchen,  bey  dem  es  auch  nochmalen  bleibt. 
Und  denen  werden  gleich  ze  halten  sein  diejenigen,  so  von  anderen  Herrschaftten, 
zu  geistlichen  Studien  verlegt"   (1.  c.  331). 

^  ^GIeichfalls  die  jungen  Thuembherrn,  sy  haben  sonderbare  Praeceptores  oder 
nit,  sovil  deren  majores  Facultates  nit  studiren,  sollen  ohne  Mitl,  unter  dise  neue 
Ordnung  gezogen,  bis  sy  zu  merern  Studien  tauglich  gemacht  werden"   (I.  c.  331). 

*  Hoc  loco  dicitur,  dafi  ,die  Vatter  der  Gesellschaflft  Jhesu  ...  den  Rathe  der 
Artisten  Facultet  mit  Personen  aus  irem  Orden  nit  libersezen,  sonder  derselben  aufs 
maist  zwen  Professores  darein  verordnen  wellen,  mit  denen  die  andern  Artisten  weder 
iiberstimmet,  noch  belestiget  seind"  (I.  c.  333). 

*  Dicitur  de  Sociis,  „dafi  sy  umb  die  Promotiones  und  Praesidentias  nit  Gelt 
nemmen.  ...  Damit  aber  auch  desshalben  unter  Inen  den  CoIIegis  Artisticae  Facul- 
tatis  desto  weniger  Eyfer  und  Verdachts  geursacht  werde,  und  gleichwol  die  Scho- 
laren  dises  der  Vatter  mitleidlichen  Nachsehens  genuessen,  aber  doch  auch  die 
andern  weltlichen  Professores  hierdurch  nit  verhast  gemacht,  soU  jetzt  die  alte  Tax 
der  Promotionen  dahin  geringert  werden,  dass  die  Promovenden  merer  nit  geben, 
als  davon  sy  die  andern  Artisten  ir  Gebiirnufi,  wie  von  Alter  her  haben  khinden" 
(1.  c.  333). 


Dilinga  20.  Augusti  1571.  465 

derunt,  multuni  tamen  ea  in  re  potestatis  et  lihertatis  reliquis  academicis  2^^fi^^Htc>^tes ; 
et  quid  sentiat  de  adnotationibus  a  Borgia  praeposito  generali  resolutioni  illi  additis. 
Resoluiione  illa  causam  nequaquam  definitam  esse. 

ihesus 
Sit  nobiscum.    Reuerende  admodum  in  Cliristo  Jesu  pater. 

in  his  nil  aliud  scribam  quam  judicium  de  translatione  scholae 
Ingolstadiensis  in  nostros,  quod  Reuerentia  V.  simul  cum  sua  Cen- 
sura  primo  quoque  tempore  debet  Romam  mittere  ex  ordinatione 
Reuerendi  P.  Vicarij  ^  Simul  cum  duabus  Copijs  (quas  vocant)  quas 
et  simul  cum  literis  ad  Reuerentiam  V.  mitto.  Altera  est  senatus 
aulici  resolutionis  de  eadem  translatione,  altera  est  epistolae  Reve- 
rendi  P.  Generalis  ad  Reuerendum  P.  provincialem  de  eadem  materia^; 
quorum  scriptorum  ordinem  sequendo,  judicarem,  ut  infra. 

primo  non  ita  anxios  nos  esse  oportere  de  huius  aulicae  reso- 
lutionis  forma,  Intelligo  enim  illam  non  esse  admissam  per  omnia 
a  Reuerendo  p.  provinciali^,  Sed  fuerunt  tantum  litterae  a  Domino 
Vendio*  conceptae  ad  Senatum  Academicum  Ingolstadiensem,  Ger- 
raanicae  quas  postea  quidam  ex  nostris  vertit  Romae  in  latinum, 
propterea  etiam,  ut  apparet  Reuerendus  p,  provincialis  suis  Consul- 
toribus  hec  non  proposuerat  consideranda,  quia  non  erat  vltima  con- 
uentio  hec  inter  Societatem  et  aulicos,  alioquin  non  sum  ego  expertus 
in  Societate  Superiorem,  qui  tantum  vtatur  opera  consultorum,  quantum 
vti  solet  P.  N.  provincialis. 

2"."'  tribus  primis  annotationibus  Reuerendi  P.  Generalis  signatis 
his  cifris  .1.  2.  3.^  omnino  consentio,  et  praeterea  occurrit,  circa  verba 
Resolutionis  aulicae,  jnter  1.  et  2.  vbi  dicitur;  ut  patres  Societatis 
cursum  philosophicum,  et  paedagogium  plane  sibi  sumant^;  His  verbis 
repugnare,  quae  postea  in  eadem  resolutione  habentur,  scilicet''  numero 
10°  quod  debeant  in  facultate  artium  externi  simul  cum  nostris  habere 
suffragium,  ut  antea  habebanf^,  antea  enim  externi  habuerunt  suffra- 
gium  ad  gubernandum  philosophiae  et  paedagogij  studiosos,  quod  jam 
non  deberent  habere,  ad  euitandas  perpetuas  inter  illos  et  nostros 
dissensiones,  et  ut  impleatur,  quod  hic  dicitur,  ut  Societas  cursum 
et  paedagogium  plane  sibi  sumat".  non  enim  plane  sibi  sumet*^,  si 
alij  habebunt  suffragium  gubernationis"  nostrorum  jmpeditiuum, 

3^1'^  vbi  dicitur,  cifra  4,  poeseos  et  grecarum  litterarum^,  vide- 
batur  posse  manere  in  vniuersitate  externum  poetam  insignem,  qui 
componeret  poemata  publica,  vbi  opus  esset,  ut  ab  hoc  onere  Societas 

a)  Duo  vv.  sqq.  a  P.  supra  versiim  scripta  sunt.  h)  Sequitur  quia  vel  quod^  a  P.  ohlitt.  c)  Ita 
F.  correxit  ex  sumant.        d)  Ita  P.  correxit  ex  sument.        e)  A  P.  corr.  ex  gubernandi  vel  simili  v. 


'  Vide  supra  p.  449.  -  Vide  supra  p.  461.  '  Paulo  Hoffaeo. 

•*  Ab  Erasmo  Vendt  ambergensi  (1532  —  1585);  de  quo  supra  p.  449. 
*  Vide  supra  p.  462. 

"  ,Allerdings  zu  Inen  nemen"   (v.  supra  p.  462').     Allerdings  =  omnino,   per 
omnia,  plane  {Jac.  Grimmn.  WiUi.  Grimttt,  Deutsches  Worterbuch  I,  Leipzig  1854,  221), 
■^  Vide  supra  p.  464*.  ^  Vide  supra  p.  462*. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI.  30 


466  1744.  P.  Alphonsus  Pisanus  S.  J.  Canisio. 

liberaretur,  posse  etiam  manere,  iion  solum  ad  tempus,  sed  semper, 
sicut  praedictum  poetam,  ita  et  professorem  graecum,  qui  doceret 
Homerum  et  alia  difficiliora,  ut  nostri  tantum  docerent  Grammaticam 
graecam,  et  aliqua  faciliora,  sic  enim  facilius  Societas  provideret 
lectiones  graecas, 

Circa  signorum  numerum  5".™  ^  plane  consentio  annotationi  Re- 
uerendi  p.  Generalis^ 

4"™  vbi  dicitur,  cifra  .6.-,  nunc  initio,  occurrit,  quod  cum  visi- 
tationi  Ingolstadiensis  Collegij  nuper  adfuerim  cum  Reuerendo  p.  pro- 
vinciali^  intellexi.  Rem  ita  hactenus  fieri^  Cum  recipiuntur  studiosi 
in  Vniuersitatem ,  non  adsunt "  nostri  eorum  examini ,  et  fere  nec 
patronus  Dominus  Eysengrinus^,  qui  et  Vicecancellarius  est,  adfuit 
hactenus'*,  sed  tantum  4.  decani  facultatum  cum  Rectore^,  qui'  dispi- 
ciunt,  an  studiosus,  qui  examinatur,  sit  pro  cursu  aut  paedagogio 
nostrae  curae  commisso,  an  non,  Si  non  judicant  esse  pro  cursu  aut 
paedagogio,  nil  dicitur  nostris,  Si  contra,  tunc  mittunt  ad  P.  Ray- 
nerium  ^  praefectum  paedagogij,  qui  nouo  examine  facto,  videat,  ad 
quam  paedagogij  partem  sit  mittendus.  Hactenus  autem  paucos  mise- 
runt  ad  nostros,  Excusauit  autem  se  de  hoc  coram  me  Dominus 
Eysengrinus  dicens  se  non  interfuisse  cum  decanis  et  quod  pauci  hoc 
tempore  studiosi  noui  Ingolstadium  venerint. 

5.  vbi  dicitur,  cifra  .7.,  a  Rectore  et  Senatu  videretur  omnino 
curandum,  ut  aliquis  ex  nostris  in  primo  examine,  cum  studiosus  ad 
Vniuersitatem  recipitur,  cum  Rectore  et  Decanis  et  Vicecancellario 
interesset,  ne  illi  auertant  studiosos  a  nostra  jurisdictione '^,  cum 
aliquis  ex  Decanis  esset  Societatis,  ille  sufficeret,  cum^  nullus  nostro- 
rum  esset  decanus,  adhibendus  esset  saltem  praefectus  paedagogij 
M.  Rainerus.  Sic  etiam  provideretur,  ei,  quod  circa  num.  8.  expetitur 
in  annotatione  Reuerendi  P.  Generalis^,  cui  annotationi  ego  plane 
consentio,  etiam  circa  id  quod  dicitur,  de  juris  auditoribus^. 

a)  Tota  haec  senientia  a  F.  in  margiiie  addita  est.  b)  Sequitur  ut,  ohlitt.  c)  Ita  P.  correxit 
ex  adfueruiit.         d)  Hoc  v.  a  P.  supra  versum  scriptum  est.  e)  Sequuntur  vv.  iiitellecto  au  studia, 

oblitt.  i)  Sequitur  non,  oblitt.  g)  Quae  sequuntur,   usque  ad  auditoribus  incl.,  a  P.  in  margine 

addita  sunt. 


'  Vide  supra  p.  462. 

^  Vide  supra  p.  462. 

'  Hoffaens  *Natali  Ingolstadio  16.  Augusti  1571:  „P.  Pisa  mecum  est  in  visi- 
tatione  consiliarius"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  coU.  1  f.  245'-j.  Borgias  P.  Laurentio  Magio 
provinciali  Austriae  Tusculo  5.  Augusti  1569  *scripserat:  „Del  menar  alla  uisita 
uno  delli  consultori  sarebbe  conforme  all'  ordine  dato  nell'  ufficio  del  prouincial 
quando  uisita;  ma  doue  questo  non  si  potra  bisognera  hauer  pacientia  et  far  come 
si  puo"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  290''). 

*  Martinus  Eisengrein ;  v.  supra  p.  462". 

*  Rector  tunc  erat  lacobus  Feucht  parochus  ad  B.  Mariae  Virginis  {Mederer 
1.  c.  I  327);  cf.  supra  p.  323'. 

"  Fabricium  S.  J.  {Mederer  I.  c.  I  326);  de  quo  supra  p.  63^. 
■^  Vide  supra  p.  462*^. 

*  Vide  supra  p.  463. 


Dilinga  20.  Augusti  1571.  467 

Inter  numerum  8.  et  9.  vbi  est  linea  subducta  ^  dicitur  priuatas 
lectiones  ita  jnstituendas ,  ne  discipulis  publicas  lectiones  audiendi 
occasio  adiniatur  .  id  nunc  in  visitatione  intellexi  male  seruari,  et 
nominatim,  in  Collegio  nouo^,  vbi  ex  more  majorum  deberet  fieri  re- 
petitio  lectionum  publicarum,  esse  quendam,  qui  non  Repetit,  sed  legit, 
eadem  hora,  domi,  qua  nostri  in  scholis. 

7".™  Inter  numerum  8  et  9  vbi  ducta  est  linea,  et  in  margine 
asteriscus*,  occurrit^,  quod  nuper  in  visitatione  intellexi  paucos  esse 
respectu  praecedentis  temporis  scholasticos  Ingolstadij,  Cuius  paucitatis 
tres  referebantur  causae,  prima  Annonae  caritas,  2*  morbus  quidam, 
qui  ibi  hac  aestate  grassatus  est,  3*  translatio  noua  cursus  et  paed- 
agogij  ad  Jesuitas. 

8"'"  tribus  annotationibus  sequentibus  numero  scilicet  9.  10.  11? 
ego  consentio*,  et  addo,  potestatem  ibi  concedi  numero  10.  profes- 
soribus  artium,  ut  antea,  quod  repugnare,  et  quod  inter  primum  et 
2*}™  numerum  supra  dictum  fuerat,  scilicet  repugnare  potestati  ab- 
solutae  nostrorum  in  cursu  et  paedagogio  supra  monui  2°  puncto 
nostro  '^. 

9^"'  quinque  sequentibus  annotationibus  Reuerendi  P.  Generalis 
scilicet  num.  12.  13.  14.  15.  16.  omnino  consentio^. 

lO^""  numero  17  vbi  dicitur,  patres  Societatis  non  cupere  minui 
facultatis  artium  senatum  sui  ordinis  hominibus^,  addendum  esset, 
nisi  quatenus''  liberant  omnino  patres  societatis,  ipsos  externos  facul- 
tatis  senatores  onmi  labore  et  cura  circa  gubernationem  cursus  philo- 
sophici  et  paedagogij^  nil  tamen  detrahentes  eorum  emolumentis  et 
honoribus. 

llum  vltimae  annotationi  num.  18.^  consentio. 

12.  occurrit,  quod  circa  principium  litterarum  Reuerendi  P.  Gene- 
ralis  ante  praedictas  annotationes  commendatur  ut  nostri  si  fieri  posset, 
iiberentur  a  Consultationibus  Academiae,  nisi  vbi  ageretur  causa  re- 
ligionis.  Contra  quod,  nuper  jnstitutum  est,  ut  Patronus  et  Vice- 
cancellarius,  dominus  Eysengrinus  habeat  secum  quosdam  consiliarios, 
quorum  vnus   est  P.  Peltanus  qui   quauis   hebdomada  conueniunt,    ut 

a)  Sequitur  eos,  oblitf.        b)  Seqiiuntur  vv.  non  tamen,  oWtt. 


^  In  jcopia"  sive  exemplo  ,resolutionis  aulicae",  quod  Pisanus  his  litteris 
adiungebat.  Significatur  autem  ille  resolutionis  locus,  quo  sancitur,  „dass  .  .  .  das 
Privatlesen,  also  angestelt,  dafj  dea  Discipehi  die  Gelegenhait,  publicas  Lectiones 
ze  horen,  nit  abgeschnitten  werde,  wie  der  Universitet  Statuta  und  jiingste  Refor- 
mation  auch  mitbringen"   {Mederer  1.  c.  329). 

"  In  collegio  sive  seminario  georgiano  (Georgianum)  ;  cf.  Can.  I  340^  846  718. 
Huius  regens  a.  1570  factus  est  Rudolphus  Clenck  (de  quo  Can.  IV  17),  qui  in  univer- 
sitate  theologiam  ^positivam"  tradebat  {Andr.  Schmid,  Geschichte  des  Georgianums 
in  Miinchen,  Regensburg  1894,  95). 

^  Cf.  supra  p.  4623  463.  *  Vide  supra  p.  468. 

^  Vide  supra  p.  465.  "^  Vide  supi-a  p.  463—464. 

■^  Vide  supra  p.  464*.  *  Vide  supra  p.  464. 

30* 


468  1745.  P.  Hieronymus  Natalis  Canisio. 

videatur  ad   syndici   cuiusdam  relationem,    qui  nam  ex   professoribus 

non  suis  temporibus  lectionem  habuerint,   et  quaerunt  ab  eis,   causas 

cur  non  legebant,  quas  si  judicant  insufficientes,  detrahitur  illis  pars 

salarij,   hec   res  habetur  valde  odiosa,    et  reijcitur  communiter  culpa 

in  patrem  Peltanum,  et  ita  societas  redditur  exosa  ^    Ideo  Reuerendus 

P.   Provincialis   jussit  P.    Peltanum   scribere   ad  Reuerendum    p.   Vi- 

carium  de  hac  re,  et  petere  eius  consilium  aut  consensum.    Dilingae 

20  Augusti.  ,    „,.       .       ,    .  , 

seruus  et  nlius  in  christo 

f  Alphonsus  t  Pisanus. 

Haec  epistula  non  solum  confirmatur,  sed  etiam  aliqua  ratione  amplificatur 
*litteris,  quas  idem  P.  P/mnus  Augusta  1.  Septembris  1571  ad  Natalem  dedit; 
quarum  partem  bic  pono :  ^Quoad  res  Ingolstadienses,  scripsi  ego  de  illis  ad 
R.  P.  Canisium,  ut  P.  V.  ordinauerat,  ut  ille  omnia  buc  pertinentia  ad  P.  V.  mitteret. 
Caeterum  ipse  paulo  post  uenit  Dilingam,  et  totus  in  suo  libro  occupatus,  voluit  ut 
ego  Romam  mitterem.  Mitto  itaque  in  primis  has,  simul  etiam  alias,  quas  ad 
R.  P.  Canisium  scripseram,  in  vtrisque  enim  quid  de  Ingolstadiensibus  censeam 
habetur,  et  in  ab'js  quidem  percurro  singulas  Annotationes  R.  P.  Generalis,  in  bis 
summatim  dicam,  quid  videatur.  primo  quidem  non  probo,  quod  obaudiui  Rectorera 
Dilinganum  judicare,  nempe  ut  societas  non  admittat  hanc  scholarum  translationera, 
quod  difficile  videatur  in  eadem  prouincia  duas  haberi  Academias,  hoc,  inquam,  non 
probo,  nam  et  in  alijs  prouincijs  Societas  duas  habet  Academias,  et  Dilingana  Aca- 
demia  nondura  est  fundata  et  adhuc  sub  judice  lis  est  an  Societas  eam  retinebit.  . . . 
4?  operae  preciura  esset  translationem  illam  scholarum  sic  fieri,  ut  omnes  qui  ad 
studium  Theologiae  Juris  vel  Medicinae  non  ueniunt,  ad  nostrorum  jurisdictionem 
pertineant,  ita  ut  ab  alijs  facultatis  magistris  eorum  gubernatio  non  perturbetur, 
quod  fiet,  si  alij  suffragium  non  habeant.  Non  enim  placent  illae  exceptiones,  de 
studiosis  adultioris  aetatis,  et  de  his  qui  proprios  habent  paedagogos  etc.  hoc  enim 
praetextu  facile  fiet,  ut  pauci  ad  nosti-os  veniant.  6°  et  postremo,  si  id  obtineri  non 
potest,  non  tamen  ob  id  omittenda  est  hec  translatio,  ne  videatur  ludus  puerorum, 
cum  tantis  Ceremonijs  semel  fuerit  publice  admissa,  sed  juxta  ea  quae  in  literis  ad 
R.  P.  Canisium  scripsi  poterit  tolerari.  ideo  eas  simul  cum  istis  mitto"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  coli.  I  f.  221^). 

Natalis  Roma  20.  Octobris  1571  *rescripsit:  Se  duo  haec  scripta  accepisse. 
„Et  mi  piace  la  sententia  et  raggionj  de  V.  R.  ogni  cosa  si  considerara  matura- 
mente"   (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  71  f.  39''). 

l^y^S.  P.  HIEROKYMIJS  K^ATAlrlS  Societatis  vicarius  generalis 

CANISIO.  Roma  22.  Augusti  1571. 

Ex  apographo  eiusd.  temp. :  in  margine,  eadem  manu :  „P.  Canisio".  Germ.  71 
f.  26.     Epistula  usus  est  Sacchinus,  Can.  285. 

Canisius  in  scriptionem  non  incumhet,  nisi  quod  libros  iam  paratos  emendabit. 
Oeni^wntem  niissus  est  necessitate  urgente.     Liber   de  S.  loanne  Dilingae  excudendus 


'  Dux  20.  Octobris  1570  Eisengreinium  patronum  sive  „inspectorem"  fecerat, 
qui  suo  nomine  suaque  auctoritate  academicos  custodiret  ac  moderaretur;  simulque 
constituerat,  ut  ille  officii  adiutores  sibi  adiungere  posset  ex  „gremio"  universitatis 
P.  Theodorum  Peltanum  theologiae  professorem,  Nicolaum  Everardum  iuris  pro- 
fessorem,  Wolfgangum  Zettelium  (Zettel)  camerarium :  qui  etiam,  cum  ipsi  irapedi- 
mentum  aliquod  occurrisset,  eius  vice  fungi  possent  et  deberent  {Prantl  1.  c.  II  302). 
Hos  autem  adiutores  ipse  Eisengrein  irapetrasse  videtur,  quo  facilius  odiosura  illud 
officiura  administrare  et  dominandi  speciem  fugere  posset  {Pfleger  1.  c.  87). 


Roma  22.  Augusti  1571.  469 

est.  Cardinalis  Augustattus.  Hoffaeo  praeceptuni  est,  ne  itinera  pedibus  faceret. 
Canisius  singulis  mensibus,  quomodo  valeat,  scribet.  Institutum  „scriptorum"  a  Borgia 
commendatum  est.     Collegium  graecense.     P.  Turriani  liber. 

Ho  riceuuto  quella  della  R.  V.  del  primo  di  questo,  et  come 
hauera  inteso  per  altra  mia  non  acade  che  per  adesso  stia  con  so- 
licitudine  del  scribere,  ma  solo  attenda  ad  emendar  quelli  3.  libri  fatti, 
neli  quali  come  io  intendo  non  ci  [e]"  [?]  altro  da  fare  ecceto''  che 
emendarli  ^  .  et  si  altro  sara  V.  R.  mi  auisi.  La  andata  sua  in  Spruch 
e  stata  ordinata  da  N.  P.  G.^  per  necessita. 

II  suo  libro  come  hauera  uisto  per  la  mia  non  si  ha  di  stampar 
in  Roma  se  non  la.  Del  scriuere  piu  spesso  al"  Rector  de  Dilinga^ 
si  dara  ricordo  al  Reuerendissimo  Augustano  *. 

Del  non  andar  a  piede  se  e  auuertitto  al  P.  Prouinciale  ^.  Le 
altre  cose  tocante  alla  Prouincia  che  V.  R.  scriue  si  consideraranno, 
et  si  procurara  che  si  facinno  quelle  che  potranno  farsi  in  assentia 
di  nostro  padre  G.  et  prego  la  V.  R,  che  ogni  messe  mi  scriua  della 
sua  sanita  deila  quale  tenghi  cura  et  mi  dia  qualche  buen  auisi  etc. 
La  cosa  delli  scritori  contra  heretici  fu  molto  raccomandata  di  N. 
P.  G.  nella  sua  partita  et  etiamdio  alli'^  [?]  procuratori''  [?]  di  quella''  [?] 
prouincia''  [?]  de  Spagna^. 

A  instantia  del  Serenissimo  Arciduca  Carolo  si  e  accietato*  il 
Collegio  di  Grass'^  con  2000  fiorini  d'  intrata,  aiutando  quella  pro- 
uincia  et  ancora  questa^. 

II  Dottor  Torres  se  ne  sta  in  Fiorenza  facendo  la'  sua  im- 
pressione  .  non  sapemo  se  ha  finito  6  in  che  termino  stia'^.  Non 
altro  .  

a)  Vel  hoc  siipplendum  vel  pro  ci  scribendum  est  c'e  vel  ce;  caeteriim  cf.  siipra  p.  446  b.  b)  cetto 
ap.  c)  In  ap.  sequitur  alterum  al.  d)  Natalis  scripsit  aut  al  procuratore  di  quella  prouincia 

aut,  i(i  quod  longe  niagis  prohabile  est,  alli  ijrocuratori  di  quelle  prouincie;  nam  ad  congregationes  pro- 
euratorum  (v.  supra  p.  164)  singulae  provinciae  non  mittunt  nisi  singulos  procuratores ;  v.  infra,  adn.6. 
e)  cietato  ap.        f)   le  «j). 


^  Libros  de  S.  loanne  Baptista,  Beata  Maria  Virgine,  S.  Petro  significat;  at 
Canisius  longe  aberat,  ut  secundum  et  tertium  iam  paene  paratos  haberet;  vide 
infra  ep.  n.  1748.  ^  A  Francisco  Borgia  praeposito  generali. 

'  P.  Theodorico  Canisio.  *  Cardinali  Ottoni  Truchsess,  Romae  degenti. 

^  Hoffaeo;  vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

^  Procuratores  dicit,  qui  sub  medium  a.  1571  a  singulis  Societatis  provinciis 
(europaeis)  Romam  ad  congregationem  procuratorum  missi  erant;  ex  hispanicis 
autem  proviuciis  elegerant  procuratorem :  Aragonica  P.  Franciscum  Boldo ;  Boetica 
P.  loannem  Pla^a  rectorem  granatensem;  Toletana  P.  Didacum  Carrillo  (ex  *Actis 
Congregationum  Provincialium,  quae  exstant  in  ,Congr.  41"  f.  46''  67''  154^ — 155''); 
Castellana  autem  quem  elegerit,  non  invenio.  Cum  autem  Carrillus,  antequara  ex 
Hispania  egressus  esset,  vita  cessisset,  eius  loco  Romam  venisse  videtur  P.  loannes 
Emmanuel  de  Leon,  quem  congregatio  ei  substituerat. 

'  Graecium  (Graz)  significat ;  quae  Stiriae  est  caput ;  aedes  quoque  archidux 
sodalibus  providebat;  cf.  J.  Syganski  S.  J.,  Listy  Ks.  Piotra  Skargi  F.  J.  z  lat 
1566—1610,  Krakow  1912,  17-18. 

^  Societatis  provincias  austriacam  (ad  quam  Graecium  pertinebat)  et  Germaniae 
superioris  significat;  de  huius  collegii  initiis  v.  Duhr,  Jes.  I  163 — 164. 

^  De  hoc  P.  Francisci  Turriani  libro  v.  supra  p.  337. 


470        1746.  0.  Truchsess  de  Waldburg  Can.    1747.  I.  Rethius  S.  J.  Can. 

Epistulae  huic  in  registro  (Germ.  71)  nec  locus  nec  tempus  ascripta  sunt;  ex 
ipso  tamen  registri  loco,  quo  posita  est,  colligi  potest,  eam  Roma  circa  d.  22.  Au- 
gusti  datam  esse;  ex  litteris  autem  10.  Octobris  1571  datis,  quibus  Canisius  ad  eam 
respondit,  intellegitur,  eam  ipso  illo  22.  Augusti  esse  datam. 

Praeceptum,  quod  Natalis  reginarum  et  Canisii  rogatu  Hoffaeo  provinciali  dedit, 
21.  (vel  22.)  Augusti  1571  his  verbis  expressum  est:  „V.  R.  andando  de  un  CoUegio 
al  altro  et  per  la  Prouincia  vada  a  caualo,  et  procuri  conseruar  la  sanita  per  il 
seruigio  del  Signore  tanto  piu  esendo  questa  necessaria  alla  faticha  del  suo  officio" 
(ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  71  f.  26^).     Plura  vide  apud  Duhr,  Jes.  I  795. 

1746.  Cardinalis  OTTO  TRUCHSESS  DE  WAI^DBITRG  episco- 

pus  praenestinus  et  augustanus  CANISIO. 

Roma  inter  m.  lunium  et  Octobrem  1571. 

Ex  Theodorici  Canisii  autographo.    G.  Ep.  coll.  I  f.  274''. 

De  ecclesia  collegio  dilingano  a  se  exstruenda. 

P.  TlieodoricHS  Canisius  universitatis  collegiique  dilingani  rector  Dilinga 
11.  Octohris  1571  P.  Hieronymo  Natali  Societatis  vicario  generali  de  cardinali  Ottone 
Truchsess  episcopo  ])raenestino  et  augustano,  liomae  degente,  scripsit :  „Scripsit  ad 
B.  P.  Canisium  semel  et  iterum  Beuerendissimus  noster,  cupiens^  exemplar  futuri 
templi  nostri  ad  se  mitti,  propterea  quod  ad  eius  strncturam  primo  quoque  tempore 
inchoandam  totus  sit  propensus.  Nos  fundationem  mallemus :  sed  cum  frusfra  illani 
vrgeamus,  acceptandtim  videtur,  quicquid  vltro  Beuerendissimtis  offert,  ne  vtrobique 
frustremur.  Ego  mea  importunitate,  vt  architectus  ad  nos  veniret  et  templi  spucium 
designaret,  necdum  extorquere  apud  officiales  potui.  Pergam  tamen  vrgere,  ne  Reue- 
rendissimj  voluntati  desimus." 

Cardinali  Truchsess  a.  1573  Romae  mortuo,  templi  dilingani  aedificandi  con- 
silium  depositum  vel  dilatum  est  usque  ad  a.  1610,  quo  fundamenta  posita  sunt 
ecclesiae  Beatae  Mariae  Virginis  in  caelum  assumptae,  quae  ab  Henrico  de  Kni3ringen 
episcopo  augustano  aedificata  et  a.  1617  consecrata,  hodie  quoque  exstat  (Jos. 
Braun  S.  J.,  Die  Kirchenbauten  der  deutschen  Jesuiten  II,  Freiburg  i.  Br.  1910, 
126—127). 

1747.  P.  lO A:\5rES  RETHIUS  S.  J.  coloniensis  gymnasii  trium 
coronarum  regens  CANISIO.  Colonia  30.  Augusti  1571. 

Ex  litterarum  commentario,  quod,  ipsius  Rethii  raanu  scriptum,  exstat  in  Cod. 
colon.  ^Reth."  (v.  Can.  II  l)  2  (Epp.)  f.  5^—6''.  Earundem  litterarum  brevem  sum- 
mam  posuit  Rethius  in  suis  ^Ephemeridibus",  in  a.  1571  (ex  apographo  sub  a.  1620 
scripto;  Cod.  colon.  ^Reth.",  Eph.  f.  50'').  Particulas  litterarum  ex  commentario  ex- 
scripsit  Hansen  I.  c.  608'. 

Principes  protestantes  senatui  scripsisse,  ut  Geusiis  locum  relinqueret.  Effi- 
ciendum  esse,  ut  impcrator  etc.  eundem  in  religionis  constantia  confirment.  Mortuum 
esse  Godefridum  Gropperum,  virtim  optime  meritum.  Se  scriptum  mittere,  quo,  quid 
episcopi  praestare  debeant,  a  se  demonstretur.  Principes  protestantes  convertendos, 
libros  catholicos  iis  dedicandos  esse.  De  Snrii  „Vitis  Sanctorum"  et  de  compendio 
germanico  ex  iis  et  „Opere  catechistico"  faciendo. 

Reuerende  in  Christo  Pater,  adhuc  nobis  uigilandum  est  contra 
Guseos,  ne  iterum  irrepant,  qui  expulsi  sunt,  et  ut  pauci,  qui  re- 
manserunt,  amoueantur.  Non  enim  dormit  malus  daemon,  Circa 
festum  natiuitatis  S.  loannis  Baptistae,  quando  pro  more  Consules  et 
Senatores  mutantur,  tresPrincipes  electores,  Saxo,  Palatinus,  etBranden- 
burgicus,  ad  Senatum  literas  dederunt,  uolentes  sectarijs  Coloniae  locum 

a)  In  autogr.  sequitur  sibi,  oblitt. 


Colonia  30.  Augusti  1571.  471 

relinqui  1.  Sed  (benedictus  Deus-.)  nihil  impetrarunt.  Magistratui 
occasionem  dederunt  scribendi  ad  Caesarem  ^.  Vtinam  nunc  Caesar 
zelum  Coloniensium  in  retinenda  religione  antiqua  sibi  placuisse  de- 
claret.  Vna  ipsius,  quantumuis  parua,  epistola  magnos  animos  bonis 
adderet.  Si  quem  in  aula  habes,  qui  in  hac  re  iuuare  queat,  nunc 
piae  nutrici  tuae"*  deesse  noli.  Archiduces  Austriae  Ferdinandus  et 
Carolus  nondum  uUas  exhortatorias  literas  Coloniam  miserunt  ^.  Gode- 
fridum  Gropperum  athletam  fortem  et  in  hoc  certaminum  genere  ex- 
ercitatum  ante  paucos  dies  mors  nobis  abstulit.  Rogo  pro  anima  eius 
Deum  precare.  Licet  non  Theologus,  sed  lurisperitus  esset,  optime 
tamen  de  re  Theologica  meritus,  et  amicus  Societatis  nostrae  fuit  ^. 
Recte  R.  T.  meliora  sperat,  si  Catholici  praesentibus  malis  edocti,  non 
solum  una  manu  gestarent  gladium  ad  hostes  arcendos :  sed  et  altera 
tenerent  lapidem  ad  aedificandum  templum  Domini,  quemadmodum 
Israelitas  patriae  restitutos  fecisse  scimus'^.  Verissimum  id  est,  et  ut 
fiat  Deus  rogandus.  Notaui  aliquando  pauca,  et  R.  T.  mitto*^:  sed 
puto  quod  pauca  haec  ad  aedificandam  domum  Domini'^  mul- 
tum  conferrent,  si  Episcopis  persuasa  essent.  Praesertim,  si  et  ratio 
aliqua  inuenta  fuerit,  Protestantes  Principes  et  Magistratus  conuer- 
tendi:  sequeretur  illos  simplex  populus  ^^.  Saepe  mihi  in  mentem  uenit, 
si  uiri  docti  libros  ijs  dedicarent  catholicos,  anne  ad  emolliendos  eorum 
animos  id  ualeret?  Forte  enim  legerent,  et  inter  legendum  Deus  in 
mentibus  operaretur:  non  ita  saltem  ueritatem  agnitam  auersarentur, 
ut  nunc  dogma,  quod  ignorant,  oppugnant.    Surij  [tom]us  tertius  de 


'  Haec  epistula,  cui  principes  electores  Augustus  Saxo,  Fridericus  III.  Pala- 
tinus,  loannes  Georgius  Brandenburgensis  suis  manibus  nomina  subscripserant,  iam 
die  quidem  24.  Aprilis  data  erat;  senatui  vero  coloniensi  tradita  est  16.  lunii  1571 
{Hansen  1.  c.  597^  602). 

^  Gn  14,  20.     Ps  17,  47;  65,  20.     2  Cor  1,  3.     1  Petr  1,  3  etc. 

^  Die  29.  lunii  1571  Maximilianum  II.  rogaverunt,  ut  se  tutaretur,  si  forte 
a  Geusiorum  patronis  impugnarentur  {Hansen  1.  c.  597'). 

^  Cf.  supra  p.  415. 

*  Rethius  iam  ni.  Septembri  1570  Canisium  rogaverat,  ut  eiusmodi  litteras 
a  Ferdinando  et  Carolo  dandas  curaret  (v.  supra  p.  415).  De  litteris  imperatoris 
impetrandis  Rethius  30.  Augusti  1571  ad  Patrem  quoque  lacobum  Avellanedam  S.  J. 
Mariae  imperatricis  confessarium  scripsit  {Hansen  I.  c.  602 — 603). 

®  Hermannus  a  Weinsherg  coloniensis  illorumque  temporum  aequalis  in  diario 
notat,  eum  10.  Augusti  1571  mortuum  esse ;  item  scribit,  eum  „ordinarium  in  jure 
canonico  primum"  (in  universitate  coloniensi)  atque  archiepiscopi  coloniensis  et  ducis 
iuliacensis  consiliarium  fuisse  {Hohlbaum,  Buch  Weinsberg  II  220).  Ipse  autera 
Retliius  in  ^^Ephemeridibus" :  „10  Augusti  Mortuus  est  Gropperus  senior,  .  .  . 
Pater  Godefridi  Gropperi  iunioris  scholastici  s:  Gereonis"  (Cod.  colon.  „Reth.", 
Eph.  f.  50^). 

'  Cf.  2  Esr  4,  15—23. 

^  Haec  post  ipsam  hanc  epistulam  ponentur. 

8  Agg  1,  2;  cf.  1  Esr  6,  3  etc. 

'*'  Vide,  quae  de  Augusto  Saxoniae  principe  electore  convertendo  hoc  ipso  anno 
tentari  coepta  sunt,  infra,  mon.  var.  (23). 


472  1"47.  P.  loannes  Rethius  S.  J.  Canisio. 

Sanctis   sub   prelo   est  ^     Opus   R.  T. '-  expectamus.     Inuenerit   nunc 

spero  R.  T.  qui  ex  uitis  sanctoruni,  et  authoritatibus  catechisticis  ^  in 

linguam  germanicam  uertant,  quae  seruire  et  prodesse  populo  possunt. 

Optime  hac  uersione  multis  consuleretur.    Talis  enim  patrum  in  doc- 

trina  consensus,    et   in   uita   sanctitas   efficaciter  animos  penetrat,   et 

immutat.     Ora  pro  me  Deum  R.  Pater,    ac  Doctorem  Theodoricum*, 

caeterosque  patres  et  fratres  ex  me  saluta  plurimum.    Salutat  R.  T. 

Rector   Collegij   R.  P.  Leonardus   Kesselius.     Coloniae  .  anno  Christi 

1571  .  die  30.  Augusti.  t?   d  m  •     m    •  + 

R.  P.  T.  seruus  in  Christo 

loannes  Rethius. 

Reuerendo  in  Christo  Patri,  Doctori  Petro  Canisio  Theologo  So- 

cietatis  lESV.     Dilingam. 

Ex  hac  epistula  intellegitur,  Rethium  una  cum  ipsa  Canisio  misisse  aliqua  de 
ratione  ,,aedificandae  domus  Domini"  a  se  ^aliquando"  conscripta,  quae  ipse  „epi- 
scopis  persuaderi"  cupiebat.  In  ^Ephemeridibus"  quoque  Retlmis  notavit:  „30  Au- 
gusti  [1571]  scripsi  D:  Petro  Canisio  ...  Misi  praeterea  illi  scriptum  meum  de  officio 
Episcopi ;  forte  aliquibus  Episcopis  talia  persvadebit"  (ex  apographo  ca  a.  1620 
scripto :  Cod.  colon.  nReth.",  Eph.  f.  50'').  Quaerenti  autem  scriptum  illud  mihi 
occurrit  in  Cod.  colon.  ^Epp.  ad  Reth."  (v.  Can.  III  lviii — lix)  f.  125" — 126''  Com- 
mentarius  (A)  a  librario,  cuius  opera  Rethius  saepe  utebatur,  scriptus  (2°)  et  manu 
ipsius  Rethii  in  pag.  4  sive  in  dorso  sic  inscriptus:  „t  De  officio  Episcopi  trans- 
missum  R.  P.  Petro  Canisio".  Exstat  praeterea  ibidem  (f.  l^S'' — 196'*)  exemplum  (B) 
huius  commentarii,  quod  eadem  manu  atque  prius  illud  scriptura  est  et  manu  ipsius 
Rcthii  in  dorso  sic  inscriptum :  ^Consilium  meum,  quomodo  Episcopi  possent  iuuare 
ecclesiam  seu  germaniam,  datum  Reuerendissimo  et  Illustrissimo  Domino  Ernesto 
ex  Ducibus  Bauariae  Administratori  Frisingensi,  uice  ualedictionis,  Coloniae,  die 
3.  Aprilis,  anno  1571".  Incipit  autem :  „t  Reuerendiss.  et  Jllustriss.  Domine,  amore 
Dei  rogo  perpendas  cum  consiliarijs  tuis  vbi  commodura  fuerit,  an  ne  de  populo 
Christiano  plures  seruarentur  animae,  quarum  nunc  pro  dolor  multae  pereunt:  et 
anne  qui  praesunt  facilius  Domino  Deo  suo  satisfacerent :  minusque  scandalj  et 
querelarura  superesset.  Si"  etc.  Reliqua  eadem  sunt  atque  in  exemplo  altero,  praeter 
lectiones  variantes,  quae  infra  ponentur.  Atque  alterum  hoc  exemplum  typis  ex- 
scripsit  Reiffenherg  1.  c.  I  153 — 154;  qui  tamen  perperam  affirmat,  idem  scriptum 
esse  ^Rethii  manu"  ;  nara  solam  inscriptionem  hic  posuit.  Caeterum  haec  facile  in- 
telleguntur:  Rethius  scriptum  m.  Aprili  Ernesto  destinatum  m.  Augusto  nonnihil 
expolivit,  imprimis  iis  verbis,  quae  soli  Ernesto  congruebant,  expunctis,  ita  ut  cora- 


^  „De  probatis  Sanctorura  Historiis,  partim  ex  Tomis  Aloysii  Lipomani,  doc- 
tissimi  Episcopi,  partim  etiam  ex  egregiis  manuscriptis  Codicibus,  quarum  permultae 
antehac  nunquara  in  lucem  prodiere,  nunc  recens  optima  fide  collectis  per  F.  Lau- 
rentium  Surium  Carthusianum.  Toraus  tertius.  Coraplectens  Sanctos  mensium  Maii 
et  lunii.  Coloniae  Agrippinae,  Apud  Geruinum  Calenium  et  haeredes  Quentelios, 
Anno  M.  D.  LXXII.  Cum  priuilegio  Pii  V.  Pontificis  Maximi,  et  Caesareae  Maiestatis 
in  decennium."  2°;  pp.  882  et  praeterea  in  initio  ff.  18  (addito  titul.)  et  in  fine  f.  1 
non  sign.  Surius,  cum  tomum  priniura  S.  Pio  V.,  secundum  cardinali  Ottoni  Truch- 
sess  dedicasset,  tertium  hunc  dedicavit  cardinali  Marco  Antonio  Amulio,  „Reati- 
nensis  Episcopatus  Administratori  perpetuo". 

^  Librura  de  S.  loanne  Baptista. 

*  Opus  jAuthoritatura  Sacrae  Scripturae"  etc.  sive  ^catechisticum"  a  P.  Petro 
Busaeo  editura  significat;  de  quo  supra  p.  823  387. 

*  Canisiura. 


Colonia  30.  Augusti  1571.  473 

mentarius  a  Canisio  aliis  quoque  episcopis  ostendi  posset.  Exstat  praeterea  in 
eoclem  Codice  (f.  127'' — 128'')  tertium  scriptum,  idque  ab  eodem  illo  Rethii  librario 
curatum  et  manu  Rethii  in  dorso  sic  signatum :  ^Quomodo  in  Germania  possint 
iuuari  Episcopi  et  eorum  subditi".  Quod  non  episcopo,  sed  alicui  Societatis  sodali 
destinatum  esse  patet;  incipit  enim:  „Admodum  Reuerende  in  Christo  Pater,  circa 
illud,  Quomodo  iuuari  possint  in  Germania  Episcopi,  et  eorum  subditi,  baec  oc- 
currunt"  etc. ;  et  de  episcopis  haec,  praeter  alia,  dicuntur:  ^Prodesset,  si  nobilium 
suorum  filios  recte  apud  nostros  curarent  institui."  Huius  igitur  commentarii  capita 
praecipua  germanice  posuit  Duhr,  Jes.  I  766,  libro  usus  loscphi  Ilanseu,  qui  (1.  c. 
772 — 773)  integrum  commentarium  latine  edidit,  ratus,  hunc  ipsum  a  Rethio  Canisio 
esse  missum  (non  illum,  quem  infra  ponam) ;  Rethium  autem  lapsu  quodara  me- 
moriae  vel  calami  verba  „De  officio  Episcopi  transmissum  R.  P.  Petro  Canisio"  eo 
loco,  quo  poni  non  debuissent,  posuisse.  Neque  tamen  equidem  id  affirmare  ausim. 
Nam  „de  officio  episcopi"  scriptus  est  alter  ille  commentarius  magis  etiam  quam  is, 
qui  ad  socium  illum  datus  est;  quamquam  enim  in  hoc  quoque  de  officio  episcopi 
multa  eaque  iisdem  paene  verbis  atque  in  illo  dicuntur,  alia  tamen  eaque  valde 
gravia  de  officiis  curiae  romanae  (pontificis,  nuntiorum  apostolicorum)  dicuntur. 
Neque  verisimile  est,  sodalem  illum,  cui  Rethius  scripsit,  Canisium  fuisse ;  nam 
Rethius  eum  appellat:  „Admodum  Reuerende  in  christo  pater"  ;  ita  autem  eo  tem- 
pore  a  Rethio  praepositus  generalis  Societatis  et  praepositus  provinciae  rhenanae 
appellabantur ;  velut  in  epistulis  27.  Septembris  1570  et  5.  Decembris  1570  ad 
S.  Franciscum  Borgiam  et  ad  P.  Antonium  Vinck  datis  (I.  c.  f.  175  182);  Canisium 
vero  Rethius  in  ipsis,  quas  modo  posui,  litteris  ^Reuerendum  in  Christo  Patrem" 
vocat,  idque  recte ;  neque  enim  Canisius  eo  tempore  vel  provincialis  vel  rector  erat. 
Quod  denique  Rethius  sic  commentarium  terminat :  „Si  quid  non  satis  bene  [scripsi], 
veniam  mihi  dari  peto",  viro  scripsisse  videtur,  cuius  imperio  ipse  erat  subiectus; 
quem  virum  fuisse  conicio  aut  Vinckium  aut  (id  quod  mihi  niagis  probatur)  Bor- 
giam ;  qui  Romae  ea  curare  poterat,  quae  de  nuntiis,  de  collegio  germanico  etc. 
a  Rethio  proponebantur.     Ita  igitur  Rethius: 

„-\  Reuerendissime  et  Jllustrissime  Domine,  rogo  amore  Christj  Reuerendissimam 
et  Jllustrissimam  Clementiam  tuam,  vt  vbi  commodum  fuerit  considerare  digneris*, 
num  ad  Catholicae  religionis  conseruationem  in  Germania  conduceret: 

1  ^*  Si  Episcopi  cogitent  se  Episcopos,  et  qualem  vitam  ac  sollicitudinem  dignitas 
illa  requirat. 

2  Si  crebro  sint  cum  fratribus  suis  ^  in  choro.  Non  absint  a  concionibus. 
Homines  enim  sunt  et  ipsi :  non  minus  admonitione  et  institutione  illa  indigent, 
quam  populus.  Non  alia  ratione  commodius  efficient,  vt  Canonici  ad  templa  veniant, 
et  religiose  ibi  omnia  cum  aedificatione  persoluant.  Quod  si  fiat,  in  templis  mun- 
dicies,  et  ornatus  debitus  custodietur.  Quin  et  populus  magna  tunc  frequentia,  et 
singulari  cum  pietate  ad  conciones,  et  diuina  officia  accurret. 

3  Sj  curent,  vt  iuniores  Canonici  in  aliqua  domo  simul  habitent,  sub  piorum 
hominum  cura,  et  Catholica  ac'^  Canonica  institutione.  Dum  enim  ex  senioribus 
quidam  sunt  incorrigibiles,  et  iuniores  nimia  libertate  pereunt,  ac**  per  malos  paed- 
agogos  corrumpuntur :  mirum  non  est,  si  populus  ab  eorum  templis  abstineat,  et 
ad  haereses  traducatur, 

4  Si  in  aula  et  consilio  habeant  non  seculares  tantum  Dominos,  sed  in  pari 
numero  Theologos  et  Ecclesiasticos  viros,  prudentes,  pios  et  zelosos,  qui  periclitan- 
tibus  sciant  compatj,  qui  Dei  gloriam,  animarum  salutem,  et  Ecclesiae  incolumitatem 
rebus  omnibus  anteponant:  qui  ipsos  iuuent  in  causis  Ecclesiasticis^:    vt  illj  in  ne- 

a)   Otto   vv.   sqq.   iii  A    a  librario   signata   sunt   linea   subdticta.  b)  In  B  non   sunt   nuineri  1 

2  etc.  c)  Ita  in  A  libraritts  correxit  ex  et;  atque  B.  d)  Ita  in  A  libr.  correxit  ex  et;  et  B. 

e)  Ita  in  A  libr.  correxit  ex  Ecclesiasticorum. 


'  i.  e.  cum  ecclesiarum  cathedralium  canonicis  etc. 


474         1747,  P.  loannes  Rethius  S.  J.  Canisio.    Colonia  30.  Augusti  1571. 

gotijs  secularibus  seu  politicis.     Alioquin  recte  forte"  officium  principis  facient,  sed 
negligent  munus  Episcopi:  quod  tamen  praecipuum  est. 

5  Si  non  assumant  nec  in  aulam,  nec  ad  vllum  officium,  nisi  Catholicos  et 
probos.  Etenim  cum  non  omnia  per  seipsos  Episcopj  faciant,  si  officiales  seu  mi- 
nistvi  malj  fuerint,  quanta  mala  fient? 

6  Si  ordinandis  non  cito  manus  iraponant':  sed  prius  bene  dispiciant 
an  idonei  sint. 

7  Si  Ecclesiarum  et  iuuentutis  rationem  habeant,  vt  nusquam  idonei  Pastores, 
Praelati,  Concionatores,  et  Ludimagistrj  desint. 

8.  Si  secundum  canones  ^*  serio  celebrent  Dioecesanas  Synodos  ^ :  hisque  ipsimet 
Episcopi  intersint. 

9  Si  crebro  per  seipsos,  aut  alios  viros  prudentes,  zelosos,  ac''  tales  qui  non 
quae  sua  sunt  quaerant,  sed  quae  Jesu  Christj^,  Dioeceses  visitent,  vt 
noscant  vultum  pecoris  suj*,  et  qua  in  re  oues  Pastoris''  ope  indigeant. 

10  Si  habeant  supernumerarios  aliquot  Concionatores,  eruditione,  zelo,  pru- 
dentia,  charitate,  rerum  temporalium  contemptu,  ac  alijs  virtutibus  insignes,  qui 
proficiscentes  per  dioecesim^  loco  Episcopi,  defectus  Praelatorum  et  Pastorura 
suppleant. 

11  Si  dent  operam,  vt  Clerus  et  populus  vna  cum  ipsis  seruent  decreta  Tri- 
dentinj  Concilij  ^. 

12  Si  Episcopi  sint  Moecenates  ^  doctorum  et  piorum  hominum.  Siquidem 
Mecoenates  si  sint,  non  deerunt  Flacci  Marones*.  Sic  nec  pij  et''  docti  deerunt 
operarij  in  vinea^  domini,  si  liberalitate  Episcoporum  ad  id  praeclara  ingenia 
excitentur.        ^ 

13  Si  erigantur  seminaria  ampla,  iuxta  decretum  concilij  Tridentini ''.  Jn 
quibus  vtinam  tot  alantur  bonae  spei  iuuenes,  quot  sunt  Parochiae  in  Episcopatu. 
Habitis  fidelibus  et  aptis  operarijs  agri  Dominici  meliora  speranda  forent'. 

14.  Si  nobilium  suorum  filios  catholice  et  pie  curent  institui,  quo  tandem  pos- 
sint  et  velint  Ecclesiae  prodesse. 

15  Si  vitas  sanctorum  Episcoporum  per  P.  Laurentium  Surium  collectas  stu- 
diose  legant*.  Considerabunt  forte  quales  olim  fuerint  Episcopi,  qui  Germanos  et^ 
gentes  alias'  ad  fidem  Christianam  perduxerunt,  et  cogitabunt  quid  se  facere 
oporteat™. 

a)  Hoc  V.  suppleii  ex  B.  h\  In  B  sequuntur  vv.  bis  in  anno,  oblitt.  c)  Ita  lihr.  in  A  ex  et 
rorrexit ;  et  B.  dt)  In  A  B  sequitur  sui;  quod  tamen  in  A  oilitteratum  est.  e)  diocoesim  B. 

i)  Consilij  A.  g)  Mecoenates  B.  h)  Ita  in  B  libr.  correxit  ex  nec.  i)  In  A  ipse  Bethius  ex 

erunt  ita  correxit ;   erunt  B.  k)  In  A  hoc  v.   supra  versum  scriptum  est.  1)  alias  gentes  B. 

m)  In  B  hoc  loco  in  margine  addita  sunt  haec:  Si  in  difficultatibus  ad  summum  Pontificem  Christi  in 
terris  vicarium  recurrant;  quae  tamen  deinde,  linea  transmissa,  ohlitterata  sunt. 


'  1  Tim  5,  22. 

**  ^Synodi  dioecesanae  quotannis  celebrentur"  :  Concilium  Tridentinum  sess.  24, 
de  ref.  c.  2.  Idem  a.  1215  praeceperat  Concilium  Lateranense  quartum.  Immo  iam 
complura  ex  conciliis  antiquis,  ut  antisiodorense  (Auxerre)  anni  585  (c.  7)  et  tole- 
tanuni  anni  693  (c.  7)  constituerant,  ut  minimum  semel  singulis  annis  synodus 
dioecesana  haberetur.  Cf.  Benedictum  XIV.,  De  synodo  dioecesana  1.  1,  c.  6,  n.  2  3, 
et  J.  Forget,  Conciles,  in  ^Dictionnaire  de  Theologie  catholique"  III,  Paris  1908, 
637—638. 

»  Phil  2,  21.     1  Cor  13,  5.  *  Prv  27,  23. 

*  „Sint  Maecenates,  non  deerunt,  Flacce,  Marones"  :  M.  Vcd.  Martialis,  Epi- 
grammaton  I.  8,  n.  56,  v.  5. 

«  Mt  20,  1;  cf.  Mt  10,  10;  Lc  10,  2;  1  Tim  5,  18  etc. 
■^  Sess.  23,  de  ref.  c.  18. 

*  Editi  iam  erant  Coloniae  a.  1570  et  1571  a  P.  Laurentio  Surio  0.  Cart.  operis 
„De  probatis  Sanctorum  Historiis"  tomi  1  et  2,  primos  4  anni  menses  comprehendentes 
[Hartzheim,  Bibl.  Col.  221). 


1748.  Canisius  P.  Hieronymo  Natali.    Diliuga  1.  Septembris  1571.  475 

16  Sumptus  in  hanc  rem  non  deerunt,  si  iusta  opum  fiat  distributio :  et  tan- 
tum  in  haec  et^  alia  Episcopi  officia  impendatur,  quantum  ad  conseruandum  statum 
Principis.  Si  ratio  habeatur  fundationum,  stipendiorum  et  contributionum,  quae  ex 
defunctorum  testamentis,  et  viuorum  liberalitate  in  studiosos  passim  fiunt.  Huic 
instituto  deseruirent  bona  Ecclesiasticorum  decedentium  sine  testamentis.  Si  in 
bunc  vsum  consensu  summj  Pontificis  ad  tempus  applicentur  bona  illa  Ecclesiastica, 
quae  propter  personarum  paucitatem  distrabuntur,  et  nescio  in  quem  vsum  Ecclesiae 
parum  vtilem  conuertuntur.  Huc  pertinerent  etiam  prouentus  non  Residentium ', 
quod  summus  Pontifex  credo  libenter  approbaret:  ita  tamen,  vt  nihil  eorum,  quae 
fundatores  fieri  voluerunt,  omittatur,  sed  per  illos  qui  sunt  in  seminario  suppleatur. 
Si  bona  Ecclesiae  non  in  alium  vsum,  quam  Ecclesiae  vtilem  expendantur.  Si  de- 
nique  Episcopi  Patres  et  sustentatores  velint  esse  pauperum.  Nihil  enim  deesse 
poterit  Eleemosynarijs :  Beati  misericordes,  quoniam  misericordiam 
consequentur^. 

17  Valde  tardatum  est.  Jndefesso  labore,  continuata  diligentia,  magna  dexteri- 
tate,  et  exemplari  vita  opus  est :  et  inprimis  diuino  auxilio.  Sed  si  velimus  tan- 
tum  ex  animo  facere  officium,  et  seruare  animas,  Christus  sua  gratia  numquara 
deerit.  Jn  difficultatibus  ad  summum  Pontificem  Christi  in  terris  Vicarium  recur- 
rendum  esset. 

Reuerendissime  et  Jllustrissime  Domine  rogo  per  Dei  filium  Christum  Jesum 
haec  in  bonam  partem  accipe*'.  Dolebam  passim  perire"=  animas,  quas  communis 
Dominus,  saluator  et  Judex  noster  pretioso  sanguine^  suo'^  mercatus  est^  quas 
tamen  hac,  aut  similj  diligentia  seruari  posse  sperarem.  Vtinam  opem  ferrent^  omnes, 
qui  possunt  et  debent. 

Canisius  Rethio  respondit  13.  Octobris  1571. 

1748.       CANISIUS  P.  HIEROlfYMO  IfATAIil  vicario  generali  Socie- 
tatis  lesu.  Dilinga  1.  Septembris  1571. 

Ex  autographo  (2°;  2  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ,  183  n.  248 
(f.  272  et  sq.  non  sign.). 

Primum  adversus  Centuriatores  libruni  emendat ;  secundum  et  tertium  ahsolvere 
magni  erit  laho7'is.  Contiones  oenipontanae.  Cursus  jMlosophici  et  gijmnasii  plena 
cura  Ingolstadii  a  Societate  detrectanda  est.  Aiit  saJtem  denuo  cum  duce  agi  debet, 
maiorem  petendo  libertatem  et  potestatem.     PP.   Torrensis  et  Pisamts. 

Pax  Christi  JESV  nobis  aeterna, 

Admodum  Reuerende  Pater, 

Accepi  R.  T.  literas  21  Julij  datas.    Nunc  Dilingae  paucis  diebus 

dego,  ut  cum  censoribus  conferam  P.  D.  Emanuelis  annotationes,  quae 

conferent  ad  nouam  libri  editionem,    quam  parat   typograpbus  Dilin- 

ganus*.   Praefationem  duplicem  in  totum  opus^  nunc  tandem  ediderunt: 

a)  Iii  B  sequitiir  alij,  ohlttt.  b)  Jesum  in  bonam  partem  haec  vice  valedictionis  accipe  B. 

c)  Doleo  passim  negligi  et  perire  B.  d)  pretioso  suo  sanguine  B.  e)  In  B  non  sunt  9  vv.  sqq. 

f)  ferant  B. 


1  Canonicorum  aliorunique,  qui  apud  ecclesias  suas  non  ^resident"  ;  unde  fit, 
ut  beneficiorum  fructus,  ^praesentias",  similia  percipere  nequeant;  cf.  Can.V  202  408. 

2  Mt  5,  7.  8  1  petr  1,  19. 

*  Adnotationes  Romae  a  P.  Emmanuele  Saa  in  Canisii  librum  de  S.  loanne 
Baptista  contra  Centuriatores  Magdeburgenses  scriptum  factas  significat;  qui  liber 
iam  Dilingae  a  Sebaldo  Mayer  excusus  et  proxirae  vulgandus  erat  (v.  supra  p.  438). 
Nova  illa  editio  a.  1572  in  lucem  prodiit. 

^  Vide  infra,  mon.  litt.  (57). 


476  1748.  Canisius  P.  Hieronymo  Natali. 

oro  autem  P,  Emanuelem,  ut  hos  residuos  quaterniones"  eorrigat,  sicut 
in  alijs  fecit,  quos  antea  misimus. 

Hortatur  me  R.  T.  ad  emendationem  duarum  partiuni  de  Deipara 
Virgine  et  Apostolo  Petro.  Sed  opus  est  labore  non  modico,  ut  pars 
utraque  prius  absoluatur,  ac  postea  emendetur.  Hic  annus  mihi  non 
suffecerit  ad  secundam  partem  absoluendam,  et  intercurrunt  impedi- 
menta,  quae  superioribus  literis  attigi  ^  Contionandi  munus  non  po- 
test  mihi  non  facessere  negotium:  sed  faciam  tamen  quod  possum,  et 
sicut  postulat  R.  T.  labores  et  studia  moderabor  Domino  auxiliante. 
Permisit  autem  Princeps,  ut  huc  excurrerem,  quod  Viennae  nunc  inter- 
sit  fratris  Caroli  nuptijs  ^,   eique  dedicaui  opus,  ut  et  alias  indicaui  ^. 

Quod  ad  academiae  Jngolstadianae  institutum  nouum  attinet,  con- 
tuli  de  illo  cum  P.  Theodorico^  et  D.  Pisa,  cuius''  uidi  literas-^,  Prior 
enim  iam  ante  misit  in  urbem  scriptum  responsum,  cuius  aliquam  sum- 
mam  intellexi,  Mea  sententia  nunc  est,  quae  fuit  antea,  cum  rogarer 
a  P.  Prouintiale  6,  non  facile  nobis  suscipiendum  et  adeundum  esse  munus 
et  onus,  quod  circa  poedagogium  et  cursum  Philosophicum  Princeps 
Albertus  offert.  Hinc  nostris  magna  conflata  est  inuidia,  neque  ces- 
sabit  facile  communis  querimonia  reliquorum  professorum  Jngolstadij. 
Nec  impetrabimus  unquam  uereor,  vt  debita  et  necessaria  societati 
nostrae  libertas  constet  siue  apud  Principem  et  senatum  eius  aulicum, 
cuius  uoluntate  reguntur  omnia,  siue  apud  Rectorem  et  professores 
alios  Vniuersitatis,  quibus  nimium  nostri  se  conformare  iubentur  at- 
que  coguntur,  Nec  uidere  possum,  quem  felicem  et  solidum  ex  hac 
mutatione  fructum  speremus  in  auditoribus,  si  maior  et  legitima  pro- 
fessoribus  nostris  non  erit  potestas  in  gubernatione,  sed  promiscua  erit 
authoritas,  et  minor  nostrorum  numerus  tum  in  examinando,  tum  in 
facultate  tota,  ut  uocant,  artium  "^.  Nostris  etiam  non  expedire  iudico, 
ut  hac  occasione  fiant  liberiores,  minusque  Rectori  collegij  et  sim- 
plicitati  obedientiae  deferant,  sicut  saepe  antea  sumus  experti.  Prae- 
terea  perquam  difficile  fuerit  huic  prouintiae,  duo  sustinere  gymnasia  ^, 
et  utrique  ioco  idoneos  praebere  lectores  quolibet  anno.  Jngolstadij 
facilis"  et   frequens   erit   querimonia,    non  satis  maturos  et  aptos  in- 

a)  Sequuntur   2   vv.   ohlitt.,   quae   iam   !egi   non  ^iossunt.  b)  Sequitur   adiuiixi,    a  C.  oblitt. 

c)  Sequitur  excitabi,  a  C.  oblitt. 


1  Vide  supra  p.  443  458. 

^  Carolus  archidux,  Stiriae,  Carinthiae  etc.  princeps,  Vindobonae  26.  Augusti 
1571  cum  Maria  Alberti  V.  Bavariae  ducis  filia  soUemni  ritu  matrimonium  iniit; 
cuius  frater  Ferdinandus,  Tirolis  etc.  princeps  (cuius  contionatorem  aulicum  Canisius 
Oeniponte  agere  coeperat),  23.  Augusti  Vindobonam  advenit;  unde  ante  3.  Septem- 
bris  abisse  non  videtur  [Friedr.  Hurter,  Geschichte  Kaiser  Ferdinands  H.  und  seiner 
Eltern  I,  Schaffhausen  1850,  181—188). 

^  Vide  supra  p.  451.  *  Canisio.  *  Has  vide  supra  p,  465 — 468. 

«  Paulo  Hoffaeo.  ^  Vide  supra  p.  462^  464^ 

*  Provincia  Germaniae  superioris  praeter  ingolstadiense  gymnasium  habebat 
gymnasium  dilinganum. 


Dilinga  1.  Septembris  1571.  477 

stitui  professores,  qnos  deinde  mutari  uel  auocari,  ut  solent,  mole- 
stissime  ferent.  Fauet  modo  nostris  utcumque  D.  Eiseingreinius  ^ 
Vicecancellarius,  penes  quem  summa  est  authoritas:  eo  autem  absente 
uel  moriente  difficile  sit  parem  reperire  Patronum,  qui  nostros  tueri 
uelit  ac  possit  contra  tot  aemulos.  Quocirca  confirmo  P.  Theodorici 
sententiam,  detrectandum  hoc  onus  esse  potius  quam  suscipiendum 
Jngolstadij,  neque  propter  incertum  fructum  in  auditoribus  externis, 
nostros  multis  periculis,  et  grauioribus  fere  laboribus,  quam  perferre 
possimus,  exponendos  esse,  praesertim  cum  difficile  sit  ab  istis  tum 
aulicis,  tum  academicis  obtinere  integras  conditiones,  quae  nobis  ad 
scholam  Jngolstadij  iuuandam  simul  et  reformandam  sunt  prorsus,  ut 
censeo,  necessariae. 

Sed  si  aliter  uisum  erit  superioribus,  qui  gratificandum  fortasse 
putant  bono  Principi,  ne  conceptam  illius  de  nobis  piam  expectationem 
fallamus,  et  molestum  uidebitur,  ni  fallar,  P.  Prouintiali,  referre  pedem, 
et  oblatam  amittere  occasionem  in  hoc  collegio  promouendo:  si  in- 
quanr^  suscipienda  sit  haec  prouintia,  ut  nonnulli'' putant,  duo  quae- 
dam  adhibenda  remedia  putarim.  Alterum  est,  nihil  ut  promittatur 
Principi  post  exactum  annum  probationis  ^,  nisi  coram  agatur  cum 
aulico  Senatu  Monachij  de  praecipuis  difficultatibus,  quas  P.  N.  Ge- 
neralis  in  suo  ad  P.  Prouintialem  responso  indicauit''^,  nostrisque  libertas 
debita  impetretur.  Alterum  ut  si  mittendus  esset  Visitator  anno  se- 
quenti,  sicut  confido,  in  hanc  prouintiam,  per  se  ille  transigat  negotium 
una  cum  P.  Prouintiale,  et  uiua  uoce  potius  quam  scripto  tractentur 
omnia,  priusquam  annuat  P.  Prouintialis.  Jnterea  uero  scribi  poterit 
ad  P.  Prouintialem,  ut  difficultates  praesentes  et  si  quae  aliae  metui 
possunt,  in  scriptum  unum  colligat,  et  rursus,  remedia  illis  adhibenda 
commonstret",  re  collata  cum  Consiharijs.  Optarim  uero  maxime,  ut 
res  tota  de  integro  tractaretur  cum  Principe,  neque  super  fundamen- 
tum  hoc  caducum  et  imperfectum,  hoc  est  super  scriptum  Senatus 
aulici  aedificaretur  *.  Siquidem  non  magnae  authoritatis  illud  esse 
audio,  et  suo  tantum  authori  magis  quam  principi  tribuitur.  Jntelligo 
etiam,  inferiorum  classium  pueros  nunc  abuti  sua  libertate,  quam  in 
gymnasio  Jngolstadiano  experiri  coeperunt,  neque  fieri  posse  puto,  ut 
mediocriter  in  offitio  contineamus  classium  superiorum  auditores,  nisi 
nostris  maius  competat  ius  gubernandi,  magisque  sint  illi  exempti  ac 
liberi  a  statutis,    ut  uocant,  Vniuersitatis.     Nec  erit  abs  re   fortasse, 

a)  Ita  C.  correxit  ex  si  uero.         b)  Ita  C.  covrexit  ex  ut  omnes.         e)   Quattuor  vv.  sqq.  a  C.  in 
margine  addita  sunt. 


'  Martinus  Eisengrein  universitatis  patronus,  vicecancellarius,  professor. 

2  Mense  Martio  a.  1571  Societas  „per  modum  probationis"  cursum  pbilosophicum 
et  paedagogium  sive  gymnasium  ad  annum  susceperat  curanda ;  v.  supra  p.  464. 

^  De  his  S.  Francisci  Borgiae  litteris  v.  supra  p.  461 — 464. 

*  De  hac  ^resolutione",  ab  Erasmo  Vendt  ducis  consiliario  composita,  vide 
supra  p.  449  461  465. 


478      1749.  Canisius  Stanislao  Hosio.    1750.  Canisius  Leonardo  Kessel  S.  J. 

si  P.  Torrensisi  per  literas  R.  T.  moneatur,  de  toto  statu  scholae  et 

praesentis  gubernationis  omnia  perscribere,  ut  maiore  luce  rerum  ac- 

cepta  de  conuenientibus  remedijs  aptius  iudicetur. 

Ego  hinc  cito  discedam  Oenipontum,  ducturus  mecum  D.  Pisam, 

qui  Halae  collocatur  ad  curandam  ut  credo  ualetudinem  potius  quam 

ad   profitendum.     Superest  ut  me  totum  R.  T.  sacrificijs  precibusque 

commendem  in   Christo  JESV  domino   nostro'^.     Dilingae  Kal. 

Septemb.  1571  ■     ^,   ■  t     r,    n     •  ■ 

beruus  m  Christo  P.  Canisms. 

t  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri,  Doc.  Hieronymo  Natali 
generali  Vicario  Societatis  lESV,  patri  suo.         Romae. 

Quod  Canisius  hac  epistula  commendat:  Efficiendum  esse,  ut  Hoffaeus  pro- 
vincialis  denuo  difficultates,  quae  cursui  philosophico  et  gymnasio  per  Societatem 
Ingolstadii  curandis  occurrant,  scripto  coUigat  et  earum  remedia  ducis  consiliariis 
proponat,  id  sub  finem  a.  1571  effectum  est.  Hoffaeus  in  litteris  iHis  (quae,  satis 
copiosae  et  per  20  capita  distinctae,  ponuntur  a  Prantl  1.  c,  II  267 — 270)  complura 
eaque  gravia  commemorat,  quae  in  Canisii  epistula  postulantur;  velut  cum  petit, 
ut  Societas  magistros  mutare  possit;  ut  religiosa  libertas  privilegiaque  ipsi  sint 
salva;  ut  sodales,  si  quid  deliquerint,  per  Societatis  praepositos  corrigi  possint  et 
debeant;  ut  plures  Sociorum,  quam  aliorum,  sint  „de  consilio  facultatis  artium";  ut 
primo  novorum  studiosorum  tentamini  semper  aliquis  de  Societate  intersit ;  ut  Socie- 
tati  ad  discipulos  coercendos  et  puniendos  amplior  detur  potestas  etc. 

Canisium  circa  idem  tenipus  alteras  quoque  litteras  ad  Natalem  dedisse  col- 
legeris  ex  *litterarum  Roma  22.  Septembris  1571  a  Natali  ad  Hoffaeum  datarum 
apographo  eodem  tempore  scripto,  quod  est  in  Germ.  71  f.  34";  hoc  enim  itahabet: 
,11  P.  Pietro  Canisio  mi  scriue  della  penuria  de  lettori  che  se  patisce  in  quella 
Prouincia  .  li  rispondo"  etc.  Neque  vero  eiusmodi  litterae  a  Petro  Canisio  datae 
exstant;  neque  Natalem  ea  de  re  eidem  scripsisse  compertum  est.  Sin  autem  apo- 
graphum,  quod  dixi,  cura  epistulae  a  Natale  ad  Theodoricum  Canisium  rectorera 
dilinganura  eodem  die  datae  apographo  ibidem  (f.  34'*)  posito  contuleris,  facile  de- 
prehendes,  librarium  pro  ^Pietro  Canisio"  scribere  debuisse  ^Teodorico  Canisio". 

Natalis  Canisio  respondit  20.  Octobris  1571. 

1Y49.  CANISIUS  cardinali  STAK^ISIiAO  HOi^IO  episcopo  varmiensi. 

Dilinga  (Oeniponte?)  inter  m.  lul.  et  Oct.  1571. 

Ex  Hosii  litteris  27.  Odobris  1571  ad  Canisium  datis  colligi  potest,  Canisium 
(ut  ad  Hosii  litteras  Sublaco  11.  lulii  1571  ad  se  datas  responderct)  inter  exeuntem 
m.  lulium  et  ineuntem  Octobrem  Hosio  per  litteras  gratias  egisse  de  auxilio,  quod 
sibi  in  negotio  libri  de  loanne  Baptista  edendi  praestitissef,  ab  eoque  petisse,  itt,  quid 
in  eo  aliisque  libris  emendanduin  esset,  sibi  significaret ;  plura  v.  infra,  ep.  n.  1758. 

1750.  CANISIUS  P.  I.EOXABDO  KSI^^HEL  S.  J.  rectori  collegii 

coloniensis.  Augusta  Vindelicorum  6.  Septembris  1571. 

Ex  litterarum"  (litterarum  partis)  canisianarum  apographo  subobscuro,  eoque 
circa  a.  1651  exscripto  ex  autographo,  quod  tunc  erat  Embricae  apud  rectorem 
collegii  S.  J.;  apographum  autem  illud  est  Cod.  colon.  ,Litt.  Epistt.  var."  f.  2**. 
Particulam  ex  eodem  apographo  posuit  Hansen  1.  c.  603'. 


*  P.    Hieronyraus    Torrensis    S.    J.    theologiae    in    universitate    ingolstadiensi 
professor. 

«  Rora  6,  11  28  etc;  v.  supra  p.  290». 


1751.  Canisius  Fei-dinando  II.    Oeniponte  25.  Septembris  1571.  479 

De  collegio  vestro,    sitne   progressurum  an   imminutionem 

aliquam  et  mutationem  passurum,  audio  dubitari  ^.  Sed  non  patientur 
vt  spero,  sancti  Patroni  Ecclesiae  [Colonijensis^,  vt  quod  a  Patre 
nostro  M.  Petro  Fabro  ^  non  sine  lacrymis  est  isthic  sem[inatum,]  * 
id  infeliciter  exeat.  —  Augustae  6  Sept.  1571. 

Seruus  in  Christo  P.  Canisius. 

Reuerendo  in  Christo  Patri  M,  Leonardo  Kessel,  praeposito  eorum, 
qui  sunt  Societatis  lESv  Coloniae  in  Bursa  coronarum. 

1751.        CANISIUS  FFRDINANDO  II.    archiduci,  Suebiae  principi  etc. 

Oeniponte  25.  Septembris  1571. 

Ex  libello  periodico  ^Katholische  Blatter  aus  Tirol",  23.  Jahrgang,  Innsbruck 
1865,  393 — 394;  ubi  has  litteras  edidit  Ludovicus  Rapp  sacerdos  historicusque 
tirolensis,  significans,  autographum  Oeniponte  in  archivo  praefecturae  caesareae 
(Statthaltereiarchiv)  exstare ;  id  quod,  sive  editoris  personani ,  sive  epistulae  in 
libello  illo  positae  rationem  spectes,  facile  credi  potest;  dolendum  tamen  est,  Rappium 
non  significare,  quo  archivi  illius  loco  litterae  illae  inventae  sint,  sed  id  unum 
affirmare:  Eas  esse  „unter  der  ungeheuern  Masse  von  Acten,  die  dort  im  Laufe 
der  Jahrhunderte  sich  aufgehauft  haben".  Quare  eaedem  a.  1911  Oeniponte  di- 
ligentissime  quidem,  sed  frustra  quaesitae  sunt. 

Libri  a  se  de  S.  loanne  Baptista  adversus  Centtiriafores  scripti  et  archiduci 
dedicati  exemplmn  mittit,  optans,  iit  liber  et  ad  catholicos  consolandos,  et  ad  ad- 
versarios  ecclesiae  reconciliandos,  et  ad  archiducis  gloriam  amplificandani  titilis  sit. 
Collegimn  oenipontanum  commendat. 

Durchleuchtigister  Fiirst,  Gnedigister  Herr! 

Ewr.  Fn.  Dt.  ^,  seind  mein  vnterthenigiste  gehorsamiste  diensten 
vnnd  gebett  alzeit  zuuor, 

AuS  allerley  vrsachen,  die  vnnottig  hie  lang  zu  erzellen,  hab  ich 
di6  beiligente  neuefs  buech "  sambt  anderen  Exemplaribus  nit  belder 
vberkhomen,  vnnd  Ewr.  Frn.  Dt,  vberschickhen  khiinnen,  Dieweil  aber 
Gott  der  Almechtig  mich  vnwurdigen  souil  begnadet,  das  ein  mal  difi 
Opus  an  das  Liecht  verfertiget,  vnnd  hinfiiro  offentlich  khan  aufi- 
gebraitet  werden,  hab  ich  meiner  verheifiung  nach,  dasselbig  khainem 
andern  Patrono,  dann  Ewr.  Frn.  Dt,  aigentlich  dediciern  vnnd  zu- 
schreiben  wellen,  dar  von  ich  ihn  der  Lateinischen  vorred  mein  mainung 
weitter  erkhlere  '^.  Bitte  derhalben  mit  gantzer  vnterthenigkheit,  das 
Ew.  Fn,  Dt.  als  mein  alter  giinstigister  vnnd  getreuester  Patron,  ihr 


'  De  collegii  coloniensis  difficultatibus  pecuniariis,  academicis  etc.  v.  Can.  V 
143  445,  et  supra  p.  21,  ac  Duhr,  Jes,  I  38-41, 

-  S.  Petrus  Apostolus,  SS,  Tres  Reges  Magi,  SS.  Ursula  et  Sociae  Virgines, 
SS.  Gereon  et  Socii  Martyres. 

^  Vide  Can.  I  98-175  668-674.  *  Cf.  Ps  125,  5. 

^  i,  e.  Ewrer  Furstlichen  Durchlaucht  (principali  serenitati  vestrae). 

^  ^Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  librum  primum"  (de  S.  loanne 
Baptista)  contra  Centuriatores  Magdeburgenses  scriptum  et  Dilingae  a  Sebaldo  Mayer 
a.  1571  primum  excusum ;  v.  infra,  mon.  litt.  (57). 

■^  Litteras  hasce  dedicatori/is  ad  Ferdinandum  II.  datas  v.  supra  p.  450 — 456. 


480  1752.  Canisius  P.  Hieronymo  Natali. 

solche  mein  gethone  dedication  sambt  dem  gantzen  werkh,  vnnd  dar- 
aufif  difie  geringe  verehrung  mit  difiem  eingebundtnen  vnnd  geschenckhten 
Buech  gnedigist  welle  annehmen,  vnnd  ihr  wolgefallen  lafien.  Gott 
der  Almechtig  gebe  sein  heiligen  Segen  vnnd  wolfart  darzu,  dafi  mein 
fiirgenomne  miihe  vnnd  arbeit  fiir  die  gantzen  Catholischen  Kirchen 
vnnd  Religion  nicht  sey  vergebenS  geschechen,  vnnd  nicht  allein  den 
Catholischen  zu  guetten  vnnd  trost,  sonder  auch  den  widerwertigen 
zu  ermanung  vnnd  bekherung,  auch  Ewr.  Frn,  Dt.  zu  sonderlichem 
lob  vnnd  ehr  geraiche.  Will  hiemit  Ewr.  Frn.  Dt.  mich  geringen 
sambt  vnserem  gantzen  CoUegio  insonderheit  als  vnserem  genedigsten 
Maecenati  vnnd  Patrono,  mit  gantzem  vertrauen  commendiret  vnnd 
befolchen  haben,  vnnd  bitten  sambtlich  Gott  den  Almechtigen,  das  er 
Ew.  Frn.  Dt.  ihn  seinem  schutz  gnediglich  vnnd  gliickhselig  erhalte. 
Datum  Jnsprugg  am  fiinff  vnnd  zweintzigisten  Septembris,  Anno 
ihm  ain  vnnd  siebentzigisten. 

E.  F.  D. 

Vnderthenigister  Caplan 

vnd  prediger 

Doctor  Canisius. 

1752.        CANISIUS  1».  HIEROXYMO  l^ATALI  vicario  generali  Socie- 
tatis  lesu.  Oeniponte  10.  Octobris  1571. 

Ex  autographo  (2°;  IV2  PP- ;  in  P-  4  inscr.  et  particulae  sig.),  Germ.  183  n.  249 
(f.  366  et  sq.  non  sign.). 

P.  Tliiiraeus.  Ipse  Ubenter  et  contionatorem  et  scriptorem  aget.  Zotti  infirmi. 
Censura  libri  de  S.  loanne  eitisque  exenipla.  Libri  PP.  Salnieronis  et  Alvari.  „Scrip- 
tores".  Epistiilae  Indicae.  P.  Hoffaeus.  P.  Elderen  ex  aula  revocandus.  P.  Ste- 
vordiamis. 

f  Pax  Christi  JESV  nobis  aeterna, 

Admodum  Reuerende  Pater. 

Accepi  literas  R.  T.  21  Augusti  ad  me  datas,  ac  eo  quidem  fere 
tempore,  quo  hac  transijt  cum  suis  socijs  P.  Prouintialis  Rhenensis, 
qui  multa  de  urbe  nobis  iucunda  narrauit  ^. 

Quod  ad  reliquos  duos  libros  edendos^  attinet,  annus  unus  mihi 
non  suffecerit,  ut  prorsus  arbitror,  ad  illos  et  expoliendos  et  absol- 
uendos.  Quoniam  autem  ita  uisum  est  maioribus,  ut  hoc  loco  simul 
Scriptorem  et  Ecclesiasten  agam,  etsi  scripserim  alias  de  nonnullis 
difficultatibus,  quae  hic  se  mihi  offerunt,  tamen  utrumque  onus  non 
defugio,  Christumque  mihi  adfuturum  spero  per  Patrum  meorum  sanc- 
tam  et  prudentem  in  omnibus  gubernationem,  cui  ego  inprimis  et 
uolo  et  debeo  confidere.  Tantum  oret  pro  me  dominum  R.  T.  quae 
nouit  filij  sui  ueterem  imbecillitatem. 


'  P.  Hermannus  Thyraeus,  a  Societatis  provincia  rhenana  procurator  Romam 
missus  et  deinde  a  Borgia  provincialis  constitutus;  v.  supra  p.  441  447. 

^  Libros  de  B.  Maria  Virgine  et  de  S.  Petro  dicit,  quos  adversus  Centuriatores 
parabat;  v.  supra  p.  419  438.  t 


Oeniponte  10.  Octobris  1571.  481 

Reuerenter^  salutat  Reuerentiam  Tuam  D.  Sot  amicus  collegij 
et  societatis  praecipuus  ^,  totusque  podaggicus  "^  et  epilepticus.  Rogat 
praeterea,  ut  nihil  clesit  filio  Godefrido  Romae,  ut  nuntiant,  decum- 
Ijenti,  de  quo  scire  cupit  quid  sperare  possit,  quidque  faciundum  iudicent 
Patres^.  Miratur  ex  parte,  illum  inter  nostros  diutius  non  uersari, 
neque  intelligit,  an  sit  illi  tutum,  cum  exteris  Romae  uitam  agere 
ualetudinemque  curare.  Pauca  si  bonus  parens  de  filio  rescierit,  ma- 
gnam  certe  capiet  uoluptatem. 

Librum  nostrum  ^  Romae  non  recudi  facile  fero,  sed  oro  interim 
.P.  Emanuelem,  ut  mittat  ad  me  censuram  prioris  partis  quae  po- 
stremo  fuit  edita  .  nisi  fortasse  nouis  apud  D.  Petrum  contionibus  ille 
sic  impeditus  est,  ut  hanc  mihi  operam  porro  praestare  non  possit*. 
Jllustriss.  Cardinalis  Augustanus'^  multa  operis  exemplaria  sibi  iussit 
aduehi :  uellem  ex  his  donari  quaedam  R.  T.  ut  pro  suo  arbitratu  iila 
distribuat  inter  nostros. 

P.  Salmeronem  audio  in  opere  suo  egregios  progressus  facere, 
quod  periucundum  est  nobis,  qui  non  dubitamus  illum  praeclara  scrip- 
turum  pro  summa  ingenij  sui  foecunditate^.  Reliquam  partem  de 
literis  Jndicis  Latine  uersam  ingenti  cum  desiderio  expectamus '^. 
Doctam   syntaxim  a  Lusitano   conscriptam  uidimus^.     Vtinam  pergat 

a)  Ita  C.  corfexit  ex  reuenter.  b)  Ita  C.  corexit  ex  podargicus  vel  podragicus.  c)  Hoc  v.  a.  C. 
in  margine  addituni  est. 

'  Sebastianus  Zott  de  Pernegg  consiliarius  ^regiminis"  Austriae  superioris 
Oeniponte  constituti  (cf.  Cmt.  IV  682*;  V  5).  In  antiqua  illa  ■' Historia  coUegii 
oenipontani  haec  narrantur  in  a.  1565:  „Studium  apud  nobiles  homines  creuit  in 
sacra  synaxi  frequentius  adeunda,  cuius  rei  duces  se  inprimis  praebuerunt  D.  Zottus 
et  D.  Mechelius,  quibus  deinde  socium  se  adiunxit  Cancellarius  Klecklerus"  (Cod. 
^Hist.  coU.  Oen."  p.  4—5).  Beinerus  Fahricius  S.  J.  in  *  Litteris  annuis  Gerraaniae 
Superioris  Ingolstadio  26,  Septembris  1571  datis  de  Sociis  oenipontanis:  „Et  pri- 
maria  nobilitas  pene  omnis  .  . .  nobis  confitetur,  et  plerique  ciuium,  non  alios  libentius 
quam  nostros  sibi  Confessarios  eligunt"    (ex  archetypo;  G.  Ep.  coll.  I  f.  290''). 

-  Hic  m.  Octobri  a.  1569  in  collegium  germanicum  denuo  venerat  convictor 
(v.  supra  p.  335^). 

*  De  S.  loanne  Baptista. 

*  De  hac  censura  v.  supra  p.  475.  P.  Francisco  Toleto  S.  J.  in  Poloniam  cum 
cardinali  Commendono  misso  (v.  supra  p.  416),  eius  loco  P.  Emmanuel  Saa  contiones 
ad  Pium  V.  pontificem    habere  iussus  erat  [Sacchinus,    Hist.  S.  J.   III,    I.  7,   n.  17). 

*  Otto  Truchsess,  Romae  degens. 

^  P.  Alphonsus  Salmeron  hortatu  S.  Francisci  Borgiae  et  multorum  aliorum 
a.  1569  Neapoli  suos  in  Novum  Testamentum  commentarios  prelo  parare  coeperat; 
qui  tandem,  ipso  a.  1585  ibidem  mortuo,  Matriti  a.  1597 — 1601  voluminibus  16  pri- 
mum  evulgati  sunt  (Epistolae  Sahneronis  I  xxiv— xxxiii;  II  187  191  202.  Gius. 
Boero  S.  J.,  Vita  del  Servo  di  Dio  P.  Alfonso  Salmerone,  Firenze  1880,  121  —  123. 
J.  Eug.  de  Uriarte  S.  J.,  Catalogo  razonado  de  Obras  anonimas  y  seudonimas  de 
Autores  de  la  Compaiiia  de  Jesiis  pertenecientes  a  la  antigua  Asistencia  Espanola  II, 
Madrid  1904,  505—508  532). 

"  Vide  supra  p.  337. 

^  „De  constructione  octo  partium  orationis,  liber  Emmanuelis  Alvari,  Lusitani, 
e  Societate  Jesu ,  cum  explicationibus  Auctoris  ejusdem"  primum  Venetiis  apud 
Michaelem  Tramezzinum  a.  1571  editus.  Emmanuel  Alvarez  (1526 — 1582),  ex  in- 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VI.  ,S1 


482         1752.  Canisius  P.  Hieronymo  Natali.    Oeniponte  10.  Octobris  1571. 

ille  uel  alius  reliqua  istarum  artium  praecepta  tam  commode  tradere: 
magna  hinc  accedet  scholis  commoditas,  maiorque  nostris  paratur 
authoritas  passim  ad  maiorem  Christi  gloriam. 

Gratus  agnosco  diligentiam  R.  T.  quod  promouere  studeat  ne- 
gotium  scriptorum  aliquando  constituendorum  \  ut  contra  spiritus 
haereseon  exerat  se  spiritus  societatis  ad  Ecclesiae  utilitatem  collatus 
hoc  tempore,  sed  nondum  manifestatus  medio  scriptionis,  quod  spero 
magni  fore  momenti. 

Obseruabitur  a  me  dih'genter,  ut  sicut  iubet  R.  T.  mittam  post- 
hac  menstruas^.  Expectamus  hic  P.  Prouintialis^  aduentum,  qui  ad 
res  collegij  huius  rectius  componendas  proderit,  uti  spero.  Agit  gratias 
Regina  Magdalena,  quod  sit  monitus  P.  Prouintialis,  ut  sine  iumento 
non  proficiscatur  *.  P.  Guilhelmus  Eldrensis,  qui  Florentiae  degit,  ean- 
dem  Reginam  orat,  ut  reuocari  possit  in  Germaniam,  quod  se  ingratum 
esse  putet  Principi  Florentino^  et  nescio  propter  quae  aha.  Nouerit 
autem  R.  T.  quid  consulte  fiat.  Regina  cuperet  illum  remitti,  si  Ducissae 
consensus  accederet,  ipsaque  Confessarium  e  nostris  alium,  licet  Jtalum, 
ferre  uellet.  Haec  quoniam  mecum  soror  Ducissae  contulit,  obiter 
uolui  commemorare,  ut  res  tota  sit  Romae  apertior. 

Timemus,  ne  male  habeat  P.  Martinus^  Monachij,  ubi  Bauarici 
postulant  illum  restitui  cathedrae:  rectius  fortasse  cum  illo  et  nobis- 
cum  actum  fuisset,  si  iuxta  sententiam  R.  T.  Treuiros  recta  petijsset. 
Verura  haec  superioribus  fidenter  ego  committo,  meque  totum  R.  T. 
sacrificijs  et  precibus  commendo  in  Christo  JESV  domino  nostro''. 

Oeniponti  10  Octob.  1571.     Reuerenter  saluto  Patres. 

Seruus  in  Christo 
Pet.  Canisius. 

t  Admodum   Reuerendo   in  Christo  Patri,    P.  Hieronymo  Natali, 

Vicario  generali  Societatis  JESV.         Romae. 

Quae  Canisius  in  his  litteris  de  P.  Guilielino  Elderen  significat,  illustrantur 
*epistula  a  S.  Francisco  Borgia  praeposito  generali  Roma  29.  lanuarii  1571  ad 
P.  Nicolaum  Lanoium  S.  J.  data;  sic  enim  ille  scribit:  ^Quanto  al  P.  Lorenzo  Con- 
fessor  della  Duchessa  di  Ferrara*  molto  charo  haueriamo,  che  potesse  suauemente 
retirarsi  da  quel   ufficio  et  Paese,    et   il  medesimo    si  desidera   del  P.  Guglielmo  di 


sula  Materia  (Madeira)  ortus,  Societatem  a.  1546  ingressus,  postea  ad  ^syntaxim" 
illam  alios  libros  grammaticos  adiunxit;  quae  grammatica  latina  saepissime  in  multis 
terris  excusa,  in  multas  quoque  linguas  (etiam  in  iaponicam)  versa  est  {Sommer- 
vogel,  Bibh  I  224-245;  VIII  1615—1620). 

'  Vide  supra  p.  417.  -  Vide  supra  p.  469.  ^  Pauli  Hoffaei. 

•*  Vide  supra  p,  459,  470. 

*  Cosimo  de  Medicis  magno  duci  Etruriae,  vel  (id  quod  mihi  magis  probatur) 
Francisco  filio  eius  natu  maximo;  cuius  uxori  loannae  Austriacae  P.  Elderen  a  sacris 
confessionibus  erat;  vide  quae  sub  ipsam  hanc  epistulam  dicentur. 

"  Stevordianus;  v.  supra  p.  389.  ^  Rom  6,  11  23  etc. ;  v.  supra  p.  290^. 

*  Barbara  Ferdinandi  I.  imperatoris  filia  a.  1565  Alphonso  II.  Ferrariae  duci 
nupserat;  cui  eodem  anno  P.  Laurentius  Hermanutius  S.  J.  datus  erat  confessarius ; 
v.  Can.  V  118. 


1753.  Canisius  P.  loanni  Rethio  S.  J.    Oeniponte  13.  Octobris  1571.        483 

Fiorenza,  perche  sappiamo  il  bisogno,  che  ha  la  Germania  de  operarij  di  sua  lingua, 
et  gia,  che  queste  Serenissime  Regine  debbono  intendere,  et  anco  parlar  la  lingua 
Jtaliana  pare  potriano  passar  senza  li  suoi  Confessori  thodeschi,  perche  si  li  dariano 
altri  delli  Collegij  doue  stanno,  o,  delle  Prouincie  molto  soffitienti.  11  modo  di 
poter  ottener  questo  pure  sarebbe,  che  la  Serenissima  Regina  Madalena  ben  in- 
formata  per  alcuno  de  nostri  facesse  Tufficio  con  sue  sorelle  di  Ferrara,  et  Fiorenza, 
pregandole  si  contentassero  di  rimandar  li  lor  Confessori  in  Germania,  seruendosi 
d'altri,  come  e  detto  di  sopra,  ilche  oltre  la  consolatione  de  i  Confessori  Thodeschi, 
et  deir  utile  della  Compagnia  si  crede  sarebbe  molto  grato  alli  lor  mariti.  V.  R. 
adunque  trattando  questo  co  '1  suo  Prouinciale  ueda  se  potra  aiutar  per  ressecutione" 
(ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  70  f.  147). 

Natalis  Canisio  respondit  24.  Novembris  1571. 

1753.  CANISIUS  P.  lOAX:»^!  RETHIO  S.  J.  regenti  gymnasii  trium 
coronarum  coloniensis.  Oeniponte  18.  Octobris  1571. 

Ex  archetypo  a  P.  Antonio  Guisano  S.  J.  scripto  (2";  1  p. ;  in  p.  4  inscr.  et 
pars  sig.) ;  Canisius  sua  manu  nomen  (^Seruus"  etc.)  subscripsit,  ^postscriptum" 
inscriptionemque  posuit.  Cod.  colon.  ,Epp.  ad  Reth."  f.  197  198.  Maiorem  epi- 
stulae  partem  ex  eodem  archetypo  posuit  Ransen  1.  c.  606;  litteris  usus  est  Duhr, 
Jes.  I  766*. 

Colonienses  in  Geusiis  pellendis  iuvabit.  Collegio  coloniensi  inopi  Deus  fun- 
datorem  providebit.  Germania  remcdia  a  Rethio  proposita  vix  ferre  posse  videtur. 
Vitae  Sanctorum  germanicae.     Praefatio  in  opus  Vegae. 

Pax  Christi  nobis  aeterna 

Reuerende  Pater. 
Hodie  mihi  redditae  sunt  literae  tuae,  ac  ijsdem  adiunctae,  quae 
Viennam  et  d.  Fabricio  ^  reddendae  sunt  .  dolemus  sanctam  urbem  a 
Goeseano  fermento  nondum  satis  expurgatam  ^  esse,  et  libenter  uestros 
promouebo  conatus,  ut  Coloniensis  magistratus  in  suo  officio  sancto- 
que  zelo  confirmetur.  Non  dormitat  profecto  Sathan,  sed  more  suo 
pergit  huic  praeclarae  et  semper  Catholicae  reip.  uarijs  modis  insidiari. 
Nunc  audio  CoUegium  uestrum  rectius  habiturum,  sicut  nouus  Pro- 
uincialis,  cum  hac  nuper  transiret,  coram  significauit  ^.  Fauet  uobis 
P.  Vicarius^  magnique  referre  merito  putat,  ut  non  dissoluatur  hoc 
opus,  quod  Coloniae  P,  Leonardus  ^  hucusque  per  singularem  Dei  gratiam 
prouexit  atque  conseruauit.  Non  sinet  diuina  bonitas  uestram  perire 
operam,  quam  feliciter  hoc  difficili  tempore  et  in  magna  rei  familiaris 
angustia  praestitistis.  Fauent  haud  dubie  sancti'  patroni  Colonienses^ 
huic  instituto,  et  efficient  tandem,  ut  optatus  ueniat  patronus  atque 
fundator  Collegij,  cum  patientiae  sanctae  fundamenta  solide  iacta  esse 
uidebuntur. 

a)  Hoc  V.  a  C.  huic  sententiae  postea  insertum  est. 


^  Doctori  Andreae  Fabricio  Ernesti  Bavariae  ducis  praeceptori  (de  quo  supra 
p.  99)  scripisse  videtur  {Hansen  1.  c.  593^  614^  771').  Rethii  litteras  vide 
supra  p.  470. 

2  Cf.  1  Cor  5,  7. 

^  P.  Hermannum  Thyraeum  significat;  v.  supra  p.  441  447. 

*  Hieronymus  Natalis  vicarius  generalis  S.  J.  ^  Kessel. 

^  Horum  nomina  v.  supra  p.  479. 

31* 


484  1754.  P.  Busaeus  Canisio.    Vindobona  ca  med.  ni.  Oct.  1571. 

Prudenter  multa  notastis ,  quae  ad  restituendam  in  Germania 
religionem,  praesertim  apud  Principes,  usum  non  exiguum  habere 
possent  ^  nisi  et  temporis  obstaret  malitia,  et  iratum  dei  numen  ne- 
scio  quam  rerum  Germanicarum  perturbationem  minari  uideretur. 
Faciamus  interim  quod  officij  nostri  est  proprium,  et  conseruemus  has 
qualescunque  reliquias  Israelis^  in  misera  babylone^,  quae 
ob  sectarum  et  abusuum  confusionem,  uix  medicas  manus  ferre  posse 
uidetur.  Nondum  inuentus  est  qualem  optatis  idoneus  ad  exempla 
sanctorum  colligenda  Germaniceque  uertenda.  Res  enim  eget  iudicio 
singulari  et  otio  quoque  commodo  illius,  qui  uelit  et  possit  hac  in 
parte  se  uulgo  accommodare*.  Ora  pro  me  Dominum  Reuerende  P., 
et   ex   me   saluta  P.  Leonardum   cum    fratribus    omnibus.     Oeniponti 

13.  Octob.  1571,  C1  •     /-11    •  j.     T-.  /-(     •  • 

beruus  m  Christo  P.  Canisms. 

Mitto  ad  Calenium  praefationem  in  opus  Wegae,  et  eam  a  uobis 
cupio  legi  atque  iudicari,  priusquam  edatur  °. 

t  Reuerendo  Patri,  Doct.  Joanni  Retzio  Theologo  et  contionatori 
societatis  Jesu  Coloniae  in  Bursa  trium  Coronarum. 

Inscriptioni  Rhetius  adnotavit:  „Recepi  XI.  Nouerab.'" 

1754.         P.  PETRUS  BUSAKrS  S.  J.  theologiae  professor  in  univer- 
sitate  vindobonensi  CANISIO. 

Vindobona  circa  medium  m.  Octobrem  1571. 

ExBusaei  epistula  ad  Kesselium  autographa.  Cod.  colon.  „Epp.  ad  Kess.  I"  f.  273. 

P.  Petrus  Busaeus  S.  J.  (v.  supra  p.  323),  iussu  S.  Franscisci  Borgiae  prae- 
positi  generalis  et  Antonii  Vinck  provincialis  Colonia  (16.  lulii)  in  Austriam  pro- 
fectus,  Vindohona  (quo  9.  Augusti  advenit  [Hansen  l.  c.  607'])  21.  Octobris  1571  ad 
P.  Leonardum  Ktssel  collegii  coloniensis  rectorem  lilteras  dedit,  quibus  hacc,  praeter 
multa  alia ,  cum  eo  communicabat :  „Ordinariam  lectionem"  Novi  Testamenti  in 
universitate  habendam  „suis  humeris  esse  impositam" ;  se  infirmae  valetudinis  esse ; 
se  operibiis  Sanctorum  Patrum  similihusque  libris  comparandis  operam  dedisse  neque 
tamen  ea  nancisci  potuisse.  „Proinde  scripsi  ante  dies  aliquot  P.  Canisio  me  pro- 
missis  meis  7ion  solum  de  editione  Vegae^,  sed  etiam  de  appendice  Catechismi  authori- 
tatibus  illustrando ,  et  secunda  editione  atithoritatum  catechisticarum  non  j^^sse 
satisfacere."  ' 

Plura  vide  apud  Braunsberger,  Kat.  144. 


'  Vide  supra  p.  472—475. 

2  2  Par  34,  9.     ler  6,  9;  31,  7.     Ez  9,  8.     Mich  2,  12  etc. 

'^  Ps  136,  8;  cf.  Gn  11,  9;  Is  48,  20;  Apc  16,  19  etc. 

*  Vide  supra  p.  472,  et  cf.  Duhr,  Jes.  I  767. 

*  Canisius  praefationem  vel  potius  dedicatorias  ad  Ernestum  Bavariae  prin- 
cipem  litteras  praeposuit  praeclaro  illi  operi  „De  lustificatione  Doctrina  universa" 
ab  Andrea  de  Vega  (f  1560)  segoviensi,  0.  Min.  reg.  obs.,  conscripto,  quod  a.  1572 
Coloniae  ex  officina  Gervini  Calenii  emendatius  prodiit;  quae  litterae  in  huius  operis 
vol.  VII  ponentur.     Cf.  Hurter  I.  c.  IP  1890—1392;  Sommervogel,  Bibl.  II  675. 

"  De  hoc  opere  v.  supra  adnot.  5. 

■^  „Appendicem  de  hominis  lapsu  et  iustificatione  secundum  sententiam  et 
Doctrinam  Concilij  Tridentini"  dicit,  quam  Canisius  a.  1566  novae  editioni  ^Summae 
Doctrinae  Christianae"  a  se  compositae  addiderat  {Can.  V  S04).    In  opere   „Authori- 


1755.  Otto  Truchsess  Canisio.    1756.  Hieronynms  Natalis  Canisio.         485 

1755.  Cardinalis  OTTO  TRITCHSESS  episcopus  augustanus  et  prae- 
nestinus  CANISIO. 

Roma  sub  mediuni  vel  exeuntem  Octobrem  1571. 

Ex  Canisli  epistula  Oeniponte  8.  Novembris  1571  Bomam  ad  P.  Hieronymuin 
Natalem  Societatls  vicarium  generalem  dctta  intellegitur,  cardinaJem  Ottoneni  Truchsess 
inde  inter  medium  et  exeuntem  mensem  Octobrem  anni  1571  ad  Canisium  litteras 
dedisse,  quihus  eum  certiorem  faciebat:  Romam  iani  allatum  et  Natali  quoque  tra- 
ditum  esse  integrum  librum  (typis  exscriptnm)  a  Canisio  de  S.  loanne  Baptista  ad- 
versus  Centuriatores  scriptum  (v.  supra  p.  439),  et  S.  Pio  V.  a  se  persuasum  esse, 
iit  Canisio  in  laboris  praemium  indulgentiam  plenariam  tribtieret;  eundem  pontificem 
Germanis  permisisse,  ut  post  bullani  quoque  de  Officio  Beatae  Mariae  Virginis  a  se 
editam  cathoUcos  hortulos  sive  Ubellos  precatorios,  qui  vernacula  lingua  consripti  essent, 
retinere  possent. 

De  hac  gratia  a  Truchsessio  germanicae  nationis  apud  sedem  apostolicam  pro- 
tectore  Germanis  impetrata  baec  notari  oportet  (quae  ad  sequentium  quoque  epistu- 
larum  rationem  atque  vim  intellegendam  necessaria  sunt) :  Pius  V.  Romae  11.  Martii 
1571  bullam  dederat,  qua  haec,  praeter  alia,  monet:  Editionibus  Officii  sive  Horarum 
Beatae  Mariae  Virginis  niulta  inserta  esse ,  quae  supervacanea ,  incerta ,  aliena, 
superstitiosa  sint;  ideo  se  Officium  illud  per  viros  pios  doctosque  correctum  Romae 
excudi  iussisse  et  omnibus,  „qui  ad  recitationem  officii  B.  Mariae  teneantur  et  obli- 
gati  sint",  ,in  virtute  sanctae  obedientiae  interdicere",  ne  alia  editione  utantur 
(paucis  quibusdam  exceptis),  reliquos  autem,  qui  „non  aliqua  obligatione  teneantur", 
,in  Domino  hortari",  ne  aliis  editionibus  latinis  in  posterum  utantur.  Editiones 
vero  linguis  vernaculis  factas  iam  omnes  omnino  prohiberi;  ideo  omnia  earum 
exempla  inquisitoribus  afierri  deberi  „absque  spe  illarum  unquam  recuperationis" ; 
latinas  denique  editiones  iis  tradendas  esse,  ut  emendentur;  contionatores  et  con- 
fessarios  praecepta  illa  cum  fidelibus  communicare  ab  iisque  servanda  curare  debere 
{Bidlarium  Romanum  VII  897 — 901).  Canisius  ipse  a.  1563  Dilingae  ediderat 
„Hortulum  Animae.  Der  Seelen  Garten",  in  quo  Officium  Marianum  germanice 
positum  est;  ac  verisimile  est,  eum  eodem  anno  Hortulum  illum  ibidem  latine  quo- 
que  edidisse  {Can.  IV  991—995).  Deinde  a.  1571  Dilingae  ex  eadem  illa  officina 
typographica  Sebaldi  Mayer,  a  cardinali  a.  1568  universitati  collegioque  dilingano 
donata,  prodiit  (in  12"):  „Officium  B.  Mariae  virginis,  vnser  lieben  Frauwen  curfi,  wie 
jn  andechtige  Christen  durch  das  gantze  Jar  zu  beten  pflegen.  Jtem  zween  ander 
kurtze  Curfi,  von  dem  heiligen  Geist  vnd  vom  heiligen  Creutz.  Mit  angehenckter 
Letaney  von  vnser  lieben  Frauwen  zu  Loreto,  vnd  von  der  gemeinen  Letaney"  ';  ita 
quidem  „Catalogus  eorum  librorinn,  qui  post  vernales  Francofordienses  nundinas  anni 
M.  D.  LXXI.  ad  autumnales  vsque  .  .  .  prodierunt",  Francofurti  ad  Moenum  1571,  f.  ®^. 

1756.  P.  HIERO]!lfYMlTS  :Sf  ATAI.IS  vicarius  generalis  Societatis 
lesu  CANISIO.  Roma  20.  Octobris  1571. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis;  in  niargine ,  eadem  manu:  „P.  Canisyo". 
Germ.  71  f.  39\ 

Libri  de  S.  loanne  folia  prima  allata  non  sunt.  Canisius  laboribus  moderetur. 
Quae  de  paedagogio  scripsit,  expendentur.     P.   Torrensis  de  eodeni  scribet. 

Non  uenero  con  la  lettera  di  V.  R.''  del  primo  di  Settembre  li 
quaternioni  residui  che  in  quella  scriue,  mandaua  per  esser  reuisti  del 

a)   Quatiuor  vv.  sqq.  in  ap.  stipra   versum  scripta  sunt. 


tatum  Sacrae  Scripturae  et  Sanctorum  Patrum,  quae  in  Summa  . . .  citantur",  Coloniae 
a.  1569 — 1570  a  Petro  Busaeo  edito,  haec  appendix  „authoritatibus"  eiusmodi  non  est 
illustrata;  v.  infra,  mon.  litt.  (31). 

'  Litaniae  Omnium  Sanctorum  significantur.    De  Litaniis  Lauretanis  vide  infra, 
mon.  ott.  (2)   (4). 


486  1757.  Canisius  P.  Everardo  Mercuriano. 

P.  Dottor  Emanuel  ^.  Mi  piace  molto  che  la  R.  V.  temperi  come  mi 
scriue  li  trauagli  suoi,  et  molto  li  raccomando  che  lo  faccia  cosi  per 
piu  poter  seruire  Dio  nostro  Signore. 

Ho  uisto  il  parere  di  V.  R.  circa  il  negocio  de  la  Academia  de 
inglostadio  2,  et  il  tutto  si  considerara  bene  con  la  diuina  gracia  ne 
si  concludera  cosa  alcuna  senza  consultare  N.  P.  Generale^,  et  con 
ordine  suo. 

Al  P.  Dottor  Torres  scriuo  come  V.  R.  m'  auisa  che  mi   dica  il 

suo   parere   de   re   tota  etc^;    et    per  questa   non   occorre   altro  .etc. 

Se  li  scrisse  le  noue  di  N.  P.     Di  Roma  li  20.  di  Ottobre  1571. 

Res  illas  novas  ad  S.  Franciscum  Borgiam  (S.  Pii  V.  iussu  cum  cardinali 
Michaele  Bonello  in  Hispaniam  profectum  ;  v.  supra  p.  445')  spectantes,  quas  a  Natali 
per  has  litteras  cum  Canisio  communicatas  esse  librarius  in  codice  notavit,  eas  fere 
fuisse  dixeris,  quas  idem  Nafalis  Roma  19.  Octobris  1571  P.  Francisco  Sunyer  S.  J. 
*  signiticavit :  „De  N.  P.  Generale  sappiamo  che  alli  26.  di  Settembre,  hera  noue 
legue  apreso  ala  corte  del  Re  Catholico  °  et  sua  Magesta  haueha  data  significatione 
de  gran  contentezza  della  sua  venuta  etc.  ®  Dimandando  a  un  figliolo  de  nostro 
padre '^  mandato  da  sua  magesta  insino  a  Barcelona,  et  ritornato  da  lei*  alcuni 
giorni  auanti  molto  menutamente  dela  sanita  et  ben'  esser  di  nostro  padre  et  di  certe 
febre  che  hebbe  per  la  via''  s'erano  stato  grande  et  se  li  haueano  cauato  molto 
sangre,  se  la  podraga  era  stata  grande,  se  andaua  in  letica  etc,  dil  che  molto  rin- 
gratiamo  nostro  signore'  sperando  in  sua  diuina  magesta  che  de  si  buoni  principij 
resulteranno  cose  di  gran  seruigio  suo  et  ben  della  sancta  Chiesa  etc."  (ex  apo- 
grapho  eiusd.  temp.;  Gerra.  71  f.  38'').  Cf.  Dan.  BartoU  S.  J.,  Della  vita  di  S.  Fran- 
cesco  Borgia  Libro  terzo  (Opere,  vol.  XXI),  Torino  1825,  c.  8,  p.  52 — 63. 

1757.        CANISIUS  P.  EVERARDO  MERCITRIAXO  uni  ex  assisten- 
tibus  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  Societatis  lesu. 

Oeniponte  24.  Octobris  1571. 

Ex  autographo  (2°;  1  p. ;  in  p.  4  inscr.  et  partes  sig.),  Germ.  183  n.  250  (f.  367 
et  sq.  non  sign.). 

Liber  de  S.  loanne  Baptista.  Midti  constituantur  „scriptores" .  Visitatio.  Ipse 
contionatur  et  de  B.  M.  V.  scribit.     Zottus.    Turcae  victi. 

t  Pax  Jesu  Christi  nobis  aeterna, 

Admodum  Reuerende  Pater. 

Praelegit  mihi  P.  Clauissonius  ^,  quae*^  significari  uoluit  R.  T.  cuius 

et  charitati,  et  beneuolentiae  erga  me  singulari  gratias  ingentes  ago. 

a)   Tria  vv.  sqq.  in  ap.  siipra  versuin  scripta  sunt.  b)   Qiiae  sequuntur,  usque  ad  letica  etc. 

incl.,  a  libr.  in  margine  addita  sunt.  c)  Jn  ap.  sequuntur  vv.  per  che,  a  lihr.  ohlitt.  d)  Sequitur 
mihi,  oblitt. 


^  Saa.  Natalis  prima  folia  libri  de  loanne  Baptista  a  Canisio  scripti  significat; 
V.  supra  p.  459,  476. 

^  De  paedagogio  etc. ;  v.  supra  p.  448  476.  ^  Franciscum  Borgiam. 

^  Huius  epistulae,  Roma  20.  Octobris  1571  ad  P.  Hieronymum  Torrensem 
theologiae  in  universitate  ingolstadiensi  professorem  datae,  apographum  eodem  tem- 
pore  scriptum  exstat  in  Cod.  ,Germ.  71"  f.  89''. 

*  Haec  Matriti  tunc  erat  [Sacchimis,  Hist.  S.  J.  III,  1.  7,  n.  133). 
"  Philippus  II.  ei  scripsit  {Sacchiniis  1.  c.  n.  127). 

^  Ferdinandum  de  Borgia  {Suau  I.  c.  506—507). 

*  Robertus  Clayssone  sive  Clayssonius  (de  quo  Can.  IV  528). 


Oeniponte  24.  Octobris  1571.  487 

Quid  alij  de  nouo  libro  ^  sentiant,  non  adeo  magni  refert,  modo  Patribus 
meis  utcumque  sit  satisfactum.  Audacter  me  commisi  pelago,  et  irri- 
taui  non  paucos  crabrones:  iuuer  quaeso  R.  T,  precibus,  ut  uitem  sco- 
pulos,  et  saluas  merces  ad  portum  perducam  afflante  uento  prospero. 
Si  plures  mecum  hic  nauigarent,  minore  negotio  et  meliore  successu, 
nisi  fallor,  haec  tota  uelitatio  conficeretur.  Sed  curabunt  Patres  suo 
tempore,  nihil  dubito,  ut  quod  minimus  ego  rudi  coepi  minerua,  pro 
ipsa  rei  dignitate,  et  secundum  piorum  expectationem  mature  pro- 
moueatur  solideque  perficiatur^  Christo  auxihante.  Magnum  sane  et 
communem  Ecclesiae  profectum  hinc  ego  secuturum  arbitror,  cum  e 
nostris  Theologis  multi  scriptores  constituentur.  Ac  Gallicanam  pro- 
fectionem  a  R.  T,  cum  fructu  multorum  peractam  esse  non  possumus 
diuinae  bonitati  non  gratias  agere  ^.  Vtinam  uero  Germaniae  quoque 
nostrae  talis  contingat  uisitator,  qui  coram  spectet,  iudicet,  constituat 
omnia  in  his  collegijs  atque  prouintijs,  ut  vocationi  nostrae  ad  maiorem 
Dei  gloriam  satisfaciamus.  In  specie  nihil  dicam  de  statu  rerum  no- 
strarum,  sit  ea  cura  penes  P,  Prouintialem  ^  aliosque  Rectores,  qui  pro 
ratione  sui  muneris  diligenter  isthuc  cuncta  perscribunt,  Ego  contio- 
natorem  aulicum  hic  praesto  Principi*,  sed  vtinam  fructus  optatus  et 
in  aulis  rarus  consequatur  imbecillum  operarium:  scribo  etiam  aliquid 
de  Deipara,  tardius  autem  quam  uellem,  ut  exitum  laboris  nondum 
prouidere  possim^,  Mitto  nunc  literas  parentum  ad  Oenipontanum 
adolescentem,  R.  T,  non  incognitum,  et  a  nostris  auulsum,  ut  audio  ^. 
Speramus  interim  illum  in  offitio  esse,  et  coepta  studia  persequi,  et 
parentum  expectationi  respondere.  Sin  aliter  ille  se  gerit,  quam  par 
est,  percupiunt  parentes  ad  se  scribi,  qua  ratione  illi  rectius  possit 
esse  prospectum.  Recreauit  omnes  Catholicos  uehementer,  quod  nun- 
tiatum  est  de  noua  in  mari  nostris  parta  et  diuinitus  concessa  victoria, 
quam  diuturnam  Christus  et  Ecclesiae  suae  felicem  esse  uelit ''.  Ora 
pro  me  Pater,  tuumque  Canisium  iuua.       Oeniponti    24  Octob.   1571. 

Seruus  in  Christo  P:  Canisius. 
t  Admodum  Reuerendo  Patri,  P.  Euerardo  Mercuriano  Assistenti 
et  Theologo  societatis  JESV.         Romae. 

a)  Ita  C.  corre.vit  e.c  mature  pronioueant  solideque  perficiant. 


'  Librum  de  S.  loanne  Baptista  adversns  Centuriatores  a  se  scriptum  significat. 
^  Vide  supra  p.  420'.  *  Paulum  Hoffaeum. 

*  Ferdinando  TI.  archiduci.  *  Vide  supra  p.  420  425. 

*  Godefridus  Zott  filius  Sebastiani  Zott,  consiliarii  regiminis  Austriae  superioris, 
cum  in  collegio  germanico  convictor  fuisset,  ob  infirmam  valetudinem  et  alias  rationes 
ex  eo  exierat;  v.  infra  p.  491. 

"^  Classes  hispanica,  veneta,  pontificia  S.  Pii  V.  opera  inter  se  coniunctae  apud 
Echinadas  insulas  sive  Naupactum  (Lepanto)  sub  loanne  Austriae  duce  (Don  Juan 
d' Austria)  7.  Octobris  1671  de  classe  turcica  clarissimam  victoriam  reportarunt; 
quam  Pius  V.  et  eo  ipso  tempore,  quo  pugnabatur,  coelitus  cognovit,  et  rosarii  mariani 
precibus,  quae  eo  die  in  universa  ecclesia  recitabantur,  impetratam  esse  censuit. 
Qua  quidem  victoria  Christiani  longe  minus,  quam  par  erat,  usi  sunt;  hoc  tamen 
sunt  consecuti,  ut  Turcarum  ab  eo  tempore  iam  multo  minor  esset  terror. 


488  1758.  Card.  Stan.  Hosius  Canisio.     Roma  27.  Oct.  1571. 

ITSS.      Cardinalis  STAHflSIiAUS  HOISIUS  episcopus  princeps  varmiensis 
CANISIO.  Roma  27.  Octobris  1571. 

Ex  litterarnm  commentario,  a  Stanislao  Rescio  Hosii  secretario  conscripto ;  idem 
in  commentarii  margine  notavit :  ^Petro  Canisio.  27.  Octob.  1571".  Commentarium 
exstat  Cracoviae  iu  bibliotheca  universitatis  iagellonicae,    Cod.  160.  fasc.  25,  f.  39. 

Canisitis  S.  loannem  Baptistam  praeclare  defendit ;  idem  is  de  B.  Maria  Virgine 
praestet.     Libri  Sanderi  et  Turriani,     Canisii  libros  ipse  pontifex  2}}'obavit. 

—  —  Ego*  vero  ita  iudico  .  nos  tibi  potius  gratiam  hoc  nomine 
debere  .  quod  praeclaris  lucubrationibus  tuis  .  oppugnatam  ab  haereticis 
religionem  Christianam  vindicare  contendis  .  Sanctissimique  Christi  prae- 
cursoris  loannis  vitam  incontaminatam  .  cui  Centvriatores  tenebras 
offvndere  impie'' contendvnt,  docte  eleganter  et  efficaciter  defendis°i. 
Tantvm  abest  .  vt  tv  nobis  aliquid  te  debere  cogites  .  quod  labores 
tvos  candide  ivdicemus  .  alijsque  stvdiose  commendemus.  Non  solvm 
doctrina''  quae  in  hoc'  libello*^  tvo  singularis  elucet^  sed  et  pietas 
qvam  ^  legentes  admirantvr,  hanc  tibi  gratiam  apud  omnes  parant .  vt 
sine  commendacione  cuiusquam,  et  ametvr  avthor  operis  .  et  opus  ipsvm 
tanta  aviditate  legatvr  a  plvrimis',  Quod  si  pari  quoque^'  stvdio  in- 
cvbueris'  vfc  irrogatas  purissimae  virgini  labes  atque  sordes  ab  istis"" 
tenebrionibus  abstergas,  facies  sane  rem  tva  pietate  dignam  .  cuius 
tibi  mercedem  gloriosam  retribuat  Christus  iudex  ivstus  in  illa 
die"2.  Habes"  huius  institvti  tvi^  praeclaros  aovepyouQ'^  .  qui  Cen- 
tvriatorvm  blasphemias  et  impvra  mendacia  doctissimis  Ivcvbrationibus 
suis"  confodiunt  et  iugvlant  .  dvm  alter  visibilem  in  Ecclesia  Christi 
Monarchiam  tvetur'^  .  alter  vero  tuus  in  Christo  frater*  Franciscus 
Torrensis  noster  Canones  apostolorvm  et  epistolas  Pontificvm"  longo 
volvmine  doctissime"  defendit  et  efficaciter"^*.  Vterqueautemsicscripsit. 
vt  quisquis  ita  se  rem  habere  non  videat  coecus,  qui  videat  .  nec  laudet, 
ingratus  .  qui  vero  laudanti  relvctaretur  .  insanus  haberi  merito  possit. 
Nolo   autem   tantvm   mihi   svmere^  .  quantvm    tv  mihi   permittis  .  vt 

a)  Antecedit  Accepi,   ab   ipso   Bescio   ohlitt.  b)  Hoc  v.  H.  supra  versuin    scripsit.  c)  Ita 

R.  correxit  ex  contendunt,  a  lingva  praeelare  sane.  d)  Sequmitur  vv.  sed  et  pietas  tva  singvlaris, 
a  H.  oblitt.  e)  Sux>er  in  hoc  a  B.  2  alia  vv.   scripta,  postea  vero  oblitterata  sunt.  f)  Duo  vv. 

sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  g)  Quattuor  vv.  sqq.  in  margine  addita  sunt.  li)  Sequitur  alterum 
quam.  i)  Sequuntur  vv.  Nec  poteris,  oblitt.  k)  Uoc  v.  supra  versum  scriptum  est.  1)  Sequuntur 
vv.  in  defensionem  Sanctisssimae  Deigenitricis  Mariae,  oblitt. ;  in  quorum  locum  B.  11  vv.  sqq.  in 
margine  substituit.  m)  Sic  R.  correxit  ex  sordes  adversus  istos.  n)  Sic  R.  correxit  ex  cuius  tibi 
merces  gloriosa  reponetur  in  coelis.  o)  Sequifur  diios,  obUtt.  p)  Sic  R.  correxit  ex  tvi  institvti. 
q)  Sequitur  Nicolau,  oblitt.  r)  Duo  vv.  sqq.  in  margine  addita  sunt.  s)  Corr.  ex  defendit.  t)  Ita 
correctum  est  ex  alter  tibi  non  ignotus  frater  in  Cliristo  tuus.  u)  Sequuntur  vv.  sic  defen,  oblitt. 

v)  Corr.  ex  sic  w)  A  R.  et   efflcater  [sidj  correctum  est  ex  vt  qui   contra   rem   ita  so  babere. 

x)  Sequitur  et,  a  R.  oblitt. 


'  In  „Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Libro  primo"  Dilingae  a.  1571 
edito;  v.  supra  p.  436.  "  2  Tim  4,  8. 

'  Nicolaus  Sanderus  (de  quo  Can.  V  238  et  supra  p.  856)  hoc  ipso  a.  1571 
Lovanii  edidit  „De  visibili  monarchia  Ecclesiae  libros  Vni"  ;  qui  postea  Antverpiae 
quoque  et  Parisiis  editi  sunt;  v.  Hnrter  1.  c.  IIP  168. 

*  Primae  hnius  libri  a  P.  Francisco  Turriano  S.  J.  scripti  (libri  titukim  vide 
supra  p.  337^)  editioni,  quae  Florentiae  facta  est,  annus  1572  ascriptus  est;  quare 
dixeris,  aut  Hosium  librum  vidisse  manu  scriptum,  aut  hunc,  maximam  saltem 
partem,  iam  a.  1571  excusum  esse. 


1759.  Can.  P.  Hieronymo  Natali.    Oeniponte  8.  Novembris  1571.  489 

libros"  abs  te  in  lucem  emissos  ivdicem  corrigam  et  pvniam^.  lam 
illi  vicarij  Christi  iudicium  svbiervnt  ^  .  cui  ea  potestas'  e  celis  data 
est  .  cuius  te  sentenciae  stare  decet  .  nec  dvbitare  .  vtrum  placitvrae 
sint  alijs  Ivcvbrationes  tvae  .  quae  Christi  ipsius  in  terris  vicario 
placuerunt.  Tv  modo  vt  coepisti  in  vinea  domini^  laborare**  ne 
desinas  scripto  verbo  et  opere  .  dabit  Deus  vires  laboranti  .  qui  vo- 
Ivntatem  dedit.  Quem  ego  precor  vt"  tibi  vitam  det  quam  mereris 
et  conservet  animvm  quem  dedit. 

Locus  quidem  huic  epistulae  in  Codice  non  est  ascriptus;  omnino  tamen 
verisimile  est,  eam  Roma  datam  esse. 

Hac  epistula  illustrantur  etiam  ea,  quae  Hosins  circa  6.  Novembris  1571 
P.  Alphonso  Salmeroni,  ^mandatam"  a  summo  pontifice  scribendi  ^provinciam"  ipsi 
gratulato,  respondit:  ^lnterea  tamen,  quibus  ea  provincia  mandata  non  fuit,  et  qui 
longius  absunt :  Petrus  Canisius,  Nicolaus  Sanderus,  Franciscus  praeclare  provinciam 
hanc  obierunt,  quorum  scripta  cum  legeris,  non  dubito,  quin  ea  sis  vehementer  pro- 
baturus"   (Epistolae  P.  Alphonsi  Salmeronis  II  264). 

1759.         CANISIUS  P.  HIEROlSfYMO  NATAIil  vicario  generali  Socie- 
tatis  Jesu.  Oeniponte  8.  Novembris  1571. 

Ex  autographo  (2°;  IV5  PP- ;  in  P-  4  inscr.  et  pars  sig.),  Germ.  183  n.  251 
(f.  368  et  sq.  non  sign.).     Litteris  usus  esse  videtur  Sacchinus,  Can.  278. 

Commentaril  P.  Saa.  Indulgenfia  Canisio  a  Pio  V.  conccssa.  Victoria  de  Turcis 
reportata.  Fuggerus.  „Casus"  P.  Toleti.  Scriptores.  Duhitationes  de  luhilaeo  et  de 
„Hortulis"  latinis.     Hortuli  germanici  a  pontifice  permissi. 

t  Pax  Christi  JESV  nobis  aeterna, 

Admodum  Reuerende  Pater. 
Quoniam  audio,  D.  Emanuelis  opus  in  lucem  proditurum^,  illud- 
que  non  facile  in  Germaniam  importaretur,  oratam  cupimus  R.  T.  ut 
liceat  nobis  illud  in  hac  aut  uicina  prouintia  recudendum  curare,  ut 
pluribus  in  Domino  sit  emolumento.  Expectamus  eiusdem  D.  Emanuelis 
c^nsuram  in  primam  partem  nostri  operis,  quod  iam  absolutum  ac- 
ceperit  R.  T.  ^  sicut  ad  me  scribit  D.  Cardinalis.  Huic  gratias  debeo, 
quod  a  Pont.  Max.  impetrarit  mihi  plenariam  Jndulgentiam,  quae 
mihi  non  potest   ingenti^  non  esse  consolationi  °.     Faxit  dominus,    ut 

a)  Sequitiir  tvos,  ubUtt.  b)  Sequuutnr  vv.  Hoc  enim  eorvm  est .  qui,  a  B.  ohlitf.  c)  Duo 

vv.  sqq.  supva   versum  scripta  sunt.  d)  Ita  R.  correxit  ex  porgere.  e)  Sequuntur  vv.  te  nobis 

Ecclesiaeque  svae  divtissime  servet  incolvmeni,  a  R.  ohlitt.       1)  Hoc  v.  a  C.  supra  versum  scriptum  est. 


*  Qua  ratione  S.  Pius  V.  librum  de  S.  loanne  Baptista  approbaverit,  v.  supra 
p.  447.     Cf.  etiam  iufra,  mon.  litt.  (55). 

2  Is  5,  7;  cf.  Mt  20,  1—16;  21,  28  etc. 

^  P.  Emmanuelis  Saa  scholia  in  quattuor  Evangelia ;  v.  Can.  V  2'. 

*  Dilingae  huius  libri  de  S.  loanne  Baptista  adversus  Centuriatores  scripti  iam 
secunda  parabatur  editio ;  v.  supra  p.  475. 

■"^  S.  Pius  V.  Canisio  pro  libro  contra  Centuriatores  iussu  suo  scripto  rogatu 
cardinalis  Ottonis  Truchsess  indulgentiam  hanc  concessit;  qui  aliquanto  ante  P.  Paulo 
Hoffaeo  pro  Catechismi  Romani  versione  germanica  mandatu  suo  facta  eandera 
gratiara  tribuerat  (v.  supra  p.  59).  Quae  gratia  certe  plurimi  aestimanda  erat ; 
nam  Polancus  Roma  6.  Aprilis  1567  P.  losephum  BJondum  S.  J.  *monuit:    „Questo 


490 


1759.  Can.  P.  Hieronymo  Natali.    Oeniponte  8.  Novembris  1571. 


absoluam  reliqua  eiusdem  operis,  in  quo  subinde  dormitare  uideor  ob 
impedimenta  contionum  et  aliarum  occupationum.  Catholici  maiorem 
in  modum  recreantur,  cum  audiunt  felicem  successum  belli  naualis,  in 
quo  mirabiliter  nostris  adfuerit  Deus,  cui  summas  debemus  gratias  ob 
loetam  et  insperatam  hanc  uictoriam  ^.  Transijt  hac  nuper  Antonius 
Fuggerus,  breui  petiturus  Louanium,  ut  audio^.  P.  Toledum  audio 
sub  prelo  habere  casus  conscientiae  ^.  benedictus  Deus,  qui  per  T,  R. 
nostrorum  scripta  in  lucem  extrudit,  et  paulatim,  ut  spero,  ad  scrip- 
tores  constituendos  uiam''  parat*.  Scire  cupio,  an  ualeat  publicatio 
Jubilaei  uel  indulgentiae  plenariae,  cum  Ordinarij  tarde  promulgant 
mandatum  Pont.  Max.  et  aliquando  dimidium  annum  expectant,  quod 
cum  ipsa  mente  Pont.  omnino  pugnare  uidetur^.  Deinde  quod  ad 
hortulos  attinet,  noua  lex  Pont.  nos  dubios  reddit,  an  de  omnium 
manibus  excutiendi  sint  ueteres  in  hoc  genere  libelli  latini,  sicut 
Romanus  hortulus  postulare  uidetur  *^.  Nam  quod  ad  Germanicos  hor- 
tulos  attinet,  scribit  D.  Cardinalis,  permittere  Pontificem  Germanis, 
ut  in  lingua  uernacula  suos  Catholicos  libellos  retinere  possint,  quorum 
alioquin  usus  Jtalis  uidetur  ademptus.  Jndicet  nobis  quaeso  R.  T. 
quid  nobis  et  fratribus  hac  in  re  faciundum  sit.  Nunc  ego  nihil  habeo 
quod  scribam  aliud,  nisi  quod  percupiam  me  R.  T.  sacrificijs  et  pre- 
cibus  Doniino  commendari,  et  ex  me  praeterea  R.  P.  officiose  salutari. 

a)  C.  Itoc  V.  posuit  pro  accedit,  quod  scripserat . 


Pontifice  ua  molto  ritenuto  nel  Concedere  Jndulgentie"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
^Epistt.  71,  1565—1567"  f.  322'');  similia  a.  1569  ad  Venetos  Paiilus  Tiepolo  ipsorum 
orator  romanus  rettulit  {Eiig.  Alheri,  L'  Italia  nel  secolo  decimosesto  IV,  Firenze 
1858,  173). 

'  Victoriam  de  Turcis  reportatam ;  v.  supra  p.  487. 

^  Antonius  (II.)  Georgii  (II.)  Fuggeri  filius  Romae  in  collegio  germanico  con- 
victor  fuerat;  v.  supra  p.  281  359. 

^  Hoc  Francisci  Toleti  (f  1596)  opus  primum  editum  est  Lugduni  a.  1599 
(^Summae,  De  instructione  Sacerdotum  libri  septem:  De  peccatis  liber  vnus"  etc.) ; 
deinde  saepissime  denuo  editum,  variis  quoque  rationibus  amplificatum  est  (v.  g. 
„Sumraa  casuum  conscientiae"  etc,  Coloniae  1599).  Vide  Sommervogel,  Bibl.  VIII 
70—77;  IX  876;  cf.  etiam  Hiirter  1.  c.  IIP  254—255. 

*  Cf.  supra  p.  417  425  460. 

^  Oeniponte  in  archivo  praefecturae  caesareae  („Pestarchiv  XVIII.  29")  exstat 
exemplum  typis  descriptum  Bullae  Romae  apud  S.  Petrum  8.  Septembris  1571 
a  S.  Pio  V.  datae  (quae  in  BuUario  Taurinensi  deest),  qua  indulgentia  iubilaei  offertur 
fidelibus  omnibus,  qui  ter  ieiunent,  stipem  pauperibus  largiantur,  sacramenta  con- 
fessionis  et  communionis  suscipiant,  Deum,  ut  bello  adversus  Turcas  faustum  con- 
cedat  exitum,  diligenter  orent;  Romae  per  vias  urbis  13.,  15.,  16.  Septembris 
sollemnes  supplicationes  habitum  iri,  quibus  pontifex  interfuturus  sit ;  similes  autem 
supplicationes  ab  omnibus  episcopis  habendas  esse.  Bullae  partem  posuit  Laderchius 
L  c.  in  a.  1571,  n.  88. 

•^  Vide  supra  p.  485.  Novae  Officii  Beatae  Mariae  Virginis  editioni  romanae 
praeposita  esse  videtur  aut  ipsa  illa  constitutio,  aut  eius  summa  quaedam;  perinde 
atque  ^Officio  Beatae  Mariae  Virginis"  Antverpiae  1622  excuso  eiusdem  constitu- 
tionis  ^Summarium"  satis  copiosum  praepositum  est  (f.  *5^ — *6^). 


1760.  P.  Hier.  Natalis  Canisio.    Roma  24.  Nov.  1571.  491 

Expectaraus   P.  Prouintialis  ^  aduentum.     Dominus  JESVS   nobiscum. 

Oeniponti  8  Nouemb.  1571  _,  .     ^,    .  ,     i-.   ^     •  . 

oeruus  m  Christo  P.  Canisius. 

t  Admodum  Reuerendo   in  Christo  Patri,   D.  Hieronymo  Natali, 
Vicario  generali  Societatis  lESV.         Romae. 
Natalis  Canisio  respondit  15.  Decembris  1571. 

1760.  P.  HIEROlSfY^MlJS  ]!irATAL.I!S  vicarius  generalis  Societatis 

lesu  CANISIO.  Roma  24.  Novembris  1571. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis;  in  margine,  eadem  manu:  „P.  Canisio". 
Germ.  71  f.  45^ 

Godefridus  Zott  et  diligenter  studet  et  his  singuUs  mensihus  sacramenta  suscipit; 
qui  linguae  italicae,  lihertatis,  ralefudinis  gratia  ex  collegio  germattico  egressus  est. 
P.  Saa  Canisii  scripta  recognoscere  iam  non  potest.  Canisii  liher  avide  legitur. 
Litterae  iaponicae.     P.  Elderen  remittitur.     Idem  efficiendiim  de  P.  Hermanutio. 

Ho  riceuuto  quella  di  V.  R.  delli  10.  di  Ottobre,  et  quanto  a 
Gottefriede  Soth  ^  potra  V.  R.  dir  al  suo  padre  che  lui  sta  bene  et 
studia,  et  e  deli  buoni  discepoli  della  Theologia  che  si  confessa  et 
comunica  due  uolta  al  mese,  ha  uoluto  star  fuora  del  Collegio  ger- 
manico  per  imparar  la  lingua  Italiana,  et  per  hauer  un  poco  de  piu 
liberta  et  far  essercitio^  et  curar  la  sanita  come  par  li  conueneua, 
V.  R.  rendera  le  mie  salutationi  al  Signor  Soth  suo  padre. 

II  Padre  Emanuele  *  non  ha  uisto  la  seconda  editione  della  prima 
parte  del  libro  de  V.  R.  ^  ne  la  puo  uedere  per  molte  occupationi  che 
ha  oltre  a  quella  delle  prediche  del  Papa^  II  Cardinale  d'Agusta'^ 
mi  ha  datto  doi  essemplari  di  quella  et  ci  sono  stati  gratissimi,  et 
sono  letti  da  i  nostri  con  auidita. 

Le  lettere  del  Giapone  che  restauano  di  tradorsi  in  latino  furono 
finite  essendo  qui  il  Procuratore  di  Francia  ^,  et  asi  furono  date  a  lui 
per  farle  stampare  in  Parigi^.  di  la  potrano  dimandar  alcune  essem- 

1  Pauli  Hoffaei.  Qui  Augusta  7.  Novembris  1571  Natali  *scripsit:  „Discedo 
hinc  Oenipontum,  quo  vt  veniam  vrget  P.  Canisius"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  coll.  I 
f.  232'').  Exstat  adhuc  (Can.  7  f.  41)  a  Canisio  ipso  in  brevem  summam  contracta 
ipsiusque  manu  scripta  *,Prima  exbortatio  P.  Pauli  Oeniponti  1571"  („Quae  ob- 
seruanda  tempore  uisitationis.  Expurgare,  Jnnouare,  Patefacere  et  petere."  „Non  esse 
mirandum  institutum  Visitationis"  etc). 

"  De  Godefrido  Zott;  v.  supra  p.  481. 

^  „Exercitia  corporalia",  velut  ambulare  et  equitare.  *  Saa. 

*  De  S.  loanne  Baptista;  v.  supra  p.  459,  475. 

*  Vide  supra  p.  481*.  Bibliorum  quoque  editioni  corrigendae  Saa  cum  aliis  a.  1569 
a  Pio  V.  designatus  erat  {Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  I.  5,  n.  41).  "  Otto  Truchsess. 

^  P.  Edmundus  Haius  rector  collegii  parisiensis  (,claramontani").  Fouquerayl.  c. 
I  490—492. 

*  Versio  haec,  a  loanne  Petro  Maffaeo  (Maffei)  S.  J.  (v.  supra  p.  420)  facta, 
edita  est  cum  hac  inscriptione :  „Emanvelis  Acostse  Lvsitani  historia  rervm  a  Socie- 
tate  lesv  in  Oriete  Gestarum  ad  annum  vsq:  a  Deipara  Virgine  M.  D.  LXVIII,  re- 
cognita,  et  latinitate  donata.  Accessere  de  Japonicis  rebvs  epistolarum  libri  III, 
item  recogniti,  et  in  latinum  ex  Hispanico  sermone  conuersi.  Et  recentivm  de  rebvs 
Indicis  epistolarum  liber  vsque  ad  annum  1570.  Parisiis,  Apud  Michaelem  Sonnium, 
M.D.LXXIl"   {Sommervogel  1.  c.  V  294). 


492     1"61.  Fr.  Rocca.  Can.  1762.  Can.  Sociis  Vindobonensibus.  1763.  Can.  P.  Hoffaeo. 

plari  per  stampar  in  Germania,  oueramente  se  li  mandaremo  di  qua  , 
non  occorre  altro  per  questa  .  se  non  che  mi  raccomando  etc.  Di 
Roma  li  24.  di  Nouembre  1571, 

"^  il  medessimo  effetto  si  desidera  et  s' ha  da  procurar  an- 

cora  per  il  P,  Lorenzo  ^  ,  ma  sia  giuditio  di  V.  R.  se  1'  hauera  da 
tratar  adesso  da  lui  o  no, 

Ex  hocce  ^Postscripto"  liaec  intelleguntur :  Qui  epistulam  hanc  in  registrum 
transcripsit ,  ex  neglegentia  aliqua  omisit,  quae  aut  in  ipso  corpore  epistulae, 
aut  proxime  post  illud,  ante  verba  „il  medessimo"  etc.  posita  erant.  Ex  epistulis 
autem  superioribus  (v.  supra  p.  482)  et  ex  litteris  Canisii  17.  Decembris  1571  ad 
Natalem  datis  (ubi  is  ^Literas",  inquit,  „R.  T.  24.  Nouembris  datas,  et  ijs  alias 
P.  Guilhelmi  adiunctas,  his  diebus  accepi"  etc.)  intellegitur  Natalem  scripsisse : 
P.  Guilhelmum  Elderen  Florentia ,  ubi  loannae  ducissae  confessarius  fuerat ,  Roma 
arcessitum ,  in  Germaniam  a  se  remitti  ex  causis,  quas  ipse  Elderen  Magdalenae 
reginae  in  epistula  litteris  Natalis  adiuneta  significasset;  cf.  etiara  infra,  ep.  n.  1765. 

Canisius  Natali  respondit  17.  Decembris  1571. 

1761.  P.  FRAXCISCUS  A  KOCCA  S.  J.  collegii  ferrariensis  so- 
dalis  CANISIO.  Ferraria  initio  m.  Decembris  1571. 

Ex  Canifsii  litteris  Oeniponte  12.  Decemhris  1571  ad  Roccam  (de  quo  siipra 
p,  357J  datis  intellegitur,  Eoccam  Ferraria  per  comitem  Scipionem  (Fiescum  ?),  qui 
cuni  Alphonso  11.  Ferrariae  duce  Vindobonam  petens  fer  Oenipontem  transiturus 
erat,  Canisio  epistulam  misisse,  qua  comitem  ittum  ei  commendabat  eumque  certiorem 
faciebat,  se  propter  infirmam  valetudinem  in  Germaniam  redire  non  posse.  Plura 
vide  it\fra,  in   Canisii  epistula,  quam  dixi  (n.  1764). 

1762.  CANISIUS  80CIIIS  VIJfDOBOXEXSIBUS. 

Oeniponte  paulo  post  initium  (?)  m.  Decembris  1571. 

Ex  Canisii  litteris ,  quas  modo  (ep.  n.  1761)  dixi ,  cognoscitur ,  eum  comiti 
Scipioni  (Fiesco  ?)  Vindobonam  petenti  epistulam  eo  perferendam  dedisse,  quae  Sociis 
vindobonensibus  (P.  Emerico  Forslero  coUegii  rectori  ?  P.  Petro  Busaeo  ?  Cf.  supra 
p.  484)  ab  ipso  destinata  erat.     Plura  v.  infra,  ep.  n.  1764. 

1763.  CANISIUS  P.  PAULO  HOFFAEO  S.  J.  praeposito  provinciali 
Germaniae  superioris. 

Oeniponte  ineunte  vel  medio  m.  Decembri  1571. 

Ex  autographa  ad  Natalem  epistula,  Germ.  183  n.  254  (f.  234  et  sq.  non  sign.). 

Canisius  Oeniponte  10.  lanuarii  1572  P.  Hieromjmo  Natali  So- 
cietatis  vicario  generali  de  Ferdinando  11.  archiduce  et  de  P.  Paulo 
Hoffaeo  Germatiiae  superioris  provinciali  scripsit:  „Princeps  noster  de 
migrando  in  Sueuiam  dicitur  cogitare,  meque  ante  hunc  terraemotum  ^ 
admonuerat^,  quod  cupiat  me  sihi  comitem  esse  aestate  uentura,  cum 
suam  ditionem  Sueuiam  perlustrahit.  Scripsi  ea  de  re  P.  Prouintiali 
ante  mensem,   ut   scirem  eius   iudicium,    sed   nihil   respondit   hactenus. 

a)  Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicuntur.        b)  Ita  C.  correxit  ex  admonuit. 


^  Pro  P.  Laurentio  Hermanutio,  qui  Ferrariae  confessarium  Barbarae  ducissae 
agebat;  v.  supra  p.  482  et  ea,  quae  sub  has  litteras  dicuntur. 

^  Urbs  locaque  ei  vicina  primum  4.  lanuarii  1572,  deinde  saepe  terrae  moti- 
bus  convulsa  sunt;  de  qua  re  plura  in  proximo  volumine  dicentur. 


1764.  Can.  Fr.  a  Rocca  S.  J.    Oeniponte  12.  Decembris  1571.  493 

Ego  me   totum  permittam  arbitrio  superiorum,    qui  pro  siia  priidentia 
de  me  studijsque  meis  in  Domino  statiient." 

Austria  superior,  cui  Ferdinandus  II.  imperabat,  praeter  Tirolim  complectebatur 
Austriam  anticam  (Vorderosterreich),  ad  quam  multae  terrae  suebicae  pertinebant, 
ut  urbes  Coustantia,  Villinga,  Rotenburgum  ad  Nicrum,  Ravensburgum,  marcbionatus 
burgaviensis  (Burgau),  Brisgovia,  comitatus  hauenstenianus  etc;  v.  Hirn  1.  c.  I  59 — 61. 

1764.  CANISIUS  P.  FRAXCISCO  A  UOCCA  f^.  J.  collegii  ferra- 
riensis  sodali '.  Oeniponte  12.  Decembris  1571. 

Ex  autographo  (2";  ^4  P- ;  'i  P-  2.  inscr.  et  reliquiae  sig.),  Germ.  183  n.  252 
(f.  369  et  sq.  non  sign.).  Litterarum  apographum  (saeculo  XVII.  scriptum?)  ex- 
stat  in  G.  Ep.  coll.  I  f.  492. 

Aegrotum  solaUir.  Scipio  comes  (Fiesco  ?).  Contiones.  Libri.  Annonae  caritas. 
CoUegiorum  prosperitas. 

t  Pax  Christi  nobis  aeterna  dilectiss.  frater 
Etsi  redeunte  ad  nos  P.  Lanoio  ^  intelleximus,  charitatem  tuam 
morbo  impeditam  ad  nos  uenire  non  potuisse,  tamen  putabamus  lan- 
guorem  illum  de  quo  scribis,  non  adeo  diuturnum  molestumque  fore, 
Quando  autem  diuinae  uoluntati  sic  uisum  est,  ut  seruum  suum  hoc 
mortificationis  genere  probet,  atque  ad  meliora  praeparet  charis- 
mata^,  feramus  frater  hanc  crucem^,  et  uirgae  domini  corpus  sub- 
ijciamus  ^,  et  pro  singulari  tanti  patris  munere  habeamus,  quod  hac 
ratione  uisitemur  atque  humiliemur.  Nouit  ille  quid  suis  electis  con- 
gruat,  ac  singuh's  attemperat  medicamenta  aegrotis  conuenientia,  ut 
demum  sanos  illos  recipiat  in  aeterna  tabernacula^.  Fehces  qui 
huius  uisitationis  tempus  grati  agnoscunf^,  debitumque  ex 
ea  fructum  coUigunt  in  patientia*^,  quae  sola  perfectum 
opus^  facit. 

Quod  ad  Comitem  Scipionem  ^^  attinet,  iam  iam  cum  suo  Duce  ^^ 
discessurus  obiter  me  salutauit  literasque  tuas  reddidit,  in  reditu  for- 
tasse  agam  cum  illo  famiharius  .  at  nihil  miror,  auHcos  istos  alijs  curis 
et  uoluptatibus  distractos,  nostro  contubernio  non  admodum  delectari, 
nam  spinis  inhaerent  ^^  et  mundo  seruiunt.  Monui  tamen  illum,  ut 
Viennae  nostros  inuiseret,  ac  per  illum  quoque  scripsi. 

Ora  pro  me  Dominum,  ut  in  hac  aula  uelut  spinosa  messe  ^^  fruc- 
tum  aliquem  reperiam  contionator.  Lente  procedit  scriptio  .  de  Joanne 


'  De  hoc  V.  supra  p.  357,  360. 

^  P.  Nicolaus  Lanoius  Roma  ex  congregatione  procuratorum  Oenipontem  red- 
ierat  17.  Augusti  1571;  v.  infra,  mon.  dil.   (11). 

3  1  Cor  12,  30.  "  Cf.  Mt  10,  38;  16,  24;  Mc  8,  34;  Lc  9,  23  etc. 

5  Cf.  lob  21,  9;  Ps  88,  13  etc.  «  Lc  16,  9.  "'  Lc  19,  44. 

8  Lc  8,  15.  9  lac  1,  4. 

'"  Fiesco?  Certe  Scipio  comes  de  Fiesco  hisce  annis  de  bonis  quibusdam 
recuperandis  litem  habebat  in  aula  imperatoris;  v.   Turha  1.  c.  III  411-  542*  etc. 

"  Alphonsus  11.  Estensis,  Ferrariae  dux,  a  16.  Decembris  1571  ad  10.  lanuarii 
1572  Vindobonae  in  aula  Maximiliani  II.  imperatoris  moratus  est  (rM>'fc«  1.  c.  III  521*). 

'2  Cf.  Mt  13,  7  22;  Lc  8,  7  14;  ler  4,  3. 


494  1765.  P.  Hieronymus  Natalis  Canisio. 

baptista  liber  est  editus  .  de  Maria  Deipara  contra  sectarios  uindi- 
canda  nunc  paratur  aliquid.  Felicem  annum  precor  P.  Fuluio,  qui  de 
rae  Ferrariae  meritus  est  optime  ^,  et  P.  Laurentio  -,  quem  suis  literis 
hic  adiunctis  compellat  cognatus.  Quicquid  autem  eidem  respondere 
uoluerit,  ad  me  mittat.  responsum  autem  eius  desideratur,  Salutant 
R.  T.  Oenipontani  et  Hallenses  fratres  plurimum.  P,  Lanoius  Jngol- 
stadij  3,  D.  Pisa  non  Dilingae,  sed  Halae  nostros  iuuat  *.  Ingens  fru- 
menti  hic  est  caritas,  sed  nihil  tamen  Deus  deesse  sinit  seruis  suis. 
Florent  studia,  ut  antea  nunquam  Jngolstadij,  ubi  30  e  nostris  aluntur. 
Et  Dilingae  schola  frequens  est.  Placebit  forma,  quies,  profectus 
collegiorum,  cum  redieris  Christo  duce.  Cura  interim  ualetudinem,  et 
mone  patres  fratresque  Ferrarienses,  ut  suis  precibus  me  conatusque 
meos*  Deo  commendent,  ac  in  utroque  homine  ^  Domino  loeti  seruiant 
in  hac  sancta  uocatione,     Oeniponti  12  Decemb,   157L 

Seruus  in  Christo  P,  Canisius, 

t  Reuerendo  Patri  M.  Francisco  a  Rocca  sacerdoti  societatis 
lESV.         Ferrariae, 

1765.  P.  HIEROXYMrS  NATAI^IS  vicarius  generalis  Societatis 

lesu  CANISIO.  Roma  15.  Decembris  1571. 

Ex  litterarum  ad  Canisium  datarum  apographo  (et  regesto  sive  summa  brevi) 
eodem  tempore  scripto,  quod  est  in  Germ.  71  f.  48*  (in  margine,  eadem  manu: 
„P.  Canisio"),  et  ex  similibus  epistularum  ad  Magium  et  ad  Hoffaeum  datarum 
apographis  (regestis),  quae  sunt  in  Germ.  71  f.  37''— 38='  41^. 

Patri  Eldcren  confessario  mandatum  est,  iit  in  Germaniam  jiroficisceretiir.  Qui 
abeimdi  licentiam  a  loanna  ducissa  impetrahit.  Magdalena  regina  loannae  reni 
commendahit.  Indulgentiae  vim  habere  incipiunt,  cum  promulgantur.  Bulla  illa  ad 
solum  Officium  B.  Mariae  V.  spectat ;  Socii  autem,  qui  ordinem  sacrum  non  habent, 
in  iis  videntur  numerandi,  qui  Officio  illi  recitando  astringuntur  lege ;  quae  tamen 
facile  iis  relaxari  potest.     lidem  veteribus   libris   uti  possunt,  donec   novi  afferantur. 

In  Begistro  praepositorum  generalium  de  P.  Natalis  vicarii  gene- 
ralis  epistula  sub  15.  Decembris  1571  ad  Canisium  data  haec  sunt  notata: 

„P.  Canisio.  Del  negotio  del  Padre  Guiglielmo  ut  supra  al  Padre 
Proiiinciale  folio  proximo."  Ibi  aiitem  (f.  47'')  positae  sunt  litterae 
Natalis  15.  Decembris  1571  ad  P.  Patdiim  Hoffaeum  Germaniae  su- 
perioris   praepositiim   provincialem    datae ;    ex   his    igitur   eam  partem 

a)  meus  autogr. 


^  Canisius  exeunte  m.  Decembri  1568,  Roma  in  Germaniam  rediens,  per  Fer- 
rariam  transierat  [v.  infra,  mon.  it.  (22)] ;  ubi  P.  Fulvius  Androtius  collegio  Socie- 
tatis  praeerat  {Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  6,  n.  44). 

^  Hermanutio  confessario  Barbarae  ducissae ;  v.  supra  p.  482,  492. 

^  ^Superintendens"  collegii  erat  {*  Uoffaeus  Borgiae ,  autumno  a.  1571,  in 
G.  Ep.  coU.  I  f.  230^  Cod.  eystett.  ,Hist.  coll.  Ing."  p.  11). 

*  P.  Alphonsus  Pisanus  „Consiliarius  et  Admonitor  Rectoris,  Consiliarius 
Prouincialis,  .  .  .  docet  sacram  scripturam  priuatim"  :  '"  Catalogus  coUegii  halensis  pro 
a.  1572,  a  P.  loanne  Rabenstein  rectore  scriptus  (G.  C.  67  p.  265—267). 

*  i.  e.  et  corporibus  et  animis. 


Roma  15.  Decembris  1571.  495 

minorihus  litteris  descriptam  et  uncis  quadratis  inclusam  suhiungo,  quae 
negotium  P.  Guilielmi  spectat;  caeieriim  ex  ipsis  huius  partis  verbis  in- 
tellegitur,  Canisio  eadem  scripta  esse  ita,  ut  mutarentur  ea,  quae  ut 
mutarentur,  ipsa  negotli  ratio  exigehat. 

[Jl  Padre  Guillermo  '  si  parti  hieri  di  qua,  con  instruttione  mia  et  risolutione 
che  ha  di  andarsene'»  in  Germania  come  ultimamente  scrisi  a  V.  Reuerentia,  per  le 
cause  che  luj  ha  scritto  alla  Regina  Magdalena :  con  la  quale  V.  R.  fara "  come  gia 
fu  scritto  officio  per  se,  se  si  troua  in  .Inspruch,  se  non  per  lettere  acio  che'=  in 
ogni  modo  scriua  per  impetrar  la  licentia  dalla  Principesa.  Alla  quale  luj  la  di- 
mandara  semplicemente  dicendo  che  vorrebbe  andare*^  in  Germania  et  che  io  11  ho 
data  licentia  et  ^  hauendo  quela  dimandata  se  11  dimandasi  se  ha  da  ritornare; 
rispondera  che  fara  quello  che  11  sara  ordinato  dalla  obedienza  et  caso  che  la  princi- 
pesa  li  facese  difficolta''  imo  se  luj  giudicara  in  re  praesenti  che  la  fara,  11  ha 
da  dire  ^  lasciando  questo  primo  modo,  che  e  necessario  che  luj  vadl  per  negotij  im- 
portanti  ch' io  li  ho  commesso  da  tratare  li  con  V.  R,  et  col  Padre  Canisio;  ef'  ar- 
riuando  in  Fiorenza  dira  che  va  dl  passagio ;  per  seruire  S.  A.  et  la  sua  corte  queste 
feste  de  Natale;  et  dipoi  andarsene:  Luj  va  animato  et  con  speranza  d' ottenere  la 
licenza  senza  che  la  Principesa  si  risenta  molto;  del  che  gia  ha  alcunj  Indicij ; 
perche  quando  a  .S.  A.  fii  data'  certa  lettera  della  Regina  Magdalena  che  trattaua 
dl  questo ;  non  rispose  niente ;  et  parlandoli  luj  :  dise  si  vi  andarete,  hauero  paclentia : 
et  essendosi  trattenuto  qua,  quasi  vn  mese,  lej  non  1' ha  dimandato;  imo''  11  ha 
scritto  vna  volta,  senza  dirli  niente  di  questo ;  di  modo  che  speramo  che  .S.  A.'  si 
contentara  dl  dar  questa  licentia  col  officio  che  fara  la  Regina  magdalena"".  Jl  quale 
se  non  fusi  fatto  quando  arriuara  questa,  s'hauera  a  procurare  sl  faccl  primo  quo- 
que  tempore,  et  cosi  scriuo  al  Padre  Canisio  che  lo  facci  luj  in  absentia  di  V.  R. 
ma  non  lasci  pero"  di  scriuere  alla  Regina  Magdalena,  come  ho  detto] 

Quanto  alla  publicatione  de  indulgentie  quando  si  fa  tardo  come 
V.  R.  mi  scriue  per  una  di  otto  di  Nouembre  ^.  Non  e  da  dubitare 
se  non  che  a  die  legitime  pubJicationis  tenet°  ancora  che  s' hauesi 
saputo  prima  perche  questo  e  per  accidens,  et  e  legitima  publicatione 
quando  si  fa  per  li  Superiori, 

Sequitur:  „Quanto  al  recitar  l' officio  della  madona  li  nostri  etc. 
come  al  prouinciale  di  sopra,  et  a  quello  d'  Austria'^,  alli  6.  d' ottohre 
fo.  37."  Quod  vero  ad  litteras  15.  Novemhris  1571  ad  Hoffaeum  pro- 
vincialem  datas  (illae  enim  priorihus  illis  verhls  significantur)  attinet, 
in  Begistro  de  hoc  earum  capite  hoc  unum  est  notatum:  „Del  recitar 
V  officio  della  Madona  li  nostri,  come  al  P.  Canisio  infra."  Laurentio 
autem  Magio  praeposito  provinciali  Austriae  Roma  6.  Octohris  1571  a 
Natale  hac  de  re  scripta  sunt,  quae  hic  subiungo: 

a)  In   ap.  a    libr.    corr.   ex   andare.  b)  Quattuor  vv.  sqq.  in  ap.  supra  versum  scripta  sunt. 

c)  Quinque  vv.  sqq.  stipra  versum  scripta  sunt.  d)  Duo  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  e)  Tria 
vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  f)   Quae  sequuntur,    usque  ad    la  fara  incl.,  in  margine  addita 

sunt.  g)  Quattuor  vv.  sqq.  supra  versum  srcipta  sttnt.  h)  Sequunfur  vv.  cosi  adesso,   oblitt. 

i)  Sequuntur  vv.  la  lettera,  ohlitt.  k)  Ita  in  ap.  a  libr.  correctum  est  e.x  et.  1)   Quae  sequuntur, 

usque  ad  col  officio  excl.,  a  libr.  in  margine  addita  sunt.  m)  Ita  libr.  correxit  ex  officio  di  sua  sorella. 
n)  Ita  in  ap.  correctum  est  ex  ma  pero  lei  non  lasci.        o)  tenit  ap.        p)  Austriale  ap. 

1  Exeunte  a.  1565,  cum  loanna,  Ferdinandi  I.  imperatoris  filia  et  Magdalenae 
reginae  soror,  Francisco,  Cosimi  de  Medicis  Etruriae  ducis  fillo,  nuberet,  P.  Guilielmus 
Elderen  S.  J.  a  provlncia  Germaniae  superlorls  ei  ad  tempus  concessus  erat  con- 
fessarius  {Can.Y  118). 

2  S.  Pius  V.  Romae  8.  Septembris  1571  indulgentias  iubilaei  fidelibus,  ut  di- 
vinam  opem  bello  turcico  impetrarent,  obtulerat;   v.  supra  p.  490^ 


496         1"66.  Can.  Guilielmo  Elderen  S.  J.     1767.  Can.  Hieronymo  Natali. 

[Quanto  al  recitar  del  officio  dela  madonna  legendosi  bene  la  Bola  che  il  Papa 
ha  fatto  •  si  uede  primo  non  esser  prohibiti  gli  ortuli  o  altri  libreti  da  recitare* 
orationi  etiam  volgarj  senon  cheli  che  hauerano  1'  officio  della  madona ''  che  non 
sarano  secondo  il  modo  di  questo  nuouo  che  Sua  Santita  ha  fatto  eniendare.  Di 
modo  che  tutti  li  altri  libri  d'  oratione"'  restano  come  prima'^  col  giudicio  del  ordinario 
6  de  Dottori  Theologi^  secondo  il  indice*^  ['?] -.  2?  li  nostri  che  non  hanno  ordine 
sacro,  pare  che  si  contengono  tra  quelli  li  quali  per  obligo  recitan  1'  officio  dela 
Madona  ^  Tametsi^'  apud  nos  huius  officij  commutatio,  et  facilis  sit  et  usitata  ^ 
3?  ne  per  questo  deuono  di  lasciar  di  dire  1'  officio  per  li  libreti  antiqiii  in  sino  che 
si  trouarano  di  questi  nuoui  a  uendersi  come  dice  la  Bolla.]   —  — 

Has  Natalis  litteras  15.  Decembris  1571  datas  esse  intellegitur  ex  Canisii 
epistula  10.  lanuarii  1572  data,  qua  Canisius  ad  eas  respondit. 

1766.  CANISIUS   P.  GUIIilEI.MO  EL.DEREX  S.  J.  confes&ario 
reginae  loannae  uxoris  Francisci  de  Medicis  ducis. 

Oeniponte  sub  17.  Decembris  1571. 

Ex  apographo  litterarum  Natalis,  eodem  fere  tempore  scripto,  ^Epist.  Italiae 
1571—1573"  f.  46\ 

P.  Ilieromjmus  Natalis  Societatis  vicarius  generalis  Boma  28.  lanuarii  1572 
P.  Guiliehno  BRderen  S.  J.,  quem  ex  aula  fiorentiiia  in  Germaniam  cum  hona  reginae 
loannae  venia  redire  posse  et  Natalis  et  Canisius  (cum  ipso  Elderen)  cupiehant,  haec 
scripsit:  „Ho  liauuto  lettere  del  P.  Canisio  nelli  quali  mi  dice  che  la  Regina  Mad- 
dalena  consente  alla  andata  di  V.  R.  in  Germania,  et  che  pensano  anzi  sano  che  la 
signora  ^Jfincipesa  di  Fiorenza  se  ne  contentara  ancora.  con  questa  sara  una  della 
Regina,  et  un  altra  del  Padre  Canisio  per  V.  R."  Quid  quando  Canisius  Guilielmo 
Elderen  scripserit,  ex  litteris  proximis  (n.  1767)  colligi  potest. 

1767.  CANiSIUS  P.  HIEROXYMO  JVATALI  vicario  generali  Socie- 
tatis  lesu.  Oeniponte  17.  Decembris  1571. 

Ex  autographo  (2";  l'/^  pp.;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig.),  Germ.  183  n.  253 
(f.  37  bis  et  sq.  non  sign.),     Litteris  usus  est  Krbss,  Can.  195. 

Magdalenae  reginae  persuasit ,  ut  loannae  sorori  scriheret ,  confessarium  in 
Germaniam  redire  sineret.  Apud  ducissam  vero  ferrariensem  id  difficilius  erit.  Ne 
italum  quidem  illis  Societas  det  confessarium.  Zottus.  Borgiae  per  Germaniam  trans- 
itus.    Saxoniae  elector   theologos  vi   ad  concordiam  adegisse  fertur.     Caesar  aegrotat. 

t  Pax  JESV  Christi  et  felix  annus  Admodum 

Reuerende  Pater. 
Literas  R.  T.  24.  Nouembris  datas,  et  ijs  alias  P.  Guilhelmi  ad- 
iunctas  ^,   his  diebus  accepi.     Heri  uero  Halam  profectus,   nam  antea 

a)   2'ria  vv.  sqq.  in  ap.  supra  vevsum  scripta  sitnl.  b)   Qiiae  sequuntur,  usque  ad  emendare 

incl.,  in  margine  addita  suni.  c)  Sequitntur  vv.  etiamdio  in  volgare;  quae  postea  oblitterata  sunt. 

d)  Sequuntur  vv.  posteasi  tenere,  ohliit.      e)  Tria  vv.  sqq.  in  margine  addita  sunt.       f)  Ita,  ut  videtur, 
correctiim  est  ex  indlciuni  vel  iudicium,  quod  x^rimiim  scriptum  erat.  g)  Ita  in  ap.  correctum  est  ex 

Tamen  sit. 


'  De  hac  S,  Pii  V.  bulla  v.  supra  p.  485. 

-  Potissimum  signiticare  videtur  regulas  Indicis  tridentini  VI.  et  X.  {Index 
librorum  prohibitorum,  Coloniae  1568,  f.  A  7^— A  S*"). 

^  Quid  de  his  in  Bulla  illa  constitutum  sit,  v.  supra  p.  485. 

*  Quid  S.  Ignatius  de  Officio  Beatae  Mariae  Virginis  et  de  facultate  eiusdeni 
in  alias  preces  sacras  commutandi  statuerit,  v.  Can.  V  296;  cf.  ib.  846. 

*  His  litteris  P.  Guilielmus  Elderen  Magdalenae  reginae  significat)at,  cur  a 
praepositis  ex  aula  florentina,  ubi  loannae  reginae  Francisco  de  Medicis  matrimonio 
iunctae  confessarium  egerat,  in  Germaniam  redire  iussus  esset,  et  simul  petebat,  ut 
ipsa  apud  sororem  se  societatemque  ea  de  re  purgaret ;  v.  supra  p.  492,  495. 


Oeniponte  17.  Decembris  1571.  497 

non  licuit,  iniunctum  mihi  negotium  cum  Regina  Magdalena  contuli, 
ac  fauente  Christo  confeci.  Scribit  igitur  illa  sorori,  ut  sinat  abire 
Confessarium,  sicut  superiores  eius  magnis  de  causis  iudicant  expedire, 
nihilque  dubitat,  hoc  eidem  facile  persuaderi  posse,  cum  et  ipsa  scrip- 
serit  dolens  uicem  Confessarij,  et  iudicans  illum  alibi  rectius  in  utro- 
que  homine  habiturum  esse,  Mittet  igitur  cum  uoluerit  R.  T.  literas 
adiunctas  Reginae  Florentiam,  ut  inde  Ducissa  cognoscat,  sororem 
nobis  consentire,  ut  Confessarius  auocetur.  Qua  in  re  societati  nostrae 
multum  gratulor,  hunc  nempe  rumpi  funem,  quo  illi  aulae"  non  sine 
discrimine  alligati  esse  uidebamur.  Jdem  uero  ut  alibi  quoque  fiat, 
maiorem  in  modum  exopto,  et  paulatim  non  sine  societatis  nostrae 
communi  fructu  spero  futurum  esse.  Quod  autem  ad  P.  Laurentium  ^ 
spectat,  re  cum  nostris  collata  uisum  est  in  domino,  apud  Reginam 
hoc  quidem  tempore  de  illius  raigratione  tacendum  esse,  ut  ita  com- 
modius  negotium  postea  transigatur,  cum  ita  uoluerint  superiores. 
Fortasse  non  abs  re  fuerit,  Ducissae  Ferrariensis  animum  praetentari, 
ut  ad  Confessarium  suum  dimittendum  ratione  aliqua  praeparetur. 
Nam  coram  didici  satis  ^,  illam  a  mutatione  huius  quem  tenet,  Con- 
fessarij''  admodum  abhorrere,  ac  propterea  si  consensum  illius  ex- 
quirere  uoluerimus,  dubito  certe,  an  sororis  Magdalenae  literis  ob- 
stinatus  eius  animus  possit  expugnari.  Animaduerti  autem  Reginam 
nostram  sic  affectam  esse,  ut  cupiat  suis  sororibus,  quae  apud  Jtalos 
uersantur,  ex  nostris  concedi  Confessarios  saltem  Jtalos,  si  eos  petant. 
Qua  de  re  nihil  mihi  agendum  duxi,  nisi  superiorum  sententiam  primum 
intellexissem,  et  cupio  quidem,  ut  neque  Florentina  neque  Ferrariensis 
Princeps  dimisso  Germano,  Jtalum  confessarium  e  nostris  nullum  petant 
in  posterum.  Si  uero  petent,  iudicium  omne  sit  penes  R.  T.  ac  P.  N. 
Generalem  ^,  quid  magis  fieri  conueniat  hoc  tempore. 

Agit  gratias  R.  T.  Dominus  Zotus  ^  quod  aliquid  de  filio  ^  re- 
spondeat,  et  orat  praeterea  luculentius  nuntiari,  expediatne  hunc 
adolescentem  extra  collegium  Germanicum  ita  morari.  Jtem  uideaturne " 
mutasse  animum,  quem  prius  declarauit,  in  hoc  societatis  instituto 
amplectendo''.  Postremo  quid  iudicent  Patres  ex  parte  loci  et  studiorum, 
illius  ualetudini  et  ingenio  magis  conuenire.  Cupit  enim  bonus  pater, 
cui  multum  sane  debemus,  consilium  nostrorum,  qui  Zotum  isthic  norunt, 
perspectum  habere,  imo  et  sequi,  cum  filius  illi  non  per  omnia  faciat 

a)  Sequitur  alligati,  a  C.  ohlitt.  b)  Sequitur  v.  a  C.  ita  oblitteratum,  ut  iani  legi  non  jiossit. 

c)  Sequitur  aptus  vel  simile  v.,  a  C.  oblitt.  d)  Hic  in  margine  aliqua  manu  ignota,  ohscurius  tamen, 
notata  sunt,  quae  ad  responsum  Canisio  dandum  spectasse  videntur;  postea  tamen,  linea  transmissa, 
oblitterata  sunt. 


'  P.  Laurentius  Hermanutius  Ferrariae   Barbarae    reginae,    uxori  Alphonsi  II. 
ducis,  a  sacris  confessionibus  erat. 

^  Canisius  exeunte  m.  Decembri  a.  1568  Ferrariae  fuerat;  v.  infra,  mon.  it.  (22). 

*  Franciscum  Borgiam. 

*  Sebastianus  Zott  regiminis  oenipontani  consiliarius. 

*  Godefrido ;  v.  supra  p.  491. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  32 


498  1767.  Can.  Hieronymo  Natali.    Oeniponte  17.  Decembris  1571. 

satis.  Quibus  de  rebus  auide  responsum  expectat,  ut  certi  aliquid  de 
filio  statuere  possit,  praesertira  in  hac  ualetudine  uehementer  afflicta. 
Fortasse  Rector  collegij  Germanici  ^  si  admoneatur,  ad  propositas  quae- 
stiones  facile  respondebit, 

Expectabimus  editionem  Gallicanam  de  historia  Japponensi  -,  Gratias 
Christo  agimus,  qui  P,  N.  Generalem  ad  aulam  Regiam  saluum  ad- 
duxit  ^,  et  speramus  fore,  ut  in  Gallia  quoque  feliciter  cum  D.  Legato 
uersetur,  imo  ut  etiam  per  Germaniam  ex  Gallia  Romam  duce  Christo 
reuertatur.  Magnae  quidem  consolationi  nobis  foret  tanti  Patris  ad- 
uentus  in  prouintijs  omnibus  Germanicis, 

Narrauit  Lutheranus  de  nouo  conciliabulo  haereticorum ,  quos 
Elector  Augustus  ex  Wittenbergensi  et  Jhenensi  schola  in  eisdem 
conclusit  aedibus,  hac  etiam  addita  interminatione,  quod  egredi  pro- 
hibebuntur,  quamdiu  non  composuerint  dissidium  hoc  uetus  religionis, 
quo  tota  Saxonia,  imo  et  Germania  misere  diuexatur*,  Egregium 
scilicet  artificium  ad  concordiam  religionis  inter  illos  constituendam, 
qui  etiam  litibus  et  rixis  delectantur,  seque  mutuo  tot  iam  annis  rabio- 
sissime  prosciderunt,  Jstorum  uero  dissensio  auget  nobis  Caluinismum, 
cuius  caput  in  Germania  notum  est:  sic  paulatim  e  malis  Lutheranis 
deteriores  Caluinianos''  accipimus,  pestes  scilicet  exitiales  omnis  pietatis. 
Dolent  Catholici,  quod  audiunt  haud  sine  periculo  Caesarem  laborare^. 
Sed  haec  obiter,  si  fortasse  adhuc  R.  T.  de  rebus  Germanicis  libenter 
audit,     Commendamus   nos   plurimum  sacrificijs  et   precibus  R,  T,  et 

a)  Caluininianos  autogr. 


^  P.  Ludovicus  Gagliardi   {Steinhuber  1.  c.  P  88). 

^  De  hac  editione,  Parisiis  a.  1572  in  lucem  emissa,  v.  supra  p.  49P. 

^  Borgias  30.  Septenibris  1571  cum  cardinali  Michaele  Bonello  Pii  V,  legato 
Matritum  ingressus  erat  [Suau  1.  c.  512). 

*  Nescio  quam  vere  Lutheranus  ille  haec  narraverit.  Num  significabat  ,collo- 
quium"  iussu  Augusti  Saxoniae  electoris  et  loannis  Guilielmi  Saxoniae  ducis  Alten- 
burgi  a.  1568/69  inter  theologos  vitembergenses  et  ienenses  habitum?  Quod  ^acriter" 
et  frustra  habitum  esse  affirmat   Gassarus  1.  c.  I  1924. 

^  Mense  Aprili  1572  Maximilianus  II.  (f  1576)  valetudinis  gratia  aquis  ebers- 
dorfiensibus  (Ebersdorf)  utebatur  {Turba  1.  c.  III  528^).  Maximilianus  *litteris 
Praga  16.  Februarii  1571  datis  omnes  Societatis  domos  in  Germania  sitas  liberavit 
,ab  omni  onere  recipiendi  cuiuscunque  generis  hospites"  ;  significabat  autem  milites, 
„stipendiarios",  aulicos,  principnm  ministros,  advenas  sive  „saeculares"  sive  ec- 
clesiasticos ;  quam  gratiam  se  concedere  affirmat,  „praesertim  cum"  Socii  ,in  sacris 
atque  divinis  officiis  rite  ac  pie  obeundis,  in  conservanda  et  propaganda  per  verbi 
Dei  praedicationem,  Sacramentorum  administrationem  et  alia  pietatis  officia  Catholicae 
Ecclesiae  doctrina  atque  disciplina  necnon  in  educanda  et  erudienda  iuventute  egre- 
giam  operam  impendere  soleant"  (ex  totius  diplomatis  apographo  antiquo,  quod 
exstat  Marburgi  in  archivo  regio:  „Acta  Vndt  Handelung  .  .  .  zu  Fulda  -\vegen  der 
Religion  vndt  Jesuiter  zugetragen".  Cf.  etiam  Duhr,  Jes.  I  850 — 851).  Franciscns 
Hurtadus  de  Mendoza  comes  de  Monteagudo,  hispanus  apud  Maximilianum  11.  orator 
Vindobona  23.  Septembris  1571  Philippo  II.  regi  scripsit:  Imperatorem  secum  questum 
esse  de  religiosis  quibusdam  italis;  ,que  si  no  eran  los  observantes  de  San  Francisco 
y  los  de  la  Compania,  todo  lo  demas  era  de  gran  perdicion"  (Coleccion  de  Docu- 
mentos  ineditos  etc.  CX,  Madrid  1894,  305). 


1768.  Can.  Regiraini  Austriae.    Oeniponte  sub  exitum  a.  1571.  499 

Patrum  omnium  Assistentium  in  Christo  Jesu  domino  nostro^ 
qui  felicem  annum  societati  et  Ecclesiae  suae  largiatur. 
Oeniponti  17  Decemb.   1571 

R.  T. 

Filius  Petrus  Canisius. 
Admodum    Reuerendo    in   Christo   Patri    Doc,  Hieronymo   Natali 
Vicario  generali  Societatis  lESV,  patri  nostro.         Romae. 
Natalis  Canisio  respondit  26.  lanuarii  1572. 

1768.         CANISIUS  RflG^IMI^l  AUSTKIAE  superioris  oenipontano. 

Oeniponte  sub  exitum  a.  1571. 

Ex  autograpbo,  quod  exstat  Oeniponte  in  archivo  praefecturae  caesareae  (Statt- 
haltereiarchiv),  Ferdinandeum,  Religionssekten  in  Tirol  etc.  n.  237  f.  155.  Litteras, 
priore  parte  germanice  versa,  edidit  L.  Rapp  in  ^Katholische  Blatter  aus  Tirol" 
23.  Jahrg.,  Innsbruck  1865,  395  409—411.    lisdem    usus  est  Kross,  Can.  191  —  192. 

Praefatio  editoris.  Quoniam  per  terras  catholicas  doctrinae  protestantium 
maxime  disseminabantur  libris  libellisque,  qui  clam  iis  inferebantur,  magistratus 
catholici  sui  esse  ofticii  ducebant,  in  eam  rem  invigilare  et  malo  remedium  afferre 
per  viros  delectos,  qui  in  singulis  regionibus  pravos  libros  explorarent  et  ex  hominum 
manibus  tollerent.  Quod  autem  ad  Tirolim  attinet,  prima  eiusmodi  ^visitatio  libro- 
rum"  incohata  est  a.  1569  in  ea  parte,  quae  in  rebus  ecclesiasticis  ad  archidioecesim 
salisburgensem  pertinebat.  Delegati  sunt  a  loanne  lacobo  Khuen  de  Belasi  archi- 
episcopo  quinque  viri,  qnibus  praeerat  Sigismundus  Fridericus  Fuggerus  (loannis 
lacobi  Fuggeri  filius)  metropolitanae  ecclesiae  canonicus,  a  Ferdinando  autem  archi- 
duce  P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  collegii  oenipontani  sodalis  et  Doctor  Rumel  et 
Thomas  Kribl,  quorum  uterque  de  nregimine"  oenipontano  erat.  Hi  igitur  exeunte 
a.  1569  Rattenbergae  (Rattenberg) ,  Haediopoli  (Kitzbuhel) ,  Kufstenii  (Kufstein) 
singulos  iusserunt  libros  suos  omnes  sibi  afferre;  in  quibus  nonnulli  quidem  inventi 
sunt  catholici,  ut  Fassionalia,  Thomae  a  Kempis  Imitatio  Christi  etc,  multi  autem 
acatholici,  ut  opera  Lutheri,  Zwinglii,  Flacii  Illyrici,  Oecolampadii  etc.  Aliae  autem 
librorum  visitationes  in  aliis  Tirolis  regionibus  deinceps  paene  usque  ad  Ferdinandi  II. 
mortem  (f  1595)  habitae  sunt.  His  accedebant  contiones  a  Sociis  ea  de  re  habitae. 
Ita  Agricola  haec  narrat:  Halae  ^suggestum  conscendit  quinta  a  nostro  ingressu 
die  secunda  Adventus  Dominica  [4.  Decembris  1569]  Pater  loannes  Rabenstein,  tan- 
tamque  vim  prima  statim  concionantis  facundia,  fervorque  habuit,  ut  ea  adhuc  luce 
libri  variarum  haereseon  lue  pestilentes,  ducentorum  facile  aureorum  pretio,  com- 
portati,  et  luculentis  flammis  absorpti  fuerint"  (I.  c.  I,  Dec.  13,  n.  216).  Neque  tamen 
satis  erat  pravos  libros  auferri ;  catholicos  in  eoi-um  locum  substitui  oportebat ;  nam 
complures  de  vulgo  bona  fide  magnoque  pretio  eiusmodi  biblia,  postillas  etc.  sibi 
emerant;  et  si  catholicos  libros  non  accipiebant,  timendum  erat,  ne  denuo  haereticos 
sibi  compararent.  {Hirn,  Ferd.  II.  I  182 — 193).  Quare  a.  1570  P.  Lanoius  Christo- 
phorum  Kloeckhler  regiminis  oenipontani  cancellarium  *monuit,  „Epitomata  seu 
minores   Postillas  Nauseae"   1  floreno    emi    posse-,    et    proxime  Dilingae    evangelia 


1  Rom  6,  11  23  etc.  (v.  supra  p.  290»). 

2  Fridericus  Nausea  (1480 — 1552)  episcopus  vindobonensis  Lipsiae  a.  1539  edidit 
,CathoIicarum  in  totius  anni  tam  de  tempore  quam  de  Sanctis  Evangelia  Postil- 
laruni  et  Homiliarum  Epitomen,  sive  Compendium" ;  cuius  libri  versio  germanica 
Ingolstadii  edita  est  a.  1554  et  1566  et  1573;  editio  anni  1566  sic  est  inscripta: 
^Des  Hochwirdigen  .  .  .  herren  Friderich  Nausea  .  .  .  Epitome  oder  Compendium, 
das  ist  ain  aufizug  oder  ain  kurtze  verfassung  der  Catholischen  vnnd  Christlichen 
predig  vnd  aufBlegung  auff  die  Evangelia  .  . .  aufi  lateinischer  sprach  inn  die  Teutsche 
gezogen,    durch  M.  Christofferum  Schweher   in   der  Kunigklichen   statt   Bohmischen 

32* 


500  1768.  Canisius  Regimini  Austriae  superioris. 

epistolasque  dierum  sacrorum  satis  eleganter  opera  Canisii  excusa  esse  ^.  ^Con- 
sultationem"  autem,  quam  modo  ponam,  a  Canisio  in  ipsa  urbe  oenipontana  scriptam 
esse  collegeris  ex  lioc  ipso,  quod  nec  locus  nec  tempus  ei  ascriptum  est,  et  quod 
Canisius,  cum  eam  scriberet,  librorum  catalogum  ab  aliquo  regiminis  oenipontani 
homine  scriptum  in  manibus  habebat  eique  complura  librorum  nomina  addebat; 
Oenipontem  autem  Canisius  transmigravit  m.  lunio  1571.  Haec  quoque  ex  ipsa 
consultatione  intelleguntur:  Canisius  eam  non  composuit,  cum  primum  libri  haeretici 
ablati  sunt;  sed  paulo  post  scripsit,  idque  antequam  Oeniponte  praesto  esset  ^biblio- 
pola,  qui  sedulo  curaret  catholicos  libros  invehi"  in  Tirolim.  Quam  curam  consiliarii 
a.  1572  Gallo  Dingenauer  commiserunt  {Hirn  1.  c.  I  400 — 401).  Quare  Canisium 
circa  exitum  a.  1571  scripsisse  puto. 

Merito  libros  jjravos  per  magistratus  e  medio  tolli.  Pro  his  autem  honos  dari 
dehere,  eosqiie  pro  rata  parte.  Ideo  quam  primum  Monachio  et  Dilinga  plurimos 
esse  afferendos.  Providendum  quoque  esse  hihliopolam.  Indiculum  lihrorum  distri- 
buendorum  adiungit. 

Consultatio  in  causa  librorum,  qui  authoritate  princii^is 
Tyrolensibus  quibusdam  ablati  sunt. 

lusta  proculdubio  causa  est  libros  haereticos,  impuros,  seditiosos 
et  ad  legentium  offensionem ,  praesertim  in  sacrosanctae  religionis 
negotio,  pertinentes  e  medio  tollendj  atque  suppremendi.  Qua  in  re 
officium  suum,  Deo,  Ecclesiae  subditisque  debitum  praestat  Magistratus. 

Videtur  aequitati  consentaneum ,  ut  boni  libri  suis  dominis  e 
uestigio  restituantur:  boni  inquam,  quales  in  catalogo  librorum  non 
pauci  reperiuntur  ^.  Praeterea  ut  quorundam  cessent  querimoniae  et 
offendicula,  non  diutius  differenda  uidetur  restitutio,  si  qua  omnino 
futura  est,  ut  multis  est  fortasse  promissum. 

Jam  in  restituendo  consultum  uideri  potest,  vt  plures  et  meliores 
libri  restituantur  eis,  quibus  plures  ereptos  esse  constat.  Praeterea 
ut  quaedam  seruetur  proportio,  uelut  contraria  contrarijs  curanda  essent. 
Exempli  loco  sit.  Qui  solum  precatorios  aut  Euangelicos  dedere  libros 
ab  haereticis  editos,  uicissim  eiusdem  argumenti  libris  donentur  Catho- 
licis.   Qua  in  re  opus  erit  industria  et  prudentia  uiri  libros  distribuentis. 

Si  singulis  reponendum  est  aliquid  pro  libris  Magistratui  traditis, 
de  prohibitis  loquor,  magna  certe  Catholicorum  librorum  supellex  erit 
comparanda,  Si  uero  quibusdam  tantum  satisfaciendum,  quod  fortasse 
non  sine  aliorum,  qui  nihil  accipient,  scandalo  fiet,  constituatur  certi 
aliquid,  quibus  maxime  sit  ex  libris  aliquid  conferendum.  Adiunctus 
est  Catalogus  librorum,  qui  quamprimum  Augustae  et  Monachij  con- 
quiri  et  emi  possent.  Nam  exiguus  uidetur  iilorum  numerus,  quorum 
meminit  cathalogus,  quem  ego  uidi  triplicis  tantum  generis  esse,  con- 
flatus  scilicet  ex  Episcopi  Merspergensis  et  Nauseae  postillis  ^. 

Budweifi"  ;  editio  autem  anni  1573  (cum  praefatione  Martini  Eisengrein) :  „Kleine 
Postill  Friderici  Nauseae"  etc.  {Jos.  Metzner,  Friedrich  Nausea,  Regensburg  1884,  54. 
Pfleger,  Eisengr.  129).  ^  Huius  editionis  descriptionem  v.  infra,  mon.  litt.  (32). 

2  Librorum  a  Tirolensibus  ablatorum  catalogum  a  delectis  illis  viris  vel  eorum 
mandatu  conscriptum  dicit. 

^  Catalogum  dicit,  quem  paulo  infra  litteris  cursivis  sive  italicis  ponam  {„Ver- 
zaichnuM  deren  Pileche}-"  etc). 


Oeniponte  sub  exitum  a.  1571.  501 

Optarim  et  suaserim  uehementer,  ad  manum  nobis  esse  Biblio- 
polam,  qui  sedulo  curet  Catholicos  libros  in  has  Principis  ditiones  in- 
uehi,  atque  per  omnia  spargi  oppida.  Jd  nisi  fiat,  perpetua  erit  populi 
querela  et  malorum  excusatio,  quod  non  suppetant  libri,  se  hoc  emere 
quod  offertur:  et  praeterea  minus  necesse  habebit  Magistratus  libros 
pro  subditis  emere  et  procurare. 

Sahio  meliore  iudicio  sapientum 

rogatus  respondit  P.  Canisius. 

VerzaicJmufd  deren  Pilecher  so  die  Furstliche  durchlaucht  zu  au3- 
wech3lung  der  Sectischen,  ainer  Regierung  zuestellen  lassen, 

Des  Bischoffen  zu  Morspurgs  grossen  Postill  ^ 27 

Des  Nauseae  grossen  Postill  ^ 6 

Des  Nauseae  Jdainen  Postill 31^ 

Neben  den  obgemelten  kundten  noch  andere  buecher  nutzlich 
gekauffet  werden,  als  die  folgenden 

Georgij  Lautherij    allerley  Tractatus  oder  Buechlen  zu  Munchen 

ausgangen  ^, 
Polnische  Confession  durch  den  Herren  Hosium  ^, 


>  Michaelis  Helding  (1506—1561)  langenenslingensis,  episcopi  merseburgensis 
et  contionatoris  praeclari,  contiones  editae  sunt  a  Philippo  Agricola :  „Postilla.  Das 
ist  Predige  und  aufilegung  nach  CathoJischer  lehre  aller  Sontaglichen  Evangelien 
mit  etlichen  den  furnembsten  Festen  .  .  .  Durch  .  .  .  Michael  Weylandt  Bischoifen  zu 
Mersenburgk  geprediget"  (Moguntiae  1565;  2°);  deinde,  multis  Heldingii  contionibus 
ab  eodem  Agricola  adiunctis:  ,Postilla  .  .  .  jetzo  .  .  .  gemehret  und  gebessert"  (Mo- 
guntiae  1568;  2°).  Plura  vide  apud  N.  Paulus,  Michael  Helding,  in  ^Katholik" 
74.  Jahrg.  H  494—497. 

^  Centuriae  IV.  homiliarum  (primum  Coloniae  a.  1530,  praeter  quartam,  ex- 
cusae),  a.  1540  quintam  nactae  editionem;  quarum  duas  primas  Nausea  ipse  ger- 
manice  vertit:  ,Predige  Euangelischer  wahrheit,  vber  all  Euangelien"  etc. ;  quae 
Moguntiae  excusae,  Coloniae  a.  1535  editae  sunt  {Metzner,  1.  c.  31  43). 

^  Vide,  quae  de  prima  hac  indiculi  parte  monui  in  praefatione. 

*  Georgius  Lautherius  ehingensis  (qui  Ingolstadii  parochus  ad  B.  Mariae  V., 
deinde  Monachii  Alberti  V.  ducis  contionator  et  consiliarius  ibidemque  collegialis 
ecclesiae  Beatae  Mariae  Virginis  primum  canonicus,  deinde  praepositus  ac  cathe- 
dralium  quoque  ecclesiarum  frisingensis  et  passaviensis  canonicus  fuit;  v.  Mederer 
1.  c.  I  267  272—273)  Monachii  apud  Adamum  Berg  edidit  a.  1569  ^Ableinung  der 
vermainten  Gratulation  D.  lacobi  Andreae,  als  sollen  die  Prediger  vnd  Lehrer  im 
Hertzogthumb  Bayern  Luthrisch  worden  sein";  a.  1570  „Weiterer  Auisfuhrlicher  vnd 
Christlicher  Bericht  vou  dem  ampt  der  H.  Mefi" ;  a.  1571  (sine  nomine  auctoris) 
,Drey  Christliche  Predigen"  {ReinhardstoUner  1.  c.  IV   121   170). 

^  Stanislai  Hosii  ^Confessio  fidei  catholicae  christiana",  auctoritate  episcoporum 
Poloniae  Piotrcoviae  in  synodo  provinciali  a.  1551  congregatorum  conscripta,  iam  inde 
ab  a.  1553  saepe  excusa  erat,  Cracoviae,  Dilingae,  Moguntiae,  Vindobonae  etc;  quae 
editiones  recensentur  in  opere  „Stanis]ai  Hosii  Epistolae",  edd.  Franc.  Hipler  et 
Vinc.  Zakrzewshi  II,  Cracoviae  1886  1888,  1007—1008.  Germanica  autem  „Con- 
fessionis"  versio  (,Confession,  das  ist  ein  Christliche  Bekantnufi  des  catholischen 
Glaubens"  etc.)  ab  loanne  a  Via  („zu  Wege")  cathedralis  ecclesiae  vormatiensis 
contionatore  facta  et  a  Weyssenhorniis  a.  1560  Ingolstadii  excusa  est  (1.  c.  II  1008). 


502  1768.  Canisius  Regimini  Austriae  superioris. 

Der  Romische  Cateehismus  ^ 

Das  newe  Testament  Emseri  - 

Euangelijbuechle  zu  Dillingen  getruckt^ 

Opera  Martini  Eiseingrein  allerley  ^, 

Groise  vnd  kleine  Catholische  Betbuecher, 

VergiiB  mein  nit^. 

Catholische  Catechismi  allerley 

Dobreiner  allerley  buecher^ 

Loci  communes  Eckij  vnd  Hoffmesteri '^. 

Buecher  von  der  heiligen  Meis 

Laurentij  Surij  allerley  buecher  ^ 


'  De  „Catechismi  Romani"  sive  ^Tridentini'  editionibus  latina  et  germanica, 
Dilingae  a.  1567  et  1568  factis,  v.  infra,  mon.  litt.  (5)  (12). 

2  Hieronymus  Emser  ulmensis  (1477  [vel  1478]— 1527)  Georgii  Saxoniae  ducis 
secretarius  primum  a.  1527  germanicam  suara  Novi  Testamenti  versionem,  ut  ver- 
sionem  a  Luthero  factam  exploderet,  ediderat. 

^  De  his  V.  infra,  mon.  litt.  (32). 

*  Martinus  Eisengrein  (de  quo  supra  p.  366)  Ingolstadii  ab  a.  1562  haud  paucas 
edebat  contiones  similesque  libellos  germanicos,  quibus  fidei  catholicae  capita  in 
controversiam  vocata,  ut  quae  sunt  de  traditionibus,  operibus  bonis,  merito  Christi, 
sacramento  confessionis,  cultu  Sanctorum,  suffragiis  mortuorum  etc,  explicabat  et 
defendebat ;  quorum  librornm  complures,  per  Laurentium  Surium,  Tilmannum  Breden- 
bachium  etc.  latine  versi,  Coloniae  et  Ingolstadii  excusi  sunt;  quibus  ipso  a.  1571 
accessit  Eisengreinii  liber  „Vnser  liebe  Fraw  zii  Alten  Oetting",  de  quo  infra,  mon. 
ott.  (2).     Plura  vide  apud  Pfleger,  Eisengr.  124—129. 

*  Dilingae  a.  1563  in  lucem  emissus  est  „Vergissmeinnicht,  ein  sehr  geistlich 
und  christlich  Bucblein"  (8^;  exstat  Monachii  in  bibliotheca  regia,  Ascet.  5030. 
8»  et  Catech.   ^^'-  8"). 

*  Philippus  Doberainer  (de  quo  Can.  V  3 — 4)  loannis  lusti  Lanspergii  0.  Cart. 
„Pharetram  divini  amoris"  a.  1563  germanice  ediderat:  „Ein  edels  Schatzbiichlein 
der  Gottlichen  liebe";  deinde  a.  1570  ediderat  Dilingae  apud  Sebaldura  Mayer  ,Con- 
clave  animae.  Ein  geistlichs  Schatzkammerlin"  etc.  (ex  libris  Ludovici  Blosii  0.  S.  B.) 
et  Monachii  apud  Adaraum  Berg  „Der  Caluinisten  Kehrab"  ac  „Regiment  vnnd 
Artzney  biichlein  wider  das  schiidlichest  gifft  der  ketzerey"  ;  anno  autem  1571  ibidera 
Epistolarum  Indicarum  versionem  in  lucem  emiserat:  „Sendtschreyben  vnd  Avarhaifte 
zeytungen.  Von  auffgang  vnd  erweiterung  des  Christenthuinbs"  etc.  {ReinJiard- 
stottner  I.  c.  168—169). 

■^  De  „Locis  communibus"  loannis  Eck  latinis  et  germanice  versis  v.  Can.  IV 
618.  loannes  Hoffmeister  egregius  ordinis  Eremitarum  Sancti  Augustini  contionator 
et  scriptor  a.  1547  Ingolstadii  „Locos  communes  Rerum  theologicarum,  quae  hodie 
in  controversia  agitantur"  primum  vulgavit;  qui  liber  deinde  ante  a.  1570  minimum 
novies  denuo  editus  est,  Ingolstadii,  Antverpiae,  Parisiis  etc.  {Patilus,  Hoffmeister 
[v.  supra  p.  185]  388). 

*  Laurentius  Snrius  0.  Cart.  iam  inde  ab  a.  1545  Coloniae  multos  libros  vul- 
gaverat :  Opera  Theodorici  a  Stratis  0.  Cart.,  loannis  Tauleri  0.  Pr.,  Henrici  Susonis 
O.  Pr.,  loannis  Fabri  0.  Pr.,  loannis  Rusbrochii,  Michaelis  Helding,  loannis  Gropperi, 
Friderici  Staphyli  ex  germanico  vel  belgico  serraone  in  latinum  transtulerat ;  Con- 
ciliorum  decreta  et  acta  a.  1567  4  voluminibus  comprehenderat;  S.  Leonis  Magni 
opera  a.  1568,  De  probatis  vitis  Sanctorum  Tomos  I  et  II  a.  1570  et  1571,  „Commen- 
tarium  brevem  rerum  in  orbe  gestarum  ab  anno  MD."  etc.  a  se  corapositura  a.  1566 
et  iterum  1568  ediderat  {Hartzheim,  Bibl.  219—221.    Can.  V  532). 


Oeniponte  sub  exitum  a.  1571.  503 

Zu  Ingolstat,  Dillingen,  Mentz,  Colln  vnd  Miinchen  findt  man 
getruckt  dergleichen  vil  guiter  trefflichen  Catholischen  buecher. 

Magistratus  oenipontani  consilium  Canisii  secuti  sunt;  constituerunt  enim,  ut, 
quotiescumque  libri  pravi  auferrentur,  boni  pro  iis  darentur,  iique  pauperibus  gratis, 
ditioribus  dimidia  saltem  pretii  parte.  Ferdinandus  II.  archidux  Augusta  ex  officina 
librariaGeorgii  Willeri  suis  impensis  multa  biblia  multasque  postillas  curavit  afferenda. 
Anno  1573  in  regione  quadam  Oeni  inferioris  eodem  fere  tempore  300  libri  distributi 
sunt :  Catechismi ,  libelli  precationum ,  libri  Eckii ,  Eisengreinii ,  Gropperi ,  Hosii, 
Nauseae  etc.  Cardinalis  quoque  Andreas  Austriacus,  Ferdinandi  filius,  aliquanto  post 
in  libris  donandis  valde  liberalem  se  praebebat.  Arcessitus  quoque  est  ad  libros 
excudendos  et  disseminandos  (id  quod  iam  dixi)  Gallus  Dingenauer ;  qui  cum  ex- 
spectationi  archiducis  non  satisfaceret,  a.  1577  in  eius  locum  suffectus  est  loannes 
Baur  sive  Agricola  typographus  dilinganus,  homo  dexter  et  sollers,  qui  amplam 
instituit  tabernam  librariam  {Hirn  1.  c.  I  190—191  400—402), 

Optime  quoque  haec  omnia  illustrantur  *lndiculo  librorum,  quem  Dingenauer 
ille  circa  a.  1572  regimini  vel  camerae  oenipontanae  tradidit,  omnes  illos  libros  (qui 
sunt  438 !)  Rattenbergam  portandos  esse  significans,  et,  quanta  eorum  pretia,  cum 
conglutinati  forent,  futura  essent,  singillatim  referens  (cf.  Zeitschrift  fiir  katholische 
Theologie  XIV  730^  et  Braunsberger,  Kat.  168).  Indiculum  exscripsi  ex  exemplo 
archetypo  vel  autographo  (2";  4  pp.),  quod  (nec  loco  nec  tempore  ascriptis)  exstat 
Oeniponte  in  archivo  praefecturae  caesareae  (Ferdinandeum,  Relig.-Sect.  Nr.  237 
f.  155).  Haec  autem  praemoneo:  Titulus  prior  (^Verzaichnung"  etc.)  in  archetypi 
pagina  4  vel  quasi  in  eius  dorso  scriptus  est.  Floreni  (ffl)  autem  in  Tirolensium 
usu  tunc  erant  ^rhenenses" ;  qui  60  crucigeros  (Kreuzer,  kzr)  habebant. 
^Verzaichnung  deren  Biecher  die  ihnn  kheren  gehen  Rattenberg. 
Verzeichnet  was  dise  nach  volgente  Biecher  kosten  werden  gebunden. 

wie  volgt  etc. 

6  Postil  Merspurckh  in  medion folj  ^ 

6  Postil  Buchingers^  in 

6  Postil  Naseae  *  in 

6  Postil  Naseae  in 

30  Testament  Emssers*  in 

6  Hortulus  animae*  in 

100  Euangelj  Canisij  ^  in 

28  Beicht  vnd  Communion  '^  in 


folji 

ffl  19  kzr  15 

foii 

ffl  18  kzr  — 

folj 

ffl  18  kzr  — 

40 

ffl     8  kzr  — 

8» 

ffl  28  kzr  — 

8« 

ffl    .5  kzr  40 

16° 

ffl  23  kzr  20 

12" 

ffl     9  kzr  30 

est     r 

nediae    magnitudinis 

*  In  forma,  quam  ^folio"  vocant;  quae  tamen 
(^median"  =  medianus  =  mediae  magnitudinis ;  de  formis  librorum  dicebatur;  vide 
Fr.  L.  E.  Weigand,  Deutsches  Worterbuch  II,  Giefien  1860,  126).  De  his  ^Postillis" 
V.  supra  p.  501. 

2  Michael  Buchinger  colmariensis  (f  paulo  ante  a.  1575)  a.  1570  Moguntiae 
apud  Franciscum  Behem  ediderat  „PostiIIa  oder  Aufslegung  der  Sontaglichen  Evan- 
gelien"  etc,  et  „PostiIIa  oder  Aufilegung  der  Evangelien,  so  .  .  .  von  den  Heiligen 
Gottes  geprediget  werden"  {N.  Paiilus,  Michael  Buchinger,  in  „Katholik"  72.  Jahrg. 
II  206—209). 

^  Sic!    De  Nauseae  Postillis  maiore  et  minore  v.  supra  p.  499"  50P. 

^  Vide  supra  p.  502^.  ^  Cf.  supra  p.  485  496. 

«  Cf.  supra  p.  502. 

■^  „Beichtbuchlein,  wie  ein  Mensch  Christlich  vnnd  wol  fiir  Gott  vnnd  dem 
Priester  beichten  sol.  Auch  wie  man  sich  zum  Sacrament  des  Altars  bereiten  sol. 
Gedruckt  zu  Miinchen.  8".  1571"  :  Catalogus  eorum  librorum  .  .  .  Quos  libros  ex 
officina  Willeriana  Augustae,  quilibet  sibi  comparare  potest",  Francofurti  ad  Moenum 
1571,  f.  S)  2^.  De  „Beicht  vnnd  Communion  biichlin"  Dilingae  a.  1569  edito  v.  infra, 
mon.  litt.  (26).     Exstabant  certe  alii  quoque  huius  generis  libelli. 


504      1768.  Can.  Regimini  Austriae  superioris.    Oeniponte  sub  exit.  a.  1571. 


29  Bettbiecblin  Canisij  Hn 12° 

28  Catechismus  "^  Canisij l^'' 

50  Catechismus''  Canisij  klain 16° 

20  Schatzbiechlin  2 12» 

20  Nachuolgung  Christj 12° 


25 
20 
38 
20 


Von  vier  letzen  dingen  des  menschen 
Berich  vnd  erklarung  von  der  Communion  ^ 

Fabrj  betbiechlin* 

kunst  wolzusterben  ^  in 


12° 

8° 
12° 

8° 


ffl 
ffl 
ffl 
ffl 
ffl 
ffl 
ffl 
ffl 
ffl 


12 

4 

2 

12 

12 

8 

8 

10 

13 

ffl 


kzr 
kzr 
kzr 
kzr 
kzr 
kzr 
kzr 
kzr 
kzr 
kzr 


Summa  213 

Gall  Dingenawer 
Buchtruckher." 


32 
48 
32 


20 

38 
20 
45 


a)  Catechismunis  arc7i.        b)  Catechisimus  arch. 


*  Cf.  supra  p.  485  et  infra,  mon,  litt.  (13). 

*  Vide  supra  p.  502". 

^  De  hoc  libello,  a  Philippo  Doberainer  edito,  plura  dicentur  infra,  mon.  litt.  (22). 

*  P.  loannis  Fabri  0.  Pr.  (de  quo  Can.  I  71P)  libellus  „Vil  schoner  andech- 
tiger  und  christenlicher  Gebet  aufi  hl.  Schrift  und  dem  hl.  Augustin  zusammen- 
getragen''  (12°)  primum  Dilingae  a.  1550  in  lucem  emissus  erat.  De  variis  eiusdem 
editionibus  v.  N.  Paulus,  Johann  Fabri  von  Heilbronn,  in  ^Katholik"  72.  Jahrg.  I  26. 

5  Adamus  Walasser  (de  quo  Can.  III  791—792)  Dilingae  primum  a.  1569, 
deinde  1570,  1572  etc.  edidit  ,Kunst  wol  zu  sterben.  Ein  .  .  .  Buchlin  au6  H.  Schriftt 
unnd  alten  bewerten  Lehrern  .  .  .  gezogen"  {N.  Pauliis,  Adam  Walasser,  in  ,Katholik" 
75.  Jahrg.  II  458). 


VIII. 

MONUMENTA  CANISIANA. 

A. 
MOWIJME^TA  AUGUSTAIVA  CAXISII. 

a)  Varia,  exceptis  contionibns. 
911  sive  aug.  (al).      A  mense  Septembri  1566  ad  SeptemLrem  1567. 

Ex  exemplo  archetypo.  G.  Ep.  VIII  f.  266^—267'^.  Litterarum  particulam  posuit 
Schellhass  1.  c.  IV  xxiii*. 

Canisius  provincialis  Augustae  Socios  ad  pietatem  excitat  etc.   Noviciutn  admittit. 

In  „Litteris  annuis"  domus  Societatis  augusianae,  Augusta  Vindeli- 
corum  16.  Septemhris  1567  datis,  haec  de  P.  Hieronymo  Natale  et  de 
Canisio  praeposito  provinciali  referuntur:  R.  P.  Visitator  antequam 
Germaniae  inferioris  partes  peteret,  multa  pro  sua  prudentia  constituit 
utilia  et  necessaria  hic  degentibus,  qui  semper  fere  hoc  anno  septem 
fuimus,  Sacerdotes  tres,  reliqui  laici,  Jdem  fecit  11.  P.  noster  Pro- 
uincialis;  nam  ut  singulari  amore  afficitur  erga  Augustam,  ita  etiam 
sepe  transeundo  exhortationibus  ad  digne  ambulandum  in  ea 
uocatione,  ad  quam  miserante  Domiuo  uocati  sumus^,  paterne 
nos  adhortatus  est,  omnium  insuper  confessiones  Generales  audiuit, 
uotaque  nostra  benigne  suscepit.  . . .  Recepit  P.  Prouincialis  hoc  loco 
in  Societatem  iuuenem  bonae  indolis. 

In  iisdem  *litteris  haec  narrantur:  ,Missus  hinc  pro  Spirensi  uinea  M.  Hermes^ 
Concionator,  in  eius  locum  autem  substitutus  a  P.  Visitatore  quidam  P.  germanus 
ex  Vrbe  ueniens^  timebamus  hanc  mutationem  minus  gratam  fore  Augustanis: 
verum  (Christo  laus)  adeo  foeliciter  res  cecidit,  ut  tale  auditorium  in  Catholica"  [?] 
Ecclesia  a  multis  annis  uix  uisum  fuerit,  quale  modo  uisitur  maxima  Catholicorum 
Consolatione,  qui  indies  meliora  sperant.  Sparsus  est  rumor,  ut  fieri  assolet  in 
initijs,  et  fama  nostri  Patris  per  Ciuitatem  celebrata,  simulque  timor  incussus  Con- 
cionatoribus  haereticis,  qui  14  esse  solent.  Vnde  concitatissimis  animis  populum 
pro  Concionibus  hortari  uidentur  sibi  a  Jesuitis  ut  cauere  uelint.  Jmpostores  enim 
et  omnium  fallacissimos  esse,  qui  suis  technis  et  argutijs  propediem  purum  Dei 
Euangelium  euersuri  sint,  nisi  tempestiue  illorum  conatibus  obsistatur."  Inter  eos, 
qui  ex  protestantismo  ad  ecclesiam  catholicam  redierunt,  eminent  civis  quidam 
dives  et  „uir  quidam  iuuenis",  cuius  pater,  ex  monacho  contionator  protestantium 
effectus,    Augustae  degit,    „emeritus   miles   haeretici    exercitus^.  .  .  .     Jllustrissimus 

a)  Corrigendum  foriasse:  Cathedrali. 


1  Eph  4,  1 ;  cf.  1  Cor  7,  20.  -  Halbpaur.  *  Gregorius  Roseffius. 

■*  P.  Roseffii  opera  ad  ecclesiam  rediit  Daniel,  loannisMatschperger  (Mattsperger) 
augustani,  qui  Lutheranorum  Augustae  ad  S.  Annae  ministrum  egerat,  filius  (f  1607) 
Daniel    aliquanto   post   cum   nomine  ^Christophori  Mariani"    in    Societatem   intravit 


506  ^^<^^'  912  sive  aug.  (a2). 

Bauariae  Princeps  *  cum  ad  thermas  proficiscens  hac  transiret  summum  templum 
una  cum  coniuge  adijt  maximaque  cum  consolatione  Catholicorum  concionem  et  rem 
sacram  audiuit.  Postmodum  alijs  diebus  unum  ex  nostris  ad  Pallatium  accersiri  iussit 
ut  rem  diuinam  ipso  praesente  perageret^  .  .  .  Nihil  hic  dicam  de  illustrissimi  Car- 
dinalis  nostri  liberalitate,  qui  diu  nostram  incommodam  habitationem  aegro  tulit  animo, 
tandemque  prospexit  nobis  de  commodiori :  assignauit  quippe  nobis  aedes  suinepotis^ 
amplas,  quas  patricij  exedificare  et  scholis  ornare  suis  cupiunt  sumptibus.  .  .  .  Vtinam 
illucescat,  Christi  gratia,  ille  dies,  quo  Societati  liceat  Scholam  hic  publicam  con- 
stituere  et  de  pluribus  bene  mereri." 

913   sive  ang.  (a3).      OTTO   TRUCHSESS  I>E  WAI.DBURG 

cardinalis,  episcopus  albanensis  et  augustanus,  imperii  princeps  WOLFGANGO 
RHEM  cathedralis  ecclesiae  augustanae  canonico  et  collegialis  ecclesiae 
S.  Mauritii  praeposito.  Dilinga  10.  Decenibris  1567. 

Ex  apographo,  saeculo  XVI.,  ut  videtur,  scripto  (2";  6  pp.)  et  sic  inscripto: 
,Copi  Herrn  Otto  Cardinalss  Schreibens  an  Probst  Remen  zue  augspurg  .  v6  Rom  . 
[sic!]  vom  10  Decembris.  Anno  1567.  V/egen  der  Jesuiter  wie  solche  gen  Augs- 
purg  gebracht" ;  exstat  Augustae  Vindelicorum  in  archivo  curiae  episcopalis,  fasc. 
^Augusta  Civitat.  Colleg.  PP.  Soc.  Jesu.  Introducirung  etc."  Has  litteras  in  sumraam 
quandam  contractas  posuit  Plac.  Braun,  Geschichte  des  Kollegiums  der  Jesuiten 
in  Augsburg,  Miinchen  1822,  12 — 13.  Earundem  mentionem  fecit  Schellhass,  Nunt. 
IV  xxiv'. 

CarcUnalis  Socios  Augustam  induxit  ad  contionandnm  et  sacramenta  ad- 
ministranda ;  id  quod  ipsi  oj^time  fecerunt.  lam  autem  Ehemius  de  mandato  illo 
Sociis  a  supremo  eorum  moderatore  misso  certior  facfus  est  per  Canisium ;  qui  etiam 
tria  „remedioruni"  genera  ei  proposuit,  ex  quibiis  aliqua  Rhemio  placuerunt.  Quare, 
cum  prorsus  necesse  sit  aliquos  Socios  Augustae  manere,  inter  cardinalem  et  capi- 
tulum  constitui  debet,  ne  in  posterum  salarium  confionatoris  Sociis  detur  (id  quod 
cum  eorum  instituto  pugnat),  fundatio  aliqua  iis  libere  et  sine  pactionibus  offeratur. 
Quodsi  forte  aliquando  Augustae  rel  non  erunt  vel  officia  non  ^^faestabnnf,  bona  illa 
in  alios  transferri  patientur.  Dentur  igitur  a  cardinali  in  posferum  quoque  500 
floreni  cum  lignis,  a  capitulo  200  cum  domo  pro  3—4  sacerdofibus.  Rhemius  So- 
ciorum  arcessendorum  primus  suasor  fuit.   Ipse  Socios  et  Socii  ipsum  niultum  aniant. 

Ynnsern  giinstlichen  gruss  .  vnnd  was  wir  liebs  vnnd  guetz  ver- 
mogen  tzuuor  altzeit,  wiirdiger  lieber  getrewer. 

Nachdem  Jnn  vnnserm  Gaistlichen  berueff,  vnnss  billich  nichts 
hochers  angelegen  ist,  dann  fiirnemblich  vmb  die  vnnss  beuolchne 
schafhn,  trewlich  zesorgen,  vnnd  nit  wenig  daran  gelegen,  das  Jnn 
der  Stat  Augspurg  .  Taugenliche  .  gelerte  .  exemplarische  Prediger  . 
sonnderlich  Jnn  vnnser  Mueter  der  Thumbkirchen,  stetigg  seijen. 

Derhalb  wir  auss  lauter  wohnainender  trewhertzigkhait,  Ja  auch 
mit    ewerm    sonndern    guetachten,    vnnss    bearbait,    etliche   auss   der 


Ingolstadii  ethicam  et  casus  conscientiae  explicavit,  Monachii  rector  coUegii  fuit; 
deinde  ex  Societate  egressus  in  universitate  herbipolensi  magna  cum  laude  theo- 
logiam  moralem  tradidit  (Duhr,  Jes.  I  188'.  Mederer  1.  c.  II  126.  Ant.  RuJand, 
Series  et  Vitae  professorum  SS.  Theologiae  qui  Wirceburgi  docuerunt,  Wirceburgi 
1835,  36-42).  '  Albertus  V.  dux. 

^  Anno  1566  ex  senatoribus  urbis  24  catholici,  21  protestantes  erant;  7  illi, 
qui  „Consilium  sanctius"  (den  Geheimen  Rat)  constituebant,  omnes  erant  catholici 
{C.J.  Wagenseil,  Versuch  einer  Geschichte  der  Stadt  Augsburg  II,  Augsburg  1820,  201). 

*  Gebhardi  Truchsess:  v.  Can.  V  494  545. 


Dilinga  10.  Decembris  1567.  507 

gesellschafft  Jhesu  .  gehn  Augspurg  zepringen  .  nit  allain  zum  predigen, 
sonnder  auch  mit  beichthorn,  Messlesen,  vnnd  das  Sacrament  .  Com- 
munioniss  Corporiss  Christi,  dar  zueraichen  .  vnnd  andere  Christenliche 
exercitia  zue  yben,  dardurch  der  siindig  mensch  zue  warer  reuhe  vnnd 
besserung  .  seines  lebens  komen  miige. 

Welches  dann  vnnsers  erachtens,  mit  nit  wenig  frucht,  bisshero 
gotseligklich  vnnd  wohl  erschossen,  vnnd  wa  man  mit  ernst  darzue 
thut,  noch  mehr  frucht  von  Jnen  .  zue  hoften  were. 

Nun  aber  werdt  Ir  .  vonn  dem  wiirdigen  hochgelerten  ,  D:  Canisio 
Prouincial  Irer  Societet  vernomen  haben  ^,  wass  Sy  vonn  Rhom  Irer 
vnderhalltung  halb,  vonn  Jrem  Obersten  .  fiir  ein  beuelch  empfangen  ^, 
Derhalb  dann  der  Herr  Canisius,  mit  euch  Conuersiert  vnnd  trewerlay 
remedia  fiirgehallten  .  welche  Jr  euch  zumthail  gefallen  lassen,  vnnd 
vnnss  fiirtzuhallten  guetgeacht, 

Dar  Jnn  haben  w^ir  vnnss  ersehen,  vnnd  hallten  Jnn  allweg  dar- 
fiir,  dass  vnnsers  Stiffts,  vnnd  sonderlich  Jnn  der  Stat  Augspurg 
eusserste  onuermeidenliche  notturft,  erhaische,  etliche  diser  loblicher 
vnnd  Gotseliger  gesellschafft  zuhaben  vnnd  zubehallten  .  vnnd  dess- 
halb  sehe  vnnss  fiir  guet  ahn,  das  wir  alss  Ordinarius,  vnnss  mit 
einem  Thumb-Capitul  dahin  verglichen,  das  forthin,  nit  sollt  dess  biss- 
hero  geraicht  Salarium,  flir  die  Predicatur  Jnn  der  Thumb  Kirchen 
Jerlich  also  bezallt  werden.  Dieweil  solche  Conditionierte  pacten  dem 
Jnstituto  vnnd  Profession  societatis  Jesu  zuewider  .  vnnd  Sij  Jre  Gaist- 
liche  Ministeria  alss  Messlesen,  Predigen,  Beichthorn,  vnnd  Sacra- 
mentum  Communionis  Corporis  et  Sanguinis  Christj  zueraichen,  vnnd 
andere  Christenliche  nutzliche  werckh,  gar  frej  .  ohn  alle  zeitliche  ver- 
geltung  zuuerrichten  schuldig  seindt  ^  vt  gratis  dent,  quae  gratis 
acceperunt^  Exemplo  Paulj,  qui  gratis  voluit  Euangelisare^, 
licet  alioquin  dignus  sit  operarius  mercede  sua^  et  qui  Euan- 
gelio  seruit  possit  de   Euangelio  viuere''.     Sed  non  obligatur. 

Damit  nun  di  Societet  nit  genetigt  sey  diser  Jnstitution  halb,  sich 
von  Augspurg  zethon.  auch  nit  getrungen  werde,  wider  Jr  gewissen 
vnnd  Regel,  lenger  zehandlen  .  wie  Sy  dann  von  anfang  her,  vnnd 
nacher  offtermahls  sich  desshalb  vnnd  allweg  beclagt  haben,  vnnd 
sich  auch  dessn  Jetzt  widerumb  Jr  oberster  hoch  beschwert,  vnnd 
stetig  beclagt,  Namblich  dass  Sy  rait  nemung  dergleichen  Salarij  zue 
Augspurg,  wie  bisshero  beschechen,  wider  der  Societet  Ordnung  vnnd 

'  Mense  Octobri  vel  Novembri  1567 ;  v.  infra,  adn.  2. 

^  S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  litteris  23.  Septembris  1567  ad 
Canisium  datis  monuerat,  ne  Socii  augustani  in  posterum  200  florenos  illos  annuos 
admitterent,  quos  capitulum  catbedrale  pro  salario  contionatoris  iis  dare  consuevisset; 
aliam  victus  i-ationem  ipsis  esse  quaerendam;  v.  supra  p.  56. 

3  Vide  Can.  V  194^  394«  710«. 

*  Mt  10,  8;  cf.   Constitutiones  Societatis  Jesu  P.  6,  c.  2,  n.  7. 

*  2  Cor  11,  7.  «  Lc  10,  7.    1  Tim  5,  18;  cf.  Mt  10,  10. 
'  1  Cor  9,  14. 


508  Mon.  912  sive  aug.  (a2).    Dilinga  10.  Decembris  1567. 

gewonhait  gestrackhs  handlen,  vnnd  sich  dar  Jnn  mehr  saeculares 
sacerdotes  quam  Religiosos  Societatis  Professores  ertzaigen,  welchs 
Jnn  die  Harr  nit  sein  kiindte  ^ 

Derhalb  hielten  wir  fiir  rathsam  .  dass  mit  verainigung  eines 
Ordinarij  vnnd  Thumb-Capituls  .  ain  gewisse  freiwillige  Donation''  [?] 
vnnd  fundation  dermassen  bescheche,  vnnd  der  Societet  apliciert 
wurde,  wie  all  andere  fundationes,  vnnd  donationes''  [?],  derselben 
Societet,  Jn  allen  ortenn,  pflegen  offeriert  tzue  werden,  Namblich  das 
man  nit  Pacissciert  oder  begert,  quid  pro  quo,  sonder  was  man  Jnen 
geben  will,  dasselbig  Jnen  vmb  lauter  Gotswillen  frej  ohn  Pacten 
gibt,  vnnd  zue  aignet,  mit  diser  fester  hoffnung,  vnnd  getroster  zu- 
uersicht  dass  Sy  Jnn  crafft  vnnd  Obligation  Jrer "  gethoner  profession 
vnnd  Vocation  .  hingegen  mehr  mit  gewissen  nutzh"chen  werkhen.  Jnn 
Jren  obgemelten  gaistlichen  Ministerijs  thuen,  vnnd  sich  danckpar 
Jnn  alweg  erweisen  werden,  allss  wann  sich''  [?]  gleich  mit  vilen 
Conditionen  vnnd  pacten  Jnn  worten  oder  schrifften  sollten  verbunden 
sein,   darfur  wellen  wir  gern  selbs  biirg  sein  .  wo  vonnotten. 

So  ist  auch  der  Societet  gar  nit  zuewider  .  das  Jmfahl  dass  die 
Jrige  tzue  Augspurg  nit  wern  .  oder  offtgemelte  Ministeria  nit  ver- 
richteten  .  das  alsdann  solche  beschechne  Donation'  [?]  vnnd  lucorpo- 
ration  .  von  einem  Ordinario  vnnd  Thumbcapitul  wider  reuociert,  auff- 
gehept,  vnnd  nach  Jrem  gefallen  anderstwohin,  nach  Jr  notturft, 
transferiert  werde. 

So  dann  nun  wir  allss  der  Ordinarius,  vnnd  ein  Thumb-Capitul 
vnnss  diser  fundation  halb  vergleichen  sellen.  So  will  vnnsers  er- 
achtens  hoch  vonnetten  sein,  das  man  sich  dessn  berathschlage,  vnnd 
aigentlich  vergleiche, 

Erstlich  ainer  gewisser  beharrlicher  habitation,  dar  Jnn  Sy  Jr 
wonung  vnnd  studia  haben  mogen, 

Zum  andern  einer  gnuegsamer  notturfftiger  vnderhalltung  .  an 
Jeriichem  einkhommen, 

Dieweil  dann  dass  Predigampt  Jm  Thumb,  nit  ring,  vnnd  vber 
die  Ordinarj  Predigen  Jm  aduent,  vnnd  Jnn  der  fasten,  grosse  arbait, 
also  das  zuuerrichtung  derselben  .  sampt  den  fiirfallenden  Ministerien 
dardurch  das  volckh  [zue]  ^  [?]  Christenlicher  zucht,  vnnd  die  abgefallne 
zue  der  ainigkhait  der  Catholischen  kirchen  widergebracht  .  ainem 
allain  nit  miiglich  .  also  das  etlich  mithelffer  vnnd  diener  dartzue  hochst 
von  netten,  vnnd  zum  wenigsten  3  oder  4  wesenlich  Priester  sein 
sellen,  zue  welcher  notwendiger  vnderhalltung  .  nit  weniger  dann  wie 

a)  Sic;  corrigendumne  Dotation?  b)  Sic ;  dotationes?  e)  In  ap.  sequitur  alterum  Jrer. 

d)  Sic;  corrigendum  videtur :  Sy.        e)  Sic;  Dotation?        f)  Hoa  vel  simile  v.  dixeris  esse  supiilendum. 


'  Poterat  initio  farailia  Societatis  augustana  pro  principio  quodam  coUegii 
litteris  tradendis  destinati  haberi;  collegia  autem  —  ea  quoque,  quae  ^incohata" 
tantum  sunt  —  ex  Societatis  instituto  reditus  possidere  possunt  (cf.  Can.  III  674 — 676 ; 
IV  36) ;   sed  spes  scholarum  Augustae    condendarum    magis   magisque  evanescebat. 


Mon.  913  sive  aug.  (a3).    Inter  2.  et  15.  lanuarii  1568.  509 

bisshero  von  mir  500.  sampt  zimblicher  beholtzung,  vnnd  von  einem 
Thumb-Capitul  200  gulden  sampt  der  beharrlichen  behausung  .  ge- 
raicht  vnnd  gegeben  werden  kan,  welche  vnnsers  bedunckhens  .  zue 
einem  sollichen  hochnutzlichen  werckh  .  fast  wohl  angelegt  seind,  vnnd 
wo  sollichs  ein  mahl  recht  sollt  stabiliert  werden,  so  wirt  man  augen- 
scheinlich  befiinden,  das  mit  Gotes  gnad  vil  frucht  Jnn  mehr  weg 
tzue  Gotes  lob  vnnd  dess  loblichen  Stiffts  nutz  darauss  entstehn  mag. 

Dieweil  dann  Jch  zue  euch  desshalb  Jnsonderhait  ain  vertrawen 
hab,  waiss  auch  das  Jr  der  erst  anmaner  gewest,  damit  der  herr 
Canisius  vnnd  volgends  etlich  mehr  auss  diser  Societet  gehn  Augs- 
purg  kommen.  wie  lieb  auch  Jr  Sy,  vnd  Sy  euch  haben,  So  bit  Jch 
euch  Per  viscera  misericordiaei  Jesu  Christj  .  wolt  mein  wol- 
mainendt  notwendig  bedenckhen,  Derhalb  zue  hertzen  fiirnn,  vnnd 
wohl  betrachten,  auch  nichts  dann  die  Ehr  Gotes  vnnd  dess  Stiffts 
vnnd  Stat  Augspurg  notturfft  betrachten  .  vnnd  vnnss  hilff  vnnd  rath 
geben,  auch  anweisung  thon  .  wie  dise  sachen  mechten  bei  einem 
Thumbcapitul  verhoffenlich  erhallten  werden, 

Dass  erman,  bit,  beger,  suech  vnnd  verhoff  jch  allweg.  Jr  sollt 
mich  hier  Jnn  nit  lassen  .  vnnd  vnnss  alle  direction  ad  obtinendam 
tam  Justam  Petitionem  schrifftlich  vnnd  mundtlich  anzaigen, 

Welches  euch  bei  Got  dem  Alhnechtigen  gewiss  ain  reiliche*  [?] 
belonung,  bei  der  welt  vnnd  dem''  [?]  Menschen  ein  Ewig  lob,  vnnd 
bei  mir  ain  hochen  verdienst  gewiss  bringen  wiirt, 

Wellen  also  ewer  willfarige  antwurt  .  hilff  vnnd  beistand  .  ge- 
wertig  sein,  vnnd  erbieten  vnnss  aller  warhaffter  danckbarkhait, 

Hiemit  bewar  euch  Got,  der  Alhnechtig  vor  allem  vbel  .  vnnd 
verleiche  euch  alle  wolfart,  Datum  zue  Dillingen  den  10  tag  De- 
cembris  1567. 

Dubitari  vix  potest,  quin  cardinali  harum  litterarum  dandarum  auctor  fuerit 
Canisius,  qui  hoc  ipso  tempore  Dilingae  versabatur  (v.  supra  p.  135  141).  Cardinalis 
a.  1565 ,  cum  collegium  dilinganum  fundare  et  decreta  tridentina  exsequi  vellet, 
Alberto  V.  Bavariae  duci  *scripsit  (Augusta  7.  Septembris) :  Der  ^Probst  Raem 
regiert  das  ganz  Capitel,  macht  Conspirationem  und  hindert  aWs  guten"  (ex  autogr. ; 
Cod.  „Augsb.  Hochst.  IV^jo  n.  91"  f.  94'',  Monachii  in  archivo  regni  bavarici). 

913  sive  ang;.  (a3).      Inter  2.  et  15.  lanuarii  1568. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  15^—153^ 

Canisius  cum  P.  Hoffaeo  versionetn  Catechismi  Romani  ahsolvit.  lidem  et 
P.  Theodoricus  Canisius  de  Sociorum  rebiis  consilia  conferunt.  Augustae  de  susten- 
tandi  ratione  nondum  quidquam  immutandum  videtur ;  amici  in  monasterio  Domini- 
canorum  coUegium  instituere  volunt.  Sociis  ingolstadiensibus  ^jraecipiendum  est,  ne  qtiid 
de  professione  fidei  fridentina  agant  nisi  consulto  provinciali ;  episcopus  eystettensis  a 
pontifice  monendus,  ut  eani  in  universitate,  secreto  tamen,  emittendam  curet. 

a)  Sic;  reichliche?        b)  Sic;  den?  denn? 

'  Lc  1,  78. 


510  Mon.  913  sive  aug.  (a3). 

P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  Germaniae  superioris  viceprovincialis 
15.  lanuarii  1568  ^  Augusta  Vindelicorum  (quo  Petrus  Canisius  pro- 
'vincialiSf  Oeniponte  30.  Decembris  profectiis,  sub  d.  2.  lanuarii  ad- 
venerat)  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  kaec,  praeter 
alia,  rettulit:  Augusta  haec  scribo  quo  accessi  ad  R.  P.  Prouincialem 
vt  Catechismo  Romano  extremam  manum  imponeremus  ^,  quod  etiam 
Deo  ]aus  factum  est:  quae  causa  fuit  vt  Pater  non  potuerit  animum 
ad  Centurias  applicare  hactenus :  sed  Dilingam  abibit  ibique  illas  serio 
est  aggressurus  Domino  adiuuante.  Contulimus  autem  Augustae  prae- 
sente  etiam  D.  Theodorico  ^  de  praecipuis  totius  Prouinciae  difficul- 
tatibus,  (Dominus  me  adiuuet,  impar  ego  sum  illis  ferendis)  et  de  alijs 
etiam  de  quibus  admonuit  P.  Vestra  posterioribus  literis  ad  P.  Pro- 
uincialem  datis. 

Ac  primum  quod  ad  sustentationem  nostram  in  Augustana  domo 
attinet:  hic  desideraremus  eos  vel  ex  certis  prouentibus  vel  ex  ele- 
emosinis  commode  acceptis  sicut  postulare  videtur  P.  V.*  ali  posse: 
ita  vt  propter  munus  concionandj,  salarium  sicut  hactenus  tum  a 
Reuerendissimo  tum  a  Canonicis  non  acciperetur  ^,  qua  in  re  multum 
laborauit  Reuerendissimus  Cardinalis  ^,  qui  sane  et  ipse  cuperet  vt 
Canonicj  nostros  secundum  instituti  sui  rationem  procedere  sinerent, 
ac  propterea  neque  pro  salario,  neque  ratione  eleemosinae  pecuniam 
nostris  assignarent  ac  penderent.  Admonitj  sunt  etiam  de  hoc  prae- 
cipuj  Canonicorum  a  nostris,  sicut  et  prius  a  Patre  Natali  "^,  etsi  aegre 
intelligant  minusque  probent,  vt  nostrj  citra  obligationem  vllam  ac- 
cipiant  pecuniam  sicut  in  ah'js  Collegijs  accipere  solent,  gratis  interea 
et  libere  in  vinea  Domini  laborantes.  Nam  Canonicj  solum  a  nobis 
Concionatorem,  non  plures  hic  operarios  minusque  Collegium  postulare 
videntur,  parum  etiam  fauentes  hactenus  Societati,  sicut  Reueren- 
dissimus  saepe  conquerj  solet.  Nos  vero  collata  re  inter  nos  omnes 
et  expensis  omnibus  omnino  iudicamus  non  esse  nostris  hanc  cathedram 
Augustanam  vllo  modo  deserendam,  non  tam  propter  Canonicos,  qui 
nostram  exercent  patientiam,  quam  propter  multiplicem  et  publicam 
huius  primariae  in  Jmperio  Ciuitatis,  vtilitatem  ac  necessitatem.  Vi- 
demus  autem  hactenus  nostrorum  operam  Domino  cooperante^ 


*  Scripsit  quidem  Hoffaeus  „1567" ;  sed  eum  non  15.  lanuarii  1567,  sed  15.  la- 
nuarii  1568  hanc  epistulam  dedisse  patet  ex  ipsis  rebus,  quas  in  ea  cum  Borgia 
communicabat;  atque  boc  tempus  antiqua  quoque  manu  romana  in  tergo  epistulae 
notatum  est. 

^  Versionem  germanicam  dicit ,  quam  ipse  facere ,  Canisius  recognoscere  a 
S.  Pio  V.  a.  1566  iussi  erant;  v.  supra  p.  26  113. 

*  P.  Theodorico  Canisio  rectore   collegii    dilingani.  *  Vide   supra  p.  56. 

*  Cardinalis  Truchsess  500  florenos,  capitulum  cathedrale  (pro  salario  con- 
tionatoris)  200  florenos  dare  consuevei-ant  {Can,  IV  33'). 

«  Vide  supra  p.  506—509. 

■^  Christophorus  a  Freyberg  et  Wolfgangus  Rhem ;  v.  Can.  III  674 — 675; 
V  544—545 ;  supra  p.  506.  ^  jyjg  jg^  20. 


Inter  2.  et  15.  lanuarii  1568.  511 

hic  multis  multum  profuisse,  et  imprimis  Patrem  Gregorium  ^  non 
minore  cum  fructu  quam  applausu  hic  nunc  Euangelizare,  vt  hinc 
Catholicj  multum  sibi  gratulentur.  Quod  autem  ad  sustentationem 
nostrorum  attinet  non  putauimus  nunc  aliquid  esse  immutandum,  sed 
expectandum  responsum  P.  V,  de  toto  negocio:  occurrunt  enim  hae 
difficultates.  Primo  respondit  nobis  Reuerendissimus,  quod  Canonici  velint 
sicut  et  ipse  pecuniam,  quae  hactenus  ratione  cathedrae  nostris  numera- 
batur,  velut  meram  et  liberam  eleemosinam  in  nostros  Augustae  con- 
ferre,  et  Prouincialj  permittere  libertatem  illius  vtiliter  collocandae. 
Secundo  videmus  nostros  Augustae  nonnihil  vereri,  si  ex  corrasis  ele- 
emosinis,  quas  putant  collectu  paulatim  difficiles  apud  Augustanos  fore, 
se  et  domum  debeant  sustentare,  praesertim  cum  nullum  fere  CoUegium 
tot  sumptus  extraordinarios  faciat,  et  frequentiores  hospites  ferre  co- 
gatur,  multisque  sit  opus  ad  amplas  et  ruinosas  aedes  vtcunque  con- 
seruandas  ^.  Est  praeterea  non  magna  laus  Augustanorum  a  liberali- 
tate,  nullusque  vsus  eleemosinarum  sicut  in  Jtalia,  imo  et  prohibita  est 
publica  mendicitas  ^.  Tertio  dedit  occasionem  Domina  Fuggera  ^  vt 
primarij  viri  in  hac  rep.  iam  serio  deliberarint  de  Collegio  nostris 
erigendo,  ad  quam  rem  delegerunt  sibi  Monasterium  Praedicatorum : 
quod  si  a  Pont.  Maximo  ^  in  hunc  vsum,  quod  sperant,  impetrent, 
vellent  nostros  eo  transferre,  et  e  nostris  Scholam  illic  constituere, 
sicut  ex  scriptis  adiunctis  clarius  intelligetur.  Res  nunc  in  eo  ver- 
satur,  quod  conquiruntur  literae  Jllustrissimi  Ducis  Bauariae  et  Archi- 
ducis  Austriae  et  Reuerendissimi  Cardinalis  '^  commendatitiae,  vt  hoc 
Collegij  institutum  minorem  Romae  habeat  difficultatem.  Existimamus 
autem  ad  conseruationem  et  propagationem  catholicae  religionis  Augustae 
nullum  vel  commodius  vel  efficatius  medium  reperirj  posse :  et  esset 
hoc  Augustanum  Collegium  haud  dubie  et  maximum  et  praecipuum  in 
Prouintia.  Hoc  igitur  negocio  pendente,  non  videtur  aliquid  innouandum 
circa  domus  huius  sustentationem.  De  Schola  in  his  aedibus  con- 
stituenda,  nunc  desinunt  agere  Augustanj.  .  .  .  Augentur  interim  variae 
pugnae  inter  professores  [universitatis  ingolstadiensis]  propter  pro- 
fessionem  fidej  ^ ;  et  veremur  ne  nostrj  hanc  causam  nimium  vrgeant 
suaque  vehementia  causam  bonam  reddant  deteriorem.  Quare  con- 
sultum  putatur  vt  P.  V.  literis  nostrj  professores  illic  admonerentur 
vt   in  huiusmodj  nihil  facile  tentarent,    nisi  re  prius  coUata  cum  suo 


'  Roseffium  cathedralis  ecclesiae  contionatorem  et  domus  augustanae  S.  J. 
^superiorem". 

"  In  aedibus  Gebhardi  Truchsess  habitabant ;  v.  supra  p.  506. 

^  Cur  et  qua  ratione  senatus  augustanus  id  prohibuerit,  exponit  M.  Bisle,  Die 
offentliche  Armenpflege  der  Reichsstadt  Augsburg,    Paderborn  1904,   5 — 12  79 — 90. 

*  Ursula  a  Lichtenstein  uxor  Georgii  Fuggeri ;  v.  Can.  V  9  546 — 547,  et 
supra  p.  172  188  191*. 

^  S.  Pio  V.  ^'  Alberti  V.,  Ferdinandi  II.,  cardinalis  Truchsess. 

"^  Professionem  fidei  tridentinam  significat,  quara  Pius  IV.  emitti  iusserat; 
cf.  supra  p.  46  90  133. 


512  Mon.  913  sive  aiig.  (a3).    Inter  2.  et  15.  lanuarii  1568. 

Prouincialj  qui  violentos  in  illis  motus  saepe  cogitur  experirj,  vt  inde 

alij  externi  ac  etiam  aulici  parum  aedificentur.    Cupiunt  interim  boni 

vehementer,  et  res  ipsa,  si  promouenda  est,  exigit,  vt  Pontifex  literas 

mittat  ad  Reuerendissimum  Eychstatensem  '  qui  est  Vniuersitatis  huius 

Ordinarius   et   Cancellarius,   eumque   moneat    de   hac   ipsa   fidej    pro- 

fessione   in  vniuersitatem   introducenda''.     Jdem  enim  cupit  ipse  Re- 

uerendissimus  suamque  pollicetur  operam  in  publicanda  Bulla  Jngol- 

stadij,   si  tamen  proprijs  literis  a  Pontifice  ad  hoc  vrgeatur.     Posset 

tamen  hoc  addi   quod  satis  erit  vt  dicta  professio  in  loco  secreto  et 

non  publice  fiat.     Hac  ratione  et  non  alia  putant  hanc  grauem  inter 

Professores  contentionem  componj  posse  -. 

S.  Franciscus  Borgias  P.  Hoffaeura  viceprovincialem  Roma  30.  Martii  1568 
*monuit:  „DelIe  cose  di  Augusta,  se  si  hauessi  a  far  mutatione  alcuna  in  cose  im- 
portanti,  si  douera  trattar  col  P.  Canisio,  ben  si  puu  pero  far  ordine  al  P.  Vandelino^, 
che  non  stia  tanto  longo  tempo  con  quelle  Signore  Fuggere,  et  che  attenda  piii  alla 
casa,  et  essortar  anche  al  P.  Gregorio  *  di  attendere  un  poco  a  quella;  de  nostro 
Charissimo  fratello  Vitto  *,  scriue  V.  R.  che  anda  come  coadgiutor  temporale  .  questa 
non  deue  esser  gia  la  intentione  del  P.  Canisio,  et  molto  piii  conto  faccio  io  de 
lui,  che  questo,  tenendolo  atto  a  cose  maggiori"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67 
f.  126"). 

'"  nResponsum"  de  Sociorum  Augustae  sustentandorum  ratione,  quod  Hoffaeus 
a  se  et  a  Canisiis  exspectari  scribit,  Hotfaeo  a  Borgia  missum  est  Roma  23.  Sep- 
tembris  1568:  „Parse  espedieute  in  Domino  et  conforme  alla  purita  che  ricerca 
nostro  instituto  non  accettar  niente  dal  capitolo  Augustano  per  conto  della  predica 
che  si  fa  nel  domo,  con  qual  si  uoglia  titolo  6  nome  che  si  dia,  o  di  elemosina  o 
di  stipendio  essendo  che  consta  si  da  et  si  accetta  per  conto  della  predica,  quando 
adunche  sara  il  tempo  che  loro  faranno  il  pagamento  solito,  non  si  accetti,  ma  se 
li  dica  che  la  compagnia  nostra  li  serue  uoluntieri  in  aiuto  del  ben  commune,  ma 
che  secondo  I'  instituto  nostro  non  possiamo  accettare  per  nostri  ministerij  stipendio 
ne  elemosina  alcuna,  e  si  ben  fin  qui  si  e  accettato  quel  che  si  e  dato,  non  per  il 
ministerio  del  predicare  ma  per  aiuto  della  sustentatione  di  quelli  nostri  che  erano 
in  Augusta,  non  pare  espediente  accettarlo  piii  perche  pare  tal  continuatione  sia 
tacitamente  accettar  questo  per  quello,  con  questo  restaremo  noi  piii  liberi  di  predicar 
Ti  in  tanto  che  parera  espediente  et  non  piii,  non  riceuendo  quel  premio  che  si  suol 
dare  alli  predicatori,  con  qual  si  uoglia  titulo  che  lo  diano."  Postea  tamen  Borgias 
sententiam  moderatus  est;  nam  eius  mandatu  Polancus  Roma  18.  Martii  1570 
P.  Gregorium  Roseffium  S.  J.  domus  augustanae  superiorem  sic  *monet:  Stipem, 
quam  canonici  dant,  admitti  licet,  dummodo  ne  ad  amussim  tanta  pecunia  pro  stipe 
detur,  quanta  antea  propter  contiones  dabatur;  sed  „poco  piu  o  meno"  detur,  ne 
unum  pro  altero  dari  videatur;  ea  quoque  admitti  possunt,  quae  a  Fuggeris  dantur, 
^perche  si  bene  habbino  rispetto  alle  fatiche  de  i  nostri,  se  fanno  1' eleemosine 
libere,  et  intendendo  che  noi  non  le  pigliammo  per  nostri  ministerij,  ma  per  subuen- 
tione  de  i  nostri  bisogni,  se  possono  da  loro  et  da  qualsiuoglia  altri   accettare"   (ex 

a)  introducendam  autogr. 


'  Martinum  a  Schaumburg. 

-  Paulo  post  S.  Pii  V.  et  Martini  episcopi  industria  effectum  est,  ut  Ingolstadii 
eam  professionem  palam  emittere  inciperent;  v.  supra  p.  165  191 — 192. 

^  Hoffaeus  Borgiae  *  scripserat,  Wendelinum  Volck  diutius  in  aedibus  fuggericis 
haerere  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  IX  f.  168''). 

*  Roseffium. 

*  Liner;  v.  supra  p.59  82. 


Mon.  914  sive  aug.  (a4).    A  m.  Febr.  ad  Apr.  1569.    915  sive  aug.  (a  5).    513 

apographis  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  178,  Germ.  70  f.  74'').  Fr,  Andreas  Scotus 
S.  J.  in  *Litteris  annuis  doraus  augustanae,  17.  Septembris  1570  datis  affirmat: 
^Resignatis  licet,  quos  ante  possidebamus,  redditibus,  eleemosynam  sufficientem, 
eam  non  quaerentes  accipimus"   (ex  archetypo;  G.  Ep.  XI  f.  180*). 

914  sive  ang.  (a4).      A  m.  Februario  ad  Aprilem  1569. 

Ex  archetypo.    G.  Ep.  X  f.  86^ 

Per  Quadragesimam  Canisio   auctore  „colloquia  spiritualia"  habentur. 

P.  Wendelinus  Volck  S.  J.  in  Litteris  annuis  domus  augustanae 
Augusta  31.  Augusti  1569  datis  haec,  praeter  alia,  refert:  Septem 
numero  sumus,  qui  in  hac  Augustana  messe,  Societatis  hoc  anno  ges- 
simus  nomen :  tres  Sacerdotes,  reliqui  coadiutores.  Scholas  more  Col- 
legiorum  non  habemus:  ad  uisitandos  eos  qui  in  uinculis  detinentur, 
per  inferiores  urbis  magistratus,  penes  quos  eius  rei  peculiaris  potestas 
est,  non  admittimur.  .  .  .  Student  omnes  Regulis  et  institutis  Societatis 
pro  sua  quisque  uirili  facere  satis :  ad  quam  rem  haud  mediocriter  con- 
tulerunt,  et  R.  P.  Prouincialis  exhortationes,  et  a  R.  P.  Petro  Canisio, 
posteaquam  is  ex  urbe  ad  nos  redijt,  per  quadragesimam  instituta 
spiritualia  coUoquia. 

Tempore  sacrae  Quadragesimae,  quae  eo  anno  a  d.  23.  Februarii  ad  9.  Aprilis 
erat,  Canisius  Augustae  degens  provinciam  Germaniae  superioris  cum  praepositi 
provincialis  potestate  regebat;  quo  in  officio  aliquanto  post  P.  Paulus  Hoffaeus  ei 
successit  (v.  supra  p.  293).  De  „spiritua]ibus  colloquiis"  v.  Can.  V  778 — 779  et 
StoecJcius  1.  c.  II  65.  De  iisdem  P.  Laurentius  Magius  provincialis  Austriae  Vindo- 
bona  9.  Februarii  1569  Borgiae  *scripsit:  „Nelli  collegij  di  questa  prouincia  si  fanno 
certe  collationi  spirituali  tre  uolte  la  settimana  nel  tempo  di  ricreatione  come 
ordino  il  padre  Natale,  et  non  e  senza  alcun'  frutto  .  intendo  che  costi  non  si  fanno 
piii .  desidero  sapere  quello,  che  par' meglio  si  faccia,  poi  che  alcuni  sogliono  sentirui 
difficolta"  (ex  autographo ;  G.  Ep.  X  f.  28*).  Ad  haec  Polancus  mandatu  Borgiae 
Roma  12.  Martii  1569  *respondit:  ,Le  collationi  spirituali  che  si  fanno  tre  uolte  la 
settimana  si  potranno  trattenere  come  a  V.  R.  parera,  conuenir,  et  diaci  auiso,  come 
riescono,  et  de  qual  materia  trattano  et  in  qual  modo"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Germ.  67  f.  227''). 

915  sive  aug.  (a  5).    Aestate  a.  1569.  23.  (25.  ?)  Septembris  et  16.  Decembris  1569. 

Ex  fontibus  infra  indicandis. 

Canisius  de  aliquibus  fratribus  scholasticis  ad  professionem  et  ad  sacerdotium 
promovendis  sententiam  dicit.  Septem  scholastici,  ut  sacerdotio  initiari  possint,  pro- 
vincialis  iussu  Augustae  coram  Canisio  professionem  emiitunt. 

Cum  provincia  Germaniae  superioris  sacerdotibus  indigeret,  et  ex  Pii  V.  prae- 
cepto  ii  soli,  qui  professionem  sollemnem  emisissent,  sacerdotio  initiari  possent  (v.  Can^ 
V  487),  S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  Roma  24.  Maii  '  1569  de  Fratri- 
bus  Matthia  Lakner,  Antonio  Balduini,  Christophoro  Ziegler  P.  Paulo  Hoffaeo  prae- 
posifo  provinciali  scripsit:  Del  far  professi  quelli  tre  Matthia,  Antonio  et  Christophoro, 
da  poterli  pfomouer  al  sacerdotio  presuposta  la  necessita  di  loro  promotione,  sia  in 
bon  hora,  parendo  cosi  aoche  al  P.  Canisio,  conueneua  pure  dar  auiso  dele  parti  lora 
se  di  qua  si  haueua  a  mandare  alcuna  risolutione  (ex  ctppgr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67-, 
f.  264").    Hoffaeus  autem  Borgiae  Augusta  2.  luUi  1669  scripsit:  Nondum  mihi  satia 


^  Hunc  diem  ponendura  esse  pro  24.  Aprilis,   quem  Borgiae   r«gistrum   habet, 
ex  ipso  illo  registro  intellegitur.  .       ^,:.:.^  ^^i^  m<hVi  i.!:«-!9  amis  o>>  i;hd«ii*krvB 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI.  33 


514    Mon.  915  sive  aug.  (a5).   Aestate  a.  1569.   23.  (25.?)  Septembris  et  16.  Dec.  1569. 

constat  an   aliqui    promouendi   sint   ad    professionem    et  quando:    puto  P.  Canisium 
nosse  mentem  P.  V.  quam  prosequar  (ex  autogr.;  G.  Ep.  X  f.  102"). 

Antonius  autem  Guisanus  S.  J.  in  collegii  dilingani  Litteris  annuis  Dilinga 
16.  Augusti  1570  datis  narrat:  Ex  veteranis  sex  solitarijs  primum  meditationibus, 
dein  mortificationibus  varijs,  iuxta  Constitutionum  nostrarum  normam  exerciti ',  et 
Augustam  ad  suscipiendos  sacros  ordines  missi,  solennem  ibi  trium  votorum  pro- 
fessionem  D.  Petro  Canisio  sacrificante  aedidere :  ex  quo  tempore  sacerdotes  Dilingae 
decem  et  quatuor  habemus  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  G.  Ep.  XI  f.  225  226). 

In  „Libro  Professionum  et  Votorum"  collegii  ingolstadiensis  Antonius  Balduinus, 
Brabant:  sua  manu  scripsit,  se  in  manibus  R.  P.  D.  Petri  Canisii  sollemnem  trium 
votorum  professionem  fecisse  Augustae  25.  Septembris  1569  (Cod.  „270"  biblioihecae 
universitqtis  monacensis,  f.  10'').  In  Libro  quoque  Professionum  collegii  monacensis 
Antonius  Balduinus  Becanus  sua  manu  scripsit,  se  eam  professionem  emisisse  25.  Sep- 
tembris  1569  Augusfae  in  Sacello  sancti  Georgij . . .  In  manibus  Reuerendi  Patris  Petri 
Canisij  (Cod.  „Jesuitica  71"'"  f,  6",  Monachii  in  archivo  regni  bavarici).  Idem  auteni 
Antonius  Balduinus  in  „Libro  Professionum  Collegii  Dilingani"  sua  manu  testafus  est, 
se  eam  professionem  fecisse  Augustae  23.  Septembris  1569  Jn  Sacello  S.  Georgij 
(p.  21).  P.  Paulus  autem  Hoffaeus  Germaniae  superioris  praepositus  provincialis 
inter  a.  1570  et  1581  Romam  ad  suprcmos  Societatis  moderatores  omnium  provinciae 
suae  professorum  et  coadiutorum  formatorum  catalogum  misit ,  eumque  sua  manu 
scriptum  et  siio  nomine  subscriptum ;  in  quo  dicitur :  P.  Matthiam  Lackner  sacerdotij 
causa  professionem  trium  votorum  23.  Septembris  1569  Augustae  in  Sacello  Domus 
nostrae  et  in  manibus  P.  Petri  Canisii  fecisse ,  et  eodem  die  PP.  Cliristophorum 
Ziegler  et  Antonium  Balduini  sacerdotij  causa  in  Templo  S.  Lamberti*  eandem 
professionem  in  Canisii  manibus  fecisse^  (GSC  66  f.  365).  Praeterea  exstant  duae 
schedae ,  una  Lakneri ,  altera  Ziegleri  manu  scripta ,  qiiibus  uterque  testatur ,  se 
23.  Septembris  1569  coram  Canisio  „in  sacello  domus  nostrae  Augustanae"  eam  pro- 
fessionem  fecisse;  exsfat  quoque  scriptum  Balduini,  quo  hic  sua  manu  notat,  se 
Augustae  „in  sacello  Sancti  Georgij"  23.  Septembris  1569  eam  professionem  fecisse 
(Germ.  1  f.  278—281). 

Deinde  in  eodem  Libro  Professionum  monacensi  (f.  6^)  Vitus  Liner. ..  Jn  Sacello 
S.  Georgij.  Jn  manibus  Reuerendj  Patris  Petri  Canisij  Augustae  16.  Decembris  1569 
eandem  professionem  a  se  factam  esse  sua  manu  scripsit.  Idem  ibidem  eodemque 
die  a  se  factum  esse  in  eodem  libro  (f.  ^*^  notavit  Reynerius  Fabricius  Leodiensis. 
Qui  eiusdem  professionis  jn  manibus  R.  P.  Doctoris  Petrj  Canisij  a  se  emissae  verba 
in  ingolsfadiensi  quoque  Libro  Professionum  posuit  (f.  10").  Praeterea  se  eam  pro- 
fessionem  Augustae  in  sacello  domiis  Societatis,  S.  Georgio  sacro,  16.  Decembris  1569 
fecisse  suis  manibus  in  Libro  Professionum  dilingano  (p.  21)  scripserunt  Vitus 
Liner,  Richardus  Flaminius,  Henricus  Winsenius. 

Idem  confirmatur  quattuor  schedis,  quibus  illi  singuli  suis  manibus  vota  illa 
scripserunt  {Germ.  1  f.  288—294),  et  P.  Hoffaei  Catalogo  (l.  c.  f.  365"),  quem  modo 
dixi ;  ibi  enim  affirmatur,  quattuor  illos  Socios  eo  die  sacerdotij  causa  coram  Canisio 
tria  vota  professos  esse. 

Canisius  ea  vota  mandatu  P.  Pauli  Hoffaei  praepositi  provincialis  excepit;  ita 
enim  S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  Hoffaeo  Soma  28.  Octobris  1569 


*  De  his  exercitiis  experimentisque  v.  Can.  II  683 — 684. 

*  Dubitari  vix  potest,  quin  Hoff"aeus  memoriae  vel  calami  lapsu  hoc  templum 
quod  aedibus  episcopalibus  coniunctum  Sociorumque  usui  a  cardinali  Truchsess 
traditum  erat  {Can.  IV  816),  posuerit  pro  sacello  S.  Georgii,  in  aedibus  canoni- 
calibus  (Gebhardi  Truchsess),  in  quibus  Socii  tunc  habitabant,  sito. 

*  Eos  23.,  non  25.  Septembris  professos  esse  ex  eo  quoque  collegeris,  quod 
sacri  ordines  „Quattuor  Temporibus"  conferri  solent;  Quattuor  autem  Tempora  mensis 
Septerabris  eo  anno  erant  diebus  21.,  23.,  24. 


Mon.  916  sive  aug,  (a6).    A  m.  Sept.  1569  ad  Apr.  1570.    917  sive  aug.  (a  7).    515 

*  scripserat :  Quelli  che  hanno  da  far  la  professione,  s'intende  la  faccino  in  mana 
di  V.  R.  come  prouintial  se  la  faranno  do  lei  si  trouara,  se  altroue  la  douessino  fare 
V.  R.  designara  in  cui  mani  la  faccia  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  70  f.  22^). 

916  sive  ang.  (a  6).      A  m.  Septembri  1569  ad  Aprilem  1570. 

Ex  archetypo.    G.  Ep,  XI  f.  179"— 180\    Eodem  usus  est  Sacchinus,  Can.  271. 

Fr.  „Andreas  Scotus"  (Kock)  S.  J.  in  litteris  annuis  domm  S.  J.  augustanae^ 
Augusta  17.  Septembris  1570  dafis ,  de  Canisio  (a  m.  Septemhri  1569  ad  Aprilem 
1570  Augustae  morato ;  v.  supra  p.  365  399)  narrat:  De  Doctore  Petro  Canisio  hoc 
tantum  dico,  illum  excipiendis  ciuium  confessionib.  prouehendis  per  exhortationea 
suas  multis  ad  altiora,  gratum  omnibus  post  se,  syncerae  humilitatis  charitatisque 
odorem  reliquisse. 

917  sive  aag.  (a  7).      31.  Innio  1570. 

Ex  autographo  (2°;  5  pp.;  in  p.  6  inscr.  et  reliquiae  sigilli).  Germ.  Sup. 
Fund.  I  f.  28« -30^ 

Canisius  dissuadet,  ne  in  praesentia  a  capitulo  cathedrali  augustano  domus 
Societati  propria  petatur;  iuvenes  enim,  qui  in  capitulo  sint,  Societati  parum  favere; 
cardinalem  quoque  propter  universitatem  dilinganam  id  improbaturum ;  obstare  So- 
cietatis  constitutiones ;  hominum  animos  offensum  nec  quicquam  impetraium  iri. 
Hoffaeus  vero  provincialis  censet:  Ilico,  dum  canonici  quidam  senes  in  vita  sint,  et 
domum  et  tem^ili  S.  loannis  usum  petenda  esse ;  conatum  successurum  esse  propter 
patriciorum  favorem,  penuriam  contionatorum  etc.  Cardinali  fundationem  dilinganam 
haud  ita  cordi  esse ;  eundem  optare,  ut  domus,  in  qua  et  ipse  educatus  sit  et  Socii 
iam  habitent,  eorum  propria  efficiatur.  Borgias  praepositus  generalis  et  Truchsess 
cardinalis  Hoffaeo  assentiuntur. 

P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  Germaniae  superioris  praepositus  provincialis  Au- 
gusta  Vindelicorum  circa  22.  lunii  1570  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali 
hunc  misit  commentarium  a  se  compositum: 

t  Admodum  Reuerende  in  Christo  Pater.     Pax  Christi  etc. 

Scio  P.  Vestram  cordi  habere  messem  Augustanam,  iccirco  quae  sequuntur, 
cordacius  scribo.  Non  videtur  decere  nec  expedire  Societatem  hic  esse  nisi  stabilem, 
perpetuam,  earaque  liberam  habeat  habitationem,  siue  pro  CoUegio,  siue  pro  domo 
professa,  quae  mihi  hoc  tempore  magis  placeret,  nisi  Fuggeri  sua  nos  liberalitate 
vellent  beare.  At  talis  habitatio  hoc  quidera  tempore  non  nisi  ab  aliquo  Capitulo 
videtur  obtineri  posse.  Rogo  itaque  P.  V.  dignetur  mihi  liberam  potestatem  cum 
Capitulo  B.  Virginis^  de  habitatione  perpetua  practicandi  dare\  Vt  autem  P.  V. 
meum  procedendi  modum  intelligat  et  tanto  se  facilius  in  hanc  aut  illam  partem 
resoluat,  dignetur  meam  simplicitatem  quae  hic  sequitur,  legere. 

Pro  parte  negatiua. 

Primum  argumentum  protulit  R.  P.  Canisius  (et  existimo  eius  fratrem^  in 
eadem  sententia  esse,  nihil  enim  volo  celare).  Js  ait  inscio  Cardinale  nihil  ten- 
tandum  esse^  Cardinalem  vero  nunquam  consensurum  vt  Capitulum  nobis  habita- 
tionem  perpetuam  donet  et  quidem  duas  ob  causas.  1?  quod  velit  Cardinalis  ad 
fundationem  CoUegij  Dilinganj  Capituli  consensum    procurare,   sed  hunc   consensum 

a)  Hoc  V.  ab  H.  supra  versum  scriptum  est. 


'  Cum  capitulo  cathedralis  ecclesiae. 

2  P.  Theodoricum  Canisiura  rectorem  collegii  dilingani.  Petrus  Canisius  eo 
tempore  Dilingae  habitasse  videtur;  facile  tamen  Hoffaeus  eum  Augustam  arcessere 
poterat;  nisi  —  id  quod  mihi  magis  probatur  —  eura  scripto  sententiam  pro- 
ferre  iussit. 

3  Cardinalis  Otto  Truchsess  Romae  morabatur;  v.  supra  p.  413. 

33* 


516  Mon.  917  sive  aug.  (a7). 

irwpediri  posse  si  capitulum  turbaretur  petitione  Domus  Augustanae.  2"  timeret 
Cardinalis,  ne  si  Augustae  in  nostra  habitatione  Scbola  erigeretur,  iacturam  non 
modicam  faceret  Vniuersitas  Dilingana  ob  locj  vicinitatem. 

Secundum,  quod  P.  Canisius  obiecit,  hoc  est.  Habet  Capitulum  iuuenes  homines 
qui  Societatem  tantum  non  oderunt,  mundo  potius  quam  religioni  dediti;  hi  cum  nos 
abesse  quam  adesse  malint,  nunquam  suffragabuntur  pro  nobis  .etc. 

Tertium  eiusdem.  Forte  Capitulum  rem  esse  facturum,  sed  nunquam  tamen 
citra  obligationem,  quod  vehmiis  ei  perpetuo  idoneum  Concionatorem  dare,  quod  est 
contra  constitutiones  '. 

Quartum.  Nepos  Reuerendissimi  Cardinalis^  cuius  nunc  aedes  occupamus, 
spacio  quatuor  annorum  ad  hunc  suum  Canonicatum  non  redibit;  itaque  cum  hoc 
spacio  quiete  possimus  nostram  habitationem  inhabitare,  non  videtur  Capitulum  ante 
necessitatem  perturbandum  esse  .etc. 

Quintum,  non  habet  Capitulum  vltra  12.  domos,  et  tamen  habet  40.  canonicos, 
difficile  ergo  erit,  vt  nos*  domum  habere  propriam  possimus  ex  duodecim. 

Sextum,  metueret  forte  Capitulum  ne  si  scholas  aperiremus,  Capitularis  schola 
cantorum  periret. 

Septimum,  Nepotis  Reuerendissimi  domum  non  darent  quia  cogerentur  Nepoti 
restituere  plus  minus  1000  florenos,  quo  pretio  (vt  fit)  illius  vsui  haec  domus  ad 
vitam  est  relicta. 

Octauum,  non  videtur  decere,  vt  nos  ipsi  ex  professo  contendamus  a  Capitulo 
domum  habere,  cum  nostrae  Constitutiones  id  non  videantur  ferre,  cumque  sapientes 
ob  hoc  studiura  habendi  videantur  oifendi  posse.  Si  quae  alia  sint  argumenta,  fere 
in  haec  incident  aut  non  erunt  maioris  difficultatis. 

Pro  parte  affirmatiua. 

Fundamenti  loco  dico,  tantum  non  esse  certissimum,  quod  Capitulum  Societatis 
opera  difficillime  carere  posset  ob  nimiam  penuriam  idoneorum  concionatorum ,  qui 
Societati  cum  populi  aedificatione  hoc  misero  tempore  possent  succedere :  idque  Ca- 
pitulum  probe  nouit,  et  experientia  docet.  Deinde  valde  metuere  debet  Capitulum, 
ne  Societas  Augustam  deserat,  metuere  inquam  non  solum  ab  haereticis,  sed  etiam 
a  cathoHcis,  quibus  Societas  est  charissima :  si  enim  Patritij  cognoscerent  Societatem 
a  Capitulo  ob  miseram  et  vilem  habitationem  deserj,  hoc  non  solum  valde  scanda- 
losum,  sed  etiam  multum  Capitulo  periculosum  esset ,  et  nec  Patritiorum  gratiam 
facile  recuperaret,  et  hinc  acciperent  haeretici  magnam  occasionem  et  licentiam  no- 
cendi,  hoc  praesertim  tempore  quo  Comitia  nil  boni  Catholicis  promittunt  ^  Jmo 
tentarent  Patritij  potius  omnia  quam  Societatem  dimitterent  et  magnas  ob  causas, 
quas  ipsimet  bene  norunt.  Et  sit  hoc  fundamentum  ceu  prima  ratio  cur  videatur 
de  perpetua  habitatione  cum  Capitulo  tractandum  esse. 

2?  Jam  vndecimus  annus  agitur  quo  hic  concionamur,  tempus  est,  vt  finita 
hac  probatione,  propriam  nobis  domum  et  hortum  ac  meliorem  vicini  templi  S.  Jo- 
annis*  vsum**  tradant,  si  Societatis  opera  semper  vti  velint  (nunc  enim  satis  nos 
ipsos  et  ipsi  nos  norunt)  ne  tandem  haec  mora  nobis  pariat  quod  accidit  Co- 
loniensibus  *, 

.    a)  Sequitur  vnam,   ah  H.  oblitt.  b)  Sequitur  nobis,  ah  H.  dblitt. 


"     '  '  Cur  Canisius  id  cum  Societatis  constitutionibus  pugnai-e  censuerit,  v.  Can.  V 
3&4— 395  11 V.  2  Gebhardus  Truchsess  cathedralis  ecclesiae  canonicus. 

'  In  imperii  comitiis  Spirae  a  13.  lulii  1570  ad  11.  Decembris  1570  habitis 
catholici  ordines  timidos  se  praebebant,  protestantes  vero  audacter  se  gerebant  et 
plane  significabant,  se  paratos  esse  ad  Hugonottos,  Geusios,  protestantes  germanos 
artnis,  etiam  spretis  imperii  legibus,  adiuvandos  (JoHsse»  1.  c.  IV'*-'«  306—309  315). 

*  Templum  parochiale  S.  loannis  Baptistae  prope  cathedralem  ecclesiam  situm 
sigoificat;  cf.  Can.  IV  403*. 

*  P.  loannes  Bethius  S.  J.  Coloniae  20.  Octobris  1573  Caspari  Groppero  nuntio 
apostolico  testatus  est:  ,Post' tot  annorum  dutos  toleratos  labores  necdum  Societas 


M.  lunio  1570.  517 

3?  Si  nos  tacemus,  tacebunt  et  ipsi  semper,  vt  sunt  astuti,  qui  haud  dubie 
sic  cogitant :  Age  taceamus,  contineamus  Jesuitas  inter  spem  et  metum,  et  dabunt 
nobis  semper  optimum  concionatorem :  si  enim  habitationem  illis  donemus  perpetuam, 
haberent  ipsi  quod  vellent  et  nobis  darent  eos  saepe  concionatores  quos  nollemus*. 
Jtem  tacendo  augebitur''  apud  sapientes  suspicio  quod  meditemur  nescio  quae  magna, 
quae  cupiamus  tam  longis  obsequijs  venari,  cum,  meo  quidem  iudicio,  sapientes 
potius  aedificaremus,  si  simpliciter  peteremus  habitationem,  quam  nemo  non  iudicabit 
aequissimam  omnique  auaritia  carentem  petitionem.  Stante  enim  hoc  fundamento 
quod  Societatem  semper  hic  concionari  volent,  quis  non  iudicet  dignum  et  iustum 
esse  vt  hic  quemadmodum  alij  Religiosi ,  quemadmodum  etiam  nos  alijs  in  locis, 
habeamus  perpetuam  ac  propriam  habitationem  ?  Et  si  eam  non  postulemus,  quis 
non  suspicetur  quod  praeter  necessariam  habitationem  nescio  quid  amplius  auare  et 
cupide  aucupemur!  Haberet  ergo  simplex  et  aperta  petitio  honestatem,  silentium 
vero  suspicionem  pessiraam. 

4?  Viuunt  hoc  tempore  adhuc  in  Capitulo  duo  aut  tres  primarij  viri  senes  qui 
nobis  non  omnino  male  volunt  vt  videtur,  quique  probe  norunt  Capituli  et  con- 
cionatoris  necessitates,  sed  eorum  vita  breuis  est  et  incerta.  caeteri  sunt  iuuenes, 
qui  parum  curare  videntur  quorsum  tandem  res  exeat.  Jtaque  si  quid  a  capitulo 
obtinendum  est,  nunc  senioribus  adhuc  viuis  conandum  est,  qui  rei  necessitate  cognita" 
possunt  suos  iuniores  reddere  aequitatis  capaces ' :  cum  senes  defecerint,  poterunt 
iuniores  etiam  cum  risu  nos"^  explodere.  Sane  R.  P.  Canisius  ausus  est  confirmare, 
quod  si  Capitulum  etiam  hoc  tempore  aliquem  ex  nostris  Apostatam  ^  venari  posset, 
qui  idoneus  esset  concionator,  facilime  abijcerent  societatem ;  et  idem  ego  prorsus 
sentio.  Quare  igitur  Societati  non  prouidemus  tempestiue  ne  fiamus  tandem  fabula 
haereticis  ? 

5?  Cum  ergo  valde  sit  incertum  quid  ob  peccata,  futura  contingentia  pariant, 
cumque  Collegia  nostra  hominibus  egeant  qui  fundatoribus  faciant  satis,  cum  etianj 
non  desint  in  Germania"  Principes  qui^  perpetuas  fundationes  off^erant,  minime  decere 
videtur  vt  apud  Capitulum  incertam  spem  tanto  precio  emamus,  et  certa  pro  incertis 
deseramus,  ijsque  seruiamus,  qui  necessitate  magis  quam  charitate  ducti,  in  suis 
hospicijs  noss  aegre  tolerant,  et  interim  illos  negligamus  qui  Dei  consilio  et  chari- 
tate  erga  nos  ac  proximum  moti,  nostram  operam  efflagitant,  et  aut  fundatores  sunt 
aut  etiam  maiores  esse  cupiunt.  Agendum  ergo  videtur  cum  Capitulo  de  perpetua 
habitatione. 

6?  Non  possemus  nos  honeste  satis  excusare  apud  Principes  Fundatores ',  si 
obijcere  nobis  vellent,  quod  est  procliue,  cur  huic  Capitulo,  a  quo  ne  habitationem 
quidem  petere  audemus,  optimos  demus  concionatores,  fundatoribus  vero  nonnisi  vel 
tentatos*  vel  non  satis  ad  concionandum  aptos.  Nec  equidem  miror  cur  Archidux  tam 
molestus  nobis  sit  ac  merito  offendi  possit,  et  suspicari,  non  satis  recte  nos  agere 
his  vndecim  annis,  quod  incertissimae  spei  causa  plura  faciamus  in  gratiam  Capituli, 
quam  Collegiorum  Fundatorum,  interim  Collegijs   afflictis  ob  personarum  idonearum 

a)  Ab  H.  corr.  ex  vellemus  (?).  b)  Ah  H.  con:  ex  agebitur.  c)  d)  Hoc  v.  ab  H.  supra  versum 
seriptum  est.         e)  Sequitur  vbi,  olilitt.  f)  Hoc  v.  ab  H.  supra  versum  scriptum  est.        g)  Seqtiitur 

vel,  ab  H.  oblitt. 


publico  consensu  in  Coloniensem  civitatem  et  academiam  recepta  est  neque  hactenus 
suis  legibus  vivere  et  privilegiis  gaudere  permissa"   {Hansen  1.  c.  655). 

^  Ex  horum  numero  erant  Christophorus  a  Freyberg  decanus  et  Wolfgangus 
Andreas  Rhem  cellarius ;  cf.  Can.  II  397  835 ;  III  272 ;  V  544,  et  supra  p.  304. 

^  Societatis  desertorem. 

^  Albertum  V.  Bavariae  ducem,  Ferdinandum  II.  archiducem,  Magdalenam  et 
Helenam  sorores  eius,  cardinalem  Ottonem  Truchsess,  Danielem  Brendel  archiepi- 
scopum  et  electorem  moguntinum  etc. 

*  Ut  PP.  Stevordianum,  Schorichium,  Kleselium,  Merquitium ;  v.  supra  p.  92 
161  305  357  389  etc. 


518  Mon,  917  sive  aug.  (a7). 

penuriam  haud  absque  aliquo  dedecore  fundatorum ,  qui  tamen  omnia  bene  inter- 
pretarentur  (fauent  enim  omnes  messi  Augustanae)  si  modo  non  viderent  nos  nimium 
incertam  aleam  cum  Capitulo  iacere,  a  quo  nihil  sola  spe  et  expectatione  haberi 
posse  omnes  sapientes  iudicant,  nisi  ipsum  alio  modo  aggrediamur.  Sed  haec  ratio 
incidit  cum  quinta  praecedente. 

7?  Accedit  etiam  hoc,  quod  si  hic  perpetuam  habitationem  firmaremus,  auge- 
sceret  etiam  messis,  terrerentur  aduersarij  magis :  Nunc  vero  cum  videamur  tantum 
esse  mercenarij  hospites,  vagi  et  certam  sedem  non  babentes,  ac  facile  expulsibiles, 
merito  cogitare  possunt  noUe  se  nobiscum  communicare,  quod  ignorent  quamdiu  hic 
moraturi  simus,  qui  neque  per  senatum,  neque  per  Fuggeros,  neque  per  Capitulum 
stabilem  locum  procurare  possimus. 

8?  Multo  etiam  magis  conforme  est  religiosae  nostrae  paupertati,  si  certum  ac 
perpetuum  nobis  locum  procuremus,  quam  si  sic  permaneamus :  hoc  enim  in  statu 
pro  mercede  videmur  seruire  satis  sordide  et  ijsdem  fere  condicionibus  obligatorijs 
hic  concionari  et  manere,  quibus  praedecessores  concionatores  seculares,  qui  accipie- 
bant  sua  stipendia,  seruiebant  ad  inceitum  tempus,  et  in  aliena  habitatione. 

9?  Dura  P.  Gregorius '  concionatur,  optima  est  occasio  hanc  causam  promo- 
uendi,  omnibus  enim  et  potissimis  de  capitulo  gratissimus  est,  et  si  quid  impetrari 
poterit,  ipse  ad  hoc  erit  et  aptissimum  et  volentissimum*  instrumentum. 

10?  Forte  iccirco  Capitulum  hactenus  propriam  habitationem  nobis  non  dedit, 
quia  tacuimus,  et  vt  alij  praedecessores  contenti  fuisse  videmur  hac  inceita  sorte: 
et  meo  iudicio  non  possumus  ipsum  merito  culpare :  in  promptu  enini  excusationem 
haberet  ac  in  nos  culpam  reijceret  et  dicere  posset,  Cur  tacuistis?  Cur  consilia  ac 
neeessitates  vestras  non  proposuistis,  vti  alijs  fundatoribus  proponere  soletis?  Jgitur 
res  tentanda  est  in  Domino. 

11?  non  desunt  honesti  ac  suaues  modi  in  hac  causa  procedendi,  qui  etiam 
carent  omnj  suspicione  auaritiae:  neque  enim  ipsorum  aurum  neque  argentum  sed 
necessariam  tantum  habitationem  petimus  et  vsum  vicini  templi  *  quo  ipsi  nonnisi 
rarissime  vtuntur:  proponendi  vero  et  tractandi  modos  postea  subijciam. 

Solutio  argumentorum  negatiuae  partis. 
Primum  ita  soluo  et  quidem  facile.  Si  nos  bonis  modis  et  cum  bona  voluntate 
Capituli  domum  obtineamus,  non  video  cur  Capitulum  contra  fundationem  Dilinganam 
exacerbari  debeat.  Jmo  ego  magis  dubito  de  Cardinalis  facultate  fundandi  (stantibus 
consuetis  eius  modis  procedendi)  quam  de  consensu  Capituli  ^.  Sed  esto  turbetur 
Capitulum,  si  tamen  Cardinalis  serio  fundare  possit  aut  velit,  nii  eum  plane  Capitulum 
impedire  potest,  et  videtur  Capituli  consensus  tantum  pertinere  ad  bene  esse*.  Tum 
sane  miserum  esset  iactum  fundamentum  Collegij  Dilingani  si  ab  alienis  scilicet  a 
Capitulo  magis  quam  a  Fundatore  pendeat.  Et  ego  non  immerito  suspicor  Reueren- 
dissimum  fugas  quaerere  et  suae  morae  honestam  causam  texere  vt  ob  consensum'' 
Capituli  tardius  fundet.  Tum  etiam,  si  detur  Capitulo  potestas  haec,  tantumque  ei 
tribuatur  vt  ex  ipsius  consensu  pendeat  ista  fundatio,  capti  erimus  et  suspendet  non 
solum  Cardinalem  in  fundatione,  sed  nostram  quoque  spem  vtrobique  Augustae  et 
Dilingae  inaniter  extrahet.  Quam  facile  enim  est,  vt  cogitent.  Age  vero,  nostrum  con- 
sensum  aucupatur  Cardinalis  pro  fundatione  Dilingana,  hunc  ergo  si  suspensum  tenemus, 
belle  impediti  erunt  non  solum  Dilingani,  sed  etiam  Augustani  habitationem  petere  non 
audebunt,  hoc  quidem  metu,  ne  nos  conturbent  etc.  Jtaque  Reuerende  Pater  videtur 
mihi  in  Domino,  cum  istis  astutis  capitibus  tempestiue  esse  agendum  et  quidem  aperte, 
ne   nostra   mora   vtramque   tandem    spem  amittamus  vnico  metu  inutili.     Praeterea 

a)  Sic;  volebatne  acribere:  valentissimum  ?        b)  Sic  M.  ipse  correxit  ex  texere  per  conaensum. 


'  Roseffius  farailiae  S.  J.  augustanae  superior  et  cathedralis  ecclesiae  contionator. 

^  S,  loannis;  v.  supra  p.  516*. 

^  Cardinalis  niraium  expendere  solebat;  cf.  Can.  V  7  8  15  31  46. 

*  Vide  tamen  Can.  IV  315. 


M.  lunio  1570.  519 

ipsemet  Reuerendissimus  cum  in  Vrbem  abiens  '  domi  nostrae  Augustae  (in  qua  domo 
educatus  est^)  pranderet,  aperte  ac  laete  professus  est  ideo  se  dedisse  operam,  vt  hanc 
domum  inhabitaremus,  eam  tandem  aliquando  perpetuam  possidereraus,  et  in  illa  etiam 
temporis  successu  Scholam  habere  possemus:  nec  est  verisimile  quod  tam  pium 
affectum  mutarit.  etc. 

Ad  secundum  respondeo :  Si  iuniores  hoc  tempore  tam  mali  sunt,  quo  viuunt 
adhuc  meliores  senes,  quid  futurum  postea?  an  tunc  suffragabuntur  nobis  ?  Si  neque 
nunc"  audemus  impetrare,  nec  tunc  poterimus  impetrare,  semper  in  incerto  haere- 
bimus  cum  metu  eiectionis  etiam. 

Tertio  argumento  ita  respondeo.  Quando  Capitulum  ad  hanc  solam  condicionem 
descenderit,  efficiemus  cum  Diuino  auxilio  vt  nostrj  instituti  capax  reddatur,  postea- 
quam  Capitulum  magis  eget  nostra  opera,  quam  nos  eius  habitatione.  Et  si 
maxime  capax  fieri  non  posset,  non  erit  difficile  ex  Vrbe  responsum  petere  et  ex- 
pectare.  Et  quidem  quoad  vsum  templi  S.  Joannis ,  possemus  etiam  in  eo  post 
meridiem  exercere  aliquem  futurum  concionatorem  vel  in  catechismo  vel  alia  facili 
pomeridiana  concione,  si  videretur:  est  autem  templum  bene  capax. 

Quartum  argumentum  nihil  habet  roboris  sed  fugae  tantum  causa  fictum  esse 
videtur.  Nepos  ille*  si  bonus  esse  volet,  flectetur  facile  nunc''  a  Cardinalj  vt  nobis 
hanc  habitationem  relinquat  quam  ipse  meo  iudicio  nunquam  vellet  ob  vetustatem 
inhabitare.  Si  malus  esse  volet,  vti  metuunt  plaerique  *,  quid  ergo  in  quadriennium 
expectabimus,  quaue  spe?  Nec  decere  videtur,  vt  post  vndecim  annos  patiamur 
nos"  in  alios  quatuor  absque  vlla  spe  meliore  suspendi,  praesertim  cum  interea 
valetudinarij  Senes  mori,  multique  miseri  casus  accidere  possint  qui  nobis  duriorem 
obicem  postea*^  ponerent  ad  consequendam  habitationem  perpetuam, 

Quintum  est  leue.  Si  habitationibus  egent,  cur°  aliquot  iam  lustris  plures 
elocarunt  secularibus?  Et  numquid  eadem  difficultate  stante,  tenentur  vnam  ex 
duodecim  aedibus  concionatori  tradere ,  vti  factum  est  semper  ?  Jmo  etiam  eam 
domum  quam  nunc  inhabitamus,  multis  annis  nullus  Canonicus  inhabitauit,  sed  Cal- 
uinistae  cuidam  locata  fuit  seculari. 

Sextum  habet  inanem  metum:  De  scholis  enim  nullam  nunc  attinet  facere 
mentionem :  et  possent  etiam  huius  rei  fieri  capaces,  praesertim  si  profiteamur  nolle 
nos  vllum  Capitularem  scholasticum  in  Scholas  nostras  suscipere.  Tum  si  capaces 
fieri  non  possent,  de  domo  professa  ageremus,  quae  Scholas  non  fert. 

Septimum.  Vtinam  in  ea  pecunia  sola  esset  difficultas:  modo  enim  locum  seu 
fundum  donent,  non  deerunt  qui  non  solum  1000  soluant  sed  tantura  etiam  quantum 
valet  totum  aedificium. 

Octauum  nil  opponit  quod  pugnet  cum  Constitutionibus.  Stante  enira  hoc, 
quod  Augustae  simus  et  seraper  raanere  ac  concionari  debeamus ,  vt  omnes  boni 
cupiunt,  merito  petimus,  (et  non  aliter  atque  alibi.)  vt  nobis  stabilis  atque  perpetua 
habitatio  assignetur,  quam  secure  inhabitare  possimus. 

Confido  itaque  in  Domino,  contrarijs  argumentis  nihil  obstantibus,  quod  P.  V. 
contenta  erit,  vt  hoc  negocium  pro  Christj  gloria  et  Societatis  coraraodo  alacriter  et 
precibus  adiutus  aggrediar.  Si  nil  effecero,  etiara  nil  nocebo  Societati,  et  facile 
efficiara  vt  hoc  in  casu  potius  capitulum  in  raetu  relinquatur,  quam  nos.  Et  sane 
si  tam  inhumanos  se  praeberent,  tamque  sua  ipsorum  commoda  ac  bonara  famam*^ 
negligerent  (essent   enim    commendatissirai    toti    catholico   populo,    si   hanc  gratiam 

a)  Seqtiitur  de,  ab  H.  objitt.  b)  Hoc  v.  ab  H.  supra  versum  scriptum  est.  c)  In  autogr. 

sequitur  alterum  nos.         d)  Hoc  v.  ab  H.  supra  versum  scriptum  est.        e)  Sequitur  illas,  ab  H.  oblitt. 
f )  Sequitur  rel,  ab  H.  oblitt. 


*  Cardinalis  ra.  Maio  1568  Romam  profectus  est;  v.  infra,  mon,  it.  (3). 

^  Otto  25.  Februarii  1514  ex  Guilielmo  seniore  Truchsessio  de  Waldburg  et 
Sibylla  comitissa  de  Sonnenberg  natus  erat;  eius  autem  pater  a,  1518  a  republica 
augustana  praeses  rusticus  (jLandvogt")  constitutus  erat  {Vochezer  1.  c.  II  139). 

^  Gebhardus  Truchsess.  *  Vide  supra  p.  365  379. 


520  Mon.  917  sive  aug.  (a7).    M.  lunio  1570. 

Societati  facerent)'  merito  deserendi  essent,  et  non  foret  nobis  difficile  in  alio  loco 
Augustae  cathedram  bonam  inuenire,  et  talem  habitationem  conducere  alienis  sump- 
tibus  qualem  hactenus  incoluimus,  id  est  alienam,  hocque  nobis  quiescentibus 
efficient  Patritij. 

Modi  proponendi  rem  Capitulo. 

Primum  paucissimis  sed  formalibus  ac  suauibus  verbis  proponerem,  Vndecim 
annos  nos  hic  in  ipsorum  seruitio  esse,  et  notos  nunc  satis;  si  nos  perpetuos  esse 
volent,  tum  nos  egere  perpetua  habitatione,  nam  Societas  perpetua  est:  me  itaque 
hanc  nostrara  necessitatem  et  legitimam  insinuationem  ipsorum  charitati  et  prudentiae 
pensitandam  relinquere  et  responsum  expectare  paternum. 

Secundo ,  Si  ad  arbitrium  non  responderent ,  Aliter  et  nonnihil  fortius  sic 
vrgerem.  Plures  ob  causas  difficile  nobis  esse  Collegijs  nostris  neglectis,  tam  in- 
certos  diutius  hic  manere:  itaque  paterne  considerarent  rem  et  gratiosiora  re- 
sponderent. 

Tertio^  aperte  proponerem  eas  rationes  quae  viderentur  ad  causam  pro- 
mouendam  facere,  eosque  suspensos  relinquerem  quid  acturi  essemus,  si  petitionem 
negarent.  Jnterim  Patritios  etiam  monerem,  viderent  quid  agerent,  nobis  post  tot 
annorum  seruitia  his  turbulentis  ac  minacibus  temporibus  securum  non  esse  sic 
haerere  in  incerto,  et  propriam  Societatem  negligere  etc. 

Fiat  uoluntas  Dominj'  et  S.  obedientiae. 

Animum  meum  satis  applicauj  fortiter. 

fPro  Domo  Augustana.     Reuerendo  Patrj  Nostro  Generalj.         Romae. 

Huic  quidem  scripto  tempus  non  est  ascriptum;  in  *litteris  tamen  Augusta 
22.  lunii  1570  ad  Borgiam  datis  Hoffaeus:  ^Mitto",  inquit,  „P.  Vestrae  scriptum 
meum  de  procuranda  domo  Augustae :  quaeso  P.  V.  permittat  vt  istorum  hominum 
animos  tentem,  quorum  facio  mentionem."  Et  Augusta  Kalendis  luliis  1570  Hoffaeu^ 
eidem  *scripsit:  „Misi  proxime  quid  sentirem  de  domo  Augustae  procuranda:  sum 
in  eadem  sententia,  crescit  animus."  Item  alia  *  epistula,  eaque  paulo  post,  ut 
videtur,  data:  ,Sum  in  eadem  sententia  ad  procurandam  domum  ...  R.  P.  Canisius 
omnino  putat  quod  non  sinent  nos  discedere  etc."  (ex  autographis;  G.  Ep.  XI  f.  187" 
188*  190").  Borgias  igitur,  relicta  Canisii  sententia,  Hoffaeo  Roma  29.  lulii  1570 
*respondit:  „Del  procurar  casa  propria  in  Augusta,  .  .  .  ci  pare  molto  bene,  et  cosi 
potra  V.  R.  al  nome  di  Dio  cominciar  a  negotiar,  et  non  sara  questo  contro  la  uo- 
lonta  del  Cardinale  ^  come  qualch'uno  ^  dubitaua,  perche  1'  hauera  molto  caro,  come 
ci  ha  detto,  et  agiutera  la  cosa  al  modo  che  potra,  se  li  e  pur  detto  che  non  si 
ricercaua  da  S.  S.  Jllustrissima  agiuto  de  danari  per  tal  conto.  11  minacciar  di  uscir 
li  nostri  di  Augusta,  non  pare  si  debbia  far  poi  che  in  altri  lochi  li  nostri  potriano 
agiutar  il  ben  commune  si  ben  fossi  fuori  del  domo.  Non  lasciaro  anco  di  raccordar 
a  V.  Reuereuza  che  stando  qui  il  Signore  Gio.  Fuchero  tratto  con  lo  Jllustrissimo 
Cardinale  d'  un  certo  loco  commodo  che  certi  Religiosi  haueuano  in  mezzo  della 
Citta  il  qual  loro  haueriano  dato  con  hauer  un'altro  del  qual  alFhora  si  parlo  che 
era  di  certo  Abbate*,  si  ben  mi  ricordo,  et  non  accaderia  altro  consenso,  che  il  loro, 
et  del  Vescouo.  non  so  se  quella  pratica  sia  andata  inanzi,  che  per  esser  loco  gia 
Ecclesiastico  non  potrebbe  esser  impedito  da  quelli  della  Citta"  (ex  apogr.  eiusd. 
temp.-  Germ.  70  f.  105"^).  Itaque  Hoff"aeus  capitulum  rogare  cum  eoque  agere  coepit; 
neque  tamen  quicquam  profecit;  canonici  enim  rem  differebant  ac  procrastinabant. 
De  qua  re  plura  posuit  ScheUhass,  Nunt.  IV  xxvi— xxviii. 

a)  Quattuor  vv.  sqq.  ab  H.  in  margine  addita  sunt.        b)  Terto  autogr. 


'  Act  21,  14;  cf.  Mt  6,  10;  Lc  22,  42  etc.  ^  Truchsess. 

^  Canisius;  v.  supra  p.  515—516. 

*  Domos  quasdam  significare  videtur,  quas  monasterium  benedictinum  SS.  Udal- 
rici  et  Afrae  —  abbas  ei  praeerat  Udalricus  Koplin  —  in  urbe  habebat;  cf.  Ayricolam 
1.  c.  I,  Dec.  3,  n.  185. 


Mon.  918  sive  aug.  (a8).    A  23.  ad  27.  Aprilis  1571.  521 

918  sive  ang.  (a  8).      A  23.  ad  27.  Aprilis  1571. 

Ex  congregationis  actis  authenticis,  Romam  ad  Franciscura  Borgiam  prae- 
positum  generalem  missis,  quae  exstant  in  Cod.  „Acta  Congregat:  Provincialium 
1567.  68"  f.  175»— 176  ^'^  ^  Actorura  apographum,  quod  a.  1587  pro  provincia  Ger- 
maniae  superioris  scriptum  est,  exstat  in  Cod.  „B.  10"  p.  13 — 15.  Quo  apographo 
usus  esse  videtur  Agricola  1.  c.  I,  Dec.  4,  n.  9. 

Canisius  Atignstae  congregationi  provinciali  Sociorum  Germaniae  siiperioris 
interest.     Eligitur  ad  „postulata"  secernenda. 

Congregatio  provincialis ,  quae  a  Sociis  Germaniae  superioris  ex 
praescripto  constitutionum  Societatis  a.  1571  habenda  erat  (v.  supra 
p.  164),  incohata  est  Augustae  23.  Aprilis  1571.  Convenerant  P.  Paulus 
Hoffaeus  praepositus  provincialis,  „P.  D.  Petrus  Canisius",  PP.  Nicolaus 
Lanoius,  Alphonsus  Pisanus,  Theodoricus  Canisius  rector  dilinganus, 
Hieronymus  Torrensis,  „Gregorius  Rossephius  Superior  Augustanus", 
Caspar  „Heuuodus",  Theodorus  Peltanus,  Henricus  Arboreus  „Vice- 
rector"  ingolstadiensis,  Gerardus  Pastelius  rector  oenipontanus,  loannes 
Rabenstein  rector  halensis,  Dominicus  Menginus  rector  monacensis. 
Secretarius  congregationis  electus  est  P.  Rabenstein,  eique  socius  ad- 
ditus  est  P.  Pastehus.  Deinde  decretum  est,  ut  d.  25.  Aprilis  mane 
eligeretur,  qui  provinciae  procurator  Romam  ad  praepositum  gene- 
ralem  esset  profecturus.  Itaque  eo  die  electus  est  primum  „ad  plura 
medietate  suffragia"  P.  Lanoius,  deinde  «substitutus"  eius  P.  Haivodus. 
Eodem  d.  25.  Aprilis  „duo  ex  primarijs  Patribus  deputati  sunt,  uide- 
licet  R.  P.  D.  Petrus  Canisius,  P.  D.  Alfonsus  Pisanus  qui  una  cum 
R.  P.  Prouinciali  ex  ijs  rebus  quas  singuli  adferrent,  eas  tantum  se- 
ligerent  quae  dignae  essent  ut  Congregationi  dijudicandae  proponerentur. 
Placuit  Congregationi  ut  omnes  ante  secundam  horam  pomeridianam 
diei  sequentis  res  suas  ad  deputatos  Patres  discernendas  adferrent." 
Diebus  igitur  ,4!  et  5*  Congregationis"  (26.  et  27.  Aprilis)  de  rebus 
illis  deliberatum  et,  quid  praeposito  generali  proponendum  esset, 
statutum  est.  Deinde  die  sexto  (28.  Aprihs),  num  congregatio 
generalis  habenda  esset,  expensum,  et  congregatio  provincialis 
absoluta  est. 

Decretorum  vel  potius  npostulatorum"  Romam  missorum  numerus  magnus  non 
erat.  Quorum  fere  praecipua  haec  erant :  Rogetur  generalis,  ut  officiorum  regulas 
illas,  quae  adhuc  desunt,  mittat;  petatur  quoque  facultas  „vnas  tantum  annales 
Prouinciae  nomine  conscribendi"  pro  singulorum  coUegiorum  litteris  annuis.  Prae- 
terea  Lanoius  ,30  dubia  nostrorum  circa  cerimonias  missae"  Roraam  secum  abstulit. 
Romae  autem  responsum  est  de  regulis:  Mittentur,  ubi  editae  erunt  (typis  eas 
exscribere  volebant)  ;  et  de  litteris  annuis  provinciae:  „Placet  ut  ob  diuersas 
causas  et  utilitates  id  deinceps  ubique  fiat."  Ita  Lanoius  sua  manu  *notavit 
(1.   c.  f.  179''). 

Ad  haec  monnmeiita  pertinent  etiam  acta  congregationis  provincialis  Angustae 
ab  28.  Aprilis  ad  4.  Maii  1568  a  Sociis  Germaniae  superioris  habitae ;  quae  tamen, 
quoniam  cum  rebus  in  Italia  a.  1568  a  Canisio  gestis  niaxime  coniuncta  sunt, 
ponentur  infra,  in  monumentis  italicis,  mon.  948  949.  Praeterea  ad  haec  monu- 
menta  aliqua  ratione  spectant  mon.  931  932  1046  1065  1081  1085. 


522        Mon.  919  sive  aug.  (bl).    Ab  21.  ad  30.  Nov.  1567.    920  sive  aug.  (b  2). 

b)  Coutiones. 

919  sive  ang.  (b  1).      Ab  21.  ad  30.  Novembris  1567. 

Ex  autographo.    G.  Ep.  VIII  f.  145\ 

Canisius  Attgustarn  revertitnr,  tit  pro  P.  Roseffio  contionatoris  munus  in  ecclesia 
cathedrali  administret.     Contionatur  21.  (et  30.  ?)  Novemhris. 

P.  Theodoricus  Canisius  collegii  dilingani  rector  Dilinga  21.  Novembris  1567 
ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  haec  de  P.  Gregorio  Roseffio 
cathedralis  ecclesiae  augustanae  coniionatore  rettulit:  Sanguinem  aliquoties  expuit: 
sed  sperant  medici  praesens  non  adesse  periculum,  cum  probabiliter  coUigant,  uon 
ex  pectore  sed  ex  capite  et  faucibus  haec  sanguinea  sputa  deriuari.  Agit  is  pater 
nunc  Dilingae,  nam  Reuerendissimus  noster ',  intellecto  P.  Gregorij  morbo,  Medicum 
suum  ^  statim  Augustam  misit,  et  paulo  post  lecticam,  qua  huc  aduectus  est,  nobis 
plane  inscijs.  Voluit  autem  Cardinalis  in  sua  patrem  aula  viuere  vt  maiorem  eius 
valetudinis  curam  habeat,  cum,  vt  ait,  supremus  noster  a  P.  T.  constitutus  sit  in- 
firmarius.  Redijt  ergo,  ni  fallor,  Augustara  pater  prouincialis,  vt,  si  opus  sit,  ab- 
sentis  concionatoris  locum  suppleat.  Spes  est  ad  Dominicam  aduentus  ^  posse  reuerti 
Augustam  P.  Gregorium,  quando  hebdomadatim  nostris  quater  est  concionandum. 

P.  Roseffius  iam  ante  d.  8.  Novembris  et  sanguinem  exspuere  et  contionando 
supersedere  coeperat  (v.  supra  p.  115);  contiones  autem  habere  debuit  9.,  16., 
23.  Novembris,  qui  dies  dominici  erant,  et  11.  Novembris  sive  die  S.  Martini 
(cf.  Can.  III  617).  Ac  Canisius  quidem  iam  8.  Noverabris  deliberare  coeperat,  num 
sibi  in  sacrura  illmn  suggestum  redeundum  esset  (v.  supra  p.  115);  Dilinga  4.  De- 
cembris  Borgiae  scribit:  ^Cum  male  haberet  Augustae  P.  Gregorius,  Cathedram 
repetij  Augustanam"  ;  statim  tamen  addit:  ,Sed  misertus  est  nostri  dominus,  et 
eundem  P.  Gregorium  sanitati  et  nobis  restituit"  (v.  supra  p.  127).  Neque  die 
21.  Novembris  dilingani  Socii  (qui  Augusta  sane  haud  procul  aberant)  certo  cogno- 
verant,  Canisium  Augustam  redisse;  ex  qua  re  coliigitur,  eum  neque  11.  neque 
16.  Novembris  Augustae  fuisse.  Philippus  autem  Fuggerus  Augustae  in  suis  *Ephe- 
meridibus  notavit :  [1567]  ,Nouember  ...  21  ist  her  Canisius  alhie  ankhoramen* 
(Cod.  vindob.  7447  f.  31'').  Quare  satis  certum  est,  Canisium  23.  Novembris,  quae 
erat  Dominica  ultima  post  Pentecosten,  in  cathedrali  ecclesia  orationem  sacram 
habuisse;  fortasse  30.  quoque  Novembris  ibidera  dixit. 

920  sive  aog.  (b  2).      A  20.  Febrnarii  ad  17.  Aprilis  1569. 

Ex  cardinalis  Truchsess  epistula  archetypa  ipsiusque  manu  subscripta,  quae 
exstat  in  Cod.  gothano  ,Nr  383"  (v.  Can.  IV  lxxii)  f.  2^1^,  et  ex  litterarum  annu- 
arum  exemplo  vel  archetypo  vel  eodem  terapore  descripto,  quod  est  in  G.  Ep.  X 
f.  86^     Truchsessii  epistulam  ex  archetypo  vulgavit  Ci/prianus  I.  c.  493. 

Canisius  Augustae  in  ecclesia  S.  Mauritii,  td  Fuggerorum  desiderio  satisfiat, 
contiones  quadragesirnales  aggreditur  et  magno  cum  fructu  hahet.  In  eutn  con- 
tionatores  protestantes  tam  vehementer  populum  incitant,  ut  a  magistratu  re- 
prehendantur. 

Cardinalis  Otto  Truchsess  episcopus  augustanus  Roma  29.  Martii 
1569  cardinali  Stanislao  Hosio  episcopo  varmiensi  scripsit:  Canisius 
noster  Roma  iam  profectus  est,  Deique  uerbum  magno  cum  fructu 
Augustae  praedicat.  Et  P.  WendeVmus  Volck  S.  J.  in  donius  S.  J. 
augustanae  litteris  annuis  Augusta  31.  Augusti  1569  datis  cum  de  sacro 
suggestu   ecclesiae   cathedralis ,   quem  P.  Gregorius  Boseffius  S.  J.  ad- 

'  Cardinalis  Otto  Truchsess. 

«  Famianura  Massarium  de  Gallesio?     Cf.  Can.  V  309  380. 

^  Prima  Dominica  Adventus  futura  erat  30.  Novembris. 


Mon.  921  sive  aug.  (b3).    A  20.  Febr.  ad  17.  Apr.  1569.  523 

ministrabat ,  dixisset,  haec  quoque  ad  S.  Francisctim  Borgiam  prae- 
positum  generalem  rettulit:  Praeter  hatic  cathedram  aliae  duae  prae- 
cipuae  concionatoribus  nostris  oblatae  sunt,  S.  Mauritij  et  S.  Crucis^: 
de  quarum  priore  scriptum  fuit  a  primarijs  huius  ciuitatis^  ad  Illustrissi- 
mum  Cardinalem  Patronum  nostrum  et  T.  R.  Paternitatem :  Praefuit 
illi  per  Aduentum  R.  P.  Paulus  Hoffaeus,  nuper  creatus  Prouincialis, 
magna  cum  laude  et  omnium  satisfactione ,  qui  cum  ob  alias  non 
minoris  momenti  occupationes ,  concionandi  laborem  continuare  non 
posset,  successit  in  eius  locum  per  insecutam  proxime  quadragesimam, 
R.  P.  Petrus  Canisius,  qui  ut  Augustanis  omnibus  ex  superiorum  tem- 
porum  uarijs  laboribus  gratissimus  erat,  ita  magna  cum  laetitia  et 
fructu  spirituali  a  multis  est  auditus.  Conceperant  catholici  quam 
maximam  spem  ingentis  cuiusdam,  in  communi  religionis  causa,  pro- 
fectus,  cum  uiderent  Societatis  patres  diuersis  ijsdemque  amplissimis 
in  locis  haereticis  concionatoribus,  qui  catholicos  hic  numero  longe 
superant^,  tanquam  fortissimos  antagonistas ,  per  singulos  pene  dies 
in  acie  stare  oppositos.  Neque  uero  spes  ea  bonorum  fefellit  animos, 
id  quod  abunde  testantur  haereticorum  praeter  solitum  acerbae  con- 
ciones,  quibus  illi  populum  dehortabantur ,  audire  eos  homines,  qui 
fascinare  solerent  homines  suis  dictis.  Tam  importuni  erant  homines 
improbi,  ut  coactus  sit  magistratus  accire  eos  ad  se,  et  modestiam 
indicere,  qui  sane  nisi  tam  prouidus  esset,  saepius  iam  contra  nos 
plebis  animos  excitassent  ad  seditionem. 

Exorcismi  quoque,  quos  Socii  Augustae  haud  sine  fructu  faciebant,  contionatori- 
bus  illis  oausam  praebebant  iisdem  maledicendi;  v.  supra  p.  222  339. 

921  sive  aug.  (b  3).      A  20.  Februarii  ad  17.  Aprilis  1569. 

Canisius  Augustae  in  templo  S.  Mauritii  a  Dominica  Quinquagesimae  ad  Do- 
minicam  in  Albis  singuUs  hehdomadis  fere  ter  contionatur,  Christi  passionem  enar- 
rando  etc. 

Contiones,  quas  a  Canisio  anno  1569  tempore  sacrae  Quadra- 
gesimae  Augustae  in  ecclesia  S.  Mauritii  habitas  esse  constat  (v.  supra 
mon.  920),  exstant  omnes  (una  duabusve  exceptis,  de  quibus  infra  in 
11.  et  12.  Aprilis  dicetur)  in  Codice  «Canisiana  31"  f.  77'' — 15P, 
maximam  partem  (usque  ad  f.  149*)  scriptae  ab  ignoto  quodam;  qui 
iis  f.  ^^**  inscripsit :  „Contiones  quadragesimales  et  primo  de  Dominica 
quinquagesime.  Auguste  1569".  Canisium  contiones  dictasse  ex  variis 
colligitur  mendis  in  Codice  occurrentibus ;  velut  cum  scriptor  pro  „  hos 
illis",  quae  scribere  debuit,  scripsit  (Canisii  verbis  haud  recte  intel- 
lectis)   „hostiles"  (1.  c.  f.  198^),  et  pro  „silentio"  posuit  nexcelientia" 


*  Haec  ecclesia  Canonicorum  regularium  S.  Augustini  erat.  De  ecclesia  col- 
legiali  et  parochiali  S.  Mauritii  v.  supra  p.  226 — 227. 

*  Marco  et  loanne  Fuggeris;  v.  supra  p.  226. 

*  Anno  1570  Augustae  15  contionatores  protestantes  fuisse  testatur  AchiUes 
Firminius  Gassarus  medicus  augustanus  isque  lutheranus  et  eorura  temporum 
aequalis  (Annales  Augstburgenses,  apud  Menckenium  1.  c.  I  1928 — 1929). 


524  Mon.  921  sive  aug.  (b3). 

(1.  c.  f.  122"),  et  pro  ^fidei"  scripsit  «filij"  (1.  c.  f.  107'')  etc.  Caeteriim 
Canisius  ipse  haec  commentaria  recognovit,  emendavit,  amplificavit, 
breves  summas  multis  earum  capitibus  ascripsit,  alia  iis  adnotavit. 
Dixit  igitur,  ut  ex  Codice  cognoscitur,  incipiendo  a  Dominica  Quin- 
quagesimae  fere  ter  singulis  hebdomadis :  die  Dominica,  diebus  Martis 
et  lovis  sive  feriis  III.  et  V. ;  Paschatis  quoque  diebus  primo  et  se- 
cundo  et  (ut  videtur)  octavo  sive  Dominica  in  Albis  contiones  habuit. 
Potissimum  autem  passionem  Christi  singillatim  proposuit  consideran- 
dam  ;  praeterea  ex  sacrorum  dierum  evangehis  et  temporum  rationibus 
de  Filio  Dei  homine  facto,  sacramentis  confessionis  et  communionis, 
laudibus  Mariae  Virginis,  precatione,  Bacchanahbus,  obsessis,  resur- 
rectione  mortuorum  dixit, 

Sequuntur  contiones  in  Codice  notatae.  Dominica  Quinquagesimae  (20.  Februarii 
1569).  „Solum  nunc  morabor  circa  Euangelium"  Dominicae  (Lc  18,  31 — 43)  ,et 
meo  more  tres  partes  mihi  proponam  explicabo*  ['?].  Primo  quidem  quomodo  et 
quare  Christus  praedicat  suam  hic  passionem  et  non  hoc  semel,  sed  sepius**.  2°  quid 
nobis  cogitandum  praebeat  Cecus  Barthimeus,  tam  mirabiliter  a  Christo  non  solum 
in  oculis  sed  etiam  in  corde  illuminatus.  3°  quomodo  probi  possint  et  debeant 
seruare  Jr^^  fasnacht,  ut  sint  coram  Deo  et  mundo  irreprehensibiles  et  rectum  faciarit 
transitum  ad  initium  sanct:  quadragess."  (1.  c.  f.  80).  Vide  etiam  infra,  mon.  aug. 
(b4)(b5). 

„Jn  festo  .S.  Mathie"  (24.  Februarii).  ^Dicam  1  quomodo  Christianae  mentes 
multiplicem  haurire  possint  consolationem  ex  Euangelio"  diei;  „2  quomodo  praesens 
mundus  rationes  iustas  non  habet  se  et  suos  errores  excusandi  et  tuendi  per  quas- 
dam  sententias  hic  positas"   (ex  Canisii  autographo;  1.  c.  f.  85*). 

„Dominica  prima  Quadragessime"  (27.  Februarii).  Legem  ieiunii  quadragesi- 
malis  defendit  et  eius  adversarios  refellit  (1.  c.  f.  85'' — 87*). 

^Feria  3*  post  inuocauit"  (1.  Martii).  ^Non  plura  dicam  de  Euangelio  sed 
aggrediar  niateriam,  circa  quam  statui  posthac  uersari,  per  quadragessimam,  prae- 
sertim  in  hebdomada  concionando:  Materia  erit  de  sancta  et  amara  passione 
Christi.  Vnde  nunc  tractabo  de  causis  me  mouentibus,  ad  hanc  materiam  predi- 
candi  et  uobis  proponendi.  Cause  sunt  triplices,  nempe  propter  Christum,  et  eius 
honoreni  2"  propter  nos  et  vtilitatem  nostram.  Tertio  propter  ecclesiam  et  eius 
ordinationem,  quae  meum  propositum  confirmat"   (1.  c.  f.  88''). 

„2*  Concio  de  passione  Domini.  Quoniam  proxima  dominica  hoc  idem  Euan- 
gelium  legitur  et  praedicatur,  non  puto  necessarium,  vt  diu  maneam  in  expositione." 
Ritus  autem  augustanus  illius  temporis  hoc  habebat  singulare,  ut  evangelium  mulieris 
chananaeae  (Mt  15,  21 — 28)  et  Dominica  II.  Quadragesimae  et  feria  V.  post  Do- 
minicam  I.  Quadragesimae  legeretur  {Fr.  H.  Hoeynck,  Geschichte  der  kirchlichen 
Liturgie  des  Bisthums  Augsburg,  Augsburg  1889,  55).  Unde  cognoscitur,  Canisium 
feria  V.  (quae  tunc  erat  3.  Martii)  dixisse ;  id  quod  eo  facilius  credi  potest,  quod 
Augustae  in  parochia  cathedrali,  quae  parochiae  mauritianae  proxima  erat,  contiones 
quadragesimales  haberi  solebant  singularum  hebdomadum  feriis  II.,  IV.,  VI.  (  v.  Can. 
III  618;  IV  829 — 833;  V  550— 552).  „Conueniens  erit  scire,  an  Christi  passio  grauior 
et  acerbior  fuerit,  quam  aliorum  sanctorum  et  iustorum.  .  .  .  Respondeo,  non  quic- 
quara  dubitandum  sed  pro  certo  habendum,  Christum  maiora  et  grauiora,  passum, 
quam  reliqui"*,  unquam  passi  aut  patientur  vsque  ad  finem  mundi"  '  (I.  c.  f.  91*^ — 92*). 
Vide  etiam  infra,  mon.  aug.  (b  6).  ; 

a)  Sic ;  proponam   explicandas?  h)  Ita   C.  sua   manu   correxit   er   quomodo    nobis   et    huic 

mundo  seruiat  prophetia  Christi,  de  sua  passione   praedicentis.  c)  Sequitnr  Christenliche,  oblitt. 

d)  reliquos  libr. 


'  ,Quidam  dicunt  fuisse  uulnera,  6  millia,  6  centa,  66":  I.  c.  f.  92*. 


A  20.  Februarii  ad  17.  Aprilis  1569.  525 

^Dominica  Reminiscere"  sive  II.  Quadr.  (6.  Martii).  „Cur  multi  orant  et  nihil 
impetrant  a  Deo  hoc  tempore  ,  .  .  De  Euangelio  Cananeae  .  .  .  Habemus  autem  hic 
non  solum  Christi  opus  sed  etiam  Chananeae "  considerare,  non  solum  ^  magnara  et 
mirabilem  fidem  in  corde  gessit,  sed  et"  aperte  comprobauit"   (1.  c.  f.  94*  95''). 

„Tertia  Concio  de  Passione,  declarando  textum  de  horto  et  captiuitate."  .  .  . 
„Propositio,  dicam  breuiter"^  primo,  de  discipulis,  quid  nobis  dent  considerandum 
2°  quomodo  meditanda"  persona  Christi,  am  olberg,  cum  sua  tristitia  3  quid  nos 
exemplo  suo  doceat"  f  (1.  c.  f.  97^).  ^Declarationi'  huic  tempus  ascriptum  non  est; 
quam  ipso  illo  die  6.  Martii  sive  Dominica  II.  Quadragesimae,  qua  evangelium  diei 
a  Canisio  ex  suggestu  explicatum  esse  constat,  habitam  et  cum  explicatione  illa  unam 
contionem  constituisse  conicio  et  ex  ratione  temporum  sive  dierum,  quibus  superiores 
contiones  habitae  sunt  (feria  V.  post  Cineres,  Dom.  I.  Quadr.,  fer.  III.,  fer.  V.),  et  ex 
serie  proximarum  contionum ;  neque  Canisio  inusitatum  erat  diebus  Dominicis  de 
sacri  diei  evangelio  vel  liturgia  ita  dicere,  ut  simul  aliud  aliquod  argumentum  antea 
explicari  coeptum,  velut  praeceptum  aliquod  Decalogi,  tractare  pergeret  ( cf.  Can.  III 
619;  IV  822 — 824).  Accedit,  quod  Canisius  1.  Martii  1569  auditoribus  dixit,  se  in 
posterum  ^praesertim  in  hebdomada"  de  passione  contionaturum  esse;  quare  non 
solis  diebus  operosis,  sed  etiam  sacris  de  ea  aliquid  protulisse  videtur. 

„Quarta  Concio  de  passione."  De  Chi-isto  per  ludam  prodito,  a  discipulis 
deserto,  ab  inimicis  comprehenso  (I.  c.  f.  100* — 103'') ;  habita,  ut  videtur,  fer.  III.  sive 
8.  Martii. 

„Quinta  Concio  de  passione."  Quas  utilitates  Christi  comprehensio  et  cap- 
tivitas  fidelibus  afferant  (1.  c.  f.  103"— 104=") ;  habita,  ut  videtur,  fer.  V.  sive  10.  Martii. 
i  !  „Dominica  oculi"  sive  III.  Quadragesimae  (13.  Martii).  Evangelium  diei  „mihi 
dat  occassionem  hoc  loco,  dicendi  et  tractandi,  de  Sathana,  et  eius  potestate  .  .  . 
2°  Dicam  de  obsessis,  et  alijs  a  Demone  arreptis  et  uexatis,  3°  Quomodo  sit 
iresistendum  demoni ,  et  quibus  medijs  et  armis  expellatur  hostis"  (I.  c.  f.  105*). 
In  eadem  contione,  ut  videtur,  Canisius  egit  „De  domo  Anne  et  Caiphe".  „Dicam 
1  cur  Christus  uoluerit  duci  ad  spirituales  iudices  et  Regentes  Judeorum.  2  quid  con- 
siderandum  dent  illi  iudices,  3  de  negatione  et  conuersione  S.  petri."  „Annas  et 
Caiphas,  erant  spirituales  iudices,  vel  magistratus,  quos  Christus  docuit  honorandos 
plusquam  seculares,  subijciens  hos  illis^,  in  religione,  et  volens,  iudicari  omnes  a 
spiritualibus''  dominis,  in  dubijs  circa  religionem.  .  .  .  Hoc  non  considerant  multi 
principes  et  magistratus  qui  nunc  sibi  arrogant  iudicium  de  religione,  et  mutant 
ibulta,  in  spiritualibus"  etc.  (I.  c.  f.  108'').     Vide  etiam  infra,  mon.  aug.  (b  7). 

,7*  Concio,  de  ductione  Christi  ad  Caipham  et  Pilatum."  „Dicam  primo  quid 
Christus  nocte  passus  sit  in  domo  Caiphe,  quod  in  proxima  concione  non  potui  ex- 
plicare.  2°  quomodo  meditandae  sint  processiones  uarie,  et  eductiones,  quas  ex- 
pediuit  tempore  suae  passionis,  3°  Quomodo  Christus  coram  Pilato  et  Herode,  fuerit 
falsse  accHsatus"  (I.  c.  f.  110'' — 111'').  Contio  habita  esse  videtur  fer.  III.  sive 
15.  Martii.     Vide  etiam  infra,  mon.  aug.  (b  8). 

„Serm.  octauus."  ^Dicam  1°  Cur  magnifacienda  passio  Christi  suscepta  pro 
liobis  in  domo  Cayphe.  2  quid  sentiendum  de  iudicio  sacerdotali  contra  Christum 
pronuntiato,  an  in  eo  errauerint,  dicentes,  reus  est  mortis.  3  Cur  duci  uoluit  a 
Judaicis  iudicib.  ad  aethnicos"  (1.  c.  f.  114* — 115*).  „De  Jude  desperatione ,  et 
exitu."  jBreuitas  temporis,  in  proxima  concione  prohibuit,  quod  non  licuerit  tractare, 
de  infoelici  morte  iude  proditoris"'  (1.  c.  f.  115*).  Haec  etsi  in  Codice  propositionem 
^t  enarrationem  ^sermonis  octavi"  sequuntur,  in  eius  tamen  initio  dicta  esse  puto; 
neqileita  raro  accidebat,  ut  Canisius  ea  ratione  commentaria  contionum  scriberet; 
ut   cum   exordium  pone  ipsum  contionis  corpus  ponebat.    Contio  habita  esse  videtur 

fer.  V.  sive  17.  Martii. 

u;.i^j  ;.-  -,        - 

■■•,""  a)  Chananea .  ZiTir.  h)  Ita  libr.  vqrrexit  ex  considerare  quae.  c)  Ita  libr.  correxii  ex  m  corde 
conceptum.  d)  Hoc  v.ab  ipso  C.  additum  est.  e)  Ita  corrigendum  esge  omnino  videtur  ex  meitanda, 
quod  Ubr.  jaosuit.  f )  Ita  C.  ipse  correxit  ex  olberg,  et  in  captiuitate  et  domo  Anne.  g)  Sic  C.  cor- 
rexit  ex  vv.  subijciens  hostiles,  quae  Ubr.  acripserat.      h)  spirituales  Ubr.       i)  protidoris  Ubr. 


526  Mon.  921  sive  aug.  (b3).    A  20.  Februarii  ad  17.  Aprilis  1569. 

^Dominica  Laetare"  sive  IV.  Quadragesimae  (20.  Martii).  ^Dicam  1°  quomodo 
Euangelium,  magnam  det  *  nobis  consolationem  tempore  tribulationis  et  neccessitatis 
corporalis  et  spiritualis,  2°  quomodo  proponat  consideranda  tria  genera  personarum 
et  per  ea  commonstret'',  formam,  nos  praeparandi,  ad  Pascha  ut  cibet  nos  Christus 
pane  coelestj"   (1.  c.  f.  117''). 

,Serm.  nonus.  De  domo  Pilati  et  Herodis."  ,Dicam  primo  de  gengen  Christi 
utiliter  meditandis" ;  haec  verba  ipse  Canisius  ascripsit;  et  in  ipso  commentario 
contionis  a  librario  illa  denuo  (brevius  tamen)  posita  sunt,  quae  de  Christi  ,pro- 
cessionibus"  scripta  erant  in  commentario  „contionis  septimae".  Sequitur  consideratio 
rerum  a  Pilato  et  Herode  sive  bene  sive  male  gestarum  (1.  c.  f.  118'' — l^P).  Ser- 
monem  fer.  III.  sive  22.  Martii  habitum  esse  puto.    Vide  etiam  infra,  mon.  aug.  (b  8). 

,De  Silentio"=  Christi,  serm.  10."  ,Dicam  1.  cur  Christus  tam  parum  in 
passione  loquitur,  et  quo  longius  eo  sepius  tacet."  „De  populo  iudeorum  Christi 
mortem  postulantium"  (1.  c.  f.  122^  123^).  Contio  fer.  V.  sive  24.  Martii  habita 
esse  videtur. 

„Jn  Festo  annunciationis"  Beatae  Mariae  Virginis  (25.  Martii).  De  Filio  Dei 
homine  facto,  de  Mariae  dignitate  et  praestantia,  de  laudibus  ei  tribuendis  dicit. 
Ubi  haec,  praeter  alia,  notat:  ^Quotidie  mane  et  vesperi,  pulsatur  ad  Aue  Maria"; 
^nunquam  solemus  dicere  pater  noster,  nisi  adiuncto  Aue  Maria".  ,Sectae  .  .  .  non 
ferunt  Pulsum  Aue  Mariae  . .  .  non  audent  orare  Aue  Maria  . . .  Mutarunt  Sakie  regina* 
(1.  c.  f.  124''— 126-''). 

jDominica  Passionis"  (27.  Martii).  De  evangeh"o  diei  et  de  sacri  temporis 
ratione  contionatur.    „Breuem  exhortationem  de  confessione"  addit  (1.  c.  f.  126'' — 129*). 

„Serm.  vndecimus.  De  flagellatione  Christi."  ^  Incipit:  ^Charitas  vestra  potest 
adhuc  meminisse  partium  principalium ,  quas  hactenus  circa  passionem*^  Christi 
tractauimus,  et  expediuimus%  Der  siesse  vnd  milte  heer  Jesus^  am  grunen  donner- 
tag  post  vltimam  et  gnadenreichen  aventraal"  etc,  De  corona  quoque  spinea  Christi 
capiti  imposita  et  de  Christo  Barrabae  postposito  contionatur  (1.  c.  f.  129'' — 132''). 
Canisius  fer.  III.  sive  29.  Martii  haec  dixisse  videtur.  Vide  etiam  infra,  Inon. 
aug.  (b  9). 

,Serm.  12.  Ecce  homo,  et  de  iudicio  ultirao  Pilati"  (I.  c.  f.  132"— 135») ;  ha- 
bitus,  ut  videtur,  fer.  V.  sive  31.  Martii. 

„De  Dominica  Palmarum"  (3.  Aprilis)  ,uide  supra";  quibus  verbis  Canisius 
significasse  videtur,  se  eo  die  rursus  habuisse  contionem  in  priore  Codicis  parte  (I.  c. 
f.  22*— 24")  scriptam,  quam  (ut  videtur)  a.  1568  Elvangae  „Dominica  Palmarum" 
(11.  Aprilis)  mane  habuerat  de  evangelio  diei,  explicans,  ^quomodo  Euangelium  hoc 
seruiret  communicantibus". 

^Serm.  13.  De  eductione  et  crucifixione  Christi."  Canisius  adversus  prote- 
stantes  demonstrat,  laudandos  esse,  qui  ^passionem  et  mortem  Christi  deplorent"^; 
deinde  ostendit,  „cur  Christus  elegerit  sibi  crucem  et  in  illa  uoluerit  vitam  suam 
finire  et  mundum  redimere"  (1.  c.  f.  125" — 140*).  Sermo  habitus  est  fer.  III.  sive 
5.  Aprilis. 

,In  Die  Coenae  Dominj"  (7.  Aprilis).  ^Dicam  1"  quomodo  Christus  in  vltima 
coena"  altaris  ,instituit  sacramentum,  suisque  uerbis  et  factis  docuit  hoc  magni  esse 

a)  de  Ubr.  h)  commonstrat  libr.  c)  Ita  libr.  ipse  correxit  ex  excellentia.  d)  Ita  C.  ipse 
correxit  ex  vv.  a  libr.  scriptis:  meminisse,  quid  hactenus  de  passione.  e)  expetiuimus  libr,  f)  C.  ipse 
vv.  sqq.  in  margine  addidit. 


I 


*  Ad  eundem  sermonem  pertinere  videntur,  quae  ab  eodem  scriptore  notata  sunt 
in  Cod,  ,Can.  26"  f.  42";  ubi  etiam  dicitur:  „Accepit  5  millia  uulnerum  teste  Bona- 
uentura." 

^  Erasraus  Roterodamus  Christi  mortem  non  deplorandam,  sed  adorandam  esse 
affirmavit.  Quae  sententia  et  protestantibus  germanis  placuit,  et,  inquit  Alphonsus 
Salmeron  S.  J.,  „in  multa  Catholicorum  loca  serpere  coepit"  (Commentarii  in  Evan- 
gelicam  Historiam,  et  in  Acta  Apostolorum  t.  X,  tract.  35,  Coloniae  1604,  284). 


Mon.  922  sive  aug.  (b4).    20.  Februarii  1569.  527 

faciendura.  2°  Cur  Christus  non  debeat  offendi  disputatione  et  contentione  de  Sacra- 
mento,  sed  [Cliristianus  debeat]  contentus  esse  et  indubitatus  se  uerum  et  totura 
Christum  accipere  sub  una  specie"   (1.  c.  f.  140). 

,Serm.  14.  Vltima  contio  de  passione  Christi  in  die  parasc."  (8.  Aprilis). 
Cur  Christus  crucem  elegerit  ad  passionera  absolvendara.  De  7  verbis  in  cruce  ab 
eo  prolatis  (1.  c.  f.  142^—143^). 

,De  S.  Festo  Paschatis"  (10.  Aprilis).  ^Dicara  primuni,  cur  anteponi  possit 
et  debeat  omnibus  festis,  et  sumraa  deuotione  ab  omnib.  celebrari.  2  quomodo  die 
recht  Ostertag  wil  gehalten  sein,  ut  fructum  adferat  3  quoraodo  exemplum  Mari- 
arum  *  in  hoc  festo  sit  expendendum"   (1.  c.  f.  l^S''  146''). 

,fer  2  post  pascha"  (11.  Aprllis).  ,De  causis  resurrectionis  mortuorura"  (1.  c. 
f.  147).  Ad  eandera  contionera  spectasse  videntur,  quae  eadem  manu  in  Codice 
,Can.  26"  f.  46''— ^^^"  scripta  sunt  ^De  resurrectione  Christi  et  mortuorum"  reliquorum, 
quorura  resurrectio  „assimilari  possit"  resurrectioni  Christi,  et  „De  resurrectione 
raalorum". 

,Alia  tractatio  de  resurrectione.  Incepiraus  heri  tractare  de  resurrectione 
mortuorum,  quae  fiet  in  fine  raundi"  etc. ;  ,haec  raateria  bene  consideranda  est,  .  .  . 
prodest  haec  tractatio  ut  maioris  faciamus  corpora  nostra"  etc.  Ita  eadem  illa  raanu 
est  in  ,Can.  26"  f.  47''— 48*.  Quare  Canisium  haec  (et  partem  rerum,  quas  pridie 
tractare  voluerat  nec  tamen  potuerat?)  tractasse  censeo  12.  Aprilis  sive  feria  III.  Pa- 
schatis;  haec  enira  ea  aetate  dies  festus  „ex  praecepto"  erat,  nec  Canisius  eo 
die  contionera  oraittere  solebat;  v.  Can.  III  617;  IV  834;  V  569. 

,Jn  octaua  Paschatis"  (17.  Aprilis).  De  evangelio  diei  (lo  20,  19—81).  ,Euan- 
gelium  hoc  nos  consolatur  et  docet.  2  excludit  errores  huius  temporis  graues. 
3  dat  cogitandura  de  uita  aeterna"  (Can.  31  f.  149^—151'').  Manus,  qua  huius  contionis 
prior  pars  (commentariura)  scripta  est,  ab  illa,  qua  reliquae  contiones  scriptae 
sunt,  diversa  est;  eadera  autera  videtur  atque  illa,  qua  Canisii  ^exhortatio"  16.  luni 
1569  Dilingae  habita  scripta  est;  v.  infra,  mon.  dil.  (6);  Canisius  ipse  deinde  scripsit 
jSuraraara  contionis"  et  indicem  sive   catalogura  ^Errorum   hodie    comraunium"  etc. 

922  sive  aug.  (b  4).      20.  Pebrnarii  1569. 

Ex  contionis  commentario,    ab  ipso  Canisio   recognito.     Cod.   „Can.  31"  f.  77^ 
Canisius  Angustae  ad  S.  Mauritii  contionum  qiiadmgesimalium  initium  faciens 
auditores  magna  cum  modestia,  animi  demissione,  pietate  alloquitur. 

Canisius  a.  1569  Angustae  in  ecclesia  collegiali  et  parochiali  S.  Mauritii  con- 
tionandi  initium  fecit  die  20.  Fehruarii  sive  Dominica  Quinquagesimae,  quae  sacrum 
tempus  Quadragesimae  x>^'OTime  antecedit.  Quam  contionem  sic  exorsus  est:  Jn  prin- 
cipio  huius  Concionis  hodierne,  debeo  rae  et  uos  commonere,  Deum  esse  solum  in- 
stitutorem  huius  muneris,  uerum  patrem  familias  mittentera  operarios^ 
continenter.  2°  qui  dat  uirtutem  seminatorera*  [?]  et  fructum  seraini,  et  benedic- 
tionem  terrae''^  Et  me  licet  indignum  operariura  in  hanc  uineam  missit  ut  eijciara 
Euangelicura  rete^  Hoc  dat  raihi  occassionera  ut  cum  timore  et  solicitudine  hoc 
magnum  et  arduum  opus  aggrediar.  Et"  orem  ex  animo  non  solum  pro  me  ipso 
sed  etiam  pro  omnibus  qui  me  sunt  hoc  loco  audituri  et  dicam  cura  propheta 
psalmo   66    Deus    misereatur    nostri     et    benedicat    nobis    illuminet 

a)  Sic  libr.;  corrigendnm  esse  videtur :  seniinatori.  b)  Ita  C.  sua  manu,  incipiendo  a  debeo 

me,  in  margine  scripsit ;  lihr.  ita  scripsit :  non  possum  obliuisci  solum  esse  Deum,  qui  dat  virtutem 
Euangelisandi  et  fructum  Verbi  suj  praedicatj  in  audientibus  operatur  et  praedicationis  officium  ad 
gloriam  sui  nominis,  ad  aedificationem  Ecclesiae  et  ad  salutem  animarum  instituit  et  ordinauit. 
c)  Sequuntur  vv.  cum  Dauide,  oblitt. 


1  Cf.  Mc  16,  1—10;   Mt  28,  1—10;    Lc  23,  55  56;   24,  1  —  11;  lo  20,  1-18. 

2  Mt  20,  1—7. 

3  Cf.  Gn  49,  25;   1  Cor  3,  6—7;  2  Cor  9,  10;  Hebr  6,  7  etc. 
*  Cf.  Mc  1,  16-20;  Lc  5,  1—11;  lo  21,  1—11. 


528      .  Mon.  923  sive  aug.  (b5).    20.  Februarii  1569. 

uultum  suum  super  nos  et  misereatur  nostri  ut  cognoscaraus  in 
terra''  viam  tuam  et  in''  omnibus  Gentibus  salutare  tuum\  Nisi 
enim"  dominus  aedificauerit  domum'^  in  vanum  laborant  qui  aedi- 
ficant  eam^.  Nisi  Dominus  messis^^  benedicat^,  frustra  serets  Serainator, 
et  terra  non  dabit  fructum*.  Neque  enim  qui  plantat''est  aliquid 
nequequirigatsed  qui  increnientum  datDeus^,  unde  etiam  cbristus 
Sine  me  nibil  potestis  facere'^.  Quod  cum  ita  sit  et  nos  ad  hoc  opus  gratia 
et  ope  Dei  singulariter  egeamus.  Admoneo  uos  omnes  serio,  sicut  et  Paulus  ad- 
monuit  Ephesios  suos,  ut  per  medium  uestrae  charitatis  et  orationis  impetretis  mihi 
a  Deo''  gratiam  et  virtutem  ad  annunciandum  Euangelium''  sine  metu  et 
cum  fructu  et  sicut  decet  ephes:  6.^  Jtem  ut  non  obstante  mea  imbecillitate'  et 
indignitate.  Deus  pro  sua  bonitate  acceptare  velit  meum  laborem,  et  bonam  volun- 
tatem  in  omnibus  sequentibus  concionibus"?  ut  deus  aperiat  nobis  ostium 
sermonis  ad  loquendum  mysterium  Cbristi  ut  manifestem"  illud 
ita  ut  oportet  me  ]oqui  Col.  4^  wie  ich  das  reden  muss.  vt  pure  orania  re- 
ferantur  ad  honorem  diuinae  maiestatis,  ad  testiraonium  christianae  veritatis*" 
ad  instructionem  consolationem  et  emendationem  omnium  qui  me  sunt  audituri. 
Spero  interim  et  peto  uos  omnes  nunc  et  in  posterum  uelitis  me  patienter  ferre. 
Et  quod  a  me  dicetur  ex  bono  animo,  non  in  malam  partem  accipiatis",  non  prae- 
cipites  ad  iudicandum  zu  tadlen  et  damnandum,  sed  ad  rogandum  audiendum.  Et 
si  aliquando  quaedam  a  me  dicta  displicerent,  ut  nie  libere  aloquamini  et  fraterne 
admoneatis,  Nam  ut  Paulus  inquit  alter  alterius  onera  portatisP  [?]  et  sic 
adimplebitis   legem". 

923  sive  ang.  (b  5).      20.  Febrnarii  1569. 

Ex  contionis  commentario  ab  ipso  Canisio  recognito.     Can.  31  f.  SP— 82". 
Qiia  ratione  licitum  et  laudandum  sit,  Iwmines  tempore  Bacchanalium  laete  con- 
vivari.     Pauperes  commendat. 

Canisius  in  contione,  quam  Augustae  in  ecclesia  Sancti  Mauritii 
a.  1569  Dominica  Quinquagesimae  sive  20.  Februarii  habebat,  haec, 
praeter  alia,  „de  Bachanalibus"  (quae  tunc  habebantur)  auditores 
monuit:  Probi  possunt  hoc  tempus  laete  transigere  vnd  fasnacht 
halten.  Nam  scriptura  etiam  proponit  exempla  sanctorum  se  et  suos 
honeste  recreantium,  ut  Joseph  cum  fratribus  Genesis  43  ^^,  ut  Job  cum 
filijs  13,  et  Tobie  cum  amicis  suae  tribus  ^*.  Jgitur  non  solum  licet  sed 
etiam  est  laudabile  his  diebus,  gaudere  specialiter  primo  in  testi- 
monium  quod  non  simus  ex  Judeis  Hipocritis  qui  ante  sua  ieiunia 
exterminanf^  facies  suas^^  et  fingunt  se  tristes.    Christus  iubet 

a)  Libr.  supra  haec  vv.  scripsit:  auif  erden.  b)  Libr.  supra  Jioc  v.  scripsit  vnder.  c)  Sequitur 
ipse,  oblitt.  d)  Sequitur  frustra,  oblitt.  e)  mesis  libr.  f)  A  libr.  corr.  ex  benediceret  vel  simili  v. 
g)  A  libr.  corr.  ex  lahorat.  h)  plandat  libr.  i)  C.  ipse  scripsit  in  margine :  So  ist  nun  weder 

etwas  der  do  pflantz  noch  der  do  begeuss,  et  sub  ipsum  hunc  versum :  der  es  wachsen  magt.  k)  Tria 
vv.  sqq.  o  libr.  in  margine  addita  sunt.  1)  imbelicitate  libr.  m)  C.  ipse  in  margine  primum  scripsit: 
ut  aciam  quomodo  oporteat  loqui;  deinde  haec  oblitteravit  et  ea  scripsit,  quae  sequuntur  ^ut  deus  etc), 
usque  ad  reden  muss  incl.  n)  A.  C.  corr.  ex  manifestetur.  o)  Quae  sequuntur,  usque  ad  audiendum 
incl.,  ab  ipso-C.  in  margine  addita  sunt.  p)  Corrigendum  ease  videtur  aut  portate  (quod  est  in  Vulgata/, 
aut  portabitis.      q)  exteminunt  libr. 


'  Ps  66,  2  3.  2  pg  126,  1.  3  Mt  9,  38;  Lc  10,  2. 

*  Ps  84,  13.  *  1  Cor  3,  7.  «  lo  15,  5.  ""  1  Cor  9,  14. 

«  Cf.  Eph  6,  19  20.  *  Col  4,  3  4.  '»  lo  5,  33;  18,  37. 

»'  Gal  6,  2,-  ,    v   "  Cf.  Gn  43,  16-34.      .       »»  Cf.  lob  1,  4  5;  42,  11—13. 
"  Cf.  Tob  2,  1  2.  '5  Mt  6,  16.-   .  •  _.. 


Mon.  924-925  sive  aug.  (b6)— (b7).    3.— 13.  Martii  1569.  529 

nos  ungere  capita  et  lauare  faciem^  ut  uideamur  laeti.  2?  hoc^ 
gaudium  potest,  et  debet  referri,  ad  faciendam  pacem  cum  offensis 
fratribus,  quae  debet  praecedere  sacrificium,  postea  faciendum^,  Jgitur 
in  signum  reconciliationis  etiam  veteres  habuerunt  conuiuium  hoc  tem- 
pore.  3°  Multi  cibi^  supersunt,  qui  non  possunt  facile  conseruari  vsque 
ad  pascha^,  vel  abundant  in  domo,  et  de  illis  non  solum  amici  sed 
etiam  pauperes  bene  tractantur,  sicut  dominus  praecepit,  cum  facis 
conuiuium  voca  debiles  claudos  caecos  etc. ,  et  Beatus 
eris,  quia  non  habent  retribuere  tibi,  retribuetur  enim 
tibi   in   resurrectione   iustorum*. 

924  sive  ang.  (b  6).      3.  Martii  1569. 

Ex  contionis  commentario,  quod  Canisio  dictante  scriptum,  postea  ab  eodera 
recognitum  est.     Can.  31  f.  100. 

Imagines  figurasque  montis  olivarum  et  cultum  CJiristi  in  eo  orantis  commendat. 

Canisius  in  contione,  quani  Augustae  Vindelicorum  in  ecclesia  S.  Mauritii  a.  1569 
tempore  sacrae  Quadragesimae  (8.  Martii,  ut  videtur)  de  passione  Christi  Jiahebat, 
auditores  nionuit:  Antiqui*^  curarunt  pulsari ,  Anxt  Christi ,  magni  fecerunt,  den 
olberg,  curantes  illum  pingi  et  fabricari,  ex<^  ligno  vel  lapide,  et  sic  admonebant, 
se  et  alios  maxirae  simplices  et  pueros  ut  sepe  recordarentur,  eorum  quae  Christus 
egit  et  passus  est.  Et  reuera  mirum  est,  quomodo  nouus  mundus  ferre  potest^  et 
debet  in  scriptura,  tot  imagines  et  similitudines',  et  signa  externa,  et  tamen  fei-re 
non  possunt,  in  honorem  Christi,  et  in  testimonium  Euangelice  veritatis,  et  in  cora- 
raodum  fidelium  vt^  Christus  depingatur,  orans  in  raonte*...  Quare  coramendo 
vobis  montera  oliueti,  et  exercitia  quae  Christus  illic  fecit. 

925  sive  ang.  (I»  7).      13.  Martii  1569. 

Ex  contionis  commentario,  ab  ipso  Canisio  recognito  et  eraendato.  Can.  31 
f.  105«— 108\ 

Nunc  quoque  Jiomines  a  daemone  obsideri  eorumque  corpora  pessime  tractari j 
cur  Deus  id  permiltat ;  pcccatiim  grave  longe  peius  esse  obsessione. 

Canisius   Dominica   III.  Quadragesimae   sive   13.  Martii   a.  1569 

cum  Augustae  in  templo  S.  Mauritii   sacrum    suggestim   ascendisset   et 

evangeliim  diei,  quod  erat  illud  Lc  11,  14: — 2S:  „Et  erat  ejiciens  dae- 

monium" ,  auditoribus  proposuisset,  pronuntiavit  se  dicturum  de  satana 

eiusque  potestate ,    de   obsessis   et   aliis  a  daemone   vexatis ,    de   ratione 

daemoni  resistendi  eumque  expellendi.    Ad  hanc  materiam  tractandam, 

me  inducit,  quod  uideam  et  audiam,  multos  de  hac  materia  disputare, 

nec  parum*"  ambigere,  nec  deesse  phariseos  nouos,  qui  ethodie  Christum 

a)  Ita  lihr.  ipse  correxit  ex  ob.  b)  Ita  lihr.  correxit  ex  Multa.  c)  Quattuor  vv.  sqq.  ah  ipso 
C.  addita  sunt.  d)  Ita  vel  libr.  vel  ipse  C.  correxit  ex  in.  e)  Buo  ve.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt. 
i)  Sequimtur  vv.  tot  picturas,  oblitt.  g)  Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est.  h)  Ita  C.  sua  manu 

correxit  ex  et. 


'  Mt  6,  17.  2  cf.  Mt  5,  23  24. 

*  Toto  sacrae  Quadragesimae  tempore,  ne  Dominicis  quidem  diebus  exceptis, 
fideles  carnibus  vesci  vetabantur;  atque  etiam  ova,  caseus,  butyrura,  lac  per  se 
quidem  prohibebantur ;  quaraquara  haec  facilius  perraittebantur ;  v.  Can.  III  75 — 76 
373  645;  IV  1016,  et  supra  p.  276'.  "  Lc  14,  13  14. 

*  Cf.  Mt  26,  36—44;  Mc  14,  35-42;  Lc  22,  39—46;  lo  18,  1. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  34 


530  Mon.  925  sive  aug.  (b7).    13.  Martii  1569. 

blasphemant*,  quasi''  non  velit  aut  non  possit,  etiam  expellere  de- 
mones,  praesertim'  per  suos  et  Catholice  ecclesie  ministros^.  .  .  . 

Quoad  obsessos  attinet,  nullus  dubitare  potest,  nec  debet,  de- 
monem,  in  antiquo  et  nouo  testamento,  in  multorum  corpora**,  pene- 
trasse,  diu  illic  mansisse,  et  magnam,  et  miserabilem  potestatem, 
exercuisse,  imo  adhuc,  exercere,  sicut  ante  oculos  uidemus,  nec  potest 
esse  maior  Tyrannus',  quam  qui  suos  subditos^  tam  male  tractat, 
auferens  illis  potestatem  intus,  et  foris,  jmpediens  oculos,  ne  uideant, 
aures  ne  audiant,  linguam  ne  loquantur,  vel  ut  dicant  tantum  quae 
ipse^  velit,  Mutat  imagines,  et  phantassias,  impedit  vsum  rationis, 
uulnerat,  proijcit  et  impellit  ad  pessima,  sicut  ad  submerssionem,  ad 
praecipitia''  ad  suspendia,  ad  blasphemias',  Non  relinquit  illis  sepe 
quietem,   noctu  et  die,  ut  merito  compatiantur  omnes  conspectatores. 

Sed  certe  permittit  Deus,  Sathanam  in  corpus  hominis  intrare 
essentialiter,  et  illum  uexari  corporaliter.  De  omnibus  obsessis,  non 
potest  assignari  certa  causa  in  particulari ,  nam  illa  soli  Deo  nota 
est,  qui  scrutatur  corda  et  renes^,  et  qui  juste  facit,  cum  per- 
mittit,  bonos  veP  malos  a  Demone  obsideri,  imo  etiam  infantes  recens 
baptisatos  Teste  Augustino  lib:  22  de  Ciuitate  Dei  Cap.  22^. 

Communiter  autem  experientia  docet,  Deum  raro  permittere  hanc 
potestatem  nisi  propter  peccata  quaedam  enormia'  hominis,  Sicut 
uidemus  in  Saule,  superbo  et  inuido,  et  inobediente,  quem  sepe  demon 
accipiebat*,  et  ita  Cipryanus  dicit,  Demonibus  dari  potestatem,  ad- 
uersus  nos  vel"  ad  paenam  cum  delinquimus,  uel  ad  gloriam  cum 
probamur,  sicut  de  Job  factum  uidemus"^. 

2°  Permittit  hoc  Deus,  propter  parentes  filijs  maledicentes  et 
quassi  diabolo  addicentes,  quod  graue  peccatum  est,  qui  repugnant, 
Charitati. 

3"  Ob  inuocantes,  vel  desiderantes,  aduenire  diabolum,  vel  nomen 
eius  sepe  in  vsu  habentes, 

4°  Ad  terrorem  aliorum,  ut  magis  cognoscant  iustitiam  Dei, 
flagelantis  hominem  propter  peccatum,  et  permitentis  hominem  non 
solum  corporaliter  sed  etiam  sepius  spiritualiter  in  anima  possideri, 
et  in°  demonis  potestatem   redigi,    Sic  post    buccelam,   intrauit 

a)  plaspbemant  Ubr.  b)  Sequitur  nolit,  o  libr.  ohlitt.         c)  Tria  vv.  sqq.  a  C.  supra  versum 

scripta  stint.  d)  Sequitur  intrasse,  oblitt.         e)  Tyrranus  libr.  f)  subtitos  libr.         g)  Sequitur 

uelit,  oblitt.  h)  Ita  lihr.  correxit  ex  praecipitium.  i)  plasphemia  lihr.  k)  vel  uel  libr. 

1)  enorma  tibr.  m)  Hoc  r.  libr.  supra  versum  scrijisit.  n)  Libr.  in  margine  scripsit:  Cyprianus, 

de  demoniaca  vapulante.     Cf.  infra  p.  531S .        o)  ni  libr. 


'  Cf.  Lc  11,  15  16.  2  ps  7^  10.   Apc  2,  23;  cf.  ler  17,  10;  1  Par  28,  9  etc. 

*  Sancti  Aurelii  Augustini  episcopi  De  Civitate  Dei  Libri  XXII,  rec.  Ein.  Hoff- 
mann  II,  Vindobonae  1900,  638.    Migne,  P.  lat.  XLI  786. 

*  Cf.  1  Rg  16,  14—23;  18,  10;  19,  9.  Neque  tamen  omnes  sacrae  Scrip- 
turae  interpretes  Saulem  a  daemone  obsessum  esse  censent;  de  qua  re  plura  dixi 
Can.  IV  875«. 

*  S.  Cyprianus,  De  oratione  dominica  n.  26  {Migne,  P.  lat.  IV  555).  De  lob 
vide  lob  1,  8—22;  2,  1—10;  42,  7—16. 


Mon.  926  sive  aug.  (b8).    15.  et  22.  Martii  1569.  531 

Sathanas  in  Judam^  ad  exequendam  perditionem,  quia  Judas 
tentatioui  consentiebat.  Jta  quilibet  peccans  mortaliter  obsidetur  a 
demone,  quod  est  peius,  quam  a  mille  demonibus  corporaliter  tantum 
possideri  vel  uexari.  Imo  sic  homo,  diabolus  esse  dicitur  per  imita- 
tionem'',  diabolice  malicie,  vnde  de*"  Juda  dicit  Christus,  Nonne,Ego 
uos  12  elegi,  et  unus  ex  vobis  diabolus  est^, 

5"  Ad  defensionem  uere  fidei°,  et  ad  distinctionem,  uere  ecclesie, 
in'*  qua  manet  potestas  a  Christo  data,  ad  demones  expellendos^^, 

6°  Ad  maiorem  purgationem  peccatorum,  et  probationem  elec- 
torum,  et  ad  augmentum  meritorum. 

7°  Ad  ostendendam,  hominis  etiam  fidelis  misseriam,  et  demonis, 
terribilem  potestatem,  ut  magis  homines,  ad  Deum  conuertantur  eius- 
que  gratiam  querant,  et  implorent*^,  Sicut  illi,  qui  demoniacos  ad 
Christum  attulerunt^,  ex  fide,  timore,  et  charitate. 

Cyprianus,  de  Lapsis,  ponit  demoniacam  factam  quia  tempore 
persecutionis  defecit,  et  obsessa  lacerauit  linguam  dentibus,  et  sui 
carnifex  esse  coepit,  doloribus  ventris^,  et  viscerum  cruciata^. 

Canisius  his  verbis  et  confirmavit  et  aliqua  ratione  supplevit  ea,  quae  de  ob- 
sessis  Augustae  in  ecclesia  cathedrali  a.  1564  Dominicis  III.  et  IV.  Quadragesimae 
sive  5.  et  12.  Martii  dixerat;  v.  Can.  IV  869—886. 

926  sive  ang.  (b  8).      15.  et  22.  Martii  1569. 

Ex  contionum  commentariis  a  Canisio  dictatis  et  ab  eodem  recognitis.  Can.  31 
f.  lll^  118''— 119\ 

Canisius  Augustae  e  sacro  suggestu  fidelibiis  commendat ,  ut  „processiones"  a 
Christo  in  passione  factas  pie  meditentur.  Peregrinationem  quoque  terrae  sanctae  et 
morem  ad  9  ecclesias  vel  9  altaria  adeundi  commemorat. 

Canisius,  cum  a.  1569  Augustae  Vindelicorum  in  ecclesia  S.  Mauritii  con- 
tiones  quadragesimales,  quas  vocamus,  haberet,  auditores  (15.  Martii,  ut  videtur) 
monuit:  Notandae  sunf^  tristes  et  dolorosse  processiones  quas  fecit  Christus  in  prin- 
cipio  suae  passionis,  facere  coactus  est,  et  quas  omnes  fideles  cum  magna  com- 
passione,  cogitare  deberent',  et  presertim  inter  peregrinandum,  et  eundum,  Prima 
fuit,  a  loco  circa  hortum  usque  ad  Annam  2^  a  domo  Anne  3*  a  Caiphe  vsque  ad 
praetorium  Pilati^  4*  a  praetorio  vsque  ad  aulam  Herodis,  h^  ab  Herode  rursus  ad 
Pilatum,  6*  ex  praetorio  usque  ad  montem  caluarie,  Tales  passiones,  dant  intelligenti 
plura  cogitanda,  quam  scripta  sunt,  ab  Euangelistis,  Nam  primo  quantum  ad  per- 
sonam  Christi  attinet,  haud  dubie,  exhibuit  se  ille  inter  eundum,  mitt  thrauerigen 
Hertzen,  mitt  nider  geschlagen  augen,  mitt  Junckfreulicher  schamm',  mitt  diemietigen 

a)  initationein  lihr.  b)  Hoc  v.  a  lihr.  supra  versum  scripium  est.  c)  Ita  corrigendum  esse 
ex  filij,  qttod  lihr.  posuit,  ea  quae  sequuntur  ostendunt.  d)  ni  libr.  e)  Ita  libr.  correxit  ex  ex- 

pellendas.  f)  implorant  libr.  g)  ventres  libr.  h)  Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est.  i)  Ita  libr. 
correxit  ex  debebunt.       k)  Ita  lihr.  correxit  ex  Pilatum.       1)  schamn  lihr. 


'  lo  13,  27.     Cf.  Can.  IV  884—885.  «  lo  6,  71. 

^  Cf.  Mt  10,  1  8;  Mc  16.  17;  Act  16,  18. 

*  Cf.  Mc  1,  32—34;  Lc  4,  40  41. 

*  ,Ab  inmundo  spiritu  inmunda  correpta  laniauit  dentibus  linguam  quae  fuerat 
uel  pasta  inpie  uel  locuta  .  .  .  ipsa  sui  carnifex  extitit  nec  diu  superesse  postmodum 
potuit,  dolore  uentris  et  uiscerum  cruciata  defecit" :  S.  Cyprianus,  De  lapsis  c.  24 
(Opera,  ed.  Guil.  Hartel  [Corp.  Scriptt.  Eccl.  Latt.  IH,  1],  Vindobonae  1868  ,  264 
Migne,  P.  lat.  IV  499). 

34* 


532  Mon.  927  sive  aug.  (b  9).    29.  Martii  1569. 

ongesicht,  raitt  gebunden  Henden,  non  obstante,  quod  esset  rex  regum^,  gaudium 
coeli,  Sol  iustitiae,  iudex  uiuorum  et  mortuorura,  2"  Spectandum,  ducentes  ministros, 
et  dominos  eorum,  pleni  erant,  ira,  inuidia,  odio,  cupientes  se  uindicare  iara  diu, 
aduersus  eum,  nihil  boni  illi  optantes,  sed  cupientes,  per  se,  et  alios  saeuire  contra 
illum,  sicut  suum  pessimum  Latronem,  non  se  potentes  satiare,  omni  opprobrio,  con- 
temptu,  derissione  schmach,  scheltwort,  scliendung,  verachtung,  pein,  vnd  spott,  Con- 
ducti  creduntur  fuisse,  pecunia^  ad  Christum  maxime  affligendum,  et  perdendum'', 
Nihil  illustrius''  ['?],  dominis,  quos  mallicia,  excecarat,  et  qui  neque  Deum,  neque 
homines  timebant  ^,  nihil  vanius,  peruersius  et  insolentius,  ministris,  qui  ex  com- 
missione  dominorum,  [Christum  vexabant]**.  Et  paulo  j)Ost  (22.  Martii,  puto)  in  alia 
ex  contionibus  illis  qHadragesimalihus :  Nolo  credere,  aliquem  hic  esse,  tam  durum  et 
insensibilem,  cuius'  cor  non  penetret,  cum  recte  cogitet  secum,  quomodo  Christus 
dominus  et  redemptor  eius,  tam  dolorosos  et  graues  peregitf  transitus^  et  pro- 
cessiones  in  principio  suae  passionis.  Deinde  Canisius  „processiones"  supra  me- 
moratas  recenset,  omissa  tamen  sexta,  et  liaec  notat :  Cur  bonum,  hos  Christi  transitus 
et  processiones  notari  et  sedulo  meditari  1"  arguitur  nostra  superbia  initium  omnis 
peccati  ut  noscamus  iudiceraus'*  et  arguaraus  nostram  uanitatem  et  superbiam,  quod 
gaudeamus  ire  et  curramus  ad  falsa  mundi  gaudia,  ad  conuiuia,  choreas,  spectacula. 
2  quod  procedamus  oruati  et  inllati  cupidi  laudis',  2°''  ut  discernamur  a  Judeis  gau- 
dentib.  et  furentib.  Excitat  nos  ad  Christianam  compassiouem ,  cum  recte  pon- 
deramus ,  personam  Christi ,  tam  nobilem  etc^  non  frustra  est,  vt  legimus  de 
.D.  Virgine  quod  sepe  uisitarit  haec  loca  sancta,  a  Christo  sanctificata,  2°  quod 
multi  ex  deuotione  petierint  terram  sanctam  ad  honoranda  illa  loca  in  quibus, 
salutem  nostram  Dei  filius  tanto  labore  operatus  est^,  3°  Hinc  ornamenta 
Sacerdotis,  amictus,  alba,  cingulum^  4°  Hinc  visitationes  nouem  templorum,  et 
altarium  a  pijs  usitate  etc^ 

Ita  Canisius.  Qui  pium  exercitium  „Viae  crucis"  sive  ^stationum"  viae  dolo- 
rosae  neque  in  his  neque  in  reliquis  contiouibus  per  eam  Quadragesimam  habitis 
commemoravit;  attameu  ^processionum"  illarum  cultu  a  Canisio  commendato  exerci- 
tium  „viarum  crucis",  quae  iam  aliquibus  locis  institutae  erant,  praeparabatur  et 
amplificabatur.  Caeterum  6  processiones  a  Cauisio  propositae  iam  satis  tunc  notae 
erant;  plerique  taraen  primae  praeraittebant  processionem  a  loco  cenae  ultimae  ad 
hortum,  ita  ut  7  essent  stationes ;  alii  9  vel  10  ponebant. 

927  sive  aog.  (b  9).      29.  )Iartii  1569. 

Ex  contionis  commentario  a  Canisio  dictato  et  postea  ab  eodem  recognito. 
Can.  31  f.  132. 

Queritur,  militum  mores  esse  pessimos.     Veteres  Helvetios  laudat. 

Canisius  in  contione  sub  exitum  m.  Martii  (29.  Martii,  putoj  1569  Augustae 
Vindelicorum  in  templo  S.  Mauritii  habita,  cum  de  militihus  romanis,  qui  Christum 
in  ipslus  passione  illuserunt,  dixissct,  Jtaec  addidit :  Nota  peiores  nunc  esse  milites 
a  quibus  maxime  Christus   inhonoratur   inter   et   super  omnes   alios,    Quale   illorum 

a)  precunia  ?)6r.  b)  pertendum  Hftr.  c)  SicJibr.;  industrius?  &)  Haec  vel  similia  supplenda 
esse  res  ipsa  ostendit.  e)  Sequitur  non,  oblitt.  f)  Ita  ('.  ipse  correxit  ex  fecit.  g)  Duo  vv.  sqq.  ab 
ipso  C.  supra  versum  scripta  sunt.  li)  iudenms  C.  i)  Ita  C.  sua  manu  correxit  ex  vv.  a  libr.  scriptis: 
superbia,  quod  sepe  imus  super  plateas,  inflati,  ornamus,  impura,  et  foedita  corpora,  ulderi  et  laudari 
volumus,  contemnimus  alios,  et  nihil  minus  cogitamus  quam  ut  imitemur  Christum,  in  hac  sua  hu- 
militate.  k)  Septem  vv.  sqq.  a  C.  supra  versum  scripta  sunt.  1)  Quae^sequuntur,  a  libr.  in  margine 
addita  sunt. 


»  1  Tim  6,  15.  Apc  17,  14;  19,  16.  ^  Cf.  Lc  18,  2  4.  ^  pg  73^  12. 

*  De    mystica    hac    interpretatione   v.  Jos.   Braun  S.  J.,   Die    liturgische    Ge- 
wandung,  Freiburg  i.  Br.  1907,  710-719. 

*  De  his  visitationibus  v.  Car.  Al.  Kneller  S.  J.,  Geschichte  der  Kreuzwegaudacht, 
Freiburg  i.  Br.  1908,  113. 


Mon.  928  sive  dil.  (1).    A  m.  Septembri  1566  ad  Octobrem  1567.  533 

desiderium?  habere  peccuniam,  per  fas  et  nefas,  in  ocio  uiuere,  et  cum  aliorum 
iniuria  ditescere,  2°  quae  illorum  prudentia,  carnem  et  sanguinem  uendere  uili  precio, 
et  se  ipsos  facere  peccudes  et  uilius  vitam  uendere,  quam  emi  possit*bos  uel  equus 
S^  quae  illorum  oratio,  fluechen  vnd  schelten,  aufheben '  Christo  seine  wundn  vnd'' 
Sacramentn,  meineidig'^  vnd  treylos  sein,  4"  Quis  illorum  uictus?  ex  furto  et  raptu 
uiuere,  et  plus  a  pauperibus  quam  a  diuitibus  accipere,  5"  Quae  illorum  vita?  nulla 
fides,  pietasque  uiris,  qui  castra  sequuntur.  Tempore  prosperitatis,  vol  vnd  thol 
sein,  in  aduersitate  male  dicere  Deo,  murmurare  contra  superiores,  mala''  [?]  agere 
contra  amicos  et  inimicos,  reputare  proximum  pro  iumento,  nullam  habere  con- 
scientiam,  laete  gloriari  in  malo.  6°  Quis  illorum  successus,  lamb  vnd  kroppel 
wern,  die  wunden  Zaichen  halten*,  ad  omnia  bona  inhabilem  esse ,  verderben  leut 
vnd  landt,  opprimere  pauperes,  occidi  a  Turcis,  nuUam  referre  uictoriam.  Et^  mer- 
cedem  accipiunts  a  demone.  In  margine  autem  Canisius  stia  manu  notavit:  Non 
dico  de  omnibus.  S.  Martinus  ^  Centurio  Cornelius  *,  Naaman  •*.  Felices  Heluetij 
ob  laudem  simplicitatis  antique.  2  libertatis  3  operosi  4  non  serui  principum,  5  con- 
cordes  in  religione  6  amati  et  honorati  a  principibus*. 

Ad  haec  monnmenta  pertinent  etiani  aliqna  ratione  mon.  988  1038. 

B. 
MOXUMEirTA  DUilXGAXA  CAXISII. 

928  sive  dil.  (1).      A  m.  Septembri  1566  ad  Octobrem  1567. 

Ex  exemplo  archetypo.    G.  Ep.  VIIl  f.  ^^^-^— 248\ 

Canisius  ad  Socios  dilinganos  dicit  eosque  omnibus  in  rebus  iuvat. 

Fr.  „Anto7iius  Flander"  (Guise)  in  Litteris  annuis  collegii  di- 
lingani  Dilinga  1.  Octohris  1567  datis  haec  refert:  Vota  de  more 
bis  renouata,  collationes,  exhortationesque  spirituales,  iuxta  Societatis 
consuetudinem ,  cum  a  duobus  Collegij  nostri  Theologis^,  tum  a  Re- 
uerendis  Patribus,  Prouinciali  atque  Rectore'^  non  intermissae.  Nam 
et  R,  Prouincialis  ad  omnes  Collegij  necessitates  summa  sollicitudine 
semper  praesto  est. 

Flander  in  his  litteris  haec  quoque  *refert:  Dilingae  25  Socii  degunt,  ex 
quibus  sunt  10  sacerdotes,  4  fratres  laici;  caeterorum  alii  magistros,  alii  scholares 
agunt.  In  universitate  tres  de  Societate  „professores  theologi"  docent,  quorum  2  sunt 
doctores,   unus  licentiatus;    atque  hic  (Haivodus)    ,casus  conscientiae"   explicat;  ex 

a)  Sequitur  vitulus,  ohlitt.  b)  Hoc  v.  libr.  supra  versum   scripsit.  c)  Ita  C.  ipse  correxit 

ex  ein  eidig,  quod  lihr.  scripserat.  d)  Verhum  hoc  obscurius  scriptum  est.  e)  Sequitur  in,  ohiitt. 

f)  Sequuntur  vv.  accipitur  a  vel  similia,  oblitt.  g)  Sequitiir  ad,  oblitt. 


'  Tollere,  abolere,  irrita  facere  {Grimm,  Worterbuch  I  665 — 666). 
"  S.  Martinus  episcopus  turonensis  (t  circa  a.  400)  complures  annos  in  exercitu 
romano  militaverat. 

*  Cornelius  cohortis  italicae,  quae  Caesareae  erat,  centurio ;  qui  laudatur  in 
Act  10,  1—35. 

*  Naaman  princeps  militiae  Hazaelis  regis  Syriae ;  de  quo  4  Rg  5,  1 — 27 ; 
Lc  4,  27. 

'  Helvetios  saeculorum  superiorum  Canisius  potissimum  significare  velle 
videtur. 

®  Theologiae  professores  et  doctores  erant  primum  PP.  Conradus  Swageinus  et 
Hieronymus  Torrensis,  deinde  PP.  Thomas  Gallus  et  Alphonsus  Pisanus;  quibus 
accedebat  P.  Caspar  Haivodus  theologiae  licentiatus. 

'  Petro  et  Thedorico  Canisiis. 


534  Mon.  929  sive  dil.  (2). 

reliquis  unus  partem  secundam  Magistri  Sententiarum  (Petri  Lombardi),  alter  Pauli 
ad  Corinthios  epistulam  alteram  interpretatur ' ;  his  auditores  sunt  fere  26.  Cate- 
chismus  exph'catus  est  in  scholis  superioribus  latine,  in  inferioribus  germanice.  Con- 
victores  adsunt  fere  90,  „ex  his  plaeiique  nobiles" ;  his  accedunt  ,36,  qui  pauperes 
Clerici  S.  Hieronymi  appellantur",  ^plaerique  prouectae  aetatis* ;  his  cardinalis 
Truchsess  stipem  praebet,  ut  aliquando,  si  velint,  parochias  suscipere  possint  ad- 
ministrandas.  P.  Rector  ob  infirmam  valetudinem  4  menses  collegio  abfuit.  Vaca- 
tionum  tempore  7  ex  fratribus  vacarunt  sacris  exercitiis.  Cardinalis  in  novi  collegii 
exstructionem  ,9000  aureos"  expendit;  quod  60  Socios  capere  poterit;  ^addita  non 
cubiculis  minus  quam  communibus  in  locis  ferrea  hypocausta".  ^Cardinalis  nunc 
in  eo  est,  vt  sacellum  domesticum,  quod  intra  Collegium  illud  est,  maximis  im- 
pensis  exornet,  ad  quod  et  reliquias  integri  corporis  ex  Societate  Vndecim  miliuni 
virginum,  Moguntia  Dilingam  nuper  sub  antiquissimis  literarum  testimonijs  atque 
sigillis,  a  Reuerendissimo  Moguntino^  transmissum ,  nobis  dono  dedit."  ,Est  et 
Vniuersitatis  in  aula,  ingens  et  artificiosa  cum  multis  signis  atque  imaginibus 
machina  erecta,  ad  cuius  altare  Cardinalis  ipse  pontificalibus  amictus,  saepenumero 
sacris  operatur,  et  de  manu  sua  communicantibus,  plenarias  indulgentias  Apostolica 
auctoritate  ad  id  sibj  concessa  elargitur." 

939  sive  «lil.  (2).      Exennte  ni.  Augusto  1567. 

Ex  Vita  S.  Stanislai  Kostkae  S.  J.  a  P.  Urbano  Vbaldino  S.  J.  (f  1664)  scripta, 
quae  a  P.  Augnstino  Arndt  S.  J.  vulgata  est  in  ^Analectis  BoUandianis"  IX — XVI 
(XI  442 — 443),  et  ex  ,Vita  B.  Stanislai  Kostkae  Poloni  e  Societate  lesu,  autore 
Francisco  Sacchino,  Societatis  eiusdem  Sacerdote",  Ingolstadii  1609,  24. 

Canisiiis  Sanctum  StanisJaum  Kostkam  Vindobotia  ^jrofugum  Dilingae  excipit, 
Societatis  Romae  impetrandae  spe  confirmat,  interim  in  contubernio  S.  Hieronymi 
famulum  agere  iubet. 

Ubaldinus  epistulam  ponit,  quam  a  S.  Stanislao  Kostka  Dilinga 
Vindobonam  ad  „Ernestum"  m.  Augusto  vel  Septembri  a.  1567  missam 
esse  significat.  In  ea  Stanislaus  „perillustrem  ac  magnificum  Dominum 
ac  amicum  observandissimum"  illum  certiorem  facit,  se  iam  „sanum 
medium  iter  confecisse".  Tandem  superatis  tot  malis,  Dilingam  per- 
veni,  ubi  a  patribus  Societatis  amantissime  susceptus,  ibidemque 
R.  P.  Provinciali  praesentatus,  a  quo  opem'  [?]  desideratae  admissionis 
obtinui.  Mi  Erneste,  si  scires  quantis  gaudiis  animi  gestio!  inter 
cacabos  et  scopas  caelum  mihi  est.  Rogo  te,  ubi  praesentem  epistulam 
acceperis,  ora,  ut  me  pluribus  afflictionibus ,  crucibus  lesus  meus 
dignetur  amare  et  inter  sanctos  suos  servos  peccatorem  servulum 
habere.  Et  tu  mi  Erneste,  sis  constans  in  tua  sancta  vocatione.  Ego 
ad  limina  apostolorum  non  obliviscar  tui. 

Ubaldinus  (de  quo  supra  p.  5)  hanc  epistulam  videtur  ducere  veram.  Fal- 
sam  vel  valde  dubiam  eam  esse  censuit  P.  Pouget  S.  J.  (Vie  de  Saint  Stanislas 
Kostka,  Toulouse  1855,  81'),  motus  non  tam  sermonis  genere,  quo  scripta  est,  quam 
tempore,  quod  ei  invenit  ascriptum ;  quod  tempus  contra  historiae  fidem  esse  facile 

a)  Sic;  corrigendumne  spem? 


'  P.  Tlieodoricus  Canisius  rector  21.  Novembris  1567  Borgiae  *scripsit:  Bis 
singulis  hebdomadis  a  P.  Pisano  priorem  ad  Corinthios  epistulam ,  a  P.  Haivodo 
casus  conscientiae,  quater  singulis  hebdomadis  a  P.  Gallo  theologiam  scholasticam 
explicari.  Universum  auditorum  academicorum  numerum  ad  300  non  pervenire  (ex 
autographo;  G.  Ep.  VIII  f.  145).  ^  Daniele  Brendel. 


Exeunte  m.  Augusto  1567.  535 

patet.     Boero   in   vita  S.  Stanislai  (cf.  p.  72 — 82)    epistulae   ne  mentionem    quidem 
fecit,  sive  quod  eam  falsam  habebat,  sive  quod  eam  non  noverat. 

Hagiographi  Bollandiani  a.  1894  censuerunt,  rem  nondum  tantum  maturitatis 
cepisse,  ut  aliquid  certi  definiri  posset  (Analecta  Bollandiana  XIII  190). 

Certiora  smit,  quae  posuit  Franciscus  Saccltinus  Societatis  historicus 
laudatissimus  (cf.  supra  p.  4^)  in  vita  Stanislai  primuni  Ingolstadii 
vulgata  anno  1609,  interiectis  inter  libri  editiotiem  et  Stanislai  per- 
egrinationem  germanicam  non  plus  quam  42  annis.  Ita  Sacchinus  de 
Stanislao:  Demum  ab  loiiga  peregrinatione  sospes  ad  Canisium  per- 
uenit,  Vbi  ille  vir  sapiens,  ac  sanctus,  Germaniaeque  Apostolus  ex 
ordine  causam  viae  cognouit,  viditque  ardorem,  ac  submissionem,  qui- 
bus  Peregrinus  pro  impetranda  Societate  certabat,  vehementer  in- 
dolem,  et  vocationem  probauit:  praeterquam  quod  et  tantum  exhaustum 
laborum,  et  emicans  in  vultu  pietas,  et  verba  nescio  quid  vltra  annos, 
et  humanam  imbecillitatem  spirantia,  fidem  perspicue  faciebant,  sortis 
eius  adolescentem  ab  sancto  Spiritu  agi.  Itaque  bonam  ostentat  spem. 
Interim  tamen,  siue  vt  amplius  de  virtute  eius  periculum  faceret,  siue 
vt  specularetur,  num  quid  propinqui  mouerent,  tantisper  Dilingae 
humiles  vulgo  labores  suscipere,  et  seruilia  tractare  opera,  Conuictorum 
in  aedibus  iubet. 

Breviter  haec  repetita  sunt  ab  eodem  Sacchino  in  ^Historiae  Societatis  lesu 
Parte  tertia",  Romae  a.  1649  edita:  „Demum  ab  longa  peregrinatione  sospes  ad 
Canisium  Augustae  non  inuentum,  Dilingam  peruenit.  Vehementer  placuit  Canisio 
indoles"  etc.  (I.  4,  n.  59). 

P.  Matthaeus  Raderus  in  prima  illa  Vitae  canisianae  *  adumbratione  sive  re- 
censione,  quam  Augustae  Vindelicorum  a.  1611  absolvit:  ^Viuit",  inquit,  „hodie 
nobiscum  Augustae  lacobus  Pontanus  suis  lucubrationibus  toto  notissimus  orbe,  qui 
Stanislaum  Dilingae  nouit"  (De  Vita  Petri  Canisii  p.  43.  Romae,  in  bibliotheca 
,Vittorio  Emmanuele",  Mss.  Gesuit.  Cod.  1355).  In  Raderi  autem  Vita  canisiana 
typis  exscripta  haec  sunt  omissa.  De  Pontano  cf.  Can.  V  298 — 299.  In  "Catalogo 
dilingano  31.  Decembris  1566  conscripto  Pontanus  inter  Societatis  scholasticos  com- 
paret  (GSC  66  f.  402'' — 404^).  Lapsus  est  vero  Ubaldtnus,  cum  scriberet:  „Ioannes 
Peletius  non  exiguae  in  Societate  lesu  auctoritatis  vir  .  .  .  anno  1606  fidem  fecerat, 
se  beatum  Stanislaum  omni  auxilio  destitutum  et  sine  nummis  Dilingam  venientem 
novisse"  (Analecta  BoIIandiana  XI  440 — 441).  Hoc  enim  tempore  loannes  Pelecyus 
sive  Beyel  ulmensis  Romae  in  tirocinio  Societatis  versabatur;  quod  ingressus  erat 
3.  Maii  1567  {Michel,  Stan.  286).  Ipse  Pelecyus  postea  in  *Libro  professionum 
collegii  dilingani  notavit,  se  Societatis  vota  primum  nuncupasse  8.  Septembris  1567 
Romae  „apud  S.  Andraeam"  (v.  supra  p.  209*).  Idem  notatum  est  in  *  Libro 
professionum  collegii  ingolstadiensis  (Cod.  270  bibliothecae  universitatis  monacensis, 
f.  34*).  Fortasse  Ubaldino  legendum  fuit  „DiIinga"  pro  „Dilingam"  ;  quamquam 
ne  hoc  quidem  plene  mihi  satisfacit.    Corrigenda  certe  sunt,  quae  dixi  supra  p.  64^ 

Ex  iuvenibus,  qui  a.  1567  in  collegio  dilingano  litteris  studebant,  duo,  Eduardus 
Thorn  et  Balthasar  Zuger,  fere  ipsis  hisce  diebus  non  solum  a  Societate,  sed  etiam 
ab  ecclesia  catholica  defecerunt  (v.  supra  p,  29  61).  Vehementem  tamen  dolorem, 
quo  Canisii  praepositi  provincialis  animus  per  homines  illos  afficiebatur,  divina  pro- 
videntia  aliquantum  temperare  voluit;  eodem  fere  tempore  in  coUegium  dilinganum 
venit,  indeque  per  Canisium  Romam  missus  Societati  nomen  dedit  iuvenis,  qui  instar 
plurimorum  futurus  esset;  Stanislaus,  dico,  Kostka,  qui,  cum  a.  1568  purissimam 
vitam  sanctissima  morte  cumulasset,  a.  1602  a  Clemente  VIII.  „Beatus"  dictus, 
a.  1726  a  Benedicto  XIII,  in  Sanctorum  album  relatus  est. 


536  Mon.  930  sive  dil.  (3).    1.  Novembris  1567. 

P.  Ignatius  Agricola  S.  J.  anno  1727  testatur,  ^vigere  adhuc  in  contubernio 
Divi  Hieronymi  Dilingano  Beatissimi  Hospitis  cultum  ac  venerationem,  veluti  Tu- 
telaris  incolae;  asservari  reliquias,  aram  in  Sacello  Domestico  a  quotidianis  precatori- 
bus  frequentari,  multaque  ad  Divum  vota  tieri,  multa  exsolvi"  (1.  c.  I,  Dec.  3,  n.  181). 

Hoc  quoque  memoratu  dignum  est:  lam  anno  1570,  qui  erat  annus  a  Stanislai 
morte  secundus,  Gregorius  Samhoritanus  eius  vitam  carmine  (distichis  latinis)  con- 
scripsit,  Stanislao  Slomowski  archiepiscopo  leopolensi  dedicavit,  Cracoviae  apud 
Stanislaum  Scharffenberg  edidit.  In  quo  libello  de  Stanislao  Dilingam  ad  Canisium 
profecto  haec  narrantur  (Divi  Stanislai  Costuli,  Poloni,  Vita,  Per  V.  Gregorium 
Samboritanura  scripta  .  .  .  Excusum  Opusculum  Crac:  .  .  .  M.  D.  LXX.  Nunc  autem, 
nempe  Anno  D.  M.  DC.  XXXIV.  iterum  recusum ,  in  Officina  Andreae  Petricouij, 
S.  R.  M.  Typographi,  p.  9-10  12) : 

,His  igitur  pernox  instructus  COSTVLVS  armis, 

Commendans  Domino,  seque  suosque  Deo : 
Clam  socijs,  clam  fratre  suo,  fidoque  Magistro, 

Moenibus  euadit  nocte,  Vienna,  tuis. 
Ac  pedes  Augustam  peregrinus  tendit  ad  vrbem, 

Quae  de  Vindelica  nomina  gente  refert. 
Illic  Canisium  Sociorum  degere  Patrem, 

Narrabat  Puero  Fama,  manere,  leuis. 
COSTVLVS  hunc  Patrem  supplex  orare  volebat, 

Vellet  eum  Socijs  annumerare  suis. 
Ipsum  in  Sancto  miserans  inscriberet  Albo, 

Mendica  statuit  viuere  velle  stipe: 
Tamque  diu  cunctas  petiturum  gressibus  vrbes, 

In  quibus  est  Socij  Regula  sancta  chori: 
Donec  ad  optatum  pertingere  quandoque  portum, 

Cum  Socijsque  locum  posset  habere  pijs.  .  .  . 
Tutior  inde  venit  longo  sudore  Dilingam: 

Confouit  puerum  clara  Dilinga  pium." 

930  sive  dil.  (3).      1.  Novembris  15G7. 

Ex  autographo.    G.  Ep.  VIII  f.  U-Z'^— 144". 

P.  Galliis  apud  praepositum  generalem  non  solum  rectorem  clilingannm  multum 
incusat,  sed  etiam  queritur,  quod  Canisius  provincialis  germanos  Socios  caeteris  post- 
ponat  ac  suam  sententiam  pro  nihilo  ducat. 

P.  Thomas  Gallu^  (Gall,  havarus)  S.  J.  theologiae  scholasticae  in  universitate 
dilingana  professor  et  P.  Theodorici  Canisii  rectoris  dilingani  „cotisultor"  (v.  supra 
p.  30  137^ ).  Dilinga  1.  Novemhris  1567  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  genera- 
lem  epistulam  misit  longissimam  —  5 '/2  paginas  in  folio,  quod  vocamus,  hahentem  — , 
quihus  collegii  dilingani  res  atris  pingehat  colorihus  et  maxime  adversus  rectorem 
graves  proferehat  querelas:  Nihil  praestari  ad  civium  vel  vicinorum  animas  iuvan- 
das,  synodo  dioecesanae  a  cardinali  hahitae  solos  PP.  Petrum  Canisium  et  Alphon- 
sum  Pisanum,  se  neglecto,  adhibitos  esse;  se  ad  P.  Pisani  „priuatas  lectiones  Ca- 
suum,  tempore  vacationis  audiendas,  virtute  et  nomine  ohedientiae  impuhum^  esse" ; 
in  omnibus  paene  rehus  se  PP.  Pisano  et  Haivodo  postponi.  Communis  inter  fratres 
querela  et  murmur  exoriri  et  palam  etiam  exaudirj  coepit,  Germanos  in  Germania 
non  vt  fratres  aut  Societatis  membra  et  ministros  agnosci,  sed  vt  seruos  emptitios 
et  abiectissimos  quosdam  tractarj.  In  scholis  multa  perperam  agi.  Ego  quamuis 
huiusmodj  similia  multa,  ex  quibus  nihil  unquam  bonj  sperandum  est,  videam,  tamen 


'  Publicam   casuum    conscientiae   scholam   in   universitate   habebat  P.  Caspar 
HaivodHS  {*  Catalogus  dilinganus,  m.  Novembri  1567  scriptus). 


Mon.  931  sive  dil.  (4).    A  die  3.  ad  12.  Decembris  1567.  537 

ne  verbum  quidem  dicere,  uel  Rectorj,  uel  Patrj  Canisio  *  ausim,  statim  enim  quam 
saepissime  ad  eiusmodi  responderunt,  num  Superioribus  meis  prudentior  apparere 
uelim?  an  uero  existimem,  eos  qui  tam  diu  rexerunt  in  Societate,  non  plura  ex  longa 
experientia  prouidere  posse,  quam  ego,  nullius  vsus  et  iudicij,  queam  excogitare  aut 
apprehendere.  Vnde  cum  traderent  Patrj  Georgio^  Ministro  Vicerectoratum,  serio 
ej  iniunxerunt,  vt  nulla  ratione,  me  cum  quoquam  uel  discipulo,  uel  alio  agere  per- 
mitteret,  nec  sibj  ordinem  gubernandj  a  me  praescribj  pateretur,  sed  solum  Patrem 
Pisanum  et  Gasparum,  quos  consulendj  gratia  accederet,  haberet,  ex  quo  factum 
est  vt  a  tempore  Paschatis,  licet  Consultorum  regulas  tradidissent  mihi,  nunquam 
tamen  ad  Consilium  uel  vocarint,  uel  admiserint. 

In  iisdem  litteris  Gallus  *refert:  „Discipulj  Theologiae  ordinarij,  nunquam 
fuerunt  vltra  16,  quandoque  uero  multo  pauciores.  .  .  .  Nouem  externis  hoc  anno 
Cursus  incipitur,  quibus  tres  ex  fratribus  sunt  adiunctj  ^.  .  .  .  Per  biennium  nuUa 
Magistrorum  facta  est  promotio." 

Caeterum,  quod  Gallus  de  promotionibus  scribit,  confirmatur  *litteris,  quas  P. 
„Gaspar  Hoywodns  Anglus",  ab  ipso  P.  Theodorico  Canisio  rectore  monitus,  Dilinga 
8.  Novembris  1567,  ut  ^consultoris"  officio  satisfaceret,  ad  S.  Franciscum  Borgiam 
dedit;  ita  enim  Haivodus :  „Studiosi  plurimi  hanc  scholam  deserunt  et  ad  alias  se 
conferunt :  cuius  rei  praeter  peccata  nostra  nuUam  aliam  causam  jnvenio,  quam 
quod  jam  diu  nulla  hic  promotio  magistrorum  fuerit  .  titulorum  avidi  sunt.  Multi 
sunt  qui  gradum  magisterij  jam  diu  expectant."  In  iisdem  litteris  Haivodtis:  ,De 
illo  sene  externo",  inquit,  „qui  jnter  nos  jn  hoc  collegio  suis  sumptibus  vivit,  plura 
scriberem  nisi  jam  certo  scirem  Reuerendum  Patrem  Prouincialem  de  illo  sci-ipsisse. 
vir  bonus  est  et  valde  quietus,  sed  consultores  Rectoris  de  admittendo  illo  jnter- 
rogati,  omnes  judicarunt  non  posse  fieri  per  nostras  constitutiones,  sine  consensu  et 
dispensatione  Reuerendae  Paternitatis  tuae"  (ex  autographo;  G.  Ep.  VIII  f.  141^). 
Significari  autem  puto  Cornelium  Herlen  a  Rosenthal  universitatis  „gubernatorem" ; 
qui  a.  1568  Augustae  Vindelicorum  canonicus  coUegialis  ecclesiae  S.  Mauritii  creatus 
est  [Can.  III  283).  Petrum  Canisium  ea  de  re  ad  Borgiam  scripsisse  compertum 
mihi  quidem  non  est. 

931  sive  dil.  (4).    A  die  3.  ad  12.  Decembris  1567. 

Ex  autographo.    G.  Ep.  VIII  f.  154. 

Canisius  Dilingae  Fr.  Vicum  ad  tneliora  conslUa  redncere  frusfra  conatur; 
Augustam  secum  eum  ahducit,  comitante  rectore;  ubi  Vicus  emendationem  ]}romittit 
ideoque  redire  permittitur.  P.  Gallus,  Vici  patronus,  animum  prae  se  fert  a  Canisio 
totaque  provincia  alienum. 

P.  Theodoricus  Canisius  S.  .7.  collegii  dilingani  rector  Dilinga  IS.  Decembris 
1567  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositiim  generalem  de  collegii  sui  rebus  haec, 
praeter  alia,  rettulit:  Videtur  haeresi*  schisma,  nec  id  occultum,  successisse,  cuius 
duo  censentur  auctores :  primarius  dicitur  D.  Tho:  Gall:  Secundus  vero  loann.  Vico 
Anglus  ^  Vsi  sunt  autem  hactenus  hi  duo  eodem  hypocausto,  et  sua  non  sana  inter 
se  communicarunt  consilia.  Erupit  tandem  res  in  apertam  inobedientiam.  Nam 
Anglus  plane  noluit  praefectum  studiorum  ®  ferre ,  nec  in  plaerisque  alijs  rebus 
acquiescere.  Habuit  autem  Doctorem  illum,  vt  ex  diuersis  didicimus,  causae  suae 
patronum,  qui  etiam  alios  praeceptores  ad  murmurandum  contra  eundem  praefectum 


'  Petro  Canisio  provinciali.  ^  Bader. 

^  Cursum  philosophiae  et  fratres  scholasticos  Societatis  significat. 

*  FF.  Eduardus  Thorn,  Balthasar  Zuger,  Simon  Damerius  ac  P.  Antonius  Klesel 
vel  eam  tenuerant  vel  ad  eam  inclinaverant ;  a  quibus  omnibus  collegium  superioribus 
mensibus  liberatum  erat;  v.   Can.  V  455;  supra  p.  60 — 62  99. 

*  De  P.  Thoma  Gallo  et  Fr.  loanne  Vico  vide  supra  p.  136—144. 

*  P.  Gerardus  Pastelius  id  officium  administrabat. 


538  Mon.  932  sive  dil.  (5),    A  m.  Maio  ad  Octobrem  1569. 

concitauit,  quamuis  frustra,  nam  reliqiii  suae  vocationis  memores  rem  omnem  su- 
perioribus  aperuerunt.  Non  cessauit  interim  Doctor  ille  suas  tentationes  fratribus 
communicare,  et  se  prorsus  alienum  declarare  non  solum  a  superioribus  huius  Col- 
legij,  quibus  in  faciem,  etiam  publice,  contradicit,  cum  nulla  adsit  alioquin  occasio : 
verum  etiam  a  prouinciali  ^  totaque  hac  prouincia.  Displicent  illi  pene  omnia,  tem- 
pus  in  scholis  se  iaradiu  perdere  conqueritur,  quod  in  iuuandis  animis  vtiliter  col- 
locare  posset.  Ego  loqui  illi  non  audeo'',  quod  vix  audiat  tria  verba,  quin  loquentem 
magnis  clamoribus  (vt  est  cholericus)  interrumpat.  Jn  docendo  quantum  potest 
vocem  contendit,  vnde  frequenti  obnoxius  est  catarrho,  propter  immoderatam  cor- 
poris  calefactionem.  Ceperat  ergo  frequentibus  vti  pharmacis :  quae  minus  commoda 
eius  valetudini  iudicabam  propter  assiduitatem.  Quin  potius  vt  causam  morbi  tolleret 
et  tam  studia  quam  vocem  temperaret,  ex  consilio  medici  consulebam :  sic  enim 
fore  vt  et  laborem  ferret  diutius ,  et  communi  cum  alijs  cibo,  quo  nunc  abstinet, 
vteretur.  Haec  ille  ex  me  non  satis  aequo  animo  visus  est  audire.  Vnde  vt  cla- 
moribus  finem  facerem,  dixi  vt  scripto  posthac  sua  proponeret,  vel  per  D.  Pisam 
Rectoris  admonitorem,  quae  vellet  libere  significaret.  Venit  interim  huc,  ante  dies 
14  pater  prouincialis,  qui  examinato  negotio  cum  obstinatum  videret  Anglum,  Au- 
gustam  eum  secum  abduxit,  me  comitante,  vbi  multis  cum  Anglo  actum  est,  et  eo 
tandem  res  adducta,  vt  ille  emendationem  vtcumque  promitteret:  atque  ita  mecum 
huc  redijt.  Jnterim  vero  dum  ego  cum  Anglo  absum  nouas  turbas  audio  a  D.  Tho. 
excitatas,  qui  causam  Angli,  abducti  Augustam,  defendebat,  et  alia  non  bona  inter 
fratres  spargebat  .  Pater  prouincialis  cum  adesset  ^,  nihil  fere  egit  cum  isto,  quod  eum 
a  se  alienum  videret,  et  quod  is  diceret  nihil  se  habere  patri  communicandum : 
iam  enim  se  omnia  Romam  perscripsisse  ad  P.  T.  ^  a  qua  responsum  expectaret.  Ego 
igitur  cum  Augusta  cum  Anglo  redijssem  et  perturbatos  fratrum  animos  reperissem, 
aliudque  remedium  non  inuenirem  ad  sedandum  hoc  incendium,  ordinaui  D.  Thomae 
scripto,  in  virtute  sanctae  obedientiae,  ne  contra  cuiuscumque  superioris  personam 
vel  ordinationem  coram  alijs  loqueretur,  praeterquam  superioribus  vel  Confessario, 
idque  sciens  et  volens.  Expectabimus  successum  rei,  et  P.  T.  responsura  .  .  .  Sex 
dies  sunt  ex  quo  Augusta  huc  redij,  quo  tempore  satis  quiete  hoc  loco  viximus, 
Christo  gratia,  et  duo  illa  capita  humilius  se  gerere  videntur. 

932  sive  dil.  (5).      A  ni.  Maio  ad  Octobrem  1569. 

Ex  Sacchino,  Can.  265 — 266,  et  ex  Winsenii  litteris  archetypis,  quae  sunt  in 
G.  Ep.  X  f.  136*;  quae  ex  Winsenii  litteris  ponuntur,  maximara  partem  apud 
Sacchinum  quoque  (1.  c.  266 — 267)  exstant.  Ex  Sacchino  haec  transcripserunt  (sive 
ipsa  verba,  sive  solas  res  ponendo)  Dorigny,  Riess,  Boero,  Michel  etc. 

Canisius,  provincialatu  levatus,  Dilingae  Sociis  praeclara  virtutxim  exempla 
praehet;  pueros  rudesque  docet ;  confessiones  excipit.  Ad  tempus  Augusfam  abit,  ut 
confessarium  agat. 

P.  Franciscus  Sacchinus  S.  J.  Societatis  historlographus  in  Canisii 

vita    haec  narrat   de   eodem  Canisio  a.  1569  m.  Aprili  praepositi  pro- 

vincialis   officio  per   S.  Fraticiscwn  Borgiam   liberato   et   siib    medium 

Maium  Augusta  Dilingam,  iit  Centuriarum  Magdeburgensium  refutationi 

a  S.  Pio  V.  ipsi  commissae  vacaret,  transgresso  (v.  sitpra  p.  293  322): 

Obedientiam    ita    capessiuit,    non    modo    vt   inferioribus    se    omnibus 

aequaret,  sed  vt  tractandum,  ducendumque,  et  versandum  non  secus, 

atque  vltimum  nouitiorum  praeberet:  quod  Dilingani  Collegij  Minister 

a)  audio  autogr. 


'  A  P.  Petro  Canisio  provinciae  Gerraaniae  superioris  praeposito. 
^  Adfuit  a  d.  3.  ad  11.  Decerabris.  ^  Vide  supra  p.  586. 


Mon.  933  sive  dil.  (6).    16.  lunii  1569.  539 

(eo  enim  Canisius  secesserat)  quotidiano  vsu  cognoscere  se,  experiri- 
que  testabatur.  Id  aufem  Sociis  romanis  per  litteras  testatus  esse 
videtur  Georgius  Rotarius  S.  J.,  aestate  a.  1569  lloma  in  Germaniam 
superiorem  missus  (Hoffaeus  Borgiae,  Oeniponte  17.  Augusti  1569 ; 
G.  Ep.  X  f.  117 — 118) ;  hic  enim  a  P.  Theodorico  Canisio  rectore 
dilingano  in  Utteris  Augusta  19.  Novembris  1569  ad  Borgiam  datis 
coUegii  dilingani  minister  vocatur  (ex  autogr.;  G.  Ep.  X  f.  104). 

In  Litteris  autem  annuis  collegii  dilingani ,  Dilinga  Kalendis 
Octobribus  a.  1569  datis,  Fr.  Henricus  „Vinsenius"  (Winsenius)  S.  J.  de 
Canisio  Dilitigae  morato  indeque  circa  medium  vel  exeuntem  m.  Septem- 
brem  Augustam  ad  tempus  profecto  (v.  supra  p.  364)  narrat:  Pijs 
fratrum  studijs,  non  minima  accessio  facta  est  .  .  .  ex  praeclaris 
seniorum  patrum  in  omni  virtutum  genere  exemplis,  praesertim  autem 
ex  Reuerendi  P.  Doctoris  Petri  Canisij  religiosissimo  apud  nos  con- 
uictu.  Postquam  enim  is  Pater  difficillimo  se  praepositi  Prouincialis 
munere,  quod  plus  minus  14.  annos,  in  hac  Germania  nostra  praeclare 
sustinuit,  ob  grauissimas  alias  a  Summo  Pontifice  sibi  demandatas 
occupationes,  Superiorum  nutu  abdicauit,  mirum  quanta  submissione, 
charitate,  familiaritate  nobiscum  uersetur  et  agat.  Nihil  illi  perinde 
gratum  et  iucundum  accidere  potest,  atque  tempus  omne,  quod  neces- 
sarijs  studijs  suflfurari  potest,  puerorum  ac  rudium  tam  priuatae  quam 
publicae  institutioni  impendere,  domesticisque  nostris  necessitatibus, 
praesertim  in  excipiendis  Germanorum  confessionibus,  alacriter  inseruire; 
Non  ita  pridem,  cum  Augustanam  domum  Confessarij  penuria  laborare, 
suamque  operam  ad  tempus  desiderari  intellexisset ,  non  grauatim 
neglectis,  quas  hic  habebat,  necessarijs  commoditatibus,  eo  statim  se 
contulit,  ubi  etiamnum  magno  animarum  multarum  commodo,  moratur. 

Eramus,  inquit  Winsenius,  hoc  anno  Dilingae  sodales  „ut  plurimum"  45 ;  e  qui- 
bus  8  sacerdotes,  10  professores,  20  ^studiosi  diversarum  facultatum",  7  fratres  laici. 

Canisium,  cum  provincialis  officio  se  abdicasset,  et  Dilingae  et  Augustae  „mi- 
nistri"  officium  habuisse  scribit  Car.  Henr.  de  Lang,  Geschichte  der  Jesuiten  in 
Baiern,  Niirnberg  1819,  94.     At  haec  perperam,  immo  falso  affirmantur. 

Agricola,  monumentis  fortasse,  quae  iam  non  exstant,  usus,  ita  dilinganam 
hanc  Canisii  vitam  describit:  „Communem  ubique  vivendi  ordinera,  communia  mi- 
nisteria  culinae  ac  triclinii  prensans,  in  victu  nihil,  nihil  in  vestitu  singulare  ad- 
misit,  quin  viliora  semper  ambiit.  Erga  Theodoricum  Domus  Rectorem  licet  Fratrem, 
ea  submissione  ac  reverentia  se  gessit,  ut  tyro  haud  posset  magis :  Cum  ratio,  legesve 
cessationem  a  scriptitando  indicerent,  sola  mentis  corporisque  refocillatio  erat  con- 
fitentibus  aures  dare,  dare  sacras  instructiones  rudibus,  explicare  Catechesin,  alio- 
rumque  vices  dicendi  e  suggestu  supplere ,  cum  interim  haud  modicum  temporis 
surriperent  plebeii,  ac  nobiles,  qui  in  animae  negotio  consilia  petitum  ventitabant" 
(1.  c.  I,  Dec.  14,  n.  7). 

933  sive  dil.  (6).      16.  Innii  1569. 

Ex  Cod.  „Can.  32"  f.  105'-— 106^ 

Canisiiis  Dilingae  de  missae  sacrificio  „exhortationeni"  habet. 
Exstat  commentarium   ah  ignoto   scrijJtum  et  a  Canisio   recognitum   multumque 
amplificatum,  cui  Canisius  sua  manu  haec  inscripsit :  1  Exhortatio  de  Missa  in  octauo 


540      Mon.  934-935  sive  dil.  (7)— (8).    19.  (26.?)  Iiinii  — 17.  Augusti  1569. 

Sacramenti  1569.  Incipit:  Propositum  est  mihi,  ut "  uobis  charitatis  opus  ostenderem 
hoc  tenipore  id  est  facerem  aliquam  exhortationem  ad  dei  gloriam  et  communem 
profectum  audientium.  Volo  igitur  alias  meas  ocupationes  seponere.  Et  in  nomine 
Domini  aliquid  tentare,  ut  et  ego  debitam  charitatem  proximis  exerceam '',  et  proximi 
occasionem  habeant  de  Deo  et  spiritualibus  rebus  avidiendi,  discendi  et  cogitandi. 
Non  occurrit  melior  ad  tractandum  materia  quam  de  Missae'^  sacriiicio,  et  adhuc  me 
incitat*^  primo  festi  et  octauae  huius  ratio.  .  .  .  Dicam  primo  de  dignitate  huius 
sacramenti  quanti  sit  faciendum  ab  omnibus  2?  quare  nunc  ita  negligatur  et  con- 
temnatur. 

Canisium  Dilingae  die  16.  lunii  1569,  qui  eo  anno  erat  dies  octavus  festi  Cor- 
poris  Christi,  dixisse  colhgitur  ex  exhortationis  inscriptione ;  dixisse  autem  videtur 
ad  academiam  sive  universitatem.  Caeterum  ex  numero  „1",  quem  in  inscriptione 
posuit,  collegeris,  eum  complures  eiusmodi  exhortationes  habuisse  vel  saltem  habere 
voluisse. 

934  sive  clil.  (7).      19.  (26.?)  Iniiii  1569. 

Ex  Canisii  autographo.     Can.  32  f.  106''— 107". 

Canisius  Dilingae  doctrinam  christianam  explicare  incipit. 

In  tmo  ex  Codicibus,  in  qiiibus  Canisius  contiones  suas  et  varia,  quae  ipsi  ad 
contiones  utilia  esse  possent,  notare  solebat,  haec  ipsius  manu  scripta  sunt:  1  ex- 
hortatio  Catechistica  1569  ad  pueros.  Jntentio  nostra  est,  posthac  dieb.  festis  trac- 
tare  aliquid  in  usum  puerorum  et  simplicium.  Nullus  miretur  nos  incipere  uersari 
cum  Kinderlehre,  quasi  sit  puerile  simplex  inutile  et  frustraneum  institutuiii,  et  res 
parui  momenti.  Deinde  Canisius  6  „causas  mouenfes"  ad  eam  institutionem  sus- 
cipiendam  recenset  et  8  „quaestiones"  cum  suis  responsionihus  earumque  explicationi- 
bus  ponit;  qiiae  ad  christiani  hominis  nomen  et  ad  eiusdem  signum,  quod  est  signum 
crucis,  explicandum  spectant. 

„Catechistica  exhortatio"  haec  in  Codice  proxime  sequitur  homileticam  „ex- 
hortationem"  de  missa  16.  lunii  1569  a  Canisio  Dilingae  habitam;  quare  eam  vel 
proxima  Dominica  (quae  erat  19.  lunii)  vel  octo  diebus  post  sive  26.  lunii  habitam 
esse  conicio.     Cf.  etiam  supra  p.  589. 

935  sive  <lil.  (8).      17.  Aiigusti  1569. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis.    Germ.  70  f.  3  a''. 

Praepositus  generalis  opdat ,  ut  Canisius  Dilingae  sodales  in  confessionibus 
studiosoruni  excipiendis  adiuvet ;  id  quod  magno  cuni  fructu  facturus  sit. 

P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  mandatu  S.  Francisci 
Borgiae  praepositi  generaUs  P.  Theodorico  Canisio  rectori  universitatis 
coUegiique  dilingani  scripsit  Tuscido  17.  Augusti  1569:  A  tutti  ci  da 
consolatione  quello  che  scriue  V.  R.  del  bon  progresso  dela  schola 
dilingana,  et  non  conuerrebbe  che  in  modo  alcuno,  mancassino  con- 
fessori  per  li  scholari,  et  oltra  di  quelli  doi  che  V.  R.  dice  attendono 
a  confessarli,  pare  anche  a  N.  Padre  che  il  D.  Canisio  doueria  alli 
bisogni  anche  aiutare  poiche  adesso  hauera  piii  tempo,  et  se  H  potriano 
mettere  per  le  mani  alcuni  scholari  di  bona  jndole,  accio  con  sua 
commodita  li  confessassino,  perche  oltra  di  ministrar  questo  ministerio 
tanto  proprio  de  sacerdoti  di  nostra  Compagnia,  con  sua  charita",  in- 
dustria  et  autorita  si  crede  darebbe  aiuto  spirituale*^  non  mediocre 
a  molti. 

a)  Sequituf  aliquod,  a  lihr.  oblitt.  b)  exerceant  Ubr.  c)  Missa  Jibr.  d)  Ita  C.  correxit  ex 
incidat,  q^uotl  libr.  posuerat.      e)  In  ap.  sequitur  et,  oblitt.       f)  In  ap.  sequitur  aUerum  spirituale. 


Mon.  936  sive  dil.  (9).    Ab  Octobri  1569  ad  Augustum  1570.  541 

Fr.  Henricus  Winsenins  S.  J.  in  *Litteris  annuis  collegii  dilingani,  Dilinga 
1.  Octobris  1569  datis,  narrat:  luvenes  in  universitate  litteris  studentes  „ad  Sacra- 
mentorum  frequentationem  tam  sunt  faciles  et  prompti,  ut  nullo  etiam  cohortante, 
tantum  non  obruantur  confitentium  multitudine  Patres  Confessarij,  qui  in  multam 
etiam  noctem  usque  ijs  audiendis  occupati  tenentur.  Hinc  uero  fit,  ut  quae  in  alijs 
passim  Academijs,  j^roh  dolor,  adolescentum  licentia  cernitur,  hoc  loco  aditum  non 
facile  inueniat,  non  eam  legum  seueritate,  sed  Christi  potius  timore  excludente  atque 
proscribente.  Jubilaei  tempore,  quod  ad  tranquillitatem  Reipub.  impetrandam  hoc 
anno  promulgatum  fuit  '  .  .  .  paucissimi"  fuerunt  „in  tota  Vniuersitate,  qui  non  totius 
uitae  accuratam  sua  sponte  confessionem"  facerent.  „Conuictores,  qui  .  .  .  in  CoUegio, 
quod  D.  Hieronymi  uocant,  sub  disciplina  Societatis  uiuunt",  habent  septem  „ex 
nostris  inspectores,  quos  cubiculorum  praefectos  uocant.  .  .  .  Legibus  uiuunt  CoUegij 
Germanici,  quod  in  Vrbe  extat.  .  .  .  Sunt  hi  in  frequentandis  Sacramentis  et  in 
omni  pietatis  eultu,  reliquis  studiosis  longe  diligentiores ,  magisque  assidui.  .  .  . 
Exercentur  crebrius  in  declamationibus  siue  Latinis,  siue  Germanicis.  Habentur  apud 
eos  peculiares  subinde  exhortationes.  .  .  .  Est  alia  congregatio  pauperum  quorundam 
studiosorum,  qui  etsi  non  uno  loco  adhuc  habitent,  certis  tamen  horis  quotidie  ad  pre- 
candum,  sumendum  cibum,  repetendas  lectlones,  discendum  cantum  Ecclesiasticum, 
et  id  genus  alia,  conueniunt.  Sunt  numero  30.  Habent  a  Reuerendissimo  Cardinale 
non  contemnendam  eleemosynam  quottannis.  Praeest  illis  unus  ex  nostris  fratribus, 
qui  praeterquam  quod  mores  eorum  et  studia  curat  diligenter,  operam  etiam  dat  ut 
conquisitis  hinc  inde  eleemosynis,  nihil  illis  in  uictu  uel  uestitu  desit.  Jn  his  ad- 
mittendis,  magnus  habetur  delectus,  habetque  summi  beneficij  loco,  qui  post  diu- 
turnam  probationem  huic  societati  adiungi  meretur.  Solent  autem  isti  Domiuicis  ac 
festis  diebus,  deuota  uocum  modulatione  in  Academiae  sacello,  quo  studiosi  omnes 
conueniunt,  diuiua  decantare  officia"    (ex  exemplo  archetypo;  G.  Ep.  X  f.  136). 

Caeterum  Polancus  in  litteris,  quas  supra  dixi,  de  Centuriarum  Magdeburgensium 
refutatione  a  Canisio  iussu  Pii  V.  suscepta  *scribit:  „Ci  rallegriamo  che  il  P.  D.  Ca- 
nisio  stia  bene  et  attenda  alle  sue  centurie"   (Germ.  70  f.  d^). 

936  sive  dil.  (9).      Ab  Octobri  1569  ad  Angustum  1570. 

J]x  apographo  eiusdem  temporis.    G.  Ep.  XI  f.  225  226. 

Cantsius  Dilingae  in  promotione  P.  Haivodi  orationem  habet.  Idem  de  cor- 
ruptelis  protestantium  scribit. 

„Anfonius  Guisanus"  S.  J.  in  collegii  dilingani  Litteris  annuis  Dilinga  16.  Au- 
gusti  1570  datis  haec,  praeter  alia,  narrat :  Collegium  vniuersum,  quod  ad  mores  et 
gubernationem  attinet  ad  exemplum  idaeamque  Collegij  Romani,  quo  ad  eius  fieri 
potest,  componitur.  .  .  .  Calendis  Octobris  lectionum  renouatio  instaurata  est.  .  .  . 
Dein  trina  promotione,  Philosophiae  Magistri  complures  creati,  Baccalaureus  Theo- 
logiae  vnus,  quatuor  Licentiati ,  vnus  Doctor.  De  Doctore  dicam  aliquid.  Js  est 
P.  Gasparus  Haiuodus^,  Concionator  Academicus:  magna  huic  celebritate  honor  de- 
cretus  fuit:  Nam  et  D.  Petrus  Canisius  eloquentem,  in  eius  gratiam  pridie  orationem 
habuit,  et  D.  Alphonsus  Pisanus,  summa  gratia  et  aedificatione  examen  ^  e  cathedra, 
siue,  vt  nos  Germani  loquimur,  vesperias  ^  adiunxit :  postero  vero  die,  quo  collata 
laurea  est,  omnia  nihilominus  solenniter  peracta,  quae  pro  vniuersitatis  consuetudine 
solent.  .  .  .  Quod  ad  D.  Petrum  Canisium  pertinet,  qui  iam  multos  menses  nobiscum 
commoratur,  non  cessat  ille  moliri   semper   aliquid    in  Ecclesiae   defensionem   atque 

a)  Hainodus  ap.  b)  vexamen  ap. 


^  De  hoc  iubilaeo  v.  supra  p.  324^ 

^  De  his  ^vesperiis*  v.  Can.  I  712^  Ex  „Actis"  universitatis  dilinganae 
cognoscitur  (id  quod  clar.  D.  Dr  Thomas  Specht  universitatis  historicus  humanissime 
mecum  communicavit),  Haivodum  30.  Martii  doctorem  theologiae  creatura  esse. 


542  Mon.  937  sive  dil.  (10).    Circa  20.  lunii  1571. 

augmentnm :  modo  librum  scribit  de  corruptelis  Euangelicis  ',  in  quo  egregie,  quan- 
tum  suspicor,  orbi  Christiano  Euangelicorum  varias  fraudes,  et  profanas  impietates 
aperiet. 

Dilingae,  puto,  P.  Paulus  Hoifaeus  Germaniae  superioris  provincialis  aestate 
anni  1570  cum  P.  Theodorico  Canisio  collegii  rectore  et  P.  Petro  Canisio  de  negotio 
illo  cardinalis  Truclisess  et  Menimingensium  (Memmingen)  protestantium  (cf.  supra 
p.  398'  et  Specht,  Univ.  Dill.  12 — 13)  egit,  de  quo  agere  *  iussus  erat  a  Borgia 
praeposito  generali,  Roma  25.  (15.?)  Aprilis  1570:  „Quest' e  solamente  per  auisare, 
che  intendiamo  dello  Illustrissimo  Cardinale  di  Augusta,  che  la  communita  di  Mem- 
binghen  si  uuol  affrancare  di  quel  censo  che  paga  al  CoIIegio  di  Dilinga,  dando  per 
tale  elfetto  .8000.  fiorini  lequali  conuerrebbe  inuestire  in  altra  entrata ,  et  dice 
S.  S.  Illustrissima  che  saria  forse  bene,  che  lui  le  pigliassi,  et  consignassi  certa  en- 
trata  al  Collegio  laqual  penso  stia  sopra  '1  suo  Vescouato  con  consenso  del  suo 
Capitulo.  Saria  bene,  che  V.  R.  s'  informassi  dal  P.  D.  Pietro  Canisio,  D.  Theodorico, 
che  gli  ne  pare  di  questo,  et  quando  lei  si  firmasi  in  Ispruc  potrebbe  mandar  questa 
lettera  a  detti  Padri,  accio  diano  auuiso  di  quel  che  sentono  in  questo  negotio"  ^ 
(ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  82*^).  Hoffaeits  deinde  Augusta  4.  Novembris 
1570  Borgiam  *raonuit:  Cathedrale  capitulum  affirmat,  reditus  collegii  dilingani 
bona  esse  ecclesiastica,  quae  ab  episcopo  „ipsis  inconsultis"  Societati  assignata  sint; 
at  „se  consuli  debuisse"  (v.  Can.  III  242').  Propterea  collegium  in  periculo  ver- 
satur.  ^AIiquando  nostrj  Dilingani  credebant  his  malis  occurri  posse,  si  nimirum 
futuri  Episcopi  non  confirmarentur  si  quid  contra  CoUegium  Dilinganum  moliti 
fuissent  aut  promitterent  in  sua  creatione  quod  moliri  vellent :  at  ne  Pater  Canisius 
quidem  nunc  hanc  cautelam  tanti  facit,  cum  experientia  doceat  quod  plaerique 
Episcopj  Germani  Romanam  confirmationem  nihil  curent,  nec  videantur  niagni 
facere  etiam  excommunicationes,  praesertim  quando  sunt  principes  imperij. .  . .  Jtem 
hoc  esse  contra  omnia  pericula  praesens  remedium  si  Papa  et  Caesar  omnia  con- 
firmarent,  in  suam  tutelam  susciperent,  et  constituerentur  vicini  Principes  execu- 
tores :  At  ne  hoc  quidem  consilium  aniplius  probatur  P.  Canisio,  mihi  vero  multo 
minus,  plus  enim  habet  hoc  periculj  et  inuidiae  quam  praesidij."  Debemus  ergo 
capitulum  nobis  reddere  benevolum  eiusque  consensum  impetrare  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  XI  f.  200^). 

937  sive  dil.  (10).      Circa  20.  lanii  1571. 

Ex  autographis.     G.  Ep.  coll.  I  f.  268^  274^ ;  G.  Ep.  coll.  II  f.  169». 

Canisius  Dilinga,  miiltis  pietatis  exemplis  praehitis,   Oenipontem  migrat. 

P.  Antonius  Balduinus  S.  J.  pro  suo  „consuUoris"  officio  (v.  Can.  III 
p.  lOO^)  P.  Hiero7iymo  Natali  Societatis  vicario  generali  Dilinga  2.  la- 
nuarii  1572  scripsit:  Hoc  anno  migrauit  hinc  OEnipontum  R.  P.  Petrus 
Canisius,  cuj  dum  hic  ageret  adeo  durum  se  Pater  Rector^  praebuit, 
vt  fuerimus  coactj  impetrare  a  Patre  Prouinciale*  vt  eum  hinc  amo- 
ueret,  quamuis  non  sine  nostro  dolore,  multa  enim  pietatis  et  humili- 


'  Librum  adversus  Centuriatores  reliquosque  novatores. 

^  Augustani  quoque  solutione  600  florenorum  annuorum  (cf.  supra  p.  398')  se 
liberare  volebant;  ^summa  Capitalis",  inquit  Theodoricus  Canisiiis,  Dilinga  31.  lulii 
1570  Romam  *scribens,  ,est  12000  florenorum"  (autogr.;  G.  Ep.  XI  f.  228=^).  Cui 
Borgias  Roma  26.  Augusti  1570  *suasit,  ut  Romae  emerent  „censi  ben  sicuri  a  .7. 
per  cento,  ouero  a  .7.  e  mezzo,  et  insino  a  .8."  (apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  113''). 

'  Theodoricus  Canisius.  At  quae  Balduinus  de  eo  scribit,  credi  vix  possunt; 
neque  enim  vel  Hoffaeus  provincialis  vel  alius  quispiam,  quod  equidem  norim,  similia 
protulit.  An  Balduinus  aliique  Theodorici  vitio  fieri  putabant,  ut  Canisius  in  scribendo 
adversus  Centurias  plurimum  se  fatigaret?  *  Paulo  Hoffaeo. 


Mon.  938  sive  dil.  (11).  21.  Augusti  1571.    Mon.  939  sive  elv.  (1).        543 

tatis  exempla  iiobis  praebebat,  in  discessu  autem  suo,  postquam  suam 
culpam  publice  flexis  in  refectorio  genibus  deprecatus  esset,  omnium 
pedes  est  exosculatus  ^. 

P.  Theodoricus  Canisius  collegii  dilingani  rector  de  Petro  fratre 
scripsit  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  Dilinga  6.  lulii  1571 : 
R.  P.  Canisius  cum  socio  sacerdote  ante  dies  16  Oenipontum  est  pro- 
fectus,  vt  Archiduci^  concionetur.  Et  Natali  vicario  generali  Dilinga 
11.  Octohris  1571:  Reuerendus  P.  Canisius  cum  socio  Patre  Anthonio^ 
Plandro  Oenipontum  migrauit. 

938  sive  dil.  (11).      21.  Augusti  1571. 

Ex  autographo.    G.  Ep.  coll.  I  f.  220^ 

Canisius  ciim  P.  Lanoio  Oeniponte  Dilingam  proficiscitur. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  Augusta  30.  Augusti  1571  P.  Hieronymo 

Natali  Societatis  vicario  generali   scripsit:  A  .  17  de  questo  arriuaj  a 

Jnsprug  essendo   partito   di  Roma  a  11.  di  Luglio.  ...     Jo  mi  parti 

d' Jnsprug  col' Padre  Canisio  a  21  del  medesimo  il  quale  hauea  licentia 

del  Archiduca  Ferdinando  di  non  predicare  mentre  che  S.  Excellentia 

saria  absente  per  le  nozze  del  suo  fratello  Carolo*,  et  venessimo  in- 

sieme  a  trouare  il  .P.  Prouinciale  in  Dilinga  doue  staua  anchor  occupato 

nella  visita  del  Collegio  et  arriuammo  li  il  giorno  inanzi  alla  renoua- 

tione  delli  voti. 

Dilingae  vota  religiosa  coram  P.  Paulo  Hoffaeo  praeposito  provinciali  a  Sociis 
renovata  esse  videntur  circa  d.  28.  Augusti.  Canisius  autem  proximis  diebus  ibidem 
paene  totus  erat  in  cura  libri  de  Sancto  loanne  Baptista  a  se  scripti  et  Dilingae 
a  Sebaldo  Mayer  maximam  partem  iam  excusi;  cui  extremam  manum  imponebat; 
simul  censuram  libri  a  P.  Saa  Romae  factam  cum  censoribus  conferebat,  ut  secundae 
libri  editioni  utilis  esset ;  v.  supra  p.  468  475. 

Ad  monnmenta  haec  dilingana  pertinent  etiam  aliqua  ratione  mon.  917  966 
1006  1010  1017  1018  1022  1027  1031  1033  1035  1037  1043  1047—1049  1056-1058 
1061-1063  1069  1077  1080  1081  1084. 

c. 

MONIJMEIVTA  EliVANGElfSIA  CAK^ISII. 

939  sive  elv.  (I).      A  d.  25.  Martii  ad  20.  Aprilis  1568. 

Canisius  Elvangae  12 — 14  contiones  hahet;  evangelia  dierum  sacrorum  explicat; 
passionem  et  resurrectionem  Christi  enarrat ;  animos  ad  sacramenta  confirmationis, 
confessionis,  eucharistiae  pie  suscipienda  parat;  communionem  sub  una  specie,  non 
sub  utraque  petendam  esse  demonstrat. 

Canisius   sub  d.  22.  Martii  1567  cum  cardinali  Ottone  Truchsess 

episcopo  augustano  ac  praeposito  principeque   elvangensi  Dilinga  El- 

vangam  venit  ibique  eum  per  quattuor  hebdomadas  in  protestantibus 


^  De  eiusmodi  ^paenitentiis",  quae  vel  sponte,  probantibus  tamen  praepositis, 
suscipi,  vel  ab  iisdem  iniungi  poterant  {Constitutiones  S.  J.  Ex.  c.  1,  n.  6;  P.  6,  c.  3, 
n.  1),  vide  Can.  V  455». 

2  Ferdinando  II.  *  Guisano. 

*  Vide  supra  p.  476^ 


544  Mon.  939  sive  elv.  (1). 

ad  ecclesiam  reducendis,  catholicis  confirmandis ,  pauperibus  solacio 
afficiendis  adiuvit,  contionando,  sacramenta  confessionis  et  communionis 
administrando,  cotidiana  consilia  subministrando.  Jd  ex  Canisii  litteris 
intellegitur  (v.  supra  p,  183  189).  Quaerenti  mihi  elvangenses  hasce 
contiones  Canisii  occurrit  inter  Codices  contionum  canisianarum  Codex, 
signatus  „X.  G.  a"  et  „Canisiana  31",  in  cuius  f,  5P  manu  illius  tem- 
poris  scriptum  est:  „De  mystico  sensu  Euangelij  ad  Elwangenses" ; 
ibidem  f.  55^^  Canisius  ipse  scripsit:  „Dicam  capita  doctrinae  in  historia 
obseruanda  Eluangensibus" ;  maxima  autem  pars  contionum,  quae  in 
hanc  Codicis  partem  relatae  sunt,  scripta  est  eadem  manu,  qua  seriptae 
sunt  Canisii  Htterae  Elvanga  5.  Aprilis  1568  ad  S.  Franciscum  Borgiam 
datae  (v,  supra  p,  179);  accedit,  quod  in  contionum  indiculo,  quem 
ipse  Canisius  in  pagina  aversa  invohicri  adversi  posuit,  scriptor  ille 
vocatur  „M.  Antonius" ;  scribit  autem  Canisius  5.  Aprihs  1568  ad 
Borgiam,  Elvangae  „P.  Antonium  Flandrum"  sive  Guisanum  sibi  „ad- 
esse"   (v.  supra  p.  184). 

Cum  Canisius  Dihnga  hunc  Codicem  secum  Elvangam  asportaret, 
iam  in  primam  Codicis  partem  relatae  erant  complures  contiones  quadra- 
gesimales  et  paschales,  eaeque  maximam  partem  manu  ignota  scriptae, 
manu  Canisii  emendatae  et  suppletae ;  quas  ubi  quando  Canisius  pri- 
mum  habuerit  (Augustae  a.  1564?  Herbipoli  a.  1567?),  non  constat; 
sin  autem  eas  cum  contionibus  elvangensibus,  quae  quasi  secundam 
Codicis  partem  constituunt,  contuleris,  facile  deprehendes,  Canisium 
his  adumbrandis  priores  illas  adhibuisse;  atque  etiam  nonnumquam, 
cum  laborum  multitudine  et  gravitate  impediretur,  quominus  Elvangae 
novam  contionem  componeret  vel  incohatam  absolveret,  priores  illas 
contiones  sive  integras  sive  ex  parte  repetisse  videtur;  ideo  Guisani 
quoque  manus  compluries  ibidem  cernitur;  qui  v.  g.  aliqua  adnotat 
vel  addit  f.  l^''  Sb^  36''  37^  4P,  Praeterea  autem  aliquae  contionum 
elvangensium  partes  a  Canisio  et  Guisano  scriptae  exstant  in  Codice 
„Can.  26"  f.  SS-^— 45^ 

lam  contionum  elvangensium  argumenta  et  si  quid  aliud  in  iis 
notatu  dignum  visum  erit,  ipsius  Canisii  verbis,  quantum  fieri  poterit, 
ponam ;  aliqua  ex  contionibus  excerpta  singulares  ob  causas  post 
argumentorum  seriem  seorsim  transcribam. 

1.  ,De  annuntiatione  b.  Virginis"  (25.  Martii).  ^Propositio.  Multa  et  prae- 
clara  possent  tractari  circa  lioc  Euangelium  [Lc  1,  26 — 38],  sed  breuitatis  gratia 
vnum  tantum  mihi  proposui  ex  eo  capere,  quomodo  seruiat  nobis  ad  monstrandum 
uerum  modum  communicandi,  considerando  tres  personas  Christi  Gabrielis  et  Mariae, 
quae  praecipue  illic  describuntur.  Sperc  nullum  in  malam  partem  accepturum,  quod 
pro  simplicibus  tracto  id  quod  uidetur  hoc  tempore  magis  utile."  Haec  ab  ipso  Ca- 
nisio  scripta  sunt;  sequitur  pars  prima,  quae  de  Christo  est,  eaque  manu  P.  Guisani 
scripta  (Can.  31  f.  46'' — 48");  reliquae  partes  hoc  loco  desunt;  quas  Canisius  hausisse 
videtur  ex  contione  de  eodem  argumento  superiore  tempore  babita  (1.  c.  f.  19^—21''); 
quam  etiam  P.  Guisanus  inscripsit:   „De  Annunciatione  b.  Virginis"   (I.  c.  f.  19''). 

Canisius  ipse  in  commentario  huius  contionis :  ^Quomodo",  inquit,  „sunt  pij 
maiores  usi  hoc  Euangelio?  .  .  .  mane  et  uesperi  cum  pulsaretur  ad  Aue  Maria  Tunc 


A  d.  25.  Martii  ad  20.  Aprilis  1568.  545 

iuuenes  et  senes  in  uera  fide  conuertebant  se  ad  Deum  Deique  gratiam  nobis  factam 
iuxta  hoc  Euangelium  2  humiliabant  se  usque  ad  terram  orantes  deuote  Aue  Maria, 
cogitantes  de  dulci  colloquio  quod  fuit  inter  Mar.  et  Ang."  etc.  (1.  c.  f.  47'').  Et  in 
margine  paginae  (1.  c.  f.  47") :  „25.  Martij  Mundus  creatus.  Christus  conceptus" ;  de 
qua  re  cf.  Ca».  111  794. 

2.  ^Dominica  Laetare"  sive  IV.  Quadrag.  (28.  Martii),  qua  recitatur  historia 
5000  virorum  5  panibus  et  2  piscibus  satiatorum  (lo  6,  1 — 15):  ^Propositio  Dicam 
de  hoc  Euangelio,  Primum"  breuiter  quae  ad  historiae  summam  spectant  quomodo 
dat  occasionem  cogitandi  de  nostro  Paschate  et  Paschali  cibo,  ut  etiam  nos  a  Christo 
recte  cibemur  in  deserto  huius  mundi  et  ueram  benedictionem  Christi  ex  benedicto 
pane  consequamur.  2?  tractabo  quomodo  ex  hoc  Euangelio  hauriamus  exhortationem 
et  doctrinam  hoc  tempore  nobis  salutarem  et  necessariam, '  si  uolumus  obedientiam 
deo  et  superioribus  debitam  exercere  et  persoluere.  laisten.  3°  indicabo  paucis,  quae 
raihi  sunt  in  mandatis  data,  hoc  loco  proponenda  ex  parte  Superioris  Reuerendissimi"  ' 
(1.  c.  f.  48'').  Explicat  deinde  evangelium.  „Haec  secundum  literam.  sed  tempus 
non  patitur,  ut  hic  diu  immoremur,  et  facile  possunt  haec  et  similia  in  postillis  legi, 
uel  ex  alijs  concionibus  intelligi.  Meum  propositum  est  ex  hoc  Euangelio  quaedam 
capita  extrahere,  quae  hoc  tempore  digna  sunt  consideratione,  et  non  solum  uobis, 
sed  etiam  toti  huic  oppido  ad  profectum  temporalem,  spiritualem  et  aeternum  con- 
ferre  possunt."  Curandum,  „ut  simus  ex  populo  dei  magno",  et  „ut  habeamus 
uerum  signum  nos  esse  de  populo  Dei,  et  Christi  benedictionem  ad  nos  pertinere  in 
temporalibus  et  spiritualibus.  Hoc  signum  autem  est,  quod  regi  nos  sinimus  a  Prae- 
positis  ordinarijs  a  Christo  constitutis"  (1.  c.  f.  bl^—b2^) ;  deinde  Canisius,  quid 
cardinalis  Truchsess  sibi  mandaverit,  explicat;  quae  v.  infra,  nion.  elv.  (2);  cf.  etiam 
mon.  elv.  (3). 

3.  „De  Sacramento  Confirmationis."  .  .  .  „De  quo  pauca  mihi  dicenda  sunt, 
propter  eos,  qui  dominica  proxima  sunt  hoc''  Sacramentum  accepturi.  2?  propter 
patrinos,  qui  debent  offerre  et  testes  adesse,  3?  propter  simplices  qui  non  sunt  in- 
structi  de  hoc  Sacramento.  4?  propter  Neochristianos,  qui  parum  curant,  et  indigne 
scribunt  et  loquuntur  de  hoc  Sacramento,  contemnentes  et  blasphemantes  quod  non 
intelligunt^  uel  nolunt  intelligere.  Cogor  autem  breuiter  de  bac  materia  me  ex- 
pedire,  ut  plus  temporis  habeam  tractandi  de  summo  Sacramento  altaris,  de  quo 
incipiam  hodie  aliquid  dicere,  uelut  ponens  fundamentum,  cui  superstruam  in  se- 
quentibus  concionibus,  ad  gloriam  dei,  et  communem  fructum  audientium"  (I.  c. 
f.  55'' — 56^).  Explicationi  sacramenti  confirniationis  Canisius  praeposuisse  videtur 
brevem  illam  „De  sacramentis  in  genere"  doctrinam,  quae  P,  Guisani  manu  scripta 
exstat  in  Codicis  initio   (f.  1^—2^). 

Ubi  autem,  qua  ratione  confirmationis  sacramentum  recipiendum  sit,  exponit, 
haec,  praeter  alia,  nionet:  „Confirmandus  [Confirmatus]  .  .  .  portet  ligaturam,  quara 
depositam  comburat,  nec  lauet  caput  intra  7.  dies."  Patrini  „raundam  habeant 
fasciam,  et  gestari  curent  duobus  diebus  priusquam  deponatur"   (I.  c.  f.  57). 

Confirraationis  explicatione  absoluta:  „Vt  aedificemus",  inquit,  „non  super 
arenam  sed  super  petram*  iacienda  nunc  tria  fundamenta,  quibus  duae  con- 
ciones  superstruentur.  Vna  de  Communione  sub  una ,  ob  quas  causas  illa  boni 
debeant  esse  contenti,  etsi  multi  dubitent,  disputent,  et  rideant:  Altera  de  com- 
munione  sub  utraque,  an  sit  consultum  et  necessarium  Christiano  ea  uti."  Primum 
igitur  credendum  est:  Christum  sacramentura  altaris  instituisse  et  eius  conficiendi 
tractandique  potestatem  apostolis  eorumque  successoribus  tradidisse;  deinde  in  con- 
tentionibus  de  eodem  sacramento  novissime  ortis  id  tenendum  est,  quod  iam  olim 
de  eo  credebatur,  et  quod  non  una  aliqua  provincia,  sed  universa  sentit  ecclesia 
(I.  c.  f.  59''— 592-). 

a)  Sex  vv.  sqq.  a  C.  ipso  sitpra  versum  scripta  sunt.         b)  Sequitur  loco,  ohlitt. 


»  Cardinalis  Ottonis  Truchsess.  ^  cf.  2  Petr  2,  12;  lud  10. 

^  Mt  7,  24—26.     Lc  6,  48. 

Braunsberger,  Caiiisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  35 


546  Mon.  939  sive  elv.  (1). 

Contio  habita  est,  paulo  antequam  Elvangae  sacranientum  confirmationis  ad- 
niinistraretur ;  hoc  autem  a  cardinali  in  ecclesia  collegiali  Dominica  Passionis  sive 
4.  Aprilis  1568  administratum  esse  et  ex  ipsa  contione  colligere  licet  et  aliunde 
constat  {Kibler  1.  c.  [cf.  supra  p.  192]  f.  46'';  cf.  etiam  Giefel  1.  c.  11).  Quare  equi- 
dem  conicio  eam  feria  IV.  post  Dominicam  IV.  Quadragesimae  sive  31.  Martii 
habitam  esse. 

4.  „Jnductiua  ad  communicandum  sub  vna  quae  merito  quemlibet  in  vsu  et 
more  Ecclesiae  consolentur  et  confirment  contra  omnes  suermeros"  '  (hanc  inscrip- 
tionem  Canisius  sua  manu  posuit),  ,Ab  institutione  et  antiquitate" ;  est  ^signum 
fidei",  „signum  obedientiae",  „signum  charitatis",  „signum  humilitatis"  ;  „ab  ad- 
uersarijs"  (1.  c.  f.  59^" — 61").  Contio  habita  est  fortasse  feria  VI.  post  Dominicam  IV. 
Quadragesimae  sive  d.  2«  Aprilis  1568. 

5.  „Vt  promissioni  meae  satisfaciam  et  absoluam  quod  incepi  de  communione", 
repetam  1"''  proxime  dicta  de  communione  sub  una.  2  ponderabo  rationes  ad- 
uersariorum  quibus  probare  uohmt"  communionem  sub  vtraque  esse  necessariam 
omnibus  ad  salutem^.  3°  quae  praecipuae  causae  contendendi  et  urgendi  calicem,  quasi 
sine  illo  non  possemus  esse  iusti  et  salui"  (haec  omnia  Canisius  sua  manu  scripsit). 
Sequitur  ipsa  contio,  eaque  maximam  partem  a  P.  Guisano  scripta  (1.  c.  f.  61" — 62* 
63'' — 65").  Contionem  habitam  esse  conicio  Dominica  Passionis  sive  4.  Aprilis  1568 
post  prandium  ;  mane  cardinalis  Truchsess  sacramentum  confirmationis  administravit 
atque  ipse,  puto,  ad  populum  orationem  habuit  (v.  supra  p.  184  190). 

6.  „De  poenitentia  Contio  1.  Cur  agendum  de  poenitentia?  1  ...  2  propter 
temporis  rationem  et  ordinem  Ecclesiae  poenitentiam  exigentis  ab  omnibus,  ut  ser- 
uetur  praeceptum,  probet  seipsum  homo^  Christus  igitur  lauit  pedes  discipu- 
lorum  ante  quam  illis  daret  Eucharistiam  ^  Vae  illotis  accedentibus  1  Cor  11  ^" 
Haec  compendio  quodam  Canisius  sua  manu  scripsit.  Sequitur  commentarium  manu 
Guisani  scriptum  et  sic  inscriptum:  ,A  quibus  erroribus  maxime  cauendum  uolenti 
poenitere"  (1.  c.  f.  65'' — 67'').  Ad  eandem  contionem  pertinet  commentarium,  quo  com- 
pendium  illud  Canisii  uberius  proponitur  et,  qualem  paenitentiam  Deus  exigat, 
explicatur;  quod  manu  Guisani  scriptum  et  ^Prima  concio  de  poenitentia"  inscriptum, 
exstat  in  Can.  26  f.  38" — 40''.  Eidem  contioni  amplificandae  et  expoliendae  etiani 
prior  illa  „De  paenitentia  Concio  prima"  adhibita  esse  videtur,  quae  exstat  in 
Can.  81  f.  3" — b^.  Canisium  haec  dixisse  conicio  feria  IV.  hebdomadae  Passionis 
sive  7.  Aprihs  1568. 

7.  „2*  Concio  de  poenitentia  et  confessione."    Cui  inscriptioni  Canisius  sua  manu 

ascripsit:  ^Repetitio.     Quid  Confessio  2  ubi  fundetur  3  retinendam  esse  in  Ecclesia 

contra  suermeros  ^  4  quae  obseruanda**  circa  illam".    Atque  haec  est  summa  brevis 

ipsius  contionis  (1.  c.  f.  67" — 69").     Caeterum  satis  perspicuum  est,   Canisium  hanc 

contionem  ex  contionibus  hausisse  vel    supplevisse,    quas    antea  (1564?  1567?)  Do- 

minica   Passionis    et   die   Martis   proximo   habuerat;    quae    exstant   1.  c.  f.  9" — 13''. 

Oratio  habita    est,    puto,    feria  VI.  hebdomadae  Passionis   sive  9.  Aprilis  1568.     De 

qua  vide  etiam  infra,  mon.  elv.  (3). 

a)  Sequitur  dicam,  ohlitt.  L)  Sequttntur  vv.  quae  disi,  oVlitt.  c)  Sequitur  conseniandam, 

ohlitt.        d)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  quomodo  institue. 


'  Schwarmer,  Schwarmgeist  =  homo  qui  fanatico  errore  ducitur,  fanaticus, 
sectarius. 

^  Canisius  iam  aliquanto  ante  e  suggestu  *  dixerat  (vel  dicere  voluerat) :  ,Ec- 
clesiae  hostes  hodie  nulla  re  magis  cognoscuntur  quam  in  vsu  calicis"   (1.  c.  f.  29''). 

^  S.  Paulus  hanc  probationem  exigit  ab  iis,  qui  sacram  eucharistiam  sumpturi 
sunt,  1  Cor  11,  28. 

^  Cf.  lo  13,  1—14.  6  Cf.  1  Cor  11,  27-30. 

®  Ex  ipsa  contione  intellegitur,  non  fanaticos  illos  insanientesque  Antitrinitarios, 
Schwenckfeldianos,  Anabaptistas,  Picarditas,  quos  potissimura  ^Schwarmer"  vocaveris, 
sed  —  potissimum  saltem  —  protestantes  significari. 


A  d.  25.  Martii  ad  20.  Aprilis  1568.  547 

8.  „Contio  die  palmarum  ad  communicantes.  Proposui  tractare  de  sacramento, 
id  est  de  modo  digne  illud  percipiendi  1  quia  laudabilis  mos  est  simplices  de  hoc 
instruendi.  2  debitorem  me  agnosco  petentibus,  ut  hoc  bonum  opus  faciam.  3  ne- 
cessarium  puto  ut  sedulo  talis  fiat  admonitio,  ne  indigne  accedatur  ad  tantum  sacra- 
mentum"  etc.  Totum  commentarium  Canisii  manu  scriptum  est  (1.  c.  f.  152"— 153") 
atque  ad  hanc  contionum  seriem  pertinere  videtur,  etsi  extra  eam  scriptum  est. 
Dies  sive  Dominica  ^Palmarura"  erat  11.  Aprilis  1568. 

9.  ,Quomodo  historia  die  Jouis  sancto  admonet  ut  ad  sacram.  Euchar.  bene 
praeparemur."  Canisius  hac  ratione  explicat,  quae  in  ultima  cena  et  in  horto 
Gethsemane  gesta  sunt;  commentarium  ipse  scripsit  (1.  c.  f.  &2^);  quod  ad  hanc 
contionum  seriem  pertinere  verisimillimum  est.  Canisium  a.  1568  „feria  V.  in  Coena 
Domini"  (quae  erat  15.  Aprilis)  contionem  habuisse  in  eaque  primam  partem  passionis. 
Christi  explicuisse  constat  etiam  ex  coramentario  contionis  proximae. 

10.  „Exordium  in  passione  Cbristi  .  die  Parasceues  [16.  Aprilis].  Qui  Christianus- 
est  et  Christianum  sanguinem  habet  in  corpore  merito  debet"  se  mutare,  hunc  diem 
agnoscere,  sibi  commendare  et  magni  facere  suura  Carfreytag."  „Propositio.  Noa 
repetam  quomodo  feria  4  uenditus  a  Juda  Judeis.  ...  De  his  dictum  et  actum  est 
heri.  Quid  autem  hodie  mane  factum?"  Totara  Christi  passionem  enarrat  (1.  c. 
f.  69''— 78^;  cf.  etiam  I.  c.  f.  33^— 37^  ubi  Guisanus  multa  in  margine  notavit) ; 
puto  autem,  eum  duas  contiones,  unam  mane,  alteram  post  prandium  habuisse ; 
Guisanus  enim  in  Can.  26  f.  45  posuit  ,Summam  2»«  concionis  de  passione",  cum 
hac  „Propositione"  :  „Dicam  1?  quae  mortem  Christi  in  cruce  reddunt  ignominiosam 
et  honorificam,  2?  de  7  verbis,  3?  de  sepultura." 

11.  ^Notanda  circa  festum  Paschatis"  (18.  Aprilis).  Pascha  sancte  celebran- 
dum.  ^Confirmanda  fides  est  contra  sectarios  multa  mutantes  in  ordine  Ecclesiae"" 
(Can.  31  f.  ^S»-— 75^  cf.  f.  37''-40''  42-''). 

12.  „Vsus  doctrinae  de  resurrectione  carnis  nostrae."  Hic  ^vsus"  ex  parte 
explicatur  in  serie  contionum  elvangensium  (1.  c.  f.  75) ;  quae  explicatio  pars  tertia 
fuisse  videtur  contionis  ,Feria  2^  post  Pascha"  (19.  Aprilis)  a  Canisio  habitae,  de 
qua  ipse  Canisius  sua  manu  notavit:  ,Dicam  1  quomodo  configurabitur  corpus 
[nostrum]  corpori  Christi^  2  quanta  fiet  mutatio  in  corpore  3  Quis  usus"  (1.  c. 
f.  40"— 4P;  ubi  Guisanus  quoque  aliqua  in  margine  notavit). 

13.  ,Feria  3,  Paschatis,  Luc,  24"  (20.  Aprilis).  Ex  evangelio  diei  festi  (Lc  24, 
36—47)  et  confirmat  Christum  resurrexisse,  et  demonstrat  peccatores,  si  velint 
iusti  effici,  debere  non  solum  credere,  sed  etiam  peccatorum  remissionera  a  Christi 
ministris  petere  (1.  c.  f.  76" — 77"). 

Canisius  igitur  Elvangae  a  die  25.  ]Martii  ad  20.  Aprilis  12—14 
contiones  habuit;  certum  est  eum  dixisse  die  festo  Annuntiationis 
Beatae  IMariae  Virginis  sive  25.  ]V[artii,  Dominica  IV.  Quadragesimae, 
quae  erat  28.  ]\lartii,  die  aliquo  operoso  eiusdem  hebdomadae  (quem 
puto  fuisse  feriam  IV.  sive  31.  ]\Iartii),  Dominica  Palmarum,  feria  V. 
in  Coena  Domini,  die  Parasceves,  Paschatis  Dominica  ac  feriis  II. 
et  III.,  qui  erant  dies  11.,  15.,  16.,  18.,  19.,  20.  Aprilis;  reliquas  con- 
tiones  feria  VI.  post  Dominicam  IV.  Quadragesimae,  Dominica  Passionis, 
feriis  IV.  et  VI.  eiusdem  hebdomadae  sive  diebus  2.,  4.,  7.,  9.  Aprilis 
habitas  esse  conicio.  In  his  contionibus  Canisius  evangelia  dierum 
sacrorum  explicavit;  de  sacramento  confirmationis ,  quod  cardinalis 
Truchsess  proxima  Dominica  administraturus  erat,  dixit;  communionem 
sub  una  specie,  quam  vocabant,  defendit;  communionem  sub  utraque 

a)   (Juinqite  vv.  sqq.  a  C.  supra  versum  scripta  sunt. 


'  Cf.  Phil  3,  21. 

35' 


548  Mon.  940  sive  elv.  (2). 

non  esse  petendam  demonstravit ;  paenitentiam  commendavit:  qua 
ratione  ad  sacramenta  confessionis  et  eucharistiae  digne  suscipienda 
animos  praeparari  oporteret,  docuit;  Christi  passionem  et  resurrec- 
tionem  enarravit;  corporum  humanorum  futuram  resurrectionem  ex- 
plicavit  et  illustravit. 

Dubium  ron  est,  quin  Canisius  has  contiones  habuerit  in  pulcherrima  illa  et 
amplissima  ecclesia  Sancti  Viti,  quae  saeculo  XII. — XIII.  stilo  romanico,  quem  vo- 
cant,  aedificata,  nunc  quoque  exstat;  saeculis  quidem  XVII.  et  XVIII.  multis  rationibus 
immutata  atque  etiam  novo  suggestu  sacro  instructa  est ;  sed  habet  adhuc  egregias 
illas  sex  campanas  sub  a.  1545  Norimbergae  fusas  (earum  minima  a.  1877  conflata 
denuoque  fusa  est) ,  quibus  a.  1568  fideles  ad  Canisii  contiones  audiendas  con- 
vocabantur  {K.  A.  Busl,  Die  Stiftskirche  und  die  Stiftsheiligen  Elhvangens,  Ravens- 
burg  1864,  18 — 19  32 — 34.  Fr.  Jos.  Schivarz,  Die  ehemalige  Benediktiner-Abtei- 
Kirche  zura  heiligen  Vitus  in  Ellwangen,  Stuttgart  1882,  18 — 23.  P.  Keppler,  Wurttem- 
berg's  kirchliche  Kunstalterthiimer,  Rottenburg  a.  N.  1888,  83.  Eug.  Gradmann  in 
,Die  Kunst-  und  Altertums-Denkmale  im  Konigreich  Wiirttemberg.  Inventar.  Jagst- 
kreis  I,  Esslingen  a.  N.  1907,  104—128). 

940  sive  elv.  (3).      28.  Martii  1568. 

Ex  contionis  commentario,  a  P.  Antonio  Guisano  S.  J.  scripto,  ab  ipso  Canisio  re- 
cognito.     Can.  31  f.  48''  83''— 541^'^^ 

Canisius  inandatu  cardinalis  Truchsess  e  sacro  suggestu  Elvangenses  monet: 
Cardinalis  venit,  ut  ipsos  in  rebus  tum  sacris  tum  civilibus  iuvaret.  Gaiidet  multos  in 
fide  persistere  et  ecclesiae  oboedire.  Eos  autem,  qui  dubitant  vel  errant,  tamquam 
2Jater  hortatur,  ut  ad  ecclesiam  redeant ;  ipse  omnes  clementer  admittet  ac  fortasse 
etiam  ad  se  arcesset. 

Canisius  Elvangae  in  templo  S.  Viti  Dominica  IV.  Quadragesimae 
sive  28.  Martii  1568  in  exordio  contionis ,  qua  evangelium  diei  sive 
historiam  5000  virorum  in  deserto  a  Christo  5  panibus  et  2  inscibus 
per  apostolos  satiatorum  (lo  6,  1 — 15)  expUcaturus  et  ad  Elvangenses 
accommodaturus  erat,  monuit,  tertiam  contionis  partem  in  hoc  fore: 
„Indicabo  paucis,  quae  mihi  sunt  in  mandatis  data,  hoc  loco  proponenda 
ex  parte  Superioris  Beuerendissimi"  sive  cardinalis  Ottonis  Truchsess; 
qui,  cum  Elvangensium  et  episcopus  et  princeps  esset,  cum  Canisio  El- 
vangam  venerat,  ut  ibi  eos,  qui  a  catholica  ecclesia  defecerant,  ad  eam 
reduceret,  fideles  autem  in  fide  confirmaret  et  ad  pietatem  excoleret 
(v.  supra  p.  184  189).  Ultima  haec  contionis  pars  in  commentario 
per  P.  Antonium  Guisanum  inscripta  est:  „A  persona  Beuerendissimi'' . 
Canisius  autem  ipse  in  margine  scripsit:  „De  animo  et  intentione 
Reuerendissimi  cur  adsit.  Matt.  9.  Videns  turbas  misertus  est  eis  quia 
erant  uexati  et  iacentes  sicut  oues  non  habentes  pastorem  ^.  umbegetriben 
und  zertreivet." 

Dixit  igitur  Canisius :  Primum ""  quod  huc  uenerit  Reuerendissimus 
et  sua  praesentia  hunc  locum''  uisitet  et  ornet,  nullam  esse  causam 
aliam  putauimus,  nisi  ut  se  conformet  exemplo  Christi,  summi  pastoris^ 

a)  Sequitur  nuUus,  obliU.  b)   Seqititur  ornet,  ohliti. 

'  Matthaeus  evangelista  haec  narrat  de  Christo  Mt  9,  36;  cf.  Mc  6,  34. 
2  Zach  13,  7.     lo  10,  14.     Hebr  13,  20.     1  Petr  5,  4. 


28.  Martii  1568.  549 

etEpiscopi^,  nimirum  ut  suas  oues  uisitet,  suos  oculos  in  eas  sub- 
leuet^,  et  se  uerum,  pium,  et  benignum  erga  illas  exhibeat:  easdem 
per  se  et  suos  ministros  pascat  et  regat  pacifice  et  feliciter,  in  tem- 
poralibus  et  spiritualibus,  ut  nullam  querelam,  nec  defectum  habeant. 

2.  Summopere  desiderat  in  specie  ut  omnibus  suis  subditis  ob- 
tingat  salutare  et  felix  pascha,  et  sui  subditi  non  minus  spiritualiter 
a  Christo  reficiantur  in  Ecclesia  quam  Israelitae  corporaliter  cibati 
et  refecti  a  Christo  fuerunt  in  solitudine^,  non   procul  ante  pascha*. 

3?  Ad  hoc  obtinendum  putat  pertinere,  ut  omnes  sint  uelut  unus 
populus  in  Euangelio,  habentes  unitatem  fidei^  Christianae  et  obedien- 
tiam  Ecclesiae  Catholicae,  ut  eandem  doctrinam  fidei  omnes  con- 
fiteantur,  uno  corde  et  ore  giorificent  Deum'',  sicut  unus  et  idem  est 
panis^^,  et  paschalis  agnus,  quem  omnes  Christiani  edunt  Paschali 
tempore^.  Sic  enim  Jsraelitae  licet  non  essent  eiusdem  aetatis,  ge- 
neris,  status  et  officij,  tamen  conueniebant  omnes  in  confessione  fidei 
et  Christianae  ueritatis^,  et  unanimiter  dabant  gloriam  Deo^o, 
2?  Sinebant  se  regi  ab  Apostolis  et  illis  obediebant  contenti  portione 
panis,  quamuis  modica^^  nullo  murmurante,  uel  se  opponente  illis, 
quantumuis  essent  imperfecti  et  reprehensibiles  ob  defectum  fidei  et 
charitatis  ^^' 

4?  Non  potest''  non  laetari  uidens  multorum  in  uobis  constantiam 
et  fidem  fortem,  qui  cum  ipso  hoc  periculoso  tempore  persistunt  in 
unitate  et  synceritate  antiquae  fidei  et  obedientia  Catholicae  Ecclesiae. 
Nam  ita  Christus  etiam  haud  dubie  gratum  habuit,  et  probauit,  quod 
populus  in  hoc  Euangelio  triduo  maneret  secum^^.  2?  quod  sequeretur 
per  mare,  et  pergeret  in  solitudinem,  ubi  magnus  erat  defectus  pecuniae, 
panis,  et  omnium  uictualium^^  3?  quod  non  curaret  contradictionem 
et  persecutiones  et  calumnias  pharisaeorum :  quod  soliciti  essent  magis 
de  cibo  animae",  quam  corporis.  Vnde  nunc  Reuerendissimus  agit 
gratias  Deo  cum  Paulo  uidens  bonorum  in  fide  firmitatem,  quod  non 
sunt  sicut  arundines  campi  agitati^^,  neque  sicut  pueri  fluc- 
tuantes^,  schwimmende  kinder  von  yedem  wind  der  lehre 
umbefurt^^,    sed    sicut    columnae^^    fundatae  supra    firmam 

a)  Tria  vv.  sqq.  a  Guisano  in  margine   addita  sunt.  b)  Sequuntur  vi\  cuni  Christo,   ohlitt. 

c)  Sequitur  corpo,  ohlitt.         d)  Verha  germanica,  quae  sequuntur,  ah  ipso  C.  in  margine  addita  sunt. 

»  1  Petr  2,  25.  "  lo  6,  5 ;  cf.  Lc  6,  20. 

3  Cf.  Mt  14,  20  21;  Mc  6,  42—44;  Lc  9,  17;  lo  6,  11—14. 
*  Cf.  lo  6,  4.  5  £ph  4^  13,  6  cf.  Rom  15,  6.  '  1  Cor  10,  17. 

8  Cf.  Ex  12,  1—11;  1  Cor  5,  7  8.  »  Cf.  lo  6,  14. 

'0  Lc  17,  18.     lo  9,  24.     Rom  4,  20  etc. 

*'  Hoc  dixit  Canisius  adversus  eos,  qui,  non  contenti  pane  eucharistico,  calicem 
sacrum  ab  ecclesiae  ministris  postulabant.  Ita  in  eiusdem  contionis  parte  prima  de 
Israelitis  illis  *dixerat:  „Nemo  dicit,  cur  mihi  das  panem  tantum,  et  non  etiam 
bonum  calicem  uel  haustum?"   (L.  c.  f.  SO''.) 

'2  Cf.  Mt  14,  15—17 ;  Mc  6,  36—38  etc.  '*  Cf.  Mt  15,  32 ;  Mc  8,  2. 

'*  Cf.  Mt  14,  13—18;  Mc  6,  31—38  etc.  »^  Mt  11,  7.     Lc  7,  24. 

•fi  Eph  4,  14.  "  ler  1,  18.     Gal  2,  9.     Apc  3,  12. 


550  Mon.  940  sive  elv.  (2). 

petram^  et  sicut  Petrus  cuius  fides  non  deficit''^,  nec  deficere 
potest,  Hos  igitur  specialiter  cupit  in  bono  et  sancto  proposito  esse 
contirmatos,  et  meminisse,  quid  Christus  et  Apostoli  praedixerint  de 
nouissimis  temporibus,  in  quibus  multi  discedent  a  fide,  et 
attendent  spiritibus  erroris  et  doctrinis  daemoniorum^ 
2,  ut  meminerint  nullam  esse'  gratiam  Dei,  nullam  uirtutem  Sacra- 
menti ,  nullum  meritum  boni  operis  *,  nullam  iustitiam  uel  salutem 
hominis,  nisi  in  una  sancta  et  Catholica  Ecclesia.  Talem  uero  Ecclesiam 
esse  non  posse  apud  nouas,  discordes  et  inter  se  dissectas  sectas,  quae 
uerbum  Dei  adulterant^  in**  doctrinae  confessione  et  ordinatione 
instabiles  [sunt]  et  ueteres  damnatos  errores  tuentur,  sed  unam  Catho- 
licam  et  Romanam  Ecclesiam  esse,  in  qua  tot  milia  martyrum 
sanguinem  fuderunt.  2?  cui  tot  sancti  doctores  clarum  dederunt  testi- 
monium,  3?  in  qua  semper  una  fides  et  concors  doctrina  durauit. 
4?  ubi  haereses  et  portae  inferorum  numquam  praeualuerunt*' 
5°  in  qua  ordinaria  successio  et  uocatio  ab  Apostolis  usque  ad  nos  durat. 
6?  in  qua  Deus  fecit,  et  adhuc  facit  tot  miracula  irrefutabilia.  7?  in 
qua  Deus  tot  seculis  fidem,  unitatem,  prosperitatem,  disciplinam,  pro- 
bitatem  et  omne  fere  bonum  apud  omnes  status  et  ordines  conseruauit. 
Vae  illis  qui  ex  hac  arca'^  exeunt,  et  se  separant  a  Christi  corpore, 
et  nolunt  esse  filij  matris,  quae  nos  genuit  in  Christo^,  et  cui 
promisimus  in  baptismo  et  iurauimus,  quod  Christo  et  ipsi  uolumus 
esse  fideles.  Et  de  qua  confitemur',  quod  credamus  unam  sanctam 
Gatholicam  Ecclesiam. 

5?  Videt  et  notat  Reuerendissimus,  quod  hoc  ipso  loco  sunt  qui- 
dam  in  fide  imperfecti  et  dubij,  imo  etiam  oues  errantes^:  Vnde 
cupit  cum  Christo  dubios**  Thomas  uisitare'  et  conuertereio.  2?  cupit 
confirmare  fratresi^  infirmos^^^  et  facere  unum  ouile^^  sicut 
Christus  dicebat*^:  Alias  oues  habeo,  quae  non  sunt  ex  hoc 
ouili,  et  illas  oportet  me  adducere,  et^  uocem  meam 
audient,  fiet  unum  ouile,  et  unus  pastor^*.  Vt  autem  hoc 
rectius  fiat,  cupit  tanquam  bonus  et  fidus  pater  omnia  tentare  media, 
et  procedere  cum  illis  in  spiritu  lenitatis^^,  non  utens  statim 
potestate^^  et  uirga,  sed  in  charitate^'^  uera  illos  admonere  et 
instruere,  ut  redeant  in  uiam  ueritatis  et  iustitiae^s,  nec  seipsos 
interimant.    Admonet  igitur  illos  omnes  paterne  et  serio,  ut  cogitent 

a)  Sequitur  salut,  oblitt.  b)  Uoc  v.  supra  versum  scrijitum  est.  c)  Seqtiitur  nos,  oblitt. 

i)  Ita  Guis.  correxit  ex  dubium,  quod  scripserat.  e)  Sequuntur  vv.  reducere  2°,  oblitt.  f)  C.  ipse 
in  margine  scripsit:  loan  10.        g)  Tria  vv.  sqq.  ab  i2)so  C.  supra  versum  scripta  sunt. 


'  Mt  7,  25.     Lc  6,  48.  «  Lc  22,  32.  ^  j  Tim  4,  1. 

*  Cf.  Eccli  16,  15.  ^  2  Cor  2,  17 :  4,  2.  «  Mt  16,  18. 

"  Cf.  Gn  6,  14-22;  7,  1—24;  Hebr  11,  7  etc.  «  1  Cor  4,  15. 

»  1  Petr  2,  25;  cf.  Ps  118,  176.  ">  Cf.  lo  20,  24-29.  "  Lc  22,  32. 

'^  Cf.  Rom  14,  1;  1  Cor  9,  22  etc.  «^  lo  10,  16.  '"■  lo  10,  16. 

'»  Gal  6,  1.  >6  1  Cor  9,  12.  ^'  1  Cor  4,  21. 

'*  Sap  5,  6.     Eccli  34,  22.     2  Petr  2,  2. 


28.  Martii  1568.  551 

ipsi  secum  exemplum  populi  in  hoc  Euaugelio,  qualem  et  quantam 
gratiam  et  benedictionem  acceperint  ex  sua  obedientia  discipulis 
praestita,  et  quam  laete  uixerint  ex  uno  pane  benedicto  cum  magna 
et  communi  consolatione. 

Cogitent  ex  aduerso,  quam  male  illis  semper  acciderit,  et  qualem 
iram  Dei  senserint,  qui  fuerunt  rebelles  superioribus",  et  spirituale 
regimen  perturbarunt.  Maria  soror  Moysi  quia  murmurauit,  nonne 
lepra  percussa'',  Separata  7  diebus^^  Numer.  122,  2?  Core,  Dathan, 
Abyron  a  terra  deuorati,  descenderunt  uiui  in  infernum^, 
quia  contradicebant  Aaron  et  Moysi*.  3?  Oza''  morte  percussus  quia 
tetigit  arcam^  arrogans  sibi  officium  sacerdotale.  4?  mortis  reus 
erat  ozias  Rex^  qui  contemnebat  summum  sacerdotem,  et  eius  de- 
cretum,  Deut.  17.'^  5?  Paulus  tradit  Sathanae  Hymenaeum  et 
Alexandrum,  quia  haeretici  blasphemantes,  1  Timoth.  1.^,  et 
iubet  omnes  haereticos  uitare-,  et  nuUam  cum  illis  habere 
consuetudinem'10.  2  Joan.  Si  quis  uenit  ad  uos  et  hanc  doc- 
trinam  non  adfert  nolite  recipere  in  domum,  nec  Aue  ei 
dixeritis^^i. 

Cogitent  miserandum  statum  imperij,  et  quomodo  in  statu  spirituali 
et  seculari  in  peius  abeunt  omnia,  Nullus  Dei  timor,  nulla  poenitentia, 
deuotio,  fidelitas,  charitas,  honestas,  disciplina,  sed  omnis  iniquitas, 
impudentia,  turpitudo,  impietas  passim  inualescit,  et  semper  maiores 
motus,  contentiones ,  et  mutationes  expectandae.  Non  enim  potest 
mentiri  Christus  omne  regnum  in  se  diuisum  desolabitur, 
das  mit  jm  selbst  zertrennt  wirt  wust^^^,  praesertim  ubi  ho- 
mines  se  separant  ab  Ecclesia,  et  in  causa  religionis  habent  inetlichen''  [?] 
tzwidracht,  Vnde  sequitur  communis  perditio,  domi  et  foris. 

Cogitent  nihil  magis  placere  Deo  et  Christianos  decere,  quam 
unitatem  spiritus^^,  ut  omnes  habeant  cor  unum  et  animam 
unam^*;  nec  unus  currat  huc,  alius  illuc^°,  sed  omnes  uno  ore  et 
corde  glorificent  Deumi^:  eundem  Dei  cultum  sub  uno  Principe  et  in 
eadem  ciuitate  habeant,  sicut  alioquin  habent  unum  deum,  unum 
redemptorem,  unum  spiritum,  unum  baptisma^",  unum  coelum, 

a)  Sequitur  uel,   ohlitt.  b)  C.  hic  in   margine  scripsit :   Num  12.         c)  Haec  3  vv.  a  C.  ipso 

in  margine   addita  sunt.  d)  C.  lapsu   quodam   memoriae  correxit  Ozias   ex   Oza,   quod  Guis.  recte 

scripserat ;  cf.  infra,  adn.  5.  e)  Sequuntur  vv.  Cogitent  miserandum  sta,  oblitt.  f)  Haee  vv., 

incipiendo  ab  2  Joan.,  ah  ipso  C.  in  margine  addita  sunt.  g)  Haec  vv.  germanica  a  C.  ipso  supra 

versum  scripta  sunt.        h)  Sic  Guis.;  unentlichen  ? 


'  Nm  12,  14.  2  cf.  Nm  12,  1  —  15.  »  Nm  16,  32  33. 

*  Cf.  Nm  16,  1—34;  Dt  11,  6;  Ps  105,  16  17. 

5  1  Par  13,  10;  cf.  2  Rg  6,  6—8.  «  Cf.  2  Par  26,  16-23. 

"  Cf.  Dt  17,  9—13.  8  1  Tim  1,  20.  »  Tit  3,  10. 

>«  Cf.  Rom  16,  17;  2  Tim  3,  1-5.  '^  2  lo  10. 

'2  Lc  11,  17;  cf.  Mt  12,  25.  '»  Eph  4,  3.  "  Act  4,  32. 

'^  Erant,    qui   ex  terra  elvangensi   in    pagos  vicinos    excurrerent   ad    contiones 
ministrorum  protestantium  audiendas  etc.  {Giefel  1.  c.  10). 
'6  Cf.  Rom  15,  6.  '^  Eph  4,  4—6. 


552-  Mon.  941  sive  elv.  (3). 

una  biblia,  unum  symbolum,  unam  Ecclesiam,  unum  caput  in  spirituali 
et  seculari  statu. 

Cogitent  ex  aduerso,  quam  sit  Deo  contrarium  et  Christianae 
uocationi  ignominiosum,  ut  rumpant  uinculura  unitatis,  ut  uiuant  inter 
se  non  sicut  fratres  unanimes  ^  in  domo,  sed  sicut  canes  et  feles :  non 
sicut  oues  obedientes^,  sed  sicut  lupi  rapaces^,  dolosae  uulpes*, 
uel  immundae  sues'',  et  rebelles  ac  seditiosi  ciues. 

Vt  autem  certo  uideant  omnes,  quod  Princeps,  non  seipsum,  nec 
suam  utilitatem,  sed  communem  animarum  salutem  et  huius  oppidi 
profectum  quaerat  ac  cupiat^,  statuit  hic  manere  et  gratam  audientiam 
omnibus  dare,  qui  in  causa  fidei  aliquem  errorem  uel  dubium  habent, 
Si  non  ueniant,  forte  uocabit  illos,  ut  ex  parte  sua  nihil  omittat,  quod 
ad  fidum,  sollicitum,  et  benignum  pastorem  spectat.  Aget  autem  cum 
singulis  per  se  et  alios'^  hoc  modo,  ut  nullus  possit  queri,  sed  re  ipsa 
sint  experturi  omnes,  quod  serio  queratur  gloria  Dei  et  salus  ani- 
marum.  Spero  igitur  neminem  fore  tam^  indiscretum  et  immori- 
gerum  —  — 

Hoc  loco  abrumpitur  inceptus  sermo;  fortasse  Canisius  addidit:  Cardinalem,  si 
qui  forte  pertinaces  futuri  essent,  tandem  severitate  in  eos  usurum  esse ;  constat 
certe,  eum  ita  egisse;  v.  supra  p.  190 — 193. 

Hoc  sane  ex  Canisii  verbis,  quae  posui,  intellegitur:  Eum  Elvangae  modestum 
et  suavem  se  praebuisse.  Ita  etiam  ipsius  huius  orationis  parti  secundae  *praefatus 
est:  „Peto,  ut  diligenter  me  audiatis,  nec  dubitetis,  nihil  hic  spectari,  quam  purum 
Dei  honorem,  et  uestrum  omnium  communem  utilitatem,  cuiuscunque  fidei,  con- 
ditionis,  aetatis,  status  et  officij  sitis"  (1.  c.  f.  5P).  Et  in  commentario  contionis 
(2.  Aprilis  1568,  ut  videtur,  habitae),  qua  de  communione  sub  una  et  sub  utraque 
specie  eucharistica  ad  Elvangenses  dicere  incipiebat,  haec  sibi  *notavit:  „Rogare 
auditores  in  primis  ut  malos  affectus  deponant  nec  se  impediant  in  uerbo  Dei  et 
eius  uero  sensu  .2°  ut  audiant  patienter  et  mansuete  3?  ut  ponderent  et  quaerant, 
quae  forte  non  intelligunt.  4?  ut  sinant  se  in  charitate  informari,  potius  quam 
iudicent  et  damnenf   (1.  c.  f.  hQ^). 

941  sive  elv.  (3).      28.  Martii  et  9.  Aprllis  (?)  1568. 

Ex  contionum  commentariis  a  P.  Antonio  Guisano  S.  J.  scriptis  et  ab  ipso 
Canisio  recognitis.     Can.  31  f.  50^*  68^ 

Elvangenses  monet,  ut  sacramenta  a  sacerdotibics  petant,  etiamsi  illi  haiid  hene 
sint  morati. 

Canisius  in  contione  Elvangae  Dominica  IV.  Quadragesimae   sive 

28.  Martii  1568  hahita   evangelium   diei   sive   historiam  5000  virorum 

in  deserto  5  patiibus  et  2  piscibus  per  Christum   satiatorum   ex  evan- 

gelio  loannis  (6,  1 — 15)  depromptam^  ad  panem  eucharisticum  accom- 

wodans:   Est,  inquit,   satis  credere,    quod  Christus   dat   hunc   panem, 

a)  Seqiiitur  crassi,  oblitt. 


'  Cf.  Phil  1,  27;  2,  2.  2  Cf.  lo  10,  3  4. 

»  Mt  7,  15.     Act  20,  29;  cf.  lo  10,  12.  *  Cf.  Lc  13,  32. 

*  Cf.  2  Petr  2,  22.  «  Cf.  1  Cor  10,  33;  2  Cor  12,  14  etc. 

'  Ex  horum  numero  Canisium  fuisse  certum  est. 

»  Cf.  Mt  14,  14—21;  Mc  6,  34—44;  Lc  9,  12-17. 


28.  Martii  et  9.  Aprilis  (?)  1568.  "   553 

et  ad   illum  nos   inuitat,    et  per  illum  nos   uisitat  et   replet   gratia? 

Opus  est  etiam  hunc  panem  accipere   per   manus   ministrorum,    sicut 

populus  hic  accepit  per  manus  Apostolorum,  qui  distribuerunt  panem 

a  Christo  benedictum,  sicut  Christus  illis  iniunxeraf^.  Jta  ministri  Ec- 

clesiae  sunt  dispensatores  mysteriorum  Dei^,  per  quos  Christus 

baptizat  infantes,  confirmat  baptizatos,    absoluit   poenitentes  et   cibat 

communicantes :   utens  in  hoc  ministerio  sacerdotum,    quos   uult  loco 

suo  audiri   et   honoraris.     Nec   opus   est   tales   ministros   aeque    esse 

sanctos  sicut  Apostolos,  idem  est  panis,  idem  Sacramentum,  quod  dat 

Judas  et  Petrus  ^.    Erant  Apostoli  ualde  imperfecti  cum  Christus  uellet 

cibare  turbam   et   reprehensibiles,   quod   magis   spectarent  pecuniam, 

quam    Christi   potentiam ,   non   perfecte   credentes   Christum   uelle    et 

posse  hoc  facere  miraculum  ^,  sed  aeque  uoluit  Christus,  ut  distribuerent 

panem  et   cibarent   populum,    et  exequerentur  suam  uoluntatem.     Si 

minister  est  malus  in  uita^,  cogita  quod  sit  sicut  cophinus   antiquus, 

in  quo  portatur  bonus  panis,    sine   tibi  panem   dari,    et  relinque   co- 

phinum  \    Gute  birren  und  epffel  smecken  wol  auch  aus  dem  holtzem 

schlechtem  schussel  genommen.    Stultus  est,  qui  contemnit  aurum  uel 

gemmam  cum  illud  [sicj  inuenit  in  luto.    Cogita,  sic  Deum  uelle,  uf 

honoremus  etiam  in  malis  ministris  potestatem,  quae  solum  a  Deo 

est^  et  noli  iudicare  alienum  seruum'^. 

SimiUter  Canisius  in  contione  Elvangae  aliquanto  post  (9.  Aprilis 

1568,  puto)  hahita,  qua  peccatorum    confessionem  a  Christo   institutam 

et   in    ecclesia    retinendam    esse    demonstrabat  (v.  supra  p.  546),   hoc, 

praeter  alia,  protulit:  Dicunt,  multi  sunt  abusus  in  confessione,  neque 

tutum  est  credere  confessarijs.    Sed  multi  abutuntur  uino,  nec  tamen 

tu  propterea  uis*'  aquam  bibere  et  uino  abstinere.    Confessio  est  sicut 

aqua  per  ciuitatem   transiens,    et  multae   sordes   in  eam   influunt,    et 

tamen  utilis  est,  ad  lauandum,  coquendum,  pinsendum. 

Ita  Canisius  etiam  in  *contione,  quam  de  peccatorum  confessione  superioribus 
annis  vel  habuit  vel  habere  voluit:  „Dico  de  Confessione.  Bona  est  confessio  si 
quis  ea  legitime  vtatur  et  non  curet  alios  ea  male  vtentes  siue  Ecclesiasticos  siue 
seculares.  Exemplum  dare  possum  ein  frischer*^  vnd  reiner  floss  .  transeuntem  per 
ciuitatem;  abijcitur  in  illum  uaria  immundities  stercora.miss^scherben  holtz  vnd  stein. 
An  propterea  ex  eadem  aqua  non  debent  brauen  baden  waschen  vnd  Kochen.  2?  Nonne 
stultitia  est  abijcere  das  beschisne  perlen,  et  prudentia  est,  margaritam  von  vnflaet 
reinigen  vnd  wert  halten"   (ex  commentario  manu  ignota  scripto;  1.  c.  f.  l^**). 

a)  Sequitur  Nam,  oblitt.  b)  Sequitiir  quo,  oblitf.  c)  Sequens  sententia   mcinu  ipsitis  C.  in 

margine  addita  est.       d)  Sequitur  per  vel  pro,  oblitt.      e)  Hoc  v.  ab  ipso  C.  supra  versum  scriptum  est. 
f)  Duo  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  siint.        g)  Sequitur  vnd,  oblitt. 


>  Cf.  Mt  14,  19;  Mc  6,  41;  Lc  9,  16.  ^  i  Cor  4,  1. 

»  Cf.  Mt  10,  40;  Lc  10,  16;  lo  13,  20. 

■*  Cf.  S.  Augustini  in  loannis  Evangelium  Tractatum  VI,  c.  1,  n.  7  8;  locum 
posui  Can.  IV  558*. 

^  „Ait  autem  ad  illos:  Vos  date  illis  manducare.  At  illi  dixerunt:  Non  sunt 
nobis  plus  quam  quinque  panes,  et  duo  pisces:  nisi  forte  nos  eamus,  et  emamus  in 
omnem  hanc  turbam  escas" :  Lc  9,  13;  cf.  Mc  6,  36  37;  lo  6,  7  —  9. 

6  Rom  13,  1 ;  cf.  Sap  6,  4.  '^  Rom  14,  4. 


554  Mon.  942  sive  elv.  (4).    24.  Aprilis  1568. 

His  Canisii  verbis  confirmatur  et  illustratur,  quod  aliunde  quoque  constat: 
Multos  ecclesiasticos  Germaniae  eo  tempore  in  magno  contemptu  fuisse.  Neque  id 
mirum  esse  potest;  cardinalis  Otto  Truchsess  Dilingae  in  synodo  dioecesana  m.  lunio 
a.  1567  liabita  questus  est,  quod  ^Abbates,  Praelati  et  Parochi"  „compotationibus  et 
ebrietatibus  magnos  et  parvos  saepe  scandalizarent"  [J.  A.  Steiner,  Synodi  dioecesis 
Augustanae  II,  Mindelhemii  1766,  378).  Ita  loannes  Raitner  parochus  elvangensis. 
cum  e  sacro  suggestu  catholice  dixisset,  in  publicis  tabernis  contra  dixerat;  semel 
atque  iterum  homines,  qui  eum  vino  vel  ovi  donaverant,  peccata  non  confessos  ad 
mensam  eucharisticam  admiserat,  civis  cuiusdam  elvangensis  filiam  uxorem  duxerat, 
ebriositati  paene  cotidie  indulserat;  anno  tandem  1563  parochia  eiectus  est  {Givfel 
1.  c.  10-11). 

943  sive  elv.  (4).      24.  Aprilis  1568. 

Ex  autographo,  quod  est  Monachii  in  archivo  regni  bavarici,  Cod.  ^Augsb. 
Hochst.  II.  C/5  n.  91"  f.  337. 

Cardinalis  Triichsess  postridie  sui  ex  praepositura  sua  elvangensi  reditus  Ba- 
variae  duci  scribit:  Ex  50  fere  viris  feminisque  lutheranis  26  absohUionem  petisse ; 
divitem  quandam  mulierem  primimi  pertinacem  fuisse,  deinde  autem  ex  Canisii  mani- 
bus  eucharistiam  sub  una  specie  sumpsisse.  Caeteros  abire  iiissos  esse,  alios  post 
1  mensem,  alios  post  2,  alios  post  3  etc,  ita  tamen,  ut  bona  primum  vendere  jjossent, 
Postrema  Canisii  contione  reliquis  ad  fidetn  reductis  duos  alios  additos  esse.  Ca- 
nisium  et  contionando  et  alia  officia  praestando  rem  catholicam  plurimum  adiuvis$e. 

Cardinalis  Otto  Truchsess  episcopus  augustanus  et  praepositus  el- 
vangensis  Alherto  V.  Bavariae  duci  haec,  praeter  alia,  scripsit  Dilinga 
24.  Aprilis  1568:  Sonst  bin  ich  erst  gester  von  Elwangen  her  kommen. 
Aldo  hab  ieh  raitt  Gotts  gnad  meins  erachtens  nitt  wenig  ausgericht, 
Nemblich  auss  ongefer  50.  burgern  und  burgerin,  so  der  neuwen 
secten  angehangen  26.  bekort,  die  sich  haben  absoluieren  lassen. 

Die  vbrige  seind  all  aussgeschafft  nach  und  nach  und  inen 
von  mir  vergunt  das  irich  zu  uerkauffen  oder  do  si  nitt  kauffleutt 
finden  so  hab  ich  mit  dem  Capitel  gehandlet  das  man  si  suU  auss- 
losen,  domitt  si  nur  hinweg  kemen,  das  haben  si  danckbarlich  an- 
genommen. 

Vnd  haben  ettlich  auss  inen  nemblich  die  ersten  ain  monat  zill 
nach  Osteren,  deren  seindt  sechs  aber  ain  frauw  darauss  welche  die 
reichischt,  hatt  sich  sether  bekort,  und  am  Afftermontag  nach  Osteren  ^ 
absoluieren  lassen  vnd  vom  Canisio  das  haylig  Sacrament  in  ainer 
gestalt  genommen. 

Die  vbrige  haben  in  gleicher  anzall  alweg  ir  funpf  zum  wenigisten 
ire  zil,  Den  ander,  den  tritten,  vierten,  funpften  monat  nach  Osteren 
80  lang  biss  si  gar  hinauss  kommen,  Man  hofft  aber  wann  die  Redlis- 
fiert  hinauss  kommen  Es  werden  noch  vil  reuocieren  und  hier  zwischen 
sich  och  bekoren. 

Gott  hab  lob  und  Danck  Der  fromb  Canisius  hatt  gar  vil  nuttz 
mitt  predigen  und  sonst  aldo  geschafft,  und  in  seiner  lesten  predig 
zu  den  vorigen  noch  .2.  bekort. 


1  Feria  III.  Paschatis  sive  20.  Aprilis. 


Mon.  943  sive  herb.  (1).    M.  Martio  et  Aprili  1568.  555 

D. 
MOMUMEIVTUM  HERBIPOIiENI^E  CANISII. 

943  sive  hei-b.  (1).      M.  Martio  et  Aprili  1568. 

Ex  archetypo.     Ass.  Gerni.  Fund.  I  f.  337''— 338\ 

Per  Franconimn  ferunt,  Canisium  ad  LufJieri  castra  transisse.  Qui  Herhipoli, 
episcojw  auctore,  calumniam  ipse  diluit, 

In  relatione  qiiadam,  quae  ^Herbipolensis  Collegij  Exordia"  in- 
scripta,  suh  exitum  saecidi  XVI.  HerbipoU  ah  aliquo  Societatis  homine 
composita  Romamque  ad  praepositum  generalem  missa  est,  haec  nar- 
ratitur  in  a.  1568:  Ver  iam  processerat  quando  tota  Franconia  Hae- 
reticorum  arte  circumlatus  rumor  ibat  P.  Petrum  Canisiura,  cuius  et 
autoritas  et  nomen  tum  in  Germania  sane  maximum  erat,  foedissimo 
apostasiae  genere,  Catholica  deserta  fide  transijsse  ad  Lutheri  castra. 
Cuius  nuncij  fama  sic  pectus  Episcopi^  effodit,  nullam  vt  sibi  quietem 
relinqueret  cum  nihil  in  praesentia  occurreret,  quo  vanitatem  rumoris 
conuelleret,  Degebat  ijs  dieb.  P.  Canisius  Elwangae  oppido  Augustanae 
Dioecesis  Praepositura  nobili,  ibique  concionibus  ac  reliquis  officijs 
rem  Christianam  atque  Catholicam  sustentabat.  Fridericus  interea  dum 
inuestigandi  finem  non  facit,  denique  mendacio  discusso,  omnia  de  Patre 
explorata  tulit;  quare  maximo  delibutus  gaudio  renunciasse  nostris  vera 
non  contentus,  vt  ruborem  et  dedecus  etiam  aduersarijs  afferret,  ipsum 
e  vestigio  Canisium  Elwanga  suo  sumptu  euocandum  curauit,  qui  cum 
XIP  [?]  April.  Wirceburgum  accessisset^,  Dominica  Quasimodo  in  aede 
primaria  de  S.  Catholica  Ecclesia  pro  concione  ad  populum  dixit. 

Praeter  contionem  Dominica  ^Quasimodo"  sive  25.  Aprilis  Herbipoli  in  ecclesia 
cathedrali  habitam  altera  contio  a  Canisio  26.  vel  27.  Aprilis  1568  in  pago  quodam 
episcopatus  herbipolensis  (Eifelstadii?)  habita  est;  v.  supra  p.  185. 

Canisium  ter  ad  frequentissimam  contionem  verba  fecisse  affirmat  Sacchinus, 
Can.  255—256;  id  quod  fortasse  ex  Canisii  litteris  1.  Maii  1568  datis,  quae  postea 
perierunt  (v.  supra  p.  189),  hausit.  Idem  Sacchinus  litteris  commentariisve  eiusdem 
fere  aetatis,  puto,  usus  est,  cum  de  contionum  illarum  argumentis  haec  referret : 
Canisius  ,apparet  in  suggestu:  sacrosanctae  se  Romanae  Ecclesiae  filium,  discipulum, 
defensorem  profitetur.  Aduersarios  inanibus  iraaginibus ,  vanisque  commentis ,  vt 
qui  veritate  non  possent,  grassantes,  in  eam,  quam  fecerant,  deiecit  foueam :  ementi- 
toque  inuolucro  palam  explicato ;  simul  totam  eorum  falsae  doctrinae,  ac  figmentorum 
fabricam  ante  oculos  ponit:  vt  nihil  ex  mendacio  aliud  lucrarentur,  quam  vt 
cognoscerentur,  haberenturque  mendaces"   (Hist.  S.  J.  HI,  1.  4,  n.  193). 

Hoc  Canisii  factum  postea  a  biographis  nonnullis  poetice  amplificatum  est ;  ut 
cum  Daurignac  scribit:  ,Un  jour,  on  voit  le  Pere  Canisius  parcourant  les  rues  de 
Wurtzbourg  et  invitant  le  peuple  a  le  suivre  a  ia  cathedrale.  En  quelques  instants, 
toute  la  ville  est  avertie  de  V  arrivee  subite  du  grand  apotre,  et  toute  la  population 
veut  le  voir  et  1'  entendre.  La  cath^drale  est  trop  etroite  pour  contenir  la  foule  qui 
se  presse,  et  le  grand  Canisius,  encore  tout  couvert  de  la  poussiere  du  chemin,  est 
en  chaire"  etc.  (I.  c.  310). 

a)  Vide  infra,  adn.  2. 


•  Friderici  a  Wirsberg. 

2  Canisium  Herbipolim  ante  20.  Aprilis  non  venisse  certum  est  (v.  supra  p.  547). 
Volebatne  historicus  ille  scribere  „XXII.  April."  ? 


556  Mon.  944  sive  ing.  (1). 

Caeterum  Dr  Franciscus  Xarenns  Himmelstein  (qui  postea  cathedralis  ecclesiae 
herbipolensis  praepositus  fuit)  in  libro  ^Reihenfolge  der  Bischofe  von  Wiirzburg" 
(Wiirzburg  1843),  cui  ipse  Georgius  Antonius  Stahl  episcopus  herbipolensis  praefatus 
est,  de  Canisio  scribit  (p.  139):  ^Auch  das  Frankenland  seguet  sein  Andenken  und 
ehret  ihn  mit  dankbarem  Herzen  als  einen  seiner  Apostel." 

Ad  nionnmenta  Canisii  herhipolensia  pertinent  etiara  aliqua  ratione  mon. 
1012  1023  1073. 

E. 
MOXUMEIVTA  IXGOI.STADIE1VSIA  CANISII. 

944  sive  ing.  (1).      7.  et  9.  Septemhris  1567. 

Ex  Codice  „0  I  Nro.  4"  (qui  Acta  facultatis  philosophicae  sive  „artisticae'' 
universitatis  ingolstadiensis  ad  a.  1667 — 1690  pertinentia  complectitur)  p.  8 — 13. 
Exstat  Monachii  in  archivo  universitatis.  Codice  in  hac  controversia  enarranda  usi 
sunt  Prantl  1.  c.  I  232  atque  (accuratius)  Mederer  1.  c.  I  306  et  Pfleger,  Eisengrein  86. 

In  controversias  Ingohtadii  in  facultate  artium  exortas  Canisius  ct  Eisengreinius 
a  duce  constituuntur  arbitri.  Coram  quibus  Socii  in  collegarum  gratiam  redeunt  et 
omnibus  facultatis  honoribus  et  oneribus  se  abdicant,  solo  docendi  munere  contenti 
futurl.  Quae  et  a  duce  et  a  facultate  approbantur,  moderatione  tamen  adhibita. 
Canisius  professores  cenae  adhibet. 

Prooemium.  Quo  facilius  haec  universitatis  ingolstadiensis  acta  intellegantur, 
hic  pono  *commentarium  sive  relationem  de  rebus  facultatis  artium  ingolstadiensis 
sub  m.  Octobrem  vel  Novembrem  1564  consci-iptum  a  P.  Alphonso  Guttierez  sive 
Pinedano  S.  J.  homine  docto  et  singulariter  pio,  qui  sub  ni.  Maium  a.  1562  ibidem 
logicam  tradere  coepit  {Can.  III  435)  et  in  eo  munere  minimum  duos  annos  perstitit; 
m.  Martio  a.  1565  ob  infirmam  valetudinem  ex  universitate  abiit  {Can.Y  89);  haud 
multo  post  e  vita  cessit  (1.  c.  221).  Ex  hoc  enim  commentario  intellegitur,  quam 
misere  studia  philosophica  eo  tempore  Ingolstadii  iacuerint,  et  quantas  difficultates 
Socii,  qui  in  universitate  professores  agebant,  passi  sint.  Commentarium  pono  ex 
autographo,  cui  P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  adnotavit,  P.  Alphonsum  Pinedanum  logicae 
professorem  ipsius  auctorem  esse  (Germ.  Sup.  Fund.  II  f.  184" — IS^*") ;  quo  tempore 
compositus  sit,  ex  ipsis  rehus,  quae  in  eo  proferuntur,  conici  potest.  Ita  igitur 
Pinedanus  de  facultate  artium  sive  potiua  de  consilio  (senatu)  huius  facultatis  (hoc 
enim  ab  eo  significari  facile  patet): 

jFacultas  promouendos  examinat,  eosque  in  baccalaureos  et  Magistros  promouet, 
in  statutis  huc  spectantibus  aut  omnibus  aut  plaerisque  dispensare  potest,  stipendia 
philosophiae  studiosis  destinata,  (quae  sunt  bene  24  et  vltra)  distribuit  stipendia- 
torumque  curam  habet,  Ab  illis  etiam  ea  auferre  potest  si  non  recte  se  gesserint. 
Jnde  singulis  semestribus  artium  decanus  eligitur,  inde  statuta  prodire  debent  eandem 
professionem  concernentia,  et  eorura  custodia  atque  obseruatio.  .  .  .  Ad  haec  pars  est 
vna  ex  quatuor,  quibus  senatus  academicus  constat,  vbi  omnia  negotia,  et  causae 
etiam  ciuiles  ad  eandem  Academiam  pertinentia  decernuntur.  .  .  .  Sunt  autem  nunc 
in  praedicta  facultate  tantum  tres,  post  aliquod  tamen  tempus  nobis  etiam  exclusis 
quinque  futurj  ^.    Nam  duo  alij  non  ita  pridem  ad  gremium  sunt  admissi."  .  .  . 

„Antea  quam  quis  eo  [i.  e.  in  facultatem]  recipiatur,  in  gremio  aliquamdiu  morarj 
solet,  (Gremium  vocant  quoddam  veluti  praeambulum  ad  facultatem  vbj  non 
exercentur  omnia  illa  facultatis  munera  sed  ea  tantum,  quae  ad  promouendorum 
examen  spectant,  et  hoc  non  tanta  authoritate  quanta  ab  ijs  qui  sunt  facultatis, 
imo  nec  omni  ex  parte,  vt  ex  examinibus  quibus  interfuimus  deprehendimus.  Ad 
hoc  admittendus  necessum    est  vt   sit   artium  magister,    vt   semel   publicis   disputa- 


*  Quot  et  qui  in  senatum  academicum  et  in  consiliura  facultatis  artiura  ex 
legum  sive  ^statutorum"  praescripto  recipi  vel  debuerint  vel  potuerint,  vide 
Can.  IV  569. 


t> 


7.  et  9.  Septembris  1567.  557 

tionibus  praesit,  nullusque,  vt  finiani,  id  expetit,  qui  ad  facultatem  non  aspirat). 
Jnde  igitur  ad  facultatem  ascenditur,  prius  tamen  iterum  publicis  disputationibus 
praeesse  necessum  est,  et  legitimi  thori  testimonium  ostendere,  Nou  autem  requiritur 
sit  professor  licet  hoc  multum  ad  reiir  faciat,  quoniam  professores  id  muneris,  si 
caetera  praestiterint,  suo  iure  postulare  possunt." 

,Hic  auditores  sunt  voluntarfj,  audiunt  cnim  pro  arbitratu  qui  volunt,  quod 
quando  et  quamdiu  volunt,  nulla  sunt  exercitia  literaria,  nulkis  ordo,  etenim  simul 
dialecticam,  philosopbiam  naturalem,  moralem  et  nonnuUi  etiam  Jurisprudentiam, 
alij  Theologiam,  alij  Medicinam  et  ni  fallor  alij  etiam  Rhetoricem,  Poesin  imo  et 
Grammaticam  simul  audiunt";  auditores  ,fere  omnes  sunt  rudes  ineptique";  Jacillime 
deficiunt  a  scholis".  Professores,  praeter  nostros ,  sunt  quinque;  e  quibus  unus 
grammaticam  docet,  eamque  singulis  diebus  per  unam  tantum  horam^;  unus  tradit 
Poesin"  ^  unus  rhetoricen  ^  unus  philosophiani  moralem  *,  unus  philosophiam  natu- 
ralem^;  atque  hi  duo  „facultatis  artisticae"  sunt;  quibus  accedit  venerabilis  quidam 
senex,  qui  grammaticam  tradit  et  collegarum  sententiam  sequi  consuevit**. 

Inter  hos  tres  dux  et  princeps  est  ille,  qui  ob  ingenii  et  doctrinae  magni- 
tudinem  apud  totam  universitatem  multum  valens  nuper  etiam  utriusque  iuris  doctor 
est  promotus'';  neque  tamen  is  diu  Ingolstadii  videtur  esse  mansurus.  Duo  illi 
philosophiae  professores  haud  ita  diligentes  sunt  in  docendo  et  argumenta  saepe 
mutant;  unus  nunc  ,Marsilium  Hispanum «  de  concordia  Aristotelis  cura  Platone" 
interpretatur;  alter  ^Dialecticam  Petri  Rami  Parisiensis"  ^  explicare  coeperat;  at 
„secunda  aut  ad  summum  tertia  lectione  auditores  defuere";  quare  brevi  post  „tracta- 
tionem  de  admirandis  naturae  secretis"  orsus  est;  his  duobus  professoribus  ^audi- 
tores  sunt  paucissimi,  vix  assidui,  (auspicia  lectionum  excipio)  tres  aut  quatuor"  ; 
nos '"  semper  plures  habemus;  atque  nunc  quoque,  „scholis  dissipatis"  ",  10— 12  ha- 
bemus,  „qui  si  alios  inspiciamus  studiosissimi  haberi  debent".  Ita  fit,  ut  in  scholis 
theologiae  et  medicinae  pauci  auditores  sint  iique  „non  idonei". 

,Jn  hac  ciuitate  tantus  professoribus  honor  defertur,  vt  eorum  minimus  in 
templis  et  publicis  actis  etiam  consules  ciuitatis  et  sacerdotes  omnes  excepto  par- 
ocho,  qui  ex  priuilegio  adhuc  in  sua  ecclesia  post  Theologos  locum  tenet,  antecedat." 

^Nostri  hic  omnia  paulatim  reformare  debent,  quod  facere  extra  facultatem 
constituti  nequaquam  possunt,  quia  alias  nullam  ad  id  habent  potestatem  coactiuam, 
nullamque  authoritatem  ad  sanciendum  ea,  quae  philosophica  studia  spectant.  Cae- 
terum  difficultas  in  externis  posita  est,  Hoc  enim  vnum  nobis  est  impedimento  quo 
minus  fructum  quem  vellemus  faciamus,  Quoniam  velimus  nolimus  habenda  est  ex- 
ternorum  ratio,  cum  quibus  vna  Vniuersitatem  moderamur.  Jgitur  si  quis  recte  suo 
fungatur  munere,  timenda  illi  sunt  odia,  dissentiones,  animi  anxietates,  molestiae  et 


>  Wolfgangus  Gotthardus,  mortuus  Ingolstadii  24.  Novembris  1564  {Mederer 
1.  c.  1  224  291). 

-  Vitus  lacobaeus  (Mederer  1.  c.  I  265  272  310). 

3  loannes  Albertus  vel  Guilielmus  Wispeck  {Mederer  1.  c.  294  318.  Can.  IV  733 
1001—1002). 

^  Wolfgangus  Zettel  {Mederer  1.  c.  I  224  293). 

*  Sebastianus  Reisacher;  cf.  infra,  adn.  7.  «  Gotthardus. 

■^  Sebastianus  Reisacher  philosophiae  et  iuris  utriusque  doctor;  qui  ipso  anno 
1564  Burghusium  (Burghausen)  discessit,  ut  ibi  „regiminis  ducalis  assessorem"  et 
consiliarium  ageret  {Mederer  1.  c.  I  292  329). 

8  Significare  volebat,  puto,  Marsilium  Ficinum  (f  1499)  fiorentinum,  philo- 
sophum  platonicum. 

9  Petrus  Ramus  (f  1572),  qui  a.  1562  a  catholica  religione  ad  Calvinismum 
defecerat,  singularem  quandam  philosophiam  commentus,  aristotelico-scholasticam 
vehementer  impugnabat. 

'"  Pinedanus  logices  scholam,  quam  ipse  habebat,  dicere  videtur. 
1'  Ob  pestilentiam  ?     Cf.  Can.  IV  509. 


558  Mon.  944  sive  ing.  (1). 

id  genus  alia,  Jdque  potissimum  in  examinandis  approbandis  reijciendisue  ad  pro- 
motionem  aspirantibus,  Paucissimi  enim  sunt  aut  fortasse  nuUi  qui  pro  meritis  in- 
signiantur,  Jam  si  quem  reijeceris  tibi  succensebunt,  permolesteque  ferent,  et  forsan 
tua  sententia  non  obtinebit,  quuni  alij  externi  examinatores  plures  numero  existant, 
et  pauperes  sint,  qui  proinde  emolumentis  ex  promotione  prouenientibus  priuarj 
difficillime  patientur.  Sunt  praeterea  ijdem  quadam  nimia  pietate  ac  misericordia 
praediti,  quae  iusticiam  penitus  obscurat  et  euertit,  Hic  praecipua  difficultas  consistit. 
Accedit  huc  non  esse  ita  raram  sicut  in  alijs  facultatibus  promotionem,  imo  vero 
singulis  trimestribus  Baccalaurei  singulisque  semestribus  magistri  creari  solent  adeo 
vt  plures  hic  magistri  euadant  quam  fuerunt  discipuli  et  auditores  *.  Nam  anno 
praecedenti  viginti  quatuor  prima  philosophiae  laurea-  insigniti  fuerunt,  cum  tamen 
vt  antea  dixi,  vix  duo  aut  tres  assidue  sint  auditores.  Dicet  ergo  aliquis,  si  tam 
incei'tus  est  vtilitatis  euentus,  cum  aliorum  suflfragia  nostra  excedant  inconsultum 
videtur  rem  huiusmodi  discriminibus  subiectam  aggredj.  Huic  ego  respondeo.  Vnius 
solum  ex  nostris  praesentiam  per  dei  gratiam  plurimum  apud  illos  valituram,  etiamsi 
nec  approbet  aut  reprobet  nec  quicquam  loquatur,  Non  enim  audebunt  viri  alioqui 
modesti  et  verecundj  contra  facultatis  leges  et  rectam  rationem  aliquo  e  nostris 
praesente  aperte  facere.  Quod  si  reniti  velit  et  eorum  sententijs  se  opponere  nescio 
an  eius  authoritatem  vllo  modo  contemnerent  tum  quia  nostros  plurimi  faciunt,  tum 

etiam  quia  in  publicis  promotionum  actibus  nec ^  habei'e  nec  illam  particulam 

omnibus  approbantibus  proferre,  nec  in  questionum  ipso  promotionis  die  venti- 
landarum  charta  nomen  illius  excudere  fas  esset,  Quod  tamen  praetermittere  et 
odiosum  et  indecorum  esset.  Et  ne  inexpertus  loqui  videar  referam  quid  proxime 
praecedenti  promotione  alterius  ex  nostris  professoris  praesentia  ^  acciderit ,  Alter 
enim  tunc  forte  aegrotabat  *.  Jlli  timentes  se  aliquid  rigoris  in  eo  experturos  librum 
constitutionum  secum  adferunt  et  antequam  singulorum  sententias  circa  exaniinatos 
reprobandos  aut  approbandos  Decanus  peteret  certa  quaedam  capita  inde  recitat, 
Vnum  ex  iliis''  propter  quod  vt  existimo  allatus  est  liber,  continebat,  rationem 
habendam  esse  spei  futuri  studij,  Qua  praesens  defectus  si  quis  fuerit  debeat  com- 
pensarj,  et  hoc  vno  perfugio  ad  quosuis  admittendos  vti  videntur,  Jlle  vero  post- 
quam  alij  nullum  se  renuere  propter  spem  futurorum  progressuum  responderant 
interrogatus  benignius  quam  potuit  dixit  se  nou  vidisse  constitutiones  nec  huius 
Accademiae  consuetudinem  satis  callere,  nec  facultatis  esse,  cui  hoc  munus  proprium 
esse  videbatur,  et  praeterea  nouellum  esse,  ipsos  vero  in  ea  palestra  veteranos 
diuque  exercitatos.  Adhec  se  nolle  aut  quemquam  reijciendo  laedere,  aut  ratione 
non  bene  perpensa  admittendo  suam  conscientiam  grauare,  ac  proinde  eos  rogare, 
ne  suam  sententiam  re  iam  ab  ipsis  definita  parum  profuturam  expectarent,  totam- 
que  curam  se  in  eos  libenter  reijcere  (sic  enim  instructus  erat  a  Reuerendo  patre 
nostro  Prouinciali  ^  cum  quia  incerti  eramus  sicut  et  modo  an  facultatis  simus 
futurj,  tum  ne  initio  duri  videremur)  illi  contra  vrgere  vt  quod  sentiret  libere  pro- 
ferret,  ille  adhuc  se  excusare  et  reniti  quanto  melius  poterat,  tandem  vt  consensum 
extorquerent  ni  fallor  decreuerunt  indoctiores  quosdam  vocandos  seorsimque  monendos 
ac  reprehendendos,  quod  ita  ignauiter  studuissent,  ac  idcirco  ni  repulsam  pati  malint 
se  in  manibus  Decani  promissuros  per  annum  strenuam  operara  philosophicis  studijs 
impensuros.  Quod  confestim  factum  est,  non  sine  magna  candidatorum  admiratione, 
eatenus  enim  nihil  simile  visum  est,  Duos  praeterea  coram  alijs  competitoribus  lau- 
dandos  qui  caeteris  doctrina  excellebunt,  Horum  prinius  fuit  Albertus  Hunger,  qui 
a)  Sequuntur  vv.  aliqua  ohscurius  scripta.        b)  illius  arch. 


'  Pinedanus   iam    dixerat   aliquanto   supra:    Ob   magnam    universitatis    ingol- 
stadiensis  auctoritatem  ,ex  alijs  locis  pro  gradibus  huc  confluunt". 
^  Baccalaureatu.  ^  Ipsius  Pinedani,  puto. 

*  Vel  P.  Henricum  Arboreum  vel  Fr.  loannem    Dominicum  Facciardum   signi- 
ficari  puto ;  cf.  infra  p.  559'. 

*  Petro  Canisio. 


7.  et  9.  Septembris  1567.  559 

hinc  Romam  profectus  est^.  His  ita  constitutis  Decanus  nostri  responsum  vrget, 
qui  tamen  dissiniulans  aliorum  colloquijs  interpositis  nihil  respondit,  et  ita  res 
transacta  est."  .  .  . 

,Ex  parte  nostra  est  vna  alia  difficultas  nimirum  loci  et  officij  instabilitas. 
Jnterdum  enim  ex  vno  officio  in  aliud  mutamur,  Quod  vt  audio  non  solum  facultatj, 
verum  etiam  toti  Academiae  et  ipsi  Principi  vehementer  displicet,  sed  hoc  parum 
esset,  nisi  inde  aliud  proueniret,  quod  multo  maius  est,  Etenim  huiusmodi  mutationi- 
bus  fructum  vel  omnino,  vel  saltem  magna  ex  parte  impediri  necessum  esset. 
Antea  enim  quam  quis  eorum  quibus  opus  est  intelligentiara  assequatur  multum 
temporis  elabitur,  Quod  si  tunc  illi  discedendum  foret,  aut  paulo  post,  nuUus  fructus 
emergei-et.  Addo  quod  non  statim  animorum  beneuolentia  et  authoritas  conciliatur 
quam  magnopere  referre  ad  nostrum  institutum  certum  est."  Posset  quidem  effici, 
ut  dux  Socios  statim  in  facultatem  recipi  iuberet;  neque  dubium  est,  quin  academici 
id  facturi  essent.  Sed  si  ita  ageremus,  qua  fronte  postularemus  a  reliquis,  ut  uni- 
versitatis  leges  servarent?  Neque  ea  ratione  Sociis  reliqua,  quibus  indigent,  tri- 
buerentur,  ut  rerum  experientia  docet.  „Duo  ex  nostris-  ante  annum  in  giemium  recepti 
fuere  et  ante  sex  menses  ad  facultatem  se  recipi  petiuerunt,  admissique  sunt,  ea 
tamen  lege  vt  prius  [testimonium]  legitimi  thori  ostenderent,  in  quo  vno  se  dispensare 
non  posse  dixerunt,  Vnde  nisi  id  alteri '  defuisset  .  .  .  ab  eo  tempore  in  eam  recepti 
fuissent.  Neuter  tamen  hactenus  est  receptus,  quia  etiam  ille  qui  habet  nondum 
ostendit,  quoniam  ita  Sanctae  obedientiae  visum  est.  Jn  reliquis  magnam  bene- 
uolentiam  et  amicitiam  nobis  semper  ostendunt,  magnoque  nos  prosequuntur  honore 
et  reuerentia,  maximoque  etiam  honori  et  vtilitati  toti  facultati  nos   futuros  aiunt." 

Haec  ostendunt,  Canisium  iam  aliquanto  tempore  ante  a.  1567  paci  potius  in 
universitate  ingolstadiensi  servandae,  quam  Sociorum  auctoritati  ibidem  amplificandae 
studuisse.  Neque  tamen  ille  impedire  potuit,  quominus  difficultates  etiam  ex- 
acuerentur.  Ita  sane  P.  Martinns  Leuhenstain  collegii  rector  Ingolstadio  1.  lulii 
1567  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  de  P.  Henrico  Arboreo  et  M.  Carolo 
Ursino  logicae  et  philosophiae  professoribus  *scripsit:  ^Habuimus  etiam  litem  quandam 
cum  facultate  artistica,  extei-ni  enim  qui  in  ea  sunt  haetenus  omnia  clam  nostris 
irapune  fecerunt,  clanculum  promouendo, . . .  nostros  fere  in  omnibus  contemnendo  etc. 
Hoc  uero  tempore  cum  essent  examinandi  magistrandi  et  M.  Arboreus  .  .  .  esset  sub 
cura  medici,  et  M.  Caroius  iure  deberet  etiam  examinare,  sparserunt  famam  per 
oppidum,  oranibus  modo  licere  petere  gradum,  inuentam  etenim  rationem,  qua  Jesuitae 
omnes  excluderentur.  Quod  cum  iudicaremus  cedere  in  infamiam  non  professorum 
nostrorum,  sed  totius  Collegij,  Coepimus,  praeter  alia,  petere  locum  M.  Carolo  iure 
debitum,  quera  cum  iudicaute  pleno  senatu  academico  iam  haberemus,  sparserunt 
iterum  nouam  fabulam,  eum  scilicet  tantum  ex  gratia  admissum.  Tunc  et  hoc,  et 
alia  quae  hactenus  semper  desiderauimus  ab  illis  extorsimus:  nimirum  quod  M.  Ca- 
rolus  iure  suo  sit  examinator,  quod  cognoscant  nostros  sibi  in  omnibus  aequalis 
potestatis  cum  ipsis,  videlicet  quod  sunt  in  gremio,  cum  alijs,  vt  vocant,  gremialibus, 
quod  de  facultate,  eodem  modo,  vt  reliqui  :  tertio  vt  teneantur,  quotiescumque  nostri 
petierint  reddere  rationem  dati,  et  accepti  :  tandem  vt  nostri  professores  ipso  facto, 
cum  praestanda  praestiterint,  sint  de  facultate  artistica,  et  qui  inter  quatuor  seniores 
reperiuntur  de  eonsilio  vniuersitatis,  et  alia  nonnuUa  etiam  huc  spectantia.  Et  ista 
omnia  quam  primum  referentur  in  acta  partim  vniuersitatis  partim  uero  artisticae 
facultatis,  vnde  speraraus  in  posterura  sine  difficultate  nos  magna  pace  fruituros, 
sicut  cum  theologis  fruimur,  semper  enim  hactenus  cum  istis  hominibus  fuit  conten- 
dendum"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII  f.  211). 


'  In  collegium  germanicum  {Steinhuber  1.  c.  P  78). 

^  P.  Henricus  Arboreus  litterarum  graecarum  professor  et  Fr.  loannes  Do- 
minicus  Facciardus    neapolitanus,   professor   physices  {Can.  IV  400'  44P  585  937). 

^  Facciardo  {Can.  IV  937).  Attamen  hic  quoque,  inquit  Pinedantis,  huiusraodi 
testiraoniura,  si  velit,  „facile  habere  potest". 


560  Mon.  944  sive  ing.  (1). 

Facultas  artiuni  haec  constituit  30.  lunii  1567 ;  decrevit  simul,  ut  restitueretur 
mos  antiquus,  quo  consilium  facultatis  sex  habebat  senatores,  atque  ita  Ursinus,  cum- 
priraum  disputationi  publicae  praefuisset,  in  consilium  reciperetur.  At  breves  hae 
indutiae  fuere.  Aliquot  hebdoniadis  post  facultas  cum  duce  de  lesuitis  est  con- 
questa  {Prantl  1.  c.  I  231),  et  bellum  academicum  ea,  quam  Canisius  ipse  descripsit, 
ratione  (v.  supra  p,  26  40)  exarsit. 

De  pace  tandem  inita  haec  in  Actis  facultatis  artium  iussu  ipsius 

facultatis  a  M.  Friderico  Landauo  (Landauer)  „humanitatis  professore" 

7.  Octobris  1567  notata  sunt : 

1567 

Transactio  et  Compositio  Controuersiae  Jnter  Artium  Professores 
facta  per  Duos  Arbitros  infra  scriptos,  et  a  Serenissimo  Bauariae 
Principe  ad  hoc  designatos  9.  Septembris  Anno  1567. 

Posteaquam  inter  Senatores  facultatis  Artium  D.  Mag.  Vitum 
Jacobaeum  Poeseos  Professorem  et  pro  tempore  Decanum,  Do.  Mag. 
Vuolfgangum  Zethelium  Ethices,  et  M.  Fridericum  Landauum  humani- 
tatis  Professorem,  Atque  Jnter  Reuerendos  Dominos  de  Societate  Ihesu 
D.  M.  Henricum  Arboreum  logicae  et  D.  M.  Carolum  Vrsinum  physicae 
Professores,  in  ijs  Causis,  quae  ad  Rationes  acceptorum  et  datorum 
Camerae  eiusdera,  quae  ad  pecunias  ex  promotionibus  recipiendas  at- 
que  ad  Examinatorum  Electionem  pertinerent,  nonnihil  Controuersiarum 
exortum  esset,  et  totum  Negocium^  prout  gestum  erat,  ad  Magnificos 
Dominos  Patronos^  Jn  Aulam  a  Facultate  Artium  fideliter  perscriptum, 
Illustriss.  Princeps  ac  Dominus  Dom.  Albertus  Bauariae  Vtriusque  Dux, 
Princeps  et  Dominus  noster  Clementissimus  suo  Rescripto,  Magnifico 
D.  Rectorj  ^  atque  Senatoribus  serio  Jniunxit,  vt  positis  animj  affectib. 
Disceptatores  vtrinque  audirent,  atque  postea  non  tantum  audita  Jn 
aulam  referrent,  sed  etiam  litis  huius  dirimendae  viam  quandam  et 
rationem,  si  quae  esse  Judicaretur  praescriberent. 

IUustriss.  itaque  Princeps  noster  Senatus  Relatione  plenius  in- 
formatus,  Causam  Controuersam  ad  priuatos  Arbitros  deuoluendam 
censuit.  Proinde  Reuerendis  et  Magnificis  Viris  D.  Martino  Eisen- 
grenio  Theologiae  Licentiato,  Oettingensi^  Praeposito  et  apud  Diuum 
Mauritium  hic  Parocho,  Nec  non  Dom.  Doctorj  Petro  Canisio  Jesu- 
itarum  Prouincialj,  omne  hoc  Controuersiae  Genus  demandauit,  Vt  illi 
ipsi  suas  partes  Jnterponerent,  atque  Contentiones  Jnter  artium  Pro- 
fessores  natas  quauuis  ratione  tollerent. 

Qui  duo  Commissarij  causa  denuo''  cognita  ex  mandato  Principis 
omnem  mouerunt  lapidem ,  Vt  discordes  artium  Professores  Jnuicem 
reconciliarent ,  atque  in  Veterem  gratiam  restituerent.  Quare  rem 
ipsam    demum    aggressurj    definita   ab   ipsis   7.  die   Septembris    apud 

a)  Sequitur  idem  v.,  oUitt.  b)  Sequitur  ex,  ohlitt. 


'  Simonem  Thaddaeum  Eck  reliquosque  consiliarios  universitatis  curam  agentes. 
*  Raphaeli  Ninguardae  iuris  professori  {Mederer  1.  c.  I  300), 
^  Altotting. 


7.  et  9.  Septembris  1567.  561 

Jesuitas  priuatim  conuenerunt ,  vbi  quoque  tam  Dominos  de  Facul- 
tate  artium,  quam  Dom.  de  Societate  supra  nominatos  praesto  esse 
iusserunt. 

Cum  autem  Actiouis  Exceptionisque  Capita  Arbitrj  examinassent, 
primum  Caput  nonnihil  Jniuriae  prae  se  ferre  visum  est,  quo  Dominj 
de  Facultate  non  parum  se  a  Reuerendis  Dominis  de  Societate  Philo- 
sophiae  Professoribus  laesos  esse  conquerebantur.  Quod  cum  vt  pri- 
mum,  ita  maximum  videretur,  Dominj  Commissarij  non  sibi  in  negocio 
isto  progrediundum  existiuiarunt ,  priusquam  Jniuriarum  vel  minima 
etiam  suspicio  remoueretur. 

Quum  vero  Patres  de  Societate  D.  Arboreus  et  Vrsinus  Neminem 
de  Facultate  a  se  Jniuria  affectum  esse  ostenderent,  nec  vllam  causam 
Jniuria  dignam  in  aliquo  agnoscerent,  quin  non  nisi  BONOS  atque 
OPTIMOS  VIROS  quotquot  de  facultate  essent,  et  iam  iudicarent, 
et  hactenus  experti  fuissent,  dextris  manibus  Jnuicem  iunctis  atque 
mutuis  amplexibus  pristinam  Vtrinque  gratiam  lubenter  Jnierunt,  cum 
tanta  D.  Commissariorum  congratulatione,  vt  Negocium  pene  totum 
transactum  videretur. 

Quo  facto  discessum  est,  atque  reliquorum  Capitum,  quae  ad 
Cameram  spectabant,  discussio,  Jn  9.  Septemb.  sequentem  reiecta  est. 
Quando  quum  solito  loco  conuenissent  et  Arbitrj  et  ij  qui  iam  Jnter 
se  coierant,  Reuerendj  Domini  de  Societate  M.  Arboreus  et  Vrsinus 
suspicatj,  Animorum  illam  Coniunctionem  nudiustertius  renouatam 
tirmiorem  non  fore,  quam  si  Discessionem  a  reliquis  Artium  Pro- 
fessoribus  facerent.  Jtaque  contra  Voluntatem  Dominorum  de  facultate 
sua  sponte  omnibus  se  et  honoribus  et  oneribus  facultatis  Philosophicae 
tam  suo  quam  Posterorum  omnium  nomine  exuerunt,  Senatuque  et 
Gremio  facultatis  prorsus  abdicarunt,  Vt  scilicet  cunctis  et  disputa- 
tionibus  praesidendj  et  promouendos  examinandj  molestijs  essent  post- 
hac  liberj,  nec  ad  vllum  aliud  quam  profitendj  et  legendj  munus 
obligatj,  atque  ita  neque  ad  Gremium  nec  Senatum  Facultatis  vllo 
modo  reciperenturi,  Hocque  in  praesentia  D.  Commissariorum  pro- 
testatj  sunt,  et  subsequentj  Coena,  cui  omnes  illos  vna  cum  M.  Alberto 
Hungero  philosophiae  Professore  Jnteresse  Dom.  Canisius  voluit,  con- 
firmarunt. 

Coeterj  tamen  Collegae  atque  Artium  Professores  hanc  Jesuitarum 
secessionem  et  a  Scholae  oneribus  Jmmunitatem  non  prius  ratam 
habuerunt,  quam  Jllustrissimj  Principis  nostrj  Confirmatio  et  approbatio 
accessisset.  Hoc  etenim  propter  posteritatem  quoque  necessarium 
quodammodo  videbatur.  Sed  cum  Principi  nostro  Clementiss.  ad  re- 
tinendam  Jnter  Professores  artium  et  Jesuitas  Concordiam  summopere 
placuisset,  Reliquis  Professoribus  postea  nulla  ratione  displicere  vel 
debuit  vel  potuit. 


1  Canisio  auctore  Arboreus  et  Ursinus  ita  egerunt;  v.  supra  p,  41 — 42. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI.  36 


562  Mon.  945  sive  ing.  (2).    Paulo  ante  mediura  Septembrem  1567. 

Sequitur  exempliim  litterarum  ab  Alberto  V.  Monachio  19.  Sep- 
tembris  1567  ad  facultatem  ea  de  re  dalarum  et  schedulae  ab  eo  iisdem 
adiectae.  Deinde  refertur,  facuUatem  rogatu  Sociorum  6.  Octobris  1567 
liiteras  ducis  ita  interpretatam  esse:  Ad  actus,  promotiones,  disputationes 
doctorum  et  magistrorum  sollemnes  philosophiae  professores,  qui  de 
Societate  essent,  perinde  ac  caeteros  omnium  facidtatum  professores  in- 
i-itandos  esse;  Dominicis  vero  Baccalaureorum  Disputationibus  vel 
Jnteresse,  vel  non  Jnteresse  libere  poterunt,  nec  erunt  ad  has  vlla  ra- 
tione  obstrictj.  Si  tamen  vel  vltro  vel  ad  petitionem  D.  Decanj  ad 
eas  aceedere  et  sua  praesentia  cohonestare  velint,  id  D.  Decano  quidem 
Professoribusque  gratum,  Auditoribus  vero  vtile  fuerit. 

P.  TJieodoricus  Canisiiis  universitatis  collegiique  dilingani  rector  hanc  Petri 
fratris  tractationem  significat,  cum  Dilinga  4.  lanuarii  1572  ad  Socium  aliquem 
Romae  degentem  *scribit:  ^Triennium  plus  minus  est  quando  R.  P.  Canisius  tunc 
Prouincialis,  propter  grauissimas  iuter  nostros  et  externos  professores,  easque  con- 
tinuas  dissensiones ,  in  praesentia  Academicorum,  solenniter  honoribus  et  oneribus 
facultatis  Artiuin  renunciauit,  solis  retentis  lectionibus  ordinarijs:  ex  quo  tempore 
nostri  quietissime  vixerunt,  et  vna  cum  lectionibus  suis,  Theologiae  seriam  et  vtilem 
operam  dederunt.  Hoc  anno,  quem  probationis  esse  audiui,  nostri,  nescio  cuius  in- 
stinctu  vel  authoritate,  priores  honores  et  onera,  quibus  renunciatum  iustis  de  causis 
solenniter  erat,  resumpserunt,  et  externorum  denuo  consilijs  et  conuentibns  se  ad- 
iunxerunt  etc."   (ex  autographo ;  G.  Ep.  coll.  II  f.  167''). 

Georgius  Schorius  S.  J.  in  *Litteris  annuis  collegii  ingolstadiensis  6.  Septembris 
1569  datis  scribit:  Ex  19  sodalibus  2  theologiam  docuerunt,  2  philosophiam  (unus 
librum  de  anima,  alter  logicam  Aristotelis) ;  philosophorum  alter  diebus  festis  magna 
auditorum  frequentia  „Libros  metaphysicorum"  explicavit;  in  Sociorum  ,scholis  pri- 
uatis",  quae  numero  sunt  4,  discipulorum  numerus  valde  auctus  est;  prima  classis, 
in  qua  antea  10  vel  summum  14  ^perseverabant",  nunc  50  habet  (ex  apogr.  eiusd. 
temp.;  G.  Ep.  X  f.  213). 

945  sive  iiig.  (2).      Paulo  ante  niedinm  Septembrem  1567. 

Ex  exemplo  archetypo.    G.  Ep.  VIII  f.  204^ 

Canisius  Socios  ingolstadienses  exhortatur  eorumque  vota  excipit. 

Fr.  Leonardus  Boschius  S.  J.  in  Liiteris  annuis]  collegii  in- 
golstadiensis  Ingoldadio  ni.  Septembri  1567  datis  haec,  praeter  alia, 
refert:  Societatis  nostrae  more  hoc  anno  vota  iam  iterum  instaurauimus 
suntque  adhibita  quae  eo  tempore  fieri  solent  praesente  admodum  R.  P. 
Prouinciali  D.  Petro  Canisio,  cuius  pia  nos  iuuandi  studia,  atque 
doctissimas  pariter  et  feruentissimas  exhortationes  ad  ea  quae  Socie- 
tatis  nostrae   institutum  requirit,    plurimum  nobis  profuisse  sentimus. 

Haec  si  cum  epistulis  ad  Borgiam  1.  lulii  1567  a  P.  Leubenstain  et  18.  Sep- 
tembris  1567  a  Canisio  datis  contuleris  (v.  supra  p.  48  559),  intelliges,  votorum 
renovationem,  quae  Ingolstadii  14.  Septembris  1567  coram  Canisio  facta  est,  signi- 
ficari,  licet  Boschii  litteris  dies  1.  Septembris  1567  ascriptus  sit. 

In  iisdem  *  Litteris  haec  referuntur :  ,Fauet  his  [catholicae  religionis  puritatem 
in  urbe  conservandi]  conatibus  Oppidj  Arcisque  Praefectus  qui  pro  Catholica  Ec- 
clesia  defendenda  sese  fortiter  opponit,  et  in  familia  sua  uel  inter  milites  quenquam 
nisi  probe  Catholicum  non  fert."  Collegium  Socios  habet  20  vel  paulo  plures,  e 
quibus  7  sunt  sacerdotes ;  2  Socii  theologiam  in  universitate  tradunt ;  utrique  fere 
50  sunt  auditores.     Ex  protestantismo  ad  ecclesiam  reducti  sunt  duo  Saxones  theo- 


Mon.  946  sive  ing.  (3).    M.  Septembri  1567.  563 

logiae  studiosi,  quornm  alter  iam  egerat  contionatorem  '.  Convictores  Sociis  sunt 
fere  26.  Scholarum  Societatis  pueri  semel  atque  iterum  tragoediam  ,de  D.  loan. 
Baptista  coniecto  in  vincula  et  decollato"  palam  egerunt.  In  ^scholis  priuatis" 
Societatis  5  magistri  5  scholas  rexerunt.  Haec  tamen  medio  m.  Septembri  vel 
paulo  post  a  Canisio  mutata  sunt ,  sublata  classe  suprema ,  quae  erat  rhetorica 
(v.  supra  p.  48) ;  atque  duae  infimae  scholae  unius  instar  fuisse  videntur ;  certe 
in  *  Catalogo  ingolstadiensi  ineunte  m.  Octobri  1567  conscripto  „Wolfgangus  Vietor" 
vocatur  ,praeceptor  infimarum  duarum  classium"  (GSC  66  f.  388  389).  S.  Fran- 
cisco  Borgiae  haec  non  placuerunt ;  ita  enim  P.  Paulo  Hoffaeo  viceprovinciali 
Roma  30.  Martii  1568  *scripsit:  ,Circa  le  schole  de  Jngolstadio,  ridotte  a  tre, 
per  il  Padre  Canisio,  non  si  mutino,  insin'  a  tanto  che  la  raggione  s'  intenda  di 
hauersi  cosi  ridotte.  et  delli  inconuenienti  che  ui  sono  nell'  essere  che  al  presente 
si  trouano,  perche  Thauer  doi  ordini  ogni  classe,  non  e  cosa  noua,  anzi  molto 
usata  de  Jtalia,  et  il  numero  de  150.  non  pare  ricerchi  piii  schole"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp. ;   Gerni.  67  f.  126^). 

946  sive  ing.  (3).      M.  Septembri  1567. 

Ex  Leubenstainii  autograpbo,  quod  est  in  G.  Ep.  IX  f.  14P. 

Canisius  prohihet,  ne  qiiis  ex  SocMs  ingolstadiensibus  sine  ipsius  permissu  con- 
tionetur.     De  qua  re  illi  cum  praeposito  generali  queruntur. 

P.  Marthius  Leuhenstain  S.  J.  rector  collegii  ingolstadiensis  In- 
golstadio  5.  lanuarii  15[68]  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali 
scripsit:  Sumus  canes  muti^,  quod  multi  pij,  non  sine  moerore, 
aegerrime  ferunt.  Super  haec  omnia  R.  P.  Prouincialis  nuper  sancte 
prohibuit,  ne  quis  ex  isto  Collegio  etiam  rogatus  sine  eius  speciali 
licentia  concionetur;  quod  licet,  ut  pie  credimus,  non  sine  magna 
causa  factum  sit,  quam  nos  ignoramus,  et  insuper  raro  petamur, 
non  tamen  parum  omnes  contristati  fuimus,  Deus  breui  nobis  pri- 
stinam  dignetur  libertatem  restituere,  qua,  vt  putamus,  hactenus  abusi 
non  sumus^. 

Borgias  Roma  27.  Aprilis  1568  *scripsit  P.  Paulo  Hoffaeo  viceprovinciali : 
„Poiche  il  P.  Canisio,  ordino  che  non  si  predicassi  in  Jngolstadio,  non  sara  stato 
senza  cause  sufficienti,  se  pur  paressi  che  gia  cessano,  si  potrebbe  dar  altro  ordine 
accio  non  se  riceuessi  detrimento  nel  seruitio  diuino,  il  tutto  pero  si  tratti  con  detto 
Padre."  Et  *Leubenstainio:  „DeI  predicare  li  nostri  d' Jngolstadio  quando  fossero 
ricercati,  il  P.  D.  Paulo  trattara  la  cosa  col  P.  Canisio"  (ex  apographis  eiusd.  temp.; 
Germ.  67  f.  135^'— 136^). 


'  Hic  erat  Caspar  Franck  (1543 — 1584),  ex  Ortrand  Saxoniae  oppido  ortus; 
qui,  cum  in  comitatu  hagensi  (v.  Can.  V  352)  Lutheranorum  contionatorem  egisset, 
a.  1566  cum  ipsis  illis  Lutheranis  per  Martinum  Eisengrein  ad  ecclesiam  reductus 
est;  eodem  anno  Ingolstadium  venit;  ubi  25.  lanuarii  1568  fidei  catholicae  pro- 
fessionem  palam  sollemniterque  fecit;  postea  theologiam  in  universitate  docuit  et 
multis  libris  conscriptis  fidem  pietatemque  catholicam  egregie  defendit  atque  ampli- 
ficavit  {Mederer  I.  c.  I  303  312;  II  84—95.    Pfleger,  Eisengr.  28—29). 

2  Is  56,  10. 

^  Canisius  id,  puto,  statuit,  cum  inter  exeuntem  m.  Augustam  et  medium  Sep- 
tembrem  collegium  ingolstadiense  visitaret  (v.  supra  p.  32 — 48) ;  certe  non  constituit 
ita,  postquam  initio  m.  Decembris  a.  1567  Borgiae  litteras  accepit,  quibus  provinciae 
administrationem  Hoffaeo  permittere  iubebatur  (v.  supra  p.  118  138). 

36* 


564         Mon.  947  sive  ing.  (4).    1.  Octobris  1567.    Mon.  948  sive  it.  (1). 

947  sive  ing.  (4).      1.  Octobris  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  21.3. 

P.  Pelfanus  queritiir:    Canisinin   neyotiis   externis  imj^ediri,    quominus   collegio 
ingolstadiensi  jyrovideat ;  Theodoricum  eius  fratrem  jMene  provincialis  jJartes  implere. 

P.  Theodorus  Peltanus  S.  J.  theologiae  in  unlversitate  ingolstadiensi 

professor  et  redoris  collegii  „consiliarius"  (ut  '^  Catalogus  ingolstadiensis 

ineunte  m.  Octohri   1567  conscriptus   hahet  [GSC  06  f.  38ti  3ti0j)  In- 

golstadio  1.  Octohris  1567,  quoniam  S.  Ignatius  consiliarios  semel  singidis 

annis  de  rehus  collegii  praeposito  generali  scrihere  iusserat  (Constitutiones 

P.  4,  c.  17,  n.  7),  S.  Francisco  Borgiae  scripsit:  Tempus  anniuersarium 

iam  paene  elapsum  admonebat,  ut  pro  officij    mei  ratione  de  collegij 

huius  statu  nonnulla  ad  V.  P.  Y.  perscriberem,  verum  quia  de  omnibus 

proxime  ad  V.  P.  V.  perscriptum  fuit  \  existimabam  id,  hoc  praesertim 

tempore,  non  magnopere  esse  necessarium,  vicit  tamen  V.  P.  N.  Pro- 

uinciahs  iudicium.  breuiter  proinde  V.  P.  V.  haec  .  .  .  habeat  .  .  .    [Col- 

legio  valde  incommoda  estj  crebra  rectorum  et  superiorum  permutatio 

Poterat   forsan  V.  P.  prouincialis    crebrae   huic    mutationi   vtcumque 

mederj,  si  tot  curis  et  negotijs  externis   non  distraheretur ,   raro  per 

occupationes  huc  accedit,  et  tum  etiam  cum  adest,  vix  minimam  tem- 

poris   partem   rebus   domesticis   percognoscendis   et   componendis   ini- 

pendere  potest,  et  quoniam  ita  impeditum  et   implicatum  negotiorum 

turba  se  animaduertit,  ut  officio  suo  vix  bene  satisfacere  queat,  cogitur 

plaeraque   iudicio  atque  consilio  V.  P.  Theodorici  Canisij^   fratris   sui 

constituere,  qui  cum  inter  visitandum  non  adsit,  sed  statum  Collegiorum 

aliunde    accipiat,    fit    vt    nonnulla    quandoque    constituantur    et    per- 

mutentur,  quae  reliquorum  Collegiorum  rectoribus  minus  sunt  commoda, 

minus  quoque  grata,  fit  praeterea  ut  non  solum  cogitetur,  sed  aperte 

etiam   nonnunquam   dicatur  P.  Theodoricum   agere   Praepositum  Pro- 

uincialem,  non  P.  Petrum  Canisium,  sunt  tamen  haec  omnia  leuia,  et 

eiusmodj,  quibus  facillimo  negotio  possit  mederj. 

Ad  in^olstadipiisia  Canisii  inomnneiita  pertinent  etiani  aliqua  ratione  mon. 
913  966  1019  1(130  1034  1043  1064  1069  1081. 

F. 
MONIMENTA  ITAIilCA  CANISII. 

948  sive  it.  (1).      Ab  28.  Aprilis  ad  4.  Maii  1568. 

Ex  congregationis  actis  autbenticis  (A),  a  P.  Marcello  Vaz  S.  J.  congregationis 
secretario  scriptis  {2":  pp.  7 ;  in  p.  8 :  „t  Acta  congregationis  prouincialis  Augustae 
habitae  ad  R.  P.  N.  Generalem  etc.");  quae  acta  ipse  Canisius,  procurator  a  con- 
gregatione  electus,  paulo  post  Romam  ad  S.  Franciscum  Borgiam  pracposituni  ge- 
neralem  attulisse  videtur.  Exstaut  in  Cod.  „Acta  Congregat:  Provincialium  1567.  68" 
f.  285* — 288^^.  Complures  actorura  loci  temporum  iniuria  paene  evanuerunt.  Actorum 
apograpbum  (B),  quod  a.  1587  pro  arcbivo  provinciae  Germaniae  superioris  scriptum 
est,  exstat  in  Cod.  „B.  10"  f.  l''— 7'\  Actis  usus  est  Sacchinns ,  Hist.  S.  J.  III, 
1.  4,  u.  122. 


'  Per  Canisium ;  v.  supra  p.  40  45.  -  Rectoris  dilingani. 


Mon.  948  sive  it.  (1).    Ab  28.  Aprilis  ad  4.  Maii  1568.  565 

Provinciae  Germaniae  sujyerloris  congrecjatio  Augnstac  Jiahetiir.  Canisius  pro- 
vineialis  deligitur,  ut  cuiii  FP.  Hoffaeo  et  Lanoio  seligat ,  quae  proponenda  sint. 
Ideni  eligitur  procurator,  qui  Rornani  eat,  et  ibidem  proponere  iubetur  varia  quae 
spectant  ad  dimittendi  potestatem  amplificandam,  Societatis  Jibertatem  adversus  prin- 
cipes  defendendam,  Jiomines  Roma  mittendos,  carcerein,  sigilla,  Averroismum,  regulas, 
decreta  tridentina,  Indicem;  iubetur  etiam  referre,  quid  suadeat,  ut  congregatio  ge- 
neralis  cogatur,  quid,  ut  differafur,  et  maxinie,  quid  timendum  sit  de  Societatis  in- 
stituto  per  Pimn  V.  iminutando. 

f  De  actis  congregationis  Prouincialis  in  superiori  Germania 
habitae  Augustae  anno  1568. 

Cum  indicta  fuisset  congregatio  prouincialis,  a  R.  P.  D.  Paulo 
Hoffaeo  Viceprouinciali  eiusdem  prouinciae,  ad  28  diem  mensis  Aprilis 
supradicti  anni,  (erat  enim  Reuerendus  P.  Canisius  alioquin  Prouincialis, 
ob  publica  quaedam  magni  momenti  negocia  a  Summo  Pontifice  ei 
demandata  onere  gubernationis  eo  tempore  liberatus)  cumque  adessent 
Professi  magna  ex  parte,  et  Rectores  omnes  ^,  recte  omnibus  ex  anti- 
quitatis  ordine  dispositis,  de  quorum  legitima  uocatione,  et  iure 
suffragij  nihil  dubitabatur,  in  loco  a  Viceprouinciali  designato  celebrata 
est  prima  congregatio. 

Primi  diei  Praedictus    ergo    Viceprouincialis    post   breuem    prae- 

prima  actio.     fationem  de  more  habitam,  quae  sequuntur  proposuit. 

Primum  decretum. 
Vtrum  conuocatio  et  congregatio  ab  eo  facta  legitima 
censenda  esset.     Omnium  suffragijs  legitimam  esse  sta- 
tutum  est. 

2?  decretum. 
Vtrum  Praefecti  nostrorum  qui  Augustae  agunt,  prae- 
sentia  ad  dictam  congregationem  requireretur  ^, 

Omnium  suffragijs  statutum  est  non  requiri,  sed  si  quae 
uiderentur  ab  eo  intelligenda,  posse  tunc  uocari. 
3?  decretum. 
primi  diei  Quisnam    uideretur    eligendus    secretarius.      Omnium 

2'?  actio.       suftragijs  statutum  est,   ut  P.  D.  Marcellus  Vasius  pro- 
uinciam  subiret. 

4?  decretum. 
Qui   nam   uideretur   eligendus    secretarij  adiutor,     Ad 
plura  suffragia  statutum  est,  ut  P.  Dominicus  Menginus 
Rector  Monachiensis  munus  id  haberet. 
5"?  decretum. 
VtrumReuerendusP.  Petrus  Canisius  absens^  eligi  posset 
in  nume[ro  duorum  primariorum  Patrum,   qui  una  cum 


*  Nomina  eorum,  qiii  congregationi  interfuerunt,  in  postreraa  horum  Actorum 
parte  posita  sunt. 

-  Domus  augustanae  superior  erat  P.  Gregorius  Roseffius ;  de  hac  re  cf.  supra  p.  1 64. 

^  Canisius  nondum  redire  potuerat  ex  Franconia,  ubi  episcopi  et  Sociorum  ro- 
gatu    atrocem    illam    calumniam    (eum   ad   protestantes   transisse   ferebant)    duabus 


566  Mon.  948  sive  it.  (1). 

R.  P.  Viceprouincialj]^  seligerent,  quae  essent  congrega- 
tioni  prouinciali  proponenda,  quae  reijcienda: 

Omnibus  suffragijs  statutum  est  illum  posse  eligi. 
6?  decretum. 

Quinam  illi  duo  primarij  Patres  (de  quibus  proximo 
decreto  facta  est  mentio)  uiderentur  eligendi. 

Omnibus  suffragijs  Reuerendus  P.  P.  Canisius,  et  Re- 
uerendus  P.  Nicolaus  Lanoyus  electi  sunt,   et  in  locum 
Reuerendi  P.  P.  Canisij,  si  abesset,  D.  Theodoricus  Canisius 
Rector  Dilinganus  suffectus  est. 
7?  decretum. 

Quisnam  dies  ad   electionem  Procuratoris  ^  statui  de- 
beret ;  Tertius  dies  ab  initio  congregationis  est  statutus, 
et  secundus  ad  informationem  capiendam''  datus. 
8^  decretum. 

Possentne  Reuerendus  P.  P.  Canisius  et  Reuerendus 
P.  Paulus  Hoffaeus  Viceprouincialis  inter  alios  in  pro- 
curatorem  eligi. 

Pluribus  suffragijs  statutum  est  posse  eligi^. 
Tertij  diei  Tertio  iam  die  ab  incoepta   congregatione,   praesente 

actio  1"^  Reuerendo  P.  P.  Canisio,  et  Reuerendo  P.  Alfonso  Pisano 
(qui  initio  congregationis  iustis  de  causis  interesse  non 
potuerant)  cum  Reuerendus  Pater  Paulus  Hoffaeus  Vice- 
prouincialis  Reuerendum  P.  P.  Canisium  Prouincialem 
rogasset,  essetne  aliquid  de  officio  sibi  exceptum,  quod 
fortasse  impedimento  esset,  quo  minus  legitima  con- 
gregatio  censeretur: 

Nihil  omnino  esse  Reuerendus  P.  Prouincialis  asseruit. 
9™  decretum. 

Capta  iam  informatione  de  procuratore  substitutoque 
eligendo,  sequenti  die  per  scrutinium  primum  ad  plura 
medietate  suffragia  Reuerendus  P.  P.  Canisius  in  Pro- 
curatorem  est  electus. 

10  decretum. 
Cum  Reuerendus  P.  P.  Canisius  electus  Procurator  de- 
liberandum  proposuisset   congregationi,  an  iudicaret  ne- 

a)   Quae  hic  et  infra  uncis  quadratis  inchisa  sunt,  ex  S  suppleta  siint;  ex  A  enint  fere  evanueru)it. 
b)  Moc  V.  in  margine  addiiuin  est. 


contionibus,  altera  25.  Aprilis  Herbipoli  in  ecclesia  cathedrali,  altera  paulo  post  in 
pago  quodam  babita,  refutaverat ;  v.  supra  p.  184. 

*  De  boc  munere  v.  supra  p.  164. 

^  Haud  recte,  saltem  quod  ad  Canisium  attinet,  ita  statutum  esse  S.  Franciscus 
Borgias  praepositus  generalis  eiusque  assistentes  definiverunt ;  v.  supra  p.  193  et 
infra,  mon.  it.  (4). 


Ab  28.  Aprilis  ad  4.  Maii  1568. 


567 


Acta  4i  diei 

et  aliorum 

ad  finem 

usque    con- 

gregationis. 


gocium  sibi  a  S.  P.  iniunctum  ^  [non]  impedire  quo  minus 
Procurationis  prouinciae  [mun]us  subiret  [ ;  iudicatum  est 
omnium  suffragijs  non  impedire;  huius  rei  testimoni]um 
a  congregatione  cum  idem  Pater  petijsset,  libenter  annuit 
congregatio  2,  idque  boc  ipso  decreto  testatur. 

11.  decretum. 
Paulo  post  cum  ad  electionem   substituti   in  Procura- 

torem  ^  descenderetur,  per  secundum  scrutinium  ad  plura 
etiam  medietate  suifragia  Reuerendus  P.  Nicoiaus  Lanoyus 
in  Procuratoris  substitutum  electus  est. 

12.  decretum. 
Cum  Reuerendus  P.  Viceprouincialis*  monuisset  ut  qui- 

libet  ex  Patribus  congregatis  ea  quae  ad  Praepositum 
Generalem  nomine  Prouinciae  mittenda  iudicaret  scripta 
ad  ipsum,  et  delectos  duos  ex  primarijs  Patribus  consul- 
tores  discernenda  referrent''  [?]  idque  iam  ipsi  fecissent, 
uisum  est  eisdem  tribus  Patribus,  ea  quae  sequuntur 
congregationi  Prouinciali  examinanda  proponere. 

1.  Largiori  potestate  egere  uidetur  P.  Prouincialis  in 
purganda  prouincia,  ita  ut  uno  die,  si  ita  expedire  ui- 
deretur,  etiam  plures  simul  e  sua  prouincia  uel  etiam 
societate  pellat .  v.  g.  suspectos  de  haeresi ,  seditiosos, 
qui  seminant  inter  fratres  discordias,  manifeste  in- 
obedientes,  quique  insanabiles  uidentur  etiam  multis  ad- 
hibitis  remedijs:  tum  etiam  eos,  quos  Prouincialis,  eius 
consultores,  et  omnes  Prouinciae  Rectores  iudicant  non 
habere  spiritum  Societatis.  Videtur  itaque  magis  illu- 
stranda  pars  illa  priuilegiorum  Prouincialis,  quae  ad  hanc 
partem  pertinet:  Si  quando  enim  huiusmodi  homines 
magno  cum  prouinciae  detrimento  et  temporali  et  spirituali 
tolerati  sunt,  eos  tandem  per  P.  N,  Generalem  e  Societate 
expelli  uidemus,  sed  multo  minori  cum  fructu :  relinquunt 
enim  fere  alios  uitiorum  suorum  successores°. 

a)  Sic;  corrigendumne:  referret? 


*  Pius  V.  summus  pontifex  Canisium  iusserat  Centurias  Magdeburgenses  re- 
futare;  v.   Can.  V  480. 

2  Testimonium  sive  litteras  a  P.  Paulo  Hoffaeo  viceprovinciali  ea  de  re  ad  S.  Fran- 
ciscum  Borgiam  praepositum  generalem  datas  v.  infra,  nion.  it.  (2). 

^  Si,  qui  procurator  electus  erat,  officio  fungi  non  poterat,  in  eius  locum  „sub- 
stitutus"  succedebat.  *  P.  Paulus  Hoffaeus. 

^  In  Indiculo  *  ^FacuUatum  quae  Praepositis  Prouincialibus  ordinarie  a  Generali 
Praeposito  communicantur",  a.  1566  Roma  ad  Canisium  misso,  haec  comparet 
,dimittendi  facultas"  (n.  2) :  „Habeat  facultatem  dimittendi  eos  qui  in  prima  et 
2^  probatione  ante  emissa  uota,  uel  eis  emissis,  uersantur,  quos  ipse  uel  eo  inferiores 
admiserint,  eos  etiam  qui  in  scbolasticos  approbatos  admissi  sunt  in  grauibus  et 
urgentibus    casibus,    de   his   tamen   Generalem   admoneat   post   dimissionem ;   in    ijs 


568  •  ^ion.  948  sive  it.  (1). 

2.  Jnueniendus  est  modus  aliquis  conseruandae  religiosae 
libertatis  nostrae  saltem  in  posterum,  uti  quoad  guberna- 
tionem  nostrorum  a  Principibus  ne  impediamur.  Magna 
enim  Societati  nostrae  uidetur  inducta  seruitus  Monachij 
et  Oeniponti,  ut  uix  Societas  etiam  urgente  extrema 
necessitate  person[am  p]ubli[cam  e  loco  un]o  in  alium 
mutare  possit.  Nisi  igitur  [Prin]cipum  in  nostros  liberior 
autoritas  tempestiue  reprimatur,  et  ferendis  tot  oneribus 
impares  erimus,  et  nostros  in  officio  continere  uix  po- 
terimus.  Videtur  praeterea  Romae  cauendum,  ne  Prin- 
cipum  petitiones  facile  admittantur,  quae  omnia  ante 
fundationes  facilius  esset  cauere. 

3.  RogamusReuerendumP.  N.  1  ut  memor  afflictae  huius 
prouinciae  Germaniae  superioris,  quae  in  medio  lu- 
porum^  sita  est,  quaeque  his  annis  propter  apostatas 
a  fide,  et  alios  internos,  externosque  morbos  haud  sine 
graui,  eoque  publico  scandalo  multa  est  passa,  uelit  (uti 
solet)  paterne  nobiscum  in  posterum  agere,  atque  in  hanc 
prouinciam  non  nisi  in  utroque  homine*''  solidos  et  idoneos, 
quoad  eius  fieri  poterit,  mittere,  Cauere  insuper,  ut 
moderatae  sint  missiones,  ne  Collegia  personis  crebro  ultro 
citroque  mittendis,  ut  aliquando  factum  est,  maiores  quam 

-  possunt  sumptus  facere  cogantur. 

4.  Quod  si  Prouincialis  contra  incorrigibiles  et  peri- 
culosos  homines  maiorem  non  sit  habiturus,  quam  hactenus 
potestatem*,  uideat  P.  N.  an  carceris  usus  inducendus 
sit,  ut  hi  rebelles  et  seditiosi  comprimantur.  Jnciderunt 
enim  nonnulla  iam  quae  alijs  remedijs  uidentur  curari 
non  posse. 

5.  Si  quando  Prouincialis  uel  Rector  de  sententia  su- 
orum  Consiliariorum  aliqua  Collegiorum  grauamina  in 
vrbem  scribat,  precamur  P.  N.  credat  esse  grauamina, 
et  pro  necessitate  proposita  citius  solito  in  medium 
consulat. 

6.  Videat  P.  N.  expediatne  nouum  et  seuerum  fieri 
mandatum,  ut  hi  qui  superiores  non  sunt,  propria  sigilla 
non  habeant  (siue  Societatis  sint,  siue  externorum)  qui- 


uero,  qui  nec  graues,  nec  urgentes  sunt,  expectetur  consulti  Generalis  responsum. 
Idem  intelligatur  de  ijs,  qui  a  Praeposito  Generali  sunt  missi,  uel  ab  eo  admissi,  et 
de  benemeritis  de  Societate  iuxta  cap.  primum  const.  2'"'  par.  et  eius  declarationem 
li:  c.  et  decla.  ca.  2'.  par.  2?^  li.  b.  et  c."  (ex  exemplo  archetypo;  Can.  42  f.  105^). 

'  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem. 

-  Mt  10,  16;  cf.  Lc  10,  3. 

'  In  corpore  et  anima. 

^  Potestatera  dimittendi  significant;  v.  supra  p.  567°. 


Ab  28,  Aprilis  ad  4.  Maii  1568.  569 

bus  pro  siio  arbitratu  ad  sigillandas   literas  uti  possint, 
sicut  Romae  et  alibi  iieri  scimus,  et  uidemusi. 

7,  Legem  seueram  fieri  percupimus,  eamque  per  totam 
Societatem  publicari  ne  uel  Auerrois.  uel  uUius  alterius 
Philosoplii  opinio  quae  cum  fide  Christiana ,  uel  cum 
scholarum  communi  doctrina,  aliqua  ex  parte  pugnet, 
defendatur  uel  confirmetur,  [e]tiam  ad  mentem  Aristotelis. 
Sed  uel  Aristotelem  a  fide  [Chrijstiana  non  abho[rrere] 
doceatur[,  uel  si  abhorret,  confu]tetur:  nec  multis  argu- 
mentis  eum  hoc  uel  illud  quod  cum  fide  pugnet  sensisse 
ostendatur.  Ab  eiusmodi  enim  Auerroistis  complures  fidei 
morumque  iacturam  fecerunt^.  Cupimus  ergo  haec  ut 
incommoda  uitemus,  Concilium  Lateranense  sub  Leone  lO^, 
et  decreta  Reuerendi  P,  N.  de  tenendis  ac  docendis 
opinionibus'*,  per  totam  Societatem  publicari  et  obseruari. 

8,  Cupimus  ob  eorum  gratiam  qui  officiorum  multi- 
tudine  grauantur,  regulam  illam,  quae  est  inter  com- 
munes  ultima  de  legendis  singulis  officiorum  regulis, 
octauo  quoque  die,  mitiorem  fieri,  quod  aliae  occupa- 
tiones  uix  commode  sinant,  ut  tot  officiorum  regulae  tam 
crebro  legantur^, 

9,  Videtur  expedire  ut  circa  obseruationem  Concilij 
Tridentini  nobis  cum  ahjs  prouincijs,  in  quibus  est,  uel 
non  est  promulgatum  conueniat,  ut  nimirum  si  quid  sit 
seruandum,  circa  illud  maior  sit  in  prouincijs  conformitas. 
Nam  ex  quatuor  qui  in  nostra  hac  prouincia  Episcopi 
sunt  dioecesani  duo  tantum  Concilium  publicarunf^.    Nec 


'  His  verbis  potissimum  significari  videtur  P.  Georgius  Schorichius,  qui  Roma 
in  aulam  Alberti  V.  Bavariae  ducis  epistulas  mittebat ;  v.  supra  p.  95 — 96 ;  cf.  etiam 
supra  p,  217. 

2  Vide  supra  p.  60—62  67—68  136  142  357. 

^  De  hoc  decreto  v.  supra  p.  60'. 

*  De  his  vide  supra  p.  68. 

*  Ultima  (40.)  ex  ^Regulis  communibus"  olim  (ante  a.  1580)  hoc,  praeter  alia, 
babebat:  ,Omnes  qui  peculiaria  ministeria  obeunt,  regulas  sui  officij  octauo  quoque 
die  relegant"  (ex  Regularum  communium  exemplo,  quo  Canisius  olim  utebatur; 
Can.  10  f.  76"). 

*  Ex  provinciae  domibus  augustana  et  dilingana  pertinebant  ad  episcopatum 
augustanum,  ingolstadiensis  ad  eystettensem,  monacensis  ad  frisingensem,  oenipontana 
ad  brixinensem.  Cardinalis  Augustanus  concilii  decreta  soUemniter  promulgaverat  in 
synodo  dioecesana  Dilingae  a.  1567  habita  {Can.  V  636 — 687).  Martinus  a  Schaum- 
berg  episcopus  eystettensis  saltem  professionem  fidei  tridentinam  in  universitate  in- 
golstadiensi  promulgaverat  (v.  supra  p.  192');  fortasse  concilium  etiam  per  dioecesim 
promulgavit.  Idem  autem  in  dioecesi  frisingensi,  ubi  capitulum  et  episcopus  suffra- 
ganeus  sacra,  Ernestus  Alberti  V.  ducis  filius  ^temporalia"  administrabant,  et  in 
dioecesi  brixinensi,  quam  cardinalis  Christophorus  Madrutius  per  Thomam  Spaur 
coadiutorem  regebat,  ante  concilium  provinciale  a.  1569  Salisburgi  habitum  factum 
esse  equidem  negarim. 


570  ^Io"-  948  sive  it.  (1). 

parua  nobis  insuper  est  difficultas  exigendi,  et  obser- 
uandi  ea,  quae  circa  libros  prohibitos,  Jndex  eiusque  re- 
gulae  in  Concilio  Tridentino  confectae  praescribunt.  Au- 
diuimus  S.  Ponti.  Pium  quartum  sub  quo  primo  hic  est 
Index  promulgatus  expresse  dixisse  nolle  se  illum  in 
Germania  publicari  i.  Neque  Episcopi  putant  eundem  in 
Germania  posse  obseruari. 

Ex  communi  consensu  uisum  fuit  Patribus  omnibus, 
ut  de  supradictis  difficultatibus,  nomine  prouinciae  Pro- 
curator  ageret,  et  responsum  a  Reuerendo  P.  N.  Generali 
peteret. 

13.  decretum. 

Cum  inter  alia  congregationi  proponenda  id  iam  a 
Patribus  propositum  esset  uideri  aliqua  a  Concilio  Trid. 
sess.  25  decreto  de  regularibus  et  monialibus  definita, 
quae  in  hac  congregatione  animaduersione  digna  uideren- 
tur;  omnium  suffragijs  statutum  fuit,  ut  Reuerendi 
Patres,  D.  Torres  -.  D.  Alfonsus  Pisanus,  et  D.  Theodoricus 
Canisius  re  bene  perspecta  ad  congregationem  suam  sen- 
tentiam  referrent;  quod  ipsi  cum  fecissent,  iudicatum  est, 
nihil  ibi  esse  singulare,  quod  ad  hanc  congregatione[m 
magnopere  pertineret]^. 

Visum  est  etiam  Patribus,  ut  iuxta  formulam  con- 
gregationis  sibi  praescriptam  *,  rationes  conferrent  in 
utramque  partem,  quae  suaderent  uel  dissuaderent,  con- 
gregationem  generalem  hoc  tempore  celebrandam,  uel 
non  celebrandam  esse.  Ac  pro  parte  quidem  affirmatiua, 
hae  quae  sequuntur  rationes  ab  illis  sunt  in  medium 
allatae. 

1.  Necessitas  prouinciae  nostrae,  quae  post  ultimam 
congregationem  generalem  Romae  habitam^,  grauius 
quam   antea   laborauit,    efficacibus    quibusdam    remedijs 


1 


Hoc  nullibi  invenio  testatum ;  ipse  etiam  Canisius  hoc  usque  ad  id  tempus 
ignorasse  videtur;  nam  si  scivisset,  haud  adeo,  puto,  sollicitus  fuisset  de  Indice  in 
Germania  observando. 

2  P.  Hieronymus  Torrensis. 

^  In  *  Indiculo  „Oraculorum  vivae  vocis"  Societatis  provinciis  communium, 
saec.  XVI.  in  collegio  dilingano  scripto,  haec  sunt:  PiHS  T'.  .•  ,Synodus  Tridentina 
sessione  25.  ca.  16.  de  regularibus,  nihil  impedit  Societatem  quo  minus  exercere  et 
continuare  ualeat  quaecunque  ad  ipsius  institutum  pertinent,  quo  ad  renunciationem, 
obligationem  et  coet."     (Cod.   „C.  I"  p.  486). 

*  In  *  ^Forinula  Congregationis  Prouincialis"  a.  1566  Roma  in  provincias  So- 
cietatis  missa  dicitur,  in  ea  congregatione  agendum  esse  etiam  ,de  rationibus,  quae 
mouere  possunt,  ut  Generalis  Congregatio  celebrari  debeat,  uel  non  celebrari"  (ex 
apographo  eodem  fere  tempore  in  coUegio  ingolstadiensi  scripto ;  Antiqu.  lagolst. 
f.  103").     Postea  haec  verba  paululum  immutata  sunt. 

*  Haec  (congregatio  II.)  a.  1565  habita  erat;  v.  Can.  V  752 — 761. 


Ab  28.  Aprilis  ad  4.  Maii  1568.  571 

egere  iiidetur:  ea  uero  non  solum  a  P.  N.  Generali,  sed 
etiam  a  congregatione  noua  generali  commodius  adferri 
posse  uiderentur. 

2.  Ex  parte  aliarum  prouinciarum  similis  forte  utilitas, 
et  necessitas  hoc  turbulento  tempore  facile  sese  offeret. 

3.  Jntelligimus  Romae  ardua  quaedam  negotia  incidere, 
et  noua  onera  nostris  imponenda  esse:  quae  totum  So- 
cietatis  nostrae  corpus  respiciant,  et  graues  mutationes 
allaturae  uidebuntur,  nisi  serio  illis  non  solum  a  P.  N.  Ge- 
nerali,  sed  etiam  a  tota  congregatione  occurratur,  cuius 
generis  sunt''  ne  alij  e  nostris  quam  Professi  sacris  or- 
dinibus  initientur  ^,  et  ut  cantus  ordinarius''  in  Societatem 
introducatur'  et  consimilia  si  quae  sunt^.  Et  priusquam 
aduersus  Constitutiones  noua  quaedam  talia  admittantur, 
in  Constitutionibus  ipsis  cautum  est,  congregationem 
generalem  indici  et  celebrari  oportere  .2  cap.  8.  p.  cum 
declaratione^. 

Vt  uero  maxime  congregatio  propter  causas  praedictas 
et  similes  alias  indicenda  uideretur,  existimarunt  tamen 
Patres  ad  prudentiam  P.  N.  Generalis  et  aliorum  Patrum 
Romae  conuenientium  id  referendum,  quo  uidelicet  tem- 
pore  congregatio  talis  instituenda  esset. 

Rursum  in  partem  negatiuam  rationes**  aliae  his  an- 
nexae  proponebantur. 

a.)  Ita  P.  Vaz  corre.rit  ex  occurratur,   quemadmodum.  b)  Duo  vv.  sqq.  a   V.  supra   versum 

scripta  sunt.  c)  Quinque  vv.  sqq.  a  V.  supra  versum  scripta  sunt.  d)  Hoc  v.  a  V.  supra  versum 

scriptum  esi. 


'  S.  Pius  V.  paulo  ante  interdixerat,  ne  —  id  quod  usque  ad  illud  tempus 
factum  erat  —  paupertatis  titulo  ii,  qui  simplicia  tantum  sive  scholasticorum  vota 
in  Societate  nuncupassent,  ad  sacros  ordines  promoverentur ;  v.  Can.  Y  487 — 488. 

^  Pauhis  III.  in  ipsa  prima  Societatis  approbatione,  Romae  27.  Septembris  1540 
data,  constituerat :  „Socij  omnes  quicunque  in  sacris  fuerint  .  .  .  teneantur  singuli 
priuatim  ac  particulariter,  et  non  communiter,  ad  dicendum  officium  secundum  Ec- 
clesiae  ritum."  Et  iterum  Iulius  III.  in  Bulla  Romae  21.  lulii  1550  data  edixerat: 
„Ad  dicendum  officium  secuudum  communem  Ecclesiae  ritum,  sed  priuatim,  et  non 
communiter  vel  in  choro,  teneantur"  {Litterae  apostolicae  etc.  14  67).  Itaque  deinde 
S.  Ignatius  constituit:  „Non  utentur  Nostri  choro  ad  horas  canonicas,  vel  Missas, 
et  alia  officia  decantanda"  (Constitutiones  P.  6,  c.  3,  n.  4).  Attamen  S.  Pio  V. 
placuit,  ut  Socii  choro  uterentur,  cantu  tamen  quantum  fieri  posset  brevi  et  simplici; 
atque  ita  a.  1568,  nova  Breviarii  editione  in  lucem  emissa,  Romae  et  in  domo  pro- 
fessa  et  in  domo  probationis  (scholasticos  eo  onere  pontifex  ipse  levaverat)  chorus 
haberi  coeptus  est.  Simplicia  quoque  Societatis  vota  abolere  Pius  V.  aliquando 
cogitaverat  (Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  I.  4,  n.  144.  Asfrain  1.  c.  II  317 — 321).  De 
vestitu  quoque  Societatis  aliqui,  si  non  hoc  tempore,  certe  paulo  post  timebant; 
Polancus  enim  Tusculo  21.  lulii  1569  *litteris  Monachium  ad  P.  Bonaventuram 
Paradinas  S.  J.  missis:  „Li  rumori",  inquit,  „dela  cuculla  non  hanno  fundamento 
alcuno  ne  per  sogni,  anzi  il  Papa  intende  ben  che  1'  habito  nostro  e  conueniente 
massime  per  li  paesi  settentrionali"    (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  287'^). 

"  P.  8,  c.  2,  n.  2  et  C. 


572  Mon.  9-i3  sive  it.  (1).    Ab  23.  Aprilis  ad  4.  Maii  1568. 

1,  Nostri  Patres  qui  inter  medios  hic  haereticos  uer- 
santur,  j^aucique  sunt,  qui  uel  fratribus  gubernando  prae- 
esse,  uel  populo  concionando  prodesse  possint,  incommo- 
dissime  hoc  afflicto  tempore  ex  prouincia  dimitterentur, 
sine  magna  Collegiorum  et  populi  iactura.  Nec  facile 
Principum  offensionem  effugeremus,  quae  una  ratio  multis 
alijs  prouincijs  communis  esse  potest. 

[2.  Peric]uIo[sa  iti]nera  pr[opter]  milites  [et  haereticos 
non  facile]  patientur,  ut  tuto  Patres  a  tam  longinquis 
regionibus  Romam  conueniant. 

3.  Grauamina  quae  in  hac  prouincia  incidunt,  solus 
P,  Generalis  de  consilio  suorum  assistentium  et  pro- 
curatorum  prouincialium  utcumque  fortasse  leuare  poterit. 

4.  Periculosum  uidetur  Societatem  Romam  hoc  tempore 
congregare,  quo  praesenti"  Pontifici  occasio  dari  possit% 
aliquid  in  Societatis  nostrae  praeiudicium  innouandi, 
totamque  Societatem  per  huiusmodi  congregationem  ad 
noua  quaedam  onera  suscipienda  strictius  oWigandi^. 

14.  decretum. 

Cum  quaesitum  esset   ex  Patribus,   an  alijs  de   rebus 
iudicarent  in  hac  congregatione  proponendum,  uel  trac- 
tandum  esse:  Omnium  suffragijs  definitum  est,  nihil  ahud 
.    tractandum  superesse  uideri. 

15.  decretum 

Postremo  cum  item  quaesitum  esset  an  placeret  Patri- 
bus  dissolui  congregationem,  ab  omnibus  responsum  est, 
placere ;  atque  ita  dissoluta  est  die  4.  Maij,  id  est,  6.  post 
apertam  congregationem. 

Patrum  autem,  qui  dictae  congregationi  interfuerunt 
nomina,  haec  sunt.  Reuerendus  P.  D.  Paulus  Hoffaeus 
Viceprouinciahs  et  praeses  dictae  congregationis ,  Re- 
uerendus  P.  D.  Petrus  Canisius  Prouincialis,  Reuerendus 
P.  D.  NicoLaus  Lanoyus  Rector  Collegij  Oenipontani  Pro- 
fessus,  Reuerendus  P.  D.  Alfonsus  Pisanus  ex  Collegio 
Dihngano  Professus,  Reuerendus  P.  D.  Theodoricus  Ca- 
nisius  Rector  Collegij  DiHngani  Professus,  Reuerendus 
P.  D.  Marcellus  Vasius  Professus  ex  Collegio  Dilingano, 
Reuerendus  P.  D.  Hieronymus  Torrensis  Professus  ex 
Collegio  Jngolstadiensi,  Reuerendus  P.  Dominicus  Menginus 
Rector  Collegij  Monachiensis ,  Reuerendus  P.  Martinus 
Leubenstain  Rector  Collegij  Jngolstadiensis. 

Ego  Marcellus  a  tota  congregatione  electus  secretarius 
manu  propria  subscripsi. 

a)  Corr.  ex  posset. 


'  Vide  supra  p.  571''. 


Mon.  949—950  sive  it.  (2)— (3).    1.— 9.  Maii  1568.  573 

Si  ea,  qiiae  coiigregatio  liaec  Canisium  praeposito  generali  proponere  iussit, 
cum  epistulis,  quas  Canisius  praepositus  provinc.ialis  superioribus  annis  ad  S.  Fran- 
ciscum  Borgiani  dedit,  contuleris,  facile  videbis,  haec  omnia  mire  inter  se  convenire, 
et  congregationis  magnam  partem  ipsum  Canisium  fuisse.  Quid  autem  Borgias  Ca- 
nisio  responderit,  v.  infra,  mon.  it.  (19). 

949  sive  it.  (3).      1.  Maii  1568. 

Ex  autograplio.    G.  Ep.  IX  f.  144.     Epistula  usus  est  Saccliimts,  Can.  256. 
Canisius    clectus    procnrator    se   Romam    ire   posse    negat    ob   scriptionein    sibi 
iniiinctam.  Congreyaiio  contra  sentit  et  causam  ad  praepositum  generalcm  defert. 

P.  Paulus   Hoffaeus   S.  J.   Germaniae    superioris    viceprovincialis 

Aiigusta  Vindelicorum   1.  Maii  1568   S.  Francisco   Borgiae  praeposito 

generali   scripsit:   Conuenimus   omnes  professi   et  Rectores  Augustam 

ad  Congregationem  Prouincialem,    vbi   hodierno  die   in  Procuratorem 

elegimus  fere  omnes  Reuerendum  P.  Petrum  Canisium   nostrum  Pro- 

uincialem,    Js  vero  pro  sua  modestia  ad  hanc  procurationem  et  pro- 

fectionem  credebat  magnum  se  adferre  post  electionem  impedimentum, 

si  se  excusaret  per  opus  ilJud  quod  ex  commissione  S.  Sanctitatis  con- 

ficit   contra   Centurias.     Caeterum   Congregatio   nullum   hac   in   parte 

impedimentum  esse  vidit,  quominus  Procuratoris  munus  Romae  obire, 

ac  isthic  in  perficiendo  opere  commodius  etiam  laborare  posset.    Cum 

autem   huius   rej   testimonium    sibi   dari   cuperet,    voluit   Congregatio 

vt  ego  ea  de  re  ad  P.  Vestram  scriberem,  quod  etiam  hic  facio,  ac  ex- 

pecto,  num  iudicet,  opus  illud  tam  accelerarj  debere,  vt  loco  R.  P.  Pro- 

uincialis  electi  Procuratoris,  mitti  debeat  R.  Pater  Lanoyus,  qui  electus 

est    in    substitutum.      Responsum    statim    P.   Canisius    expectat.  .  .  . 

D,  Marcellus  Vaz  incolumis  aduenit  et  congregationi  interest. 

Labitur  igitur  Agricola,  cum  affirmat:  Procuratorem  a  congregatione  pro- 
vinciali  nominatum  esse  Canisium,  „utpote,  qui  Romae  jam  versaretur"  negotiorum 
ecclesiae  germanicae  cum  Pio  V.,  Societatis  cum  Borgia  tractandorum  gratia  (1.  c. 
Dec.  3,  n.  193).  Agricolam  secutus  estBoero,  affirmans :  „Nominarono  loro  pro- 
-curatore  il  P.  Pietro  Canisio,  che  gia  era  in  Roma"   (Can.  333). 

950  sive  it.  (3).      Inter  5.  et  9.  Maii  1568. 

Ex  autographo.  G.  Ep.  IX  f.  150"'.  Epistula  usus  esse  videtur  Sacchinus, 
Can.  256—257. 

Cardinali  Truchsess  Canisium  comitem  profectionis  rotnanae  lietenti  Hoffaeus 
mceprovincialis  censet  esse  obteniperandum  proptcr  cardinalis  commodum  et  Canisii 
adversus  Centurias  scribentis  utilitatem. 

P.  Paulus   Hoffaeus   S.  J.    Germaniae    superioris   viceprovincialis 

Dilinga  9.  Maii  1568  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generaU  de  cardi- 

nali  Ottone  Truchsess   episcopo    augustano   scripsit:   Jl  Reuerendissimo 

Cardinale    fece    grandissima    instantia    accio    il   P.    Canisio    1"  accom- 

pagnasse   a  Roma.    Jo    con   li  Consultori  ^  essaminassimo   la   cosa  et 


'  Ex  horum  numero  fuisse  puto  P.  Theodoricum  Canisium  et  P.  Alphonsum 
Pisanum;  Dihngae  hic  professor  theologiae,  ille  rector  universitatis  et  collegii  erat. 
Eoma  23.  Septembris  1568  P.  loannes  de  Poianco  mandatu  Borgiae  Hoffaeo  *scrip.sit: 


574  Mon.  950  sive  it.  (3).    Inter  5.  et  9.  Maii  1568. 

vedendo  non  poterci  negarlo  al  Reuerendissimo  et  anche  experimen- 
tando  che  il  Padre  non  potria  commodamente  finir'  1'  opera  sua  contra 
Centurias  nella  Prouincia  per  molti  rispetti  venimmo  tutti  in  questa 
sententia,  che  al  Reuerendissimo  non  fosse  negata  quella  sua  petitione 
honestissima,  et  ci  persuademo  che  anche  per  altre  cause  V.  P.  sara 
contentissima  che  il  P.  Canisio  viene  auant'  il  tempo  ^  essendo  in  cio 
seruito  molto  al  Reuerendissimo  et  anche  a  far  progresso  piu  facile 
in  quel  libro  contra  le  Centurie.  Et  credo  gia  hauera  inteso  V.  P.  corae 
il  P.  Canisio  fu  eletto  in  Procuratorem.  Pur  si  hauemo  manchato  in 
questo,  la  maggior  colpa  sara  mia,  et  per  cio  domando  perdono  etc. 
Tutt'  il  resto  intendera  V.  P.  dal  R.  P.  Canisio. 

„Anno  MDLXVIII.  V,  Idus  Maias,  Cardinalis  Roniam  discedens,  domi  nostrae 
Sacrum  audit,  omnibusque  data  benedictione,  et  flexis  in  terra  genibus  valedicit. 
Donat  Typographiam ,  quam  a  Sebaldo  Mayer  800  florenis  emerat ,  S.  Hieronymi 
Collegio,  et  Academiae,  idque  confecto  instrumento  ^.  Donat  nostro  Collegio  13.  capita 
Virginum  de  Societate  S.  Vrsulae,  et  tabulam  magnam  inauratam  plenam  re- 
liquiarum."  Haec  ,ex  *Historia  manuscripta  Collegij  Societatis  Jesv  Dilingae"  re- 
feruntur  a  P.  loanne  Gamans  S.  J.  (1606 — 1684)  in  Cod.  ^G.  67"  (f.  147"),  qui  ex- 
stat  in  bibliotheca  abbatiae  tongerloensis  0.  Praem.  (Tongerloo  in  Belgio).  Cf.  etiam 
Specht,  Univ.  Dill.  66.  Cum  Canisium  iani  aliquot  mensibus  ante  Dilingae  domicilium 
collocasse  constet  (v.  supra  p.  510),  valde  probabile  est,  ipsum  quoque  11.  Maii 
Dilinga  abisse  ^  Monachii  in  archivo  regni  bavarici  exstant  Cardinalis  Truchsess 
*litterae  autographae  Oeniponte  24.  Maii  1568  ad  Albertum  V.  Bavariae  ducem  datae 
(Cod.  ,Augsb.  Hochst.  II.  C/5  n.  91"  f.  343).  Canisius  ex  oenipontano  collegio 
secum  Romam  abduxit  P.  loannem  Merquitium  (v.  supra  p.  161  208).  Mense  lunio 
(ante  12.  lunii)  cum  cardinali  Anconam  venit;  ubi  cum  in  ecclesia  cathedrali  in  se  ipse 
inquireret,  singulari  lumine  divino  iUustratus  est  *,  quo  vei-um  firmumque  religiosae 
vitae  fundamentum  ei  longe  clarius  monstrabatur,  quam  unquam  ante  erat  mon- 
stratum :  fundamentum  autem  erat  suae  vilitatis,  divinae  celsitudinis  intima  cognitio ; 
cui  consilia  factaque  omnia  imponere  novo  firmissimoque  decrelo  constituit.  Illustra- 
tionem  Canisius  ipse  in  ^Confessionum"  libro  primo,  sub  a.  1570  composito,  copiose 
et  cum  gratissimi  animi  sensu  descripsit ;  verba  hic  non  pono,  quia  posita  iam  sunt 
Can.  I  29—31. 

Sacchinus:  Canisius,  inquit,  „in  vrbem  iter  corripuit  ab  ipso  ductus  Cardinali 
Othone,  vt  simul  cum  Pontifice  maximo  quaedam  de  Germania  iuuanda  tractaret" 
(Can.  256 — 257).  Hoc  ei  consilium  fuisse  facile  potest  credi;  atque  aliqua  ratione 
idem  significatur  in  Hoff"aei  litteris,  quas  posui;  hic  enim  dicit  fore,  ut  Canisius,  si 
ante  tempus  congregationi  procuratorum  constitutum  Romara  veniat,  cardinali  utilis- 


,V.  R.  potra  usar  per  consultori  suoi  li  4.  che  nomina,  scilicet  P.  Lanoy.  P.  Theo- 
dorico  [Canisio].  P.  Pisano ,  et  P.  Dominico  [Mengino]"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Germ.  67  f.  179='). 

•  Borgias  praeceperat,  ut,  qui  procuratores  provinciarura  Roraam  venturi  essent, 
m.  Septembri  venirent;  v.  supra  p.  188. 

2  ,Instrumentum"  hoc  ipso  illo  d.  11.  Maii  1568  datum  est;  v.  Specht,  Univ. 
DiU.  66. 

'  Ottonem  paulo  post  medium  m.  Maium  Romam  profectum  esse  (Landsberga?) 
scribit  Goetz,  Beitrage  398". 

*  Id,  cum  Canisius  coram  sanctissimo  Sacramento  oraret,  factum  esse  scribit 
Oddi  (I.  c.  200);  nec  vero  Canisius  hoc  dixit.  Oddium  nonnihil  amplificasse  vel  ex- 
ornasse  puto  id  quod  scT\^?:\t  Dorigny :  ,11  recherchoit  avec  soin  devant  Dieu,  quelle 
^toit  la  voie  la  plus  sure"  etc.  (1.  c.  440).     Oddium   secutus  est  Bocro  (Can.  332). 


Mon.  951  sive  it.  (4).    Sub  mediura  ni.  lunium  1568.  575 

simam  operani  praestet.  Ex  iisdem  litteris  cognoscitur,  quam  non  recte  affirment 
Boero  (1.  c.  331)  et  Seguin  (1.  c.  214),  cardinalem  a  pontifice  et  petisse  et  im- 
petrasse,  ut  Canisium  secum  Romam  adducere  sibi  liceret.  Erravit  etiam  Agricola, 
cum  scriberet:  Romam  ^discessit  Cardinalis  Mense  Majo,  quem  aestate  jam  adulta 
secutus  est  Canisius"   (1.  c.  Dec.  3,  n.  193). 

Riess  quidem  putat,  Canisium  semel  atque  iterum  ad  monasterium  inzikofiense 
(YntzkofFen,  Inzigkofen),  quod  erat  virginum  ordinis  augustiniani,  adisse  ibique  eas 
exhortando  sacramentaque  administrando  in  fide  et  pietate  confirmasse  aut  annis 
1565  et  1566,  aut  ex  itinere  hoc  romano,  quod  procurator  electus  fecit,  eundo  a.  1568, 
redeundo  a.  1569  (Can.  384 — 385) ;  ego  tamen  censeo,  eum  a.  1573,  non  prius,  illic 
fuisse ;  id  quod  in  proximo  volumine  explicabo. 

951  sive  it.  (4).      Sab  niediiiiu  iii.  laniam  1568. 

Ex  libro  „De  Vita  et  Rebus  gestis  P.  Petri  Canisii,  de  Societate  lesu,  Com- 
mentarii,  .  .  .  authore  Francisco  Sacchino*  S.  J.,  Ingolstadii  1616,  257  259.  Sacchini 
narrationem  secuti  sunt  biographi  reliqui,  ut  Dorigny  1.  c.  309,  Oddi  1.  c.  200, 
Riess  ].  c.  382. 

Canisius  Laureti  contionatur. 

F.  Francisciis  Sacchinus  S.  J.  in  vita  Canisii  narrat:  Anno  1568 
(m.  Maio)  Canisiiim  „in  vrhem  iter  corripuisse  ab  ipso  ductum  Cardi- 
nali  Othone"  Trnchsess  episcopo  albanensi  et  augustano.  Qui,  vbi  in 
Italiam  ventum  est,  iter  per  agrum  Picenum  instituunt  sanctissimam 
Laureti  Deiparae  Cellam  veneraturi :  cui  et  magnifica  dona  Cardinalis 
ferebat.  .  .  .  Salutata  Laureti  ingenti  sensu  Deipara,  vbi  et  latinam 
concionem  in  sacrosanctae  Trinitatis  solemni  ^,  sacris  operante  Cardi- 
nali  Othone,  habuit,  in  vrbem  sanctam  perjienit. 

Haec  verba  ex  parte  confirmantur  et  illustrantur  *Litteris  historicis  collegii 
Societatis  lesu  lauretani,  Laureto  15.  lanuarii  1570  datis,  in  quibus  Antonius  Casati 
S.  J.  haec,  praeter  alia,  narrat:  „Quanto  poi  alle  cose  esteriori,  s' oiFerisce  prima  la 
singolar  beneuolenza,  che  '1  Reuerendissimo  Cardinale  d'  Augusta,  passando  di  qua, 
mostro  portarci,  si  come  sempre  ha  mostrato  uerso  la  compagnia:  percioche  di  Ger- 
mania  andando  a  Roma,  uenuto  a  questa  Madonna  Santissima,  uolse  domesticamente 
un  giorno  pranzare  nel  nostro  CoIIegio  con  tutti  li  fratelli  ^  uisitando  gli  amalati 
auanti,  che  si  mettesse  a  tauola:  et  pransato  c'  hebbe,  disse  di  uoler'  egli  seruir'  alli 
fratelli,  che  restauano  alla  2?  ^  et  ne  fece  dimostratione,  ma  il  Signore  Gouernatore  *, 
il  quale  hauea  fatto  compagnia  a  Sua  Signoria  Reuerendissima,  et  pransato  simil- 
mente  qui,  lo  impedi.  Volse  udire  due  prediche  una  in  lingua  Germanica,  nella 
nostra  Capella,  1'  altra  in  Latino  nella  chiesa,  de  laudibus  Peregrinationis,  secondo 
il  thema  dato  da  Sua  Signoria  Reuerendissima"  (ex  exemplo  archetypo;  ,Epistt.  It. 
1569"  f.  87'').  Fatear  oportet,  Sacchinum  complura,  quae  a  Casato  non  memorentur, 
proferre ;  attamen  haec  quoque  factis,  quae  aliunde  nota  sunt,  aliqua  saltem  ratione 
confirmantur.  Otto  Truchsess  Paulo  III.  pontifice  maximo  (1534 — 1549)  templi  laure- 
tani  sacellum  S.  loanni  Baptistae  sacrum  exornavit;  lulio  III.  pontifice  (1550 — 1555) 


'  Diem  festum  Sanctissimae  Trinitatis,  qui  eo  anno  erat  13.  lunii,  signi- 
ficari  censeo. 

^  Collegium  lauretanum,  ut  ex  iisdem  litteris  intellegitur,  initio  a.  1570  45  so- 
dales  habebat;  20  ex  iis  sacerdotes  erant,  11  vel  12  fratres  scholastici,  reliqui 
laici;  sacerdotum  maxima  pars  „s' occupa  nella  Penitentiaria  di  qiiesto  santo  luoco". 

^  De  ,secunda  mensa"  cf,  6'««.  III  680^. 

*  Robertus  Saxatellius  {J.  A.  Vogel,  De  ecclesiis  Recanatensi  et  Lauretana  1, 
Recineti  1859,  342). 


576  Mon.  952  sive  it.  (5).    20.  (21.?)  lunii  1568. 

vestem  auream  opere  pretiosam  et  alia  quaedam  lauretanae  Virgini  dona  tulit  [Horat. 
TurseUinus  S.  J.,  Historia  Lauretana  1.  3,  c.  11  19,  apud  Pietro  Valerio  Martorelli, 
Teatro  istorico  della  Santa  Casa  Nazarena  I,  Roma  1732,  220 — 221  226).  Idem 
Paulo  IV.  pontifice,  cum  a.  1556  per  Lauretum  transiret,  in  templo  sacrum  fecit  et 
contionem  audivit,  in  Societatis  collegio  sodalibus  familiariter  usus  est  (Litterae 
quadrimestres  IV  581 — 582).  Caeterum  Saccbinus,  ut  iam  monui  (v.  supra  p.  4), 
historicus  erat  nlagnae  diligentiae  summaeque  fidei,  qui  huiusmodi  facta  non  con- 
fingere,  sed,  ut  ex  testibus  acceperat,  religiose  proponere  solebat.  Eum  igitur  litteris 
sodalium  lauretanorum  Romam  missis  vel  coUegii  lauretani  historia  aliqua  mauu 
scripta  usura  esse  conicio. 

Canisium  in  ipsa  magnifica  illa  basilica  lauretana  contionatum  esse  satis  certum 
est,  licet  a  Sacchino  planis  non  dicatur  verbis  {Eiess  minus  accurate :  „in  der 
Gnadenkapelle") ;  Pijtlwn  oratiouem  „ad  Populum"  habitam  esse  affinnat  (1.  c.  260); 
sed  cum  Sacchinus  Canisium  latine  dixisse  asserat,  rectius  cum  Boero  (1.  c.  332) 
censueris  eum  ad  clerum  verba  fecisse. 

Canisius  in  *Codice,  in  quem  multa,  quae  ad  librum  de  B.  Maria  Virgine 
scribendum  ipsi  utilia  esse  possent,  tum  ipse  referebat.  tum  per  alios  referenda 
curabat,  haec  sua  manu  scripsit :  ,De  Lauretana  aede.  .  .  .  Est  hoc  summae  Dei 
genitricis  meritis  huic  loco  peculiare,  ut  qui  tam  sanctam  piamque  peregrinationem 
huc  instituunt,  eorum  nulhis  Christiaui  officij  partibus  satisfecisse  se  putet  nisi  hinc 
confessionis  et  Eucharistiae  sacramentis  praemunitus  ante  discedat.  Qain  etiam  illi 
ipsi  qui  quiduis  pocius  quam  peccatorum  confessionem  cogitabant,  cum  primum  in 
huius  sacri  templi  uenere  conspectum,  sic  intimis  animi^  permotionibus  afficiuntur, 
vt  celestis  uisum  ^  numinis  non  ferentes,  uberrimo  fletu  crebrisque  suspirijs  con- 
fessione  maculas  abluant"  (Can.  6  f.  21-^).  Haec  unde  hausta  sint,  nescio ;  Ca- 
nisius,  qui  compluries  Laureti  est  moratus  {Can.  II  274;  V  67  733),  ea  pro  veris 
habuisse  videtur. 

953  sive  it.  (5).      20.  (21.?)  Iniiii  15C8. 

Ex  archetypo  (A),  ipsius  Borgiae  manu  subscripto,  quod  exstat  in  ^EB"  n.  235 
(f.  48).  Exstat  alterum  exemplum  (B),  idque  eadem  manu  scriptum  ac  superius 
illud  (hoc  quoque  a  Borgia  subscriptum  esse  videtur ;  eius  nomen  postea  resectum 
est),  in  ^EB"  n.  234  (f.  45).  Epistula  integra  (ex  B)  primum  edita  est  in  Epp. 
Nadal  III  615 — 618.    Eadem  usus  est  Sacckimis,  Hist.  S.  J.  III,  L  4,  n.  127. 

Canisiits  responsum  roinanum,  quo  proviiiciales  deligi  posse  procuratores  negatur, 
sero  intellegit.     Qui  liomac  etiam  Centuriatorum  causa  moratur. 

S.  Franciscus  Borgias   praepositus   (/meralis  Boma   5.  lulii  1568 

P.  Hieronymo  Natali  Societatis   visitatori   scripsit:   A  Roma  e  uenuto 

il  Padre'  Canisio,  eletto  procuratore  "^  di  sua  Prouincia.  (perche  si  ben 

s' e  scritto  che  questo  non  .si  poteua  fare''^   gia  1' auiso   lo   piglio  in 

Jtah'a).    Vna  delle  cose  che  qui  haueua  a  trattar",  era  del  suo  scritto 

contra  le  Centurie^,    et  per  quel  che  si  e=  uisto  fin  qui,  si  pensa  riu- 

scira   bene,   per   quel   che   si   pretendeua  di   leuar  rautorita''  a  quel 

libro,  mostrando  molti  errori  di  quello  chiaramente. 

Cardinalis  Truchsess  Romam  advenit  aut  20.  lunii  aut  21.  Illum  enim  diem 
habent  *  y,Amisi  di  Roma",  Roma  26.  lunii  1568  dati:  „J1  Card.  d' Augusta  gionse 
Domenica  matina  per  tempo  in  questa  Citta,  et  cosi  si  fuggi  il  fastidio  delli  molti 
incontri,  che  li  sariano  stati  fatti  se  si  fusse  saputo  il  suo  ritorno"  (Cod.  Vindob. 
„Rom.  Corr.  30"  f.  530'').     Et  cardinalis  Marcus  Antonius  AntuUus  Roma  22.  lunii 

a)  Sequifur  prae,  a  C.  ohlitt.  b)  uisu  autogr.  c)  padre  B.  d)  Prociirator  B.  e)  non  po- 
teua  farsi  B.      t)  Ita  vecte  B;  censure  A;  v.  supva  p.  573.      g)  s' e  B.      h)  leuar  autorita  B. 


'  Vido  supra  p.  193-194. 


Mon.  953  sive  it.  (6).    20.  (21.?)  lunii  1568.  577 

(„X.  Calendas  lulii")  1568  sua  manu  cardinali  Stanislao  Hosio  episcopo  varraiensi 
*scripsit:  ,Illustrissimus  Cardinalis  Augustanus  ante  diem  tertium  ad  urbem  per- 
uenit;  Canisius  noster  nobiscum  est"  ^  (ex  litteris  archetypis,  quarum  partem  postre- 
mam  Amulius  sua  nianu  scripsit;  Cod.  cracov.  ^Czar.  1608"  [v.  Can.  IV  lxxi] 
p.  384).  Prosper  vero  comes  ab  Arcii  orator  caesareus  Maximiliano  II.  *scripsit 
Roraa  19.  lunii  1568:  ,J1  Cardinal  d' Agusta  s' aspetta  fra  doj  giornj" ;  et  26.  lunii 
1568:  eum  21.  lunii  Romam  advenisse  (ex  autographis ;  Cod.  vindob.  „Rom.  Corr.  30" 
i.  285''  242^).  Fere  autem  certum  est,  Canisium  cum  eo  advenisse.  Errat  igitur 
Dorigny,  cum  Canisium  exeunte  m.  lulio  Romam  venisse  scribit  {1.  c.  310). 

953  sive  it.  (6).      20.  (21.?)  lauii  1568. 

Ex  apograpbo  eiusd.  temp.     Germ.  67  f.  160*. 

Canisius  cum  P.  Merquitio  Bomam  venit ,  Centnrias  refutaturus  et  procura- 
torem  acturus. 

S.  Franciscus  Borgias  Societatis  praepositus  generalis  Roma  6.  Iiilii 
1568  P.  Nicolao  Lanoio  S.  J.  rectori  collegii  oenipontani,  qui  1.  Maii 
Augustae  in  Germaniae  siiperioris  congregatione  provinciali  „substitutus" 
procuratoris  electus  erat  (v.  supra  p.  567),  scripsit:  Venne  il  Padre 
Canisio  con  sanita  et  anche  il  suo  compagno  et  e  da  sperare  non 
perderanno  il  tempo,  II  Padre  Canisio  attendera  all'  opera  sua  ^,  et 
fara  anche  1'  officio  di  procurator  al  suo  tempo,  benche  non  sia  stata 
legitima  in  tutto  la  sua  elettione,  per  esser  lui  Prouintiale.  Quanto 
air  altro,    alli  principij   si  e  usata  ogni   suauita ,   et  se  li  e  permesso 

anche  scriuere. 

Ex  postremis  hisce  verbis  atque  ex  *epistulis  Roma  10.  Augusti  1568  a 
P.  loanne  Polanco  ad  Lanoium  et  Augusta  4.  Septembris  1568  a  P.  HofFaeo  vice- 
provinciali  ad  Borgiam  datis  intellegitur,  Canisio  Romam  petenti  in  coUegio  oeni- 
pontano  comitera  adiunctum  esse  P.  loannem  Merquitium;  qui  Romam  missus  est, 
ut  a  variis  periculis  abesset  et  mores  emendaret;  v.  supra  p.  161  208  217. 

Quomodo  factum  sit,  ut  Germaniae  superioris  Socii  Canisium  praepositum  pro- 
vincialem  ad  provinciae  procurationem  illam  destinari  posse  existimarent,  etiam 
clarius  intellegitur  ex  Borgiae  *litteris  Roma  26.  lunii  1568  ad  P.  Hoffaeura  datis; 
ex  iis  enira  hoc  cognoscitur :  Ipse  etiara  P.  Theodoricus  Canisius  rector  dilinganus 
putabat,  Petrura  Canisiura,  postquam  Borgiae  iussu  P.  Hoffaeo  viceproviiiciali  pro- 
vinciara  permisisset  regendam,  nomine  solum  provincialem  esse,  non  auctoritate.  Ita 
igitur  Borgias:  „11  Padre  Canisio  arriuo  sano  col  suo  compagno,  et  se  arriuauano 
prima  le  nostre  lettere  per  lequali  si  scriueua  non  uenessi,  non  potendo  li  Pro- 
uinciali  per  procuratori,  si  sparagnaua  questa  fatica,  nia  gia  ch"  e  uenuto,  si  trattcra 
■qui  questa  estate,  et  forsa  bisognera  dispensa  accio  possa  trouarsi  nella  Congrega- 
tione  corae  procurator  della  Prouincia  poiche  non  solamente  de  nome  ma  de  autorita'^ 
h  stato  Prouinciale  sempre,  si  ben  per  alcun  tempo  fii  scritto  lasciassi  a  V.  R.  il 
gouerno  di  quella,  questo  dico  in  particolare,  perche  da  lui  stesso  si  e  inteso  cbe 
il  suo  fratello  et  forsa  qualcun  altro  senteuano  che  solamente  di  nome  fossi  Pro- 
uinciale  il  che  non  e  cosi,  quando  si  hauera  a  sgrauar  a  fatto  dell'  autorita,  si  sgra- 
uara  anche  del  nome,  il  quale  seruirebbe  di  poco  essendo  solo,  e  ^"  se  all'  hora  toccara 
a  V.  R.  portar  questo  peso,  spero  le  dara  Dio  N.  Signore  forze  sufficienti  per  ben 
portarlo,  come  1'  ha  fatto  fin  qui,  con  titulo  di  Viceprouinciale"  (ex  apogr.  eiusd. 
terap. ;  Gerra.  67  f.  155). 

a)  Ita  in  ap.  correctum  est  ex  de  fatti.  b)  In  ap.  sequuntur  vv.  che  lui,  oblitt. 

'  Cardinalis  Amulius,  qui  Canisium  magni  faciebat,  a.  1565 — 1570  bibliothecae 
vaticanae  praeerat  {11  Manoscritto  Messicano  Vaticano  3773,  Roma  1896,  11  13). 
2  Refutationi  Centuriarum  Magdeburgensium. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  37 


578  Mon.  954  sive  it.  (7). 

954  sive  it.  (7).      Annis  1565,  1568,  1573. 

Ex  libro  „De  vita  Petri  Canisii  de  Societate  lesu  .  .  .  Libri  tres  a  Matthaeo 
Radero  ex  eadem  Societate  conscripti",  Monachii  1614,  143 — 147. 

Canisius  Eomae  adulescentes  collegii  (jermanici  ad  virtntis  et  litterarum  studia 
cxcitat;  temj)la,  oratoria,  valetudinaria  obit ;  pietatis  exempla  colligit ;  quanta  in  per- 
rgrinorum,  pauperum,  infirmorum  levationem  praestentur,  observat  et  adnofat;  Germanos 
Itomae  versantes,  ut  idem  faciant,  monet,  quo  postea  in  Germania  adversarios  Romam 
calumniantes  refellere  possint.  Imprimis  Oraforium  S.  Philippi  Nerii  frequentat ;  et 
ab  ipso  Philippo  et  a  Baronio,  Taurusio,  Bordinio  eius  discipulis  familiariter  honori- 
ficeque  Jiabetur. 

Praefatio  editoris.  P.  Ferdinandus  Alberus  S.  J.  Claudii  Aquavivae  praepositi 
generalis  pro  Germania  ^assistens",  Roma  4.  Maii  1613  Augustam  Vindelicorum  ad 
R  Melchiorem  Hartelium  S.  J.  provinciae  Germaniae  superioris  praepositum  *litteras 
misit,  in  quibus  haec,  praeter  alia,  notabat  de  vita  Canisii,  quam  Monachii  P.  Mat- 
thaeus  Raderus  prelo  parabat:  „P.  Sebast.  Paretarius  .  .  .  antea  Vitam  P.  Canisij  a 
P.  Radero  scriptam  examinaiiit"  (ex  autogr. ;  T,Epp.  ad  Rad.  11"  f.  46^).  Hdrtelius 
autem  Dilinga  1.  Septembris  1613  Radero  *scripsit:  „Mitto  notas  in  alteram  cen- 
suram  uitae  P.  Canisij  p.  m.  vna  cum  literis  P.  Beretarij,  cuiiis  singularem  animi 
demissionem,  et  promptum  gratificandi  studium  cernere  est.  R.  Vestra  iuxta  illas 
corrigat,  qnae  correctione  opus  habent:  addat,  si  quid  noui  transmissum"  (ex  autogr. ; 
,Epp.  ad  Rad.  I"  f.  38^).  Ita  factum  est,  ut  in  Raderi  libro  a.  1614  Monachii  typis 
exscripto  comparerent  Beretarii  litterae  satis  amplae,  quibus  Raderus  ita  praefabatur: 
^Quid  in  vrbe  gesserit  Canisius,  partim  supra  expositum  est,  partim  Sebastianus 
Beretarius,  qui  hodieque  Romae  viuit  et  spectator  adfuit,  cum  Romae  Canisius  esset, 
hisce  verbis  ad  me  ex  vrbe  perscriptis  eleganter  narrat."  In  ipsis  igitur  litteris 
Beretarius  prinium  quidera  res  a  Canisio  Romae  a.  1573  apud  Societatis  congrega- 
tionem  generalem  et  maxime  apud  Gregorium  XIII.  gestas  enarrat;  deinde  autem 
haec  addit: 

Virtutem   interim   Canisii   illustrabant   Romae   studium    ardorque 

diuini  honoris  amplificandi,  eaque  diligentia,  quam  quoties  ad  Vrbem 

venit,  pauculis  illis  Collegii  Germanici  reliquiis,  quae  tunc  erant,  quas 

tanquam   sua  viscera   intimo   animo  complectebatur,    aliisque  eiusdem 

gentis  nobilibus  viris,  ac  studiosis  adolescentibus  excolendis  adhibuit  ^: 

illos  modo  adiens,  modo  aduocans,  ad  pietatem  et  fidei  Catholicae  cou- 

stantiam,    et  vt   adaersus   haereticorum   mendacia,   in  hac  verae   re- 

ligionis  arce,  sincera  doctrina  se  munirent,  hortabatur :  tum  diligentiam 

multam  in  multis  et  claris  virtutum  exemplis,  ad  pietatem  ad  exteras 

gentes  promouendam,  cognoscendis  contulit.    Frequentabat  non  tantum 

templa  augustiora,  sanctorum  caelitum  memoriis  reliquisque  veneranda, 

sed  Oratoria  etiam,  et  conuentus  insigni  pietate  illustres,  quibus  Chri- 


*  Collegium  germanicum  ob  rei  familiaris  angustias  initio  a.  1557  tantum  15 — 20, 
ab  anno  1559  ad  annum  1573,  quo  a  Gregorio  XIII.  amplilicatum  et  dotatum  est, 
quotannis  20 — 30  iuvenes  germanos  alere  poterat;  praeter  hos  autem  „alumnos"  in 
aedibus  coUegii  et  sub  Societatis  disciplina  ab  anno  fere  1560  complures,  ab  anno 
1563  ad  annum  1573  quotannis  fere  200  degebant  „convictores",  iique  ex  variis 
nationibus  orti,  suis  sumptibus  viventes,  in  vitae  genere  eligendo  omnino  liberi ; 
plurimi  eorum  nobiles  erant;  ex  germanis  convictoribus  pierique  Canisio  vel  auctore 
vel  adiutore  in  collegium  venerant ;  velut  Octavianus,  Philippus  Eduardus,  Antonius, 
Raimundus  Fuggeri,  Gervicus  de  Schwarzenberg,  Christophorus  et  Carolus  Truch- 
sessii,  Godefridus  Zott  etc.  [Steinhuber  1.  c.  P  46  48—51  74—75).  Anno  1568 
convictores  adfuisse  260  affirmat  Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.   156. 


Annis  1565,  1568,  1573.  579 

stiana  pietas  magna  hominum  frequentia  colitur,  autChristiana  in  egentes 
charitas  magno  exemplo  exercetur.  Inuisebat  hospitales  domos  tum 
antiquas,  et  magnis  vectigalibus  fundatas,  tum  recentes  pioruni  tantum 
liberalitate  sustentatas,  quantumque  ex  vtrisque  boni  ad  homines  pro- 
manaret,  dih'gentissime  adnotabat.  Xenodochium  sanctissimae  Trini- 
tatis  admirabatur,  multis  saepe  hominum  millibus  aduentantium  large 
sufficiens,  nullo  alio  vectigali,  quam  quotidianis  piorum  Eleemosynis, 
abunde  suppetentibus;  tum  statis  horis  illustri  spectaculo  fuisse,  e 
prima  nobilitate  multitudinem  virorum  et  faeminarum,  vtramque  suo 
sexui  seorsim  inseruire,  aduenarum  pedes  lauare,  ministrare  ad  men- 
sam,  monita  ad  pietatem  dare,  qua  animi  comparatione,  quaque  re- 
ligione  sacra  templa  adeunda  et  vniuersa  illa  sacra  expiatio  foret  ob- 
eunda  \  edocere,  aliaque  pietatis  officia  praestare,  quae  alii  literis 
mandarunt:  Et  haec  quotannis  per  sacros  hebdomadae  sanctae,  et 
Paschae  dies  vsitata  et  vulgaria  esse,  quid  praesens  in  lubilaeo  vidisset 
et  sensisset?2  Sodalitates  praeterea  piorum  hominum,  qui  honestas, 
inopes  tamen  famihas,  quas  pudor  a  mendicando  deterret,  collatis  cor- 
rogatisque  Eleemosynis  sustentant^;  aUas,  quae  magnum  Virginum 
numerum  collata  dote  ad  honesta  adiuuant  coniugia  cognoscebat  *.  Tum 
pios  coetus  indagabat  magno  numero,  frequentiaque  diuina  mysteria 
obeuntium,  piosque  conuentus  celebrantium.  In  iis  maxime  frequen- 
tabat  inclytam  illam,  atque  inter  magna  vrbis  lumina,  clara  luce  col- 
lucentem  venerabilem  sacerdotum  piorumque  virorum  congregationem 
Oratorij  nuncupatam ;  multumque  famiharitate  vtebatur,  B.  Philippi 
Nerij  institutoris,  adhuc  in  humanis  agentis,  eiusque  discipulorum,  qui 
tum  praeter  caeteros  florebant;  Francisci  Mariae  Taurusii^  Caesaris 
Baronii,  magni  alterius  Ecclesiasticae  antiquitatis  luminis  loannis** 
Franeisci  Boklrinii",  quorum  duo  priores  suis  virtutibus,  et  vitae  sancti- 
monia  per  multos  annos  sacra  purpura  illustrati,  aeternis  iam  cum  Deo 

a)  lu  Buclei-i  libro  inter  Mariae  et  Taurusii  perjjeram  komma  positum  est.       b)  In  liaderi  libro- 
perperam:  luminis,  loannis;  v.  infra,  p.  581.       c)  Sic;  sed  ponendum  fuit:  Bordinii;  v.  infra,  p.  580'. 


'  Ad  gratias  iubilaei,  indulgentias  septem  ecclesiarum,  stationum  etc.  con- 
sequendas. 

2  lubilaea  Romae  acta  a.  1572—1608  recensentur  ab  Eus.  Aniort  Can.  Reg.  Lat., 
De  origene,  progressu,  valore,  ac  fructu  indulgentiarum ,  Venetiis  1738,  87 — 93. 
Beretarius  autem  duo  illa  iubilaea  magna  et  ^ordinaria"  significare  videtur,  quae- 
Roniae  a.  1575  et  1600  acta  sunt.  Quam  multa  milia  peregrinorum  ^Confraternitas 
Sanctissimae  Trinitatis"  iis  annis  in  suo  hospitio  exceperit,  et  quam  magna  pietate 
iisdem  Clemens  VIH.,  cardinales,  principes  ibidem  ministraverint,  narrat  Theodorus 
a  Spiritu  Sancto  0.  Carm.,  Tractatus  historico-theologicus  de  lubilaeo,  Romae  1650„ 
56—64. 

3  De  archiconfraternitate  XII  Apostolorum  huius  rei  gratia  S.  Ignatio  auctore- 
sub  Paulo  III.  incohata  v.   Tacchi  Venturi  I.  c.  I  674 — 676. 

*  lam  a.  1601  Camillus  Fanucci  edidit  Romae  librum  ,Trattato  di  tutte  le 
opere  pie  dell'  alma  citta  di  Roma"  (Card.  Carlo-Lwigi  Morichini,  Degli  Istituti  di 
carita  per  la  sussistenza  e  V  educazione  dei  poveri  e  dei  prigionieri  in  Roma,  ed. 
nov.,  Roma  1870,  39). 

37* 


580  Mon.  954  sive  it.  (7).    Annis  1565,  1568,  1573. 

praemiis  frimntur;  tertius  Auenionensis  Archiepiscopus,  pari  vitae  in- 
tegritate  dignam  tanto  munere  operam  suae  nauat  Ecclesiae  ^  Vir 
igitur  sanctus  a  viris  sanctis,  fama  iam  ante  notus  magno  in  honore 
habebatur:  et  vero  ea  hominis  erat  praesentia,  et  ea  honeste  faciei 
et  totius  vultus  ad  modestiam  compositi  dignitas,  vt  vel  silente  fama 
beneuolentiam  et  reuerentiam  sibi  conciliaret,  oratio  spiraret  sancti- 
tatem.  Incredibilem  apud  hos,  perpetuamque  hominum  frequentiam 
pietatis  studia  colentium  obseruauit.  Multos  praeterea  viros  principes, 
tum  Ecclesiastica  dignitate  insignes,  tum  nobiles  Romanos  commemo- 
rabat  nominatim,  quorum  cum  copiosas  Eleemosynas,  tum  memoranda 
facta,  insigniaque  virtutum  exempla  recensebat.  Haec  pusillo  tum 
gregi  Collegij  Germanici,  alijsque  studiosis  Germanis  adolescentibus 
exponebat  eosque  ad  ista  aliaque  eiusmodi  accurate  indaganda  et  re- 
cognoscenda  accendebat,  vt  se,  cum  in  Germaniam  redirent,  oculatos 
testes  Romanae  pietatis  exhiberent  ^,  aduersus  impios  latratus  veritati 
obsistentium  haereticorum,  docebatque  multorum  Germanorum  culpam, 
qui  Romae  diu  versati,  ad  haec  tanta,  et  tam  illustri  laude  digna  ex- 
oculati,  ad  improba  tantum,  et  relatu  indigna,  quae  de  Romanis  rebus 
in  Germaniam  perferrent,  mentis  aciem  intenderent,  et  ad  foeda  vlcera, 
•quae  haereticorum  fecerat  impietas,  ipsi  vngues  accederent.  Et  sane 
mirum  non  est  in  tanta  Ciuitate,  tanta  omnium  gentium  colluuione, 
in  feraci  solo,  faecundaque  segete,  herbas  saepe  noxias,  et  aliqua 
vitiorum  semina  succrescere.  Querebatur  igitur  vir  diuini  honoris 
studiosissimus,  quae  naturae  vitio  in  magna  multitudine  fieri  solent, 
ea  quodammodo  ad  instituta  conuerti,  et  paucorum  culpam  in  ciui- 
tateni  omnem  conuerti :  Ingentem  vero  laudum  siluam,  a  tanta  vir- 
tutum  multitudine  enatam  praeteriri.  Ita  vir  summe  industrius  nun- 
quam  de  diuina  causa  promouenda,  fideque  Catholica  constituenda 
cogitationem  ponebat;  et  cum,  quid  ipse  faceret,  exponebat,  quid  ex 
illo  imitari  ipsi  deberemus,  docebamur. 

1  S.  Philippus  Nerius  (f  1595)  Romae  sub  a.  1557  ad  „S.  Hieronymi  a  cari- 
tate"  parvani  aedem  sacram  aedificaverat,  quam  pOratorium"  vocabat;  ibi  et  ipse 
et  eius  sodales,  ut  Taurusius  (Tarugi,  f  1608),  Bordinius  (f  1609),  Baronius  (f  1607), 
modo  de  moribus  christianis,  modo  de  vita  Sanctorum  et  similibus  argumentis  coti- 
dianas  orationes  habebant;  sub  a.  1563  complures  eorum  Pii  IV.  iussu  ecclesiam 
S.  loannis  Baptistae,  quae  Florentinorum  erat,  administrare  et  in  commune  vivere 
coeperunt,  Philippo  ad  S.  Hieronymi  manente.  In  Oratorio  autem  iam  inde  ab  anno 
circiter  1559  Baronius  Philippi  iussu  historiam  ecclesiae  ab  adventu  Christi  usque 
ad  saeculum  XVl.  populo  enarrabat;  qua  per  30  annos  septies  repetita,  eodem 
Philippo  iubente  insignes  illos  „Annales  Ecclesiasticos"  edere  coepit,  quibus  Centuria- 
torum  Magdeburgensium  „Historiam  Ecclesiasticam"  refutabat  (Hier.  Bernahaeus 
Congr.  Or.,  Vita  S.  Philippi  Nerii  c.  6,  n.  61  —  64,  in  Adis  Sanctorum  Maii  VI, 
Antverpiae  1688,  535 — 536.  Caj^ecelatro-Lager,  Der  heilige  Philippus  Neri,  Frei- 
burg  i.  Br.  1886,  109—110  153-154  204-212). 

^  Perdoctus  vir  loannes  Franciscus  Lomhardus  Roma  ex  aedibus  cardinalis 
Sirleti  11.  Novembris  1568  cardinali  Hosio  scripsit:  „Roma  siquidem  satis  diuersa 
ab  illa,  quae  delitiis  affluebat  vanitatis ,  nuuc  vere  spirat  odorem  sanctitatis" 
[Cypriartus,  Tab.  484—485). 


Mon.  955—956  sive  it.  (8)  — (9).    Circa  initium  m.  lulii  1568  —  23.  lulii  1568.    581 

Post  coUegium  germanicum  institutum  Canisius  Romae  fuit  annis  1557,  1558, 
1565,  1568,  1573.  Beretarium  autem  rerum,  quas  ab  eo  Romae  gestas  esse  narrat, 
,spectatorem  adfuisse"  Raderm  affirmat  (1.  c.  138) ;  neque  tamen  verisimile  est 
Beretarium,  Florentia  a.  circiter  1540  ortum,  ita  adfuisse  ante  a.  1565,  quo  (16.  Maii, 
ut  ferunt)  Romae  Societatem  ingressus  est  {Sommervogel ,  Bibl.  I  1325 — 1326;  VIII 
1820).  Maxime  vero  ab  eo  significari  puto  annos  1568  et  1573.  Narrat  certe 
Antonius  Gallonius  Oratorii  sacerdos  in  Vita  S.  Philippi  Nerii,  quinto  post  ipsius 
mortem  anno  primum  edita,  a.  1568  copiosam  hominum  multitudinem  Oratorium  S.  Hie- 
ronymi  Caritatis  frequentasse ;  et  loanites  Ruheus,  ut  idem  Gallonius  refert,  iu  libro 
italico  ^Esamine"  etc,  quem  a.  1569  Philippo  dedicabat,  testatur,  se  a.  1568  ,fre- 
quentem  clarissimorum  virorum,  atque  omnium  gentium"  ad  Philippum  ,confluentium 
concursum"  admiratum  esse  (Vita  Beati  P.  Philippi  Nerii,  Moguntiae  1602,  216—218). 
Ac  Canisius,  cum  ineunte  aestate  a.  1568  Romam  veniret,  hoc,  praeter  alia,  spectabat, 
ut  ad  librum,  quo  historiam  ecclesiasticam  Centuriatorum  Magdeburgensium  refutare 
a  S.  Pio  V.  iussus  erat,  conscribendum  subsidia  compararet;  eorundem  autem  Cen- 
turiatorum  refutandorum  gratia  S.  Philippus  Nerius  iusserat  Caesarem  Baronium 
(qui  ad  S.  loannis  Baptistae  Florentinorum  habitabat)  in  Oratorio  S.  Hieronymi 
historiam  ecclesiasticam  auditoribus  exponere  [Bernahaeus  1.  c.  c.  6,  n.  61 — 63,  in 
Actis  Sanctorum  1.  c.  535 — 536.  Gener.  Calenzio  Congr.  Or.,  La  vita  e  gli  scritti 
del  Cardinale  Cesare  Baronio,  Roma  1907,  31—37).  Bordinius  quoque  antiquitatem 
ecclesiasticam  indagabat  et  calamo  iHustrabat  (Marchese  di  Villarosa,  Meraorie  degli 
Scrittori  Filippini,  Napoli  1837,  72—73). 

Constat  Sebastianum  Beretarium  (f  1622)  diu  litteras  et  humanitatem  tradi- 
disse;  ac  cum  eum,  quid  Canisius  collegii  germanici  adulescentibus  commendare 
solitus  sit,  tam  copiose  adeoque  singillatim  narrantem  et  in  narrando  denique  ad 
id,  ut  in  prima  persona  loquatur  («quid  deberemus,  docebamur"),  devenientem  video, 
hoc  mihi  videor  conicere  posse :  Beretarium  eo  tempore  vel  in  coUegio  germanico 
munus  aliquod  administrasse,  vel  saltem  aliis  de  causis  in  illud  frequenter  ventitasse. 
In  ^Catalogo  omnium  qui  in  Romano  Collegio  degunt  hoc  anno  1568"  nominatur 
,M.  Sebastianus  Florentinus    professor  2"^   classis    grammaticae"   (Rom.  78''  f.  63''). 

955  sive  it.  (8).      Circa  initiuiii  m.  lalii  1568. 

Ex  apographis  eiusd.  temp.     Germ.  67  f.  160^— l^l''. 

Canisius  Romae  praeposito  generali  instat,  ut  sodales  in  Germaniain  mittat  et 
Soeios  aliquot  ad  sacerdotium  promorendi  facidtatem  concedat. 

S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  Roma  6.  lulii  1568  scripsit  ad 
P.  Nicolanm  Lanoium  rectorem  collegii  oenipontani :  Quanto  al  numero  de  sacerdoti 
che  V.  R.  sente,  esser  minore  di  quel  che  conuerrebbe,  supplira  come  potra  il  P.  Vice- 
prouinciale  et  qui  il  P.  Prouinciale  Canisio,  tiene  anche  cura  che  si  possano  far 
alcuni  sacerdoti  di  piii,  et  gia  per  questo  ha  hauuto  licentia.  Et  ad  P.  Paulum 
Hoffaeum  Germaniae  superioris  viceprovincialem :  Della  prouisione  di  qualche  suggetto 
per  la  Germania  il  P.  Prouinciale  ne  ha  cura  assai  di  ricordarlo,  et  si  uedera  uerso 
il  settembre  quel  che  si  potra  fare,  come  anche  delli  Sacerdoti  che  di  nuouo  si 
haueriano  a  promouere  nela  Superiore  Germania. 

Quid  Canisius  effecerit,  v.  supra  p.  208—211  213. 

956  sive  it.  (9).      23.  lalii  1568. 

Ex  Sacchino,  Can.  256—259.  et  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  128  129. 

S.  Pius  V.  congregationem  cardinalium  instituit ,  qui  haereticos  et  imprimis 
protestantes  ad  ecclesiam  reducendos  curent.  Canisius  ex  praecipuis  huius  consilii 
auctorihus  est. 

Franciscus Sacchinus  in  vita  Canisii  a.  1616  vulgata  narrat,  Canisium 
a.  1568  a  Germaniae  superioris  congregatione  provinciali  Romam  mis- 


582  Mon.  956  sive  it.  (9).    23.  lulii  1568. 

sum  esse,  uf  ibi  ef  ipsorum  „procuraforem"  ageret,  et  ad  Cenfurias 
Magdehurgenses  refiitandas  a  lihris  doctisque  viris  suhsidia  peteref. 
Itaque   in  vrbem    iter   corripuit  ab  ipso  ductus  Cardinali  Othone  ^,  vt 

simul  cum  Pontifice  maximo  quaedam  de  Germania  iuuanda  tractaret 

In  vrbem  sanctam  peruenit,  ipsi  sanctissimo  Pio  quinto  Pontifici  ex- 
pectatus,  cupienti  coram  ex  eo  de  rerum  statu  remedioque  cognoscere. 
Nec  exigua  pars  ipse  fuit  Canisius,  vt  Consilium  quatuor  Cardinalium 
constitueretur,  quorum  curae  in  iuuando  Septentrione  excogitandis  viis 
idoneis,  vrgendaque  restitutione  religionis  per  eas  oras  proprie  vigi- 
larent.  Idem  Sacchinus  in  Historiae  Societatis  lesu  parte  tertia  suh 
a.  1622  ahsoluta  de  S.  Francisco  Borgia  Societatis  praeposito  generali 
et  de  sodalihus  in  cofiventu  illo  procuratorum  congregatis  refert:  Cum 
ad  Orientem,  atque  ad  Occidentem  propagationi  fidei  latissimam  pate- 
fieri  portam  narrarent  Pontifici  Patres,  atque  peropportunas  ad  iuuan- 
dum  Septentrionem  eidem  Canisius  vias  proponeret,  multumque  ijs. 
rebus  Pastor  sanctissimus  laetaretur;  suggessere  insuper  videri  op- 
timum  factu,  si  ipsius  Sanctitas  aliquot  Cardinales  designaret,  qui  in 
has  tanti  momenti  curas  peculiari  attentione  incumberent.  Consilioque 
inter  se  habito,  tum  nouas  excogitarent  sanctae  Fidei  restitueudae, 
ac  propagandae  rationes:  tum  recte  consulta  ad  effectum  perducenda 
curarent.  Quod  audiens  Pontifex,  id  vero  omnino  faciendum  affirmans, 
protinus  nominare  Cardinales,  qui  idonei  viderentur,  coepit.  Ex  quibus 
decimo  Kalendas  Sextiles  ^  in  sacro  Senatu  lectos  a  se  quaternos  pro- 
mulgauit:  Cardinalem  Augustanum,  qui  paulo  ante  comite  Canisio  in 
Vrbem  venerat:  Bordesieram,  Granuelanum,  et  Commendonum,  qui 
Haereticis  reuocandis  ad  fidem  praeessent^:  totidemque,  qui  Etbnicis 
conuertendis,  adiecit.  Marcum  Antonium  Amulium,  Guiliehnum  Sir- 
letum,  Antonium  Caraffam,  et  Alexandrum  Cribellium. 

Prosper  cth  Arcu  orator  caesareus  Roma  24.  lulii  1568  Maximiliano  II.  im- 
peratori  scripsit:  „Ha  detto  Sua  Santita  al  cardinal  d' Agusta  che  conferisca  le  cose 
di  germania  con  il  cardinale  grauvela  et  Cardinal  della  Bordigiera,  et  ancora  con  jl 
Cardinal  Comendone  quando  si  truouera  jn  Roma,  perche  per  molt'  altre  occupationi 
Essa  non  uj  puo  attendere"  (ex  autogr. ;  Cod.  vindob.  ,Rom.  Corr.  30"  f.  273''— 274*; 
etiam  apud  Schwarz,  Briefe  und  Acten  II  xii;  cf.  etiam  Laderchium  1.  c.  in  a.  1568, 
n.  206).  In  Societatis  -  Litteris  annuis  Roma  31.  Decembris  1588  datis  ea  de  re 
haec  narrantur:  „Quia  Societas  non  solum  Catholicis  prodesse  studet,  sed  etiam  in 
haereticis  et  Schismaticis  ab  errore  reuocandis,  et  infidelibus  ad  Christi  cultum 
traducendis  multum  operae  ac  studij  ponit;  vtrorumque  bono  apud  Pont.  max.  con- 
sultum  est.  Et  quo  melius  et  facilius  de  rationibus  conseruandae  in  septentrionalibus 
populis  catholicae  religionis  agi  posset;  perfectura  est,  vt  quatuor  ex  Cardinalibus 
huic  rei  praeficerentur,  qui,  cum  opus  fuerit,  ad  Pontificem  referant,  et  quod  de- 
cretum  erit,  quam  diligentissime  curent  conficiendum  *.    Totidera  Cardinales"  etc.  (ex 

1  Truchsess.  ^  dj^  23.  lulii. 

'  Philibertum  Babou  (Naldium)  de  la  Bourdaisiere  episcopum  antisiodorensem 
(Auxerre) ;  Antonium  Perrenot  de  Granvella  archiepiscopum  mechliniensera ;  loannem 
Franciscum  Coramendonum  (de  quo  supra  p.  223). 

*  lam  compluribus  annis  ante  (a.  1560?)  simile  consilium  Romae  propositum 
esse  ostendit  Schwarz  1.  c.  II  xi — xii. 


Mon.  957  sive  ifc.  (10).    Inter  27.  lulii  et  21.  Augusti  1568.  583 

exemplo  archetypo;  Rom.  127,  VIII,  p.  3).  Etiam  planius  ipse  S.  Franciscns  Borgias 
Roma  2.  Augusti  1568  P.  Hieronyino  Natali  Societatis  visitatori  scripsit:  „11  Papa 
ha  fatto  due  deputationi  di  cardinali,  che  li  haueuamo  ricordate :  vna  per  attendere 
alla  riduttione  delli  heretici,  etc.  .  .  .  L'  altra  deputatione  fu  per  la  conuersione  delli 
infideli  .  .  .,  et  gia  han  cominciato  le  sue  congregationi.  Et  di  qua  hauemo  comin- 
ciato  a  darli  alcuni  ricordi  ',  et  alla  giornata  se  li  daranno."  In  eiusdem  epistulae 
^postscripto"  Borgias  satis  clare  significat,  priori  illi  ^deputationi"  sive  congregationi 
imprimis  res  Germaniae  cordi  fuisse;  sic  enim  scribit:  ,Con  estas  congregationes  nueuas 
que  Su  Santidad  ha  echo  de  cardenales,  para  los  negocios  de  Germania  y  de  Indias, 
esperamos  que  de  cada  dia  se  haran  cosas  importantes"  (Epp.  Nadal  III  625  626). 
Variis  quidem  impedimentis  factum  est^  ut  ,Congregatio  germanica"  initio 
haud  ita  multa  praestaret  atque  etiam  brevi  exstingueretur ;  attamen  a.  1573,  aucto 
cardinalium  numero,  revixit  et  usque  ad  a.  1600,  si  nou  diutius,  Germaniam  multis 
rationibus  adiuvit  {Schwarz  1.  c.  II  xiii — Lii). 

957  sive  it.  (10).      Iiiter  27.  Iiilii  et  21.  Augusti  1568. 

Ex   exemplo   archetypo.     Cod.    vindob.   „Rom.  Corr.  30"  f.  644''.     Litteras   ex 
exemplo  archetypo  edidit  Schwarz  I.  c.  II  xiv. 

Congregatio  haereticis  reducendis   instituta   in  praelatos   devios   severitatem  ad- 
hibere  statuit;  Canisio  vero  remedia  suavia  suadente  a  sententia  decedit. 

In  litteris  sive  nuntiis  reriim  novarum  („Avvisi"),  quos  Maxi- 
miliano  11.  imperatori  Eoma  Galeatius  Cusanus  procurator  ipsius  mittere 
solehat,  exstat  adhuc  nmitius  21.  Augusti  1568  datus,  quo  de  con- 
gregatione  illa  cardinalium  haereticis  regionum  septentrionalium  re- 
ducendis  instituta  (v.  supra,  mon.  956)  haec  narrantur:  Hauendo  la  con- 
gregatione  de  cardinali  deputati  sul  trovar  forma  di  ridure  li  heretici 
oltramontani,  et  massime  li  ecclesiastici  alla  fede  catholica  et  obbe- 
dientia  di  questa  Sauta  Sede,  ordinato,  che  si  proceda  con  rigore 
contra  li  prelati  deuiati,  et  di  gia  fatti  alcuni  breui  per  questo,  Dal 
Giesuita  canisio  Germano  pratico,  et  dotto  s'  e  allegato  douersi  pro- 
cedere  con  lenita,  et^  piaceuolezza  piu  presto^  perche  questa  uia  e  la 
fruttuosa  per  giouare  et  s'  e  allentato  il  modo  decretato  et  s'  atten- 
dara"[?]  a  questo  altro. 

Cardinales  illi  (Truchsess  ,  Granvellanus ,  Bordesiera)  singulis  diebus  Martis 
congregationem  habere  iussi  erant  (v.  supra  p.  582) ;  prima  habita  est  die  27.  lulii 
{Schtvarz  I.  c.  II  xii) ;  hanc  igitur  secutae  esse  videntur  similes  congregationes  diebus 
3.,  10.,  17.  Augusti.  Paulo  ante  Kalendas  Augustas  cardinahs  Truchsess  Prospero 
ab  Arcu  oratori  caesareo  dixit,  pontificem  mandasse,  ut  de  haeresibus  „con  modi 
dolci"  auferendis  ageretur  (1.  c.  xiii).  Ac  cardinalis  quidem  Zacharias  Delphinus 
Roma  11.  Septembris  1568  de  Scipione  Lancellotto  Rotae  auditore,  ad  Maximilianum  II. 
caesarem  et  ad  Ferdinandum  II.  archiducem  legato,  caesari  scripsit :  „Li  consultori 
del  papa  nelle  cose  di  Germania  li  hanno  fatto  dare  una  commissione  rigorosa,  acio 
che  per  viaggio  si  informi  delli  difetti  del  clero  et  poi  impetri  dal''  [?]  V.  M.  il 
braccio  seculare  per  castigarli"  (1.  c.  xiv).  Neque  tamen  haec  verba  cum  nuntio  illo 
21.  Augusti  misso  prorsus  pugnare  videntur;  nam  Delphinus  sacerdotes,  ille  autem 
potissimum  episcopos  et  abbates  spectat.  Caeterum  recte  monet  Schwarz  (I.  c.  xiv), 
inter  Delphinum  et  Truchsessium  haud  ita  bene  convenisse.  Cum  Canisio  Delphinus 
sermonem  contulerat  1.  Augusti  1568;  v.  infra,  mon.  it.  (11). 

a)  Sequitur  piazzeuo,  ohlitt.  b)  pui,  presto  Ub>\  c)  Sic;  corrigendum  esse  videtur:  attendera. 
d)  Corrigendunme  da  vel  dalla  ? 

*  De  huius  generis  consilio  per  Canisium  dato  v.  infra,  mon.  it.  (10). 


584  Mon.  958—960  sive  it.  (11)  — (13).    1.-15.  Augusti  1568. 

958  sive  it.  (11).      1.  Angnsti  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.     Cod.  vindob.  ,Roni.  Corr.  30"  f.  606*. 

PP.  Canisius,  Palmius,  alii  a  cardinali  DelpJiino  ad  cenam  vocati  non  loqmmtur 
nlsi  de  rehus  piis. 

Galeatius  Cusanus  Maxlmiliani  II.  imp)eratoris  procurator  romanits  eideni  mense 
Augusto  1568  relationem  ( „Avviso" )  misit  „Di  Roma  li  .VIJ.  d'  Agosto.  1568"  datnm, 
in  qua  liaec  de  cardinali  Zacharia  Delphino  narrantur:  Domenica  *  .  .  .  la  sera  il 
Cardinal  Dolfino  dette  da*  [?]  cena  a  San  Pietro  in  Vincoli  a  don  Benedetto  Pre- 
dicatore  Papalino^  a  Don  Pietro  Canisio  Alemanno,  et  ad  altri  doi  Tiatini  delli  piu*» 
celebri*^  a  carita,  et  ragionamenti  spirituali  tutto  quel  tempo  clie  stettero  insieme 
et  la  sera  parti  poco  sodisfatto  per  Ferrara. 

Canisium  Delphinus  a  multis  annis  probe  noverat;  apostolici  enim  nuntii 
officium  apud  Ferdinandum  I.  a.  1553/54 — 1557  et  1 560 — 1565  administraverat ;  cf.  Can.  I 
478  514;  III  471  etc. 

959  sive  it.  (12).      Ab  exeante  m.  lunio  ad  exenntem  m.  Novembrem  1568. 

Ex  Sacchino,  Can.  260. 

Canisius  Romae  Socios  verbis  exemplisque  ad  pietatem  excitat, 

Franciscus  Sacchinus,  ciim  res  a  Canisio  Romae  aestate  et  autumno 
a.  1568  gestas  narrat,  haec  refert:  Magnam  Socij  Romani  ex  con- 
spectu  tanti  viri,  et  raris  virtutum  eius  exemplis  capiebant  animo 
voluptatem,  et  alacritatem  concipiebant  ad  imitanclum.  Idemque  pia 
etiam  adiungebat  hortamenta  linguae.  Nam  certatim  inuitatus  per 
domicilia  nostra  spirituales  habebat  homilias. 

„Regulae  Rectoris"  haec  habent  (n.  24) :  ^Singulis,  vel  alternis  diebus  Veneris 
exhortationem  Nostris,  vel  ipse  faciat,  vel  aliquis  alius,  qui  rationem  nostri  Instituti 
bene  teneat,  in  qua  agatur  de  observatione  Constitutionum  et  Regularum,  de  fraterna 
charitate,  humilitate ,  patientia,  mortificatione  et  aliis  virtutibus,  praesertim  de 
obedientia"  [Institutum  S.  J.  III  110).  Hoc  autem  praeceptum  ipsis  Societatis  Con- 
stitutionibus  (P.  3,  c.  1,  n.  21  28)  nititur.  Natalis  visitator  in  suis  ^lnstructionibus"  : 
^Ordinarie",  inquit,  exhortatio  „fiat  ante  coenam,  et  duret  per  vnam  horani  vel 
circiter.  .  .  .  Fiant  vero  exhortationes  admodum  familiariter,  absque  omni  affectatione 
sermonis,  absque  curiosis  speculationibus,  in  synceritate  cordis  et  simplicitate,  de- 
uote"   (Epp.  Nadal  IV  553). 

Societas  Romae  tunc  quinque  habebat  sedes:  Domum  professam,  collegium 
romanum ,  collegiura  germanicum ,  seminariura  romanum ,  domum  probationis  ad 
S.  Andreae. 

960  sive  it.  (13).      Ab  1.  ad  15.  Angnsti  1568. 

Canisius  Romae  noviciis  piam  exhortationem  faciens  causam  praehet  Sancto 
Stanislao  Kostkae  martyrii  desiderandi  ct  mortis  praedicendae. 

1.  P.  loannes  Polancus  Societatis  secretarius  sua  manu  in  Coclice 

„Def."  (Prov.  Rom. ;  in  a.  1568)  de  S.  Stanislao  Kostka  Societatis  no- 

a)  Corrigendum  esse  videtur  la.  b)  pui  libr.  c)  Meliquam  Jiuius  sententiae  partem  a  librario 
romano  mendose  scriptam  esse  res  ipsa  ostendit.  Integrumne  ille  archetypi  versum  omisit  ?  Totum  hoc 
apographum  mendis  abundat. 

^  i.  e.  1.  Augusti. 

2  P.  Benedicto  Palmio  S.  J.    (Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  134). 

^  Utrum  veri  significantur  Theatini  sive  sodales  ordinis  ,CIericorum  regu- 
larium"  a  S.  Caietano  Thienaeo  et  loanne  Petro  Caraffa  instituti,  an  homines  Socie- 
tatis  lesu?  Quos  ea  aetate  saepe  ,Theatinos"  vocatos  esse  constat  (cf.  Can.  I  699). 
Alterum  hoc  mihi  magis  probatur. 


Mon.  960  sive  it.  (13).    Ab  1.  ad  15.  Augusti  1568.  585 

vicio  notavit:  1568  ...  A  di  15.  di  Agosto  fu  raccomandata  1*  anima 
del  F.  Stanislao  polono''  defunto  in  santo  Andrea  di  Roma  a  di  su- 
detto  68.  dapertutto. 

Eiusdem  Stanislai  paulo  ampUor  fit  mentio  in  Litteris  annuis 
Societatis,  Roma  31.  Decemhris  1568  datis:  Narratur,  eo  anno  Romae 
11  sodales  vita  ecccessisse.  Multa  essent,  quae  de  singulis  ad  com- 
munem  utilitatem  proferri  possent,  praesertim  uero  de  Stanislao  Polono, 
adolescente  animo  ac  uirtutibus,  quam  sanguine  ac  progenie  nobiliori: 
etenim  vt  uita  omnibus  fuit  praeclaro  exemplo,  ita  mors  singularem 
attulit  aedificationem,  verum  missa  haec  facio,  quod  peculiari  quadam 
epistola  omnibus  fuerit  significata  (ex  exemplo  eiusd.  temp. ;  Rom.  127, 
VIll,  p.  10 — 11.     Eadem  posuit  Ubaldinus  l.  c.  XI  455). 

„Particulares"  sive  speciales  has  litteras  Roma  m.  Augusto  a.  1568 
iussu  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  ad  Socios  omnes  dedit 
lulius  Fatius,  qui  eo  tempore  in  domo  probationis  ad  S.  Andreae  sita 
magister  noviciorum  erat.  Earuni  autem  exempla  manu  scripta  (quo- 
rum  pleraque  latina  fuisse  censeo)  perisse  videntur ;  typis  autem  primus 
eas  vulgavit  P.  Gabriel  de  Aranda  S.  J.  in  „Vida  ij  milagros  del 
B.  Estanislao  Kostka,  de  la  Compania  de  Jesus" ,  Sevilla  1678;  ubi 
Fatius  haec  narrat:  Quando  llego  este  mes  de  Agosto,  con  ocasion 
de  una  platica  ^,  que  hizo  en  este  noviciado  nuestro  Padre  Pedro 
Canisio,  se  encendio  de  manera  en  vivos  deseos  del  martirio,  y  de 
salir  desta  vida,  que  contemplando  el  de  San  Lorencjo  la  vispera  de 
su  dia,  le  dio  un  desmayo  mortal,  junto  con  calenturas  (l.  c.  p.  250). 

lulius  Fatius  (Fatio,  Fazio)  neapolitanus,  natus  a.  circiter  1537,  in  Societate 
gravissimis  muneribus  functus  est;  Genuae  et  Monte  Regali  (Monreale  in  Sicilia) 
rector  collegii  fuit,  provinciis  siculae,  venetae,  neapolitanae  praefuit,  Societatis  secre- 
tarium  sub  Everardo  Mercuriano  praeposito  generali  per  aliquot  annos  egit ;  anno 
1596  sancto  excessit  obitu  {Gius.  Ant.  Patrignani  S.  J.,  Menologio  della  Compagnia 
di  Gesii,  ed.  G.  Boero  S.  J.  I,  Koma  1859,  92—98.  Sommervogel,  Bibl.  111  581—582; 
IX  314). 

2.  P.  Franciscus  Sacchinus  (1570 — 1625)  Societatis  lesu  historicus 

in   libro    „Vita   B.   Stanislai  Kostkae  Poloni   e  Societate  lesv,   Avtore 

Francisco  Sacchino,  Societatis   eivsdem  Sacerdote" ,  Ingolstadii  a.  1609 

primutn  edito,  haec  narrat  (p.  45)  de  mo?ie,  quam  ille  Romae  in  domo 

probationis  ad  S.  Andreae  condita  a.  1568  obiit  (cf.  supra  p.  4  109): 

Eius   ex  hac  vita  migratio,    duo   habuit   singularia.     Primum  non  vi 

naturali,   sed   diuino  praeter  ordinem  iussu  existimata  est  contigisse. 

Deinde,    et   praesensit   eam,    et   praedixit  Stanislaus,   imo   etiam   im- 

petrasse  coniectura  est.    Eadem  prorsus  sunt  in  eiusdem  „Vitae"  edi- 

tione  Ingolstadii  a.  1611  facta  (p.  47 — 48) :  Neque  Canisii  oratio  sive 

exhortatio  in   his   libris  commemoratur.     Verum   in  „Vita  B.  Stanislai 

Kostkae  Poloni  e  Societate  lesu,  Auctore  Francisco  Sacchino  Societatis 

a)  Inter  Stanislao  et  polono  tnanu  posteriore  positum  est:  Kostka. 

*  De  sacris  exhortationibus  bisce  mensibus  per  Societatis  domos  romanas  a 
Canisio  habitis  v.  supra  p.  584. 


586  Mon.  960  sive  it.  (13).    Ab  1.  ad  15.  Augusti  1568. 

emsdeni   Sacerdote.     Ah    audore   recognita   et   aiicta",   Lugduni   1616, 

p.  56 — 59  Sacchinus   haec  addidit:  Venerat   per  aestatem   in  vrbem 

Petriis  . .  .  Canisius. .  .  .    Qui  rogatus  a  Patribus,  vt  ad  Tyrones  Sancti 

Andreae  aliquid  piae  cohortationis  haberet,   ipsis  Augusti  Kalendis  ^ 

ab    Professorum   quoque   domo,    et   Collegio   vniuersis   ad   audiendum 

tantae   auctoritatis,    ac   sanctitatis   virum   congregatis  Nouitiis   verba 

fecit:    Orationis   materia   ex  vernaculo  vulgi   in  Italia  verbo,    quo  se 

feriari  eo  die  Augustum  ^  dicit,  desumpta.    Quo  verbo  cum  intelligant 

homines   bona   mensis  eius   exordia   poni    debere,  vt  salubriter  totus, 

atque  hilariter  exigatur;  inde  Canisius  disserens  non  Augustum  modo, 

sed  et  menses  omnes  rite  feriandi  demonstraturum  se  optimam^  viam: 

Ea   est   (inquit)   si  ad  cuiusque  mensis  accessum  quisque   persuadeat 

sibi   eum  sibi   mensem  vltimum   fore:    atque  adeo   ita  comparet  sese, 

eoque  modo  rationes  vitae  suae  componat,  quemadmodum  velit  paratus 

in  ipso  vitae  exitu  deprehendi  ^.    Quod  plenum  sapientia  monitum  cum 

inter  se  deinde  Nouitij  retractarent,  Stanislaus  sibi  vero  dixit  oppor- 

tune  cecidisse;  sibi  proprie  dictum,  nam  se  eo  ipso  mense  plane  mori- 

turum.    Quae  vox  in  praesenti,  vt  fit,  non  valde  animaduersa;  deinde 

cognita   est   vim    praedictionis    habuisse.     Narrat    deinde    Sacchinus, 

Stanislaum  die  10.  Augusti,  qui  sancto  Laurentio  martijri  sacer  est,  in 

huius  Sancti,  qui  ex  more  Societatis  in  menstrua  sortitione  ei  obvenerat 

patronus^,  cultu  levem  contraxisse  morbum.  Nec  multo  post  cum  Claudius 

Aquauiua   (qui   haec  ipsa  narrauit)   et  alij    quidam  decumbentem  in- 

uiserent,  deque  mali,  vt  erat,  leuitate  dissererent,  dixit  Stanislaus  se 

a  Beatissima   coeli  Regina   per  Patronum  suum  sanctum  Laurentium 

institisse,  vt  ad  se  euocare  ipso  Assumptionis  suae  die  vellet:  atque 

adeo  sperare  se  id,    quod  rogarat,   impetraturum.     Ac  reapse  praeter 

omnium  opinionem  Stanislaum,  sacramentis  aliisque  praesidiis  ad  mortem 

rite  comparatum,  die  15.  Augusti  1568  hora  post  mediam  noctem  tertia 

exspirasse. 

Eadem  iisdem  paene  verbis  a  Sacchino  narrantur  in  „Historiae  Societatis  lesu 
Parte  tertia",  quae  a.  1622  ab  eo  absoluta  (is  certe  annus  praefationi  ascriptus  est), 
a.  1649  Romae  in  lucem  emissa  est  (1.  4,  n.  87  —  98).  In  Canisii  quoque  vita,  anno 
1616  Ingolstadii  excusa,  haec  a  Sacchino  referuntur,  brevius  tamen,  nisi  quod 
Sacchinus  ibi  orationis  a  Canisio  babitae  argumentum  paulo  planius  significat, 
scribens,  illum  dixisse  „de  modo,  ac  via  qua  se  comparare  quisque  posset  ad  menses 
omnes  quam  bellissime  feriandos,  hoc  est,  optime,  ac  sanctissime  transigendos" 
(p.  260).  Sacchinum  diligentissimum  prudentissimumque  historicum  fuisse  semel  atque 
iterum    monui.     Qui   in   Yitae   Stanislai    litteris    dedicatoriis    ad   Vladislaum    Sigis- 

a)  optimum  typogr. 


^  Hae  Kalendae  dies  dominica  erat. 

^  „Ferrare  Agosto  diciamo,  quando,  ad  imitazione  delle  ferie  augustali,  il 
primo  giorno  di  questo  mese  si  fanno  allegrie  e  conviti"  :  Vocabolario  degli  Acca- 
deraici  deUa  Criisca  P,  Firenze  1863,  323. 

'  Cf.  Thomae  a  Kempis  Imitationem  Christi  1.  1,  c.  23,  et  S.  Ignatii  Exercitia 
spiritualia  hebd.  2.,  modus  posterior  bene  eligendi,  reg.  3. 

*  De  hoc  Societatis  more  v.  Can.  IV  806. 


Mon.  961  sive  it.  (14).    4.  Septenibris  1568.  587 

mundutn  III.  Poloniae  regem  (anno  non  ascripto)  datis  significat,  eam  „maxima, 
quam  liistoria  postularet,  fide  conscriptam"  a  se  esse  (ita  iam  in  prima  ^Vitae" 
editione,  Ingolstadii  a.  1609  facta,  f.  A  2^'),  et  ubi  de  Stanislai  morte  agit :  „Hi- 
storiam",  inquit,  „scribimus,  non  Panegyricum"  (ita  in  ,Vitae"  editione  lugdunensi, 
quam  modo  dixi,  p.  59).  Cuni  autem  a.  1612  Romae  nova  libri  editio  pararetur, 
Claudius  Aqiiaviva  ille,  quem  Sacchinus  in  Stanislai  morte  enarranda  testem  pro- 
duxerat  (ut  supra  dixi),  pro  suo  praepositi  generalis  officio  (quod  a.  1581 — 1615  ad- 
ministravit)  libri  in  lucem  edendi  concessit  facultatem  per  litteras  publicas,  Roma 
10.  lulii  1612  datas;  in  quibus  de  Stanislao  ^tyrocinij  sui  commilitone"  hoc,  praeter 
alia,  affirmabat:  „Quae  de  vita  in  Religione  a  Sancto  adolescente  acta  in  hoc  libello, 
quem  et  nos  vidimus,  narrantur,  ea  non  auditu  solum,  et  aliorum  communi  fama, 
ac  testificatione ;  sed  pleraque  etiam  vsu,  et  experimento  nostro,  et  oculati  testes 
vera,  ac  certa  esse  sancte  affirmare  possumus"  (ex  „Vita  B.  Stanislai  Kostkae  .  .  . 
auctore  Francisco  Sacchino"',  Lugduni  1616,  f.  A4'' — Ab^). 

Ad  haec  aliud  accedit  testimonium :  Cum  de  Stanislao  in  album  Sanctorum 
referendo  Romae  ageretur,  P.  Urbanus  Vbaldini  S.  J.  ruthenus  a.  1662  et  ab  loanne 
Paulo  Oliva  Societatis  praeposito  generali,  et  ab  loamie  Casimiro  Poloniae  rege  huius 
causae  constitutus  est  procurator.  Is  vitam  Stanislai  scripsit;  ad  quam  componen- 
dam,  ut  ipse  asserebat  (v.  Anahcfa  Bollandiana  IX  360—370),  praeter  alios  fontes 
adhibuit  acta  „processuum"  ab  a.  1599  multis  locis  institutorum  et  Stanislai  vitam 
manu  scriptam,  quam  P.  lulius  Fatius  (de  quo  supra  p.  585)  a  se  a.  1568  con- 
scriptam  in  Lusitaniam  miserat  (cf.  etiam  Sacchimim,  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  104). 
Ubaldinus  igitur  ea,  quae  a  Sacchino  tum  in  Vita  Stanislai  tum  in  Historia  Societatis 
scripta  supra  posui,  repetit  iisdem  prorsus,  si  paucissima  excipias,  verbis,  nuUa  re 
addita,  nulla  emendata  {AnaJecta  BoIIandiana  XIII  154). 

Exstat  apud  Georg.  SchJosser  S.  J.  (Beati  Petri  Canisii  S.  J.  Exhortationes 
domesticae,  Ruraemundae  1876,  401—406)  ^Exhortatio  pro  principio  mensis"  a  Ca- 
nisio  habita;  huius  tamen  argumentum  ab  eo,  quod  Sacchinus  ponit,  differt. 

P.  Stanislaus  Varsevitius  (Warschewizki)  S.  J.,  qui  cum  Stanislao  Kostka  usque 
ad  eius  mortem  in  domo  S.  Andreae  familiariter  vixit,  in  eiusdem  vita  a.  1568 
scripta  (de  qua  supra  p.  5)  satis  copiose  supremos  ipsius  dies  describit,  neque 
tamen  orationis  a  Canisio  habitae  mentionem  facit.  Silet  quoque  de  eadem  oratione 
Gregorins  Samboritanus  in  Stanislai  Vita  a.  1570  Cracoviae  edita  (v.  supra  p.  536). 

Nomina  noviciorum  romanorum,  qui  a  25.  Tanuarii  1566  usque  ad  15.  Augusti 
1568  Societatem  ingressi  sunt,  ponuntur  a  Michel,  Stan.  285 — 287.  Die  2.  Aprilis 
1568  Societatem  Romae  intravit  Rodulphus  Aquaviva,  loannis  Hieronymi  Hatriae 
(Atri)  ducis  filius  et  Claudii  Aquavivae  nepos,  qui  a.  1583  in  Indiis  orientalibus  (in 
peninsula  Salsettarum)  martyrium  subiit  et  a.  1893  a  Leone  XIII.  in  Beatis  nume- 
ratus  est. 

Praeter  novicios  maximam  partem  reliquorum  sodalium  in  romanis  Societatis 
domibus  eo  tempore  viveutium  ad  S.  Andreae  Canisii  audiendi  gratia  convenisse 
asserit  Daniel  Bartoli  S.  J.  in  vita  S.  Stanislai,  quae  primum  a.  1670  ab  eo  Romae 
edita  est,  1.  1,  c.  12;  qui  ibidem  Canisii  orationem  paulo  copiosius  refert  quam 
Sacchinus  (Della  vita  e  miracoli  del  B.  Stanislao  Kostka  Libri  due,  Brescia  1843, 
130—132). 

Canisium  Stanislao  sacramenta  morientium  praebuisse  scribit  clar.  D.  Ant.  de 
Waal,  Roma  Sacra,  Munchen  [1905],  475;  id  unde  haustum  sit  nescio. 

961  sive  it.  (14).      4.  Septembris  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.     Germ.  67  f.  172. 

P.  Polancus  et  Francisci  Borgiae  ct  suo  et  Canisii  nomine  Georgium  Fuggerum 
monet,  ut  Octavianum  filium  ex  collegio  germanico .  avocet;  illum  enim  et  male  valere 
et  studiorum  esse  pertaesum  et  propterea  fratribus  exemplo  nocittirum  esse.  Canisium 
ex  morbo  nondum  convaluisse. 


588        ^lon-  962—963  sive  it.  (15)— (16).    25.  Septembris  ad  Octobrem  1568. 

P.  lonnnes  rolancus  Societatis  secretarius  mandatu  S.  Francisci  Borgiae  prae- 
positi  (jeneralis  Eoma  4.  Septembris  1568  ad  Georgimn  Fuggerum  patricium  augu- 
stamim  sic  scripsit  de  Octaviano  eius  filio,  qui  in  collegio  germanico  convictor  erat 
(cf.  su2)ra  p.  113):  Per  1' affettione  particolare  et  obligo  che  N.  Compagnia  tiene 
al  seruitio  de  V.  S.  et  di  sua  casa,  hauemo  ragionato  diuerse  uolte  col  P.  D.  Pietro 
Canisio  sopra  il  fatto  del  Signor  Ottauiano  figliolo  de  V.  S.  et  per  quanto  possiamo 
intendere  la  residenza  sua  in  Roraa  non  gli  e  conueniente,  perche  quanto  al  corpo 
si  troua  mal  sano,  et  secondo  il  parer  de  medici  doueria  mutar  questo  aere,  et 
quanto  all'  animo  non  si  applicha  niente  alli  studij  ne  manco  sta  contento  in  tali 
essercitij  di  lettere,  et  douendo  uenir  adesso  gli  altri  suoi  frateili  S  V.  S.  JUustre 
puo  considerare  che  non  si  animaranno  troppo,  con  tal  esempio  domestico,  si  che 
ci  e  parso  douer  reppresentare  a  V.  S.  questa  cosa  accio  ueda  se  sara  espediente 
chiamarlo  di  Roma  in  Augusta,  (come  lui  pare  molto  desideri),  et  intender  da  lui 
in  presentia  la  intentione  sua,  et  meglio  risoluersi  quel  che  conuiene  far  di  lui, 
e  se  paresse  a  V.  S.  inconueniente  che  lui  andassi  in  Augusta,  per  altri  rispetti, 
lei  consideri  se  conuerra  farlo  andare  in  altro  luoco  de  Italia  6  fuora  di  quella, 
quanto  a  noi  ci  trouara  parati  V.  S.  Jllustre  a  seruirla  hor  uoglia  che  resti  in  Roma 
Ottauiano,  hor  non,  et  circa  quel  altro  negocio  suo  spirituale  alquale  desideraua 
V.  S.  si  procurassi  tenerlo  ^,  si  procurara  di  far  quanto  a  noi  sara  possibile,  et  perche 
anche  sara  scritto  all'  Illustre  Signora  Vrsula  ^  qualche  cosa  sopra  questo,  io  saro 
tanto  piu  breue,  non  scriue  il  P.  D.  Canisio,  perche  ancora  non  si  e  riauuto  della 
sua  infirmita,  il  suo  parer  e  pur   il  medesimo  che  ho    scritto    di  sopra. 

Eodem  die  Borgias  P.  Weudeliuo  Volck  S.  J.  Augustae  degenti  *  mandavit,  ut 
Georgio  et  Ursulae  epistulas  iis  destinatas  traderet  eosque  ad  Octavianum  revocandum 
et  ipse  permovere  studeret;  ilium  enim  collegio  germanico  oneri  esse ;  sin  autem 
parentes  eum  ibi  vellent  manere,  ,noi  haueremo  pacientia,  etfaremo  quello  che  potremo 
per  aiutar  lui  et  gli  altri".  Qua  de  re  quo  ocius,  eo  melius  respondebitur,  ^accio  se  sara 
la  uolunta  de  suoi  parenti  che  ritorni,  lo  possa  fare  in  compagnia  del  Padre  Canisio 
questo  ottobre"    (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  172''). 

962  sive  it.  (15).      25.  Septembris  1568. 

Ex  apographo,  quod  a.  1887  Londini  in  Museo  britannico  exscripsi  ex  apo- 
grapho  antiquo  (saec.  XVII.  vel  XVIIL),  quod  ibidera  exstat  in  Cod.  „Egerton 
1078"  p.  335. 

Cardinalis  loannes  Franciscus  Commendonm ,  a  S.  Pio  V.  pontifice  Maxi- 
milianum  II.  imperatorem  adire  et  a  Confessionis  Augustanae  libertate  Austriacis 
concedenda  dehortari  iussus  (v.  supra  p.  223),  Verona  25.  Septembris  1568  ad  cardi- 
nalem  Ottonem  Truchsess  de  Waldbnrg  Romae  degentem  litteras  dedit,  in  quibus 
affirmat,  se  eam  legationem  magno  animo  aggredi ;  rogat  autem  Ottonem,  ut  se  con- 
siliis  et  sacris  precibus  adiuvet,  afque  etiam  optare  se  dicit,  ut  Patres  Societatis  lesu 
pro  se  Deum  orent,  imprimis  Canisius,  il  quale  mi  duole  che  si  trovi  in  questa  oc- 
casione  fuor  di  Germania. 

963  sive  it.  (16).      Circa  initiam  m.  Octobris  1568. 
Ex  apographo  eiusd.  temp.     Germ.  67  f.  181*. 

Cardinalis  Commendoni  procurator  ex  Polanco  et  Canisio  quaerit,  qui  Vindo- 
bonae  idonei  sint  dd  consilia  danda.     Polanci  responsum. 

P.    loannes    de    Polanco    Societatis    secretarius    cardinali    loanni 

Francisco   Commendono,   a  Pio  V.  Vindohonam   ad  Maximilianum  11. 


*  Antonius  et  Raimundus;  v.  supra  p.  211. 

-  Georgius   optasse   videtur,   ut   Octavianus   ad   genus   vivendi  ecclesiasticum 
amplectendum  se  compararet;  v,  supra  p.  113  et  infra,  mon.  it.  (18), 

*  De  Lichtenstein,  Georgii  Fuggeri  uxori. 


Mon.  964  sive  it.  (17).    2.,  3.,  6.  Octobris  1568.  589 

imperatorem  legato  (v.  snpra,  mon.  962),  scripsit  Boma  2.  Octohris  1568 : 
L'  Agente  de  V.  S.  lUustrissima  ha  uoluto  intendere  dal  P.  D.  Canisio, 
et  da  me,  chi  sarebbeno  atti  in  Vienna  per  poter  seruirsene  V.  S. 
Illustrissima  del  parer  loro,  quando  li  piacessi  ricercarlo,  et  di  fore- 
stieri  non  cognosco  altro  di  chi  potessi  dar  raguaglio  con  qualche  si- 
curta  se  non  del  Dottor  Martino  Esengrenio  ^,  perche  quello  cognosco 
persona  di  molte  bone  qualita;  dentro  della  Compagnia  nostra  ad  id 
uptos  esse  P.  Emericum  Forslerum  collegii  vindobonensis  rectorem, 
P.  Adalbertum  [BaiizekJ,  P.  Franciscum  Antonio  „predicatore  in  pa- 
lazzo,  e  assai  grato  alla  Jmperatrice"  ;  P.  Laurentiiim  Magium  Austriae 
praepositum  provincialem  aptissimum  quidem  fore  ad  cardinalem  iiivan- 
dum,  sed  in  Polonia  degere.  Cardinali  per  Oeniponfem  transeunti 
P.  Nicolaum  Lanoium  dicere  posse  „cio  che  sapra" .  Canisius  seorsitn 
procuratori  Commendoni  respondisse  videtur. 

964  sive  it.  (17).      2.,  3.,  6.  Octobris  1568. 

Ex  apograpbo  eodem  paene  tenipore  in  collegio  Societatis  ingolstadiensi  (a 
P.  Wendelino  Volck?)  scripto.  Antiqu.  Ing.  f.  104*— 105\  Actis  copiose  usus  est 
Sacchinns,  Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  123— 127. 

Acta  jniniae  „congregationlfi  procuratorum" .  Nomina.  „Supplentur  defectus." 
Canisius.  Precationes.  Eatio  „informationum"  capiendarmn  ei  suffragiorum  feren- 
dorum.     Definitur:  Congregationem  generalem  non  esse  hahendam. 

Acta  in  Congregatione  prima  Procuratorum  Romae, 
An.  M  .  D  .  LXVIII. 
Romae  2!  die  mensis  Octobris  An.  Domini  1568.  in  Domo  Pro- 
fessa  Societatis  conuenerunt  Reuerendi  Patres  ad  Congregationem 
Procuratorum  conuocati  iuxta  Decretum  24"^''"^  2^.^  congregationis  ^,  et 
sederunt,  videlicet  P.  Euerhardus  ^  Assistens,  et  Minister  Domus,  queni 
P.  N.  Generahs  *,  propter  infirmitatem  decumbens  in  suum  locum  sub- 
stituit,  P.  Mironus^  et  P.  Benedictus  Pahiiius,  Assistentes;  Procura- 
tores  uero  Prouinciarum,  videlicet  P.  Petrus  Canisius  Procurator  Ger- 
maniae  Superioris  .  P.  Gouiernus^  Procurator  Prouinciae  Toletanae: 
P.  Georgius  Serranus  '  Procurator  Lusitaniae:  P.  Petrus  de  Ribade- 
neyra  Procurator  Romanae  Prouinciae:  P.  Fuluius  Androtius  Pro- 
curator   Lombardiae:    P.   Gaspar   Fernandez^    Procurator   prouinciae 

'  Eisengrein  Maximiliani  II.  rogatu  Ingolstadio  m.  Augusto  a.  1568  Vindo- 
bonam  transmigraverat,  ut  contionatoris  aulici  apud  ipsum  munere  fungeretur  {Pfleger 
1.  c.  59). 

^  Significatur  Congregationis  generalis  secundae,  a.  1565  Romae  habitae,  de- 
cretum  illud,  quod  in  actis  eius  manu  scriptis  numero  24.,  in  corpore  auteni  decre- 
torum  typis  exscripto  n.  19  signatum  est:  Cavetur,  ,ne  uUum  certum  tempus  prae- 
scribatur"  congregationi  generali  habendae;  „sed  tertio  quoque  anno  veniant  simul 
ex  omnibus  Provinciis  Procuratores,  .  .  .  et  habeant  ius  sutfragii  simul  cum  Assi- 
stentibus  et  ipso  P.  Generali,  qui  duo  suffragia  et  qualitatem  praecedendi  habebit,  ad 
decernendum :  an  cogi  debeat  Congregatio  generalis,  nec  ne"  [Institutum  S.  J.  II  199). 

^  Mercurianus.  *  S.  Franciscus  Borgias.  '"  lacobus  (Didacus)  Miron. 

®  Michael  Gobierno.  ''  Serrano. 

^  „Gaspar  Hernandius" :  Sacchinus  I.  c.  n.  127. 


590  MoD.  964  sive  it.  (17). 

Neapolitanae :  P.  Ludovicus  Coudretus  Procurator  Aquitaniae :  P.  Maxi- 
milianus  Capella,  Procurator  Germaniae  Jnferioris  .  P.  Hieronymus 
Ripalda  Procurator  Castellae  .  P.  Josephus  de  Ayala  Procurator  Ara- 
goniae :  P.  Alfonsus  de  Carate  ^  Procurator  Boeticae :  P.  Hurtadus  ^ 
Procurator  Austriae :  P.  Johannes  Berchelius  ^  Procurator  Prouinciae 
Rheni:  P.  uero  Emundus  Ayus  *  Procurator  Franciae  morbo  correptus 
in  itinere  peruenire  non  potuit  .  Pater  uero  Phihppus  Cassinus  pro 
Sicilia  uenit  quidem,  sed  aegrotabat  Domi:  qui  postea  die  assignata 
omnium  consensu  suum  dedit  sufifragium, 

Primo  fuit  propositum  an  legitima  esset  Congregatio :  et  uisa  est 
omnibus  legitima.  Si  qui  autem  defectus  forte  incurrissent  suppleuit 
Congregatio  in  quantum  potuit. 

2°  Propositum  fuit  an  quae  tractanda  sunt  in  hac  Congregatione 
ad  plura  suffragia  simpliciter  decernenda  essent:  an  ad  plura  medie- 
tate\  Et  uisum  fuit  plura  suffragia  medietate''  requiri  ad  constituen- 
dum'  Congregationem  cogendam  esse  uel  non  cogendam,  Ad  reliqua 
uero  plura  suffragia  simpliciter  sufficere. 

3°  Fuit  electus  Secretarius  Congregationis  P.  Petrus  de  Riba- 
denejra  cui  Socius  adiunctus  est  P.  Gaspar  Fernandez. 

4°  Constitutum  est  ut  pro  Congregatione  et  negotijs  in  ea  trac- 
tandis  sacrificia,  orationes,  et  mortificationes  fierent  ea  tamen  ratione 
quae  Patri  Praesidi  optima  uideretur. 

5°  Cum  Congregatio  constituisset  diem  certum  praestituendum 
esse  sententijs  de  cogenda  uel  non  cogenda  Congregatione  dicendis, 
postea  quartum  ab  incoepta  Congregatione  diem,  quae  6*  Octobris 
erat,  constituit  ita  ut  illam  diem  anticipare  posset,  praeterire  uero 
non  posset. 

Acta  in  2?  die  Congregationis. 

Primo  Die  3*  Octobris  actum  est  de  Jnformatione  capienda  ante- 
quam  sententiae  dicerentur.  Et  in  primis  statuit  Congregatio  ut  omnes 
qui  ius  habent  suflfragij  informationem  petant. 

2?    Statuit  petendam  esse  ab  his  tantum  qui  sufifragij  ius  habent. 

3?  Statuit  res  de  quibus  capienda  est  informatio  eas  esse  debere 
ex  quibus  rectum  iudicium  fieri  possit  An  Congregatio  Generalis  co- 
genda  sit  an  non.  quae  quidem  res  et  in  Constitutionibus  Par.  8.  cap.  2. 
et  Par.  9.  cap.  5.^  [et]"*  in  24.  Decreto  2*®  Congregationis  generalis 
attinguntur. 

a)  b)  Ita  in  ap.  correctum  est  (ab  ipso  VolcJcio,  ut  videtnr)  ex  mediate.  c)  constituendam  ai). 
d)  Hoc  V.  siipplendum  esse  res  ipsa,  nisi  fallor,  ostendit. 


^  ^Alfonsus  Zarates" :  Sacchinns  1.  c. ;   ^Alonso  de  Zarate" :  Astrain  1.  c.  II  279. 
^  ,Hurtadus  Petrius":  SaccJiinus  1.  c. ;  ^Hurtado  Perez":  Astrain  1.  c.  II  373  376. 
^  Berkelius  sive  Berckelius;  v.  Can.  III  559. 
*  Edmundus  Haius  (Hay);  v.  Can.  lll  525'. 

^  In  his  capitibus  significatur,  congregationis  generalis  necessitatem  oriri  posse 
non   solum    e.x  morte  praepositi    generalis,    sed    etiam  ex    aliqua    causarum   illarum^ 


2.,  3.,  6.  Octobris  1568.  591 

4?  De  modo  autem  interrogandi  haec  praescripsit  Congregatio, 
ut  nemo  de  hac  re  interroget  sententiam  eius  a  quo  petit  informa- 
tionem :  sed  de  rationibus  illis  et  causis  in  utramque  partem  ex  quibus 
recte  iudicari  possit  cogendam  esse  uel  non  cogendam  Congregationem 
generalem. 

Qui  petit  informationem  puram  intentionem  habeat,  et  Dei  tantum 
gloriam  et  Societatis  bonum  spectantem :  affectibus  omnino  uitiosis 
reiectis.  Voluntatis  autem  propensionem  neque  prae  se  ferat,  neque 
in  hanc  potius  partem  quam  in  illam,  quoad  eius  fieri  possit,  inclinet: 
donec  post  informationem  et  orationem  suo  ioco  et  tempore  unus- 
quisque  statuat  quam  sententiam  dicturus  sit. 

Cum  informationem  de  hac  re  ab  aliquo  accipit  seruet  alteram 
aurem  alijs  et  os  Deo. 

Si  quis  aliquid  intellexerit,  quod  secretum  requirat  is  praeter- 
quam  cum  his  qui  suffragij  ius  habent  silentium  seruet  memor  cha- 
ritatis. 

5?  De  modo  autem  respondendi  statuit  Congregatio,  ut  nemo 
obtrudat  informationem  alteri  non  petenti:  et  quae  de  interrogantis 
intentione  et  uoluntate  dicta  sunt  seruet  interrogatus.  Deinde  ut 
tanquam  de  re  speculatiua,  uel  omnino  ad  se  non  pertinente  quid 
sentiat,  praecise  conetur  explicare:  neque  solum  mendacia  sed  etiam 
amplificationes  rescindat:  nihil  temere  dicat;  sed  omnia  considerate, 
certa  pro  certis,  dubia  pro  dubijs  exponat,  ut  qui  rationem  Deo  sit 
redditurus. 

6?  Postremo  statuit  Congregatio,  ut  singuli  qui  suffragij  ius  habent 
Missas  de  Spiritu  Sancto  die  6!^  Octobris  faciant:  Deinde  omnes  con- 
ueniant,  et  orationem  simul  praemittant;  in  qua  demum  unusquisque 
apud  se  statuat  quam  sit  dicturus  sententiam  de  cogenda  Congregatione, 
uel  non  cogenda  eamque  postmodum  scriptam  tradat. 

Die  6*  Octobris,  peractis  Missis  de  Spiritu  Sancto  conuenerunt 
Patres  in  Sacellum  R"^'  P.  Nostri  Generalis,  et  post  orationem  prae- 
stitutam  dederunt  scriptas  suas  sententias,  qui  ius  suffragij  habebant; 
cum  P.  N.  Generali  praesenti,  et  omnium  sententijs  publicatis,  nemine 
discrepante  statutum  est,  cogendam  non  esse  Congregationem  generalem. 
Et  omnium  consensu,  eodem  die  dissoluta  est  Congregatio.  In  quorum 
fidem  Ego  Petrus  Ribadeneyra  Secretarius   haec  acta  subscripsi  meo 


„propter  quas  Generalis  a  suo  officio  absolvi  possit" ;  ut  cum  peccata  quaedam  com- 
miserit;  atque  etiam  fieri  posse,  ut  in  congregatione  generali  deliberari  necesse  sit 
,de  rebus  perpetuis  ac  magni  momenti:  quales  essent,  verbi  gratia,  Collegia  vel 
Domus  dissolvere,  aut  alio  transferre;  vel  res  admodum  difficiles  ad  universam 
Societatem  spectantes;  vel  rationem  procedendi  in  illa  pertractare" ;  posse  tamen 
praepositum  generalem,  ^adiutum  communicatione,  quam  cum  universa  Societate 
babet"  („per  transmissas  litteras,  et  personas,  quae  ex  Provinciis  venire  debent"), 
et  „eorum  opera,  qui  cum  ipso  degent",  „multa  constituere  sine  Congregatione  totius 
Societatis"  {Constitutiones  P.  8,  c.  2,  n.  1  2  B;  P.  9,  c.  5,  n.  4). 


592      Mon.  965—966  sive  it.  (18)  — (19).    30.  Octobris  —  30.  Novembris  1568. 

nomine ,    et    sigillo    Societatis    muniui.      Jn    aedibus    Societatis   Jesu 

Romae  6.  Octob.  1568.  „  ,        n-i     i  ,  ci        j.     • 

Fetrus  Kibadeneyra  *  Secretanus. 

Plura  de  hac  congregatione  posuit  SaccMnns  1.  c.  n.  117 — 128. 

965  sive  it.  (18).      30.  Octobris  1568. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.     Germ.  67  f.  188*. 

Canisius  propter  infrmitatem  nequit  Roma  cum  Octaviano  Fiiggero  Augustam 
redire.     Octavianus  voto  Societatis  solutus  est,  quia  parentes  id  desiderabant. 

P.  Joannes  Polancus  Societatis  secretarius  Roina  30.  Octobris  1568  mandatu 
S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  P.  Georgio  Schorichio  S.  J.  scripsit'.-  Gia  e 
partito  di  qua  il  Signor  Ottauiano  Fugero  con  li  doi  procuratori  di  Germania  Jnferior 
et  Rheno  '.  gia  che  non  potete  andar  il  padre  Canisio  per  la  indispositione  sua  cor- 
porale.  V.  R.  potra  dire  al  Signor  Georgio  et  Signora  Vrsula  sua  madre  che  la  Com- 
pagnia  ha  procurato  che  lui  uada  libero  di  quel  obligo  che  teneua;  uisto  quanto  lo 
desiderauano  tutti  doi  et  specialmente  il  Signor  suo  Padre. 

Octavianus  Georgii  Fuggeri  et  Ursulae  de  Lichtenstein  filius,  cum  in  coUegio 
germanico  convictor  esset,  votum  Societatem  ingrediendi  nuncupaverat.  S.  Ignatius 
sanxerat,  ne  Sociorum  discipuli  in  Societatem  admitterentur,  nisi  parentum  consensu 
(v.  Can.  III  369) ;  et  S.  Franciscus  Borgias  per  Polancum  secretarium  P.  Bona- 
venturam  Paradinas  noviciorum  magistrum  monacensem  Roma  18.  Martii  1570 
*monuit:  „La  regula  del  non  accettar  li  scholari  di  nostre  schuole  senza  uolonta 
di  quelli  che  li  mandano,  si  osserui,  perche  pare  conueniente  per  il  piu  ben  com- 
mune,  et  maggior  seruicio  diuino"  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  70  174").  Oc- 
taviani  autem  parentes  eius  in  Societatem  ingressum  ideo  permittere  nolebant,  quod 
existimabant,  eum  in  illa  non  esse  permansurum;  v.  supra  p.  177. 

966  sive  it.  (19).      Inter  6.  Octobris  et  30.  Novembris  1568. 

Ex  apographo  (A),  a.  1587  scripto.  Cod.  ,B  10"  f.  8''— 9\  Exstat  praeterea 
primi  capitis  (quod  de  dimittendi  facultate  est)  apographum  (B)  in  epistula  auto- 
grapha  Monachio  30.  Martii  1574  a  P.  Paulo  Hoflfaeo  Germaniae  superioris  pro- 
vinciali  ad  Everardum  Mercurianum  Societatis  praepositum  generalem  data ;  Hoffaeus 
hoc  praefatur:  „Petit  P.  V.  ad  se  transmitti  verba  b.  m.  P.  Borgiae  quibus  fecit 
potestatem  Prouintialibus  aliquos  e  societate  dimittendi.  Yerba  autem  hic  subijciam, 
magno"  etc.     G.  Ep.  coll.  III  f.  126^ 

S.  Francisc^is  Borgias  praepositus  generalis  ad  petitiones  sive  postulata  a  con- 
gregatione  Gernianiae  superioris  per  Canisiiim  Eomae  proposita  respondet:  1.  de 
dimittendi  potestate ;  2.  de  libertate  adversus  princij^es  tuenda ;  3.  de  sodalibus  mit- 
tendis;  4.  de  carceribus;  5.  de  „gravaminibus" ;  6.  de  sigillis ;  7.  de  opinionibus 
philoso2)hicis;  8.  de  lectione  regidarum;  9.  de  decretorum  tridentinorum  obserratione 
et  de  „Indice" ;  10.  de  congregatione  generali.  Addit  aliqua  de  provincia  rhenana  et 
de  Canisii  provincialatu. 

Quae  respondenda  uisa  sunt  actis  Congregationis  Prouincialis  Pro- 
curatorum  in  Superiorem  Germaniam''^. 

Vsque  ad  12.n  decretum  nibil  respondendum  uidebatur. 

Ad  Primum  quod  in  praedicto  12''  decreto  proponitur'*  de  facultate 
Prouincialis  ad  dimittendos  suspectos  de  haeresi;   seditiosos:  semina- 

a)  Rebadeiieyra  ap.  b)  Indiculus  Hoffaei  (=  B)  sic  incipit:  Magno  consilio  Patrum  Assi- 

stentium  in  prima  congregatione  Procuratorum  ad  quaestionem  nostrae  Prouintiae  responsa  in  hunc 
modum.  (juae  in  A  sequuntur,  usque  ad  Ad  Frimum  excl.,  in  B  non  sunt.  c)  Hic  numerus  non  est 
in  B,       d)  proponebatur  B. 

'  Cum  PP.  Maximiliano  Capella  et  loanne  Berkelio ;  v.  supra  p.  590. 
2  Haec  acta  v.  supra  p.  565—573. 


Mon.  966  sive  it.  (19).    Inter  6.  Octobris  et  30.  Novembris  1568.  593 

tores  discordiarum  inter  fratres;  manifeste  inobedientes;  insanabiles 
post  multa  remedia  adhibita;  Visum  est  praeter  Professos;  Coadiutores 
formatos;  et  promotos  ad  Sacerdotium  in  Societate,  communicandam 
esse  potestatem  Prouincialibus  ad  reliquos  dimittendos  a  Societate, 
re  Domino  commendata  et  cum  Consultoribus  tractata'':  Si  Professis, 
Coadiutoribus  formatis,  et  promotis  ad  Sacerdotium,  tale  quid  accideret, 
possent  Prouinciales  eos  mittere  ad  Generalem,  uel  ad  peregrinandum, 
donec  responsum  a  Generalj  accipiant. 

Ad  2dum :  de  conseruanda  religiosa  libertate  nostra,  ne  in  po- 
sterum,  quoad  gubernationem  nostrorum  a  Principibus  impediantur; 
Visum  est  id  serio  curandum  esse.  De  ratione  autem  haec  curandi, 
scriptum  est  P.  Viceprouincialj  ^  et  uerbo  commendatum  P.  Georgio 
Schorichio. 

Ad  3tium:  de  mittendis  in  Superiorem  Germaniam  solidis  et 
idoneis  fratribus,  placuit  omnino  id  curari  diligenter  in  posterum. 

Ad  4tum :  de  carceribus  responsum  est,  eos  minus  esse  neces- 
sarios,  si  dimittendi  potestas  adsit,  sed  includi  posse  in  cubiculum  eos, 
qui  huius  modi  sunt,  et  alia  remedia  adhiberi  posse,  demum  ut  alibi 
responsum  est  ^. 

Ad  otum  .  Vt  propositis  grauaminibus  a  Prouincialj  uel  Rectore, 
de  sententia  suorum  consiliariorum  fides  habeatur  et  prospiciatur  ,  etc. 
Responsum  est,  quod  horum  habebitur  ratio. 

Ad  6tum:  de  sigillis  proprijs  non  habendis  ab  eis  qui  Superiores 
non  sunt.  Responsum  est,  quod  Romae  id  curabitur,  et  ut  in  sua 
Prouincia  curaret  ipse,  ne  haberentur. 

Ad  7mum :  de  quorundam  philosophorum  ^  opinionibus  contra  fidem 
non  defendendis :  Responsum  est  ut  in  Superiori  Germania  id  ipsi  cura- 
rent,   et  alibi  etiam  tantundem  curabitur. 

Ad  8uum:  de  tollenda  obligatione  legendi  officiorum  regulas  oc- 
tauo  quoque  die,  non  uisum  est  quidquam  mutandum  esse,  sed  si  quis 
recte  suorum  officiorum  regulas  teneret,  cum  eo  dispensarj  posse  a 
Superiore,  ne  octauo  quoque  die  eas  legere  teneatur. 

Ad  9num :  de  obligatione  Conc:  Trid:  ubi  non  est  publicatum : 
Visum  est  interrogandos  esse  iuris  canonici  peritos,  et  si  opus  esset, 
uerbum  unum  dicendum  Pontifici,  prius  tamen  examinandas  esse  literas 
Apostolicas,  ab  hoc  ipso  Pontifice  in  fauorem  mendicantium  editas  *, 
De  Indice  uero  librorum  prohibitorum  uidendas  esse  facultates,  quas 
iam  obtinuimus;  ef  [?]  si  quae  petendae  superessent  a  Summo  Ponti- 
fice  peterentur''  [?]s. 

a)  re  cum  Domino  et  cum  Consultoribus  tractata  B.  b)  Ita  A;  corrtgendum  esse  videtitr  ut; 
nisi  paiclo  infra  pro  ijeterentur  Jeyendum  sit  petentur.       c)  Vide  siipra,  adn.  b. 


'  Paulo  Hoflfaeo :  cf.  supra  p.  229. 

-  Cf.  supra  p.  87—88.         ^  Maxime  Averroistarum ;  v.  supra  p.  60  67—68  136. 
^  Vide,  quae  de  hac  re  sub  ipsa  haec  responsa  dicentur. 
*  Quae  facultas  22.  Novembris  1568  impetrata  sit,  v.  infra,  mon.  967. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  Vl.  38 


594  Mon.  966  sive  it.  (19). 

Ad  XIII  Decretum  de  rationibus  in  utramque  partem  allatis  circa 
Generalem  congregationem  cogendam,  negotium  hoc  Congregationj 
Procuratorum  reseruandum  uidebatur;  Ab  illa  etiam  magno  consensu 
constitutum  est,  cogendam  non  esse  ^. 

Commendetur  ^  P,  Prouincialj  Rhenj  ^,  ut  iuuet  Superiorem  Ger- 
maniam,  aliquos  operarios  interdum  mittendo.     Responsum  est:  Fiat. 

De  dimissione  sua  ab  officio  Prouincialis  agit  ipsemet  P.  Canisius. 
Responsum  est":  consulendum  esse  R.  P.  Generalem. 

Franciscus. 

Ex  his  responsis  maxime  notandum  est  nonum ;  ex  quo  cognoscitur,  apud 
Societatis  homines  iam  non  ita  certo  constitisse  id,  quod  Lainius  praepositus  ge- 
neralis  a.  1564  docuerat:  Decretis  concilii  tridentini,  ubi  non  essent  promulgata, 
homines  non  teneri  {Can.  IV  474 — 476).  Difficultas  autem  praecipua  in  decretis 
discipiinam  spectantibus  erat;  velut  cum  concilium  interdicit,  ne  regulares  in  ecclesiis, 
quae  eorum  ordinis  non  sint,  sine  licentia  episcopi  neve  in  sui  ordinis  ecclesiis 
contradicente  episcopo  vel  non  petita  eius  benedictione  contionentur ;  et  cum  idem 
concilium  constituit:  Nullum  sacerdotem  regularem  posse  confessiones  saecularium 
audire  „nec  ad  id  idoneum  reputari",  nisi  ab  episcopo  „idoneus  iudicetur  et  ap- 
probationem  obtineat,  privilegiis  non  obstantibus"  (sess.  5,  de  ref.  c.  2;  sess.  23, 
de  ref.  c.  15;  sess.  24,  de  ref.  c.  4).  Sociis  vero  Paulus  IH.  et  lulius  III.,  ut 
saepius  dixi,  a.  1545  et  1552  privilegium  sive  facultatem  dederant  ubique  contionandi 
et  quorumcumque  confessiones  excipiendi,  episcoporum  vel  quorumvis  aliorum  „licentia 
desuper  minime  requisita"  {Can.  l  195—196  308';  IV  16).  Atque  Pius  IV.,  cum 
17.  Februarii  1565  omnia  privilegia  concilio  tridentino  contraria  pro  nihilo  duci 
iussisset  (cf.  Can.  IV  475 — 476),  postea  tamen  complura  eius  generis  privilegia 
Societati  vel  constare  iussit  vel  denuo  dedit;  idem  fecit  S.  Pius  V.;  qui  etiani 
Fratribus  Minoribus  „vivae  vocis  oraculo"  concessit,  ut  „in  foro  conscientiae"  ordinis 
sui  privilegiis,  quae  cum  concilii  tridentini  decretis  pugnarent,  uterentur  (v.  supra 
p.  47^).  Praeterea  Pius  V.  16.  Maii  1567  in  ordinum  ^mendicantium"  gratiam  Bullam 
dedit,  qua  multa  iis  privilegia  vel  confirmabat  vel  denuo  tribuebat;  ut  cum  decreta 
illa  tridentina,  quae  modo  dixi,  „de  apostolicae  potestatis  plenitudine"  ita  „decla- 
rabat",  ut  liceret  ipsis  in  suis  ecclesiis  omnino  libere  contionari,  idque  etiam  contra- 
dicente  episcopo  (nisi  ipse  episcopus  contionaretur),  et  ut  lege  approbationis  episco- 
palis  ad  confessiones  saecularium  excipiendas  peteadae  ipsi  mininie  comprehenderentur, 
dummodo  a  suis  moderatoribus  generalibus  vel  provincialibus  ad  contionandum  „de- 
putati"  et  ad  confessiones  audiendas  ^approbati"  essent  {Bullafium  Romanum  VII 
576 — 577 ;  cf.  etiam  Laderchium,  Annales  ecclesiastici,  in  a.  1567  n.  32).  Privilegia 
autem  Mendicantium  cum  Societate  iam  ante  exeuntem  m.  Martium  a.  1567  (vivae 
vocis  oraculo,  puto)  erant  communicata*  (Epp.  Nadal  III  412).  Antonio  autem 
Vinck  provinciali  rhenano  Boryias  Roma  29.  Augusti  1570  *scripsit:  „Quanto  al 
dubbio  che  V.  Reuerentia  mostra  nella  participatione  delli  Priuilegij  delli  niendicanti, 
perche   solamente   parla   de   concessis,    e  non  de   concedendis    cessa    perche  iino  de 

a)  In  A  sequuntur  vv.:  Consulendum  esse,  oblitt. 


»  Vide  supra  p.  570—572. 

^  Neque  hoc  neque  proximum  negotium  in  actis  congregationis  provincialis 
memorata  sunt. 

^  P.  Antonio  Vinck;  cf.  infra,  mon.  var.  (9). 

*  Caeterum  S.  Franciscus  Borgias  Roma  14.  Februarii  1568  P.  Francisco  Costero 
Germaniae  inferioris  provinciali  per  Polancum  *scripsit:  ^Essendo  publicato  il  Con- 
cilio  Tridentino,  e  necessario  che  li  nostri  habbino  dai  Vescovi  licencia  di  confessare, 
ma  quella  ottenuta,  possiamo  usare  nostri  priuilegij,  et  cosi  s'intende  del  predicare 
fuora  delle  nostre  Chiese"   (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  112"). 


Inter  6.  Octobiis  et  30.  Novembris  1568.  595 

priuilegij  de  Augustiniani  e  qual  si  uoglia  cosa,  che  sara  per  1'  auuenir  concessa 
alli  altri,  sia  anco  concessa  a  loro,  et  di  questo  participamo  anco  noi"  (ex  apogr. 
eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  116'').  Verumtamen  Pius  V.  Ronia  6.  Augusti  1571  Bullam 
dedit,  qua  priorem  illam  ita  temperabat,  ut  approbatione  illa  episcopali  etiam  re- 
gulares  onines  indigere  ediceret  {Bullariiim  Romanum  VII  938).  Sociis  autem  a 
Borgia  in  „Congregatione  procuratorum"  aestate  a.  1571  habita  *responsum  est: 
,Non  possumus  esse  Confessarij  nisi  simus  ab  Episcopis  approbati;  Dixit  tamen 
pontifex  cuidam  ex  nostris,  vt  qui  semel  esset  approbatus  in  vna  diocoesi,  in  omni- 
bus  esset  approbatus;  et  expectamus  vt  hoc  nobis  confirmet,  ante  quam  confirma- 
tionem,  nemo  nostrum  ea  facultate  vtatur"  (ex  apographo,  saeculo,  ut  videtur,  XVI. 
in  collegio  dilingano  scripto;  Cod.  „C.  1"  p.  4 — 5). 

Praeterea  vel  per  ipsum  Canisium  Roma  redeuntem,  vel  per  alios  haud  multo 
post  in  Germaniam  superiorem  perlatum  est  corpus  quoddam  variorum  ^Responsorum", 
idque  sic  inscriptum :  „Ex  responsis  datis  in  Prima  Congregatione  Procuratorum. 
Anno  1568".  Cuius  adhuc  exstant  duo  exempla,  unum  (A)  inter  a.  1569  et  1582, 
alterum  (B)  a.  1587  scriptum  (Codd.  ,C  1"  f.  2"— 3^  „B  10"  f.  12"— 13^).  Ex  iis 
aliqua  pono ,  quae  ad  Germaniam  superiorem  aliqua  ratione  pei-tinere  videntur: 
„14.*  Vt  regulariter  non  eatur  ad  conuiuia  externorum,  nisi  cum  Superior  id  ualde  con- 
uenire  viderit,  et  tunc  cum  socio  bono  et  de  modestia  instructi  ac  cum  Superioris 
dispensatione."'''  ,16  Vt  qui  habent  facultatem  legendi  libros  haereticos,  babeant 
illam  tantum  ad  pugnandum  cum  haereticis,  et  vt  Prouincialis  possit  eam  facultatem 
suspendere  vel  restringere."  „17  Vt  nostri  curent  ne  cogantur  ire  ad  processiones, 
aut  si  id  necesse  fuerit  .  eant  sine  cruce  inter  clericos,  non  autem  inter  religiosos, 
et  quam  pauci  ire  possunt  (ac  eum  iocum  teneant  quem  Episcopus  assignauerit) 
processioni  intersint,  nisi  catholicae  religionis  ratio  aliquo  in  loco  aliud  suaderet, 
vbi  multi  sunt  haeretici.""-  „18  Vt  Confessarij  non  exeant  sine  socio:  hoc  tamen 
superior  dispensare  possit,  sed  non  sine  causa  alicuius  momenti."'*^  „20  Vt  in 
Missae  ceremonijs  seruetur  ordo  Romanus  quantum  consuetudo  locorum  feret,  arbitrio 
Prouincialis."  *  „25  Vt  non  sit  vsus  armorum  in  itinere:  hic  tamen  Superior  potest 
dispensare,  sed  tunc  habitus  quo  de  Societate  esse  cognoscerentur,  ferendus  non 
esset."  f*  „26  Vt  nostri  in  Vniuersitatibus  non  iurent,  nisi  expresse  dicendo,  saluo 
nostro  instituto  vel  obedientia."  *  „31  Vt  possimus  vti  vestibus  pelliceis  interioribus, 
quae  non  videantur."  ^  „33  Vt  vestitus  coadiutorum  temporalium  sia  differente  in 
portar  piu  corta  la  Sottana,  et  li  mantelli  incirca  tre  parti  d'  un  palmo  da  terra,  et 
non  deue  distinguersi  nel  colore,  ne  meno  nella  manifattura.  Possono  bene  hauere 
le  sue  ueste  grosse,  quando  lauorano,  accio  non  imbrattino  le  sottane." 

Hoc  quoque  congregatio  provincialis  Germaniae  superioris  Borgiae  per  Canisium 
significaverat :  Incommodissimum  esse,  quod  ex  pontificis  iussu  nemo  nisi  sollemnia 
vota  professus  sacerdotio  initiari  posset  (v.  supia  p.  571) ;  idem  congregatio  austriaca 

a)  Numeri  decretis  ascripti  sunt  tantum  in  A.  b)  c)  Hoc  resp.  in  A  postea  oblitteratum  est ;  in 
B  deest.  d)  Aliter  B;  v.  infra,  adn.  8.  e)  Hoo  resp.  in  A  oblitteratum  est;  in  B  deest.  f)  Hoc 
resp.  non  est  in  B.  ' 


1  Cf.   Can.  III  335  136  219;  IV  709  730;  V  112  721  731  767  847. 

^  Cf.  Can.  V  534 — 535.  „A  di  27.  di  nouembre  68.  si  mando  I' auiso  come  la 
bolla  del  giubileo  non  ci  obligaua  ad  andar  alle  processione  et  dir  le  litanie,  ma 
che  era  come  una  esortacion  etc.  Lombardia  .  .  .  Superior  Germania"  etc.  (*  Cod. 
„Def.",  Diu.  ordd.  in  a.  1568). 

*  In  altero  illo  apographo  (B)  legitur:  „Superior  potest  dispensare,  sed  tunc 
habitus  quo  de  Societate  esse  cognosceretur,  ferendus  non  esset." 

*  Cf.  Epp.  Nadal  IV  332  337;  Duhr  1.  c.  I  580—581;  Herm.  StoecMus,  Die 
Reiseordnung  der  Gesellschaft  Jesu  im  XVI.  Jahrhundert,  Heidelberg  1912,  25—26. 

*  Cf.  Can.  IV  38-39  et  supra  p.  40. 

^  Huiusmodi  vestem  a  Magdalena  regina  sibi  missam  P,  Lanoius  rector  oeni- 
pontanus  recusaverat;  v.  infra,  mon.  oen.  (3). 


596  I^on-  967  sive  it.  (20). 

significaverat;  quae  etiam  censuerat  pontifici  supplicandum  esse,  ut  propter  sacer- 
dotum  penuriam  regiones  septentrionales  ea  lege  exinieret.  ^Sed",  inquit  Sacchinus, 
^Francisco  (cum  desperaret  exitum)  modestius  visum  est  in  praesens  niliil  mouere" 
(Hist.  S.  J.  III,  1.  4,  n.  122  123). 

Congregatio  provincialis  Aquitaniae  per  P.  Ludovicum  de  Coudreto  procura- 
torem  *quaesivit:  ,An  legj  debeat  in  scholis  Catechismus  P.  Canisij,  an  potius 
P.  Emundj  [Augerii],  et  an  expediat  vtj  interpretatione  catechismj  Romanj.  Respon- 
sum  est  vt  quemadmodum  hactenus  est  factum,  ita  fiat  donec  mittatur  Romam 
catechismus  maior  et  minor  Latina  et  Gallica  scriptus  P.  Emundj"  („Acta  congreg. 
provv.  1567.  68"  f.  233''). 

Quodsi  pericula  et  incommoda,  quae  in  superiore  Germania,  imprimis  Oeniponte, 
Sociis  ex  frequenti  cum  piis  mulieribus  commercio  oriebantur  et  Canisii  animum 
multum  affligebant  {Can.  V  346  et  supra  p,  150  275),  spectaveris,  vix  dubitabis,  quin 
Canisius  vel  solus  vel  cum  aliis  Borgiae  praeposito  generali  auctor  fuerit,  ut  m.  Sep- 
tembri  a.  1568  *decerneret:  ,Vt  extra  Templum  nulli  ex  nostris  Sacerdotibus  liceat 
colloquium  protrahere  cum  faeminis,  nec  eas  in  domibus  earum  vel  vbicunque  fuerint 
visitare,  nec  literas  aut  munera  vlla  (etiam  quae  deuotionis  aliquid  habere  videntur) 
ad  eas  mittere,  vel  priuato  nomine  ab  illis  aliquid  (praeter  eleemosinas  quas  ad  Ec- 
clesias  vel  Collegia  mittunt)  accipere ;  vel  vllam  deuium  familiaritatem  cum  eis 
habere  liceat.  Jn  templis  autem  earum  confessiones  quam  breuiter  fieri  poterit  audire, 
et  eisdem  aegrotantibus  etiam  Sacramenti  Paenitentiae  beneficium  impendere  (si 
opus  erit)  adhibito  socio  licebit"  (ex  decretorum  Borgiae  indiculo,  saec.  XVI.  scripto: 
Cod.  ,C.  1"  p.  7). 

Praeterea  Canisium  Ronia  ad  Socios  Germaniae  superioris  sive  scripto  sive 
verbis  rettulisse  puto  de  concessione,  cuius  exstat  adhuc  hoc  *testimonium  manu 
P.  „Ioannis  de  Folanco"  „ex  commissione  Patris  nostri  praepositi"  „12  Maii  1568" 
scriptum  et  subscriptum :  ,10  Maii  diximus  summo  pontifici,  ab  ipsius  praedecessore 
obtinuisse  nos"  communicationem  omnium  gratiarum  et''  priuilegiorum  quae  ordinibus 
Mendicantium  essent  concessa,  quod  et  ipse  (scilicet  pius  V.)  ■=  confirmauerat,  et 
quamuis  inter  gratias,  comprehendi  indulgentias,  in  fauoi'em  relligiosorum  eorundem 
concessas  existimaremus,  ad  maiorem  consolationem  nostram  fore,  si  S.  Sanctitas 
declararet,  hanc  esse  suam  mentem,  vt  nostri  fruerentur  eisdem  indulgentiis,  quibus 
mendicantes  frui  possunt  .  tunc  summus  pontifex  ait,  cum  gratiae  ad  instar  aliorum 
aliis  conceduntur,  non  comprehendi  solent  indulgentiae,  sed  eas  ego  vobis  concedo, 
et  benedictione  data,  in  genere  supponens  communicationem  gratiarum,  eas  con- 
cessit"  (ex  autographo;  Cod.  ^lnstit.  190"  p.  15).  Exstat  praeterea  apographum 
eodem  tempore  scriptum  *litterarum  publicarum,  quibus  Alexander  tituli  S.  loannis 
ante  portam  latinam  presbyter  Cardinalis  Cribellus  nuncupatus  Romae  5.  lunii  1568 
testatur,  „qualiter"  Pius  V.  „uiuae  uocis  oraculo  hodie  nobis  facto  declarauit,  et 
decreuit,  ut"  Societatis  personae  mendicantium  indulgentiis  omnibus  ,tam  pro  uiuis, 
quam  pro  defunctis"  concessis  „gaudere  possint,  ac  quatenus  opus  sit,  de  novo  con- 
cessit"   (1.  c.  p.  15). 

967  sive  it.  (20).      22.  Novembris  1568. 

Ex  exemplo  archetypo ,  Romae  (a.  P.  Francisco  Petrarcha  S.  J.  ?)  scripto  et 
manibus  Canisii  et  Polanci  subscripto,  quod  exstat  in  Cod.  „Instit.  190"  p.  17.  In 
eodem  Codice  exstant  duo  apographa  saeculo  XVI.  Romae  scripta,  quorum  prius  ex 
ipso  archetypo  eademque  manu,  qua  ipsum  scriptum  est  archetypum,  exscriptum 
est  (^Liber  antiquus  Viuaeuocis  oraculorum"  f.  IS'' — 14*".  „S.  R.  E.  Cardinales" 
f.  l^*" — 13'').  Aliqua  ex  exeraplo  illo  archetypo  summatim  prolata  sunt  ab  0.  Brauns- 
herger  S.  J.,  Pius  V.  und  die  deutschen  Katholiken,  Freiburg  i.  Br.  1912,  47  49  101. 

Canisius  et  Polancus  adeunt  Piutn  V.     Qui  Canisio  permittit,  ut  in  Germaniam 

redeat ;  Sociis  facultatem  dispensandi   in    irregularitatihus    quihusdam    et    libros  pro- 

a)  Sequitnr  Facultatum,  oblitt.  b)  Sequitur  concessionum,  ohlitt.  c)  Polancus  hos  uncos 

cum  suis  verbis  supra  versum  posuit. 


22.  Novembris  1568.  597 

hibitos  expurgandi  concedit,  et  i^otestatem  absolvendi  violatores  libertatis  ecclesiasticae 
amplificat;  2^^i'fnittit,  ut  adulescentes  beneficia  simoniace  comparata  retineant,  quoad 
sui  inris  sint,  et  ut  episcopi  vicarios  constittiant  ad  peccata  ipsis  reservata  remittenda. 

P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  in  Codice  usui  supre- 
morum  Societatis  moderatorum  destinato  haec  curavit  scribenda  de  facul- 
tatihus  per  se  et  Canisium  a  S.  Pio  V.  pontifice  impetratis : 

Die  22.  Nouembris  .1568''  Cum  P.  Canisius  et  ego  summum  Ponti- 
ficem  adiremus  post  obtentam  ab  ipso,  facultatem  redeundi  in  Germaniam 
ac  benedictionem  1,  supplicauimus  ut  societati''  concederet  in  septentrio- 
nalibus  locis  (quales  sunt  Germaniae  et  Galliae  .etc.)  facultatem  dis- 
pensandi  super  irregularitate,  cum  illis  qui  in  eam  incidissent  prop- 
[terea  qujod"  sacros  ordines,  irretiti''  censuris  exercuissent  ^,  pro  ut 
illis  accidit  qui  ob  lectionem  librorum  haereticorum  in  excommuni- 
cationem  incidunt  ^,  et  suspensionem  et  nihilo  minus  celebrant.  Id 
autem  prout  petebatur  concessum  est^ 

Deinde  pro  his  qui  ignoranter  aut  occulte  perpetrata  simonia, 
beneficia  ecclesiastica  obtinerent  in  praedictis  locis,  supplicatum  est 
eidem  Domino  Nostro,  ut  ea^dem]*^  retinere  possent  .etc.  Visum  est 
tamen  suae  sanctitati  licet  excusarentur  qui  ignoranter  inciderant  in 
Simoniam,  cum  tamen  id^  eis  innotesceret,  beneficia  relinquere  debere; 
sed  cum  peteremus  quid  nobis  agendum  esset  cum  adolescentibus  qui 
sub  patrum  essent  potestate,  quorum  opera  forsan  simoniace  ob- 
tinuissent  beneficia,  quae  sine  eorundem  consensu  commode  relinquere 
non  possent,  et  an  confessiones  huiusmodi  adolescentum  audire  pos- 
semus,  non  relictis  beneficijs  ?  Respondit,  quod  possemus  audire  huius- 
modi  iuuenum  confessiones,  quamdiu  illi  sub  parentum  essent  cura, 
dummodo  cum  sui  iuris  et  extra  curam  parentum  essent,  id  facerent 
quod  de  iure  deberent  in  huiusmodi  beneficijs  simoniace  habitis  ^. 
Itaque  quamdiu  non  possent  libere  relinquere  propter  parentum  in 
eos  autoritatem,  concessit  ut  bona  cum  conscientia  talia  retinerent 
beneficia^ 

Tertio  cum  significaretur  eidem  summo  Pontifici,  nos  in  singulis 
collegijs  ex  ipsius  concessione  habere  posse  unum  aliquem  ex  nostris, 
qui  facultatem  haberet  absoluendi  eos,  qui  incidissent  in  casum  re- 
seruatum  in  bulla  coenae,  propter  uiolatam  libertatem  aut  iurisdictionem 

a)  Hic  numerus  supra  versum  scriptus  est.  b)  Sequitiir  iiostrae,  ohlitt.  c)  Hoc  loco  charta 
atramento  maculata  est ;  supplevi  liaec  ex  apographis,  quae  supra  dixi.  d)  Ita  in  arch.  correctum  est 
ex  irretitis.  e)  Sequitur  (Mva,  ohlitt.  Folancus  huic  facultati  in  margine  ascripsit :  Facultas  dispensandi 
super  irregularitate.  f)  Ut  supra,  adn.  c.  g)  Hoc  v.  supra  versum  scriplum  est.  h)  Polancus  in 
margine  huius  facultatis  scripsit:  de  beneficiis  simoniace  obtentis. 


^  Medio  m.  Novembri  1568  Maximiliano  II.  Roma  scriptum  est:  Ferunt,  proxi- 
mis  feriis  Nativitatis  Domini  8  cardinales  creatum  iri,  et  in  his  Canisium ;  hic  vero 
dicitur  cardinales  rogare,  efficiant,  ut  pontifex  id  de  se  consilium  deponat;  v.  infra, 
mon.  var.  (7). 

-  De  hac  irregularitate  v.  supra  p.  205^. 

^  De  hac  excoramunicatione  v.  Can.  IV  862. 

*  Vide  Can.  V  191'  215^  846. 


598  Mon.  967  sive  it.  (20).    22.  Novembris  1568. 

Ecclesiasticam  ^,  sed  accidere  posse  ut  uel  ille  idioma  poenitentis  non 
teneret,  uel  abesset  a  collegio,  et  demum  non  posset  uacare  confes- 
sionibus  huiusmodi,  et  ideo  dignaretur  concedere  facultatem  ut  in  sin- 
gulis  collegijs  praeter  illum  unum,  alius  substitui  posset  cum  oporteret, 
et  id  concessit  sua  sanctitas  admonens,  ut  eligerentur  personae  dis- 
cretae  et  ut  exigeretur  promissio  iuratoria  de  non  perpetuando  tali 
delicto,  quin  potius  ut  si  restituere  possent  illatum  damnum  id  facerent% 
poenitentes  huiusmodi''^, 

Quarto  sine  restrictione  ad  hanc  uel  illam  Prouintiam,  sed  in 
genere  supplicatum  est,  ut  facultatem  nostris  concederet,  a  superiore 
deputatis,  ad  emendandos  libros  eorum  qui  ad  nos  uel  in  scholis  uel 
extra  illas  recurrere  solent,  quando  authores  quidem  boni  sunt,  ut 
Augustinus ,  Hieronymus  .etc.  sed  habent  scholia  uel  annotationes 
malas,  aut  cum  author  et  impressor  mali  sunt,  sed  non°  libri,  aut 
cum  ethnici  sunt  authores  sicut  cicero  etc.  sed  habent  schoha  anno- 
tationes  uel  quid  huiusmodi  propter  quod  prohibiti  sunt,  donec  pur- 
gentur^ .  concessit  autem  libenter  huiusmodi  facultatem  purgandi  libros 
praedictos,  deletis  erroribus  et  nomine  etiam  authoris  mali  aut  im- 
pressoris  ^. 

Quinto  cum  proponeretur  episcopos  in  locis  septentrionalibus  non 
commode  posse  absolutionem  per  seipsos  impertiri  subditis,  qui  in  casus 
reseruatos  incidissent  *,  propterea  quod  illi  non  accederent  ad  epi- 
scopos,  cum  praesertim  in  remotis  locis  agunt,  concessit  ergo  sua  sanc- 
titas  ut  possent  huiusmodi  episcopi  deputare  alios,  quasi  vicarios  suos 

a)  Duo  vv.  sqq.  manu  Polanci  addiia  sunt.  b)  Vide  infra,  adn.  2.  c)  Sequuntur  vv.  ea  quae, 
oblitt.       d)  Pol.  in  margine:  facultas  purgandi  libros  probibitos. 

*  De  hoc  peccato  per  Bullam  Coenae  pontifici  reservato  et  de  facultate  Sociis 
concessa  v.  supra  p.  194.  In  Congregatione  tamen  Procuratorum  Societatis  a.  1571 
Romae  habita  a  S.  Francisco  Borgia  *responsum  est:  „Consulti  Doctores  nostri 
responderunt,  quod  Buila  Coenae  Romae  publicata,  etiam  alibi  obliget,  sed  tamen 
excusari  in  partibus  [remotis?  septentrionalibus?]  multos  ob  ignorantiam,  licet  lex 
nos  obliget"  (ex  apogr.  saec.  XVI.  scripto;  Cod.  „C  1"  p.  4 — 5). 

^  Polancus  huic  facultati  in  margine  haec  sua  manu  *  adnotavit :  „de  facultate 
absoluendi  ob  violatam  libertatem  ecclesiasticam  .  videatur  quomodo  sit  hoc  obser- 
uandum".  Difficile  erat  sane  confessariis,  eiusmodi  iusiurandum  exigere.  Ideo  in 
*  „FacHltatibus",  quas  ^septentrionales"  vocabant,  haec  sunt:  „Pius  V.  2.  Aprilis  1571. 
Praepositus  Generalis  in  quavis  Prouincia  Germaniae  potest  designare  duos  in 
singulis  collegiis  ad  eos  absoluendos,  qui  ob  uiolatam  Jurisdictionem  Ecclesiasticam 
in  Excommunicationem  Bullae  Coenae  Domini  inciderunt,  dum  modo  illi  parati  sint 
ad  satisfacienduni,  videlicet  vt  qui  damnum  dedit,  restituat  si  potest"  (ex  apogr. 
saec.  XVI.;  Cod.  ,C  1"  p.  482). 

3  De  hac  re  v.  supra  p.  267—271  273. 

*  Concilium  Trideniimim  constituerat :  ^Liceat  Episcopis  .  .  .  in  quibuscunque 
casibus  occultis,  etiam  Sedi  Apostolicae  reservatis,  delinquentes  quoscunque  sibi 
subditos  in  dioecesi  sua  per  se  ipsos  aut  vicarium  ad  id  specialiter  deputandum  in 
foro  conscientiae  gratis  absolvere,  imposita  poenitentia  salutari.  Idem  et  in  haeresis 
crimine  in  eodem  foro  conscientiae  eis  tantum,  non  eorum  vicariis,  sit  permissum": 
Sess.  24,  de  ref.  c.  6.  Fortasse  similes  condiciones  sive  moderationes  facultatibus 
quoque  absolvendi  a  casibus  Bullae  Coenae  iungebantur. 


Mon.  968—969  sive  it.  (21)— (22).    Sub  exitum  a.  1568  —  ineunt.  lan.  1569.      599 

quot''  necessarios   esse   iudicarenf,   ut   possent   absoluere   ab   eisdem 
casibus,  a  quibus  Episcopi  per  seipsos  potuissent". 

Petrus  Canisius  subscripsi 
(.Jo  de  polanco). 

968  sive  it.  (21).      Sub  exitnm  a.  1568. 

Ex  apographo,  quod  a.  1887  Londini  in  Museo  britannico  exscripsi  ex  apo- 
grapho  antiquo  (saec.  XVII.  vel  XVIII.) ,  quod  ibideni  exstat  in  Cod.  „Egerton 
1078"  p.  403. 

Cardinalis  Commendonus  Canisium  cum  aliis  adversus  concessionem  Confessionis 
Augustanae  scribere  cupit. 

Cardmalis  loannes  Franciscus  Commendonus  S.  Pii  V.  apud  Maxi- 
milianum  II.  legatus  (v.  supra  p.  223)  Vindobona  (sub  exitum  a.  1568, 
ut  videtiir)  Bomam  ad  cardinalem  Ottonem  Truchsess  litteras  misit, 
quibus  slgnificabat:  Optatidum  esse,  ut  Ubellus  conscriberetur,  quo  osten- 
deretur,  non  posse  imperatorem  salva  religione  liberum  Confessiotiis 
Augustanae  exercitium  Austriacis  concedere.  Supplico  V.  S.  Illustris- 
sima  che  facendosi  questa  scrittura  essa  si  adoperi,  perche  si  faccia 
una  grave  e  considerata  da  persone  intelligenti  e  di  buon  zelo,  tanto 
legisti  quanto  theologi,  fra  li  quali  desiderarei  che  per  1'  infermita  sua 
il  padre  Canisio  havesse  cura  di  distenderla. 

Commeudonus  ab  exeunte  m.  Octobri  1568  usque  ad  medium  fere  lanuarium 
a.  1569  Vindobonae  fuit.  Canisius,  cum  ab  exeunte  m.  lunio  ad  initium  m.  Decembris 
Romae  versaretur,  per  magnam  huius  temporis  partem  aegrotabat;  v.  supra  p.  208  237. 

969  sive  it.  (23).      Inter  med.  Decembrem  1568  et  inenntem  lan.  1569. 

Ex  Sacchino,  Can.  261,  et  ex  autographo  Canisii,  quod  est  in  Germ.  183 
n.  257. 

Canisius  Florentiae  et  Ferrariae  ducum  uxores  in  pietate  confirmat.  Una  ex 
iis  confessarium  in  Germaniam  redire  non  sinit. 

P.  Franciscus  Sacchitms  in  Canisii  vita  de  ipso  Roma  (1.  Decem- 
bris  1568;  v.  supra  p.  235)  in  Germaniam  versus  profecto  haec  narrat: 
Canisius  .  .  .  ex  itinere  Florentiae,  Ferrariaeque  Reginis,  quas  olim 
Oeniponti  instituerat,  salutatis,  inque  cultu  religionis,  ac  virtutum  suo 
statui  conuenientium  confirmatis,  excitatisque,  insequentis  anni  lanuario 
iam  inclinato  in  Germaniam  venit.  Atque  ipse  Canisius  Oeniponte 
1.  Februarii  1572  P.  Hieronymo  Natali  vicario  generali  S.  J.  scripsit: 
Quod  ad  P.  Laurentium  Ferrariae  habitantem  attinet,  existimat  Regina 
Magdalena  difficilius  fore,  ut  soror  eius  Barbara  hunc  sibi  ualde  charum 
abire  permittat,  etsi  non  dubito  multis  modis  illi  et  nobis  expedire, 
ut  hic  quoque  funis  aulicus  abrumpatur.  Egi  coram  aliquando  cum 
eadem  Regina  Barbara,  quae  audacter  se  mihi  opposuit,  cum  conarer 
eundem  Patrem  ita  petentem  prouintiae  huic  restituere.  Vide  etiam 
supra  p.  497. 

Barbara  et  loanna  ^reginae",  Ferdinandi  I.  imperatoris  filiae,  antequam  nu- 
berent,  cum  Magdalena,  Margarita,  Helena  sororibus  Oeniponte  vivebant  (cf.  Can.  III 

a)  Ita  correctum  est  ex  quos.  b)  Sic  ex  iudicaret,  quod  est  in  arch.,  corrigendum  esse  ostendit 
res  ipsa.       c)  PoL  in  margine:  Vt  Episcopi  possent  deputare  vicarios  ad  absolutionem  etc. 


600  Mon.  970  sive  monac.  (1).    22.  Octobris  1567. 

228  948).  Anno  autem  1565,  cum  loanna  Francisco  Tusciae  duci,  Barbara  Alphonso 
Ferrariae  duci  nuberent,  Canisius  praepositus  provincialis  Borgiae  iussu  utrique 
reginae  confessariuin  germanum  dedit,  huic  P.  Laurentium  Hermanutium,  illi  P.  Guiliel- 
mum  Eldrensem  (v.  Can.  V  118).  Quare  facile  credi  potest,  eum  per  Florentiam 
et  Ferrariam  transisse  reginasque  illas  adisse.  Caeterum  ex  ipsius  Canisii  litteris 
intellegitur,  eum  Florentiae  9.  et  10.  Decembris  ac  fortasse  etiam  proximis  1 — 3 
diebus  versatum  esse,  deinde  Ferrariae  fuisse,  inde  profectum  ^paucis  diebus  Venetiis 
et  Patavii  substitisse",  18.  lanuarii  1569  Oenipontem  advenisse  (v.  supra  p.  2-35  244). 
Ac  Polancus  Roma  12.  Februarii  1569  Hoffaeo  viceprovinciali  *scripsit:  ,Del  P.  Pro- 
uinciale  Canisio  non  ci  da  auiso  alcuno  V.  R.  ne  habbiamo  noua  de  lui  dopo  la  par- 
tita  sua  di  Venetia  fatta  la  Epifania"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  217''). 
Quare  sic  conicio:  Canisium  sub  medium  m.  Decembrem  Bononiam  petisse  (hanc 
enim  petere  statuerat ;  v.  supra  p.  235)  in  eiusque  urbis  collegio  paulisper  substi- 
tisse,  deinde  natalem  Christi  (25.  Decembris)  in  collegio  Societatis  ferrariensi,  diem 
Epiphaniae  (6.  lanuarii)  in  collegio  veneto  celebrasse,  postea  paucos  dies  in  coUegio 
patavino  (cf.  supra  p.  244)  mansisse,  inde  autem  Oenipontem  abisse. 

Quid  Barbara  regina  Ferrariae  cum  Canisio  contulerit,  aliquatenus  conici  potest 
ex  duabus  epistulis,  quarum  unam  P.  Georgius  Schorichius  S.  J.,  alteram  P.  loannes 
de  Polanco  Societatis  secretarius  dedere.  Sic  igitur  Schorichius  ad  Polancum  *scripsit 
Ferraria  26.  Septembris  1568:  Ferrariae  „JlIustrissima  Ducissa"  d.  26.  Septembris 
,vltra  duas  integras  horas  circa  res  suas  proprias  mecum  uaria  contullit  .  de  quibus 
omnibus"  suo  tempore  vbi  ad  nos  R.  P.  Canisius  reversus  fuerit  fusius  agam  .  sua 
enim  Reuerentia  multa  potest  in  omnibus  mihi  declaratis"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  IX 
f.  133^).  Polancus  autem  Schorichio  ad  binas  litteras,  alteras  Florentia,  alteras  Fer- 
raria  datas,  respondens  Roma  30.  Octobris  1568  de  Magdalena  et  Helena  reginis  ac  de 
PP.  loanne  Dyi-sio  et  Paulo  Hetzcovaeo  S.  J.  earum  confessariis  *scripsit:  ^Quanto 
alle  Regine  Oenipontane,  et  il  modo  di  uiuere  di  quelle  .V.  Reuerenza  potra  intendere 
se  sono  uere  le  cose  che  han  dite  in  Ferrara  de  lauar  li  panni,  cusire,  cuginar  etc. 
perche  qua  non  haueuamo  inteso  niente  di  questo,  et  se  fussi  cosi  conuerrebbe  anche 
intendere  se  li  confessori  glie  lo  hanno  consegliato,  et  all'  hora  si  uedera  se  di  qua 
si  puo  usar  alcun  rimedio"  (ex  apogr.  eiusd.  terap.;  Germ.  67  f.  188-'').  Reginae 
m.  Octobri  1568  aulam  dissolverant,  retentis  tantum  ex  virginibus,  quae  ipsarum  in- 
stitutum  sequi  statuerant;  ex  eo  tempore  reginae  ipsae  curabant  res  domesticas 
praeter  opera  maxime  operosa,  quibus  curandis  duas  famulas  conduxerant  {Rapp 
I.  c.  71;  cf.  etiam  Duhr,  Jes.  an  Fiirstenhofen  81). 

Ad  italica  Canisii  monumenta  spectant  etiam  mon.  1000  1010  1015—1017  1020 
1021  1024  1028  1052  1055  1060  1071  1074  1075. 

G. 
MOXUMEXTA  MONACE^SIA  CAXISII. 

970  sive  mon.  (l).      22.  Octobris  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  233\ 

P.  Hoffaeus  rectorem  monacensem  per  Canisium,  collegium  visitantem  emendatum 
iri  sperat.     Eum  de  Canisio  haud  satis  reverenter  loqui. 

Monachio  22.  Octohris  1567  (qiio  tempore  Canisius  provincialis  collegium 
illud  visitahat ;  v.  supra  p.  91)  P.  Paulus  Hoffaeus,  qui  tiinc  contionatorem  iempli 
Eremitarum  S.  Augastini,  confessarium  eitisdem  templi,  rectoris  „admonitorem  et  con- 
siliariutn"  agebat  (ita  ^  Catalogus  monacensis  eodem  tempore  scriptus;  v.  supra  j^-  91^), 
„tanquam  Rectoris  Consultor"  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem 
litteras  dedit,  in  quihus  de  P.  Dominico  Mengino  collegii  monacensis  rectore  haec,  p>''aeter 
alia,  Borgiam  monehat:  Rectorem  „in  gubernando  non  parum  valere",  sed  nimis  sibi 
ipsum  fidere,  suae  auctoritatis  conservandae  nimis  studiosum  esse,  cum  aliis  duriiis  agere, 

a)  omnia  Schor. 


Mon.  971—972  sive  monac.  (2)— (3).    Febr.  1569  —  lun.  1570.  601 

in  cura  corporis  et  ratione  vestitits  „videri  sic  satis  delicatum" .  De  suo  Prouinciali  ac 
quibusdam  alijs  non  satis  reuerenler  coram  nonnullis  suis  fratribus  amicioribus  ac  ita 
quidem  loquitur,  vt  videatur  [illo]s  a  reuerentia  erga  Prouincialem  nonnihil  alienare, 
aut  certe  hoc  efficere  siue  studio  siue  casu,  vt  fratres  illi  non  valde  cupiant  Pro- 
uincialem  hic  adesse.  .  .  .  Ego  quidem  tamen  spero  R.  P.  Prouincialem  in  hac  visi- 
tatione  effecturum,  vt  habiturj  simus  in  posterum  hunc  nostrum  Rectorem  rectiorem. 
Hoc  constat:  Canisius  praepositus  provincialis  Menginum  in  ea  visitatione 
serio  hortatus  est,  ut  „suauiorem  et  amabiliorem  se  praestaret  Fratribus"  (v.  supra 
p.  92).  Mandatu  Borgiae  P.  Polanctis  Roma  27.  Aprilis  1568  Mengino  *scripsit: 
„V.  R.  non  pensi  che  alcun  suo  superiore  habbi  scritto  di  lei  cosa  alcuna  che  potessi 
leuarli  il  credito  et  beneuolenza  de  N.  Padre  preposito  et  li  altri  che  la  cognosciamo 
et  amlamo  molto  in  Domino,  perche  tanto  il  Prouinciale  quanto  il  Viceprouinciale  * 
r  hanno  in  bonissimo  concetto.  et  si  ben  tutti  gli  huomini  ordinariamente  hanno  alcun 
neuo,  et  li  bisogna  humiliarsi"  etc.  (ex  apogr.  eiusd.  fere  temp.:  Germ.  67  f.  137). 

971  sive  mon.  (3).      Initio  Fehraarii  1569. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  XI  f.  213. 

Canisio  Monachii  scriptum  excidit,  quo  lecto  rector  Hoffaeo  provinciali  succenset. 

P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  Germaniae  superioris  provincialis  Oeniponte  28.  Fehruarii 
1570  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  scripsit:  Est  quod  suggeram 
R.  P.  V.  Antequam  R.  P.  Canisius  Romam  cum  Procuratoribus  iret,  conuenimus 
Dilingae  aliquot  Patres  consiliarij  '■*  et  confecimus  ad  R.  P.  V.  quandam  informationem, 
tangentes  et  vitia  et  virtutes  multorum  qui  designabantur  ad  professionem,  addentes 
etiam  qui  ad  3.  qui  ad  4  vota  viderentur  apti :  et  consuluimus  Reuerendae  P.  V.  vt 
P.  Dominicum  ad  3.  vota  admitteret,  explicantes  etiam  quosdam  eius  defectus:  et 
lianc  informationem  ego  propria  manu  ad  R.  P.  V.  tanquam  tunc  Viceprouincialis 
scripsi.  Accidit  postea  vt  P.  Canisius  ex  vrbe  rediret,  et  idem  meum  scriptum  a 
P.  V.  confirmatum  referret,  verum  cum  esset  Monachij  excidit  bono  Patrj  hoc  scrip- 
tum  (pai-s  foelicitatis  meae)  et  Augustam  abiens ,  id  Monachij  reliquit ;  venit  in 
manus  P.  Dominicj :  agnoscit  meam  manum,  videt^  inter  alia  de  se  ad  P.  V.  esse 
scriptum  quod  non  magni  videretur  facere  professionem  3  votorum:  se  diffamatum 
queritur:  hinc  multae  lachrimae  et  auersiones  quae  etiam  adhuc''  manent  alta  mente 
repositae^  mihi  in  faciem  obiecit:  quid  facerem !  Videat  nunc  P.  V.  an  sit  ad- 
mittendus  ad  4.  vota  an  ad  3.  tantum.  Est  vir  bonus,  solidus,  prudens,  omnibus 
Dominis  Bauaricis  valde  gratus,  nec  indoctus,  nec  malo  ingenio,  antiquus  in  Societate^, 
de  ea  optime  meritus.    Vt  autem  relicto  officio  adhuc  studeat,  non  videtur  expedire. 

Ex  ^  Litteris  annuis  collegii  monacensis  Kalendis  Octobribus  1569  datis  intel- 
legitur,  in  eo  coUegio  fuisse  29  Socios,  et  ex  his  6  sacerdotes,  13  novicios  fuisse; 
confessiones  exceptas:  tenipore  paschali  2190;  diebus :  Omnium  Sanctorum  766; 
Assumptionis  Beatae  Mariae  Virginis  450;  Pentecostes  719  (ex  apogr.  eiusd.  temp.; 
G.  Ep.  X  f.  184).  Borgias  23.  lulii  1569  Hoffaeum  provincialem  *reprehendit,  quod 
P.  Bonaventuram  Paradinas  Monachio  avocare  vellet,  ^mandando  io  una  cosa  molto 
chara  in  Germania  ad  instaneia  del  P.  Canisio  all'  hora  Prouinciale  et  particularmente 
per  questo  officio  di  mastro  de  nouicij"   (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  288*). 

O^ya  sive  mon.  (3).      Circa  m.  lunium  1570. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  XI  f.  189^ 

Canisius  Monachium  mittitur,  ut  animum  recreet  et  P.  Schorichium  placet. 

P.  Paulus  Hoffaeus    Germaniae   superioris  provincialis  Augusta  8.  lulii    1570 

S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  de  P.  Georgio  Schorichio,  qui  Monachii  (in 

a)  Duo  vv.  sqq.  ab  H.  in  margine  addita  sunt.  b)  Ab  H.  corr.  ex  adhunc.         c)  repostae  H. 

d)    Quattuor  vv.  sqq.  ab  H.  siipra  versmn  scripta  sunt. 


P.  Hoffaeus.      ^  Convenisse  videntur  inter  4.  et  10.  Maii  1568;  v.  supra  p.  574. 


602  Mon.  973—974  sive  oen.  (l)-(2).    1.— 19.  Augusti  1567. 

aula  Alberti  V.  ducis,  ut  videtur)  contionatoris  officio  fungehatur,  scripsit:  P.  Scho- 
ritius  mihi  negocium  facessit:  manuseius  contra  omnes  etomnium  contra 
ipsum',  non  scio,  come  riuscera:  in  aliam  prouinciam  affectauit,  id  nunc  agitur. 
Misi  R.  P.  Canisium  recreationis  causa  Monachium  et  vt  simul  Patrem  illum  pla- 
caret,  sed  parum  est  effectum.  Conqueritur  non  posse  se  cum  quibusdam  in  Collegio 
viuere,  ideo  se  mutationem  meditari :  sed  ego  existimo  aliam  esse  causam :  nimirum 
vehementer  eius  mores  et  modi  displicent  praepotentioribus  aulicis^  quorum  in 
oculis  non  lihenter  versatur:  condoleo  hono  Patrj  .  .  .  Summa  summarum  Reuerende 
Pater,  Aulae  nostros  perdunt  et  perditi  nos  fatigant,  ac  alia  videtur  ineunda  ratio  tandem 
cum  Principihus  ne  turbent  nostrum  procedendi  modum,  quicquid  etiam  inde  sequatur. 

Caeterum  collegium  monacense  fiorebat.  „Reynerius  Fabricius"  S.  J.  in  *Litteris 
annuis,  Monachio  1.  Octobris  1570  datis,  nanat:  Habemus  plus  quam  540  adu- 
lescentes  litterarum  studiosos ;  ex  quibus  plurimi  singulis  hehdomadis  paenitentiae 
sacramentum  suscipiunt.  ,Jn  sodalitium  Rosarij  B.  Virginis  Mariae,  sexcentas  in- 
scribi  curauimus  personas,  et  hanc  rem  religiosam  admodum,  veteribus  Grermanis 
valde  vsitatam,  dissuetudine  ferme  intermortuam,  paulatim  resuscitamus"  (ex  exemplo 
archetypo;  Germ.  140  f.  274''). 

Ad  monacensia  Canisii  monnmenta  spectant  etiam  mon.  966  1034  1069  1081. 

H. 
MOXUMEXTA  OENIPOXTAXA  CAKISII. 

973  sive  oen.  (1).      Al  1.  ad  18.  Angustl  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  188\ 

Canisius  Oeniponte  collegium  visitat,  vota  excipit,  cum  archiduce  eiusque  sorori- 
bus  agit. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  collegii  oenipontani  rector  Oeniponte 
16.  Augusti  1567  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  ita  scripsit 
de  Canisio,  Ferdinando  11.  archiduce,  Magdalena  et  Helena  reginis 
(cf.  supra  p.  6 — 24):  Jl  P.  Prouinciale  arriuo  qua  il  primo  di  questo  con 
speranza  di  fare  fine  alla  sua  visita  ordinaria  di  questo  Collegio  tra  .6. 
o  8.  giornj,  ma  trauenendo  altri  diuersi  negotij  dil  Arciduca  et  delle 
Regine,  la  renouatione  delli  voti  la  quale  si  douea  fare  il  di  della 
festa  di  Santo  Lorenzo  se  diflferita  insin  all'  assuntione  ^,  et  pure  non 
si  sa  si  S.  Altez.  vorra  retenirlo  piu  tempo  per  trattar  ancho  di  cose 
che  toccano  alla  riforma  della  religione.  Altrimente  propone  di  par- 
tirsi  lunedi  *  per  Monachio. 

Exstat  oratio  sive  ^exhortatio"  a  Canisio  ad  collegii  oenipontani  Socios  ,de 
renovatione  votorum"  habita  die  5.  Augusti,  anno  incerto,  ante  a.  1580  {Schlosser 
1.  c.  287 — 297).  Eam  hoc  anno  1567  habitam  esse  verisimile  est,  praesertim  cum 
constet  Socios  vota  renovare  voluisse  d.  10.  Augusti. 

974  sive  oen.  (2).      Inter  I.  et  19.  Angusti  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  135"— 136\ 

Canisiiis  Oeniponte  a  Ferdinando  archiduce  impetrat,  ut  Socii  ad  templum 
amplificandum  pecunias  colligere  possint.  Vicecancellarium  quoque  adit.  Collectorem 
designat.  Aedificandi  rationem  ampliorem  Ferdinandus  et  Magdalena  eius  soror, 
moderatiorem  Canisius   et  collegii  rcctor  p)rohant,     Rectori  displicet,  pecunias  colligi. 


'  Gn  16,  12.  2  Simoni  Thaddaeo  Eck  cancellario? 

3  Ex  d.  10.  in  15.  Augusti  dilata  est.  *  Die  18. 


Mon.  974  sive  oen.  (2).    Inter  1.  et  19.  Augusti  1567.  603 

P.  Nicolmis  Lanoius  S.  J.  collegii  oenipontani  rector  Oeniponte  1.  Aprilis  1568 
S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  ad  litteras  20.  Martii  1568  datas  haec, 
praeter  alia,  rescripsit:  P.  V.  ait  se  non  satis  intelligere  quisnam  sit  niodus  huius 
Collectae  quae  fit  pro  ampliatione  nostri  templi ',  in  qua  re  si  petatur  subsidium 
ab  hoc  vel  illo  particularj  homine  deuoto  uel  amico  minus  id  decere  censetur,  et 
debebat  consultari  cum  Prouinciali  aut  Viceprouinciali  ^  ante  executionem,  quem- 
admodum  et  de  ratione  aedificandj  ad  seruandam  subordinationem  et  decretum  de 
fabricando  ^  Haec  est  illius  puncti  substantia.  Veruni  (Reuerende  Pater)  initium 
et  progressus  huius  nouellae  fabricae  sic  habet  (quemadmodum  mihi  nunc  etiam 
retulit  Crispus*  totius  rei  melius  quam  ego  conscius).  Jn  visitatione  vltima*  P.  Pro- 
uincialis  vna  cum  Crispo  adijt  Principem  ^  et  inter  caetera  illi  proposuit  augmentum 
huius  templj  petens  hoc  solum  a  .S.  Cel.  ut  dignaretur  permittere  .  nostros  colligere 
hinc  inde  pro  absoluenda  huiusmodi  structura  pecuniara  quandoquidem  .S.  Cel.  non 
haberet  facultatem  per  se  solam  id  praestandj ,  sic  mihi  iam  renarrat  Crispus 
P.  Prouincialis  tunc  fidus  Achates,  et  in  multis  secretarius.  Respondit  Princeps,  se 
de  eo  negotio  cogitaturum.  Jnterea  vadit  P.  Prouincialis  cum  P.  Crispo  ad  Vice- 
cancellarium  Principis  hominem  sibi  notum''  et  illi  exponit  quod  cum  .S.  Cel.  de 
templo  exedificando  tractarat,  mox  ille  sententiam  nostrorum  comprobat  et  promittit 
se  effecturum  ut  res  felix  initium  habeat  et  optatum  progressum.  Discessit  P.  Pro- 
uincialis,  post  cuius  discessum  vocat  me  dictus  vicecancellarius  .  et  ait  sibi  quosdam 
esse  conquestos  de  nimia  angustia  templi  nostri  etc.  et  se  de  hoc  egisse  cum  P.  Ca- 
nisio  et  se  mirari  ex  qua  conscientia  vellet  S.  Cel.  opus  tam  necessarium  impedire, 
ac  se  paratum  dixit  ad  contribuendum  100  fl.,  plus  collaturus  si  facultates  haberet 
ampliores.  Ait  Crispus  P.  Prouincialem,  opus  ipsum  Reginis*  commendasse  etiam 
literis,  et  ipsarum  primario  confessario  ^  mandasse  ut  rem  apud  illas  promoueret  et 
litteras  sibi  exhibitas  esse.  Reginae  itaque  tandem  impetrarunt  a  fratre,  ut  locum 
inspiceret  in  quo  posset  fieri  desiderata  templi  dilatatio,  Non  placuit  area  domus 
vicinae  et  ita  sine  resolutione  discessum  est.  Duo  tamen  fecit  in  ea  inspectione 
Princeps.  Primum  pollicitus  est  se  daturum  gratis  lapides  calcem  et  arenam  nouae 
huic  fabricae  necessariam,  Deinde  ridens  ait  M.  Georgium  Crispum  sibi  videri  fore 
non  ineptum  collectorem  pecuniae  colligendae.  Vrgent  itaque  sine  mora  Reginae 
fratrem  ut  locum  designet  amplificandi  templi.  Cuius  consilium  est  ut,  non  solum 
haec  nostra  aedificia  vetera  templo  contigua,  verumetiam  pars  atrij  CoIIegij  et 
quaedam  cubicula  adiuncta,  dent  locum  structurae  nouae.  Patris  Prouincialis  et 
nostra  sententia  erat,  ut  haec  ampliatio  ad  vitandas  expensas  non  excederet  lati- 
tudinem  horum  veterum  aedificiorum,  vtriusque  raodi  aedificandi  quantum  ad  locuni 
sibi  ideam  fieri  atque  exhiberi  fecit  per  suum  architectum  ^"  .S.  Cel.  Sed  maioris 
intercapedinis  formula  sola  placuit,  Quia  vero  dixeram  satis  fore  si  iuxta  conceptum 
P.  Prouincialis  et  nostrum  fieret  ista  accessio,  caepit  aduersus  me  Prima  "  grauiter 


^  Templum  sive  sacellum  S.  Salvatoris  dicit;  quod,  circa  a.  1500  exstructum, 
ad  valetudinarium  imperatoris  pertinebat ;  saeculo  XVII.  destructura  est  (Lechner 
1.  c.  I  12 — 15).  ^  Petro  Canisio  aut  Paulo  Hoffaeo. 

*  Anno  1565  secunda  Societatis  Congregatio  generalis  decreverat  (decr.  84): 
„Ad  R.  P.  Generalem  referenda  videtur  forma  ac  modus  aedificiorum  nostrorum 
construendorum"   etc.  [Institutum  S.  J.  II  210).  *  P.  Georgius  Crispus. 

^  Haec  a.  1567  Kalendis  Augustis  incohata,  19.  circiter  Augusti  absoluta  est; 
V.  supra  p.  6 — 19.  ®  Ferdinandum  II.  archiducem. 

■^  Vicecancellarius  aulicus  (Vizehofkanzler,  Vizekanzler)  erat  Dr.  lacobus  Holz 
apfl  {Hirn  I.  c.  I  274  469^  II  466). 

*  Magdalenae  et  Helenae,  Ferdinandi  II.  sororibus. 
^  P.  loanni  Dyrsio  S.  J. 

'"  Ferdinandus  complurium  architectorum  opera  utebatur;  quorum  nomina  posuit 
Hirn  1.  c.  I  387.  Fortasse  hoc  loco  significatur  Paulus  Uschall,  de  quo  cf.  Can.  III 
704—705  710.  >'  Magdalena. 


504  Mon.  975  sive  oen.  (3). 

destomacharj,  sicut  fecit  rursum  cum  intellexisset,    me  dixisse   nolle   nos  exturbare 
omnino  nostros  vicinos  sua  domo,  et  posse  nos  ad   tempus   iterum  restringi  ac  dor- 
mire    ac  studere   in   bibliotheca  noua  et  in  hypocausto  magno  nouo  vacuo  et  alibj. 
Porro  cum  iam  constaret  de  loco  ubi  haec  noua  fabrica   pararetur,  et  in  genere  de 
futura  coUecta''  constitutum  esset,  quaestio  adhuc  versabatur  inter  Primam,  et  sibi 
adhaerentes,  quonam  pacto  deberet  fieri  haec   collecta  et  cum  mihi    diuersos  modos 
narraret  designatus  Collector  *,  dixi  non  semel  mihi  non   probari  eam  aedificandi  ex 
coUectis   hinc    inde   pecunijs   rationem    cum  Princeps   solus  obligatus   [esset]  ['?]  ex 
mandato  Patris  ^   templura  Collegio    aedificare   et   fore   Principi    dedecori   huiusmodi 
mendicitatem.     Secundo   conatus   sum    Crispo    dissuadere   ne    eam    coUectionis    pro- 
uinciam  susciperet   quae   tam    multos    esset   habitura   contradictores  et  oblocutores, 
verum  cum  videret  se  nimium  stringi  Crispus,    obuertit  sibi  munus    coUigendae  pe- 
cuniae  ab  Jllustrissimo  Principe''  exerte  delegatum,  et  in  hoc  casu  viderj  Concilium 
esse  supra  Papam  3°  [dixi]  [?]    mihi  non  videri  ut  extra  tres  Aulas  has  seu  Domum 
Austriacam  in  hoc  districtu  tirolensi  manentem  ^,  collectio  sese  deberet  extendere  et 
indecorum  fore  si  passim  etiam  ab  hominibus  opulentis  peteretur  subsidium.    Ne  itaque 
crabrones  iritarem  malui  silere  ac  cedere  quam  contentionibus  deseruire,  Potuisset  ille 
tunc  alia  respondere  .  et  quidem  magis  regia  suum  munus  colligendi  propugnare  .  si 
obiecisset  mihi  (uti  nunc  dixit)  sibi  a  P.  Prouinciali  dum  hic  esset  fuisse  commissum. 
Ecclesia  haec,  P.  Crispo  aedificationem  curante  et  nobilitate  oenipontana  ipso- 
que  Ferdinando  archiduce   maximam   partem    sumptuum   (qui    erant  3600  florenum) 
subministrantibus,  proximis   annis    eo   perducta   est,   ut  26.  lulii  1571  a  Blasio  Ali- 
prandino  auxiliari  episcopo  brixinensi  cum   titulo  Sanctissimae  Trinitatis    consecrari 
posset  {Agricola  1.  c.  I,  Dec.  13,  n.  2  3.    Dulir,  Jes.  I  608—610.    Brann,  Kirchen- 
bauten  II  11—14). 

975  sive  oen.  (3).      Ab  1.  Augusti  ad  30.  Septembris  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  196=^—197". 

P.  Lanoius  collegii  oenipontani  rector  praeposito  generali  a^^ologiam  mittit  ad- 
versus  Canisimn  provincialem,  qui  in  visitatione  varia  perperam  constituerit:  P.  Mer- 
quitimn  pueri  instar  tractari  iussit;  at  et  ille  et  fratres  laici  quidam  severe  tractari 
dehent.  Natalis  visitator,  quae  cotidie  ex  culina  cndae  mittuntur,  pro  cihis  usitatis 
poni,  non  tdtra  eos  apponi  iussit.  Magdalena  archiducissa,  cum  Lanoius  vestem 
pelliceam  sihi  ah  ca  missam  admiitere  constanter  renuisset,  respondit  se  facturam,  ut 
ad  eam  admittendam  per  Canisium  cogeretur.  Reginarum  confessarii  in  cubiculo 
prandent  cibis  aulicis,  vino  neccarico;  eorum  alter,  ut  fertur,  sibi  liheram  discedendi 
facultatem  esse  asseruit.  Perperam  igitur  Canisius  rectoris  severitatem  improhavit  et 
iis  credidit,  qui  reliquos  ad  murmurandum  excitant.  Oenipontem  mittuntur,  qui  alibi 
ferri  non  possunt, 

F.  Nicolaus  Lanoius  collegil  oeniponfani  rector  Oeniponte  30.  Sep- 
temhris  1567  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  Utteras 
declit,  i?i  quibus  de  rebus  a  Canisio  praeposito  provinciaU  m.  Augusto 
a.  1567  in  visitatione  illius  collegii  gestis  et  constitutis  varia  notabat. 
Ac  prinium  quidem  de  F.  loanne  Merquitio  saxone  S.  J.,  parochialis 
ecclesiae  oenipontanae  contionatore,  scrlbit:  Jl  P.  Prouinciaie  ha  hauuto 
d'  fare  con  lui  in  questa  Visita,  et  vuole  che  sia  trattato  da  putto. 
Veramente  non  si  puo  trattare  altrimente,  pero  tal  uolta  quando  di- 
manda  vna   cosa   contraria   a  1'  edificatione  del  prossimo  o  contra  la 

a)  Duo  vv.  sqq.  a   Lan.  in  margine  addita  aiint.  b)  Sequitur  alterum  sibi. 


'  P.  Crispus.  -  Ferdinandi  I.  imperatoi-is. 

^  Aulas  Ferdinandi  II.,  Magdalenae,  Helenae  dicere  videtur. 


Ab  1.  Augusti  ad  30.  Septembris  1567.  605 

salute  propria,  anclior  che  lui  faccia  molta  jnstantia  non  se  li  debbe 
concedere  ^  .  credo  jo,  Jtem  si  alchun  coadiutore  temporale,  ammonito 
di  fare  vna  cosa,    et  questo  piu  volte,    si  non  lo  fa,  anchor  mj  pare 
che  r  asperita  della  riprehensione  debbe  alhora   hauere  il   suo   luogo 
(massime  se  il  replicar  et  excusarse  intrauienne)  piu  tosto  che  la  dis- 
simulatione.     Jtem   supposto  che    questa  corte    dia  a   questo  Collegio 
certe  cose  quanto  al  mangiare  et  vestire  .  credo  che   per  questo  non 
si  debba  allargar  in  distribuirle  superfluamente  ben  che  si  guardeseno 
alchune  per  alchun  tempo,  conformandosi  alli  altri  Collegi  della  Com- 
pagnia.     Et   per   questo  volse   il  P.  Natale   che   quel   fercolo    che  si 
daua  (et   da  anchora)  ogni  giorno  dalla  corte,  non  si  desse  di  abun- 
danza  ma  che  fosse  parte  essentiale  del  fercolo  ordinario,  daremo  di 
questa  apologia  nostra  vn  essempio   fresco.     Adesso  la  Regina  Mag- 
dalena  manda  qua  duoi  veste  di  materia  sottile  et  ligiere^,  fodrate  di 
pelli  buone.  L'  una  per  me  et  V  altra  per  il  P.  Paulo  2,  pregando  che 
quella  per  me  jo  pigliasse  et  la  vestesse  in  questi  freddi  sotto  la  mia 
sottana.     Consenti   che   il  P.  Paulo  hauesse  la  sua,   ma  feci  riportar 
[la  mia]  alla''  regina,  presto  la  rimando  con  vna  altra  letterina,  non 
dimeno  non  la  pigliai  ma  rimandai   indrieto,    escusandomi   prima  per 
che  non  haueuo  la  consuetudine,  et  passando  jo  per  ordine  de  la  .S. 
Obedientia  fuor  di  OEniponto  non  trouarei  tal  veste  in  vn  altro  Col- 
legio.    Onde  mi  saria  vna  croce  di  vsarme  di  cosa  cosi  fatta  per  vn 
puocco  di  tempo  et  ripugnante  alla  mia  professione  .  diceua  che  per 
via   del   P.  Canisio   mi   constringeria  a  pigliarla.     Per  queste  dehca- 
tezze  si  sono   fatti   li  Confessori  ^  loro "  tanto   debolj    di   corpo    et   di 
spirito    che   non   si   potria   credere.     Adesso   mangiano   insieme  nella 
camera  del  Primo  et  se  li  mandano  dalla  corte  cibi  alla  sera  et  alla 
matina,  et  pare  che  li  cibi  collegiali  gli  faccia''  [?]  vna'  [?]  nausea, 
Jl  Secondo  non  puo  sentire  piu  nj  gustare  il  vino  di  casa  anchor  che 
sia  benissimo,   et   per  questo  la  corte  li   ha  mandato  in  vn  vase  del 
vino  neccarico  *  il  quale  vienne  de   la  Sueuia  .  et   parmi   che   questi 
duoi  a  pocco  pocco  vanno  discostandosi  di  fatto  dalla  vnita*^  [?]  della 
Compagnia  nostra,  et  mi  fu  detto  questi  giornj  dun  Padre  che  il  primo  ^ 
chiaramente,   dice°  che  a  sua  posta  poteua  partirse  dalla  Compagnia 

a)  Sic;  ligiera?      b)  feci  riportara  alla  autogr.      c)  Uoc  v.  supra  versiim  scriptum  est.      d)  e)  Sic ; 
corrigendumne :  gli   facciano?        f)  Verbum    obscurius  scripium.        g)  A   Lan.   corr.  ex  diceua. 


'  P.  Lanoium,  cum  ad  praepositum  generalem  scriberet,  res  nimis  atris  pingere 
consuevisse  coloribus  notavit  P.  Hieronymus  Natalis  visitator  (Epp.  NadalJN  623). 
Neque  dubium  esse  potest,  quin  Lanoius  rector  suis  nimis  parcum,  severum,  vehe- 
mentem  se  praebuerit  (v.  Can.  V  457  471  et  supra  p.  14  155  etc).  Caeterum  vide, 
quae  de  PP.  Merquitio  et  Crispo  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

-  Hetzcovaeo,  Helenae  archiducissae  confessario. 

^  P.  loannes  Dyrsius  confessarius  Magdalenae  et  P.  Paulus  Hetzcovaeus  con- 
fessarius  Helenae. 

^  Nicer,  germanice  Neckar,  fluvius  Suebiae. 

*  Dyrsius. 


606  Mon.  975  sive  oen.  (3). 

et  che  lui  non  staua  obligato  di  perseuerare  in  quella  ^  Volesse  Jddio 
ehe  questi  gia  nominati  non  hauessero  parreci  altri  Compagni  simil- 
mente  non  troppo  ben  fundati  nella  sua  vocatione  in  questa  Prouincia, 
Questo*  e''  il  frutto  della  dissimulatione  et  indulgentia,  Al  principio 
non  si  essaminano  ni  tentano  come  ricercaria  il  douere,  et  si  ben  si 
ritrouano  indisposti  et  pienj  di  catiuj  humori,  non  se  li  applica  la 
medicina,  amara  et  purgatiua,  et  in  questo  modo,  la  malatia  col'  tempo 
diuenta  incurabile ,  Onde  fra  tante  aspere  riprehensionj  in  questa 
visita  tanto  a  bocca  come  in  scritti  il  P.  nostro  Prouinciale,  mi  mara- 
uigliaj  come  era  tanto  vehemente  per  tradurmi  a  1'  opposita  parte, 
dicendo  che  li  altri  Rettori  sono  suauj  et  molto  benigni  verso  di  suoj 
et  che  jo  solo  sia  aspero  et  crudele  .  concio  sia  che  non  penso  di 
hauer  vsato  troppo  asperita  di  parole,  doue  la  causa  non  lo  ricer- 
casse,  come  saria  nelli  casi  posti  di  sopra,  vbi  malo  nodo  malus  quae- 
rendus  est  cuneus  ^.  Sed  et  magis  admiratus  sum  cur  id  statim  tan- 
quam  oraculum  quoddam  videretur  credere  ,  quod  tentatissimus  quisque 
ab  ipso  interrogatus  contra  Rectorem  obijceret.  Querelas  autem  non 
miror  istorum,  quia  qualis  vnusquisque  est  talia  et  agit  et  loquitur. 
Vbi  Aula  suum  spargit  fermentum,  tanta  cum  externis  vtriusque  sexus 
hominibus  et  in  mensa  et  extra  mensas  praesertim  cum  aulicis  muli- 
eribus  consuetudo,  vbi  qui  columnae  videntur^  nullo  bono  ex- 
emplo  fratribus  praelucent  immo  vbi  ipsi  potius  iHis  sunt  murmurationis 
et  sugillationis  supremj  authores  cum  ipsi  ob  rem  leuissimam  inter- 
dum  palam  obmurmurent  et  nescio  quae°  vocationj  non  satis  consen- 
tanea''  aut  a  modestia  religiosa  aliena'  proferunt,  vbi  alter  alterum 
domj  ac  foris  preire  et  altero  maior  videri  affectat,  sj  hi  sunt  nostri 
syndicj  ac  censores  quibus  tanta  fides  adhibetur,  vnius  censuram  P.  V. 
fortasse  nunc  mittam  ut  hinc  de  reliquis  hac  in  parte  coniecturam 
faciat.  Mirabar*^  ego  cur  in^  visitatione  hac  vltima  tot  dies  abirent 
in  examinandis  et  indagandis  rebus'*  huius  Collegij  et  praecipue  tamen 
agebatur  de  moribus  inordinatis  et  inusitata  malaque  gubernatione 
Rectoris.  Nam  tunc  mihi  dictum  et  obiectum  est  omnes  fere  cupere 
ex  hoc  Collegio  maxime  ob  dictas  causas  emigrare.  NonnuUi  quos 
dixi   iam  columnas  .  dictitant   eos  huc  solere  ex  alijs  Collegijs  huius 

a)  Questa  autogr.  b)  Sequitui-  la,  a  L.  ohlitt.  c)  Hoc  v.  a  L.  supra   versum  scriptum  est. 

A)  A  L  corr.  ex  consentaiieam.  6)  A  L.  corr.  ex  alienam.  f)  A  L.  corr.  ex  Mirabatur.  g)  In 
auiogr.  sequitur  alterum  in.        h)  rerum  autogr. 


*  P.  loannes  Polancus  Societatis  secretarius  mandatu  Borgiae  Lanoio  Roma 
8.  Novembris  1567  ita  ad  Laec  *rescripsit:  „Se  si  trona  fundamento  di  quello  che 
V.  R.  scriue  hauer  udito  d'uno,  che  disse  poteua  a  sua  posta  partirsi,  conuerra  dar 
auiso  particolare  al  P.  Prouinciale  et  anche  qua  a  N.  Padre"  (ex  apogr.  eiusd.  temp.; 
„Germ.  67"  f.  78''). 

2  „Iuxta  uulgare  prouerbium  malo  arboris  nodo  malus  cuneus  requirendus 
est" :  S.  Hieronymus ,  Ep.  69  (alias  83)  n.  5  (S.  Eusebii  Hieronymi  Epistulae, 
Pars  I,  ed.  Isidor.  Hilherg,  Vindobonae-Lipsiae  1910  [Corp.  Scriptt.  Eccl.  Lat.  LIVJ, 
686.     Migne,  P.  hit.  XXII  657). 

'  Gal  2,  9. 


Ab  1.  Augusti  ad  30.  Septembris  1567.  607 

Prouinciae  mitti  qui  illis  suis  Superioribus  minus  sunt  morigerj  minus- 
que  in  sua  voeatione  stabiles  .  cum  in  hoc  loco  non  nisi  modestiores 
et  magis  probatj  sine  detrimento  perfectioris  vitae  ob  varia  incom- 
moda  habitare  vix  possint. 

Quibus  in  peiiculis  et  difficultatibus  aliqui  ex  collegii  oenipontani  sodalibus  eo 
tempore  fuerint,  ostendunt  ea,  quae  Lanoim  rector  ad  S.  Franciscum  Borgiam  prae- 
positum  generalem  de  PP.  loanne  Merquitio  sive  Saxone  et  Greorgio  Crispo  *rettulit 
Oeniponte  29.  lunii  1567:  „Per  mezzo  del  zelo  deJla  Regina  Magdalena  li  nostri 
Merguitio  et  Crispo  fanno  frutto  in  duoi  sorti  di  donne  cioe  in  communi  et  dis- 
honeste  et  in  infette  di  heresia.  Lei  in  conuersione  et  riduttione  di  tali  persone 
rompe  la  prima  giaccia  et  apre  la  porta  persuadendole  che  trattino  con  li  nostri  et 
si  dispongano  alla  confessione  .  et  anchora  li  dimonstra  con  raggioni  et  argomenti 
communj  1' errore  nello  quale  stanno."  Et  Oeniponte  28.  lulii  1567:  P.  Georgius 
Crispus  „resta  tuttauia  in  questo  Collegio  occuppandosi  in  confessionj  et  visite  di 
pouere  persone  et  di  amallati,  et  se  ne  adopera  in  questa  parte  quasi  ogni  di  la 
Prima  *  et  anche  in  ritirare  dalla  vita  mala  diuerse  donne  cortesane  et  questa  noua 
impresa  ricercaua  trauagli  et  fastidij  in  conseruarle,  et  di  questo  habbiamo  auisato 
il  P.  Crispo  che  la  tal  cosa  non  riuscirebbe  non  essendo  qua  luogo  di  Conuertite 
come  in  Roma  o  in  Palermo,  o  Tornaco,  per  poter  racoglir  et  ritenere  la  tale  preda^ 
Essendo  finalmente  auisata  .S.  AI.*  di  questo  pio  lauore  feci  hieri  di  notte  dire  alla 
Prima  che  nullamente  conuenia  che  essa  si  intromesse  in  tal  cosa  et  che  anchora 
era  per  causare  odio  et  mala  fama  alli  Jesuitj  Credo  che  jl  P.  Prouinciale  lo  cauara 
di  qua,  per  certi  rispettj"   (ex  autographis;  G.  Ep.  VIII  f.  184"  185"). 

Ex  numero  feminarum,  quae  his  annis  venerabilis  Magdalenae  opera  ex  pro- 
testantismo  ad  fidem  catholicam  redierunt,  fuisse  puto  Mariam  a  ZoIIern.  Ita  enim 
in  antiqua  collegii  oenipontani  *  Historia  de  Magdalena,  Margarita,  Helena  archi- 
ducissis  narratur:  Anno  1566  „partim  harum  exemplo,  partim  authoritate  factum 
uidetur,  ut  nobiles  matronae  aliquot  in  fide  aberrantes  ad  saniorem  mentem  et  Ec- 
clesiae  gremium  se  receperint.  Jn  his  fuit  Jllustris  Domina  Maria  Comitissa  de 
Zolleren  D.  Sweichardi  Comitis  ab  Helfenstein  praefecti  postea  Tyrolensis  vxor,  quae 
magnos  in  Catholiea  pietate  profectus  fecit,  ac  in  nostro  templo  quotidie  fere  uersari 
et  de  Collegio  bene  mereri  coepit,  donatis  templo  pretiosissimis  ornamentis.  Haec 
melioi-em  etiam  maritum  reddidit,  et  ad  frequentem  Sacram.entorura  usum  adduxit, 
seque  post  Reginas  nostris  humanissimam  et  populo  uerae  pietatis  exemplum  prae- 
buit  singulare"   (Cod.  „Hist.  coll.  Oen."  p.  5). 

P.  loaiDies  de  Polanco  Societatis  secretarius  mandatu  Borgiae  Lanoio  Roma 
8.  Novembris  1567  *scripsit:  ,S' il  Serenissimo  Arciduca  Ferdinando  facessi  mention 
di  nouo  di  non  leuar  il  Padre  Gio:  Sasso,  se  li  potra  dire  che  non  si  leuara  senza 
metter  un  altro  che  sia  per  sodisfare  tanto  ben  come  lui  all'  Auditorio  .  .  .  Del 
P.  Gio:  Sasso  s'  habbi  bona  cura,  non  li  lasciando  in  modo  alcuno  conuersare  con 
donne,  quanto  si  uoglia  conuertite,  o  sante,  per  preuenire  li  inconuenienti,  piu  presto 
alcun  altro  si  sforzi  a  raccoglier  il  frutto,  che  con  le  tali  faranno  le  sue  prediche, 
non  fara  poco  di  attendere  a  studiare  sue  prediche,  et  li  altri  officij  di  charita  che 
li  saranno  imposti"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  77''). 

Caeterum  (ut  iam  dixi)  difficultates  et  pericula  ipse  Lanoius  suis  parabat.  Ita, 
ut  eius  rei  novum  ponam  exemplum,  fratres  laicos  collegii  vestibus  admodum  brevibus 


'  Venerabilis  Magdalena  archiducissa. 

^  Romae  pro  meretricibus  ad  bonam  frugem  reductis,  quae  vota  religiosa  nun- 
cupare  vellent,  cardinalis  lulius  de  Medicis  (qui  postea  Clemens  VII.  papa  fuit) 
monasterium  S.  Mariae  Magdalenae,  pro  reliquis  S.  Ignatius  domum  sive  ^refugium" 
S.  Marthae  condiderant;  Panormi  quoque  iam  ante  a.  1557  simile  refugium  institutum 
erat  [Tacchi  Venturi  I.  c.  I  361—364). 

^  Ferdinandus  II.  archidux. 


608    Mon.  976  slve  oen.  (4).    Ab  ineunte  ni.  Augusto  ad  ineunt.  Octobrem  1567. 

induebat;  iidem,  cum  Societatis  sacerdotes  per  vias  urbis  incederent,  praeter  Socie- 
tatis  consuetudinem  eos  pone  comitari,  ac  si  famuli  essent,  debebant.  Ita  enim 
P.  Fransciscus  Antonio  S.  J.  Mariae  imperatricis  contionator  S.  Francisco  Borgiae 
*scripsit  Vindobona  30.  Septembris  1567:  ^Quando  passe  por  el  collegio  de  Hispruch, 
halle  algunos  hermanos  coadjutores  Jtalianos  tentados  (y  aun  vno  dellos  me  dieron 
que  truxesse  a  vienna,  y  esta  aqui  consolado  jn  domino).  y  luego  barrunte  la 
causa  de  la  tentacion,  y  era,  porque  los  hazen  andar  con  vna  Sotanica  tan  corta 
que  no  les  baxa  de  la  rodilla !  y  los  Padres  consultores  del  Rector  me  dixeron,  que 
esta  era  la  causa,  y  que  quando  aquellos  hermanos  van  fuera  acompailar  algun 
Padi-e,  los  hazen  yr  de  tras  y  que  por  esto  en  la  ciudad  los  llaman  mogos  de  los 
Jesuitas  .  y  no  me  marauillo  que  come  hombres  que  aun  lleuan  el  contrapeso  de  la 
carne  a  Cuestas,  sientan  estas  cosillas  etc.  y  como  tambien  aqui  me  han  dicho  lo 
mesmo,  el  zelo  me  ha  mouido  a  significarlo  a  v.  P."  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  VIII  f.  42*). 
Hoc  tamen  et  Borgiae  et  Canisio  et  ipsi  Lanoio  solacio  esse  poterat,  quod 
Oeniponte  23.  Septembris  1567  Ferdinandus  II.  archidux  et  Tirolis  princeps  litteras 
publicas  dedit,  quibus  collegii  oenipontani  fundationem  a.  1564  a  Ferdinando  I.  caesare 
factam  confirmabat  atque  simul  testabatur:  Se  expertum  esse,  ,das  sy  die  Ordens- 
leuth  de  Societate  Jesu  zu  allgemainer  Seelen  hayl  vnd  wolfarth,  in  pflantzung 
vnnserer  alten  Catholischen  Christlichen  Religion,  auch  aufertziiglung  vnd  lernung 
der  Jugent,  vnd  versehung  der  Predikatur  vil  gueter  frticht  vnd  nutzperkhaiten 
schaffen,  derwegen  wir  zu  Jnen  besonders  genedigen  willen  vnd  zuenaigung  tragen". 
Deinde  a  Ferdinando  eorundem  ^wolhalten,  Christenliches  vnd  gemain  nutzliches 
guetes  leben,  wanndl,  vnd  wesen"  laudantur  (ex  apographo,  quod  exstat  Oeniponte 
in  archivo  praefecturae  caesareae  [Statthaiterei-Archiv],  Urbar.  Docum.  lit.  A  f.  41—43; 
etiam  apud  Duhr,  Jes.  I  189). 

976  sive  oeii.  (4).      Ab  ineunte  m.  Angusto  ad  ineunt.  Octobrem  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  194''— 195^ 

Aretinus  frater  laicus  dum,  facidtate  transeundi  ad  Cartusiam  et  viatico  in- 
structus,  Oeniponte  in  Italiam  redit,  stipem  in  itinere  colligit;  idem  Mediolani,  tit  in 
Socictate  maneat,  ah  Adiirnlo  p>rovinciaU  inducitur.  Ille  Oenipontariis  mittit  Vinchium 
fratrem  laicum ;  quem  in  Flandriam  ire  volentem  illi  ad  Canisium  mittunt.  At  hic 
eum  remittit  Oenipontem,  inde  Adurnio  restituendum. 

P.  Nicolaus  Lanoius  collegii  oenipontani  rector  Oeniponte  20.  Octohris  1567  ad 
S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  liaec,  praeter  alia,  rettulit:  Fr.  Petrus 
Aretinus  collegii  credentiarius  facultatem  transeundi  ad  Cartusiam  (cf.  Ccin.  V  499 
776)  a  Canisio  praeposito  provinciali  et  per  Utteras  petiit,  et  coram,  cum  ille  Oeni- 
ponte  adesset.  Finalmente  in  questa  vltima  visita  nel  mese  d  augosto  la  hebbe  et 
se  ne  ando  dritto  a  Milano,  doue  fu  persuaso  dal  P.  Adorno  ^  per  restare  et  resto 
in  luogo  di  Giouanni  vinck  ^  loquale  ci  niando  per  cuoco  senza  trattar  altremente 
col  Prouinciale  nostro  ^  ni  con  noi  altri  di  tal  permutatione,  Onde  essendo  noi  pro- 
uistj  di  cuoco  et  dicendo  Joanne  che  non  poteua  patire  il  fuoco  et  che  desideraua 
di  andare  in  Fiandra  per  riscotere  50  ducati  che  diede  ad  imprestito  a  vno  suo  pae- 
sante  dodicj  anni  fa.  Jo  lo  mandai  con  Maestro  Gerardo*  al  P.  Prouinciale,  il 
quale  lo  trouo  come  lo  trouassimo  noi  anchora,  non  molto  al  proposito  per  la  Com- 
pagnia.  Onde  lo  rimando  in  drieto  ^  accio  che  noi  di  qua  lo  rimandassimo  al  suo 
Collegio  et  Prouinciale.  JI  che  fecemmo.  De  Petro  Aretino  Lanoius  haec  ^;«j</o 
infra  addit:  Si  la  sua  tentatione  era  causata  del  stare  in  questo  Collegio,  o  nella 
Germania,    poteua    lui    (come    alchuna   uolta   fanno   li    nostri    domandando    qualche 


'  A  P.  Francisco  Adurnio  lombardicae  provinciae  Societatis  praeposito. 
^  Vide  supra  p.  84^  ^  Petro  Canisio. 

*  Cum  P.  Gerardo  Pastelio,  Roma  in  Germaniam   superiorem   remisso?     Vide 
supra  p.  82.  *  Sub  exitum  m.  Septembris;  v.  supra  p.  82'. 


Mon.  977  sive  (oen.)  5.    A  1.  Augusti  ad  20.  Octobris  1567.  609 

mutatione  de  luoghi)  dare  ad  intendeie,  alli  superiori  sui  mediatj ',  il  desiderio  di 
stare  in  Jtalia  in  qualche  CoUegio  o  Casa  della  Compagnia,  Lui  teneua  viatico  a 
bastanza  et  non  dimeno  con  la  sua  patente  che  li  fecemmo  di  buona  tinta,  ricolse 
buona  elemosina  in  Trento  et  fuora  appresso  del  Cardinale  ^  et  altri  Gentilhuominj 
come  scrisse  dal  viagio  suo  al  P.  Dyrsio.  Di  questi  duoi  ho  auisato  il  Prouinciale 
Adorno ,  ut  p  r  o  b  e  t  hos  spiritus  si  exDeo  sunt^,  nec  tamen  ob  nostrum 
consilium  cupimus  arundines  has  quassatas  confringi*,  sed  ex  ijs  quae  ipsi 
nos  docuerunt  cautione  vtj. 

Nescio  an  de  hac  Aretini  inconstantia  ad  S.  Pium  V.  relatum  sit;  Polancus 
certe  Societatis  secretarius  *testatus  est:  „Cum  alias  Pater  noster  Praepositus  me 
comitante  Pontificem  inter  alia  de  tentatione  quorundam  ad  Religionem  Cartusiensium 
transeundi  alloqueretur,  visumque  fuisset  Suae  Sanctitati  (proprio  enim  motu  id  nobis 
obtulit)  ut  per  quinque  uel  sex  menses  tales  detinerentur  iu  Societate,  postquam 
transitum  huiusmodi  facere  constituissent ;  ut  probaretur  hic  spiritus,  an  ex  Deo 
esset,  nec  ne ;  et  si  perseuerarent  in  uoluntate  transeundi ;  ut  tum  deraum  eis  per- 
mitteretur.  Accidit  ut  ultima  die  Junij  anno  1568.  Ego  eundem  Summum  Ponti- 
ficem  adirem,  et  cuiusdam  ex  nostris  inconstantiam  narrarem  in  eundo  ad  Car- 
thusiam,  et  redeundo,  et  redegi  in  memoriam  suae  sanctitati  remedium,  quod  nobis 
alias  proposuerat;  ut  scilicet  per  quinque  uel  sex  menses  in  Societate  retineri 
possent,  qui  talem  transitum  expeterent,  ut  sic  melius  a  quo  spiritu  mouerentur 
intelligi  posset.  Et  denuo  id  probauit  summus  Pontifex  confirmando  quod  prius 
concesserat  (ex  archetypo,  cui  Polancus  sua  manu  subscripsit:  „ita  est  (loannes  de 
Polanco)".     Cod.  „Instit.  190",  „Liber  antiquus  Viuaeuocis  oraculorum*  f.  13*). 

Vinckium  denique  illum,  quem  ad  Societatis  institutum  parum  idoneum  esse 
et  Canisius  et  Lanoius  censuerant,  P.  loannes  Nadasi  S.  J.  significare  videtur,  cum 
in  *  „Tristibus  Annuis  Desertorum  Societatis  lesu"  (v.  supra  p.  278^)  hoc  narrat: 
„Piger  quidam,  et  delicatus  Winkius  Coadiutor  e  Belgio  Romam  non  semel  pro- 
fectus,  tametsi  ad  labores  iners  admodum  esset,  stomacho  tamen  suo,  cuticulaeque 
admodum  erat  addictus;  unde  notatum  in  eo  est,  illum  ad  officia  domestica  fuisse 
desidem  uehementer;  ad  cibos  uero  palati  tam  accurati,  ut  nullus  coquorura  illi 
satis  posse  facere  diceretur.  Hic  uenter  hoc  deraum  anno  [1568]  Societati  oneri  esse 
desijt,  sed  foris  ad  uilissima  quaeque  ministeria  se  lubens  demisit,  coactus  necessi- 
tate  miserrima  in  sudore  uultus  sui  cibario  pane  atram  faraem,  quotidianuraque 
laborem  solari"  (I.  c.  in  a.  1568  n.  2). 

977  sive  oeii.  (5).      A  1.  Angnsti  ad  20.  Octobris  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  194'\ 

Canisius  provincialis  collegiam  oenipontanum  visitans  censet,  Sociis  mane  unum 
quadrantem  non  sufficere  ad  lectos  componendos  animosque  ad  orationem  parandos ; 
qnare  alternm  quadrantem  iuhet  adiungi.  Rector  autem  ex  praeposito  generali  quaerit, 
niim  cum  aliquihus  liceat  dispensari  ita,  ut  alterum  illum  quadrantem  pro  tertia 
parte  orationi-^  cotidie  faciendae  adliibere  possint. 

F.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  collegii  oeniponfani  rector,  Oeniponte  20.  Octohris 
1567  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  scrihens,  haec,  praeter  alia, 
de  collegii  eiusdem  visitatione  1. — 19.  Augusti  1567  per  Canisium  praepositum  pro- 
vincialem  hahita  notavit:  Hactenus  in  hoc  Collegio  si  daua  solamente  vn  quarto  di 
hora  per  leuarse,  insin  alla  oratione,  ma  in  questa  visita,  vltima  il  P.  Pi-ouinciale 
volse  che  si  aggiungesse  vn  altro  quarto,  dicendo  che  vn  quarto  non  bastaua  per 
prepararsi,  et  in  fare  il  suo  letto.    JI  che  forse  e  vero  nelli  CoIIegij  grandi  raassime 


'  Praepositis  provinciali  et  generali,  visitatori. 

2  Ludovicum  Madrutium  (Madruzzo)  dicit,  qui  cardinalis  Christophori  Madrutii 
episcopi  tridentini  coadiutor  erat. 

M  lo  4,  1.  "  Mt  12,  20. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI.  39 


610  Mon.  978  sive  oen.  (6).    15.  Novembria  1567. 

per  quelli  che  sono  li  vltimj  eccitatj  et  douendo  fare  il  suo  letto  quando  si  leua 
ogniuno,  Supposto  dunque  che  ad  alchunj  basti  vn  quarto  per  leuarsi  etc.  si  domanda 
si  quel  altro  quarto  non  si  potria  espendersi  in  oratione  come  la  terza  parte  del 
tempo  che  si  debbe  dare  alla  oratione  matutina  finiendola  vn  quarto  d'  hora  auantj 
che  si  tocchi  al  fine  della  commune  oratione?  pero  non  facendo  in  questo  legge 
anzi  piu  tosto  dispensando  con  alcunj  alli  quali  bastasse  vn  quarto  auanti  di  fare 
oratione  in  commune. 

Haec  verba  ostendunt,  eo  tempore  Oeniponte  cotidie  (praeter  missam  et  2  ex- 
amina  conscientiae)  tres  horae  quadrantes  orationi  (sive  meditando  sive  aliter  Deum 
precando)  impensos  esse  (cf.  Can.  V  296).  Nondum  igitur  in  morem  inductum  ibi 
erat,  quod  Borgias  exeunte  m.  lunio  commendaverat:  Ut  translato  vespertino  illo 
orationis  quadrante  in  tempus  matutinum  per  integram  horam  orarent ;  v.  Can.  V 
503-504. 


978  sive  oen.  (6).  SAXCTUS  FRAXCISCUS  BORGIAS  prae- 
positus  generalis  Societatis  lesu  venerabili  MAGDALENAE  archiducissae 
Austriae.  Roma  15.  Novembris  1567. 

Ex  commentario,  quod  ab  ignoto  scriptum,  a  P.  loanne  de  Polanco  Societatis 
secretario  emendatum  est;  in  margine:  ^Oenyponti  Serenissimis  Reginis".  Germ.  67 
f.  82''.     Epistula  usus  est  Dtihr,  Jes.  an  Fiirstenhofen  76. 

Canisium  cum  ipsa  negotia  quaedam  suo  nomine  tractaturum  esse. 

Serenissima  Domina,  et  in  Christo  obseruandissima. 
Quaedam  magni  momenti  ad  Dei  honorem  et  .CC.°^  .W.  obsequium 
et  nostrae  etiam  Societatis  spiritualem  utilitatem,  commisi  Patri  Doc- 
tori  Canisio  Superioris  Germaniae  Prouinciali  Praeposito,  cum  C.  V. 
tractanda,  quia  uerbo  melius  quam  literis  de  eis  agi  potest''.  Praecor 
C.  V.  ut"  pro  sua  benignitate  et  erga  nos  charitate  sic  eum  de  hoc 
negocio  tractantem  audiat,  ut  me  praesentem  audiret.  Et  quae  meo 
nomine  dicet,  uera  prorsus  esse  credat.  Rogabo  interim  Dei  boni- 
tatem  ut  eam  mentem  animumque  in  hac,  et  in  rebus  omnibus'*,  det 
V.  C,  ut  semper  quod  ad  maiorem  suam"  gloriara  futurum  est,  et 
intelligat  et  uelit,  dignetur  etiam  V.  CJ  me  et  omnem  Societatem  ut 
sibi,  ac  serenissimae  Familiae  addictissimos^  habere  et  consueto  fauore 
ac  beneuolentia  "^  prosequi.         Romae  15^  Nouemb.  1567. 

Licet  in  Registro  notatum  sit,  „Serenissimis  Reginis"  (Magdalenae  et  Helenae) 
hanc  epistulam  destinatam  esse,  Borgiam  uni  Magdalenae  scripsisse  dicendum  est. 
Borgias  sane  8.  Novembris  1567  Canisio  scripsit:  „Forsa  andara  qui  una  mia  lettera 
per  la  Regina  Madalena  in  credenza" ;  et  Canisius  9.  Decembris  1567  Borgiam 
certiorem  fecit,  se  accepisse  litteras  „ad  Reginam  Magdalenam  scriptas"  (v.  supra 
p.  107  131).  Ex  ipso  quoque  commentario,  quod  posui,  patet,  a  Borgia  unam  ex  reginis, 
non  ambas,  appellari  (C.  V.  =  Celsitudo  Vestra) ;  Magdalena  autem  natu  maior  erat; 
ex  ipsa  pendebant  pleraque. 

Quae  negotia  Canisio  cum  Magdalena  tractanda  fuerint,  v.  supra  p.  49  107. 

Canisius  has  litteras  Roma  ad  se  missas  Magdalenae  Oeniponte  post  medium 
m.  Decembrem  tradidit;  v.  supra  p.  146 — 158. 

a)  Ita   in  ap.  correctum   est   ex  celsitudinum.  b)  Sic  Folancus  sua  manu  correxit  ex  literis 

tractari  possunt.  c)  Sequittir  eum,  oblitt.  d)  Sequitur  alijs,  ohlitl.  e)  Jta  Fol.  correxit  ex 

Dei,   quod   lihrariiis  scripserat.  f)  Ita   Pol.  cnrrexit   ex  et  pergat  V.  C;  idem  primum  eorrexerat : 

digiietur   etiam  V.  C.  pergere;   deinde   ultimum  hoc  v.  ohlitteravit.  g)  additissimos   ap.;  3  vv.  sqq. 

a  J'ol.  supra  versum  scripta  siint.        li)  Ita  Fol.  correxit  ex  charitate. 


Mon.  979  sive  oen.  (7).    Inter  17.  et  30.  Decembris  1567.  611 

979  sive  oen.  (7).      Inter  17.  et  30.  Decenibris  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  190-191. 

Canisius  Oeniponte  praepositi  generalis  nomine  cum  archiducissis  agit.  Magda- 
lena  cum  suis  Canisium  totius  negotii  fere  auctorem  esse  putat;  sed  tandem  consentit^ 
ut,  qiiae  P.  Dijrsio  peccata  confitehantur,  praeter  ipsam,  P.  Hetzcovaeo  confiteantur; 
neque  tamen  id  promulgari  vult  ante  iubilaeum.  Rector  de  rei  successu  dubitat. 
Conveniunt  etiam  in  haec:  Confessarii  hatcd  ita  saepe  arcessentur  negotiorum  alienorum 
causa.  Littcrulae  rectori  tradentur.  Ex  Sociis  unus  cotidie  in  aula  sacrum  faciet. 
Loco  ferculorum,  quae  singulis  diebus  mitti  solent  (uniim  pro  collegio,  varia  pro 
P.  Hetzcovaeo),  in  posterum  alia  subsidia,  si  libuerit,  collegio  dabuntur.  Interea  vero 
fercula  per  unum  famulum,  non  duos,  mittentur.  Causa  halensis,  cum  archiducissae 
Canisium  suspectum  arbitrentur,  ad  praepositum  generalem  defertur. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  collegii  oenipotitani  rector  Oeniponte 
6.  lanuarii  1568  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit: 
Jl  P.  Prouinciale  nostro  a  .17.  del  passato  venne  a  Jnsprug  per  trat- 
tar  di  parte  di  .V.  P.  di  quel  negotio  aulico  .  et  si  parti  di  qua  a  .30. 
del  medesimo  per  Augusta  .  et  si  tratto  prima  ad  literam  secondo 
quella  instruttione  et  auiso  di  V.  P.  ^  Questa  trattatione  si  faceua 
per  scritti,  d'  una  banda  et  di  l'  altra  non  senza  trauaglio,  tristitia,  et 
sdegnj,  presumendo  et  imaginando  1'  altra  parte  cio  e  la  Prima  ^  con 
suoi  adherenti  che  il  Commissario  di  questa  causa^  era  .1.  authore 
quasi  di  tutto  il  negotio.  Non  piacque  alla  Prima  la  propositione  di 
contentarse  con  vn  solo  Confessore -^,  se  non  forse  quel  solo  fosse  il 
suo,  ben  che  finahiiente  non  hebbe  lei  per  male,  che  il  Secondo  sen- 
tisse  le  confessioni  di  tutte  quelle  persone  che  fin  quj  si  sono  confessate 
al  Primo  eccetta  essa  Prima  .  nientedimeno  non  si  e  anchor  publicato 
il  tal  Jubileo^  [?],  non  volendo  la  Prima,  introdure  questa  nouita  nel 
tempo  che  si  attendono  a  guadagnar  il  Giubileo  di  S.  S.^  Vederemo 
che  si  fara  per  1'  auuenire  in  questa  parte.  Nessuno  sara  sforzato  a 
fare  la  tal  mutatione,  et  si  crede  probabilmente  che  li  capi  principali 
non  vorranno  passare  dal  graduato  a  quello  che  non  tienne  grado  in 
alchuna  academia  et  anchora  per  conformarsi  le  membra  al  capo. 
Quanto  al  presente  si  e  fatto  accordio  che  li  nostri  non  si  chiamino 
da  quelle  persone  principali  et  anche  non  principali  tanto  souuente 
come  soleuano  esser  chiamati  per  negotij  impertinenti ;  al  officio  et 
instituto  delli  nostri,  et  che  le  cartille  che  si  mandano  alli  nostri  ven- 
gano  prima  alle  manj  del  Rettore  et  che  si  contentino  quelle  persone 
con  vna  messa  ogni  di  delli  nostri,  Item  che  11  fercoli  che  si  man- 
dano  ogni  giorno  alla  matina  vno  per  il  Collegio  et  diuersi  altrj  per 

a)  Eiiuidem  conicio,  hoc  loco  Lcinoiiim  iuhilaetim,  quod  pvoxime  commemoratunis  erat,  cogitantem,. 
lapsu  quodam  calami  scHpsisse  Jubileo  pro  cambiamento  vel  stabilimento  vel  accordio  vel  alio  verho, 
quod  scrihere  volnit  vel  dehuit. 


'  Hanc  Borgiae  institutionem  v.  supra  p.  107. 

^  Magdalena  archiducissa.  ^  Canisius. 

*  Cum  Magdalenae  P.  loannes  Dyrsius,  Helenae  sorori  eius  P.  Paulus  Hetz- 
covaeus  a  sacris  confessionibus  essent,  Canisius  nomine  Borgiae  archiducissis  com- 
mendabat,  ut  pro  illis  ipsum  Lanoium  admitterent  confessarium ;  v.  supra  p.  149. 

^  De  hoc  iubilaeo  a  S.  Pio  V.  concesso  v.  supra  p.  128  et  infra  p.  612. 

39* 


612  Mon.  980  sive  oen.  (8).    Inter  17.  et  30.  Decembris  1567. 

il  P.  Hetzcouaeo,  non  si  mandassino  piu  ma  che  se  volessino  loro  dare 
qualche  aiuto  al  Collegio,  che  si  facesse  in  altro  modo  secondo  che 
auisaua  la  P.  V.  Senza  dubio  egli  e  cosa  odiosa  et  che  da  mal  odore, 
al  Collegio  et  a  quelle  persone,  che  quella  pocca  robba,  portata  da 
duoi  seruitori  passanti  auanti  et  per  la*  [?]  piazza''  [?],  del  fratello^ 
venga  al  Collegio,  pur'  adesso  vno  seruitore  solo  ci  apporta  detti 
quelli  cibi  insieme,  Jl  che  hauesse  potuto  fare  sempre  come  spesso 
habbiamo  auisato. 

Jn  substantialibus  donque  non  si  e  mutato  niente  di  questo 
negotio. 

Quanto  tocca  al  futuro,  et  a  1'  habitatione  noua  sperata  ^,  non  si 
e  potuto  determinare  niente  non  volendo  la  parte  stare  alla  definitione 
del  Commissario  come  huomo  suspetto  a  loro,  come  gia  fu  toccato  di 
sopra.     Onde  quanto  a  questo  si  proponera  la  cosa  alla  P.  V. 

980  sive  oen.  (8).      Inter  17.  et  30.  Decembris  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  190—191. 

Canisio  discedente,  Oenipontani  ad  gratias  iuhilaei  percipiendas  se  parare  in- 
cipiunt;  archidux,  sorores  eius,  homines  plurimi  sacris  pompis  intersunt.  Multis 
paenitentiae  et  communionis  sacramenta  ministrantur  in  angusto  illo  templo  Societatis. 
De  novo  collegii  aedificio  et  templo  consilia  conferuntur  cum  Canisio ;  a  quo  duo 
Socii  inter  se,  specie  saltem,  reconciliantur.  ludicem  agit  Canisius  in  lite,  quae 
ministro  cum  rectore  est.  Varia  quoqne  proponit  vel  statuit  de  contionatoribus,  scrip- 
tionis  adiutore  etc.     Merquitii  contionatoris  mores. 

P.  Nicolaus  Lanoius  S.  J.  collegii  oenipontani  rector  Oeniponte 
6.  lanuarii  1568  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit: 
Auanthieri  si  communico  il  populo  di  questa  Cita  per  causa  del  Santo 
Jubileo  3,  La  settimana  inanzi  si  ritrouo  il  Principe  Jllustrissimo  con 
sue  Sorelle  *  et  grandissima  moltitudine  di  gente  nelle  processionj. 
Jn  nostra  capella  quel  giorno  si  communicorno  quasi  400  persone,  et 
si  pensa  che  piu  di  .100.  andorno  a  communicarse  alle  altre  chiese 
non  potendo  hauer  luogo  appresso  di  noi  in  tanta  strettezza,  erano 
pur  confessate  alli  nostri.  Gran  concorso  sarebbe  alle  confessionj  et 
communionj  si  la  chiesa  fossi  capace  la  cui  longezza  e  di  30  piedi 
solamente,  la  largezza  di  24.,  essendouj  vn  altare,  tre  sedi  a  confessar 
et  altri  impedimenti.  Jl  choro  e  longo  .12.  piedj  et  largo  similmente 
.12.  doue  nessuno  puo  stare  nel  tempo  delle  messe  si  non'  il  sacer- 
dote  col'  suo  Ministro  .  occupando  1'  altare  et  suoi  cancelli  quasi  tutto 
il  luogo.    Gia  scrissi  alla  P.  V.  come  in  questa  noua  fabrica  ^  essendo 

a)  Sic;  conicio  Lanoiiim  scribere  voluisse  il  palazzo. 


*  Ferdinandi  II.  arcliiducis. 

^  Archiducissae  Halae    et  collegium    piarum   feminarum  et  domum  noviciorum 
Societatis  condere  volebant;  v.  supra  p.  7  18  49  etc. 

^  Dies  4.  lanuarii  dominica  erat.     De  hoc  iubilaeo  v.  supra  p.  128. 

*  Ferdinandus  II.  archidux  cum  Magdalena  et  Helena  sororibus. 

*  Societati  collegium  aedificabatur;  cf.  Can.  V  342  776  et  supra  p.  3  7  80. 


Mon.  980  sive  oen.  (8).    Inter  17.  et  80.  Decembris  1567.  613 

tanto  capace  si  potria  fare  non  solamente  vna  chiesa  che  bastasse  ma 
anche  scuole,  et  tutto  questo  senza  detrimento  veruno  anzi  con  grande 
commodita  nostra  et  ornato  maggiore  del  luogo.  Adesso  li  nostri 
giudicano  che  saltem  o  le  scuole  ouer  la  chiesa  potria  ritrouar  luogo 
bastante  nel  detto  edificio ;  benche  vno  di  loro  dice  che  a  questo  modo 
non  si  potriano  essercitare  le  comedie  essendo  alhora  la  piazza  del 
Collegio  troppo  stretta.  Et  questa  materia  fu,  nel  tempo  de  la  detta 
commissione  ^  disputata  nella  presentia  del  P.  Prouinciale. 

Jl  P.  Prouinciale  oltra  della  sua  commissione  fece  alchune  cose 
in  questo  Collegio  per  confirmare  la  quiete.  Prima  a  sua  instantia 
Merquitius  et  Klesselius^,  essendo  stati  in  Dilinga  in  qualche  dissen- 
tione,  si  riconsiliorno  esteriormente  [etc,  ut  supra  p.  99]. 

Anchora  sentj  come  giudice  vn  processo  tra  il  Rettore  et  il  nouo 
Ministro  Crispo,  et  non  era  altro  se  non  criminor  te  et  criminor  abs 
te,  quia  inter  superbos  semper  sunt  iurgia^  etc.  Et  vn  puoco 
auanti  che  venesse  in  questa  commissione  il  P.  Prouinciale  .  ambi- 
duoi  si  erano  messi  la  seconda  volta  in  colera  per  certe  cose  del  modo 
di  procedere  .  reprehendendo  caldamente  1'  vno  1'  altro,  ma  non  vo- 
lendo  che  la  contentione  andasse  piu  inanzi  et  di  male  in  peggio,  dissj 
al  Ministro  che  scriuesse  tutto  quello  che  hauea  nel  cuore,  Jl  che 
fece  replicando  alchune  obiettionj  de  1'  anno  passato,  et  quella  carta 
diede  il  Rettor  al  P.  Prouinciale  *  et  anche  la  sua  apologia  accio 
potesse  meglio  giudicare  pro  et  contra  di  tutta  la  causa. 

Nella  visitatione  ordinaria  nel  mese  Di  Augusto,  quando  si  trat- 
taua  di  instituir  vn  altro  Ministro,  ricercai  che  si  substituisse  al  P.  Hetz- 
coueo  vn  tal  Ministro  jl  quale  si  volesse  et  potesse  dar'  a  fare  V  officio 
suo  integramente  et  che  nelle  cose  esteriori  et  facende  del  Collegio 
concordasse  col  Rettore.  Jl  primo  punto  vedeuo  esser  difficile  nel 
P.  Crispo  essendo  gia  per  vsanza  assuefatto  a  trattare  con  forastierj, 
et  delettandosi  piu  in  escorsi  frequenti  che  in  stare  et  occuparsi  nelle 
cose  del  Collegio.  Nel  secondo  forse  non  tienne  luj  solo  la  colpa, 
quamuis  enim  in  ijs  quae  satis  audacter,  ne  dicam  petulanter  obijcit, 
non  sim  mihi  valde  conscius^  non  tamen  in  hoc  me  volo  iusti- 
ficare^.  Causam  meam  videat  Deus  et  iudicet'^  .  et  illi 
quorum  est  post  Deum  iudicare. 

Jl  P.  Prouinciale  anchora,  promesse  al  P.  Saxone  ^  che  dopoi  di 
pasca  9  sara  cauato  di  questo  Collegio  hauendo  lui  fornito  alle  prediche 


'  Negotia  dicit,  quae  Canisius  praepositus   provincialis  mandatu  Borgiae   inter 
17.  et  30.  Decembris  cum  Magdalena  et  Helena  tractaverat;  v.  supra  p.  611. 

*  PP.  loannes  Merquitius  et  Antonius  Kleselius. 

3  Prv  13,  10.  *  Has  litteras  v.  supra  p.  156—158. 

5  1  Cor  4,  4.  «  lob  9,  20.    Lc  10,  29. 

^  1  Rg  24,  16;  cf.  Ps  73,  22;  Thr  3,  58. 

®  P.  loanni  Merquitio  saxoni,  parochialis  ecclesiae  contionatori. 

*  Hoc  futurum  erat  d.  18.  Aprilis. 


614     Mon.  981  sive  oen,  (9).    A  17.  Decembris  1567  ad  med.  Februarium  1568. 

della  quaresima,  et  ha  determinato  di  chiamare  M.  Antonio  ^  todesco 
questo  mese  a  Monachio  per  aiutarsene  nella  compositione  di  quel 
libro,  contra  1'  hystoria  magdeburgense,  et  poi  rimandarlo  qua  per 
succedere  al  P,  Saxone  nel  predicare,  supposito  che  il  P.  Saxone 
hauera  animo  et  forze  per  predicare  etiamdio  solo  nella  quaresima, 
la  Domenica  mercoredj  et  il  venerdj  come  ha  promesso  et  spera  di 
fare,  pero  molto  dubitiamo  se  li  bastara  1'  animo  et  hauera  volunta, 
et  la  perseuerantia.  Dicono  alchunj  delli  nostri  che  hauendo  predicato 
in  OEniponto  vn  anno  intero,  non  li  auanza  materia  nelh*  suoi  scritti 
portati  d'  Jtalia,  Jl  suo  costume  e  di  non  poter  applicarse  al  studio 
vnde  li  bisogna  di  vigilare  il  sabbato  molto  tardo  et  tal  uolta  infin 
alla  mezza  notte.  Oltra  di  questo,  la  sua  intemperanza  et  disordine 
li  causa,  spesso  indispositione  corporale  oltra  della  spirituale  et  de- 
spera  di  poter  predicare,  come  hoggi^  e  accaduto,  Jtem  per  la  sua 
legerezza  et  modo  di  conuersare  pocco  religioso  si  comincia  a  stimare 
manco  appresso  di  quelH  che  meglio  lo  conoscono.  .  .  . 

Jl  P.  Prouinciale  auiso  1'  archiduca  di  questo  mal  stare  et  pro- 
messe  di  mandare  vn  altro  piu  dotto  cioe  Maestro  Antonio  .  et  se  ne 
contento  ,S,  Altez.  ^  Jo  credo  che  satisfaria  a  tutti,  et  dicono  li 
amici  ,  si  il  P,  Saxone  sta  cosi  male  per  che  non  predica  in  suo  luogo 
quello  che  V  altra  uolta  predico,  Per  queste  raggioni  et  molto  dubi- 
tando  della  perseuerantia  del  P,  Saxone  insin  alla  pasca,  scriueremo 
al  P.  Canisio  che  non  chiami  a  se  il  P,  Antonio,  hauendo  auisato  la 
P.  V,  che  succedesse  in  tal  officio  al  P.  Saxone. 

981  sive  oen.  (9).      A  17,  Decembris  1567  ad  med,  Febpaarinm  1568. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  IX  f,  192''— 193''.     Epistula  usus  est  Krufss,  Can.  181. 

Canisii  Oeniponte  mandatu  praepositi  generalis  ciim  Magdalena  et  Helena  archi- 
ducissis  agentis  opera  varia  constituuntur  de  confessariorum  delectu,  confessionum 
excipiendarum  locis,  fercidorum  per  reginas  Sociis  dandorum  ratione. 

P.  Nicolaus  Lanoms  S.  J.  collegii  oenipontani  rector  Oeniponte 
18.  Fehruarii  1568  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem 
de  rebus  Oeniponte  inter  d.  17.  et  30.  Decembris  1567  a  Canisio  prae- 
posito  proviticiali  Germaniae  superioris  mandatu  ipsius  Borgiae  gestis 
ita  rettulit:  La  commissione  del  P.  Prouinciale  ha  operato  questo  che 
tutte  quelle  gentil  donne  che  si  confessauano  al  primo  ^  si  confessano 
adesso  al  Secondo  ^  .  hauendo  proposto  la  Prima  ^  et  concesso  la  liberta 


'  P.  Antonium  Kleselium ;  v.  supra  p.  83  139  161. 

^  Erat  is  dies  Epiphaniae  Domini. 

'  P.  Paulus  Hoffaeus  viceprovincialis  Borgiae  Monachio  20.  Februarii  1568  de 
Ferdinando  II.  archiduce  *scripsit:  ,Principem  audio  dixisse  P.  Canisio  facile  se 
ferre  posse  vt  P.  loannes  alio  mittatur  modo  alium  eius  loco  habeat  qui  possit 
satis  facere  populo,  qui  futurus  est  P.  Antonius"  (ex  autographo;  G.  Ep.  IX 
f.  168"— 169^). 

■•  P.  loanni  Dyrsio  confessario  Magdalenae  archiducissae. 

*  P.  Paulo  Hetzcovaeo  confessario  Helenae  archiducissae.  ®  Magdalena. 


Mon.  982  sive  oen.  (10).    17.  lanuarii  1568.  615 

di  passar  a  quello.  Ma  la  Prima  non  ha  segiiitato  lo  tal  essempio. 
Jtem  si  confessa  la  Prima  nella  sua  Capella  (laquale  pero  e  [senza]* 
stuffa)  Jl  clie  farebbono  le  altre  tutte  se  il  Secondo  il  Confessor  loro 
potesse  patire  il  freddo  della  Capella  (come  dice)  et  si  la  detta  ca- 
pella  li  fosse  et  a  li  altri  tanto  commoda  come  quella  stuffa  o  sala 
calda;  le  altre  donne  di  bassa  qualita  hanno  di  confessarsi  in  questa 
chiesa  nostra.  .  .  .  N.  Lanoyo  .  .  .  non  sa  ben  la  lingua  todesca  per 
poter  sentire  confessionj ;  per  qiiesta  causa  rifiutorno  il  detto  P.  quando 
il  P.  Prouinciale  in  nome  di  V.  P.  lo  propose  . .  .  Quanto  a  quel  fer- 
colo  quotidiano,  non  si  e  potuto  abolire  ne  impedire,  che  non  si  man- 
dasse.  Auanti  la  visita  del  P.  Natale  1'  anno  .66.  si  mandaua,  sera 
et  matina,  fece  lui  che  non  si  mandasse  seno  vna  uolta  il  dj.  Jl  che 
si  e  ottenuto  et  non  piu.  Et  ordino  che  si  computasse  per  vna  parte 
della  portione  domestica,  mettendo  tanto  manco  carne  o  altra  cosa  al 
fuocco.  Jl  che  si  e  sempre  fatto.  .  .  .  Oltra  di  questo  si  mandaua 
distintamente  non  vn  ferculo  ma  [4]  o  cinque  per  il  P.  Hetzcoueo 
alla  mattina  et  alla  sera;  Nella  commissione  del  P.  Canisio  fu  ottenuto 
che  non  si  mandassero  tanti  fercoli  delle  regine,  ne  per  vn  proprio 
seruitore  ne  tante  pignatelle  ma  insieme  col  fercolo  commune,  et  va 
perseuerando  la  cosa  di  questa  maniera.  Jtem  si  mandano  duoi  vi- 
telle  scorticate  ogni  settimana.  Jl  che  non  si  soleua  fare,  ben  che 
vn  castrone  o  vna  pecora. 

Borgias  Roma  5.  Februaiii  1568  Lanoio  scripsit:  Magdalenae  instaret,  ut 
cotidiana  ciborum  missione  prorsus  supersederet ;  sin  autem  id  impetrari  non  posset, 
Lanoio  curandum  esse,  ne  quicquam  vel  minimum  ciborura  illorum  duobus  illis  con- 
fessariis  daretur;  quod  si  reginae  comperissent,  ipsas  cibos  mittere  cessaturas  esse 
(Epp.  Nadal  III  807—808). 

983  sive  oeii.  (10).        SANCTUS   FRAXCISCUS   BOROIAS 

praepositus   generalis   Societatis   lesu   venerabili  MAGDALENAE    archidu- 
cissae  Austriae.  Roma  17.  lanuarii  1568. 

Ex  apographo  eiusdera  teraporis  Germ.  67  f.  100''. 

Canisium  denuo  ad  eam  mittit  eique  commendat. 

Serenissima  Domina  in  Christo  Obseruandissima. 

Quamuis  Pater  Petrus  Canisius  nostrae  Societatis  in  Germania 
Prouincialis,  meo  nomine  allocutus  fuerit  C.  V.  quia  tamen  obseruantia, 
et  charitas,  quam  eidem  ac  toti  serenissimae  familiae  debemus,  et 
officij  mei  ratio  id  exigebat,  denuo  eidem  iniunxi  ut  OEnipontum  red- 
iret,  et  C.  V.  mentem  meam  explicaret  .  dignetur  ergo  V.  C.  eundem 
tanquam  me  praesentem  audire,  et  sibi  prorsus  persuadeat,  quod  ex 
desiderio  diuini  seruitij  et  etiam  C.  V.  quicquid  meo  nomine  loquetur, 
profectum  est,  precor  interim  Dei  bonitatem,  ut  CC.  VV.  ^  suae  sa- 
pientiae  lumine  illustrare  et  spiritualibus  suis  donis  indies  magis  ornare 
dignetur.         Romae  17.  Januarij  .1568. 

a)  Hoe  V.  vel  sanza  aupplendum  esse  inteUegitur  ex  iis,  qitae  proxime  sequuntur. 


^  Magdalenam  et  Helenam  sorores. 


616  Mon.  983—984  sive  oen.  (11)  — (12).    3.-9.  Februarii  1568. 

Etsi  in  Borgiae  registro  apographo,  quod  dixi,  eadem  manu  ascriptura  est: 
,Jspruch  Reginis",  epistulam  uni  Magdalenae  esse  inscriptara  dicendum  est  perinde 
ac  dictum  est  supra  p.  610. 

Canisius,  quoniam  hac  legatione  oenipontana  paulo  post  per  Borgiam  liberatus 
est  (v.  supra  p.  165  167),  hanc  epistulam  Magdalenae  tradidisse  non  videtur. 

983  sive  oen.  (11).      3.  Febrnarii  1568. 

Ex  archetypo,  quod  exstat  Romae  in  archivo  vaticano,  „Lett.  di  Princ.  26" 
n.  70.  Pars  capitis,  quod  hic  pono,  ex  archetypo  vulgata  est  in  Epp.  Nadal  III 
807.  Litterariim  brevem  summara  posuit  Kross,  Can.  181 — 182;  iisdera  usus  est 
Duhr,  Jes.  an  Furstenh.  78. 

Archidux  cardinalem  Conimendonum  rogat,  iit  aptid  Societatis  praepositum  ge- 
neralem  aliqtia  de  negotio  lialensi  efficiat. 

Ferdinandiis  11.  Austriae  archidux  et  TiroUs  princeps  Oeniponte 

3.  Februarii  1568  Romam  ad   cardinaleni  loannem  Franciscum  Com- 

mendonum    litteras   misit,    quibus    ei   liaec    exponebat:   Magdalenae    et 

Helenae  sororibus   suis   deliberatum   ac  constitutum   esse  Halae  vitani 

agere  a  rebus   publicis   remotam  eandemque  religiosam.     lisdem  auteni 

Oeniponte   degentibus    in   rebus    divinis   rite  perpetrandis   et   in  sacra- 

mentis  administratidis  hactenus  .  . .  per  sacerdotes  ex  Collegio  ordinis 

de  Societate  Jesu,   hic   existente   ita  seruitum  et   satisfactum  est,  vt 

ipsorum  vitae  integritate,  et  in  sacris  literis  doctrina  singulari,  probe 

iam  perspecta  vehementer  desiderent  .  etiam  Halae  prope  locum  habi- 

tationis   suae,    aliquot   illorum   uti  Sacellanos  et   confessionarios  suos 

praesentes  habere.    Petere  se  igitur  a  cardinali,  ut  cum  Societatis  prae- 

posito  generali  [S.  Francisco  BorgiaJ  diligenter  agat,  ut  is  aliquot  so~ 

dalibus  oenipontanis  eam  licentiam  et  „dispensationem"  tribuat;  separatam 

hahitationem  et  reliqua  omnia  Halae  iis  provisum  iri.    Quod  negotium 

totum    cum   Reuerendus   Pater,    Doctor   Petrus   Canisius   Praepositus 

Societatis  lesu,   in  superiori  Germania,   pro  sua  pietate  et  prudentia 

praesens,  optime  disponere  et  ordinare,  nec  non  ibidem  si  consultum 

fuerit  nouum  Collegium  nouitiorum  ex  his  qui  de  Societate  Jesu  sunt, 

constituere   et   erigere   possit,    efficere   curabit   Dilectio   vestra   apud 

Generalem   istum  .  vt  Doctori  illi  Canisio  liberam  et  plenariam  circa 

hoc  negotium  disponendi  facultatem  concedat.    Rogare  se,  ut  ea  omnia 

concedantur  saltem  ad  tantum  temporis,  quoad  rerum  experimentis  per 

unum    duosve   annos   captis   Magdalenae    eiusque   sodalibus   auctoritate 

pontificia  certa  vivendi  ratio  constituta  sit. 

984  sive  oen.  (IS).  Venerabilis  MAODAIiEXA  archiducissa  Austriae 
et  H£IiE:\A  soror  eius  SANCTO  FRANCISCO  BORGIAE  praeposito 
generali  Societatis  lesu.  Oeniponte  9.  Februarii  1568. 

Ex  Magdalenae  autographo  (2°;  IV2  pp-;  in  p.  4  inscr.  et  pars  sigilli).  Cod. 
jEpistolae  Principum  1565 — 1575"  n.  63.     Epistula  usus  est  Kross,  Can.  182. 

Confidunt  Borgiam,  sicut  sua  et  totius  Societatis  officia  ipsis  obtulit,  ita  sibi 
esse  gratificatnruni.  Cum  Canisio  diu  egerunt.  Borgiam  autem,  animarum  suarunt 
patrem,  rogant,  ^^ermittat,  ut  Halae  Societatis  tirocinium  instituatur,  cuius  Socii 
sibi  auxilium  solaciumque  praebeant,  libere  tamen  et  omnino  ea  ratione,  quam  Socii 


Mon.  984  sive  oen.  (12).    9.  Februarii  1568.  617 

aliis  quoque  loeis  sequi  solent.  De  sua  autem  vivendi  ratione  ipsae  Halae  ^^rimo 
anno  experimentmn  facient.  Borgias,  si  germanicae  nationis  calamitates  et  ipsarum 
pia  consilia  oculis  conspiceret,  severe  ipsas  non  haheret.  Ipsi  et  toti  Societati  de- 
missis  animis  se  commendant  et  cum  Ferdinando  fratre  exspectant,  clementer  sibi 
responsum  iri. 

t 
Erwierdiger  in  got  vatter  vnd  her  E  E  schreiben  haben  wier 
entfpangen^  vnd  nach  lengs  vernumben  verhofen  auch  gantzlich  zue 
E  E  sie  werden  vns  wie  sy  sich  dan  mit  sambt  der  ganzen  societet 
erpieten  vnser  pit  geberen  vnd  zue  wilen  werten  darmit  wier  aber 
der  sachen  gebiser  seint  vnd  vns  auf  E  E  verdresten  megen  haben 
wier  nach  langen  hantlung  so  wier  mit  hern  Canisy  haben  gehabt 
zue  E  E  selber  schreiben  welen  in  gebiser  hofnung  vnd  verdrauen  E  E 
wer  das  vnser  pit  nit  abschlagen  piten  der  halben  E  E  als  vnsern 
geistlichen  vatfcer  E  E  wel  verwiligen  vnd  zuegeben  das  ein  statlche 
wanung  der  nouiten  in  der  societet  iesu  zue  hal  megen  wanen  vnd 
darina  nach  iern  prauch  vnd  institut  sein''  [?]  als  wie  an  andern  arten 
darvan  wier  auch  ali  geistlihi  hilf  vnd  drast  wie  formals  E  E  oft  ver- 
heissen  haben  megen  aber  das  an  alij  verpintung  in  welchen  alen  wier 
der  societet  institut  nit  welen  fiergreifen  sunter  was  die  societet  an 
ander  arten  zue  der  er  gots  vnd  das  naigsten  nuz  gepilegt  zue  hantln 
das  sy  das  selbig  auch  disen''  [?]  alhie  zue  hal  wie  wier  aber  in  vnser 
aignen  haus  oder  versamblung  leben  vnd  wandlen  wern  das  kinen 
wier  selber  noch  nit  wisen  sunter  in  dem  ersten  iar  seint  wier  var- 
habens  als  gemach  vnd  gemach  zue  versuchen. 

vnser  heys  pit  an  E  E  ist  wel  doch  nit  so  peschwart  vnd  streng 
gegen  vns  sein  sunter  ain  gebisi  vatterlichi  vnd  gueti  andwort  geben 
wen  E  E  solt  recht  wisen  sicher  hern  vnd  erfarn  augenscheinlich  wie 
es  so  erparmhh  vnd  elentklih  in  vnser  deischen  neizian  zue  get  vnd 
wie  wiers  so  dreilch  meinen  E  E  wurt  vns  solch  kristlche  vnd  hochsti- 
natwendigi  pit  nit  abschlagen  was  wier  in  den  hern  iesu  vermegen 
das  welen  wier  alzeit  der  societet  erzeigen  welen  vns  hiemit  in  aller 
vnderdanigkeit  E  E  vnd  der  gantzen  societet  alzeit  pefolhen  haben 
weleu  also  mit  sambt  vnser  her  prueder  Fertinant  ein  gebisi  vnd 
gueti  antwart  erwarten  Datums  insprug  den  9  Februari 
EE 

vnderdanige  techter 

madalena  vnd 
elena. 

t  Dem  Erwurdigen  in  got  hern  vnd  vatter  Francisco  de  Borgio 
obrister  vnd  general  der  [ga]ntzen  Societet  iesu  zue  hanten. 

Annus  quidem  huic  epistulae  a  Magdalena    ascriptus   non  est;    sed   alia  manu 
antiqua  (Romae,  ut  videtur)  in  epistulae  pagina  quarta  annus  1568  positus  est;  atque 

a)  Hoc  V.  ohscurius  scriptum  est.        b)  Legendwnne  duen  ? 

1  Borgiae  litteras   Roma  15.  Novembris  1567  datas   significat;   quas  v.  supra 
p.  610. 


618  Mon.  985  sive  oen.  (13).    20.  Maii  1568. 

in  Codice,  qiiem  supra  dixi  (n.  62),  hanc  epistulam  antecedunt  litterae  archetypae 
a  Ferdinando  II.  archiduce  ad  Borgiam  8.  Februarii  ,1568"  datae,  quas  una  cum 
hac  Magdalenae  epistula  Romam  missas  esse  certum  est.  Atque  ad  exeuntem  a.  1567 
et  ineuntem  1568  spectant  etiam  ea,  quae  in  Magdalenae  epistula  dicuntur. 

985   sive  oeii.    (13).        SAXCTUS   FKAITCISCUS   BORG^IAI^i 

praepositus  generalis  Societatis  lesu  Venerabili  MAGDALENAE  et  HELENAE 
sororibus,  archiducissis  Austriae.  Roma  20.  Maii  1568. 

Ex  commentario,  quod  ab  ignoto  scriptum,  a  P.  loanne  de  Polanco  Societatis 
secretario  emendatum  est;  in  margine  manu  librarii  notatum  est:  „Ispruch  Reginis". 
Germ.  67  f.  142'\     Epistulae  summam  posuit  Duhr,  Jes.  an  Fiirstenh.  79. 

Confessarii  in  posterum  quoque  ipsis  conceduntur.  De  domo  probationis  halensi 
Canisius  vel  Lanoius  aget. 

Serenissimae  Dominae  in  christo  obseruandissimae. 

Aegritudine  satis  diuturna  occupatus,  distuli  responsum  ad  literas" 
CC.  W.  1  quas  9^  Februarij,  OEniponti  ad  me  dederant  ^  .  expectabam 
etiam  ut  quae  paulo  ante  quam  has  literas  accepissem,  scripseram  ad 
Patrem  Canisium  ^,  V V.  CC.  significarentur,  cum  ibidem  fere  ^  re- 
sponsum  praedictarum  literarum  contineretur,  iam  autem  uel  per  se- 
ipsum*  uel  per  Patrem  D.  Lanoyum^  mentem  meam  explicatam"  esse 
existimo:  nullum  officium  sane  quod  instituti  nostri  rationibus  non 
repugnet,  recusabit  Societas  nostra,  pro  uirili  parte,  vf*  gratificari 
possit  et  aliquam  spiritualem  consolationem  adferre  CC.  VV.  Quod 
ergo  attinet  ad  duos  illos  confessarios,  quorum  opera  hactenus  usae 
sunt^,  placet  mihi  ut  OEniponti  uel  Halae,  etiam  in  posterum",  cc.  vv. 
eis  utantur,  qui  quidem  in*^  rebus  illis,  quibus  solet  nostra  Societas 
animarum  profectum  iuuare,  omne  obsequium  CC.  VV.  impendant.  De 
domo  autem  probationis '',  et^  ijs  quae  ad  fundationem  illam  pertinent, 
ore  tenus  Pater  Prouincialis  Canisius'',  uel  Pater  Lanoyus  agent  cum 
CC.  VV.  ideo  non  pluribus  hic  agam',  sed  precor  Deum  bonorum 
omnium  authorem'',  in  sua  protectione  semper  habeat,  et  spiritualibus 
donis  augeat  indies,         Romae  20.  Maij  .  1568. 

His  litteris  S.  Franciscus  Borgias  adiunxit  *epistulam  Roma  21.  Maii  1568 
ad  Ferdinandum  II.  archiducem  et  Tirolis  principem  a  se  datam;  in  qua:  „Quae 
literis",  inquit,  „suis  et  uerbis  Reuerendissimi  Cardinalis  Commendoni  mihi  signi- 
ficauit  .C.  V.  sibi  grata  futura  esse,  in  gratiam  serenissimarum  sororum,  ea  curata 
iam  sunt  a  me,  .  .  .  quamuis  quid  ego  sentiam,  ex  Patre  D.  Petro  Canisio,  uel  D.  Ni- 
colao  Lanoyo,  facile  iam  C.  V.  intelligere  potuerit.  Spero  antequam  hae  literae 
OEnipontum  perueniant,  (quas  ob  aegritudinem  differre  oportuit)  Serenissimas  Reginas 

a)  In  comm.  sequitur  AA.^  oblitt.  b)  Hoc  v.  (a  Polanco?)  supra  versum  scriptum  est.  c)  Ita 
Pol.  correxit  ex  significatara.  d)  A  Pol.  corr.  ex  cui.  e)  Tria  vv.  sqq.  a  Pol.  supira  versum  scripta 
sunt.  f)  Ita  Pol.  correxit  ex  qui  in.  :  g)  Sequitttr  illis,  ohlitt.  h)  Cansius  comtn.  i)  Sequitur 
tne,  ohlitt.        k)  Hic  supplenda  esse  videntur  vv.  ut  CC.  VV.  vel  ut  easdem  vel  similia. 


'  Celsitudinum  Vestrarum.  "  Has  v.  supra,  mon.  984. 

Vide  supra  p.  169. 
^  Canisius  d.  24.  Maii  1568  Oeniponte  fuisse  videtur;  v.  supra  p.  574. 
*  Collegii  oenipontani  rectoreni. 

PP.  loannem  Dyrsium  et  Paulura  Hetzcovaeum. 
■^  Halae  per  archiducissas  condenda;  v.  supra  p.  150  170. 


3 


6 


Mon.  986  sive  oen.  (14).    11.  lanuarii  1569.  619 

accepto  responso,  contentas  fore,  quamuis  aliqua  quae  instituti  nostri  ratio  minime 
ferre  poterat,  significanda  etiam  curauerimus,  quae  licet  a  nobis  non  fiant,  dum 
ipsae  uixerint,  operam  nostram  et  obsequium  sibi  nullo  modo  deesse  experientur" 
(ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  143*). 

Utramque  epistulam  Borgias  P.  Nicolao  Lanoio  S.  J.  collegii  oenipontani  rectori 
misit  una  cum  *litteris  Roma  21.  Maii  1568  datis,  per  quas  eidem  mandabat,  ut 
archiduci  et  reginis  epistulas  illas  traderet;  „si  presupone  che  gia  hauera  mostrato 
alle  serenissime  Regine,  quello  che  fii  scritto  al  P.  Canisio,  et  lui  mando  la  copia  a 
V.  R.  doue  se  li  offeriscono  li  suoi  confessori"  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  143''). 

Reginis  haec  placebant;  sic  enim  Borgias  Lanoio  Roma  6.  lulii  1568  *scripsit: 
,Ci  siamo  rallegrati  che  la  risposta  alle  Serenissime  Regine,  li  sia  stata  grata,  et 
anche  il  modo  della  fundatione  che  si  accennaua  in  Hala,  starerao  a  uedere  la  riu- 
scita"  (ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  160^^). 

Res  halenses,  quod  ad  reginas  quidem  attinet,  proximis  annis  prospere  suc- 
cesserunt.  Ita  factum  est ,  ut  cardinalis  loannes  Franciscus  Commendomis  Hala 
6.  Septembris  1571  Romam  ad  cardinalem  Hieronymum  Rusticutium  (Rusticucci) 
referret:  „Qui  ho  visitato  le  serenissime  principesse  Madalena  et  Helena,  le  quali 
nel  monastero,  che  s'  hanno  edificato,  vivono  sotto  il  governo  de'  Jesuiti  una  santis- 
sima  et  religiosissima  vita,  et  sono  la  salute  di  questa  terra,  la  qual  essendo  tutta 
guasta  da  predicatori  heretici,  che  ha  havuti  per  il  passato,  hora  si  va  ogni  giorno 
reducendo,  et  per  1'  esempio  di  queste  serenissime  signore,  et  per  la  diligenza  et 
predicationi  de' Jesuiti"  (ex  apographo  saeculo  fere  XVIII.  scripto;  Cod.  londin. 
,Eg.  1078"  p.  1218—1219). 

986  sive  oen.  (14).      11.  lannarii  1569. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis.     Germ.  67  f.  205. 

S.  Franciscus  Borgias  2^)'Ci^positus  gencralis  P.  Lanoium  rectorem  oenipontanum 
ad  Canisium  provincialem  remittit  in  negotiis  ad  archiducem,  reginas  etc.  spectantihus. 
Archidux  ad  contuhernium  iuvenum  Oeniponte  condendum  non  est  urgendus,  si  Socie- 
tati  illud  erit  regendum.  Lanoius,  quae  de  variis  rehus  comtnendavit,  cum  Canisio 
et  Hoffaeo  tractahit.     Canisius  etiam  103  „admonitiones"  illas  leget. 

P.  loannes  de  Polanco  secretarius  Societatis  lesu  mandatu  S.  Francisci  Borgiae 
praepositi  generalis  Roma  11.  lanuarii  1569  ad  P.  Nicolaum  Lanoium  collegii  oeni- 
l>ontani  rectorem  litteras  dedit,  quihus  eum  monehat: 

Circa  quello  che  si  haueua  de  dir  all'  Arciduca  intorno  alla  richiesta  sua  per 
le  Regine  sue  sorelle  ',  non  accadera  altra  risposta,  se  non  che  il  medesimo  Padre 
Canisio,  dira  quel  che  si  deue  fare,  et  forsa  anche  il  Padre  Viceprouinciale  ^  ne  hauera 
qualche  instruttione  .  .  .  Del  Padre  Klesselio,  mi  rimetto  ali  ricordi  che  porta  il  Padre 
Canisio '.  Le  difficulta  sopra  le  schole,  si  potranno  trattare  col  Padre  Viceprouinciale, 
et  aiutara  anche  il  P.  Prouincial  Canisio,  et  se  a  loro  paressi  quel  che  V.  R.  acenna 
del  ridur  le  schole  a  manco  numero  tuttauia  si  dara  auiso  a  nostro  Padre  prima 
che  si  facci  mutatione. ... 

Se  il  fare  casa  per  scholari  s'  intende,  pigliando  la  Compagnia  1'  assunto,  di 
gouernarli  al  modo  del  collegio  germanico  etc.  non  credo  N.  Padre  disposto  ad  ac- 
cettarlo,  et  di  qua  seguita  che  non  conuerrebbe  soUicitar  il  Serenissimo  Arciduca, 
per  far  tal  opera,  benche  si  forestieri  potessino  pigliar  tal  cura  domestica,  sarebbe 
una  bona  commodita  per  le  schole  *. 


*  Ferdinandus  II.  archidux  petierat,  ut  Halae  in  piarum  feminarum  collegio  a 
Magdalena  et  Helena  reginis  instituendo  Socii  confessarios  et  contionatores  ipsarum 
agerent,  et  ut  Societas  domum  admitteret,  quam  eaedem  reginae  Sociis  ibidem  con- 
dere  volebant;  v.  supra  p.  260  262  277. 

2  Paulus  Hoffaeus.  »  Vide  supra  p.  232  233. 

*  Collegium  oenipontanum  a.  1566discipuloshabuerat  120(Lef7merl.c.  II  60 — 61). 


620  Mon.  987—988  sive  oen.  (15)— (16).    1569  —  lun.  1571. 

Alcuni  ricordi  che  da  V.  R.  como  quello  dele  case,  di  probatione,  in  Germania, 
nettar  la  Prouincia  di  persone  che  non  sono  al  proposito  per  nostro  instituto  ne 
tengono  animo  di  perseuerare,  del  modo  di  trattar  li  fratelli,  nel  uitto  et  uestito, 
del  guardar  la  cbarita  con  li  altri  coUegij,  dell'  aiutarsi  delli  medesimi  artificij  in 
diuersi  Collegij,  cbe  insegnassino  ancbe  ad  altri  nostri,  et  dell'  essercitar  li  nouitij 
nel  predicar  etc.  V.  R.  lo  tratti  con  li  doi  detti  padri  ^,  percbe  come  cose  apperte- 
nenti  al  ben  universale  sara  giusto  pensino  in  quelle  si  ben  in  parte  habbino  comin- 
ciato  a  prouuedere. 

Circa  le  cento  et  tre  admonitioni  .  etc.  in  uero  non  sono  pocbe,  sara  bene  le* 
ueda  il  Padre  Canisio  et  se  li  parera  spediente  cbe  ancbe  le  ^  mandi  a  Roma  ^  Quanto 
ad  altre  cose  del'  autor  dele  admonitioni  dica  V.  R.  quel  cbe  sente  al  Padre  Canisio, 
et  potra  prouedere  quel  cbe  in  Domino  giudicara  spediente. 

087  sive  oen.  (15).      1569—1570. 

Ex  litterarum  Borgiae  apographo  eodem  tempore  scripto,  quod  est  in  Germ.  70 
f.  84:^,  et  ex  Hoffaei  autographo,  quod  est  in  Germ.  Ep.  coU.  I  f.  ^^^*'. 

Canisii  de  2  Sociis  ad  vota  admittendis  sententia. 

Franciscus  Borgias  p7'aepositus  generalis  P.  Faulo  Hoffaeo  provinciali  13.  No- 
vembris  1569  scripsit:  Quanto  all' acetare  il  P.  Paulo  Hetzcoueo  alla  professione  de 
tre  uoti,  io  mi  rimetto  al  parer  de  V.  R.  quando  haura  inteso  quello  de  suoi  Con- 
sultori  et  spetialmente  del  Padre  Pietro  Canisio.  Ho  ben  molto  caro  che  lui  si 
diporti  come  conuiene^. 

Hoffaeus  Monachio  1.  Augusti  1571  P.  Hieronymo  Natali  Societatis  vicario  ge- 
nerali  scripsit:  Emisit  P.  Georgius  Crispus  Oeniponti  professionem  3.  votorum,  quara 
illi  P.  Canisius  ante  biennium  impetrauit:  exemplum  mittam  postea. 

988  sive  oeii.  (16).      A  m.  Decembri  1570  ad  luniam  1571. 

Ex  epistulis  autograpbis  PP.  Hoffaei  et  Blyssemii,  quae  sunt  in  G.  Ep.  XI 
f.  278"  et  G.  Ep.  coll.  I  f.  157  195"  205^^  21  ^  282''  372%  et  ex  epistularum  Borgiae 
apographis  eodem  tempore  scriptis,  quae  sunt  in  Germ.  70  f.  147*  164"  165''  l^^'' 
172=^  173"  176".     Duabus  ex  bis  Hoffaei  epistulis  usus  est  KriJss,  Can.  187. 

Variis  duhitationibus  difficultatibusque  sublatis  inter  Franciscum  Borgiam  ge- 
neralem,  Hoffaeum  provincialeni,  Canisium,  Ferdinandum  archiducem  tandem  con- 
venit,  ut  Canisius  Oeniponte  archiducis  contionatorem  agat.  Co>isilium  Canisium 
superintendentem  collegiorum  oenipontani  et  halensis  constituendi  primum  proponitur, 
deinde  relinquitur.  Canisium  in  scriptionem  quoque,  archiduce  opem  praestante,  in- 
cumbere  posse.  Deliberatur  de  eo  „sc7'iptoribus"  adiungendo,  provinciali  faciendo, 
contionatore  augustano  instituendo.  Magdalenae  rcginae  timores  de  Canisio.  Varia  de 
PP.  Kleselio,  Lanoio,  Leubenstainio,  Hollero,  Eoseffio. 

P.  Paulus  Hoffaeus  provincialis  Germaniae  superioris  Monachio  22.  Decembris 
1570  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  sic  monuit  de  P.  loanne  Mer- 
quitio  (cf.  supra  p.  577),  quem  Ferdinandus  H.  archidux  Oeniponte  coram  se  con- 
tionari  cupiebat,  de  PP.  Gerardo  Pastelio  et  loanne  Rabensteln  rectoribus  oenipontano 
et  halensi,  de  P.  Henrico  Arboreo  vicerectore  ingolstadiensi :  Arcbidux  . . .  urget . . ., 
vt  habeat  P.  Marquitium  ad  Pascha.   Hoc  scio  si  daremus  illi  R.  P.  Canisium  contentis- 

a)  la  ap.        b)  li  ap. 


'  Canisio  et  Hoffaeo. 

^  Dubium  esse  vix  potest,  quin  Lanoius  ipse  admonitiones  hasce  conscripserit. 

^  Magdalenae  et  Helenae  reginarum  is  erat  confessarius.  In  *  Catalogo  col- 
legii  oenipontani  a.  1565  (1.  lanuarii,  ut  videtur)  a  P.  loamie  Dyrsio  collegii  rectore 
scripto  baec  sunt:  „Paulus  Hezcoueus",  28  annos  natus,  „diu  docuit  paruulos  in  ultimis 
classibus  .  .  .  Donum  concionandi  babet  et  regendi.  prudens  et  pius.  Doctus  satis 
et  ad  studia  aptus"  (G.  C.  67  p.  274). 


Mon.  988  sive  oen.  (16).    A  m.  Decembri  1570  ad  lunium  1571.  621 

simus  foret:  et  rogo  P.  V.  vt  in  hoc  consentiat  cum  primum  opus  centuriale  absoluerit 
P.  Canisius,  qui  vehementer  Archiduci  multis  in  rebus  prodesse  poterit,  vt  bonus 
Princeps  tot  fluctibus  obiectus  cum  suis  prouintijs  conseruetur  .  hoc  humiliter  peto 
a  P.  V.  Sic  R.  P.  Canisius  Oenipontanum  et  Halensem  Rectorem  ^  iuuare  et  consolari 
poterit,  P.  vero  Lanoyus  Jngolstadianum  qui  auxilio  eget  facta  hac  studiorum  mu- 
tatione,  et  scio  id  R.  P.  Lanoyo  valde  placiturum, 

Cum  autem  eo  ipso  anno  Ferdinando ,  contionatorem  vehenienter  petenti, 
P.  Alexander  Holler  (cf.  Can.  II  596')  ex  Societafis  provincia  austriaca  datus  esset 
contionator  (Cod.  „Hist.  coll.  Oen."  p.  7.  Kross,  Can.  187),  Borgias  Hoffaeo  Rotna 
29.  lanuarii  1571  respondit:  Come  1' Archiduca  si  contenta  per  quest'  Jnuernata  del 
P.  Alessandro  cosi  potrebbe  esser  si  contentasse  per  1'  auuenire  pigliando  alla  gior- 
nata  piu  affezione  alle  sua  uirtii,  et  buone  qualita,  ma  il  dissegno  che  V.  R.  fa  del 
P.  Pietro  Canisio  il  qual  oltra  del  predicar  all'  Archiduca  potesse  aiutar  li  Collegij 
d'  Jspruc,  et  Hala  mi  pareria  conueniente  potendosi  metter  in  essecutione  il  che  dico 
parte  per  1'  occupatione  del  stampar  il  suo  Jibro,  parte,  perche  in  Augusta  intendo 
ha  dato  uno  delli  Signori  Fuccari  X.  m.  fiorini  per  comprar  entrata  per  il  Collegio  ^ 
et  si  puo  sperar,  che  andara  inanzi  la  fondatione  et  potrebbe  esser  che  a  V.  R.  paresse 
espediente.  che  detto  P.  Canisio  predicasse  a  Santo  Mauritio  ^  Ben  mi  pare,  che 
in  un  loco,  o,  in  un'  altro  sia  bene,  che  predichi  detto  Padre  non  ostante  1'  occupa- 
tione  dil  scriuere,  perche  oltra  'I  frutto  de  prossimi  la  uarieta  delle  attioni  le  potra 
giouar  per  la  sanita  sua.  Questo  dissegno  tutto  del  P.  Canisio  V.  R.  lo  tenga  se- 
creto,  et  non  lo  dica  al  detto  Padre  ma  mi  scriua  il  suo  parer.  Hae  litterae  nondum 
Hoffaeo  traditae  erant,  cum  hic  de  P.  Antonio  Kleselio,  qui  Oeniponte  Ferdinandi  II. 
contionator  usque  ad  apostasiam  suam  fuerat,  ex  hac  autem  iam  Pragae  ad  ecclesiam  red- 
ierat  (v.suprap.360),  P.  Hieronymo Natali  Borgiae  „assistenti"  Monachio  14.  Februarii 
1571  scripsit:  Vtinam  Antonius  redeat  et  extra  Societatem  Archiducalem  cathedram 
recipiat,  nunquam  enim  hactenus  haereticam  cathedram  ascendit.  .  .  .  An  autem  R.  P. 
Canisius  ei  offerri  debeat  expecto  :  posset  nihilominus  theologos  contra  haereticos  iu- 
uare  *  etsi  non  tam  commode,  sed  si  theologorum  causa  procedat,  malim  potius  vocari 
P.  Marquitium  si  non  conueniat  vt  P.  Antonius  Kleselius  ad  conciones  illas  redeat. 
Borgiae  aiitem  litteris,  qnas  modo  posui,  acceptis,  Hoffaeus  eidem  Augusta  3.  Martii 
1571  respondit:  Archiduci  audio  valde  placere  P.  Alexandrum^  Deus  benedictus  :  sed 
tamen  quia  dixit^  in  illo  tempore  velle  se  vt'>  P.  Joannes®  Oenipontum  veniat  etiamsi 
olmutium'^  sit  forte  rediturus,  vt<=  non  frustra  tam  serio  dixerit  velle  se*!  hunc  et  non 
alium  etc.  restat  vt  etiam  haec  tentatio  suauiter  eliminetur  si  fieri  poterit.  Jtaque  nil 
nunc  dico  an  R.  P.  Canisius  Oeniponti  concionari  debeat  quem  malim  vnum  ex  theologis 
scriptoribus  aut  Prouintialem  esse  :  Nam  vt  Augustae  in  S.  Mauritio  concionetur 
opus  non  est,  nec  enim  ipsum  nec  alium  petunt  Dominj  Fuggeri  hoc  tempore,  quos 

a)   Tria  vv.  sqq.  ah  Hoff.  in  niarrfiiie  addita  siint.         b)  Hoc  v.  ab  H.  supra  versum  scriptiim  est. 
c)  Seqiiitur  ita,  ab  H.  obliit.        d)  Ita  H.  correxit  ex  velle  vt  vt. 


'  De  P.  Pastelio  novo  rectore  oenipontano  Hoffaeus  Oeniponte  12.  Octobris 
1569  Borgiae  *rettulerat:  „Egregie  se  exercet  et  in  catechizando,  et  S.  Thoma  prae- 
legendo  atque  in  gubernando  collegio  in  quo  habet  non  paucos  eosque  modestissimos 
fratres"   (autogr.;  G.  Ep.  X  f.  129^). 

2  loannes  Fugger  ?  Cf.  supra  p.  248.  Hieronymus  Fugger  (frater  loannis  [II.] 
etMarci  [III.])?  Hoffaeus  Monachio  12.  Septembris  1573  Everardo  Mercuriano  prae- 
posito  generali  de  Hieronymo  paulo  ante  mortuo  *scripsit:  ,Hactenus  et  ut  speramus 
deinceps  quotannis  nobis  reliquit  eleemosinam  700  florenorum"  (ex  autogr. ;  Germ.  153 
f.  203  204). 

3  De  hac  ecclesia  aedibus  fuggericis  vicina  et  de  Fuggerorum  in  eam  patro- 
natu  V.  supra  p.  226 — 227. 

*  Hoff^aeus  sperabat  fore,  ut  aliqui  ex  provinciae  suae  Sociis  constituerentur 
^scriptores" ;  v.  supra  p.  417.  *  Holler.  *  Merquitius. 

'  In  coUegium  olomutiense  (Olmiitz  in  Moravia). 


622  Mon.  988  sive  oen.  (16).    A  m.  Decembri  1570  ad  lunium  1571. 

intelligo  esse  ad  fundationem  paratos,  sed  locus  liber  adhuc  deest.  Ad  haec  Borgias 
Uoffaeo  Roma  7.  Aprilis  1571  rescripsit:  Del  poter  offerir  il  P.  Canisio  al  Serenissimo 
Archiduca  rai  rimetto  a  .V.  Reuerenza  perche  mi  par  bene  accio  torni  il  P.  Alessandro 
in  Austria.  Et  aliquanto  infra :  Quel  che  di  sopra  ho  detto  di  offerire  il  P.  Ca- 
nisio  al  Serenissirao  Archiduca,  si  intenda  che  si  ha  di  fare  suauemente  trattando- 
lo  priraa  con  esso  Padre  Pietro  Canisio,  et  contentandosi  di  quello,  et  quando  hauessi 
ragioni  che  lo  mouessino  ad  escusarsi,  non  uenendo  lui,  si  potra  offerire  il  P.  Gre- 
gorio '  al  Arciduca,  et  potra  il  P.  Canisio  in  suo  luoco  fermarsi  in  Augusta  per 
predicare  .etc.  .  .  .  Per  Jngolstadio  saria  ben  al  proposito  un  Padre  maturo  et  pru- 
dente,  qual  V.  R.  lo  ricercha,  et  cosi  mi  e  occorso,  sarebbe  al  proposito  il  P.  Dottor 
Lanoy,  facendolo  superintendente  di  quel  coUegio  alquale  ha  mostrato  qualche  parti- 
colare  inclinatione,  et  non  patirebbero  detrimento  li  collegij  de  Jspruch  et  Hala,  se 
il  P.  Pietro  Canisio  pigliassi  1'  assunto  di  predicare  al  Serenissimo  Arciduca,  perche 
insieme  potrebbe  hauer  superintendentia  nelli  doi  detti  coUegij,  et  V.  R.  tanto  piii 
saria  spedito  per  1'  officio  suo.  Attamen  ea  quoque  quae  Hoffaeus  14.  Februarii 
Natali  de  Kleselio  proposuerat  (v.  supra  p.  621),  Borgiae  placuisse  videntur;  die 
enim  21.  Aprilis  1571  Hoffaeo  scripsit:  Kleselium  haeresim  ahiurasse  et  fidei  pro- 
fessionem  fecissc  tanta  cum  pietatis  significatione,  ut  omnes  gaudio  afficerentur ;  si 
igitur  archidux,  ut  ille  denuo  in  aula  sua  contionaretur,  peteret,  id  concedi  posse; 
eius  rei  causa  se  ad  P.  Henricum  Blijssemium  coUegii  pragensis  rectorem  ita  scribi 
iussisse:  Optare  praepositum  generalem,  ut  Kleselius  ad  Hoffaeum  veniret,  Societati 
satisfaceret,  rotis  religiosis  solveretur ;  quodsi  archiducis  contionator  fieret,  eo  facilius 
P.  HoUerum  eo  officio  liberari  posse.  Respondit  Borgiae  Blgssemius  Praga  13.  Maii 
1571:  Vltimas  R.  P.  V.  literas  21  ApriHs  datas  accepi,  quibus  scribitur,  vt  P.  An- 
thonius  Kleselius  dirigatur  Oenepontum,  vt  vbi  foedo  lapsu  multos  scandalizauerat, 
illic  verum  et  euidens  conuersionis  suae  testimonium  dare  possit,  non  solum  scriptis, 
sed  etiara  verbo  et  exemplo  ad  spiritualem  multorura  aedificationera.  Jtaque  prirao 
quoque  tempore  hanc  R.  P.  V.  sententiam  ei  significabo,  nec  diffido,  quin  eani  sit 
libenter  ac  prompte  sequuturus  .  .  .  Hactenus  post  conuersionem,  fuit  in  patria^  et 
in  Monasterio  Catholico,  parochj  vicem  per  omnia  sustinuit  .  .  .  Nondura  absokiit 
libellum  germanicum,  quera  de  conuersionis  suae  causis  conscribit.  Quera  etiam  vbi 
absoluerit,  facilius  P.  Canisius  in  Bauaria  corrigere  ac  praelo  committere  poterit  ad 
germanorura  aedificationera.  Borgias  autem  Hoffaeo  iterum  negotium  hoc  commendavit, 
Roma  19.  Maii  1571  scribens:  Di  Austria  fanno  grande  instanza  per  rihauer  il 
P.  Alessandro  tauto,  che  non  credo  si  potrii  far  di  raeno  di  renderglielo,  et  il 
P.  Martino  non  pare  supplira  per  il  bisogno  loro  della  casa  di  probatione  et  pre- 
dicare  ^  procuri  V.  R.  adunque  horsia  conla  uenuta  del  P.  Cleselio  hor  del  P.  Canisio 
sparagnar  questo  P.  Alessandro.  Deinde  26.  Maii  1571  Borgias  Hoffaeum  rursus 
monuit,  ut  HuUerum  in  Austriam  remitteret.  Aliquot  tamen  hebdomadis  post  paulo 
aliter  sensit ;  Roma  enim  13.  lunii  1571  Hoffaeo  scripsit:  Poi  che '1  Serenissirao  Arci- 
duca  Ferdinando  non  uuole  lasciare  per  adesso  il  P.  Alessandro,  mi  par  bene,  che 
'I  P.  Martino  uada  in  suo  loco  alla  Prouincia  d'  Austria,  et  non  si  dia  questa  oc- 
cupatione  di  predicar  al  detto  Arciduca  al  P.  Pietro  Canisio,  ma  se  '1  Cleseh'o  fosse 
accettato  da  S.  A.  per  Predicatore,  in  raodo  che  se  gli  potesse  leuar  di  niano  il 
P.  Alessandro  conuerrebbe  all' hora  riraandarlo,  et  rihauer  il  P.  Martino.  Quod  autem 
ad  Kleselium  attinet,  hic  postea  quidem  in  archiducis  gratiam  rediit  adeo,  ut  eius 
confessarius  esset  (Hirn  l.  c.  I  242'  347;  II  518) ;  hoc  vero  tempore  consilium  eum 
in  sacrum  suggestum  aulae  oenipontanae  reducendi  irritum  factum  est.     Attamen  de 


1  Gregoriura  Roseffiura  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionatorera. 

*  Ex  Liebenthal  Silesiae  oppido  ortus  erat  {Can.  IV  21*). 

3  P.  Martinura  Leubenstain  significari  intellegitur  ex  Hoffaei  *  litteris  Oeniponte 
9.  lulii  1571  datis  (autogr.;  G.  Ep.  coll.  I  f.  363).  P.  Alexander  Holler  in  collegio 
pragensi  magister  noviciorum  et  contionator  fuerat  {Al.  Kross  S.  J.,  Geschichte  der 
bohmischen  Provinz  der  Gesellschaft  Jesu  I,  Wien  1910,  137  296). 


Mon.  989  sive  oen.  (17).    A  25.  lunii  ad  16.  Augusti  1571.  623 

Canisio  Hoffaeus  laetiora  tiuntiare  poterat.  Cum  enim  Augusta  12.  Maii  1571  Borgiae 
scripsisset:  P.  Canisio  crux  foret  Arcbiduci  concionari,  ad  eundefn  rettulit  Aiigusta 
8.  lunii  1571:  Quod  P.  V.  vrget  toties  vt  P.  Alexander  in  Austriam  redeat,  et  vt 
Archiduci  offeratur  vel  P.  Gregorius  vel  P.  Canisius,  visum  quidem  est  meis  patribus 
vt  P.  Gregorius  Augustae  relinquatur,  et  P.  Canisius  Oenipontura  se  conferat,  qui 
etiam  ad  hoc  paratum  sese  ofFert,  et  tametsi  ego  ex  necessitate  virtutem  facere 
debeam,  duo  tamen  magna  hic  incommoda  incidunt,  alterum  quod  P.  Canisius  non 
poterit  adesse  ijs  qui  contra  haereticos  scribent,  de  quibus  ego  nondum  spem  abiecj. 
Alterum  quod  non  poterit  suum  Prouintialatum  repetere  sine  offensione  forte  Prin- 
cipis.  Et  cum  Princeps  iam  sibi  confirmauerit  P.  Alexandrum,  dubito  an  P.  Canisium 
amplius  volet:  ibo%  et  animum  eius  disponere  conabor.  Et  Oenijjonte  17.  lunii  1571: 
Egi  cum  Archiduce  vt  P.  Canisium  acciperet  et  P.  Alexandrum  in  Austriam  remitti 
pateretur :  annuit,  licet  multis  praesertim  Reginae  et  Cancellario '  hoc  displiceat, 
quod  existimant  populo  minime  satisfactum  iri  :  sed  hoc  euentus  docebit.  .  .  .  Poterit 
P.  Canisius  hic  etiam  scribere,  et  iuuabit  illum  Princeps,  vtj  poUicitus  est :  simul 
etiam  P.  Antonium  Guisanum  secum  vt''  adduceret  ordinauj,  qui  ei  in  scribendo 
socius  est.  Non  feret  autem  Regina  P.  Canisium  Superintendentem^;  cuius  ad- 
uentum  timet,  etsi  libenter  videat  vt  Domino  Fratri  sit  concionaturus,  quem  tamen 
populo  non  existimat  etiam  gratum  fore.  Scripsi  autem  ante  mihi  non  videri  nec 
meis  consiliarijs  vt  bonus  Pater  propter  curam  Superintendentiae  multis  se  exosum 
faciat,  sibique  alijsque  niultas  molestias  pariat.   P.  Vestra  ordinet  quae  volet. 

989  sive  oeii.  (11').      A  25.  Iniiii  ad  16.  Angusti  1571. 

Ex  Hoffaei  autographis,  quae  sunt  in  G.  Ep.  colh  I  245*  294^  363  873—374 
392%  et  ex  litterarum  Natalis  apographo  eodem  tempore  scripto,  quod  est  in  Gerra.  71 
f.  5^.     Una  ex  Hoffaei  epistulis  usus  est  Kross,  Can.  187. 

Canisius  Oenipontem  advenit,  levi  morbo  ex  festinatione  implicitus.  Simul  ad- 
fertur  lihrorum  copia,  1500  pondo  lihras.  Pridie  qiiam  Canisius  primam  contionem 
coram  archiduce  hahere  velit,  hiiic  rei  per  litteras  romanas  mora  quaedam  difficul- 
tasque  affertur.  Qua  per  Hoffaeum  provincialem  (qui  Canisium  Austriacis  dare 
paratus  est)  suhlatu  Canisius  muntts  auspicatur. 

P.  Paulus  Hoffaeus  Germaniae  superioris  praepositus  provincialis  Hala  26.  lunii 
1571  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  de  Canisio  Dilinga  Oenipontem  ar- 
cessito  (v.  supra  p.  443)  scripsit:  P.  Canisius  iara  Oeniponti  est  et  Archiducis' 
concionator  erit,  sed  cauendum  videtur  ne  tam  cito  vt  alij  concionatores  inde  aufe- 
ratur,  ne  tot  mutationibus  Princeps  tentetur,  qui  est  formidabilis.  Denuo  repeto  nec 
mihi  nec  alijs  nec  ipsimet  P.  Canisio  probari  vt  sit  horum  duorum  Collegiorum 
superintendens. 

Verum  sub  d.  7.  lulii  Hoffaeo  allatae  sunt  litt(rae  Borgiae,  quibus  mandahatur, 
ut  P.  Alexander  Holler  archiduci  contionari  pergeret,  P.  Martinus  Leubenstain  pro 
Hollero  in  provinciam  Sociefatis  austriacam  mitteretur,  Canisius  contionando,  ad  tempus 
saltem,  sujjersederet  (v.  supra  p.  622).  Hoffaeus  Oeniponte  8.  lulii  1571  Borgiae  scripsit: 
Jam  Archidux  acceptauit  R.  P.  Canisium  et  cum  bono  viatico  dimisit  P.  Aiexandrura, 
Jam  vbique  hoc  notum  est,  omnibus  amicis  valedictum  est,  P.  Canisio  plaerique 
gratulati  sunt,  et  sibiipsi  gratulatur  Princeps  de  P.  Canisio,  qui  tamen  nondum 
concionatus  est  ob  indispositionem,  sed  eius  loco  P.  Alexander,  qui  iccirco  iussus 
est  a  me  Halae  in  itinere  haerere  donec''  P.  Canisius  rectius  valeret;  sed  sic  nunc 

a)  Ita  Hoff.  ipse  eorrexit  ex  eo.  b)  Hoc  v.  ah  H.  supra  version  scriptum  est.  c)  Sequitur 

viderem,  ohliit. 


^  Magdalenae  Ferdinandi  11.  sorori   et   Christophoro  Klockhler   cancellario  „re- 
giminis"   Austriae  superioris. 


2  Collegiorum  oenipontani  et  halensis;  cf.  supra  p.  56. 
*  Ferdinandi  II. 


624  Mon.  989  sive  oen.  (17).    A  25.  lunii  ad  16.  Augusti  1571. 

Dei  gratia  valet,  vt  cras  concionari  velit  prima  vice  '.  Et  ecce  adsunt  literae  P.  V. 
quae  vetant  hanc  permutationem,  quae  toties  ante  ex  vrbe  probata  fuit  licet  a  me 
hucusque  extracta  a  festo  Paschatis^  Nunc  quid  ego  faciam?  Misso  equo  hoc 
vespere  reuocabo  P.  Alexandrum  Hala  vbi  nauigium  Viennam  versus  expectat,  dabo 
operam  vt  Princeps  aegre  non  ferat  si  P.  Alexander  per  hos  caniculai-es  concionetur 
quasi  P.  Canisius  interea  in  quiete  huic  aeri  assuescere  debeat  .  si  hoc  Principi  pro- 
babitur,  bene  habet,  si  non  probabitur  sed  intelligat  P.  Canisium  pro  valetudine  bene 
concionari  posse,  sane  tum  mihi  difficile  erit  nouam  tragoediam  cum  isto  formidabili 
Principe  de'nuo  excitare,  sed  faciam  quod  voluerit.  Jtaque  P.  V.  citissime  respondeat 
quid  fieri  debeat.  Res  ita  habet:  Re  in  vtramque  partem  a  me  prolixe  disputata 
visum  fuit  meis  consiliarijs  et  Patribus  Augustanis^^  et  mihi,  vt  P.  Martinus  nullo 
modo  in  Austriam  mitti  deberet,  quod  ipse  huic  Prouintiae  multo  magis  prodesse 
posset  quam  P.  Alexander  multas  ob  causas,  et  quod  Austriacis  P.  Martinus  tam 
gratus  futurus  non  esset  quam  P.  Alexander,  sed  vt  iuxta  vohmtatem  P.  Vestrae 
(cuius  litteras  dictis  Patribus  ostendi)  P.  Canisius  Principi  ofl^erretur,  qui  praeter 
conciones  etiam  haec  duo  collegia  sua  praesentia  et  consilijs  iuuaret,  sicque  vtrique 
Prouintiae  valde  satisfactum  iri  atque  etiam  P.  Vestrae  et  Principi,  quod  consilium 
P.  Canisius  libens  acceptauit.  Jtaque  ne  nimia  mea  mora  nimium  grauarem  nostros 
Austriacos,  percurri  Oenipontum,  rem  apud  Principem  confeci,  qui  Canisium  statim 
vocari  iussit,  quj  aduenit,  et  simul  aduecta''  sunt  tria  magna  vasa  librorum  quae 
dicuntur  ponderare  15.  centenarios,  iamque  ahquousque  discessit  P.  Alexander.  Haec 
suggero :  Ego  haec  in  secreto  seruo,  nulli  quicquam  ne  P.  Canisio  quidem  dixi :  Si 
P.  Canisius  pergat  indispositus  esse,  res  erit  expedita.  Si  autem  firmiore  erit  vale- 
tudine  (nimio  cursu  in  itinere  se  fatigauit,  accessit  etiam  nouus  aer)  vti  iam  esse 
coepit  haereo  quid  eligam'.  Habenda  est  ratio  istius  Principis,  cum  quo  periculose 
pugnatur,  ac  cuj  P.  Canisius  multum  prodesse  poterit  misero :  omnibus  consideratis 
nuUo  modo  perdere  vehm  P.  Martinum,  hic  enim  si  maneat,  potero  ni  fallor  parua 
facta  alicubi  mutatione  habere  Rectorem  Jngolstadij,  de  quo  ahus  scribam  copiosius. 
Si  autem  P.  Canisius  hic  maneat,  vtile  quidem  hoc  erit  Principi  et  vtrique  Collegio, 
sed  hoc  tamen  incommode  accideret,  si  ahcubi  constituendum  esset  collegium  ahquod 
scriptorum  contra  haereticos,  quamuis  hoc  incommodum  fortasse  P.  V.  non  magnum 
videbitur.  Timendum  etiam  est  ne  Princeps  ob  tam  varias  frequentesque  mutationes 
sic  tandem  exacerbetur  vt  nihil  nobis  amphus  fidere  velit  etc.  V.  P.  cito  statuat, 
et  citissime  quaeso  rescribat  :  ego  interim  conabor  quibus  modis  potero  profectionem 
P.  Alexandrj  impedire  :  sed  vnum  hoc  rogo  vt  P.  Vestra  Austriaco  Prouintialj  *  me 
ob  hanc  iustam  moram  excuset ''.  En  nunc  mittit  Princeps  et  quaerit,  an  non  P.  Ca- 
nisius  cras  concionabitur  :  cui  respondi  quod  non,  si  placeat,  donec  habeat  firmiorem 
valetudinem. 

Haec  Hoffaeiis  iii  ipsa  epistula  dixit ;  deinde  in  foUo  separato  addidit  Jioc: 
Postscriptum.  Reuerende  Pater.  Cum  toties  ad  me  isthinc  scriptum  sit  vt  P.  Ca- 
nisium  darem  Archiducj,  idque  iam  nomine  P.  V.  factum  sit,  et  bonus  P.  Alexander 
bis  iam  dimissus  fuerit  et  valedixerit,  et  nunc  bis®  reuocatus  sit,  ac  pene  has  mu- 
tationes  nauseare  et  in  suam  Prouintiam  desiderare  incipiat,  veni  in  hanc  sententiam 
vt  loco  P.  Canisij  semel  atque  iterum  adhuc  concionetur.  Tum  si  P.  Canisius  fidat 
suae  valetudini,  sique  mihi  aliud  quam  nunc  in  mentem  non  venerit,  re  Domino 
commendata  dimittam  P.  Alexandrum.  Si  autem  P.  Canisius  valetudini  suae  in  mon- 
tibus  timeat,  retinebo  P.  Alexandrum,   sed    tunc  opto   magis  vt  P.  Martinus  Leben- 

a)  Dho  vv.  sqq.  ab  H.  supra  versiim  scrijHa  sunt.  b)  aduecti  autoj/r.  c)  Quae  sequuntur,  usque 
ad  misero  incL,  ah  H.  in  margine  addita  sunt.  d)  Quae  sequuntur,  usque  ad  firmiorem  valetudinem 
incl.,   ah  H.  in  margine  addita  suni.        e)  Jta  H.  correxit  ex  tertio. 


^  Contionari  volebat,   puto,    8.  luhi,    quae  erat  Dominica  V.  post  Pentecosten. 
Quare  censeo,  Hoffaeum  has  litteras  7.  luhi  incohasse,  8.  lulii  absolvisse. 
'^  A  d.  15.  Aprihs. 
^  Gregorio  Roseffio,  Wendelino  Volck.  *■  Laurentio  Magio. 


Mon.  990  sive  oen.  (18).    A  1.  lulii  ad  22.  Decembris  1571.  625 

stein  iu  mea  Prouintia  maneat,  et  potius  P.  Canisius  in  Austriam  loco  P.  Alexandri 

mittatur  :  nam  P.  Martinus  nostris  necessitatibus  magis  vsui  erit  et  de  hoc  expecto 

responsum  R.  V.  non   enim   possum    iudicare    quod   expediat   P,  Martinum    ex   pro- 

uintia  dimittere  qui  nos  in  tam  multis  rebus  iuuare  potest,  et  denuo  repeto,  P.  Ca- 

nisium  potius  in  Austriam  esse  mittendum.    Postridie  autem  eiiis  diei  (9.  Iidii  1571) 

Hoffaeus  iterum  Borgiae  scripsit:   Sciat  P.  V.  quod    sine    magno    grauamine    carere 

non  potero  P.  Martino  Lebenstein,  cum  enim  necesse  sit   prospicere  CoUegio  Jngol- 

stadiano  de  Rectore,    cumque   fortasse   necessitas   coget   aliam    inire   rationem  circa 

gubernationem  CoUegij  oenipotani  vti  ex  parte  referre  poterit  P.  Lanoyus  S  et  cum 

ego  meae  Prouintiae  curam  habere  debeam,  aliter  quam  ante  attendere  volo,  neque 

curabo  quorundam  tentationes,  quamobrem  velim  vt  necessariae  personae  mihi  relin- 

querentur,  et  vt  ego  meis  necessitatibus  libere  succurrere   possim  quod   tamen  fieri 

non   poterit   sine  P.  Martino.     Verum   finita   visitatione   scribam   isthuc   quid   facto 

opus  videatur,    auditis  his   patribus.     Jtaque   repeto  quod   heri   scripsi,    nimirum  si 

Patrj  Alexandro  hic  haerendum  sit,  vt  mihi  P.  Martinus  non  auferatur  in  Austriam, 

sed   potius  P.  Petrus  Canisius   quo    ego   minus    vti   possum   ad   necessitatem   huius 

prouintiae   quam  P.  Martino,    eritque   gratior  Austriacis   quam  P.  Martinus:   et  ex- 

pediret   tandem   plures    ob    causas  vt  duo   patres  Canisij  separarentur.     Mea  tamen 

potior  sententia  haec  est  vt  si  P.  Canisius  hic  satis  bene  se  valiturum  speret,  con- 

cionetur  Archiducj,  et  cito  redeat  in  Austriam  P.  Alexander,    Res  tandem  ex  Hoffaei 

sententia  successit:  P.  Hieronymus  Natalis  Societatis  vicarius  generalis  Roma  10.  lulii 

1571  ei  scripsit:   Mi  sono    molto    alegrato   che   il  Padre  Canisio  sia  acettato  al  mi- 

nisterio  del  predicare  et  il  '■"  [?]  buon  animo  suo,  V.  Reuerenza  per  amor  del  Signore 

lo    consoli    et    vedi    che    sia    moderato    molto    nel    trauaglio    come  ^    io    liescriuo  -. 

Kalendis    igitur    Augustis  1571    Hoffaeus   Monachio    ad   Natalem   rettulit:    Existimo 

P,  Alexandrum  iam  in  Austriam  redijsse  et  P.  Canisium  proxima  Dominica  *  primam 

concionem    habiturum    esse    coram    archiduce:    Deus    bene    uertat.      Et   Ingolstadio 

16.  Augusti  1571    idem   scripjsit   eidem:   P.  Alexandrum   intelligo    iam   in   Austriam 

discessisse. 

990  sive  oen.  (18).    A  1.  lulii  ad  22,  Decemhris  1571. 

Ex  Codice  „Raittung  De  Anno  1571"  (f,  2%i^),  qui  est  Oeniponte  in  archivo 
praefecturae  caesareae. 

Canisio  per  archiducem  adiungitur  scriptor  stipendio  per  cameram  tirolensem 
solvendo. 

„Michael  Linggahol"  Ferdinandi  II,  archiducis  consiliarius  et  camerae  tirolensis 
magister  (^Kammermeister")  in  codice  dati  et  accepti  („Raittung")  ad  a.  1571 
pertinente  haec  notavit :  Ferdinandum  Canisio  concessisse,  ut  ad  tempus  uteretur 
opera  scriptoris,  cui  annuum  stipendium  80  florenorum  a  camera  tirolensi  solvendum 
esset  („ainen  schreiber  ain  Zeitlanng  gegen  achtzig  gulden  jerlicher  besoldung,  die 
jme  von  Tyrolischer  Camer  geraicht  werden  soUe,  zehallen  gnedigist  bewilligt") ; 
ideo  1.  lulii  1571  Balthasari  Arnoldt  id  scribendi  munus  (,schreiberey")  mandatum 
eique  20.  Septembris  et  22.  Decembris  1571  vicenos  florenos  datos  esse. 

a)  Sic  ap.;  dil  ?  del  ?        b)  me  ap. 


1  Borgias  iam  Roma  7.  Aprilis  1571  Hoffaeo  de  P.  Gerardo  PasteHo  *scrip- 
serat:  „Aduerta  V.  R.  come  da  se  al  Rettor  de  Jspruch,  che  non  sia  facile  ad  andar 
a  conuitti  de  forestieri,  ne  a  menar  tanti  insieme  quando  hauessi  di  andare,  et  che 
tratti  con  piu  rispetto  di  quello  che  ha  fatto  insin'  adesso  il  P.  Lanoy,  del  quale  ci 
siamo  qui  acorti  si  ben  lui  non  si  lamenta,  dimandili  etiam  si  scriue  a  Roma  alli 
tempi  suoi,  perche  penso  deue  essere  presso  d'  un'  anno  che  non  ha  scritto"  (ex 
apogr.  eiusd.  temp. ;  Germ.  70  f.  166''). 

2  Vide  supra  p.  448.  *  5.  Augusti, 

Braunsberger,  Cauisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  40 


026      Mon.  991-993  sive  oen.  (19)  — (21).    20.  lulii  —  25.  Decembris  loTl. 

991  sive  oen.  (19).      20.  lulii  1571. 

Ex  apographo  eiusd.  temp.     Germ.  71  f.  9 — 10. 

P.  Natcilis  Societafis  vicarhis  ciim  Hoffaeo  lyrovinciali  sentit,  Catiisium  non 
esse  collegiorum  oenipontani  et  halensis  superintendentem  constituendum.  Natalis  tamcn 
Canisium  a  rectorum  illorum  oboedientia  e.ximit ;  ille  consilia  dando  iisdem  collegiis 
pros^jicere  poterit;  rectores  autem  ei  reverentiam  praesfare  dehehunt. 

P.  Hieronyymis  Natalis  Societatis  vicarius  generalis  Roma  20.  lulii 

1571    P.    Paulo    Hoffaeo    Germaniae    superioris   praeposito  provinciali 

scripsit:   Quanto  a  iion  hauere  il  Padre  Canisio  superintendentia  deli 

duoi  collegij  ^  mi  par  bene  quello  che  la  Reuerentia  V.  scriue^  tanto 

per  che  lui  sera  grato  non  esser  grauato  etc.  come  per  altri  rispetti  . 

nia  con  tuto  cio  mi  pare  che  lui  nel'  un  Collegio  e  nel  altro  sia  essento 

dalla   obedientia   delli''  Rettori  ^  et   inmediato''  [?]  ala  Reuerentia  V. 

et   benche  non   habi  superintendentia  [sopra]"  [?]  nesun  collegio  con 

iurisditione,    potra  tamen  aduertire  ala  Reuerentia  V.  quello  nel  che 

li  parera  che  si  posinno  agiutare  li  collegij,    etc.  et  li  rectori  potran 

ricorrere  a  lui   per   consiglio   et   doueranno  auerU   riuerentia  come  a 

tanto   buen  Padre  et  .v,  reuerentia  lo  ordine  cosi  et  lo  dica  anchora 

al  padre  Canisio  da  parte  mia  perche  a  lui  non  scriuo  altro  di  questo 

se  non  rimetendomi  a  quello  che  li   dira  la  Reuerentia  Yestra*. 

992  sive  oeii.  (20).      Aestate  et  aaturano  a.  1571. 

Ex  Hoifaei  autographo  (G.  Ep.  coll.  I  f.  223*")  et  ex  litterarum  Natalis  apographo 
eodem  tempore  scripto  (Germ.  71  f.  40'*). 

P.  Pauhis  Hoffaeus  ^^'''('^'^l^ositus  provincialis  Germaniae  superioris  Augusta 
15.  Septemhris  1571  P.  Hieronymo  Natali  vicario  generali  Sociefatis  scripsit:  Jn 
singulis  Collegijs  constitui  4.  consiliarios  .  .  .  Oeniponti,  P.  Canisium,  P.  Ministrum 
qui  est  P.  Georgius  Rotarius,  P.  Crispum,  P.  Casparum  ^  .  .  .  Hos  omnes  dignetur 
R.  V.  confirmare.     Natalis  eos  confirmavit  litteris  Roma  20.   Octohris  1571  datis. 

993  sive  oeii.  (31).      A  d.  5.  Angnsti  ad  25.  Decerabris  1571. 

De  oratlonum  a  Canisio  Ferdinandi  II.  archiducis  contionatore  Oeniponte  (et 
in  canonia  wiltensi)  hahitarum  numero,  loco,  auditorihus,  argumentis.  Quanta  cura 
eas  paraverit. 

Canisius,    aestate   a.  1571    Ferdinandi   II.   archiducis   contionator 

institutus,  a  d.  5.  Augusti  ad  25.  Decembris  18  fere  orationes  sacras 

habuit.     Quarum  unam  habuit  in  templo  canoniae  wiltensis  (Wilten), 

ordinis  praemonstratensis,    12.  Novembris;    eo  enim  die  mane  ibidem 

archiduce,    consih"ariis,    civibus  oenipontanis  astantibus   gratiarum  pro 

victoria  de  Turcis  apud  Naupactum  reportata  agendarum  causa  sacra 

sollemnia  agebantur.    Reliquas  autem  contiones  Oeniponte  habuit,  eas- 

a)  dalli  ap.  b)  Scribendum   fuisse  videtur:   ininiediate   soggetto.     Certe  H^atalis  hoc  volehat 

significare.        c)  Hoc  vel  in  omnino  videtur  esse  supplendunt. 


'  Oenipontani  et  halensis.  ^  Vide  supra  p.  623. 

*  PP.  Gerardi  Pastelii  et  loannis  Rabenstein.  ••  Vide  supra  p.  448. 

*  „P.  Gaspar  Obergasser,  .  .  .  Chatechista  nostri  templi"  (*Catalogus  collegii 
oenipontani  ,pro  anno  1572"  a  P.  Gerardo  PasieJio  rectore  scriptus;  G.  C.  67 
p.  263—264). 


Mon.  993  sive  oen.  (21).     A  d.  5.  Augusti  ad  25.  Decembris  1571.         627 

que,  puto,  in  pulclierrimo  illo  templo  Sanctae  Crucis,  a  Ferdinando  I. 
imperatore  exstructo  et  Franciscanorum  Observantium  monasterio  con- 
iuncto,  quod  principis  aulicorumque  sacro  usui  destinatum  erat  (cf.  Can. 
III  1671;  lY  26515831);  ibi  certe  contionari  solebat  P.  Michael  Eck 
0.  Pr.,    qui    usque   ad  exeuntem  a.  1568  archiducis  contionator  erat 
(v.  supra  p.  162).    Quare   25.  Decembris  1571    contionem  sic  exorsus 
est:   „Agnosco  et  fateor  libere  me  insufficientem  et  .  .  .  debiliorem  esse 
et  indignum  tam  sancto  tempore  in  tam  egregio  loco  apud  tot  magnos 
et   egregios   auditores   de   rebus   tantis   et   [tam]    admirandis  dicere" 
(v.   infra   p.  632).     Cum   autem   archidux   Oeniponte   aberat,    Canisio 
licebat  contionando  supersederet ;  ita  inter  19.  Augusti  et  28.  Octobris 
(cf.  supra  p.  543)  et  Dominica  ultima  a.  1571  (v.  infra  p.  633).    Dili- 
genter  eum  contiones  illas  parasse  cognoscitur  ex  Codice  „Can.  51", 
in   quem    eorum    commentaria   referebat;    haec   plerumque  Balthasari 
Arnoldt  scriptori  per  archiducem  sibi  adiuncto  (v.  supra  p.  625)  dic- 
tabat;  aliqua  ipse  scribebat;  omnia  diligenter  recognoscebat,  emendabat, 
amplificabat;    in  marginibus  et  varias  orationum   partes  verbis  „pro- 
positio",  „applicatio"  etc.  distinguebat,  et  breves  earum  summas  notabat, 
et  multas  res  novas  addebat;  nonnunquam,  cum  orationem  dictasset, 
aliquam  eius  partem  denuo  scribebat  vel  scribendam  curabat;  ita  „Aliud 
exordium  de  S.  Laurentio",  „  Aliud  exordium"  de  Assumptione  B.  M.  V., 
„Me]iorem  tractationem  de  Joanne"  posuit  (1.  c.  f.  l^''  20"  64'').     No- 
tandum  quoque  est,  eo  tempore  in  dioecesi  brixinensi,  ad  quam  civitas 
oenipontana  pertinet,  nonnullorum  dierum  sacrorum  evangelia  diversa 
fuisse  ab  evangeliis  ritus  romani ;  velut  (id  quod  intellegitur  ex  „Mis- 
sali  secundum  ritum  ecclesie  Brixinensis",  Basileae  apud  lacobum  de 
Pforzheim    a.   1511    edito)   evangelium   Dominicae   primae   Adventus; 
quod  erat  Mt  21,   1—9;  in  Missali  vero  Romano  est  Lc  21,  25—33. 

Sequuntur  coutiones  in  Codice  notatae.  „Ani  Achten  Sontag  Nach  Trinitatis" 
(5.  Augusti).  „Euangelium  Math.  7.  Attendite  uobis  a  falsis  prophetis."  ^ 
In  exordio  Canisius  dixit  (vel  dicere  volebat,  nam  haec  verba  postea  ab  eo,  linea 
transmissa,  oblitterata  sunt) :  ,  Jst  in  der  khiirchen  Gottes  nicht  wirdigers,  creflftigers, 
vnd  selligers,  dan  das  Predig  anibt,  wen  man  Jm  treulich  ausswartet,  vnnd  vmb 
Gottes  wort  nach  rechten  verstandt,  dem  volclvh  fiirgibt,  vnnd  ercleret.  Erwider 
aber,  ist  der  gantzen  Christenhait,  nichts  also  schedlichs,  alfi  wenn  das  Predig  ambt, 
den  falschen  verfuerischen  leerer  beuolchen  vnnd  vertraut  wirt."  Et  paulo  post: 
„Scio"%  inquit,  „et  fateor  me  imperfectum  in  sermone  et  impeditum  mangelhafftig'» 
iu  uoce,  et  libenter  cederem  alij  gratiori  auditorib.  Sed  quoniam  sic  uolunt  su- 
periores  et  ego  me  debitorem  omnibus  agnosco^  ad  seruiendum  in  uerbo  dei,  sic 
dicam  cum  petro  bono  piscatore  Laxabo  rete^'  in  nomine  tuo  et  rogo  ut  des 
segen  und  gedeyen  dar  zu."  „Nun  wellen  wir  aber  bej  solchem  Euangelio  nur  zwej 
stuckh  fiirnemen  vnnd  handlen,  Erstlich  zu  welchen  Personen  Christus  dise  worte 
gesprochen  vnnd  befolchen  hat,  Attendite  a  falsis  prophetis.  Zum  andern,  wie  man 
die  falschen  Propheten  aufi  ihren  friichten  erkhennen  soU."    Afiirmat  autem  Canisius, 

a1  Hoc  V.  et  quae   seqiiuntur  ab   ipso   C.  in  mavgine  inferiore  folii  addita  sunt.  b)  Koc  v. 

ub    ipso  C.  additum  est. 


1  Mt  7,  15.  2  cf.  Rom  1,  14.  *  Lc  5,  5. 

40^ 


628  Mon.  993  sive  oen.  (21). 

Christura  maudatum  hoc  dedisse  primum  praepositis  ecclesiasticis,  deinde  magistrati- 
bus  civilibus,  denique  christianis  omnibus  (Can.  51  f.  P — 8'').  Cf.  etiam  infra,  mon. 
oen.  (22). 

,Jn  festo  S.  Laurentij"  (10.  Augusti).  Ostendit,  cur  dies  festi  Sanctorum  in- 
stituti  sint,  et  quomodo  exeniplum  S.  Laurentii  et  evangelium  festi  auditoribus  ad 
vitam  emendandam  utile  esse  debeat  (1.  c.  f.  8^ — 13''). 

^Dominica  9*  post  Trinitatis"  (12.  Augusti).  „Filij  huius  seculj  pru- 
dentiores  filijs  lucis  in  generatione  sua  sunt."  '  ^Propositio''.  Dem- 
nach  AvoUen  wir  ietzunder  das  heiitig  Euangelium  fur  die  Handt  nemen  vnnd  dise 
heide  stuckhe  darinne  ersuechen,  wie  es  vnnss  dienen  vnnd  nutzen  mag  zu  recbter'^ 
hofnung  vnnd"^  forcht^  damit  wir  nicht  zu  der  rechten  oder  linckhen  zuuil  au6 
schreiten,  sondern  eben  auf  dem  richtigen  weg  bleiben^.  Postea  woUen  wir  handlen 
das  alles  furnemist  so  Christus  am  letzen  ^  gesetz  vnd  ernstlich  befolben  in  disem 
Euangelio,  cum  dicit,  Facite  uobis  amicos  [de  mammona  iniquitatis, 
ut,  cuni  defeceritis,  recipiant  vos  in  aeterna  tabernacula]^.  Con- 
tionis  exordio  Canisms  haec  sua  manu  superscripsit :  ^Es  geht  zu,  Gott  erbarms, 
wers  korn  hat,  der  hat  gelt  aucb,  vnd  wil  noch  von  der  armen  schweifi  vnd  schweils 
reich  werden.  Es  sparen  ietzt  geistlich  vnd  weltlich  nur  hinder  sich  ins  Mammons 
kasten.  Niemandt  erbarmt  sich  der  armen,  noch  weniger  des  Gotsdienst"  (1.  c. 
f.  13''— 17"^). 

,Am  tag  der  hiraelfart  Mariae"  (15.  Augusti).  Primum  breviter  explicat 
evangehum  diei  (Lc  10,  38—42).  Deinde  dicit,  sibi  propositum  esse,  „anzuzeigen, 
.  .  .  was  dais  gegenwertig  Fest  auf  sie  hab,  vnnd  wie  man  sie  desselbige  Christlich 
brauchen  soll.  Das  letste  aber  von  der  Predig  soll  vnfi  erinnern,  wie  ein  ieder 
Christ  nach  seiner  berueffung  Ghristo  dienen  soU,  nach  dem  Exempel  Marthae  vnnd 
Magdalenae."  Atque  ubi  de  huius  festi  ^praestantia",  antiquitate,  „fundamento" 
agens,  Mariae  colendae  varias  rationes  catholicis  usitatas  recenset,  hanc  quoque  ■ 
ponit:  „Wir  .  .  .  lassen  leiitten  alle  abent  zu  dem  Aue  Maria"  (1.  c.  f.  17'' — ^^^^). 
Cf.  etiam  infra,  mon.  oen.  (23). 

„Am  10  Sontag  nach  Pfingsten"'';  contio  vero  habita  est  19.  Augusti  sive 
Dom.  XI.  post  Peut. ;  id  et  ea  quae  antecedunt  et  evangelium,  quod  a  Canisio  ex- 
plicatur,  ostendunt ;  id  enim  huic  Dominicae  et  romano  ritu  et  antiquo  illo  brixinensi 
assignatur.  De  evangelio  diei  (Lc  19,  41 — 44).  „Nun  wollen  wir  aber  nur  zwey 
stuckhe  aufi  disem  Euangelio  vnfi  furnemen,  als  nemHch  was  das  weinen  Christj 
auf  sie  hab,  vnnd  was  eiu  frommer  Christ  lehrnen  vnnd  bedenckhen  soU  bej  vnnd 
von  der  JemerHchen  erschrockhHchen  zerstorung  der  Stadt  Jherusalem"  (1.  c. 
f.  24''-29''). 

„Am  21.  Sohntag  de  nuptijs  et  ueste  nuptiaU,  concurrente  festo  Sinionis  et 
Judae" ;  i.  e.  Dom.  XXL  post  Pentecosten,  quae  eo  anno  erat  d.  28.  Octobris.  Quo- 
modo  „Festum  ApostoHcum  iUustret  EuangeHum  dominicae",  et  quomodo  eodem 
evangeHo  christiani  in  fide  confirmentur  adversus  novos  errores,  boni  solacio  affician- 
tur,  maU  terreantur  (1.  c.  f.  30^—35''). 

jDe  cultu  sanctorum  et  suffragijs  pro  defunctis."  Die  Omnium  Sanctorum 
sive  1.  Novembi'is.  Adversus  eos,  qui  „hunc  Ecclesiae  ordinem"  neglegunt,  „abro- 
gant,  imo  nos  CathoHcos  propterea  derident"  etc.  „Dicam  ergo  primo  warumb  das 
Avir  aUe  Christgeleubigen  vnfi  der  Heiligen  Gottess  gern  annemen  mit  feyrung  vnnd 
ehr  erbiiettung  vnnd  anriietfung  2.  das  wir  auch  ChristenHche  Heb  vnnd  threii 
vnsern  abgestorbnen  Heben  eUern,  woUhetern  vnnd  freundt,  ja  allen  Christgeleiibigen 
Seelen"  etc.  .  .   „Quoniam  habemus  et  experimur  infoelicia  tempora,  in  quibus  quiUbet 

a)  Ita  scriptor  vel  ipse  C.  correxit  ex  10.  b)  Hoc  v.  a  C.  ipso  in  margine  scriptum  est,  c)  Ita 
C.  ipse  correxit  ex  der.  d)  Seqttuntur  vv.  trostung,  auch  zu  der,  ohlitt.  e)  Sequifur  Gottefi,  oblitt. 
t)  Quae  sequuntur,  ab  ipso  C.  scripta  sunt.  g)  Sequitur  befolhen,  oblitt.  h)  Sic  perperam  librarius; 
qui  scribere  debuit  aiit  11  pro  10,  aut  Trinitatis  pro  Pflngsten;  id  res  i^ysae  exigunt. 

»  Lc  16,  8.  2  Lc  ig^  9 


A  d.  5.  Augusti  ad  25.  Decembris  1571.  629 

credere,  et  disputare  secundum  suum  caput,  et  maxime  quia  multj  liodie  inter  pocula, 
solent  contra  sanctos  et  cultum  eorum  garrire,  Proponam  praecipuas  nouatorum 
obiectiones,  vt  veritas  eo  magis  confirmetur^  et  falsitas  detegatur"  (1.  c.  f.  35'' — 39^). 

„Euangelium  de  regulo  loan.  4."  (lo  4,  46—54).  „De  argumentis  contra  pur- 
gatorium."  „Dicam  prirao  circa  hoc  Euangelium,  quomodo  consideranda  sit  persona 
Regulj,  vt  exemplum  eius  nobis  etiam  hodie  prosit  ad  emendationem  vitae.  2.  Quo- 
modo  succurrendum  sit  multis,  qui''  se  Regulos  ostendunt,  id  est,  infirmos'=  in  fide, 
quam  hactenus  habuit  tota  Christianitas  de  sanctis  in  Coelo  et  de  animabus  in 
Purgatorio  ...  Sic  absoluam  Dei  gratia  quod  coepj  in  proximo  festo,  sperando  etiam 
nunc  [Christum]  posse  facere  quod  olim  fecit  in  Regulo,  qui  credidit  et  domus 
eius  tota'.  .  .  .  Proponam  igitur  illorum  mentem,  cogitationes  et  argumenta  et 
breuiter  ex  charitate  respondebo  sine  omui  contentione.  Sj  quis  autem  non  erit 
contentus  mea  responsione  libere  veniat  ad  me  et  pleniorem  accipiet  informationeni, 
quam  illi  humaniter  praestabimus"  ^  (1.  c.  f.  40^—43'').  Contio  igitur  habita  est 
Dom.  XXII.  post  Pent.  sive  4.  Novembris. 

,Jn  festo  S.  Martini  et  Dominica  XXI''  de  seruo  debitore,  Matth.  18."  (Mt  18, 
21—35).  ,Jn  hoc  anno  sic  accidit,  vt  nobis  festum  S.  Martinj  in  praesentem  Do- 
minicam  incidat" ;  contio  igitur  habita  est  Dom.  XXIII.  post  Pent.  sive  11.  No- 
vembris.  „Nihil  dicam  de  falsis  Christianis,  quj  festo  eius  abutuntur,  et  cum  in  eo 
non  Deo  sed  ventrj  seruiunt  commessando  et  bibendo,  et  magis  in  mensa  quam  in 
templo  sunt  diligentiores,  bibunt  tam  inordinate,  et  gulose  et  insane,  quasj  vellent 
ex  Martino  Bachum  facere  vnnd  der  gantzen  Kii-chen  spotten.  Sed  alia  est  intentio 
Ecclesiae  .  .  .  Tempus  non  permittit,  vt  nunc  plura  de  S.  Martinj  exemplo  et  vita 
dicamus,  Nunc^  tantum  Euangelium  tractabimus  "^,  tria  in  illo  consideraturj :  1.  De 
vltimo  dicto  Christj,  in  quo  summa  totius  Euangelij  continetur '.  2.  Jn  quibus  casi- 
bus=  non  obligatur  Christianus'\  ignoscere  proximo,  sed  libere  potest  contra  illum* 
procedei-e  cum  castigatione.  3.  Quid  fidelem  prouocare  et  mouere  debeat,  vt  libenter 
et  ex  corde  ignoscat  proximo  suo"  (1.  c.  f.  44*^—46*).  Primum  tamen  Canisius  ea 
dixit,  quae  librario  post  ipsum  contionis  commentarium  dictavit  et  sic  inscribenda 
curavit:  „De  Processione  instituenda  propter  uictoriam  in  mari  obtentam  contra 
Turcas  7  Octob."  *  (1.  c.  f.  46'');  ipse  enim  in  margine  notavit:  „Priusquam  pro- 
cedam  et  fad?]''  Euangelium  dominicale  mihi'  [?]  proponam".  Sic  igitur  populum 
raonuit:  „Dieweil  mir  ist  aufgelegt  vnnd  befolchen  ihm  namen  ihrer  Furstlichen 
Durchlaucht  vnsers  gnedigisten  Herrn  vnnd  Furstens  *,  Eiier  liebe  hie  anzuzeigen 
vnnd  verkhiindigen,  das  raan  als  raorgen  friie  wirdt  ein  Christliche  Procession  an- 
stellen   vnnd   halten,    darzu    dann  ein    ieder  sich  verfiiegen  vnnd   khoraen   soU   ihn 

a)  Tria  vv.  sqq.  ab  ipso  C.  addita  sunt.  b)  Ita  C.  sua  manu  correxit  ex  vv.  a  libr.  scriptis: 

Quomodo   multi   hodie.  c)  Ita  C.  correxit  ex  infli-mj.  d)  Sic  libr.;  qui  scribere  debuit  XXJII. 

[i.  e.  post  Pent.];  cf.  siipra,  p.  639.  e)  A  libr.  corr.  ex  non.  f)  Sequitur  et,   oblitt.  g)  Se- 

quitur  Chr,  oblitt.  h)  Sequitur  nostr  vel  simile  v.,  oblitt.  i)  Sequitur  prod,  oblitt.  k)  C.  primum 
scripsit  ad;  deinde,  quasi  corrigendo,  supra  versum  scripsit:  et.         1)  Hoc  v.  obliiterandum  esse  videtttr. 


»  lo  4,  53. 

^  Prodierat  in  lucera  a.  1569  Tubingae  ^Disputatio  contra  Purgatorium  .  .  . 
Praeside  lacobo  Heerhrando'^ ,  et  a.  1570  Francofurti  ad  Moenum  „Wider  die  alte, 
grobe  lugen  der  Papisten  vom  Fegfeuwer,  welche  die  Jesuiter  wider  auff  die  Ban 
bringen,  dreyer  fiirnemer  Schrifften,  Doctoris  Martini  Lutheri,  PJiilippi  Melanchtlionis 
vnd  Joannis  Brentij'^  (Librorura  novorum  Catalogus  a  nundinis  autumn.  1569  ad 
quadrag.  1570,  Francofurti  ad  Moenum  1570,  f.  21  S''  ®  4''). 

*  „Sic  et  Pater  meus  caelestis  faciet  vobis,  si  non  reraiseritis  unusquisque 
fratri  suo  de  cordibus  vestris":  Mt  18,  35. 

*  Victoriam  significat,  quam  eo  die  classes  hispanica,  veneta,  pontificia  inter 
se  coniunctae  apud  Echinadas  insulas  sive  Naupactum  (Lepanto)  de  Turcis  repor- 
tarunt ;  v.  supra  p.  487". 

'  Ferdinandi  II.  archiducis. 


630  ^on.  993  sive  oen.  (21). 

die  Pfarr  kirchen ',  so  bald  e  man  wirt  vmb  7  vhr*  ohngefehr  mit  der  grossen 
glockhen  leiitten,  Daselbs  aber  wird  ein  frolichs  vnnd  herrlichs,  Te  Deum  laudamus 
gesungen  werden,  vnnd  als  bald  darauf  wird  die  procession  bifi  ghen  AVilde  °  folgen, 
darbey  dann  auch  ihr  Fursthche  Durchlaucht  sampt  ihren  *>  Herrn  Rathen  vnnd  Hof- 
gesindt  sih  Personelich  werden  finden  lassen.  Zu  Wilde  aber  wird  man  aber  ein 
feines  herrlichs  stattlichs  ampt  der  heihgen  Mefi  singen''  vnnd  auch  darbey  predigen"^ 
ihn  beywesen  der  gantzen*  Burgerschaft  alhie  zu  Jnsprugg*^,  Vnnd  das  alles  darumb, 
das  man  Gott  dem  Almechtigen  Himlischem  Vatter  will  vnnd  soU  sonderlichen  lob 
vnnd  danckh  sagen  der  grosmechtigen  wunderbarlichen  vnnd  vnerhorten  neu- 
geschenen  Victorj  halben,  so  vnser  Christliche  vnnd  Catholische  Armada  auf  dem 
Meer  dermassen  erlangt,  vnnd  erobert  hatt,  das  billih  alle  Christenliche  Hertzen 
darumb  sich  trosten  vnnd  ihn  Gott  frolockhen  sollens,  der  vns  vnd  der  gantzen 
Christenhait  so  grosse  gnad  ertzaigt,  vnd  ein  solchen  trutzigen  blutgierigen  feindt 
so  gewaltiglich  gesturtzet  hat.  Von  der  sachen  will  ih''  aber  ob  Gott  will',  morgen 
weittleiifiger  sagen.  Jetzunder  ermane  ich  euch  alle  vnnd  yeden  liebe  Christen,  das 
ihr  Gott  dem  Ahnechtigen  zu  lob  vnnd  ehr,  auch  aufs  schuldiger  gehorsame  gegen 
eiier  fiirgesetzte  oberkheit  vnnd  volgents  auis  gebiirlicher  Christenlicher''  trew  vnd 
danckhbai'kheit,  so  ihr'  billih  ihn  dem  fal  haben  vnnd  erzeigen  solt,  eiich  gantzlich 
befleifBt  morgen  nicht  zu  arbeiten,  aucli™  niit  weltlichen  geschaften  nit  vmbzughen", 
sondern  allein  dem  Gottsdienst  ihn  der  Khirchen  aufswartten  vnd  der  obgemelten 
Procession  beyzuwonen",  vnnd  also  in  Christj  namen  eiich  ihn  der  Pfarrkirchen 
vnnd  volgendts  zu  Wilden  zup  versamlen,  Daran  Averdet  ihr  ohn  Zweifel  niht  allein 
der  Obrigkheit,  sondern  auch  Gott  dem  Almechtigen  elire  schuldige  gehorsamei 
vnd  wolgefelligen  dienst  vnnd  pfliht  erzeigen." 

„Jn  processione  propter  uictoriam  supradictam"  .  .  .  „Paucis  exponam  sim- 
plicibus,  quomodo  et  quamobrem  nos  tantj  facimus  recens  in  marj  factam  uictoriam'', 
vt  nunc  laetis  animis^  hic  conuenerimus.  2.  Quera  fructum  ex  hac  mirabilj  victoria 
colligere  et  animo  concipere  debeamus*.  Jch  wil  vnd  mus  es  kurtz  machen,  horet 
ir  nur  mit  fleifj  vnd  andagt*  (I.  c.  f.  41" — 48'').  Canisium  hanc  orationem  12.  No- 
vembris  1571  in  templo  canoniae  wiltensis  (Wilten)  coram  Ferdinando  II.  archiduce 
eiusque  consiliariis  et  aulicis  etc.  de  victoria  apud  Echinadas  insulas  de  Turcis 
reportata  habuisse  cognoscitur  ex  eius  oratione  11.  Novembris  habita,  quam  modo 
dixi.     Quomodo  Canisius  victoriam  illam  enarraverit,  v.  infra,  mon.  oen.  (25). 

^Reddite  quae  sunt  Caesaris  caesarj."  .  .  .  ^Exordium  contionis  dominicae  pen- 
ultimae"  ante  Adventum;  quae  tunc  erat  XXIV.  post  Pent.  sive  d.  18.  Novembris; 
ritus  autem  brixinensis  ea  Dominica  („XXIII.  post  Trinitatis")  habebat  evangelium 
numismatis  census,  Mt  22,  15 — 21.  „Jn  hoc  audito  Euangelio,  quod  verbis  breue, 
sensu  autera  diues  est,  praecipue  duo  sunt  consideranda :  Priraum  est  interrogatio 
legatorum,  quos  ad  Christum  miserunt  Pharisaej  .  .  .  Alterum  est,  quid  illis  tandem 
Christus  responderit"  (Mt  22,  15—22.  Mc  12,  13—17.  Lc  20,  20—26).  In  prima 
contionis  parte  Canisius  auditores  raonet:    ^Multi   adhuc  reperiuntur"  pharisaeorum 

a)  Hoc  V.  siipra  versum  scriptum  est.  b)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  andern.  c)  Ita  correctum 
est  (a  C?)  ex  gesungen.  d)  Ita  (a  C?)  correctum  est  ex  geprediget  werden.  e)  Sequitur  Burgs, 
ohlitt.  f)  Sequitur  vnn,  ohlitt.  g)  Quae  sequuntur,  usque  ad  gesturtzet  hat,  ab  ijiso  C  in  margine 
addita  sunt.  h)  i)  V.  sequens   a  C.  ipso   supra  versum  scrix)tum  est.  k)  I)uo  vv.  sqq.  ab  ipso  C 

supra  versum  scripta  sunt.  1)  Sequuntur  vv.  ihn  de,  oblitt.  m)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  noch.  n)  Ita 
C.  ipse  correxit  ex  geschaften  vmbgehn.  o)  Ita  C  correxit  ex  beywonen.  p)  Hoc  v.  C  supra 
versum  scripsit,  q)  Duo  vv.  sqq.  a  C  ipso  supra  versum  scripta  sunt.  r)  Libr.  perperam  scripsit 

historiam.  s)  Sequuntur  vv.  ad  Dej  no  vel  similia,  oblitt.  t)  Ita  libr.  correxit  ex  teneamur.  TT.  sqi. 
ah  ipso  C  in  margine  scripta  sunt. 


'  P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  provincialis  Oeniponte  5.  Septerabris  1570  S.  Fran- 
cisco  Borgiae  *scripsit:  ^Tota  ciuitas  .  .  .  vnicam  habet  parochiam"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  XI  f.  293"— 294=^). 

2  In  canoniam  wiltensem  (Wilten) ,  ordinis  Praemonstratensis ,  prope  Oeni- 
pontem  sitara ;  quae  nunc  quoque  floret. 


A  d.  5.  Aiigusti  ad  25.  Decembris  1571.  631 

illorum  similes,  qui  ^multo  aliter  loquuntur  in  ore,  quam  corde  sentiunt  .  .  .  tales 
fuerunt  tempore  Paul j  et  sunt  hodie  nouj  magistrj,  qui  per  dulces  sermones 
et  benedictiones,  id  est,  per  blandiloquentiam  et  assentationem  seducunt  corda 
innocentium'  et  simplicium,  cum  promittunt  libertatem  et  salutem  tantum  cre- 
dentibus,  et  volunt  tantum  consolarj,  praedicare  gratiam  non  poenitentiam.  2.  Tales 
sunt  mundj  filij^  ...  3.  Tales  reperiuntur  etiam  in  Aulis"  etc.  In  secunda  autem 
parte  Canisius  ostendit,  quid  Christiani  magistratibus  tum  sacris  tum  civilibus  prae- 
stare  debeant  (1.  c.  f.  48'^— 50'^). 

„Dominica  ultima  in  Catharinae  festum  incidente"  sive  Dom.  XXV.  post  Pent. 
(25.  Novembris).  ,Matth.  9."  (evangelium  ritus  brixinensis).  ^Dicam  de  fide  contra 
illos,  quj  volunt  vnum  et  idem  esse  credere,  et  fidere.  Et  abutuntur  sententijs  Euan- 
gelicis,  in  quibus  Christus  saepe  monet  ad  confidentiam  aegrotos,  quos  in  corpore 
sanos  reddit.  2.  Quomodo  haec  mulier  in  Euangelio  [Mt  9,  20—22]  multos  Christianos 
arguit  exemplo  suo,  et  ad  vitae  correctionem '^  hortatur.  3.  Sj  tempus  permittet, 
dicam  aliquid  de  sancta  virgine  Catharina."  Ita  habet  propositionis  commentarium 
a  librario,  Canisio  dictante,  scriptum ;  cui  deinde  Canisius  commentarium  simile  sua 
manu  addidit;  ubi  secundam  orationis  partem  sic  enuntiat:  „Dicam  de  Emorreissa, 
quomodo  doceat  nos  uere  credere  et  Christura    cognitum   colere"    (1.  c.  f.  51^ — 55^). 

„Dominica  1*  aduentus"  (2.  Decembris).  ,Quia  uideo  magnam  esse  ignorantiam 
multorum  quj  saepe  ^  propterea  etiam  suum  aduentum  vel  contemnunt  vel  paruj 
pendunt,  quia  non  intelligunt,  Volo  Principio  declarare,  quare  sit  aduentus  institutus" 
et  semper  magni  habitus  ...  2.  Dicam  de  medijs,  quae  nobiSi[ab]'*  Ecclesia  pro- 
ponantur  consideranda  et  apprehendenda.  Et  circa  hoc  de  Euangelio  dicam."  In 
caerimoniis  sacri  Adventus  hanc  quoque  Canisius  commemorat:  Ecclesia  ^vtitur 
nigris  vestibus"   (1.  c.  f.  55*— 57''). 

„Dominica  2^*  adueutus"  (9.  Decembris).  ^Dicam  primo,  cur  bonum  et  vtile 
sit,  proponi  nobis®  Christum  et  utrumque  eius  aduentum"  (evangelium  ritus  brixi- 
nensis  erat  Lc  21,  25—33).  2.  Quantumf  „est  terribilis  prophetia  de  fine  mundi 
et  iudicio  ultimo",  et  quomodo  ex  eo=  „possumus  et  debemus  discere  uitam  ducere 
timoratam"    (1.  c.  f.  58^—60''). 

^Dominica  3  aduentus"  (16.  Decembris).  ^VoIo  primum''  circa  hoc  Euangelium 
[quod  erat  Mt  11,  2 — 11]  tractare,  quomodo  Joannes  pulchre  seruiat  ad'  nostrum 
aduentum  2?  quomodo  uarios  status  moneat  offitij  et  uocationis  suae  ut  sciant  quid 
ab  illis  exigat  deus"'*^.  In  priore  orationis  parte  Canisius  ^nouum  mundum"  refutat, 
cum  hanc  quaestionem,  praeter  alias,  tractat:  „Quid  sentieudum  de  uita  stricta  et 
seuera  Christianj  siue  in  uictu  siue  in  uestitu".  In  parte  altera  S.  loannem  Baptistam 
in  exemplum  proponit  viris  ecclesiasticis  et  imprimis  contionatoribus,  magistratibus, 
parentibus,  christianis  omnibus;  vituperat  eos,  qui  sunt^  nS'^t  ""d  suckerprediger, 
die  kunnen  maisterlich  smeychlen,  haben  lauter  linde  ol,  aber  kaiu  scharften  wein 
fur  die  wunden"  ^  (1.  c.  f.  61^-66^).     De  magistratibus  v.  infra,  mon.  oen.  (28). 

flJn  festo  S.  Thomae"  apostoli  (21.  Decembris).  De  evangelio  diei  (lo  20, 
24 — 29).  1.  ^Quomodo  Thomas  est  typus  illorum,  qui  domum  Dei  Ecclesiam*  relin- 
quunt  uel  extra  eam  uiuunt."  2.  ^Quomodo  consulendum  et  opitulandum  Thoraae 
fratribus  et  sororibus."  3.  „Quae  nos  Catholicos  consolari  et  confirmare  debeant, 
ut  non  egrediamur  sed  maneamus  in  dorao  Ecclesiae."     In  secunda    orationis   parte 

a)  Sic  corrigendum  esse  ex  corieptionenij  qiiod  libi:  scfipsit,  omnino  videtur.  b)  Sequitur  vel, 
ohlitt.  c)  Quattuor  vv.  sqq.  ab  ipso  C.  in  margine  addita  sunt.  d)  Hoc  v.  supplendum  fuisse  in- 
tellegitur   ex   vv.  proximis.  e)   Quinque   vv.  sqq.  ah   ipso  C.  scripta  sunt.  f)  Novem  vv.  sqq.  ab 

ipso  C.  scripta  sunt.  g)  Septem  vv.  sqq.  ab  ipso  C.  scripta  sunt.  h)  Tria  vv.  sqq.  ab  ipso  C.  supra 
versum  scripta  sunf.  i)  Sequuntur  vv.  nostrum  Euangeliiim,  oblitt.  k)  Ita  C  ipse  correxit  ex  et 
miilta  notabilia  hoc  tenipore  consideranda  et  facienda  docet.  2.  Dicam  quomodo  in  hoc  Euangelio 
admoneamur  Christum  et  eius  aduentum  excipere  in  hora  mortia,  eum  corpus  et  anima  debent 
separari.        1)  Quae  sequuntur,   usque  ad  wunden  incl.,  ab  ipiso  C.  scripta  sitnt. 


1  Rom  16,  18.  2  cf.  Lc  16,  8. 

3  Cf.  Lc  10,  34.  *  Cf.  1  Tim  3,  15. 


632         ^lon.  993  sive  oen,  (21).    A  d.  5.  Augusti  ad  25.  Decembris  1571. 

Canisius,  obscure  significans  (nisi  fallor)  fcminas  quasdam  ex  nobilitate  tirolensi,  ut 
Elisabetham  de  Spaur  (v.  supra  p.  212  348  et  Can.  III  654),  quae  de  rebus  theo- 
logicis  disputabant,  varios  errores  pertinaciter  tenebant,  protestantismum  per  Tirolim 
propagabant:  ,Nec  solum",  inquit,  ^Thonias  habet  fratres,  sed  etiam  sorores  valde 
similes,  quae  volunt  etiam  de  rebus  fidej  scire  et  disputare,  quia  legerunt  scripturas, 
et  curiosae  sunt,  volentes  docere,  quae  non  didicerunt ',  et  saepe  sunt  elatiores  viris, 
licet  non  intelligant  Pater  noster,  et  solum  sint  in  illo  filiae  matris  Euae,  quod 
sinant  se  per''  curiositatem  seducj^,  et  magis  credant  serpentj,  quam  bono  Angelo 
a  Deo  niisso,  et  praecipue  Paulo''  iubentj  mulieres  tacere  in  Ecclesia^  et 
audire,  uiris  obedientes'^*  ac  discere  non  disputare.  Sunt  soroi'es  Thomae,  non  uolunt 
credere  nisj  comprehendant  suo  sensu  mysteria  fidej  et  sacramenta.  Non  dubium, 
quin  Sathan  per  tales  Euas  adhuc  noceat  Adae  et  alijs,  vt  seducat  corda  in- 
nocentium"*  (1.  c.  f.  66"— 68^). 

^Dominica  4.  aduentus"  (23.  Decembris).  ,De  aduentu  Christj  spirituali." 
jCirca  hoc  Euangelium  [lo  1,  19 — 28]  possent  mnlta  tractarj  et  cogitarj,  vt"  etc. 
,Ego  vero  libenter  vellem  aliquid  vtilius  dicere,  et  hoc  breue  frigidumque  tempus 
melius  expendere^  et  praecipue  ad  Christag  nos  praeparare.  Dicam  ergo,  Primum, 
quomodo  adhuc  hodie  impleatur  dictum  Joannis:  Mediusvestrum  stetit,  quem 
vos  nescitis^  2  Quomodo  nobis  hoc  tempore  seruire  debeat  illud:  Parate 
viam  Dominj,  rectas  facite  semitas  eius'.  Postea  faeiam  generalem  ex- 
hortationem  ad  nostrum^  [?]  Christag."  Cuius  exhortationis  saltem  partem  aliquam 
hic  ponam :  „Omnes  Christianj  iuuenes  et  senes,  diuites  et  pauperes  sit  vobis  com- 
mendatus  der  Christag,  praeparate  vos  diligenter  seruire  nouo  Regj,  vnnd  wartet 
ihm  auf  den  dienst,  helft  ihm  sein  geburts  tag  herrlich  vnnd  brechtig  halten,  brecht 
eiich  ab  den  siiefien  schlaf,  stbet  auf  ihn  der  Nacht,  singet  mit  den  Engeln  Gottes 
frey  Gloria  in  excelsis^  Ehret  ihn  mit  gerainigten  hertzen,  die  mit  reu  vnnd 
beicht  sollen  geseubert  sein,  verhindert  euch  nicht  an  der  groiaen  gnad,  so  das  siiels 
Kindlein  geben  wird  seinen  getreuen  Dienern  vnnd  gehorsamen  Christen.  Ja  nembt 
das  selbig  Kindlein  mit  den  armen  eures  hertzens  wie  der  alte  fromb  Simeon ',  last 
euch  speissen  niit  dem  hochwiirdigen  Sacrament,  das  Christus  auch  ihn  vnnd  bey 
euch  geboren  werde,  Euer  Seeln  sollen  sein  Bethleem,  sein  Khripp,  sein  Haufs  vnnd 
Wohnung  sein,  damit  ihr  auch  den  rechten  segen  von  ihme  entpfachet  vnnd  mit 
der  zarten  Muotter  vnnd  Khindbetherin  Maria  ihn  recht  lieben  vnnd  loben  mogt. 
Kheiner  absonde  sich  von  dem  grofien  Abendmal,  ich  als  ein  Knecht  des  grosten 
Herrn  beriieff  vnnd  lad  euch  alle  sambtlich  das  ihr  niht  ausbleiben  wellet,  euch 
auch  niht  entschuldiget  durch  eure  Dorffer,  Ochsen,  Weiber  vnnd  Kinder'",  Keiner 
versaumbe  das  edle  vnnd  khlostlich  Abendmal,  darinnen  Christus  der  neugeboren 
Khiinig  khan  zu  theil  werden,  das  er  ihn  ihm  friden  vnnd  freude  habt:  wie  die 
Engel  Gottes  vns  gewinschet  haben"  •'  (1.  c.  f.  68'' — 72=^).  Cf.  etiam  infra,  mon. 
oen.  (29). 

„Jn  festo  Christj  natalitio"  (25.  Decembris).  „Agnosco  et  fateor  libere  me 
insufficientem  et  me^  [?]  debiliorem  esse  et  indignum»  tam  sancto  tempore  in  tam 
egregio  loco  apud  tot  magnos  et    egregios    auditores  de   rebus   tantis  et  [tam]*"  ad- 

a)  Sequitur  se,  ohlitt.  b)  Sequitur  vetantj,  ohliit.  c)  Sic  C.  ipse  correxit  ex  audire,  non  dis. 
d)   Quae  seqttuntur,  usqite  ad  Cuius  exliortationis  excl.,   a  C.  ipso  in  margine  scripta  sunt.  e)  Hoc 

V.  ohscurius  scriptum  est.  i)  Hoc  vel  simile  v.  a  C.  ipso  supra  versum  scriptum  est.  g)  Haec  2  vv. 
ohlitterata  quidem  sunt  a  lihr. ;  sed  ea  restituenda  esse  intellegitur  (nisi  fallor)  ex  vv,  sqq.  h)  Hoc  v. 
supplendum  esse  res  ipsae  ostendunt. 


1  Cf.  Eccli  18,  19.  2  cf.  Gn  3,  1-6.  ^  1  Cor  14,  34. 

*  Cf.  Gn  3,  16;  1  Cor  14,  34;  Eph  5,  24;  1  Petr  3,  1. 

^  Rom  16,  18.  «  lo  1,  26. 

"  Is  40,  3.   Mt  3,  3.   Mc  1,  3.    Lc  3,  4;  cf.  lo  1,  23.  «  Lc  2,  14. 

'•>  Cf.  Lc  2,  28.  '0  Cf.  Lc  14,  16—24;  Mt  22,  1—10. 

"  Cf.  Lc  2,  14. 


Mon.  994  sive  oen.  (22).    5.  Angusti  1571.  633 

mirandis  dicere.  Solum  me  consolatur  Jesus  paruulus  qui  etiam  vult  ex  ore  in- 
fantium  et  lactentium'  suam  laudera  annunciari''  et  magna  Dei  opera  prae- 
dicari''.  2.  Consolatur  me  angelus  qui  nunciat  et  poUicetur  pacera  orani  liomini'' 
bonae  voluntatis^  3.  Consolatur  me  festum  hoc  tam  grandiosum,  vt  omnis  lingua 
hodie  non  tacere,  sed  ad  laudera  suj  sahiatoris  loquj,  clamare  et  cantare  debeat. 
hac  fiducia  fretus,  mihj  proposuj  in  hac  concione  tractare  was  vnser  Christag  auf 
sich  hab,  vnnd  wie  das  er  von  vns  angesechen  vnnd  grofs  geacht  soll  Averden. 
2.  was  der  Christag  sonderlich  von  vnss  fordere,  darmit  er  recht  vnnd  Christlich 
gehalten  werde"   (l.^c.  f.  72*— 76='). 

Dominica  proxima  (30.  Decembris)  Canisius  contionatus  esse  non  videtur;  nam 
exstat  quidem  in  Codice  contionum  tractatio  partem  evangelii  huius  Dominicae  (Lc  2, 
36 — 38)  spectans,  quam  Canisius  sua  manu  inscripsit:  „De  Statu  uiduarum  ob  Annam 
Phanuelis  dominica  infra  Natiuitatem" ;  quam  tractationem  sequitur  breve  ^Exordium 
concionis" ;  huic  tamen  exordio  manu  librarii  adnotatum  est:  „Deest  reliqua  pars 
concionis,  et  De  festo  circumcisionis  ob  absentiara  Principis."  Canisius  igitur,  cum 
in  contione  illius  Dominicae  paranda  versaretur,  certior  factus  esse  videtur,  archi- 
ducem  Oeniponte  discessisse  vel  proxime  esse  discessurum.  Attamen  ex  exordii 
commentario  pauca  quaedam  ponam,  quia  ad  mores  illius  aetatis  cognoscendos  utilia 
sunt;  „Celebramus  octo  dies  laeta  et  grata  memoria  des  neu  geboren  Christkhindle, 
hinc  quotidie  cantatur  in  templis  :  Verbum  caro  factura  est.  Jrao  etiam  puerj  sciunt 
cantare  in  plateis,  Der  tag  der  ist  so  freudenreich,  vt  impleatur  Prophetia  Dauidis : 
Ex  ore  infantium  et  lactentium  perfecistj  laudem^  Laudandj  etiam 
sunt  probj,  quj  hoc  tempore  solent  in  domo  aliquid  legere  vel  cantare  in  honorem 
natiuitatis"  (1.  c.  f.  76^— 78^). 

994  sive  «eii.  (S3).      5.  Angnsti  1571. 

Ex  contionis  commentario  a  Baltliasare  Arnoldt  Canisii  scriptore  (v.  supra 
p.  625)  scripto  (ut  videtur)  et  ab  ipso  Canisio  recognito  et  emendato.  Can.  51 
f.  3''— 4''. 

Canisius  Oeniponte  in  aiila  niunere  contionatoris  fungi  incipiens,  magistratibus 
civilibus  graviter,  SS.  Augustini  et  Hieroni/mi  auctoritate  utendo,  commendat,  iit  ec- 
clesiae  liostes  arceant,  haereticos  etiam  vi  pellant,  eorum  libros  tollant;  ex  haeresihus 
enim  discordias,  seditiones  etc.  oriri. 

Canisius  Oeniponte,  cum  coramFerdinandoIL  archiduceTirolisque  principe  munere 

contionatoris  aulici  fungi  inciperet,  verba  illa  Christi  ^Attendite  a  falsis  pro- 

phetis"   (Mt  7,  15)  explicans,  primum  quidem  ecclesiasticis   praepositis   eam  vigi- 

lantiam  mandari  ait.     Deinde  haec   addit:    „Wil  man   nun   aber  weiter   bedenckhen 

die  weltlichen  obersten  vnnd  Regenten,  so  haben  sie  auch  wol  sie  zu  erinnern,  das 

Christj  befelch  auch  sie  trefe  vnnd  dahin  ermane,    das  sie  ihrefi    obligentefi    ampts 

vnnd   verwalt   sie   recht   vnnd  Christenlich   brauchen ,   Dann    dieweil   sie   von    Gott 

haben  vnnd  tragen  dafi  schwerdf*  die  froraen  damit  zu  beschiitzen,  vnnd  die  besen 

zu  straffen,  wie  Paulus  lehrt  *,  so  wil  Christus  ihnen  befolchen  haben,  das  sie  neben 

den  Gaistlichen  Heiipter  wachen,  sorgen  vnnd^  schaffen,  das  die  einfeltigen  schefle 

Christj  vor  den  Weiffen  ohngeschediget  vnnd  frej    bleiben  ^  auch   das  Christj  vnnd 

der  kirchen   feindt   nicht   sollen   mit   gemainen   schaden   des  volckhs  gelitten  vnnd 

geduldet  werden  :  dan  sie  haben  ein  mal  zu  bedenckhen  das  gleich  der  ware  Christen- 

liche  glaub  ein  Muetter  vnnd  ein  erhalterin  ist  allefi  fridens,  gehorsams,  der  einig- 

kheit,  zucht,  erbarkheit  vnnd  allen  guetenfs  ihn  Geistlicher  vnnd  Weltlicher  Politej, 

also  ergegen  ist  der  falsch  vnchristenlich  glaub  ein  wurtzel  darauB  allerlej  zwispalt, 

vnfrid  vnd  rebellion,  aufruer,  frechhait  vnnd  muetwill  erwachset.     Es   gehert  welt- 

a)  annunciare  libr.  b)  praediare  lihr.  c)  pacem  omnimodae  libr.  d)  Sequitur  sie,  oblitt. 
e)  Sequitur  scliafe,  oblitt. 


'  Ps  8,  8.    Mt  21,  16.  2  cf.  Lc  2,  14.  ^  Ps  8,  3;  cf.  Mt  21,  16. 

*  Rora  13,  8  4.  ^  Cf.  lo  10,  11—15. 


634  Mon.  994  sive  oen.  (22).    5.  Augusti  1571. 

licher  oberklieit  zu  nicbt  obu  gestraft  zu  lassen,  wenn  man  gelt  vnnd  niiintz  ver- 
felscbet.  Wie  soll  man  dan  leiden  die  verfelscher  Gotlicbs  wort  vnnd  cbristenlicher 
lehr,  zu  verderbung  viler  thausendt  seel,  wer  da  schmecbet  vnnd  schendet  die  ober- 
kheit  ist  reus  laesae  maiestatis  vnnd  mag  am  leib  vnd  leben  gestrafet  werden  vnnd* 
sol  es  dann  ibnen  geschenckhet  werden,  welcbe  die  Hocbwirdige  Sacrament  veracbten, 
leiignen  vnnd  verwerfen,  Gott  ihn  seiner  gesponfi  der  kirchen,  ihn  den  bailigen 
algemainen  Concilien,  ibn  Gotseligen  satzungen  vnnd  ordnungen  widerstreben,  vnnd 
aulf  kbeine  Christenlicbe  ordnuug  der  kircben  acbten  vnnd  horcben,  Die  Oberkheit 
khan  wol  durch  die  finger  seben  vnnd  einreissen  lassen  die  falscben  lehrer,  wafi 
nutz  aber  daraufi  eruolget  haben  grosse  herren  vnd  Potentaten  zu  vnserer  zeit  wol 
erfabren.  Derbalben  balt  ichs  niit  dem  heiligen  Augustino  der  zuuor  diser  mainung 
gewesen,  man  sol  die  falscbe  lebrer  obn  gestrafet  lassen,  vnnd  die  Cbristenlicbe 
sanftmiietigkbeit  gegen  ihnen  veben.  Hernacber  aber  hat  derselbig  Augustinufi  sie 
verendert  vnnd  gewaltigkhlicb  verthediget  das  die  Christenlich  oberkheit  mag  vnd 
sol  sie  ihres  gewalts  gebraucben,  wider  solche  aigen  sinnige  vngehorsame  Christen 
die^  mit  falscher  neuer  lebr  befleckhet  sein,  saget  auch  darneben  er  babe  ibn  der 
erfabrung  also  befunden  das'^  die  strengigkbeit  der  weltlicben  Herren  vnnd  Fiirsten 
sej  der  Kirchen  Gottes  niitzlich  vnnd  hailsam  gewesen  ',  gibt  aucb  zu  einem  Exempel 
den  khaiser  Theodosium  welcher  niit  sambt  auderen  Catboliscben  kbaisern  die  auff- 
gestandne  khetzerej  mit  gewalt  aufigetilget-  vnnd  die  vnchristenlicbe  verfiierische 
biiecber  verbrennet  vnnd  verboten  bat^  Vnnd  daber  gebert  der  feine  spruch 
Hieronimj  in  cap.  5.  Galat.  Arrius  ibn  Alexandria  vna  scintilla  fuit,  sed  quia  non 
statim"^  restincta  est,  totum  orbem  flama  eius  populata  est*.  Quae  est  ista  miseri- 
cordia  vni  parcere  et  omnes  in  discrimen  adducere." 

Similiter  eadem  Cbristi  verba  Canisius  interpretatus  erat  in  contione,  quani 
23.  Maii  1564  Augustae  in  ecclesia  catbedrali  babuit  (v.  Can.  IV  852 — 853).  Oeni- 
ponte  autem  magistratus  iterum  ad  fidei  unitatem  conservandam  haeresesque  arcendas 
bortatus  est  16.  Decembris  1571;  v.  infra,  mon.  oen.  (28). 

In  aliis  quoque  contionibus  aulicis  Canisius  archiducem  eiusque  consiliarios  de 
variis  ipsorum  officiis  admonebat;  ut  cum  12.  Augusti  1571:  ^Non  probibet",  in- 
quit,  „Christus  eusserlich  fursehung  thun,  Sicut  Joseph  fur  hungersgefabr  tbet  ein 
furrhat  am  gedreit^.  Jmo  laudabile  et  magistratuum  proprium  studium  est  im  fall 
der  noth  den  armen  mitthailen  vnd  naturlicbe  mittel  an  die  handt  nehmen.  Sic 
bonuin  est  in  kriegsfiillen  nach  gegenwebr  tracbten,  bulff  vnd  kriegs  stewr  zu 
samen  legen,  vnd  den  Kriegs  leuten  besoldung  geben,  aber  nit  von  des  armen  scbwaifi 
nit  von  dem  Haufi  Gottes  aucb  nit  warten  biss  auff  die  eussersten  not.  Jtem  non 
agitur  de  pecunia  facienda  aufi  den  geecbmelzen  Kelcben,  auss  geraubten  Mon- 
strantzen,  aufi  der  geistlicben  guter  vnnd  spolierten  Kircben"  (ex  commentario 
contionis;  Canisius  hanc  partem  sua  manu  scripsit;  Can.  51  f.  15^). 

a)  Sequitur  solle,  ohliit.        b)  c)  Sequitur  sie,  oblitt.        d)  Sequitur  restrinsa. 


'  -S'.  Augustini  Retractationum  I.  2,  c.  5;  Ep.  93  (alias  48)  c.  5,  n.  17  18; 
185  (alias  50)  c.  6,  n,  21—24;  In  loannis  Evangelium  tract.  11,  c.  2,  n.  13—14 
{Migne,  P.  lat.  XXXII  632;  XXXIII  329—330  803—804;  XXXV  1482—1483). 

^  Tbeodosium  I.  (379 — 395)  significat;  qui,  ut  a\i  Augustinus,  „Iegem  ..  .  ge- 
neraliter  in  omnes  baereticos  promulgavit,  ut  quisquis  eorum  episcopus  vel  clericus 
ubilibet  esset  inventus,  decem  libris  auri  multaretur" :  Ep.  185  (alias  50)  c.  7,  n.  25 
{Migne,  P.  lat.  XXXIII  804). 

*  De  Tbeodosio  I.  hoc  equidem  non  vidi  traditum,  neque  ab  Augustino  neque 
ab  alio ;  exstat  vero  lex,  qua  Theodosius  II.  (408 — 450)  a.  435  libros  a  Nestorianis 
adversus  Concilium  ephesinum  (a.  481)  scriptos  ^publice  comburi"  iussit  (Codex 
Theodosianus,  ed.  Gust.  Haenel,  Bonnae  1840,  I.  16,  tit.  5,  n.  66,  col.  *1572). 

^  „Arius  in  Alexandria  una  scintilla  fuit;  sed  quia  non  statim  oppressa  est, 
totum  orbem  eius  fiamma  populata  est" :  S.  Hieronymus,  Commentariorum  in  Epi- 
stolam  ad  Galatas  1.  3,  c.  1   {Migne,  P.  lat.  XXVI  430).  *  Cf.  Gn  41,  47—57. 


Mon.  995  sive  oen.  (23).    15.  Augusti  1571.  635 

995  sive  oen.  (S3).      15.  Angusti  1571. 

Ex  contionis  commentario,  ab  ipso  Canisio  recognito  et  emendato.  Can.  51 
f.  23^- 24^ 

Canisius  Oenipoute  in  aula  arcliiducis  contionem  habens  auditores  monet:  A  Deo 
alii  ad  familiam  regendam  dommnque  curandam,  alii  ad  vitam  ecclesiasticam  re- 
ligiosamque  vocantnr.  Haec  certe  vita  melior  est  qttam  illa.  Nec  vero  quisquam 
alterum  contemnere  dehet  ob  vitae  genus  a  siio  diversum;  neque  enim  scimus,  qiiis 
Deo  magis  placeat.  Magni  refert  unumquemque,  ad  quam  vitam  a  Deo  vocetur,  in- 
tellegere  et  in  ea  ^jerslstere.     Multi,  quia  id  neglegunt,  a  Deo  damnantur. 

Canisius  Oeniponte  in  aula  Ferdinandi  II.  archiducis  die  Assumptionis  Beatae 
Mariae  Virginis  sive  15.  Augusti  1571  de  evangelio  sacrae  diei  (Lc  10,  38 — 42) 
haec,  praeter  alia,  auditores  nionuit :  ,Wie  khan  ein  frommer  Christ  difi  Euangelium 
ihm  zu  nutz  machen.  1.  Wenn  er  sie  erinnert  es  ghe  eben  mit  den  Gleiibigen  zu 
wie  mit  ihenen  schwestern  Martha  vnnd  Magdalena,  hetten  vnterschidliche  be- 
rileifung*,  die  aine  war  zu  der  haufihaltung  verordnet,  Die  andere  oblag  nur  den 
geistlichen,  also  khiinen  wir  niht  alle  Marthae,  niht  alle  Magdalenae,  sondern  ob 
wir  schon  haben  ein  haupt,  ein  anfang,  ein  ende,  ein  leib''^  vnserer  Christlichen 
beriieffung,  so  sein  wir  doch  niht  geleih  mefiig  gelider  vnnd  haben  vilerlej  •=  gnaden, 
wirckhung  vnnd  eigenschaft".  Num  quid  omnes  Apostoli?^  et  inter  Apo- 
stolos;  Num  quid  omnes  Euangelistae,  sicut  Matheus  et  Joannes?  Num  quid  omnes 
virgines,  sicut  Jacobus,  Joannes  et  Lucas  ?  also  sechen  wir  wie  das  noch  heutigs 
tag  Christus  hab  ihn  dem  grossen  haufi  seiner  kirchen  allerlej  ^  Empter  Dienst  vnnd 
Vocation,  gleih  wie  er  ihn  Marthae  haufi  auch  gefunden. 

2.  Wenn  er  gedenckht  das  gleih  wie  Martha  vnnd  Magdalena  ihn  der  be- 
riiefung  vnterschiden,  Jedoch  dem  einigen  Christo  gedienet  haben,  von  ihnnen  vnnd 
aufien,  das  also®  auch  Christus  wil  von  vnfi  ihn  was  vocation  wir  ihmmer  leben, 
angenommen  vnd  gebalten  sein,  ihn  Summa,  man  mueis  Christo  dienen  wir  seien 
geistlich  oder  weltlich,  er  hats  wol  verdient,  er  hat  vnfi  dar  zu  erschafen  vnnd  so 
theur  erkhauft  *,  das  wir  seine  eigne  leiith  sein  solten  vnnd  ihm  dienen  vnser  leben 
lang.     Non  estis  vestrj'^^.     Et  Luc.  .1.^ 

3.  So  lehrnen  wir  auh  hie  wie  wir  Christo  dienen  sollen.  .  .  . 

4.  Der  ihn  seiner  beriiefung  ist,  soll  einen  andern  in  seiner  beriiefung  vn- 
geihrret  lassen,  ihn  nicht  vrtheiln,  datelen  vnnd  verachten.  Dann  hie  wird  Martha 
gestraft,  das  sie  sih  bedunckhen  liefi,  si  hett  es  besser  fiir,  dann  ihr  schwester,  Sie 
wer  allein  fac  totum,  Magdalena  gieng  uur  miielsig  dahin  vnnd  wer  sorglols,  khiindt 
nihts  anders  dann  Predig  heren  vnnd  betten,  0  wie  vil  briieder  vnnd  schwestern 
hat  dise  murrete  Martha,  die  sie  vnter  stehen  allein  ihren  stand  zu  loben,  vnnd 
ander  Leiith  aufsrichten  vnnd  verkhleineren ,  wolten  nur  Lazaros  vnnd  Marthas 
haben,  wellen  sonst  niht  leiden  Magdalenas,  Johannefs,  Anthonios.  Lassen  sie  be- 
denckhen  es  sej  nihts  mit  dem  eingezogenen  khloster  lebens,  mit  den  einsiedel;  Es 
sey  aber  genueg  Christo  damit  gedienet,  das  Martha  hin  vnnd  her  laufet,  das  sie 
den  khinden  vnnd  Haui3gesinde  aui3  warte  oder  sonst  die  euiserliche  werkhe  der 
lieb  vnnd  barmhertzigkheit  ihrem  nechsten  beweiset.  Wie  sagt  aber  Christus : 
Martha  Martha  du  bist  sorgfeltig  vnnd  bekhiimerst  dich  mit 
vilen  vnnotigen  dingen^  vnnd  sorgen.  Du  hast  wol  ein  guete  meinung'',  dein 
Hertz  aber  ist  zer  theilt  vnnd  zer  streuet,  Du  hasts  niht  vbel  vor  dir,  aber  du  bist 
weit  von  dem    besser   theiL  ...     N  o  1  i  t  e    ergo    i  u  d  i  c  a  r  e  ^     Die  ehe  Leiith '  ver- 

a)  Sequittir  v/ie,   ohlitt.              b)  Haec  2  vv.  supra   versuni   scrijita  sunt.              c)  Sequitur  ■wir- 

khung,  oblitt.        d)  Sequitnr  empten,  ohlitt.  e)  Sequitur  ■\vil,  ohlitt.        f )   Tria  vv.  sqq.  ab  ipso  C.  ad- 

dita  sunt.          g)  Tria   vv.  sqq.  supra    versum  scripta  sunt.          h)  Jta   correctiim  est   a   Jihr.   ex  Mart. 
i)  Ita  libr.  correxit  ex  Die  edl  ehliclie. 


1  1  Cor  12,  13  20  27.  2  Cf.  1  Cor  12,  14—27.  ^  1  Cor  12,  29. 

^  Cf.  1  Cor  6,  20;  7,  23.  *  1  Cor  6,  19.     1  Petr  1,  18  19. 

«  Cf.  Lc  1,  73—75.  -^  Lc  10,  41.  »  jyrt  7,  1.    Lc  6,  37.    1  Cor  4,  5. 


636         Mon.  996  sive  oen.  (24).    A  m.  Octobri  1571  ad  lanuarium  1572. 

achten  niht  den  Jungfreulichen  stand ,  die  weltlichen  erheben  sie  niht  vber  die 
Geistlichen,  Ein  ieder  ehre  den  andren  ihn  seiner''  beruef,  dann  wir  wisseu  niht  wer 
Christo  am  meisten  gefallet. 

5.  Merckhe  das  lijblich  sej  niht  den  gueten  sondern  den  bessten  theil 
mit  Magdalena  zu  erwehlen*  vnnd  Gott  volkhomenlich  dienen,  ohn  alle  eufier- 
liche  sorg,  ohn  zeitliche  gescheft^  Darumb  sagen  auch  die  Apostel :  Non  est 
aequum  nos  relinquere''  verbum  Dej  et  ministrare  mensis,  nos 
orationj  et  ministerio  verbj  instantes  erimus^  Cur  laudatur  Anna? 
Lucae  2*.  Darumb  soU  einer  alezeit  mit  grosser  Gottess  forcht  ein  neuen  stand 
annemen,  vnnd  drej  dinge  forchten:  1.  Das  er  mit  Dauid  vleifiig  bethe:  Domine 
vias  tuas  demonstra  mihj*.  2.  Consilium  a  sapiente  perquire"=^ 
Thob,  4.  3.  Consule  ^  conscientiam ,  quo  te  trahat  Spiritus.  Multj  vocantur  ad 
partem  optimam',  sed  vocatj  non  veniunt^,  aut  venientes  retro  cedunt.  Hinc 
multi  seculares  damnantur,  quia  noluerunt  secundum  vocationem  esse  spirituales,  et 
contra.     Magni  refert  suam  cognoscei'e  vocationera  et  in  ea  perseuerare."  ^ 

Haud  recte  igitur  affirmatum  est:  ^Reformatores",  iraprimis  Lutherus,  primi 
docuerunt,  homines  ad  varios  illos  vitae  humanae  labores,  ut  ad  pueros  educandos, 
doraura  regendara,  cibos  parandos  etc.  vocari  a  Deo,  neque  verbum  ^vocatio"  hanc 
habet  significationera  nisi  apud  populos  per  ^reformatores"  institutos.  Num  Canisius, 
ut  Tirolenses  catholicos  institueret,  has  sententias  haecve  verba  a  „reformatoribus" 
mutuatus  est?  Caeterum  vide,  quae  scite  hac  de  re  disseruit  Uenv.  Pesch  S.  J.,  Lehr- 
buch  der  Nationalokonomie  11,  Freiburg  i.  Br.  1909,  723—727.  Memoratu  digna  sunt 
etiam,  quae  Canisius  hic  notat:  Posse  aliquem,  qui  in  vitae  genere  minus  sancto 
constitutus  sit,  Christo  magis  placere,  quam  alterura  in  sanctiore  constitutura  ;  et 
sicut  aliqui  a  Deo  daranentur,  cura  ad  ecclesiasticara  vitara  vocati  divinara  volun- 
tatem  neglexerint,  ita  „contra"  quoque  fieri,  ut  homines  daranentur,  quia  ecclesiasti- 
cum  vitae  genus  susceperint,  cum  ad  aliud  a  Deo  vocati  essent. 

996  .sive  oeii.  (24).      A  m.  Octohri  1571  ad  lannariuiii  1572. 

Ex  litterarum  Natalis  apographis  eodem  fere  terapore  scriptis,  quae  sunt  in 
Germ.  71  f.  S2^  40*  50%  et  ex  Pastelii  autographo,  quod  est  in  G.  Ep.  coll.  I  f.  377\ 
Pastelii  epistula  usus  est  Kross,  Can.  188. 

Natalis  vicarius  generalis  rectori  et  provinciali  commendat,  videant,  ut  Canisius 
hene  valeat  et  scribendi  studio  moderetur.     Is  recte  valet. 

P.  Hieronymus  Natalis  Societatis  vicarius  generalis  Roma  20.  Octohris  1571 
P.  Gerardo  Pastelio  collegii  oenipontani  rectori  scripsit:  Questa  scriuo  per  aduertire 
a  V.  R.  habbi  cura  della  sanita  et  trattamento  del  Padre  Canisio  corae  si  deue ; 
benche  non  dubito  che  lo  fa  cosi.  Et  di  piu  rai  auisi  senza  dir  niente  a  luj,  se 
afflige  molto  se  stesso,  6  il  suo  compagno  ^°,  per  il  souerchio  trauagliare ;  nelche  ho 
paura  non  facci  excesso;  et  tal  uolta  quando  mi  scriuera  mi  auisi  della  sua  sanita. 
Idem  Natalis  eodem  die  scripsit  P.  Paulo  Hoffaeo  Germaniae  siiperioris  provinciali: 
La  sanita  del  P.  Canisyo,  et  la  cura  delli  suoi  trauagli  che  non  siano  eccessiui  etc. 
so  che  e  molto  a  cuore  a  V.  R.    io  la  raccomando  ancora  al  padre  Gerardo.    Qua  ci 

a)  Sic  lihr.  correxit  ex  seinem.  b)  Ita  in  comm.  correctum  est  ex  derelinquere.  e)  Itct 

correctum  est  ex  perquirere.        d)  Ita  correctum  est  ex  Consulere. 


'  Lc  10,   42.  2  Cf.  Mt  19,   21.  ^  Act  6,  2  4. 

*  Cf.  Lc  2,  86  37.  "•  Ps  24,  4.  «  Tob  4,  19. 

^  Lc  10,  42.  8  cf.  Lc  14,  15-24.  »  Cf.  1  Cor  7,  20. 

'°  „P.  Antonius  Guisanus,  Flander,  .  .  .  adiuuat  P.  Canisium  in  suo  opere  et 
Rectorem  in  concionando" :  *  „CataIogus  .  .  .  CoIIegij  Oenipontani  .  .  .  pro  anno  1572" 
ab  ipso  Pastelio  scriptus  (G.  C.  67  p.  263—264).  P.  Guisanus  cum  Hoffaeo  pro- 
vinciali  conquestus  erat,  se  a  Canisio,  cum  is  primura  adversus  Centuriatores  librum 
scriberet,  „inhumaniter  tractatum  fuisse" ;  v.  infra,  mon.  litt.  (58). 


Mon.  997  sive  oen.  (25).    12.  Novembris  1571.  •  637 

pareua  buon  modo  d'  aiutarlo  in  questa  parte  che  V.  R.  conferat  consilia  de  conseruanda 
ualetudine  eius  cum  Patre  Theodorico '  per  quem  familiarius  poterit  admonere  Patrem 
Canisium,  Pasteliiis  igitur  recfor  oenipontanus  Oeniponte  17.  Decembris  1571  haec  ad 
Natalem  rettuUt:  Jl  P.  Canisio  fin  adesso  sta  assai  bene  et  come  pare  meglio  che  a 
Dilinga,  se  ne  ha  tutta  quella  cura  che  si  puo,  quanto  al  suo  libro  ^  va  molto  adagio 
per  hauer  egli  da  fare  assai  nelle  prediche  et  alcun  aHre  cosette  estraordinarie.  Ad 
quae  Natalis  Pastelio  respondit:  Ho  molto  a  caro  che  il  P.  Canisio  si  ritroue  tanto 
ben  como  V.  R.  significa  in  quel  CoUegio  et  cosi  di  nuouo  glielo  raccomando. 

997  sive  oen.  (25).      12.  Novembris  1571. 

Ex  contionis  commentario,  quod  Canisius  Balthasari  Arnoldt  scriptori  dictavit 
et  deinde  ipse  recognovit,  et  ex  ^Notandis  circa  uictoriam"  ab  eodem  Arnoldt  (Ca- 
nisio,  ut  videtur,  dictante)  scriptis.  Can.  51  f.  47^ — ^S*"  394"',  Commentario  usus  est 
Braunsherger,  Pius  V,  etc.  112 — 113. 

Canisius  in  sollemni  pompa  propter  Turcas  apud  Echinadas  insulas  (Lepanto) 
victos  ah  Oenipontanis  instituta  in  templo  wiltensi  coram  archidiice  pro  contione  dicens 
singillatim  enarrat,  qnam  grandis  et  portentosa  ea  fuerit  victoria. 

Cmn  Oenipontem  nuntiatum  esset,  classem  christianam  sub  loanne  Austriaco 
(Don  Juan  d'  Austria)  7.  Octohris  1571  apud  Echinadas  insulas  sive  apud  Nau- 
pactum  (Lepanto)  de  classe  turcica  magnam  reportasse  victoriam,  12.  Novembris  1571 
mane  iussu  Ferdinandi  II.  archiducis  consiliarii,  aulici,  cives  cum  p)rincipe  ipso  in 
urbis  ecclesiam  parochialem  ad  gratias  Deo  agendas  convenerunt ;  cantatus  est  hymnus 
„  Te  Deum  laudamus" ;  deinde  soUemni  jiompa  extra  urbeni  in  templum  canoniae  iviltensis 
(Wilten),  ordinis  Praemonstratensis,  processerunt,  uhi  missa  magna  cum  solletnnitate 
cantata  et  a  Canisio  oratio  habita  est.  Ex  cuius  orationis  commentario  a  Canisio  dictato 
et  recognito  complures  excerpsi  sententias,  quibus  victoriae  illius  ratio  singillatim  et  ac- 
curate  enarratur ;  valde  enim  verisimile  est,  eas  a  Canisio  haustas  esse  ex  fontibus 
historicis  iisque  fide  valde  dignis;  relationes  dico  ad  archiducem  missas;  fortasse  prae- 
terea  Eoma  vel  aliunde  Sociis  oenipontanis  allatae  erant  epistulae  Sociorum,  qui  sacra 
faciendi  gratia  classem  comitati  erant  eique  illo  die  pietatis  adiumenta  praebuerant 
(Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  l.  7,  n.  39—41).  Ita  igitur  Canisius:  Deus  voluit  domiuica 
die  7  Octob.  humihare  . . .  hostes,  quj  . . .  tam  laete  plenis  velis  et  remis  in  magno  clamore 
nauigauerunt,  et  certo  confidebant  de  victoria . . .;  nostrj  postquam  per  confessionem 
et  poenitentiam  cnm  Deo  [se]  reconciliassent,  et  iuxta  piam  exhortationem  Generalis 
decreuissent,  solum  propter  Christj  nomen  et  honorem,  die  schlacht  zu  thuen  .  .  ., 
spem  omnem  in  Deo  viuo  posuerunt.  .  .  .  cum  primum  nostra  Armada  ad  classem 
Turcicam  venit,  mutat  se  ventus,  sedatur  mare  vnnd  blasset  daher  ein  guetter  lufft 
von  Siriaco"  [?]  windt,  et  iactat  omnem  fumum  in  oculos  et  naues  hostium,  vt 
nostrae  naues  tanto  melius  agantur,  et  aduersarij  neque  videre,  neque  nostris  com- 
mode  resistere^  potuerint.  .  .  .  Tot  et  tam  armatae  naues  hostium,  so  wol  besetzt 
mit  frischem  khriegsvolckh  iiber  die  ordinarj  anzal,  et  quae  multis  modis  [nostrasj 
vicerunt  numero,  opibus,  potentia  et  prouisione,  tamen  finaliter  se  dedere  coactae 
sunt,  et  valde  paucis  exceptis  occupatae,  vel  combustae,  vel  submersae,  vel  de- 
structae  vnnd  geschossen  sein  .  .  . ;  Dei  opus,  quod  ex  tot  millibus  Turcarum,  neque 
media,  neque''  quarta  pars  potuerit  efifugere,  imo  quod  et  Generales  et  praecipuj 
capitanij,  et  Baschae  vulneratj  et  occisj  sint  vno  tantum  vix  euadente,  nempe 
Vchialj  *,  Solten  wol  hundert  vnnd  achtzig  Galeen^^  erlegt  worden  sein,  non  dicam, 
quot  millia  Turcarum  erwiirget,  et  rursus  gefangen  sein  .  .  .  Opus  Dei  fuit,  quod 
14  Galeen®,  quae  fugerant  etiam   post   hanc  victoriam   sint   comprehonse  a  nostris, 

a)  Scirocco  ?  b)  In  comni.  seqiiitur  alteviim  commode.  c)  Seqiiitur  tertia,  oblitt.  d)  e)  Sic ; 
scribendum  fuit:  Galeern. 


*  Canisio  rectore  collegii  dilingani,  qui  Petri  Canisii  frater  ex  patre  erat. 
^  Librum  de  Verbi  Dei  Corruptelis  adversus  Centuriatores  secundum  sive  de  Beata 
Maria  Virgine  scribebat;  v.  supra  p.  487  494.  ^  „Uluch  Ali"  is  nunc  vocatur. 


638  Mon-  998  sive  oen.  (26).     18.  Novembris  1571. 

et  inuenti  praeterea  aurum,  argentum,  clenodia  et  magni  thesauri,  mit  allerley  pro- 
phand,  Biichsen,  geschutz,  Avaffen,  buluer,  schiftriistung  etc.''  frunientum  biscoet, 
speifi  vnd  dranck  .  .  .  quod  Christianj  captiuj  animum  acceperint  pugnandj  contra 
Turcas,  et  nostros  iuuerint  ad  hanc  victoriam  .  .  .  Dei  opus  fuit,  quod  nostrj  tem- 
poris  Catholicj,  supra  omnem  spem  et  expectationem  bonorum  in  quatuor  horis 
talem  victoriam  obtinerent,  .  .  .  qualem  hactenus  non  reperimus  scriptam  in  omnibus 
Chronicis  et  historijs  .  .  .  Tantus  hostis  post  tot  victorias  exaltatus  et  insolens 
factus  .  .  .  confunditur  ab  vno  exercitu  Christiano,  ab  vno  Generalj  Austriaco,  qui 
suam  lidem  publice  confessus  est,  quando  accepto  crucifixo  omnes  milites  ad  fortem 
pugnam  hortatus  est,  idque  in  consideratione  Jhesu  Christj  crucifixj. 

De  cadeni  victoria  Canisiica  in  eodem  Codice  complura  notavit,  quae  et  ipsa 
contioni  ilU  Jiabendae  ab  eo  adhibita  esse  satis  perspicuum  est;  eorum  aliqua  ponam: 
Deiis  dat  uictoriam  ad  confirmandum  suas  promissiones  quas  fecit  in  fide  orantibus, 
sicut  multa  millia  Christianorum  nuuc  orarunt  pro  foelice  successu  huius  exercitus 
et  supplicationes  instituerunt  ^  Dat  uictoriam  ad  consolationem  et  confortationem 
multorum  pusillanimium,  qui  timent  soepe  ita  Deum  nobis  Christianis  iratum  esse 
ut  nulla  sit  spes  aliquid  proficiendi  contra  Turcam  quicquid  etiam  tenteut  Christiani, 
frustra  putant  fieri  sumptus  et  expeditiones  contra  hosteni  tam  crudelem  et  alterum 
Attilam,  .  .  .  Quid  faciendum  nobis  ob  hanc  uictoriam.  Quidam  se  inebriant,  alij 
ignes  faciunt  uel  emittunt  bombardas  uel  edunt  alia  signa  laetitiae  publice,  quibus 
etiam  simphces  admonentur  de  re  noua  bene  transacta.     Verus  usus  etc. 

998  sive  ©en.  (26).      18.  Novembris  1571. 

Ex  contionis  commentario  a  Canisio  dictato  et  recognito.     Can.  51  f.  50*^. 

Canisius  adulatores  principiim  valde  reprehendit,  simul  tanien  auditores  ex- 
hortatur,  ut  magistratihus,  efiamsi  forte  mali  sint,  propter  Deum  et  ex  animis  re- 
verentiam,  amorem,  oboedientiam  praestent. 

Canisius  Oeniponte  in  contionc,  quam  18.  Novembris  1571  in  aida  Ferdinandi  II. 
archiducis  habebat:  Homines  pharisaeis  illis  (Mt  22,  15—18.  Mc  12,  13 — 15)  similes, 
inquit,  reperiuntur  in  Aulis,  qui  norunt  egregie  suos  dominos  laudare  et  fauorem 
sibj  comparare  adoratione^  etiamsj  saepe  contra  conscientiam  loquantur,  et  malum 
pro  bono  commendent,  et  proximum  saepe  laedant,  hj  saepe  sunt  nocentiores  in  sua 
laude  quam  apertj  inimicj  in  vituperatione,  vnde  dictum  est:  Melius  est  a  sa- 
piente  corripj,  quam  stultorum  adulatione  decipj^.  Quid  enim  aliud 
faciunt  tales  adulatores  quam  quod  et  sibj  et  alijs  nocent,  sunt  fratres  Judae  .  .  , , 
qui  reddunt  alios  ad  peccandum  audaciores,  et  quasi  pertrahunt"=  aues  in  rete  sicut 
aucupes  ^  sunt  sicut  scorpiones,  qui  facie  blandiuntur,  sed  cauda  pungunt,  et  sicut 
apes,  quae  mel  gerunt  in  ore,  sed  aculeis  pungunt  a  parte  posteriori.  Meliora 
sunt  vulnera  diligentis,  quam  fraudulenta  oscula  odientis*.  Tali- 
bus  igitur  est  respondendum  exemplo  Christj :  Quid  me  tentatis  hypocritae?* 
Illorum  retia  sunt  perrumpenda,  illorum  verba  contemnenda,  sicut  Vlysses  audire 
noluit  cantum  Syrenum,  habentium  ^  in   mari    faciem   muliebrem  et   dulcissime  can- 

a)   Qainque  vv.  sqq.  a  C.  ipso  addita  suiit.  b)  Sic;   corrigendum   esse   videtiir:   adulatione. 

c)  Sequuniiir  vv.  pisces  et,  ohlitt.        d)  habentes  libr. 


'  De  precationibus  supplicationibusque  ipso  illo  die  7.  Octobris  a  sodalitatibus 
rosarii  mariani  institutis  v.  supra  p.  487".  In  *Libro  praeceptorum  Sociis  a  supremis 
ipsorum  moderatoribus  datorum  haec  eo  tempore  notata  sunt:  ,1571.  A  21.  di  Luglio 
ordine  sopra  il  dir  ogni  settimana  ciascun  sacerdote  una  messa,  et  li  fratelli  far 
oratione  et  raccomandare  nelle  messe  et  orationi  la  vittoria  contra  il  Turco  etc, 
Prouincia  Romana,  Lombardia,  Napoli  et  Sicilia,  Austria  et  superior  Germania,  Rheno 
et  Fiandra,  Francia  et  Aquitania"   (Cod.  ^Def.",  Messe  etc.  in  a.  1571). 

•'  Eccle  7,  6.  ^  Cf.  ler  5,  26;  Am  3,  5.  '  Prv  27,  6. 

=-  Mt  22,  18;  cf.  Mc  12,  15;  Lc  20,  23. 


Mon.  999—1000  sive  oen.  (27)-(2S).    15.-20.  Decembris  1571.  639 

tantium,  et  auclientes  inducentium  in  somnum,  quos  sopitos  in  mare  demergunt'. 
Habet  enim  suum  venenum  blanda  adulatio.  Adulatores  sunt  Diabolj  ioculatores, 
qui  laetificant  hominem  in  his,  quae  nihil  sunt,  PIus  nocet  lingua  adulatoris,  quam 
manus  persecutoris^,  Filj  mj  sj  te  lactauerint  peccatores,  ne  acquiescas 
eis*.  Sunt  Diabolj  proditores,  vt  Judas,  qui  Christum  sub  specie  osculj  et  ami- 
citiae  tradidit*.  Sunt  dnplices,  sicut  Joab^,  amice  salutans  Amasam,  et  dicens : 
Salue  mj  frater^  2  Reg.  20.  Et  interim  occidit  illum  occulte  gladium  educens. 
In  eadein  vero  contione  Canisius  auditores  de  officiis  quoqiie,  quae  principibus 
aliisque  magistratibus  praestare  deherent,  serio  graviterque  monehat:  Jn  quibus  de- 
bemus  reddere  Caesarj  et  magistratuj  ?  .  .  .  Verbum  Dej  non  vult  nos  esse  sicut 
infideles  subditos,  qui  tantum  coacte  seruiunt  suis  dominis,  et  ex  timore  non  amore, 
et  forinsecus  tantum,  sicut  faciunt  et  infideles''.  Jta  multj  hodie  magnos  titulos 
Principj  tribuunt,  et  tacite  aliquando  male  precantur,  et  nihil  boni  de  illo  sentiunt 
vel  dicunt.  Alij  honorant  capite  nudo  et  genu  flexo,  sed  in  animo  non  amant  sed 
odiunt  magistratum,  nunquam  orant  pro  illo,  et  paratiores  [sunt]  ad  suspicandum, 
calumniandum,  quam  ad  excusandum  ea  quae  ordinantur  vel  fiunt  a  superioribus. 
Quomodo  igitur  honorandj?  Jn  animo  quidem,  vt  illos  tanquam  Dej  vicarios  et 
ministros  supremos  agnoscas  et  colas  vbicunque  fueris'',  siue  bonos,  siue  malos,  siue 
regimen  iuste,  siue  iniuste  einhaben'^,  diuinam  ordinationem  eamque  bonam*  vtilem 
et  necossariam  esse'"  et  manere,  licet  nequam  sit  qui  portat  gladiums^  con- 
siderando.  2.  Vt  libenter  in  bonam  partem  accipias  quod  ab  illis  mandatur  vel 
additur''  [?],  sj  non  est  omnino  contra  Deum,  quia  debes  illis  fidelitatem  et  reueren- 
tiam  interiorem,  et  ex  illa  compassionem  et  amorem  in  ipsorum  tribulationibus, 
tentationibus  et  necessitatibus,  quia  nusquam  illis  desunt  cruces ',  2  magnam  habent 
obligationem  ad  bonum  publicum  promouendum  o^  indigent  multiplicj  gratia  Dej, 
hoc  praesertira  tempore. 

999  sive  oeii.  (21).      15.  et  20.  Decembris  1571. 

Ex  Codicibus  ,Geschaft't  von  Hof  Anno  1571"  (f.  287'')  et  ^Raittung  De  Anno 
1571"  (f.  284'' — 285*^),  qui  sunt  Oeniponte  in  archivo  praefecturae  caesareae.  Codice 
^Geschaff^t"  etc.  usi  sunt  Hirn  I.  c.  I  243  et  Kross,  Can.  188. 

Ah  archiduce  Canisio  60  floreni  ad  lihros  emendos  dantur. 

Exstat  adhuc  litterarum  a  Ferdinando  II.  archiduce  Oeniponte  15.  Decemhris 
1571  datarum  apographum  eodem  fere  tempore  scriptum;  per  quas  litteras  Ferdi- 
nandus  regimini  et  camerae  Austriae  superioris  mandat,  ut  statim  P.  Petro  Canisio 
ad  emendos  lihros  aliquot  catholicos  („etlicher  kafholiscJier  BHcher")  eorumque  pretium 
solvendum  50  —  60  florenos  per  cameram  tirolensem  numerandos  curent.  Et  Michael 
Linggahol  camerae  eiusdem  magister  in  suo  Codice  dati  et  accepti  (v.  supra  p.  625) 
notat,  se  ex  concessione  illa  archiducis  20.  Decemhris  1571  Canisio  „zu  erkhauffung 
vnnd  hezalung  etlicher  Catholischen  Puecher"  60  florenos  dedisse. 

1000  sive  oen.  (28).      16.  Decembris  1571. 

Ex  contionis  commentario,  a  Canisio  dictato  et  recognito.    Can.  51  f.  65''. 

Canisius  docet:  Magistratihus  nihil  magis  cordi  esse  dehere,  quam  ut  fides  de- 
fendatur,  haereses  arceantur,  vacillantes  confirmentur. 

a)  Sequituf  Joseph,  ohlitt.  b)  Ita  C.  ipse  correxit  ex  licet  intus  munmirent.  c)   Quae  se- 

quuntur,  usque  ad  einhaben  iftcL,  ipsius  Canisii  manu  in  margine  addita  sunt.  d)  Sequitur  nec,  oblitt. 
e)  Hoc  V.  ab  ipso    C.  supra  versum  scriptum  est.  f)   Octo  vv.  sqq.  ah  ipiso  C.  siipra  versum  seripta 

stint.  g)  Aladium  C.  h)  Sic  libr.;  corrigendumne  aeditur  vel  edicitur?  i)  Sequuntur  vv.  et 

niaiorem  habent,  oblitt.        k)  Ita  iti  comm.  correcttim  est  ex  et. 


'  Homerus,  Odyssea  12,  37—54;  23,  326. 

^  „Plus  persequitur  lingua  adulatoris,  quam  manus  interfectoris" :  S.  Augustinus, 
Enarratio  in  Psalmum  LXIX,  v.  5  {Migne,  P.  lat.  XXXVl  869).  *  Prv  1,  10. 

*  Cf.  Mt  26,  47-57;  Mc  14,  48—46;  Lc  22,  47-54.  ^  2  Rg  20,  9. 

«  Rom  13,  4. 


640  Mon.  1001  sive  oen.  (29).    23.  Decembris  1571. 

Canisius  in  contione,  quam  16.  Decembris  1571  (quae  erat  Dominica  III.  Ad- 
venttis)  Oeniponte  in  aula  Ferdinandi  II.  archiducis  jn-incipisque  tirolensis  de  S.  lo- 
anne  Baptista  disci^ndos  ad  Christuni  mittente  (Mt  11,  2—11)  habebat,  ^^fi^^dp^"^ 
eundem  eiusque  consiliarios  sic  monuit :  Joannes  noster  etiam  hodie  docet  magistratus 
omnes,  vt  secundum  suam  vocationem  subditis  tribuant  solicitudinem  et  diligentiam 
in  his  quae  ad  fidem  pertinent,  vtque  infirmos  in  fide'  vel  per  se  vel  per  alios 
sanare  curent  et  praecipuam  seraper  curam  habeant  conseruandae  verae  fidej,  et 
defendendae  contra  hostes  .  .  .  Nunc  saepe  nihil  curatur,  etiamsi  cognoscamus  et 
videamus  in  domo,  in  ciuitate,  in  regione  multos  peruersos  et  peruertentes  alios, 
contentiosos,  praefractos,  ceruicosos,  quj  audeut  disputare,  contemnere  et  ridere  totam 
Ecclesiam^  et  tot  errantes  oues^  imo  animas  Christianas  seducj.  Hoc  non  est 
Joannis  zelum  habere  ^,  non  est  ad  Christum  mittere  *  et  infirmos  sanare,  imo  est 
aperire  ianuam,  vt  quilibet'^  fere  credat  quod  velit,  quod  bonj  offendantur,  et  sim- 
plices  peruertantur,  et  pax  publica  laedatur,  et  variae  haereses  ac  sectae  inualescant. 
Vnde  tam''  multos  habemus  nunc ,  sicut  arundines  agitatas^*  et  pueros 
fluctuantes*,  quibus  debent  superiores  prouidere,  vt  iu  domo  Christj  maneanf, 
ad  viam  veritatis®  reducantur  et  in  via  sana  confirmentur.  Sj  Joannes  ad- 
esset,  haud  dubie  reprehenderet,  quod  superiores  non  magis  cordj  haberent^  statum 
religionis,  vnitatem  fidej''  et  debitum  zelum,  sicut  nostrj  niaiores  habuerunt 
comraunem  populum  ab  Herode  et  haeresj  defendendj,  ne  z  i  z  a  n  i  a  seminentur  i  n 
medio  triticj*.  In  margine  dnnde  Canisius  siia  manu  haec,  praeter  alia,  no- 
tavit:  NuUum  damnum  grauius,  nullum  uenenum  pestilentius,  nuUa  pestis  uerderb- 
licher,  quam  falsae  doctrinae  dare  locum  et  permittere  homines  uiuere  et  perire  in 
sua  perfidia.  Nulla  peccata  magis  Deum  offendunt  quam  quae  pugnant  contra  fidem 
et  obedientiam  Ecclesiae.  Nihil  perturbat  bonam  politiam  et  communem  pacem  magis 
quam  dissensio  in  religione  (1.  c.  f.  61" — 66-''). 

Similiter  Canisius  dixerat  Oeniponte  5.  Augusti  1571 ;  v.  supra  p.  663. 


1001  sive  oen.  (39).      23.  Decembris  1571. 

Ex  contionis  commentario,  a  Canisio  dictato  et  recognito.  Can.  51  f.  non  sign., 
quod  est  inter  f.  69  et  70. 

Canisius  Oeniponte  ex  sacro  suggestu  fideles  hortatur,  ne  noctem  Natalis  Domini 
sive  intemperantia  sive  superstitionibus  quibusdam  j^olluant. 

Canisius  Oeniponte  die  23.  Decembris  1571,  quae  crat  Dominica  IV.  Adventus, 
cum  ex  sacro  suggestu  fideles  ad  Nataleni  Doniini  pie  agendum  exhortaretur,  haec, 
praeter  alia,  eos  monuit:  Rogo  et  admoneo  omnes,  .  .  .  vt  non  imitentur  falsos 
Christianos,  quj  multos  et  graues  abusus  circa  tale  festum  comraittunt  et  turpiter 
se  gerunt  tam  sancto  tempore.  Quidam  non  verentur  nocte  natalitia  ludere  et  leui- 
tates  exercere  cum  primum  ex  templo  veniant,  illico  ^  incipiunt  seruire '  ventrj  zu 
fressen  vnnd  zu  schlemmen  et  in  sequentibus  festis  multo  magis  daemoni  placent 
et  seruiunt  quara  Christo  propter  crapulam  et  ebrietatera,  lasciuiam  et  impudicitiam, 
choreas.  Sic  in  carne  finiunt,  quod  in  spiritu  inceperunt ',  quasi  ridentes  totara  Ec- 
clesiam.  Alij  habent  et  exercent  suas  superstitiones,  obseruant  vmbram,  auscultant 
sj  sonum  in  stabulo  audiant,  et  nescio  quas  alias  vanas    curiosas   obseruationes  ad- 

a)  Octo  vv.  sqq.  ab  ix^so  C.  supra  versum  scripta  sitnt.  b)  Duo  vv.  sqq.  ab  ipso  C.  supra  ver- 
sum  scripta  sunt.  c)   Sequitur  uere,   ohlitt.  d)   Ita   C.  correxit  ex  Tam.  e)   agitatos   libr. 

i)  maneat  lihr.        g)  haberet  libr.        h)  Ita  omnino  videtur  corriyendum  esse  ex  illie,  quod  posuit  lihr. 
i)  sentire  libr. 


'  Rom  14,  1.  2  1  petr  2,  25;  cf.  Ps  118.  176;  Is  53,  6  etc. 

3  Cf.  Mt  11,  2  3;  Lc  7,  19.  *  Mt  11,  7.   Lc  7,  24.  ^  Eph  4,  14. 

«  Tob  1,  2.     Ps  118,  30.     Sap  5,  6.     2  Petr  2,  2.  '  Eph  4,  13. 

»  Mt  13,  25.  »  Cf.  Gal  3,  3. 


Mon.  1002—1003  sive  ott.  (1)— (2).    21.— 23.  lanuarii  1570.  641 

hibent  in  nocte  illa  sanctissima.  Vnde  diligenter  nioneo  fideles  omnes  vt  sibj  caueant 
vor  solchem  aberglauben  vnnd  solchen  vniitzen ,  schedlichen  gewonheiten  vnnd 
weibische  erdichtung  vnnd  Kindische  anschleg. 

Ad  oenipontana  Canisii  monamenta  pertinent  allqaa  ratione  etiaui  mon.  937 
938  953  1061  1063  1069  1081. 

1. 
MOXniENTA  OTTIXGANA  CAXISII. 

1003  sive  ott.  (I).      23.  lanuarii  1570. 

Ex  archetypo.     G.  Ep.  XI  f.  179^— 180^ 

Canisius  Ottingae  Veteris  Annam  Bernhusiam  a  daemone  liberat. 

De  Anna  a  Bernhausen  virglne  nohili,  quam  Augustae  Sihylla  ah 
Eherstein  Marci  Fuggeri  uxor  pedissequam  donii  suae  alehat,  Ottingae 
Veteris  (Altdtting)  per  Canisium  23.  lanuarii  1570  a  daemone  liberata 
(v.  su-pra  p.  399  et  infra  p.  647)  Fr.  „Andreas  Scotus"  (Kock,  Coli) 
S.  J.  in  Litteris  annuis  domus  augustanae  Augusta  17.  Septembris  1570 
datis  narrat:  Antequam  „energumena  puella^^  per  loannem  Fuggerum 
et  Ursulam  Fuggeram  Romam  perducta,  incolumis  rediret,  in  primaria 
et  nobili  domo  alia  similiter  mulier,  diu  multumque  a  Daemone  vexata 
et  afflicta,  a  suo  patrefaniilias,  comitante  vno  e  nostris  patribus,  ad 
aedem  sanctissimae  virginis  magnis  frequentibusque  miraculis  claram 
adducta,  (cum  fuisset  adhibitus  ante  exorcismus,  et  sanctissimae  vir- 
gini  preciosus  cum  alijs  arae  ornamentis,  oblatus  calix.)  ipsa  quoque 
ab  omni  daemonis  infestatione,  libera  effecta  est  atque  immunis. 

1003  sive  ott.  (2).      21.— 23.  lanaarii  1570. 

Martinus  Ei^engrein  praepositus  ottingamis  et  vicecancellarius  ingolstadiensis  in 
lihro  a.  1571  gernianice  cdito  haec,  16  testes  noniinando,  narrat:  Canisius  Ottingam 
Veterem  (AUotting)  advenit  cum  Marco  Fuggero  et  Sibijlla  eius  coniuge  et  Anna  de 
Bernliausen  puella  Jiobili  17  fere  annorum,  octavum  iam  anmim  a  daemone  obsessa, 
cui  Beata  Maria  Virgo  Augnstae  praedixit  ipsam  (a  6  daemonibus  iam  liberatam) 
a  septimo  eoquc  ultimo  in  sacello  suo  ottingano  liberatum  iri,  si  se  calicem  sacruni 
munus  allaturam  p)olliceretur.  In  sacello  Litaniae  Lauretanae  decantantur.  Postridie 
ntane  Marcus  cum  uxore  in  sacro  sacello  per  Canisium  Christi  corpore  reficitiir. 
Fost  prandium  ad  sacellum  reditur ;  adsunt  15  ct  j^lures.  Eecitantur  variae  preces. 
Canisio  Litanias  Lauretanas  recitante  daemon  puellam  misere  torquet.  Canisius  dae- 
monem  ad  quaestiones  aliquas  respondere  cogit.  Imagine  B.  M.  V.  ad  caput  puellae 
applicata  daemon  Matreni  Christi  meretricem,  Canisium  canicidam  vocat  etc.  Die 
23.  lanuarii  precationes  repetuntur.  Litaniis  Lauretanis  in  furorem  actus  daemon 
puellam  discruciat ;  quae  animo  relicta  Matrem  Dei  cum  angelis  sibi  visani  esse 
affirmat.  Tandem  daemon  coactus  preces  recitat,  terram  osculatur,  B.  Mariam  V. 
laudibus  extollit,  puellam  deserit.     Canisius  adstantes  ad  paenitentiam  exhortatur. 

Doctor  Martinus  Eisengrein  colleqialis  ecclesiae  ottinganae  praepositus 
et  universitatis  ingolstadiensis  vicecancellarius  (cf.  supra  p.  366  477) 
a.  1571  primum  edidit  Ubellum  (noti  doctis ,  sed  populo  scriptum) : 
„Vnser  liehe  Fraw  zii  Alten  Oetting.  Das  ist,  Von  der  Vralten  Capellen 
vnser  Liehen  Fraiven  vnnd  dem  Fiir.  Stifft  S.  Philip  vnd  Jacoh  zii 
Alten  Oetting.  .  .  .  Durch  Martinwn  Eisengrein,  der  hailigen  Schrifft 
L:  Propst  zu  Alten  Oetting,  vnd  der  hohenschul  zu  Jngolstat  Vicecantzler. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VI.  41 


642  Mon.   1003  sive  ott.  (2). 

Gedruckt  zuJngolstatt,  Diirch  AlexanderWeissenhorn .  Anno M.D.LXXI"  ^. 
Eisengrein  librutn  litteris  Ingolstadio  6.  lanuarii  1571  datis  dedicavit 
consuUbus  („Burgermaister"),  camerariis,  consiliariis  „der  Fiirstlichen 
Stdtt,  Burckhausen,  Braunaw,  Schdrding,  Oeting,  Bied,  etc.  Rentampts 
Burckhausen,  im  Hochloblichen  Hertzogthumb  Nider-Batjern" .  In  hoc 
igitur  libro  (f.  125'' — 135'')  haec  ille  posuit: 

Das  vierzehend  Capitul.  Ain  warhafftige  Historia,  vnnd  treffen- 
liches  Wunderzaichen,  von  ainem  Jungkfrawlin,  wolches  mit  dem  bosen 
Gaist  besessen,  vnd  in  vnser  lieben  Frawen  Capellen  zii  alten  Oeting 
dises  niichstuerschinen  70.  jar,  am  23.  tag  Januarij,  in  beysein  viler 
ehrlicher  leut,  gnadigklich  daruon  entledigt  worden. 

Den  21.  Januarij  dess  nachst  verschinen  70.  jars,  der  mindern 
zal  2,  ist  der  Wolgeborn  Herr,  Herr  Marx  Fugger,  Freyherr  zii  Kirch- 
berg,  vnd  Weissenhorn  etc.  sampt  jrer  Gnaden  Gemahel  ^,  vnd  dem 
Ehrwiirdigen,  Gaistlichen  vnnd  Hochgelehrten  Herrn  Petro  Canisio, 
der  H.  Schrifft  Doctorn,  auss  der  Geselschafft  lesu  etc.  gehn  alten 
Oeting,  zu  abent  spat,  ankommen,  vnd  ain  Jungkfrawlin,  vom  Adel, 
ohngef.irlich  bey  17.  jaren  alt,  Anna  von  Bernhausen  genannt*,  wolche 
biss  in  die  acht  jar  mit  dem  bosen  Gaist  besessen  gwest,  mit  sich 
gebracht,  der  trostlichen  hoffnung  vnd  ziiuersicht,  das  an  disem  weit- 
berumbten,  Hochhayligen  ort,  auss  den  gnaden  Gottes  vnd  fiirbitt  der 
hochgelobten  Jungkfraw  Mariae,  das  arme  maidlin,  von  dem  bosen 
feind  gnadigklich  solte  entlodiget  werden :  Dann  auch  eben  disem 
Maydle,  hochst  gedachte  Jungkfraw  Maria  selbst  ziiuor  zii  Augspurg 
erschinen,  vnd  jr  geoffenbaret,  das  in  jrer  Capell  ^  zii  alten  Oetting, 
diser  bose  Gaist  von  jhr  aussgetriben  werden  solte.  Seyen  demnach, 
also  bald  sie  von  dem  Wagen  abgestanden,  darmit  in  Gottes  namen, 


'  16°;  fF.  sign.  185,  et  in  initio  16  (addito  tit.)  non  sign. ;  iu  pagina  altera 
folii  titularis  imago  B.  M.  V.,  cui  haec  subsciipta  sunt:  ,S.  Maria  Mater  Dei,  ora 
pro  nobis  miseris  peccatoribus,  nunc  et  in  hora  mortis ,  Amen"  ;  post  litteras  de- 
dicatorias  brevis  summa  capitum  totius  libri;  in  fiue  libri  (f.  186^) :  „Visa  et  approbata 
sunt  haec  capita  a  Decano  Collegij  Tbeologici  in,  Catbolico  Gymnasio  Ingolstadiensi." 
Sequuntur  ^Errata".  Prima  5  capita,  quibus  sacrae  capellae  et  peregrinationis  ori- 
gines  proponuntur,  ex  loannis  Turmair  sive  Aventini  (j  1534)  ^Annalibus  Boiorum 
Ducum"  et  „Historia  Oetingae"  (in  quibus  libris  multa  fabulosa  esse  nunc  constat) 
hausta  sunt.  Eisengreinii  liber  denuo  editus  est  Ingolstadii  1581,  1588,  1598,  1613 
[Pfleger,  Eisengr.  76-77  128—129). 

*  Id  est  anni  1570;  numerum  enim  maiorem  (,die  mehrere  zabl")  constituit 
saeculum  (XVI.  sive  15[00]) ;  cf.  Grimm,  Worterbuch  VI  2224—2225. 

*  Sibylla  comitissa  ab  Eberstein ;  cf.  supra  p.  346. 

*  Vide  supra  p.  399*.  Boero  haud  recte  affirmat,  cum  Anna  parentes  ipsius 
Ottingam  venisse,  et  daemonem,  Augustanis  peregrinis  in  sacram  aediculam  vix- 
dum  ingressis,  furere  coepisse  (Can.  342). 

*  Sacrae  aedis  sive  capellae  B.  Mariae  V.  ottinganae  descriptio  et  historia  ex- 
stat  in  ,Die  Kunstdenkmale  des  Regierungsbezirkes  Oberbayern,  bearb.  v.  G.  v.  Bezold, 
B.  Eiehl,  G.  Hager"  III,  Miinchen  1905,  2379—2406.  Cf.  etiam  Arsac.  Landgraf 
0.  Cap.,  Geschichte  der  uralten  Wallfahrt  zu  Unserer  Lieben  Frau  in  Altotting", 
Altotting  1899,  16—22. 


21.-23.  lanuarii  1570.  643 

ain  giiter  anfang  der  sachen  gemacht  wurde,  stracks  in  die  haylig 
Capellen  vnser  lieben  Frawen,  da  dan  die  herrlich  Laetania  Laure- 
tana  de  B.  Maria  virgine,  andachtigklich  figuriert  worden,  gegangen, 
vnnd  als  dann,  nach  verrichtung  solliches,  widerumb  zii  Hauss  kehrt. 

Des  andern  tags  aber,  wolcher  ware  der  22.  Januarij,  hat  man 
zur  sachen  selbst,  Namlich  der  erlodigung  des  Jungkfrawlins  gegriffen: 
Vnd  zu  morgens  vor  mittag,  hat  gedachter  Herr  Marx  Fuggar,  sampt 
derselben  Gemahel  vnnd  andern  gefarten,  inn  der  offt  bemelten  vnser 
lieben  Frawen  Capell,  jhr  Gebett  vmb  erlodigung  des  Megdlins  an- 
dachtigklich  verrichtet :  Jn  der  Mess,  deren  zwii  auff  ainander  gelesen 
wurden:  das  leyden  vnd  sterben  Christi  des  Herren,  auch  sein  gnaden- 
reiches,  iiberfliissiges  verdienst,  durch  wolches  wir  erloset  worden, 
betrachtet,  Auch  darauff,  mit  vorgehnder  Beycht,  das  Hochwiirdig 
Sacrament  des  Leibs  vnd  BhUs  Christi  nach  Catholischem  brauch,  auss 
handen  Herren  Doctoris  Canisij,  andachtigklich  empfangen. 

Nach  mittag,  als  man  in  der  Capell  widerumb  ziisamen  kommen, 
Hat  vorgedachter  Herr  Doctor  Petrus  Canisius,  in  beysein,  14.  15. 
vnd  mehr  personen  ^,  angefangen  mit  dem  besessnen  Jungkfrawlin 
allerlay  sprach  ziihalten,  Vnnd  sunderlich  sie  zu  erinnern,  was  jhr  vor 
klainer  zeit  zii  Augspurg,  durch  die  Miitter  Gottes,  inn  ainer  Ohn- 
macht,  offenbaret  worden,  Namlich,  Das  in  diser  jhrer  Vralten  Capellen 
allhie  zii  alten  Oetting,  wann  sie  sich  mit  ainem  Kelch  andachtigklich 
hin  verspreche,  Der  Sibende  bose  Gaist,  wolchen  sie  noch  bey  jhr 
hette  (dann  andere  Sechss  schon  von  jhr  aussgefahren,^)  auch  solte 
aussgetriben  werden.  Demnach  wolten  sie  im  Namen  Gottes,  der 
sachen  ainen  gliicksaligen  anfang  machen :  Fiel  also  Herr  Canisius 
auff  seine  Knie  nider,  gleichssfals  andere  alle  so  gegenwertig  wahren, 
Schreyen  samptlich  vnnd  seufftzeten  zii  Gott  vnnd  seiner  werden 
Miitter,  jnnigklichen,  das  disem  armen  Jungkfrawlein  gnad  erzaiget, 
vnnd  es  von  dem  bosen  Gaist  entlodiget  wurde. 

Die  Fraw  Fuggarin  vnd  das  Jungkfrawlin  knieten  zii  vordrist  in 
der  Capellen:  Die  andern  aber  allenthalben  herumb:  Da  sprach  Herr 
Canisius  mit  lauter  stimme  die  offen  Beycht  ^,  das  Vatter  vnser,  Aue 
Maria  vnd  andere  schone  Gebett,  Vnnd  alle  so  darbey  waren,  sprachen 
nach:  Wie  sie  aber  die  Letaney  von  vnser  lieben  Frawen  alle  mit 
ainander,  gantz  andachtigklich  zii  betten  angefangen,  Da  fieng  der 
Teuffel  auch  also  bald  an  zii  murren,  vnd  wolte  in  seinem  sinn  kurtz- 
umb  nit  leyden,  das  man  spreche,  Haylige  Jungkfraw  Maria,  du 
Miitter  Gottes,  Bitt  Got  fiir  vns  ^ :   Hat  auch  durch  das  Maydlin  ge- 


^  Horum  nomina  ab  Eisengreinio  paulo  infra  ponentur. 

2  Hos  sex  Augustae  ad  SS.  Udalrici  et  Afrae  pulsos  esse  affirmat  Raderus  1.  c.  158. 

^  Notissimam  illam  precandi  formulara  dicit,  quae  incipit:  ,Ich  armer  siindiger 
Mensch  bekenne"  etc. 

*  Matthaeus  Raderus  S.  J.,  ubi  Eisengreinii  relationem  latine  reddit  (rectene?): 
^Recitantur  deinde  sanctissimae  Virginis  Litaniae  :  responsant  omnes;  ,Sancta  Virgo, 

41* 


644  Mon.  1003  sive  ott.  (2). 

redt  vnd  ausstruckenlicli  gesprochen,  Er  wolle  es  nit  thun:  Vnd  darauff 
das  arm  Mensch  zu  ruck  nider  geworffen :  Also  hat  Herr  Fuggar  gar 
darnach  das  Maydlin  genommen,  vnd  in  sein  schoss  vor  dem  Altar 
nidergesetzt ,  vnd  auff  der  rechten  seytten  bey  jhme ,  Jst  Herr 
D.  Canisius,  auff  der  lincken  aber,  die  Fraw  Fuggarin,  sampt  noch 
ainem  Priester  gesessen,  w51che  alle,  ahn  dem  JungkfrawHn  geniig  zu- 
halten  gehabt. 

Vnd  hat  Herr  Canisius  den  Gaist  angefangen  zii  beschworen,  vnd 
vnder  andern  Exorcismis,  so  er  gebraucht,  jhme  auch,  ohngefarlich 
mit  volgenden  worten,  ziigesprochen :  Jch  gebeiite  dir,  du  schalck- 
hafftiger,  boser,  ohnrainer  Gaist,  Jn  dem  namen  Gottes  vnnd  seiner 
werden  Miitter,  das  du  mir  jetzunder  wollest  sagen,  wie  vil  du  noch 
gesellen  bey  dir  vnnd  mit  dir  habest,  vnd  wa  du  herkiimmest  ^ :  Hier- 
auff  hat  der  bose  gaist,  auss  dem  mund  des  Maidlins,  aber  nit  wie 
sunst  jhr  natiirliche  sprach  war,  sunder  mit  ainer  groben  vnnd  schier 
mannlichen  stimb,  als  wann  etwa  ainem  Athem  zerrinnet,  das  er  es 
gleich  mit  gewalt  herauss  trucken  miisse,  geantwortet,  Er  hab  kainen 
gesellen  mehr  bey  sich,  sunder  er  sey  der  sibendt  vnnd  letst,  darumb 
miisse  er  so  vil  leyden :  Er  hab  jhre  anschlag  wol  gewisst,  wann  man 
jhne  daher  bringe,  so  miisse  er  aussfaren,  vnnd  alle  sachen  sagen, 
Darumb  wolle  er  das  Maydlin  wol  gniig  peynigen. 

Fragt  jhn  der  Herr  Canisius,  wie  offt  er  sie  noch  peinigen  wolle: 
Darauff  antwortet  er,  Noch  24.  mahl:  Siben  mal  von  wegen  jrer 
Vatter  vnd  Mutter:  Siben  mal  von  wegen  jrer  Herrschafft:  Vnd  fiinff 
mal  von  wegen  des  gantzen  Fuggarischen  geschlechts :  Vnd  mehr  fiinff 
mal,  dann  also  sey  es  jhme  befolhen  worden. 

Hat  auch  also  bald  darauff,  das  arm  Maydle,  bey  der  mitte  ge- 
nommen ,  in  die  hohe  auffgehebt,  vnd  ohngestiimblich  wider  nider 
gestossen,  Auch  also  jammerlich  gerecket  vnd  gestrecket,  das  gemelte 
fiinff  personen  gniig  an  dem  menschen  ziihalten  gehabt,  das  er  es  nit 
erstossen  hat:  Vnd  solches  hat  er  siben  mal  auff  ainander  gethon. 

Wann  man  dann  ain  altes  Hiiltzes  Maria  bild,  so  noch  inn  der 
Capellen  hanget  -,  dem  Maydlin  hinderrucks  auff  den  Kopff  gehalten, 

Mater  Dei,  ora  pro  nobis'"  (Can.  IGO).  Haec  certe  invocandi  et  respondendi  ratio 
a  nostris  „Litaniis  Lauretanis"  earumque  recitandarum  ratione  nunc  usitata  paulnlum 
diversa  est.  Caeterum  cum  ipse  quoque  Canisius  affirmet,  se  tunc  „Lauretanam 
Litaniam  coram  aliis  recitasse"  (De  Maria  Virgine  incomparabili,  Ingolstadii  1577, 
668),  et  cum  eae  ipsae  Litaniae,  quae  nunc  passim  Lauretanae  vocantur,  Dilingae 
a.  1558  et  denuo  a.  1566  et  1571  (paucis  lectionibus  variantibus)  cum  nomine  litani- 
arum  lauretanarum  („Letania  Loretana"  etc.)  typis  vulgatae  sint  (iV.  Paulus  in 
^Zeitschrift  fiir  kath.  Theologie"  XXVI  576  580,  et  infra,  mon.  1005),  dubitari  ne- 
quit,  quin  Litaniae,  quas  nunc  vocamus  ^Lauretanas",  a.  1570  Ottingae  recitatae  sint. 

'  ^Necessariae  vero  interrogationes  sunt,  ut  de  numero  et  nomine  spirituum 
obsidentium,  de  tempore  quo  ingressi  sunt,  de  causa,  et  aliis  huiusmodi"  :  Bitiiale 
Romanum  tit.  X,  c.  1.  De  exorcizandis  etc.  n.  15.  Caeterum  de  exorcismorum  illius 
temporis  varietate  v.  supra  p.  346^ 

^  Vide,  quae  de  hac  imagine  dicentur  infra,  mon.  ott.   (3). 


21.-23.  lanuarii  1570.  645 

hat  der  bose  feind,  alle  gegenwertige,  auss  jhrem  Mund  angespien, 
vnnd  mit  lautter  stim  offtermalen  geschrien,  Lass  mich  gehn  du  Hiir, 
wie  trittest  du  mich  so  hart:  Hat  auch  den  D.  Canisium  offt  ainen 
Hundsschinder  genennt:  Wolcher  jhme  ain  mahl  geantwortet,  Jch  wil 
dich  teiiffelischen  Hund  schinden:  Vnnd  jhne  weyter  gefraget,  wann 
er  aussfahren  woUe:  Hat  der  Teufeel  geantwortet,  vnnd  begert,  man 
solle  jhne  nun  aussfahren  lassen:  Aber  Canisius  sprach,  solches  stiinde 
nicht  bey  jhme,  sunder  inn  dem  gewalt  Gottes,  vnd  seiner  werden 
Miitter:  Hat  der  Teiiffel  gesagt,  Nun  morgen  so  wil  ich  aussfaren, 
Aber  zimor  miisse  ich  sie  noch  zu  zwolff  malen,  wie  ich  gestern  vor- 
gesagt  hab,  Peynigen. 

Als  nun  derselbig  tag,  wolcher  war  der  23.  Januarij,  verhanden, 
vnnd  man  die  gantze  friizeit  in  der  Kirchen  bey  dem  Gottsdienst,  mit 
ernstlichem  Gebett  andachtigklich  volbracht  hette,  Jst  man  zu  mittem- 
tag,  vmb  die  Ailfft  stiind,  widerumb  inn  der  hayligen  Capell  ziisamen 
kommen,  Vnnd  weil  das  Jungkfrawlin  sich  fein  verniinfftig  erzaiget, 
Hat  man  schier  den  gesterigen  Processum  widerumb  fiir  die  hand 
genommen :  Dann  alle  so  disem  Actu  beygewonet,  dem  Herren  Canisio 
etlich  Christliche  Gebet  vnd  die  Letaney  nachgesprochen,  Da  der  laydige 
Teiiffel  abermaln  nit  leyden  wollen,  das  man  sprechen  solle,  H.  Jungk- 
fraw  Maria  bitt  Gott  fur  vns,  vnd  weil  sie  es,  ohngeachtet  seines 
zorns,  nichts  desto  weniger  vort  sprachen,  Ist  er  dermassen  ergrimmet, 
das  er  das  Maydlin,  wolches  neben  der  Fraw  Fuggarin  gekniet,  mit 
grossem  geschray  ziiruck  hindersich  geworffen  hat,  das  Herr  Fuggar 
verursacht  worden,  das  Maydle,  wie  des  andern  tags  zuuor  auch  be- 
schehen,  widerumb  fiir  sich,  in  sein  schoss  ziisetzen,  darmit  es  desto 
besser  gehalten  werden  mochte.  D.  Canisius  fangt  auch  abermals  ahn, 
dem  teiifel  ernstlich  zii  ziisprechen :  Aber  der  vnrain  Gaist  gibt  nichts 
darumb,  jha  treibt  nur  das  gespot  drauss,  biss  auf  die  12.  stiind:  Da 
er  widerumb  angefangen  das  arme  Maydlin,  also  jammerlich  zii  mar- 
tern  vnnd  zii  peynigen,  das  es  alle  die  so  darbey  gewesen,  nicht  ohn 
grosses  mitleyden,  entsetzen  vnd  trahern  ^  jhrer  augen,  angesehen  vnnd 
bekennet  haben,  es  ware  nit  miiglich  gewesen,  er  hette  das  Maydlin 
gleich  ziim  ersten  mahl  in  Tausent  stuck  zerschmettert,  Wa  es  nicht 
Gott,  vnnd  sein  werde  Miitter,  in  sunderhait  behutet  hetten. 

Vnd  als  er  disen  seinen  tyrannischen  miitwillen,  mit  dem  armen 
Jungkfrawlin,  inn  angesicht  aller  deren  so  darbey  gewesen  vnnd  den 
gantzen  handel  mit  hertzleyd  angesehen,  Siben  mahl  auff  ainander 
voUbracht,  Jst  das  Mensch  vor  grosser  marter  vnd  peyn,  in  ainer 
Ohnmacht,  ohngefarlich  bey  ainer  vierthail  stiiud  gelegen,  Als  sie  aber 
widerumb  zu  jhr  selbst  kommen,  hat  man  sie  gefragt,  Was  jhr  ge- 
manglet,  vnnd  wa  sie  gewesen  sey :  Darauff  sie  gar  gutlich  vnd  gleichsam 


1  Id  est  Thranen  ( J.  A.  Sclmieller,  Bayerisches  Worterhuch,  bearh.  v.  G.  K.  From- 
mann  I,  Miinchen  1872,  659). 


646  Mon.   1003  sive  ott.  (2). 

inn  der  still  geantwortet,  Wie  jhr  die  Mutter  Gottes  sampt  zwayen 
Engeln  erscliinen  sey,  vnd  der  ain  Engel  jhr  angezaiget  hab,  der 
Teuffel  werde  sie  noch  zii  funflf  mahlen  peynigen,  Als  dann  solle  man 
jhne  nicht  weytter  fragen,  Sunder  wann  er  solches  vollbracht,  Solle 
man  jhme  befelhen,  das  er  nider  knie,  fiinff  Vatter  vnser  vnnd  fiinff 
Aue  Maria  spreche,  vnnd  die  Erden  zii  ainem  Warzaichen,  vor  manigk- 
lich,  Siben  mahl  kusse,  Auch  der  Miitter  Gottes,  wolche  er  zum 
hochsten  geschandet  vnnd  gelastert  hat,  ainen  widerriiff  thiin  solle. 

Auff  solches  des  Jungkfrawlins  anzaigen,  ist  yedermann  also  bald 
auffgestanden,  vnd  hat  Herr  Canisius  dem  teiifel  auch  gebotten  auf- 
zustehn,  vnd  mitten  in  die  Capel  ziitretten,  daselbst  das  Gebet,  Jtem 
den  widerriif,  vnnd  was  jhme  dann  von  Gott  aufferladen  wahre,  ohn- 
uerziigenlich  ziiuerrichten,  Das  hat  er  (wiewol  er  ongern  daran  kame) 
doch  letstlich  thiin  mussen:  Jst  derhalben  auffgestanden,  das  Angesicht 
von  dem  Altar  zii  der  Thiiren  gewendet,  Aber  Doctor  Canisius  hat 
jhme  darumb  ziigeredt,  vnnd  aufferladen,  Er  solle  sich  gegen  dem 
Altar  keren,  Wolchem  Priesterlichem  gewalt  vnnd  befelch  er  sich 
wol  nicht  widersetzen  miigen,  sunder  sich  also  bald  darauff  gegen 
dem  Altar  gewendet,  Aber  auss  dem  Maydlin  gantz  jammerlichen,  mit 
lauter  stimme,  anfangen  zii  schreyen,  0  wehe,  0  wehe,  0  wehe,  meiner 
grossen  peyn  etc.  Hat  auch  darneben  vermeldet,  Es  sey  kain  Teiiffel 
in  zwaintzig  jaren  also  gemartert  vnnd  gepeiniget  worden  als  er. 

Nach  dem  nun  yedermann  das  arme,  geplagte  Jungkfrawlin,  von 
disem  bosen  Gaist  gern  entlodiget  gesehen,  Hat  jhme  Herr  Doctor 
Canisius  widerumb  mit  ernst  ziigesprochen  vnnd  gesagt,  So  thiie  was 
dir  befolhen  ist  du  boser  Gaist,  vnnd  gib  Gott  vnnd  seiner  Miitter 
die  Ehr  etc.  Darauff  hat  der  Teiiffel  dem  Maydlin  jhre  Arm  Creiitz- 
weiss  aussgespannet,  vnnd  ehe  dann  er  angefangen  zii  Betten,  ziiuor 
zii  den  vmbstahenden  gesprochen,  Secht  zii  jhr  Christen,  wir  teiiffel 
mussen  Gott  vnnd  seiner  Mutter  gehorsam  sein,  vnnd  jhr  wollet  jhme 
nicht  gehorsam  sein :  Jst  darauff  auff  die  Knie  nider  gefallen,  vnd 
also,  mit  aussgespanten  Armen,  ziim  fiinfften  mal  das  Vatter  vnser 
gebettet:  Vatter  vnser  der  du  bist  inn  Himmeln:  Jn  die  erst  wunden 
des  Erlosers  vnd  saligmachers  CRISTI  lESV,  Dann  dise  wort  hat  er 
ahn  ain  yetzweders  Gebett  inn  sunderhait  gehencket,  vnnd  also  das 
Vatter  vnser  biss  zii  end  gesprochen.  Gleichsfals  auch  das  Aue  Maria: 
Da  er  dann  als  er  gesagt,  Du  bist  voller  gnaden,  dise  wort  dar- 
zwischen  gesetzt,  Dein  genad  vnnd  Barmhertzigkait  sey  mit  allen 
denen,  die  da  seyen  in  disem  wiirdigen  Gotshauss,  vnnd  letstlich  mit 
disem  anhang  beschlossen,  0  Maria  du  Miitter  Gottes,  Bitt  Gott  fiir  sie. 

Also  hat  er  das  Vatter  vnser  vnnd  Aue  Maria  ziim  fiinfften  mal 
gesprochen,  vnnd  allwegen  obuermelte  wort  entzwischen  gesetzt. 

Nach  verrichtung  solches,  hat  der  bose  Gaist  ahngefangen,  die 
Miitter  Gottes  auff  das  hochst  zii  preysen  vnd  zu  loben,  Jhr  auch  so 
hohe,   gewaltige   vnd   herrliche  Tittul,    mit   gantz   zierlichen   worten, 


21.— 23.  lanuarii  1570.  647 

gegeben,  das  alle  so  darbey  wahren,  sich  nicht  genugsam  dariiber 
verwundern  kundten:  Doctor  Canisius  aber  hat  jhme,  im  Namen  des 
Allmachtigen  Gottes,  mit  ernst  befolhen,  Er  solle  aussfahren,  die  zeit 
sey  nun  verhanden:  Hat  jme  der  teiiffel  trutzlich  geantwortet,  Jch 
muss  ztiuor  die  Erden  siben  mal  kussen :  Wolches  jhme  vergiinnet 
war:  Vnnd  nach  dem  ers  gekiisset  hatte,  fragt  jhn  Doctor  Canisius, 
warumb  er  solches  thete :  Darauff  er  geantwort,  Der  Miitter  Gottes 
zu  Ehren,  hab  ich  es  thiln  mussen,  darumb  das  ich  sie  also  ge- 
lastert  hab. 

Nach  solchem  hat  er  das  Maydlin  in  die  hohe  auftgehebt,  vnd 
jammerlich  geschrien,  vnnd  nach  langem  geschray,  als  jhme  gebotten 
wahre,  das  Maydlin  zuuerlassen,  ohngefarlich  zwischen  zway  vnnd  drey 
vhr,  nach  mittag,  aussgefahren :  Dem  Allmachtigen  Gott  vnnd  seiner 
werden  Miitter,  sey,  fiir  dise  grosse  gnad  vnnd  gutthat,  ewig  Lob, 
Ehr  vnnd  danck  gesagt :  Wie  dann  fleissige  dancksagungen  vnnd  ein- 
briinstiges  Gebett,  von  yedermannigklich  so  darbey  wahre,  Gaistlich 
vnnd  WeltHch,  nicht  ohn  seufftzen  vnud  waynen  trewlich  vnd  andachtigk- 
lich  verrichtet  wahre:  Doctor  Canisius  that  auch,  zii  denen,  so  inn 
der  Capell  gegenwertig  wahren,  ain  feine  Christliche  vermanung  zur 
Biiss  vnd  besserung  des  Lebens :  Vnd  erzohlet  vnder  andern,  wie  es 
zugegangen  sey,  das  dises  Maydlin,  mit  dem  bosen  Gaist  sey  besessen 
worden,  Namlichen,  das  sie  auff  ain  zeit  geschworen,  vnnd  solche  wort 
freuenlich  gebrauchet  haben  solle,  Oder  der  Teiiffel  fuhr  mich  hin,  Da 
seye  nach  sollichem  Schwur,  der  Teiiffel,  sampt  noch  dreyen  gesellen, 
auch  bosen  Gaistern,  von  stundenan  inn  sie  gefahren,  Vnnd  vber  drey 
jahr  hernach,  seyen  noch  drey  darzu  kommen :  Darab  jme  billich  jeder- 
mann  ain  exempel  nemmen  solle,  sich  vor  dergleichen  frauenlichen, 
ohnniitzen,  vnd  leichtfartigen  worten  zii  huten.  Herr  Marx  Fuggar 
aber,  sampt  seiner  G.  Gemahel,  haben  Gott  vnnd  seiner  werden  Mutter, 
der  Hochgelobten  vnnd  allzeit  Gebenedeyten  Jungkfraw  Mariae,  zii 
lob  vnnd  danck,  fiir  dise  grosse  gnad,  so  inn  diser  hayligen  Capellen, 
dem  armen  Jungkfrawlin  widerfaren,  Ain  vberauss  schonen,  gantz' 
Silberinen  vnnd  verguldten  Kelch,  sammt  ainer  Paten  geopffert,  vnnd 
zii  der  Kirchen  geschenckt:  Da  es  dann,  ad  perpetuam  rei  memoriam, 
fleissig  auff  gehalten  wirdt  ^ 

Dise  Historia,  wie  ich  sie  yetzo  nachainander  erzohlet,  Hab  ich 
(wiewol  ich  mich  daziimahl  zii  alten  Oetting  hielte)  durch  schware 
leibs  kranckhait,  mit  wolcher  ich  behafft  ware  ^,  verhindert,  gleich- 
wol  selbst  nit  gesehen,  Seyen  aber  sonst  souil  ansehlicher,  ehrlicher 
leut  darbey  gewesen,  die  es  alles  selbst  mit  jren  augen  gesehen,  vnd 
jren  ohren  gehort  haben,    vnnd  warhafftige  zeugknuss  hieruon  geben 


'  Vide,  quae  de  hoc  calice  dicentur  infra,  mon.  ott.  (3). 

2  Eisengrein   interdum   magnis   podagrae   doloribus   vexabatur  {Pfleger,  Eisen- 
grein  65—70). 


648  l^on.  1003  sive  ott.  (2). 

kiinden,  das  billich  von  kainem  menschen  hieruon  solle  gezweiffelt 
werden.  Dann  erstlich,  nach  dem  Wolgebornen  Herren,  H.  Marxen 
Fuggar,  Freyherrn  zii  Kirchberg  vnd  Weissenhorn  etc.  sampt  jhrer 
G.  Gemahel,  vnnd  derselben  Diener  vnd  Dienerin,  seyen  bey  disem 
erzolten  Actu  gegenwertig  gewesen,  nachuolgende  Personen. 

ErstHch  der  Ehrwiirdig  vnd  Hochgelehrt  Herr  Petrus  Canisius, 
der  H.  Schrifft  Doctor,  auss  der  Gesellschafft  JESV  etc. 

Der  2.  der  Ehrwiirdig  Herr  Georg  N:  ^  ettwa  dess  Cardinals  zii 
Augspurg  Caplan,  vnnd  jetzo  Canonicus  zu  S.  Moritz  daselbst. 

Der  3  Herr  Erhardus  Planck,  der  freyen  kiinst  Magister,  Custos 
vnd  Canonicus  zii  alten  Oeting. 

Der  4.  Herr  Mathias  Jan,  Artium  Magister,  vnd  Canonicus  zu 
alten  Oting. 

Der  5.  Herr  Jacob  Schwartz,  Canonicus  zu  Matickhofen  ^. 

Der  6.  Herr  Ludouicus  Schinweiss,  Stifftprediger  zii  alten  Oeting. 

Der  7.  Herr  Michael  Aurbach,  Canonicus  bey  der  alten  Capellen 
zii  Regenspurg. 

Der  8.  der  Edel  vnd  Vest  Christoff  Awer  von  Biilach  vnd  Odeltz- 
hausen. 

Der  9.  Christophorus  Kirner,  Artium  Magister,  auch  Bapsthcher 
vnnd  Kayserlicher  Notarius,  vnd  Hofrichter  zii  alten  Oeting. 

Der  10.  ist  Albrecht  Pamhawer  Fiirstlicher  Gegenschreiber  ^  zii 
alten  Oeting. 

Der  11.  Hanns  Krafft,  Burger  vnd  dess  Raths  zu  Jngolstatt. 

Der  12.  Andreas  Angerer,  Fiirstlicher  Ainspennig^  zii  Jngolstatt. 

Der  13.  Joannes  Saltzhuber,  Organist  zii  alten  Oeting. 

Der  14.  Joannes  Knab,  ain  Student  von  Jngolstatt. 

Der   15.  Joannes  Theodoricus   Broll  von   Stiitgart,    ain   Student. 

Der  16.  Leonhard  Lamprucker  von  Dorffen. 

Dise  vnnd  andere  mehr  haben  solches  alles,  wie  ich  es  beschriben, 
mit  augen  gesehen:  Was  will  man  dann  vil  laugnen  vnnd  lostern? 
Es  ist  doch  so  clar  als  die  mittaglich  Sonn,  vnd  kan  kaines  wegs  ver- 
nainet  werden,  das  dises  treffenliche  Wunderzaichen,  inn  offtgemelter 
vhralten,  vnnd  hayligen  vnser  lieben  Frawen  Capellen,  zii  alten  Oeting 
also  geschehen  sey:  Die  zeugen  so  darbey  gewesen,  vnd  es  selbst 
gesehen,  sein  Gott  lob  noch  alle  verhanden:  So  ist  das  Jungkfrawlin, 
wolches  auss  gnaden  Gottes  vnnd  hilff  Mariae,  von  dem  bosen  Feind 
entlediget  worden,  auch  noch  im  leben :  Lobt  vnd  preiset  Gott,  vmb 
seine  werde  Miitter,   fiir  dise  grosse  jhr  bewisne  gnad. 


'  Miller;  v.  supra  p.  379. 

-  Mattighofen  (nunc  pagus  Austriae  superioris). 

^  Contrascriba  (controleur). 

*  Curator  viarum  vel  vectigalium  etc,  equo  utens  {Schmeller-Frommann  1.  c.  II 
673).  Saeculo  XVI.  hoc  genus  hominum  publicae  quoque  disciplinae  curandae  et 
nuntiis  cito  ferendis  occupabantur  {Riezler  1.  c.  VI  158). 


21.— 23.  lanuaiii  1570.  649 

Ita  quidem  Martinus  Eisengrein.  Qui  deinde  demonstrat,  daemonem  illum 
eiectum  esse  per  Deura,  et  eos  refutat,  qui  fortasse  dicturi  sint,  unum  daemonem 
per  alios  daemones  esse  eiectum.  Dominus,  inquit,  daemones  eicit  „durch  mittel 
seiner  lieben  Miitter  vnnd  anderer  Hayligen.  Er  bezeugts  doch  selbst  mit  claren 
Worten,  da  er  dort  spricht,  Die  zaichen  aber  die  da  folgenwerden,  deaen 
die  da  glauben,  sein  die,  Jnn  meinem  namen  werden  sie  Teiiffel 
aufitreiben'  etc.  Vnnd  widerumb,  warlich  warlich  sage  ich  euch,  Wer 
anmichglaubt,  derwiirdt  diewerck  auch  tbundie  ichthii,  vnd 
wiirdt  grossere  dann  dise  thiin."-...  „Was  die  Hayligen  in  dem  fahl  fiir 
zaicben  thun,  nimpt  Christo  nichts,  sunder  gibt  jme  nur,  Dann  er  Christus  thut  sie 
selbst:  Gleichwol  durch  seine  Hailigen."  Idem  deinde  exemplis  ex  Augustino,  Rufino, 
Socrate,  Sozomeno  etc.  prolatis  illustrat  (1.  c.  f.  135'' — 147-'). 

Haec  longius  prosequi  non  mihi  vacat.  Unum  tamen  moneo:  Martinus  Eisen- 
grein  (cf.  supra  p.  366)  vir  erat  et  doctissimus  et  probissimus  et  honoratissimus ; 
S.  Pius  V.  eum  comitem  aulae  lateranensis  creavit  eique  potestatem  fecit  mitra,  an- 
nulo,  pedo,  reliquis  ornamentis  pontificalibus  utendi ;  Maximilianus  II.  imperator  eum 
et  Vindobonam  arcessivit,  ut  contionatorem  suum  ageret,  et  comitem  palatinum  con- 
stituit;  Albertus  V.  Bavariae  dux  eum  praepositum  ottinganum  et  superintendentem 
universitatis  ingolstadiensis  nominavit  et  aliis  honoribus  ornavit;  Carolus  Stiriae 
archidux  episcopatum  labacensem  ei  obtulit  (v.  supra  p.  367 ;  lac.  Irsing  S.  J., 
D.  Virginis  Oetinganae  Historia  I,  Monachii  1663,  62 — 66;  Pfleger  1.  c.  58 — 86). 
Praeterea  haec  Eisengreinii  narratio  (ut  nihil  dicam  de  Canisii  litteris  8.  Aprilis  1570 
ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  datis;  v.  supra  p.  399)  paucis 
annis  post  probata  et  defensa  est  tum  a  lacobo  Raho  ducis  Bavariae  contionatore 
monacensi  (Christlicher  vnd  wolgegriindter  Gegenbericht  von  Mirackeln  vnnd  wunder 
zaichen,  Dilingen  1573,  f.  lO^'* — 142''),  tum  ab  ipso  Petro  Canisio  (De  Maria  Virgine 
incomparabili,  Ingolstadii  1577,  667 — 669);  atque  etiam  ipse  loannes  Marbach  pro- 
testantium  argentoratensium  minister  libro  a.  1571  edito  daemonem  eiectum  esse 
concessit,  quamquam  diabolica  fraude  id  factum  esse  affirmavit;  de  qua  re  infra, 
mon.  ott.  (4). 

Dubitari  tantum  potest,  utrum  ultimus  ille  daemon,  qui,  reliquis  Augustae 
eiectis,  Ottingae  eiectus  est,  septimus  fuerit  an  decimus.  Septenarius  numerus,  quem 
Eisengrein  (f  1578)  posuit,  neque  ab  eo,  qui  proximam  huius  libri  editionem  curavit, 
neque  a  Raho  neque  ab  ipso  Canisio  locis,  quibus  horum  uterque  de  Eisengreinii 
relatione  scribit,  neque  a  Matthaeo  Radero,  Eiseugreinii  historiam  latine  reddente 
(1.  c.  158),  neque  ab  Irsingio  (I.  c.  I  186)  improbatus  est.  Eundem  numerum  Au- 
gustae  apud  protestantes  recitatum  esse  conieceris  ex  Gassari  ^Annaliiim"  loco,  quem 
paulo  infra  ponam.  At  Borgiae  Canisius  8.  Aprilis  1570  scripsit:  „Adfuit  Deus 
mihi  ad  decem  ex  illa  daemones  profligatos  [profligaudos?]"  (v.  supra  p.  399 — 400). 
Dicerem:  Canisium  ipsum  scripsisse  vel  scribi  iussisse  ^septem" ;  ut  autem  in  apographo 
saeculo  XVII.  scripto  (autographum  vel  archetypum  perisse  videtur)  esset  ^decem", 
factum  esse  vitio  librarii,  similiter  atque  in  apographo  litterarum  8.  Decembris  1570  a 
Canisio  ad  Borgiam  datarum  (hoc  in  eodem  est  Codice  atque  illud)  manifesto  errore 
pro  „Decembris"  positum  est  ^Septembris"  (v.  supra  p.420).  Sed  Sacchinus  historicus 
ille  gravissimus  et  in  Vita  Canisii :  ^Monuerim",  inquit,  „et  Canisium,  et  literas  a 
Prouincia  tempestate  eadem  scriptas,  decem  numerare  expulsos  Daemones,  cum  alij 
non  nisi  numerent  septem"  (Can.  271),  et  in  Historia  Societatis  eundem  numerum 
posuit  (Hist.  S.  J.  III,  1.  6,  n.  89).  Viditne  Sacchinus  Canisii  autographum  et  litteras 
annuas  provinciae  Germaniae  superioris?  Annuae  augustanae  nullum  habent  nu- 
merum  (v.  supra  p.  641).  An  Anna  post  iter  ottinganum,  inter  exeuntem  mensem 
lanuarium    et   ineuntem  Aprilem    1570,    a  tribus   novis   daemonibus    obsessa    et   per 


supra  dixerat. 


,Mar.  16^  i.  e.  Mc  16,  17. 

,Ioh.  14",  i.  e.  lo  14,  12.     Per  Christum    daemones    eiectos  esse  iam  paulo 


650  '  Mon.  1004  sive  ott.  (3).    1571. 

Canisium  liberata  est?  Haec  etsi  cum  Sacchiui  relatione  (Can.  270)  componi  non 
possunt,  cum  Canisii  litteris  8.  Aprilis  datis  non  pugnant,  immo  per  eas  confirman- 
tur;  scribit  enim  de  Anna  Canisius:  ,Cum  daemone  conflictus  multo  sustinet  tempore, 
et  uisibiliter  illam  .  .  .  infestat  Daemon"  etc.  (v.  supra  p.  400):  et  Hoffaeus  pro- 
vincialis  Oeniponte  5.  Septembris  1570  Borgiae  *refert:  ,Jn  domo  D.  Marcj  Fuggeri 
raro  exorcismus  sed  occultus  habetur*  (autogr. ;  G.  Ep.  XI  f.  ^^l'').  Ibi  autem  Bern- 
husia  degebat. 

Quidquid  tandem  sit,  Matthaeus  Raderus  S.  J.  anno  1614  testatur,  „Annam  ab 
ingrato  hospite  liberatam,  Catholicam  pietatem  ac  religionem  in  omnem  reliquam 
vitam  constantissime  coluisse"  (Can.  167).  Eadem  iisdera  paene  verbis  affirmantur 
in  "  Historia  collegii  augustani  (Cod.  friburg.  ,Hist.  coll.  Aug."  p.  49). 

De  exorcismo  hoc  ottingano  suo  more,  odiose  videlicet  et  parum  accurate, 
scribit  AchiUes  Pirminius  Gassarus  niedicus  augustanus  illius  temporis  aequalis. 
Eius  verba  pono  primum  ex  „Annalium  Augstburgensium"  exemplo  monacensi:  „Jn- 
terea  petierat  ex  voto  ueteres  oenipontes,  ubi  ab  antiquo  Marianum  idolum  pertinaciter 
colitur,  Marcus  Fuggerus  .  .  .  cum  Sybilla  comitissa  Eberstainense  conjuge,  oblato- 
que  aureo  calice,  Annam  Bernhausensem  Wirtembergensem  ipsorum  pedissequam, 
a  septimo  et  extremo  daeraonio  (nam  domj  jam  preculis,  jejunijs,  multis  verberibus, 
et  exorcismo  sex  ejectos  putabant)  quo  in  octauum  annum  torta  ferebatur,  Canisij 
Lojolanorum  provincialis  gubernatoris  imperio  liberatam  tandem  esse  jactant."  Ita, 
ut  dixi,  Codex  „Iat.  1"  bibliothecae  regiae  monacensis,  p.  596;  quocum,  hoc  quidem 
loco,  omnino  congruit  Annalium  editio  ex  Codice  gothano  a  Menckeuio  facta  (I.  c.  I 
1928).  Exemplura  autem  romanum  (olim  heidelbergense),  quod  a  Gassaro  recognitum 
esse  videtur,  haec  habet:  „Interea  profectus  ad  veteres  Oeni  pontes  in  Boiariam 
ad  Marianum  idolum,  ex  voto  fuit  Marcus  Fuggerus,  ciuitatis  nostrae  arcanus  con- 
siliarius,  cum  Sibilla  comitissa  Eberstainense  coniuge:  Vbi  peractis  Papisticis  ex- 
piationibus,  XXIJ  et  sequente  lanuarij  diebus,  Annam  a  Bernhausa,  Vuirttem- 
bergensem,  ipsorum  pedissequam,  a  septimo  et  extremo  daemonio  (nam  domi  iam 
preculis,  ieiunijs  et  plurimis  verberibus  ^  sex  eiecerant.)  quo  in  octauum  annum  torta 
ferebatur,  Canisij  Loiolanorum  prouincialis  gubernatoris,  praestigijs  irapijssimis  tan- 
dem  liberatara  esse  iactant"  (Cod.  ,Pal.  lat.  913"  p.  582,  in  bibliotheca  vaticana). 
Neque  vero  Canisius  eo  tempore  provincialis  erat  (v.  supra  p.  309). 

Paulus  von  Stetten  urbis  augustanae  historicus  posterior,  in  facto  ottingano 
narrando  Eisengreinio,  Radero,  Sacchino,  Irsingio  neglectis  unura  Gassarum  sequitur 
(1.  c.  p.  590 — 591).  Mirum  quoque  est,  quam  temere  rem  narret  A.  Stcmher :  ,.AIs 
1570  der  Jesuit  Petrus  Canisius  aus  einer  Magd  des  Markus,  Anna  Bernhauserin, 
sieben  Teufel  austrieb,  machte  dies  auf  den  frommen  Mann  gewaltigen  Eindruck; 
zum  Danke  wallfahrtete  er  mit  seiner  Gemahlin  nach  Altotting,  zur  schwarzen 
Mutter  Gottes,  der  er  einen  kostbaren  goldenen  Kelch  weihte"  (Haus  Fugger  128). 
Hartmannus  vero  in  „Chronico"   augustano  rem  silentio  texit  (cf.  supra  p.  220). 

1004  sive  ©tt.  (3).    1571. 

De  imagine  B.  Mariae  V.  in  ^j«»to  „Altari  Canisiano"  posita  et  de  „Calice 
Canisiano" ,  quae  Ottingae  Veteris  asservantur. 

1.  Martinus  Eisengrein  praepositus  ottinganus  a.  1571  exorcismos,  quibus  mense 
lanuario  a.  1570  in  sacello  Beatae  Mariae  Virginis  ottingano  Anna  de  Bernhausen 
per  Canisium  a  daemone  ipsam  obsidente  liberata  est,  enarrans  affirraat:  S.  Mariae 
imago  antiqua  et  lignea,  quae  adhuc  in  sacello  illo  exstat  (^hanget"  ^),  a  tergo  ad 
puellae  caput  udmota  in  eoque  sustentata  est  („auflf  den  Kopff  gehalten");  v.  supra 
p.  644.     Quamquam  autem,    quis   id    fecerit,    ab  Eisengreinio   uon   dicitur,    ex  ipsis 


'  Socios  verberibus  usos  esse  credi  non  potest ;  v.  supra  p.  346^  403. 
2  Hanget  =  manet,    asservatur    {Grimm  I.  c.  IV^  446  447),    an   suspensa    est, 
pendet?     Poterat  certe  illa  lucernae  instar  esse  suspensa. 


Mon.  1005  sive  ott.  (4).    1571.  651 

rebus  intellegitur,  aut  ab  ipso  Canisio  aut  eius  iussu  aut  saltem  eo  probante  id 
factum  esse ;  Canisium  ipsum  imaginem  applieasse  traditio  est  saltem  medio  saeculo 
XVII.  antiquior,  ut  paulo  infra  patebit.  Hanc  igitur  imaginem  asserunt  esse  illam 
ipsam,  quae  nunc  cernitur  in  altari  parvulo  collocata,  quod  Canisii  nomine  designatum 
(^Canisiusaltarchen")  asservatur  Ottingae  Veteris  in  thesauro  sacri  sacelli,  ecclesiae 
parochiali  (olim  collegiali)  SS.  Philippi  et  lacobi  adiuncto.  Est  autem  ea  imago 
(Beata  Maria  Virgo  stans  et  puerum  lesum  in  manu  sinistra  gestans)  ex  ligno 
quercus  haud  ineleganter  sculpta  neque  plus  quam  0,25  m  alta;  quam  circa  a.  1515 
a  Matthaeo  Krenifi  sculptam  esse  nuper  a  Pliil.  M.  Ilahn  demonstratum  est  (Die 
Tiiren  der  Stiftskirche  in  Altotting  und  ihr  Meister,  in  ,Die  christliche  Kunst", 
herausgeg.  v.  d.  Gesellschaft  fiir  christliche  Kunst,  1.  Jahrg.,  Miinchen  1904/05, 
121 — 142).  Hoc  autem  signum  in  thesauri  ottingani  ^inventario"  a.  1645  scripto 
vocatur  „unser  lieben  Frauen  Uhrallt  hilzene  Bildtnus,  welche  P.  Petrus  Canisius 
der  Societet  Jesu  1570  einer  besessnen  Freyle,  Namens  Anna  von  Pernhausen,  alss 
er  den  besen  Geist  ausgetriben,  an  das  Haubt  gehebt".  Postea,  ut  dixi,  idem  signum 
positum  est  in  parvo  illo  pulchroque  altari  „Canisiano",  saeculo  (ut  videtur)  XVII. 
ineunte  in  Germania  ex  materia  nucea  fuscaque  sculpto  et  ebeno  argentoque  ornato, 
quod  (inter  a.  1636  et  1645,  ut  videtur)  sacro  sacello  dono  datum  est  a  Wolfgango 
Sebastiano  de  Hohenkirchen  et  Maria  de  Rabenstein  (propinqua  PP.  loannis  et  Wolf- 
gangi  de  Rabenstein  franconum  ?  Cf.  Can.  III  519  et  Agricolam  1.  c.  II,  Dec.  6. 
n.  28 — 84),  eidem  a.  1583  matrimonio  iuncta  {Knnstdenkmale  1.  c.  P  2873).  Exstat 
autem  imago  altaris  apud  J.  B.  Meliler,  Der  selige  Petrus  Canisius,  5.  Aufl.,  Regens- 
burg  s.  a.,  95) ;  imagineni  antiqui  illius  simulacri  mariani  posuit  Hahn  1.  c.  133. 

2.  Martimis  Eisengrein  hoc  quoque  narrat:  Marcum  Fuggerum  cum  uxore,  ut 
pro  Anna  de  Bernhausen  a  daemone  liberata  Deo  gratiam  referrent,  Ottingae  calicem 
perpulchrum  eumque  argenteum  et  deauratum  ^  cum  patena  obtulisse  ac  donasse ; 
qui  ibidem  „ad  perpetuam  rei  memoriam"  diligenter  asservetur  (v.  supra  p.  647). 
Nec  dubium  esse  potest,  quin  hic  calix  sit  ille  idera,  qui  nunc  cum  nomine  „Calicis 
Canisiani"  (Canisiuskelch)  in  thesauro  ottingano  asservatur ;  est  is  autera  0,22  m 
altus  et,  ut  ex  tessera  apposita  cognoscitur,  Augustae  factus ;  in  eius  pede  rotundo 
et  caelato  cernuntur  nomina  lesu  et  Mariae,  lilia  et  cruces  sive  stellae  (signa  con- 
iugum  illorum),  inscriptio  haec :  „MARIAE  :  DEIPARAE  :  DICATVS  :  A  :  D: 
MARCO  :  FVGGERO  :  ET  :  CONIVGE  :  SYBILLA  :  CATHOLICAE  :  PIETATIS  : 
ERGO  :  M.  D.  LXX."  Inscriptionem  Ottingae  a.  1888  ipse  ex  calice  transcripsi; 
reliqua  paene  omnia  referuntur  in  Kunstdenkmale  I.  c.  P  2377.  Parvam  imaginera 
posuit  Mehler  l.  c.  9.     Cf.  etiam  Landgraf  I.  c.   169. 

1005  sive  ott.  (4).    1571. 

loannes  Marhach  libro  de  miraculis  edito  midtis  contunieliis  et  cahimniis  doc- 
trinam  catholicam  afficit  et  acerrime  Eisengreinii  iibriim  de  sacra  acde  B.  Mariae  V. 
ottingana,  imprimis  aiitem  Canisii  exorcismum  in  eo  descriptum  sugillat :  Catholici 
pessima  fide,  qiiae  ipsi  norunt  esse  horrendos  errores  tetrasque  abominationes,  tenent 
atque  defendunt.  Canisius  daemonem  Ottingae  eiecit  diabolica,  non  divina  virtute : 
Eisengrein  et  Canisius  cum  daemone  in  id  conspiraverunt,  ut  eo  ^JOrtento  pjlehem  de- 
ciperent.  lesuitae  omnihus  Christianis  odio  esse  debent.  Sacra  omnia,  quae  Ottingae 
Veteris  fiunt,  idololatriae  sunt,  quibus  honiines  in  tartarum  pertrahuntur. 

loanms  Marhach  (1521 — 1581)  lindavie^isis  (Lindau),  qui  olim 
Vitemhergae  Martini  Lutheri  convictor  f^ierat,  Argentorati  autem  a.  1545 
„parochus"  constitutus,  ah  a.  1549  theologiam  docebat  et  ah  a.  1552 
magistratiii  ecclesiastico  (Kirchenhonve^it)  i)raeerat,  a.  1571  edidit:  „23on 
3)?irQ(feIn  Dnb  |  SSunberjeic^en.  |  233ie  nian  \\z  au^  Dnnb  nac^  (SotteS  |  2Bort, 


'  Eum  aureum  fuisse  affirmat  Gassarus  (apud  Menckenium  I.  c.  I  1928). 


652  Mon.  1005  sive  ott.  (4).    1571. 

fiir  max  ober  fatfd^,  erfeiien  fofl.  |  ©ampt  ©runbtlic^er  miberlegnng  bc§  I 
aBunberjcidjen^,  fo  Dor  eine  ^ax  GanifiuS,  |  mie  er  Dermeint,  an  einein  be= 
feffnen  Snngfremlin  Qtmux--  \  cfet,  tt)ie  folrfie»  2.  ^J^artin  S^icngrein,  im  ^M6) 
bes  I  2ittel,  $8nfer  2.  graro  5U  ^llten  Oetting,  iefjr  |  prdcfttig  befcfereibet.  | 
9lIIen  fromen  ©^riften,  fonberlid^  im  53et)er  |  lanbt  DnnD  ju  ^lugfpurg,  jfl 
fonberm  troft  bnnb  ftercfung  |  f^reS  maaren  rcc^t  t)t)r  alten  6I)riftIi4en  ®Iauben§, 
tniber  |  be§  5lnti(^riftiid)en  ^Qpflumb§,  bifer  jeit  burd)  bie  |  5D^ammeIurfen  dnnb 
^efuiten,  ernemte  |  ^lbgottereQ,  gejc^riben.  |  ^urd)  ^.  ^o^ann  ^Jiarbacfe  ber 
§).  ©c&rifft  1  Soctor,  ju  ©tra^burg.  |  M.D.LXXI." 

Tituli  versus  1,  2,  5,  6,  11,  12,  17,  18  et  verba  „L.  Martin  Eysengrein%  ,Vnser 
L.  Fraw  zu  Alten  Oetting",  ^Jesuiten"  rubra  sunt;  4°;  ff.  non  signata  52  (atidito 
titulari);  nec  locus  nec  typographi  noraen  ascriptum  est.  Liber  a  Marbachio  honestis 
piisque  Christianis  in  Bavaria  et  Augustae  Vindelicorum  viventibus  dedicatus  est. 

Marbach  hoc  libro  admodum  verboso  potissiraum  impugnat  librum  a  Martino 
Eisengrein  a.  1571  Ingolstadii  de  sacra  aede  Beatae  Mariae  Virginis  ottingana  editum, 
queni  descripsi  supra  p.  641 ;  oniniuni  autera  maxime  a  Marbachio  impugnatur  ea 
libri  eisengreiniani  pars,  qua  de  nobili  familiae  fuggericae  puella  ibidem  per  Canisium 
a  daemone  liberata  agitur  (v.  supra  p.  642). 

Primum  quidem,  inquit,  persuadere  niihi  non  poteram,  „das  die  Jesuiten,  so 
vnuerschampt  sein,  vnd  in  dera  grossen  Liecht  der  geoffenbarten  vnd  erkandten 
Gottlichen  warheit,  sich  nicht  schemen,  forchten  vnd  entsetzen  solten,  solch  alt 
verlegen  ding  vnd  nun  von  vielen  jaren  her,  iiberzeugte  vnnd  erwissene  Superstition, 
recht  teuffelische  gespenst  vnnd  betriegerey  wider  auffs  new  herfilr  zusuchen  vnd  an 
tag  zubringen,  vnd  solches  vnder  dem  schein  vnd  naramen,  das  solche  gauckeley, 
vnd  teuffels  gespenst,  sollen  der  warheit  jrer  jetzigen  lehre,  vnd  Gottesdienst  ein 
gewisse  erweisung  vnd  bezeugung  sein".  Deinde  de  Papistis  scribit:  ,lst  dils  nit 
ein  erschrockliche  verstockung  vnd  blindtheit,  weil  sie  wol  wissen,  das  jre  jetzige 
lehre  vnd  Cxottesdienst,  dem  hellen,  klaren,  aufigetruckten  Gottes  wort  stracks  zii- 
wider  ist,  dannocht  gleichwol  weder  konden  noch  wollen  sich  demuttigen,  Gott  die 
ehre  geben,  vnd  jhre  bissher  geiibte  scheutzliche  jrrthumbe  erkennen,  sonder  viel 
mehr  mit  hochsteni  fleifi  dahin  trachten  vnd  arbeiten,  wie  sie  sich  bey  allen  jren 
greweln,  vnd  bewufiten  silnden  handthaben,  jnen  newe  farben  anstreichen,  sie  ver- 
miintlen,  vnd  entschuldigen"  (f.  *II1^— *I1]J^').  Haec  posui ,  ut  specimen  darem. 
Neque  enini  vacat  omnia  persequi.  Hoc  tantum  addo :  Marbach  Eisengreinio  con- 
cedit,  reapse  Ottingae  per  Canisium  daemonem  esse  eiectum.  „So  viel  dann  vns 
belanget,  wollen  wir  dem  Scribenteu  gern  glauben,  das  es  ein  warhafftige  Hystoria, 
vnd  darzu  auch  ein  wunderzeichen  sey.  Dann  teuffel  von  den  besessnen  leuten 
aufitreiben,  ist  allwegen  fur  ein  wunderwerck  gehalten  worden"  (f.  i  IV).  Quia 
autem ,  ait  Marbach ,  Papistarum  et  lesuitarum  doctrina  diabolica  est,  eorum 
miracula  non  possunt  non  esse  diabolica  (f.  a" — b  II^).  Deinde  Scriptura  iubet  rerum 
agendarum  initia  a  Dei  solius  invocatione  duci ;  canisianum  autem  miraculum  ex 
,Laetania  Lauretana"  coeptum  est;  quam  ^laetaniam"  Marhaclt  ad  verbum  exprimit 
ex  libello,  qui,  ut  ipse  quidem  ait,  sic  iuscribitur:  ^Officium  Beatae  Mariae  uirginis 
Das  ist,  Ordnung  der  Letaney  an  vnser  L.  Frawen  zii  Loret  Teiitsch  niit  Keiserlicher 
Maiestat  Freyheit  getruckt  zu  Dillingen  durch  Sebaldum  Meyer  1571".  Ita  ipse 
Marbach  ;  qui  deinde  (quasi  sui  ipsius  oblitus)  litauias  ita  incipit : 

„Kyrie  eleison,  Christe  eleison  | 

Kyrie  eleison,  Christe  eleison  1  Erhore  vns. 

Christe  I 

Gott  Vatter  von  Himmel,         | 

Gott  Sohn,  erloser  der  welt.     }  Erbarme  dich  vnser." 

Gott  Heyliger  Geist, 


Mon.  1005  sive  ott.  (4).    1571.  653 

Et  ita  terminat:  ^Konigin  aller  Heiligen  Bitt  Gott  fur  vns.  Jesu  Christe  des 
lebendigen  Gottes  Sohn.  verschon  vnser.  Jesu  Christe  des  lebendigen  Gottes  Sohn, 
Erhore  vns.  Jesu  Christe  des  lebendigen  Gottes  Sohn,  Erbarm  dich  vnser"  ' 
(f.  I  IV*— m'').  Neque  tamen  dubitat  inde  colligere:  „Wie  thnm-rn,  fraffel  ist  dann 
Eysengrein  vnnd  die  Jesuitische  gesellschafft,  das  sie  der  H.  Jungfraw  Maria,  mit 
der  Laetania  Lauretana  de  B.  Mariae  uirgine,  Gottes  eigen  ehre  vnnd  werck  dorflfen 
zueignen,  das  sie  doch  nit  hat,  vnd  damit  Gott,  vnnd  den  Herrn  Christum  der 
selbigen,  so  viel  an  jnen  gelegen  vnderstehen  zuberauben"  (f.  n').  Item  singulas 
historiae  illius  partes  excutit  suisque  adnotationibus  illustrat:  velut  cum  scribit 
(cf.  supra  p.  645):  „Der  teiiffel  heisset  Canisium  ein  Hundschinder,  Canisius  den 
teiiffel  ein  Hellischen  Hund.  Wirdt  beydes  waar  sein.  Dann  es  ist  wie  man  sprich 
gurr  oder  gaul,  gehoren  beyde  zusamen,  das  sie  einander  iu  abgrund  der  Hellen 
schinden  vnnd  schaben,  wie  sie  beider  seits  verdienet  haben,  vnnd  sonst  wol  werdt 
seind"  (f.  j  IJ'^).  ^Welches  alles  vnfelbare  anzeigungen  vnd  Argumenten  sind,  das 
Eysengrein,  Canisius  vnnd  der  teuffel,  mit  einander,  wie  man  spricht,  vnter  einer 
deckin  ligen,  zu  gleich  ein  kuche  seyen,  vnd  es  zfiuor,  die  leutt  zii  iiffen,  vnd  zii- 
betriegen  vberlegt  haben"  (f.  5  IV^).  lusto  quoque  capite  Marbach  docet,  „was  von 
der  newen  Sect  deren,  die  sich  selber,  Herren  von  der  gesellschafft  Jesu,  nennen,  zii- 
halten,  vnd  warumb  sie  nit  vnbillich  von  allen  rechten  eifferigen  Christen  gehasset 
werden"  (f.  3"  H'' — ®*)-  Tandem  de  daemone  notat,  „das  er  sich  nun  auffs  new" 
in  den  Jesuiten  „reget,  vnnd  durch  jren  Furnemesten  Rabbi  Canisium,  den  leutten, 
die  der  warheit  vberdriissig  worden,  gern  ein  Papistischen  rechten  andacht  machen, 
vnd  seine  alte  nun  mehr  verlegne  Zotten,  vnd  affenspiel  zeigen,  vnd  weisen  wolte  .  .  . 
da  der  gewaltige  Rabbi  mit  seiner  beschwerkunst,  welche  Eysengrein  den  Priester- 
lichen  gewalt  nennet,  zu  alten  Oettingen  in  Beyern  von  einer  Jungfrawen,  den 
bossen  Geist  aufsgetrieben,  dermassen  lecherlich,  vnd  tolpisch,  das  sich  dise  ver- 
meinte  Heiligen  leutt,  dafur  sie  von  meinglich  gehalten,  vnnd  angesehen  sein  wollen, 
billich  schemen  solten,  da  anderst  noch  ein  blutstropffe  der  Scham,  vnd  Ehren  in 
jhnen  were,  etc."  (f.  S  HJ'*)-  De  sacra  autem  peregrinatione  ottingana  Marhach  hoc 
se  demonstrare  opinatur:  „Das  der  gantze  Oettingische  Gottesdienst,  so  in  der  alten 
Capellen  vnser  Lieben  Frawen  geubt  wirdt,  falsch  vnnd  anders  nichts  als  eine  ab- 
schewliche  Abgotterey  seye,  durch  den  die  menschen  von  Gott,  vnd  seinem  Heiligen 
wort,  dem  teuffel  zii,  ins  ewig  verderben  gefurt  werden"    (f.  **  IJ^). 

Tantas  contumelias  atque  calumnias  tam  agresti  sermone  Marbach  ausus  est 
proferre  non  tantum  adversus  Canisium  reliquosque  lesuitas,  sed  etiam  adversus 
Martinum  Eisengrein,  virum  non  solum  in  magnis  dignitatibus  ecclesiasticis  con- 
stitutum  —  erat  enim  cathedralis  ecclesiae  passaviensis  et  collegialis  ecclesiae 
ottinganae  praepositus,  theologiae  professor  in  universitate  ingolstadiensi  etc.  — ,  sed 
etiam  ab  imperii  principibus  magnopei-e  honoratum  ;  nam  eum  Maximilianus  II.  im- 
perator  comitem  palatinum,  Albertus  V.  Bavariae  dux  consiliarium  et  universitatis 
ingolstadiensis  superintendentem  fecerant  {Pfleger,  Eisengrein  71  —  86).  Sed  en : 
Eisengrein  iuvenis  Vindobonae  ex  protestantismo  ad  ecclesiam  catholicam  redierat; 
rainistri  autem  protestantes  eiusmodi  „mammeluccos"  (ita  eos  vocabant)  singulariter 
oderant.  Accedit,  quod  Marbach  unus  ex  acerrimis  durissimisque  lutheranisrai  pro- 
pugnatoribus  erat :  qui  neminem  ferebat,  qui    aliter  atque    ipse   sentiebat ;    ideo  rei- 


'  In  Litaniis  Lauretanis ,  quae  a  Marbachio  proferuntur ,  Beata  Virgo  Maria 
eadera  habet  nomina,  quae  nunc  in  iisdem  Litaniis  habet  (etiam  ^Hilff  der  Christen") ; 
eodem  quoque  ordine  ea  posita  sunt;  hoc  tantum  interest:  Desunt  (praeter  tria  illa 
nomina  novissima  „Mater  boni  consilii",  „Regina  sine  labe  originali  concepta",  „Re- 
gina  sacratissimi  Rosarii")  haec  noraina :  ^Mater  Creatoris",  „Mater  Salvatoris", 
„Vas  honorabile"  ;  pro  ^Mater  purissima",  „Virgo  veneranda",  „Virgo  praedicanda" 
dicitur:  ,Allerguttigste  Muter",  „Ehrwurdige  Miiter",  ^Lobwurdige  Miiter".  Caeterum 
suspicor,  libellum  dilinganura,  quo  Marbach  usus  est,  illum  ipsura  esse,  cuius  titulum 
accuratius  quam  ille  posui  supra  p.  485. 


654  Mon.  1006  sive  litt.  (1). 

publicae  argentoratensi  praecipuus  auctor  fuit,  ut  et  Calvinianorum  sacra  prohiberent 
et  (monasteriis  aliquot  exceptis)  Catholicorum  officia  divina  abolerent;  qua  abolitione 
et  pacta  cum  episcopo  facta  et  ipsa  imperii  lex  paca  religionis  augustana  sancita 
manifeste  violabantur  '  {Pauliis,  Strafiburger  Reformatoren  [cf.  supra  p.  105]  70 — 78 
82  93). 

Canisius  tum  ad  Marbachii  librum  tum  ad  theses  quasdam  ab  Argentora- 
tensibus  postea  editas  breviter  respondit  in  opere  „De  Maria  Virgine  incomparabili", 
Ingolstadii  1577,  667 — 669.  lusto  autem  libro  a.  1573  Marbachium  refutavit  et 
Eisengreinium  Canisiumque  defendit  lacobus  Rabus  argentoratensis,  ad  fidem  catho- 
licam  ex  lutheranismo  reductus,  Bavariae  ducis  contionator  („Christlicher  vnd  wol- 
gegriindter  Gegenbericht"   etc.) ;  de  quo  plura  suo  tempore  dicentur. 

„Man  kann",  inquit  Pfleger  (I.  c.  78),  ,aus  Marbachs  Bemiihung  entnehmen, 
dais  dem  Altottinger  Vorgang  im  protestantischen  Lager  eine  grofie  Bedeutung  zu- 
geme,ssen  wurde." 

Ad  ottingana  Canisii  monnmenta  spectat  etiam  mon.  1065. 

K. 
MOXUMEXTA  lilTTERARIA  CANISII. 

1006  sive  litt.  (1).    A  m.  Decembri  1566  ad  Septemhrem  1567. 

Ex  cardinalis  Truchsess  epistulis  archetypis,  quae  exstant  Romae  in  biblio- 
theca  vaticana,  Cod.  Vat.  lat.  6412  f.  253—254  261—262  266—267  272  279  289—290 
294  298.  Aliqua  ex  epistularum  capitibus,  quae  pono,  ex  eodem  Codice  posita  vel 
memorata  sunt  a  Perini  I.  c.  (v.  supra  p.  69)  141 — 148  et  a  Schrors  1.  c.  (v.  supra 
p.  69)  152—163. 

Cardinalis  Truchsess  P.  Onuphrii  Panvinii  Augiistiniani  libros  prelo  suhicere 
vult  in  Germania,  per  Socios  aliquot  recognitos ;  Cantsius,  Panvinii  aniantissimus, 
operam  suani  offert  ad  „Epistolas  pontificuni"  (collectionis  avellanae)  recognoscendas. 
Ideni  Panvinio  opera  quaedam  providere  studet.  Cardinalis  Calenium  coloniensem 
ad  Panvinii  libros  edendos  permovere  cogitat.  Canisius  Panvinii  purgandi  gratia 
testimonium  scribere  paratus  est,    quo   nihil  in  „Epistolis"  suspectum  esse  affirmabit. 

Cardinalis  Otto  Truchsess  episcopus  princeps  augustanus  Onuphrii 
Panvinii  veronensis,  ordinis  Eremitarum  S.  Augustini  sacerdotis,  archaeo- 
logi  et  historici  praeclari  (v.  Can.  V  523^)  scripta  illa,  quae  typis 
nondum  erant  vulgata,  in  Germania  vulgare  in  animum  induxit.  Ille 
igitur  librorum  suorum  tum  editorum  tum  non  editorum  indiculum 
m.  Novembri  a.  1566  misit  ad  cardinalem.  Qui,  cum  censores  romani 
Panvinii  scripta  recognoscere  nonnihil  morarentur,  5.  Decembris  1566 
ei  scripsit:  Curaturum  se,  ut  recognoscerentur  in  Germania  „da  certi 
nostri  Padri  del  Jesli  assai  dotti  et  sufficienti"  (Schrdrs  1.  c.  162). 
Idem  cardinalis  Truchsess  Dilinga  13.  Februarii  1567  Panvinio  scripsit 
de  corpore  illo  epistularum  saeculis  IV.,  V.,  VI.  a  pontificibus,  impera- 
toribus,    aliis   datarum   (collectione   avellana),    quod   Panvinius   prelo 


*  Anno  1887  Guilielmus  Horning  protestantium  argentoratensium  minister  ad 
S.  Petri  (,Jung  Peter")  veritus  non  est,  libelli  huius  marbachiani  capita  denuo 
typis  exscribere,  quod  essent  „Proben  von  Marbachs  schriftstellerischer  Thatigkeit 
im  Kampfe  gegen  das  Papstthum,  die  den  Glauben,  den  Liebeseifer,  sowie  die 
Schlagfertigkeit  eines  vom  romischen  Joch  befreiten  alten  Strafiburgers  uns  vor- 
fuhren"  :  Dr.  Johann  Marbach,  Strafiburg  s.  a.  [1887],  100  (Selbstverlag). 


A  ra.  Decembri  1566  ad  Septembrem  1567.  655 

paraverat  (v.  supra  p.  71^),  ac  de  opere  „De  primatu  Petri  et  Aposto- 
licae  sedis  potestate"  (quod  a  Panvinio  conscriptum,  tandem  a.  1589 
cura  cardinalis  M.  Antonii  Colonnae  ex  parte  editum  est;  v.  Can.  V 
5232):  „Le  Epistole  de  Papi  et  Jmperatori  le  quali  intendiamo 
esser'  gia  rescritte,  saranno  riceuute  da  noi  con  molto  piacere,  per 
darle  quanto  prima  alla  stampa,  promettendoci  noi  che  habbino  a 
essere  di  molto  util  lettione  alli  buoni  Catholici  di  questa  Natione,  et 
giouare  forse  ancora  alli  altri  men  buoni.  Scriuemo  al  Cardinal  Co- 
lonna  sopra  il  libro  de  Primatu  Petri,  raccomandandole  la  speditione 
che  se  le  ricerca,  ma  in  tutti  li  modi  che  V.  Paternita  mandara  detto 
libro,  non  mancaremo  di  farlo  riuedere  con  diligente  cura,  et  dal  Padre 
Canisio,  et  da  altri  in  modo,  che  V,  Paternita  non  hara  da  uenire  in 
dubio  alcuno  che  si  stampi  mal'  corretto."  Dilinga  27.  Martii  1567 
cardinalis  Truchsess  Panvinium  certiorem  reddit ,  se  loanni  Paulo 
Castellinio  („Castellini")  procuratori  suo  romano  mandare,  ut  pecu- 
niam  Epistulis  illis  transcribendis  expensam  suo  nomine  restituat; 
Panvinius,  ubi  Epistulas  emendaverit,  eas  Castellinio  tradet  Dilingam 
quamprimum  mittendas;  de  opere  „De  Primatu  Papae"  scripto  idem 
faciet. 

Denuo  carditKdis  Fan\imo  scribit  Dilinga  17.  Aprilis  1567:  „Re- 
uerendo  Amico  nostro  amatissimo.  Poiche  V.  Paternita  non  ha  fatto 
stampare  altre  opere  che  quelle  delle  quali  La  ci  da  nota  nella  sua 
ultima  di  29.  del  passato,  non  ci  occorre  replicarle  altro,  se  non  che 
aspettaremo  con  desiderio,  che  ci  mandi  quella  de  Primatu,  subito 
che  r  hara  recuperata  dal  signore  Cardinal  Colonna,  et  racconcia  come 
dice  uoler  fare,  insieme  con  il  libro  delle  Epistole.  Si  troua  hora 
qua  il  Padre  Canisio  il  quale  hauendo  inteso  quanto  V.  Paternita  ci 
scriue  intorno  alle  dette  sue  opere,  ne  ha  preso  piacer  grande,  et 
offertosi  anco  uolentieri  a  uederle  auanti  si  diano  alla  stampa.  Si 
che  quando  V.  Paternita  si  trouera  qualche  cosa  in  ordine,  non  potra 
far'  meglio  che  tener'  questa  uia,  poiche  quella  di  Roma  le  riesce  cosi 
lenta,  et  non  dubiti  nel  resto  che  si  fara  usar"  tutta  la  diligentia  et 
sollicitudine  che  sia  possibile.  Non  potemo  fin  hora  darle  speranza 
nessuna  di  quelle  Vite  de  Pontefici,  et  altri  libri  che  desidera,  non 
essendosi  possuto  intendere  doue  siano  stampati ;  et  ne  hauemo  dato 
nota  di  essi  al  Padre  Canisio,  il  quale  ci  ha  promesso  usarci  la  parte 
sua  della  diligentia,  perche  Ella  possi  hauerli,  et  seruirsene  per  cose 
tanto  utili  come  quelle  per  le  quali  V.  Paternita  li  brama.  Con  che 
ci  raccomandiamo  et  offeriamo  a  lei  sempre." 

Idem  eidem  Dilinga  8.  Maii  1567 :  Priorem  illam  illius  corporis 
Epistularum  partem  nondum  sibi  esse  allatam.  „Intanto  sappia  che 
il  Padre  Canisio,  si  e  offerto  uolentieri  a  uolerle  riuedere,  et  con  ogni 
diligentia  possibile,  per  la  molta  affettione  che  porta  alle  rare  uirtii 
sue."  Nunc  cardinalis  typographus  (Sebaldus  Mayer)  in  manibus  habet 
„il  Cathechismo  latino  et  uolgare,  qual"  di  commissione  di  S.  Santita 


656      Mon.  1006  sive  litt.  (1).    A  m.  Decembri  1566  ad  Septembrem  1567. 

facemo  stampare"  („Catechismum  Romanum"  dicit,  in  usum  parochorum 
a  S.  Pio  Y.  latine  editum  et  eiusdem  iussu  a  P.  Paulo  Hoflfaeo  S.  J. 
germanice  versum ;  v.  supra  p.  26  59) :  deinde  Epistularum  corpus  ei 
excudendum  erit;  in  qua  re  menses  aliquot  insumentur.  Quae  cum 
ita  sint,  cardinalis,  quamquam,  ut  liber  quoque  de  primatu  scriptus 
Dilingae  excudatur,  desiderat,  Panvinii  arbitrio  permittit,  ut  aut  ex- 
spectet,  aut  librum  Venetiis  edendum  curet.  „11  Padre  Canisio  ha  usato 
anch'  egli  diligentia  scriuendo  in  molti  lochi  per  hauer'  luce  di  quelle 
opere  che  V.  Paternita  desidera,  et  in  effetto  ci  ha  resoluto  che  non 
si  trouano." 

Idem  eidem  Dilinga  22.  Maii  1567 :  Corporis  Epistularum,  quod 
Panvinius  Dilingae  excudi  cupit,  tum  „epistola  dedicatoria"  ^  tmn  index 
eodem  perlata  sunt;  ubi  autem  ipse  liber  allatus  erit,  Canisio,  quem 
post  paucos  dies  Dilingam  reversurum  spes  est,  tradetur  recognoscendus 
(„a  riuedere");  caeterum  Panvinio  nihil  est  dubitandum,  quin  cardinalis 
librum  quam  diligentissime  excudendum  curaturus  sit.  Et  Dilinga 
19.  lunii  1567:  Epistulae  pontificum  nondum  sunt  allatae;  quae,  quam- 
primum  fieri  poterit,  Canisio  recognoscendae  tradentur  et  deinde  statim 
prelo  subicientur;  Panvinio  scribetur,  quid  de  libro  sentiat  Canisius, 
„il  quale  dice  da  hora  rendersi  certo,  che  non  potra  essere  se  non 
cosa  degna  delle  uirtii  sue".  Et  Dilinga  24.  lulii  1567:  Epistulae 
Dilingam  perlatae  et  Canisio  traditae  sunt  recognoscendae;  de  ipsius 
sententia  Panvinius  certior  efficietur;  sed  typographus  opus  excudere 
gravatus  est,  quia  nimis  amplum  et  parum  quaestuosum  esset;  quare 
cardinalis  librum  Coloniam  ad  typographum  (Calenium),  qui  conciliorum 
editionem  curavit,  mittere  et  eundem  ad  reliquos  quoque  Panvinii 
libros  excudendos  permovere  statuit;  sed  difficultatem  parant,  quae 
Panvinius  de  librorum  pretio  sibi  solvendo  proposuit. 

Denique  Dilinga  28.  Augusti  1567  cardinalis  Trnchsess  Panvinio 
scribere  potuit:  „Sono  state  tante  le  occupationi  che  fin' hora  ha 
hauute  il  Padre  Canisio,  che  non  ha  ancora  possuto  finire  di  riuedere 
il  libro  di  V.  Paternita  delle  Epistole  de  Pontefici,  et  finito  che  1'  hara 
operaremo  che  le  facci  quella  fede  che  lei  mostra  desiderare  per  sua 
iustificatione,  che  in  detto  libro  non  sia  cosa  suspetta."  Deinde  cardi- 
nalis,  quia  Panvinio  ita  placet,  librum  Coloniam  mittet  excudendum 
et  typographo  rem  magnopere  commendabit. 

Ex  postrema  hac  epistula  intellegitur,  Canisium  hoc  Panvinii  opus  non  solum 
privatim  pro  sua  in  auctorem  benevolentia  vel  pro  suo  litterarum  sacrarum  studio 
recognovisse,  sed  in  eo  recognoscendo  censoiem  ecclesiasticum  egisse;  censores  ro- 
mani  libruni,  ut  videntur,  approbare  cunctabantur.  Quid  tandem  de  eo  factum  sit, 
V.  supra  p.  71'. 


*  Epistula  haec,  a  Panvinio  Roma  1.  Maii  1567  ad  ipsum  cardinalem  Truchsess 
data,  adhuc  exstat  et  italice  et  latine  scripta ;  verba  italica  posuit  Perini  1.  c. 
139-141. 


Mon.  1007  sive  litt.  (2).    M.  Martio  1567.  657 

1007  sive  litt.  (2).    M.  Martio  1567. 

Ex  libro  ^Confessionschrifft.  Nach  welcher  hifshero  in  den  Reusiscben  Kirchen, 
vermoge  Heiliger  Scbrifft,  Augspurgischer  Confession,  vnd  des  Hocherleuchten  Teuren 
Mannes  Gottes  D.  Martini  Lutberi  Schrifften,  geleret  worden.  Jtzo  aus  wichtigen 
vnd  erbeblichen  vrsachen  repetiret  vnd  publiciret,  Jhena  M.  D.  XCIX.",  p.  82 — 84. 
Ministri  rutlienici  (ReiiM)  „Confessionem"  edunt,  in  qua  suos  hortantur,  ut 
a  hlasphemo  illo  et  vulgatissimo  Canisii  catechismo  diligenter  caveant ;  in  eo  enim 
errores  jjapisticos  omnes  impudenter  defendi ;  iustificationis  doctrinam  proponi 
ethnicam,  qua  Christi  meritum  neglegatur ;  abominandum  illud  missae  sacrificium 
defendi  etc. 

Mense  Martio  anni  1567  niinistri  Lutherani  Rutheniae  sive  Reussiae  (Reufi, 
pars  Thuringiae)  ^Confessionem"  suhscripserunt  et  excudendam  curarunt;  qui  liber, 
cum  exempla  omnia  distracta  essent,  a.  1599  denuo,  addita  nova  praefatione  no- 
voque  commentario,  excusus  est  lenae.  Altera  hac  editione,  ut  supra  monui,  usus 
sum.  ^Confessio"  ita  est  inscripta:  ^COnfefiionschrifft  Etlicher  Predicanten  in  den 
Herrschafften,  Graitz,  Geraw,  Schonburg,  vnd  anderer  hernach  vnterschriebenen : 
Gestellet  zu  notwendiger  Ablehnunge  vieler  erdichten  Calumnien  vnd  Lesterungen, 
vnd  dagegen  zu  erklerung  vnd  beforderung  der  Warheit,  zu  forderst  aber  wie  ein 
jeder  Christ,  die  jetzt  schwebenden  schedlichen  Corruptelen  vnd  Jrrthume,  nach  dem 
heiligen  Catechismo  Lutheri  erkennen,  widerlegen  vnd  fliehen  miige:  Anno  Domini 
1567.  Mense  Martio."  Liber  2.  Martii  1567  Henrico  medio  et  Henrico  iuniori 
Reiissiis  (^Reussen")  fratribus  et  Wolfgango  domino  de  Schonburg  dedicatus  est  a 
ministris  ecclesiarum  in  ipsorum  terris  exstantiura  et  aliarum  aliquot;  subscripta 
sunt  nomina  34. 

Vehementer  pastores  illi  in  lesuitas  et  nominatim  in  Canisium  invehuntur  et 
suos,  ut  a  Canisii  catechismo  sibi  caveant,  hortantur:  „Darumb  sollen  wir  auch  den 
Bapst,  fiir  den  rechten  Antichrist  oder  Widerchrist,  so  sich  wider  vnd  vber  Cbristum 
gesetzt  vnd  erhiJhet  hat  2.  Thessal.  2.  halten ,  vnd  sein  gantz  Antichristisch  Regi- 
ment,  mit  alle  dem,  darauff  es  gegriindet,  als  dem  heiligen  Catechismo  Lutheri, 
vnd  GOTTES  Wort  widerwertig,  straffen  vnd  verdammen,  vnd  dafiir,  als  fiir  dem 
Teuffel  selbst,  vns  huten.  Dawider  hat  einer,  Petrus  Canysius  genant,  des  Newen 
lesterlichen  Ordens  der  Jesuiter  (oder  vielmehr  Jesuwider)  fiinemer  Rottmeister, 
einen  Catechismum  in  offenen  Druck  aufigehen  lassen,  Darinne  er  den  alten  Tandt, 
vnd  Heidnische  blindheit  des  Bapsts  wider  herfiir  bringet.  Vnder  andern  aber 
fiinemlich,  die  hohesten  Artickel  vnserer  Christlichen  Lehre  schendtlich  vnd  lester- 
lich  verfelscht.  Denn  Erstlich,  so  setzet  er  Sechsserley  weise,  wie  man  die  siinde, 
biissen,  oder  vergebung  der  Siinden  erlangen  moge,  AIs  1.  Durch  das  Sacrament  der 
heiligen  Busse.  2.  Durch  Allmosen.  3.  Do  man  dem  Nehesten  seine  Beleidigung 
verzeihet.  4.  Da  man  den  Bruder,  welcher  siindiget,  gewinnet.  5.  Da  man  viel 
liebet.  6.  Da  man  ein  zerknirschet  Hertz  hat.  Da  es  aber  gemeine  geringe  Siinden 
sein,  mogen  sie  nach  seiner  Lehre,  gereiniget  werden,  durch  demiitige  Anklage  seiner 
selbst,  Durchs  Vater  vnser,  durch  Casteien,  vnd  dergleichen.  Gedencket  mit  keinem 
Wort  des  Lembleins  GOttes,  welchs  allein  vnsere  Siinde  treget  vnd  biisset,  Noch 
der  Tauffe  vnd  des  Abentmals  des  HErrn,  Darin  vns  vergebung  der  Siinden  gereicht 
vnd  zugeeignet  wird. 

Darnach,  Was  den  Artickel  vnser  Rechtfertigung  anlanget,  lehret  er  aus- 
driicklich,  Wer  fiir  Gott  gerecht  vnd  selig  werden  wolle,  der  miisse  das  bose  meiden 
vnd  hassen,  vnd  das  gute  thun,  vnd  dem  anhangen.  Griindet  also  vnser  Gerechtig- 
keit  auff  vnsere  eigene  Werck,  vnd  mit  nichten  auff  den  Gehorsam,  Verdienst  vnd 
Blut  Christi,  wider  die  helle  klare  Schrifft,  Rom.  1.  4.  5.  etc.  Wie  oben  nach  der 
lenge  gnugsam  angezogen.  Leliret  von  disem  hohen  Artickel  nichts  bessers,  denn 
die  Heiden,  Turcken,  vnd  Jilden,  Welche  auch  dafiir  halten,  der  Mensch  sey  vnd 
werde  fiir  Gott  gerecht  vnd  selig,  durch  seine  Tugenden  vnd  gute  Werck.  Noch 
wird  dieser  Catechismus  mit  hauffen  gedruckt,  in  hohen  Vniuersiteten  offentlich  ge- 
lesen,  lieb  vnd  werth  gehalten. 

Braunsberger,  Canisii  Epist;ulae  et  Acta.  VI.  42 


65S  Mon.  1007  sive  litt.  (2).    M.  Martio  1567. 

Also  billiget  vnd  bestetiget  er  auch  darin  die  grewliche  Abgotterey,  von  An- 
ruflfung  der  verstorbenen  Menschen,  Von  Anruttung  der  Steinern  vnd  Holtzern  Bilder 
vnd  Gotzen.  Jtem,  Heisset  darinnen  die  Heiligen  seine  Helffer,  Fiirbitter  vnd  Pa- 
tronen.  Jtem,  Zerreisset  das  Sacrament  des  Leibs  vnd  Bhits  CHRisti,  vnd  wil  den 
alten  Kirchenraub  der  Papisten,  welche  den  Leyen  das  Blut  CHRisti  im  Abendmal 
gestolen,  vnd  entzogen,  noch  beschonen.  Jtem,  Verteidiget  darinnen  den  Grewel 
aller  Grewel,  die  verfluchte  Gotteslesterung  in  der  Opfermesse,  Vnd  in  Summa,  der 
alle  grobe  Jrrthume,  Lugen,  vnd  Lesterunge,  wie  sie  im  blinden  Bapstumb  getrieben 
worden,  sich  darin  vnterstehet  mit  Gewalt  vnd  vnuerschempt  zu  vorteidigen,  Alles 
zu  wider  diesem  Heuptartickel,  Ja,  zu  offentlicher  schmach  vnd  Vnehre  vnsers 
einigen  Erlosers  vnd  Mitlers  Jhesu  Christi,  Mit  des  Namen  er  seinen  Jesuitischen 
Orden  schmiicket,  vnd  doch  nicht  im  wenigsten  sich  der  Lehre  vnd  Ehre  Jhesu 
Christi  annimmet. 

Vnd  ob  er  wol,  mit  seinen  Ordensbrudern  fiirgibet,  als  woUe  er  die  Jugendt, 
von  Gott  vnd  der  ewigen  Seligkeit  dadurch  recht  vnterrichten,  So  thut  er  doch 
darin  nichts  anders,  denn  das  er  alle  Jrrthurae,  Liigen,  Abgotterey,  Lesterung  vnd 
Grewel  des  verdampten  Bapstumbs  gantz  vnuerschempt,  gleich  als  were  kein  Buch- 
stabe  jemals  wider  diese  grobe  vnd  stinckende  Liigen  vnd  Lesterung  geschrieben, 
wider  herfiir  bringt,  vnd  die  arme,  vnerfarne,  vnd  vnuorsichtige  Jugendt  damit  ver- 
giffte  vnd  beschmitze.  Fiir  welchem  vnuerscherapten,  Gotteslesterlichen  Catechismo, 
sich  jederraan  mag  trewlich  fiirsehen,  weil  er  ja  so  arg  vnd  schedlich  ist,  als  der 
Bapst  selbst,  vnd  seine  MiSgeburt,  das  leidige  Jnterini  *. 

Was  auch  sonst  die  Papisten,  Jnterimisten,  vnd  Jesuiter,  mehr  lehren  vnd 
verteidigen,  AIs  von  dem  Menschen  nach  dem  Fall,  das  er  sey  nicht  gantz  zum 
guten  erstorben.  Jtem,  von  der  Siinde,  vom  Gesetz,  von  guten  Wercken,  vom 
Gebet,  von  der  Tauffe,  vom  Mifibrauch  der  Schlussel,  vom  Abendmal  des  Herrn, 
von  der  Kirchen,  von  Menschensatzungen,  von  der  Priester  Ehe,  von  der  Obrigkeit, 
vom  Ehestandt,  von  der  Helle,  etc.  Weil  solches  alles  der  Lehre  des  heiligen  Cate- 
chismi,  Augspurgischen  Confession,  Apologi,  vnd  Schnialkaldischen  Artickeln,  Gantz 
entgegen,  vnd  numehr  den  Christen  nicht  vnbewust,  Dafiir  wird  sich  ein  jeder,  mit 
guten  grundt  heiliger  Schrifit  wissen  zu  riisten  vnd  zuhiiten." 

Praecipuus  huius  Confessionis  auctor  fuisse  videtur,  qui  primo  loco  eam  sub- 
scripsit:  „Simon  Musaeus  Theologiae  Doctor,  Gerauae  Ecclesiae  Pastor,  et  adiunc- 
tarum  inspector" ;  is  autem  indolis  erat  admodum  rixosae,  inquietae,  turbulentae ; 
Gerae  fuit  ab  a.  1566  ad  1568;  plus  quam  3  annos  nullo  loco  permansisse  traditur^. 

Haec  duo  ministrorum  illorum  ^Confessione"  confirmantur :  1.  In  Canisii  cate- 
chismo  proponi  veterem  integramqne  doctrinam  ecclesiae  catholicae ;  2.  catechis- 
mum  Canisii  eo  tempore  valde  vulgatum  fuisse,  in  ipsis  etiam  universitatibus  ex- 
plicatum  esse,  magnae  fuisse  auctoritatis. 

Caeterum  catechismum  Canisii  atrociter  illi  calumniantur;  ut  cum  iustificationem 
hominum  modo  ethnico  et  turcico,  neglecto  raerito  Christi,  in  eo  explicari  asserunt; 
cura  in  catechismo  iam  inde  a  prima  eius  editione  affirmatum  sit,  iustitiae  humanae 
auctorem  atque  consummatorera  esse  Christum ;  huius  sanguine  et  morte  peccatori- 
bus  vitara,  sanitatem,  virtutera  praeberi;  sine  Christo  nerainem  vel  sapientera  vel 
pium  esse  posse  etc. ;  id  quod  uberius  expositura  est  Caii.  IV  1026 — 1028;  cf.  etiam 
Can.  Y  795 — 797.  Eadem  Canisitis  in  *contionibus  identidem  asseverabat ;  velut 
Augustae  Vindelicorum  in  templo  S.  Mauritii  24.  Februarii  1569:  ,Non  est  mens 
Ecclesiae  ut  sic  honoremus  et  inuocemus  sanctos  sicut  christum,  cui  data  est 
soli  omnis  potestas  in  coelo  et  in  terra^,  qui  solus  iustificat  et  saluat  pec- 
catores  et  sine  quo  nihil  etiam  sancti  habere,  facere,  et  iuuare  possunt.     Sed  hono- 


'  De  hoc  V.  Can.  11  bV. 

^  „Kaum    hatte    er   irgendwo   ausgepackt,    so   mufste    er   wieder    einpacken' : 
Schimmelpfennig  in  ^AIIgemeine  Deutsche  Biographie"  XXIII  92. 
3  Mt  28,  18. 


Mon.  1008—1009  sive  litt.  (3)- (4).    1567  (post  m.  Martium)  —  1569.      659 

ramus  et  rogamus  sanctos  iuxta  mentem"  ecclesiae,  ut  ipsi  nos  commendent  Christo 
et  a  Trinitate  gratiam  et  gloriani  nobis  impetrent''  suis  precibus  et  meritis."  Et 
ibidem  27.  Martii  1569:  ^Ecclesia  .  .  .  docet  iustos  et  obedientes  filios,  in  suis  ieiunijs, 
orationibus  et  operibus  bonis  factis  uel  faciendis  non  fidere,  sed  gloriari  in  cruce 
Christi',  ut  sciant  nuHum  opus  Deo  gratum,  vel  homini  salutiferum,  nisi  sit  re- 
spersum  Christi  sanguine  et  fundatum  in  passione  Christi"  (ex  contionum  commen- 
tariis,  ab  ipso  Canisio  recognitis;  Can.  31  f.  83"'  127*). 

1008  sive  litt.  (3).    1567  (post  m.  Jlartium). 

Stephamis  de  Malescof,  exemplo  a  Canisii  „Summa"  sumpto,  catechismum  cal- 
vinianum  adversiis  Societatis  catechesim  edit. 

„Iuris  Divini  ac  verae  Theologiae,  adversus  lesuitarum  personatae  ac  simulatae 
religionis  Catechesim  et  sectam,  et  nuper  in  Gallia  et  Hispania,  cum  maximo  totius 
Ecclesiae  Christianae  detrimento  sparsam  doctrinam :  sacrarum  literarum  authori- 
tatibus,  doctorum  Ecclesiae  sententiis,  Synodorum  statutis,  et  luris  ciuilis  et  Ponti- 
ficij  regulis,  plena  ac  referta,  a  Stephano  de  Malescot  Belarbonensi  Theophilologo, 
nomine  verae  religionis  omnium  sacrarum  literarum,  totiusque  Theologiae  partes 
paucis  continens  edita  Catechesis.  Parisiis,  Apud  Dionysium  Valesium.  1567." 
8**  min.;  pp.  sign.  211;  praeterea  in  initio  8  et  in  fine  2  ff.  non  sign. ;  cum  litteris 
dedicatoriis  a  Malescoto  Parisiis  13.  Apriiis  1567  datis  „Piissimis  Heroibus  Friderico 
Comiti  Palatino  Sacri  Imperij  Electori^  et  Ludouico  de  Bourbon,  Principi  Condano^, 
et  loanni  de  Ferrieres  Carnutensi  vice  Domino".  Catechesis  huius  auctor  „Sum- 
mam"  canisianam  (quamquam  Canisium  nominatim  non  memorat)  imitatus  esse 
videtur;  eius  enim  liber  quaestionibus  et  responsionibus  constat,  quibus  in  margine 
auctoritates  Scripturae,  Patrum  etc.  similiter  atque  in  nSumma"  canisiana  additae 
sunt.  Litteras  dedicatorias  sequuntur  brevia  aliquot  carmina,  praefatio  ,ad  Lectorem", 
quae  et  ipsa  carmine  est  scripta,  Index  alphabeticus  Doctorimi  Ecclesiae,  Con- 
ciliorum  etc,  quibus  „Iesuitarum  deliria  hoc  in  libro  refutantur".  Liber  non  est  adeo 
virulentus,  quod  ad  dicendi  quidem  genus  attinet,  ut  multi  alii,  neque  tamen  auctor 
maledicendo  semper  supersedet ;  caeterum  ex  ipsis  eius  verbis  intellegitur,  lesuitarum 
doctrinam  aliam  non  esse  ac  doctrinam  ecclesiae  catholicae;  ita  e.  g.  scribit  „de 
signo  crucis  externo  vel  materiali  .  .  .  more  Ecclesiae  Romanae  aut  Hypocritarum 
lesuitarum  praecepto"  (p.  33).  „Quid  clarius  dici  potest  aduersus  Ecclesiae  Romanae 
inueteratum  errorem  et  lesuitarum  fictione  sanctimoniae  inuohitam  (qua  homines 
irretitos  tenent)  fallaciam?"  (P.  88.) 

Nescio  an  idem  liber  eodem  anno  Basileae  quoque  editus  sit.  In  „Librorum 
novorum"  a  nundinis  autumnalibus  a.  1569  ad  quadragesiraales  a.  1570  editorum  etc. 
„Catalogo"  willeriano  (cf.  supra  p.  503"),  Francofurti  ad  Moenum  a.  1570  edito 
(f.  A  2^),  haec  sunt:  ,1567.  Catechisis  Stephani  de  Malescot  aduersus  lesuitarum 
personatae  ac  simulatae  religionis  Catechisin  et  sectam.     Basileae  .  octauo." 

1009  sive  litt.  (4).    1567-1569. 

Canisius  Francofurti  ad  Moenum  Schwaygero  canonico  auctor  est,  ut  Con- 
fessiones  S.  Augustini  in  compendium  redigat. 

Exstat  liber:  „DIVI  AVRELII  i  AVGVSTINI  HIP-  |  PONENSIS 
EPISCOPI  I  Confessionum  libri  XIII.  in  |  Epitomen  redacti,  |  PER  | 
D.  loannem  Schvvaygerum  Sultzba-  |  chium,  Collegij  ad  D.  Virginem  j 

a)  iusta  mente  lihr:        b)  impetrant  lihr. 


'  Gal  6,  14. 

2  Fridericus   III.    Palatinus    praecipuus    Calvinianorum    germanorum    patronus 
Societati  lesu  infestissimus  erat. 

3  Ludovico  de  Conde  Hugonottorum  antesignano. 

42  * 


(560  Mon.  1010  sive  litt.  (5).    Aestate  a.  1567, 

Francoford.  Scholasticum.  |  COLONIAE  |  Apud  Maternum  Cholinum.  \ 
M.D.LXIX.  I  Cum  graUa  &  Priuileg.  Cces.  Maiest."  (12";  pp.  120  et 
praeterea  in  initio  fol.  titulare  et  3  alia  ff.  non  sign.). 

In  initio  libri  positae  sunt  litterae  dedicatoriae,  Francofurto  ad 
Moenum  9.  Aprilis  1569  ad  „D.  Lambertum  Gruterum  Venradium" 
doctorem  theologiae  et  archiepiscopalis  aulae  moguntinae  contiona- 
torem  datae,  in  quibus  Schivaijger  ita  scribit:  „Libros  D.  Augustini, 
Yir  ornatissime,  quos  Confessionum  suarum  inscripsit,  a  praeclaris 
viris  saepius  multum  commendatos  memini,  ea  potissimum  ratione, 
quae  sane  exigua  non  est,  quod  tam  ad  Dei  quam  suijpsius  cognitionem 
afferrent  plurimum.  Accessit  tandem  et  reuerendi  patris  P.  Petri 
Canisii  Theologi  hac  nostra  aetate  excellentissimi  iudicium,  quod  mihi 
profecto  quasi  instar  omnium.  Contigit  namque  ante  biennium,  ferme, 
cum  Francofordiam  forte  fuerat  ingressus,  suam  R.  me  (tunc  eidem 
adhuc  de  facie  ignotum,  et  aduersa  laborantem  valetudine)  perquam 
humaniter  inuisere:  vbi  inter  alia  praesentis  instituti  mentionem  fa- 
ciens,  in  eam  sententiam  praestantissimus  vir  ille  proloquebatur:  vtilem 
videlicet  fore  laborem,  si  quis  praelibatos  Confessionum  D.  Augustini 
libros  in  compendium  redigeret.  Hinc  ego  arrepta  quasi  occasione 
minime  negligenda,  serio  tandem  de  ipso  negotio  cogitare  coepi,  quam- 
uis  ob  alias  non  minus  vtiles  quam  necessarias  occupationes  iam  serius 
absolutum  videamus.  Porro  plane  persuasum  omnibus  esse  debere 
puto,  quidquid  tanti  viri  calculo  ecclesiae  Dei  proficuum  censeatur, 
optato  suo  fructu  nequaquam  carere  posse." 

Ex  litteris  a  P.  Antonio  Vinck  S.  J.  provinciae  rhenanae  praeposito  Spira 
8.  lulii  1567  ad  S.  Franciscum  Borgiam  missis  intellegitur,  Canisium  et  Vinckium 
(cum  P.  Ludovico  Bacrelio)  Herbipoli  30.  lunii  1567  profectos,  cum  Francofurti  ad 
Moenum  „quasi  per  vn  giorno"  mansissent,  Moguntiam  3.  lulii  1567  advenisse 
{Can.  Epp.  V  853).  Quare  conicio,  eos  2.  lulii  Francofurti  fuisse,  ubi  duo  Socii 
scholam  habebant  (v.  Can.  V  522^)  et  Societati  singulariter  favebant  complures 
canonici,  ut  lacobus  Sutoris  et  Stephanus  Weber  [Hansen  1.  c.  373  466),  maxime 
autem  loannes  Steinmetz  sive  Latomus  (1524 — 1598)  ecclesiae  S.  Bartholomaei 
decanus  (cf.  Katholtk  1900,  II  540—542);  de  quo  in  ^\CapitibHs  praecipuis"  ex 
Historia  collegii  moguntini  sub  initium  saeculi  XVII.  excerptis  refertur:  ,Per  annos 
quadraginta  .  .  .  omnes  Societatis  homines,  hospitio  honestissimo  gratis,  imprimis 
autem  Moguntinos  bis  quotannis  nundinarum  autumnalium  uernaliumque  tempore, 
idque  in  quamplurimos  saepe  dies  recepit"   (,Ass.  Germ.  Fund.  I"  f.  354). 

loannes  Schwayger  a.  1574  Canisii  ^Lectiones  et  Precationes  Ecclesiasticas" 
germanice  a  se  versas  Coloniae  edidit  (Zeitschrift  fiir  kath.  Theologie  XIV  733). 

lOlO  sive  litt.  (5).    Aestate  a.  1567. 

Ex  litteris  archetypis  Antonii  Flandri ,  quae  exstant  in  G.  Ep.  VIII  f.  248%  et 
cardinalis  Truchsess,  quae  sunt  in  archivo  vaticano,  ,Lett.  di  Principi  24"  n.  23  25. 

Catechismiis  Romanus  latine  Dilingae  excuditur,  operam  conferente  Canisio. 

S.  Pius  V.  a.  1566  Catechismum  Concilii  Tridentini  sive  ^Romanum,  ad  par- 
ochos"  primum  in  lucem  emiserat  simulque,  gravibus  poenis  propositis,  inter- 
dixerat,  ne  quis  praeter  Paulum  Manutium  typographum  romanum  proximis  quinque 
annis  eum  librum  sive  latinum  sive  in  linguas  vernaculas  versum  excuderet  ex- 
cusumve  venderet  (v.  Can.  V  362^.    Attamen  idem  liber  a.  1567  Dilingae  Sociorum 


Mon.  1011  sive  litt.  (6).    M.  Septembri  1567.  661 

cura  excusus  est.  Ita  enim  Antonius  Guise  sive  Flander  S.  J.  in  collegii  dilingani 
Litteris  annuis  Dilinga  1.  Octobris  1567  datis  narrat:  ^Bullae  Apostolicae,  super 
executione  Concilij  Tridentini,  Concilium  quoque  Tridentinum,  Catechismus  Romanus, 
alijque  id  genus  Catholiei  librj,  nostrorum  opera  sunt  hoc  loco  excusi." 

Id  quomodo  effectum  sit,  intellegitur  ex  litteris  Dilinga  24.  lanuarii  1567 
a  cardinali  Ottone  Truchsess  Romam  ad  cardinalem  loannem  Franciscum  Commen- 
donum  missis;  scribit  enim  Otto :  Catechismum  Romanum  in  Germania  a  probis 
omnibus  cum  gaudio  exceptum  esse.  Se  iam  Romae  per  procuratorem  suum  (lo- 
annem  Paulum  Castellinium)  libri  excudendi  facultatem  petisse,  sed  nondum  sibi  esse 
responsum ;  ideo  se  a  cardinali  petere,  ut  ipse  apud  pontificem  operam  suam  inter- 
ponat,  „che  [Sua  Beatitudine]  uogli  in  ogni  modo  consentire  che  io  possi  far  stam- 
parlo  Latino,  si  come  si  e  compiaciuta  concedere  in  Todesco,  che  ancora  nel'  Latino 
mi  ualero  del'  opera  del  Padre  Canisio  in  far'  riuederlo,  iu  modo  che  sia  dato  alla 
stampa  senza  menda  o,  uitio  alcuno".  Se  in  ea  petitione  singulari  dioecesis  au- 
gustanae  ratione  moveri ;  velle  enim  se  in  synodo  dioecesana  mox  habenda  librum 
illum  universo  tradere  clero.  Die  27.  Februarii  1567  Otto  petitionem  repetit  et  simul 
rogai:  Si  forte,  id  quod  Commendonus  aliqua  ratione  sibi  significaverit,  ex  Manutii 
privilegio  difficultates  oriantur,  efficiat  saltem  id  cardinalis,  ut  Manutius  quam  pri- 
mum  quam  plurima  Catechismi  exempla  in  Germaniam  mittere  iubeatur. 

Cardinalis  Truchsess  facultatem ,  quam  petierat,  paulo  post  consecutus  esse 
videtur;  nam  m.  lunio  a.  1567  Dilingae  in  synodo  dioecesana  promisit:  Curaturum 
se,  ut  Catechismus  Romanus  quam  primum  et  latine  et  germanice  Dilingae  ex- 
cuderetur  (Hartzheitn,  Concilia  VII  160).  Caeterum  Canisius  proximis  tribus  mensi- 
bus  paucos  tantum  dies  Dilingae  versatus  est,  multa  autem  alia  loca  occupatissimus 
peragravit;  quare  fieri  vix  poterat,  ut  ipse  dilinganas  illas  Catechismi  plagulas  re- 
cognosceret  et  corrigeret.  Attamen  hoc  certum  est:  Negotium  hoc  ei  cordi  erat, 
et  auctoritate  ipse  sua  —  praepositus  provincialis  erat  —  utebatur  ad  typographum 
dilinganum  per  Socios  illius  collegii  adiuvandum. 

Prodiit  igitur  .CATECHISMVS  |  ROMANVS,  |  Ex  decreto  Concilij  Tridentini,  | 
AD  PAROCHOS,  |  PII  QVINTI  |  PONT.  MAX.  IVSSV  |  EDITVS,  NVNC  VERO 
PRI-  I  miim  in  Gerraania  cum  Maiorum  auto-  |  ritate,  &  permissu  Pauli  Ma-  |  nutij 
recusus.  |  Accessit  Prwfatio  anipUss.  J)omini  Cardinalis  \  (0  Episcopi  Augustani  etc.  | 
DILING^  I  Apud  Sebaldum  Mayer.  |  1567".  Supra  verbum  ^Dilingse"  insigne  cardi- 
nalis  Ottonis  Truchsess  ligno  incisum  et  verba  SIC  HIS  QVI  DILI6VNT  comparent. 
16**;  pp.  numeris  sign.  935;  praeterea  in  initio  :  fol.  tit.  et  3  ff.  non  sign.,  in  quibus 
est  npraefatio"  cardinalis  Truchsess;  in  fine  :  29  ff.  non  sign.,  quae  rerum  „Indicem" 
alphabeticum  habent.  Praefatio  Dilinga  29.  lunii  1567  data  est;  in  qua  cardinalis 
planis  verbis  affirmat,  se  a  S.  Pio  V.  peculiarem  facultatem  libri  Dilingae  excudendi 
impetrasse.  Vidi  libri  exemplum,  quod  exstat  Monachii  in  bibliotheca  regia,  Catech, 
207.     Liber,  ut  audio,  est  etiam  Vratislaviae  in  bibliotheca  universitatis. 

Caeterum  eodem  hoc  anno  1567  Coloniae  quoque  hic  Catechismus  prodiit  ex 
officina  Henrici  Aquensis;  v.  Bahlmann  1.  c.  [supra  p.  429']  51'-'*. 

1011  sive  litt.  (6).    M.  Septembri  1567. 

Ex  libro  „Constitutiones  et  Decreta  Synodalia  Civitatis  et  Dioecesis  Constan- 
tiensis  in  Ecclesia  cathedrali  Constantiensi  Kalendis  Septembris  et  sequentibus  diebus, 
Anno  Domini  M.  D.  LXVII.  statuta,  edita  et  pronmlgata"  [Dilingae  1569]  f.  15.  Etiam 
apud  Uartzheim,  Concilia  VH  464  465. 

In  synodo  constaniiensi  praecipitur,  ut  rudimenta  fidei  vel  ex  catechismo  Ca- 
nisii  vel  ex  libris  Holthusii  et  Heldingii  tradantur. 

Cardinalis  Marcus  Sitticus  episcopus  constantiensis  Constantiae  initio  m.  Sep- 
tembris  1567  synodum  habuit  dioecesanam;  in  cuius  decretis  haec,  praeter  alia,  prae- 
cipiuntur  (P.  1,  tit.  4,  c.  4  5):  Scholis  in  coenobiis,  collegiis,  parochiis  institutis  vel 
instituendis,  „quicunque  praefuturi  sunt,  ij  discipulos  suos  fidei  Rudimenta,  Symbolum 


662  M:on.  1012  sive  litt.  (7).     1567. 

videlicet  Apostolorum,  orationem  Dominicam,  Salutationem  Angelicam,  Decalogum, 
Ecclesiae  praecepta,  et  formulam  confessionis,  latine  et  vernacule,  iuxta  formam 
Catechismi  minoris  Domini  Petri  Canisij  ',  vel  modi  examinandi  sacrorum  ordinum 
candidatos,  a.  .  .  Domino  loanne  Holthusio,  ludimoderatore  Ecclesiae  Augustanae^, 
ad  instar  Catechismi  per  quaestiones  digesti,  doceant  .  .  .  Plurimos  inopia  prohibet, 
ne  liberos  in  Scholis  literarijs  enutriant,  quorum  tamen  salutis  etiam  habenda  est 
ratio,  cum  et  ipsi  sint  in  Christi  corpore  et  familia.  Quamobrem  diebus  festis  et 
maxime  dominicis ,  Parochi  peracto  prandio ,  eam  luuentutem ,  quae  literas  non 
didicit,  pro  cuiusuis  aetatis  captu  et  ingenio,  eadem  fidei  rudimenta,  iuxta  prae- 
scriptum  Catechismi  quondam  Reuerendi  Domini  Michaelis  Episcopi  Merseuburgensis' 
vel    praedicti  Catechismi  minoris    Domini    Petri  Canisij,  edoceant." 

Plura  de  his  praeceptis  proposuit  /.  G.  Sambeth,  Die  Constanzer  Synode  vom 
Jahre  1567,  1,  Abth.,  in  „Freiburger  Diocesan-Archiv"  XXI,  Freiburg  i.  Br.  1890, 
51 — 60.  Synodi  decreta  haud  ita  diligenter  in  effectum  deducta  sunt  {Frz.  Jos. 
Schiffmann,  Die  Anfange  des  Schulwesens  im  Lande  Uri,  in  „Der  Geschichtsfreund* 
XXXIII,  Einsiedeln  1878,  290 — 291).  De  qua  re  in  proximis  huius  operis  volumini- 
bus  plura  dicentur. 

Eodem  anno  1567  raense  Octobri  Maximilianus  a  Bergis  archiepiscopus  et  dux 
cameracensis  Cameraci  (Cambrai)  synodum  dioecesanam  habuit;  in  qua  (tit.  5,  c.  2) 
praecepit,  ut  singuli  parochi  bibliothecam  haberent  „instructam  libris  non  solum 
optimis,  verum  etiam  Pastorali  officio  maxime  accommodis" ;  in  quorum  numero  posuit 
„Catechismum  Petri  Canisii"   {Hartzheim  I.  c.  VII  219). 

1012  sive  litt.  (^).    1567. 

Qua  ratione  in  variis  collegiis  Societatis  catechismus  Canisii  exjMcatus  sit.  In 
huius  locum  aliquos  catechismum  P.  Augerii  substituere  voluisse. 

Dubium  esse  non  potest,  quin  Societatis  homines  in  Germania  ad  doctrinam 
christianam  explicandam  catechismo  Canisii  paene  ab  ipsis  collegiorum  initiis  usi 
sint^  (cf.  supra  p.  427).   Rei  non  probandae,  sed  illustrandae  gratia  hic  aliqua  pono: 

1.  In  ^  Catalogo  Lectionum  Coloniae  in  gymnasio  trium  coronarum  a  Sociis 
habendarum,  1.  Novembris  1567  dato,  edicitur:  Tribus  classibus  superioribus  diebus 
sacris  et  diebus  Veneris  mane  hora  6.  „Catechismus  major  D.  Canisij"  sive  Summa 
doctrinae  Christianae  explicabitur;  post  prandium  hora  4.  ^pergetur  in  Catechismo". 
In  Grammatices  schola  superiore  diebus  Veneris  hora  6.  „Catechismus  praelegetur". 
In  reliquis  duabus  classibus  diebus  Veneris  hora  6.  „Catechisraus"  explicabitur ; 
hora  1.  post  meridiem  ,disputabunt  istae  duae  Classes  inter  se  exigendo,  recitando- 
que  doctrinam  Christianam" ;  hora  4.  Canisii  „Catechismus  paruus  legetur"  (Cod. 
,Hist.  gymn.  tr.  cor."   [cf.  Can.  I  lix— lx]  f.  dQ^^-dl''). 

2.  „Andreas  Magningensis"  S.  J.  in  collegii  spirensis  primis  *Litteris  annuis, 
Spira  11.  Augusti  1567  datis,  refert,  Socios  iam  tres  instituisse  scholas;  in  media 
schola  explicari  praeter  „Ethymologiam  Despauterii"  et  selectas  Ciceronis  epistulas 
Canisii  ^Catechismum  parvum  Catholicorum",  in  infima  „rudiraentoruni  libellum  cum 
doctrina  Christiana" ;  quibus  verbis  Codretti  ,Principia  Gramraatices"  latinae  cura 
Canisii  catechisrao  raininio  (cf.  Can.  IV  1025)  significari  puto  (ex  Mayningensis 
litteris  archetypis). 


'  Canisii  ,Parvum  Catechisraura  Catholicorura"  significari  puto. 

-   De  hoc  V.   Can.  IV  891. 

'  De  hoc  Heldingii  catechisnio  v.   Can.  IV  851;  V  825. 

*  „Nach  Mainz  wurden  die  Vater  der  Gesellschaft  Jesu  im  Jahre  1561  durch 
Erzbischof  Daniel  berufen,  und  es  ist  gar  nicht  zu  zweifeln,  dafi  der  Catechismus 
Petri  Canisii  bald  als  Lehrbuch  in  Mainz  gebraucht  Avurde.  Eine  hierauf  beziigliche 
Verordnung  konnte,  ungeachtet  fleifiiger  Nacbforschung,  nicht  aufgefunden  werden"  : 
Christ.  Moufang,  Die  Mainzer  Katechismen,  Mainz  1877,  73. 


Mon.  1013  sive  litt.  (8).    1567-1568.  663 

3.  Id  collegii  herbipolensis  priino  „Catalogo  lectionum",  quo  scholarum  initium 
in  d.  11.  Novembris  1567  indicitur,  ita  statuitur:  Jn  Theologicis:  .  .  .  Veneris  diebus 
singulis,  sexta  hora  Dialecticae,  Rhetoricae,  et  Humaniorum  literarum  auditoribus, 
Doct.  Petri  Canisii  Christianae  doctrinae  summa,  seu  Catechismus  accurate  ex- 
plicabitur :  Reliquarum  vero  Classium  discipulis,  tempore  eodem  parvus  Catholicorum 
Catechismus.  .  .  .  In  Etymologia:  .  .  .[Hora  post  meridiem]  prima,  parvus  Doct.  Petri 
Canisii  Catechismus  rudi  et  vulgari  modo  explicabitur.  ...  In  Grammatices  Classe 
infima :  .  .  .  [Mane  hora]  nona,  Catechismum  parvum  lingua  vulgari  prius  a  Prae- 
ceptore  explicatum  discent,  et  recitabunt,  pias  Precationes  memoriae  mandabunt.  .  .  . 
Lectiones  et  Exercitationes  Communes :  .  .  .  [Sacris  diebus]  vespertinarum  precum 
officio,  et  Catechismi  Germanici  intersint  explicationi.  Erit  autem  cura  praecipua, 
ut  doctrina  Christiana  et  bonis  moribus  pueri  instituantur"  {Wegele  I.  c.  I  118 — 121. 
Pachtler  1.  c.  I  208—211). 

Quoniam  in  hoc  catalogo  a  Sociis  ^Summae"  canisianae  explicatio  in  theo- 
logicarum  institutionum  numero  ponitur,  noto,  ab  externis  quoque  eum  librum  non- 
nunquam  ad  theologos  instituendos  adhibitum  esse.  Ita  Coloniae  19.  Septembris  1579 
de  Gebhardo  Truchsess,  qui  archiepiscopus  coloniensis  electus  erat,  coram  loanne 
Baptista  Castagna  nuntio  apostolico  Cunerus  Petri  episcopus  leovardiensis  (Leeu- 
warden)  testatus  est:  Ante  12  annos,  cum  ipse  Lovanii  ecclesiae  S.  Petri  praeesset, 
Gebhardum  cum  Christophoro  fratre  et  M.  Adriano  Alblacensi  (qui  modo  canonicus 
duacensis  et  doctor  theologiae  esset)  domi  suae  per  plus  quam  duos  annos  habitasse ; 
Adrianum  Gebhardo  ^cathechismum  Canisii"  explicasse;  Gebhardum  in  universitate 
in  theologorum  scholas  ivisse  eorumque  disputationibus  interfuisse  {J.  Hansen  in 
jMittheilungen  aus  deni  Stadtarchiv  von  Koln"  20.  Heft,  Kolu  1891,  64). 

4.  Neque  tamen  Canisii  catechismus  eo  tempore  in  Germania  Sociis  omnibus 
ita  placebat,  ut  eum  reliquis  omnibus  potiorem  haberent.  P.  Laurenttus  Magius  S.  J. 
provinciae  austriacae  praepositus  *litteris  Vindobona  3.  Decembris  1567  datis  ex 
S.  Fi'ancisco  Borgia  praeposito  generali  quaesivit,  num  Sociis  vindobonensibus  liceret 
catechismum  P.  Edmundi  Augerii  S.  J.  (de  quo  v.  Can.  IV  1012)  germanice  vertere 
et  in  locum  catechismi  canisiani  substituere;  neque  enim  dubium  esse,  quin  cate- 
chismus  Augerii  pueris,  maxime  parvuh's  et  rudioribus,  longe  maiorem  utilitatem 
allaturus  esset  quam  catechismus  Canisii  (ex  autographo).  Borgias  Roma  30.  la- 
nuarii  1568  *re.spondit,  se,  quid  agendum  esset,  consideraturum  esse  (ex  apogr. 
eiusd.  temp. ;  Germ.  67  f.  104^).     Augerii  liber  germanice  versus    esse  non  videtur. 

1013  sive  litt.  (8).    1567-1568. 

Canisii  catecMAmus  ante  a.  1571  anglice  vertitur.  Nec  tamen  recte  affirmatur, 
catechismum  anglicuni,  qui  a.  1567/68  Lovanii  excusus  est,  versionem  esse  catechismi 
canisiani.     Conscripsit  illum,  adhibitis  catechismis  Soti  et  Canisii,  Laurentius  Vatix. 

P.  Antonius  Possevinus  S.  J.,  qui  Canisium  summi  faciebat  eiusque  catechismos 
diligenter  disseminabat,  in  litteris  dedicatoriis  15.  lanuarii  1571  datis,  quas  (cum 
nomine  Andreae  Charitei  Augustiniani)  opusculo  ^lnstruttioni  alla  dottrina  Catolica' 
et  alla  pieta"  Lugduni  a.  1571  edito  praeponebat,  affirmavit,  Canisii  catechismum 
iam  anglice  quoque  esse  versum ;  v.  infra,  mon.  litt.  (47).  Ac  P.  Augustinus  de 
Backer  S.  J.,  cum  catechismi  canisiani  versiones  anglicas  recenset,  ponit  hanc: 
,A  Catechisme  or  a  Christian  Doctrine  necessarie  for  Chyldren  and  the  ignorant 
people,  (Lovan  1567).  16""  (Bibliotheque  des  ^crivains  de  la  Compagnie  de  Jesus, 
Nouv.  edit.  I,  Liege-Paris  1869,  1058).  Ex  libro  Backeri  haec  transcripsit  Sommer- 
vogel,  Bibl.  II  630.  Uterque  addit,  versionis  exemplum  exstare  Londini  in  Museo 
Britannico.  Quare  dubium  non  est,  quin  ipsorum  animis  obversatus  sit  libellus,  qui 
in  Musei  catalogo  typis  exscripto  inter  Catechismos  anonymos  ita  comparet:  „A  Cate- 
chisme ;  or,  a  Christian  doctrine,  etc.  B.  L. //Louvain  1568].  16°.  Imperfect ;  wanting 
leaves  2,  3,  100  and  107.  C.  36.  a.  35"  {British  Museum.  Catalogue  of  printed 
Books.     Cat— Caw,   London  1885,  15).     Titulus  sane  catechismi  illius  anglici  titulis 


664  Mon.  1013  sive  litt.  (8).    1567—1568. 

complurium  catecliismorum  germanicorum  Canisii  similis  est;  ita  minimus  Canisii 
catechismus  a.  1568  Dilingae  excusus  est  cum  hac  inscriptione :  ^Catechismus,  in 
kurtze  Frag  vnd  Antwort  gestelt,  fiir  die  gemainen  Layen  vnd  junge  Kinder  sehr 
dienstlich"  {Braunsberger,  Katechismen  110*).  Eadem  quoque  capita  catechismus 
anglicus  quae  canisianus  habet,  eaque  eodem  ordine  disposita  atque  in  Canisii  „Summa 
doctrinae  christianae".  Attamen  certum  est,  catechismum  anglicum  conscriptum  esse 
a  Laurentio  Vaux  (Vaulx,  de  Vallibus),  qui  a.  1519  vel  1520  in  Anglia,  prope  Back- 
rod,  natus,  a.  1542  sacerdotio  initiatus,  a.  1558  collegialis  ecclesiae  mancestriensis 
(Manchester)  decanus  constitutus,  paulo  post,  Elisabetha  regina  catholicos  vexante, 
Lovanium  cum  aliis  Anglis  tum  ecclesiasticis  tum  laicis  fugit,  ibi  scholam  habuit 
et  (a.  1572)  ordinem  canonicorum  regularium  S.  Augustini  ingressus  est,  inde  a.  1580 
Gregorii  XIIL  mandatu  in  Angliam  rediit,  Londini  sub  a.  1585  fidei  confessor  in 
vinculis  mortuus  est  {Tliom.  Graves  Law,  Remains  Historical  and  Literary  con- 
nected  with  the  Palatine  Counties  of  Lancaster  and  Chester.  VoL  4.  New  seiies, 
Manchester  1885,  vii — L5fxxv.  Bede  Canim  0.  S.  B.,  Lives  of  the  English  Martyrs  II, 
London  1905,  364 — 365  503).  Exemplum  libri  a  Vauxio  compositi,  quod  in  Museo 
Britannico  asservari  modo  dixi,  folio  titulari  cai'et ;  in  ultimo  autem  folio,  ut  a.  1908 
ex  R.  P.  Heriberto  Thurston  S.  J.  accepi ,  duas  habet  approbationes;  uua  ad  ipsum 
catechismum  pertinet  et  a  ^Cunero  Petri  pastore  S.  Petri"  Lovanii  20.  Aprilis  1567 
data  est;  altera  ad  libellum  de  ecclesiae  caerimoniis  ab  eodem  auctore  compositum 
et  catechismo  adiunctum  spectat  et  ab  eodem  Cunero  Petri  Lovanii  20.  Aprilis  1568 
[sic!]  data  est.  Oxonii  autem  in  bibliotheca  bodleiana  exstat  huius  libri  exemplum 
Antverpiae  a.  1574  „apud  Johannem  Foulerum ,  Anglum"  excusum,  in  cuius  folio 
titulari  affirmatur,  a  ^Laurence  Vaux"  librum  compositum  et  editum  esse  {Law  I.  c. 
Lxxxvii).  Postea  quoque  liber  aliquotiens  excusus  est;  ut  Leodii  a.  1583;  in 
cuius  editionis  praefatione  Vaux  haec  posuit:  „What  I  haue  set  furth  in  this  litle 
booke,  the  grounde  and  substance  I  haue  collected  and  translated  out  of  the  Scrip- 
ture,  and  generall  Councells,  out  of  the  bookes  of  D.  Petrus  de  Soto,  and  D.  Ca- 
nisius,  addinge  here  and  there  some  sentences  of  the  anncient  Fathers"  (ex  editione 
curante  TJi.  Graves  Law  in  ^Remains",  volumine,  quod  supra  dixi,  denuo  excusa 
p.  7).  Si  porro  canisianum  catechismum  cum  anglico  contuleris,  facile  cognosces, 
eos,  quod  ad  rerum  explicandarum  rationem  attinet,  multis  locis  inter  se  convenire, 
multis  inter  se  discrepare. 

Rem  duobus  exemplis  illustrabo,  ponendo  responsa  primum  ex  catechismo  ger- 
manico  Canisii  a.  1563  Dilingae  cum  titulo  „Kurtze  Erclarung  der  fiirnemsten  stuck 
des  wahren  Catholischen  Glaubens"  excuso,  a.  1881  Moguntiae  per  Christophorum 
Moufang  (Katholische  Katechismen  des  sechzehnten  Jahrhunderts  in  deutscher  Sprache 
559 — 594)  recuso  (p.  561  573) ,  deinde  ex  VauxU  catechismo,  quem  dixi,  Leodii 
a.  1583  rursus  excuso,  Mancestriae  a.  1885  per  Thomam  Graves  Law  (I.  c.  1 — 77) 
recuso   (p.  1  25). 

[Canisius :]  [Vau.v :] 

,Wer  ist  und  soU  ein  Christ  genant  ^VVhom  doe  ye  call  a  Christian  Catho- 
werden  ?  like  man  ? 

Der  nach  empfangnem  Tauff  die  hail-  HYm  that  hath  receaued  the  Sacramente 
same  lehr  Jesu  Christi,  des  wahren  Gottes  of  Baptisme,  vvhereby  he  is  made  a  mem- 
und  menschen,  in  seiner  kirchen  und  ver-  ber  of  the  Catholike  Church,  and  doth 
samlung  bekennt,  und  nit  anhanget  eini-  professe  iu  harte,  vvord,  and  deede,  the 
chen  secten,  spaltungen,  oder  irrigen  lehr,  vvholsome  doctrine  of  Jesus  Christ  and 
so  wider  die  Christliche  lehr  und  Catho-  of  the  catholik  Church,  and  doth  not  con- 
lische  Kirch  streben."  sente   nor   agree  to  any  strang  sects,   or 

opinions,  that  the  Catholike  Churche  doth 
disalovv  or  condemne." 

,Was  ist  und  heist  die  Liebe?  ,VVhat  is  Charitie? 

Die  Liebe  ist  ein  gnadreiche,  von  Gott  CHarity  is  a  vertue  geuen  from  God, 
eingegossne    tugent,     durch    welche    wir    by  the  keeping  whereof  (as  Christ  sayed) 


Mon.  1014—1015  sive  litt.  (9)— (10).    1565—1575.  665 

Gott  den  Herren,  als  das  hochst  gut,  umb    we   shal   possesse  euerlasting  lyfe  in  the 
sein  selbs  willen,  unsern  nechsten  aber  umb    kingdomeof  heauen."  In marf/ine :  ^'M.a.t.22. 
Gottes    willen   recht    und    Christlich   lieb    Luc.  10.  Mat.  19." 
haben.    Zwar  wer  nit  liebet,  ob  er  schon 
glaubet   und  hoffet,    so  bleibt  er  doch  im 
tod :    wer   aber   bleibt   in    der   liebe,    der 
bleibt  in  Gott,  und  Gott  in  ihm,  wie  S.  Jo- 
hannes  lehret." 

1014  sive  litt.  (9).    Annis  1567  et  1568. 

Catechisini  canisiani  de  peccatis  expiandis  doctrina  a  Flacio  lllijrico  iinpia 
dicitur,  a  Eavesteinio  professore  lovaniensi  defenditur. 

Anno  1566  Antverpiam  a  protestantibus  arcessiti  sunt  Matthias  Flacius  Illyricus 
et  aliquot  alii  Lutheranorum  germanorum  ministri;  horum  mandatu  et  nomine  Flacius 
a.  1567  in  lucem  emisit  ^Confessionem  Ministrorum  lesu  Christi,  in  Ecclesia  Ant- 
verpiensi ,  quae  Augustanae  Confessioni  adsentitur"  {Preger  1.  c.  II  290).  In  eo 
libro  Flacius,  simihter  atque  a.  1565  in  libro  „De  sectis"  fecerat  (Can.  V  796), 
catechismi  canisiani  de  peccatis  expiandis  doctrinam  impiam  et  ethnicam  esse 
asseruit,  quod  nulla  in  ea  Christi  vel  sanguinis  Christi  mentio  fieret,  omnia  hominum 
operibus,  nihil  Christi  passioni  tribueretur  etc.  Eodem  vero  a.  1567  ludocus  Ra- 
vesteyn  tiletanus  theologiae  in  universitate  lovaniensi  professor  Lovanii  edidit  librum: 
^Confessionis  sive  Doctrinae,  quae  nuper  edita  est  a  Ministris,  qui  in  Ecclesiam 
Antwerpiensem  irrepserunt,  et  Augustanae  Confessioni  se  assentiri  profitentur,  suc- 
cincta  Confutatio".  Ostendit  Ravesteyn,  auctorem  „Confessionis"  catechismi  canisiani 
sententiam  niutilasse,  omittendo,  quae  de  „Christo  Jesu"  a  Canisio  dicuntur.  Flacius 
se  purgare  conatus  est  in  libro  „Defensio  Confessionis  Ministroruni  I.  Chr.  ecclesiae 
Antwerpiensis,  quao  A.  C.  adsentitur,  contra  lodoci  Tiletani  varia  sophismata"  Ba- 
sileae  a.  1567  edito  {Preger  I.  c.  II  566).  Opposuit  ei  Eavesteyn  librum:  „Catholicae 
Confutationis  prophanae  illius  et  pestilentis  Confessionis  (quam  Antuerpiensem  Con- 
fessionem  appellant  Pseudo  ministri  quidam)  contra  varias  et  inanes  cauillationes 
Mat.  Flacci  lllyrici,  Apologia  seu  defensio"  (Lovanii  1568).  Ibi  Ravesteyn  iustum 
caput,  idque  „De  lesuitis"  inscriptum,  in  id  impendit,  ut  doctrinam  illam  Canisii 
defendat  eamque  a  Flacio  „studiosa  malitia"  tractari  demonstret;  tandem  ita  perorat: 
„Haec  cum  ita  sint,  cernis  Christiane  frater,  nec  lesuitas,  viros  religionis  instau- 
randae  studiosissimos,  nec  me,  sententiam  aliquam  peregrinam,  aut  nefariam  so- 
phisticen,  gloriam  Christi  obscurantem,  in  Christi  ecclesiam  iuducere :  sed  sanam 
doctrinam,  quae  ab  ipso  iam  ecclesiae  exordio  in  ea  tradita  est  .  .  .  tueri  ac  pro- 
pugnare"   (Apologia  seu  defensio  f.  225'' — 234''). 

1015  sive  litt.  (lO).    1565-1575. 

Ex  libris:  ,Acta  Ecclesiae  Mediolanensis  a  Carolo  Cardinali  S.  Praxedis 
Archiepiscopo  condita",  Mediolani  1599,  795 — 796,  et  ,Monumenta  paedagogica  So- 
cietatis  Jesu  quae  primam  Rationem  Studiorum  anno  1586  editam  praecessere.  Edd. 
Caecilius  Gomez  Rodeles'-  S.  J.  etc,  Matriti  1901,  203—204  208—210  231—234 
392—394  402—414  424. 

S.  Carolus  Borromaeus  curari  iuhet,  iit  Canisii  catechismus  pueris  explicetur 
et  ab  iisdein  ediscatur.  In  Societatis  collegio  romano  (aliisque  collegiis)  idem  pro- 
ponitur. 

1.  Cardinalis  Carolus  Borromaeus  archiepiscopus  mediolanensis  edidit  institu- 
tionem  „Instruttione  a  i  Vicarii  Foranei"  inscriptam,  qua  vicariis  illis  (quos  decanos 
vel  archipresbyteros  alibi  vocant)  mandat:  Videant,  ut  magistri  in  scholis  primum 
quidem  libellos  doctrinae  christianae  („Iibretti  di  dottrina  christiana")  in  archi- 
episcopatu  usitatos  per  puer.ps  ediscendos  curent.  „E  poi  se  vi  parera  che  essi 
Maestri   siano   idonei  e  sufficienti  a  questo,    farete  che  dichiarino   a  suoi  scolari   il 


666  Mon.  1015  sive  litt.  (10).    1565—1575. 

Catecliismo  del  Padre  Canisio,  e  glie  lo  facciano  anche  imparare  a  memoria,  e  re- 
citare  fra  loro  spesse  volte,  massime  le  feste."  Quem  catechismum  cum  pueri  probe 
intellexerint,  ad  Catechismum  Romanum  interpretandum  magistri,  qui  ad  id  idonei 
visi  erunt,  progrediantur  licebit. 

Significatur  a  S.  Carolo  Canisii  „Parvus  Catechismus  Catholicorum "  italice 
iam  compluriens  editus  ( v.  Can.  III  788;  IV  1009  1025;  V  802).  De  doctrinae 
christianae  libello  Mediolani  tunc  multum  usitato,  qui  ^lnterrogatorio"  vocabatur, 
cf.  „Biografia  di  San  Carlo  Borromeo  del  Professore  Antonio  Sala,  corredata  di  note 
e  dissertazioni  illustrative  da  Aristide  Sala"'  (Diss.),  Milano  1858,  62 — 90,  et  Tacchi 
Venturi  1.  c.  I  295—296. 

Tempus  quidem  ^lnstructioni"  non  est  ascriptum ;  ex  iis  tamen,  quae  S.  Carolus 
de  Catechismo  Romano  et  de  concilio  suo  provinciali  (primo)  dicit,  cognoscitur  eam 
a.  1566 — 1569  datam  esse.  Cf.  etiam  ^San  Carlo  Borromeo  nel  terzo  Centenario 
della  Canonizzazione"  Anno  I,  n.  9  (Milano  1909),  142—146. 

2.  P.  lacobus  de  Ledesma  S.  J.  (v.  Can.  V  183^),  qui  fere  ab  a.  1558  usque 
ad  mortem  (f  1575)  Romae  in  collegio  Societatis  magister  et  diu  praefectus  quoque 
studiorum  erat,  ibi  complures  conscripsit  ,ordines"  sive  ^rationes  studiorum",  quam- 
quam  institutiones  hasce,  variis  impeditus  laboribus ,  plene  absolvere  vel  perpolire 
non  poterat.  Quibus  et  praeclara  illa  ^Ratio  Studiorum",  quae  a.  1586  edita  et 
deinde  in  totam  Societatem  inducta  est,  praeparabatur,  et,  quomodo  primis  Societatis 
temporibus  litterarum  studia  instituta  sint,  ostenditur;  nam  collegium  romanum 
multorum  aliorum  coUegiorum,  quae  per  totum  terrarum  orbem  exstabant,  principium 
quoddam  erat  et  exemplar. 

Ledesma  igitur  in  „Ordine  et  Ratione  Studiorum  septem  classium  humaniorum 
litterarum"  de  quinta  classe  notat:  ^Libri  sunt  :  grammatica  collegii  Romani,  et 
Ciceronis  epistolae  familiares,  et  doctrina  christiana  paruula;  atque  cum  eam  di- 
dicerint,  catechismus  Canisii ;  quibus  nunc  utimur  .  .  .  Bis  in  hebdomada,  die  martis 
et  sabbathi,  recitant  doctrinam  christianam."  In  4.  classe  ,libri  sunt  .  .  .  cathechis- 
mus  Canisii  paruus  .  .  .  Semel  in  hebdomada,  scilicet  die  sabbathi,  vesperi,  recitant 
catechismum  Canisii  inter  alia."  Et  in  Ordine  quinque  classium,  ,trium  Grammaticae, 
et  Humanitatis,  et  Rhetoricae",  quartae  classi  assignatur  ^Doctrina  christiana  bis  in 
hebdomada,  et  cum  eam  sciunt,  paruus  Canisii  catechismus",  tertiae  „Catechismus 
Canisii  bis  in  hebdomada",  secundae,  quae  est  humanitatis,  idem  ^semel  in  hebdo- 
mada".  Deinde  in  commentario  „de  ratione  et  ordine  studiorum  coUegii  romani"  : 
In  6.  classe  (quae  est  prima  post  infimam)  diebus  „martis,  jouis  et  sabbati"  recitant 
doctrinam  christianam  parvam,  qui  eam  nondum  didicerunt,  reliqui  catechismum 
Canisii  parvum.  In  5.  vel  doctrinam  vel  catechismum  Canisii  recitant  diebus  „martis 
et  veneris".  In  quarta  discunt  catechismum  parvum  Canisii ;  „die  veneris  mane 
tertia  hora,  una  cum  aliis  inferioribus  classibus,  iiitersunt  lectioni  doctrinae  chri- 
stianae  .  uel  in  classe,  uel  in  ecclesia.  .  .  .  Diebus  dominicis  ac  festis%  saltem  prae- 
cipuis,  accedunt^  statim  post  finem  secundae  recreationis  a  prandio,  ad  literaria 
exercitia,  et  deinde  remittuntur  ad  doctrinam  christianam  audiendam  una  cum  in- 
ferioribus  classibus;  vel  in  ipsamet  classe  exercentur  in  doctrina  christiana,  uel  in 
ecclesia  collegii,  ad  quam  omnes  accedent."  Quae  doctrina  ,per  horam  plus  minus" 
habebatur.  In  3.  ciasse,  quae  est  suprema  grammaticae,  sabbato  mane  ^recitatur 
etiam  doctrina  christiana"  .  parua  ab  iis,  qui  eam  nesciunt,  aut  uero  catechismus 
Canisii  ab  iis,  qui  sciunt  paruam,  forte  catechismus  Canisii  latinus".  In  secunda 
autem  classe,  „quae  est  humanitatis,  seu  rhaetorica  inferior",  sabbato  mane  ^recitant 
omnes  matutinas  lectiones,  forte  etiam  lectionem  vnam  catechismi  Canisii  maioris" ; 
quibus  verbis  Canisii  „Summam"  significari  satis  certum  est. 

Socii  roraani  a.  1565  catechismorum  Canisii  (Parvi  Catechismi  Catholicorum) 
tria  milia,  ^Doctrinarum  christianarum"  duo  milia  excudenda  curarunt  [Can.  V  802). 
Quare  verisimile  est,  Ledesmam  inter  a.  1565  et  1575  haec  scripsisse. 

a)  Duo  vv.  sqq.  a  Ledesma  postea  addita  sunt.  b)  Quinqtte  vv.  sqq.  a  L.  postea  addita  sunt. 

c)  Quae  sequuntm;  usque  ad  latinus  incl.,  a  L.  postea  addita  sunt. 


Mon.  1016-1017  sive  litt.  (11)— (12).    1568.  667 

1016  sive  litt.  (11).    1568. 

Canisium  laudant  Panvinius  et  Molanus.    Hic  eius  Martyrologlum  commendat. 

1.  OniipJwius  Panvinius,  ordinis  Eremitarum  sancti  Augustini, 
ecclesiasticae  historiae  lumen,  in  suo  Chronico  Ecclesiastico,  Coloniae 
a.  1568  primum  edito  (de  quo  supra  p.  74),  in  a.  1555  Canisium  sic 
commemorat:  „Stanislaus  Hosius  episcopus  Varmiensis,  loannes  Grop- 
perus  Praepositus  Bonnensis,  postea  Cardinales,  Chunradus  Brunus, 
Petrus  Canisius,  scriptores  catholici" :  Onuphrii  Panvinii  Veronensis  .  .  . 
Chronicon  Ecclesiasticum,  Coloniae,  Apud  Maternum  Cholinum,  1568, 
p.    142. 

2.  Eodera  anno  loannes  Molanus  (Vermeulen?  Van  der  Meulen) 
insulensis  (1533 — 1585)  Lovanii  Martyrologium  Usuardi  (cf.  Can.  III 
793)  cum  adnotationibus  doctissimis  et  copiosissimis  vulgavit ;  in  libri 
autem  praefatione  (c.  9)  Molanus  commemorat  Martyrologium  „Ale- 
manicum,  opera  Adae  Vvalasser  et  magni  illius  Germaniae  Theologi 
et  ecclesiastes  "^  D.  Petri  Canisii  Nouiomagensis"  a.  1562  Dilingae 
editum  (de  quo  v.  Can.  III  791 — 797). 

Molanus  eodem  loco:  ^Valde  autem",  inquit,  ^optarim  quod  eorum  exemplo 
etiara  aliquis  nostratiiim  Belgico  seu  Germaniae  inferioris ,  siue  Flandrico ,  siue 
Gallico  idiomate,  conaretur  populariter  Martyrologium  conscribere,  ex  Vsuardo  et  ad 
eum  additionibus,  et  aliquando  paulo  fusius  ex  martyrum  atque  sanctorum  probatis- 
simis  gestis"  (Vsvardi  Martyrologium ,  ed.  Opera  loannis  MoJani,  Lovanii  1568, 
f.  A  VII). 

Molanus,  a.  1570  professor  theologiae  in  universitate  lovaniensi  creatus,  postea 
etiam  primus  rector  seminarii  regii  theologorum  constitutus,  complures  libros  com- 
posuit,  quibus  de  historia  ecclesiastica,  imprirais  de  archaeologia  sacra  et  de  hagio- 
graphia  insigniter  raeruit  (Franc.  Siveertius,  Athenae  Belgicae,  Antverpiae  1628,  452. 
Hurter,  Nomenclator  P  116—117.  B.  Jungmann,  ,Molanus,  Johannes",  in  Kirchen- 
lexikon  VIII  1730). 

1017  sive  litt.  (12).    Iiiitio  a.  1568. 

Catechismi  Ronmni  versio  germanica,  iussu  S.  Pii  V.  a  P.  Hoffaeo  facta  et 
a  Canisio  recognita,  Dilingae  editur. 

S.  Pius  V.  per  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem 
mandaverat,  ut  P.  Paulus  Hoffaeus  Catechismum  Romanum  ex  latino 
sermone  in  germanicum  verteret,  Canisius  versionem  recognosceret. 
Quam  recognitionem  Canisius  Augustae  inter  d.  2.  et  15.  lanuarii  1568 
absolvit  (v.  supra  p.  510).     Prodiit  igitur  haud  multo  post: 

„9tomif(^er  i  gQte^ifmu§  |  2Belc^er  aufe  beuelc^  |  Sdp[llic^er  §a^rig!dt 
PII  be§  fiinff=  |  ten,  no^  f)ieuor  gegebner  Drbnung  be§  ijaili»  |  gen  jungft  511 
Srienbt  geI)Qltnen  ^oncilij,  an  ein  gan^  |  |e  (^^^riftltci^e  ©emain,  Dnb  fonberlidj 
an  bie  ^far=  |  rcr  dnb  ©eelforger  gefertiget  worben.  23nb  an  1  \t%o  in  ^o^-- 
teutfdbe  ©prac^  gebrac^t,  I  bnb  ^um  erftenmal  im  %x\xd  \  auBgangen  ift.  |  ^fle^ 
bem  einfeltigen  Sefer  ju  gut,  oon  nem=  ]  em  orbenli^  bnb  dnberfii&ieblic^  in 
Dier  t^ail,  Dnb  ber=  |  felben  fonberbare  ©apitel,  mit  fur|en  iQutern  Dor=  \ 
ge^enben  ©ummarien   au^get^ailet  |  Dnb   Derfaffet.  |  ^em   aOem  nac^   ein  @r= 

a)  Sic;  error  typographicus ;  corrige:  ecclesiastae. 


668  Mon.  1018  sive  litt.  (13).    1568. 

manung  bnb  erinnerung  on  ]  bie  6Ieri[et),  bon  bem  ^o(!^n)lirbig[ten  giirften  bnb 
^errn,  |)errn  |  OTHON  ber  ^ailigen  9i6mif(^en  .^irc^en  Sifd^offen  Dnnb  | 
(Sarbinaf  ^n  51I6an  bnb  Slugfpurg,  ^rob[t  bnb  §errn  |  ju  gQmangen  2c.  »or» 
gefe^t  i[t.  |  W\t  9tom.  ^a\).  matft^kt  gre^it."  Versus  2,  3,  11,  12.  16, 
21  et  verba  „Pii"  et  „Othon"  rubra  sunt.  In  intima  parte  folii  ultimi: 
„(S5etrucft  ju  ©itingen  hm^  ©e=  |  balbum  Waljer.  |  1568." 

4";  S.  sign.  439;  praeterea  in  initio  8  ff.  non  sign.  (addito  titulari).  Folium 
titulare  sequitur  admonitio  (^Erinnerung")  a  cardinali  Ottone  Trucbsess  episcopo 
augustano  Dilinga  22.  Februarii  1568  data  (13  pp.)  et  imago  concilii  apostolici, 
quod  vocamus,  Hierosolymis  babiti  (1  p.)  ;  in  extremo  libro  index  rerum  brevissimus. 
Cardinalis  in  ^admonitione"  (quae  ad  episcopatus  augustani  clerum  universum,  tum 
saecularem  tum  regularem,  data  est)  iussum  se  esse  affirmat  a  Pio  V.  pontifice 
efficere,  ut  Catecbismus  Romanus  quam  primum  ex  latino  sermone  in  germanicum 
(„in  hocbteutscbe  Spracb")  verteretur;  quis  librum  verterit,  cardinalis  non  prodit. 
Idem  suos  omnes  bortatur,  contionatoribus  autem  et  iis,  quibus  animarum  cura  com- 
missa  est,  etiam  praecipit,  ut  hunc  catechismum  „jnen  fiir  alle  andere  Catechismos 
lassen  beuolhen  sein"  ;  ut  eum  prae  manibus  habeant,  saepe  legant,  ex  eo  res  fidei  et 
pietatis  tum  ipsi  discant,  tum  alios  doceant.  Caeterum  patres  concilii  tridentini 
hunc  catechismum  conscribi  iussisse  „nit  der  mainung,  al6  wolten  sie  die  jenigen 
damit  verklainern  vnnd  verwerffen,  welche  vormals  von  gleicher  materi  in  vilen  vnnd 
mancherley  guten  Tractetlin,  zwar  den  frommen  Catholiscben  nit  zu  klainem  jhrem 
nutz  vnnd  vnderweisung,  geschriben  haben,  die  darumb  aucb  wol  wiirdig,  dais  sie 
mit  fleifi  gelesen,  vnnd  billich  fiir  giit  gehalten  werden".  Quos  libros  deinde  planis 
verbis  ^Catecbismi  vnnd  Lebrbuchlin"  vocat.  Neque  dubium  est,  quin  imprimis 
catechismos  Petri  a  Soto  et  Canisii  significet  (v.  Can.  IV  1024;  V  825).  Hoffaeus 
non  commemoratur. 

Liber  primis  anni  1568  mensibus  in  vulgus  prodisse  videtur;  P.  Theodoricus 
Canisius  S.  J.  Dilinga  21.  Novembri  1567  S.  Francisco  Borgiae  de  ,Catecbismo 
Romano,  a  D.  Paulo  verso"  *scripsit:  „Hoc  loco  excudi  coeptus  est"  (ex  autogr. ; 
G.  Ep.  VIII  f.  145^'). 

Editionem  banc  speciosam  amplamque  vidi  Friburgi  Brisgoviae  in  bibliotbeca 
universitatis.  Eadem  exstat  Berolini  in  bibliotheca  regia  et  Coloniae  in  bibliotheca 
urbana  [Bahlmann  1.  c.  51). 

1018  sive  litt.  (13).    1568. 

Canisio  curante  ipsitis  precationes  germanicae  Dilingae  quartum  eduntur,  cum 
catechismo  minimo  et  novo  titulo. 

Germanicus  ille  liber  precationum  pBetbuch*  a  Canisio  compositus,  cum  una 
cum  „Parvi  Catecbismi  Catbolicorum"  canisiani  versione  (et  amplificatione)  ger- 
manica  Dilingae  primum  a.  1560,  deinde  a.  1563,  tertium  a.  1564  editus  esset  {Can. 
IV  987—990  1015—1019),  a.  1568  ibidem  denuo  excusus  est,  ita  tamen,  ut  non 
iam  „Parvus  Catechismus  Catholicorum",  sed  catechismi  minimi  editio  germanica 
(de  qua  Can.  II  885  887)  ei  iungeretur  et  nova  baec  editio  novum  quoque  baberet 
titulum : 

„Setbucf)  Dnb  |  (5ate(5ifmu§.  |  ^a6)  rec^ter  (^^at^oli-  |  fd)er  [orm  Dnb  n)ei)B, 
\i%  I  5um  Dierten  mat  in  trucf  |  aufegangen.  Surc^  PETRVM  CANISIVM  | 
ber  §.  ©d^rifft  S)octor  2C.  |  geme^ret  Dnb  ba[t  ]  gebe[[ert.  |  W\t  9tom.  ^'a^. 
«ma^.  [ret)^eit.  ]  M.D.LXVIII."  In  extremo  iibro :  „(5}etrucft  ju  2)ilingen, 
burc^  ©ebolbum  ?[Rat)er". 

Tituli  versus  1,  2,  7,  8,  12  rubri  sunt.  In  pagina  aversa  folii  titularis:  „Sit 
NOMEN  tuum   |  Deus  Isragl  benedictu  |  in  secula,  Tob.  3.";    deinde  imago  nominis 


Mon.  1019-1020  sive  litt.  (14)- (15).    1568.  669 

lesu  radiis  cincta;  cui  liaec  subscripta  sunt:  ^Dein  Nam,  0  Gott  |  Israel,  sey  ge- 
benedeyt  |  in  ewigkeit,  Tob.  3."  16";  ff.  sign.  405;  praeterea  in  initio  42,  in  fine 
9  fF.  non  sign. 

Fol.  212*— 212'':  ,D.  Canisij  Vorred.  DI6  Betbuch  sammpt  dem  Catechismo 
wirt  jetz  zum  vierten  mal  getruckt,  vnd  das,  wie  ich  vernimm,  auf  anhalten  viler 
guthertziger  menschen,  die  sich  mit  den  vorigen  editionen  nit  wol  ersetigen  konnen. 
So  hab  ich  dise  arbeit  auf  mich  genommen,  das  gantze  Buch  nun  abermal  zu  vber- 
lesen,  besser  zuordnen,  zumehren  vnd  zu  corrigiren"  etc.  Tempus  praefationi  ascrip- 
tum  non  est. 

Fol.  2[  3^  — 58  8'' :  „Kin  gemayner  Christlicher  Kalender."  Fol.  S^— 6  2»:  ^Ein- 
laytung  in  den  volgenden  Catechismum.     Es  will  die  zeyt,  so  voll  Sunden"   etc. 

Fol.  ®  'H^ — 3^  'l^  sequitur  catechismus  cum  additionibus.  Inscriptus  est:  „Cate- 
chismus  Jn  kurtze  Frag  vnd  Antwort  gestelt,  fur  die  gemainen  Layen  vnd  junge 
Kinder  sehr  dienstlich" ;  titulo  supposita  est  imago  ligno  incisa:  In  conclavi  pater- 
familias  rem  pecuniariam  curat ;  mater  stamina  net ;  ex  filiis  alius  librum  legit,  alius 
Deum  precatur;  alius  in  cunabulis  est.  Fol.  6  3*:  „Aufang  des  Catechismi.  Was 
Glaubens  bist  du?  Ich  bin  ein  Catholischer  Christ.  Wer  ist  ein  Catholischer  Christ? 
Der  isfs,  welcher  nach  empfangenem  heiligem  Tauff"  etc.  Fol.  %  8^:  „Von  bestitigung 
des  wahren  Catholischen  Glaubena,  nit  allein  aufi  bekentnufs  der  zweyen  alten  Sym- 
bolen  der  Kirchen,  sonder  auch  durch  klare  zeugknufi  der  heiligen  Schriff"t  bewert"; 
huic  titulo  supposita  est  Sanctissimae  Trinitatis  imago  ligno  incisa.  Fol.  3^2^:  „End 
des  Catechismi,  sampt  den  angehenckten  stucken."  F.  ^f^^incipit:  „Ein  recht 
Catholisch  Betbuch."  Fol.  405=^  et  9  foliis  proximis  positum  est:  „Register  oder  Inn- 
halt  dises  Betbuchs." 

Singulae  tum  catechismi  tum  libri  precationum  paginae  figuris  marginalibus 
ornatae  sunt;  in  libro  precationum  multae  imagines  ligno  incisae  cernuntur;  cf.  Can. 
IV  1015. 

Unum  tantum  huius  editionis  vidi  exemplum,  idque  sub  a.  1886  Francofurti 
ad  Moenum  in  bibliotheca  clarissimi  loannis  Janssen  (f  1891);  quod  ubi  nunc  exstet 
nescio.     Editionem  posuit  Sommervogel,  Bibl.  II  628. 

1019  sive  litt.  (14).    1568. 

Codretti  grammatica  cuni  Canisii  catecJiismo  Ingolstadii  deniio  editur. 

Grammatica  latina  P.  Hannibalis  Codretti  S.  J.,  quam  Canisius  in  Germanorum 
usum  aliquantulum  accommodatam  a.  1556  Ingolstadii  una  cum  sua  ^Summa  Doc- 
trinae  Christianae  .  .  .  ad  captum  rudiorum  accommodata"  sive  catechismo  suo 
minimo  excudendam  curaverat  [Can.  I  592-),  cum  a.  1561  Dilingae  (omisso  tamen 
catechismo),  a.  1564  Ingolstadii  iterum  cum  catechismo  rainimo  in  lucem  emissa 
esset  {Can.  III  774—775;  IV  1025—1026),  a.  1568  ibidem  rursus  in  lucem  prod- 
iit:  „PRINCIPIA  ]  GRAMMATICES.  |  Libelhis  plane  nouus ,  et  ad  eius  artis  \ 
rudimenta  plene  tum  tradenda,  |  tiim  percipienda,  itt  nullus  \  fere  alius,  maxime  j 
commodius  [sic!]  iu-  |  uentuti.  \  INGOLSTADII  EX-  |  cudebat  Alexander  |  Vveissen- 
horn.  1  1568." 

In  titulo  versus  1,  2,  9,  10,  11  rubri  sunt;  S^min.;  nec  paginae  nec  folia  nu- 
meris  signata  sunt;  ff.  80  (addito  titulari) ;  praeterea  in  fine  libri  folium  vacuum. 
Reliqua,  imprimis  catechismus,  in  hac  editione  eadem  sunt  atque  in  editione  anni 
1564:  v.  Can.  IV   1025—1026. 

Librum  vidi  Monachii  in  bibliotheca  universitatis,  Philol.  555.  Sommervogel 
mentionem  eius  fecit  BibL  II  667. 

lOaO  sive  litt.  (15).    15G8. 

Canisii  Summa  italice  iterum  editur  per  Tramezzinum.  Quam  ipse  et  Canisius 
Victoriae  Farnesiae  dedicant;  cui  et  liber  eiusque  auctor  probantur  et  Societas  per 
Paulum  III.  ipsius  avum  plantata  gratissima  est. 


670  Mon.  1021  sive  litt.  (16).    1568. 

Michael  Tramezzinus  typographus  et  bibliopola  venetus,  qui  Canisii  ^Summam" 
per  P.  Angelum  Dovitium  (Dovitii,  Dovizi)  S.  J.  (t  1564:  v.  Can.  III  788;  Tacchi 
Venturi  1.  c.  I  299")  italice  versam  Venetiis  a.  1560  vulgaverat  {Can.  II  606*)', 
eam  iterum  italice  edidit  a.  1568:  ,SOMMA  DELLA  |  DOTTRINA  CHRI-  |  STI- 
ANA,  CHIARA-  |  MENTE  DESCRITTA  |  per  uia  d'  interro-  |  gationi.  |  COMPOSTA 
DAL  R.  P.  I  M.  Pietro  Canisio  Theologo  |  della  compagnia  di  Giesu,  &  |  da  lui  noua- 
mente  riue-  |  duta,  &  ampliata.  |  Co  'I  priuilegio  del  sommo  Pontefice,  |  &  de  11'  IIIu- 
strissimo  Senato  Veneto  |  per  anni  XX. "  In  extremo  libro :  ^IN  VENETIA,  |  per 
Michele  Tramezzino.  |  M  D  LXVIII." 

16°;  ff.  sign.  243;  praeterea  in  initio  libri  ff.  non  sign.  8  (addito  titulari), 
Titulum  sequitur  privilegium  a.  1555  a  lulio  III.  pontifice  Tramezzino  in  decennium 
per  omnes  terras  concessum  ad  varios  libros  sive  latinos,  sive  italicos,  sive  ex 
linguis  latina  et  hispanica  in  italicam  versos,  qui  omnibus  litterarum  studiosis  utiles 
futuri  sint  (nullus  eorum  nominatim  significatur),  excudendos  et  vendendos;  sequitur 
alterum  privilegium,  idque  a  republica  veneta  15.  lanuarii  1559  in  20  annos  Tra- 
mezzino  concessum  in  Summae  canisianae  vevsionem  italicam  intra  fines  eiusdem 
reipublicae  excudendam  et  vendendam ;  privilegia  sequuntur  litterae  italicae  a  Tra- 
mezzino  ad  Victoriam  Farnese  dalla  Rovere  ducissam  urbinatem  (de  qua  Can.  II  302^; 
III  788)  datae,  quibus  tempus  non  est  ascriptum;  litterarum  brevem  summam  hic 
pono :  Tramezzinus  ducissae  primam  Summae  italice  versae  editionem  dedicavit; 
quam  ei  gratissimam  fuisse  magnumque  solacium  praebuisse  novit.  lam  autem  liber, 
cum  per  Tramezzinum  iterum  excusus  ac  per  ipsum  auctorem  amplificatus  et  emen- 
datus  sit,  ducissae  etiam  magis  placebit.  Hanc  igitur  editionem  ei  dedicat  libri 
auctor,  dedicat  etiara  Tramezzinus;  neque  enim  hic  ignorat,  quam  propenso  animo 
ducissa  sit  in  praeclaram  illam  Societatem  lesu,  quae  ubique  terrarum  plurimum 
pro  Deo  et  laborat  et  sustinet ;  atque  ita  putat  honore  et  gloria  crescere  etiam 
Paulum  III.  pontificem  ducissae  avum  (^auolo"),  per  quem  Deus  Societatem  lesu 
in  ecclesia  plantavit.  Canisius  catechismi  auctor  ducissae  valde  gratus  est  („molto 
grato  a  lei").  Catechismus  est  f.  1—222;  f.  222—223  conspectus  rerum;  deinde 
„appendix  de  iustificatione"  (cf.  supra  p.  385=);  f.  132''  integram  paene  paginam  oc- 
cupat  imago  ligno  incisa  Christi  cruci  affixi;  iuxta  crucem  Maria  et  loannes  stant. 
Multae  ex  primis  litteris  imagunculis  ornatae  sunt;  caeterum  liber  typis  excusus 
est  valde  parvis. 

Editionis  exemplum  vidi  Pragae  in  bibliotheca  monasterii  Patrum  Crucigerorum 
(sign.  JX  K  21").     Eandem  posuit,   brevissime   tamen,    Sommervogel,  Bibl.  II  633. 

1021  sive  litt.  (16).    1568. 

Canisii  „Parvus  Catechisnms  Catholicorum"  latine  denuo  editiir  (cum  Calen- 
dario,  officlo  Sajnentiae  aeternae,  meditationihus)  Antverpiae,  Coloniae,  Venetiis. 

1.  Ex  officina  Christophori  Plantini  typographi  autverpiensis  Canisii  „Parvus 
Catechismus  Catholicorum"  quartum  (cf.  Can.  V  822)  prodiit  a.  1568:  „INSTITV- 
TIONES  I  CHRISTIANJ^  |  PIETATIS.  ]  SEV  |  PARVVS  CATECHISMVS  |  CATHO- 
LICORVM.  I  Auctore  D.  PETRO  Canisio,  So-  |  cietatis  lESV  Theologo.  |  ACCESSERE 
PRECES  HORARIAE  \  de  asterna  DEl  sapientia,  lESV  CHRI-  |  STO  Domino  nostro, 
cum  piis  quibusdam  &  |  Christianis  exercitationibus.  |  ANTVERPL^,  |  Ex  officina 
Christophori  Plantini.  |  M.  D.  LXVIII."     Tituli  versus  1,  2,  3,  13,  15  rubri  sunt. 

16°;  ff.  numeris  signata94;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  8  (addito  titulari) 
et  in  fine  1.  In  prirais  illis  8  foliis  Calendarium  positum  est;  in  quo  alia  rubris, 
alia  nigris  litteris  descripta  sunt;  singulis  diebus  antiquum  nomen  suum  ascriptum 
est;  e.  g.  „7.  id.  lun."  Catechisraus  terminatur  p.  36;  sequuntur  testimonia  sacrae 
Scripturae  contra  haereticos  in  promptu  habendae ;  preces  horariae  de  aeterna  Dei 
Sapientia;  meditationes  cotidianae  de  virtutibus  Christi;  preces  mane,  vesperi,  ante 
litterarum  tractationem  (Oratio  S.  Tbomae  ,Creator  ineffabilis"  etc.)  recitandae ;  pre- 
cationes  ante  scholam  recitandae  (cf.  Can.  V  823);  in  extrerao  libro  imago  nominis 
lesu  ligno  incisa  comparet. 


Mon.  1022  sive  litt  (17).    1568.  671 

Librum  vidi  Dilingae  in  bibliotheca  regia  (sign.  „XVIII.  1960").  Editionis 
mentionem  fecit  Sommervogel,  Bibl,  II  636.    Cf.  etiam  Braunsherger,  Kat.  150 — 151. 

2.  Coloniae  quoque  apud  Maternum  Cholinum  idem  liber  a.  1568  rursus  in 
lucem  prodiit.  Libri  descriptionem  pono,  quae  ab  amico  in  Suecia  degente  mihi  missa 
est:  ,INSTITVTIONES  |  CHRISTIANAE  |  PIETATIS  |  Seu  [  PARVVS  |  CATE- 
CHIS  I  MVS  CATHOLICORVM  |  Auctore  D.  PETRO  Canisio,  Societatis  |  lESV 
Theologo.  I  Accessere  preces  horariae  de  aeterna  Dei  |  sapientia  lESV  CHRISTO 
Domi  I  no  nostro,  cum  pijs  quibusdam  &  |  Christianis  exercitationibus.  |  Coloniae.  | 
Apud  Materniim  Cholinum.  |  M.  D.  LXVIII.  |  Cum  gratia  &  priuilegio  Caes.  Majest." 

In  pagina  aversa  folii  titularis:  „Ad  Christianum  Lectorem.  Vis  cognoscere 
Christiane  Lector"  etc,  „Christianorum  pueris.  Frustra  Christicolae  puer"  etc. 
(v.  Can.  II  891);  12";  f .  A  2  praefatio  Canisii;  f.  A3 — A6  edictum  Ferdinandi  I. 
imperatoris ;  f .  A  7  De  Calendario  et  eius  commoditate  admonitio ;  Calendarium 
(24  pp.) ;  p.  1 — 55  Capita  doctrinae  Christianae;  Preces  horariae  de  aeterna  Dei 
Sapientia  etc.  (28  pp.) ;  Meditationes  cotidianae  iuxta  ordinem  dierum  hebdomadae 
(35  pp.) ;  Tetrastichon  de  nomine  lesu;  Orationes  in  schola  cotidie  ante  lectionem 
dicendae :  Die  Dominica  etc.  (5  pp.). 

Editionis  exemplum  exstat  Upsalae  in  Suecia,  in  bibliotheca  universitatis  (sign. 
65./192).     Sommervogel  hanc  editionem  non  novit. 

8.  Michael  Tramezzinus  typographus  et  bibliopola  venetus  Canisii  „Parvum 
Catechismum  Catholicorum",  quem  a.  1563  cum  titulo  „Catechismus  Catholicus" 
ediderat  {Can.  IV  1007 — 1008),  a.  1568  eodem  modo  inscriptum  iterum  vulgavit: 
.CATECHISMVS  |  CATHOLICVS,  |  luuentuti  formandaj  hoc  sfeculo  quam  ma  |  xime 
necessarius.  Auctore  D.  Petro  |  Canisio  Doctore  Theologo  |  Societatis  lesu.  |  AC- 
CESSERE  I  Freces  Horarice  de  ceterna  Dei  sapientia  lESV  j  CHRISTO  domino  nostro, 
cum  piis  I  quibiisdam  d>  Christianis  \  exercitationihus.  \  Venetijs  Apud  Michaelem  Tra- 
mezinum."  In  extremo  libro  (f,  87=^) :  ^VENETIIS,  |  Apud  Michaelem  Tramezinum,  | 
M  D  LXVIII." 

In  folio  titulari  nomen  lesu ;  ad  cuius  latus  utrumque  angelus  Deum  orans 
coniparet;  16°;  ft".  sigu,  87,  addito  titulari ;  in  cuius  pagina  aversa  eadem  sunt 
disticha  quae  in  editione  anni  1563;  sequitur  praefatio  ad  pueros,  ut  ibidem;  f.  3 
Canisii  praefatio  ad  lectorem ;  f.  4 — 6  privilegium  illud  „motu  proprio"  a  Pio  IV. 
(qui  typographi  vitio  „Pius  III."  hic  vocatur)  Tramezzino  concessum,  quod  ab  ipso 
iam  positum  erat  in  eiusdera  catechismi  versione  italica  a.  1562  excusa  (v.  Can.  III 
788);  f.  7  privilegium  venetum  idem  quod  in  editione  italica,  quamdixi;  f,  ^^*' — 64* 
Preces  horariae  de  aeterna  Dei  Sapientia;  f.  64'' — 87*  Meditationes  cotidianae,  oratio 
S.  Thomae  ante  litterarum  tractationem  dicenda ;  preces  vespertinae. 

Librum  vidi  Florentiae  in  bibliotheca  nationali.  Editionem  memoravit  etiam 
Sommervogel,  Bibl.  II  623—624;  qui  tamen  minus  recte  eam  in  numero  editionum 
^Sunimae"  canisianae  posuit. 

1023  sive  litt.  (17).    1568, 

Num  a.  1568  Dilingae  Canisii  minimus  catechismus  germanice  (seorsum) 
editus,  Antverpiae  eiusdeyn  Summa  latine  excusa  sit.     Arias  Montanus. 

Carolus  Sommervogel  in  numero  „Catechismorum  minorum"  Canisii  ponit: 
^Catechismus  in  Frag  und  Antwort  gestellt  fiir  die  gemeine  Leyen  und  Kinder, 
Dillingen,  1568"  (Bibl.  II  655).  Et  De  Backer  S,  J.  (Bibl.  P  1061)  primum  eadem 
ponit,  deinde,  paulo  infra:  ^Petri  Canisii  Catechismus  in  Frag  und  Antwort  gestelt, 
fiir  die  gemeinen  Leyen  und  Kinder,  Dilingen,  1568,  16**",  Librum  nec  De  Backer 
nec  Sommervogel  prae  manibus  habuisse  videtur;  neque  enim  illi  signiiicant,  quot 
paginarum  vel  foliorum  sit,  Hoc  tamen  constat :  Ita  fere  Canisius  inscripsit  mini- 
mum  catechismum  suum  germanicum,  cum  eum  hoc  ipso  anno  1568  Dilingae  libri 
precationum  germanici  a  se  compositi  („Betbuch")  editioni  quartae  adiungeret  vel 
potius  praeponeret  (v,  supra  p.  669).     Ac  fieri   poterat,    ut   prior   haec   pars   etiam 


672  Mon.  1023—1024  sive  litt.  (18)  — (19).    1568. 

seorsim  in  lucem  emitteretur.  Idem  fortasse  factum  est  a.  1563  de  Canisii  ^Parvo 
Catechismo  Catholicorum"  germanice  verso  et  amplificato,  qui  eo  anno  Dilingae 
a  Canisio  secundae  editioni  illius  libri  precationum  praepositus  erat  (v.  Can.  IV  990). 
Quaestionem  ego  dirimere  nequeo. 

Etiam  magis  dubium  est,  num  a.  1568  Antverpiae  Summa  Canisii  rursus  ex- 
cusa  sit.  Exstat  certe  Leodii  in  bibliotheca  universitatis  *  Codex  saeculo  XVIII. 
scriptus  et  ^Catalogus  Bibliothecae  minoris"  inscriptus;  in  quo  (f.  61''  sign.  re- 
centis)  in  numero  librorum  collegii  Societatis  lesu  leodiensis  (postea  sublati)  positus 
est  ^Catechismus  Canisii  .  .  .  Antv.  1568",  isque  ita  est  positus,  ut  (cum  legeris 
quae  antecedunt  et  quae  sequuntur)  ^Summam"  Canisii  significari  dicas.  At  biblio- 
graphi  eam  editionem  non  norunt;  quae  ne  mihi  quidem  usquam  occurrit.  Fortasse 
in  bibliotheca  illa  exstabant  Canisii  „Institutiones  Christianae  Pietatis  seu  Parvus 
Catechismus  Catholicorum",  qui  a.  1568  Antverpiae  excusus  est  (v.  supra  p.  670), 
vel  Summa  ibidem  edita  a.  1567  vel  1569;  his  enim  annis  eam  Antverpiae  excusam 
esse  constat. 

Doctissimus  ille  vir  Benedictus  Arias  Montanus  (de  quo  Can.  IV  49P),  cum 
18.  Maii  1568  Antverpiam  Bibliorum  polyglottorum  Philipii  II.  mandatu  edendorum 
gratia  advenisset,  inde  (paulo  post,  ut  videtur)  per  mercatorem  flandrum  prope 
Compostellam  habitantem  in  Hispaniam  misit  „un  Canisio"  sive  unum  catechismi 
canisiani  (Summae  a.  1568  Antverpiae  excusae?)  exemplum  domino  ,Ioanni  Man- 
rique"  et  alterum  alii  viro  hispano.  Id  intellegitur  ex  Ariae  litteris  Antverpia 
9.  Novembris  1568  ad  Gabrielem  de  Zayas  Philippi  II.  secretarium  datis,  quae  ex- 
stant  in  ^Coleccion  de  Documentos  ineditos  para  la  Historia  de  Espaua",  edd.  Mar- 
queses  de  Pidal  y  de  Miraflores  etc.  XLI,  Madrid  1862,  134. 

1023  sive  litt.  (18).    Vere  anni  1568. 

Ex  autographo,  quod  exstat  Romae  in  archivo  regni  italici,  „Arch.  dei  Gesuiti, 
Lettere  1548—1575". 

HerhipoU  cafechismum  Canisii  Socii  explicant,  nobiles  abhorrent. 

P.  Antonius  Vinck  provinciae  rhenanae  Societatis  lesu  praepositus 
Moguntia  22.  Martii  1568  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali 
scribit :  Herbipoli  in  duabus  infimis  collegii  scholis  Socii  singulis  diebus 
parvum  catechismum  Canisii  explicant  discipulis,  qui  eum  memoriae 
tradere  iubentur  ^.  Idem  diebus  Veneris  in  omnibus  scholis  faciunt. 
Diebus  autem  dominicis  post  prandium  ipse  collegii  rector  (P.  Georgius 
Bader)  Canisii  catechismum  in  ecclesia  interpretatur.  Aliqui  ex  prae- 
cipuis  Franconiae  nobilibus  Herbipolim  venerunt  et  se  paratos  esse 
affirmarunt  ad  filios  in  scholas  Sociorum  mittendos,  dummodo  illis  et 
catechismo  et  missa  audiendis  supersedere  liceret;  deliberatum  enim 
sibi  esse  liberos  in  nova  illa  rehgione  educare. 

1024  sive  litt.  (19).    1.  Maii  1568. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  160-160'«'-. 

Canisius  Centuriarum  refutandarum  gratia  Romam  missus. 


*  Etiam  in  „Catalogo  lectionum"  collegii  ingolstadiensis  9.  Octobris  1568  vul- 
gato  enuntiatur,  in  classe  quarta  sive  infima  cotidie  hora  3.  ^Catechismum  minorem 
D.  Petri  Canisii"  traditum  iri;  deinde  de  omnibus  classibus  statuitur:  „Singulis 
diebus  Veneris  explicabitur  Catechismus  Catholicus  D.  Petri  Canisii  :  prouectioribus 
quidem  latine,  aliis  autem  germanice.  In  quo  etiam  singulis  diebus  ad  Mediam 
circiter  horam,  modo  huius,  modo  illius  Classis  discipuli  exercebuntur"  {Pachtler 
1.  c.  I  214). 


Mon.  1025  sive  litt.  (20).    Mense  Augusto  1568.  673 

P.  Pauliis  Hoffaeus  S.  J.  Gennaniae  supeyioris  viceprovincialis 
Oeniponte  7.  lunii  1568  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  ge- 
neralem  haec,  praeter  alia ,  rettuUt  de  Canisio ,  quem  Socii  Kalendis 
Maiis  Augustae  in  congregatione  provinciali  „procuratorem"  elegerant 
(v.  supra  p.  566):  Jnter  alias  eausas  cur  P.  Prouincialis  in  Procura- 
torem  eligeretur  haec  vna  fuit,  vt  nimirum  commodius  finiret  Romae 
opus  contra  Centurias:  in  hac  enim  Prouincia  fere  nihil  ei  hac  in 
parte  auxilij  ferri  poterat,  tum  quia  Doctores  nostrj  partim  sunt 
uimium  insufficientes,  partim  non  solum  nimium  occupati  verum  etiam 
hxboribus  fracti  et  valetudinarij. 

1035  sive  litt.  (20).    3Iei]se  Augusto  1568. 

lacohus  Andreae  LutJieranorum  tuhingensium  praepositus  in  libello  „Gratulafion" 
affirmat:  Bavariae  theologi,  ut  Eiscngrein,  Nasus,  Lautheriiis,  lesnitae,  iam  cum 
Ltitiiero  docent,  una  Christi  passione  peccata  omnia  expiata  esse.  At  illi  per  speciem 
iantum  id  tradunt,  Lutheranos  invidiosos  facere  volentes;  nam  in  Canisii  catechismo 
D  modi  recensentur  peccatorum  expiandorum,  neque  Christi  passio   in  iis  numeratur. 

lacohus  Andreac  sive  Schniidelinus  theologiae  Lutheranorum  doctor  et  Luthe- 
ranorum  tubingensium  praepositus  (nProbsf)  Tubinga  31.  lulii  1568  Marbachio 
amico  scripsit:  ^Pfaffi  in  furores  contra  me  convertentur,  quos  proximis  duobus 
scriptis  provocavi,  et  nunc  aliud  brevissimum  ad  Christianos  in  Bavaria  adorno, 
quibus  Lautherium^  Concionatorem  aulicum  Bavaricum  et  Eisengrein  adorior,  et 
Ecclesiam  consolor,  quod  ipsi  quoque  doctrinam  nostram  confirment,  quos  pudeat 
pontificia,  nisi  praetextu  nostrae  fidei,  tueri."  '  Anno  1568  in  lucem  prodiit  libellus: 
«Gratulation,  1  Das  die  Prediger  |  vnd  Lehrer  im  Hertzogthumb  |  Bayern  Lutherisch  | 
worden.  |  D.  Jakob  Andree.  |  Getruckt  zu  Tubingen,  |  M.  D.  LXVIIL"  (4";  pp.  sxviii 
et  fol.  titul.).  lacohus  Andreae,  libelli  auctor,  in  praefatione  gloriatur,  se  iam  inde 
a  multis  annis  cum  magistris  bavaris  disputasse;  mortuum  iam  esse  Fridericum 
Staphylum ;  superesse  autem  reliquos :  ,die  Jesuiter,  D.  Lautherius  Hofprediger, 
FraterNaso^,  M.  Eisengrein" ;  his  accessisse  recentes  aliquot,  ut  Casparum  Franck ; 
„woIche  zumahl  alle  mit  einander  sich  der  warheit  des  H.  Evangelij  widersetzen.  .  .  . 
Disen  bin  ich  vnwiirdiger  Diener  des  H.  Euangelij,  nach  der  ringfiigen  Gab,  mir  von 
dem  Allmachtigen  verlihen,  mit  vnuerfalschtem  wort  Gottes  biss  daher  begegnet, 
den  grund  vnserer  Lehr,  Glaubens  vnd  Bekanntnufi  erwisen,  vnd  sie  jres  jrrthumbs 
nach  notturift  iiberzeugt.  Wolehs  durch  die  gnad  Gottes  nicht  iibel,  sonder  (Gott 
sey  Lob  vnd  Danck  in  ewigkeit  gesagt)  gantz  wol  gerhaten.  Dann  souil  den  Haupt- 
artickel  vnsers  Christlichen  Glaubens  belanget,  an  dem  all  vnser  Seligkeit  ge- 
legen  .  .  .  erklaren  sich  ermelte  Bayerische  Lehrer  alle  mit  einander,  dais  kein  ander 
Werck  seie,  das  vnsere  Siinde,  beides  die  Erbsiinde,  vnd  die  ein  jeder  in  seincm 
leben  begangen,  dann  das  einig  bitter  leiden  vnd  sterben  Christi,  gebtlsset  vnd  be- 
zalet  habe,  Geben  auch  fiir,  dass  in  der  Bapstischen  Kirchen,  wolche  sie  nennen  die 
Catholisch  Christlich  Kirch ,  niemals  anderst  gelehrt  noch  geglaubt  worden  seie" 
(p.  I — iii).  Persuasum  quidem  sibi  esse,  „dass  sie  sollichs  mir  vnd  allen  Lehrern 
des  H.  Euangelij  zu  leid  predigen  vnd  schreiben,  vns  dardurch  bey  jren  Zuhorern 
vnd  meniglich  verhasset  zu  machen".  Neque  vero  se  in  praesens  cum  iis  litigare 
velle;  quaerere  se  tamen  ex  aliis,  num  ipsi  quoque  illud  credant;  quaerere  se  id  et 
ex  inquisitoribus  (^Ketzermeister"),  qui  christianos  comburi  iubeant,    et  ex  iis,    qui 

a)  Correxi  ex  Lauchorum. 


^  lo.   Fechtius,   Historiae    Ecclesiasticae    Seculi   XVI.      Supplementum ,    Theo- 
logorum  Epistolis  constans,  Francofurti  et  Spirae  1684,  279. 
2  loannes  Nasus  (Nas)  0.  Fr.  Min. 
Brauns  berger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  43 


574  Mon.  1025  sive  litt.  (20).    Mense  Augusto  1568. 

in  loca  sacra  migrent,  et  ex  Cartusianis  aliisque  religiosis,  et  ex  hominibus  piis 
qui  contiones  de  animabus  purgatorii  habitas  audierint  (p.  vi).  ,W61cher  mit  war- 
heit  vnnd  zeugnufi  seines  Grwissens  redet,  dais  Christus  der  Herr  allein,  mit  seinem 
bitter  ieiden  vnd  sterben,  hab  alle  vnsere  Siinde  gebusset  vnnd  bezalet,  der  wiirdt 
sich  auch  nicht  beschweren,  dass  er  sage  vnnd  s'chreibe:  Dass  weder  betten  noch 
fasten,  weder  Allniusen  geben  noch  Wallfarten,  weder  Vigilien  noch  Seelmessen, 
weder  Sibend  noch  Dreissigst,  weder  Jart^^g  noch  Ablassbrief,  weder  Miinchs  noch 
Nunnenorden,  weder  Cartheuser  noch  Bernarder,  weder  Franciscaner  noch  Domini- 
kaner,  noch  einigs  Werck  das  genennet  werden  mag,  deiagleichen  auch  die  qual 
vnnd  marter  im  Fegfewr,  vnnd  was  man  den  Todten  nachthiit,  einiche  Siinden  biissen 
noch  bezalen  konne,  soUen  auch  der  meinung  nicht  geschehen,  es  soU  auch  der 
meinung  kein  Christ  einich  Werck  thun,  soll  sich  auch  darautf  nicht  verlassen,  noch 
derselben  sich  vertrosten,  dass  darmit  ein  theil  jrer  Siinden  kondt  gebiisset  oder 
bezalet  werden,  dann  das  einig  hitter  leiden  vnd  sterben  Christi,  hab  es  alles  be- 
zalet,  vnd  darfiir  gnug  gethon.  Das,  sprich  ich,  sollen  D.  Eisengrein,  D.  Lautherius, 
Frater  Naso,  C.  Franck,  vnnd  die  Jesuiter  offentlich  predigen,  so  wollen  wir  glauben, 
dass  es  jr  ernst  seie"  (p.  viii — ix).  At  catholicos  doctores  contra  et  docuisse  eb 
docere.  ,Daf3  ich  aller  anderer  geschweig,  so  haben  die  Jesuiter  ein  Catcchismum 
durch  den  otfentlichen  Truck,  mit  grosser  Freiheit  auf3gebreitet ,  darinn  vilerley 
Werck  erzolet  werden,  mit  wolchen  die  Siinde  vor  Gott  abgetilget,  vud  darfiir  gnug 
geschehen  moge.  vnder  wolchen  keins  ist,  das  leiden  Jesu  Christi.  Danu  also  lautet 
die  Frag  der  Jesuiter:  Auff  wolcherley  weise  werden  die  Siinden  auf^getilget?  Ant- 
wort.  Dio  Schrifft  helt  vns  warlich  vilerley  weise  fiir  in  der  Christlichen  Kircheu, 
wie  dann  auff  mancherley  Kranckheiten,  auch  mancherley  Artzneien  gehoren.  Darauff 
werden  erzolt,  1.  Das  Sacrament  der  Biifi.  2.  Allmiisen.  3"  Dem  Briider  so  be- 
leidiget,  verzeihen.  4.  Den  Briider  bekeren.  5.  Die  Liebe.  6.  Opffer  eines  zer- 
knitschten  hertzens.  Jtem,  Weywasser,  etc.  Da  nun  D.  Eisengreins  vnd  D.  Lautherij 
des  Bayerischen  Hofpredigers  Lehr  besteht,  dals  allein  das  Werck  des  gehorsams 
Christi  alle  Siinde  gebusset  habe,  so  jrren  die  Jesuiter,  wolche  neunerley  weise  die 
Siinde  zubiissen,  in  jrem  Catechismo  gelehrt  haben  vnd  noch  lehren.  Vnnd  Averden 
sich  die  Jesuiter  mit  D.  Eisengrein  vnd  D.  Lautherio  nicht  vergleichen  konnen" 
(p.  X — xii).  Deinde  Andreae  notat:  Sibi  ita  videri :  Novos  illos  scriptores  pon^i- 
ficios  Christi  meritum  tantis  laudibiis  extollere  ad  tempus  tantum,  donec  homines 
ad  pontificis  imperata  facienda  reducantur. 

At  Andreae  scripta  illa  catholicorum  perperam  interpretatus  est.  ^lesuitae", 
Martinus  Eisengrein,  reliqui  doctores  catholici  Christum  unicum  salutis  auctorem 
esse  nunquam  affirmarunt  ita,  ut  negarent,  homines  etiam  ipsos  paenitentiae  dignos 
fructus  facere  suisque  operibus  vitam  aeternam  mereri  debere.  Ex  altera  vero  parte 
iidem  nunquam  docuerunt,  opera  illa  ex  se  ipsis  eam  habere  virtutem ;  sed  semper 
monuerunt:  Eorum  vini  ex  Christo  esse ;  ea  a  Christo  Patri  offerri,  per  illum  a 
Patre  admitti;  Dei  erga  homines  tantam  esse  bonitatem,  ,ut  eorum  velit  esse  merita, 
quae  sunt  ipsius  dona"  (Conc.  Trid.  sess.  6,  c.  16  de  iustif.).  Calumniatur  Andreae 
catechismum  Canisii;  in  hoc  enim  plane  asseritur,  remissionem  peccatorum  homini- 
bus  „virtute  dominicae  passionis  conferri"  ;  Christum  esse  auctorem  atque  consum- 
matorem  iustitiae  nostrae  etc.  In  ipso  illo  responso,  quod  Andreae  profert,  Canisius 
tum  iam  inde  a  prima  catechismi  editione  monuerat,  „in  Christo  lesu''  peccata  ex- 
piari  per  sacramentum  paenitentiae  etc,  tum  a.  1566  in  catechismo  recognito  et 
amplificato  luculentius  docuerat:  Christum  solum  potuisse  hominibus  remissionem 
peccatorum  mereri  eorumque  purgationem  facere;  pietatis  officiis  ipsius  gratia  editis 
peccata  expiari.     Vide,  quae  ex  Canisii  catechismo  exscripsi  Can.  V  797. 

Eodem  anno  1568  Andreae  adversus  libros  a  Sociis  dilinganis  de  conversione 
L"dalrici  comitis  ab  Helfenstein  et  a  Caspare  Franco  de  sua  ipsius  conversione  editos 
Tubingae  vulgavit  libellum  ,6rundtliche  Widerlegung  der  vermeindten  Vrsachen, 
Darumb  cttlich  .  .  .  zum  verdampten  Bapstumb  abgefallen"  [Enrico  Stevenson 
Giuniore,    Inventario    dei    Libri    stampati    etc.  IP,    Roma    1891,    330.     N.  PaiduSf 


Mon.  1026  sive  litt.  (21).    1568  et  1569.  675 

Caspar  Fianck,  in  ^Historisch-politische  Blatter"  CXXIV  554 — 557).  Danicl  Tossanus 
theologiis  heidelbergensis  Ludovico  comiti  Witgensteinio  Heidelberga  12.  Septembris 
1570  de  lacobo  Andreae  scripsit:  „Memini  saepe  cum  istum  hominem  intueor,  illius 
Euripidei,  qui  inipudentiam  omnium  morborum,  qui  in  hominis  animum  cadunt, 
pestilentissimum  esse  scribit"  (Ciarorum  virorum  Epistolae,  ed.  E.  S.  Ci/prianuSj 
Lipsiae  1714,  161). 

Paulum  quoque  Scheidlich  a.  1568  adversus  Canisii  catechismum  scripsisse 
(„Kurze  und  einfaltige  Widerlegung  des  kleinen  jesuitischen  Catechismi  Petri  Ca- 
nisii"  etc.)  affirmatur  apud  Janssenl  c.  IV  '=-'«  444  (T-i^  41.5;  ps  427);  at  a.  1588 
ille  liber  editus  est;  id  quod  suo  tempore  planius  ostendetur. 

102«  sive  litt.  (ai).    1568  et  1569. 

Lucas  Osiander  tlicologns  lutheranus  et  contioncctor  stitgartiensis  libro  „Warnuny 
vor  der  falschen  Lehr  der  Jesuifer"  ex  catechismis  Canisii  demonstrare  conatur, 
„daemonem  papisticnm'' ,  verbo  Dei  ex  ecclesia  exjnilsum ,  lesuitarum  versutia  eam 
iterum  ijivadere. 

Anno  1568  et  iterum  anno  1569  adversus  Canisii  catechisinum 
librum  edidit  vir  ille  lutheranus,  qui  in  scribendo  adversus  lesuitas, 
Zwinglianos,  Calvinianos  etc.  ut  fere  nemo  alius  laboravit:  Doctor 
Lucas  Osiander  (natus  Norimbergae  a.  1534,  mortuus  Stugartiae 
a.  1604),  Andreae  Osiandri  sacerdotis  apostatae  et  theologiae  in  uni- 
versitate  regiomontana  professoris  filius  et  sorori  uxoris  lacobi  Andreae 
(de  quo  supra  p.  673)  matrimonio  iunctus;  qui  hoc  tempore  Stugartiae 
contionatorem  aulicum  et  consistorii  ecclesiastici  consiliarium  agebat 
et  apud  Ludovicum  Wurtembergae  ducem  plurimum  valebat. 

En  editio  princeps:  „2Barnung,  |  33or  ber  fal)(^en  ]  2el)r,  Dnb  ^f)ari[ei»  | 
fif)en  (Sieifeneret)  |  ber  ^efuiter.  |  2uca§  Ofianber,  5).  |  (SeDrudt  ju  Siibingen, 
bel)  I  mx\d)  moxi)axt%  SSittib.  [  M.D.LXVIII."  4°;  pp.  sign.  164  et  fol.  tit. 

Editio  altera:  „ilBarnung,  |  23or  ber  falfc^en  |  2e()r,  t)nb  ^-Pl^arifei  [ 
fc^en  (SleiBnerei)  j  ber  ^efuiter.  |  2uca§  Ofianber,  S.  ^rebiger  |  ju  (gtuttgarten 
bei)  ©anct  |  Sien^art.  |  (Setrucft  511  Subingen,  bel)  |  23Irid)  ^J3{or^art§  SlMttifa.  \ 
M.D.LXIX."     4f;  pp.  sign.  146  et  fol.  tit. 

In  libri  praefatione  Osiander  affirmat :  A  daemone  novum  ordinem  religiosum 
esse  fundatum,  „namlich  die  newen  Phariseer  vnnd  Heuchler",  qui  lesuitarum  vel 
hominum  de  Societate  lesu  nomen  perperam  sibi  arrogent.  Simulatores  isti  singulare 
quoddam  artificium  didicerunt:  Plurimum  verbis  Evangelicorum  utuntur  et  perinde 
atque  Evangelici  loquuntur;  at  alias  verbis  notiones  subiciunt.  Ita  cum  de  fidei 
capitibus  controversis  disserunt,  non  utuntur  rudi  illo  loquendi  genere  papistico,  quo 
priores  papatus  propugnatores  utebantur,  sed  ^suchen  die  allerglimpffigste  wort,  so 
sie  jmmer  erdencken  mogen,  mit  wolchen  sie  die  Bapstischen  jrrthumb  ferben  vnnd 
verkauffen".  Ne  igitur  istae  vulpes  callidae  vel  potius  lupi  rapaces  simplicibus 
persuadeant,  lesuitarum  doctrinam  reliquorum  Papistarum  doctrina  meliorem  purio- 
remque  esse  et  ideo  admitti  posse,  Osiander  hoc  libro  demonstrare  conatur,  ^dafi 
durch  die  listigen  Jesuiter,  eben  der  vorig  Bapstisch  Teuffel  in  die  Christliche  Kirch, 
(gleichwol  in  einer  andern  Jesuitischen  Kleidung)  sich  einzudringen  understehe,  der 
zuuor  mit  dem  geistlichen  Schwert  des  Gottlichen  Worts,  aufi  dem  Tempel  Gottes 
aussgetriben  worden"  (ed.  princ.  p.  1  —  6).  Hoc  autem  Osiander  praestabit  refutando 
Summam  doctrinae  christianae  Leodii  a.  1557  apud  Lucam  Bellerum  excusam;  „disen 
Catechismum,  hat  der  Jesuiter  Patriarch  vnd  Patron,  Doctor  Petrus  Canisius,  ein 
fiirnemer  Jesuiter,  zusamen  getragen".  Idem  Summam  in  compendium  redegit,  quod 
a.  1561  Antverpiae  cum  titulo  Catechismi  Catholici  excusum  est  (1.  c.  f.  21  IV^). 

43* 


676  Mon-  1027  sive  litt.  (22).    1-569. 

Quomodo  Osiandro  liic  refutandi  conatus  successerit ,  boc  loco  non  vacat 
cognoscere.  Haec  tantuin  noto :  Initio  a.  1566  Coloniae  in  lucem  prodiit  Canisii 
Summa  ab  auctore  ,recognita  et  locupletata",  in  qua  passionis  Cbristi  virtus,  pec- 
catorum  expiandorum  ratio,  alia  capita  controversa  planius  et  copiosius  quam  antea 
explicantur;  Osiander  vero  hanc  editionem  aut  non  novit  aut  se  non  novisse  fingit; 
utitur  vero,  ut  ipse  ait,  editione  Sunimae  a.  1557  Leodii  facta.  Idem  inliumano  illo 
sermonis  genere,  quod  in  „prioribus  papatus  propugnatoribus"  reprehendit,  ad  taedium 
usque  loquitur.  Ex  Canisii  catecbismis  colligitur,  daemonem  lesuitis  prorsus  esse 
potitum  (1.  c.  69 — 70);  ac  licet  pietatem  prae  se  ferant  ac  pudicitiam,  modestiam, 
animorum  demissionem ,  mansuetudinem  simulent,  lupi  sunt,  qui  ovium  pellibus 
teguntur  (I.  c.  153 — 155).  Quodsi  hominum  iustitiam  ex  Christi  meritis  et  gratia 
repetunt  vel  fidei  vim  virtutemque  laudibus  extollunt,  censendum  est,  „dass  die 
Jesuiter  dises  nicht  glauben,  sonder  allein  sollicbes  zum  schein  fiirgeben"  ;  item, 
dafs  sie,  „was  sie  zuuor  mit  der  einen  Hand  vns  betrieglicher  weise  dargebotten 
haben,  bald  hernach  selbig  mit  der  andern  Hand  vns  widerumb  nemen  vnd  rauben.  .  .  . 
So  soll  der  Christlich  Leser  hierbey  billich  abnemen,  Avas  fiir  verliuchte,  Gottlose 
Heucbler  vnd  Spotter  die  Jesuiter  seien,  beide  vnsers  Herrn  vnd  Gottes,  vnnd  seines 
allerheiligsten  Worts,  ja  auch  der  armen  Christenheit.  .  .  .  Was  soU  man  nun  von 
disen  Phariseern,  Heuchlern  vnnd  Gleissnern  den  Jesuitern  halten  ?  .  .  .  Dafs  sie 
der  Teuffel  gantz  vnd  gar  eingenommen  hab"  (1.  c.  22  25  51—52  66  69—70).  Qui 
non  debent  jJesuiter"  vocari ,  sed  ,Jesu  Wider,  Jebusiter,  Esauiter,  Jesabeliter 
heissen,  vnnd  sich  nennen,  die  von  der  Gesellschaift  der  Propheten  Jesabel,  das  ist, 
der  Baalspfaffen,  oder,  von  der  Gesellschafft  der  Phariseer,  Saraariter,  vnnd  anderer 
solchen  Teuffels  Aposteln,  deren  Bauch  jr  Gott  ist,  vnd  jr  Ehr  zu  schanden  wiirdt" 
(1.  c.  159). 

Recte  Canisiits,  cum  5.  Augusti  1571  Oeniponte  in  aula  Ferdinandi  II.  archi- 
ducis  verba  illa  Christi  Domini:  „Attendite  a  falsis  prophetis  .  .  .  ex  fructibus  eorum 
c-ognoscetis  eos"  (Mt  7,  15  16),  pro  contione  *explicaret,  de  Osiandro  eiusque  simili- 
bus  notavit:  „Jch  will  nit  sagen,  von  den  Newen  scbribenten,  clamanten  vnnd 
Bachanten  mit  wafi  giftigen  lesterlichen  vnnd  hergerlichen  worten  sy  ob  vnfs  Catho- 
lische  Lerer  vnnd  Prediger  weisen,  Avie  schendlich  vnnd  verachtlich  sy  vnns  aufi- 
schreyen,  vnnd  furgeben  bej  den  gemainen  man,  verachten  vnnd  verdammen  vnfs 
in  die  holle  hinein.  Vnnd  eben  bej  sollichen  friichten  geben  sy  den  verstendigen 
woll  zu  versteen,  Ob  sy  guete  Rechtschaffene  Baumen'',  vnnd  die  ware  Gottsellige 
Prophetten  sein'',  Ja  dafi  sy  weder  Christj,  noch  defi  Euangelij  gaist,  lieb,  art*^  vnd 
aigenschaftt  bej  Jnnen  haben ''.  Ey  lieber  bruider,  es  ist  Christo  umb  ein  anders 
gethan,  er  meinet  etwas  bessers  mit  dem  Euangelio"  ^  etc.  (ex  contionis  commen- 
tario  ab  ipso  Canisio  recognito;  Can.  51  f.  2*^). 

1027  sive  litt.  (22).    1509. 

Dilingae  „Ilortulus  animae"  germanicus  excuditur ;  qiiae  ridetiir  esse  nova  editio 
Hortuli  a.  1563  a  Canisio  editi. 

Graesse  affirmat  (Tr^sor  IH  374  [cf.  supra  p.  332]) :  P]xstare  libri  „HortuIus  animae 
suavissimis  floribus  refertus"  Dilingae  a.  1573  in  16"  excusi  multisque  figuris  in 
lignum  incisis  illustrati  versionem  germanicam  ibidem  a.  1569,  anno  non  ascripto. 
in  16"  excusam,  partes  6  uno  volumine  comprehendentem,  imaginibus  ornatam.  Quae 
nescio  an  sit  nova  editio  libri  curante  Canisio  a.  1563,  anno  non  ascripto,  Dilingae 
a  Sebaldo  Mayer  in  16"  excusi  multisque  figuris  in  lignum  incisis  illustrati:  „Hor- 
tulus  unimae.     Der  Seelen  Garten"   etc,  de  quo  Can.  IV  990—994. 

Fr.  Henriais  Winsenius  S.  J.  in  *Litteris  annuis  collegii  dilingani,  Dilinga 
1.  Octobris  1569  datis,  haec  testatur:  „Jn  auxilium  et  confirmationem  reliquiarum 
catholici  populi,    nouos   assidue,   tam  Latina,    quam  vernacula   lingua,    edi   hoc  loco 

a)  Seqiiitur  sein,   ohlitf.  b)  Hoc  v.  ah  ipso  C.  postea  additum  est.  c)  Ita  coi-rectiim  est  ex 

liebht  hart,  quae  lihr.  scripserat.        d)  Quae  sequuntur,  ah  ipso  C.  addita  suut.        e)  Ita  C.  ipse  correxit 
ex  er  suchet  lueinets  besser,  quae  pirimum  scripserat. 


Mon.  1028  sive  litt.  (23).    1569.  677 

libellos  curamus"  (ex  arclietypo;  G.  Ep.  X  f.  IST").  Idem  Socii  dilingani  proximis 
quoque  annis  praestabant.  In  quorum  libellorum  numero  ponendus  est  ille,  qui  in 
^Catalogo  novo  ex  Nundinis  vernalibus  Francofurti  ad  Moenum,  anno  M.  D.  LXXII. 
celebratis"  etc.  (Francofurti  ad  Moenum  apud  Martinum  Lechler  1572)  f.  S  A^  bis 
verbis  significatur :  „BEricht  vnd  erklerung  von  der  Communion,  dafi  es  der  erst 
anfangenden  Apostolischen  Kirchen  vnd  heiligen  Lehrern  gemefi,  vnd  den  Christen 
heilsam  sey,  das  hochwirdige  Sacrament  defi  Altars  offtmals  Geistlich  vnd  Sacra- 
mentlich  zu  empfahen,  Mit  ableynung  der  gegenwurff.  Durch  D.  Philippum  Dobereiner, 
aufi  dem  Hieronymo  Cacciaguerra  verdolmetscht.  Getruckt  zu  Dillingen  bey  Sebald 
Mayr."  Additur,  libellum  Dilingae  a.  1571  in  8°  editum  esse.  „Buonsignore  Caccia- 
guerra"  ex  religiosissimis  illis  erat  sacerdotibus,  qui  Romae  ecclesiam  ^San  Giro- 
lamo  della  Carita"  curabant  et  Sancto  Phihppo  Nerio  viam  ad  „Oratorium"  fun- 
dandum  parabant;  Cacciaguerra  sacrae  communionis  frequentiam  amplificare  studebat, 
edito  italico  de  communione  commentario  („Lettera  a  Madonna  Prudentia  sopra  la 
frequentatione  della  santissima  comunione",  Venetiis  1563,  1575  etc. ;  cf.  Tacchi 
Venturi,  Storia  I  234).  Eiusdem  rei  gratia  P.  Christophorus  Madrid  S.  J.  ^Libellum 
de  frequenti  usu  sacramenti  Eucharistiae"  conscripserat,  qui  primum  a.  1556  Neapoli, 
deinde  a.  1557  non  solum  Romae  in  aedibus  Societatis  lesu,  sed  etiam  Dilingae  in 
officina  Sebaldi  Mayer,  postea  variis  locis  excusus  est.  Cum  „Directorio"  quoque 
confessionum  a  P.  Joanne  Polanco  conscripto  (v.  Can.  I  450*;  V  637  706  et  supra 
p.  78^  275)  Socii  hunc  Iibellum  coniungendum  et  per  Germaniam  vulgandum  (Coloniae 
apud  Maternum  Cholinum  1560;  Antverpiae  apud  loannem  Bellerum  1564  et  1571  etc.) 
curabant  {Sommervogel,  Bibl.  V  278—279;  VI  940—941).  In  ^CataJogo  librorum" 
post  ^vernales  Francofordienses  nuudinas  anni  M.  D.  LXXI."  etc.  editorum  et  aliorum 
quorundam  librorum  ,non  quidem  novorum",  sed  novissime  allatorum,  qui  Augustae 
in  ^officina  Willeriana"  venales  sint  (Francofurti  ad  Moenum,  per  Nicolaum  Basse 
1571)  positum  est  (f.  A  3''):  „1554.  Directorium  ad  confessarij  et  confitentis  munus 
recte  obeundum,  M.  loanne  Polonco  [sic]  autore.  Item  de  frequenti  vsu  Eucharistiae, 
D.  Christophorus  Madridius  Venetijs." 

1028  sive  litt.  (23).    1569. 

Canisii  „Summa"  riirsus  latine  editiir  Antverpiae  et  Venetiis. 

1.  Christophorus  Plantinus,  cum  Canisii  „Summam"  a.  1566  et  1567  (et  1568? 
Cf.  supra  p.  672)  excudisset,  eara  iterum  typis  exscripsit  a.  1569:  „SVMMA  |  DOC- 
TRINAE  t  CHRISTIAN.E  PER  \  QV^STIONES  LV-  |  CVLENTER  CON- 1  SCRIPTA,  | 
Nunc  demum  recognita  et  locupletata,  auctore  |  D.  Petro  Canisio,  Societatis  lESV 
Theologo,  I  vt  ex  eius  noua  Prsefatione  constabit.  |  Accessit  huic  recognitioni  aactoritas, 
decreta  et  priui  \  legium  Ferdinandi  Imp.  &^  Fhilippi  Regis  Hisp.  \  ANTVERPIJ^,  | 
Ex  officina  Christophori  Plantini.  |  M.  D.  LXIX  |  CVM  PRIVILEGIO."  Cum  signo  typo- 
graphico  Plantini.  16";  pp.  330,  addito  folio  titulari ;  praeterea  in  postrema  libri  parte 
10  ff.  non  signata.  In  pagina  altera  folii  titularis  sumina  brevis  privilegii  a  Philippo  IL 
Hispaniae  rege  a.  1566  Plantino  in  4  annos  dati,  de  quo  Can.  V  814;  sequuntur 
Plantini  litterae  dedicatoriae  a.  1566  ad  Philippum  II.  datae,  de  quibus  C«h.V  814; 
Canisii  litterae  dedicatoriae  ad  Colonienses  a.  1566  datae,  quas  posui  Can.  V  159 — 163; 
Ferdinandi  I.  et  Philippi  IL  edicta  a.  1560  et  1557  lata.  Decem  postrema  libri  folia 
indicem  rerum  alphabeticum  habent;  in  pagina  altera  folii  ultimi :  „Antverpiae,  ex- 
cudebat  Christophorus  Plantinus,  An.  M.  D.  LXIX.  V.  Idus  Martii".  Responsiones 
typis  cui'sivis  exscriptae  sunt,  praeter  locos  sacrae  Scripturae. 

Editionem  vidi  Limburgi  ad  Laganam  in  bibliotheca  seminarii  episcopalis ; 
eadem  exstat  Eremi  Deiparae  Matris  (Einsiedeln)  in  bibliotheca  monasterii  bene- 
dictini  et  Monachii  in  bibliotheca  universitatis.  Eam  breviter  posuit  Sotnmervogel, 
BibL  II  624. 

2.  Michael  quoque  Tramezzinus  bibliopola  et  typographus  venetus  eandem 
Summam  latine  iam  a.  1558,  1559,  1563,  1565  {Can.  IV  1004;  V  799)  et  bis  italice 


678  Mon.  1029  sive  litt.  (24).    1569. 

(v.  siipni  p.  670)  a  se  edifam  a.  1569  rursus  edidit  latine:  ^SVMMA  |  DOCTRINAE  | 
CHRISTIANAE,  |  PER  QViESTIONES  |  luculenter  conscripta;  nunc  de-  |  luum  re- 
cognita  &  locupletata,  au-  |  thore  D.  PETRO  Canisio  So-  |  cietatis  lESV  Theoloso. 
ut  ex  j  eius  noua  Prfcfatione  constabit.  |  Accessit  liiiic  recognitioni  auctori-  \  tas^  de- 
cretum ,  &=  priuileginm  |  Ferdinaiicli  Iinp.  &=  Phi-  |  lipjji  Eegis  Hisp.  \  Cum  priui- 
legio  summi  Pontificis,  &  |  Illust.  Senatus  Veneti  ad  annos  XX. "  Cum  signo  typo- 
graphicoTramezzini.  In  fine  libri:  ^Venetiis,  apud  MicbaelemTramezinum,  MDLXIX." 
12**;  ff.  signata:  13 — 318  (pro  ,318"  perperam  positum  est  „218"');  praeterea  in 
initio  fol.  tit.  et  12  if.  non  sign.,  in  fine  13  ff.  non  sign. ;  f.  a  2* — a  4^  Pii  IV.  pi-i- 
vilegium  typograpbicum  (sine  anno)  Tramezzino  in  10  annos  (incipiendo  a  singulorum 
librorum  excusione)  datum  ad  excudenda  et  vendenda  varia  opera  (quae  non  nomi- 
nantur)  nondum  excusa  eaque  vel  latina  vel  italica,  e  quibus  alia  ex  latino  sermone, 
alia  ex  gallico,  alia  ex  hispanico  in  italicum  versa  sint;  additur  tamen  haec  con- 
dicio:  Singula  opera  primum  ab  inquisitoribus  et  Roraae  a  „Magistro  Sacri  Palatii" 
recognoscenda  et  approbanda  esse  (cf.  Can.  III  788);  f.  a  ^*'  privilegium  a  republica 
veneta  10.  lanuarii  1566  Tramezzino  in  20  annos  ad  Canisii  Summam  excudendam 
et  vendendam  datum  ;  f.  A  5* — A  l^  Tramezzini  litterae  dedicatoriae  ad  Robertum 
cardinalem  de  Nobilibus  (v.  Can.  IV  1004—1005);  sequuntur  edicta  Ferdinandi  I. 
et  Philippi  II.  ac  litterae  Canisii,  de  quibus  supra  (n.  1)  dixi;  catechismus  terminatur 
f.  295^^;  sequitur  brevis  eius  conspectus;  f.  297"— 298  carmen,  de  quo  Can.  V  825; 
deinde  „Appendix  de  hominis  lapsu  et  iustificatione"  etc.  (cf.  supra  p.  385):  in 
postremis  13  foliis  index  rerum  alphabeticus. 

Libruin  vidi  Romae  in  Bibliotheca  Angelica;  idem,  ut  accepi,  exstat  Mediolani 
in  bibliotheca  nationali  (Brera)  et  Barcinone  (Barcelona)  in  bibliotheca  universitatis. 
Eundem  breviter  posuit  Sonwierrogel,  Bibl.  II  624. 

1039  sive  litt.  (24).    1569. 

Maternus  Cholinus  versionem  germanicam  „Summae"  canisianae  ex  Suinma 
latina  ab  auctore  emendata  per  Henricum  Fahritiuin  recognoscendam  curat  et  Coloniae 
typis  denuo  vulgat. 

Maternus  Cholinus  typographus  et  bibliopola  coloniensis,  cum  a.  1563  ,.Sum- 
mae"  canisianae  versionem  germanicam  typis  exscripsisset,  a.  1569  eandem  versionem 
recognitam  et  locupletatam  typis  descripsit:  ^Sat^oIifcfier  |  Satedjifmu^,  |  Ober  j  Sum= 
matten  6§riftli(i)er  i  Sel^r,  Qn  S^rag  unnb  Slnttoort  |  ber  6f)TifiUcf)en  Qucjenbt,  tmnb 
aHcn  I  Sinfeltigen  ju  nu^  t)nb  Iieil  geftclt,  S)ur(j^  |  bcn  §Dd)geIef)rten  §erren  'i^elrum  ] 
(Sanifium,  ber  Ijeiligen  ©efc^rifft  |  ©octorem,  Societatis  lesu.  |  a>nb  aufe  befef)!  ber 
3iom.  ^eif.  3[Ra=  |  l}eftat,  in  %x\\d  erftlid)  oerferligt,  9lun  aber  |  merdlic^  gcBeffert  tmb 
gemef)ret,  ©urc^  |  obgemelten  §errn  ©octorem  |  ^Petrum  ©anifium.  |  (SbHen,  I  Surd)  9J}a= 
ternum  (Jf)oIinum.  |  M.  D.  LXIX.  |  9Jlit  mm.  I!el}.  33}al)e.  ©nab  onb  ^reif^eit."  Versus 
2,  3,  4,  11,  17  et  in  v.  8/9  verba  ^Petrum  Canisium"  rubra  sunt;  16";  ff.  239,  nu- 
meris  non  signata;  post  titulum  litterae  Canisii  dedicatoriae  a.  1566  ad  Colonienses 
datae  {Can.  V  159—163),  Ferdinandi  I.  edictum  Vindobona  23.  Aprilis  1556  latum 
(de  quo  Can.  IV  1005),  brevis  rerum  summa  sive  catechismi  conspectus;  praefatio 
Materni  Cholini,  qua  is  lectorem  monet  de  Canisii  „Summa  doctrinae  christianae" 
per  ipsum  auctorem  recognita  et  locupletata  (ac  per  Cholinum  primum  edita  Coloniae 
a.  1566).  „Und  wie  ich  denn  nun  zum  andern  Mal  auf  Deutsch  in  Druck  zu  stellen 
furgenommen,  habe  ich  den  Avilrdigen  und  wohlgelehrten  Herrn  Henricum  Fabritium 
ersucht  und  gebeten,  dafs  er  allgemeiner  katholischer  Kirchen  zu  Gutem  und  Gedeihen 
gemelten  Katechismum  woll  nicht  allein  nach  dem  Latein  mit  Fleifi  iibersehen,  sonder 
auch  allen  Zusatz,  damit  er  im  Latein  vermehret  und  gebessert,  in's  Teutsch  tiber- 
setzen."  Ita  igitur  factum  esse.  Praefationem  sequitur  imago  lignoincisa:  Christus 
puerulus  cum  cruce.  Fol.  (Ec  ^^^— @e  8''  appendix  de  iustificatione  (cf.  Can.  V  804); 
quaestionibus  de  sacramento  eucharistiae  praeposita  est  pulchra  imago  ligno  incisa : 
Sacra  hostia  in  ostensorio  posita  et  in  altari  collocata  adoratur  ab  angelis;  ante 
doctrinam  de  iustitia  cernitur  imago  Christi  cruci  affixi  mediique  inter  duos  latrones. 


Mon.  1030-1031  sive  litt.  (25)-(26).    1569.  679 

Choliiii  igitiir  rogatu  priorem  illam  versionem  recognovit  et  ad  novam  „Sum- 
niae"  editionem  latinam  accommodavit  Henricus  Fabritius  aquisgranensis ;  qui  ex 
ordine  cartusiano  propter  infirmam  valetudinem  egressus ,  Spirae  beneficium  ec- 
olesiasticum  consecutus  est;  ab  anno  autem  1574  ad  1585  ibidem  titularis  episcopus 
davaliensis  ac  Marquardi  ab  Hattstein  et  Everardi  a  Dienbeim  episcoporum  spirensium 
suffraganeus  fuit;  simul  per  aliquod  tempus  parochiam  S.  Crucis  et  sacrum  suggestum 
€cclesiae  cathedrah's  administravit.  Per  eundem  hos  quoque  libros  germanice  versos 
esse  ferunt:  Laurentii  Surii  ^Commentarium"  rerum  suo  tempore  ^in  orbe  gestarum" 
a.  1568  Coloniae  editum  et  „Catechismum"  ex  Catechismo  Romano  Pii  V.  (per 
Georgium  Ederum ;  cf.  supra  p.  429)  excerptum  (Fr.  X.  Remling,  Geschichte  der 
Bischofe  zu  Speyer  II  372  410.    Hartzheim,  Bibl.  Colon.  118  340). 

Libri  exemplum  vidi  Londini  in  Museo  Britannico.  Editionem  posuit  Sommer- 
vogel  \.  c.  H  628. 

1030  sive  litt.  (25).      1569. 

Caniaii  „Parvus  Catcchismns  Catholicorum"  excuditiir  Jatine  Antrcrpiae  (?), 
Buscoduci,  BraunsJjergae ;  germanice  Ingolstadii. 

^Parvi  Catechismi  Catholicorum"  canisiani  quattuor  memorantur  editiones  anno 
1569  factae: 

1.  Graesse  (Tresor  II  36)  ponit:  ^lnstitutiones  christianae  seu  parvus  Cat.  Cathol. 
figuris  aeneis  P.  van  der  Borcht.  Antv. ,  Chrph.  Plantinus  1569,  pet.  in-S".  Av. 
fig.  en  bois."  Eadem  fere  habet  Sommervogel,  Bibl.  II  656.  De  Backer  quoque  (1.  c.  I 
1062)  et  /.  B.  Beiser  (B.  Petrus  Canisius  als  Katechet  in  Wort  und  Schriften,  2.  Aufl., 
Mainz  1882,  66)  affirmant,  a.  1569  Canisii  catechismum  Antverpiae  curante  Plantino 
a  P.  van  der  Borcht  figuris  illustratum  esse.  Qui  omnes  ex  Graessio  haec  hausisse 
videntur.  Quidquid  autem  sit  de  Canisii  „Institutionibus"  a.  1569  per  Plantinum 
denuo  excusis,  hoc  certum  est:  Ante  a.  1574  Plantinus  Canisii  catechismum  illustran- 
dum  non  curavit;  aeneae  autem  illae  figurae  Petri  van  der  Borcht  a.  1589  ex  Plan- 
tini  officina  primum  prodisse  omnino  videntur.  Haec  accuratius  demonstrautur  apud 
Braunsherger,  Kat.  157 — 160. 

2.  Sommervogel  1.  c.  II  636  habet:  ^Parvus  Catechismus  Catholicorum,  nunc 
integritati  suae  restitutus,  et  singulari  auctoritate  Sac.  Cses.  Maiest.  editus.  Auctore 
Petro  Canisio.     Sylvaducis,  loan.  a  Turnhout,  1569,  12*^,  dern.  sign.  DIIJ." 

3.  Rev.  D.  Dr  Franciscns  Hipler  praeclarus  ille  terrae  episcopatusque  var- 
miensis  historiographus  litteris  Frauenburgo  3.  Decembris  1889  datis  me  docuit,  ex 
catechismi  canisiani  editionibus  varmiensibus  antiquissimam  esse  illam,  quae  Brauns- 
bergae  (ubi  Societas  iam  inde  ab  a.  1565  collegium  habebat)  excusa  est:  ^Parvus  | 
Catechismus  |  Catholicorum.  |  Authore  |  Petro  Cani-  |  sio  S.  |  lesu."  ^Brunsbergae 
1569.  Excudebat  loannes  Saxo."  Sommerrogel  I.  c.  II  636  eundem  librum  com- 
memorat,  dicens  eum  in  16°  esse.  P.  PhiUppus  Widmanstadius  S.  J.  in  collegii  brauns- 
bergensis  *Litteris  annuis  Braunsberga  20.  lulii  1569  datis  narrat,  Socios  eo  anno 
in  varias  episcopatus  varmiensis  urbes  excurrisse  ibique  catechismos  et  alios  libros 
pios  dipartitos  esse  (ex  archetypo ;  Germ.  140  f.  337 — 340). 

4.  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  reipublicae  exstant  adhuc  *  Catalogi 
antiquissimus  et  secundus  (a.  1627  scriptus)  bibliothecae  collegii ,  quod  ohm  (ab 
a.  1582)  Societas  lesu  ibi  habebat;  in  utroque  Catalogo  notatum  est,  iii  bibliotheca 
asservari  Canisii  Catechismum  Parvum  cum  precationibus  et  institutione  ad  poeni- 
tentiae  et  eucharistiae  sacraraenta  rite  suscipienda,  eumque  a.  1569  germanice  in 
12°  Ingolstadii  editum;  ipse  vero  liber  ex  bibliotheca  sublatus  est;  cuius  ne  Sommer- 
vogel  quidem  facit  mentionem. 

1031  sive  litt.  (26).    1569. 

Canisii  institutto  germanica  ad  sacramenta  poenitentiae  et  eucharisfiae  rite 
suscipienda   („Beicht   vnnd  Communion   hilchlin")  Dilingae  (ij)SO   inscio?)  excudittir. 


630  ^lon.  1031  sive  litt.  (26).    1569. 

Clar.  D.  Tschecli  seniinaiii  magistrorura  proscaviensis  magister  litteris  Pro- 
scavia  (Proskau)  26.  Septembris  1903  datis  humanissime  certiorem  me  fecit,  ex- 
stare  hunc  librum :  „S3eid}t  cnnb  ■  Sommunton  biidilin.  |  ®a5  ift  |  .J^ur^er,  flrunbtlidjer 
prtb  I  notlDenbii^er  Serii^t  t)on  ben  ;  .^tDcljen  t)eili«en  gacramenten  |  ber  SBufe  Dnb  be^ 
^ron--  leid^nam^  Sfirifti.  |  Surd)  PETRVM  CANISIVM  |  ber  IjeiliQen  Sc^rifft  Soctor, 
SIjumB^  !  ^jrebicjer  ju  Slugfpurg  etc.  in  %x\\d  \  geben,  »nb  je^t  abermal  |  gebeffert  ttnb 
Qe=  I  mcf)ret.  ^Jiit.  5tom.  ^at).  ^\a\).  frel)f)eit.  |  ©etrucft  gft  ©ilingen  burd)  ,  ©ebalbum 
ma\)tx.  M.  D.  LXIX."  Versus  1,  2,  4.  5,  1.5,  18  et  in  v.  9  verba  ^Petrvm  Canisivm'' 
rubra  sunt;  12°;  ff.  180  (addito  titulari) ;  f.  2 — 8  ^Vorred  zu  dera  Christlichen  Leser". 

Angusfinus  de  Backer  S.  J.  in  bibliographia  canisiana  (Bibl.  P  1048)  ponit: 
^Beicht  und  Commiraion  Biichlein,  das  ist,  Kurtzer  griindlicher  und  notwendiger 
Bericht  von  den  zweien  Sacramenten  der  Buss  und  des  Fronleichnams  Christi. 
Dilingen,  io.  Mayer,  1567,  16°,  ff.  128".  Eadem  (ex  De  Backer)  habet  Sommervogel, 
Bibl.  II  672.  Atque  hi  duo  hanc  esse  huius  libelli  a  Canisio  scripti  primam  (quam 
ipsi  quidem  noverint)  editionem  significant.  Quam  ubi  viderint  vel  notatam  in- 
venerint,  neque  ipsi  indicant,  neque  aliunde  equidem  scio.  Hoc  inter  omnes  con- 
venit,  a  Canisio  eiusmodi  librum  vulgatum  esse.  At  labuntur  certe  De  Backer  et 
Sommervogel.  cura  eura  a.  1567  Dilingae  ex  officina  typographica  loannis  Mayer 
prodisse  dicunt;  eo  enim  anno  Sebaldus  Mayer  typographiara  dilinganam  admini- 
strabat;  quam  administrationem  (cf.  supra  p.  70')  a.  1576  loanni  Mayer  filio  tradidit 
[Fr.  X.  Srliild ,  Die  Dillinger  Buchdruckerei  und  ihre  Druckwerke  im  16.  Jahr- 
hundert,  in  „ Jahresbericht  des  Historischen  A'ereins  Dillingen"  5.  Jahrg.,  Dillingen 
1892,  108).  Accedit  alia  difficultas:  Monachii  in  bibliotheca  regia  exstat  ,Beicht 
vnnd  Communion  Biichlein  .  .  .  Durch  D.  Petrum  Canisium  .  .  .  zum  letzten  raal 
vbersehen  vnd  gebessert.  Gedruckt  zu  Dilingen ,  durch  Johannem  Mayer.  1579" 
(12°;  ff.  sign.  178,  non  sign.  4).  In  huius  libelli  praefatione  Canisius  raonet,  sacra- 
mentorura  confessionis  et  coraraunionis  susceptionera  Christianis  valde  necessariam 
esse.  ^Demnach  hab  ich  in  raeinera  Betbuch,  jetzt  offtermals  in  Truck  aufigangen, 
auch  vom  Beichten  vnd  Commuuiciren,  allen  gtithertzigen  Lesern  zii  gemainera  nutz 
vnd  "wolfart  in  sonderheit  handlen  ■wollen.  Darauff  aber  ist  vnder  meinem  Namen 
(ich  wails  nit  wie)  ein  sonders  Beichtbuchlin  aufBgangen,  darbey  auch  von  der 
Comniunion  gesetzt,  nit  anders,  dann  wie  es  in  vnserm  grolsen  Bettbuch  auch  zuuor 
ist  angezaigt  worden ' :  Vnangesehen  dafi  ich  zii  der  zeyt  inn  "Welschlaud  gezogen, 
von  solicher  edition  zuuor  nichts  verstanden  hette.  Derhalben  hab  ich  difi  gantze 
Buchlein  wider  vberlesen,  vnd  dise  bayde  Bericht  von  den  zwayen  jetztgemelten 
notwendigen  hailigen  Sacraraenten,  insonderhait  gebessert"  (1.  c.  f.  21  ll^ — 21  IIII''). 
At  Canisius  annis  1566  et  1567  seniper  in  Germania  moratus  neque  vel  in  Galliara 
vel  in  Italiam  (^Welschland")  profectus  est.  Neque  tamen  existimo,  libelli  editioni 
illi,  quae  a.  1579  excusa  est,  priraura  praepositam  esse  praefationem  hanc  Canisii ; 
nam  cura  Canisius  aliis  quibusdara  pi-aefationibus,  ut  praefationi  „Parvi  Catechismi 
Catholicorum"  Coloniae  a.  1561  a  se  editi  {Can.  III  777),  annum  ascribat,  haec  prae- 
fatio  in  editione,  quara  dixi,  annura  non  habet ;  ea  autera  aetate  haud  raro  typo- 
graphi,  cum  editioni  novae  praefationem  minus  novam  praeponerent,  huius  annum 
omittebant;  atque  —  id  quod  maioris  moraenti  est  —  in  praefatione  Canisius  dicit, 
se  libellura  „iterura"  recognovisse ;  in  titulo  autem  dicitur,  librum  recognitura  esse 
^postremura".  Sic  igitur  coniecto:  Libellus  priraum  editus  est  Dilingae  initio  a.  1569 
Canisio  absente  (qui  m.  Maio  a.  1568  Dilinga  in  Italiam  profectus,  ra.  lanuario  1569 
inde  in  Gerraaniani  abiit) ;  editus,  inquam,  cum  eius  nomine,  sed  ipso  inscio-;  iterum 
deinde,  ab  ipso  Canisio  recognitus  et  praefatione  instructus,  in  lucem  prodiit  a.  1576, 
typis  loannis  Mayer  dilingani ;  et  haec,  puto,  est  editio,  quara  De  Backer  et  (ex  eo) 


'  Vide  Can.  IV  990  et  Braunsherger,  Kat.  182—149. 

-  Id  eo  quoque  probabile  est,  quod  in  titulo  libelli  (raaioris  auctoritatis  eidem 
comparandae  gratia)  Canisiura  contionatorem  ecclesiae  cathedralis  augustanae  vocant; 
quo  officio  iam  a.  1566  omnino  levatus  est  [Can.  V  288  572). 


Mon.  1032—1033  sive  litt.  (27)— (28).    A  m.  lamiario  ad  Martium  1569.      681 

Sommervogel  protulerunt,  posito  tamen  perperam  anno  1567  pro  1576;  tertia  editio 
fuerit  anni  1579.  Fateor  tamen,  fieri  etiam  potuisse,  ut  prima  editio  a.  1565, 
Canisio  diu  Romae  degente,  excuderetur. 

103S  sive  litt.  (2'7).    A  m.  lannario  ad  Martium  1569. 

Ex  Magii  autographo,  G.  Ep.  X  f.  24'',  et  ex  litterarum  Polanci  apographo 
eodem  fere  tempore  scripto,  Germ.  67  f.  228*. 

Aliqid  optant,  ut  in  Canisii  catecliismo  p7'aeceptis  ecclesiae  solutio  decumarum 
et  salutationi  angellcae  verba  „Sancta  Maria"  etc.  addantur,  et  ut  „Salve  Regina" 
ihidein  po)iatur.     hi  a  praeposito  generali  permittitur. 

P.  Laurentius  Magius  praepositus  provincialis  Austriae  Vindobona  27.  lanuarii 
1569  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit:  ^AIcuni  non  restano  ben' con- 
tenti,  che  'I  Padre  Canisio  nel  suo  catechismo  tra  gli  precetti  della  chiesa  non  ponga 
quello  del  pagar  le  decime.  Item  che  nell'  Auemaria  non  ui  sia  quel  apendice,  sancta 
maria  ora  pro  nobis  .etc.  Item  che  non  tenga  la  Salue  regina;  che  per  questi  paesi 
pare  inconueniente.  Sarebbe  buono,  che  la  P.  V.  ordinasse,  che  se  ui  aggiungesse 
queste  cose,  corae  si  stampera  piu."  Respondit  P.  loannes  Polancus  Societatis  secre- 
tarius  mandatu  Borgiae  Roma  12.  Martii  1569:  „Nel  cathechismo  del  P.  Canisio,  se 
si  hauessi  di  fare  noua  editione,  V.  R.  potra  far  aggiongere  quel  che  li  manca, 
neir  orationi  della  madonna  et  far  raentione  di  decime." 

Quod  ad  Canisiura  ipsum  attinet,  is  nunquam,  quod  equidera  sciara,  decumarura 
solutionem  praeceptis  ecclesiae  in  catechismo  addidit '.  Verba  autem  illa:  ,Sancta 
Maria,  raater  Dei,  ora  pro  nobis  peccatoribus.  Amen"  (omissis  verbis :  ,nunc  et  in 
hora  mortis  nostrae")  non  solum  in  „Summae"  canisianae  editione  recognita  et 
amplificata  (Coloniae  1566,  f.  80=^)  leguntur,  sed  in  ipsa  iam  eiusdem  editione  prin- 
cipe,  a.  1555  Vindobonae  in  lucera  emissa;  item  in  editione  a.  1560  Coloniae  facta, 
in  ^Parvo  Catechismo  Catholicorum"  a.  1561  Vindobonae  edito  etc.  [Braunsherger, 
Kat.  88) ;  item,  ut  praeter  latinas  hasce  editiones  germanicam  quoque  ponam,  in  Cate- 
chisrai  (raedii)  editione  tertia  a.  1564  per  Canisium  ipsum  Dilingae  curata  {Can.  IV 
1015).  MicJiael  Poldt  S.  J.  in  collegii  vindobonensis  *Litteris  annuis,  Vindobona 
30.  Septembris  1569  datis:  ^lnstituimus  in  Templo  nostro  catechisticum  exercitium." 
Initio  puerulus  aliquis  „e  superiore  loco"  orationem  dominicara  et  salutationem 
angelicam  „clara  voce  inchoat,  hunc  tanquam  praecentoreni  sequitur  turba  puerorum, 
ac  puellarura  .  .  .  Patres  ac  raatres  farailias  (quod  aliquoties  iam  ipsi  vidimus)  in 
priuatis  domibus  eundem  orandi  raodura,  ante  et  post  prandiura,  siue  coenara  ob- 
seruant.  .  ,  .  Nec  oraittitur  appendix  illa  catholica  germanis  auribus  alioquin  insueta; 
Sancta  MARIA  mater  Dei,  ora  pro  nobis  peccatoribus"  -  (ex  exeraplo  archetypo; 
G.  Ep.  X  f.  3'>). 

1033  sive  litt.  (28).   7.  lanuarii  1569. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  X  f.  136. 

Canisium,   ni  Centuriarum  refutandarum  labore  liheretur,   coUapsurum  putant. 


'  Erant  qui  dicerent,  praecepta  ecclesiae  primum  per  Canisium  in  catechismos 
inducta  esse.  Sed  Dr  Hafner  demonstravit,  ea  iam  ante  saeculum  XVI.  et  collecta 
et  vulgo  proposita  esse;  Canisium  tamen  ea  planioribus  verbis  et  ordinatius  pro- 
posuisse:  ,Die  klarere,  geordnete  Formulierung  ist  auf  Canisius  zuriickzufiihren" 
(Zur  Geschichte  der  Kirchengebote,  in  „TheoIogische  Quartalschrift"  LXXX,  Ravens- 
burg  1898,  99—131  276—295). 

^  In  y,Libello  Agendarum,  secundum  antiquum  vsum  Metropolitanae  Ecclesiae 
Salisburgensis*  iussu  Michaelis  a  Kuenburg  archiepiscopi  Salisburgi  a.  1557  denuo 
excuso  legitur:  ,Das  aue  Maria,  oder  Engelische  gruss,  Lu.  1.  GEgriisset  seyest 
du  Maria,  vol  genaden,  der  Herr  ist  mit  dir,  du  bist  Gebenedeyet  vnter  den  weibern, 
vnd  Gebenedeyet  ist  die  Frucht  deines  leibs,  Jesus  Christus,  Amen"  (f.  235'' — 236"). 


()82         ^^011-  1034  sive  litt.  (29).    Inter  Februarium  et  Novembrem  1569. 

P.  Theodoricjis  Canisius  collegii  et  iiniversitatis  dilinganae  rector 
Dilinga  7,  lanuarii  1569  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  genera- 
lem  ita  monuit  de  Petro  fratre,  qui  eo  tempore  ex  Italia  ad  provinciam 
regendam  et  ad  Centuriarum  Magdeburgensium  refutationem  absol- 
vendam  (v.  supra  p.  244)  in  Germaniam  revertebatur :  „Jntelleximus 
Reuerendum  P.  Canisium  in  lianc  prouinciam  isthinc  remitti:  de  quo 
hoc  vnum  P.  T.  significandum  putaui,  illius  valetudini  vehementer 
Centuriarum  laborem  obesse,  et  nisi  propediem  liberetur  hoc  onere, 
illum,  multorum,  qui  pluribus  annis  eius  ingenium  et  naturam  ex- 
plorata  habent,  iudicio,  Reipublicae  diu  vtilem  non  futurum..  Post- 
quam  enim  laborem  superiori  anno  hic  coepit,  eum  vix  vnquam  sanum 
habuimus.  Haec  amore  boni  communis  scribenda  Consultores  mei 
iudicarunt,  obedientiae  sanctae  rem  omnem  integre  permittentes." 

1034  sive  litt.  (29).     Inter  Fe1)ruariniii  et  Xovemlirem  1569. 

Canisii  catecliisnnis  a  cardinali  Coninieiidoiio  risitatore  et  a  si/nodo  provinciali 
salishurgensi  coiiiniendafiir,  in  dioeceses  salishHrgensem,  ^MSsaviensem,  ratishonensem 
inducitur ,  ah  Alberto  V.  in  oninihus  Baiariae  scliolis  explicari  iuhetur.  Eiusdem 
catechismi  in  collegio  monacensi  tradendi  ratio  reliqitis  scliolis  latinis  Bavariae 
■imiianda  proponitnr. 

Cardinalis  loannes  Frauciscus  Commendonus  S.  Fii  Y.  legatus,  cum  mense 
Februario  et  Martio  1569  complures  dioecesium  passaviensis  et  salisburgensis  ec- 
clesias  et  monasteria  visitaret,  baec,  praeter  multa  alia,  praecepit:  „Ut  habeant 
curam  animarum  exercentes  catechismum  vel  nuper  a  summo  pontifice  emanatum  ^ 
vel  illum  P.  Canisii"  {Micli.  3Iai/r,  Cardinal  Commendones  Kloster-  und  Kircben- 
Yisitation  etc,  in  „Studien  und  Mittheilungen  aus  dem  Benedictiner-  und  dem 
Cistercienser-Orden"  XIY  [1893]  891—398  569). 

Deinde  in  synodo  provinciae  ecclesiasticae  salisburgensis,  Salisburgi  14. — 28. 
Martii  1569  habita,  decretum  est  Constitutionis  LIX.  capite  YII. :  „Jubemus,  ut  [ju- 
ventus]  saltem  festis  diebus  piis  atque  Christianis  Catechismis  .  .  .  atque  institu- 
tionibus  Fidei,  utpote  a  Petro  a  Soto,  Canisio,  Groppero,  Merseburgensi,  Dietenbergio 
et  Catechismo  Romano  in  compendium  redacto  ^,  nec  non  ab  aliis  nonnullis  orthodoxis 
viris  utiliter  conscriptis,  exerceantur."  Quae  cum  „latinitatis  praeceptores"  potissi- 
mum  spectarent,  eiusdem  Constitutionis  capite  XI.  mandatum  est,  ut  ,in  Scholis 
Teutonicae  linguae"  eadem  servarentur  {Hurtzheim,  Concilia  Germaniae  Yll  375  377. 
Dalham  1.  c.  525). 

Tradunt,  sub  idem  tempus  loannem  lacobum  Khuen  a  Belasi  archiepiscopum 
salisburgensem  a  vicinis  aliquot  principibus,  ut  fidelibus  meliorem  institutionem 
christianam  provideret,  rogatum,  cum  episcopis  quibusdam  vicinis,  imprimis  cum 
passaviensi  (Urbano  a  Trennbach)  et  ratisbonensi  (Davide  Kolderer),  consilia  con- 
tulisse  et  id,  praeter  alia,  constituisse,  ut  ipsorum  fidelibus  communis  esset  cate- 
chismus  >minor  Canisii,  clericis  autem  Catechismus  Romanus  vel  eius  compendium 
ab  Edero  scriptum  {Matthias  Rumpler,  Geschichte  des  Salzburg'schen  Schulwesens. 
Neue,  umgearb.  Ausgabe  vou  Joh.  Jak.  Ilochniuth,  Salzburg  1832,  55—56). 


'  Catechismum  Concilii  Tridentini  sive  Romanum,  a  S.  Pio  Y.  a.  1566  Romae 
editum. 

2  De  catechismis  Soti,  loannis  Gropperi,  Michaelis  Helding  episcopi  merse- 
burgensis,  loannis  Dietenberger  0.  Pr.  v.  Can.  I  205';  lY  851  1024:  Y  826; 
de  Catechismo  Romano  per  Georgium  Eder  a.  1569  in  compendium  redacto  supra 
p.  377^ 


Mon.  1035  sive  litt.  (30).    Inter  m.  lulium  et  Octobrem  1569.  683 

Eodeni  anno  1569  exeunte  (cf.  Kiwpfh')-  I.  c.  Act.  93^)  Albertm  V.  Bavariae 
dux,  in  cuius  terris  pars  baud  exigua  provinciae  ecclesiasticae  salisburgensis  sita 
erat ,  institutionem  scbolasticam  germanice  compositam  („Schul  Ordnung")  Mo- 
nacbii  typis  Adanii  Berg  exscriptam  '  promulgavit,  qua,  praeter  mnlta  alia,  haec  in 
omnibus  scbolis  Bavariae,  sive  latinis  sive  germanicis,  observari  iubebat:  „Furs 
ander,  baben  die  Schul  vnd  Lehrmaister  Doctor  Canisij  grossen  vnd  klainen  Cate- 
cbismum,  inn  baiden  Lateiniscben  vnnd  Teutscher  spracben,  wnllicben  weilendt  der 
aller  Cbristlicbist  Kaiser  Ferdinandt,  Gottseliger  gedecbtnuss,  vnd  die  Kon:  Wierde 
von  Hispanien  in  allen  Erblanden  vnd  gebieten  der  Jugent  vorzulesen  befolchen, 
den  soUen  sie  nacli  gelegenheit  der  Knaben,  verstands  vnnd  alters  alle  Sonn  vnnd 
Feyertag,  zu  morgens  ehe  man  zu  der  Kirchen  gebt,  lesen,  aber  sonsten  keinen 
Lutherischen  oder  andern  Sectiscben  Catechismum  gebrauchen^.  Wo  aber  in  Stetten, 
Marckten,  oder  autf  dem  Lande,  die  Pfarrer  vnd  Seelsorger  einen  Catholischen 
Catechismum,  selbs  predigten,  wie  jnen  wol  geburt  vnd  zusteht,  da  mogen  die  Scbul 
vnd  Lebrmaister  dieselb  Lection  vnderlassen,  Sie  sollen  aber  die  kinder  fleissig  zu 
solcher  predig  fiern,  vnnd  die  furnembsten  notwendigisten  puncten  hinnacb  auss- 
Avendig  lernen  lassen,  sie  anch  etwa  inn  der  wocben  dessbalben  examiniern,  damit 
sie  von  deme,  was  zur  seligkeit  notig,  von  Jugent  anfi"  guten  bericht  lernen" 
[Schul  Ordnung  der  Furstentbumb  Obern  vnnd  Nidern  Bayerlands,  Miinchen  1569, 
f.  21  IIIJ'' — S8'').  Eidem  institutioni  scholasticae  iussu  ducis  additus  et  reliquis  scholis 
latinis  Bavariae  in  exemplum  propositus  est  „Index  Lectionum,  quibus  in  Ducali 
Collegio  Societatis  lesv,  Monachiensis  iuuentus  informatur"  ;  in  quo  ^lndice"  haec 
sunt:  „In  Classe  quinta  .  .  .  Christianae  religionis  elementa  teneris  animis  inseruntur, 
atque  ab  ijsdem  saepius  repetuntur.  ...  In  Classe  vltima.  Tyrones  recte  orare  ac 
legere  discunt:  deinde  declinationes  et  coniugationes,  vna  cum  minori  Catechismo 
mandant  memoriae.  .  .  .  Sexta  cuiusque  hebdomadae  feria,  prouectiores  Latinum, 
rudiores  Germanicum  docentur  Catechismum"  (1.  c.  f.  D  IHJ). 

1035  sive  litt.  (30).      Iiiter  iii.  luliiim  et  Octobrem  15G9. 

Canisio  curante  F.  Tnrriani  S.  J.  opiis  „De  Hierarchicis  Orclinationibus"  ad- 
versus  protestantes  scriptum  Dilingae  excuditur,  complurihus  rebus  (Canisio  auctore) 
fel  omissis  vcl  mutatis.  Turrianus  in  2^f'('^f(ttiuncula  Cunisium  (cuius  famen  nomen 
non  ponit)  laudat  eiusque  snasu  se  scripsisse  significat. 

Canisio  instante  compositiis  eodemque  operam  conferente  a.  1569 
post  m.  lunium  et  ante  Novembrem  (v.  supra  p.  837  377)  typis  vul- 
gatus  est  liber:  „Francisci  Turriani  DE  HIERAR-  ]  CHICIS  ORDI- 
NATIONI-  BVS  MINISTRORVM  EC-  |  CLESIAE  CATHOLICAE, 
ADVERSVS  ]  scbismaticas  vocationes  Ministrorum  &  Superin-  |  tenden- 
tium,  ex  Scripturis  sanctis,  ad  Ca-  |  tbolicos,  libri  duo  antebac  |  nun- 
quam  editi.  \  HABES  HIC  BENIGNE  LECTOR  VARI-  !  am  &  recon- 


'  Summam  quandam  huius  institutionis ,  additis  adnotationibus  mordacibus, 
posuit  A.  V.  Bucher:  Sammtliche  Werke,  herausgeg.  v.  Jos.  v.  Klessing,  I,  Miinchen 
1835,  84-42. 

2  Michacl  Poldt  S.  J.  in  collegii  vindobonensis  *Litteris  annuis  Vindobona 
30.  Septembris  1569  datis  narrat:  „Nostri  a  Consule  impetrarunt,  vt  Ludimoderator 
quidam,  qui  pueros  symphoniacos  Catbedrab"s  Ecclesiae  S.  Stepbani,  catechismum 
Lutberi  ad  vnguem  mem.oriae  mandare,  et  sub  vti-aque  specie  communicare  etiam 
virgis  cogebat,  [commjuni  senatus  consensu  ab  officio  deponeretur,  cuius  iu  locum 
nobis  inscijs  suffectus  est  Catholicus  quidam  liberalium  artium  Magister,  noster 
quondam  discipulus.  Hic  exploso  Lutberi  impio  Catechismo,  et  Philippi  Melan:  Gram- 
matica,  catechismum  P.  Canisij  et  Despauterij  Grammaticam  pueris  praelegit"  (ex 
exemplo    archetypo;   G.  Ep.  X  f.  3"). 


684  -^lon.  1035  sive  litt.  (30).    Inter  m.  lulium  et  Octobrem  1569. 

ditam  eruditionem ,  ex  antiquissimis  Patrum  |  tum  Grtecorum ,  tum 
Latinorum  monumentis  erutam:  ha-  j  bes  &  solidam  ex  Propheticis  & 
Apostolicis  literis  demon-  |  strationem,  Ecclesite  Lutheranae  &  Calui- 
niante  Ministris  concedi  non  posse,  quam  ipsi  sumunt  sibi,  in  Eccle- 
siasticis  |  munijs  auctoritatem.  Lege,  qui  venerandam  t\:  |  veritatem 
&  antiquitatem  amas;  le-  |  gisse  nunquam  poenitebit.  [  Accessit  index 
capitum  quce  ordine  proponuntur,  tum  locorum  \  scripturce  hlc  explica- 
torum,  &  rerum  toto  ope-  \  re  comprehensarujn.  \  Cam  gratia  &  Priui- 
legio  C^s.  Maiestatis. ;  DILING AE  EXC VDEBAT  SEBALDVS  MAYER.  | 
ANNO  M.D.LXIX."  In  fine  libri  (pag.  priore  f.  ultimi,  non  sign.): 
.DILINGAE,  EXCVDE-  \  hat  Sebaldus  Mayer.  \  Cum  facultate  Supe- 
riorum." 

4°;  ff.  sign.  149:  praeterea  in  initio  12  (addito  titulari)  et  in  fine  10  ff.  non 
sign. ;  in  initio  f.  2  et  8  (ex  non  signatis)  praefationem,  reliqua  indices  sive  capitum 
summaria  liabent;  in  f.  149''  et  3  sqq.  non  slgnatis  index  locorum  sacrae  Scrip- 
turae,  in  6V2  sqq.  index  rerum  et  nominum  alphabeticus,  in  pagina  ultima  ^Errata" 
posita  sunt. 

Praefationi  nec  locus  nec  tempus  nec  nomen  ascripta  sunt;  quam  non  ab  ipso 
Turriano,  sed  ab  aliquo  ex  Sociis  dilinganis  (Canisio?  P.  Alphonso  Pisano?)  con- 
scriptam  esse  intellegitur  ex  ipsis  praefationis  verbis;  in  eius  postrema  parte  haec 
dicuntur:  „Adiungendus  erat  his  duobus  libris  tertius,  qui  de  demonstratione  sacer- 
dotalis  sacrificij  Missae  inscribitur,  et  alicubi  ab  eodem  auctore  citatur.  Sed  visum 
est  quibusdam  consultius  fore,  vt  hoc  argumentum,  quod  non  aeque  cum  prioribus 
libris  congruit,  alij  et  proprio  quidem  magisque  commodo,  quod  alias,  si  dominus 
voluerit,  edetur,  operi  reseruaretur."  Planius  autem,  cur  liber  ille  tertius  omissus 
esset,  Canisius  ad  Borgiam  rettulit  (v.  supra  p.  368).  Litterae  dedicatoriae  in  libro 
non  exstant. 

Libri  primi  capiti  primo  praeposita  est  praefatiuncula,  quae  et  ipsa  quidem 
sine  loco,  tempore,  nomine  auctoris  est,  ea  tamen  verba  habet,  ex  quibus  pateat, 
ab  ipso  eam  Turrlano  compositam  esse.  Dicit  ille,  se  eum  librum  conscribere 
statuisse ,  quia  Concilii  Tridentini  doctrinam  de  sacramento  ordinis  a  Lutherariis 
et  Calvinianis  neglegi,  immo  iis  ^ludibrio  et  despectui  esse"  audiverit.  ^Accessit 
ad  incitandum  propositum  meum  suasio  cuiusdam  amici  mei  ualde  pij,  et  eruditi, 
cuius  uomen  taceo,  ne  apud  eos,  ad  quos  hi  libri  mei  proficiscentur,  et  aduersus 
quos  scribimus,  inuidiosius  faciam.  Satis  est,  si  ipse  intelligat  de  se  dici,  ut  qui 
fuit  mihi  suasor  ad  scribendum,  sit  idem  adiutor  ad  proficiendum.  Id  autem  fiet, 
si  quod  ego  scripsi,  ipse  si  probauerit,  alijs  concionando  tradat"  (f.  P).  Scripserat 
autem  Polancus  Societatis  secretarius  15.  lulii  1567,  cum  hunc  librum  Roma 
ad  Canisiuni  mitteret:  Eum  a  Turriano  compositum  esse  instante  ipso  Canisio, 
et  Canisium,  si  ipsi  placuisset,  eum  Diliugae  excudere  posse  {Can.  V  509).  Quare 
dubitari  non  potest,  quin  contionator  ille  ,valde  pius  et  eruditus"  ,  Turriano 
amicus,  Lutheranis  Calvinianisque  exosus,  cui  librum  auctor  commendat,  sit  Petrus 
Canisius. 

Canisius  Dilinga  23.  lunii  1569  Borgiae  de  hoc  libro  scripsit:  „Bona  pars 
libri  .  .  .  iam  excusa  est.  .  .  .  Loca  quaedam  acriora  mitigauimus,  et  praetermisimus 
nomen  Societatis  nostrae,  ut  minus  inuidiae  subire  cogamur  tum  apud  Theologos, 
a  quorum  sententia  quandoque  discedit,  tum  apud  sectarios,  quos  in  Germania  prae- 
sens  non  ita  morderet  atque  damnaret" ;  eam  autem  in  mutando  libro  „Iibertatem" 
ipsius  Borgiae  praepositi  generalis  „authoritate  niti".  Quas  mutationes,  si  non  omnes, 
certe  plerasque  ab  ipso  Canisio  factas  esse  valde  verisimile  est.  Neque  mirum  est, 
quod  Turriani  dictio  Canisio  videbatur  paulo  mordacior  esse;  ut  cum  ille  de  prc- 
testantium    ecclesia   scribit:    ^Restat    igitur,    vt   ea    quam    habent,    sit    spelunca 


Mon.  1036  sive  litt.  (31).    luter  ra.  Septembrem  1569  et  Septembrem  1570.       685 

latronum',  massa  fermento  corrupta^,  ouile  scabiosum  ^  schola  pesti- 
lentiae*,  et  iu  ministerio  sacramentorum  vt  muscae  mortuae  in  compositione 
vnguenti,  sicut  ait  Salomon"  ^  (f.  120^).  Alia  theologis  displicere  poterant;  ut  cum 
affirmatur,  Psalmum  83.  „compositum  esse  prophetice  in  laudem  Christi  .  .  .  velati 
specie  panis  et  viui"  in  sacramento  eucharistiae  (f.  di''),  et  Isaiam.  cum  de  ^redemptis 
a  Domino"  pronuntiat:  Jjaetitia  sempiterna  super  caput  eorum"  (35.  10:  cf.  51,  11), 
de  ^tonsura  clericorum"   prophetasse  (f.  107''). 

Vsus  sum  huius  operis  exemplo  illo,  quod  exstat  Argeutorati  iu  bibliotheca 
universitatis  (E  i  II j. 

1036  sive  litt.  (31).      Inter  hi.  Septembrem  1569  et  Septemhrem  1570. 

Coloniae  ex  officina  Calenii  4  voluminibus  cum  privilegiis  Pii  V.  et  Maximiliani  11. 
2)fodeunt  „AuthorUates  Sacrae  Scripturae  et  Sanctornm  Patrum,  quae  in  Summa  .  .  . 
Canisii  .  .  .  citantur" ,  per  Petrum  Busaeum  S.  J.  collectae,  operam  conferentibus  ipso 
Canisio  et  Bartholomaeo  Laurens. 

1.  ,AVTHO-  1  RITATVM  SA-  |  CRAE  SCRIPTV-  |  RAE   ET  SANCTORVM  | 
PATRVM,  QVAE  IN  SVM-  |  ma  doctrin^  Christiane  1  DOCTORIS  PETRI  CANISII 
THEOLOGI  i  Societatis  lESV  citantur,  &  nunc  primiim    ex  |  ipsis   fontibus   fideliter 
coUectg,  ipsis  Ca-  |  techismi    verbis   subscriptse  sunt,   |  PARS  PRIMA  |  DE  FIDE, 
SPE,  I  ET  CHARITATE.  |  HIEREMIAE  VI.  ;  H^c  dicit  Dominus:    State  super  vias, 
d-^  videte  C^  interroijate   de    semifis    |   antiquis ,   qu^    sit   via   bona ,    &=    ambulate    ui 
ea  :  &^  inuenietis  \  refrigerium  animabus  vestris.   \   COLONIAE   |   Apud  Gei-umnum 
Calenium  d-  hwredes   lohannis    QuenteJ,   \   Anno  M.  D.  LXIX.    \    Cum    gratia  &  pri- 
uilegio    summi  Pontif.  Pij  V.     Item  |  Roman.  Imperatoris   Maximiliani  II.   |  in  De- 
cennium."     4°;  pp.  523  et  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  22  (addito  titulari)  et  in 
fine  22.     In  infima  parte  paginae  posterioris  folii  titularis :    ^Approbatio  huius  libri. 
Hoc  volumen  iam  recens  typis   excusum   iudico   magno    fructu   in  manus  multorum 
euulgandum   Ego   frater  Tbeodoricus    Buscoducen. «   Sacrae   Theologiae    apud  Colon. 
professor,    et   Apostoh"cus    Inquisitor."     Sequitur  f.  *A  2-''— *A  3''  privilegium   typo- 
graphicum    a    S.  Pio  V.    pontifice    concessum    per   Breve    ad    ^Gervinum    Calenium, 
Typographum  Coloniensem"  (quem  huius  privilegii  impetrandi  gratia  Canisius  ponti- 
fici    comraeudandum   curarat;    v.  supra   p.  330).     Romae   apud    S.  Petrum    24.  Sep- 
tembris  1569  datum  et  a  ,Cae.  Glorierio"  subscriptum :  in  quo  pontifex:   „Cum  tu", 
inquit,    „sicut  accepimus,    nonnullos    de   probatis  Sanctorum    historijs  a  Dilecto  filio 
Laurentio   Surio   optiraa   fide    collectis,   necnon   alios   Tomos  seu   libros    dilecti   filij 
Petri  Canisij    presbyteri   seu    religiosi  Societatis  lESV  de  doctrina   siue  Institutione 
Christiana  inscriptos,  vna  cum  certis  Annotationibus  nondum  impressis,  tua  impensa 
imprimi  facere  desideres :   Nos  tibi,  quem  in  excudendis  huiusmodi  Tomis  seu  libris 
graues  impensas  subire  necesse  est,  ne  ex  beneficio   omnibus  Christifidelibus  collato 
detrimentum  aliquod   sentias,    opportune    prouidere,    ac   te   in    tuo   laudabili  et  Rei- 
publicae  Christianae  perutili  proposito  confouere  volentes,  .  .  .  Motu  proprio  .  .  .  tibi 
Tomos  seu  libros  praefatos  per  te  vel  alium  seu  alios  imprimendi,  et  impressos  ven- 
dendi  licentiatn  et  facultatem  plenam  et  liberam  Apostolica  authoritate  per  praesentes 
concedimus."     Deinde  pontifex  omnibus    Jmpressoribus,    librarijs,    et  mercatoribus", 
gravissimis   poenis    propositis,    interdicit,    ne    eos    libros    „infra    decennium    proxime 
futurum  ab  illorum   impressione  coraputandum"  sine  Calenii   licentia   imprimant  vel 
vendanf.     Sequitur  f.  *A4^— *B2^    „De  huius  operis  ratione  ac  vtilitate  praefatio 


'  ,Matth.  21",  13;  cf.  ler  7,  11 ;  Mc  11.  17 ;  Lc  19,  46. 
2  1  Cor  5,  6.     Gal  5,  9.  *  Cf.  lo  10,  1.  "  Cf.  Ps  1,  1. 

^  „Eccles.  10".     „Muscae  morientes  perdunt  suavitatem  unguenti" :  Eccle  10,  1. 
^  Ordinis  Praedicatorum ;  v.  Can.  II  721—722. 

■^  Brevis  huius  apographum  eodem  tempore   scriptura   exstat   adhuc  Romae   in 
archivo  vaticano,  Arch.  Brev.  Pius  V.  1566  —  1572  f.  265  sqq. 


686  Mon.  1036  sive  litt.  (31). 

Petri  Busaei  Nouiomagi",  data  Coloniae  15.  Augusti  1569.  ^Aniicus  quidam  noster", 
inquit  Busaeus,  ^pruilentia  ac  dignitate  praestans,  cum  hunc  Catechismum  Doctoris 
Petri  Canisij  diu  ac  multum  euoluisset,  maiorem  in  modum  optauit,  vt  quae  varijs 
ex  Patribus  in  illo  collecta,  breuiterque  tradita  continentur,  aliquanto  fusius,  prae- 
sertim  in  rudiorum  gratiam  explicarentur.  .  .  .  Hoc  postulauit  maxime,  vt  ad  verbum 
libro  adscriberentur,  quae  partim  ex  sacris  literis,  partim  ex  Patrum  monumentis 
petita,  circa  marginem  duntaxat,  vt  fit,  succincte  indicabantur."  Postea  Busaeus 
mentionem  facit  eorum,  „qui  in  hunc  Catechismum  scribere,  ac  virus  acerbitatis 
suae  euomere,  eumque  petulanti  lingua  et  insano  studio  non  desinunt  insectari.  .  .  . 
Hinc  odia  et  furores  aduersariorum,  in  libri  huius  Authorem  ita  debacchantium,  vt 
omnis  modestiae,  charitatis  et  pietatis  Euangelicae  prorsus  obliti  esse  videantur. 
Aegre  ferunt  inuidi  homines,  optimum  Caesarem  ^  in  Austria  hoc  opus  primum  publi- 
casse,  tum  Reges,  Principes  ac  Magistratus  maximos  pro  sua  quidem  authoritate 
curasse  sedulo,  vt  hic  Caesareus  Catechismus  publice  doceatur  :  et  in  varias  quoque 
linguas  traductus,  magno  bonorum  consensu  simul  et  applausu  passim  excipiatur. 
Pergant  igitur  isti,  sic  secus  fieri  non  potest,  pergant  inquam  latrare  atque  mordere  : 
rideant  et  contemnant,  quod  in  Curijs  prudentissimi  Magistratus,  et  in  Gymnasijs 
viri  eruditissimi  comprobarunt."  Busaeus  praefationem  sic  terminat :  ,Bene  vale  in 
Christo  lector,  et  hunc  laborem  nostrum  boni  consule."  ^  Deinde  f.  *  B  2^ — *  B  4* 
^Admonitio  ad  Lectorem",  qua  ratione  auctoritates  illae  in  libro  proferantur  et 
maxime  quaenam  ex  variis  diversisque  illorum  librorum  editionibus  usurpatae  sint. 
Sacrae  Scripturae  testimonia  proferuntur  ex  editione  Vulgatae  per  loannem  Hen- 
tenium  0.  Pr.  universitatis  lovaniensis  theologum  curata  et  a.  1547  Lovanii,  deinde 
compluriens  Antverpiae  excusa  (cf.  Cnn.  V  746^).  Patrum  graecorum  verba  ex 
versionibus  latinis  ponuntur.  Sequitur  Busaeus  fere  novissimas  editiones,  ut  in  con- 
ciliis  editionem  Surii,  in  Cjpriano  „editionem  Manutij  Romanam  [a  Latino  Latinio 
curatam],  et  correctionem  Pamelij  Antuerpianam",  ,in  Ambrosio  partim  Basileensem 
iuxta  correctionem  Costerij  [a.  1555],  partim  nouissimam  Parisiensem  loannis  Gillotij 
Campani",  in  Hieronymi  epistulis  ^Romanam  editionem,  et  Mariani  Victorij  Reatini 
emendationes".  „Meo  quidem  iudicio",  inquit,  „Sanctorum  Patrum  sententiae  facilius 
intelliguntur,  quando  et  antecedentia  et  consequentia  simul  ponuntur  ob  oculos." 
Laudat  quoque  Calenium  typographum  ^diligentissimum  et  valde  Catholicum"  ^,  qui 
id  opus  ^plusquam  quadruplici  typorum  varietate  .  .  .  excudere  voluit.  .  .  .  Quod  ad 
sententias  ipsas  attinet,  dedimus  sane  operam,  vt  facta  collatione  diuersorum  ex- 
emplarium,  quae  nancisci  poteramus,  quam  emendatissime  prodirent.  Qua  in  re  non 
parum  nobis  profuit,  et  veluti  stimulos  addidit  singularis  diligentia  Bartholomaei 
Laurentis  correctoris  officinae  Quentelianae*  :  cui  etiam  copiosum  et  egregium  in- 
dicem  singulorum  Tomorum  acceptum  ferre  debes.  Neque  enim  facile  patiebatur, 
vt  quae  mendum  aliquod  redolebant,  licet  ex  ipsis  fontibus  descripta  essent,  typis 
committerentur,  priusquam  alijs  codicibus  inspectis,  quoad  eius  fieri  poterat,  casti- 
garentur.  .  .  .  Edimus  nunc  in  lucem  .  .  .  priorem  partem  Catechismi,  quae  est  de 
sapientia  Christiana,  duobus  toniis  compraehensam  :  daturi  .  .  .  propediem  et  alteram, 
quae  est  de  iustitia  Christiana,  vno  (vti  existimamus)  tomo  cum  Appendice  de  lapsu 
et  iustificatione  hominis,  compraehendendam,  qui  sit  ordine  tertius."  Fol.  *B  4'' — *C  4" 
^Catalogus  summorum  Pontificum ,  Conciliorum,  Imperatorum ,  et  Scriptorum  Ec- 
clesiasticorum,  per  centurias  distinctus" ;  f .  *  C  4** — *  E-^  ^Encomia  quorundam  Patrum, 
quorum  testimonia  crebrius  in  hoc  opere  citantur"  ;  f.  *E^— *E4*  ^lndex,  totius 
Catechismi  ordinem  et  summam  complectens  :  indicans  item  controuersias,  quae  in 
hoc  libro  .  .  .  deciduntur"  :  qui  index  totum  catechismum  cum  appendice,  tribus  tomis 
explicandum,  complectitur.  Post  p.  523,  in  22  foliis  non  signatis  Jndex  Verborum  ac 
Rerum,  Sententiarumve  .  .  ,  opella  Bartholomaei  Laurentis  (vulgo  Poin  dicti)"  alpha- 

'  Ferdinandum  L 

^  Vide,  quae  de  hac  praefatione  paulo  infra  (p.  6SS)  dicentur. 

3  De  hoc  V.  supra  p.  70.  *  De  hoc  plura  dicentur  infra  n.  7. 


Inter  m.  Septembrem  1569  et  Septembrem  1570.  687 

betice  „digestiis"  ;  seqiumtur  ^Errata".  In  ipso  libri  corpore  singulas  catechismi 
quaestiones  responsionesque  magnis  typis  exscriptas  sequuntur  typis  minoribus 
^Scripturae"  ;  deinde  tj^pis  etiam  paulo  minoribus  ^Patres";  in  marginibus  autem 
typis  minimis  posita  sunt  tum  testimonia  Scripturae  et  Patrum,  ut  a  Canisio  in 
ipso  catechismo  brevissime  indicantur,  tum  breves  summae  testimoniorum  ex  Patrum 
libris  a  Busaeo  exscriptorum,  tum  loci  Scripturae  et  similia,  quae  in  iisdem  Patrum 
testimoniis  occurrunt. 

2.  „AVTHO-  I  RITATVM  SA-  |  CRAE  SCRIPTV-  |  RAE  ET  SANCTORVM 
PA-  I  TRVM,  QVAE  IN  CATECHISMO  |  D.  Petri  Canisij  Theologi  Societatis  lESV 
citantur,  &  nunc  |  primixm  ex  ipsis  fontibus  fideliter  collectai,  ipsis  Ca-  |  techisrai 
verbis  subscript»  sunt,  1  PARS  SECVNDA  1  DE  SACRA-  |  MENTIS  ECCLESIAE. 
B.  AVGVSTINVS  LIBRO  XIX.  CONTRA  FAV-  i  stum  Manicbajum  cap.  13.  |  Prima 
Sacramenta  quffi  obseruabantur  &  celebrabantur  ex  |  lege,  prasnunciatiua  erant 
CHRISTI  venturi,  &  ideo  ab-  |  lata  sunt,  quia  impleta  :  &  alia  sunt  instituta  virtute 
ma-  I  iora,  vtilitate  meliora,  actu  faciliora,  nu-  |  mero  pauciora  '.  |  Colonke,  ap}ul 
Geruuinum  Calenium  &^  hcere-  \  des  loajinis  Quentel,  Anno  M.  D.LXIX.  \  Cum 
gratia  &^  priuilegio.'^  4°;  pp.  514  (addito  folio  titulari);  praeterea  in  postrema 
libri  parte  ff.  non  sign.  27;  horum  pagina  prima  habet  „Errata" ;  reliquae  (praeter 
ultimam,  quae  vacua  est)  „Indicem  Verborum  ac  Rerum,  Sententiarumve"  alpha- 
beticum,  a  „BarthoIomaeo  Laurentis  (vulgo  Poin  dicto)"  congestum.  Indicem  haec 
sequuntur  verba:  ^Pridie  Cal.  Septemb.  1569".  Quae  ostendunt,  31.  Augusti  hunc 
toraum  a  typographis  absolutum  esse,  et  in  mercatu  librorum  autumnali,  qui  mense 
Septembri  1569  Francofurti  ad  Moenum  habebatur,  duos  hosce  tomos  venales  fuisse. 

3.  ,AVTHO-  I  RITATVM  |  SACRAE  SCRIPTV-  |  RAE  ET  SANCTORVM 
PATRVM,  I  QVAE  IN  CATECHISMO  DOCTORIS  PE-  1  tri  Canisij  Theologi  So- 
cietatis  lESV  ci-  )  tantur,  &  nunc  primiim  ex  ipsis  fontibus  fideliter  col-  |  lectas, 
ipsis  Catechismi  verbis  subscripta}  sunt,  1  PARS  TERTIA.  |  DE  PRIORI  IV- 1  STITIAE 
CHRISTIANAE  PAR-  |  te,  qua?  iu  fugiendis  vitijs  sita  est  :  siue  |  DE  PECCATIS:  | 
ECCLESIASTICI  XXI.  |  Quasi  a  facie  colubri  fuge  peccata.  i  I.  PETRI  III.  ^  i  CHRI- 
STVS  semel  pro  peccatis  nostris  mortuus  est,  iustus  pro  iniustis,  vt  pec-  \  catis  mortui, 
iustitice  viuamus.  \  COLONIAE  i  Apud  Geruuinum  CaJenium,  &=  Jioiredes  loannis 
QuenteJ,  \  Anno  M.  D.  LXX.  \  Cum  gratia  &,  priuilegio  Summi  Pontif.  Pij  V.  &  Im- 
peratoris  i  Rom.  Maximiliani  II,  in  decennium."  4°;  pp.  405  (addito  folio  titulari); 
praeterea  in  fine  libri  12  ff.  non  sign. ;  in  pagina  altera  folii  titularis:  ^Petrus  Bu- 
saeus  ad  Lectorem.  Non  ignoras  optime  Lector,  has  authoritates  Catechisticas  a 
nobis  in  tres  partes  siue  tomos  initio  distributas  fuisse,  ita  vt  tertio  tomo  vniuersam 
tractationem  de  lustitia  .  .  .  compraehendi  posse  existimaremus.  Caeterum  quia  nunc 
depraehendimus,  priorem  partem  dictae  tractationis  ad  eam  magnitudinem  excreuisse, 
vt  reliquam  non  admittat,  nisi  in  volumine  admodum  incommodo  :  idcirco  coacti 
sunius  .  .  .  hoc  Catechisticum  opus  in  quatuor  tomos  diuidere"  etc.  Post  p.  405  in 
pp.  24  ^lndex  succinctus  rerum  ac  verborum",  alphabetice  ^opella  Bartholomaei 
Poin  diligenter  congestus" ;  in  pag.  ultima  ^Errata". 

In  „Librorum  novorum  a  nundinis  autumnalibus  proxime  elapsis  vsque  ad  has 
praesentes  nundinas  quadragesiniales  anni  a  Christi  natiuitate  M.  D.  LXX.  partim 
nunc  recens  editorum,  partim  vel  locupletatorum  .  . .  CataJogo'^  (Francofurti  ad  Moenum 
1570)  f.  A  4^*  legitur:  ^Catechismi  Canisij  cum  authoritatibus  pars  tertia  de  peccatis  . 
quarto  .  Coloniae  Geruinus  Calenius". 

4.  ,AVTHO-  i  RITATVM  SA-  |  CRAE  SCRIPTV-  i  RAE  ET  SANCTORVM  | 
PATRVM,  QVAE  IN  CA-  |  techismo  Doctoris  |  PETRI  CANISII  THEOLOGI  SOCIE- 1 
tatis   lESV  citantur,    &  nunc   primiim    ex   ipsis   fontibus  fide-  |  liter   collectse,   ipsis 


'  Aliqua  huius  loci  verba  hic  omissa  sunt,  salva  tamen  ipsa  re;  cf.  Corpus 
Scriptorum  Ecclesiasticorum  Latinorum  XXV,  Vindobonae  1891,  510;  Mignc,  P.  lat. 
XLII  355. 

-  Rectius:  1  Petr  3,  18;  2,  24. 


688        Mon.  1036  sive  litt.  (31).    Inter  m.  Septembrem  1569  et  Septembrem  1570. 

Catechismi  verbis  subscript;^  sunt ,  |  PARS  QVARTA  |  DE  ALTERA  PARTE 
IVSTITIAE  CHRI-  stianfB,  qua3  in  bonis  consectandis  est  posita,  siue  |  DE  BONIS 
OPERIBVS,  VIRTVTIBVS,  |  Donis,  Beatitudinibus,  Consilijs,  &  Nouissimis.  |  II.  PE- 
TRI  I.  I  Satagite  vt  per  hona  opera  cerfam  vestram  vocationem  \  c^  clectionem  faciatis.  \ 
lOANNIS  V.  I  Frocedent  qui  bona  fecerunt,  in  resnrrectionem  vita'  .  qui  verb  nia-  \  la 
egerunt,  in  resurrectionem  iudicij.  \  COLONIAE  ]  Apud  Geruuinum  Calenium  &^ 
hceredes  lohannis  Quentel,  \  Anno  M.  D.  LXX.  \  Cum  gratia  &  priuilegio  Summi 
Pontif.  Pij  V.  Item  |  Roman.  Imperatoris  Maximiliani  II.  |  in  Decennium."  4";  pp.  829; 
praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  4  (addito  titulari)  et  in  fine  44.  Folium  titulare 
sequitur  Pii  V.  Breve  idem,  quod  tomo  I.  praepositum  est  (v.  supra  p.  685); 
deinde  in  folio  4.  aliquot  SS.  Patrum  sententiae  „in  commendationem  virtutis"  ; 
p.  818—829  „Appendix  de  hominis  lapsu  et  iustificatione"  (cf.  Can.  V  804);  cuius 
^auctoritates"  a  Busaeo  ad  verbum  expressae  non  sunt  (tempore,  puto,  ipsum  de- 
ficiente;  v.  supra  p.  484);  post  p.  829  in  pp.  87  non  signatis  ^lndex  verborum  ac 
rerum"  alphabeticus,  ^opella  Bartholomaei  Laurentis  sedulo  congestus"  ;  deinde  ,,Er- 
rata" ;  pagina  ultima  vacua  est.  Dubitari  vix  potest,  quin  typographus  hunc  tomum 
ante  librorum  nundinas  „autumnales"   sive  ante  m.  Septembrem  1570  absolverit. 

5.  Petrum  Busaeum  has  ^Authoritates"  collegisse,  disposuisse,  edidisse  omnino 
certum  est.  Petrus  Busaeus  sive  Buys  (1540 — 1587)  noviomagus,  Canisio  pro- 
pinquitate  coniunctus  {Can.  1  544^),  cum  aliquamdiu  in  universitatibus  lovaniensi  et 
coloniensi  litteris  studuisset  (H.  J.  Allard  S.  J.,  Canisiana  V,  in  „Studien"  57.  D., 
Utrecht  1901,  28.  Hansen  I.  c.  341),  a.  1561  Coloniae  in  Societatem  adniissus,  a.  1563 
sacerdotio  initiatus  est  {Hansen  I.  c.  463  779).  Coloniae  a.  1566 — 1567  decanus 
facultatis  artium,  a.  1568  theologiae  professor  in  collegio  Societatis  fuit;  in  eodem 
collegio  aliquamdiu  magistrum  noviciorum  egit  (Hansen  I.  c.  557  781  783  788). 
Anno  autem  1571  in  universitate  vindobonensi  Novum  Testamentum  explicare  coepit 
{Ant.  Wajipler,  Geschichte  der  theologischen  Facultat  der  k.  k.  Universitat  zu  Wien, 
Wien  1884,  378.  Hansen  1.  c.  771') ;  in  collegio  autem  vindobonensi  hebraicas  litteras 
tradidit;  deinde  a.  1584  a  Claudio  Aquaviva  praeposito  generali  cum  5  aliis  variarura 
nationum  sodalibus  Romae  „Rationem  studiorum"  Societatis  adumbrare  iussus  est; 
tandem  Vindobonae  regentem  convictus  iuvenum  nobilium  egit  {Sochcriis  I.  c.  358), 
„vir",  ut  ait  Franciscus  Sacchinus,  ^pietate,  doctrina,  prudentia,  exemplo  mirus, 
vnicum  perfugium  domesticis ,  et  externis ,  quidquid  durum  quidquid  perplexum 
incideret"  (Historiae  Societatis  lesu  Pars  quinta  sive  Claudius  I,  Romae  1661, 
1.  7,  n.  49). 

6.  Canisius  18.  lunii  1569  Sociis  coloniensibus  scriptum  misit,  quo  et  ^titulum 
libri  ostendebat",  et  „praefationem"  ab  ipsis  petitam,  a  se  promissam  suppeditabat, 
permittens,  ut  tum  titulum  tum  praefationem  „supprimerent  vel  mutarent".  Quod 
scriptum  perisse  videtur.  In  litteris  autem  8.  lanuarii  1570  ad  Busaeum  datis  librum 
non  „Authoritates",  sed  „Opus  Catechisticum"  vocat  (supra  p.  386);  quo  nomine 
deinde  liber  et  (ut  iam  dixi)  in  praefatione  tomi  IIL  editionis  principis,  et  in  titulo 
editionis  recognitae  annoque  1577  primum  vulgatae  notatus  est.  Deinde,  quod- 
nam  praefationis  Coloniensibus  missae  argumentum  fuerit,  Canisius  ipse  prodit,  cum 
15.  Maii  1569  Borgiae  scribit,  in  ea  „Iectorem"  a  se  monendum  fore  „de  antidoto 
ex  Patrum  sententijs  adductis  accipiendo  contra  sectariorum  calumnias ,  qui  hoc 
ipsum  Catechismi  opus  saepe  ac  multum  oppugnant"  ;  quodsi  praefationem  Coloniae 
15.  Augusti  1569  a  Busaeo  primo  tomo  praepositam  inspexeris,  facile  credes,  eum 
raagnam  eius  partem  a  Canisio  mutuatum  esse;  ut  quae  dicuntur  de  Patribus  per 
protestantes  neglectis  vel  etiam  reprehensis  et  de  catechismo  per  eos  oppugnato 
(cf.  Can.  I  216—219;  III  639-640;  V  28  159—160  563  786  794).  Aliis  qiioque 
rationibus  Busaeum  a  Canisio  in  eo  opere  componendo  adiutum  esse  ex  illius  litteris 
facile  colligitur  (v.  supra  p.  385).     Cf.  etiam  Braunsberger,  Kat.  136—148. 

7.  Testatur  Busaeus,  de  toto  hoc  opere  praeclare  meritum  esse  (corrigendo, 
copiosissimos  indices  congerendo  etc.)  Bartholomaeum  Laurens,  qui  vulgo  Poin  dice- 
batur.     Qui    similia    officia    iam    a.  1546    P.  Henrico  Gravio  (Vermolano)  0.  Pr.  in 


Mon.  1037  sive  litt.  (32).     1569—1570.  689 

operibus  S.  loannis  Damasceni  Coloniae  apud  Quenteliuni  edendis  praestiterat 
{H.  J.  AUard  S.  J.,  Canisiana,  in  ^Studien"  L,  Utrecht  1898,  250-251).  Eius  laudes 
celebrantur  a  Petro  Cratepoil  ipsius  aequali  (f  1605),  qui  Coloniae  in  monasterio 
Minorum  Conventualium  vivebat:  „Bartholomaeus  Laurens  Nouiomagensis,  Coloniae 
typographiae  in  officina  Quenteliana,  quam  multis  annis  tum  rexit,  tum  illustrauit, 
praesens  Corrector  eruditissimus  ac  fidelissimus.  Hic  eruditionis  suae  solidae  in 
vertendis  et  bouorum  autorum  commendandis  scriptis  multa  posteris  dedit  argu- 
menta,  admodum  senex  anno  domini  1577.  obijt  ac  in  summo  templo  sepultus" 
(Electorum  Ecclesiasticorum  Catalogus.  Opera  F.  Petri  Merssaei  Cratepolij,  Coloniae 
1580,  156). 

8.  Busaei    exemplo    motus    P.  Franciscus  Antonio  S.  J.  (de   quo   supra  p.  4") 
P.  Edmundi  Augerii  S.  J.  catechismum  (v.  supra  p.  596)   ^auctoritatibus"  Scripturae, 
Patrum  etc.  illustrare    m.  Augusto   a.   1571   Vindobonae    coepit  [Braunsherger  I.  c. 
148).     Qui  liber  a.  1592  Matriti  in  lucem  prodiit ;  eius  titulura  posuit  Sommervogel 
Bibl.  I  442. 

9.  Editionis  huius  coloniensis,  a  Busaeo  curatae,  exemplum  vidi  Pragae  in 
bibliotheca  universitatis  (XXI.  H.  64.).  Eadem  exstat  Valkenburgi  in  bibliotheca 
collegii  S.  J.  ignatiani  et  Monachii  in  bibliotheca  universitatis.  Eam  posuit  (haud 
prorsus  accurate)  Sommervogel ,  Bibl.  II  439 — 440 ;  cf.  etiam  Braunshevger ,  Kat. 
136-143. 

1037  sive  litt.  (33).      1560-1570. 

Ex  autographo  Schorichii,  quod  est  in  G.  Ep.  X  f.  23P,  et  ex  autographo 
Lanoii,  quod  exstat  Oeniponte  in  archivo  praefecturae  caesareae  (Statthalterei-Archiv), 
Ferdinandeum,  Relig.  Secten  in  Tirol  etc.  N.  237. 

Canisius  Dilingae  edit  Epistidas  et  EvangeUa  dierum  sacrorum  cum  parvo  cafe- 
chismo  suo,  eaque  imaginihus  illustrata. 

P.  Georgius  Schorichkis  S.  J.  11.  Augusti  1569  Monachio,  ubi 
superioribus  hebdomadis  mandatu  Alberti  V.  Bavariae  ducis  una  cum 
compluribus  eius  consiliariis  ecclesiasticis  laicisque  in  multos  suspectae 
fidei  homines  inquisiverat  (v.  supra  p.  311),  ad  P.  loannem  Polancum 
Societatis  secretarium  scripsit:  „A  quatuordecim  diebus  accepi  ab 
haereticis  vltra  125  volumina  librorum  haereticorum,  et  Dux  sup- 
peditat  bonos  libros  pro  malis,  qua  arte  multi  Catholici  alliciuntur  vt 
sua  venena  quae  domi  hactenus"  latitarunt  manifestent''.  Miratur  Dux 
Mirantur  omnes  Domini.  Commissa  est  mihi  cura  vt  curarem  2000. 
millia' Volumina  euangeliorum  pro  puerolis'^.  Quia  hic  nihil  habemus 
praeter  Erasmi  Versionem  ^  aut  Lutheri  translationem.  Sed  id  P.  Pro- 
uincialis "  et  .P.  Canisius  suo  tempore  praestabunt."  Canisium  id  prae- 
stitisse  intellegitur  ex  relatione  quadam  composita  a  P.  Nicolao  Lanoio 
S.  J.,  qui  a.  1569  a  Ferdinando  II.  archiduce  iussus  erat  una  cum 
duobus  ipsius  consiliariis  cognoscere,  quosnam  libros  Tirolenses  archi- 
ducis  imperio  subditi  haberent  (Hirn  1.  c.  I  183).  Is  enim  ad  Christo- 
phorUm  Klockhler  regiminis  oenipontani  cancellarium  hoc,  praeter  alia, 
rettulit:   „Excusa  sunt  nunc  recens  Dilingae  cum  sat  elegantibus  figuris 

a)  banctenus   Schor.  b)  manifestant   Schor.  c)   Sic ;    neque   tamen   duhitari  potest,   quiii 

Schor.  scribere  oleliuerit  aut  -  millia,  aut  2000.,  omitte>tdo  v.  millia.  d)  Sic:  sed  potius  scribendum 

fuit:  puerulis. 


'  De  Novo  Testamento  per  Erasmum  Roterodamum  latine  verso  v.  supra  p.  273. 
2  Paulus  Hoffaeus. 
B  raunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI.  44 


690  ^^o°-  1038  sive  litt.  (33).    Initio  a.  1570. 

euangelia  dominicarum  et  festorum  aliorum  totius  annj  vna  cum  suis 
epistolis  opera  D.  Canisij." 

Neque  dubitari  potest,  quin  a  Lanoio  significati  sint  libelli,  qui 
sic  iuscribuntur :  „EPISTO-  |  LAE  ET  EVAN-  ]  GELIA  QV^E  DO-  \ 
minicis  &  Festis  diehus,  de  \  more  Catholico  in  Tem-  \  pUs  recitantur.  \ 
Accedit  paruus  Cate-  |  chismus  D.  PETRI  |  CANISIL  |  DILING^  | 
Apud  Sebaldum  Mayer.  [  M.D.LXX." 

Prima  tria  vei-ba  et  ,D.  Petri  Canisii"  et  annus  rubra  sunt;  16°;  epistulae  et 
evangelia  sunt  in  ff.  220  (addito  titulari) ;  exscripta  autem  sunt  (perinde  atque  in 
^Lectionihus  et  Precationibus  Ecclesiasticis",  Ingolstadii  a.  1557  denuo  editis;  cf.  Can. 
II  889)  ex  antiquo  Missali  Augustano  (cf.  Can.  III  649:  IV  818),  non  ex  Missali 
Romano,  ipso  hoc  anno  1570  a  S.  Pio  V.  edito.  Sequitur  catechismus;  sed  libri 
exemplum,  quod  nactus  suni,  mancum  est  nec  plus  quam  250  ff.  habet;  desunt  vero 
circiter  12  ff.  Liber  neque  praefationem,  neque  approbationem,  neque  indicem  sive 
registrum  habet.  Plurimae  in  libro  positae  sunt  iraagines  ligno  incisae  et  diinidias 
fere  paginas  occupantes.  Libri  exemplum  vidi  Monachii  in  bibliotheca  regia, 
Liturg.  322™.     An  germanica  quoque  libri  edilio  facta  est? 

Certe  plurima  huius  libelli  exempla  et  in  Bavaria  iussu  Alberti  V.  et  in  Tiroli 
iussu  Ferdinandi  II.  disseminata  sunt;  cf.  supra  p.  503. 

1038  sive  litt.  (33).      Initio  a.  1570. 

Adamits  Walasser,  libellum,  in  quem  5  contiones  Canisii  erant  relatac,  nactus, 
easdem  sua  sponte  amicorumque  suasu  Dilingac  tjjpis  cxscribendas  curat.  Idem 
affirmat:  Canisium  a  se  rogatum  esse,  ut  integram  Postillam  componeret ;  contiones 
illas  Augustae  in  templo  cathedrali  magno  cum  fructu  habitas  esse ;  Canisium,  apud 
cathoUcos  clarissimum,  ah  adversariis  multis  contumeliis  affici;  similia  reliquis  Socie- 
tatis  sodalibus  accidere. 

„(5^ri[tenIidK  Dnb  tDoI=  |  gegrunbte  ^rebig  Don  ben  bier  ©on=  |  tagen 
im  ^lbuent,  oud^  bonn  bem  ^eiligen  |  (J^ri[tQg,  S)em  gemoinen  5}knn  julefen 
t)nnb  1  5U  ^oren  baft  nu|Iid^:  juuor  nie  im  |  Srucf  auBgangen.  j  ^n  Srag= 
ftud  »nb  antmort  geftetlt,  S)uri  |  ben  gf^rmiirbigen  Dnb  ^ocfegelerten  ."perrn 
S).  I  ^etrum  (Janilium,  SOCIETATIS  ;  lESV  2:t)eologum.  \  mt  'M\\\.  i?ap. 
^Q^.  ?^re^^eit  1  ©etrudt  ju  ^ilingen,  burc^  \  ©ebalbum  llht)er.  |  1570." 
Versus    1,    2,    7,   8,  9,  10,  12,  13    et  verba  ,Aduent"   et   ^Christag" 

rubra  sunt. 

4";  ff'.  numeris  signata  61;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  2  (addito  titulari) 
et  in  fine  1;  in  folio  illo,  quod  titulare  sequitur,  posita  est  praefatio  ab  „Adam 
Walasser"  data  ,Zu  Dilingen  im  Aduent,  Anno  lbQ'd'"  ;  f.  P— 60''  contiones;  in  f.  61 
et  in  pagina  priore  ultimi  folii  (non  sign.)  ^Siben  andechtige  Gebett  der  lieben  Ertz- 
uatter"  etc.  (Antiphonae  maiores  17. — 23.  Decembris  in  Officio  divino  usitatae)  et 
aliae  quaedam  precationes  ad  Adventum  pertinentes.  Singulis  contionibus  (quae 
numero  sunt  quinque)  praepositum  est  evangelium  sacrae  diei  antiquo  illo  ritu 
augustano  '  assignatum  cura  imagine  ligno  incisa  et  uiediam  fere  paginam  occupante, 
qua  evangelium  illustratur. 

*  In  prima  contione  Canisius,  de  sacris  caerimoniis  toto  Adventus  tempore 
usitatis  loquens,  hoc  quoque  coramemorat,  „dafi  man  die  schwartze  trawrige  kleider 
sicht  vnd  tregt  bey  den  Gottlichen  ampteru,  nemlich  zur  anzaigung  vnd  erinnerung 
des  vorigen  betriibten  ellenden  wesens,  darinneu  die  siindige  Welt  stOnd,  vnnd  kein 
rechten  trost  vnd  frewd  haben  konte  vor  der  zukunfft  vnd  erscheinung  Cbristi,  die- 
weil  nichts  anders  zu  derselbigen  zeit  so  hefftig  regiret,  als  die  Siind,  der  Tod, 
Gottesfluch,  vnnd  die  verdamnufi"   (1.  c.  f.  12''). 


Mon.  1039  sive  litt.  (34).    1570.  691 

In  praefatione  Adamus  Walasser  laicus  ille  dilinganus  in  scribendis  edendisque 
libris  diligentissimus  (de  quo  Cun.  III  791 — 792  et  Karl  von  Rcinhardstottnerf 
Forschungen  zur  Kultur-  und  Litteraturgeschichte  Bayerns  11,  MiiDchen  u.  Leipzig 
1894,  83 — 84)  lectores  nionet:  ^Es  ist  zu  nieinen  handen  kommen  ein  geschribens 
Buchlin,  inn  welchem  etliche  Predigen  des  Ehrwiirdigen  vnnd  Hochgelerten  Herrn 
D.  Petri  Canisij  begriffen  :  dieselbigen  haben  andere  sampt  mir  gelesen,  vnd  vast 
gelobt,  auch  Avurdig  geschetzt,  dafi  sie  in  Truck  aufigiengen.  Der  Author  zwar, 
welcher  sunst  mit  vilen  geschefften  beladen,  hat  sich  diser  edition  nit  vil  an- 
genommen,  vileicht  darumb,  dafi  er  vermaint,  es  seyen  nun  Postillen  vnnd  ge- 
schribne  Predigen  gar  gnug  vorhanden,  vnd  dafi  je  lenger  je  mehr  der  newen  Bucher 
allenthalben  vil  getruckt  werden.  Jch  waifi  aber  nit,  ob  solche  newe  Scribenten 
alle  zur  aufferbawung  der  Kirchen  dienen.  .  .  .  Wolan,  ich  lais  mich  beduncken, 
dise  wenig  Predig  seyen  dennassen  geschriben  vnd  gestelt,  dafi  sie  jrem  Authori 
gar  wol  anstehn,  vnd  dem  Leser  vast  giiten  vnd  griindtlichen  Bericht  von  Christ- 
licher  Lehr  vnd  warheit  geben  mogen.  Derhalben  ich  mich  dann  gern  hab  vnder- 
standen,  Got  zu  lob,  vnd  vilen  frommen  Christen  zutrost  vnd  hail,  dises  klein  Predig 
buchlin  in  Truck  zugeben  vnd  aulszubraiten.  Wolt  Gott  wir  hetten  auch  den  andern 
Thail  solcher  Predigen,  dafi  also  ein  gantze  Postil  D.  Canisij  gelesen  mocht  werden, 
wie  ich  dann  denselben  Author  gebetten.  Verhoff,  es  soll  noch  geschehen,  dais  was 
er  nun  wol  vnnd  loblich  angefangen,  er  einmal  auff  viler  guthertziger  Christen 
begeren  auismache.  .  .  .  Warlich  solche  vnnd  dergleichen  Predig  mehr  seind  nit 
ohn  sonderlichs  lob  vnnd  grosse  frucht  der  Ziiliorer  vor  wenig  Jaren  zu  Augspurg 
ini  Thumbstifft  geprediget  Avorden.  Jch  will  aber  den  wolbekannten  Author  nit 
wider  seinen  willen  loben,  welcher  sunst  bey  den  Catholischen  weit  berhiimpt,  auch 
desto  mehr  lobs  wiirdig  ist,  je  mehr  jhn  die  widersacher  vnd  verfolger  der  wahren 
vnd  Catholischeu  Kirchen  hassen  vnd  schelten.  Solche  widersacher  aber  (nach  jrem 
uneuangelischen  brauch)  pflegen  niemand  mehrer  zuhassen,  dann  die  besten  vnnd 
fiirnemesten  Prediger  vnd  verfechter  der  Catholischen  warheit.  Vnd  demnach  mit 
grossem  zorn  vnd  grimmen,  toben  vnd  wiiten,  ja  auch  mit  schmelicher  lesterung, 
falscher  erdichtung,  vnd  schendtlichem  gemal  kempffen  vnd  streitten  sie  offenlich 
wider  die  Ehrwiirdigen  Vatter,  Prediger  vnd  Doctores  der  loblichen  Societet  Jesu." 

Quinque  hae  orationes  sacrae,  magnam  partem  ex  locis  sacrae  Scripturae  con- 
flatae,  sermonis  perspicuitate,  dicendi  vi  et  calore  admodum  aptae  erant  ad  errores 
illorum  temporum  refellendos  et  ad  cultus  divini  virtutumque  studium  in  auditorum 
animis  excitandum. 

Canisius  15.  lanuarii  1570  aliquot  huius  libelli  exempla  Coloniam  ad  P.  Kes- 
selium  collegii  rectorem  misit  de  eodemque  notavit:  „Aedite  sunt  nuper  Conciones 
quedam  ante  multos  annos  a  me  conscriptae  et  in  hanc  nouam  formam  vt  uidetis 
euulgatae"   (v.  supra  p.  388). 

Sommervogel  praeter  editionem  a.  1570  factam  alteram  ponit,  quae  1569  Di- 
lingae  facta  sit  (Bibl.  II  672).  Quam  equidem  nusquam  vidi;  et  cum  neque  in  titulo 
editionis  a.  1570  factae,  neque  in  eiusdem  praefatione  exeunte  a.  1569  scripta  prior 
quaedam  editio  memoretur,  editionem  anni  1570  ^principem"  equidem  dixerim;  fieri 
tamen  poterat,  ut  aliquot  eius  exemplis,  excudendi  labore  iam  m.  Decembri  a.  1569 
absoluto,  annus  1569  typis  ascriberetur. 

Exstat  adhuc  Valkenburgi  (Valkenburg,  in  provincia  limburgica  regni  neerlandici) 
in  bibiiotheca  collegii  ignatiani  S.  J.  libelli  huius  exemplum  (cum  aliis  aliquot  libellis 
in  uno  codice  conglutinatum),  quo  ipse  Canisius  olim  usus  est;  in  cuius  pagina  ultima 
complura  sua  manu  notavit,  quae  ad  contiones  habendas  ipsi  ntilia  esse  possent. 
Alia  libri  exempla  exstant  Argentorati  in  bibliotheca  seminarii  maioris  (A  H  f.  25), 
Monachii  in  bibliothecis  regia  et  academica,  Vratislaviae  in  bibliotheca  universitatis. 

1039  sive  litt.  (34).      1570. 

Flacius  llli/ricus  in  libro  „Etliche  Hochivichtige  Vrsachen"  etc.  Canisii  cate- 
chismum,  quo  ipsam  catholicam  doctrinam  proponi  constet,  acriter  impetit,  eo  maxime, 

44* 


692  Mon.  1039  sive  litt.  (34).    1570. 

quod  Canisius  hominum  iustificationem  non  ex  merito  Christi  repetat,  sed  ita  de  ea 
doceat  tit  ludaei,  Turcae,  Tartari;  lesuitas  esse  blasphemo^,  servos  Antichristi,  lupos 
rapaces,  noctuas,  vespertiliones  etc. 

Anno  1570  Mattliias  Flacius  Illyricus  theologus  lutheranus,  qui  propter  ardens 
certandi  studium  multis  locis  expulsus,  a.  1567  Argentoratum  venerat  (Preger  1.  c. 
II  296),  librum  edidit:  ^Etliche  Hochwichtige  Vrsachen  vnd  Griinde,  warumb  das 
sich  alle  Christen  von  dem  Antichrist,  vnd  allem  seiuen  Grewel  der  Verwlistung, 
auffs  erst  absondern  sollen,  Sampt  etlichen  andern  niitzlichen  vnd  heilsamen  Schrifften 
vnd  Vnterrichten.  Durch  Mafthiam  Flacium  Illyricum.  Anno  M.  D.  LXX."  (sine 
loco).  Magna  huius  libri  pars  ad  catechismum  Canisii  impugnandum  spectat.  En 
aliqua:  De  Societatis  hominibus  dicitur: 

,In  jrem  Catechismo,  da  sie  in  einem  eigenen  Capitel,  von  dem  hochnotigsten 
Artickel  nach  der  lenge  handeln,  Nemlich,  wie  doch  der  Siinder  seiner  Siinde  los 
werden,  oder  vergebung  der  Siinden  erlangen  mijge,  da  erzelen  sie  gar  viel  vnd 
mancherley  wege  vnd  stege,  dardurch  man  dar  zu  komen  m()ge.  Aber  dessen  ge- 
dencken  sie  gar  nicht,  das  Christus  all  vnsere  Siinde  auff  sich  genomen,  oder  vns 
mit  seinem  Blut  abwasche,  oder  das  wir  von  seinet  wegen  vergebung  der  Siinden 
bekomen,  welches  doch  schier  allein  die  gantze  heilige  Schrifft  leret  vnd  treibet. 
Was  ist  aber  das  anders,  denn  Christum  sampt  allen  seinen  Wolthaten  vnd  Ver- 
diensten  gantz  vnd  gar  begraben,  vnd  iu  ein  entlichen  vergefi  bey  den  Christen 
briugen.  Dergleichen  in  dem  Capitel,  da  sie  leren,  was  die  Christliche  Gerechtig- 
keit  sey,  sagen  sie,  es  sey  vom  Bosen  lassen  vnd  gutes  thun,  vnd  zeigen  nicht  mit 
einer  einigen  Sylben  an,  das  der  gehorsam  Christi,  oder  Christus,  oder  sein  leiden 
vnd  sterben,  oder  der  Glaube,  oder  jrgend  etwas  solches  vnsere  Gerechtigkeit  allein 
in  Christum  zu  setzen  vnd  zu  beschreiben  pfleget.  Solche  Gerechtigkeit  aber,  die 
da  stehet  in  ablassung  vom  biisen,  vnd  wirckung  des  guten,  leren  auch  die  Philo- 
sophi,  Juden,  Tiircken  vnd  Heiden,  vnd  ist  eben  die  Gerechtigkeit  vnserer  Tugend 
vnd  guten  Wercke,  darwider  Christus  vnd  seine  Aposteln  stetz  disputieren  vnd 
predigen.  Sonderlich  aber  Paulus.  .  .  .  Darunib  so  leren  die  Jesuiter  in  jrem  fiir- 
nembsten  Buch  des  Catechismi,  nicht  besser  von  vergebuug  der  Siinde,  vnd  ver- 
siinung  mit  Gott,  auch  von  der  Christlichen  Gerechtigkeit,  denn  eben  die  Jiiden, 
Tiircken,  Tattern,  welches  je  offenbar  vnd  vnwidersprechlich  ist,  vnd  ist  jnen  auch 
von  vns  mehrmal  fiirgeworffen  worden,  sie  konnens  auch  nicht  leugnen  noch  sich 
verantworten.  Sie  machen  auch  leider  darmit  einen  guten  Eingang  dem  Tiircken, 
dem  Mahomet  vnd  seinem  Alcoran  selbs  in  die  Christenheit.  .  .  .  Furs  erst  so  be- 
zeuget  das  die  greiffliche  erfarung  in  dem  Jesuitischen  Catechismo,  von  welchem 
doch  gar  viel  vnd  grosse  buUen  zeugen,  das  darinne  die  rechte  Bepstische  Lehr 
verfasset  sey,  in  welchem  da  man  von  den  fiirnemsten  heuptartickeln  handelt  als 
wie  ein  Mensch  seiner  siinde  los  wird,  Jtem,  was  doch  die  Christliche  Gerechtigkeit 
sey,  dadurch  ein  Mensch  gerecht  vnd  Selig  werde,  Alda,  sag  ich,  wird  keines  von 
den  zweien  hochnotigen  stiicken,  vnd  Wolthaten  Gottes,  dem  Blut  oder  verdienst 
Christi  zugerechnet,  sondern  beydes  nur  vnsern  guten  Wercken.  Denn  dieselbigen 
Gottlosen  verfiirer  in  gedachtem  jrem  furnemsten  Alcoran,  erzelen  viel  wege  vnd 
weise,  wie  man  der  siinden  los  wird,  Aber  das  wir  durch  das  Blut  Christi  von 
Siinden  abgewaschen  werden,  wissen  sie  die  armen  Philosophischen  blinden  leiter 
gar  nicht.  .  .  .  Weil  wir  aber  oben  haben  etliche  mal  der  Gotteslesterischen  Jesuiter, 
welche  die  rechte  geschworne,  leibeigene  Knechte  des  Autichrists  sein,  gedacht,  So 
woUen  wir  alhie  etwas  gar  kiirtzlich  von  zweyen  fiirnemsten  Puncten  der  Christ- 
lichen  Lere,  aus  jrem  Gottlosen  Catechismo  anzeigen,  auff  das  jederman  sehe,  wie 
gar  ein  Gotteslesterische  Lere  solche  boshafftige  Verfiirer  in  die  Christenheit  ein- 
zufiiren,  sich  auffs  ernstlichst  vnterstehen,  vnd  auff  das  sich  jederman  desto  besser 
fiir  solchen  reissenden  Wolffen  hiiten  miige.  .  .  .  Ists  nicht  billich,  das  man  .  .  .  die 
Edele  jugent  mit  solchen  jren  Tatterischen  vnd  Zigeunerischen  Catechismis  verfiire? 
Aber  von  solchen  Gottlosen  Jebusitischen  vnd  Heidnischen  Verfiirern  auff  einander 
mal,  wil  Gott,  mehr.     Wenn  doch  die  tropffen  so   ehrlich  weren,  das    sie  etwas  ge- 


Mon.  1039  sive  litt.  (34).    1570.  693 

wisses,  statliches  vnd  volkumliches  von  jrer  Lere  vnter  jrem  Namen  liessen  aus- 
gehen?  Aber  die  Jebusitische  Fledermeuse  vnd  Ewlen  schewen  das  Liecht" 
(f.  C  5^— C  6=^  e  7  ^  3--^-^  3''  ^  6»^-^  7"). 

Hic  igitur  Flacius  Canisii  catechismum,  in  quo,  ut  ipse  ait,  ipsam  doctrinam 
catholicam  proponi  niultis  magnisque  bulhs  testatum  est,  mordaciter  impugnare 
pergit  et  calumnias,  quas  a.  1564  et  1565  latino  sermone  protulerat  (cf.  Brauns- 
herger,  Kat.  64 — 70),  germanico  recoquit,  a  Canisio  neque  remissionem  peccatorum 
neque  iustitiam  christianam  ex  Christi  merito  vel  sanguine  repeti  affirmans,  cum 
Canisius  iam  inde  a  prima  catechismi  editione  a.  1555  facta  docuerit,  remissionem 
peccatorum  „virtute  dominicae  passionis  conferri",  Christum  esse  auctorem  atque 
consummatorem  sapientiae  iustitiaeque  nostrae ;  absque  Christo  neque  sapientem 
quemquam  esse  posse  neque  pium  etc.  (v.  Can.  IV  1026 — 1028;  V  795 — 797);  eadem 
deinde  Canisius  etiani  planius  et  copiosius  proposuit  in  ^Summae"  recognitione  pri- 
mum  Coloniae  a.  1566,  deinde  Antverpiae  1566,  1567,  1568,  Parisiis  a.  1567,  Venetiis 
1569  edita;  quam  recognitionem  Flacius  ne  anno  quidem  1570  noverat!  Vel  potius 
ille  fingebat  se  eam  non  novisse!  In  eodem  libro  Flacius,  ut  sacri  caelibatus  odium 
faciat,  fabulam  illam  udalricianam ,  quam  vocant ,  de  multis  milibus  capitum  in- 
fantium  in  lacu  quodam  inventis  (Ph.  Jaffi,  Bibliotheca  rerum  germaniearum  V, 
Berolini  1869,  114^;  The  Month  CXI.  London  1908,  311-313),  a.  1553  a  se  pro- 
latam,  semel  atque  iterum  repetiit  (f.  21  ^*' — 2t  4"^  ^  P),  quamquam  iam  a.  1558  a 
loanne  Fabri  0.  Pr.  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionatore  refutatus  erat 
{X.  Paulus  in  ^Katholik",  72.  Jahrg.  I  113 — 114).  Quam  acer  autem  agrestisque 
Flacius  in  Canisio  impugnando  sit,  non  est,  quod  moneam. 

Francofurtenses  quoque  amicos  Flaciiis  hisce  annis  incitabat,  ut  contra  Socie- 
tatem  dicereut  et  scriberent.  Ita  Hartmanno  Beyer  contionatori  lutherano  scripsit 
3.  lanuarii  1569:  „Quid  facitis  contra  Jesuitas  et  Schwenckfeldistas?"  Et  25.  lanuarii 
[1569?]:  ^Charissime  frater,  expecto  a  te  responsum  de  proximis  literis  .  .  .  quid 
item  contra  Jesuitas  paretis."  Et  10.  lulii  [1569?]:  „Quid  autem  vos  contra  Je- 
suitas  scribitis  aut  concionamini?"  Et  alia  epistula,  cui  nullum  tempus  est  ascrip- 
tum :  „D.  M.  Reiterum  hortator,  ut  strenue  in  suo  opere  contra  Jesuitas  pergat" 
(ex  apographis  recentibus  ;  autographa  exstant  Francofurti  ad  Moenum  in  bibliotheca 
urbana,  ,Epp.  ad  Beyerum")  ^. 

Caeterum  eodem  illo  libro  Flacius  non  solum  in  SS.  Franciscum  Assisinatem 
et  Dominicum  maledicta  coniecit,  sed  Lutheranorum  quoque  ministros  augustanos 
tam  acriter  reprehendit,  ut  ipsi  commuues  adversus  eum  litteras  darent  {Gassarus 
1.  c.  I  1928 — 1929).  Longe  aliter  *Canisius;  qui  Oeniponte  21.  Decembris  1571  pro 
contione  de  errantibus  reducendis  agens :  „Non  prosunt  hic",  inquit,  „verba  dura  et 
increpationes  acerbae,  sicut  nec  prosunt  rixosis  mulieribus  et  iratis  canibus,  cum 
fiant  etiam  implacabiliores,  S  e  r  u  u  m  igitur  Dej  non  oportet  litigare-.  ... 
Christus  docet  exemplo  pastores  et  ministros,  vt  in  spiritu  mansuetudinis* 
instruant  et  admittant  inimicos  veritatis"  (ex  commentario  a  Canisio  dictato  et  re- 
cognito;  Can.  51  f.  ^l^). 


'  Guilielmus  Bidembach  Lutheranorum  stugartiensium  minister,  cum  a.  1568 
adversus  P,  Hieronymi  Torrensis  S.  J.  ^Confessionem  Augustinianam"  Tubingae 
,Consensura  lesuitarum  et  Christianorum  in  doctrina  religionis"  edidisset,  eidem 
Beyero  Stugartia  2.  Septembris  1569  *scripsit,  verbo  „canum"  Canisium,  nisi  fallor, 
significans:  ^Bavaria  etiam  pergit  Deo  et  hominibus  maledicere.  Itaque  valde 
metuendum  est,  ne  Deus  porcis  grunnientibus  et  proterve  subsultantibus  Turcas 
aliquando  Lanios  immittat,  aut  totam  haram  subverti  sinat.  Expecto,  quando  etiam 
in  me  irruant  Suitae  :  frendere  enim  et  spumare  quosdam  audio  sive  apros  sive 
canes  :  nec  tamen  venabulum,  quod  illis  intento,  excutient,  donec  spiritum  et  robur 
suppeditabit  mihi  Dominus"  (ex  apogr.  recenti;  autogr.  exstat  ibidem.  Epp.  Cxuil. 
et  Balth.  Bidd.). 

'  2  Tira  2,  24.  ^  1  Cor  4,  21. 


694  Mon.  1040-1041  sive  litt.  (35)— (36).    1570. 

1040  sive  litt.  (35).      1570. 

Canisii  „Snm»ia"  latine  Salmanticae  cum  Philippi  II.  regis  licentia  in  lucem 
emittitur  et  2»'etio  ab  ipso  consilio  regio  constituto  venditur. 

^SVJMMA  I  DOCTRINAE  j  CHRISTIANAE  PER  QVAESTIONES  LVCV- 1  LEN- 
TER  CONSCRI-  |  PTA,  |  Nunc  demum  recognita  &  locupletata,  auctore  |  D.  Petro 
Canisio,  Societatis  lESV  Theologo,  vt  |  ex  eius  noua  Prsefatione  constabit.  ]  Accessit 
huic  recognitioni  auctoritas,  decretum  dr^  priuile-  \  gium  Ferdinandi  Imp.  &^  Philij^pi 
Begis  Hisp.  \  CVM  LICENTIA.  |  Salmantic»  Excudebat  Mathias  Gastius.  |  M.D.LXX.  | 
Impensis  Gasjiaris  ix,  Portonarijs.  \  Esta  tassado  en  real  y  medio."  LTltima  tria  verba 
manu  scripta  sunt.  In  parte  infima  paginae  postremae:  ^SALMANTICAE  \  Tgpis 
Mathiae  Gastij.  \  Anno  1570." 

8°  min. ;  ff.  numeris  signata  135;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  12  (addito 
titulari)  et  in  fine  9. 

Folium  titulare  sequitur  (2  pp.)  ^^Licencia"  Matrito  21.  Novembris  1569  a 
Philippo  II.  Gaspari  de  Portonariis  ^mercader  de  libros  vezino  de  Salamanca"  con- 
cessa,  „para  que  por  esta  vez  podays  hazer  imprimir  en  estos  nuestros  reynos  el 
dicho  libro",  i.  e.  el  ^Catechismo  de  Canisio"  ;  ^mandamos  que  la  dicha  impresion  se 
haga  del  dicho  libro  original,  que  van  rubricadas  todas  las  hojas  y  firmado  al  fin  de 
luan  Fernandez  de  Herrera  nuestro  Secretario  de  camara  de  los  que  residen  en  el 
nuestro  consejo,  y  que  despues  de  impresso  no  se  pueda  vender  ni  venda  sin  que 
primero  se  trayga  al  nuestro  consejo  juntamente  con  el  dicho  original  para  que  se 
vea  si  la  dicha  impression  esta  conforme  a  el,  y  se  os  de  licencia  para  lo  poder 
vender  siendo  ante  todas  cosas  tassado  efil  nuestro  consejo  el  precio  a  que  se  vuiere 
da  vender  cada  volumen  .  .  .  D.  Cardinalis  Segunt.  ^  El  Licenciado  Menchaca.  EI 
Doctor  Diego  Gasco.  El  Doctor  Durango.  El  Licenciado  Pedro  Gasco.  El  Licenciado 
luan  Thomas."  ,.Licentiam"  sequuntur  (4  pp.)  Christophori  Plantini  litterae  dedica- 
toriae  ad  Philippum  II.  12.  lunii  1566  datae  (v.  Can.  V  814);  Canisii  litterae  (6  pp.) 
ad  Colonienses  (v.  Can.  V  159 — 163)  :  edicta  Ferdinandi  I.  10.  Decenibris  1560  (5  pp.) 
et  Philippi  II.  16.  Decembris  1557  (4  pp.)  data ;  9  ff.  postrema  ^lndicem"  rerura 
alphabeticum  complectuntur. 

Vidi  exemplura  libri,  quod  exstat  Hamburgi  (Hamburg)  in  bibliotheca  urbana 
(P.  N.  I  66).  Idem  liber  exstat  Salmanticae  in  bibliotheca  universitatis  et  Matriti 
in  bibliotheca  Sancti  Isidori.    Eius  mentionem  brevem  fecit  Sonunervogei,  Bibl.  II  624. 

1041  sive  litt.  (36).      1570. 

Canisii  „Parvus  Catechismus"  latine  denuo  editiir  Anfverpiae  et  Cracoviae. 

1.  JNSTITVTIONES  j  CHRISTIA-  ]  N^  PIETATIS,  j  SEV  |  PARVVS  CATE-  | 
CHISMVS  CATHO-  LICORVM.  |  Autore  Petro  Canisio  Societ.  |  lesu  Theologo.  Preces 
horariae  de  seterna  |  Dei  .  Sapientia.  |  ANTVERPIAE.  |  Ex  officina  Christophori  Plan- 
tini.  I  CVM  PRIVILEGIO.  |  M.D.LXX."  Versus  1,  2,  3,  5,  6,  7,  10,  11,  15  rubri  sunt; 
accedit  signumtypographicum  Plantini;  tota  inscrigtio  figuris  hominum,  florum,  frugum 
in  lignum  incisis  velut  marginata  est;  16°;  pp.  sign.  95;  praeterea  in  initio  8  ff.  non 
sign.  (addito  titulari).  In  initio  libri  Calendarium  positum  est;  in  fine  cernuntur  usita- 
tissimae  illae  meditationes  cotidianae  de  virtutibus  Christi,  preces  ante  litterarum 
tractationem  recitandae  etc;  cf.  supra  p.  670. 

Libruni  vidi  Antverpiae  in  Museo  Plantiniauo ,  sign.  A  3053 ;  quem  posuit 
Sommervogel,  Bibl.  VIII  1976. 

2.  ^PAEVVS  I  CATECHI-  |  SMVS  CATHOLI-  [  CORVM,  NVNC  PRl-  |  MVM 
INTEGRITATI  SVAE  RE-  |  stitutus,  &^  singulari  authorita-  \  te  Sacrce  Ccesar.  Ma-  \ 
iest.  editus.  \  Authore  D.  Petro  Canisio,  Docto-  |  re  Theologo  Societatis  |  lESV.  |  Ac- 
cessere  Preces  Ilorarice,  de  ceterna  Dei  Sapientia  \  lESV  CHRISTO  Domino  nostro, 
cum  pijs  I   quibusdam   e--  Christianis   exercitationibus.  |   CRACOVIAE,  |  In   Officina 


'  Didacus  Spinosa  episcopus  seguntinus  (Siguenza). 


Mon.   1042  sive  litt.  (37).    1570.  695 

Matthcei  Siebeneycher,  \  Anno  Salntis  Humana;.  \  1570."  16°  (vel  8°  min.) ;  ff.  non 
sign.  60,  addito  titul.  (A  I — H  IV):  f.  A  II  Canisii  praefatio,  data  Augustae  m.  Maio 
1561;  f.  A  III^— A  IV  edictum  Ferdinandi  I.,  datum  10.  Dec.  1560;  f.  A  V^— E  IIP 
catechismus  cum  „Testimoniis  Scripturae  Sacrae".  Sequuntur  Horae  et  ^Medita- 
tiones  quotidianae"   de  virtutibus  Christi. 

Librum  vidi  Cracoviae  in  Museo  principis  Czartoryski,  sign.  XXIX.  S.  79.  -^-  . 
Sommervogel  eum  non  posuit. 

1042  sive  litt.  (37).      1570. 

Canisii  „Parvus  Catechisnius"  a  P.  lacobo  Wujek  S.  J.  polonice  versus  editur 
Cracoviae. 

Canisii  ^Parvum  Catechismum  Catholicorum"  Cracoviae  apud  Matthaeum  Sieben- 
eycher  iam  a.  1560 — 1567  aliquotiens  latine  editum  {Can.  V  800  828)  ibidem  edidit 
polonice  a  se  versum  lacobus  Wujek  (Vujek)  sive  Vangrovecius  (f  1597),  ca  a.  1540 
Vangroveco  (Wagrowiec,  Wongrowitz,  nunc  oppidum  provinciae  posnaniensis  regni 
borussici)  ortus,  qui  a.  1565  (1567?)  Romae  Societatem  ingressus,  postea  collegiorum 
posnanieusis,  vilnensis,  claudiopolitani  rector  et  Poloniae  viceprovincialis  fuit  et  libris 
asceticis  polemicisque,  maxirae  autem  duabus  ^Postillis"  et  totius  sacrae  Scripturae 
versione  polonica  conscriptis  de  tota  Polonia  egregie  meritus  est  {lo.  Wielewicki  S.  J., 
Historici  diarii  domus  professae  S.  ,7.  Cracoviensis  anni  viginti  [Scriptores  Rerum 
Polonicarum  VII],  Cracoviae  1881,  237 — 239.  St.  Zaz^ski  S.  J.,  Jezuici  w  Polsce  I, 
Lwdw  1900,  710—717.  Sommervogel,  Bibl.  VIII  1227—1242).  Is  igitur  edidit  li- 
bellum  sic  inscriptum : 

,,Maluczki  Katechyzm  Kosciota  powszechnego,   albo  nauka  krze- 

sciaiiskiey  poboznosci   przez   D.  Piotra  Kanisiusza  Theologa   zebrania 

P.  Jezusowego  napisany  a  teraz  nowo  na  polskie  przelozony.     Przy- 

dane  s^  na  koiicu  niektore  modlitwy.   Cum  gratia  et  privilegio  S.  R.  M." 

In   fine   libri :   ,,w  Krakowie   drukowano   u   Matheusza   Siebeneychera 

roku  MDLXX.'- 

Id  est :  Parvus  Catechismus  ecclesiae  catholicae  sive  Institutiones  christianae 
pietatis  a  D.  Petro  Canisio  theologo  congregationis  domini  lesu  conscriptae  et  nunc 
recenter  in  linguam  polonicam  vei-sae.  Additae  sunt  in  line  precationes  aliquae. 
Cum  gratia  etc.     Cracoviae  excusae  apud  Matthaeum  Siebeneycher  a.  1570. 

16°.  Libellus  dedicatus  est  Annae  Jagelloniae  (Sigismundi  Augusti  Poloniae  regis 
sorori  de  catholica  religione  in  Polonia  optime  meritae  [Laderchius  I.  c.  iu  a.  1568 
n.  150],  quae  postea  uxor  fuit  Stephani  Bathorii  palatini  Transsilvaniae  et  regis 
Poloniae).  Editionis  titulum  et  dedicationem  descripsi  ex  K.  Estreicher,  Polnische 
Bibliographie  (III.  Abteilung,  Band  III).  Jahrhundert  XV.  bis  XVHI.,  Krakau  1896,  44 ; 
qui  significare  videtur,  libri  exemplum  exstare  in  „BibIiotheca  Kornickiana"  (Kornik, 
nunc  oppidum  borussicum,  provinciae'  posnaniensis)  eoque  usum  esse  Alexandrum 
Maciejoivski  in  Bibliographia  polonica  Cracoviae  a.  1853  tribus  volurainibus  edita  (cf. 
Sommervogel  1.  c.  I  xiii),  III  436.  Anno  vero  1911  R.  P.  loannes  Syganski  S.  J., 
cum  librum  illum  quaereret,  certior  factus  est,  eum  in  bibliotheca  kornickiana  (quae 
nunc  comitis  Zamoyski  est)  iam  nou  exstare,  immo  ne  anno  quidem  1896,  quo  Est- 
reicher  Bibliographiam  edidit,  ibidem  fuisse,  neque  compertum  esse,  quo  perlatus 
esset.  Ne  uUum  quidem  aliud  libri  exemplum  usque  adhuc  repertum  est.  Editionem 
posuit  Sommervogel  1.  c.  VIII  1229. 

Nescio,  utrum  haec  versio  (manu  scripta)  an  alia  catechismi  canisiani  versio 
an  Catechismi  Romani  vei'sio  polonica  (cf.  Can.  V  341-)  significetur  a  Wenceslao 
Fabio,  Grodna  10.  lunii  1568  cardinali  Stanislao  Hosio  de  Sigismundo  Augusto  rege 
*scribente:  „Catechysmum  Polonicum,  quem  Jllustrissima  D.  V.  mihi  misit,  nuper 
S.  Maiestati  sue  dedi,  Jnterrogabo,  quomodo  placeat  versio"  (ex  autographo,  quod 
est  Cracoviae  in  Museo  principis  Czartoryski,  Cod.  1609  p.  253). 


696  Mon.  1043—1044  sive  litt.  (38)- (39).    1570. 

1043  sive  litt.  (38).      1570. 

Canisii  catechismus  germanice  et  Ingolstadii  et  (?)  Dilingae  editnr. 

1.  Augustintis  de  Bacher,  ubi  de  Canisii  ^Surama"  agit,  affirmat:  „Le  Cata- 
logue  Mermet  (Grenoble  1863)  cite  sou  le  n°  1171  une  traduction  allemande  dat^e 
de  1570"  (Bibl.  I-  1057);  et  Sommervogel,  ^Summae"  versiones  gernianicas  recensens, 
notat  (ex  De  Backer,  puto) :  ,Une  ^dition  parut  a  Ingolstadt  en  1570"  (Bibl.  II  628); 
et  Mediolani  in  bibliothecae  nationalis  (Brera)  *  Catalogo  notatum  est,  bibliothecam 
in  ,X.  V.  55"  habere  Petri  Canisii  catechismum,  germanice  Ingolstadii  a.  1570  in 
12°  editum ;  qui  tamen  liber  a.  1911,  ut  ex  litteris  a  R.  P.  Georgio  Fell  S.  J. 
Mediolano  ad  rae  datis  cognovi,  reperiri  iam  non  potuit.  Rectene  dicitur,  „Summam" 
germanice  tunc  editam  esse?  An  denuo  est  editus  ^Parvus  Catechismus  Catho- 
iicorum",  qui  a.  1569  Ingolstadii  in  lucem  prodierat  (v.  supra  p.  679)? 

2.  Dilingae  a.  1570  Canisii  catechismum  editum  esse  intellegitur  ex  loannis 
Gmjphei  libro  ,Widerlegung"  etc,  de  quo  infra,  mon.  1046. 

Hic  autem  editionem  germanicam  Summae  vel  Parvi  Catechismi  Catholicorum 
significare  videtur. 

1044  sive  litt.  (39).      1570. 

loannes  Wigandus  lutheranus  lenae  (et  Basileae?)  denuo  edit  suam  catechismi 
canisiani  „Refutationem"  (calumniandi  studio  et  sermonis  feritate  insignem). 

Anno  1570  loannes  AYigandus  (1523 — 1587),  qui  unus  ex  praecipuis  „Centuria- 
toribus  Magdeburgensibus"  erat  et  eo  tempore  lenae  theologiam  tradebat  et  luthera- 
norum  superintendentem  agebat,  librum,  quem  a.  1556  Magdeburgi  cumtitulo:  „Ver- 
legung  aus  Gottes  wordt,  des  Catechismi  der  Jhesuiten  (Summa  doctrinae  Christianae 
genand)"  etc.  ediderat  {Can.  I  604 — 605),  rogatu  et  hortatu  multorum  Christianorum, 
ut  ipse  quidem  ait,  denuo  recognitum  edidit  cum  nova  hac  inscriptione :  «SOornung 
oor  bem  |  Sote(f)timo  S),  CANI-  |  SII,  tie§  groffen  ^^t^  \  futoibber^.  |  Sarau^  bie  t)n= 
griinbe  S8e^:)ftli(f)er  |  Sere  ju  erfcnnen.  |  S.  SotjanneS  SBisanbus.  |  ©ebrudt  ju  3f^e"ii/ 
burc^  6{)riftian  |  ^R^bbinger^  Srbcn.  1  M.D.LXX." 

4°;  flf.  sign.  80,  et  ff.  non  sign.  in  initio  10  (addito  titulari)  et  in  fine  1;  folium 
titulare  sequuntur  litterae  dedicatoriae  Wigandi  (tempus  iis  ascriptum  non  est)  ad 
Wolfgangum  dominum  de  ,Schonburg"  dominumque  in  „GIauchau"  et  ^Waldenburg" 
(ff.  9);  f.  1 — 6  praefatio  ad  lectoi-em;  in  3  ultimis  libri  paginis  index  rerum. 

Wigandns  suam  de  toto  Canisii  catechismo  sententiam  his  verbis  compreheudit : 
Catechismus  iste  mutilus  („gestumpelt")  docet  „nur  von  einem  theil  Gottlichs  worts, 
vnd  zwar  auch  von  demselben  nicht  allenthalben  dem  Glauben  gemefs,  nemlich  vom 
Gesetz,  Von  dem  Euangelio  aber,  weis  vnd  leret  er  nicht  einen  pfitferstiel.  Vnd 
wenn  man  den  Namen  Christus  aus  dem  Buche  thete,  damit  doch  nur  ein  ledig  spiegel- 
fechten  getrieben  wirdt,  So  ist  es  nicht  viel  besser,  denn  der  Heiden  Aristotelis, 
oder  Ciceronis  Bucher  von  guten  tugenden.  .  .  .  Der  Turcke  hewet  seinem  gefangenen 
hauffen  mit  den  Sebeln  nach  den  Kopffen,  vnd  ist  niemandt  der  sich  nicht  dafur  ent- 
setzt,  sonderlich  die  jm  nahent  sitzen,  vnd  sehen  flir  augen,  wie  er  mit  Vngern  vnd 
andern  Lendern  hat  Tyrannisiret,  Aber  dieser  Seelmorder,  hat  mit  dem  Buche  sein 
Schwert  gewetzet  vnd  gezucket,  da  hewet  er  nach  deu  Seelen,  dieselben  ewig  zu 
morden,  vnd  dem  Teuffel  zu  einem  Peutpfennig  in  die  evvigen  hellischen  Fewer- 
flammen  zu  vberschicken,  Wer  solte  dafur  nicht  erzittern,  vnd  fliehen,  weil  er  gantze 
sohlen  an  fussen  hette?"  (Fol.  10''  11*.)  Et,  ut  singularia  aliquot  iudicia  addam  : 
Mariam  Christi  matrem  „anruffen,  entweder  fiir  eine  Nothelfterin  oder  Vorbitterin, 
ist  der  grewlichsten  Abgotterey  eine,  die  je  auft'  erden  komen  ist,  vnd  ist  ein  gewils 
merck  oder  schandtmal  des  Antichrists".  Quodsi  Canisius  nos  hortatur,  ut  nos  res- 
que  nostras  Mariae  commendemus,  haec  est  „eine  solche  Gotteslesterung,  dafiir  alle 
Menschen  sich  entsetzen,  Himel  vnd  erden  driiber  Blitzen  vnd  Donuern  solten" 
(f.  18'' — 19»  ^O'').  „Die  Papistische  Kirche  verbeut  die  Ehe,  gestattet  vnzucht  vnd 
Sodomiterey,  Wie    denn    alle   Miinche  vnd  Nonnen,  Kloster,  Stiffte,  Thume,  vnd  wo 


Mon.  1045  sive  litt.  (40).    Februario  et  Martio  1570.  697 

ein  Papistischer  Geistloser  vnd  Eheloser  Schwarm  wonet,  sindt  eitel  Hurnheuser, 
kein  PfafFe  ist,  er  mag  viel  Huren,  aber  keine  Ehefrawen  haben,  Warumb?  Denn 
Ehelich  werden  ist  Gottes  ordnung,  Frey  vnd  one  alle  straffe  Hureuleben  fiihren,  ist 
des  Bapsts  befehl  oder  Dispensation"  (f.  28'').  Canisius  a  Wigando  vocatur  „ein 
Hiena  vnd  Beerwolft",  „ein  grober  Tijlpel,  ja  ein  grewlicher  Gotteslesterer".  „Dieser 
Hiindische  Miinch  .  .  .  geht  nicht  allein  wie  ein  CANIS,  sondern  viel  mehr  Cainisch 
mit  der  heiligen  Schriff"t  vmb"  (f.  C  P  16''  33'').  Denique  in  tine  libri  Wigandus 
fideles  admonet,  ut  a  novo  stercore,  quod  daemon  in  ecclesiam  Dei  eiecerit,  caveant, 
vitantes  sectas  monasticas:  ^Scapitziner",  ^Chietiner,  so  der  Bapst  Saulus  IIII.  er- 
dichtet  hat",  ,  Jhesviten"  (f.  77'»).  Cf.  etiam  Jansseti  1.  c.  IV'^-'"  441—443  et  Brauns- 
berger,  Kat.  56 — 59. 

Ferunt  Wigandi  librum  eodem  hoc  anno  1570  Basileae  quoque  rursus  editum 
esse,  minore  tamen  forma  et  cum  alia  inscriptione:  „Joannis  Wigandi  Wiederlegung 
des  Katechismi  Canisii  (Basel  1570)  12"":  Ita  [M.  Paquot,]  Memoires  pour  servir  a 
rHistoire  Litleraire  des  dix-sept  Provinces  des  Pays-Bas  etc.  III,  Louvain  1770,  189. 
Ex  quo  libro  hausta  esse  videntur,  quae  dicuntur  apud  De  Backer,  Bibl.  P  1064, 
et  apud  Sommervogel,  Bibl.  II  666. 

Quanto  graviora  sunt  crimina,  quae  Wigandus  in  Canisium  eiusque  catechismum 
congerit,  tanto  infirmiores  sunt  rationes,  quibus  ea  probare  conatur;  ut  cum  monasteria 
omnia  lupanaria,  in  quibus  ex  pontificis  sive  praecepto  sive  dispensatione  stupra  fiant, 
esse  affirmat,  rem  ex  fabula  iila  udalriciana  (v.  supra  p.  693)  demonstrat  neque 
aliud,  quod  proferat,  habet  (f.  81'').  Sancta  Maria  Christi  mater  nos  audire  nequit; 
nam  aures  eius  putrefactae  et  terra  opertae  sunt!  (Fol.  19''.)  Quod  denique  ille 
Canisium  blasphemum,  animorum  interfectorem,  hyaenam,  hominem  pi"aestigiis  in 
lupum  conversum  (Beerwolff)  esse  scribit  ',  ex  viris  acatholicis  nostrae  aetatis  haud 
pauci  longe  aliter  de  eo  senserunt ;  quorum  iudicia  posui  Can.  I  xviii^  ^  xx  xxi^; 
II  8641;  III  XXXV';  IV  987';  V  587—588  805  850—851.  Caeterum  Wigandus  hoc 
tempore  Flacio  quoque  Illyrico  antea  sibi  amicissimo  infestus  esse  eiusque  „mani- 
chaeismum"  libris  thesibusque  impugnare  coepit,  ,nicht  ohne  die  gegnerische  Lehre 
durch  Missdeutung  und  falsche  Konsequenzmacherei  zu  entstellen",  inquit  G.  Katoerau 
(Realencykloptidie  fiir  protestantische  Theologie  und  Kirche  XXP,  Leipzig  1908,  272). 
Cum  multis  quoque  aliis  theologis  protestantibus  Wigandus  palam  rixabatur  [Nic. 
Hier.  Gundling,  VoIIstandige  Historie  der  Gelahrtheit  II,  Frankfurt  u.  Leipzig  1784, 
2442—2444). 

1045  sive  litt.  (40).     Februario  et  Martio  1570. 

Ex  „Annalium"  P'ossevini  prima  Decade,  eaque  saeculo,  ut  videtur,  XVI.  ex- 
eunte  vel  XVII.  ineunte  variis  manibus  (in  quarum  numerO  ipsius  Possevini  manus 
est)  scripta  multisque  locis  emendata.  Cod.  297  p.  186 — 137.  Hac  Annalium  parte 
copiose  usus  est  G.  Fell  S.  J.,  Padagogische  Schriften  von  Antonio  Possevin  S.  J., 
Einleit.  v  (Bibliothek  der  katholischen  Padagogik,  herausgeg.  von  F.  X.  Kunz  XI, 
Freiburg  i.  Br.  1901,  313). 

P.  Possevinus  Roiomagi  catechismum  Canisii  explicat.  Ciiitts  lihelli  gallice  versi 
(et  denuo,  ut  videtur,  excusi)  plurima  exempla  disseminantur. 

P.  Antonius  Possevinus  S.  J.  in  opere  nondum  excuso,  quod  inscripsit:  „AnnaIes 
quinquaginta  annorum  quos  Sacerdos  e  Societate  lesu  iussus  est  scribere  ijs  de  Rebus 
ad  quas  missus  fuit"  (cf.  Sommervogel,  Bibl.  VI  1092),  Decade  prima,  libro  tertio, 
cap.  8  narrat,  se  a.  1570  Rotomagi  (Rouen)  per  sacram  Quadragesimam  (quae  erat 
a  d.  8.  Februarii  ad  25.  Martii)  contionatum  esse :    „Quattuordecim  hominum  millia 


*  Simili   sermonis  modestia  utebatur  loachim  Westphalus  islebiensis,  „Pfarherr 
zu  Gerbstiidt,  in  der  loblichen  GraffschafFt  Mansfelt" :   „Vnfletige  Sew  sind  auch  die 
Jesubiter  (miigen  billich  heissen  Jhesu  zu  wider)  oder  die  Jebusiter,  Das  ist:    Con- 
temptores,  Conculcatos  [sic/,  die  Gottes  wort  verachten  vnd  mit  Fussen  tretten"  etc. 
Geistliche  Ehe,  Christi  vnd  der  Kirchen  seiner  Braut,  Eisleben  1568,  f.  31  V^. 


693  Mon.  1046  8ive  litt,  (41).    M.  Aprili  1570. 

festis  ac  sollemnioribus  diebiis  intererant  concioni,  minor  nurnerus,  sed  tamen  aliquot 
millium,  profestis.  .  .  .  Haec  cum  ita  se  haberent,  Pueris,  et  ijs,  qui  in  custodijs 
publicis  plus  minus  sexcenti  asseruabantur,  statuit  Posseuinus  tres  hebdoraadae  dies 
pomeridianis  boris  addicere,  ut  feria  secunda  in  una,  feria  quarta  in  altera  Paroecijs; 
feria  sexta  ijs  qui  detinebantur  in  uinculis,  operam  daret.  Sexies  necesse  fuit  Pari- 
sios  mittere,  unde  sexies  unius  Quadragesimae^  tempore  catechismus  ^*  Canisij  Gal[ice<= 
recusus  fuit  ac**  [?]  Rothomagum  importatus.  Passimque  Plateas  incedebant  biblio- 
polarum  famuli  clamantes®,  En  catechismum  catholicum,  quem  docet  concionator. 
Sic  sibi  quisque  cum  eum  comparasset  hilares,  et  feruidi  (qui  feruor  ei  potissimum 
genti  tribuitur)  comparebant  in  templis." 

Sacchinus,  litteris  fortasse  Possevini  usus,  haec  narrat:  Rotomagi  tunc  ^multi 
per  omnes  Custodias  distributi  catechismorum  libelli:  aliquot  etiam  in  medium  ferrea 
appensi  cathenula.  Inter  populum  vero  amplius  eorum  libellorum  terna  millia  sparsa 
sunt.  ...  In  pueris  catechesi  instituendis,  quod  continenter  faciebat  [Possevinus], 
non  modo  illud  profecit,  vt  ad  orthodoxam  pietatem  rudis  informaretur  aetas;  sed 
etiam,  vt  Haereticorum  non  pauci  per  eam  instincti,  edoctique  remigrarent  ad  Ecclesiae 
Sanctae  communionem"  (Hist.  S.  J.  III,  I.  6,  n.  52). 

Parisiis  Canisii  „Parvus  Catechismus  Catholicorum"  gallice  versus  cum  appro- 
batione  theologorum  sorbonnicorum  a.  1565  editus  est  {Cun.  V  801);  quam  ver- 
sionem  a.  1570  rursum  excusam  esse  ex  Possevini  verbis  collegeris. 

1046  sive  litt.  (41).      M.  Aprili  1570. 

Num  Gri/phiiis  contra  Canisii  catecMsmum  scripsit  ?  „Ioannes  Gnyphem" 
Augustae  (?)  confntationem  catechismi  canisiani  edit  simulque  adrersus  Canisium  et 
sedem  romanam  100  theses  et  „missam  apostoloruni  et  patrum"  vulgat. 

In  Martini  Lipenii  ^Bibliotlieca  reali  theologica",  Tomo  I  (Francofurti  ad 
Moenum  1685)  p.  256  commemoratur  „Ioli.  Gryphii  Widerlegung  defi  Catechismi 
Canisii.  Basel  8.  1570".  Eadem  habet  lo.  Chr.  Kocher,  Catechetische  Geschichte 
der  Paebstischen  Kirche,  Jena  175.3,  67. 

Apud  De  Bacl-er  autem  (Bibl.  I-  1064)  et  apud  Sommervogel  (Bibl.  II  666) 
ponitur  ,M.  Joannis  Griphei  Widerleguug  des  Catechismi  D.  Canisii,  welcher  zu 
Dillingen  im  1570  Jabr  wider  Christ,  der  Aposteln  und  Altvatter  Lehr,  aussgangen 
ist.     1570.  8»" 

Qiiod  ad  „Ioannem  Gryphium"  attinet,  idem  Lij^enius  (1.  c.  330)  ponit:  ,.Ioh. 
Gryphii  Widerlegung  der  Jesuiter  Lehre  vom  Sacrament  in  ihrer  Confession  zu  Coln 
auffgangen,  etc.  Marp.  s.  1572";  praeterea  habet  (1.  c.  539)  „Ioh.  Gryphaei  Enchi- 
ridion  Fidei  Christianae.  Gorl.  8?  1583".  Verura  in  eius  libro  niulta  parum  accurate 
posita  sunt. 

Quidquid  sit,  dubium  esse  non  potest,  quin  liber,  quem  Sommervogel  cum 
nomine  ,M.  loannis  Griphei"  posuit,  a  „M.  lohanne  Gnypheo"  editus  sit  cum  hac 
inscriptione :  „SBiberIegung,  i  befe  §eri-n  ©octori^  ©ani^  |  fij  ^^efuite  ©QtedEiifmi,  toeld^er 
im  I  jar  1570.  3"  beftattigen  ber  fa(=  |  fc&en  ^efuiter  Ief)r,  Dnber  bem  fcf)ein  |  befe 
9leroen  onb  2llten  Seftament^  |  anfegangen  ift,  ^u  ©itlingen,  toiber  |  ^efn  ©t)rifti  »nb 
ber  Slpcfteln  Icf}r,  ]  aud)  ber  StUuattern  be^  |  jeugnuffen,  k.  |  Stcni  baiuiber  fte^^t  :^ie,  ein 
red^ter  Satedjif--  |  mug,  aufe  ©otteg  tnort  tinb  33ottern.  |  ^tem  Iiunbert  f(i)Iicferebe  toiber 
ben  ©Dcto^  |  rem  (£anifium  ^efuitnm:  ^Romtfd&en  |  ftul:  onb  SJtefe.  |  ^tem  ttjibcr  9iom 
onb  (Sanifinm,  ftef)t  ^ie  !  ber  Stpoftel  onb  aSattern  crfte  5Dlefe,  ]  wie  fie  jeti  bie  Seutfdjen 
f)atten.  |  Sur^  m.  Sot^annem  ®nl}=  i  pt)eum  fyrifium.  |  3m  jar,  1570.  2lm  16.  Slpril." 
Sine  loco.  16";  ff.  sign.  71;  praeterea  in  initio  16  ff.  non  sign.  (addito  titulari). 
Liber  Augusta  anno  1570  a  „M.  lohan.  Gnypheo  Frisio,  Weiland  Hoffprediger  zu 
Carlstein,  vnd  bey  dem  Durchleuchtigen  Fiirsten  in  LyffJand",   dedicatus  est  Augu- 

a)  Quadrigesimae   circh.  b)  In  Cod.  ita   correctum    est  eoc  catbechismus.  c)  In  Cod.  ita 

correctum    est   mamc   alta   ex  Galliae.  d)  Hoc  v.  niaiiu    illa  altera  supra  versum  scriptum  est ;   num 

recte  ?  Mirum  certe  est,  catechismum  tam  brevi  tempore  tam  saepe  excusum  esse.  o)  Ita  altera  manu 
correctum  est  ex  famuli  qui  clamabant. 


Mon.  1047  sive  litt.  (42).    A  m.  Maio  ad  Octobrem  1570.  699 

stanis  (^Der  Erbaren,  Ehrsamen  vnd  tugenthaiften  jugent,  der  gantzen  -weitberumbten 
Keiserlichen  Freystatt  Augspurg,  allen,  vnd  insonderheit  den  Sonen,  Tochtern,  Knechten, 
Megden,  den  Seuglingen  vnd  erzogenen,  etc.  Sampt  einer  ermanung  an  die  Edlen, 
Ehrsamen  vnd  achtbaren  eltern,  Herren,  Frawen  vnd  wolgelehrten  Schulmeistern,  etc." ) ; 
quibus  litteris  Gnypheus  pueros  hortatur,  ut  a  lesuitarum  ecclesiis,  scholis,  libris 
caveant.  Liber,  quantum  obiter  eum  inspiciendo  intellegere  poteram  (neque  enim 
vacabat  diu  eum  legere),  haud  magni  est  momenti:  caeterum  quid  sibi  velit,  lon- 
gissimo  eius  titulo  significatur.  De  catechismo  Canisii  germanice  a.  1570  Dilingae 
edito,  cui  Gnypheus  hunc  librum  opponit,  v.  supra  p.  696.  Hoc  ex  ipso  libro  cogno- 
scitur:  Canisius  vulgo  habebatur  doctissimus  (^hochgelehrf)  vir  (f.  P  15"  17"); 
Gnypheus  tamen  eum  vocat  „ein  vnuerstendiges  kind"  et  semel  atque  iterum  (f.  1 ' 
11"  11''  l^"")  affirmat,  eum  scribere  ^wider  sein  gewissen" '. 

1047  sive  litt.  (43).     A  lu.  Maio  ad  Octobrem  1570. 

Ex  autographis.  G.  Ep.  XI  f.  183''  228"  291"  233".  Duabus  ex  his  epistulis 
usus  est  KroM,  Can.  186. 

Canisius  in  Centuriarmn  refutatione  paene  se  conficit.  Timent  aliqiii,  ut  ex- 
spectationi  satisfaciat.  Provincialis  et  rector  generalem  rogant,  ut  Canisium  opus 
hrevi  vulgare  et  deinde  aliis  rehus  operam  dare  iuheat. 

P.  Paiilus  Hoffaeiis  S.  J.  praepositus  provincialis  Germaniae  su- 

perioris  Augusta   27.  Maii   1570  de  Canisio  Dilingae  refutationi  Cen- 

turiarum  Magdeburgensium  iussu  S.  Pii  V.  operam  dante  scripsit  ad 

S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem:   „Videtur  omnino  non 

solum  expedire  sed  etiam  necesse  esse  vt  R.  P.  Canisius  liberetur  ab 

opere  Centurialj,  non  enim  se  expedire  potest,  nimium  intricatur,  sibi- 

ipsi  nunquam  satisfacit,    conficitur,   melancholizat,    optat   sibi  concedi 

vt  qualecunque  scriptum  ex  labore  praeterito  efficiat,  et  statim  edat: 

nam  tota  Germania  fere  iam  rem  intellexit,    expectat  aliquod  ingens 

opus  posteaquam  tanto  tempore  fuit  Pater  occupatus,  et  dicunt  nostrj 

Dilinganj  quod  opus  expectationi  minime  respondebit,  et  tanto  minus 

quanto    diutius   differtur:   taceo   quod   ne   primam   quidem   centuriam 

integre  impugnet,   sed   tantum  de  4.  personis  ^  aliquas  particulas  at- 

tingat,    omissis  etiam  controuersijs  .  vt  ergo  Patrem  melancholizantem 

et   nimium   grauatum  saepeque  cum  valetudine  conflictantem  conser- 

uemus:   ne  etiam   tam  longo  tempore  Germanos  et  alios  spe  ingenti 

suspendamus  et  postea  fefellisse  videamur :  necesse  videtur  vt  P.  Vestra 

moneat  P.  Canisium  vt  rem  iam  confectam  concludat,  vel  aliquid  inde 

excerpat,  statimque  in  lucem  emittat,  et  relinquat  deinceps  centurias, 

vacetque  alijs  libellis  scribendis  pro  suo  gustu  etc.     Jd  si  fiet  potest 


'  loannes  Fischart  (ca  1550 — 1589),  qui  a.  1579  in  poemate  ^Binenkorb" 
Canisium  plurimis  affecit  conviciis,  in  „Nacht  Rab  oder  Nebelkrah",  qui  prinius  est 
ex  eius  libris  et  primum  a.  1570  editus,  universam  quidem  Societatem  lesu  infamem 
invisamque  plebi  facere  studet  {Janssen-Pastor  1.  c.  V  ^^~^^  552 — 553),  Canisium 
tamen  nominatim  solis  duobus  versibus  commemorat  (Nacht  Rab,  s.  I.  1570,  f.  C  6") : 

,Der  Canis  ist  ein  fein  gesell, 
Sein  Catechismus  gibt  gefall." 

-  Fraeter  S.  loannem  Baptistam,  B.  Mariam  Virginem,  S.  Petrum  apostolum 
(v.  supra  p.  438)  aut  S.  Paulum  apostolum ,  aut  ipsum  Christum  Dominum  dicere 
videtur;  v.  infra,  moii.  1049. 


700  Mon.  1048  sive  litt.  (43).    A  m.  Maio  1570  ad  Februarium  1571. 

P.  Canisius  ad  officium  ^  redire,  ego  vero  alicubi  concionari,  vti  v.  g. 
Oeniponti,  vbi  forte  plebi  et  Regimini  ero  non  ingratus  .  vtinam  .  aut 
R.  P.  Canisius  poterit  vel  Archiducj  ^  concionari,  vel  loco  P.  Gregorij  ^ 
Augustae,  ne  P.  Gregorius  hic  nimis  diu  haerere  videatur:  et  esset 
forte  hic  vnus  modus  tentandi  animos  Augustanorum  circa  erectionem 
Collegij  qua  in  re  frigere  valde  mihi  videntur:  sed  hoc  fere  egeret 
maiore  consideratione."  Dilinga  autem  31.  lulii  1570  P.  Theodoricus 
Canisius  collegii  rector  ad  Borgiam  haec  rettulit :  „Reuerendus 
P.  Canisius,  vt  potest,  in  opere  Centuriarum  progreditur.  Absoluit 
librum  vnum  ^,  supersunt  duo  alij.  Vtilius  forsan  posthac  in  libellis 
vulgaribus  vernacula  lingua  aedendis  versabitur:  nam  in  erudito  hoc 
scribendi  genere,  cui  assuetus  non  est,  supra  modum  sese  macerat, 
et  vix  vnquam  sibi  satisfacit. "  Et  iterum  Hoffaeus  provincialis  Oeni- 
ponte  5.  Septembris  1570  Borgiam  monuit:  Dilingae  „nunc  laboratur 
vt  tres  libri  Centuriales  °  tandem  a  R:  P.  Canisio  absoluantnr,  quem 
Patres  iudicant  non  esse  aptum  huic  scribendi  munerj,  sed  occupan- 
dum  potius  in  concionibus  et  scriptionibus  libellorum  germanicorum 
seu  alicuius  postillae  etc.  nimium  et  se  et  alios  confecit  bonus  Pater, 
et  nunquam  tamen  sibi  satisfacit.  Eius  opere  finito  quod  nunc  in 
manibus  censorum  est,  iudico  illi  ex  vrbe  imponendum  esse  vt  im- 
pugnationem  centuriatorum  missam  faciat,  quod  et  ipsi  ac  nobis  gra- 
tissimum  erit."  Deinde  Theodoricus  Canisius  Dilinga  10.  Octobris  1570 
Borgiam  certiorem  fecit:  „Reuerendus  pater  Canisius,  si  per  vale- 
tudinem  licebit,  praecipuam  instituti  operis  sui  partem  ad  Natalem 
Domini  absokiturus  videtur." 

1048  sive  litt.  (43).      A  ra.  Maio  1570  ad  FeLraariuui  1571. 

Ex  Theodorici  Canisii  et  Hoffaei  autographis,  quae  sunt  in  G.  Ep.  XI.  f:  233^ 
et  G.  Ep.  coll.  I  f.  280^  et  ex  epistularum  Borgiae  apographis  eod.  temp.  scriptis, 
quae  sunt  in  Germ.  70  f.  136''  155^ 

Canisii  in  scribendo  adiutores.     Querelae.     Hoffacus  et  Canisii. 

P.  TJieodorlcus  Canisius  S.  J.  universitatis  collegiique  dilingani  rector  Dilinga 
10.  Octobris  1570  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem  de  P.  Paulo 
Hoffaeo  Germaniae  superioris  provinciali  scripsit:  ,Magna  superioribus  diebus  per- 
sonarum  facta  est  a  patre  prouinciali  mutatio:  tredecim  enim  hinc  auocauit,  inter 
quos  fuit  P.  Joannes  Rastellus  Anglus,  socius  laborum  Reuerendi  p.  Canisij,  et 
P.  Christophorus  Ziglerus ;  et  tredecim  alios  reddidit.''  Qua  re  cognita  Borgias 
Hoffaeo  Roma  25.  Novembris  1570  scripsit:  „Intendo  che' 1  Compagno  che  qui  si  era 
dato  ai  P.  Canisio  per  aiutarlo  nell'  opera  sua  si  e  mandato  in  Hala  .  auisi  V.  R. 
come  si  fece  questo,  et  se  il  P.  Canisio  si  contentu."'  Hoffaens  autem  Borgiae  Mo- 
nachio  3.  lanuarii  1571  respondit.  Ac  primum  quidem  eum  rogavit,  ut  provincialis 
munere,  quo  iam  tres  annos  functus  esset,  se  levaret;  Canisium  id  officium  suscipere 
posse.  Deinde  haec  addidit  de  PP.  Petro  Canisio,  Theodorico  Canisio  (rectore  dilin- 
gano),  loanne  Rastello  (Anglo),  Antonio  Guisano  (Flaudro):  „Quod  deiude  attinet  ad 
P.  Joannem  Anglum  quem  P.  V.  adiunxit  P.  Canisio  vt  ipsum  iuuaret  in  opere  cen- 


'  Praepositi  provincialis.  -  Ferdinando  II.  Oeniponte  habitanti. 

3  Roaeffii.  *  De  S.  loanne  Baptista. 

'  De  S.  loanne,  B.  Maria,  S.  Petro;  v.  supra  p.  438. 


Mon.  1049  sive  litt.  (44).    1567—1571.  701 

turiali,  cur  ego  hunc  Halae  posuerim  priuato  P.  Canisio.  Res  ita  liabet,  vt  rem 
simpliciter  explicem,  Neque  satis  conueniebat  P.  Canisio  cum  P.  Anglo,  nec  huic 
cum  illo,  et  maluit  P.  Canisius  iuuari  a  P.  Antonio  Flandro  quem  etiam  ei  Monachio 
Dilingam  misi,  vsusque  est  vtriusque  opera  ad  aliquot  menses.  Scripsi  deinde  in 
fine  Julij  Dilingam  necessitatem  personarum  explicans  quod  non  possera  vtrumque 
et  Anglum  et  Anthonium  diu  Dilingae  relinquere,  obtulique  vt  P.  Canisius  alterum 
sibi  eligeret,  qui  elegit  P.  Anthonium,  cupiuitque  vt  etiam  P.  Anghim  retinere  posset 
vsque  ad  finem  Septembris,  quod  etiam  factum  est,  et  ego  sic  processi  quod  etiam 
a  Rectore  iudicatum  est  P.  Canisio  expedire  .  quod  si  deinde  P.  Canisius  suam 
opinionem  mutauit,  id  ego  cauere  non  potuj  quamquam  semper  cupiam  vtrumque 
P.  Canisium  consolarj  et  a  me  non  solum  facile  impetrant  quod  petunt,  sed  offero 
etiam  ipsis  non  raro  liberamque  illis  relinquo  potestatem  faciendi  quae  ad  suum 
leuamen  optant  etc.  nolim  itaque  P.  V.  hac  in  parte  solicitam  esse."  Haec  Borgiae 
probata  sunt;  qui  Hoff^aeo  Roma  26.  Februarii  1571  rescripsit :  „Quel  che  fu  diman- 
dato,  di  come  s'  era  mutato  il  compagno  dato  al  P.  Canisio  dandoH  il  P.  Antonio  in  loco 
del  P.  Gio:  Jnglese,  fix  solamente,  per  saperlo,  non  essendo  riceuuto  alcuno  auiso 
sopra  di  cio,  ma  si  crede,  come  anco  si  credeua  prima,  che  la  mutatione  sarebbe 
stata  ragioneuole." 

P.  RasteHus  a.  1569  Canisium  (m.  Septembri)  Dilinga  Augustam  ad  tempus 
transmigrantem  secutus  est;  in  *  Catalogo  enim  domus  augustanae  a.  1569  scripto 
leguntur  et  „P.  Petrus  Canisius",  et  „P.  loannes  Rastellus",  qui  „iuuat  Patrem 
Canisium  in  studiis".  Deinde  in  *  Catalogo  dilingano,  Dilinga  1.  Novembris  1570 
Romam  misso,  comparent:  „R.  P.  D.  Petrus  Canisius"  (nuUo  officio  ascripto)  et 
,P.  Antonius  Flander,  Socius  P.  Canisij"   (GSC  66  f.  356  360). 

1049  sive  litt.  (44).      1567-1571. 

Quomodo  Canisius  o/jtis  adversus  Centuriatores  primuni  adumbraverit  et  com- 
posuerit  (capita  5:  de  loanne  Bapt.,  B.  Maria  V.j  Petro,  Paulo,  loanne  et  lacoho 
App.).  Altera  compositio  (lihri  3:  de  lo.  Bapt.,  Maria,  Petro)  ;  liher  de  lesu  Christo. 
Canisii,  P.  Guisani  etc.  „Collectanea"  in  librum  de  Maria. 

Dilingae,  ubi  Canisius  adversus  Centuriatores  primum  librum  „Commentariorum 
de  Verbi  Dei  corruptelis"  conscripsit  et  edidit,  in  bibliotheca  regia,  quae  usque  ad 
a.  1773  universitatis  dilinganae  cum  collegio  Societatis  coniuuctae  erat,  adhuc  Codex 
asservatur  (signatus  in  dorso:  „Confessio  scripta  F."),  in  quo  et  hic  liber,  et  totum 
opus,  quod  Canisius  adversus  Centuriatores  scribere  in  animum  induxerat,  adumbratum 
vel  potius  primo  compositum  cernitur,  idque  magnam  partem  ipsius  Canisii  manu  est 
scriptum.  Ita  igitur  Canisius  opus  inscribere  volebat :  ^Censura  in  Centurias  de 
Ecclesiastica  Historia  Magdeburgi  contextas.  Centuria  prima  de  corruptelis  uerbi 
Dei,  quas  Ecclesiasticae  historiae  scriptores  Magdeburgici  in  suam  primam  Centuriam 
inuexerunt,  vel  Altera  primae  Centuriae  pars  contra  Centuriatores  Magdeburgicos  de 
rebus  et  personis  ad  Apostolica  tempora  et  statum  Ecclesiae  primitiuae  pertinentibus" 
(f.  94'').  Et  primum  quidem  Centuriatorum  nomina  ponere  ac,  cur  illi  fide  digni 
non  essent,  ostendere  volebat  (f.  95^ — 103'').  Deinde  agere  volebat  capite  primo  de 
loanne  Baptista  (f.  104''— 119^"),  „capite  II."  „de  Maria  sanctissima  virgine  matre" 
(f.  119=^—125»),  capite  lil.  ,de  Petro  Apostolorum  Principe"  (f.  125''— 162''),  capite  IV. 
,de  Doctore  gentium  Apostolo  Paulo"  (f.  163^ — 17P),  capite  V.  ^de  loanne  et  lacobo 
Apostolis"  (f.  171" — 173").  Singula  autem  capita  varias  complectuntur  Centuriatorum 
sententias  cum  suis  „censuris",  quibus  Canisius,  quantopere  illi  sacram  Scripturam 
interpretationibus  illis  depravent,  demonstrat. 

Praeterea  Societas  lesu  habet  Codicem  (sign.  ,Can.  60"),  qui  idem  Canisii  opus 
continet,  ita  tamen,  ut  nec  totius  operis  titulus  nec  praefatio  vel  praeambula  posita 
sint;  ipsum  autem  opus  iam  aliqua  ratione  amplificatum,  aliqua  contractum  est : 
^Liber  primus  de  Christi  praecursore  loanue  Baptista"  sive  „De  Corruptelis  Verbi 
Dei.    Liber  I."   (f.  1"— 3P),    per   capita    12    dispositus.     „Liber   secundus,    de  Sanc- 


702  Mon.  1049  sive  litt.  (44).    1567-1571. 

tissima  Virgine   Matre"    sive    ,De    Corruptelis  Verbi   Dei.    Liber  11."   (f.  SP — 56*"); 

habet  capita     7.  ^Liber  tertius.    De  Petro  Apostolorum  Principe"  sive  „De  Con-up- 

telis  Verbi  Dei.    Liber  III. "^  (f.  56'' — 176'').    „Concinnus  tractandi  ordo  postulat,  ut 

post   Mariam   sacratissiniam  virginem,    et   maximum    virum    loannem  Baptistam    de 

Petro  dicere  pergamus,  ut  qui  personis  alijs  Euaugelicis  facile  antecellit"  ^  (f.  132"  ad 

176'');  habet  capita  24;  e  quibus  c.  23.  ,De  praerogativis  et  privilegiis,  quae  Apo- 

stolo  Petro  in  sacris  literis  tribuuntur"  est;  in  quo  22  privilegia  recensentur  (f.  132-''  ad 

168*) ;  c.  24  habet  ^praeconia  et  epitheta,  quae  magno  consensu  ecclesiae  tam  orien- 

talis,    quam   occidentalis  Apostolo  Petro    tribuuntur" ;    liber   terminatur:   ^Verum  de 

Apostolo  Petro  satis."''     In  singulis  capitibus  singulorum    librorum    primum  quidem 

capitis  argumentum  ponitur;  deinde,   ,Magdeburgenses"  quid  quo  operis  sui  loco  de 

eo  scribant,  dicitur;  postea  Canisii  ,Censura"  profertur:  praeterquam  quod  librorum 

tum  primi  tum  secundi  caput  ultimum  complura  ^figmenta"  complectitur,  brevioribus 

censuris  ad   singula  adiunctis,    et    Iibri   tertii    capita  23.  et  24.  ad  communem  com- 

mentariorum    sive   tractatuum    rationem  sunt  composita.     Totum  opus  eadem  mani', 

eaque    ignota    (P.  loannis  Rastelli?     Cf.  supra  p.  230)    continua   serie  diligenter  et 

accurate  est  scriptum ;   Canisii  autem  manu  multis  locis  emendatum  et  amplificatum 

est;  Pater  quoque  Antonius  Guisanus  aliqua  in  libris  primo   (f.  8''  5"  etc.)  et  secundo 

(f.  51"  52^  etc),  plura  in  tertio  (f.  168"  169  170"  171"  etc.)  addidit;  per  ipsum  autem 

Canisium  in  libro  tertio  longe  plura  quam  in  reliquis  duobus  mutata  et  addita  sunt. 

Praeterea  in  eodem  Codice  (f.  177" — 215'')  liber   tertius  exstat   alia  quadam  ratione 

compositus,  quamquam  eiusdem  librarii  manu  (alia  foliorum  serie)  scriptus  et  a  Canisio 

simili  modo  atque  prior  ille  correctus  et  amplificatus  est;    praeterea  in  eius  ultimis 

foliis  (f.  214" — 215'')  manus  P.  Antonii  Flandri   (Guisani)   et  quarta  quaedam  (P.  lo- 

aunis  Rastelli    S.  J.?)    cernuntur    (cf.  Cod.  II  42,    p.  55).     Incipit:    ^lnter   Euange- 

licas  personas,  quas  noui  Testamenti  scriptores  celebrant,  et  a  nobis  celebrari  volunt, 

haud   video,    quis    excepta  sacrosancta  Virgine  matre,  et  post  Domini  praecursorem 

loannem  baptistam ,    laudatissimum  virum,    Simoni  Petro  rite  anteponatur."     Neque 

vero  Codex  plura  quam  6  habet  huius  libri  capita,  et  sextum,  folio  vel  foliis  aliquot 

abscissis,    mancum    est.     Praefationem    autem    Canisius    Friburgi    Helvetiorum    post 

a.  1582  (1586?  1587?)    sua   manu    ita   mutavit,    ut  iam  pateat,    eum  Iioc  tempore 

librum  de  S.  Petro,   ^quem  ante  complures  annos  confectum  habebamus",   „in  lucem 

proferre"  voluisse   (f.  179"). 

Alium    quoque  Societas    habet  Codicem  (sign.   ,Can.  61"),   in  quo  scriptus  est 

„Liber  Tertius   de  lesu  Christo  mundi    redemptore"   sive  „De  Corruptelis  Verbi  Dei 

liber  III." '^     Incipit   (f.  1"):    ,Posteaquam    de  loanne  Baptista  et  Maria  virgine  dis- 

seruimus,    quantum   huius  quidem   instituti  ratio  patiebatur,  nunc  ad  agnum  Dei  ab 

eodem  praecursore  velut  digito  demonstratum,    et  ad   filium  hominis  ex  eadem  Vir- 

gine  matre   in   lucem    hanc  mortalem  editum,    rectus  nos  ordo  perducit."     Hic  quo- 

que  liber  ab  eodem  illo  librario  in  einsdem  generis  chartis  eademque  ratione  ac  tres 

ilii  libri,  quos  modo  dixi,  scriptus  est,  et  capite  ultimo  (quod  nonum  est)  perinde  ac 

libri    illi  1.  et   2.,    „breuitatis"   causa  varios  Magdeburgensium    enores    complectitur 

(f.  80' — 96"'  et   ff.  6  non  sign.) ;    huius  tamen  capitis  folia  aliquot  in  Codice  desunt. 

Canisius  paucissima  in  eo  emendavit,  nec  Guisani  manus  in  eo  comparet;  eum  primitus 

libris  1.  et  2.  coniunctum  fuisse  ex  ipsa,  qua  scriptus  est,  ratione  intellegitur ;  quare 

puto,  Canisium  huius  argumenti  tractandi  consilium  paulo,  postquam  librum  scripserat, 

abiecisse    et   in    libri    de  lesu  Christo  locum  librum  de  Petro  apostolo  substituisse  '. 

a)  Libri  singtili  priorem  tituhim  (6e  Christi  praecursore  etc.)  in  capite  ipsius  tractationis,  alte- 
rum  (De  Corruptelis  elc )  in  binorum  foliorum  sux>remis  quibusque  marginibus  habent.  b)  Ita  C.  sua 
manu  correxit  ex  Inter  Euangelicas  personas,  post  etc.  Petrus  primas  tenet,  quae  Hbrarius  scripserat. 
c)  rostremas  libri  sententias  C.  sua  manu  posuit,  priore  libri  conclusione ,  quam  Ubrarius  scripserat, 
C.  (ut  videtur)  emendaverat,  ita  oblitterata,  ut  iam  non  possit  legi.  d)  Hi  tituli  in  hoc  Codice  eodem 
modo  positi  sunt,  qtto  in  altero  illo,  quem  modo  dixi,  sunt  coUocati. 


^  Ex  Codicibus  „Can.  60"  et  „Can.  61",  qui  antea  signati  erant  ^Scripta  V.  P. 
Canisii  49"  et  ,Scripta  V.  P.  Canisii  16",  aliqua  protulit  Riefi,  Can.  393—394. 


Mon.  1050-1051  sive  litt.  (45)-(46).    1571.  703 

Caeterum  v.  siipia  p.  307  701;  unde  cognoscitur,  Canisio  P.  loannem  Rastellum  sub 
m.  Maium  1569,  P.  Antonium  Guisanum  sub  m.  Maium  1570  operis  adversus  Centu- 
riatores  edendi  datos  esse  adiutores;  de  Guisano  v.  etiam  supra  p.  184. 

Exstat  denique  apud  Societatem  lesu  Codex  in  4^^  („Can.  6"),  qui,  ut  recte  in 
eius  initio  (f.  ^*)  manu  antiqua  notatum  est,  „Collectanea  in  librum  de  Maria"  (cum 
aliis  aliquot  rebus)  continet,  eaque  ex  sanctis  Patribus  et  ex  scriptoribus  antiquis 
recentibusque  facta  variis  temporibus  et  variis  manibus,  in  quibus  est  manus  ipsius 
Canisii,  maxime  autem  manus  P.  Antonii  Guisani  (cf.  Can.  60  f.  214'' — 215");  qui 
a  f.  1  ad  92  (quod  ultimum  est)  plurima  „Jn  2"™  Librum"  (f.  16^)  adversus  Cen- 
turiatores  collegit  atque  excerpsit;  quem  laborem  iam  a.  1571,  si  non  ante,  ab  eo 
incohatum  esse  dixerim. 

1050  sive  litt.  (45).      1571. 

Canisil  „Summa"  Antverpiae  a  Plantino  rursits  cditur. 

„SVMMA  I  DOCTRIN^  1  CHRISTIANiE,  j  EX  j  POSTREMA  RECOGNI-  |  tione 
Doctoris  Petri  canisii,  |  Societatis  Iesv  Theologi.  |  ANTVERPLE,  |  Ex  Officina 
Christophori  Plantini,  i  Typographi  Regij.  ]  M.D.LXXI." 

16";  pp.  sign.  392  (addito  folio  titulari),  et  in  fine  12  ff.  non  sign. ;  in  pagina 
altera  folii  titularis  summa  brevis  privilegii  Plantino  a  Philippo  II.  dati,  de  quo 
C«re.  V814;  sequuntur  Plantini  litterae  dedicatoriae  ad  Philippum  II.,  Canisii  prae- 
fatio  ad  Colonienses,  Ferdinandi  I.  et  Philippi  II.  edicta  (omnia  ut  6'««.  V  814), 
indiculus  Patrum  et  Conciliorum,  quorum  auctoritates  commemoi'antur,  conspectus 
rerum;  in  fine  libri  appendix  de  iustificatione,  „Auctoris  confessio"  (v,  iufra,  mon.  1084), 
index  alphabeticus  rerum. 

Librum  vidi  Mediolani  in  bibliotheca  nationali  (Brera) ;  qui  Matriti  quoque  in 
bibliotheca  nationali  exstat.     Eum  brevissime  memoravit  Soinmervogel,  Bibl.  II  624. 

1051  sive  litt.  (46).      1571. 

Canisii  „Parvus  Catechismus"   iterum  editur  Coloniac  ct  Parisiis. 

1.  JNSTITVTIONES  |  CHRISTIANAE  |  PIETATIS  |  SEV  |  PARVVS  CATE- 
CHISMVS  I  Catholicorum.  |  Auctore  D.  PETRO  CANISIO,  So  |  cietatis  lESV  'Flieo- 
logo.  I  ACCESSERE  PRECES  |  Horarife  de  aiterna  DEI  sapientia  lE-  |  SV  CHRISTO 
Domino  no-  \  stro  cum  pijs  quibusdam  &  !  Christianis  exercita- 1  tionibus.  1  COLONIAE.  \ 
Apud  Maternum  Cholinum.  j  M.D.LXXI.  j  Cum  gratia  &^  priuileg.  Caes.  Maiest."  Versus 
2,  3,  5,  9,  15  rubri  sunt. 

12°;  pp.  sign.  51;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  10  et  in  fine  84;  in  initio 
Calendarium ;  deinde  versus  illi  „Vis  cognoscere"  etc.  et  „Frustra  Christicolae"  etc. 
(cf.  Can.  III  777),  Canisii  praefatio  Augusta  m.  Maio  a.  1561  data  (cf.  Can.  III  777), 
edictum  Ferdinandi  I.  10.  Deceinbris  1560  latum  (cf.  Can.  I  752 — 754);  sequitur 
p.  1 — 42  catechismus ;  deinde  Preces  horariae,  „meditationes"  cotidianae  de  Christi 
virtutibus,  preces  scholasticae  etc.  (cf.  Can.  V  828). 

Librum  vidi  Herzogenburgi  (Herzogenburg  in  Austria  inferiore)  in  bibliotheca 
Canonicorum  regularium  S.  Augustini  (XV.  |6).  Eiusdem  brevem  mentionem  fecit 
Sommervogel,  Bibl.  II   636. 

2.  PARVVS  I  CATECHIS-  |  MVS  CATHOLI-  [  CORVM,  NVNC  PRI-  |  mum 
integritati  suse  restitutus,  &  |  singulari  auctoritate  Sac.  Caes.  |  Maiest.  editus.  |  Auc- 
tore  Petro  Canisio.  |  PARISIIS,  |  Apud  Thomani  Bruraenniuni,  in  clau-  |  so  Brunello 
sub  signo  Oliuse.  |  1571." 

l^*';  ff.  32,  addito  titulari;  in  pagina  altera  folii  titularis  imago  Christi  medii 
inter  duos  latrones  e  cruce  pendentis;  f.  2  praefatio  Canisii,  Augusta  m.  Maio  a.  1561 
data;  f.  27"  ,finis"  Catechismi ;  sequuntur  f.  27*— 29"  „Testimonia  Scripturae  sacrae 
contra  haereticos  in  prompta  seniper  habenda"  ;  f.  29  tres  sententiae  S.  Augustini : 
f.  30''— ^^*'  diploma  Ferdinandi  I.  10.  Decembris  1560  datum ;  denique  brevissima 
monitio  de  edicto  Philippi  II.  a.  1557  lato  (cf.  Can.  IV  1006). 


704  Mon.  1052  sive  litt.  (47).    Anno  1571. 

Libellum  vidi  Parisiis  in  bibliotheca  nationali,  „0  27  758".  Sommervogel  lianc 
editionem  non  posuit. 

In  collegii  turnonensis  (Tournon)  * „Visitatione" ,  anno  1571  habita,  haec  re- 
feruntur:  ,Diebus  veneris  mane''  in  singulis  Classibus  per  mediam  horam  rocitant 
discipuli  catechismum^  ac  repetunt  et  alia  media  hora''  impenditur  Jnterpretationi 
Catechismi.  Et  in  duabus  inferioribus  catechismus  P.  Emundi  gallicus  ^,  Jn  alijs  vero 
P.  Canisij  Paruus  latinus"   (ex  exemplo  archetypo ;  Cod.   ^Gal.  58"  n.  14*»'^  f.  413-''). 

1052  sive  litt.  (47).      Aniio  1571. 

P.  Possevino  S.  J.  cunmte  Lugduni  Canisii  „Parvus  Catechisuius"  italice  ah 
ipso  Possevino  versus  excuditur  cum  opusculo  Possevini  et  Utteris  dedicato)'iis  ad  Italos 
higdunenses  ab  eodem,  cum  nomine  tamen  Charitei  Augustiniani,  datis,  quibus  cum 
viagistratus  lugdunenses,  et  Canisii  contiones  catechismique  commendantur,  tum  ipsi 
Chariteo  a  Caluinianis  seducto  causa  resipiscendi  praebetur. 

JNSTRVTTIONI  I  ALLA  DOTTRINA  ]  Catolica,  &  alla  |  pieta.  | 
Composte  da,  i,  RB.  MM.  Pietro  \  Canisio,  &  Antonio  Posseuino  \  della 
Compagnia  di  \  GIESV.  |  IN  LIONE,  \  Per  Michele  Giouio.  |  1571.  | 
Con  permissione."     Cum  signo  sive  insigni  Societatis  lesu. 

16";  pp.  sign.  173;  praeterea  pp.  non  sign.  in  initio  5  (addito  folio  titulari)  et 
in  fine  1  (quae  vacua  est).  In  pagina  aversa  folii  titularis  conspectus  brevis  capitum 
libri;  in  proximis  foliis  positae  sunt  litterae  dedicatoriae,  de  quibus  infra  dicetur; 
p.  3 — 63  Canisii  „Parvus  Catechismus  Catholicorum"  sive  ^lnstitutiones  Christianae 
Pietatis"  italice  versae  (cf.  Can.  III  788);  p.  64 — 105  „Risposta  alla  lettera  di  vno 
habitante  de  Geneua,  nella  quale  si  danno  alcuni  auertimenti  per  leggere,  et  intendere 
rettamente  la  parola  di  Dio,  et  viuere  secondo  lei.  Per  il  R.  M.  Ant.  Posseuino, 
della  comp.  di  Giesu" ;  p.  106 — 172  precationes;  p.  173  catalogus  librorum :  „Libri 
buoni  per  conseruarsi  in  fede,  et  guardarsi  dal  peccato  .  .  .  Oltre  quel  che  babbiamo 
nella  sacra  scrittura,  ottimi  sono  gli  infrascritti  libri."  Primo  loco  ponuntur  „Dottrina 
Christiana  di  Pietro  Canisio,  Gio.  Gersone  deil'  imitatione  di  Christo"^;  sequuntur 
multi  alii,  velut  „Guida  de  peccatori  et  Trattato  della  oratione  di  F.  luigi  granata  ^ 
Meditationi  di  santto  Agostino"*  etc. 

Notatu  valde  dignae  sunt   huius    libri    litterae,    quas  supra   dixi,    dedicatoriae; 

quae  sic  incipiunt:  ,AIIi  molto  magnifici  S.  Italiani,  nella  villa  di  Lione:  F.  Andrea 

Chariteo  Fiorentino,  Agostiniano,    Predicatore   Catolico,  Verita,  Penitenza    et  Pace" ; 

terminantur:    „In    Lione  .16.  di    Gennaio    1571."      „Chariteus"   se    Italorum  Lugduni 

habitantium  contionatorem  esse  significat;  gravissimis  verbis,  quam  misera  siut  tem- 

pora,    describit;    iam    ad    ipsum  atheismum   homines  devenisse ;    terrenorum    quoque 

bonorum  magnam  esse  inopiam.    ^Negl'  istessi  cieli  appariscono  nuoui  segni,  nell'  aria 

son    veduti    gran   spaventi.  .  .  .     Tutti    vogliono    esser   maestri ,    niuno    vuole    esser' 

discepolo,  ogn'  vn'  vuole  libertii  di  conscienza,  et  niuno  sii  quel'  che  si  crede."   Queritur 

deinde,    quosdam  tempore  quidem  belli  ad  ecclesiam  catholicam  redisse,  modo  vero, 

cum  iam  pacis  sit  tempus,  iterum  a  summo  pontifice  et  ab  archiepiscopo  lugdunensi 

(Antonio  Albonio  sive  d'  Albon)  desciscere  nec  regi  velle  neque  ab  optimo  illo  „Mon- 

a)  Uoc  V.  siipra  versum  scriptum  est.  b)  Sequuntur  vv.  in  singulis  classibus.  c)  Ita  eadem  mami 
correctum  est  ex  et  quod  superest  temporis. 


'  P.  Edmundi  Augerii  S.  J.  „Catechisme  et  sommaire  de  la  religion  cbre- 
stienne"  etc,   Lyon  1563,  1564  etc.  (Sommervogel,  Bibl.  I  633). 

-  Thomae  a  Kempis   libellus  De  Imitatione  Christi ;  v.  Can.  IV  25P. 

*  P.  Ludovici  Granateusis  0.  Pr.  (1504—1588)  ascetae  clarissimi  „Guia  de 
Pecadores"  (Salmanticae  1570  etc.)  et  „Libro  de  la  Oracion  y  meditacion"  (Sal- 
manticae  1567  etc),  qui  libri  in  plurimas  iinguas  versi  sunt. 

*  Opusculum  pium  et  utile,  sed  auctoris  posterioris. 


Mon.  1052  sive  litt.  (47).    1571.  705 

signore  di  Mandelot"  gubernatore  '  neque  a  praeclaro  illo  „Monsignor  Micliele  Arciero" 
praeside.  Sunimum  autem  pontificem  esse  infallibilem,  et  fidem  catholicam  ab  aposto- 
lorum  doctrina  ortam  esse;  id  probari  ex  ^questo  breue,  ma  dottissirao  Catechisnio 
composto  molti  anni  sono  dal  dottissimo  et  R.  Padre  M.  Piedro  Canisio,  huomo  che 
con  ]a  voce  ha  illustrato  le  tenebre  alla  Germania,  et  con  la  penna  e  stato  et  e  vn 
gran  lume  della  chiesa ;  non  e  stampato  hora,  ma  molti  anni  sono,  non  pur  in  lingua 
Italiana,    ma  Latina,  Francese,    Spagnola,  Inglese,  Fiandrese,  Germana,  et  Polona."^ 

Ita  Chariteus ;  qui  erat  Ordinis  Eremitarum  S.  Augustini,  provinciae  pisanae, 
coenobii  Sancti  Spiritus  florentini  [J.  F.  Ossinger  0.  Er.  S.  Aug.,  Bibliotheca  Augu- 
stiniana,  Ingolstadii  et  Augustae  Vindelicorum  1768,  228).  Quod  autem  ad  hunc 
libellum  praefatione  ^Charitei"  munitum  attinet,  hoc  facile  patet :  in  eo  edendo 
P.  Antonii  Possevini  S.  J.  operam  intervenisse ;  nam  constat,  Possevinum,  a.  1570 
rectorem  collegii  lugdunensis  constitutum,  mercatoribus  italis  Lugduni  degentibus 
saepe  contionatum  esse,  hosque  eius  contiones  tanti  fecisse,  ut,  cum  Possevinum  alio 
arcessitum  iri  audivissent,  per  litteras  a  S.  Pio  V.  impetrarent,  ut  autumno  a.  1571 
Possevinus  iuberetur  Lugduni  manere  (Sacchinus,  Hist.  S.  I.  III,  1.  7,  n.  93;  Fou- 
queray  1.  c.  I  549)  ;  constat  quoque,  Possevinum  catechismos  Canisii  magni  aesti- 
masse  et  per  Sabaudiam  Galliamque  diligenter  disseminasse  [Can.  III  778—779; 
IV  1009—1012;  V  798-801;  Fowiiieraij  I.  c.  I  543  547;  L.  Karttune»,  Antonio 
Possevino,  Lausanne  1908,  42;  et  cf.  supra  p.  698).  Ipse  autem  Possevinus  in  „*An- 
nalibus"  (v.  supra  p.  697),  Decade  prima,  I.  3,  c.  10  narrat:  ^Lugdunum  Italus 
Augustinianus  Monachus  uenerat  seque  ipsum  et  Italos  sic  turbabat,  ut  iacta  iam 
fidei,  pietatisque  fundamenta  nutare  posse  uiderentur.  .  .  .  Quod  ad  periculum  ab  Au- 
gustiniano  imminens  amoliendura  pertinebat,  uisum  est  expedire,  ut  is  in  Posseuini 
farailiaritatem  alliceretur,  allectus  uinculo  aliquo  obstringeretur,  ut  si  tamen  de- 
laberetur  ad  Caluinianos,  (uti  fecit,  et  postea  redijt)  esset,  quo  eius  notaretur  in- 
«onstantia,  et  apud  vVuditores  decoquens  redire  non  auderet^' Lugdunum.  Proponit  ei 
Posseuinus  se  statuisse  Canisij  Catechismum,  pro  Jtalis  Jtalice  uertere,  et  curare 
edendum :  dignitati,  ac  decori  Augustiniano  futurum,  si  libellum  hunc  ipse  Jtalis 
dedicef^.  Facturum  se  respondet  sicque  Epistolam  praefigendam  libello  accipit  a 
Posseuino.  Jn  ea  mentio  cathoiicae  fidei  ita  habebatur,  ut  unicam  esse  constaret 
qua  saluandi  omnes  sumus,  seque  ad  mortem  usque  pro  hac  pugnaturum.  Jnterea 
cum  uir  improbus  mouisset  omnem  lapidem,  quo  Geneuam  Augustinianus  aufugeret, 
id  ipsum,  dato  ei  gradario,  assecutus  est.  Jlle  dum  quasi  in  nouitiatu  a  Caluinianis 
traditur  mulieri  instituendus,  Theologus  licet  fuisset,  coepit  et  amicorum  litteris,  et 
epistola  sua  Canisij  catechismo  praefixa*^  quae  in  manibus  Catholicorura  terebatur, 
uictus  item  taedio  Caluinianae  Tyrannidis  resipiscere.  Reuocatus  igitur  remissus  est 
in  Jtaliam'^  non  sine  dedecore  eorum,  qui  ipsura  lactauerant,  obice  autem  submoto 
a  Diuina  dextera,  quae  istud  hominum  genus  facile  eradicat.  Tum  Posseuinus  in 
Aede  Augustinianorura,  qua  Lucenses  Jtali  utebantur,  et  ad  quam  reliqui  confluebant, 
tempore  Aduentus  Jtalicas  habuit  conciones,  ut  prorsus  labem,  quae  ab  Augustiniano 
fuerat  aspersa,  ex  eorum  animis  eximeret"  (Cod.  „297"  p.  144  — 145;  Possevini  nar- 
rationem  ex  eodem  Codice  breviter  complexus  est  Fell  I.  c.  [v.  supra  p.  697]  314). 

Vidi  libri  exemplum  Monachii  in  bibliotheca  regia  (Catech.  86.).  Liber  Lug- 
duni  quoque  in  bibliotheca  publica  exstat.  Eius  mentionem  fecerunt  Sommervogel, 
Bibl.  VI  1064  (ubi  pro  Jiima"  legendum  est  „Lione"),  et  Fell  1.  c.  314^ 

a)  Ita  in  Cod.  correctiim  est  ex  non  auderet  redire.  b)  Ita  libravins  correxit  ex  dicet.  c)  Hoe 
t\  a  libr.  supra  versum  scriptum  est.         d)  Diio  vv.  sqq.  manu  alia  supra  versum  scripta  sunt. 


'  De  Francisco  de  Mandelot  v.  Sacchinum,  Hist.  S.  I.  III,  I.  1,  n.  20  et  Fou- 
queraij  I.  c.  I  463  469  472—474. 

2  Addi  poterat  versio  hungarica;  de  qua  Cau.  III  789;  caeterum  his  verbis 
Canisii  catechismus  sive  maior  (Summa  Doctrinae  Christianae)  sive  minor  (Parvus 
Catecbismus  Catholicorum)  significari  videtur;  de  versione  hispanica  v.  Can.  IV  1010; 
de  polonica  supra  p.  695. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  45 


706  Mon.  1053—1055  sive  litt.  (48)-(50).    1571, 

1053  sive  litt.  (48).      157]. 

Canisii  „Parvus  Catechismus"  vlamice  Antverplae  editur. 

Augustinus  De  BacJcer  S.  J.,  ubi  Catechismi  canisiani  versiones  recenset,  haec 
habet  (Bibl.  P  1059):  ,Waerachtighe  ende  oprechte  Ondervviisinghe  inden  Catho- 
lycke  gheloove,  notelick  allen  meyschen  te  weten,  ende  seer  profytelick  om  die  on- 
gheleerde  ende  ioncheyt  te  brenghen  tot  kennisse  van  hender  salicheyt.  Int  licht 
ghestelt  deur  den  Eer.  Heere  Peeter  Canisius  Doctoor  inder  Godtheyt,  ende  religieus 
vanden  Gheselschappe  vanden  naem  Jesus.  T'Antwerpen,  Ghedruckt  by  Christoffel 
Plantyn.  M.D.LXXI,  24",  8  ff.  lim.  pour  le  calendrier,  pp.  53,  goth.,  Titre  et  calen- 
drier  en  rouge  et  noir."  Eadem  (omittendo  tamen  ^goth."  et  verba  sequentia)  ponit 
Sommercogel,  Bibl.  II  632. 

Et  De  Backer  et  Sommervogel  vlamicam  hanc  Catechismi  canisiani  versionem 
(litteris  gothicis  sive  germanicis  descriptam)  pro  versione  „Summae"  habent;  id  quod 
equidem  mihi  persuadere  non  possum ;  immo  sive  libelli  titulum  foliorumque  numerum 
considero,  sive  Summae  editionem  vlamicam  a.  1565  Antverpiae  editam  {Can.  V  800) 
et  ^lnstitutiones  Christianae  Pietatis"  etc.  a.  1566  et  1567  a  Plantino  excusas  (1.  c. 
806  822)  inspicio,  dubitare  non  possum,  quin  libellus  ille  „Ondervviisinghe"  etc. 
sit  versio  ^Parvi  Catechismi  Catholicorum"  canisiani. 

1054  sive  litt.  (49).      1571. 

j,Parvi  Catechismi  CathoUcorum"  canisiani  „Epitome"  trilinguis. 

In  libello,  qui  inscriptus  est  „Catalogus  novus  ex  Nundinis  vernalibus  Franco- 
furti  ad  Moenum,  anno  M.  D.  LXXII.  celebratis  .  .  .  Francofurti  ad  Moenum  apud 
Martinum  Lechler  1572",  refertur  (f.  21  4=^),  in  mercatu  illo  librario  venalem  fuisse 
libellum  ,Catechismi  parui  D.  Canisij  epitome,  triplici  idiomate,  Latino,  Gallico  et 
Teutonico,  in  tenellae  pueritiae  gratiam  excusa  .  quarto  .  Leodij.  1571".  Quae  ex 
hoc  Catalogo  deinde  transcripta  esse  videntur  in  alios  libros  bibliographicos,  ut  in 
loannis  Clessii  „Unius  seculi  ejusque  virorum  litteratorum  monumentis  tum  floren- 
tissimi,  tum  fertilissimi  ab  a.  1500  ad  1602,  nundinar.  auctumn.  ...  elenchum", 
Francofurti  ad  Moenum  1602,  I  97,  et  in  Antonii  Possevini  S.  J.  Apparatum  sacrum, 
.Coloniae  1608,  342.  Libellum  in  16°  (non  in  4»)  „typis  G.  Morberii"  Leodii  a.  1571 
excusum  esse  affirmant  X.  de  Tfieux,  Bibliographie  Liegeoise  I,  Bruxelles  1867,  4; 
De  Backer,  Bibl.  P  1061  (v.  supra  p.  668);  Sonimervogel,  Bibl.  II  644;  et  Sommer- 
vogel  ^teutonicum"  illud  idioma  linguam  vlamicam  esse  monet.  Libellum  nusquam 
repperi :  quare  nescio,  utrum  is  sit  ipse  ille  Catechismus  minimus,  quem  Canisius 
primum  latine  a.  1556  edidit  Ingolstadii  {Can.  II  885),  an  simile  compendium. 

Nescio  an  huic  ,Epitomae"  faciendae  causam  praebuerit  Philippus  II.  rex, 
cum  8.  Augusti  1559  episcopis  Belgii  scriberet:  Omnino  necesse  est,  ab  omnibus  con- 
tionatoribus  et  parochis  populo  ex  sacro  suggestu  proponi  catechismum  Canisii, 
„approuv6  par  ceulx  de  la  faculte  en  theologie  de  notre  universit^  de  Louvain,  et 
par  nostre  charge  nagaires  fidelement  translat^  en  langue  thyoise  et  franchoise, 
pour  estre  propose  a  tous  noz  subgects  comme  bonne  et  saine  doctrine" :  curandum 
quoque  est,  ut  pueri  eundem  librum  discant,  et  plane  interdicimus,  ne  in  ulla  schola 
ullo  alio  libro  eius  generis  utantur.  „Et  comme  ledict  cath^cisme  est  assez  long 
et  prolix,  ne  pourra  que  bien  convenir  que  vous  faites  colliger  et  extraire,  par 
aucuns  personnaiges  doctz,  s^avans  et  pieulx,  ce  qui  sera  le  plus  cler  et  facille, 
afin  que  lesdicts  maistres  d'escoIIe  le  puissent  tant  mieulx  faire  entendre  et  aprendre 
aux  jeusnes  enfans,  pour,  de  leur  enfance,  les  instituer  en  la  vraye  foy  et  traditions 
catholiques"  [L.  P.  Gachard,  Analectes  historiques,  XIII''  S^rie  n.  363,  in  ,Compte 
rendu  des  s^ances  de  la  Commission  royale  d'histoire  ou  recueil  de  ses  buUetins", 
111«  Serie,  t.  IX,  Bruxelles  1867,  303).  " 

1055  sive  litt.  (50).      1571. 

„Authoritatum  S.  Scripturae"  etc.  per  Busaeum  Coloniae  editarum  tomi  tres, 
omisso  IV.,  Venetiis  excuduntur  et  patriarchae  dedicaniur. 


Mon.  1055  sive  litt.  (50).    1571.  707 

1.  „A"VTH0R1TATVM  |  SACRAE  SCRIPTVRAE,  |  ET  SANCTORVM  PA- 
TRVM,  I  QVAE  IN  SVMMA  DOCTRINAE  CHRISTIANAE  |  DOCTORIS  PETRI 
CANISII  THEOLOGI  |  Societatis  Iesv  citantur,  &=  nunc  primum  ex  ipsis  fontibus  \ 
fideliter  collectce,  ipsis  Catechismi  uerbis  subscriptce  sunt,  \  PARS  PRIMA.  |  DE  FIDE, 
SPE,  ET  CHARITATE.  |  VENETIIS,  j  Ex  Bibliotheca  Aldina.  M.  D.  LXXI."  Cum 
Aldi  signo  typographico. 

4**;  ff.  sign.  186  (addito  titulari)  et  in  fine  21  non  sign. ;  f.  186  perperam 
signatum  est  ,185";  f.  2^ — 3^  litterae  (quibus  nec  locus  nec  tempus  ascripta  sunt), 
per  quas  ^Hieronymus  Turrisanus"  „Ioanni  Trivisano  I.  V.  Doct.  Venetiarum  Patri- 
archae"  hunc  librum  ,ex  bibliotheca  sua  prodeuntem"  dedicat.  Qui  jego",  inquit, 
„Venetijs  natus,  et  a  patre  institutus  in  corrigendis,  et  publicandis  optimis  quibus- 
que  libris  ex  aedibus  nostris",  tibi  ^omnia  pene  debebam  .  .  .  Vere  igitur  hic  tibi 
conuenit,  pater  amplissime,  omnique  laude  maxime  cumulate,  ac  de  nobis  optime 
merite,  viri  optimi,  et  religiosi,  praeclarissimus  liber"  ;  f.  8''  posita  est  admonitio : 
,Petrus  Busaeus  ad  lectorem.  Non  ignoras  optime  Lector"  etc,  quae  in  primae 
editionis  ,Parte  tertia"  (in  pagina  altera  folii  titularis)  posita  erat  (v.  supra  p.  687): 
f.  4^  „De  huius  operis  ratione  ac  vtilitate  praefatio  Petri  Busaei  Noviomagi",  „Co- 
loniae  Agrippinae  Idibus  Augusti,  Anno  Domini  1569"  data  (cf.  supra  p.  685); 
f.  7''— ll'*  ^Catalogus  summorum  Pontificum"  etc.  (ut  supra  p.  686);  f.  IP — 15* 
^Encomia"  etc.  (ut  supra  p.  686)  ;  f.  IS"^'— 16^  Jndex"  etc.  (ut  supra  p.  686);  f.  l^'' 
^Appendix  de  hominis  lapsu"  etc.  (indicantur  eius  capita  20);  f.  17^^  incipit  Cate- 
chismus;  in  fine  copiosissimus  „Index  rerum"  alphabeticus,  2OV2  ff.  non  sign.  com- 
plectens. 

2.  „AVTHORITATVM  |  SACRAE  [etc,  ut  supra  n.  1]  \  QVAE  IN  CATE- 
CHISMO  DOCTORIS  |  PETRI  CANISII  THEOLOGI  1  Societatis  lESV  [etc,  ut  supra 
n.  1]  I  PARS  SECVNDA.  |  DE  SACRAMENTIS  ECCLESIAE.  |  VENETIIS,  \  Ex 
Bibliotheca  Aldina.     M.  D.  LXXI'^     Cum  signo  typogr.  aldino. 

4*^;  ff.  sign.  179  (addito  folio  titul.) ;  praeterea  in  fine  libri  ff.  non  sign.  25; 
f.  179**  incipit  index  rerum  alphabeticus ;  qui  in  pagina  priore  folii  ultimi  terminatur. 

3.  ,AVTHORlTATVM  |  SACRAE  [etc,  ut  supra  n.  2]  \  PARS  TERTIA.  | 
DE  PRIORI  IVSTITIAE  CHRISTIANAE  1  parte,  qute  in  fugiendis  vitijs  sita  est:  | 
SIVE  DE  PECCATIS.  |  VENETIIS,  Ex  Bibliotheca  Aldina.  M.  D.  LXXI."  Cum 
signo  typographico  aldino. 

4";  ff.  sign.  130  (addito  titulari),  et  in  fine  libri  14  ff.  non  sign. :  f.  130" 
„TEERTII  [sicJj  ET  VLTIMI  TOMI,  FINIS."  Sequitur  Jndex  rerum  oranium" 
alphabeticus,  21  paginas  occupans;  in  fine:  „Indicis  tertij  et  vltimi  Tomi,  finis"  ; 
in  proximis  3  pp.  Petri  Busaei  (nomine  eius  non  posito)  ^Admonitio  ad  lectorem" 
illa,  quae  in  editionis  coloniensis  volumine  primo  ^praefationem"  sequitur  (f.  ^B^''  ad 
^B^'*;  V.  supra  p.  686);  in  paenultima  denique  pagina  sententiae  aliquot  Patrum  etc. 
leguntur. 

In  nullo  horum  voluminum  comparet  neque  approbatio  ecclesiastica  neque  pri- 
vilegium  typographicum.  Quare  equidem  suspicor,  typographum  venetum  eo  ipso 
consilio  tomo  quarto  (qui  de  bonis  operibus,  virtutibus  etc.  est)  excudendo  supersedisse, 
quod  ea  ratione  se  poenas  gravissimas  a  S.  Pio  V.  in  privilegio  Calenii  propositas 
(v.  supra  p.  685)  vitare  posse  censeret;  id  certe  cum  illorum  temporum  moribus 
congruebat  (cf.  supra  p.  439').  Ne  postea  quidem  toraus  IV.  huic  editioni  additus 
esse  videtur;  nam  Canisius  ipse  a.  1577  scripsit:  „Prior  editio  in  quatuor  partes 
seorsim  excusas  secabatur,  tres  autem  solas,  quas  ego  viderim,  Venetus  Typographus 
dedit"  (Opus  Catechisticum,  opera  Petri  Busaei  S.  J.  illustratum,  ed.  2.,  Coloniae 
1577,  f.  a4"). 

Vidi  operis  exeraplura,  quod  exstat  Valkenburgi  (Valkenburg  in  Neerlandia) 
in  bibliotheca  Scriptorum  S.  J.  (W.  3  [1]).  Alia  exerapla  exstant  Veronae  in  biblio- 
theca  publica,  Cremonae  in  bibliotheca  seminarii  maioris,  Neapoli  in  bibliotheca 
nationali,  Barcinone  (Barcelona)  in  bibliotheca  universitatis.  Editionem  posuit  Sommer- 
vogel,  Bibl.  II  440.     Cf.  etiam  Braunsberger,  Kat.  143  —  144. 

45* 


708  Mon.  1056—1057  sive  litt.  (51)-(52).    lan.  —  Febr.(?)  1571. 

1056  sive  litt.  (51).      iM.  lanuario  1571. 

Ex  autographo.     G.  Ep,  coll.  I  f.  259  260.    Eo  usus  est  Sacchinus,  Can.  273. 
Dilingae   libe)'  primus   adversus  Centuriatores   magno    cuni  Canisii  aliornmque 
lahore  excuditur.    Nuni  2)f'0spere  ? 

P.  Theodoricus  Canisius  S.  J.  collegii  dilingani  rector  Dilinga 
Kalendis  Februariis  1571  Romam  ad  S.  Franciscum  Borgiam  generalem 
praepositum  haec  rettulit  de  „Commentariorum  de  Verbi  Dei  cor- 
ruptelis"  a  Petro  Canisio  fratre  iussu  S.  Pii  V.  adversus  Centuriatores 
Magdeburgenses  scribi  coeptorum  libro  primo,  qui  erat  de  S.  loanne 
Baptista:  „Excuditur  iam  primus  liber  R.  P,  Doctoris  Canisij,  cuius 
initium  forte  ad  T.  P.  mittet  R,  P.  Prouincialis  ^  vt  iudicetur  isthic 
an  et  quomodo  in  alijs  sit  progrediendum''^.  Dubitant  hic  aliqui  de 
solida  eruditione  libri,  vt  qui  verbis  magis,  quam  argumentorum  neruis 
instructus  putetur:  timentque  ne  existimationi  P.  Canisij  et  Societatis 
apud  doctos  aliquid  decidat.  Judicant  praeterea  nonuulli,  alienum  esse 
satis  huius  Patris  ingenium  ab  hoc  genere  scribendi,  vt  quod  acumen 
potius  scholasticum,  quam  dicendi  copiam  subinde  postulet,  Vexat 
se''  interim  bonus  Pater,  et  supra  vires,  non  se  solum,  sed  et  scrip- 
tores  plures ,  exagitat  ^,  vt  obedientiae ,  et  Catholicorum ,  quae  de 
opere  hoc  maxima  est,  expectationi  respondeat:  forte  conueniret,  non 
prius  ad  secundi  libri  aeditionem  progredi,  quam  externorum  de  primo 
intelligatur  iudicium,  et  a  Patribus  isthic  primus  iste'  perlegatur, 
quamuis  duo  hac  in  re  videam  impedimenta,  alterum  est  circa  ipsum 
P.  Canisium,  qui  primo  quoque  tempore  liberandus  videtur,  quiescere 
autem  ante  finem  huius  operis  non  posse  videtur:  Alterum  est  circa 
typographum  **,  qui  ad  totum  opus  continenter  excudendum,  videtur 
esse  iam  instructus.'' 

1057  sive  litt.  (52).      1571  (m,  Februario?), 

Canisii  „Suntma"  in  usum  scJiolarum  Bavariae  Dilingae  editur  cum  litteris 
dedicatoriis  ad  Guilielmum  principem  et  Canisii  „Confessione" . 

Anno    1571    ex    typographia    universitatis    dilinganae    (v.    supra 

p.  574)  prodiit:   „SVMMA  |  DOCTRI-  |  NiE  CHRISTIA-  |  NAE  PER 

QVAESTIO-  I  NES  CATECHISTICAS  LVCVLEN-  |  TER  TRADITA, 

MVLTIS  IN  LO-  i  CIS  LOCVPLETATA,  ET  PO-  |  STREMO  RECO-  | 

GNITA,  1  AVCTORE  D.  PE-  |  TRO  CANISIO  SOCIE-  |  TATIS  lESV 

THEO-  I  LOGO,  I  IN  VSVM   SCHOLA-  |  RVM   INCLYTAE   BA-  | 

VARIAE,  !  DILING^  |  Excudebat  Sebaldus  Mayer,  |  M.D.LXXI," 

l^**;  ff.  sign.  202;  praeterea  in  initio  folium  titulare,  in  cuius  pagina  aversa 
insigne  Societatis  lesu,  ligno  eleganter  incisum,  cernitur,  et  7  fF.  non  sign.,  in  quibus 

a)  Vide  infra,  adn.  2.  b)  Iii  autogr.  sequititr  i)roinde,  oblitteratu»/.  e)  Hoc  r.  a  Tli.  supra 
versnm  scriptum  est. 


^  Paulus  Hoffaeus. 

^  P.  Polancus  Societatis  secretarius  —  ex  Borgiae   sententia,   ut  patet  —  hic 
in  margine  notavit:   ,inprimase  senza  mandarse  qua". 

^  P.  Antonius  Guisanus  de  eo  questus  est;  v.  infra  mon.   1063. 
*  Sebaldum  Mayer  typographum  dilinganum ;  v.  infra,  mon.  1062. 


Mon.  1058—1059  sive  litt.  (53)-(54).    A  m.  Aprili  1570  —  10.  Maii  1571.      709 

Canisii  litterae  dedicatoriae,  Dilinga  27.  lanuarii  1571  ad  Guilielmum  Bavariae  prin- 
cipem  datae,  comparent,  et  in  fine  libri  5  ff.  non  sign.,  e  quibus  prima  3  indicem, 
reliqua  ,Avtoris  Confessionem"  habent.  Canisii  litteras  vide  supra  p.  426,  ,Con- 
fessionem"  (quae  in  hac  editione  primum  vulgata  est)  infra,  mon.  var.  (20).  Man- 
datum,  quo  Albertus  V.  Bavariae  dux  Canisii  catechismum  in  omnibus  scholis  ex- 
plicari  iubebat,  v.  supra  p.  688. 

Pulcherrima  haec  editio  multis  adhuc  locis  exstat;  velut  Friburgi  Brisgoviae 
in  bibliotheca  universitatis,  Herbipoli  in  bibliotheca  FF.  Minorum  Conventualium, 
Monachii  in  bibliothecis  monasterii  S.  Bonifatii  0.  S.  B.  et  FF.  Minorum  Un.  Leon., 
Ratisbonae  in  bibliotheca  provinciali  (Kreisbibliothek),  Augustae  Vindelicorum  in 
bibliotheca  monasterii  S.  Stephani  0.  S.  B. 

1058  sive  litt.  (53).    A  m,  Aprili  1570  ad  Aprileni  1571. 

Ex  autographo.    G.  Ep.  coll.  I  f.  264\ 

Canisius  in  libro  adversus  Centuriatores  edendo  tantum  non  se  conficit. 

P.  Theodoricus  Canisius  collegii  dilingani  recfor  DiUnga  11.  Maii 
1571  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit:  Reuerendus 
P.  Canisius  ante  Pascha  ^  primum  librura  contra  Centurias  absoluit, 
et  typis  iam  excusus  est,  quamuis  necdum  euulgatus.  .Jmmensi  fuit 
laboris  rem  hucusque  perducere,  et  parum  abfuit  quin  author  cum 
socio  2  oneri  succumberet.  Vtinam  felicius  ad  secundi  libri  aeditionem 
sese  author  accingat:  cui  si  tam  methodus  et  scholasticae  doctrinae 
praesens  memoria,  post  tot  annorum  in  varijs  negotijs  occupationes, 
suppeteret,  quam  copiosum  illi  scribendi  argumentum  ministrant  ad- 
uersarij,  non  equidem  tanto  in  discrimine  valetudo  eius  subinde  versa- 
retur.  Nunc  autem  post  octauam  et  decimam  quandoque  eiusdem  rei 
mutationem,  correctionem,  descriptionem  bonus  pater  sibi  non  satis- 
facit,  sed  identidem  mutat  omnia:  vt  necessarium  plane  videatur,  si 
incolumem  illum  velimus,  vel  hoc  illum  labore  leuare,  vel  rationem 
aliam  illum  ferendi  inire. 

1059  sive  litt.  (54).      8.— 10.  3Iaii  1571. 

Ex  Hartzheim-ScJwll,  Concilia  Germaniae  VII  721  723  729—730. 

Synodus  buscoducensis  catecliismos  romanum  et  canisianum  in  tisum  inducit. 

In  prima  synodo  dioecesana  episcopatus  buscoducensis  ('s  Hertogenbosch),  quae 
Buscoduci  ab  8.  ad  10.  Maii  1571  sub  Laurcntio  Metsio  (de  Mets),  secundo  huius 
dioecesis  episcopo,  habita  est,  haec,  praeter  multa  alia,  idem  episcopus  edixit:  „In 
omnibus  Ecclesiis  Parochialibus  non  CoUegiatis  .  .  .  Missa  matutinalis  inter  [horam] 
quintam  et  sextam  peragatur,  sic  tamen  ut  ultra  sextam  nunquam  differatur.  In 
qua  optaremus,  pro  necessaria  juventutis  et  ancillarum  instructione,  succinctam  aliquam 
ex  Catechismo  Concilii  Tridentini,  aut  Canisii,  a  Parochis,  aut  aliis  a  Nobis  ad  hoc 
admissis,  de  rudimentis  Fidei  et  Religionis  nostrae  concionem  fieri,  potissimum  autem 
tempore  Quadragesimae  :  quae  post  Offertorium  fieri  poterit,  et  tum  Sacerdos,  ne 
populus  in  diversa  distrahatur,  nonnisi  ea  finita,  in  celebratione  Missae  procedat" 
(Tit.  XI,  c.  2).  ,Ut  Parocbi  libros  habeant  officio  Pastorali  maxime  accoramodos 
ex  quibus  populum  sibi  commissum  pie  et  Catholice  instituant,  ipsique  illis  legendis 
doctiores  evadant;  mandamus  eisdem,  ut  singuli  habeant  Biblia  Latina  et  Vernacula, 


'  Ante  15.  Aprilis. 

2  P.  Antonio  Guisano;  de  cuius  querelis  v.  infra,  mon.  litt.  (58). 


710  Mon.  1060  sive  litt.  (55).    8.  lunii  1571. 

ac  Decreta  Conciliorum  tam  Generalis  Tridentini,  quam  Provincialis  Mechliniensis ', 
et  nostri  Dioecesani :  itemque  ejusdem  Concilii  Tridentini,  et  Petri  Canisii  Cate- 
chismos,  necnon  Sanctorum  Patrum,  pro  suo  quisque  modulo,  aliquot  libros  :  Homilias 
quoque"  etc.  (Tit.  XVII,  c.  11).  Reliquos  quoque  Clericos  ^monemus,  ut"  sibi  eosdem 
libros  ^pro  sua  quisque  facultate  comparent"   (Tit.  XIV,  c.  3). 

1060  sive  litt.  (55).      Cardinalis  )STA:BriSI.AUS  HOSIUS  episcopus 
princeps   varmiensis  S.  PIO  V.  Pontifici  Maximo.      Sublaco-  8.  lunii  1571. 

Ex  apographo  eiusdem  fere  temporis,  eoque  manu  ignota  scripto ;  cui  Stania- 
laus  Rescius  Hosii  secretarius  adnotavit:  „Pio  V.  Pont:  8  lunij  1571  Sublaci."  Apo- 
graphum  nunc  exstat  in  Cod.  ,61"  bibliothecae  universitatis  cracoviensis,  fasc.  III, 
n.  2,  pag.  2. 

Eum  rogat,  uf  Canisii  de  S.  loanne  librum  ilico  vulgari  patiatur  neve  magistro 
sacri  palatii  tradat  recognoscendum. 

Beatissime  Pater. 

Librum  Reuerendi   patris  Canisij   legi  quo  centuriatorum  errores 

et  mendatia  scripturarum  deprauationes  prauas  etiam  interpretationes* 

in  una  Sancti  Joannis  Baptistae  historia  pie  et  docte  comprimis  etiam 

eleganter  magna  cum  perspicuitate  quae  mihi   prima  virtus  orationis 

esse  uidetur  neque  uulgari  persuadendi  vi  refellit.    Vellem  saltem  per- 

orationem    libri^  quae   breuis   est   legere   Sanctitati  Vestrae  vacaret. 

proculdubio    cum   pietatem   hominis,   tum    dicendi   scribendique  genus 

probaret.     Legit   idem    opus   Reuerendissimus  D.  Cardinalis   Scirletus 

uir  multiiuga  lectione  et  non  mediocri  doctrina  praeditus:    Legit  ex- 

cellens  Theologus  Petrus  Fontidonius  Alanus  quoque  Copus^  qui  me- 

cum  est,   legerunt  et  Patres  Societatis  JESV°:    omnes  uno  ore   pro- 

barunt  uehementer:    Nunc  audio    quod   Sanctitas    Vestra   nihilominus 

a  Magistro  S.  Palatij  ^  de   libro  iudicium   fieri  uult,    quod   illius  con- 

silium''  non  potest  non  probari:  sed  cum  is  grauiter  ex  oculis  laboret, 

ut   in   longum  editionem  huius  libri   sit  extrahere  necesse,    qui   certe 

maximum  fructum  legentibus  adferre  potest  supplico  Sanctitati  Vestrae 

eorum  ut  exquirat  iudicia  qui  legerunt  et  in  his  acquiescere  dignetur 

nam  periculum  est  ne  grauem  iacturam  Typographus  faciat  si  fuerit 

in  longum  tempus  res  extracta,  ut  ei  librum  absoluere  et  quos  in  eum 

a)  Sex  vv.  sqq.  in  margine  apograpJii  addiia  stmt.        b)  A  libr.  cori:  ex  iudicium. 


^  Antverpiae  a  Christophoro  Plantino  primum  a.  1570  excusa  suut  Decreta 
primi  concilii  provincialis,  Mechliniae  ab  11.  lunii  ad  14.  lulii  1570  habiti;  quae  ex- 
stant  etiam  apud  Hartzheim-Sclioll  1.  c.  VII  609—631,  et  apud  P.  Fr.  X.  de  Ram, 
Nova  et  absoluta  Collectio  Synodorum  Archiepiscopatus  Mechliniensis  I,  Mechliniae 
1828,  90—134.  -  Vide  supra  p.  4452. 

^  jAuthoris  Confessionem"  dicit  (cf.  supra  p.  444);  quam  vide  infra,  mon. 
var.  (20). 

*  De  Fontidonio  v.  supra  p.  447.  Ahinus  Cope  londinensis  (f  ca.  1580),  artium 
magister  Oxoniae  creatus,  deinde  ex  Anglia  fidei  causa  egressus,  Romae  canonicus 
basilicae  S.  Petri  erat  ([Ch.  Dodd,]  The  Church  History  of  England  II,  Brussels 
1789,  62).     De  eius  scriptis  v.  Hurter,  Nomenclator  IIP  78,  et  Can.  V  480^. 

^  Emmanuel  Saa  etc. ;  v.  supra  p.  444  487. 

*  Thoma  Manrique  0.  Pr. ;  v.  supra  p.  447. 


Mon.  1061  sive  litt.  (56).    8.  lunii  —  16.  Augusti  1571.  711 

excudendum  sumptus  fecit  eos  recuperare  tam  cito  non  liceat  ^.  De- 
terrebitur  etiam  quominus  quae  reliqua  scripserit  Reuerendus  Pater 
Canisius  ea  typis  postea  mandare  uelit.  Vtinam  Canisij  similes  multos 
haberemus"  qui  pari  foelicitate  in  hoc  studium  refutandi  Centuriatorura 

errores  incumberent. 

Quid  Hosius  apud  S.  Pium  V.  effecerit,  et  a  P.  Hieronymo  Natali  narratur 
(v.  supra  p.  447),  et  ab  ipso  Hosio;  hic  enim  Sublaco  21.  lulii  1571  Ottoni  Truch- 
sess  cardinali  augustano  *  scripsit:  ,Commendationem  nostram  Petro  Canisio  profuisse 
gaudeo,  quanquam  refragatum  aliquandiu  S.  D.  N.  fuisse  dicitur  sed  simul  ut  legit 
perorationem  quam  ut  legeret  petiueram  vt  primo  quoque  tempove  liber  in  lucem 
prodiret  non  difficulter  concessit.  Ego  uero  minorem  futurara  fuisse  iacturam 
existimo  si  Maronis  ^Eneida  perijssent  quod  minime  ferendum  esse  cuidam  visum 
est  quam  si  liber  iste  Canisij  longiori  tempore  suppressus  esset  quem  non  solum 
Catholicis  uerum  etiam  ipsis  haereticis  (modo  legere  dignentur)  ingentem  fructum 
allaturum  confido"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Cod.  „61"  bibliothecae  universitatis 
cracoviensis,  fasc.  IV  f.  16''). 

1061  sive  litt.  (56).      8.  Innii  — 16.  Augusti  1571. 

Ex  Hoffaei  autographis,  quae  sunt  in  G.  Ep.  coU.  I  f.  21 P  245^  363,  et  ex 
litterarum  Natalis  apographo  eodem  tempore  scripto,  quod  est  in  Germ.  71  f.  5^. 
Prima  ex  Hoffaei  epistulis  usus  esse  videtur  Sacchinus,  Can.  273 ;  secunda  usus  est 
idem,  1.  c.  282—283. 

Canisius  sita  adversus  Centurias  scriptione  et  se  in  periculum  vitae  adducit  et 
Dilinganos  miiltum  exercet.  Praepositis  curandum  est,  ne  pontifex  novum  scrihendi 
mandatum  ei  iniungat. 

P.  Pauliis  Hoffaeus  Germaniae  superioris  praepositus  provincialis 
Augusta  8.  lunii  1571  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit: 
«Optassem  vt  P.  Vestra  saltem  hoc  anno  suspendisset  scriptionem 
P.  Canisij  reliquam  contra  Centurias :  bona  quidem  scribit,  sed  nec 
ipsi  nec  alijs  expedit  vt  solus  ipse  operis  auctor  sit :  docuit  experientia 
quid  Dilingani  passi  sint  -,  praeterquam  quod  semetipsum  pene  con- 
fecisset:  et  si  P.  V.  velit  bonum  Patrem  diu  nobis  esse  superstitem, 
non  sic  occupetur  circa  grauium  rerum  scriptionem,  vt  solus  autor  sit, 
nunquam  enim  sibi  satis  facere  potest:  censores  locum  non  habent  ob 
frequentissimas  mutationes:  vexauit  etiam  typographum  ^  satis :  P.  V. 
roget  Dilinganos  sententiam.  Ego  sic  suaderem:  Si  in  scribendo  per- 
gere  debet,  assignet  illi  P.  Vestra  tantum  vnum  triduum  in  hebdo- 
made  quo  ei  scribere  et  alios  circa  scriptionem  occupare  liceat  contra 
centurias:  reliquis  diebus  si  volet,  scribat  libellos  germanicos  faciles 
tamen."  Deinde  Oeniponte  9.  lulii  1571  P.  Hieronymum  Natalem 
Societatis  vicarium  generalem  monuit:  „Cauendum  videtur  ne  Pontifex^ 
imponat  P.  Canisio  nouam  obedientiam  pergendi  ad  duos  reliquos  libros, 
sed  vt  faciat  Pater  quod  potest,  et  quidem  valde  moderate,  alioquin 

a)  A  lihv.  corr.  ex  habemus. 


'  Librum  Dilingae    excudebat  Sebaldus  Mayer  sumptibus  (ut  videtur)  Georgii 
Willer  bibliopolae  augustani;  v.  supra  p.  438. 

2  De  P.  Antonio  Guisano  v.  infra,  mon.  1063.  ^  Sebaldum  Mayer. 

*  S.  Pius  V. 


712  Mon.  1062  sive  litt.  (57).    M.  Septembri  1571. 

ob  Pontificis  mandatum  se  affliget  scrupulis  [,  et]  non  supra  vires 
laboret.  Et  velim  mihi  in  hoc  et  alijs  relinqueretur  libera  potestas 
disponendi  cum  personis  meae  Prouintiae ,  et  vt  hoc  etiam  sciat 
P.  Canisius,  cuius  sanitati  aliter  consulendum  est  quam  hactenus", 
nec  tolerandum  vt  pro  suo  arbitrio  se  ita  scriptionibus  conficiat:  eget 
directore,  et  vt  Pontificis  obedientia  nullum  illi  scrupulum  pariat :  aut 
si  id  non  placet,  peto  ac  rogo  vt  plane  exemptus  sit  a  mea  obedientia." 
Eodem  paene  tempore  —  Roma  10.  lulii  1571  —  Natalis  Hoffaeo 
scripsit:  „Quanto  al  scriuer  del  Padre  Canisio  se  le  scriue  che  per 
adeso  che  non  par  che''  si  debi  occupar  in  altro  che  nel  predicare,  et 
attendere  ale  edittione  del  libro  de  Sant  Joanne,  et  alle  emendatione 
delli  altri  duoi  ^  et  come  ho  detto  a  v.  reuerentia  vea  che  lui  non 
strachi  ne  se  ne  altri°."  Hoffaeus  autem  Ingolstadio  16.  Augusti  1571 
ad  Natalem  rettulit:  „P.  Canisij  vt  haberetur  optima  cura  Rectorj  ^ 
ordinaui  sollicite :  faciam  et  ego  charitati  satis :  timeo  tamen  ne  scrip- 
tiones  eius  valetudinem  affligant  nimium." 

1062  sive  litt.  (57).      M.  Septembri  1571. 

Liber  primus  „Commentariorum  de  Verhi  Dei  corruptelis" ,  in  quo  de  S.  loanne 
Baptista  agitur,  a  Canisio  Dilingae  primuni  editur. 

Autumno  (m.  Septembri,  ut  videtur;  cf.  supra  p.  479j  anni  1571 
in  lucem  emissus  est:  „COMMENTARIORVM  ;  DE  VERBI  DEI  COR-  1 
RVPTELIS  LIBER  PRIMVS :  |  IN  QVO  DE  |  SANCTISSIMI  PR^- 
CVR-  I  SORIS  DOMINI  lOANNIS  BAPTI-  ST.E  HISTORIA  EVAN- 
GELICA,  CVM  I  aduersus  alios  huius  temporis  secta-  {  rios,  tum  contra 
nouos  Ecclesiasti-  |  cse  historie  consarcinatores  si-  |  ue  Centuriatores 
per-  1  tractatur.  |  AVTHORE  f  D.  PETRO  CANISIO  |  Societatis  lESV 
Theologo  nunc  !  primum  editus.  )  PSALM.  CXVIII.  |  Narrauerunt  mihi 
iniqui  fabulatio-  [  nes,  sed  non  vt  Lex  tua.  |  DILING.E,  \  Cum  Priui- 
legio  Cces.  Maiest.  &  facultate  Superioruyn,  \  Excudebat  Sebaldus  Mayer.  | 
M.D.LXXL" 

^*";  ff.  sign.  364;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  22  (addito  titulari)  et  in 
fine  12;  in  pagina  aversa  folii  titularis  est  imago  ligno  incisa  (S.  loannis  Baptista 
in  deserto,  veste  pellicea  indutus  et  baculum  librumque  apertum  tenens;  circum 
ipsum  in  terra  locustae  et  apes  cum  favo  mellis)  et  „Epigramma  ad  Lectorem" ; 
f.  a  2= — b  3''  Canisii  litterae  dedicatoriae  ad  Ferdinandum  II.  archiducem,  Oeniponte 
1.  Augusti  1571  datae  (quas  v.  supra  p.  451);  f.  b  4^— f  2^^  ^Ad  lectorem,  de 
corruptelis  Verbi  Dei  fida  praemonitio" ;  f.  P — 2"^  ^ln  librum  primum  de  corruptelis 
Verbi  Dei,  praefatio" ;  f.  363^—364''  ,Authoris  Confessio"  (de  qua  v.  infra,  mon. 
1084),  deinde  eadem  imago  atque  in  pagina  altera  folii  titularis  cefnitur;  sequitur 
(I3V2  PPO  „Index  locorum  Scripturae  Sacrae,  quae  potissimum  hoc  in  libro  tractan- 
tur",  deinde  (10  pp.)  „Index  rerum  praecipuarum"  alphabeticus  et  ^Errata" ;  ultima 
pagina  vacua  est ;  approbationis  ecclesiasticae  litterae  non  sunt  positae :  liber  typis 
magnis  pulchrisque  excusus  est. 

a)  Quae  sequuntur,   usque  ad  pariat  incl.,  ah  H.  in  margine  addita  sunt.  b)  Hoc  v.  omitten- 

dum  fuisse  videtur.        c)  altre  ap. 


'  Hi  de  Beata  Maria  Virgine  et  de  S.  Petro  apostolo  erant  vel  esse  debebant 
(v.  supra  p.  488).     Natalis  litteras  v.  supra  p.  448.  -  P.  Gerardo  Pastelio. 


Mon.  1062  sive  litt.  (57).    M.  Septembri  1571.  713 

^Praefationem"  libri  ante  m.  Augustum  non  esse  excusam  patet  ex  eo,  quod 
in  ea  (f.  tP)  dicitur:  ,Paucis  abhinc  mensibus  accidit"  etc,  et  in  margine  additur: 
„Mense  lunio  anni  1571.  prope  Heidelbergam." 

In  pagina  altera  folii  titularis  hoc  de  Canisii  libro  ^Epigramma  ad  Lectorem" 
positum  est  (a  Philippo  Menzelio  universitatis  ingolstadiensis  professore  ?) : 
„Quo  maior  nullus,  quo  non  praestantior  alter, 
Cui  neque  prisca  parem  saecla  tulere  virum: 
Et  quem  veridico  laudauit  Christus  ab  ore, 

Supposuit  sacrum  cui  Deus  ipse  caput : 
Hunc  violare  tamen  linguis  petulantibus  audent, 

Qui  solam  toties  occinuere  fidem. 
Verum  his  egregia  pietate  Canisius  obstat, 

Belliponte  manu  praelia  sancta  gerens. 
Ergo  vt  praestigias,  fraudes,  mendacia  noris, 

Vtque  hamum  fugias,  quem  tegit  esca  nocens, 
Haec  veneranda  pio  meditator  scripta  labore, 
Atque  salutarem  volue,  reuolue  librum," 
P.  Tlieodorlcus  Canisins  S.  J.  rector    dilinganus  Dilinga  6.  lulii  1571   Borgiae 
de  Petro  Canisio  *scripsit:    „Prodibit  primus   liber  operis    eius  Centurialis   ad  Sep- 
tembrem  proxiraum  :  desideratur   sola   in   eo   praefatio"   (ex   autogr. ;    G.  Ep.  coll.  I 
f.  268*).     Reapse  hic  liber  cernitur  in  ^Catalogo  eorum  librorum,   qui  post  vernales 
Francofordienses  nundinas  anni  M.  D.  LXXI.  ad  autumnales  vsque  (quod  ego  sciam) 
in  lucem  prodierunt.     Quibus  pauci  quidam  sunt   additi    non  quidem  noui,    sed  hac- 
tenus   in   Bibliotheca  Willeriana   non    visi.  .  .  .     Quos   libros   ex   officina  Willeriana 
Augustae ,   quilibet   sibi    comparare   potest ,   Francofurti   ad   Moenum,   per  Nicolaum 
Basse,  1571"   (f.  A  4'-^). 

„M.  Reynerits  Falritius"  S.  J.  in  *Litteris  annuis  provinciae  Germaniae  su- 
perioris,  Ingolstadio  26.  Septembris  1571  datis,  de  Societatis  academia  dilingana  haec 
narrat :  „Ex  Typographia  quam  Academia  hoc  loco  propriam  habet,  noui  ut  subinde 
in  uulgus  prodeant  libelli,  magna  datur  a  nostris  opera,  quibus  et  haereticorum 
uires  admodum  debilitantur,  et  orthodoxorum  insigniter  crescit  fides  ac  pietas  *.  Jnter 
alios  editus  est  nuper  primus  liber  R.  P.  D.  Petri  Canisij,  contra  centurias  Magde- 
burgensium,  quem  de  corruptelis  uerbi  Dei  inscripsit,  cuius  libri  secunda  iam  paratur 
aeditio  speraturque  ingens  eius  apud  lectores  fructus  propter  deterrimos  et  absur- 
dissimos  Haereticorum  in  eo  detectos  errores,  et  blasphemias  eorum  plus  quam 
sathanicas  in  eo  explicatas"   (ex  archetypo,  G.  Ep.  coll.  I  f.  189''). 

Ad  huius  operis  propositum  non  pertinet  enarrare,  quid  qua  ratione  Canisius 
libro  illo  praestiterit;  id  et  copiose  et  docte  exposuit  Riess,  Can.  392 — 420. 

Vidi  libri  exemplum,  quod  exstat  Monachii  in  bibliotheca  regia,  ^PoIem.  524  (4°)". 
Alia  exempla  exstant  ibidem  in  bibliotheca  universitatis,  Berolini  in  bibliotheca  regia, 
Salmanticae  in  bibliotheca  universitatis,  Cracoviae  in  bibliotheca  universitatis. 

In  libri  exemplo,  quod  in  bibliotheca  monasterii  cuiusdam  vidi,  folio  titulari 
haec  inscripta  sunt:  ^Hunc  librum  Johannes  Dreyling  a  Wagrain  etc.  possidet,  ex 
dono  ipsius  autoris,  Reuerendj  admodum  patris  et  consummatiss.  Theologj,  dominj 
Petrj  Canisij,  a  quo  pariter  accepit  Marianum  opus."  loannes  Dreyling  (Dreylingii 
ex  clarioribus  erant  Tirolis  familiis)  inter  a.  1570  et  1580  de  ^consilio  aulico"  erat, 
quod  Ferdinandus  II.  archidux  Oeniponte  ad  res  gestas  ,regiminis"  recognoscendas 
ex  viris  nobilissimis  et  gravissimis  constituerat  {Hirn  l.  c.  I  468 — 469;  II  375). 


1  Ibidem  Fahritius  de  eadem  typographia  *scribit:  ,Varij  praeterea  Poetae 
ab  omni  obscoenitate  purgati,  in  Scholarum  gratiam  hic  sunt  excusi."  Et  in  Cata- 
logo  francofurtensi,  quem  niodo  dixi,  in  numero  librorum  a.  1571  excusorum  posita 
est  „Syntaxis  loannis  Holthusij  Kempensis,  Rectoris  literarij  ludi  ecclesiae  cathe- 
dralis  Augustanae,  facilis,  breuis  ac  compendiaria.  Dilingae,  apud  Sebaldum  Mayer 
duodecimo"   (f.  B  3'')- 


714  Mon.  1063-1064  sive  litt.  (58)  — (59).    1571. 

Valkenburgi  in  bibliotheca  coUegii  ignatiani  S.  J.  exstat  eiusdem  libri  exemplum 
in  corio  albo,  figuris  impresso,  ligatum,  in  cuius  folio  titulari  (manu  „M.  Jacobi 
Humelii")  *notatum  est:  ^f  Anno  domini  75  Eijstadij  comp:  a  biblio:  48  kreutzer 
7.  Decemb.  et  compego  .5.  batzen"  [dedi].  In  cliarta  autem  folio  titulari  praeposita 
idem  Hunielius  scripsit:  Se  20.  lanuarii  [15]76  hunc  librum  ^gratitudinis  et  amicitiae 
ergo''  Wolfgango  Agricolae  decano  spaltensi  (Spalt,  oppidum  Franconiae  mediae, 
dioecesis  eystettensis)  donasse. 

1063  sive  litt.  (58).      15.  Septembris  1571. 

Ex  autographo ;  G.  Ep.  coll.  I  f.  224^ 

Libroritm  2.  et  3.  a  Canisio  contra  Centurias  scribendorum  confecta  non  sunt 
nisi  panca.     Is  neque  sibi  neque  aliis  parcit. 

P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  praepositus  provincialis  Germaniae  su- 
perioris  Augusta  15.  Septembris  1571  P.  Hieronymo  Natali  vicario 
generali  Societatis  scripsit:  „Scripsit  R.  V.  ad  me  ^,  P.  Canisium  a'' 
suorum  librorum  compositione  abstinere  debere  et  tantum  vacare  emen- 
dationi  secundi  et  tertij  libri  "^,  vt  rectius  valetudini  eius  consuleretur 
et  ipse  concionibus  (quae  Principi  ^  gratae  sunt)  commodius  vacaret. 
At  sciat  R.  Vestra  secundum  librum  adeo  nondum  esse  compositum, 
vt  dubitem  an  infra  annj  spacium  praelo  aptari  possit  magnis  laboribus: 
de  tertio  nil  attinet  dicere.  R.  Vestra  videat  quid  agendum :  P.  Canisius 
suo  more  nec  sibi  nec  alijs  parcit,  et  mihi  questus  est  eius  socius 
P.  Antonius  *,  se  in  primo  libro  inhumaniter  a  Patre  Canisio  tractatum 
fuisse,  neque  leuamen  sperat.  Gratus  quidem  est  eius  labor,  sed 
interim  se  enecat,  et  vt  audio,  ipsemet  fassus  est  sibi  in  his  libris 
emoriendum  esse.  Et  ne  hic  Pater  ante  tempus  nobis  pereat,  et  ne 
ego  ex  affectu  loqui  videar,  suadeo  vt  R.  V.  audiat  Dilinganos  et 
D.  Pisanum,  ac  P.  Antonium,  qui  labores  eius  norunt,  ad  quos  concio 
et  montes^  accesserunt  ad  cumulandas  illi  difficultates. " 

1064  sive  litt.  (59).      Anno  1571. 

Ex  autographo.    G.  Epp.  coll.  I  f.  237\ 

PP.  Hoffaens  et  Canisins  P.   Torrensi  instant,  ut  libros  theologicos  scribat. 

P.  Hieronymus  Torrensis  S.  J.  P.  Hieronymo  Natali  vicario  generali  Societatis 
scripsit  Ingolstadio  22.  Novembris  1571 :  Se  modo  librum  tertium  sententiarum  Petri 
Lonibardi  explicare ;  cotidie  se  in  universitate  theologiam  tradere ;  nam  Rudolpho 
quidem  Clenck  secum  ^alternandum"  esse;  sed  is  „alijs  negocijs  vacans  .  .  .  vix 
vllam  habet  lectionem" ;  praeterea  se  in  Societatis  collegio  ^coUationi  casus  con- 
scientiae",  quae  singulis  hebdoniadis  habeatur,  praeesse.  ^Hortati  sunt  me  frequenter 
Reuerendus   Pater   Prouincialis  ^    et  P.  Petrus  Canisius   ad   scriptionem,    praesertim 

a)  Hoc  r.  ab  H.  supra  versiim  scriptum  esl. 


^  Vide  supra  p.  712. 

^  De  Verbi  Dei  corruptelis  adversus  Centuriatores ;  qui  duo  libri  de  Beata 
Maria  Virgine  et  de  S.  Petro  futuri  erant. 

^  Ferdinando  II.  archiduci,  Oeniponte  Tirolim  etc.  regenti.  *  Guisanus. 

^  Alpes.  Urbis  oenipontanae  situs  valetudini  Canisii  curandae  non  erat  valde 
opportunus;  v.  supra  p.  217  277  821  458. 

*  Paulus  Hoffaeus. 


Mon.  1065  sive  var.  (1).    Circa  a.  1563— 1570  (?).  715 

eorum  quae  in  Augustiniana  fuerunt  proraissa  ',  et  disputationis  de  Petri  eiusque 
successoris  primatu  :  sed  video  feriatum  hominem  ad  haec  requiri,  mihi  vero"  post 
ordinarias  occupationes  nec  tempus  nec  vires  suppetere." 

Ad  litteraria  Canisii  momimeiita  pertinent  etiam  aliqua  ratione  monnra.  913 
936  949-953  968  988-990  1067  1068  1081-1084. 

L. 
MONUMEXTA  VARIA  CAWISII. 

1065  sive  var.  (1).      Circa  a.  1563-1570  (?). 

Ex  Cod.  „Can.  10'  (Scr.  X.  K)  p.  42 — 44;  oninia  eadem  manu  (ignota)  scripta 
sunt,    usque  ad  „praecipuum  fere  remedium";    reliqua    ab  ipso  Canisio  sunt  scripta. 

Canisins  sibi  comparat  indiculum  remedio7-um  ohsessis  et  eorum  similibus  ap- 
plicandorum. 

In  lihello  quodam,  in  quem  Canisius  varia,  quae  sibi  aliisve  icstii 
esse  possetit,  vel  ipse  referehat,  vel  jper  alios  referenda  curahat,  legitur 
„remediorum"  hominihus  ohsessis  eornmque  similihus  commendandorum 
vel  applica?idorum  indiculus,  ex  parte  ah  ipso  Canisio  scriptus ;  cui 
annus  quidem  ascriptus  non  est ;  cum  tamen  inter  a.  1563  (cf.  Cati. 
III  801)  et  1570  Augustae  complures  ohsessi  vel  aliter  a  daemotiihus 
vexati  Sociorum  curae  commissi  sint,  et  cum  ipsum  Canisium.  ihidem 
a.  1569 — 1570  puellae  cuiusdam  ohsessae  curam  gerere  necesse  fuerit, 
inter  a.  1563  et  1570  haec  scripta  esse  verisimile  est.  Utrum  autem 
indicidus  hic  a  Canisio  compositus  an  ex  aliquo  Vihro  vel  scripto  tran- 
scriptus  sit,   alii  viderint. 

Remedia  personae  obsessae  commendanda,  Quotidie  sacrum 
audiat.  Aqua  benedicta  se  aspergat,  quotiescumque  daemonem  cernit. 
Signum  crucis  valde  saepe  faciat.  Agnum  Dei  ^  de  collo  portet.  Saepe 
dicat:  Vade  Sathana^.per  signum  S.  crucis  "^,  Jesus  Nazar^; 
Jn  principio^,  etc.  Commendet  se  angelo  proprio  quotidie,  praeser- 
tim  niane  et  vesperi.  Dicat  quotidie  rosarium.  Procuret  si  potest 
tria  fieri  sacra  De  S.  Antonio  '^,    quibus  et   ipsa  intersit,    et  memoria 

a)  Ita  Torr.  correxit  ex  autem. 


'  Torrensis  in  litteris  dedicatoriis  „Confessionis  Augustinianae"  Dilingae  a.  1567 
primum  a  se  editae  (f.  b  4^)  aliqua  ratione  promiserat,  se  refutaturum  esse  Guilielmi 
Bidenbachii  et  Lucae  Osiandri  theologorum  lutheranorum  „Piam  responsionera"  ad 
Sociorum  dilinganorum  theses  de  peccato  originali,  iustificatione  etc,  Tubingae  a.  1566 
editam;  cf.   Can.  V  303—304  817—820. 

^  De  his  figuris  cereis  sacratisque  v.  Can.  I  77P.         ^  Verba  Christi,  Mt  4,  10. 

*  „Per  signum  Crucis  de  inimicis  nostris  libera  nos  Deus  noster"  :  Breviarium 
Romanum,  Ant.  5.  Laudum  in  festo  Exaltationis  S.  Crucis  (14.  Septembris). 

*  ,.Iesus  Nazarenus,  Rex  ludaeorum"  :  Inscriptio  crucis  Christi,  lo  19,  19. 
„In  nomine  meo  daemonia  eicient"  :  Mc  16,  17;  cf.  Act  16,  18. 

''  „ln  principio  erat  Verbum,  et  Verbum  erat  apud  Deum,  et  Deus  erat  Verbum" : 
lo  1,  1.  lam  antiquitus  mitio  evangelii  secundum  loannem,  quod  de  Filio  Dei  ho- 
mine  facto  est  (lo  1,  1 — 14),  singularem  vim  ad  daemones  arcendos  et  fugandos 
inesse  existimabant;  v.  Franz  I.  c.  II  57  58  88  91. 

"  S.  Antonius  Abbas  plurimum  valebat  in  daemonibus  fugandis :  S.  Athanasius, 
Vita  S.  P.  N.  Antonii  n.  5  6  8—13  39—41  etc.  {Migne,  P.  gr.  XXVI  845—851 
853—863  899-904  etc). 


716  Mon.  1065  sive  var.  (1).    Circa  a.  1563— 1570(?). 

eius  in  memento  specialiter  habeatur.  Jdem  de  S.  Maria  Magdalena 
institui  potest  ^  Tres  eleemosinae  in  honorem  S.  Antonij  conferantur. 
Jn  potum  eius  tres  guttae  imponantur  aquae  benedictae  ^.  Peragantur 
aliquae  peregrinationes,  vel  promittatur  aliquid  in  loco  celebri  offeren- 
dum.  Praecipue  vero  puram  et  plenam  faciat  confessionem,  et  multum 
se  humiliet  in  hac  vexatione.  Jn  fide  et  spe  magna  confirmetur,  vt 
non  dubitet  de  gratia  Dei  in  hac  pugna  contra  daemonem  ipsi  ad- 
futura,  praesertim  si  tentationes  hostis  detegat  et  reuelet,  seque  regi 
sinat  a  confessario,  Petantur  et  preces  bonorum  pro  tali  persona. 
Probatus  exorcismus  adhibeatur  ab  Sacerdote. 

Remedia"  plura  quae  faciunt  etiam  ad  maleficia  depellenda.  Con- 
fessio  perfecta  et  integra  peccatorum.  Communio  frequens  et  humilis. 
Auditio  Missae  deuota.  Piae  et  feruentes  orationes  erga  Deum,  Vir- 
ginem  Matrem,  proprium  angelum,  sanctos  et  angelos  omnes.  Aquae 
benedictae  aspersio ,  quae  et  potui  adhibeatur.  Comestio  salis''  et 
panis  benedicti,  aliorumque  ciborum  a  Sacerdote  benedictorum  ^.  Jn 
fronte',  ore,  pectore,  in  tergo  et  ante  se  vtatur  frequenti  crucis  con- 
signatione.  Adhibeantur  herbae  benedictae  vt  palmae,  etc.  Frequenter 
nomen  JESVS  nominetur.  Loci  et  habitationis  fiat  mutatio.  Ad  loca 
Sancta  peregrinatio  suscipiatur,  ibique  confiteatur.  Fiant  eleemosinae 
quaedam  et  ieiunia  *.  Curentur  fieri  sacra ;  et  faciat  sibi  recitari  bene- 
dictiones  et  exorcismos  ecclesiae.  Confugiat  ad  aliquem  virum  probum 
et  peritum  cui  se  commendet,  et  cui  obsequatur  per  omnia.  Jm- 
ponatur  ei  manus  Sacerdotis  qui  dicat:  pater  noster,  Symbolum,  Euang: 
Joannis  ^  etc.  Absoluatur  ab  excommunicatione  si  propter  illam  est 
obsessus  vel  maleficiatus.  Excommunicentur  daemoues  et  maleficia 
praesentia  cum  accensis  candelis  benedictis,  et  breui  oratione  prae- 
sentium  ac  etiam  publica.  Frequenter  Satanae  abrenunciet  et  seipsum 
exorciset.  Saepe  dicat  Angelicam  salutat:  et  suos  patronos  inuocet. 
Cum  bonis  et  in  Societate  bona  conuersetur.  Bona  loquatur  et  audiat. 
Summam  det  operam  vt  maneat  et  viuat  in  gratia  Dei  et  charitate, 
quod  est  praecipuum  fere  remedium'^. 

Remedia  illis  conuenientia,  quorum  membra  per  maleficia  uel 
praestigias  a  debito  usu,  uel  a  coniugali  debito  reddendo  impediuntur. 

.1)   QiKittuor  vv.  sqq.  (eadem  manu)  supra  versuin  scripta  sunt.  b)  Sequitur  benedicti,  ohlitt. 

c)  Sequitur  vel,  oblitt.         d)  Quae  sequuntur,  a  C.  ipso  scripta  sunt. 


'  ,Maria,  quae  vocatur  Magdalene,  de  qua  septem  daemonia  exierant" :  Lc  8,  2. 

^  In  omnibus  ad  obsessos  iuvandos  institutionibus,  quae  ex  medio  aevo  super- 
sunt,  copiosus  usus  aquae  benedictae  commendatur  {Franz  1.  c.  II  565;  cf.  etiam 
Eituale  Ronianura  Tit.  X,  c.  1). 

^  Saepissime  sacerdotes  eiusmodi  res  benedicentes  formulis  utebantur,  quibus 
nomine  ipsius  ecclesiae  Deum  rogabant,  ut  ab  iis,  qui  eas  pie  usurpaturi  essent,  in- 
festationes  daemonum  abigeret;  cf.  Franz  1.  c.  I  127—129  260  270  503  etc. 

^  „Hoc  autem  genus  [daemoniorum]  non  eiicitur  nisi  per  orationem  et  ieiunium": 
Verba  Christi  Mt  17,  20;  cf.  Mc  9,  28. 

*  Id  est  initium  huius  evangelii;  cf.  supra  p.  715*^. 


Mon.  1066  sive  var.  (2).    Sub  inedium  vel  exeuntem  a.  1567.  717 

Viuat  persona  in  Dei  gratia.  Puram  et  perfectam  instituat  confes- 
sionem,  ut  purget  conscientiam,  et  Deo  se  reconciliet. 

Si  quis  turpi  amore  captus,  a  demone  uel  per  maleficium  uexetur. 
Instruatur  ille  ut  insanum  amoris  morbum  agnoscat  et  detestetur  ob 
summas  in  eo  calamitates.  Moneatur  a  submissis  amicis",  personam 
dilectam  eiusque  mores  esse  vituperabiles,  formam  deformem  etc.  Oc- 
cupetur  in  arduis  rebus  et  officijs  distractiuis.  Reuocetur  ad  memoriam 
4  nouissimorum  ^.  Vocetur  et  medicus ,  qui  remedia  quaedam  ap- 
plicet,  sicut  Auicenna  lib.  3.  ^  et  alij  praescribunt.  Ex  praecedentibus 
remedijs  quaedam  adijciantur  spiritualia. 

Transferatur  si  licet,  ad  statum  matrimonij. 

1066  sive  var.  (2).      Sub  medium  vel  exeantem  a.  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  IX  f.  164\ 

Canisius  non  concedit,  uf  Socii  monasteria  visitent  etc. 

P.  Paulus  Hoffaeus  Germaniae  superioris  viceprovinciaUs  Monachio 
22.  Fehruarii  1568  ad  S.  Franciscum  Borgiam  praepositum  generalem 
Jiaec  rettulit  de  Canisio  praeposito  provinciali  ac  de  loanne  Pfisfer 
cathedralis  ecclesiae  frisingensis  canotiico,  qui  initio  a.  1567  Bomae 
legatione  Alherti  V.  Bavariae  ducis  functus  erat  ac  complures  S.  Pii  V. 
epistulas,  quihus  hic  clerum  ad  synodum  hahendam ,  mores  refor- 
mandos,  seminarium  instituendum  hortabatur,  in  Bavariam  pertulerat 
(v.  Can.  V  392  et  Laderchium  l.  c.  in  a.  1567,  n.  217—222):  Non 
possum  quin  informem  P.  V.  de  Domino  Pfisterio.     Js  cum  ex  Vrbe 

a)  Seqxiiiur  qui,  a  C.  oblitt. 


'  ^Quae  dicuntur  quatuor  liominis  nouissima?  Haec  videlicet :  Mors,  ludicium, 
Infernus  et  Regnum  caelorum" :  Canisius,  Summa  Doctrinae  Christianae,  Coloniae 
1566,  f.  188^ 

2  Canisius,  puto,  non  ipsum  illum  ^Canonem  Medicinae"  ab  Avicenna  sive  .Jbn 
Sina  persa  (980 — 1037)  arabice  scriptum  et  a  Gerardo  Cremonensi  post  medium 
saeculum  XV.  in  Italia  latine  editum  legit ,  sed  librum  aliquem ,  in  quo  reraedia 
illa  Avicennae  recensentur;  ut  notissimum  illum  „Malleum  maleficarum",  a.  1486 
ab  Henrico  Institoris  et  lacobo  Sprenger  Dominicanis-  compositum ;  ubi  P.  II,  qu.  2, 
c.  3  („Remedia  contra  maleficiatos  super  amorem  vel  odium  inordinatum")  dicitur: 
„Super  philocaptionem  sine  maleficio  Auicenna  septem  remedia  ponit,  quando  vide- 
licet  personam  aegrotare  facit,  sed  parum  ista  nostrae  speculationi,  nisi  quantum 
mysticae  animae  languenti  deseruiunt.  Dicit  enim  lib.  3  quod  ex  variatione  pulsus 
et  ad  nominationem  amati,  cum  ibi  radix  aegrotationis  habetur,  tunc  si  lex  sustinet, 
fiet  copula  per  matrimonium,  quia  sic  sanatur  cum  obeditur  naturae.  Aut  fiat  ap- 
plicatio  medicinalium,  de  quibus  ibidem  tractat  et  docet.  Aut  vt  aegrotus  amorem 
suum  de  dilecto  per  licita  remedia  ad  aliud  diligendum  conuertat,  quod  priori  prae- 
eligere  debet,  et  ita  fugere  praesentiam,  quia  sic  distrahitur  animus.  Aut  etiam  si 
corrigibilis  est,  tribuletur,  hortetur  quod  opus  amoris  est  maxima  miseria,  vel 
dirigantur  ad  ipsum,  qui  quantum  cum  veritate  et  Deo  possunt  vituperent  corpus 
et  dispositionem  dilecti,  et  mores  cum  transfiguratione  facierum  turpi  seu  diflormi. 
Vel  saltera  vltimo,  vt  occupentur  in  rebus  arduis,  et  distractiuis  officijs.  Reuera, 
sicut  animalis  homo  per  huiusmodi  remedia  sanatur,  ad  spiritualem  singula  capiendo 
interiorem  hominem  reformant"  etc.  :  Malleus  Maleficarum,  auctore  lacobo  Sprengero 
0.  Pr.,  Francofurti  ad  Moenum  1580,  388. 


718  Mon.  1067  sive  var.  (3).    Mense  Octobri  1567. 

redijt,  magna  eaque  bona  attulit  desideria  plurima  in  Episcopatu 
Frisingensi  exequenda;  et  vt  ad  multa,  nostrorum  opera  vti  posset 
qui  ad  ipsum  aliquando  Frisingam  accederent,  vnaque  secum  Mona- 
steria  visitarent  etc,  accessit  ad  P.  Prouincialem  qui  ei  haec  omnia 
negauit,  quod  virum  desideriorum^  raale  habuit. 

Pfister  deinde  ab  HofFaeo  quoque  varia  petebat,  interposita  etiam  opera  Simonis 
Thaddaei  Eckii  cancellarii  monacensis.  Borgias  Pfistero  26.  lunii  1568  scripsit,  non 
posse  Societatem  seminarii  clericorum  Frisingae  instituendi  vel  regendi  curam 
suscipere  {Duhr,  Jes.  I  319 — 320). 

1067  sive  var.  (3).      Mense  Octobri  1567. 

Tilemanniis  HesliHsius  lutheranus  „Gratiarii»i  actionem"  pro  Thornaeo,  Lauingae 
ex  Societate  ad  protestantes  transgresso,  Basileae  latine  vidgandam  curat.  Qua  utitur 
ad  invidiam  „Esatiitis"  et  nominatim  Canisio  eiusque  catechismo  conflandam.  Liber 
germanice  versus  excuditnr  Lauingae. 

Laiiingae  2.  Septembris  1567  Eduardus  Tliorn  Societatis  lesu 
scholasticiis,  qui  aliquot  hebdomadis  ante  a  Soeietate  et  ab  ecclesia  palam 
defecerat,  in  coetum  protestantium,  Wolfgango  Palatino  duce  neoburgensi, 
Ludovico  comite  oettingensi,  populo  frequentissimo  astantibus,  sollemniter 
receptus  est.  Inter  ministros  lutheranos,  qui  caerimoniae  praeerant, 
primum  locum  tenebat  Tilemannus  Heshusius,  ducis  contionator  aulicus 
(v.  supra  p.  30 — 31).  Qui  cum  iam  a.  1564  in  libro  „Trewe  Warnung" 
Societatis  lesu  homines  et  niaxime  Canisium  vehementer  impugnasset 
(Can.  IV  1020 — 1022),  hac  opportunitate  usus  est  ad  eosdem  noco  libro 
traducendos : 

GRATIA-  I  RVM  ACTIO  PBO  CON  \  VERSIONE  EDVARDI  ; 
THORNEI  ANGLI,  QVI  RELI-  |  cta  blasphema  secta  lesuitarum,  | 
uera  confessione  ad  sanctam  |  Ecclesiam  lESV  Christi  |  filij  Dei  sese 
ag-  I  gregauit.  |  In  qua  inueniet  Lector  breuem  &  |  solidam  confuta- 
tionem  prg-  |  cipuorum  errorum  |  lesuitarum.  ]  Teste,  \  TILEMANNO 
HESHVSIO.  I  BASILEAE,  PER  BARTHO-  |  lomwum  Franconem. 

16";  pp.  55  (addito  folio  titulari) ;  annus  ascriptus  non  est;  liber  m.  Octobri 
a.  1567  in  lucem  prodiit;  nam  Heshusius  Marhachio  scripsit  Neoburgo  30.  Septembris 
1567 :  ^Secunda  Septembr.  publice  abjecit  Jesuitarum  errores  et  blasphemias  Eduardus 
Thorneus  Anglus.  ...  De  illius  conversione  scriptum  nunc  est  sub  praelo."  Et 
Neoburgo  26.  Octobris  1567:  ,Mitto  gratiarum  actionem  pro  conversione  Eduardi 
Angli  Jesuitae"  {Fechtius  1.  c.  254  256).  Pauca  ex  libro  excerpo:  ^Cooptatus  fuit 
hic  Eduardus  Anglus,  ab  ijs  qui  blasphemae  sectae  et  imposturae  suae  speciosum 
nomen  societatis  lesu  praetendunt,  cum  esset  annorum  22.  .  .  .  Nomen  suum  Esau- 
iticae  societati  primum  dedit  Louanij."  .  .  .  Deinde  Dilingae  professionem  fidei  triden- 
tinam  facere  recusavit.  Quare  ,ablegarunt  eum  ad  Petrum  Canisium,  ut  eius  artificijs 
et  praestigijs,  uel  ad  errores  pristinos  reduceretur  :  uel  maiore  potestate  et  ratione 
aliqua,  hostibus  Euangelij  perquam  usitata,  a  studio  inquirendi  ueritatem  plane 
reuocaretur.  Quia  uero  inuocato  Dei  auxilio,  et  rebus  secum  diligenter  expensis 
constituit,  nunquam  redire  ad  semel  abiectas  blasphemias  lesuitarum  :  sentiret  etiam 
indies  in  se  raagis  infiammari  ueritatis  desiderium  :  praeterea  cogitaret,  quibus  peri- 
culis  prudens  et  sciens  sese  obijceret,  si  ad  Canisium,  pontificiae  idolomaniae  acrem 
patronum,  pergeret  :  relicta  tota  factione  lesuitarum,  Lauingam    uenit  :  et  a  pastore, 

1  Dn  9,  23;  10,  11   19. 


Mon.  1067  sive  var.  (3).    Mense  Octobri  1567.  719 

reuerendo  uiro ,  domino  M.  Georgio  Codonio ,  sese  in  doctrina  coelesti ,  ex  ueris 
fontibus  sacrae  Scripturae  institui  petijt"   (p.  8  9). 

Deinde  Heshusius  se  ex  doctrina  lesuitarum  capita  quaedam  notaturum  dicit, 
quae  Thornaeus  ferre  non  potuerit,  et  simul  testimonia  Scripturae  indicaturum,  quibus 
ille  convictus  sit.  Neque  tamen  alias  deinde  doctrinas  profert  Heshusius,  quam  eas, 
quae  catholicis  omnibus  communes  sunt  et,  eo  quidem  tempore,  catholicis  omnibus 
vitio  vertebantur  per  Mathiam  Flacium  Illyricum  et  Martinum  Chemnitium  etc. 
Cf.  Duhr ,  Jes.  I  823 — 826.  Ego  pauca  hic  pono :  In  ^blasphemo  suo  Cathe- 
chismo"  —  catechismum  Canisii  significat  —  iubent  lesuitae  Sanctos  invocari. 
^Neque  hac  insigni  in  Deum  contumelia  contenti,  prorsus  Ethnica  caecitate  et  statuas 
coli  uolunt"  (p.  10 — 11);  ^idolomania"  haec  est ;  lesuitae  sunt  „idololatrae".  ^Eadem 
uesania  doctrinam  de  peccato  corrumpunt,  qua  Legis  iudicium  mutilarunt  et  in- 
fregerunt"  (p.  14)  ;  ^reliq_uorum  pontificiorum  more  ideo  extenuant  peccati  labem, 
ut  aditus  illis  sit  facilior  ad  conuellendum  amplissimum  meritum  Domini  nostri  lesu 
Christi,  et  ad  uenditandum  operum  suorum  spurcissimas  sordes"  (p.  15).  ^Praestigias 
et  blasphemias  lesuitarum"  Thornaeus  etiam  deprehendit  in  ipsorum  de  iustificatione 
doctrina  (p.  17);  „expertus  est,  nihil  futilius,  nihil  uanius,  nihil  ineptius  esse"  illa 
(1.  c);  expertus  est,  nil  ,discriminis  interesse,  inter  Ethnicorum  ci'assissimam  in- 
scitiam,  et  lesuitarum  teterrimos  errores.  Cum  enim  in  blasphema  sua  Catechesi 
iuuentutem  instituere  conantur,  quibus  modis  peccata  expientur,  huiusmodi  densissimas 
nebulas  pro  ueritate  offundunt.  Multos  (inquiunt)  huiusmodi  modos  .  .  .  sacra  Scrip- 
tura  nobis  in  Ecclesia  proponit"  ;  quos  modos  proponit  ex  Canisu  Summa  (cf.  „Cate- 
chismum  sive  Summam  doctrinae  christianae",  Coloniae  1560,  200 — 220;  neque  enim  re- 
cognita  illa  Summae  editione,  quae  ineunte  a.  1566  in  lucem  prodiit,  utitur).  lesuitae 
„uniuersum  beneficium  filij  Dei  sepeliunt,  et  sanctum  nomen  eius  abolent.  . . .  Flagitiose 
detorquent  Esauitae,  Scripturae  dicta  .  .  .  Adeo  ne  satanae  spiritus  uos  sacrilegos 
et  impuros  lesuitas  transuersos  agit,  ut  audeatis  sacrosanctam  unigeniti  filij  Dei 
Domini  nostri  lesu  Christi  passionem,  contumelias,  uerbera,  sudorem,  uuinera,  male- 
dictionem  et  mortem  denique  .  .  .  pedibus  conculcare,  et  foedissimo  ore  conspuere?" 
.  .  .  lesuitae  Thornaeo  ^persuadere  conabantur,  .  .  .  Pontificem  Romanum  et  Concilia, 
ea  authoritate  esse,  ut  liceat  illis  Scripturam  suo  arbitratu  exponere,  .  .  .  mutare 
sacramenta  a  filio  Dei  instituta".  Perpetrant  ^tetram  prophanationem  et  audacem 
mutilationem  sacrosanctae  coenae  Dominicae"  (p.  17 — 29).  Pontificii  „mortuos  ho- 
mines  in  sacrificio  adorant".  lesuitae  „exquisitissimis  conuicijs  Sacras  literas  (ut 
pote  quae  illorum  ethnica  idola,  errores,  blasphemias,  scelera,  et  omnis  generis  abo- 
minationes  redarguunt)  proscindunt,  et  ab  omnium  oculis  procul  remouere  conantur" 
(p.  80—31).  Eduardus  „euidenter  animaduertit ,  lesuitas  et  reliquos  pontificiae 
idolomaniae  patronos,  uera  esse  satanae  mancipia  :  qui  ideo  omnem  Scripturae  authori- 
tatem  euertere,  et  Dei  uerbum  aeternis  tenebris  obruere  conantur,  ut  noticiam  Dei 
inter  homines  penitus  extinguant,  Ecclesiam  Christi  (quae  est  columna  ueritatis) 
excindant"   (p.  33  41). 

Adversarii  igitur  ore  confirmatur  id,  quod  Societatis  homines  affirmarunt  (vide 
supra  p.  30):  Thornaeum,  cum  fidem  catholicam  profiteri  renueret,  imo  eandem 
planis  verbis  infitiaretur,  in  Societatis  collegio  dilingano  nequaquam  crudeliter  vel 
duriter  habitum  esse.  Quod  vero  Heshusius  significat:  Thornaeum,  cum  in  Societate 
versaretur,  testimoniis  Scripturae  et  sacris  precationibus  paulatim  a  doctrina  catho- 
lica  abductum  esse  :  hoc  aut  ipsum  Thornaeus,  aut  lectores  ipse  celavit  :  Thornaeus, 
ut  ipse  fassus  est  (v.  supra  p.  30),  nunquam  in  Societate  catholice  sensit;  ventris 
potius,  quam  veritatis  studio  in  eam  ingressus  est ;  per  duos  annos  egregium  in  ea 
hypocritam  se  praebuit.  Mirum  sane,  quam  inhumano  et  mordaci  dicendi  genere 
Heshusius  utatur;  neque  tamen  id  alienum  erat  ab  eius  indole ;  ne  cum  ipsis  quidem 
protestantibus  pacem  servabat ;  ideo  ab  iis  et  compluries  loco  pulsus  et  in  famosorum 
illorum  „theologorum  litigatorum"  („Streittheologen")  numerum  relatus  est;  cf.  Can. 
IV  1020  1022.  Quod  tandem  ad  res  ipsas  attinet,  non  vacat  singula  persequi;  quam 
non  sit  fide  dignus,  cum,  quid  lesuitae  doceant,  enarrat,  satis  ostendunt  ea,  quae  de 


720  Mon.  1068  sive  var.  (4).    15.  Novembris  1567. 

iesuitica  iustificationis  doctrina  asserit ;  confer  ea  cum  iis,  quae  ex  Canisii  Summa 
proposui  Can.  lY  1027;  V  797,  et  v.  supra  p.  674  693. 

Ne  quidquam  triumpho  deesset,  Heshusii  liber  germanice  editus  est  Lauingae : 
„S)andE|Q9un9  ju  |  ®OZt  fiir  bie  betevung  ©buatbi  |  St^Drnei  aufe  ©iigellanb  biirtig, 
aSelc^er  bie  |  ©Dtte^Iefterifd^e  ©ect  ber  Qefuiter,  offentlid)  [  tievtoorffen,  Dnb  mit  tuatcv 
Sefantnufe  3u  |  bcr  §et)ligen  .Rir(f)en  3®fu  ©^tifti  |  gettctten  ift.  |  ^n  iuel(i)er  ber  Scfer 
ftnben  tottb,  eine  |  fut^e  tonb  gegtlinbte  iniberlegung,  ber  fiir=  |  nembften  Qttl^ummen  bev 
Sefuitet.  I  2;ilemannu«  §eff)ufiu§.  |  ©ebtucft  ju  Saugingen,  butc^  |  Smaiiuel  (gal^er, 
2Inno.  I  $m  ®  LX  VIJ."  In  extremo  libro:  „50etbeutfcl)t  ©utd)  SSl.  3ot)annem  |  ^leinato 
$fatf)etn  ju  Sicubutg." 

4^;  ff.  50  non  sign.  loannes  Kleinaw  Lutheranorum  parochus  neoburgensis,  qui 
librum  germanice  vertit,  acidam  rusticamque  illam  dicendi  rationem  diligenter  retinuit. 
Mittitur  Thoruaeus  Dilingam,  „das  er  von  Petro  Canisio  die  Bapstischen  grewel  vnd 
lugen,  besser  fassen  vnd  begreitfen  solt" ;  notantur  Canisii  ^listen  vnd  verschlagene 
Practiken"  atque  eius  ,C'atechisraus,  der  voller  lesterung  ist".  lesuitae  volunt  meritum 
Christi  ,,vernichten  vnd  vmb  stossen,  Hergegen  jre  stinckende  werck  herfiir  ziehen"; 
eorum  de  iustificatione  doctrina  est  „ein  loser  tand,  ledig  gedicht,  schedliche  lugen 
vnd  grewliche  lesterung",  so  dafi  „zvvischen  der  Heyden  grobe  blindbeit,  vnd  der 
Jesuiter  schrocklichen  .Jrthumb  gantz  vnd  gar  kein  vnderschied  sey"  ;  memorantur 
„die  toUen  Jesuiter",  ^jrer  Abgotterey  grundsuppe";  sie  „vergraben  das  tewre  ver- 
dienst  vnsers  Heilands  Jesu  Christi  vnd  tilgen  seinen  heiligen  Namen  aufs" ;  ,die 
gottlosen  Esauiter" ;  ,diese  seelenmorder"  ;  de  poenitentia  docent  „gantz  verwiret, 
scheufilich  vnd  lesterlich"  ;  appellantur  ,jr  schendlichen  vnnd  verdampten  Jesuiter", 
.vnfletige  Leute",  ,des  leidigen  Teuffels  leibeigne"  (f.  SB'^  23  III»  ©^  ®  IP— ©  IV"^ 
@  ®  IIb_g  ivb  =5:  Ip  ^  Illa  ^b). 

Anno  1568  loachimus  Morlin  novam  edidit  versionem  germanicam  libri 
heshusiani  {J.  DolUnger,  Die  Reformation  P,  Regensburg  1848,  545-":  Duhr, 
Jes.  I  291*). 

Longe  aliis  armis  Canisius  protestantes  impugnabat ;  fatetur  Aloijsius  Gautier, 
theologus  protestans :  ,.Si  severe  qu'il  soit  envers  les  her^tiques  de  toute  nuance, 
Canisius  sait  parfaitenient  adopter,  dans  la  controverse,  le  langage  poli  et  les  pro- 
cedes  courtois  qui  sont  de  mise  entre  savants"  (Etude  sur  la  Correspondance  de 
Pierre  Canisius  de  1541  k  1560,  Geneve  1905,  75). 

Si  Lutherani  sperabant  Thornaeum  ornamento  sibi  futurum ,  haec  spes  eos 
fefellisse  videtur;  neque  enim,  quid  apud  eos  praestiterit,  usquam  invenio  memoratum. 
Nuni  brevi  mortuus  esf?  Num,  sicut  simulate  tantum  lesuita  fuit,  ita  etiam  simulate 
tantum  Lutheranus  fuit? 


1068  sive  var.  (4).      SA^KCTUS  FRAXCISCIS  BOROIA!^  prae 
positus  generalis  Societatis  lesu  P.  PAULO  HOFFAEO  S.  J.  coUegii  mona- 
censis  contionatori.  Roma  15.  Novembris  1567. 

Ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  in  margine,  eadem  manu :  „Monachio  .  P.  Paulo  Offeo 
Viceprouinciale",  Germ.  67  f.  82^.  Maiorem  litterarum  partem  (ex  eodem  apographo) 
posuit  Duhr,  Zeitschrift  fiir  kath.  Theologie  XXIII,  611—612  et  Jes.  I  783  (ger- 
manice).     lisdem  usus  est  Sacchinus,  Can.  248. 

Eum  ad  6  mininium  menses  viceprovincialem  consfituit  et  j^fo  Canisio,  qui  scrip- 
tioni  vacare  debeat,  2>^'Ovi7iciam  administrare  et,  ut  Socii  ad  confes^iones  audiendas 
et  ad  contionandum  instituantur,  singulariter  curare  iubet. 

Pax  christi''.     Reuerende  in  christo  Pater. 
Cum    ex    obedientia    Summi   Pontif.    P.  Prouincialis    Canisius,    in 
scriptione    quadam    ad    commune    bonum   suscipienda,    aliquandiu   sit 

a)  In  ap.  sequitur  Molto,  oblitt. 


Mon.  1068  sive  var.  (4).    15.  Novembris  1567.  721 

occupandus  ^,  et  a  gubernationis  onere  subleuandus,  visum  est  mihiPater 
charissime  hoc  onus  saltera  ad  sex  menses  tuis  humeris  esse  im- 
ponendum;  bono  ergo  animo  plenam  Prouinciae  [Germaniae]''  Superioris 
gubernationem,  ut  Viceprouincialis  sed  cum  eadem  autoritate,  quae 
Prouincialibus  concedi  solet,  subibis,  et  quamuis  P.  Canisij,  consilijs 
[uteris,]^  [?]  (si  quando  id  expedire  iudicabis)  a°  te  nihilominus  pen- 
dere  omnia  quamdiu  hoc  fungeris  munere,  intelligas,  id  etiam  Rec- 
toribus  P.  Prouincialis  significabit,  ut  nemo  ad  ipsum  sed  ad  te  omnes 
de  ijs  quae  pertinent  ad  gubernationem  Societatis,  scribant,  perinde 
atque  si  extra  Prouinciam  praedictus  P.  Canisius  et  extra  officium 
Prouincialis  ageret.  Jnter  caetera  uero  id  prudentiae  et  charitati 
[tuae]'' commendatum  uelim,  ut  quae  ad  profectum  nostrorum  tum  in 
spiritu,  tum  etiam  in  litteris  pertinenf,  quaeque  ad  operarios  tum  in 
audiendis  confessionibus,  tum  in  concionandi  munere  [instituendos] '^  [?] 
pertinent,  diligenter  curentur.  Precor  autem  Dei  bonitatem  ut  tuo 
ministerio  ad  honorem  et  gloriam°  suam  uti  tam  in  nostris  quam  in 
externis  iuuandis,  dignetur,  et  ad  [id]  ^  [?]  gratiam  suam  quam  cumula- 
tissimam  largiatur'.  Vale  in  Domino  Jesu  Christo;  Romae  15.  No- 
uemb.  1567. 

Borgias  has  litteras  misit  ad  Canisium,  mandans,  ut  ipse  Hoffaeo  eas  traderet; 
id  quod  Canisius  praestitit;  v.  supra  p.  119  146. 

Etiam  postquam  provinciae  administratio  ex  Canisio  in  Hoffaeum  translata  est, 
tura  Hoffaeus,  tum  Borgias,  cum  quid  gravius  statuendum  erat,  statui  non 
debere  censebant  nisi  audito  Canisii  consilio.  Huius  rei  argumenta  iam  posui  com- 
plura  (cf.  supra  p.  294  328  512  513  520  54^  etc).  Addam  unum:  Hoffaeus  S.  Fran- 
cisco  Borgiae  praeposito  generali  Augusta  Vindelicorum  1.  Maii  1568  de  P.  Martino 
Leubenstain  *scripsit:  ,De  medicj  consiiio  cogitur  Pater  Martinus  Rector  Jngol- 
stadiensis  aerem  mutare  et  Jngolstadio  discedere  ad  tempus  :  Cum  itaque  ipsemet 
ab  hoc  officio  diu  abhorruerit,  et  alij  quoque  eius  consiliarij  iudicent  plures  ob 
causas  ad  hoc  Rectoris  officium  aptum  illum  non  esse,  scire  cupio  an  si  P.  Heni-icus 
Arboreus  (qui  nunc  illic  Vicerectorem  agit)  ad  eam  gubernationem  ita  se  accom- 
modet  vt  eius  modj  vel  mediocriter  placeant  Reuerendo  P.  Prouinciali  ac  mihi, 
coeterisque  Consiliarijs,  possimus  illum  annuente  et  confirmante  Paternitate  V.  Rec- 
torem  Jngolstadiensem  loco  P.  Martinj  declarare"  (ex  autogr. ;  G.  Ep.  IX  f.  144^). 
P.  loannes  de  Polanco  Societatis  secretarius  mandatu  Borgiae  Roma  15.  Maii  1568 
*respondit:  ^Mutandosi  il  P.  Martino,  per  conseglio  delli  medici  d'  Jngolstadio,  se  il 
P.  Enrico  arboreo  al  presente  vicerettor,  sodisfaccessi  al  P.  Prouinciale  et  a  V.  R. 
potra  dar  auiso  a  N.  Padre  accio  lo  confermi,  et  e  meglio  uengha  questo  auiso  de 
dichiararlo  per  Rettor,  perche  tale  e  la  consuetudine  della  Compagnia  che  non  si 
mandi  la  confirmatione  del  Generale,  insin'a  tanto  che  sia  prouato  il  talento,  etc." 
(ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Germ.  67  f.  14P). 

a)  Hoc  V.  (quod  non  est  in  ap.)  supplendum  esse  facile  patet.  b)  Hoc  v.  vel  simile  supplendum 
esse  et  ex  tota  hac  epistula  et  ex  Borgiae  litteris  15.  (13.?)  Xovembris  ad  Canisium  daiis  (supra  p.  119) 
colligitur.  c)  In  ap.  corr.  ex  ad.  d)  Deest  in  ap.  e)  pertinet  ojj.  f)  Hoc  vel  simile  v.  ut 

suppleatur,  res  ipsa  exigere  videtur.        g)  Sequitur  iiti,  oVlHt.        h)  Supplendum  vel  hoc,  vel  istud,  vel 
simile  v.         i)  Sequuntur  vv.  Romae  15,  ohlitt. 

^  A  S.  Pio  V.  iussus  erat  adversus  Centuriatores  magdeburgenses  scribere ;  vide 
supra  p.  118'.  P.  Hieronymo  Natali  visitatori  Borgias  Roma  14.  Februarii  1568 
scripsit:  „S'e  desocupato  il  padre  Canisio  per  atendere  al  scriuere  contra  le  Centurie 
per  ordine  di  sua  santita"  (ex  archetypo,  a  Borgia  ipso  subscripto,  nEB"  n.  228 
f.  34^  etiam  in  Epp.  Nadal  III  559-560). 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  46 


722    Mon.  1069  —  1070  sive  var.  (5)— (6).    21.  Novembris  —  15.  Decembris  1567. 

1069  sive  var.  (5).      21.  Novembris  1567. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  VIII  f.  Ho''. 

Theodoricus  Canisius  ad  praepositmn  generalein  referi :  Petrum  fratrem  collegia 
bene  visitasse;  eundem  nimium  vigilare,  ieiunare,  lahorare. 

P.  Theodoricus  Canisius,  collegii  et  universitatis  dilinganae  rector, 
Dilinga  21.  Novembris  1567  ad  S.  Franciscum  Borgiam  Societatis  prae- 
positum  generalem  haec,  praeter  alia,  „tnnquam  Consultor  provincialis" 
(cf.  supra  p.  116)  de  Petro  fratre  rettulit:  Pater  prouincialis  vtilera 
hac  aestate  nauauit  operam  in  visitatione  Collegiorum,  quae  frequenti 
eius  egent  praesentia.  .  .  .  Circa  personara  patris  prouincialis  hoc  prae- 
cipue  occurrit,  illura  suae  valetudinis,  quam  alioqui  natura  bonam  habet, 
esse  negligentiorem  .  immoderatus  est  in  vigihjs  et  ieiunijs,  quae  fere 
quotidiana  habet,  et  extraordinaria  saepe,  sine  carnibus  et  piscibus  etc. 
accedit  deinde  continua  mentis  occupatio,  vt  vix  cibura  quietus  sumat, 
nedum  recreationera  surapto  cibo  habeat.  Videntur  plaeraque  ex  pri- 
uata  deuotione  proficisci.  Multura  autem  hisce  rebus  sese  debilitat, 
praesertira  vocera,  quae  dum  concionatur  post  ieiunia  et  vigilias,  parura 
grata  est  et  valde  exilis.  Monitus  hac  de  re  saepe,  videtur  ex  scru- 
pulo  non  abstinere. 

1070  sive  var.  (6).      Diebns  14.  et  15.  Decembris  1567. 

Ex  commentarii  a  P.  Francisco  Bocca  S.  J.  circa  initium  saeculi  XVII.  italice 
scripti  {Raderus  1.  c.  247)  versione  latina  eaque  Germani  alicuius  manu  saeculo 
XVII.  (ut  videtur)  scripta  (A),  qua  in  Canisii  vita  scribenda  et  a.  1614  vulganda 
usus  est  P.  Matthaetcs  Eaderus  S.  J.  (Cod.  ,Epistt.  ad  P.  Matth.  Raderum  I"  [sign. 
,1  29"]  f.  47'' — 48''),  et  ex  eiusdem  commeutarii  altera  versione  latina,  eaque,  ut 
omnino  videtur,  Romae  conscripta  (B)  et  ibidem  a  P.  Francisco  Sacchino  S.  J.  in 
Canisii  vita  scribenda  sub  a.  1615  adhibita  (Cod.  „Germ.  183"  n.  312).  Eundem 
commentarium  italice  posuit  (C)  Boero  (Can.  323— 326) ',  ita  praefatus:  ,Mi  faro 
a  trascrivere  a  verbo  a  verbo  la  narrazione  del  fatto,  che  il  medesimo  P.  Rocca 
minutamente  distese  di  suo  pugno."  Videtur  igitur  Boero  ipsum  Roccae  commen- 
tarium  prae  manibus  habuisse,  sive  autographus  is  erat,  sive  Rocca  dictante  con- 
scriptus;  interdum  enim  Boerio  accidit,  ut  scripta  ab  auctoribus  dictata  ^autographa" 
vocet;  V.  supra  p.  65  81.  Ego,  si  ipsum  commentarium  italicum  nactus  essem,  hic 
posuissem ;  nactus  non  sum;  neque  ex  Boerio  eum  transcribere  placuit;  nam  ex  una 
parte,  si  eum  cum  versione  raderiana  contuleris,  hac  —  id  quod  etiam  Raderus 
planis  verbis  affirmat  —  Bpi"ope  ad  verbum"  Roccae  narrationem  reddi  videbis;  ex 
altera  parte  Boero  non  solum  pro  more  suo  italicum  Roccae  sermonem  ad  loquendi 
scribendique  rationem  saeculo  XIX.  usitatam  accommodavit,  sed  etiam,  nisi  fallor, 
aliqua  omisit;  ut  extremam  commentarii  partem -.  Commentario  copiose  usi  sunt, 
ut  supra  dixi,  et  nonnulla  ad  verbum  ex  eo  reddiderunt  Baderus  1.  c.  240 — 247,  et 
Sacchinus,  Can.  249—253 ;  gallice  eum  vertit  Scguin  1.  c.  206 — 209.     Muiti  quoque 


'  Boerii  liber  Romae  editus  est  permittentibus  non  solum  „S.  P.  A.  Magistro" 
et  .Vicesgerente"  romano,  sed  etiam  ,S.  F.  Subpromotore"  in  Sacra  Rituum  Con- 
gregatione  (I.   c.  510). 

2  In  versione  raderiana  nihil  fere  ex  italico  Roccae  commentario  omissum  esse 
videtur,  nisihaecduo:  Canisium,  cum  ex  itinere  in  monasterium  divertisset,  voluisse 
etiam  cibo  corpus  reficere  (non  tantum  „parum  requiescere") ;  atque  eundem  cum 
socio  postridie  mane  facto  sacro,  antequam  discederet,  ientaculum  sumpsisse.  Quae 
ei,   qui  commentarium  vertit,   pietati  excitandae  minus  apta,   nisi  fallor,  videbantur. 


Mon.  1070  sive  var.  (6).    Diebus  14.  et  15.  Decembris  1567.  723 

ex  reliquis  Canisii  biograpbis  idem  narraverunt  factum,  ex  Radero  vel  Sacchino 
haustum,  vel  etiam  ex  Eoerio  (hunc  secuti  sunt  Michel,  Can.  326 — 329,  et  Kross, 
Can.  180—181). 

Praefatio  editoris :  Qui  primus  Canisii  vitam  typis  descriptam  in  lucem 
emisit  —  Monachii  a.  1614  id  factum  — ,  P.  Matthaeus  Raderus  Societatis  lesu  pbilo- 
logus  et  historicus  insignis,  in  huius  vitae  capite  illo,  quod  „Miracula  Canisio  vivo, 
mortuo  patrata"  inscripsit  (1.  3,  c.  4):  „Nec  tacendum",  inquit,  ,iter  facientem 
saepius  ex  ipso  mortis  discrimine  esse  ereptum.  Quamuis  enim  pro  Sociorum  vsu 
viam  nunquam  solus  ingrederetur,  nihilominus  ex  interuallo  nonnunquam  sequutus, 
et  sui  ac  suorum,  omniumque  praesentium  oblitus,  soliusque  Dei  meraor,  iumento 
vebens  in  auia  abripiebatur,  et  flumina  ingressus,  non  nisi  per  ignotos  subito  com- 
parentes  euanescentesque  quos  caelites  fuisse  non  ambigimus,  ex  medijs  periculis 
seruatus  et  in  viam  reductus  est.  De  quo  illustre  testimonium  extat  P.  Francisci 
Roccae,  qui  hodieque  Romae  viuit,  et  Canisij  comes  erat  itineris  illius,  quod  expono" 
(p.  239 — 240).  Narrat  deinde,  Canisium  a.  1567  Augusta  Vindelicorum  Oenipontem 
petentem  prope  monasterium  Ettal,  cum  iamiam  aquis  vallem  inundantibus  sub- 
mergendus  esset,  per  hominem  ignotum,  qui  repente  accurrerit,  repente  videri  de- 
sierit,  periculo  liberatum  esse ;  atque  sic  narrandi  finem  facit:  ^Haec  prope  ad  verbum 
ex  Epistola  Roccae,  ex  Italico  tralata,  ostendunt,  quam  cordi  fuerit  Canisius  Deo,  sin- 
gularem  ad  eum  seruandum  caelitem  mittenti"  (p.  247).  In  corpore  porro  epistularum 
aliorumque  scriptorum  ad  Raderum  olim  missorum  inter  monumenta,  quae  biographiae 
canisianae  conscribendae  gratia  ab  eo  collecta  esse  patet,  commentarius  ille  latinus 
(A),  quem  supra  dixi,  cernitur ;  cui,  a  quo  quando  compositus  sit,  non  est  ascriptum ; 
factum  narratur,  quod  modo  memoravi ;  at  narrationem  primum  alio  quam  latino 
sermone  conscriptam,  deinde  latine  redditam  esse  ipsa  verba  sermonisque  genus 
produnt.  Auctor  „putat",  mouasterio  illi  nomen  ^Ethal"  fuisse;  fluvii  nomen  non 
ponit;  ,milliariis  italicis"  viam  quandam  dimetitur;  utrum  a.  1566  an  1567  cum 
Canisio  iter  illud  fecerit,  dubitat;  Canisium  scribit  „postea  tot  annis,  et  concionibus 
et  scriptis  libris,  et  bona  sua  conuersatione"  ecclesiae  opem  tulisse,  En  igitur  (quis 
dubitaverit  ?)  latina  illa  versio  relationis  a  P.  Francisco  Rocca  italice  scriptae,  quam 
Raderus  dicit.  In  vita  porro  canisiana  Raderus  complura  omisit,  sermonem  latinum 
valde  emendavit,  monasterium  sine  ulla  dubitatione  „Ettal",  fluvium  „Ambronem" 
(Amber,  Ammer)  vocavit.  Quare  sic  conicio :  Tum  ipsa  facti  summa,  tum  duo  haec 
nomina  in  Germania  superiore  hominum,  maxime  Sociorum,  memoria  conservata  sunt 
et  ad  Raderi  aures  pervenerunt  sive  antequam  Canisii  vitani  meditari  coepisset,  sive 
cum  coepisset.  Ille  autem,  cuni  initio  saeculi  XVII.  vel  aliquot  post  annis  librum 
pararet,  perinde  atque  litteris  in  Geinnaniam  inferiorem  datis,  num  quid  ad  Canisium 
spectans  sibi  suppeditare  possent,  quaesivit  {Can.  V  661 — 662),  ita  litteris  Romara 
missis,  ut  per  P.  Roccam  res  certius  et  raagis  singillatira  narraretur,  petiit. 

P.  Franciscus  Sacchinus  Societatis  et  ipse  historicus  praeclarus  anno  postquam 
Raderi  vita  canisiana  vulgata  est,  eandera  vitam  ipse  quoque  scripsit  (excusa  est 
a.  1616  Ingolstadii) ;  Romae  enim,  ut  ipse  ait,  plurima  monumenta  canisiana  invenit, 
quae  Radero  prae  manibus  non  fuerant  (Can.  4).  Factum  Canisii  ex  periculo  illo 
mire  liberati  multis  verbis  narrat ;  in  qua  narratione  coraparet  „Franciscus  Rocca: 
recens  creatus  Sacerdos,  quo  adiutore  [Canisius]  ad  sci-ibendum  vtebatur  .  .  . ;  cuius 
nos  et  ex  ore,  et  commentario  haec  accepimus"  (Can.  249  253).  Qui  „coraraentarius" 
videtur  esse  ille,  quera  supra  p.  722  secundo  loco  norainavi  (B) ;  nara  Romae  ser- 
vatus  est,  si  non  diutius,  certe  usque  ad  Societatis  lesu  suppressionem  (a.  1773) ; 
nunc  quoque  idem  Canisii  epistulis  ad  praepositos  generales  datis,  quas  a  Sacchino 
ad  Canisii  vitam  scribendam  adhibitas  esse  certo  constat,  adiunctus  est.  Cum  priore 
illo  commentario  rebus  rerumque  ordine  plurimum  congruit,  verbis  vehementer 
discrepat ;  brevior  est ;  latinitate  multum  praestat.  Censeo  igitur  hanc  esse  alteram 
quandam  versionem  relationis  a  Rocca  italice  scriptae  eamque  politiorem  quidem, 
quod  ad  verba  attinet,  paulo  minus  autera  accuratam,  quod  ad  res  ipsas.  Notandum 
autem,  a  Sacchino  absque  uUa  haesitatione   fluvium    illum  Ambronem,  monasterium 

46* 


724  Mon.  1070  sive  var.  (6). 

Ettal  vocari,  cum  in  commentario,  quo  ipse  usus  est,  neutrum  nomen,  in  commentario 
Raderi  nomen  tantum  Ettal,  idque  cum  dubitatione  quadam,  proferatur.  Fortasse  ex 
Raderi  libro  haec  didicit ;  fortasse  accepit  „ex  ore"  Roccae,  de  tota  re  diligentius  meditati. 

Roccam  factum  non  statim,  sed  multis  post  annis,  cum  iam  in  Italiam  redisset, 
litteris  consignasse  patet  ex  rebus,  quas  iam  dixi.  Quare  mirum  non  est,  aliqua 
de  eius  memoria  dilapsa  esse,  alia  minus  accurate  ab  eo  referri ;  ut  cum  asserit 
Magdalenam  et  Helenam  archiducissas  ^monasterium"  nobilium  virginum  condere  et 
novam  mulierum  ^religionem",  quae  a  Societate  regerentur,  fundare  voluisse;  doraum 
piarum  virginum  instituere  volebant,  quae  monasterii  quidem  similis,  sed  verum 
monasterium  nou  esset  (v.  supra  p.  8).  Caeterum  hoc  ipsum  Roccae  fidem  con- 
ciliare  debet,  quod  neque  incerta  pro  certis  venditare  neque  quicquam  fingere  vult. 

Franciscus  Rocca,  sub  a.  1541  Rochae  contractae  (Rocca  Contrada  sive  Arce- 
via,  in  Marchia,  Italiae  centralis  regione)  natus,  anno  1561  Laureti  in  Societatem 
admissus,  1562  in  Germaniam  superiorem  missus  {Can.  III  494),  22.  Maii  1567  in 
universitate  dilingana  ^baccalaureus  philosophiae"  creatus  est  (Cod.  diling.  ,,Acta 
ac.  Dil."  p.  77);  eum  eodem  anno  sacerdotio  initiatum  esse  et  a  Sacchino,  ut  supra 
dixi,  affirmatum,  et  iam  ante  in  collegii  dilingani  *  Historia  manu  scripta  memoriae 
proditum  est  (Cod.  friburg.  „Hist.  coll.  Dil."  f.  5*).  h\*Catalogo  coUegii  oenipontani 
anno  1568  (medio  vel  exeunte?)  scripto  „P.  Franciscus  a  Rocha"  vocatur  con- 
fessarius  Italorum,  praefectus  studiorum,  praefectus  templi,  „Catechista  latinus  et 
explanator  euangelij  latinus  in  schola  diebus  dominicis  et  festis"  (GSC  %&  f.  359-''). 
Exeunte  saeculo  XVI.  Romae  in  coUegio  Societatis  confessarius  et  ^minister"  fuit; 
et  per  aliquot  annos  in  basilica  S.  Petri  poenitentiarii  officio  functus  est  „pro  lingua 
gallica".  Venerabili  quoque  Roberto  cardinali  Bellarniino  S.  J.  multos  annos,  usque 
ad  eius  mortem  (f  1621),  ac  fortasse  per  totum  tempus  (1599 — 1621),  quo  ille 
cardinalis  erat,  a  sacris  confessionibus  fuit  {J.  J.  von  Dollinger  und  Fr.  H.  Eeusch, 
Die  Selbstbiographie  des  Cardinals  Bellarmin,  Bonn  1887,  83  251;  J.-B.  Couderc  S.  J., 
Le  V^ndrable  Cardinal  Bellarmin  II,  Paris  1893,  323  357). 

Roccam,  cum  monasterium  illud  „EthaI  uocari  putaret",  memoriam  nequaquam 
fefellisse  satis  certum  est  ex  iis,  quae  iam  dixi.  Congruunt  praeterea  eidem  nio- 
nasterio,  quae  de  loci  situ,  regione,  monachis  a  Rocca  traduntur.  Canisius,  ut  ipse 
testatur,  anno  1558  a  Placido  Gall  abbate  ettalensi  „humaniter  exceptus"  et  ^sacris 
reliquijs  donatus"  erat  {Can.  II  273).  Monasterium  ettalense  (Ettal,  in  Bavaria 
superiore) ,  ordinis  S.  Benedicti,  in  edito  Alpium  iugo,  unde  ad  vallem  Ambronis 
descenditur,  anno  1330  a  Ludovico  Bavarorum  principe  et  Romanorum  imperatore 
conditum,  a.  1803  suppressum,  a.  1899  restitutum,  ecclesiam  habet  singulari  arte  olim 
constructam,  grandique  hemisphaerio  contectam,  in  qua  iani  inde  a  temporibus  Ludovici 
imperatoris  antiquissima  Beatae  Mariae  Virginis  statua  marmorea  ab  admirandis  in 
supplices  beneficiis  religiosissime  colitur  {Gust.  von  Bezold  und  Berth.  RieM,  Die 
Kunstdenkmale  des  Regierungsbezirkes  Oberbayern,  Miinchen  1892,  614—628). 

Canisius  cuni  Eocca  Augusta  Oenipontem  versus  equo  vehitur.  Prope  Amhro- 
gaviam  superiorem  Ambronem  omnia  aqnis  inundantem  traicit ,  j5«^art«s  equitum 
atidaciam  admirantihus.  Ad  monasterium  benedictinum  Ettal  diverfit,  ibique  sacrant 
orationem  habet.  Postridie,  dum  per  aquas  procedit,  cquo  effusus  et  paene  aquis 
mersus,  educitur  per  hominem  sive  angehim  repente  cotnparentem,  repente  evanescentem. 

P.  Franciscus  Rocca  S.  J.  circa  initium  saeculi  XVII.  haec  commen- 
tario  italice  scripfo  narravit: 

[Versio  AJ  /l^ersio  BJ 

P.    Petrus    Canisius    anno    1566,        Anno  1566°  siue  67.«' P.  Petrus» 
uel  67  *"  1,  cum  esset  prouincialis  So-   Canisius  cum  Prouincialis  esset  Socie- 

a)  Moc  V.  in  B  supra  versum  scriptum  est.        b)  II  E.  P.  Pietro  Canisio  nell'  anno  15G7  C. 


'  Res  gesta  est  anno  1567;  vide  quae  sub  ipsum  hunc  commentarium  dicentur, 


Diebus  14.  et  15.  Decerabris  1567.  725 

cietatis  JESU  in  Germania  superiore,  tatis    lESV    Germaniae    Superioris, 

iter  fecit  ex  ciuitate  Augusta  Oeni-  discessus  Augusta,  contulit  se  Oeni- 

pontum  ad  uisitandumilludCollegium  pontum"  uersus,  Collegium  illud  pro 

secundum  consuetudinem,   uel  certe  more  uisurus,   uel  potius  ad  plenis- 

ad    dandam    ultimam    resolutionem  gi^ie  edocendas  Serenissimas  Reginas 

Serenissimis  Reginis  circa  negotium  ^^^   ^.^^^^   Monasterij,    quod   ijsdem 

Monasterii,  quod  dictae  reginae  desi-  ,      .  •  .  ^  ,^„  „„^ 

>"  ^  ®  mens  erat  engere,  m  eoque  una  cum 

derabant  erigere,  et  m  eo  cum  aliis       , .,.,      _^.    .  ., 

,  .,.     .    .       .     ...        .     ,  T^T-i"k   nobilibus  Virginibus  uitam  agere  ser- 

nobilissimis  virgmibus  mclusae  DJCiO     .     ,     -,,  ,    a    • 

..11  ...         uiendo  Deo,    nec   non   et  sub  bocie- 

seruire,    et    simul    dare    prmcipmm        .  ,  '  ,.  ^  ,. 

1.    .      .     ^        .  1  b  tatis    tutela    nouam    muherum    Keli- 

nouae    religioni    loemmarum    sub  ^     ,  ... 

,  ,.  j.,        o     •i.j.-i        i-    gionem  lundare  ^    quo  m  itmere  me 

gubernatione   dictae  bocietatisv    et  '^ 

eius  itineris  me  accepit  socium.  Dis-  ''^'  Comiten  adiunxit. 
cessimus  ambo  soli  Augusta,  uersus        Soli    ambo    Augusta    discessimus 

Alpes ;  et  quia  fuerant  antea  pluuiae,  "ersus  Alpes,    et  quia  praecesserant 

et  etiam  tunc  adhuc  durabant,  non  phmiae,   nec   adhuc   cessabant,   non 

sine  periculis  et  laboribus,    maxime  sine  discrimine,  et  molestia  ob  flumi- 

propterinundationemfluminum,  equi-  num   praesertim   exundationem   uas- 

tabamus  inter  illos  altissimos  montes.  tissimos  illos  inter  montes  equitaba- 

Peruenimus   tamen   nihilominus  per  j^^g    Attigimus  tandem,  Deo  fauente, 

DEI  gratiam  ad  Monasterium  quod-  Monasterium    Monachorum^     ordinis 

dam  nigrorum  Monachorum  S.  Bene-  q^^^^^  Benedicti  ^  sed  paulo  ante  quam 

dictj2.    Verum  paulo   antequam    eo  p^^.^^^.^^^^^^^     ^^^^^^^    habuimus 

perueniremus ,     transeundum    nobis  „  ...        „         i   i     ••        x 

^  .,  ,,      .  ,  1       o  flumen  traiicere  %  quod  plumjs  auctum 

tuit  per  fluuiolum  quendam -^,  paruum  .  .    ,    ,        ,.     ,  -,      ■    ■ 

j.       .  11,  .  ita  emmebat  ponti,  ut  spondae  ipsms, 

ordmarie,  sed  adeo  tunc  auctum  per  r       >        i  r 

pluuias.  ut  ponte  aquis  contecto,  uix  ^^"^^  ^^1""^  ^'^^'^  ^'^  ^^^''^  P^"^^^ 
uiderentur  eiusdem  pontis  spondae,  ^'^^^^  "^^  apparerent,  praeter  quam 
quae  erant  duae  perticae  seu  ligna.  ^^^^^^  ^*i^"^  ^^  Po^^^^«  "^^^^"^  P^''*^^ 
Ab  utraque  autem  pontis  parte  tan-  tanta  erat  aquae  copia,  ut  lacum  prae- 
tum  erat  aquarum,  ut  uideretur  lacus.  seferret.  Cum  igitur  apud  has  aquas 
Ad  istas  aquas  cum  peruenissemus,  essemus,  ait  mihi  Pater  Canisius, 
dixit  mihi  P.  Canisius,  Pater  uidetis  cernis  duo  ifla  ligna  in  medio  aqua- 
illa  duo  ligna,  in  media  aqua?   per  rum?   illac   nobis   est  transeundum: 

a)  Henipontum  B.        b)  Sequitur  v.  oblitteratnm,  quod  iam  non potest  legi.        c)  Monacorum  £. 


^  Canisius  hoc  iter  suscepit  non  ut  collegium  visitaret  (paulo  ante  id  prae- 
stiterat),  sed  ut  S.  Francisci  Borgiae  praepositi  generalis  nomine  Magdalenam  et 
Helenam  archiducissas  certiores  faceret,  Societatem  non  posse  in  coUegio  piarum 
mulierum,  quod  ipsae  Halae  instituere  volebant,  (Hcet  monasterium  non  esset)  sacra 
administrare,  atque  ut  aha  quaedam  cum  ipsis  tractaret ;    v.  supra  p.  107  146  610. 

2  Ettal;  vide  supra  p.  724.  In  raderiana  versione  monachi  ettalenses  vocantur 
„nigri  monachi  S.  Benedicti",  ut  significetur,  eos  ex  eorum  numero  fuisse,  qui  „Bene- 
dictini"  vulgo  appellantur,  non  Cistercienses  vel  Camaldulenses  vel  Silvestrinos  etc, 
qui  cum  et  ipsi  regulam  S.  Benedicti  pro  suo  quique  instituto  observent,  ve.stibus 
albis  vel  caeruleis  utuntur. 

^  Arabronem  (Amper,  Amber,  Amraer) ;  vide  supra  p.  724. 


726  Mon.  1070  sive  var.  (6). 

medium   ipsorum    transeundum   est.  Ad  hoc  ego,  cui  iter  illud  plane  erat 

Ego,  qui  nunquam  illud  iter  feceram,  ignotum,  respondi,  Pater  quonam  ire 

respondi,    Pater   quo    uolumus   ire?  uolumus?  periclitamur.     At  ille  ani- 

Committimus    nos    magno    periculo.  ^^^^us,  mihique  multum  in  Deo  fiden- 

Sed  Pater   resolutus,    habendo   plus  ,.            ,            ,..^  -.j    .. 

_,..__                                    ^_,  tia  praestans,  subdit,  Ne  timeas,  nota 

nduciae  m  uiho,  quam  ego,  respondit,  •,  ■  •    , 

-1   1  •,    ,           ,                              ,  est  mihi  isthaec  via,    eamque  tutam 

non   dubitate   pater,    nam   ego   hac  '         ^ 

transiui  etiam  alijs  uicibus,  et  nul-  ''^^i^^   ^""^   expertus,   praeito.     Tunc 

lum    est    periculum,    non    dubitate;  ego  obmutescens,  et  Crucis  signo  me 

tantum  pergite.    Tunc  ego  nihil  dico  muniens,  mecum  ipse  tacitus  aiebam, 

aliud,    sed    facio    signum    S.    crucis,  a  Prouineiali  meo  praeire  iubeor,  ibo 

et    dico    intra    me    ipsum;    Hic   est  igitur    uirtute    fretus    Obedientiae: 

meus  Prouincialis,  iubet  me  pergere,  quare   aquas  ingressus,   Patre  Cani- 

confidens  in  obedientia,  pergani;  et  sio   uestigio   insequente,    ad   pontem 

ita  incipio  ingredi  illas  aquas  uersus  m,,^  ligneum  perueni,  ubi  eae  adeo 

illa  duo  ligna,    et  cum  peruenissem  intumuerant,  ut  Equum  pectore  tenus 

ad  pontem,  qui  erat  iigneus,  tantum  ,,.           j.   t^,      ■    t          ^r    ^     , 

.          .        ,          ,.            ,  attnigerent:  iiit  quia  dies  erat  restusS 

aquae  mueni.    ut  pertmgeret  usque  „     .     ,.         .    . 

„j    ,„    ■                  •       .  r»   /-1     •  •  Pasi  adiacentis  mcolae  nos  stupentes 

ad  uentrem  equi,  et  P.  Canisms  me  ^                                          ^ 

sequebatur.  Et  quia  erat  dies  festus  ^  intuebantur^     In    medio    pontis    E- 

integer  quidam  pagus  non  sine  stu-  q""^'  <l"em  ipse  conscenderam,  forte 

porestabatnosspectando^.  Jnmedio  super  ingens  saxum  pedem  firmauit, 

ponte    meus    equus    pedem    posuit  deinde  uero  repente  se  extulit,   sta- 

supra  magnum  aliquem  lapidem,  ere-  timque    submisit    non    sine    sessoris 

xit  se,    et  statim  demisit,    non  sine  discrimine,  alioquin  si  in  alterutram 

magno    meo  timore,    qui  illi  inside-  partem   declinasset,    actum    erat   de 

bam,    et    si    casu    in    vnam    uel    al-  gocio  Patris  Canisij :  quo  circa  effeci, 

teram   partem   aut  latus   cecidisset,  ^^^  ^^^^^,  ^   ^^^^     ,^   .U^   diuerteret, 

actum    fuisset    de    socio  P.  Canisii.  ,         ., 

^          .           .            ,     T^   ,          1     T          ,  atque    ita    ponte    superato,    aquisque 

turaui   postea   ut   Pater    declmaret  ^                 ^^                    ... 

„1    -n     1      •  ]         ,      ,               ,            ,  traiectis,    ad  Pagum  accessmius,  ubi 

ab  lUo  lapide,  et  ut  superato  ponte,  '            ^ 

^,           ,          •,  •             •            •                  1  Pagani  illi  coramorabantur,  qui  omnes 

et   pertransitis    aquis  ueniremus  ad  *=                                   ^ 

illum  pagum,  ubi  stabant  omnes  illi  una  uoce  nos  tanta  de  audacia  arguen- 

rustici",     et    reprehendentes    omnes  tes,dicebant,fecistisquodnosausiten- 

nostram    audaciam     dicebant ;     Vos  tare  nequaquam  essemus.  Peruenimus 

fecistis  vnam  rem  quam  nos  facere  itaque  ad  Monasterium,  ibique  Pater 

non  fuissemus  ausi.  Peruenimus  paulo  Canisius  insigni  beneuolentia  et  chari- 

a)  tutti  quei  contadini,  uomini  e  donne  C. 


^  Dominica  III.  Adventus  ,  quae  eo  anno  die  14.  Decembris  erat ;  vide 
supra  p.  611. 

-  Significatur,  puto,  vicus  Oberammergau  (Ambrogavia  superior),  ad  Ambronem 
situs  et  paulo  plus  quam  horae  intervallo  a  mohasterlo  distans,  ubi  decimo  quoque 
anno  plurimis  spectantibus  passio  Christi  scenice  agi  solet;  ab  hoc  vico  etiam  nunc 
via  recta  fert  ad  monasterium. 


Diebus  14.  et  15.  Decembris  1567.  727 

post  ad  Monasterium  in  quo  recep-  tate  ab  Abbate  \  coeterisque  Mona- 
tus  fuit  P.  Canisius  ab  Abbate  ^  et  chis  exceptus  est,  et  cum  Patri  ani- 
Monachis  magna  charitate^  et  cum  mo  sederefc,  post  captani  aliquantisper 
uellet  Pater,  postquam  parum  re-  quietem  iter  prosequi ,  hoc  tamen 
quieuisset^    prosequi  iter,    dixit  illi  Abbas  die  illa  se  minime  permissurum, 

Abbas',  quod  eum  millo  modo  uellet     „^       ,  .    .  ., ., 

,.'.,,  ,   .  .     affirmabat,  quia  impossibile  esse,  aie- 

eo   die  dimittere,    eo  quod  impossi- 

bile   esset  transire  uallem  quandam  ^^^'  ^^"^"^  *^-^^J^^^'^  ^*!"^^  exuberan- 

duorum  milliarium  Germanicorum  et  ^em ,    occupantem    spatium    duorum 

eo    amplius',    cum    tota  plena  esset  milliarium  Teutonicorum,  et  amplius, 

profundis    aquis,    et    quod    rusticus  nam   cum  Villicus   quidam   paulo  id 

quidam  cum  bono  equo  iuisset  paulo  ante  tentasset,  ulterius  progredi  non 

ante  ut  transiret,  et  cum  non  posset,  ualens,  reuertitinMonasterium,  quare 

reuersus   esset  ad  Monasterium :    et  ^^^^^  purgatissimum  Coelum  existeret, 

quia    illo    die    tempus    bonum    esset  ^pi.^retque  Boreas,  nocte  illa  immi- 

et   serenum   spirante   Aquilone,   fu-       ,     ^  •      ,  ^.       -i.  ^- 

^     ,      .        .      ,.  .      nuta  fuissefc  aqua,  atque  ita  sequenfci 

turum  ut  ea  nocte  mimmutis  aquis,     .  ^^.„.       ,  ^. 

,.     j.  j-  i.      die    mane    cum    Vilhco    tufcius   mis- 

sequenti    die    mane    cum    praedicto 

rustico  securius  eamus^   et  ita  illa  «^«^"«'   ^"^^^^^   ^"^^^^^'   i-emansimus 

nocte  mansimus  in  Monasterio.    Et  i"  Monasteno.  Vespere  aufcem  P.  Ca- 

P.  Canisius  rogatus  a  bonis  illis  Mo-  nisius  ab  optimis  Monachis  rogafcus, 

nachis,    habuit    illis    eo    uesperi  ex-  hortationem   habuit   summa  omnium 

hortationem    cum    satisfactione  om-   satisfacfcione    efc    applausu:     Deinde 

nium.     Sequenti   mane  dicto  sacro*^  mane,    facfco   sacro,   actisque  grafcijs 

iter   ingressi   sumus    uersus  uallem,  Abbafci,   efc   coeteris   de  insigni  erga 

agentes  gratias  prius  Abbati  et^  eius  nos  charifcate  uersus  vallem  arripui- 

Monachis   pro  tanta  charitate  nobis  ^^^^   -^^^     VilHcus  itaque  Regionis 

exhibita.   Rusticus  tanquam  iUius  re-  ^^^^^^^^^  ^^^^^.^^^^^  ^^  ^^^  ^^^^^^  l^^^i^. 

sionis   gnarus    praecedebat,    et   nos  .  ,  .     -n     j 

1  ,      1       -i        T  1  sime  sequebamur,    e  monte  illo  des- 

sequebamur,    et   alacriter  descende-  ,  .     .  ._ 

,  .,,  ,  ..        ij.     •  cendentes  excelso  satis,  m  quo  Mo- 

bamus   ex  iUo   monte  satis    alto  m 

quo  situm  erat  monasterium^   quod  ^asterium  situm  erafc.    vfc  ad  vallem 

puto   uocari  Ethal,    cum  dies  esset'  peruenimusS   nihil  ahud  nobis  obij- 

serena,  et  pulchra.    Ad  uallem  .  a  .  '^  ciebafcur,    quam    aquae   undique ,    et 

cum    uenissemus  ^    aliud    non    appa-  montes  eminentissimi,  ex  quibus  eae- 

rebat  quam  aqua,  et  altissimi  montes  dem  non   secus   ac  Torrentes  abun- 

a)  con  molta  divozione  e  carita  C.      b)  requeiiisset  A;  riposato  e  presa  la  refezione  C.      c)  TAbate 
con  tutti  quei  buoni  monaci  gli  disse,   che  in  nessun  modo  ci  lascerebbero  partire  C.  d)  di  due 

miglia  almeno  di  quel  paese,   clie  potevano  essere  da  otto  delle  nostre  C.  e)  Ita  in  A  lihrarius 

ipse  correxit  ex  ituros.         f)  detta  la  messa  e  fatta  la  colezione  C.        g)  Hoc  v.  in  A   supra  versuni 
scriptum  est.  h)   Quattuor   vv.  sqq.  non   stint  in  C.  i)  Sequuntur  S  vv.  oblitt.  k)  Sic;  signi- 

ficari  puto:  autem.    C  liabet  ma. 


1  Nicolao  Streiteho  sive  Streitl  (Catalogus  Abbatum,  m  MonumentisBoxcxsNll, 
Monachii  1766,  228.  Ludov.  Babenstuber  0.  S.  B.,  Fundatrix  Ettalensis,  Monachii 
1694,  90—91). 

"  Haec  vaUis  Loisa  fluvio  (Loisach)  intersecatur ;  vide  quae  sub  ipsam  hanc 
relationem  dicentur. 


728  Mon.  1070  sive  var.  (6). 

ex  utroque  latere,  ex  quibus  monti-  dantissime  profluebant.  Flumen,  licet 

bus  aquae  decurrebant  tanquam  tor-  altum,  quod  montes  interiacebat,  dis- 

rentes  .  fluuius    qui    erat  inter  illos  tingui   non    poterat,   namque   omnia 

montes,  quamuis  magnus^  esset,  non  pontus    erat,    et  ipsaemet   uiara  per 

poterat  discerni,  quia  omnia  pontus  re^iam  decurrentes  aquae  Equos  ad 

erant,    et   m    uia    seu    semita    ordi-  ^^^^^^^^   ^^^^^^   ambiebant.    Praeeunte 

naria   currebant   aquae  ad  uentrem  .  .^      ,,.„.        t  •  t^  ,  •  ^     •  • 

.    ,        ,      ,     .   .,  igitur  \  illico,   dixi  ratri  Canisio,  ut 

equorum  usque.    Antecedente  igitur  . 

,•  1  ,  i  r»   i^     •  •  uixta  pergeret,  ac  submde  me  asse- 

rustico,  uolebam  e2;o  ut  P.  Camsius  ^    ^ 

eum  sequeretur,  et^illum  deinde  e«o.  ^l^"^  li^beret.  AtPater  econtraEquum 

Sed    uoluit'  Pater    ut    ego    irem    in  ^"""^  periculo  meliorem  dictitans,  id 

medio,  confidens  equo  suo  quem  di-  ^leae  me  subire  iussit.    Feci  inuitus, 

cebat  esse  bonum  et  securum.    Ego  quod  angerer,  ne  quid  Canisio  acci- 

contra    uoluntatem    meam    ibam    in  deret,   ut  me   docuit  euentus.     Cum 

medio,  quia  timebam  ne  aliquid  ac-  iam   in  aquis  tria,   seu  quatuor  mil- 

cideret  P.  Canisio,  sicut  postea  ac-  liaria,  Deo  fauente,  prospere  eraensi 

cidit.       Equitauimus     ad     tria     aut  essemus,   ego   pro   more   ad  Patrera 

quatuor   milliaria   Jtalica"  per  illas  Canisiura  uersus,   uidi  eum  pene  to- 

aquas   satis  prospere  per  DEI  gra-  ^^^^  ^^^^-^  ^^^^^^^^^  p^^^^  ^^^^^^  ^f^. 

tiam,  et  ego  me  solebam  saepe  uer-  .,  i.      j-       x 

.  .     .  F  -,  1  xum ,    altero    uero    stapedi    eatenus 

tere  ut  uiderem  quomodo  procederet  .  ,  ,  .        „• 

T^    /N     •  •  oi    T  •  ,  mhaerentera,  ut  auelli  nequiret,  mam- 

P.  Camsms.     bed   vna  uice  uertens 

me    uidi  P.   Canisium^    fere    totum  ^"'  ^^^^^""^'  '^  ^'"^  caput  preraen- 

aquis  coopertum,  vno  pede  in  terra,  *^^^'  ^^^"^  ^*^  «^"^  P^'«^^^^«  ^"™^^^ 

et  altero  in  stapede  vnde  illum  non  destitutum   auxilio,    cum   neque  ipse 

poterat    extrahere,    manibus    autem  se,   neque   nos  ipsum  aliqua  ratione 

tenebat  habenas  et  ephippium '  et  ita  adiuuare   possemus,   quippe   me  mo- 

haerebat  non  ualens  adiuuari  nec  a  nebat  Villicus,  ne  incassum  mouerer, 

se   ipso    nec  a  nobis,    cum  mihi  di-  quia  ante  quara  ad  Patrera  Canisiura 

ceret   ille  homo  qui  antecedebat  ut  peruenissera,   futurus   illi   adiuraento 

me  non  mouerem  ex  equo,  alias  me  ipse  submergendus  essera,  quod  facile 

subuersum  iri  antequam  ad  Patrem  ^ccidisset,  credo,  propter  turgentera 

Canisium    adiuuandum    peruenirem,  •  r»  4.  r 

.  1       p  aquarura   copiara.     (^uaijropter   cum*^ 

et    ita    credo    futurum    tuise,    cum  ,  .    .  ,..  ,  t^  . 

p      ,  ,  his  in  angustiis  uersarer,  et  Patrem 

enmi    aquae    essent    protundae    et  .  ,  ^ 

1  i,  •      •         .    j.  .  Deo    lacryrais    commendarein,    Ecce 

ueloces,  abripuissent  et  me  et  equum.  -^ 

In  tali  ergo  angustia  constitutus  cum  ^'^''  '^  ^°"S^  "^^«°  ^^^"^^"^"^  ^*^*"^^ 
non  possem  inuenire  remedium  hu-  procerum  nos  praeeuntem,  quera  ne- 
manum,  cum  lachrymis  illum  DEO  quaquara  antea  noueramus.  Ipse  cla- 
commendaui.  Et  ecce  uideo  a  longe  mo,  eique  annuo,  ut  ueniat,  venit, 
hominem  procerum  qui  pedes  nos  ad  Patrem  accedit,  haerentemque  sta- 
antecedebat,et^priusanobisuisusnon   pede   exoluit,    et  equuni,   et  equitem 

a)  grande  C.  b)  Sequuntur  vv.  P.  ut,  ohUtt.  c)  miglia  delle  nostre  C.  d)  vidi  11  buon 
Padre  C.  e)  In  A  sequitur,  eadem  manu  scriptum:  (Den  sattelbogen).  1)  In  B  sequitur  In,  oblitt. 
g)  In  A  corr.  ex  qui. 


Diebus  14.  et  15.  Decembris  1567.  729 

erat.    Ego  clamo,  et  nutu  signum  do  simul    ad    prata    continentia    eclucit, 

ut  ueniat :  Venit,  accedit  ad  patreni,  quo  mox  et  ego  peruenio,   descendo 

pedem    ei    e''    stapede    extrahit,    et  ex  equo,  Canisium  amplector,  Pater, 

vna  cum  equo  ducit  patrem  ad  prata.  aio,   Vestrae  Reuerentiae  miserebar, 

Tunc  ego  quoque  ad"  eadem  prata  quam  cum  adiuuare  nequirem,  modum 

accedo,  descendo  ex  equo,  amplector  ig„orans,  Deo  commendaui.  Respon- 

P.  Camsium,  et  ilh  dico,  Pater  habe-  ^^  .^^^^  ^^  .^  huiusmodi  discrimine  in- 

bam  compassionem  cum  KV.  cupie-      ,.,  .      .         ,.,  , 

-  ^  T  ,       .  fi  solitampercepisseiucunditatem.eaque 

bam  eam  adiuuare,  sed  quia  non  uide-  .  ... 

1  1  1      • -n        T\T?r\  saepius  uerba  animo  reuoluisse,  cupio 

bam  modum,  commendaui  illam  uihO.        ^  ^ 

Respondit  mihi  ita:  Pater  dico  uobis,  dissolui,  et  esse  cum  Christo^ 

quod  non  fui  unquam  ita  contentus,  Deinde    uersus    ad   hominem ,    cuius 

sicut  tunc :  et  dicebam  \  Cupio  d  i  s-  beneficio  ex  aquis  extractus  est,  hodie, 

solui,    et    esse    cum    Christoi.  inquit,  simul  in hospicio prandebimus, 

Homini    autem    illi  (si   tamen  homo  et  honorarium    dabimus;   hilari   ille 

erat)    qui    eum    ex    aquis    extraxit,  u^ltu  nescio  quidi  subiunxit,  similis 

dixit  Canisius,  Jn   hospitio   prande-  approbanti     dictum    Patris    Canisij. 

bimus  simul,  et  postea  dabimus  uobis  ^^^^^^  ^^^^^   ^^^^^^  ^^^^^  imposito, 

honorarium '.    Respondit  ille^  hilari  .,  •        v  ^   i.  „,- 

.,       ,  ,  iterum   aquas   mgrednnur,    et   nomi- 

uultu    nescio    quid,    tanquam    bene  ^  .       ,• 

,    ,  ,  .  T>  j.      -ir   T    •  nem  praefatum,  qui  rusticum  praese- 

haberent  omnia  quae  Pater  illi  dixis-  ^  . 

set,  et  reposito»"  eo  in  equum^  om-  ^^^^^'^*'  ^^''^'"'  *^"^P«"^  spatio  prae- 

nes  ingressi  sumus  denuo  in  aquas,  euntem  etiam  uidemus ;  sed  cum  aquis 

et    praedictus    homo    qui    uidebatur  pene  traiectis,   iam  prope  hospitium 

rusticus,    per   aliquod  tempus  uisus  essemus,  nostris  subductus  est  ocuHs. 

fuit  a  nobis,   quod  nos  praecederet,  Hunc   ego  semper  Angelum  missum 

sed  cum  essemus  fere  in  fine  aqua-  coelitus  putaui,  ad  liberandum  virum 

rum,    et  prope  hospitium',    non  est  pietate   insignem,    ut  adhuc  per  ali- 

uisus  amplius,  et  ego  cogitaui  tunc  quot  annos  in  vineaDominilaboraret, 

et  postea,  eum  fuise  angelum,  mis-  ^^  ^^  Alemanniae   finibus   fidem  ca- 

sum  a  DEO  ad  liberandum  sanctum  ,-.   ..  „„„„„4-    ^,,^.^  c.nTio  o,'iic 

1-11  tholicam  propagaret,  quocl  sane  eius 

illum   Patrem  ,    ut   laboraret  adhuc  ,  ,  ,  x   i    v^j. 

..        ,  .         .  -r.       .   .      ,  tot    annorum    decursu    post    habitae 

anquot   annos   m   umea    Domini   et  .  , 

adiuuaret  S.  Ecclesiam  in  illis  par-  ^«"'^^«"^^'  ''  «^"P^o™"^  monumenta 

tibus  Germaniae,    sicut  postea  fecit  P^regregie    testata   sunt.     Rationes, 

tot  annos,  et  concionibus  et  scriptis  <l"ibus  adducor,  ut  credam,  hominem 

libris,    et   bona   sua   conuersatione '.  iibim  non  fuisse,   sed  Angekun,  hae 

Rationes   quae    me  faciunt  cogitare  sunt:    Prima,    quia   nonnisi   in  dis- 

non    hominem    fuisse    sed    angelum,  crimine  uisus.  2*,  quia  cum  non™  am- 

a)  In  A  corr.  ex  ex.  b)  Hoc  v.  supra   versuni  scriptum  est.  c)  dicebat  A;  sed  corri- 

gendum   esse   dicebam   intellegitur  tuin   e.v   verbis  proxime  antecedentibus,   tum  ex  B  et  C  (quod  habet: 
dicevo;.  d)  In  B  sequitur  resp,  oblitt.  e)  la  mancia  C.  f)  Sequuntur  vr.  nescio  quid,  ohlitt. 

g)  Sequitur  eum,  oblitt.  h)  rimettendoci  a  cavallo  C.  i)  non  troppo  lontano  dall'  albergo  C. 

k)  a  liberare  il  P.  Canisio  C.  I)   Quae  sequuntur,  non  sunt  in  C.  m)  Hoc  v.  in  B  supra  versum 

scriptum  est. 


1  Phil.  1,  23. 


730  Mon.  1070  sive  var.  (6).    Diebus  14.  et  15.  Decembris  1567. 

sunt  1"  quod  nunquam  uisus  est  ante  plius  periclitaremur,  non  comparuit. 
illud  periculum.  2=^  quia  non  fuit  3%  si  fuisset  homo,  prandium  mini- 
postea  amplius  uisus  a  nobis^  quando   ^^  reliquisset,  fortasse  non  esuriuit, 

eramus  extra  periculum.    S'-  quia  si  ,.       •  •„    , 

^  .       ,    ,  1      •      i.  iiam  etiamsi  gens  iUa  bona  sit  men- 

fuisset   homo  non  negJexisset  pran-  ° 

diumethonorariumsibi^^promissum:   *^  praedita,   libenterque  praestet  of- 
nam'  quamuis  ille  populus  sit  bonus,   ficium,   libenter  tamen  etiam  accipit 
et  praestet  libenter  obsequia,  accipit  honorarium.   Jlla  igitur  est  totius  iti- 
tamen  libenter  honorarium,  et  suum  ^eris  Narratio*^. 
haustum  uini  etc.  Et  haec  est  historia 
illius  quod  accidit  in  illo  itinere. 

Scripsit  quidem  Rocca,  anno  1566  vel  1567  haec  facta  esse;  at  nec  Raderus 
nec  Saccbinus  annum  1567  ponere  dubitant,  idque  recte ;  fuit  quidem  Canisius  Oeni- 
ponte  a.  1566  tum  ineunte  et  medio  m.  lunio,  tum  a  d.  4.  ad  22.  Octobris  {Can.  V 
345  772  773),  neque  tamen  eo  tempore  arcbiducissis  de  collegio  halensi  „ultimam 
resolutionem  dare''  (cuius  dandae  gratia  eum  Oenipontem  petisse  Rocca  dicit)  poterat; 
ne  diebus  quidem  Maii  12. — 16.  a.  1567,  quibus  rursus  Oeniponte  moratus  est,  eam 
dare  poterat;  necdum  enim  Roma  missa  erat.  Dixeris  factum  contigisse  m.  Augusto; 
nam  Rocca  Canisium  Oenipontem,  ut  collegium  pro  more  visitaret,  tunc  petisse  scribit ; 
visitavit  autem  a  d.   1.  ad  19.  Augusti  1567;  verum   aliunde  constat,  Canisium  ante 

29.  lulii  Augusta  non  abisse,  Kalendis  Augustis  Oenipontem  advenisse;  neque  veri- 
simile  est,  in  tanta  peregrinandi  difficultate,  quanta  a  Rocca  quasi  depingitur,  mora 
etiam  in  monasterio  facta,   iter  tam  brevi  tempore  absolvi  potuisse ;    neque  dies  vel 

30.  vel  31.  lulii  eo  anno  sacer  erat;  ^festum"  autem  fuisse  diem,  quo  illi  ad  monas- 
terium  pervenerunt,  Rocca  affirmat.  Praeterea  Sacchinus  scribit,  eos  ^oriente  iam 
hyeme"  iter  fecisse;  id  quod  eum  „ex  ore"  Roccae  accepisse  dixeris.  Denique  Rocca 
aliqua  ratione  ipse  se  emendat,  cum  dicit  Canisium  Oenipontem  ivisse  collegii  visi- 
tandi  causa  „vel  certe  ad  dandam  ultimam  resolutionem"  de  collegio  halensi.  Hanc 
arcbiducissis  attulit  (quamquam  ipsae  eam  admittere  noluerunt),  cum  post  10.  De- 
cembris  1567  Augusta  Vindelicorum  profectus  17.  Decembris  Oenipontem  advenisset 
(v.  supra  p.  141 — 146).  Ita  igitur  conicio:  Canisius  cum  socio  die  14.  Decembris,  quae 
eo  anno  Dominica  III.  Adventus  erat,  ad  monastei-ium  pervenit  atque  orationem 
sacram  ad  monachos  habuit;  die  15.  Decembris,  cum  in  monasterio  pei-noctasset,  in 
gravissimum  illud   periculum  venit  ex  eoque  singulari  ratione  ereptus  est. 

Canisius  in  profectione  illa  per  Monachium  trausire  voluerat;  uam  11.  Decem- 
bris  1567  Dilinga  ad  S.  Franciscum  Borgiam  scripsit,  se  ad  P.  Hoftaeum  ^properare"; 
qui  occupatissimns  degebat  Monachii  (v.  supra  p.  138).  Ac  satis  certum  est,  illum 
paucis  diebus  post  cum  Hoffaeo  coram  egisse.  Rocca  vero  Canisium  Augusta  ^uersus 
Alpes"  discessisse  dicit,  nuUam  Monachii  mentionem  faciens;  ueque  ille,  si  Monachio 
Oenipontem  ibat,  per  monasterium  ettalense  transire  poterat;  quare  equidem  vix 
possum  dubitare,  quin  Hoffaeum  Augustam  ad  se  arcessiverit. 

Labitur  Dorigny  (1.  c.  299),  quem  sequuntur  PytJion  (1.  c.  250)  et  Daurignac 
(1.  c.  304),  cum  Canisium  ad  monachos  non  vespere  diei,  quo  ad  eos  venerat,  sed 
postridie  mane  cohortationem  illam  habuisse  scribit.  Oddi  autem  hominem,  per  quem 
Canisius  liberatus  est,  iuvenem  vocavit  il.  c.  196  197);  id  quod  in  ipso  historiae 
fonte  non  est;  meminerat  ille  fortasse,  angelos  nonnumquam  iuvenum  specie  visos 
esse  (Tob.  5,  5  6;  2  Mach.  3,  26;  Mc  16,  5). 

Gravius  est,  quod  et  Raderus  et  Sacchinus  de  loco  portenti  illius  erraruut; 
uterque    enim    asseveranter    dixit,   factum  contigisse    in  eadem    illa  valle  Ambronis, 

a)  Seqnitur  cum,  oblitt.  b)  Ita  in  A  correctum  est  ex  illi  vel  alio  v.  c)  In  A  corr.  ex 

quum.  d)  In  B  sequuntur  vv :  Laus  Deo  semper,  Beataeque  Virgini  Mariae.  Quae  addita  sunt,  puto, 
vel  ab  eo  qui  hanc  versionem  fecit,  vel  ab  eo  qui  eam  transcripsit. 


Mon.  1071  sive  var.  (7).    A  m.  lanuario  ad  Decembrem  1568.  731 

per  quam  Canisiiis  et  Rocca  pridie  ilHus  diei,  Augusta  venientes,  transierant.  At- 
que  in  Sacchino  quidem  erratum  illud  haud  ita  mirum  est;  nam  et  italus  is  erat  et 
Raderi  auctoritate  moveri  poterat,  neque  in  versione  B,  quam  ipse  habebat,  haec  ita 
perspicue  describuntur ;  in  versione  vero  A,  qua  Raderus  utebatur,  primum  quidem 
^fluviolus,  parvus  ordinarie"  (talis  sane  est  Ambro),  deinde  „fluvius  magnus"  (ordi- 
narie)  memorantur.  Certe  Canisium  et  Roccam,  si  ex  monasterio  ettalensi  Oeni- 
pontem  petebant,  non  in  vallem  Ambronis  descendere,  sed  per  vallem,  quam  fluvius 
Loisach  intersecat,  Augiam  superiorem  (Oberau)  versus  progredi  necesse  erat;  hanc 
enim  viam,  ut  ex  reverendo  Patre  Joanne  Maria  Ffattisch  0.  S.  B.  earum  regionum 
peritissimo  accepi,  iam  veteres  Romani  muniverant:  Augusta  per  vallem  Lichi  (Lech) 
ibant  Scongam  (Schongau) ;  deinde  transibant  in  vallem  Ambronis  (Ammer)  ;  tum 
Ambrogavia  superiore  (Oberammergau)  in  agrum  ettalensem  ascendebant;  inde  in 
vallem  Loisae  (Loisach)  descendebant;  ita  Augiam  superiorem  (Oberau)  et  Pavradunum 
(Pfarrkirchen)  veniebant ;  inde  Inutrium  (Mittenwald)  transibant  et  per  vallem  Isarae 
(Isar)  adversa  ripa  procedebant  Scarbiam  (Scharnitz)  usque ;  unde  per  Seefeldiam 
(Seefeld)  Cireolam  (Zirl),  Cireola  autem  per  vallem  Aeni  (Inn)  Oenipontem  pro- 
ficiscebantur.  Circa  ipsum  anuum  1568  Fhilippiis  Ediiardus  Fugger,  homo  in  per- 
egrinando  bene  versatus,  communem  Augusta  Oeniponte  veniendi  rationem  sic  *de- 
scripsit:  „Augspurg  .  .  .  Landsperg  .  ..  Schongaw  .  Rottenburch  [Rottenbuch]  .  Soya 
[Baiersoyen]  .  Amberga  [Ammergau]  ,  Partenkirch  .  Mittenwald  .  Seueld  .  Ziirl  .  Ins- 
pruch."  (^Wie  man  gemaicklich  von  Augspurg  zeucht  gen  Venedig"  ;  ex  auto- 
grapho,  Cod.  vindob.  7447  f.  h^—&''.) 

Saeculo  XVIII.  ettalense  hoc  prodigium  ab  „1.  W.  Baumgartner  delineatum", 
a  „Catharina  Klauber"  (quae  de  clarissima  illa  chalcographorum  familia  klauberiana 
erat)  „sculptum"  et  Augustae  Vindelicorum  ^excusum  est" ;  in  marginibus  multae 
positae  sunt  figurae  symbolicae,  quibus  significatur,  Canisium  fuisse  pastorum  ecclesiae 
„Canem  fidelem".  Tota  autem  haec  imago  iterum  (ligno  incisa)  expressa  est  in 
„Canisius-Stimmen"  XXXIII.  Jahrg.  (Freiburg  i.  d.  Schw.  1910)  112—113  et  ^An- 
nales  du  B.  P.  Canisius"  XIP  Ann(5e  (Fribourg  en  Suisse  1910)  56—57. 

lOyi  sive  var.  (7}.      A  lu.  lannario  ad  Decembreni  1568. 

Ex  autographo  Philippi  Fuggeri,  quod  exstat  in  Cod.  vindob.  7447  f.  33'*,  et 
ex  autographis  Arci  et  Cuseani,  quae  sunt  in  Cod.  vindob.  „Rom.  Corr.  80"  f.  15 
57b  127'^  392''  603  778.  Fuggeri  scriptum  ex  eodem  autographo  posuit  Ficco- 
lomini  I.  c.  9.  Ex  Arci  et  Cuseani  epistulis  complura  germanice  vertit  Braunsherger, 
Pius  V.  etc.  101—102. 

S.  Fius  V.  viros  doctos  piosqice  variariim  nationiim  creare  volens  cardinales, 
Canisium  sacra  ptirpura  ornai^e  in  animum  inducif.  Ille  cardinales  rogat,  efficiant, 
tit  pontifex  id  consilium  deponat. 

Philippus  Eduardus  Fugger  in  Ephemeridibus  haec  notavit  de 
Octaviano  fratre,  qui  Bomae  in  collegio  germanico  convictor  degebat: 
MDLXVIII  Gennaro  31  Scrisse  mio  fratello  .  .  .  clie  ]\iaestro  Argenti  ^ 
gli  hauea  detto  il  papa  uoler  far  Cardinale  il  Canisio,  ma  poi  non 
riusci,  ben'  e  uero  che  fece  Cardinali. 

Prosper  comes  ab  Arcu  caesareus  apiid  S.  Pium  V.  pontificem 
orator  Maximiliano  II.  imperatori  scripsit  Eoma  10.  lanuarii  1568: 
Per  tutto  jl  mese  di  Febraro  partiranno  da  roma  circa  XI  Cardinalj, 
qualj    un   pezzo  fa  non  sono  stati   alli   loro  vescouadi  .  .  .  jl  mandar 


*  „AIessio  d' Argento  Spoletino"  in  Sociorum  italorum  *  Catalogo  quodam  his 
circiter  annis  scripto  memoratur  (Cod.  „Rom  78''"  213);  fortasse  tamen  hic  a  „Ma- 
gistro  Argenti"  iilo  distinguendus  est. 


732  Mon.  1071  sive  var.  (7). 

questi  cardiuali  alli  loro  vescouadi,  fa  credere  che  sua  santita  liabbi 
jn  animo  di  far'  una  promotione  de  Cardinalj  numerosa,  Et  di  gia 
s'  incomincia  a  ragionar'  che  fara  la  maggior  parte  dellj  sotto  nominati, 

jn  germania  uogliono  ch'  elegga  qualch'  uno  di  questi  tre,  L'  Arci- 
uescouo  di  Treuiri,  L'  Arciuescouo  di  Salsburg  ^,  jl  Canisio, 

jn  Spagna,  jl  presidente  del  consiglio  regio,  L'  Arciuescouo  di 
valenza^. 

jn  Francia,  il  generale  Cisterciense,  jl  vescouo  di  Sans  ^, 

jn  Roma,  Don  Antonio  Caraffa,  jl  Chiesa  gia  senatore  di  Millano  *, 
jl  vescouo  di  Narnj  °,  jl  vescouo  di  Macerata  '^,  jl  vescouo  Monf-Alto  gia 
frate  dell'  ordine  degh  Minori  '^,  jl  procurator'  generale,  ouero  jl  generale 
de  frati  di  San  Dominico  ^,  jl  generale  dellj  frati  di  Santo  Agostino, 
vn  Don  Paolo  Teatino  ^,  L'  Arciuescouo  di  Sorento  ^^. 

Et  Boma  14.  Fehruarii  1568:  Della  promotione  de  cardinalj  si 
parla  diuersamente,  Chi  dice  che  sara  alle  cineri,  Et  chi  dice  alla 
pentecoste ,  L'  Aldobrandino  Auditor  di  Rota,  Et  jl  Rusticuzzi  Secre- 
tario  di  Sua  Santita  ^^,  sono  ancor  essi  entrati,  adesso  in  consideratione 
di  sogetti  atti  al  Cardinalato.  Et  Boma  27.  Martii  1568:  Pontificetn 
24.  Martii  consistorium  cardinaliimi  habuisse  in  eoque  dixisse:  lam  creari 
a  se  cardinales  Spinosam,  Ecclesiam,  Antonium  Caraffam.  Et  perche 
r  Abbate  di  Chiaraualle  hora  generale  Cisterciense,  s'  era  portato  molto 
bene  al  Concilio  dj  Trento,  et  in  Francia  haueua  sempre  difeso  la 
religione  cattolica  lo  creaua  medesimamente  cardinale. 

Galeatius  Cusanus  (Galeazzo  Cusano)  Maximiliani  II.  procurator 
sive  secretarius  romanus  ad  eundem  scripsit  Roma  7.  Augusti  1568: 
Jl  Papa  presiste  dicono  tahnente  in  far  vna  numerosa  promotione  de 
Cardinali  che  ha  mandato  in  diuerse  parti  lettere  per  hauer  uera  in- 
formatione  di  huomini  litterati,  et  di  buona  uita  non  uolendo  hauer 
risguardo  piu  a  Jtaliani,  che  ad  oltramontani  par  che  siano  secondo 
il  gusto  suo.  Et  Roma  13.  Novembris  1568:  Si  ragiona  in  Palazzo, 
che  a  Natale  ^^  prossimo  .S.  Santita  fara  otto  Cardinali  delli  quali  sei 
ne  uengono  nominati.  II  primo  fanno  capo  di  lista,  il  Secretario  di 
.S.  Beatitudine  ^^.  II  Vescouo  di  Ceneda,  ch'  arriuo  hiersira  a  Roma  ^^*. . . . 
Tornando  alli  nominati  per  noui  Cardinali  dico,  ch'  oltre  li  dui  sudetti. 


^  lacobus    ab   Elz    et   loannes    lacobus   Khuen    de    Belasy. 

'^  Didacus  Spinosa  (Espinosa)  et    Beatus   loannes  de  Ribera. 

^  Henricus  Socherius  (de  Souchier)  et  Nicolaus  Pellevius  (de  Pelleve). 

*  loannes  Paulus  de  Ecclesia.  *  Petrus  Donatus  Cesius  sive  Caesius. 
®  Hieronymus  Melchiorius  (Melchiori). 

■^  Felix    Perettus   de   Montealto ,    Ordinis   Minorum    Conventualium ,    episcopus 
Sanctae  Agathae. 

*  Archangelus  Blanchus  et  Vincentius  lustinianus. 
^  Paulus  Aretius.  '**  lulius  Pavesius  0.  Pr. 

**  loannem  Aldobrandinura  et   Hieronymum  Rusticutium. 

'^  25.  Decembris.  '^  Rusticutium. 

'*  Michaelem  a  Turre  (della  Torre)   episcopum  cenetensem. 


A  m.  lanuario  ad  Decembrem  1568.  733 

nominano  II  Datario  ^,  Vescouo  di  Narni,  il  Generale  de  Frati  di  San 
Domenico  ^  et  Jl  Canisio  di  la  Congregatione  de  Jesuitj,  il  quale  si 
dice  che  ha[uen]do  inteso  questo  bisbigiio,  ua  a  far  officio  con  i  Cardi- 
nali  accio  pregano  .S.  Santita  a  non  farlo,  come  quello  che  si  con- 
tenta  di  star'  nel  suo  stato  priuato.  Gli  altri  dui  non  si  norainano  etc. 
ma  si  stima  ne  saria  uno  il  uescouo "  di  Braanza  ^. 

Roma  denique  8.  Decembris  1568  MaximiUano  II.  Prosper  ab 
Arcu  scripsit:  E''  partito  di  qua  jl  Canisio,  Et  jl  Vescouo  di  Ceneda 
sta  per  partire,  Et  perche  1'  uno  et  1'  altro  e  jn  predicamento  d'  esser' 
Cardinale  alla  prima  promotione,  si  fa  giuditio  che  Sua  Santita  non 
sia  per  far'  promotione  questo  Natale. 

Proxima  tandem  cardinalium  ^promotio"  per  Pium  V.  facta  est  17.  Maii  1570; 
qua  creati  sunt  cardinales  15 ;  in  quorum  numero  erant  Maflfaeus,  Pellevius,  Cesius, 
Blanchus,  Perettus,  Aretius,  Aldobrandinus,  Justinianus,  Rusticutius  {Ciaconius- 
Oldoinus  1.  c.  III  1038  — 1062).  Michael  autem  a  Turre  cardinalis  creatus  est  a.  1583 
a  Gregorio  XIII.,  qui  in  S.  Pii  V.  1.  Maii  1572  mortui  locum  proxime  successit. 

Quae  Romae  de  Canisio  cardinali  creando  narrabantur,  ad  Albertum  quoque 
V.  Bavariae  ducem  i"elata  esse  videtur;  hic  enim  ex  P.  Georgio  Schorichio  S.  J., 
Roma  m.  Septembri  1568  in  Bavariam  remisso,  ineunte  m.  Novembri  1568  hoc,  praeter 
alia,  de  Canisio  quaesivit:  „Num  fieret  Cardinalis?"  (v.  infra,  mon.  1074).  Equidem 
per  loannem  Paulum  Castellinium,  ducis  procuratorem  romanum,  ea  Monachium  re- 
lata  esse  dixerim  ;  hae  tamen  litterae  a  1911  Monachii  compluribus  in  archivis  frustra 
quaesitae  sunt.  Quaesitum  quoque  eodem  anno  est  Parisiis  in  archivo  ministerii 
negotiorum  externorum  et  Septimancis  (Simancas)  in  archivo  generali  regni  hispanici, 
num  quid  ea  de  re  Roma  oratores  gallus  et  hispanus  ad  reges  suos  scripsissent,  nec 
tamen  quicquam  repertum  est :  De  cardinalibus  quidem  novis  creandis  loannes 
de  Zuniga  orator  hispanus  I.  Septembris  1568,  12.  Octobris  1568,  17.  Decembris 
1568,  19.  Martii  1569  ad  Philippum  II.*  rettulit,  neque  vero  Canisii  mentionem  fecit 
(^Estado"  Legajo  906,  f.  91—98  109;  Leg.  907,  f.  171;  Leg.  911,  f.  26). 

Attamen  hoc  certum  est :  Pius  V.  Canisium  sacra  purpura  ornare  in  animum 
induxerat.  Id  enim  semel  atque  iterum  affirmatur  ab  iis,  quorum  maxime  intererat, 
ut  huius  rei  veritatem  cognoscerent;  imperatoris  dico  oratorem  et  procuratorem 
romanos ;  et  eos  illa  pontificis  consilia  bene  intellexisse  ex  eo  patet,  quod  plerique 
eorum,  quos  cardinales  fore  scrijjserant,  paulo  post  facti  sunt  cardinales.  Socherium 
Cisterciensem  Pius  V.,  ut  ipse  ait,  cardinalem  facere  statuit  eo,  qnod  in  concilio 
tridentino  optime  se  gessisset  et  in  Gallia  semper  religionem  defendisset;  Canisium 
quoque  concilio  tridentino  optima  officia  praestitisse,  et  eundem  in  Germauia  semper 
religionem  defendisse,  ex  omnibus  huius  operis  voluminibus  plane  cognoscitur,  Quae- 
rebat  Pius  V.  viros  doctos  piosque  variarum  regionum,  quos  cardinales  constitueret ; 
num  Canisium  non  noverat? 

Accedit,  quod  P.  'nieodorus  Petreius  sive  Peeters  (1567 — 1640),  Cartusianus 
coloniensis,  narrat:  „Sunt  quoque  oculati  ac  fide  digni  testes,  qui  adfirmant,  post 
obitum  Pii  V.  in  ipsius  conclavi  chartam  quandam  repertam,  continentem  nomina 
doctissimorum  quorundam  virorum,  quos  (si  diutius  supervixisset)  in  Cardinalium 
collegium  cooptare  voluisset.  E  quorura  numero  comprimis  fuere  P.  Laurentius 
Surius  et  Petrus  Canisius" :  Bibliotheca  Cartusiana,  Coloniae  1609,  305,  Eadem, 
iisdem  verbis,  vitam  Laurentii  Surii    (f  1578)  Cartusiani  coloniensis  enarrando,    „ex 

a)  vesco  autogr.        b)  Ita  Arco  correxit  ex  Sono,  gnod  primum  scrijiserat. 


'  Petrura  Antoniura  Mafi^aeum, 

2  Vide  supra  p.  732». 

^  lulianus  de  Alva  (f  1570)  episcopus  brigantiensis  (Braganza), 


734  Mon.  1072  sive  var.  (8).    6.  lunii  1568. 

Chronico    Cartusiae    Coloniensis"    profert    Leo   Le   Vasseur    0.    Cart. ,    Ephemerides 
Ordinis  Cartusiensis  II,  Monstrolii  1890,  144. 

Hoc  quoque  facile  credi  potest:  Canisiuni,  sicut  olim  omnibus  viribus  con- 
tenderat,  ne  episcopus  vindobonensis  fieret  {Ca>i.  1  436  478  500  568  602),  ita  hoc 
tempore  cardinalatum  diligenter  esse  deprecatum. 

1073  sive  var.  (8).      6.  Imiii  1568. 

Ex  autographo.    G.  Ep.  IX  f.  160-160*^'-. 

Hoffaeus  queritur,  Canisium  a  provincialis  munere  recedere. 

P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  Germaniae  superioris  viceprovincialis, 
quein  S.  Franciscus  Borgias  praepositus  generalis  niedio  m.  Novemhri 
1567  iusserat  provinciae  illius  adniinistrationem  loco  Canisii  provincialis 
per  6  saltem  menses  gerere  (supra  p.  721),  Oeniponte  6.  lunii  1568 
ad  Borgiam  scripsit:  Non  pare  s' habbia  di  fare  gran  conto  di  quello 
che  il  P.  Prouinciale  dice  ^  quod  nimirum  ego  possim  aut  debeam 
vltra  praescriptum  terminum  in  hoc  oMcio  perseuerare:  potius  enim 
dictus  Pater  hac  in  re  suspectus  esse  debet,  vt  qui  onere  hoc  leuari, 
me  vero  supra  vires  grauare  velit. 

Canisio  officium  praepositi  provincialis  Germaniae  superioris  onus  fuisse  gra- 
vissimum,  plurimis  cum  dictis,  tum  factis,  quae  in  hisce  voluminibus  posita  sunt, 
probatur  atque  illustratur.  Addo  relationes  duas  de  difficultatibus,  quae  de  duobus 
provinciae  huius  sacerdotibus  occurrebant: 

1.  P.  Franciscus  Adurnius  provincialis  Lombardiae  Brixia  9.  lunii  1568 
S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  *scripsit  de  P.  Arnoldo  Concho  sive  Conchio 
flandro  (de  quo  v.  Can.  II  530  T  HI  217:  IV  641):  ,E  Qua  il  padre  Arnoldo  fia- 
mengho  .  venuto  da  turino  a  ritrouarmi  .  egli  dice  che  non  gli  basta  1'  animo  osser- 
uar'  le  regole  et  far'  la  uita  commune,  et  pur  non  vole  andar'  in  Alemagna  dal  padre 
Canisio  ma  vorria  uenir'  da  V.  P.  et  non  sta  in  ceruello,  quando  dice  una  cosa  et 
quand'  vna  altra  .  star'  qua  non  espedit,  mandarlo  in  altri  collegij  non  e  douere  perche 
saria  aggruar'  quello  rettore  et  niuno  lo  uole  .  si  che  non  volendo  lui  andar'  in  Ale- 
magna  dal  padre  Canisio  credo  che  verra  costa  da  V.  P.  et  accettara  la  licentia 
dalla  compagnia  se  bene  et  con  lacrime  si  dole  di  questo  ma  da  V.  P.  1"  acetera  con 
dargli  jndrizzo  da  viuere"   (autogr. ;  Epist.  Italiae  1568,  f.  185'' — IS^"^). 

2.  De  P.  Bartholomaeo  Helvetio  sive  Bedula  sive  Bedra  S.  J.  (cf.  Can.  II  58*; 
III  294)  et  de  S.  Carolo  Borromaeo  cardinali  et  archiepiscopo  mediolanensi  P.  „Leo- 
nettus"  Clavonius  S.  J.  Mediolano  28.  lanuarii  1568  Borgiae  *scripsit:  ,Questi  giorni 
e  uenuto  a  Milano  per  commission  del  Cardinale  un  prete''  [?]  Bartolomeo  Betra  di 
Val  Leuentina  di  una  terra  chiamata  Faido,  luogo  di  Suizeri  ma  sottoposto  nel  spiri- 
tuale  air  Arciuescouado  di  Milano.  Questo  quando  ando  in  uisita  il  Cardinale  fu 
trouato  al  gouerno  d'  una  cura,  et  perche  parue  a  S.  S.  Reuerendissima  et  Illustris- 
sima  che  fusse  il  migliore  di  quanti  preti  tiene  in  quelle  parti,  disegnaua  di  farlo 
Vicario  foraneo  .  ma  intendendo  da  lui  che  era  della  compagnia  nostra,  gli  diede 
per  alhora  per  modo  di  prouisione  il  carico  senza  il  nonie,  et  hora  1'  ha  fatto  uenire 
et  me  gli  ha  fatto  parlare  per  esser  informato  di  quauto  si  puo  ualer  di  lui  et  cosi 
trouo  che  costui  entro  nella  compagnia  gia  .15.  anni,  et  ha  studiato  in  Roma,  poi 
fu  mandato  in  Alemagna  et  del  1561  .  si  parti  di  vienna  con  licenza  (come  lui  dice) 
del  .P.  Dottor  Canisio  -,  per  andare  a  casa  a  souuenire  il  Padre  et  la  madre  et  i 
fratelli  che  si  ritrouauano  in  necessita,  et  uenne  sino  a  Bologna  con  alcuni  per  la 
Compagnia,  poi  si  uolto  uerso  Como  doue  dal  .P.  Tarquinio*  hebbe  una  patente,  la 

a)  Vel  padre;  pre  autogr. 

^  Vide  supra  p.  190.  -  Petri  Canisii  praepositi  provincialis. 

*  P.  Tarquinius  Rainaldus  Comi  Sociis  praeerat;  v.  Can.  III  222^ 


Mon.  1073  sive  var.  (9).     18.  Octobris  1568.  735 

quale  ho  ueduta,  et  fu  scritta  di  Nouembre  del  61.,  et  dice  che  con  licenza  de  su- 
periori  ua  a  uisitar  li  pareuti  et  far  altri  negotij  pij,  i  quali  espediti  doura  tornare 
in  Spruch  •,  et  sono  hora  passati  sei  anni,  che  non  e  ritornato  et  non  ha  scritto,  ma 
si  scusa  con  dire  che  la  necessita  delli  parenti  1'  ha  trattenuto  et  che  hauria  ancora 
da  starui  due  anni  per  puoter  accommodar  tutto,  et  se  non  ha  scritto  dice  esser 
stato  per  uarij  accidenti,  et  specialmente  per  la  peste  ma  che  e  stato  sempre  di 
buon'  animo  et  fermo  per  la  compagnia,  et  intende  di  far  quel  che  gli  comandera  la 
P:  V.  R.,  et  perche  gli  ho  detto  che  scriua  una  lettera  di  tal  sua  uolonta,  1'  ha 
scritta,  et  qui  inclusa  si  manda,  et  non  so  quel  che  contenga,  ma  in  somma  ha  detto 
a  me  che  uorria  al  tutto  hauer  licenza  di  star  ancor  due  anni,  et  poter  far  cura, 
benche  di  questo  ultimo  faria  anche  senza,  quando  non  si  potesse  altrimente,  essendo 
che  1  guadagno  che  fa  non  e  tanto  del  benefizio,  che  e  solo  di  .40  ducati,  quanto 
del  insegnare,  et  tenere  doctrinanti,  et  gli  pare  che  oltre  all'  aiuto  che  da  k  i  parenti 
puo  far  molto  bene  in  conseruare  quei  popoli  dall'  heresia,  et  guadagnar  li  persi 
come  dice  hauer  fatto  sino  ad  hora:  Et  il  cardinale  desidera  che  possa  starui  con 
buona  conscienza  non  solo  per  questi  due  anni  ma  per  sempre,  il  quale  ho  risposto 
che  scriuero  a  V.  P.  R.,  la  qual  uedra  quel  che  nel  Signore  sia  espediente,  et  aui- 
sara  quid  agendum,  accio  che  S.  S.  IUustrissima  et  Reuerendissima  sappia  come 
gouernarsi."  Addit  Claconius:  Sibi  ita  videri:  Bedram,  quantumvis  speciosa  verba 
proferat,  malle  ex  Societate  dimitti,  quam  in  ea  manere;  neque  iam  iustam  exstare 
necessitatem  curae  propinquis  per  ipsum  impendendae  (ex  autographo ;  „Epist.  Italiae 
1568"  1.94).  Itaque  Polaiicus* WtiQxi?,  5.  Martii  1569  mandatu  Borgiae  Mediolanuni 
missis  eum  in  Societatis  collegium  lauretanum  transmigrare  iussit;  neque  enim  ei 
permitti  posse,  ut  domura  rediret  et  beneficia  ecclesiastica  cum  cura  animarum  con- 
iuncta  haberet  (ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Ital.  67,  f.  210^).  Bedra  vero  vicevicarius 
foraneus  vallis  leventinensis  (Val  Leventina)  mansisse  traditur  usque  ad  a.  1573, 
quo  Sanctus  Carolus  Borromaeus  eum  oninium  vallium  reliquorumque  locorum  tici- 
nensium  (Tessino)  ad  archidioecesim  mediolanensem  pertinentium  vicarium  generalem 
constituit  (FeUcr  1.  c.  [cf.  supra  p.  362]  I  174).  Exstant  adhuc  epistulae  complures,  quas 
„Prete  Bartholomeo  Pedra"  (non  ascriptis  „S.  J.")  annis  1576 — 1579  de  illius  regionis 
rebus  ecclesiasticis  ad  S.  Carolum  dedit  {Ed.  Wymann,  Aus  der  schweizerischen 
Correspondenz  mit  Carl  Borromeo,  in  „Der  Geschichtsfreund"  LIII,  Stans  1898,  9  13 
14  27;  LIV,  Stans  1899,  4). 

1073  sive  var.  (9).      18.  Octohris  15G8. 

Ex  autographo.    G.  Ep.  IX,  f.  176^— 177^ 

ProtHnckt  Societatis  rhenana  praecipuos  sodales  a  Canisio  accepisse  dicittir. 

P.  Paulus  Hoffaeus  Germaniae  superioris  viceprovincialis  S.  Fran- 
cisco  Borgiae  praeposito  generali  scripsit  Oeniponte  18.  Octobris  1568: 
Rhenana  Prouintia  potissimos  suos  neruos  habet  a  Prouincia  P.  Canisij  . 
ab  eo  enim  acceperunt  D.  Lambertum  -  Rectorem  et  concionatorem 
Moguntinum,  Doctorem  Hermannum^  Rectorem  et  concionatorem  Tre- 
uirensem,  P.  Georgium  *  Rectorem  Herbipolensem  et  concionatorem, 
P.  Hermetem  ^  Rectorem  et  concionatorem  Spirensem.  Doctorem  Christi- 
anum  ^  Concionatorem,  P.  Gulielmum  Limburgensem  '^  Licentiatum  et 
ni  fallor  Magistrum  Nouitiorum,  P.  Magistrum  Ludouicum  ^  Philo- 
sophum  et  ni  fallor  Ministrum  Herbipolensem.    P.  Jodocum^  concio- 


'  Oenipontem :  cf.  Can.  III  294.  ^  Auer.  *  Thyraeum  sive  Dorkens. 

*  Bader.  '-'  Halbpaur.  '^  Halverium.  '  Limburgium  sive  Brochens. 

*  Bachelium  (Backlerium,  Backalerium). 
^  Carcaeneum  (Carcineum)  sive  Krepser. 


736  Mon.  1074  sive  var.  (10).    Sub  initium  m.  Novembris  1568. 

natorem  .  etc.  Ecce  Reuerende  Pater,  quantam  iacturam  optimarum 
personarum  R.  P.  Canisius  facere  voluit,  tantum  vt  obedientiae  faceret 
satis  et  succurreret  Rhenanis,  donec  res  illorum  rectius  haberent,  ac 
donec  nos  maiore  quam  ipsi  necessitate  premeremur. 

Hoifaeus  Laud  ita  raro  contra  sentiebat  atque  Canisius :  et  constat  res  ab 
Hoffaeo  saepe  nimis  nigris  coloribus  depictas  esse ;  v.  Dithr,  les.  I  788. 

1074  sive  Tar.  (10).      Snl)  iiiitinm  m.  Xoveml)ris  1568. 
Ex  autographo.    G.  Ep.  IX,  f.  173\ 
Bavariae  dtix  P.  Sdiorichiiim  interrogat  de  Socioritm  romanorum  divitiis ;    de 

5.  Francisco  Borgia;  de  Canisii  profectione,  cardinalatu,  scriptione. 

P.  Georgius  Schorichius  Roma,  uhi  per  2  annos  pietatis  et  theo- 
logiae  studiis  vacaverat,  m.  Septembri  1568  in  Bavariam  remissus^ 
Monachio  3.  Novembris  1568  de  Alberto  V.  Bavariae  duce  ad  P.  Paulum 
Hoffaeum  Germaniae  superioris  viceprovincialem  scripsit:  Eo  die  quo 
.V.  R.  hinc  discessit  nihil  cum  Principe  nostro  egi,  die  uero  sequenti  me 
ad  se  hora  .7.  mane  uocauit,  et  statim  mihi  profectionem  Oenipontanam 
significauit,  sed  post  mensem  me  reuersurum  promittebat  .  deinde  de 
Romanorum  redditibus  me  serio  interrogauit  .  asserebat  enim  nostros 
Romae  vltra  centum  millia  coronatorum  pro  singuHs  annis  habere. 
Tertio  uaria  circa  eruditionem,  aetatem,  et  Vitam  patris  nostri  Gene- 
ralis  1  mihi  proposuit,  Denique  de  patre  Canisio  uaria  quesiuit,  utpote 
num  breui  uenturus  esset  ^:  num  fieret  Cardinalis,  Cur  tam  tempestiue 
ad  Congregationem  profectus  fuisset,  Quid  hoc  tempore  componeret  ^, 
et  huiusmodi  uaria  .  his  omnibus  auditis  pro  ut  potui  ad  singula  paucis 
tamen  respondi.  .  .  .  Quantum  ad  redditus  nostros  vix  mihi  credidit 
nostros  Romae  tum  magnam  experiri  paupertatem.  Feci  tamen  Illu- 
strissimum  Principem  vtcumque  capacem.  Circa  P.  Generalem  et 
Patrem  Canisium  protullj  quae  in  domino  noueram :  consumpsi  itaque 
solus  cum  Principe  vltra  integram  horam. 

Die  26.  lulii  1568  Romao  cardinales  Alexander  Farnesius  et  Otto  Truchsess 
magna  cum  sollemnitate  primam  posuerunt  petram  novae  ecclesiae,  quam  Societatis 
domus  professa   habitura   erat    (Epp.  Nadal  III    616—617).     At,   ut  Borgias   Roma 

6.  lulii  1568  ad  P.  Nicolaum  Lanoium  collegii  oenipontani  rectorem*  scripsit,  Far- 
nesius  templum  quidem  se  suis  expensis  exstructurum  esse  promiserat,  ita  tamen, 
ut  Societas  aedificationi  locum  provideret;  itaque  Socii  domos  Hieronymi  Altieri 
emerent  necesse  erat  5000  scutatum,  „li  quali  si  hanno  di  cercar  di  elemosine". 
Quare  in  omnibus  Societatis  provinciis  nummi  corrogabantur,  et  Schorichius  a  Ba- 
variae  duce  stipem  petere  iussus  est,  et  —  ita  Borgias  in  alteris  quibusdam  *litteris 
inquit  ■ —  ^intenderanno  alcuni  ancora,  specialmente  la  Eccellenza  del  Signor  Duca, 
che  non  e  uero,  quel  si  suona,  de  che  in  Roma  sianio  tanto  ricchi,  anzi  molto  poueri 
et  indebitati"  (ex  apographis  eiusd.  temp. ;  Gerni.  67,  f.  160-''  198''— 199^*).  Neque 
tamen  ante  a.  1569  Schorichius  de  stipe  illa  cum  duce  egit;  id  ex  eius  *]itteris 
Oeniponte  22.  lanuarii  1569  ad  Polancum  datis  intellegitur  (autogr. :  G.  Ep.  X,  f.  106^). 


'  S.  Francisci  Borgiae. 

^  Congregatio  procuratorum  Societatis  Romae  m.  Octobri  habita  est;  Canisius 
vero  m.  Maio  Romam  petiit:  v.  supra  p.  574  589. 
^  i.  e.  conscriberet. 


Mon.  1075-1076  sive  var.  (llj-(12).    30.  Nov.  1568  —  Febr.  1569.        737 

1075  sive  var.  (11).     30.  Novembris  1568. 

Ex  apographo  eiiisd.  temp. :  Germ.  67,  f,  197^ 

Canisil  reditus  in  Germaniain.     Sociorum  mutatio.    Confessio  Meronymiana. 

S.  Franciscns  Borgias  praepositus  generalis  Boma  30.  Novemhris 
1568  P.  Paulo  Hoffaeo  Germaniae  superioris  viceprovinciali  scripsit: 
Della  mutatione  de  suggetti  si  potra  aspettare  il  ritorno  del  P.  Pro- 
uinciale  Canisio,  oueramente  che  altro  si  scriua  di  qua. ...  D.  Mastro 
Ricardo^i  [?J  di  mandarlo  fura  de  Dilinga,  lo  trattara  V.  R.  col 
P.  Canisio  in  presentia,  il  quale  si  parte  di  Roma,  piacendo  a  Dio, 
il  primo  di  decembre.  .  .  .  Col  medesimo  Padre  Canisio,  o  con  li  con- 
sultori,  si  trattara,  si  e  espediente  lasciar  fare  la  confessione  hiero- 
nymiana  a  quel  Padre  che  la  desidera  fare. 

„Confessio  hieronymiana"  iUa  similis  futura  erat  „Confessionis  augustinianae" 
a  P.  Hieronymo  Torrensi  S.  J.  primum  a.  1567  Dilingae  editae  {Can.  V  818),  qua 
singulae  doctrinae  catholicae  a  protestantibus  reiectae  ipsis  S.  Augustini  verbis  ex 
eius  libris  exscriptis  proponebantur.  De  P.  Antonio  Balduino  sive  Brabantino  ad 
Borgiam  *scripsit  P.  Dominicus  Menginus  rector  collegii  monacensis  Monachio 
24.  Augusti  1569:  „Mox  aggredietur  Hieronymianam  confessionem",  et  "^.  Paulus 
Hoffaeus  viceprovincialis  Augusta  25.  Maii  1570:  „Est  quidam  P.  Anthonius  Monachij 
qui  egregie  laborauit  in  conficienda  confessione  catholica  ex  Quatuor  S.  Doctoribus: 
breui  rem  conficiet,  et  Dilingae  examinabitur  et  imprimetur"  (ex  autographis.  G.  Ep.X, 
f.  200^  G.  Ep.  XI,  f.  184^).  Borgias  Roma  17.  lunii  1570  Hoffaeo  de  Balduino 
*scripsit:  ,Potra  stamparsi  quella  sua  confessione  Catholica"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. 
Germ.  70,  f.  93'').  Neque  tamen  excusa  est.  Anno  autem  1584  Confessionem  Hiero- 
nymianam  Coloniae  edidit  Cornelius  Schultingh  (f  1604)  theologiae  in  universitate 
coloniensi  professor  et  collegialis  ecclesiae  S.  Andreae  canonicus  {Hartzheim,  Biblio- 
theca  Colon.  66). 

lO^^fi  sive  vai".  (13).      M.  lanuario  vel  Febrnario  15G9. 

Ex  autographo.    G.  Ep.  X,  f.  193'\ 

Canisius  provincialis  abstinentiae  legem  alicui  relaxat. 

P.  Georgius  ScJiorichius  S.  J.  Monachio  2.  lunii  1569  Eomam  ad  P.  loannem 
Polancnm  Societatis  secretarium  Utteras  misit ,  quibus  ei  narrabat:  Se  superiore 
Quadragesitna  Landishuti  coram  Guilielmo  principe  (Alherti  V.  ducis  filio  natu 
maximo)  de  praeceptis  ecclesiae  contionatum  esse;  atque  a  Quadragesimae  hebdomade 
secunda  se  cotidie  dixisse ;  auditores  sibi  fuisse  4000 — 5000,  diebns  autem  i^acris  7000 
ad  8000;  se  in  ipsa  principis  arce  habitasse.  Sapra  V.  R.  che  non  ho  fatto  si  stretta 
quadragessima  tutto  il  tempo  che  ho  statto  nella  compagnia,  come  adeso,  perche  mi 
conueneua  piu  con  fatti  che  con  parole  predicar  il  digiuno,  benche  il  .P.  Canissio,  mi 
modero  la  cotidiana  abstinenzia. 

Guilielmus  princeps  pro  sua  pietate  et  religione  leges  ecclesiae  diligenter  ob- 
servabat;  per  Quadragesimam  autem  non  solum  carnes,  sed  etiam  ova  et  lacticinia 
(lac,  butyrum,  caseus)  prohibebantur,  nisi  dispensatione  vel  legitima  consuetudine 
legi  communi  ex  parte  derogatum  esset  (cf.  Can.  III  75').  Societatis  tamen  prae- 
positus  generalis  cum  Sociis  ea  in  re  et  per  se  et  per  alios  dispensare  poterat  (Can. 
II  254^) ;  et  Canisius  provincialis  a  generali  iussus  erat  P.  Schorichium  suaviter  trac- 
tare  eique  caritatem  et  confidentiam  exhibei-e   (v.  supra  p.  242  265). 

a)  Coyrifiendum  esse  videtur :  Roberto;  v.  infra,  adn.  1. 


1  Scribendum  fuisse  puto  nRoberto" :  nam  Fr.  Robertum  Rochfort  hibernum 
aegrotantem  Hoffaeus  valetudinis  curandae  gratia  Dilinga  in  Belgium  mittere  cogi- 
tabat:  v.  supra  p.  218. 

B  raunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI.  47 


738  Mon.  1077  sive  var.  (13).    Circa  initium  m.  Martii  a.  1569. 

1077  sive  var.  (13).      Circa  initiuin  m.  3Iartii  a.  1569. 

Ex  apographo  (2"  formae  rom. ;  1  p. ;  in  p.  4  inscr.)  liuius  litterarum  partis, 
quod  Romae  in  aedibus  cardinalis  Ottonis  Truchsess  scriptum  et  ab  hoc  Sociis  ro- 
manis  traditum  esse  videtur;  apographum  inscriptum  est:  ^Per  lettere  di  Dilinga 
delli  .16.  d' Aprile  1569."  G.  Ep.  X,  f.  141  144.  Litteris  copiose  usus  est  Sacchinus, 
Hist.  S,  J.  III,  1.  5,  n.  96  97. 

Canisius  in  agrum  hissingensem  sodalem  niiftit;  per  quem  400  homines  ad 
ecclesiam  reducuntur. 

Exstat  adhuc  litterarum  DUinga  16.  Aprilis  1569  datarum,  qiiae 
ad  cardinalem  Ottonem  Truchsess  Romae  morantem  ab  aliquo  ex  eius 
officialibus  vel  sacerdotibus  dilinganis  missae  esse  videntur,  pars  aliqua 
(ex  germanico  in  italicum  sertnonem  versa?) ;  in  qiia  haec  narrantur 
de  agro  hohenburgensi  sive  bissingano,  cuius  caput  erat  pagus  Bissingen, 
in  Suebia  haud  procul  Dilinga  situs:  Hauendo  il  Nobile  et  honora- 
tissimo  Caualiere  Conrado  de  Bemmelberg  figliuolo  del  Colonello 
Conradino  de  Hassia  morto,  comprato  la  Signoria  di  Bisignen  due 
leghe  lontano  da  Dilinga,  qual  teneua  il  Colonnello  Schertle  ^  ha  posto 
la  sua  principale  cura  a  ridurre  li  sudditi  alla  uera  Religione  Cato- 
lica  et  per  questo  con  ordine  del  Reuerendo  Padre  Pietro  Canisio  ha 
chiamato  il  Reuerendo  Padre  Gioanni  Rabenstain  delia  Compagnia 
del  Jesu,  Regente  del  Collegio  di  Santo  Hieronimo  di  Dilinga,  et  con 
prediche  et  con  buone  persuasioni  senza  forza  uolontariamente  piii  di 
.400.  delli  sudditi  sopradetti  sono  stati  conuertiti,  et  incorporati  alla 
uera  fede  Catolica  et  tutti  prontamente  hanno  fatto  la  professione 
della  fede  uera  Catholica  et  giurato  di  restare  fermi  et  constanti 
nella  obedienza  della  Santa  Chiesa  Romana.  Si  spera  ancora,  che  il 
resto,  con  tutto  che  siano  ancora  duri,  si  molHficaranno  con  il  tempo, 
et  in  breue  con  la  gratia  di  N.  Signore  Jesu  Christo,  et  si  ridurranno 
nello  suo  Santo  Ouile  contriti  de  loro  errori,  per  la  qual  cosa  non 
si  manca  di  adoperare  continuamente  opportuni  remedij  con  saluti- 
fera  dottrina  et  informatione.  Dio  omnipotente  ne  sia  perpetuamente 
laudato. 

Haec  narratio  confirmatur  atque  etiam  amplificatur  *Litteris  annuis  coUegii 
dilingani  Dilinga  1.  Octobris  1569  ab  Henrico  Winsenio  (Hordt)  S.  J.  datis.  Is  enim 
scribit:  Vir  quidam  catholicus  et  dives,  qui  „ditionem  quandam  minime  exiguam, 
sed  ab  haereticis  annis  plus  minus  25.  occupatam,  numerata  pecunia  coemerat", 
superiore  tempore  quadragesimali  nostros  eo  accessivit;  itaque  duo  missi  sunt;  ex 
quibus  unus  aliquot  ^contiones  catechisticas"  habuit;  cum  etiam  in  hominibus  pri- 
vatim  instituendis  et  exhortandis  multum  laboratum  esset,  400  fidei  professionem 
tridentinam  fecerunt  et  peccata  confessi  sunt.  Atque  aliquot  quidem  pertinaces 
fuerunt;  paucis  tamen  mensibus,  quibus  nostri  in  ea  regione  versabantur,  paene 
omnes  ad  ecclesiam  redierunt  (ex  archetypo;   (i.  Ep.  X,  f.  136'' — 137"*). 


'  Sebastianus  Schertiin  a  Burtenbach,  notissimus  ille  militiae  augustanae  prae- 
fectus,  cum  a.  1557  agrum  hohenburgensem  52  000  fiorenum  a  Waldemaro  de  Lob- 
kowiz  emisset,  Bissingae  sacrorum  ministrum  lutheranum  constituerat  et  homines 
imperio  suo  subditos  ad  lutheranismum  suscipiendum  coegerat  {Ant,  Steichele,  Das 
Bisthum  Augsburg  III,  Augsburg  1872,  586  600). 


Mon.  1078—1079  sive  var.  (14)-(15).    1556—1569.  739 

1078  sive  var.  (14).      Inter  m.  Mainm  et  Septembrem  1569. 

Ex  archetypo.  (i.  Ep.  X  f.  137^.  Idem  paene  ad  verbum  expressit  SaccMniis, 
Can.  267 — 268.     Quem  secuti  sunt  Dorigny,  liiess  etc. 

Canisiiis  inter  matronam  nobilem  eiusque  flios  pacem  conciliat. 

Fr.  Henrimis  Winsenius  S.  J.  in  Litteris  annuis  coUegii  dilingani 
Dilinga  Kalendis  Octohrihus  1569  datis  haec  narrat:  Abest  hinc  itinere 
tridui  nobilissima  quaedam  matrona,  cui  cum  generosis  filijs,  pessime 
multos  annos  conuenerat,  neque  res,  per  diuersos  et  magni  nominis 
arbitros  ad  concordiam  unquam  reduci  potuerat.  Visum  est  tandem 
utrique  parti  (nam  Catholici  sunt)  Reuerendum  P.  Canisium  euocare, 
eumque  in  hac  caussa  sequestrum  constituere.  Venit,  pacem  com- 
posuit,  dissidiorum  caussam  pro  uirili  sustulit,  Et  multa  in  Ecclesiae 
Catholicae  utilitatem,  DEO  iuuante,  eo  loco,  perfecit. 

Agricola:  ^lllustrissima",  inquit,  ,inter  Suevos  Familia  vnlgatis  scindebatur 
dissidiis.  Mater  a  Filiis  multas  se  passam  injurias,  filii  in  matre  novercam  omnia 
sibi  attrahentem  experiri  se  querebantur."  Canisius  arbiter  utrinque  constitutus, 
„ad  matrem  primum,  deinde  ad  filios  se  confert,  et  audito,  quid  utrosque  premeret, 
quid  quererentur,  ac  postularent,  tam  dextre  mutui  amoris  obstacula  submovit,  ut, 
quantam  inter  parentes  liberosque  esse  decet,  charitatem  tam  firmam,  teneramque 
reduceret,  et  imposterum,  velut  nihil  unquam  contentionis  intercessisset,  quam  con- 
junctissime  viverent"  (1.  c.  I,  Dec.  14,  n.  8).  Haec  verba  utrum  ad  amussim  cum 
re  gesta  congruant  an  potius  eiusdem  dicenda  sint  ornatus  quidam  oratorius,  alii 
videant.     In  eo  certe  Agricola  labitur,  quod  a.  1571  haec  accidisse  scribit. 

Addo  alium  earundem  Litterarum  annuarum  locum,  ex  quo  fortasse  quis  con- 
iecerit,  Canisium,  sicut  a.  1566  Wisensteigae  cum  Udalrico  IV.  comite  ab  Helfen- 
stein  egerat  {Can.  V  317 — 318),  ita  sub  m.  Septembrem  1569  ibidem  cum  eodem 
egisse.  Ego  tamen  malim  dicere,  P.  loannem  a  Rabenstein  id  praestitisse ;  qui 
a.  1567  comitem  et  sollemniter  in  ecclesiam  receperat  et  in  comitatu  ex  lutheranismo 
ad  catholicam  religionem  reducendo  adiuverat  (1.  c.  V  452 — 454  779 — -790).  Ita 
igitur  TFtMsewKS  Dilinga  1.  Octobris  1569  *scribit:  „Vnus  ex  patribus,  dum  ad  Prin- 
cipem  uirum  aegrotantem,  qui  itinere  unius  diei  et  eo  amplius  aberat,  a  Superiori- 
bus  nuper  missus  esset,  praeter  eximium  fructum  quem  hinc  et  Princeps  ipse  in 
utroque  homine,  et  Catholica  Ecclesia,  ex  multorum  bonorum,  quae  per  haereticos 
subtracta  erant,  receptione  accepit:  Sanctimonialium  etiam  quarundam  monasterio, 
quod  in  terris  haereticorum  situm,  multos  annos  sacris  officijs,  sacramentorumque 
usu,  magno  bonorum  omnium  dolore,  caruerat,  insignis  accessit  consolatio.  Opera 
eniiu  quorundam  latentium  Catholicorum,  aditus  ad  eas  virgines  [patri  patuit,]  qui 
auditis  earum  confessionibus,  coelesti  etiam  illo  pane  eas  reficiendas  curauit"  (ex 
archetypo;  G.  Ep.  X  f.  137^). 

1079  sive  var.  (15).      1556-1569. 

Ex  autographo.  6.  Ep.  coll.  V  f.  155*^.  Pleraque  ex  eodem  autographo  ger- 
manice  vertit  Duhr,  Jes.  I  785 — 786. 

Canisius  a  Bavariae  duce  raro  ad  colloquium  admittitur. 

Cum  in  Germania  superiore  rumor  esset,  P.  Paulum  Hoffaeum 
praepositum  provincialem  per  Everardum  Mercurianum  generalem  alio 
missum  iri,  P.  Theodorus  Peltanus  S.  J.  Augusta  23.  Octohris  1570 
de  Hoffaeo  et  de  Alherto  V.  duce  ad  Mercurianum  rettulit:  Dux  Baua- 
riae  . . .  et  multum  potest,  et  multum  quoque  vult  et  principum  more 
facile  irritatur  neque  faciles  habet  aditus.    P.  Canisium  nunquam  fere 

47* 


740  Mon.  1080  sive  var.  (16).    1565—1570. 

ad   colloquium  admisit,    qui   tamen  prae  caeteris  idoneus,    qui  admit- 

teretur,   videri   poterat;   neque   enim   erat   ille  Hispanus,   aut  Gallus, 

aut  Jtalus,  qui  apud  plerosque  Germanos  principes  sunt  parum  grati 

Cum  R.  P.  Paulo  uero   tanta  familiaritate  agit   et   tractat   etiam  de 

negotijs  maxime  arduis,  vt  maiori  vix  possit. 

Facile  patet  Hoftaeo  praeposito  provinciali  liic  opponi  Canisium  provincialem ; 
Canisius  autem  a.  1556 — 1569  id  officium  tenuit. 

1080  sive  var.  (16).      1565—1570. 

Ex  autographis.     G.  Ep.  coll.  I  f.  255*  257^ 

Duo  Socii  queruntur:  Ut  dilingani  Socii  oppidi  eiusque  viciniae  curani  negle- 
gerent  et  tota  provincia  parum  proficeret,  factum  esse  Theodorici  Canisii  trepidationi- 
bus  et  Petri  Canisii  negotiis  externorum  occupatissimi  in  fratrem  indulgentia. 

P.  Antotiius  Balduinus  sive  Brabantinus  S.  J.  28.  Decemhris  1570 

Dilinga,    nbi   „professor  physices   et   confessarius   Gennanicus"    erat  ^, 

Roniam   ad   S.  Franciscum    Borgiam   praepositum  generalem    de   anni 

vergentis  rehus  dilinganis  „pro  ratione  officii  sui"  —  videtur  ergo  iinus 

ex  rectoris  consultoribus  fuisse  (cf.  Can.  111 100)  —  haec,  praeter  alia, 

rettulit:  Dolendum  est,   quod   cum   liic  sint  non  pauci  et  satis  idonei 

operarij,  nullum  tamen  fructum  ex  proximorum  salute  colligi ;  sedemus 

enim   hic   in   media   messe   otiosi   quasi   nullus  nos  conduxisset  -.  .  .  . 

Causam  huius  sterilitatis  , . .  nullam  aliam  inuenire  potui  quam  scrupu- 

losum  ac  meticulosum  animum  Patris  Rectoris  nostri  Theodorici  Canisij, 

qui  semper  hactenus  impediuit  ne  ullum  haberemus  commercium  nec 

cum  Oppidanis  nec  cum  vicinis  pagis,  quamuis  ab  utrisque  frequenter 

tam   ad   concionandum,    quam   ad   alia   societatis  munera   praestanda 

simus  inuitati,  quapropter  et  Dilingani  summo  nos  odio  prosequuntur, 

quia  se  nullum  a  nobis  fructum  percipere  dicunt,  quin  potius  annonae 

ac  omnium  rerum  caritatem  per  nos  et  discipulos  nostros  introduci 

Hanc  eandem  pusillanimitatem,   fuisse  causam,   quare  tota  haec  Pro- 

uincia   tot   annis  tam  parum  profecerit,    ahquoties  percepi  ab   ijs  qui 

statum  huius  Prouinciae  optime  nouerant.    Quia  scilicet  R.  P.  D.  Petrus 

Canisius  dum  Prouincialis  munere  fungeretur,  infinitis  exteruorum  Prin- 

cipum  uegotijs  occupatus,  totam  Prouincialem  curam  committebat  Patri 

Rectori  nostro,  qui  tamen  propter  animi  angustias  et  rerum  inexperi- 

entiam  tanto  oneri  nequaquam  erat  idoneus,  quare  cum  multa  ipsius 

decreta  paucis  placerent,    multi   ilH  restiterunt,   et  ipse  multis,    cum 

autem   pro  remedio  Reuerendum  D.  Petrum  Canisium  accederent,    et 

de  fratre  suo  conquererentur ;   ipse  nullos  audiebat,   sed  fratrem  ex- 

cusans,  illos  tanquam  tentatos  cum  bonis  poenitentijs  a  se  dimittebat, 

nec  unquam  admonebat  Patrem  Rectorem  nostrum  aut  aliorum  querelas 

illi  significabat,  ut  ipsemet  Pater  Rector  mihi  postmodum  narrauit,  ne 

scilicet  illum  contristaret,  et  hec  causa  fuit,  quod  huc  usque  fere  plures 


*  Ita    "  Cafalogus    collegii    dilingani.    Dilin^ae    1.    Novembris    1570    scriptus 
(GSC  66  f.  360^1.  2  cf.  Mt  20,  6  7.^ 


Mon.  1081  sive  var.  (17).    1567—1571.  741 

hic  defecerint  quam  profecerint.    Sed  cum  nouo  Prouinciale  ^  pax  est 

omnibus  collegijs  restituta Eodem  tempore  cum  D.  Petrus  Canisius 

adhuc  Prouincialis  esset,  Pater  noster  rector  sibiipsi  elegit  officiales 
ex  suis,  ut  admonitorem,  syndicum  etc,  An  non  deberent  officiales  a 
Patre  Prouinciali  aut  Consultoribus  pariter  constitui? 

His  quereUs  slmiles  sunt  illae  quas  „P.  Gasparus  Heivodus  Aiiglus" 
Borgiae  pro  „officii  sui  ratione"  Dilinga  8.  lanuarii  1571  scrihens 
proferehat:  Requieuisse  videtur  super  hunc  sanctum  patrem  Rec- 
torem  spiritus  timoris,  sed  non  fortitudinis^.  atque  vtinam  praeter 
Deum,  non  hominem  etiam  nimium  timeret.  Perpetui  timores  eius  et 
jncredibiles  animi  trepidationes  quam  multa,  et  quam  magna  bona  his 
annis  plurimis  impedierint,  et  adhuc  etiam  aliquando  jmpediant,  vtinam 
tam  facile  esset  hoc  illi  persuadere,  quam  nobis  lamentabile  est  absque 
vllo  remedio  tam  diu  manifestissime  cernere.  Alter  prouincialis  ^  de 
illo  se  jnformari,  difficillime  patiebatur.  Js  vero  qui  nunc  officio  fun- 
gitur*,  bene  hac  de  re  jnformatus,  et  nobiscum  sentiens,  hactenus 
tamen  nouus  in  officio  fuit. 

P.  Theodoricus  quidem  Canisius  iam  m.  Martio  a.  1565  a  S.  Francisco  Borgia 
universitatis  collegiique  dilingani  rector  constitutvTS  erat  et  simul  per  multos  annorum 
1565,  1566,  1567  menses  eiusdem  Borgiae  mandatu  pro  Petro  fratre  provinciam 
('Termaniae  superioris  cum  nviceprovincialis"  nomine  administraverat.  Sed  iuvenis 
ille  Balduinus  ex  brevi  tempore  Dilingae  morabatur.  Qui  in  his  litteris  praeter 
eas,  quas  posui ,  querelas  multas  quoque  alias  adversus  rectorem  profert ;  idem 
de  P.  Alphonso  Pisano,  qui  certe  ex  gravissimis  collegii  viris  erat,  queritur ;  et  plus 
sane  dicit,  quam  veritas  patitur;  nam  et  Dilingae  in  parochiali  ecclesia  Socii  non- 
nunquam  contionatores  agebant,  et  in  regionibus  plus  minus  vicinis,  ut  in  bissingensi, 
maihingana ,  elvangensi,  wisensteigensi,  aliqui  eorum  contionando  et  sacramenta 
administrando  catholicos  confirmabant,  protestantes  ad  ecclesiam  reducebant;  vide 
Can.  V  8  87  321  614  452—454  787—798,  et  supra  p.  85  183—184  738.  Quodsi 
plus  illi  non  praestabant,  id  non  ex  solorum  Canisiorum  consiliis,  sed  ex  P.  Natalis 
visitatoris  ac  Lainii  et  Borgiae  praepositorum  generalium  repeti  debet  praeceptis, 
quibus  hi  et  Societati  suam  libertatem  et  universitati  dilinganae  eiusque  studiis 
litterariis    suuni    splendorem    conservare   volebant ;    v.  Can.  IV   382   398    638    650 ; 

V  50    et   supra   p.  109.      De  P.  Haivodi    indole   mira   morosaque   v.  Can.  IV    460 ; 

V  633—635. 

1081  sive  vai-.  (17).      1567—1571. 

Canisiiis  epistulas  dictat.     Scriptorem  per  varias  urbes  secum  ducit. 

Ex  epistulis  canisianis  huius  voluminis  pleraeque  ad  supremos  Societatis  mo- 
deratores  Romae  degeutes  a  Canisio  datae  sunt.  Quae,  quod  ad  scriptionis  rationem 
attinet,  valde  inter  se  differunt:  Ex  anno  1570  non  supersunt  nisi  duo  apographa 
saeculo  XVII.  scripta  (v.  supra  p.  398  418);  tres  epistulas  habet  annus  1568;  quarum 
unam  Canisio  dictante  scripsit  Antonius  Guisanus  S.  J.,  Canisii  socius  elvangensis 
(v.  supra  p.  179) ;  reliquas  ipse  scripsit  Canisius.  Idem  omnes  epistulas  annorum 
1569  et  1571  scripsit,  praeter  duas,  quarum  unam  a.  1571  Dilingae  scribendam 
curavit  per  Antonium  Guisanum,  qui  ei  tunc  ad  Centurias  refutandas  datus  erat 
adiutor  (v.  supra  p.  435) :  de  altera  paulo  infra  dicetur. 

Quod  denique  ad  epistulas  anno  1567  ab  ineunte  Augusto  (ab  hoc  mense  vo- 
lumen  hoc  incipit)  ad  exeuntem  Decembrem  datas  spectat,  duas  ipse  Canisius  scrip- 


Paulo  Hoffaeo.  ^  Is  11,  2  3.  ^  Petrus  Canisius.  *  Hoffaeus. 


742  Mon.  1082  sive  var.  (18).    1570. 

sit ;  reliquas,  quae  quidem  multae  sunt,  dictavit  scriptori  cuidam  ignoto,  cuius  opera, 
si  non  ante,  certe  iam  ab  eo  tempore  uti  solebat,  quo  ex  legatione  pontificia  per 
regiones  Moeni  et  Rheni  administrata  in  Germaniam  superiorem  rediit;  prima  enim 
Canisii  suis  restituti  epistula  Dilinga  14.  Februari  1566  manu  huius  librarii  scripta 
est.  Usus  est  quoque  Canisius  eiusdem  scriptoris  opera,  cum  m.  lanuario  a.  1569 
ex  Italia  Oenipontem  redisset,  ibidem  ad  epistulam  29.  lanuarii  scribendain,  et  ad 
inscriptionem  epistulae  3.  Februarii  datae  ponendam.  Semper  tamen  Canisius  epi- 
stulis,  quas  per  aliorum  manus  scribebat,  nomen  ipse  subscribebat ;  saepe  etiam  eas 
emendabat,  et  aliqua,  quae  graviora  vel  secretiora  erant,  sua  manu  addebat  eaque 
vel  ita,  ut  ^Postscriptum"  quod  vocamus,  ascriberet,  vel  ita,  ut  scedulam  separatam 
adiungeret.  Eratne  Societatis  homo  scriptor  ille  ?  Equidera  in  id  inclino,  ut  censeam, 
eum  fuisse  externum.  Id  certe  Canisio,  dum  sodales  idonei  praesto  non  essent,  mense 
Martio  1563  planis  verbis  a  praeposito  generali  permissum  erat  {Can.  III  128)  ;  et 
Dilinga  12.  Octobris  1565  Tlieodoricus  Canisius  Petro  fratri  ex  Italia  redeunti  scrip- 
serat:  „Johannes  Vlmensis  amanuensis  olim  Reuerentiae  T.  expectat  Reuerentiae  T. 
aduentum  Augustae.  Ecclesiasticus  fieri  non  vult,  seruire  tamen  adhuc  cupit  Re- 
uerentiae  T."   {Can.  V  114). 

Hoc  quoque  memoratu  dignum  est:  Canisius,  cum  per  priorem  partem  anni 
1567  scriptoris  opera  usus  esset  Dilingae,  eundem  secum  habuit  eiusdem  anni  mense 
Augusto  Oeniponte  et  Augustae ,  m.  Septembri ,  Octobri ,  Decembri  Ingolstadii  et 
Monachii,  m.  Decembri  Dilingae  et  Oeniponte, 

1082  sive  var.  (18).      1570. 

Henricus  Pantaleon  zwinglianus  Canisiuni  laudat.  Enm  a.  1566  in  comitiis 
imperii  magnam  sihi  auctoritatem  comparasse. 

Henricus  Pantlin  sive  Pantaleon  (1522 — 1595)  theologus  zwinglianus 
et  theologiae,  medicinae,  philosophiae  in  universitate  hasileensi  professor 
(de  quo  Can.  V  851)  suae  „Prosopographiae  Heroum  atque  illustrium 
Virorum  totius  Germaniae,  Partem  tertiam" ,  quam  latine  a.  1566  Basileae 
ex  officina  „haeredum  Nicolai  Brylingeri"  in  lucem  etniserat,  postremis 
3  mensihus  an?2i  1569  germanice  vertit  et  emendavit;  quae  proximo 
anno  in  folio,  ut  dicere  solemus,  edita  est,  sic  inscripta:  „Der  dritte 
vnd  letste  Theil  Teutscher  Nation  Heldenhuch  .  .  .  diirch  den  Hoch- 
gelehrten  Herren  Heinrich  Pantaleon  .  .  .  in  Truck  verfertiget.  .  .  .  Ge- 
truckt  zu  Basel,  hey  Niclaus  Brylingers  Erhen,  jm  M.D.LXX.  Jar." 
In  hoc  igitur  lihro,  Basilea  10.  Martii  1570  per  Pantaleonem  loanni 
Casimiro  et  Christophoro  fratribus,  Palatinis  Bheni,  dedicato,  ea  quo- 
que,  quae  primum  latine  de  Canisio  dicta  erant  (v.  Cati.  V.  850 — 851), 
per  ipsum  Pantaleonem  et  germanice  versa  et  nonnihil  mutata  sunt 
(p.  469 — 470).  Ex  quihus  ea  omittam,  quae  de  S.  Ignatio  et  de  So- 
cietate  instituta^  lateque  per  orhem  terrarum  diffusa  narrantur  (v.  Can. 
V  850 — 851);  reliqua  autem  sic  hahent: 

Petrus  Canisius  ein  Jesuit. 

PEtrus  ist  zu  Neiiwmegen  im  Niderland^  im.  1524  jar  erboren 
vnnd  aufferzogen.     Er  was  mit  einem  guten  verstand  begaabet,  legt 

a)  In  margine:  1565. 


'  „Sie  tragen  ein  schlecht  schwartze  kleid  an,  vnd  werden  darumb  Jesuiten 
genennet,  das  sie  arm  vnd  durch  jren  hohen  verstand  an  allen  orten  predigen,  als 
wann  sie  vnserem  heiland  Jesu  Christo  nachuolgen" :  Pantaleon  I.  c.  470. 


Mon.  1083  sive  var.  (19).    3.  lanuarii  1571.  743 

sich  auff  die  spraachen  vnnd  kiinst,  vnd  lase  embsig  in  heiliger 
geschrifft:  damit  er  auch  dieses  dester  kommlicher  zu  wegen  bringen: 
begabe  er  sich  in  der  Jesuiten  Collegium,  vnd  name  jren  orden  an 
sich.  ... 

Als  Petrus  in  diesem  orden  sehr  zugenommen,  vnd  ein  zeitlang 
zu  Jngolstadt  Professor  Theologie  gewesen,  warde  er  von  Cardinal 
Otten  dem  Bischoff  zu  Augspurg  (der  Jesuiten  sonderbar  gute  freiind) 
beruffet,  vnd  in  dem  Thumb  zu  Augspurg  prediger  geordnet.  Dieses 
ampt  hat  er  angenommen,  vnd  mit  solhchem  eyffer  versehen,  das  er 
bald  weit  bekandt  worden :  dann  er  was  wol  beredt,  vnd  mit  grosser 
weissheit  bezieret:  desshalben  er  von  dem  Bapst  zu  Rom,  vnd  von 
Keiser  Ferdinand  sehr  geliebet,  darzu  etliche  mal  fiir  sie  beruffet 
gewesen.  Als  auch  der  Reichsstag  zu  Augspurg  im  1566  jar  mit  der 
Fiirsten  grossen  anzaal  gehalten,  was  Petrus  zugegen,  vnd  bekame 
ein  solliche  authoritet,  das  sich  auch  die  ausslendische  ab  jm  ver- 
wunderet.     Laur.  Sur. 

Quod  Pantaleon  affirmat :  Ex  Laurentio  Surio  Cartusiano  coloniensi  se  haec 
accepisse  :  Id  iam  explicatum  est  Can.Y  851—852.  Complura  certe  a  Pantaleone 
obscurius  vel  etiam  falso  dicuntur;  velut  cum  Canisium  a.  1524  natum  esse  asserit 
(natus  est  1521).  Hoc  autem  commemoratione  dignum  est  :  Pantaleon  laudes,  quibus 
Canisium  a.  1566  ornarat,  a.  1570  amplificavit ;  atque  omnino  nova  sunt,  quae  ille 
refert  de  auctoritate  Canisio  a.  1566  in  comitiis  imperii  augustanis  (v.  Can.  V  xx— xxi) 
etiam  apud  exteros  conciliata;  quae  tanto  maioris  momenti  sunt,  quod  Pantaleon 
alio  eiusdem  libri  loco  (p.  527)  testatur,  se  ipsum  comitiis  illis  interfuisse. 

Addidit  Pantaleon  huic  Canisii  vitae  imagunculam  eius  in  ligno  incisam  eandem, 
quam  a.  1566  in  editione  latina  posuerat.  lam  vero  ostensum  est  Can.  V  852, 
imaginem  illam  nequaquam  esse  veram.  Eadem  cum  in  volumine  illo  latino  12 
quoque  aliis  varii  generis  ,heroibus"  apposita  esset  (quos  recensui  I.  c),  in  ger- 
manico  quoque  aliquibus  eorum.  ut  Jacobo  Wimphelingo,  Leoni  Judae,  Tilemanno 
Heshusio,  addita,  ab  aliis  vero  eorum,  ut  Thoma  Witenbachio,  Christophoro  Longolio, 
Matthia  Zellio,  Adamo  Siberio  ablata  est,  aliis  imaginibus  in  eius  locum  substitutis 
(1.  c,  32  52  64  154  208  433  513);  Canisii  autem  imago  in  volumine  germanico  do- 
nata  est  Beato  quoque  Rhenano  ^historico",  Sixto  Betuleio  ludimagistro  augustano, 
Georgio  Aemylio  ^poetae"  mansfeldensi  (I.  c.  137  254  290). 

1083  sive  var.  (19).      3.  lanuarii  157L 

Ex  autographo.  G.  Ep.  coll.  I  f.  279^  Ex  quo  hauc  epistulae  partem  ger- 
manice  vertit  Duhr ,  Zeitschrift  fiir  katholische  Theologie  XXIII  613 — 614,  et 
Jes.  I  784. 

De  Canisio  iterum  ijrovinciali  faciendo. 

P.  Paulus  Hoffaeus  Societatis  per  Germaniam  siiperiorem  ^^ro^positus  p>ro- 
vincialis  S.  Francisco  Borgiae  praeposito  generali  Monachio  3.  lanuarii  1571  scripsit : 
Tempus  est  vt  P.  V.  in  memoriam  reuocem  elapsum  proximo  Decembri  integrum 
triennium  quo  huius  Prouintiae  cura  mihi  imposita  fuit  :  supplico  itaque  P.  V.  hu- 
militer  vt  iuxta  Constitutiones '  me  liberet  quod  et  Prouinciae  et  mihi  proderit. 
R.  P.  Canisius  suum  opus  centuriale  breui  finiet,  qui  hoc  officiura  potest  recipere, 
ego  vero  occupari  potero  pluribus  in  rebus  maxime  in  concionibus. 

Quid  Hoffaeo  responsum  sit,  intellegitur  ex  eius  *litteris  Oeniponte  8.  lulii 
1571    ad  Borgiam   datis,    quibus  ille  simul  subobscure  (nisi    fallor)  significat,    se   in 


'  De  ^triennio"  provincialium  v.  Can.  V  220'. 


744  -^^on-  1084  sive  var.  (20). 

provincia  regenda  nonnihil  impeditum  esse  eo,  quod  complura  eius  generis  negotia 
ad  Canisium  quoque  a  Borgia  delata  siut:  ^Jntellexi"',  inquit  Hoffaeus,  „quod  P.  V.  me 
ad  aliquod  tempus  adhuc  in  hoc  officio  velit  perseuerare.  .  .  .  Statueram  referre 
quaedam  praeterita  grauamina  :  bonas  ob  causas  mutauj  sententiam  :  prius  enim 
paulo  aliter  quam  hactenus  ad  hoc  officiura  me*  componam  :  deinde  si  praeterita 
denuo  incidant,  sigillatim  monebo  P.  V.  vt  caueat  quae  cauenda  iudicauerit.  Hoc 
tamen  rogo,  vt  cum  haec  prouintia  Christo  efficiente  (cui  soli  honor  et  gloria') 
dura  ego  officium  gero,  plaerisque  in  rebus  melius  habeat  quam  antequam  ego  hanc 
curam  susciperem  :  sic  etiam  P.  V.  mihi  deinceps  non  minus  credat  circa  guberna- 
tionem  quam  ijs  qui  ante  me  huic  officio  hoc  in  loco  praefuerunt.  Addo  alterum : 
Si  quis  ad  P.  V.  posthac  de  huius  Prouintiae  gubernatione  consilia  sua  priuata 
scribat,  opto  vt  P.  Vestra  propter  illa  nihil  in  meis  ordinatiunculis  mutet,  priusquam 
illa  consilia  ad  me  miserit  meamque  de  illis  sententiam  cognouerit.  Tertium  quo- 
que  addo,  expedire  fortasse,  vt  quicquid  meam  Prouinciolam  attingit,  id  tantum 
ad  meam  et  non  ad  aliorum  dispositionem  ex  vrbe  deuoluatur  :  sciam  enim  ego 
dum  res  postulabit,  cum  aliis  labores  et  curas  partirj"  (ex  autographo:  G.  Ep. 
coll.  I  f.  373^). 

1084  sive  var.  (20).      Initio  a.  1571. 

Ex  „Summa  Doctrinae  Christianae  .  .  .  postremo  recognita.  Auctore  D.  Petro 
Canisio'^  Dilingae  1571,  ff.  paenultimo  et  ultimo,  non  signatis  (A) :  eadem  ,Con- 
fessio"  denuo  excusa  est  in  „Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Libro  primo... 
Authore  D.  Petro  Canisio",  Dilingae  1571,  f.  SeS*^— 364''  (B) ;  in  ,Summa  .  .  .  Auc- 
tore  D.  Petro  Canisio*,  Coloniae  1573,  f.  V  l^—V  ^^'  (C);  in  ,De  Maria  Virgine  in- 
comparabili . . .  Libris  quinque  . . .  Autore  D.  Petro  Canisio'^,  Ingolstadii  1577,  f.  Yyy  S** 
ad  Yyy  4^  (D) ;  et  alias  saepe.  Germanice  versa  exstat  apud  Riess  1.  c.  419 — 420; 
Braunsbe>-ger,  Kat.  95 — 96:  cf.  etiam  Duhr,  Jes.  I  90—91. 

Praefatio  editoris;  Saeculo  XVL  a  protestantibus  post  notissimam  illam  „Con- 
fessionem  augustanam"  multae  editae  sunt  ^Confessiones" ;  ut  ab  eorum  ministris 
in  Gallia  degentibus  („Confession  de  foy"  s.  \.  1559),  a  Scotis  (,The  Confession  of 
Faith"  s.  1.  1561),  a  contionatoribus  comitatus  mansfeldiensis  („Bekendtnis  der  Pre- 
diger"  etc.  Islebiae  1560)  et  terrae  ruthenicae  sive  reussicae  („Confessionschrifft"  etc. 
1567  et  lenae  1599),  a  Calvinianorura  ministris  helvetiis  et  genevensibus  („Con- 
fession",  Genevae  1566),  a  loanne  Anastasio  (^Bekantenifi"  etc.  s.  1.  1561)  etc.  [Graesse, 
Tr^sor  II  248—249:  VII  200;  Can.  II  915;  III  813  et  supra  p.  657).  Canisio  autera 
huius  ^Confessionis"  scribendae  hae  potissimum  erant  causae :  1.  Anno  1568  per 
Franconiam  fama  nuntiabat,  eum  palam  ad  protestantes  transisse;  2.  Alii  ex  eius 
adversariis,  velut  Melanchthon,  Marbach,  Gnypheus,  in  libris  suis  affirmabant. 
Canisium  catholicam  doctrinam  tueri,  quamquam  eam  falsam  esse  nosset  (v.  Can.  II 
918  et  supra  p.  185  652  699).  Confessionem  hic  pono,  quia  pulchra  est  et,  quanta 
fidei  firmitate,  in  ecclesiam  catholicam  pietate,  in  apostolicam  sedem  oboedientia 
vir  ille  fuerit,  luculenter  ostendit.  Quare  ipso  hoc  anno  1571  et  doctissimus  ille 
cardinalis  Stanislaus  Hosius  eam  identidem  laudabat,  et  sanctissimus  ille  pontifex 
Pius  V.  tantopere  ea  delectatus  est,  ut  cum  omnino  in  animum  induxisset  Canisii 
librum  de  loanne  Baptista  magistro  sacri  palatii  recognoscendum,  antequam  ederetur, 
tradere,  Confessione  lecta  pronuntiaret,  eum  ilico  in  lucem  esse  emittendum  (v.  supra 
p.  444  711). 

Deo  gratias  agit,  quod  in  ecclesia  cathoUca  educatus  atque  institutus  est.  Hae- 
reticos  respuit.  Sedi  apostolicae  se  scriptaque  sua  subicit ;  gaudet  se  pro  ea  iniurias 
pati;  pro  ea  mori  paratus  est.     Deum  rogat,  ut  adversarlis  ignoscat. 

a)  Hoc  V.  ah  II.  supra  versiim  scriptum  est. 


Rom  16,  27.     1  Tim  1,  17, 


Initio  a.  1571.  745 

AVTORIS  CONFESSIO. 

CONFITEOR  tibiPater,  domine  caelietterraei, 
creator-  et  redemptor  meus^,  virtiis^  et  salus  mea^,  qui 
iam  inde  ab  infantia  me  sacro  pane  verbi  tui  pascere,  et  cor  meum 
confortare^  non  desijsti.  Ne  vero  vagarer  cum  errantibus 
ouibus'^,  quae  sunt  absque  pastore^,  in  dorao  Ecclesiae  tuae 
me  collegisti,  collectum  educasti,  educatum  conseruasti,  et  sub  illis 
magistris  atque  pastoribus  instituisti,  in  quibus  te  praesentem  audiri^, 
et  vocem  tuam  obseruari  domesticis  omnibus  praecepisti.  Confiteor 
ore  ad  salutem,  quicquid  corde  ad  iustitiam  ab  orthodoxis 
atque  Catholicis  creditur^o  Non  noui  ^^  Lutherum,  Caluinum  res- 
puo,  haereticis  omnibus  dico  anathema  ^^ :  nihil  mihi  cum  his  commune 
esse  volo,  qui  vnum  non  dicunt  et  sentiunt,  eandemque  fidei  non  tenent 
regulam  cum  vna  sancta  Catholica,  Apostolica  et  Romana  Ecclesia. 
Si  quis  vero  Christum  non  solum  in  verbo  scripto  docentem,  sed  in 
Oecumenicis  etiam  synodis  iudicantem,  in  Petri  cathedra  sonantem, 
et  in  Patribus  testificantem  audit  ac  sequitur,  huic  ego  communione 
consocior,  huius  et  fidem  amplector,  et  religionem  sequor,  et  doctrinam 
probo.  Caeterum  quam''  alij  blasphemi  contemnunt  et  persequuntur 
Romanam  Ecclesiam,  ac  velut  Antichristianam  execrantur,  huius''  ego 
me  ciuem  esse  profiteor,  ab  eiusdem  authoritate  nec'  latum  vnguem 
discedo:  ob  illius  testimonium  vitam  et  sanguinem  profundere  non 
recuso,  nec  alibi  prorsus,  quam  in  eius  vnitate,  Christi  Domini  merita, 
et  sancti  Spiritus  dona  mihi  et  alijs  salutaria  fore  confido,  certoque 
persuasum  habeo.  Cum  Hieronymo  libere  profiteor,  Qui  Petri  cathedrae 
iungitur,  meus  est  ^^.  Cum  Ambrosio,  Ecclesiam  Romanam  in  omnibus 
cupio  sequi  ^* ;  eamque  Catholicae  Ecclesiae  radicem  et  matricem  cum 
Cypriano  reuerenter  agnosco^^^    In  ea  vero  fide  atque  doctrina  con- 

a)  Ita  A  C  D ;  Quani  enim  B.       b)  eius  B  D.       c)  non'D.       d)  In  B  D  sequitur:  ,in  qua  semper, 
vt  Augustinus  praedicat,  Apostolicae  cathedrae  viguit  prineipatus. 


»  Mt  11,  25.  -  Dt  32,  18.     Eccle  12,  1.     1  Petr  4,  19  etc. 

3  lob  19,  25.     Ps  18,  15.  "  Ps  45,  2.  ^  pg  26,  1. 

«  Jdt  15,  11.     Ps  26,  14. 

'  1  Petr  2,  25;  cf.  Is  53,  6:  Ez  34,  6;  Ps  118,  176. 

«  2  Par  18,  16;  cf.  Ez  34,  5  8;  Mt  9,  36;  Mc  6,  34. 

9  Cf.  Lc  10,  16;  Mt  18,  17.  '"  Rom  10,  10. 

"  lob  8,  18;  cf.  Mt  7,  23;  Lc  13,  27.  »2  cf.  1  Cor  16,  22;  Gal  1,  8. 

^'  „Ego  interim  clamito  :  ,si  quis  cathedrae  Petri  iungitur,  raeus  est'" :  S.  Hierony- 
mus,  Ep.  16  (alias  58),  ad  Damasum,  n.  2  (S.  Eusebii  Hieronymi  Epistulae, 
Pars  I,  rec.  Isidor.  Hilherg  [Corpus  Script.  Eccles.  Lat.  Vindob.  LIV],  Vindobonae- 
Lipsiae  1910,  69.    Migne,  P.  lat.  XXII  359). 

'*  „In  omnibus  cupio  sequi  Ecclesiam  Romanam"  :  De  sacraraentis  1.  3,  c.  1, 
n.  5.  Auctor  tamen  libri  (qui  S.  Amhrosius  esse  videtur,  licet  Maurini  id  malint 
negare)  hoc  ipso  loco  Mediolanenses  purgare  studet,  quod  in  baptismi  caerimoniis 
lotionem  pedum  retineant,  etsi  romana  ecclesia  eam  non  habeat  (Sancti  Ambrosii 
Opera  omnia,  ed.  P.  A.  BaUerini,  IV,  Mediolani  1879,  475.   Migne,  P.  lat.  XVI  433). 

^^  S.  Cypriamis  S.  Cornelio  papae  scribens  (ep.  48  n.  3)  romanam  ecclesiam 
„ecclesiae  catholicae  matricem  et  radicem*  vocat  (Cypriani  Opera,  rec.  Guil,  Hartel 


746  Mo°-  1084  sive  var.  (20).    Initio  a.  1571. 

quiesco,  quam  puer  hauri,  adolescens  confirmaui^  uir  docui'',  atque 
hactenus  pro  mea  exiguitate  defendi.  Caeterum  ob  nullum  commodum 
temporarium,  nec  in  hominis  cuiuscunque"  gratiam,  vel  aduersus  con- 
scientiam  (sic  te  mihi  Deus  propitium  ^  semper  opto)  doctoris  Catho- 
lici  partes  hucusque  sustineo,  aut  in  posterum  sustinebo.  Quam  con- 
fessionem  non  aliud  sane  a  me  exigit  et  extorquet,  nisi  nominis  et 
honoris  tui  ratio,  nisi  agnitae  veritatis  vis,  nisi  canonicae  scripturae 
disciplina,  nisi  Patrum  sensus  atque  consensus,  nisi  debitum  fidei  apud 
fratres  testimonium,  a  demum  nisi  expectata  in  caelo  salus,  et  pro- 
posita  sinceris  confessoribus  beatitudo  -.  Quod  si  propter  eiuscemodi 
confessionem  contemnor,  si  oppugnor,  si  traducor,  singularem  agnosco 
et  praedico  gratiam  tuam  Deus,  qui  partim  velis  me  propter  ius- 
titiam  pati,  quod  certe  beatorum^  est,  partim  nolis  mihi  bene- 
uolos  esse  illos,  quod  in  magni  lucri  parte  ponendum  est,  qui  tibi 
amici  esse  non  possunt,  cum  Ecclesiae  tuae  et  veritati  Catholicae  palam 
aduersentur.  Sed  ignosce  ilhs  Pater,  ignosce:  quia  vel  nesciunt,  vel 
scire  nolunt,  quae  faciant  *,  partim  tetri  Satanae  imperio  ^,  partim  falsae 
doctrinae  praestigijs  impediti.  Hanc  vero  gratiam  mihi  perpetuo  serues 
oro,  vt  quam  tibi,  quam  Ecclesiae,  quam  veritati,  sinceram  constantiam 
et  constantem  sinceritatem  debeo,  eam  tum  viuens,  tum  moriens  tes- 
tatam  facere  non  desistam,  neque  a  charitate  tua  vnquam  excidam  ^, 
particeps  nimirum  omnium  timentium  te,  et  custodientium 
mandata  tua^  in  sancta  Romana  Ecclesia,  cuius  demum  iudicio 
me  scriptaque  omnia  mea  non  minus  libenter  quam  reuerenter*  sub- 
ijcio.  Tuam  porro  immensam  bonitatem  pro  me  collaudent,  atque 
deprecentur  sancti  omnes,  siue  quos  in  caelo  triumphans,  siue  quos 
militans  in  terris  Ecclesia  vno  et  indissolubili  Catholicae  pacis  vin- 
culo^  firmissime  coniungit  atque  comprehendit.  Tu  et  principium 
et  finis^*  es  mihi  bonorum  omnium:  tibi  ex  me,  per  me,  et  de  me 
sit  laus,  honor  et  gloria^  sempiterna. 

Quantopere  liaec  Canisii  Confessio  S.  Pio  V.  pontifici  placuerit,  v.  supra  p.  711. 
Mira  sunt  sane,  quae  de  huius  Confessionis  (saepe  typis  exscriptae)  auctore  affirmare 
audet  Dr  Rieks:  „Auch  in  der  Lehre  vom  Papste  stand  Canisius  im  Widerspruche 
mit    seinen    Ordensobern    und    den    Curialisten.     Er    hatte    in    Deutschland    zuviel 

a)  retinui  B  D.  b)  Haec  2  i-t».  non  sunt  in  D.  c)  cuiusquam  B  D.  d)  Sequitur  incitati 
in  B  D.  e)  mea,  vt  libenter,  ita  reuerenter  etiam  B  D. 


[Corp.  Script.  Eccl.  Lat.  Vind.  IIP],  Yindobonae  1871,  607.  3Jigne,  P.  lat.  III  733). 
In  ^Confessionis"  recensione,  quae  Canisii  libro  ,De  Maria  Virgine  incomparabili", 
Ingolstadii  1577  primum  edito,  addita  est,  Canisius  post  ^agnosco",  kommate  posito, 
haec  addidit  :  „in  qua  semper,  vt  Augustinus  praedicat,  Apostolicae  cathedrae  viguit 
principatus" ;  quae  ad  verbum  expressa  sunt  ex  S.  Augustini  Epistola  43  (alias  162), 
c.  3,  n.  7  (S.  Aureli  Augustini  Epistulae,  rec.  Al.  Goldbacher  I  [Corp.  Script.  Eccl. 
Lat.  Vind.  XXXIV],  Vindolonae  1895,  90.    Migne,  P.  lat.  XXXIII  163). 

1  Cf.  1  Rg  24,  7;  26,  11;  2  Rg  23,  17  etc.  -  Cf.  Mt  10,  32;  Lc  12,  8. 

3  Mt  5,  10.     1  Petr  3,  14:  cf.  1  Petr  4,  14.  ^  Cf.  Lc  13,  34. 

=  Cf.  Gal  5,  4;  Apc  2,  5.  «  Ps  118,  63.  '  Eph  4,  3. 

8  Apc  22,  13;  cf.  lo  8,  25.  »  Rom  16  27.     1  Tim  1,  17.     Apc  5,  13. 


Mon.  1085-1086  sive  var.  (21)-(22).    lan.— Mart.  1-571.  747 

ketzerische  Luft  geatmet"  etc.  :  Petri  Canisii  Katechismen  im  Dienste  konfessioneller 
Verhetzung,  in  ^Kirchliche  Monatsschrift.  Organ  fiir  die  Bestrebungen  der  positiven 
Union^  17.  Jahrg.,  Gr.  Lichterfelde-Berlin  1898,  105—112. 

1085  sive  var.  (Sl).      lanaario  (et  proximis  mensibus?)  1571. 

Ex  autographo  vel  archetypo,  quod  exstat  Monachii  in  archivo  ecclesiae 
S.  Michaelis,  Tora.  II,  p.  1004—1005. 

Canisius  ad  Renatam  Bavariae  principis  uxorem  arcessitiir. 

P.  lacobus  Canisius  (c.  1584 — 1647),  uniis  ex  Pefri  Canisii  nepo- 
tihus  1;  qui  Societatem  a.  1606  iyigressus,  diu  in  collegio  monacensi  ver- 
satus  est  et  complures  libros  asceticos  et  homileticos  edidit  (Sommervogel, 
Bibl.  II  614 — 617),  in  opere  manu  scripto  „MichaeUum",  qiiod  a.  1642 
Ebershergae  (Ebersherg,  pagus  propte  Monachium  situs)  conscripsit  vel 
absolvit,  de  Guilielmo  V.  Baoariae  duce  et  de  Petro  Canisio  haec,  praeter 
alia,  narravit:  Innotuit  Principi  Petrus,  cum  Augustae  Vindelicorum, 
cathedralis  ageret  Ecclesiae  Ecclesiasten.  Vnde  frequenter  Fridpergum, 
vbi  periclitata  lethaliter  primo  puerperio  Renata  Princeps  Gulielmi 
Principis  coniux  decumbebat%  euocatus  venit,  sicut  et  postea  Landis- 
hutum, 

Petrus  Canisius  a.  1570  et  1571  non  iam  erat  contionator  ecclesiae  cathedralis; 
sed  lacobus  Canisius  compendio  quodam  sermonis  usus  esse  videtur.  Certe  Petrus 
a.  1570 — 1571,  quamquam  Dilingae  sedem  habebat,  haud  ita  raro  Augustae  versa- 
batur;  velut  25.  Decembris  1570,  23.  Aprilis,  5.  Maii,  2.  lunii  1571  (v.  supra  p.  421  439 
441  443).  Fridberga  (Friedberg)  autem,  ubi  Bavariae  duces  arcem  satis  munitam  habe- 
bant,  Augusta  non  abest  nisi  1 — 2  horis.  Constat  quoque,  Christophorum,  qui  ex  Guilielmi 
et  Renatae  filiis  primus  erat,  Fridbergae  23.  lanuarii  1571  natum,  eadem,  qua  natus 
est,  hora  mortuum,  in  monasterio  andecensi  (Andechs)  sepultum  esse  [Mich.  Masson, 
Das  Konigshaus  Bayern,  genealogisch  bearbeitet,  Miinchen  1854,  78 ;  Andr.  Brunner 
S.  J.,  Excubiae  Tutelares,  Monachii  1637,  Synopsis  n.  LIX).  Fortasse  infirmitas  illa 
Renatae  una  ex  rationibus  erat,  quibus  Canisius  Augustae  detinebatur. 

1086  sive  var.  (33).      M.  Martio  1571. 

Ex  autographo.     G.  Ep.  coll.  I  f.  199^ 

P.  Paulus  Hoffaeus  Germaniae  superioris  praepositus  provincialis 
Augusta  7 .  Aprilis  157 [1]  S.  Francisco  Borgiae  Societatis  praeposito 
generaU  scripsit : 

Nuper  accepit  Dux  Bauariae  fortem  admonitionem  a  Pontifice  circa 
quandam  importunitatem  subditorum  Archiducis  Caroli :  et  Monachij  in 
suspicionem  venimus  ac  si  P.  Canisius  vel  ego  eius  admonitionis  autores 
essemus:  quae  iccirco  P.  V.  scribo,  vt  rectius  isthic  cauere  possit 
cauenda. 

Carolus  II.  archidux  (de  quo  supra  p.  866)  magnopere  contendebat,  ut  ordines 
Stiriae  ingens  illud  aes  alienum,  quo  ea  terra  premebatur  —  1  000  000  florenum 
erant  — ,  in  se  susciperent  exsolvendum.  Id  igitur  delecti  ex  ordinibus  viri,  quos 
archidux  ra.  lanuario  1571  congregaverat,  proraiserunt  quidem,  sed  hanc  condicionem 

a)  decubumbebat  Cod. 


^  Petrum  Canisium  suum  fuisse  patruum  lacobus  ipse  testatur  in  *  ^Michaelio"  I 
30 — 34.     Quare  corrigenda  sunt,  quae  scripsi  Can.  V  662*. 


748  .  Mon.  1087  sive  var.  (23). 

(exceptis  praelatis)  addiderunt  :  Si  Carolus  per  litteras  publicas  sponderet,  non  solum 
dominos  equitesque  in  libero  Confessionis  augustanae  exercitio  mansuros  (id  quod 
Carolus  promittebat),  sed  urbibus  quoque  et  pagis  eandem  libertatem  fore  neque 
vel  ministros  lutheranos  vel  alios  homines  eam  ob  rem  molestiis  affectum  iri.  Ita 
vero  se  pacisci  posse  princeps  negabat  {Fr.  Hiirter,  Ferdinand  II.  [cf.  supra  p.  476^]  I 
126 — 134.  Losertli,  Reformation  etc.  [v.  supra  p.  212]  158 — 171).  Cum  autem  mense 
Martio  ipsorum  ordinum  conventus  habendus  esset,  et  praevideri  posset,  eos  a  Carolo 
eadem  etiam  vehementius  postuhituros  esse,  S.  Pius  V.  Roma  2.  Martii  1571  duo 
Brevia  in  Germaniam  raisit  (quae  posuit  Laderchius  1.  c.  in  a.  1571,  n.  55  56): 
Uno  Carolum  ad  constantiam  exhortabatur ;  altero  eoque  satis  longo  Albertum  V. 
Bavariae  ducem,  mentione  facta  dispensationis  matrimonii  inter  Mariam  eius  filiara 
et  Carolum  ineundi  gratia  paulo  ante  a  se  concessae,  urgebat,  ut  provideret,  ne  quic- 
quam  eius  generis  ab  archiduce  ordinibus  concederetur.  „Quo  quidem  officio,  etiam  si 
antequam  has  nostras  litteras  acceperis,  apud  eumdem  archiducera  functus  fortasse 
fueris;  vehementer  tamen  cupimus,  ut  nostra  causa  eo  ipso  rursus  fungaris  :  idque 
non  solum  studiose  et  efficaciter,  sed  etiam  primo  quoque  tempore  facias."  Haec 
duci  eiusque  consiliariis  aliquantum  displicuisse  videntur.  Albertus  enim  iam  die 
21.  Februarii  1571  Monachio  eam  in  seutentiam  ad  Carolum  gravissimas  dederat 
litteras,  se  ipsum  ei  in  exemplum  proponens,  qui,  iure  utens  per  imperii  leges  sibi 
concesso,  nullum  in  Bavaria  ministrum  protestantem  considere  pateretur  neque  officium 
ullum  publicum  cuiquam  daret,  nisi  viro  vere  catholico  {GiJtz,  Beitr.  V  772—773). 

1087  sive  vai-.  (33).      24.  Aagnsti  et  6.  Octobris  1571. 

Ex  apographis  eodem  fere  tempore  scriptis  epistularum  Hosii  (A)  et  Alberti  (D), 
quae  exstant  Cracoviae  in  bibliotheca  universitatis  iagellonicae,  Cod.  „160"  fasc.  25. 
Eaedem  epistulae  (B,  C)  typis  vulgatae  sunt  a  Stanislao  Rescio  Hosii  secretario, 
D.  Stanislai  Hosii  .  .  .  Operum  Tomus  secundus,  Coloniae  1584,  310  311.  Exstat 
praeterea  epistulae  hosianae  commentarium  quoddam  (E)  manu  ignota  scriptum  et 
manu  Rescii  sic  inscriptum:  ^Primvm  exemplvm"  Cracoviae  in  biblotheca  universi- 
tatis  iagellonicae,  Cod.  „60"  fasc.  V  f.  44 — 50;  cuius  commentarii  lectiones  variantes 
non  ponam  nisi  eas,  quae  ab  „Hoc  odium  si  posset"  usque  ad  „Quod  curae  futurum" 
excl.  mihi  occurrerunt. 

Cardinalis  Hosius  Bavariae  diici  commendat,  ut  Canisias  ad  Saxoniae  prin- 
cipem  electorem  mittatur  eumque  ad  ecclesiam  reducere  studeat.  Dux  autem  respondet, 
eum  admissum  non  iri ;  eius  nomen  terrorem  facturum  esse. 

Cardinalis  Stanislaus  Hosius  episcopus  princeps  raiiniensis  Sublaco 

(Suhiaco)  24.  Augusti  1571  Alberto  V.  Bavariae  diici  scripsit:  Quod  autem 

Euangelium   a   Lutheristis   praedicatur,    summa   eius   est:    Odium   et 

rebellio  contra  magistratus:   ut  ex  eorum  esse  numero  uideantur,  de 

quibus   in    Canonica    sua   scripsit    Judas    Apostolus:    quod    carnem 

maculant",    dominationem    spernunt,    maiestatem    Blas- 

phemant^.    Hoc  odio  sic  homines  ab  illis  excaecantur,  ut  uerum  cer- 

nere   nequaquam   possint.     Hoc   odium,   si   posset  ex  illorum'^'  animis 

euelli,  praesertim  eius,  de  quo  sermo  nobis  nunc  est,  Principis  Elec- 

toris^'^:  quem  a  Regno  Dei  minus  longe  abesse  confiteri  uidentur  etiam 

ipsi  FJacciani,  cum  non  semel  eius  ministris  obiiciant,  quod  in  Papis- 

mum,  hoc  est,  Christianismum  inclinent,  et  ei  iam  fores  aperuerint^, 

a)  mandant  A  B.      b)  eorum  B.        c)  Qtiae  sequuntur,  usqite  ad  ut  audire  exch,  in  E  non  siint. 

'  lud  8.  -  Augusti,  principis  electoris  Saxoniae. 

'  Universitatis  ienensis  (Jena)  theologi,  qui  Flacianismum  sive  acutissimum 
quendam    lutheranismum    sequebantur    (Tilmannus    Heshusius ,    loannes    Wigandus, 


24.  Augusti  et  6.  Octobris  1571.  749 

Si  posset  adduci  princeps  ille,  prius  ut  audire  tamen''  dignaretur  doc- 
trinam,  quam  inauditam  condemnauit:  in  certam  spem  uenirem,  quod 
statim  idolo  isti''  suo  Jslebiensi  i"  nuncium  remitteret:  Et  ad  Christum 
in  Bethleem  natum,  se  totum  conuerteref*:  atque  ita  sublato  odio, 
quo  fuit  per  suos  ministros  inflammatus,  ad  unitatem  Ecclesiae,  primo 
quoque  tempore  se  aggregaret.  Caeterum  per  quem  negotium  hoc 
recte  confici  possit,  alium  non  reperio,  praeter  Jllustrissimam  Cels: 
Vestram:  quae  si  mitteret  ad  eum  aliquem,  qui"  cum  eo  tractaret  hac 
de  re,  uel  per  occasionem  id  ipsa  faceret,  si  quando  praesentis  illius 
potestas  daretur:  tantum  de  misericordia  Dei  confido,  quod  illis^  tam 
piis  conatibus  minime  defuturus  esset.  Nihil  autem  initio  aliud  quam 
explorandum  animum  illius  esse  censerem,  an  sit  laturus,  ut  aliquis 
ad  eum  Papista  mitteretur:  ex  quo  quae  sit  Ecclesiae  doctrina  de 
rebus  controuersis,  expiscari  posset.  Si  facile  se  laturum  responderet: 
meo  iudicio,  Reuerendus  Pater  Canisius,  ad  eum  ablegari  recte  posset : 
qui,  cum  non  doctrina  magis  quam  pietate  sit  insignis,  et  si  quis- 
quam  alius  in  istis  controuersiis  cumprimis  exercitatus:  non  dubito, 
quin  et  exemplo  suo,  et  eruditione,  magnum  esset  operae  precium 
facturus:  qua  tamen  de  re,  nisi  communicato  prius  consilio  cum  Sanc- 
tissimo^'  Domino  Nostro  ^,  statui  quicquam  nollem^.  Quod  curae  fu- 
turum    Jllustrissimo    Domino    meo    Cardinali    Augustano,    sancti'    [?] 

Jmperii  protectori,  non  dubito  ° Mihi  quidem  in  re  faeliciter  gerenda, 

minus  fore''  difficultatis  uidetur,  quam  est  multorum  opinio. 

Ad  haec  Albertus  V.  Monachio  6.  Octobrls  1571  Hosio  respondit: 
Nihil  sane  ad  ulteriorem  hanc  piam'  ualde,  Christianamque"  Dil.  vestrae 
cohortationem  adijci  nobis  potuit  aliud,  quam  non  exiguus  quidam 
mentis  dolor,  quod  multis,  imo  omnibus  pene  rebus  eiuscemodi  nostra 
studia,  arceri  uidemus  isto  loco,  ex  quo  tam  illustris,  et  utilis  Ecclesiae 
uictoria   speraretur.     Scripsimus  ea   impedimenta  superioribus  nostris 

a)  Ita  A  B  E.    In  E  sequitur  prius.  b)  isto  A.  c)  condemnauit,  bona  spe  sum  quod 

Jdolo  isti  Jslebiensi  statim  E.  d)  couerteret  A.  e)  que  A.  t)  illius  B.  g)  /;  perperam : 

Serenissimo.  h)  quo  suffusus  )iactenus  fuit  se  ad  Ecclesiae  vnitatem  aggregaret  quod  ego  non 

uideo  per  quem  alium  recte  oonflci  possit  quam  pi^r  Jll.  Cela.  Vestram  ut  ipsa  mitteret  ad  eum  ali- 
quem  per  quem  ista  recte  tractari  queant:  quem  autem  alium  qui  magis  idoneus  ad  eam  rem  esset  futurus 
mittere  possit  non  video  quam  sit  Petrus  Canisius  uir  non  doctrina  magis  quam  pietate  praestans 
et  in  controuersijs  quae  nunc  in  Germauia  uersantur  comprimis  exercitatus.  non  dubito  quin  is  et 
exemplo  suo  et  eruditione  minime  uulgari  magnum  esset  opereprecium  facturus  qua  tamen  de  re 
statui  nihil  uelim  nisi  communicato  prius  consilio  cum  S.  D.  Nostro.  E.  i)  B:  Sacri,  idcxue  rectius, 
nisi  fallor.  k)  forre  A.  1)  hunc  piiim  D.  m)  Cliriatianumque  D. 


Joannes  Fridericus  Coelestinus  etc.)  acriter  irapugnabant  ministros  illos  Augusti,  qui 
Melanchthonismum  profitebantur  atque  etiam,  clam  ipso  Augusto,  Calvinianismum 
fovebant,  ut  Nicolaum  Selnekker  et  Gasparum  Peucer,  universitatis  vitembergensis 
professores,  loannem  Stossel  superintendentem  pirnensem  (Pirna),  Georgium  Cra- 
conem  (Craco)  Augusti  consiliarium  etc.  {Janssen  1.  c.  IV'*~'^  361 — 370;  C.  W.  Bdttiger, 
Geschichte    des  Kurstaates   und  Konigreiches   Sachsen  II,    Hamburg  1831,   27 — 30 j. 

'  Martino  Luthero,  Islebiae  (Eisleben,  nunc  oppidum  provinciae  saxonicae  regui 
borussici)  a.  1483  nato  et  a.  1546  mortuo.  '■'  Pio  V. 

^  Cardinalis  Otto  Truchsess  episcopus  augustanus  et  praenestinus  ac  germanicae 
nationis  apud  sedem  apostolicam  protector  Romae  tunc  morabatur. 


750  Mon.  1088  sive  var.  (24).    1567—1571. 

prolixe  satis,  nec  dum  etiam  uidemus,  qua  ratione  tentari  possit  fae- 
licius  quam  antea,  negotium  illud  non  ita  leue.  Ac  a  nobis  quidem 
desideratur  imprimis,  quod  principem  illum  cognoscendi  ex  contrariis 
suae  opinioni,  scriptis,  ueri,  nondum  ita  cupidum  esse  intelleximus,  ut 
oblatos  saniores  libros  facile  admittat.  Penes  alterum  uero,  quod 
aeque  magnum  est,  ut  uidelicet  disserentem  quempiam  uirum  doctum, 
et  pium  libenter  et  pacate  audiat,  tantum  omnino  difficultatis  apparet, 
quautum  est  huic  rei  periculi  ex  iis,  quibus  inueteratae*  iam  con- 
suetudinis,  quasi  quodam  morbo  captiuus  propemodum  addictus''  est, 
non  malus  alioqui  princeps,  pessimorum  consiliorum  authoribus  ^  Quibus 
quidem  non  tam  fortasse  religionis  odio,  quam  priuati,  quod  illis  est 
ex  direptis  Ecclesiae  bonis,  commodi  gratia,  diuersum  a  nobis  sua- 
dentibus,  continget  facile  ut  porrectas  nobis  principis  aures  (impiis 
quod  sciunt  si  semel  salutaribus  monitis  pateant,  consiliis  suis  post- 
hac  minus  parituras)  penitus  obturent  et  auertant.  Quod  uel  tum 
maxime  accideret,  si  Doctoris  Canisii,  aut  similis  alicuius  excellentis 
Theologi  fama  loca  illa  perterreret.  Quales  certe,  si  Principi,  et  aliis 
cordatis  uiris  loqui  prohibeant  (librorum  etenim  aditus  facile  pro- 
hibetur)  magnam  putant  in  eo  sitam  esse  rerum  suarum  fiduciam :  nec 
certe  falluntur  etiam. 

Etiam  Philippus  II.  Hispaniae  rex  putabat,  Augustum  haud  ita  difficulter  ad 
ecclesiam  catholicam  reduci  posse,  et  ducem  Albanum  hortabatur,  ut  id  curaret 
tentandum  [Gotz,  Beitrage  V  718).  At  Augustus  in  comitiis  quidem  augustanis  anni 
1566  protestantes,  cum  catholicos  „reservato  ecclesiastico"  spoliare  conarentur,  haud 
serio  adiuverat;  idem  et  Calvinianos  et  FJacianos  oderat;  Alberto  autem  Bavariae 
duci  aliisque  principibus  catholicis  amicum  se  praebebat.  Verum  ita  rei  publicae 
vel  potius  commodi  sui  causa  potissimum  se  gerebat;  metuebat  enim,  ne  principes 
saxones  stirpis  ernestinae ,  a  quibus  Mauritius  ipsius  frater  principum  electonvm 
dignitatem  variasque  terras  ope  principum  catholicorum  abstulerat,  eadem  recupe- 
rarent.  Ceteroquin  lutheranus  esse  prorsus  volebat;  immo  etiam  Maximilianum  II 
imperatorem  litteris  25.  Maii  1573  datis  monuit,  ut  et  ipse  se  lutheranum  palam 
profiteretur  (GUtz  I.  c.  806^). 

1088  sive  var.  (24).     1567—1571. 

Ex  autographo.  Cod.  in  16"  „Diarium  S.  Francisci  Borgiae"  f.  348='  363\ 
Ex  eodem  hi  loci  transcripti  sunt  in  opus  ^Sanctus  Franciscus  Borgia*  V,  Matriti  1911, 
870   876—877.     Priorem    locum  gallice  vertit  Siiau  1.  c.  576. 

Sanctus  Franciscus  Borgias  saepe  j^ro  Canisio  nominatim  Deum  precatur. 

Exstant  adhuc,  in  unum  Codicem  collecti,  libelli,  in  quibus  Sanctus 
Franciscus  Borgias  ab  initio  a.  1564  ad  m.  Februarium  a.  1570  paene 
cotidie  sua  manu  in  suumque  usum  breviter  notabat,  quae  coram  Deo 
meditatus  esset,  quae  coelitus  intellexisset,  quae  a  Deo  petisset,  quae 
cuius   rei   gratia   eidem   obtulisset,    quae  facere   statuisset.     De  quibus 

a)  inuetaerate  D.  b)  Ita  i-ecte,  itt  onuiino  videtuf,  C ;  adiectus  Z>. 


*  Plurimum  tunc  apud  Augustura  valebant  Gasparus  Peucer  et  Georgius  Craco ; 
hic  universitatis  vitembergensis  curator  et  Augusto  valde  familiaris,  ille  principis 
medicus  erat.  Quibus  accedebat  Christianus  Schiitz,  aulae  dresdensis  contionator 
(Janssen  I.  c.  IVi^-'^  368). 


12 

emundo  ^ 

13 

aragon 

14 

Castilla 

15 

Toledo 

16 

andaluzia 

17 

Portogal 

18 

Portillo* 

19 

Brasil 

20 

goa 

21 

toda^. 

Mon.  1088  sive  W.  (24).    1567—1571.  751 

plura  scripsit  Sacchinus,  Hist.  S.  J.  III,  l.  8,  n.  140 — 148.  Cf.  etiam 
opus  „Sanctiis  Francisciis  Borgia"  V  XXXII—XXXIII  729 — 756*.  Ibi 
igitur  initio  m.  Decemhris  a.  1567  praeter  alia  hoc  significat  se  sibi 
proposiiisse : 

el  memorial  cada  dia  delas  provincias 

1  .F.i 

2  Roma 

3  Toscana 

4  Napoles 

5  Sicilia 

6  Lombardia 

7  Canisio 

8  vinch 

9  Maggio^ 

10  Flandes 

11  Paris 

Et  5.  Februarii  1568  notat: 

Pusose  la  oracion  sobre  lo  de  canisio  etc,  y  otros  .  hasta  la 
Pascua,  0  .4.  Tempora. 

Ita  Borgias  id  praestabat,  quod  Canisius  ab  initio  anni  1565,  quo  Borgias 
Societatem  universam  regere  coepit,  per  litteras  ^plurimum"  et  saepe  ab  eo  petebat : 
Ut  se  suosque  Deo  sacrificiis  sacrisque  precibus  commendaret  {Can.  V  16  18  33 
48  54  130  157—158  191  198  etc.  et  supra  p.  2  12  17  20  29  33  etc). 

S.  Franciscum  nonnunquam  etiam  magis  singillatim  pro  Canisio  orasse  ex 
eodem  illo  Codice  colligitur.  Ita  cum  Canisius  exeunte  Septembri  a.  1565  Roma 
profectus  esset  in  Germaniam,  ubi  Pii  IV  mandatu  cum  compluribus  principibus 
episcopisque  acturus  erat,  Borgias  „in  die  Beati  Francisci  1565  4°  octubre"  in 
numero  causaruni  Deo  per  preces  et  sacrificia  singulariter  commendandarum  posuit 
„la  ida  de  canisio"  (I.  c.  f .  140='  142^;  cf.  „Sanctus  Franciscus"  etc.  V  796);  et  cum 
circa  initium  a.  1566  Canisius  Augustae  Vindelicorura  in  comitiis  imperii  proxime 
incohandis  cardinalis  Commendoni  theologum  agere  iussus  esset,  Borgias  13.  Februarii 
1566  notavit,  sacras  preces  Deo  oblatas  a  se  esse  „por  canisio"  (1.  c.  f.  l^^'' ; 
cf.  etiam  „SaQctus  Franciscus"  etc).  Proximis  autem  annis,  cum  Borgias  S.  Pii  V. 
mandatu  Canisium  adversus  Centurias  scribere  iussisset,  is  etiam  magis,  quam  antea, 
Borgiae  preces  efflagitabat;  velut  cum  8.  Decembris  1570  ei  scriberet:  ^Maiorem 
in  raodum  rogo,  commendari  totum  hoc  institutum  Deo  sacrificijs  P.  T."  (v.  supra 
p.  419 ;  et  cf.  supra  p.  165).  Quare  satis  certum  est,  iis  quoque  annis  Borgiam  saepe 
Canisii  causam  apud  Deum  egisse.  Multa  et  magna  Canisius  eo  tempore  praestitit, 
divino  adiutus  auxilio;  nec  dubito  equidem,  quin  magnam  huius  auxilii  partem 
sanctissimus  vir  Franciscus  Borgias  ei  impetraverit. 


'  i.  e.  Francisco  (ipse  S.  Franciscus  Borgias?). 

^  PP.  Petrus  Canisius,    Antonius  Vinck,   Laurentius   Magius,    praepositi  pro- 
vinciarum  Germaniae  superioris,  Rheni,  Austriae. 

^  P.  Edmundus  Augerius,  provincialis  Aquitaniae. 

*  P.  Hieronymus  Portillus,  Peruviae  provincialis  designatus. 


*  Totam  Societatem  significare  videtur. 


IX. 


INDEX  ALPHABETICUS  EORUM, 

quibus  Canisius  scripsit. 

Numeri  sunt  epistularum,  non  paginarum. 

Cromero,    Maitino,    consiliario   regis    Po- 


Amulio,  Marco  Antonio,  cardinali,  episcopo 
reatino  16i8. 

Borgia,  Sancto  Francisco  de,  Societatis  lesu 
praeposito  generali  1470  1476  1477  1481 
1484  1487  1489  1493  1494  1500  1502 
1510  1516  1525  1526  1535  1539  1541 
1543  1546  1550  1551  1553  1562  1569 
1572  1575  1579  1609  1610  1611  1615 
1621  1629  1634  1644  1650  1656  1665 
1673  1677  1683  1693  1709  1712  1724 
1728  1732  1737. 

Busaeo  (Buijs),  Petro,  S.  J.,  magistro  co- 
loniensi  1687  1702  1729. 

Calenio,    Gerwino,    typographo   coloniensi 

1669. 
Canisiae,  Aegidiae,  sorori,  uxori  Tiieodori 

van  Rijswijck  1725. 
Canisiae,  Elisabethae,  sorori,  uxori  loannis 

Verheyen  1725. 
Canisiae,  Gertrudi,    sorori,    uxori  Cornelii 

Udem  (?)  1725. 
Canisiae,  lacobae,  sorori  (uxori  Hermanni 

a  Rijswijck?)  1725. 
Canisiae,  Wendelinae,  sorori,  viduae  Gode- 

fridi  vom  Triest  1708  1725. 
Canisio,  Gerardo,  fratri  1725. 
Canisio,  Ottoni,  fratri  1725. 
Canisio,   Theodorico,  S.  J.,    fratri,   rectori 

universitatis,  collegii,  convictus  dilingani 

1658. 
Cholino,   Materno,    typographo   coloniensi 

1676. 
Clayssonio,  Roberto,  S.  J.,  contionatori  ant- 

verpiensi  1534. 


loniae,  canonico  cracoviensi  1491. 

Eisengrein,  Martino,  praeposito  passaviensi 

et  ottingano  1694. 
Elderen,  Guilielmo,  S.  J.,    confessario  du- 

cissae  florentinae  1766. 

Fabricio,  Andreae,  Ernesti  Bavariae  ducis  et 
episcopi  ratisbonensis  praeceptori  1523. 

Ferdinando  II.  archiduci,  principi  Tirolis 
etc.  1474  1660  1742  1751. 

Fuggero,  Georgio  II ,  patricio  augustano 
etc.  1584  1588. 

Gallo,  Thomae,  S.  J.  1641  1643  1647  1667. 
Guiliehno  (V.)  Bavariae  principi  1727. 

Hablizel,  Toanni,  0.  S.  B.,  abbati  wein- 
gartensi  (?)  1717. 

Helenae  archiducissae  Austriae  1507  1582 
1547. 

Hoflfaeo,  Paulo,  S.  J.,  Germaniae  superioris 
viceprovinciali,  deinde  provinciali  1568 
1590  1592  1595  1628  1631  1655  1661 
1666  1688  1704  1705  1710  1720  1763. 

Hosio,  Stanislao,  cardinali,  episcopo  var- 
miensi  1492  1734  1749. 

Ilsung,  Maximiliano,  patricio  augustano 
1675. 

Kaniss  v.  ^Canisiae",   ^Canisio". 

Kessel,    Leonardo,    S.  J.,    rectori    collegii 

coloniensis  1509  1672  1701  1703   1730 

1750. 


Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.   VI. 


48 


754 


ludex  alphabeticus  eorum,  quibus  Canisius  scripsit. 


Lanoio,  Nicolao,  S.  J. ,  rectori  collegii 
oenipontani  1483  1496  1503  1516  1565 
1567  1574  1628. 

Leubenstain,  Martino,  S.  J.,  rectori  col- 
legii  ingolstadiensis  1514  1658. 

Lovaniensibus  Sociis  1625. 

Magdalenae,  Venerabili,  reginae,  sive  archi- 

ducissae  Austriae  1507  1532  1547. 
Mendozae,  Aloysio,  S.  J.  1471. 
Mengino,  Dorainico,  S.  J.,    rectori  collegii 

monacensis  1619  1658. 
Mercuriano,  Everardo,  S.  J.,   uni  ex  assi- 

stentibus  S.  Fi-ancisci  Borgiae  praepositi 

generalis  1785  1757. 

Natali,  Hieronymo,  S.  J.,  visitatori,  S.  Fran- 
cisci  Borgiae  praepositi  generalis  assi- 
stenti,  deinde  vicario  generali  S.  J.  1478 
1508  1723  1731  1743  1748  1752  1759 
1767. 

Oenipontano  Austriae  superioris  regimini 
1768. 

Panvinio,  Onuphrio,  0.  Er.  S.  Aug.  1504. 
Polanco,    loanni    de,    secretario  Societatis 

lesu  1519  1598  1604  1632  1670  1682. 
Poreisenio,  Leonardo,  alumno  coUegii  ger- 

manici  1646. 


Rethio,  loanni,  S.  J.,  regenti  gymnasii 
triura  coronarum  coloniensis  1753. 

Rijswijck  V.  „Canisiae  Aegidiae",  ,Cani- 
siae  lacobae". 

Rocca,  Francisco  a,  S.  J.  1764. 

Schorichio ,    Georgio,    S.  J. ,    contionatori 

1668. 
Spaur,  Elisabethae  a  1589. 
Spaur,  loanni  Thomae   a,    coadiutori  epi- 

scopi  brixinensis  1678. 
Surio ,    Laurentio ,    Cartusiano    coloniensi 

1699. 

Triest  V.  ^Canisiae  Wendelinae". 
Truchsess  de  Waldburg,  Ottoni,  cardinali, 

episcopo     augustano     etc.     1697     1718 

1733. 
Turriano  (Torres),  Francisco,    S.  J.  1691. 

Udem  V.   „Canisiae  Gerti-udi". 

Verheyen  v.  „Canisiae  Elisabethae". 
Vinck,  Antonio,  S.  J.,  provinciae  rhenanae 

praeposito  1482  1521  1639. 
Vindobonensibus  Sociis  1762. 

AVirsberg,  Friderico  de,  episcopo  herbipo- 
lensi,  Franconiae  orientalis  duci  1506 
1538  1700  1711. 


X. 


INDEX  ALPHABETICUS  EORUM, 

qui  Caiiisio  scripserunt. 

Numeri  sunt  epistulariim,  non  paginarum. 


Adurnius    (Adorno) ,    Franciscus ,     S.   J., 

praepositus     provinciae     longobardicae 

1518. 
Amulius,    Marcus    Antonius,     cardinalis, 

episcopus  reatinus  1606  1622  1686. 
Antonius,   Franciscus,    S.  J.,    Mariae    ini- 

peratricis  contionator  1475. 
Aretinus,  Petrus,  S.  J.,  frater  laicus  1517. 

Bader,  Georgius,  S.  J.,  rector  collegii  herbi- 
polensis  1576. 

Borgia,  Sanctus  Franciscus  de,  praeposi- 
tus  generalis  Societatis  lesu  1485  1495 
1497  1498  1512  1513  1524  1529  1530 
1531  1533  1545  1548  1552  1554  1556 
1557  1558  1559  1563  1570  1571  1573 
1577  1578  1580  1581  1582  1600  1607 
1608  1614  1620  1630  1635  1652  1653 
1657  1671  1679  1685  1696  1706  1716 
1722  1726  1736  1738. 

Busaeus  (Buijs),  Petius,  S.  J.,  magister 
coloniensis,  deinde  theologiae  professor 
vindobonensis  1698  1754. 

Calenius,  Gerwinus,  typographus  colonien- 

sis  1663. 
Canisius,  Theodoricus,  S.  J.,  frater,  rector 

universitatis  coUegiique  dilingensis  1499 

1527  1583  1586  1602. 
Cholinus,  Maternus,  typograpbus  colonien- 

sis  1664. 
Commendonus,  loannes  Franciscus,  cardi- 

nalis  1594. 

Eisengrein ,  Martinus ,  praepositus  pas- 
saviensis  et  ottinganus  etc.  1692. 


Ferdinandus  II.  archidux,  princeps  Tirolis 
etc.  1473  1638  1659. 

Galli ,   Tbomae,    S.  J.,    fratres   sororesque 

1636. 
Gallus,    Thomas,    S.  J.   1612    1618    1627 
1640  1642  1649. 

Helena   archiducissa  Austriae   1537  1549. 

Hoffaeus,  Paulus,  S.  J.,  contionator  mona- 
censis,  deinde  Germaniae  superioris  vice- 
provincialis  et  provincialis  1480  1566 
1585  1587  1591  1593  1596  1616  1633 
1645  1662  1689. 

Hosius,  Stanislaus,  cardinalis,  episcopus 
varmiensis  1561  1739  1758. 

Kessel,    Leonardus,    S.  J.,    rector   collegii 

coloniensis  1486  1555  1654  1695. 
Kleselius,  Antonius,  S.  J.  1522. 

Lanoius,  Nicolaus,  S.  J.,  rector  collegii 
oenipontani  1505  1515  1564  1599. 

Leubenstain,  Martinus,  S.  J.,  rector  collegii 
ingolstadiensis  1472  1597. 

MagdaIena,Venerabilis,  regina,  archiducissa 
Austriae   1536  1549  1623  1637. 

Menginus,  Dominicus,  S.  J.,  rector  collegii 
monacensis  1479  1613  1617  1626. 

Natalis,  Hieronymus,  S.  J.,  visitator, 
S.  Francisci  Borgiae  praepositi  gene- 
ralis  assistens,  deinde  vicarius  generalis 
Societatis  lesu  1560  1715  1721  1740 
1741  1745  1756  1760  1765. 

48* 


756 


Index  alpliabeticus  eorum,  qui  Canisio  scripserunt. 


Pisanus,  Alphonsus,  S.  J.,  theologiae  pro- 
fessor  in  universitate  dilingana  1528 
1544  1624  1744. 

Polanco,  loannes  de,  Societatis  lesu  se- 
cretarius  1498  1512  1548  1558  1600 
1605  1607  1608  1614  1620  1630  1652 
1653  1657  1680  1685  1706  1736  1738. 

Rethius,  loannes,  S.  J.,  regens  gymnasii 
trium  coronarum  coloniensis  1719  1747. 

Rocca,  Franciscus  a,  S.  J.  1601   1761. 

Roseftius,  Gregorius,  S.  J.,  superior  domus 
augustanae  1603. 

Sanderus  (Saunders),  Nicolaus,  theologiae 
professor  1681. 


Spaur,  loannes  Thomas  a,  coadiutor  episcopi 

brixinensis  1674. 
Swagerius(Schwagerl),Conradus,S.J.1501. 

Truchsess  de  Waldburg,  Otto,  cardinalis, 
episcopus  augustanus  etc.  1690  1707 
1714  1746  1755. 

Turrianus  (Torres),  Franciscus,  S.  J.  1488 
1684. 

Vicus    (Wick),    loannes,    S.  J.,   magister 

dilinganus  1540  1542. 
Vinck,    Antonius,    S.  J.,    praepositus   pro- 

-vinciae  rhenanae   1490  1511  1651. 

Wirsberg,  Fridericus  de,  episcopus  herbi- 
polensis,  Franconiae  orientalis  dux  1520 
1713. 


XI. 

INDEX  ALPHABETICUS  NOMINUM  ET  RERUM 
HUIUS  VOLUMINIS. 

Numeris  maiorihus  paginne,  minoribus  adnotationes  significantur. 

Litteris  SJ  etiam  novicii  Societatis  lesu,  hrevitatis  gratia,  significantiir. 

C.  —  Canisius,  Canisii  etc;  P.V.  =  Pius  V.,  Pii  V.  etc. 

581/2  =  581--582;  138/41  =  138—141;  et  ita  semper. 


Abdicatio    bonorum    in    SJ 

282  570^ 
Abiuratio  haeresis  78^  622 ; 

et  V.  Conversiones. 
Abstinentiae    lex  444* ;    C. 

cum  Socio  contionatore  in 

ea  dispensat  737. 
Achilles  SJ  v.  Gagliardus. 
Acosta,  Emmanuel,  SJ  420 

49P  498. 

—    I.,    SJ    LVII    LVIII. 

Actus  academici  v.  Dispu- 

tationes. 
Adalbertus  SJ  v.  Bauzek. 
Adelgaiss,  lo.  378». 
Adiaphoristae  344  et  ^. 
Adler,  lonas  274  311«  859 

380  et  \ 
^Admonitor"         praepositi 

provincialis    (Canisii    et 

Hotfaei)  116;  ^admonitor" 

rectoris  monacensis  119*; 

^admonitoris"      officium 

459^ 
Adorno  v.  Adurnius. 
Adulatores  688/91 
Adurnius  (Adorno),  Franc, 

SJ    84   et  2   94  108  178 

245  608/9  734. 
Adventus,  vestes  nigrae  in 

caerimoniis    sacris     631 

690'. 
Aedificianova,  eorumforma 

(idea)  ad  praep.  genera- 

lem  referenda  603  et  ^ 
Aemyiius,  Georgius  743. 
Agenda  Salisburgensis 

(1557)68P;,Agendapro 

protestantibus  austriacis 

237/8  858*. 
„Agnus  Dei"    (signum    ce- 

reum)  874  422  715. 


^Agonia  Christi"  (pulsan- 
tur  campanae  etc.)  529. 

Agricola,  Ignat.,  SJ,  errata 
2292  573  575  739. 

—  loannes  503. 

—  Philipp.  601'. 

—  Wolfgang.  714. 

Alba  lulia  (Fehdrvar,  Weis- 
senburg)  343  et  '. 

Alba  sacerdotis  532. 

Albae  dux,  Ferdinandus  To- 
letanus  22  etM  15/6  424 
750. 

Albanum  (Albano)  episco- 
patus  suburbicarius  413. 

Alber  (Aluer?),  Wolfgangus 
de  335«. 

Albertus  V.  (1)  Bava- 
riae  dux  et  Societas 
lesu:  Socios  laudat  210 
449 ;  in  eos  plusculum 
sibi  sumit  24/5  258  812 
568  598  602;monerivult, 
antequam  professores  et 
contionatores  SJ  muten- 
tur  812  829;  rogatur,  ut 
Societati  libertatem  suam 
constare  sinat  258  280 
803  812;  in  omnibus  Ba- 
variae  scholis  solum  C. 
catechismum  explicari 
iubet  683 ;  Franciscum 
Borgiam  semper  sibi  gra- 
tificari ,  Petrum  C.  et 
Hoftaeum  sibi  adversari 
ait  829 ;  a  Borgia  rogatur, 
ut  ecclesiae  SJ  romanae 
stipem  det  288  302/3  318 
318  325/6  385  855  786; 
collegium  germanicum 
iuvat290  317  835;  alum- 
nos  in  eo  sustentat  858*; 


P.  V.  rogat ,  ut  mona- 
sterium  0.  Pr.  augusta- 
num  Sociis  det  191  et  * 
196  511;  C.  raro,  Hof- 
faeum  saepe  ad  coUo- 
quium  admittit  789/40 ; 
A.  et  coUegium  dilinga- 
num  217  812;  et  ingol- 
stadiense  110  182  135/6 
258  559/60;  Ingolstadii 
cursum  philosophicum  et 
paedagogium  academi- 
cum  Societati  tradere 
vult  449/50  461/8  476/8 
486 ;  A.  et  collegium  mo- 
nacense  44 ;  et  P.  Geor- 
gius  Schorichius  contio- 
nator  etc.  24  et  '  93  96 
209/11  243  283  311  318 
815  598  736;  et  P.  Mar- 
tinusStevordianus  contio- 
nator  92  210/1  229  310/2 
81P  815  327/9  388  389 
et  • ;  varia  lix/x  14  24 
et  1  26  82  119  122  251 
258  310  813  426  559.  . 
Albertus  V.  (2)  Bava- 
riae  dux,  varia:  eius 
indoles  739/40;  ^CathoIi- 
corum  Heros"  37;  „co- 
lumna  fidei"  225;  haere- 
ticospeIlit25  311et«748; 
religionis  studiosus  24/5 
37  288  358  880  431  435 
et  *  506  689  748;  Indi- 
cem  librorum  prohibito- 
i-um  et  Catalogum  libro- 
rum  bonorum  vulgat  275 ; 
libros  pravos  auferendos, 
bonos  distribuendos  curat 
689/90;  theologis  facul- 
tates  legendi  libros  pro- 


758 


Index  alphabeticus  noiiiinum  et  rerum  huius  voluminis. 


hibitos  et  absolvendi  ab 
haeresi  impetrat  274;  in 
res  ecclesiasticas  se  in- 
gerit  24/5 ;  communionem 
sub  utraque  certis  cum 
condicionibus  permittit 
380/1 ;  revelationes  falsas 
improbat  338  345/6  369; 
eius  institutio  scholastica 
(Schulordnungj  683;  Er- 
nestum  filium  (futurum 
episcopum)  bene  insti- 
tuendum  curat  99  104; 
A.  et  universitas  ingol- 
stadiensis  26  133*  135/6 
312  559/62;  Jnspecto- 
rem"  eicreat468';  fidei 
professionem  tridentinam 
in  eam  inducit  191/2 
192';  seminarium  theo- 
logicum  condere  vult  381 ; 
Carolum  arcbiducem  hor- 
tatur,  ne  Stiriae  prote- 
stantismi  libertatem  con- 
cedat  748;  a  P.  V.  ea  de 
re  monetur  747/8;  A.  et 
cardinalis  Commendonus 
225  290;  et  cardinalis 
Hosius  748/50;  et  car- 
dinalis  Truchsess  217  274 
290  335  365/6  374/6  380 
393/4;  et  Augustus  Saxo- 
niae  elector  748/50 ;  et 
Ferdinandus  II.  archidux 
235eti;etMartinusEisen- 
grein  370/3  468  560  ;  et 
loannesFugger  338  345/6; 
A.  Augustae  Vind.  506; 
Oeniponte  225  et  ';  eius 
nomen  secretum  215*; 
mater  v.  lacoba;  uxor  v. 
Anna;  liberi  v.  Ernestus, 
Ferdinandus,  Guilielmus, 
Maria ;  contionatores  au- 
lici  3802etv.  Adler,  Lau- 
therius,  Schorichius,  Via; 
marescalcus  v.  Fraun- 
berg;  cancellarius  v.  Eck 
Sim.  Th. ;  secretarius  v. 
Vendt;  consiliarii  26  40/2 
45/7  52  83  96  135/6  139 
195  197  216  243  366  380 
388/9  465  476/7  689;  et 
V.  Eck,  S.  Th. ;  procurator 
romanus  v.  Castellinius  ; 
varia  104  212  290  323 
et  '  359  415  417  438  et  * 
506. 

Albertus,  lo.  557'. 

Alberus,  Ferdinand..  SJ  lv 
578. 

Alblacensis,  Adrian.  663. 


Albonius  (d'Albon),  Ant., 
archiep.  lugdunensis  704. 

Aldina  typographia,  veneta 
707 ;  romana  v.  Manutius. 

Aldobrandinus,  loann.,  audi- 
tor  Rotae,  cardin.  732/3. 

Alexander  SJ  v.  Holler, 
Saxo. 

Alexandria  219  634  et  ^. 

Alexandrini   philosophi  68. 

Alexandrinus  cardinalis  v. 
Bonellus. 

Aliprandus  (Aliprandinus), 
Blasius  351  et  *  604. 

Aloysius  SJ  v.  Mendoza. 

Alphonsus  II.  Ferrariae  dux 
483  493  et  ";  uxor  v. 
Barbara. 

Alphonsus  SJ  v.  Pisanus, 
Salmeron,  Sgariglia. 

Altaemps  v.  Sitticus. 

Altare  in  cubiculo  exstru- 
endum  102 ;  altaria  9 
obeunt  fideles  532;  al- 
taria  plus  50  in  teraplo 
B.  M.V.  ulmensi  destructa 
340;  „Altare  Canisia- 
num"  („Canisiusaltar- 
chen")  651. 

Altaris  ornamenta  641. 

Altenburgum ,  colloquium 
de  religiooe  M'l^  498  et  \ 

Altieri,  Hieron.  736. 

Altiitting  V.  Ottinga  Vetus. 

Alva ,  lulian.  de ,  episc. 
brigantiensis  733  et  ^ 

Alvarus  (Alvarez),  Emm., 
SJ  481/2  48P. 

Ambras  (arx)  213. 

Ambro  (Ammer)  723/31. 

Ambrogaviasuperior  (Ober- 
ammergau)  726  et  ^  731. 

Ambrosius,  S.,  ep.  raediol., 
de  priraatu  745  et  '*;  de 
baptismi  ritu  745";  eius 
^Confessio"  333;  editio- 
nes  antiquae  686. 

—  Apothecarius  22. 

Amictus  sacerdotis  532. 

Ammer  v.  Ambro. 

Ammergau  v.  Oberammer- 
gau. 

Amodaeus,  Curtius,  SJ  283'. 

Amor  turpis,  remedia  contra 
eum  717  et  '  K 

Amort,  Euseb.  127. 

Amscharaer,  Christoph.,  SJ 
228et9267et'292et2314. 

Amulius,  Marc.  Ant.,  card. 
238/9  240  252/4  270  279 
281  288  301  362/3  369 
374    472'    576/7    582/3; 


„administrator  episcopa- 
tus  reatini"  472';  prae- 
estbibliothecae  vaticanae 
577'. 

Anabaptistae344et  *;  ^rex* 
344^  364';  anabaptistae 
habentur,  qui  in  itineri- 
bus  arma  non  habent 
461'. 

^Anatomia  Lutheris"  35/6 
39. 

Ancona  187  574. 

Andalusia,  Socii  751. 

Andechs  747. 

Andreae  (Schraidelinus), 
lacobus  36  38  et  *  207 
et  '  279  et  '  427"^  436=* 
501*  673/5;  impudens 
675;  libri  contra  eum  101 
et*  351'  436'  .501*. 

Andreas  Austriacus,  card. 
503. 

—  SJ  V.  Kock,  Mayningen- 
sis,  Scotus. 

Androtius,  Curtius,  SJ  244/5 
2446  264. 

—  Fulvius,  SJ  55  et '  404 
494  et  '  589. 

Angelo,  Balduinus  ab,  SJ 
Lix  447. 

Angelus  tutelaris  715/6 ; 
angelus  (ut  videtur)  C. 
ex  vitae  periculo  liberat 
728/31 ;  angeli  duo  cum 
B.  M.  V.puellae  visi  646. 

Angerer,  Andreas  648. 

Anglus,Casparv.  Haivodus. 

—  Eduardus,  v.  Rastellus, 
Thorn. 

—  Elisaus  V.  Haivodus. 

—  loannes  SJ  v.  Gibbonus, 
Rastellus,  Wick. 

—  Nicolaus  V.  Sanderus. 

—  Richardus  v.  Story. 

—  Robertus  v.  Ardrenus. 

—  Vincent.  v.  Pouuel. 
Anna,  Ferd.  I.  imperatoris 

filia  et  Alberti  V.  Bava- 
riae  ducis  uxor  24  96 
et  *  506;  in  Lotharingiam 
proficiscitur,  comite  P. 
Mengino  13  25/6  91 ;  in- 
gressus  in  collegiura  SJ 
ei  perraittitur  44. 

—  lagellonia  (postea  regina 
Poloniae)  695. 

Anniversariura  pro  parenti- 

bus  C.  423  et  \ 
Annulus  pontificalis  649. 
Antisiodorum       (Auxerre), 

episc.  V.  Bourdaisiere. 
Antitrinitarii  343/4  343  ^ ». 


Albertus 


Augusta  Vindelicorum. 


759 


Antonio  (Antonius),  Fran- 
ciscus,  SJ  Lvii/ix  4/6  4^ 
237  435  589  608  689; 
Mariae  imperatrici  gra- 
tissimus  589. 
Antonius ,  S. ,  abbas  635 
715/6  715^. 

—  SJ  V.  Antonio  Balduini, 
Brabantinus,  Brabantus, 
Flander,  Guisanus,  Kle- 
selius,  Vinck. 
Antverpia  lxii;  clerus  ci- 
vesque  411';  magnates 
hispani  384;  Socii  170* 
387  384;  eorum  contiones 
124^;  protestantes  eorum- 
que  „Confessio"  665;  libri 
excusi  vel  excudendi  23 
31  78*  103*  114/5  124/6 
332  377*  4111  4996  50-2' 
664  670  672  677  679  686 
694  703  706  710^;  Mu- 
seum  Plantinianum  694. 

Apes  688  712. 

Apostatae  ab  ordinibus  re- 
ligiosis  7';  ap.  a  SJ  eo- 
rumque  receptores  ex- 
communicantur  297  ^  310 
325;  apostatae  a  SJ  et  a 
fide  catholica  (dilingani 
etc.)  26/7  29/31 42/8  59/62 
65/8  83/4  112  124/6  147 
et  8  279  357/60  568;  in 
carcerem  coniciendi  etc. 
87  112  359  568;  Socii 
eos  reducere  conantur  88 
147  860  et  v.  Desertores, 
Kleselius ;  apostatae  in 
clero  182;  parochias  te- 
nentes  182. 

Apostolica  successio  in  ec- 
clesia  550. 

Apothecarius  22. 

Approbatio  confessariorum 
47  et  2;  et  v.  Facultates. 

Aqua  benedicta  13P  715/6 
716^;  in  potu716;obsessi 
in  cupis  aqua  benedicta 
impletis  346\ 

Aquae  (thermae),  Socii  eo 
mittendi  246. 

Aquae  Helvetiae  (Baden) 
238. 

Aquaviva,  Claudius,  SJ  lv 
586/7  688. 

—  Rudolphus,  B.,  SJ  587. 

Aquensis,  Henr.  661. 

Aquisgranum  (Aachen)  679. 

Aquitania,  provinciaSJ751 ; 
visitatio  420 1425  440  487; 
Socii  178  188  195  417 
638';  catecheses  et  cate- 


chismus  596;  provincia- 

lis  V.  Mattbaeus ;  procu- 

rator  (1568)  590  596. 
Aragonia,  provincia  SJ  751 ; 

procurator    (1568)    590; 

(1571)  469«. 
Arator,  Steph.,  SJ  lix. 
Arboreus,  Henric.  SJ  28/9 

40/2  402  47  et  »82  116 

133    et  3    145    814    521 

558/61  621  721. 
Arcevia  724. 
Archintus,  Philipp.  78*. 
Arciero,  Mich.  705. 
Arcu    (Arco),    Prosper    ab 

Lxi/ii    2231    237    582/3 

731/3. 
Arcularius,  Wolfgang.,    SJ 

134^  218/4  568. 
Ardrenus,  Robert.,   SJ  134 

et  '. 
Aretinus,    Petr.,    SJ  10  56 

et  2  94/5  608/9. 
Aretio,  Paulus  de,  0.  Cler. 

reg.,  card.  732/8. 
Argenti,  Mag.  781. 
Argento,  Alex.  de  731*. 
Argentoratum  (Strassburg), 

episc.    V.    Limburg;    mi- 

nistri  protestantes  651/4 

654';    libri   excusi    652; 

varia  34;  bibliotheca  uni- 

versitatis    685 ;     episco- 

palis    seminarii    maioris 

691. 
Arianismus  343/4  343  »  2  3 

344^ 
Arias  Montanus,  Benedict. 

672. 
Aristoteles  557  et »  696 ;  ex- 

plicatur  a  Sociis  113^^  482 

et  *  562 ;  eius  interpretes 

caute    legendi    etc.    68; 

qua  ratione  sit  explican- 

dus    569  et  v.  Averrois. 
Arius     haereticus     statim 

coerceri  debuit  634  et  *. 
Arma   in  peregrinationibus 

461  et  '  595. 
Armeniacus  (d'Armagnac), 

Georg.,    episc.   tolosanus 

LIX. 

Arndt,  August.,  SJ  5. 
Arnhemium  (Arnhem)  424. 
Arnoldt,  Balthasar  lvi  625 

627  683  637. 
Arnoldus  SJ  v.  Conchius. 
^Assessores"    camerae   im- 

perialis  182/3  183'. 
Assistentes    praepositi    ge- 

neralis  118  127  181  135 

148  154  156  236  269  306 


441  499  572  589/96  590^; 

eorum  nomina  (1568)  589. 
Asten  Brabantiae  86. 
Astensis,  Franciscus,  SJ  86. 

—  loannes,  SJ  lvii  54^ 
Athanasius  (Alexandrinus), 

S.,   epistula   spuria  219. 
Atheismus  704. 
Atrebatum    (Arras),    episc. 

V.  Richardot. 
Atri  V.  loannes  Hieronymus. 
Audomaropolis    (St-Omer), 

episc.  V.  Hamericourt. 
Auer,    Christoph.  v.  Awer. 

—  Lambert.,  SJ  lvii  25 
et*  735. 

Augerius,  Edmund.,  SJ  lix 
596  663  689  704  et' 751. 

Augia  dives  (Reichenau) 
840. 

—  superior  (Oberau)    731. 
Augusta     Vindelico- 

runi  (1)  (Augsburg), 
dioecesis  et  capi- 
tulum  templumque 
cathedrale:  dioecesis 
dives  est  200;  sed  male 
habet  412/8 ;  longe  tamen 
melius  quam  reliquae 
182;  eget  sacerdotibus 
200;  card.  Truchsess  eam 
per  Socios  visitari  cupit 
898  409;  C.  abnuit 
398;  synodus  dioecesana 
(1567)  586  554;  triden- 
tinum  de  matrimoniis 
clandestinis  decretum 
130;  indulgentiae  iubi- 
laei  127/9 ;  excessus 
cleri  378 ;  episcopi  v. 
Knoringen ,  Truchsess, 
Otto ;  C.  cardinalem 
Truchsess  hortatur ,  ut 
Roma  in  dioecesim  re- 
vertatur  412/3;  vicarius 
generalis  377/8  et  v. 
Schencking ;  officialis  378 
et  V.  Schencking;  poeni- 
tentiarius  878  et  v.  Adel- 
gaiss,  Lautzler ;  parochi 
dioecesis  418 ;  capitulum 
cathedrale  172  285  804 
310  401/2  505/11515/20; 
decreta  tridentina  non 
admittit  nisi  cum  prote- 
statione  181  et*;  Sociis 
parum  favet  217  510 
516  519  542  ;  eos  incusat 
401/8;  a  P.  V.  monetur, 
ut  Sociis  locum  det  841'; 
cap.  et  universitas  dilin- 
gana    200/1    515/6    518 


760 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


542 ;  pravi  mores  canoni- 
corum  quorundam  285 
516/9;  capituli  nomen 
secretum  2 1 7  et  *  '^ ;  canoni- 
corum  numerus516;  do- 
mus  vai-iae  capituli  516 
519 ;  decanus  v.  Freyberg; 
canonici  v.  Rhem,  Truch- 
sess  Gebh. ;  procurator 
romanus  v.  Kiparolus; 
schola  cathedralis  (can- 
torum)  516;  moderator 
v.  Holthusius;  templum 
cathedrale  220/2  505/6; 
Sociorum  (C.  etc.)  in  eo 
contiones  34  56  127  148 
151  158/9  172  2522  335 
et'i  363  443  505/9  522 
622  700  743 ;  valde  pla- 
cent  505  511  523  743; 
non  sunt  omittendae  172 
510 ;  sed  libere  habendae 
172 ;  capitulum  Sociis 
dat  salarium  contiona- 
toris  1481  510/2;  quod 
non  iam  admittendum 
esse  monent  S.  Franc. 
Borgias  praep.  generalis, 
C.  etc.  56  172  507/8; 
Borg.  postea  sententiam 
mitigat  512. 
Augusta  Vindelico- 
rum  (2)  (Augsburg), 
ecclesiae  et  clerus 
urbis  (praeter  ca- 
pitulum  templum- 
que  cathedrale): 
clerus  urbis  223  249; 
capitulum  collegiale  S. 
Mauritii249';praepositus 
v.  Rhem ;  canonicus  v. 
Miller,  G. ;  parochus,  con- 
tionator  v.  Scheibenhart ; 
contiones  ad  S.  Mauritii 
habitae  vel  habendae  a 
C.  Lvi  247/8  251/3  257 
262  264  268  280/1  288 
293/4  304  308  314  316 
822  327*  333  345  381 
522/33  621 ;  ab  aliis  So- 
ciis  226/7  243  247  249 
252  257  260  264/5  268 
280/1  288  303  322/3  333 
358  381  523;  ab  externis 
227  345  358  621;  tem- 
plum  S.  loannis  Bapt., 
eius  usus  rarus  518;  usus 
Sociis  concedendus516/9 ; 
monasterium  et  ecclesia 
S.  Crucis  (Canonicorum 
regg.  S.  August.)  401/2 
523;    ecclesia   et   mona- 


sterium  SS.  Udalrici  et 
Afrae(O.S.B.)  220/2  249 
eti2608  401  520;  eccle- 
sia  et  monast.  Domini- 
canorum  220/2 ;  agitur  de 
monasterio  Sociis  dando 
172  188  191  et*  196 
511;  nondatur223  249; 
Dominicanae  ad  S.  Ursu- 
lae  377/8  377«;  homines 
Societatis  lesu  lvii  82 
127  147  164  205'  210 
et**^  248*  253  257  277 
285  299  303/4  307  338/9 
345/8  358/9  361/5  369 ' 
401/3  505/13  538  624 
701 ;  S.  Stanislaus  per 
Augustam  transit  4/6 
536;  numerus  Sociorum 
505  513;  aedes  (truch- 
sessianae)  506  511  516 
519;  sacellum  domesti- 
cum  (S.  Georgii)  514; 
modus  sustentandi  So- 
cios  56  118  148  172 
507/13;  agitur  de  sta- 
bili  sede  iis  danda  509 
515/20;  de  domo  pro- 
fessa  condenda  515  519; 
de  collegio  condendo  172 
188  191  et*  196  223  227 
243  247/9  257  259  et ' 
260  267/8  281  288  339 
341'  345/6  348  358^ 
401/2  506  511/3  515 
520  621/2  6212  700 ; 
sumptus  impendendi  227 
248/9  259  621  et^;  nec 
scliola  nec  convictus  a 
Sociis  admittendus  56 ; 
monumenta  fundationis 
LX ;  contiones  Socioriim 
V.  „Augusta  V.  (1),  tem- 
plum  cathedrale"  ;  et  su- 
pra  „contiones  ad  S.  Mau- 
ritii"  ;  habendae  in  tem- 
plo  S.  Crucis  523;  fruc- 
tus  contionum  505  510/1 
523 ;  catecheses  519 ;  con- 
versiones  ex  protestan- 
tismo221  505  508;  car- 
ceres  invisere  non  sinun- 
tur513;  laudantur  acard. 
Truchsess  507 ;  catholicis 
gratissimi  sunt  510/1  516 
518 ;  eorum  amici  Frey- 
berg ,  Fugger ,  Rhem ; 
ministri  protestantes  in 
eos  invehuntur  505  523 ; 
exorcismi  facti  vel  faci- 
endi  a  Sociis  270  et  ^ 
218/22    289    338    346/8 


365  368/9  374/6  399/401; 
abaliis221  346/7  346^ 
et  v.  Congregatio  pro- 
vincialis. 

Augusta  Vindelico- 
rum  (3),  Augsburg, 
varia:  imperii  comitia 
(1566)  356  743  751;  urbs 

•    398^  542^  C.  Augustam 
singulariter    amat    505 
Augustani   non  valde  li 
berales     511;     mendica 
tionem     prohibent    511 
senatus   220/3    249    259 
281  288   339   506^  523 
numerus    senatorum   ca 
tholicorum     259'     506^ 
ratio  regiminis  259' ;  pa- 
tricii   369   506  511   512 
et^*  516  520;  et  v.Fugger; 
medici   220 ;    et  v.  Gas- 
sarus;  ^hospitale  civium" 
221;  bibliopolae  330  et^ 
342    351    429';    ministri 
lutherani  et  protestantes 
alii  221/2  338/9  346  403 
505    et*    516    523    650 
652  693'  699;   ministro- 
rura  numerus  505   523^; 
sepulturae339;  archivum 
curiae     episcopalis     128 
181*   377'  402  506;    ar- 
chivum  urbis  221/2  ;  fug- 
gericum   227    318^   323' 
338 ;    bibliotheca    mona- 
sterii  S.  Stephani  O.S.B. 
709 ;     bibliotheca     urbis 
221»  338'. 

Augustinianae  moniales.H^- 
lae  Tirolis  8';  Inzikofiae 
575. 

Augustiniani  Canonici  re- 
gulares  340;  augustani 
(ad  S.  Crucis)  401/2  523 
et ' ;  herzogenburgenses 
703 ;  lovanienses  664 ;  et 
V.  Vaux. 

—  Eremitae,  eorum  privile- 
gium  communicandi  cum 
aliis  ordinibus  in  omni- 
bus  favoribus  in  poste- 
rum  concedendis  594/5 ; 
eorura  generalis  732 ; 
Aug.  florentini  705 ;  et 
V.  Chariteus,  Hoffmeister, 
Panvinius,  Seripandus. 

Augustinus,  S.,  doctor  ec- 
clesiae,  de  compluribus 
libris  eodem  de  argu- 
mento  scribendis  429  et  *; 
de  primatu  745'^;  de  „ca- 
thedra  pestilentiae"  350 


Augusta  Vindelicorum  (2)  —  Behem. 


761 


et^;  de  sacramentis  an- 
tiquis  et  novis  687 ;  de 
vi  orationis  386  et ' ;  de 
Sanctis  649;  de  adu- 
latoribus  639^^;  de  obses- 
sis530;  „tres  sententiae" 
703;  ^precationes"  504*; 
operum  eius  editiones 
expurgandae 269/70  598; 
^Confessiones"  in  com- 
pendium  redactae  659/60 ; 
Aug.  (vel  Pseudoaug.) 
Manuale ,  Meditationes, 
Soliloquia  102  et  «  704; 
et  V.  Confessio  Augu- 
stiniana. 

Augustinus,  Antonius,  episc. 
ilerdensis  73. 

Augustus  Saxoniae  prin- 
ceps  elector  38  342» 
470/1  471^498  et^  750'; 
eius  religio  750 ;  de  eo 
ad  ecclesiam  reducendo 
agitur  748/50 ;  eius  medi- 
cus  V.  Craco. 

Aulae  principum  Sociis  no- 
cent  16  248  602  606; 
C.  cupit  Sociis  cum  aula 
bavarica  nihil  esse  com- 
mune  94;  aulae  sunt 
sedes  adulatorum  638/9 ; 
aulicae  vitae  praecepta 
tradere  non  vult  C.  103/4. 

Aurbach,  Mich.  648. 

Auriacus,  Guil.,  princeps 
414^ 

Austria,  indiget  contiona- 
toribus  25;  in  ea  „idem 
fere  status  religionis,  qui 
apud  Saxones"  381. 

—  antica(Vorderosterreich) 
492/3. 

—  inferior,  libertas  confes- 
sionis  augustanae  223/6 
228'  858  et'  455  et  « 
588/9;  comitia  vindobo- 
nensia  223'. 

—  superior,  comitia  et  re- 
hgio  237/8  358  et '  588/9. 

—  provincia  SJ  lvi/lx  751 ; 
praepositus  v.  Masius ; 
procurator  (1568)  ^590; 
querelae  de  ea  25 ;  de- 
fensio  53;  visitanda  420 
425  440/1  487;  varia 
107  172  188  195  241 
280  282  298  297  304 
417  469  et^  518  624/5 
638'. 

—  Don  Juan  de  487^ 
Austriacus,  Andreas,  card. 

508. 


Austriacus,  loannes  v.  loan- 

nes  Austriacus. 
—  (Pfaffstetter.Sagstetter), 

Urbanus,    episc.   gurcen- 

sis  etc.  37^ 
Avantianus,  Andr.,  SJ  lix. 
Ave  Maria  v.  Salutatio  an- 

gelica. 
Avellana  v.  Collectio. 
Avellaneda,      lacob. ,      SJ 

Lviii/Lx  435  47  P. 
Avenio     (Avignon) ,     Socii 

425 ;     archiep.    v.    Bor- 

dinius. 
Aventinus,  lo.  642  ^ 
Averrois     et    Averroismus 

60    et  *    62    67    et  ^    68 

136/7  142  669  593. 
Avicenna  716  et^ 
„Avvisi"diRomaLxii  583/4. 
Awer,  Christoph.  648. 
Ayala,  Jos.  de,  SJ  590. 
Azevedo,   Ignatius   de,    B., 

SJ  261». 

Babembergensis  v.  Beben- 
berg. 

Babou  v.  Bourdaisiere. 

Bacchanalia  (Fasching)  524 
526/7. 

Bachelius,  Ludov.,  SJ  785. 

Backer,  Augustinus  de,  SJ 
errata  663/4  706. 

Backlerius  v.  Bachelius. 

Backrod  664. 

Baden  (Helvetiae)  238. 

Badena  (Baden),  princeps 
v.  Carolus ;  Socii  lviii. 

Bader,  Georg.,  SJ  Lvii/viii 
12/4  18  27  29  83  43 
55  82  88  et  ^  89  97/8 
112  184/5  812  et»  408 
537  572  735. 

Baiersoyen  731. 

Balduini,  Antonius,  SJ  82 
et*  94  et2  184''  213  et^ 
2952  513/5  542/3  787 
740/1. 

Balthasar  SJ  v.  Bavarus, 
Sammarayr,  Zuger. 

Bamberga,  dioecesis  188 
282^;  clerus  militaris  po- 
tius,  quam  ecclesiasticus 
188 :  episc.  v.  Wlirzburg, 
Vitus  a;  urbs  48 1^ 

Baptismus,  ritus  diversi 
745'*. 

„Baptista  coquus"  SJ  208. 

I3arbara,  Ferd.  I.  impera- 
toris  filia  et  Ferrariae 
ducis  uxor  171  410  482/3 
497  599  600;    eius  aula 


16  et  '  17P  497;  con- 
fessarius  et  contionator 
V.  Hermanutius. 

Barchent  157  et^ 

Barcino  (Barcelona)  486; 
bibliotheca  universitatis 
678  707. 

Baronius,  Caesar,  card., 
Congr.  Or.  579/81   580'. 

Barthoiomaeus  S  J  v.  Bedula 
(Bedra),  Helvetius. 

Basa,  Dominicus  48P, 

Basilea,  universitas  v.  Pan- 
taleon  ;  libri  excusi  72^  * 
220  2722  278'  627  665 
686  742 ;  libri  editi  con- 
tra  SJ  114  et»  659  697 
718. 

Basilius,  Magnus,  S.  452. 

Basse,  Nicol.  718. 

Bauannus ,  Baumannus  v. 
Herderus. 

Baumgartner,  J.  W.  731. 

Baur,  lo.  503. 

Bauzanum  (Bolzano)  394. 

Bauzek,  Adalbert.,  SJ  195* 
589. 

Bavaria,  quia  in  fide  catho- 
lica  constans  est,  in  re- 
bus  et  sacris  et  profanis 
longe  melius  se  habet, 
quam  aliae  terrae  430 ; 
si  non  perseverabit  in 
fide  catholica,  iam  nihil 
fere  in  Germania  catholi- 
cum  erit  380;  „visita- 
tiones"  de  religione  bis 
quotannis  habentur  25 ; 
haeretici  pelluntur  25  et'; 
in  usum  monasteriorum 
Index  librorura  prohibi- 
torum  et  catalogus  bono- 
rum  excuditur  275 ;  C. 
efficere  studet,  ut  com- 
munio  sub  utraque  tol- 
latur  380/1 ;  Bavariam 
Societati  multum  debere 
testatur  Albertus  V.  dux 
449 ;  duces  v.  Albertus  V.. 
Guilielmus  IV.,  Guiliel- 
mus  (V.j. 

—  inferior,  ^missiones"  So- 
ciorum  20  52  104. 

Bavarus,  Balthasar  v.  Sam- 
marayr. 

„Beatae"  215  et*  268. 

Bebenberg,  Lupoldus  a  72*. 

Bechler,  Fuggerorum  fami- 
liaris  286  291  865*. 

Bedra  v.  Bedula. 

Bedula,  BarthoL,  SJ  784/5. 

Behem,  Franc.  75^  5032. 


762 


Index  alpliabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Beiclitbuchlein      503      et ' 

579/81. 
Beiel  v,  Pelecyus. 
Belgium,  Socii  pro  eo  missas 

et    precationes     oflferunt 

214;   Socii  varii  lvi/lx; 

et  V.  Germania  inferior. 
Bellarminus  ,    Robert. ,    SJ, 

card.  Lix/xi  233/4  234'; 

eius  confessarius  724. 
Bellerus,  loannes  677. 

—  Lucas  675. 

Belli  impensarum  toleran- 
darum  gratia  quomodo 
pecuniae  exigi  recte  pos- 
sint  634. 

Bemmelberg,  Conradinus  de 
738. 

—  Conradus  de  738. 
Benedictini  v.  Blosius,  Cor- 

tesius,  Dernbacb,  Gall, 
Hablizel,  Hess,  Koplin, 
Leutaillerius ,  Mabillo- 
nius,  Perionius,  Raittner, 
Streitl ;  monasteria  v.  An- 
cbin  (Anscbain),Andechs, 
Augia  dives ,  Augusta 
Vind.  (S.Udalrici),  Ebers- 
berga,  Einsiedeln,  Ettal, 
Monacbium,  Ochsenhau- 
sen ,  Sublacum,  Ulma, 
Weingarten ;  ,nigri  mo- 
nachi  S.  Benedicti"  725 
et^. 

Benedictiones  rerum  varia- 
rum  716. 

BenedictusXni.,  papa  535. 

—  XIV.,  papa  233/4. 

—  SJ  V.  Kirchbotf,  Palmius. 
Benefactores  mortui  preca- 

tionibus  etc.  iuvandi  628. 
Beneficia  ecclesiastica,  col- 

latio    76    79;    pluralitas 

205  et>. 
Berckelius  (Berchelius),  lo., 

SJ  590  592. 
Beretarius ,      Sebast. ,      SJ 

578/81. 
Berg,  Adam  501*  502«  683. 
Bergb    v.  Van  den  Bergh. 
Bergis,  Maximilianus  a,  ar- 

cbiep.  cameracensis  181^ 

662. 
Berna    (Bern),   bibliotheca 

urbis  2211. 
Bernardini  v.  Cistercienses. 
Bernbauser       (Bernhausen 

ab),    Anna    235/6    236' 

346/7    363  et  i   365  391 

399    400/1     641/54;     in 

pietate  constanter  perse- 

verat  650. 


Georgius 


de 
uxores 


Bernhauser , 
399^^    400    644; 
399*  644. 

—  loannes  Conradus  de 
400^. 

Berolinum  (Berlin)  411'; 
bibliotheca  regia  668  713. 

^Bertae",  nomen  secretum 
217  et«  268. 

Besigheim  220'. 

Betuleius,  Sixtus  743. 

Beyel  v.  Pelecyus. 

Beyer,   Hartmann  693  et '. 

Beyl  V.  Pelecyus. 

Biblia  germanica,  num  per- 
mitti  possint  271/2  27r 
275 ;  versiones  Dieten- 
bergeri ,  Eckii ,  Emseri 
275;  multa  exempla  per 
Tirolim  disseminantur 
503 ;  biblia  a  Luthero 
corrupta  351  et  ' ;  biblia 
latina  et  vernacula  ha- 
bere  iubentur  parochi 
709/10. 

Bibliopola  in  Tirolim  ar- 
cessendus,  qui  libros 
bonos   disseminet   501/3. 

^Bibliopola",  nomen  secre- 
tum  217  et^ 

Bibliotheca  parochialis  662 
709/10;  bibliothecae  rao- 
nasteriorum  275. 

Bibliothecae  veteres:  vati- 
cana  577';  collegii  SJ 
friburgensis  helvet.  679; 
halensis  434 ;  leodiensis 
672;oenipontani  157  604; 
treverensis  126 ;  urbis 
halensis  (in  Tiroli)   434. 

Bidembach,GuiL693'715'. 

Bietigheim  220'. 

Biglia  V.  Bilia. 

Bilia(Biglia),MeIchior,  nun- 
tius  apost.  apud  Max.  II. 
59  et^  237. 

Billicus  (Billick),  Everard., 
0.  Carm.  416. 

Biruva  (Birura),  lacob.,  SJ 
116  et^ 

Bissingen,pagusetager738. 

Blanchus ,  Archangelus, 
0.  Pr.,  card.  732/3. 

Blanckfort,  Hermann.  416. 

Blandrata  (Biandrata),  Ge- 
org.  343/4  343'. 

Blarerus  340. 

Blosius,  Ludovicus,  O.S.  B. 
102  et*  372  et*  502«. 

Blvssemius ,  Henr. ,  SJ. 
Lvii/viii  359/60  425  622. 

Boehmer,  H.,  erratum  294. 


Boero,  Tos.,  SJ  62  64  578 
574*  575  642*. 

Boetica  provincia  S  J,  procu- 
rator  (1568)  590;  (1571) 
469«. 

Bohemia,  a  Ferdinando  II. 
archiduce  administrata 
455/6 ;  Socii  lvi/lx  et 
V.  Praga. 

Boldo,  Franc,  SJ  469«. 

Bombardae  638. 

Bona  ecclesiastica  non  de- 
bent  auferri ,  ut  belli 
impensae  solvantur  634 ; 
auferuntur  a  proceribus 
catholicis  183 ;  rapiuntur 
a  protestantibus  182  et^; 
qui  propter  ea  a  reditu 
ad  ecclesiam  alieni  sunt 
750 ;  restituuntur  739 ; 
applicanda  seminariis  cle- 
ricorum  475 ;  observandi 
eorum  administratores  el- 
vangenses  193. 

Bonacina,  Martinus  130'. 

Bonaventura  SJ  v.  Para- 
dinas. 

Bonellus,  Michael,  0.  Pr., 
cardinalisl91*445'498^ 

Bonna  (Bonn)  356. 

Bononia  (Bologna)  lxii  187 ; 
universitas  139'  368'; 
Socii  LXii  187  734;  C. 
235. 

Borbonius,  Car.,  card.,  ar- 
chiepisc.       rotomagensis 

LIX. 

\  Bordesiera  (Bourdaisiere  de 

la),  card.  390^ 
Bordinius,  lo.  Franc,  Congr. 

Or.,  archiepisc.  avenion. 

579/81  580'. 
Borgia,  Ferdinandus  de  486 

ef. 
—  Franciscus  de  v.  Fran- 

ciscus  Eorgias. 
Borromaeus  v.  Carolus  Borr. 
Boschius ,    Leonardus ,    SJ 

134^  562/3. 
Boscius,    loannes    Lonaeus 

90  et^ 
Bourbon,  Ludov.  de  659. 
Bourdaisiere      (Bordesiera) 

de  la,  Philibertus,  card., 

episc  antisiod.  582/3. 
Brabantinus      (Brabantus), 

Antonius  v.  Balduini. 
Brabantus ,     Fridericus    v. 

Delpbtensis. 
Brachiorum      extensio      in 

orando  646. 
Braganza,  episc  v.  Alva. 


Beiclitbuchlein  —  Canisia,  Aegidia, 


763 


Brandenburgum ,  princeps 
elector  v.  loannes  Geor- 
gius. 

Brasilia,  provincia  SJ  751. 

Braun,  Conrad.  667. 

—  Osc.  219. 

Braunau  642. 

Braunsberga  (Braunsberg), 
collegiumSJLVii  39  679; 
fundatores  408';  con- 
tiones  Sociorum  39  54 
et^  151  406*;  libri  ex- 
cusi  679. 

Bravus,  Alphons.,  SJ  283^ 

Bredenbach,Tilmannus  351 ' 
502*. 

Breitenstein,  Margarita  de 
399^ 

Brendel  ab  Homburg,  Da- 
niel,  archiepisc.  mogun- 
tinus  LX  534;  provinciae 
suae  eccles.  amplas  fa- 
cultates  impetrat  78* ; 
concilium  trident.  non 
promulgat  181  et-;  con- 
tionator  aulicus  v.  Gru- 
terus. 

Brentius  (Brenz),  loannes 
38  et*  436»  629=;  liber 
contra  eum  101  et®  436^. 

Breslau  v.  Vratislavia. 

Breviarium  num  recitetur, 
inquirendum  est  77 ;  di- 
ligenter  recitandum  102 ; 
praeceptum  concilii  la- 
teran.  V.  102';  chorus 
473 ;  ab  hominibus  SJ 
privatim  dicitur  571^; 
Pius  V.  chorum  eis  prae- 
scribit  571  et^. 

Brigantia,  episc.  v.  Alva. 

Bringmann,  Aug.,  SJ  v. 

Brion,  Franciscus  283^. 

Brisgovia  (Breisgau)  493 ; 
et   V.   Friburgum   Brisg. 

Brixia  (Brescia) ,  Socii 
734. 

Brixina  (Brixen),  episc.  v. 
Madrutius ,  Christoph. ; 
coadiutor  v.  Spaur,  lo. 
Thom. ;  episc.  suffraga- 
neus  V.  Aliprandus;  se- 
minarium  335^;  liturgia 
a  romana  discrepans  627 
631;  contionator  v.  Rast- 
perger. 

Brixinensis  v.  Miletus. 

Brochens  v.  Limburgius. 

Broll,  lo.  Theodoric.  648. 

Brugae  (Bruges),  episc.  v. 
Driutius. 

Brumenius,  Thomas  703. 


Brunsvicum  (Braun- 

schweig),  duces  v.  Hen- 


ricus  lulius,  lulius. 
Bruntrutum     (Porrentruy), 

collegium  SJ  lx. 
Brunus,  Conrad.  667. 
—  Vincent.,  SJ  lxi. 
Brus,  a  Muglitz,  Antonius, 

archiepisc.  pragensis   36 

360. 
Bruxellae  22. 
Brylingeri,  Nicolai,  heredes 

742. 
Bucerus,  Martinus  104  105 

340  415  et^  436^ 
Mich.  503 
librorum 


et^ 
eius 


Buchinger, 
pretium 
503. 

Budweis  4992. 

Bulach  648. 

Bulla  Coenae  v.  Coenae 
Bulla. 

Bunderius,  loannes,  0.  Pr. 
460^ 

Buratus,  Franc.  72*. 

Burgavia  (Burgau)  493. 

Burghusium  (Burckhausen, 
Burghausen)  557'   642. 

Burtenbach,  lo.  330^  342 
et*. 

Busaeus  (Buys),  Petrus,  SJ 
32.3/4  363/4  363*  384/7 
428  434  472  et^  484 
492  685/9;  .Authoritates 
Sacrae  Scripturae  et  Sanc- 
torum  Patrum",  quae  in 
Canisii  nSumraa"  citan- 
tur ,  per  Busaeum  col- 
lectae  etc.  („Opus  cate- 
chisticum")  323/4  329/30 
385/8  385  ^  »  428  484 
et«  685/9  707;  germanice 
vertendae  387/8  472; 
earum  compendium  388. 

Buscoducensis .  Theodori- 
cus,  0.  Pr.  685. 

Buscoducum  ('s  Hertogen- 
bosch)  22  380'  421; 
episc.  V.  Metsius;  syn- 
odus  (1571)  709/10. 

Cacciaguerra,  Hier.,  Congr. 
Or.  677. 

Caelibatus  659  693  696/7; 
Cromeri  liber  pro  eo  34/5 
35';  et  v.  Concubinatus. 

Caerimoniae  sacrae,  obser- 
vandae  102 ;  episcopus, 
num  observentur,  in- 
quirere  debet  77 ;  ser- 
vandus  ordo  romanus, 
quantum  consuetudo  loci 


fert  595;  dubia  30  de 
caerimoniis  missae  521. 

Caesius  v.  Cesius. 

Caietanus  v.  Vio. 

Calaber,Io.Bapt.,SJ209/ll. 

Calendarium  669/71  703 
706;  a  Gregorio  XIII. 
restitutum  43P. 

Calenius,  Gervinus  70/2 
321/2  329/31  377^  384 
387  et  '  *  472'  484  et  * 
656  685/8. 

„Calix  Canisianus"  641  647 
651;  calices  belli  gratia 
conflari  nefas  est  634 ; 
calix  laicorum  v.  Com- 
munio  sub  utraque. 

Calviniani ,  Coloniae  363 
364  et  '  414/6;  in  bello 
coloniensi  380';  Genevae 
705;  in  Saxonia  748^ 
750 ;  in  Transsilvania 
343/4  343  13;  eorum  pa- 
troni  414/5  470/1;  am- 
plificantur  in  Germania 
38  498;  coercentur  Ar- 
gentorati  654;  in  Belgio 
22;  eiciunturColonia  330 
et  5  414  et  «  470/2  483; 
et  V.  Geusii,  Hugonotti, 
Thorn;  Doberaineri  liber 
adversus  eos  ^O^''. 

Calvinus,  lo.  26  436»  745. 

Camera  imperialis  (Reichs- 
kammergericht)   182/3. 

Cameracum  (Cambrai),  syn- 
odus  provincialis  18P; 
dioecesana  662;  biblio- 
thecae  parochorum  662 ; 
Socii  LVii;  archiepisc.  v. 
Bergis. 

Campanarum  pulsatio  544 
610  630etv.Agonia,Salu- 
tatio  angelica ;  campanae 
elvangenses  548. 

Campanus,  lo.  Paul.,  S  Jlviii. 

Campegius,  Laurent.,  card. 
75». 

Campodunum  (Campidona, 
Kempten),  libri  excusi 
377*. 

„Cancellarius"  universitatis 
231  et2. 

Cancri  maritimi  444^ 

Candelae  benedictae  716. 

Candi,  Paulus,  SJ  244«. 

Candidus  416. 

Canisia,  Aegidia,  uxor  la- 
cobi  C.  396  et  '. 

—  Aegidia,  soror  B.  Petri 
C,  uxorTheod.  van  Rijs- 
wijck  421/5. 


764 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Canisia,  Elisabetha,  sororB. 
Petri  C,  uxor  lo.  Ver- 
heyen  (Verheiden)  425. 

—  Gertrudis  (?),  soror  B. 
P.  Canisii,  uxor  Cornelii 
Udem  421/.5. 

—  lacoba,  soror  B.  Petri 
C,  uxor  Hermanni  a 
Rijswijck  421/5. 

—  Wendelina  (uxor  lacobi 
C)  396  et  '. 

—  Wendelina  (soror  B. 
PetriC)  V.  Triest,Wen- 
delina. 

Canisii,  origo  huius  nominis 

425. 
Canisius,    Gerardus  (frater 

B.  Petri  C)  421/5. 

—  Gisbertus  (frater  B. 
PetriC)  395/8  424;  fa- 
miliae  neerlandicae  ex 
eo  ortae  398. 

—  lacobus,  pater  B.  Petri 
C  396  et  '  422/3 ;  eius 
uxares  396  et '. 

—  lacobus,  nepos  B.  Petri 
C  747  et '. 

—  Otto  (frater  B.  Petri  C) 
421/5. 

Canisius,  Petrus  (1), 
B.,  loc  a,  quibus  ali- 
quamdiu  degebat: 
Ancona  574;  Argentora- 
tum  34  37  ;  Augusta  Vin- 
delicorum  Lvi  29  80/6 
127  159  251/314  322 
344/68  376/401  439/44 
505/39  566/73  700;  Bo- 
nonia  235 ;  Colonia  383 
415  et  »'•  416;  Dilinga 
5  69  84  127/44  169/74 
304  814  322/37  356/9 
439  468  475  533/43 
574  601  655/6;  Eifel- 
stadium  185;  Elvanga 
Lvi  179/84  189/93  196 
543/55 ;  Ettal  724/31 ; 
Eystadium  (Eichstatt) 
45;  Ferraria  244  494 
497  599  600;  Florentia 
235  599  600;  Franco- 
furtum  ad  Moenum  660; 
Friburgum  Helvetiorum 
lv/lvi  702 ;  Fridberga 
(Bavariae)  747 ;  Hagenoa 
B4;Hala(Tirolis)  19  459 
496/7  ;Herbipolis(Wurz- 
burg)  185  196  232  408 
555/6;  Ingolstadium  32 
40/9  312/4  320  429/30 
560/4  743;  Inzikoiia575; 
Landishutum   747;    Lau- 


retum  575/6 ;  Moguntia 
(Mainz)  34  37;  Mon- 
achium  2  3  13  24  30 
40  48  64/8  91/117  310/3 
311"  389  600/2;  Oeni- 
pons  (Innsbruck) 1/3  6/24 
146/58  244/51  456/80 
543/4  574  602/41;  Ot- 
tinga  Vetus  (AltiJtting) 
641/54;  Pataviura  (Pa- 
dova)  244/5;  Praga  455/6 
455';  Roma  201/11  236/7 
576/99;  Senae  292"^;  Spira 
84 ;  Tridentum  447* ;  Ve- 
netiae  2352  244  600;  Vin- 
dobona  (Wien)  25  455 
et  1 ;  Vormatia  34 ;  Wil- 
tenium  (Wilten)  630 
637/8 ;  Wisensteiga  379« 
739 ;  agitur  de  eo  mit- 
tendo  in  Helvetiam  279 
362/3 ;  ituro  in  Suebiam 
austriacam  492/8. 
Canisius,  Petrus  (2), 
B.,  et  Societatis  lesu 
res  internae:  C  prae- 
positus  provincialis  Ger- 
maniae  superioris  pro- 
vinciae  SJ  rhenanae 
egregios  dat  sodales 
735/6;  cumP.Vinck  pro- 
vinciali  rhenano  contro- 
versiam  habet  de  viaticis 
97/8;  et  de  P.  Stevor- 
diano  306 ;  collegio  herbi- 
polensi  primum  rectorem 
et  aliquot  magistros  mit- 
tit  108  et*  112;  a  S. 
Franc.  Borgia  praep. 
generali  impetrat,  ut 
vini  cum  aqua  in  mensa 
miscendi  praecepto  a  P. 
Natale  visitatore  dato 
provinciam  levet  117 
151 ;  eius  consultores  et 
admonitor  116;  C  pro- 
vincialis  a  congregatione 
provinciali  eligitur  pro- 
curator  Romam  mitten- 
dus  673 ;  eligi  non  pot- 
erat  193/7  ;  Romae  con- 
gregationi  procuratorum 
mterest  564/77  589/96; 
a  P.  V.  Sociis  varias  im- 
petrat  facultates  597/9 ; 
provincialis  officio  libe- 
rari  cupit  252  277  594 
734;  ad  tempus  pro- 
vinciae  cura  levatur,  P. 
Hoffaeo  cum  viceprovin- 
cialis  nomine  ipsi  ad- 
iuncto     118/9    124    131 


138  146  148;  libenter 
ei  cedit  administrationem 
131  138;  Franc.  Borgiam 
rogat,  ut  eam  proroget 
190;  S.  Stanislaum  Kost- 
kam  excipit  et  Romam 
mittit  4/6  45  68  534/6; 
multa  praepositi  pro- 
vincialis  negotia  Theo- 
dorico  fratri  committere 
et  ad  querelas  adversus 
eum  excipiendas  diffi- 
cilem  se  praebere  dicitur 
564  740/ i ;  queritur  de 
eo  P.  Gallus  275  297 
537;  P.  Lanoius  603/7; 
P.  Peltanus  564;  P. 
Schorichius  305  325 ; 
P.  Stevordianus  305 ; 
alii  Socii  722  740/1; 
provincialis  pro  C  nomi- 
natur  P.  Hoffaeus  293/4 
307/8  319;  C  libenter 
et  religiose  officio  abit 
304  .809/10  314  320  322 
826/8  844/5  419;  abiens 
paenitentiam  a  Franc. 
Borgia  praep.  generali 
petit,  nec  tamen  impetrat 
810  327;  H.  Boehmeri 
erratum  294;  C  ^pater" 
provinciae  Germaniae 
superioris  et  provincia- 
rum  vicinarum  SJ  298/4 
327  626;  a  S.  Franc. 
Borgia  praep.  generali 
de  provincialatu  diu  ad- 
ministrato  pieque  de- 
posito  valde  laudatur 
827/8 ;  Hoffaeus  vice- 
provincialis  et  provin- 
cialis  iubetur  C  de  rebus 
officii  consulere  241  257 
294  328  512/3  542  563 
620  626  737;  Hoffaeus 
C  „in  Domino  consolari" 
debet  et  studet  448  625  ; 
Hoffaeus  petit,  ut  C  ite- 
rum  provincialis  fiat  700; 
agitur  de  eo  collegiorum 
halensis  et  oenipontani 
superintendente  faciendo 
622/3  626;  ab  illorum 
rectorum  oboedientia  ex- 
imitur  626 ;  Hoffaeus 
provincialis  eum  in  pro- 
vinciam  SJ  austriacam 
transferri  et  duos  fratres 
Canisios  aliquando  se- 
parari  optat  625  ;  fit  con- 
sultor  rectoris  oenipon- 
tani  626 ;  Augustae  vota 


Canisia,  Elisabetha  —  Canisius,  Petrus  (4). 


765 


sollemnia    Sociorum    ex- 
cipit    514;     et     congre- 
gationi  provinciali  a.  1571 
interest  521 ;  Dilingae  in 
promotione     P.    Haivodi 
orationem  habet  541;  et 
a       Theodorico       fratre 
durius  haberi  dicitur  542 ; 
a  P.  Possevino  (Chariteo) 
laudatur    705 ;    infirmus 
356   376  444  623/4  699 
700     709    711;     Romae 
valde   aegrotus  208  211 
237    588    592;    nimium 
ieiunat,   laborat,    vigilat 
159  722;    eius    valetudo 
a     superioribus    curatur 
159    365    486    621    682 
712    714;    iubetur   vale- 
tudinis     causa     nonnun- 
quam      peregrinari     308 
319    323    410    602;     et 
Romam   singulis    mensi- 
bus  de  valetudine  referre 
469     482;     et     laborem 
temperare,  v.  Centuriae ; 
S.     Franciscus     Borgias 
saepe  pro  C.  nominatim 
orat  751. 
Canisius,    Petrus  (3), 
B.,  et  Societatis  lesu 
res   quaedam   exter- 
uae  :  C.  praepositus  pro- 
vincialis     negotiis      ex- 
ternorum    est  occupatis- 
simus  564  740/1;  Socie- 
tatis    libertatem    in    ho- 
rainibus  mittendis  et  re- 
vocandis      defendit      39 
312;    Socios,    qui  mona- 
steria  visitent,    dare   re- 
cusat     718;      Socios     in 
templo  diutius  cum  mu- 
lieribus  loqui  vetat  275 ; 
Sociis  cum  aula  bavarica 
nihil  commune  esse  cupit 
94  250/1 ;  ab  Alberto  V. 
duce  raro  ad  colloquium 
admittitur  739/40;  efficit, 
ut    Ingolstadii    professio 
fidei    tridentina    in    uni- 
versitatem   inducatur  45 
166  191;  litem  inter  So- 
cios    et   professores    ex- 
ternos    ortam    componit 
26  40/5  560/2;  iussu  S. 
Franc.     Borgiae     praep. 
generalis    Oeniponte    de 
confessariis    Magdalenae 
et    Helenae     archiducis- 
sarum     ac     de     collegio 
virginum  domoque  Socie- 


tatis  Halae  per  easdem 
condenda  agit  6/9  14 
18/20  49/50  107  111/2 
149/53  155  158/66;  cu- 
ram  coUegii  virginum 
primum  censet  esse  re- 
cusandam  111  121  150; 
deinde  eam  cum  condi- 
cionibus  quibusdam  ad- 
mittendam  curat  161 
169/70;  agrum  bissin- 
gensem  ad  ecclesiam  re- 
ducendum  curat  738;  a 
P.  V.  iubetur  nomina 
eorum,  quibus  pontifex 
gravia  in  Germania  ne- 
gotia  committere  possit, 
investigare  176  180  188 
196 ;  relationem  de  Ger- 
maniae  miseriis  ad  Franc. 
Borgiara  mittit,  qui  eam 
P.  V.  tradit  180/4;  que- 
ritur  de  C.  Albertus  V. 
dux  329;  Octav.  Fugger 
201  211/2;  P.  V.  Canisii 
aliorumque  suasu  con- 
gregationera  „germani- 
cam"  instituit  582/3; 
quae  C.  suasu  sevei-a 
quaedam  consilia  deponit 
583;  C.  ad  P.  V.  adit 
236/7  597/9,  et  episcopis 
Germaniae  facultates  im- 
petrat  598/9  ;  cardinala- 
tum  deprecando  defugit 
731/4  736;  afflictos  ca- 
tholicos  Uhnenses  iuvat 
341/2;  „apostolus  Fran- 
coniae"  556;  cardinali 
Truchsess  instat,ut  Roma 
in  epi.scopatura  redeat 
412/3;  cardin.  Coramen- 
donus  preces  et  consilia 
a  C.  petit  226;  C.  epi- 
scopo  herbipolensi  multa 
proponit,  quibus  ipsius  et 
conscientia  et  episcopatus 
iuventur  75/9  129/31 ; 
praecepta  tradit  de  Er- 
nesto  Bavariae  principe 
ad  episcopatus  admini- 
strationem  instituendo 
99/105;  ,Canis  fidelis" 
pastorum  ecciesiae  731; 
agitur  de  C.  in  Saxoniam 
ad  principem  electorem 
convertendum  mittendo 
749/50 ;  pacem  inter  no- 
biles  coraponit  739  ;  con- 
fessiones  excipit  539 ; 
Augustae  iussu  Hoffaei 
provincialis  virginem  ex- 


orcizat  365  368  390 
399/403  409  ;  eam  Ottin- 
gae  Veteris  a  daeraone  li- 
berat  400  641/54  ;eiusle- 
gatio  gerraanica  (1565/6) 
751 ;  C.  in  coraitiis  im- 
perii  augustanis  (1566) 
751;  et  v.  Contiones  Ca- 
nisii. 

Canisius,  Petrus,  B., 
contiones,  v.  Con- 
tiones   Canisii. 

C  a  n  i  s  i  u  s ,  P  e  t  r  u  s  (4) , 
B.,  libri  et  sirailia 
ab  eo  scripta  (edita) 
vel  scribenda  (eden- 
da):  „Beicht  vnnd  Com- 
munion  buchlin"  503 
679/81 ;  primura  editur 
inscio  C.  680;  „Betbuch" 
668/9  680;  Catechisraus 
(Summa,  Parvus  Cate- 
chismus  Catholicorum, 
Cat.  minimus)  v,  Cate- 
chismus ;  Codretti  Gram- 
matica  v.  paulo  infra, 
„Principia".  „Commen- 
tariorum  de  Yerbi  Dei 
corruptelis  Liber  primus" 
sive  de  S.  loanne  Bap- 
tista  et  „Liber  secundus" 
sive  de  Beata  Maria  Vir- 
gine  V.  Centuriae;  „Con- 
fessio"  444  703  710/1 
744/7;  „EpistolaeetEvan- 
gelia"  sacrorum  dierum 
499/503  689/90 ;  pretium 
503;  „Hortulus  animae" 
503  676 ;  Martyrologium 
germanicum  (Walasseri) 
667 ;  Notae  in  Evange- 
licas  lectiones  etc.  105 
385';  Precationum  libelli 
gerraanici  varii  504; 
„Predig  von  den  vier 
Sontagen  ira  Advent" 
etc.  690/1 ;  „Principia 
Grammatices"  669;  In 
Andreae  Vegae  „De  lu- 
stificatione"  opus  iterum 
edendum  praefatio  484 
et  * ;  C.  relationem  de 
Thornaei  apostasia  a  se 
scriptam  mittit  Ant- 
verpiam ;  quam  excudi 
P.  Natalis  visitator  vetat 
124;  proceres  hispani  et 
alii  optant,  ut  C.  Post- 
illam  scribat  384/5  691; 
cardinalis  Commendonus 
optat,  ut  adversus  con- 
cessionem    libertatis    re- 


766 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


ligionis  scribat  599;  Hof- 
faeus  provincialis  aliique 
optant,  ut  germanicos 
potius  facilesque  libelios, 
quam  latinos  doctosque 
scribat  700  711;  C.  scrip- 
ta  sua  omnia  iudicio  sedis 
apostolicae  subicit  746 ; 
Codex  epistularum  eius 
autographarum  et  arche- 
typarum  lx;  eius  ,scrip- 
tores"  167  171  184  307 
614  621  628  636/7  636'° 
700/1708  711714  741/2; 
et  V.  Arnoldt,  Guisanus, 
Rastellus. 
Canisius,  Petrus  (5), 
B.,  et  libr i  ab  aiiis 
scripti  vel  scri- 
bendi:  C.  iussu  P.  V. 
versionem  germanicam 
Catechismi  Romani  a  P. 
Hoffaeo  factam  reco- 
gnoscit  26  48  58/9  84  94 
113/4  510  655/6  667/8; 
rogat,  ne  Sociis  in  Ger- 
mania  superiore  occu- 
patissimis  similis  Jabor 
in  posterum  iniungatur 
113/4;  operam  confert 
ad  Cat.  Rom.  Dilingae 
latine  edendum  661 ;  P. 
Onuphrium  Panvinium 
0.  S.  A.  excitat  ad  scri- 
bendum  pro  pontifice  et 
contraFlaciumlllyricum ; 
libros  ei  quaerit  et  ad 
varia  eius  scripta  evul- 
ganda  operam  offert  et 
confert  69/74  655/6;  P. 
Francisco  Turriano  SJ 
auctor  est  libri  ,De  Hier- 
archicis  Ordinationibus" 
scribendi ;  eundem,  parte 
aliqua  signoque  ^SJ"  o- 
missis  et  dicendi  modo 
mitigato,  excudendum 
curat  114  199  275  337 
345  683/5;  lo.  Schway- 
gero  auctor  est  Con- 
fessionum  S.  Augustini 
in  compendium  redigen- 
darum  659/60 ;  hortatur 
P.  Torrensem  ad  scri- 
bendum  deprim.atu  714/5 ; 
et  P,  Roseffium  ad  con- 
tiones  evulgandas  336 
353  ef;  et  Mart.  Cro- 
merum  ad  ipsius  opera 
in  unum  corpus  colli- 
genda  34/5;  et  cardi- 
nalem  Hosium  ad  novos 


libros  scribendos  39  ;  in- 
stitutum  ^scriptorum"  in 
S.J  condendum  commen- 
dat  417  419  425  482 
487  490;  C.  et  Jndicae 
litterae"  420  481;  et 
libri  P.  Alvari  481/2; 
Moreii  124/6  199:  P.  Saa 
489:  P.  Salmeronis  481 ; 
P.  Toleti  490;  regimini 
oenipontano  catalogura 
librorum  bonorum  per 
Tirolim  disseminandorum 
tradit  499/504 ;  eidem 
commendat,  ut  biblio- 
polam  arcessat501/3 ;  Ro- 
mam  libros  mittit  376/7 
409  ;  a  Ferd.  II.  archiduce 
pecuniam  ad  libros  emen- 
dos  accipit  639. 
Canisius,  Petrus  (6), 
B.,  varia:  C.  Romae 
S.  Philippo  Nerio  eius- 
que  discipulis  familiaris 
est  579/81 ;  a  Surio  petit 
relaxationem  promissio- 
nis  de  Cartusia  ingredien- 
da  ei  factae  383;  5  ne- 
potes  C.  Coloniae  in  con- 
victu  SJ  387  et  *;  „sanc- 
tus"  729 ;  eius  modestia 
animique  demissio  116 
252  304  310  314  320 
326/8  344/5  418  437/41 
458  527/8  539  542/3 
552  558  574  580  594 
627  629  632/3  720  734 ; 
oboedientia  443  448  457/8 
480  623;  falso  dicitur 
apud  P.  V.  contra  Maxim. 
II.  imperatorem  machi- 
natus  esse  236/7 ;  et  ad 
protestantes  defecisse 
184/5  196  555;  variis 
calumniis  afficitur  427/8 
691;^daemon  ei  maledicit 
645 ;  conviciatur  ei  lac. 
Andreae  673/4;  Flacius 
Illyricus  665 ;  Gassarus 
medicus  augustanus  650; 
Heshusius  718/9;  Mar- 
bach  652/4;  Ruthenici 
(Reuss)  ministri  657/8 ; 
Wigandus  697  ;  laudatur 
C.  a  F.  X,  Himmelstein 
556  ;  cardinali  Hosio  749 ; 
Molano  667  ;  Pantaleone 
742/3  ;  N.  Reininger  79 ; 
lo.  Schwayger  660 ;  car- 
dinali  Truchsess  554 ; 
L.  Veuillot  64;  Ad.  Wa- 
lasser    691 ;    imago    mi- 


nime  vera  743 ;  inspe- 
ciosa  731. 
Canisius,Theodoricus, 
SJ,  rector  universitatis 
et  collegii  SJ  dilingani 
10  13/4  22  26  28/30 
42/3  48  55  58/62  65  83 
86/9  106  108  112*  113 
119  132  1.34  136/7  142 
146/7  160  167  175  189 
200  202/8  216  222  232 
234  236  240/2  268  271 
277  297  299  304  et  ^ 
312  319/20  356  358  391 
459/60  469  521  533  534» 
537/8  540  542  682  700/1 
708/9  721;  supra  vires 
laborat  43;  monetur,  ut 
sibi  parcat  88 ;  suble- 
vandus  268;  infirmus  13 
43  62  87  119  132  246 
268  277  299  304  534; 
valetudinis  gratia  per- 
egrinatur  310  319;  que- 
relae  contra  eum  536/7 
542  564  740/1:  nimis 
^meticulosus"  740/1;  Pe- 
trum  C.  fratrem  dure 
tractasse  traditur  542 ; 
Petrus  C,  ut  valetudi- 
nem  magis  curet,  mo- 
nendus  per  Theodoricum 
C.  636/7 ;  propter  apo- 
stasias  aliquas  afflictus 
a  S.  Franc.  Borgia,  Petro 
C,  Polanco  solacio  affi- 
citur  84  87  89  113  115 
160;  Petrus  C.  eum  lau- 
dat  304  419:  eius  in 
rectoratu  consultores  1 37* 
167  536/7.542  682  740/1; 
eius  admonitor  538  741  ; 
ipse  est  consultor  prae- 
positi  provincialis  (et 
praepositi  viceprovin- 
cialis)  81  116  118  131/2 
137  141  285  303  et  ' 
308  449/50  476/8  510/2 
515  573'  721 ;  est  eius- 
dem  admonitor  116  459 
et  *;  dicitur  fere  loco 
Petri  C.  provincialem 
agere  564 :  a  Petro  C. 
generali  proponitur  ad 
officium  provincialis  268 
277  299  304;  aptus  est 
nec  tamen  nominatur 
prov.  293  ;  Hoftaeus  pro- 
vincialis  optat,  ,ut  duo 
patres  Canisii  separen- 
tur"  625  ;  varia  Lv 
Lvii/viH     3     330/1    397 


Canisius,  Petrus  (5)  —  Catechismus. 


767 


416/7  421  424  431/4 
446  468  470  472  566 
570/3  625. 

Canones  Apostolorum,  P. 
Francisci  Turriani  liber 
pro  iis  337  et  ^  345. 

Canonici  ecclesiarum  cathe- 
dralium  180/1 ;  multi 
male  se  gerunt  182  365 
473  516/9 ;  impediunt 
potius,  quam  adiuvant 
seminaria  181  ;  corri- 
gendi  473  ;  minores  natu 
instituendi  ad  litteras  et 
pietatem  464  et  *  473 ; 
canonici  iuvenes  in  uni- 
versitate  studentes  464 
et  \ 

Canonici  regulares  v.  Au- 
gustiniani  canonici,  Prae- 
monstratenses. 

^Canonistam"  peritum  epi- 
scopus  sibi  adiungere 
debet  76 ;  canonistis 
carent  episcopi  Ger- 
maniae  182. 

Cantorum  schola  cathedra- 
lis  augustana  516  519; 
vindobonensis  683^. 

Cantus  ecclesiasticus  541; 
diebus  sacris  Nativitatis 
632/3;  figuratus  20' 643; 
gregorianus  20';  cantus 
eccl.  in  universitate  di- 
lingana399';  in  ecclesia 
SJ  vindobonensi  20';  in 
templo  virginum  halensi 
9  19/20  50  et  3;  cantus 
in  ecclesiis  ingoJstadien- 
sibus  135;  in  sacra  aede 
ottingana  643 ;  populi  in 
Bavaria  116*;  puerorum 
135  633 ;  cantiones  piae 
in  viis  et  domibus  633; 
cantus  chori  Societati  a 
Pio  V.  praescribitur  571 
et  2;  cantus  catechismi 
33  > ;  et  v.  Te  Deum. 

Capella,  Maximil.,  SJ  590 
592. 

Capitis  nudatio  639. 

Capua,  Petr.  Ant.  de,  episc. 
hydruntinus,  nuntius 

apost.  apud  Venetos  244 
et  3. 

Carafta,  Anton.,  card.  582/3 

732. 
Carate  v.  Zarate. 
Carcaeneus        (Carcineus), 

lodocus,  SJ  735/6. 
Carceres    visitare    non    si- 

nuntur    Socii    augustani 


513;  carceribus  inclusos 
ad  fidem  instituit  P.  Pos- 
sevinus  698;  carcer  in 
SJ  143  568  593,  et  v. 
Cubiculum. 

Carinthia  (Karnten),  re- 
ligio  358'  366/7  370/3; 
princeps  v.  Carolus. 

Carion,  loannes  70". 

Caritas  frumenti  494. 

Carlstein  698. 

Carmelitae  v.  Billichus, 
Rubeus. 

Carmina  lxii  35/6  114 
659  713;  vita  S.  Sta- 
nislai  carmine  scripta 
536 ;  carmina  Tydichii 
411  et  ^;  c.  publica  et 
academica  465/6  ;  c.  con- 
tumeliosa  in  lesuitas 
338/9  376^ 

Carolus  V.  imperator    340. 

—  IX.  Galliae  rex  445'. 

—  archidux,  princeps  Sti- 
riae,  Carinthiae  etc,  nup- 
tiae  476  et  ^  543  748; 
collegium  graecense  con- 
dit  469  et  "^ ;  varia  lx 
8  17  19  153  161  341' 
366/7  370/3  415  471 
747/8;  uxor  v.  Maria 
Bav. 

—  III,  Lotharingiae  dux 
13. 

—  marchio  Badensis  414*. 

—  Borromaeus,  S.,  card., 
archiep.  mediol.  lxi  105 
168 ;  de  catechesi  varia 
constituit  665/6;  in  Hel- 
vetia  coUegium  SJ  con- 
dere  vult  239  362/3; 
partes  helveticas  visitat 
734 ;  Socium  quendam 
facit  vicarium  foraneum 
et  vicarium  generalem 
734/5. 

—  SJ  V.  Ursinus. 
Carrillo,  Didacus  SJ  469«. 
Cartusiani  674  679  ;   P.  V. 

statuit,  ut  Socii  Cartusiam 
petentes  5 — 6  menses  in 
Societate  retineantur  pro- 
bationis  gratia  609 ;  So- 
cius  ad  eos  transire  vult 
nec  tamen  transit  10  56 
94  608/9;  Cart.  colo- 
nienses  v.  Lanspergius, 
Petreius,  Stratis,  Surius. 

Casalius,  Lanrentius,  S  J  235 
et ''  244. 

Casati,  Anton.,  SJ  575. 

Casellius  409'. 


Casimirus  Palatinus  Rheni 
742. 

Caspar  SJ  v.  Anglus,  Ger- 
manus,  Haivodus,  Ober- 
gasser,  Zelo.sus. 

Cassinus,   Philipp,,  SJ  590. 

Castagna,  lo.  Bapt.,  nuntius 
apost.  663. 

Castella,  provincia  SJ  751 ; 
procurator  (1568)   590. 

Castellinius,  loannes  Paulus 
353*  655  661  733. 

Castner,  lodocus  (postea 
SJ)  99. 

Castro,  Alphons.  de,  0.  Min. 
377*. 

Casus  conscientiae  15  85 
110  170  177  213  235/6 
240  252  280  284  287 
357  et  '  360  432  et  ^ 
433  460*  505''  533  534' 
536  et  '  714;  P.  Toleti 
490  et  \ 

Casus  reservati  in  SJ  88 
139. 

Catacumbae  v.  Coemeteria, 

Catarrhus  538. 

Catechesis:  elus  digni- 
tas  540;  cat.  in  Bavaria 
683 ;  dioecesi  constan- 
tiensi  661/2;  mediola- 
nensi  665;  6;  moguntina 
662*;  provincia  ecclesia- 
stica  salisburgensi  682 ; 
catechismus  explicari 
debet  noviciis  et  schola- 
sticis  SJ  66 ;  catecheses 
habitae  a  C.  Dilingae 
539/40;  habitae  vel  ha- 
bendae  ab  aliis  Sociis  in 
Aquitania  596;  Bavaria 
683;  Gallia  659;  Hi- 
spania  659 ;  Augustae 
Vindel.  519 ;  in  agro 
Bissingensi  738 ;  Co- 
loniae  331  363*  662; 
Dilingae  534;  Herbipoli 
663      672 ;      Ingolstadii 


134*672';  Lugduni  705: 
Moguntiae    662* ; 
achii     116*     247' 


Mon- 
683: 

Oeniponte  15^  621'  526* 
724;  Romae  666;  Roto- 
magi  698 ;  Spirae  662  ; 
Taureduni(Tournon)704: 
Vindobonae  663  681  ; 
disputationes  (concerta- 
tiones)  catechisticae  662; 
et  V.  Catechismus, 
Catechismus  P.  Edm.  Au- 
gerii  596  663  689  704 
et  ';  Dietenbergeri  682; 


768 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  liuius  voluminis. 


Gropperi  682  ;  Ederi  377^ 
429»  679  682;  Heldingii 
662  682;    Petri    a    Soto 
664  668  682;Vauxii664; 
Cat.    parvus    (^Doctrina 
cluistiana")  mediolanen- 
sis    666;    romanus    178 
666  et  V.  Lutherus. 
Catechismus       Petri 
Canisii:   eius  doctrina 
non    differt     a    doctrina 
totius     ecclesiae     catho- 
licae     428     668/9     692; 
est      vulgatissimus       et 
magnae  auctoritatis  427 
686;    „catechismus    cae- 
sareus"  686;  approbatur 
a     theologica     facultate 
lovaniensi  706 ;  laudatur 
a    Philippo    II.    706;    a 
P.    Possevino     705 ;     in 
omnibus  Bavariae    scho- 
lis  solus  usurpari  iubetur 
683 ;     praescribitur     vel 
usurpatur    in    Aquitania 
596;  in  provinciaecclesia- 
stica   salisburgensi    682; 
in     archidioecesibus      et 
dioec.    buscoducensi  709 
710;    cameracensi    662; 
constantiensi  661/2;  me- 
diolanensi     665/6 ;     pas- 
saviensi  682;  in  collegio 
SJ    romano    666 ;    prae- 
cepta  ecclesiae  in  cat.  C. 
681  et »;  Vindobonae  pro 
eo    catechismum   P.  Au- 
gerii  in  scholas  inducere 
cogitant    663 ;    eius    ex- 
empla  perTirolim  sparsa 
603/4;       catechismorum 
pretia  504;    in  Hispania 
a    consilio    regio    consti- 
tuuntur  694 ;    versio  an- 
glica     668/6    705;     cat. 
impugnatur  324  427  et  * 
428  686  688 ;  maledicunt 
ei     lac.    Andreae     674; 
Flacius      IUyricus      666 
692/3;  Grypheus  698/9; 
Heshusius    719/20;    Ma- 
lescotus    659 ;    Osiander 
675/6 ;    ministri    Ruthe- 
nici  (Pteuss)  657/8;  Wi- 
gandus  696/7 ;  ^Summae 
doctrinae        christianae" 
editio       princeps      426 ; 
editio     pro    scholis    Ba- 
variae     426     683     708; 
aliae     editiones     latinae 
662/3     666     672     677/8 
683  694  703  708/9 ;  ver- 


sio  germanica  678  696  '■ 
italica,  Victoriae  Far- 
nesiae  ducissae  dicata 
670;  ,Parvus  Catechis- 
mus  Catholicorum"  an- 
glice  663/6;  latine  662 
et  ^  663  666  670/2  672' 
679  690  694/5  698/9 
703;  gallice  689  706; 
germanice  662  et  *  663 
672'  679;  hispanice  705; 
italice  666  704  :  polonice 
696  ;  vlamice  706  ;  cate- 
chismus  minimus  662 
706 ;  germanice  668/9 
671/2;  epitome  catechis- 
mi  canisiani  (cat.  mini- 
mus?)  triiinguis  706; 
cat.  „in  rhythmos  redac- 
tus"  331 ;  Summa  ad 
theologos  instituendos 
adhibita  663;  ^Authori- 
tatibus"  Sacrae  Scrip- 
turae  et  Sanctorum  Pa- 
trum  in  ea  citatorum  illu- 
strata  v.  Busaeus,  Petr. ; 
et  V.  ^Confessio"  Canisii. 

Catechismus  Roma- 
n  u  s ,  in  Germania  laete 
excipitur  661 ;  explican- 
dus  in  dioecesi  busco- 
ducensi  709/10;  in  archi- 
dioecesi  mediolanensi 
666 ;  alibi  682 ;  excudi- 
tur  (latine)  Dilingae 
655/6  660/1 ;  commen- 
datur  a  C.  428/9  602; 
per  capita  distinguendus 
109  121 ;  ab  episcopis 
legendus  76  101;  iussu 
P.^  V.  a  P.  Hoffaeo,  C. 
iuvante,  germanice  ver-  ' 
titur  26  48  68/9  84  94 
109  113/4  120/1  138 
146  351  610:  excuditur 
667/8 ;  C.  optat,  ne  in 
posterum  eiusmodi  labor 
Sociis  iniungatur  113/4; 
cardinalis  Trachsess  a 
P.  V.  iubetur  versionem 
excudere  58/9  109  121 
138  655/6  668;  et  com- 
mendare  138  668;  Cat. 
Rom.  Moguntiae  versus 
esse  fertur  120/1 ;  ab 
Edero  vertitur  58  et  ^ 
59 ;  versus  vel  verten- 
dus  gallice  696  ;  polonice 
695  ;  eius  compendia  377 
et  5  429  et  >  679  682. 

Catharina  regina  Lusitaniae 
26P. 


Catharina ,  femina  augu- 
stana,  olDsessa  235/6  255* 
256-260  281288/9  338/9; 
eius  ,visiones"  255/7 
289  et  2  334/5  338/9  353 
358  364  et  \ 

Catholicos  pessima  fide  er- 
rores  horrendos  tenere 
scribit  Marbach  minister 
protestantium  652. 

Ceneda,  episc.  v.  Torre. 

Censores  morum  etc.  apud 
SJ  schoiasticos  et  no- 
vicios  66/7. 

Censura  librorum  678 ;  lex 
conciliilateranensis447^; 
censura  in  Belgio  199 
706;  in  Germania  (C. 
censor  librorum  Panvinii) 
654/6;  in  Hispania  694; 
Coloniae  685 ;  Ingolstadii 
642';  Romae  447  654/6 
678;  in  SJ  31/2  114/5 
198  et  3  215  et  *  218/9 
314  .337  345  353  et  ^ 
368  373  384  409/10  481 
485/6  489  491  578  587 
699/700  708  710;  So- 
ciorum  romanorum  cen- 
sura  est  ^exquisita"  441 ; 
libri  exemplum  praep. 
generali  mittendum  165; 
censura  libri  canisiani 
adversus  Censuriatores 
(a  Sociis  et  externis  facta 
vel  facienda)  437/41  439* 
444  447  468/9  476/6 
488/9  699/700  708  et  « 
7 10 ;  censura  tempore 
Theodosii  II.  iniper.  634 
et  ^;  censura  apud  pro- 
testantes  344. 

Censurae  ecclesiasticae  „ti- 
mendae"  sunt  101 ;  a 
compluribus  non  curan- 
tur  181/3;  et  v.  Excom- 
municatio. 

Censuram  agere  magistra- 
tuum  non  debent  subditi 
689. 

Census  personalis  287*; 
P.  V.  buUa  de  censibus 
287^;  censuum  emptio 
642^;  caeterum  v.  „Fe- 
neratio". 

Centuriae  Magdebur- 
genses  171  376/7  444*: 
Cent.  X  et  XI  72  et  »; 
C.  Panvinium  ad  eas 
refutandas  hortatur  72/3 ; 
Panvinii  liber  70:  variae 
earum    refutationes    171 


Catechismus  —  Clavius. 


769 


et  3  409  et  '  425  488/9 
580'  581  ;  per  congrega- 
tionem  cardinalium  cu- 
ratae  390  et  ^;  C.  iussu 
P.  V.  adversus  Cent. 
scribere  vult  et  scribit 
118/9  124  146  154  167 
171  188  194  196  251/2 
260  264  268  277  281 
288  293/4  303  807  322/3 
330/1  333/4  345  361 
36^/9  385  399  403  409/10 
417/9  425  468/9  510 
541/2  566/7  573/4  576/7 
581  614  623  673  699/700 
743:  scriptionem  aggres- 
surus  benedictionem  S. 
F.  V.  pontificis  et  sacras 
preces  S.  Franc.  Borgiae 
praep.  gener.  petit  et 
accipit  138  141  165; 
denuo  preces  petit  331 
334  345  418/9  487  493; 
scriptio  haec  ei  valde 
difficilis  est  323  334  345 
418  438  441  443  458; 
quo  facilius  scribere  pos- 
sit,  provincialatus  ad- 
ministratione  levatur, 
Hoffaeo  primum  vice- 
provinciali,  deinde  pro- 
vinciali  constituto  118/9 
124  131  138  146  148 
298/4  307/8  319;  P>anc. 
Borgias  iubet  eum  in- 
terdum  ad  se  referre, 
quomodo  in  scribendo 
progrediatur  122  146; 
libros  emit  et  secum  plu- 
rimos  affert  138  165  624; 
eius  adiutores  167  171 
184  614  621  623  636/7 
6361»  700/1  741/2;  et  v. 
Arnoldt,  Guisanus,  Ra- 
stellus;  paene  se  conficit 
682  699  700  708/9  711/2 
714;  adiutorum  et  typo- 
graphi  patientiam  exer- 
cet  708  711  714;  a  S. 
Franc.  Borgia  et  P.  Na- 
tale  iubetur  et  sibi  et 
adiutori  parcere  171  307 
448  486  625  636/7  712 
714;  primae  operis  ad- 
umbrationes701/3;  „Com- 
mentariorum  deVerbi  Dei 
corruptelis"  adversus 
Cent.  Liber  primus,  sive 
de  S.  loanne  Baptista  368 
452/7  472  481  487  493/4 
708/9;  libri  censura  410 
475/6  481485/6  489  491; 


dedicatiir  Ferd.  11.  archi- 
duci  451/6  479/80;  C.  pro 
vitiis  in  scriptione  com- 
missis  paenitentiam  a 
S.  Franc.  Borgia  petit 
419  487  ;  operis  rationem 
ei  reddit  436/7  ;  cur  saepe 
haereticos  in  eo  citaverit 
^^^r^ConfessioM^^^O^ 
710/1  744/7;  quis  edi- 
tionis  sumptus  fecerit 
438;  P.  V.  permittit,  ut 
liber  sine  censura  Ma- 
gistri  Sacri  Paiatii  et 
Romae  et  ubique  vul- 
getur  447  710/1;  eum 
probat  et  C.  indulgen- 
tiam  plenariam  dat  437 
488/9 ;  librum  laudat 
card.  Hosius  444/8  458 
488/9  710/1:  laudant  alii 
446/48  458  487  491  710; 
eum  breviorem  esse  po- 
tuisse  censet  Hosius  444  ; 
paratur  2^  editio  475 
713';  C.  a  scribendo 
contra  Centurias  cessare 
libenter  paratus  438  441 
443  700;  card.  Hosius 
instat,  ut  de  B.  Maria 
V.  et  de  S.  Petro  scri- 
bat  446  488;  C.  parat 
librum  de  B.  M.  V.  419 
437/8  469  476  480  487 
490  493/4  576  637  699 
700  701/3  712  714;  et 
de  S.  Petro  330  et «  438 
469  476  480  699/702 
714;  prima  editio  libri 
de  B.  M  V.  eiusque  pre- 
tium  713/4;  C.  Friburgi 
Helv.  librum  de  S.  Petro 
typis  vulgare  vult  702 ; 
vult  scribere  de  lesu 
Christo702;deSS.Paulo, 
loanne,  lacobo  App.  701 ; 
Hoffaeus  provincialis  et 
alii  optant,  ut  libros  po- 
tius  scribat  germanicos 
brevesque  700711. 

Cerevisia  178. 

Cervinus,  Marcellus,  card. 
(Marcellus  IJ.  papa)  71'. 

Cesius,  Petrus  Donatus, 
episc.  narniensis,  card. 
732/3. 

Chapelle  v.  Capella. 

Chariteus,  Andr. ,  0.  Er. 
S.  Aug.  704/5. 

Chemnitius,  Martinus  427^ 

Chiesa,  Giovanni  Paolo, 
card.  732. 


Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.  VI. 


Chilianus,  S.  406  et  «. 

Chirurgusromanus281  et'". 

Cholinus,  Maternus  lvii 
69  71/4  712  X66  168  330 
842/4  3422  660  671  677/9 
703. 

Choreae  532 ;  prohibentur 
457. 

Chorus,  a  canonicis  fre- 
quentandus  473:  in  SJ 
non  habetur  57P;  a 
P.  V.  eidem  imponitur 
71   et^. 

Chraas  v.  Crusius. 

Christiana  Daniae  regis 
filia,  uxor  Francisci  Lo- 
tharingiae  ducis  13. 

Christianus  SJ  v.Halverius, 
Madridius,  Rivius. 

Christophorus  dux  wurt- 
tembergensis  38  279'. 

—  Palatinus  Rheni  742. 

—  filius  Guilielmi  (V.)  Ba- 
variae  principis  747. 

—  SJ  V.  Amschawer,  Ro- 
senberger,  Saldorfensis, 
Ziegler. 

Christus  v.  lesus  Christus. 

Chytraeus,  David  238  358'. 

Cibi  benedicti  716. 

Cicero  662  666  696;  edi- 
tiones  expurgandae  270 
598. 

Cifrae  v.  Notae  secretiores. 

Cilicium  157. 

Cingulum  sacerdotis  532. 

Circoux  134*. 

Cireola  (Zirl)  731. 

Cistercienses  (Bernardini) 
674;  et  v.  Souchier. 

Cithardus  v.  Cythardus. 

Clairvaux,  abbas  0.  Cist. 
V.  Souchier. 

Clandestina  matrimonia  78 
130  et  '-;  ubi  decretum 
tridentinum  auctoritate 
civili,  non  episcopali  pro- 
mulgatum  est  233/4. 

Clara  Vallis  v.  Clairvaux. 

^CIassis",  nomen  secretum 
213  et*. 

Claudiopolis  343'. 

Clausura  44 ;  P.  V.  archi- 
ducissis  et  ducissis  mo- 
nacensibus  et  oenipon- 
tanis  ingressum  colle- 
giorum  permittit  43/4 
213  215  et  3;  Sociis  cu- 
randum,  ut  raro  illae 
veniant  110  283. 

Clavius  (Clau),  Christo- 
phorus,  SJ  431  et  ^ 

49 


770 


Index  alphabeticus  nominuni  et  rerum  huius  volurainis. 


Clavonius,      Leonetus,     SJ 

734/5. 
Clayssonius,    Robertus,  SJ 

124/6  486. 
Clemens  I.  (Romanus)  papa 

198^ 

—  VII.  papa  607^ 

—  VIII.  535  5792. 
Clenardus,  Nicol.  198'. 
Clenck,      Rudolphus     467^ 

714. 
Clerici  regulares  (Theatini) 

V.  Aretio. 
Clerus  V.  Ecclesiastici. 
Clingius  (Kling),  Conradus, 

0.  Min.  185  273  et  ^  275. 
Clivensis    ducatus,    religio 

344». 
Clivia  (Cleve)  98. 
Coadiutores    episcopis    ad- 

iungendi  382. 

—  in  S.J.  spirituales  for- 
mati  116  290;  tempora- 
les  formati  116  151  ; 
C.  temporalium  vestitus 
595. 

Cochlaeus,  loannes  332. 

Codonius,  Georg.  30  et  ^ 
31  65  et^  719. 

Codrettus  v.  Coudretus. 

Coelestinus,  lo.  Frider.  748'. 

Coelibatus  v.  Caelibatus. 

Coemeteria  vetera  urbis 
Romae  74;  coemeterium 
elvangense  193. 

Coenae  Bulla  274  286 ;  ubi- 
que  vim  habet  598*; 
non  promulgatur  47 ; 
ubique  promulgari  et 
observari  iubetur  a.  P.  V. 
188 ;  observanda  epi- 
scopis  77;  Sociis  188 
195;  eius  explicationes 
218;  non  derogat  privi- 
legiis  SJ  195;  absolutio 
ab  eius  casibus  v.  Fa- 
cultates. 

Cognatio  spiritualis  78. 

Coli  V.  Scotus. 

CoIIationes  de  rebus  sacris 
(„coIloquia  spiritualia") 
in  usum  Sociorum  in- 
ductae  513  533. 

^CoIIecta"  (pecuniaria)  pro 
templo  SJ  oenipontano 
560  563/4. 

flColIectio  Avellana"  epi- 
stularum  pontificiarum 
etc.  70/1  71'  73  654/6. 

Collegia  SJ,  non  multipli- 
canda  277  et*;  eorum 
-Historiae"      scribendae 


168;  et  v.  Libri  schola- 
stici,  Scholae. 

CoIIoquia  spiritualia  584; 
et  V.  CoIIationes. 

CoUoquium  religionis  alten- 
burgense  342^ ;  collo- 
quium  theologorum  vitem- 
bergensium  et  ienensium 
(altenburgense?)  498 
et  * ;  et  v.  Disputatio. 

Colmaria  (Colmar)  503». 

Colonia(l)  Agrippina 
(Koln) ,  archi  d  ioe- 
cesis  et  urbs  (prae- 
ter  So  ci  os) :  archi- 
episcopi  v.  Ernestus  Bav., 
Isenburg,  Truchsess 

Gebh.,  Weda  Frid.,  Weda 
Herm.;  neque  archiepi- 
scopum  neque  sutfraga- 
neum  habent  324  et  ^ ; 
spes  de  card.  Ottone 
Truchsess  futuro  archiep. 
23  80/1  85;  capitulum 
metropol.  80/1  85  387; 
ecclesia  metropolitana 
689 ;  Sancti  urbis  pa- 
troni  415  et  '"  479  et  ^ 
483;  „sancta  urbs"  483  ; 
filia  fidelis  ecclesiae  ro- 
manae  415  et  ^;  decre- 
tum  tridentinum  de  ma- 
trimoniis  clandestinis  ,in 
plateis"  promulgatum 
233/4;  clerus  416;  Car- 
tusiani  383;  et  v.  Lans- 
pergius,  Surius ;  Minores 
Conventuales  689 ;  ec- 
clesia  S.  Ursulae  21* 
435;  universitas  387  416 
471  et  «  516^  685  688 
737 ;  indulgentiae  iubi- 
laei  824  et^;  senatus 
urbis  330  et  ^  414  et  =* 
415  470  483;  senatores 
v.  Cholinus ;  protestantes 
(Geusii  etc.)  etc.  330 
et*  344  363/4  364' 414/6 
470/2  483;  typographiv. 
Calenius,  Cholinus,  Quen- 
telius ;  censura  librorum 
685 ;  libri  excusi  vel 
excudendi  71^  74  78* 
99  101«  103'  168  171* 
273' 332  337' 351 '377* 5 
387»  426  429'  432'  471 
et  »484M90'  501'  502*« 
503  656  660/1  667  671 
677  685/9  703;  archi- 
vum  studiorum  fundato- 
rum  Liv  363 ;  bibliotheca 
urbana  668. 


Colonia  (2)  Agrippina 
(Koln)  et  Societas 
lesu:  Colonia  „Canisii 
pia  nutrix"  415  471; 
collegii  initia  479;  pau- 
pertas  483 ;  dotatio  434/5 
434' 479  483;  coll.  com- 
mendatur  archiepiscopo 
per  P.  V.  199;  per  car- 
din.  Truchsess  162/3; 
discipuli  434;  convictus 
387*;  contiones  434;  ca- 
techeses  331  363*  662; 
amici  471 ;  aemuli  21 
et  *  516^  Socii  sunt 
„magni  Papistae"  330'^; 
alia  Lvii  21  et*  86  134* 
258  266  268  288  293 
299  306  312  315  323 
363  et  *  383  387/9  388' 
414/6  4141  434  688. 

Colonna  (Columna),  Marc. 
Ant.,  sen.,  cardin.  229. 

—  —  iun.,  cardin.  655/6. 

Comes  lateranensis  649. 

Commendonus,  lo.  Franc, 
card.,  in  comitiis  augu- 
stanis  (1566)  751;  lega- 
tur  a  P.  V.  1568  ad 
Maximilianum  II.  imper. 
223/6  237/8  588/9  599; 
Comm.  et  fabula  de  C. 
contra  Max.  II.  apud 
P.  V.  machinato  237; 
a  C.  precationes  sacras 
et  consilia  petit  226 ; 
ab  eo  librum  contra  con- 
cessionem  protestantisrai 
scribi  cupit  599 ;  in  dioe- 
cesibus  passaviensi  et 
salisburgensi  visitationes 
habet  682 ;  Monachii  sa- 
crara  eucharistiam  po- 
pulo  tribuit  290 ;  archi- 
ducissis,  ut  collegium 
oenipontanum  intrare 
possint,  impetrat  44 ; 
laudat  ven.  JVIagdalenam 
eiusque  sororem  619; 
est  de  congregatione 
cardinalium  haereticis 
reducendis  390^  582 ; 
Centuriarum  refutatio- 
nem  curat  390  418;  de 
5Vo  definire  iubetur 
416/7;  a  P.  V.  1571  le- 
gatur  ad  imperatorem  et 
Poloniae  regem  416/7 
445';  laudat  P.  V.  224; 
Comm.  et  card.Truchsess 
226  588  599  661;  et 
Ferdinandus  II.  archidux 


Clavonius  —  Confluentes. 


771 


225  290  616  618;  et 
Albertus  V.  Bav.  dux  225 
290;  eius  nepotes  44:  alia 
Lxi  356  382  616  618. 

Communicatio  privilegio- 
rum  472  195*  228  594/5 ; 
indulgentiae  non  solent 
in  ea  comprehendi  596. 

Communio,  libeili  de  ea 
503  et  ^  504  679/81  ; 
comm.  paschalis  192  526 
544/7 ;  comm.  bis  singulis 
mensibus  sumenda  491 ; 
hebdomadaria  286 ;  hebd. 
in  SJ  125 ;  in  collegio 
germanico  286 ;  comm. 
frequens  366  397  481' 
541  579  607  716;  eius 
fructus  salutares  541 ; 
libri  de  ea  677 ;  comm. 
in  iubilaeis  457  541 ; 
palam  sumitur  a  Ferd.  II. 
archiduce  457 ;  Monachii 
popuio  datur  a  cardinali 
Commendouo  290;  su- 
menda  sub  una  specie 
526/7  545/8  549  et  " 
554  719;  comm.  sub 
utraque  specie  37  658 ; 
sumitur  Elvangae  193 
544/8  549  et  " ;  Landis- 
huti  81 P;  Ottingae  Ve- 
teris  371*;  Vindobonae 
367  683^;  quibus  cum 
condicionibus  permissa 
in  Bavaria  380  et  ^ ;  C. 
efficere  studet,  ut  nulla 
ratione  permittatur  380/1 ; 
obtruditur  pueris  sym- 
phoniacis  ecclesiae  ca- 
thedralis  vindobonensis 
683^;  ex  ea  cognoscuntur 
maxime  inimici  ecclesiae 
546^  lutherana  30/1. 

Como,  Socii  734;  rector 
V.  Rainaldus. 

Comoediae  (et  tragoediae) 
scholasticae  313  532  563 
613. 

Compostella  672. 

Concertationes  scholasticae 
103. 

Conchius  (Conchus),  Ar- 
noldus,  SJ  734. 

Concilia,  eorum  collectio 
prima  171*;  generalia 
100;  eorum  auctoritas 
745 ;  et  v.  Lateranense 
concilium,  Tridentinum 
concilium. 

Concilium  provinciale  ca- 
meracense    (1565)   18P; 


moguntinum  (1549)  75 
et  2 ;  salisburgense  83^ 
335  682;  ultraiectense 
(1565)   181». 

Concordantiae  S.  Scripturae 
269. 

Concubinatus  clericorum  !''■ 
182/3  367  371*. 

Condanus  (Cond^),  Ludov. 
659. 

Confessarii:  episcopus 
sibi  deligat  conf.  probum, 
cui  saepe  reddat  con- 
scientiae  rationem  76 
102 ;  confessarios  ex  or- 
dinibus  Mendicantium 
approbatione  episcopo- 
rum  non  indigere  de- 
clarat  primum  P.  V., 
deinde  revocat  47^;  conf. 
complures,  neglectis  re- 
servationihus  etc,  catho- 
licos  et  haereticos  ab- 
solvunt  182;  clerici  ad 
confessiones  excipiendas 
bene  institui  debent77/8; 
^Directorium"  P.  Polanci 
78  et  *  178  275. 

—  principum :  aulae  eis 
nocent  16  602  616;  a 
Societate  non  concedendi 
16  94 ;  conf.  germani  ex 
aulis  italicis  avocandi  16 
139  599  600;  id  difficile 
est  55  172  600;  avocan- 
tur  482  497  599;  Socii 
itali  pro  iis  dandi  482/3 
497  ;  id  quoque  impedire 
vult  C.  497;  Societati 
permitti  debet,  ut  priu- 
cipibus  confessarium  de- 
ligat  107 ;  conf.  haud 
saepe  ad  aulam  arces- 
sendi  107  611;  non  do- 
nandi  munusculis  107 
228;  aliud  est  principis 
confessionem  excipi  a 
Socio,  aliud  eum  prin- 
cipis  constitui  confes- 
sarium  ordinarium  123 
265 ;  hoc  fieri  non  debet 
nisi  consultis  praepositis 
265 ;  illud  non  est  re- 
cusandum  123;  et  v.  Fa- 
cultates. 

Confessio  peccatorum  pu- 
blica  (^Confiteor",  „0f- 
fene  Beicht")  643. 

Confessio  peccatorum 
sacramentalis,  bona 
est,  licet  aliqui  ea  ab- 
utantur   553 ;    est    prae- 


cipuum  remedium  contra 
daemones  716/7  ;  non  suf- 
ficit  peccata  generatim 
tantuni  enunciari  78  182; 
conf.  facienda  ante  Nati- 
vitatem  Domini  632; 
conf.  faciunt  milites  ante 
pugnam  navalem  cum 
Turcis  637 ;  conf.  fre- 
quens  102  396/7;  heb- 
domadaria  286  602;  ge- 
neralis  (de  tota  vita  etc.) 
128  329  394  505  541; 
apud  confessarium  pro 
lubitu  eligendum  394; 
conf.  generalem  facit 
lo.  (11.)  Fugger  260'; 
conf.  rarissime  faciunt  pa- 
rochi  quidam  182 ;  conf. 
excipiuntur  in  sacristia 
157;  Socii  ad  confessio- 
nes  excipiendas  diligen- 
ter  instituendi  721 ;  conf. 
mulierum  non  excipien- 
dae  nisi  in  templo  et 
breviter  150;  omnium 
hominum  confessiones 
excipiunt  Socii  123;  li- 
belli  de  conf.  rite  fa- 
cienda  503  et  ^  679/81 ; 
oboedientia  confessarii 
praestanda  716;  Canisii 
contiones  de  conf.  526 
546/7;  confessionis  ,for- 
mula"  662;  ^confessio- 
num  sedes"  167;  et  v. 
Communio,  Facultates. 
Confessio  ex  quattuor  Ec- 
clesiae  Doctoribus  737. 

—  Ambrosiana  333. 

— ■  Augustana  eiusque  Apo- 
logia  657/8;  Fabricii  liber 
contra  eam  99 — 100. 

—  Augustiniana  139  207 
et»  333  377  715  et ' 
737  ;  eius  exemplum  ad 
praep.  generalem  mit- 
tendum  165;  lihri  contra 
eam  v.  Andreae,  Bidem- 
bach. 

—  Canisii  444  703  710/1 
744/7. 

—  Grregoriana  333. 

—  Hieronymiana  333  737. 

—  Protestantium  antverpi- 
ensis  665. 

—  Ruthenica  (Reuss)  657/9. 
Confessiones  protestantium 

variae  744. 
Confirmationis      sacramen- 

tum  387'  545/6. 
Confluentes  (Koblenz)  32. 

49* 


772 


Index  alphabeticus  nomiuuni  et  rcrum  huius  voluminis. 


Confiuentinus  v.  Zacharias. 

Confraternitas  (archicon- 
fraternitas)  XU.  Aposto- 
lorum  romana  579^ 

—  S.  Michaelis  novioma- 
gensis  424 ;  Rosarii  456 
602 ;  Sanctissimae  Trini- 
tatis  romana  579- ;  variae 
confratt.  romanae  579 ; 
et  V.  Oratorium. 

Congregatio  cardinalium 
infidelibus  convertendis 
582/3 ;  haereticis  redu- 
cendis  (congr.  ^germa- 
nica")  582/3;  ea,  quae 
contra  Centurias  scribun- 
tur,  curans  390. 

—  generalis  SJ  164  5F^92 
590^;numcogendaa.l568: 
571/2  591  594;  decretaLV. 

—  procuratorum  SJ  151 
164;  quando  habenda  188 
5892;  a.l568  habita  461' 
589/1^6;  a.  1571  habita 
4-^5  460  469  et  «  491 
5982. 

—  provincialis  in  SJ  164; 
eius  ^formiila"   151    164 

.  570*;  Augustae  habita 
a.  1568:  564/73  592/6; 
a.  1571:  439/40  521. 

Conradus  SJ  v.  Swagerius. 

^Conscientia  mille  testes" 
372. 

Consilia  (consultationes)  de 
negotiis  ecclesiasticis  con- 
ferenda  77. 

Consiliarii  ecclesiastici  in 
Bavaria  380/1. 

Constantia  (Konstanz), 

episc.  V.  Sitticus ;  syn- 
odus  dioecesana  38  et  ^ 
85  et^  661;  scholae  et 
catecheses  661/2;  capi- 
tulum  cathedrale  181  ; 
ecclesia  cath.  6K1;  urbs 
493  661;  seminarium  ibi 
condendum  85  238 ;  col- 
legium  SJ  lx  85*. 

Constantiniana  ^donatio" 
72*. 

Constitutiones  apostolicae 
1983. 

—  SJ  a  S.  Ignatio  con- 
scriptae ;  cuius  sit,  eas 
declarare  194:  de  doc- 
trina  et  virtute  ad  pro- 
fessionem  sollemnem  ne- 
cessariis  26^'' ;  de  tertio 
anno  probationis  292';  de 
congregationibus  provin- 
ciarura  et  earum  procura- 


toribus  Romam  mittendis 
164;  de  congregatione 
generali  cogenda  590^; 
de  superiorum  admoni- 
toribus  459^;  de  exhor- 
tationibus  sacris  ad  So- 
cios  habendis  62';  de 
choro  non  habendo  571^; 
de  concordia  servanda 
114^;  de  theologia  scho- 
lastica  et  doctrina  S.  Tho- 
mae  tenenda  137;  de 
sententiis  communibus 
tenendis  114";  de  litteris 
a  Sociis  et  ad  Socios  non 
mittendis  insciis  superio- 
ribus  6P;  de  victu  156 
et^;  de  disciplina  (iuris- 
dictione  etc.)  scholastica 
203'  23P;  de  scholis  et 
promotionibus  gratis  ha- 
bendis  38';  de  censura 
et  editione  librorum439^; 
de  mulierum  cura  reli- 
giosa  non  suscipienda  9'. 

Consuetudo  locorum,  in  sa- 
cris  caerimoniis  obser- 
vanda  595. 

Consultores  (consiliarii) 
praepositi  provincialis 
116  477/8  567  568  593; 
Hoffaeus  provincialis  eo- 
rum  opera  multum  utitur 
465 ;  consultores  recto- 
rum  568  593  626;  ab 
Hoffaeo  provinciali  in 
singulis  collegiis  consti- 
tuuntur  626 ;  cons.  qui- 
dam  queritur,  se  ad  con- 
sultationes  non  vocari 
160  167  537;  regulae 
consultorum  537. 

Contemplativa  vita  635/6; 
nielior  quam  activa  636. 

Contionatores  provi- 
dendi  sunt  ab  episcopis 
474 ;  paenitentiam  com- 
mendare,  non  hominum 
aures  mulcere  debent  63 1; 
eorum  officium  est  gra- 
vi.ssimum  627 ;  debent 
saepe  audiri  100/1  473; 
sunt  rari  in  Austria  25; 
in  clero  Germauiae  227 
381/2  516:  in  Societatis 
provincia  Germaniae  su- 
perioris  252  299  460; 
ibi  parari  debent  460 
721;  novicii  ad  contio- 
nandum  exercitandi  620; 
a  superioribus  haud  fa- 
cile  concedi  debent  prin- 


cipibus,  urbibus  etc.  299; 
saepe  ex  uno  loco  in 
alium  mutandi  231;  So- 
cietati  haec  libertas  con- 
stare  debet  258  280;  in 
Germania  superiore  om- 
nium  molesti.ssimi  sunt 
superioribus  278 ;  licen- 
tiam  petere  debent  ab 
episcopis  594* ;  contiones 
bene  parare  debent  607  ; 
contionator  quidam  auli- 
cus  interdum  observari 
debet  283 :  contionum 
aulicarum  fructus  rarus 
487 ;  Sociorum  in  Ger- 
mania  contiones  laudan- 
tur  a  Ferdinando  II.  archi- 
duce  608;  a.  Max.  II.  im- 
per.  498*;  a  Walassero 
691 ;  salarium  contioua- 
toris  V.  Augusta  Vind. 
(1);  contionatoribus  non 
licet  libros  haereticos  le- 
gere  sine  facultate  274 ; 
principes  protestantes 
eum  sibi  constituunt  con- 
tionatorem,  qui  ipsis  pla- 
centia  dicit344;  contiona- 
tores  protestantium  non 
proferunt  nisi  dulcia  et 
mollia  630/1 ;  et  v.  Post- 
illae. 
Contiones  Canisii 
683/4  705  729;  laudan- 
tur  a  Franc.  Turriano 
684;  C.  eas  diligenter 
praeparat  lvi  627;  dictat 
523/4  ;  valde  modeste  di- 
cit  527  552  627  632/3; 
paratum  se  offert  ad  ra- 
tionem  dandam  auditori- 
bus,  qui  ipsum  adire  ve- 
lint  528  629 ;  eius  con- 
tionantis  vox  exilis  in- 
grataque  est,  cum  nimium 
ieiunatetvigilatl59  722; 
magno  cum  fructu  con- 
tionatur  523  691;  con- 
tiones  ab  eo  habitae  vel 
habendae  Augustae  Vin- 
delicorum  in  templo  ca- 
thedrali  34  127  159  252^ 
443  505/9  522  622  690/1 
700  743;  ad  S.  Mauritii 
Lvi  247/8  251/2  257  262 
264  268  280/1  288  293/4 
304  308  314  316  322 
327*  333  345  381  522/33 
621  658/9;  Dilingae 
539/40;  Eifelstadii  185; 
Elvangae       lvi       183/4 


Confluentinus  —  Cornelius. 


773 


188/93  196  544/55;  in 
monasterio  Ettal  727 ; 
^"'riburgi  Helvetiorum  lvi; 
apud  Helvetios  279 ;  Her- 
bipoli  185  196  408  555; 
prope  Herbipolim  185 ; 
Landishuti  lvi  ;  Laureti 
575/6;  Oeniponte  in  aula 
Ferdinandi  IL  archiducis 
Lvi  443  448  458  476 
480  487  490  493  543 
620/41  676  693  700  714; 
in  parochia  (?)  lvi;  Ot- 
tingae  Veteris  647 ;  Pra- 
gae  455  et  ' ;  Romae 
585/99  ;  Vindobonae  455 
et»;  Wiltenii  630  637/8; 
eius  contiones  aliquot  (de 
adventu  etc.)  a  Walas- 
sero  editae  888  et '  690/1. 
Contiones  Sociorum 
(excepto  Canisio) 
habentur  ubique  locorum 
742';  habitae  vel  haben- 
dae  Augustae  Vindeli- 
corum  34  56  115  127 
148  151  158/9  172  226/7 
243  247/9  251/3  257  260 
262  264/5  268  280/1  288 
293/4  303/4  308  314 
316  322/3  327^  333  336 
et"  345  358  363  381 
505/11  515/20  522/3  621 
700;  in  agro  bissingensi 
738 ;  Braunsbergae  39 
et^  54  et^  151  406*; 
Coloniae  434 ;  Dilingae 
60/1  60'  85  109  115 
144'  365  381  et  =*  541; 
Eifelstadii  185;  Elbingae 
406* ;  Ferrariae,  in  aula 
principis  172^;  Florentiae 
in  aula  principis  172*; 
Halae  Tirolis  7  9  51  153 
160/1  170  223  251  278 
295  299  381  499  619; 
in  Helvetia  240  252  258 
279  281;Herbipo]i28  39' 
54  et'''  97  112  151  295 
311/2  315  3883  389  405/8 
406*  407'  735;  in  pagis 
Herbipoli  vicinis  407'; 
Ingoistadii  172/3  563  et'; 
Landishuti  in  aula  prin- 
cipis  et  alibi  196»  241 
243  278  290  737;  Leo- 
dii  368^;  Lugduni  705; 
Matriti  4^ ;  Moguntiae 
735 ;  Monachii  in  aula  et 
alibi  24  92  et'  119'  138 
146  210/1  250  et»*  251 
253   257   265/6  278  et  * 


288  295  et «  299  310/2 
315  324/5  888/9  889' 
600 ;  in  pagis  Monachio 
vicinis  116*;  Mosaetra- 
iecti  22  et  ^  868  et  "; 
Oeniponte,  in  aula  archi- 
duois  162  247  249  262' 
278  283  295  299  303 
320/1  359  389  458  517 
620/5;  alibi  15*  16  et  ^ 
51/2  108  115  139  159  161 
226  241  246/7  249/50 
252  et  2  258  262  et  ' 
277/8  295  299  308  320/1 
858/9  3H1  363  607/8 
613/4  614»  636'°  700; 
Pragae6223;Romael09; 
in  aedibus  pontificiis  269' 
282  481  et  *  491;  Roto- 
magi  697/8 ;  Salisburgi 
93  312  315;  Spirae  406* 
735;  Treveris  735;  Vin- 
dobonae  in  aula  caesarea 
876;  alibi  4  et«  25  53 
et  *  108  227 ;  contiones 
gallicae  196* ;  hispanicae 
4  et^;  italicae  4  53  et '; 
latinae  58'  144'  177  381 
et». 

^Contractus  germanicus" 
287=*;  et  v.  Feneratio. 

nControversiae"  traduntur 
432  et^  433  460* ;  liber 
controv.  Bunderii  460' ; 
libri  germanice  scripti, 
num  permitti  possint  272 
275. 

Conversiones :  protestan- 
tium  21  et^  24  192'  221 
240'  300  352  367  378/80 
400  405/7  471  505  et* 
508  562/3  563 '607  674/5; 
factae  in  agro  bissingensi 
738;  Elvangae  183/4 
188/90  554;  in  Helvetia 
735;  Lugduni  704;  Roto- 
magi  698;  in  Tiroli  456 
607  619;  conv.  monachi 
apostatae  705 ;  ratio  con- 
vertendi  haereticos  104; 
conversiones  impediun- 
tur  a  magistratibus  pro- 
testantibus  344 :  conversi 
'  v.  Helfenstein,  Kleselius, 
Matschberger ,  Rabus ; 
agitur  de  Augusto  Saxo- 
niae  electore  convertendo 
748/50 ;  congregationes 
cardinalium  infidelibus  et 
haereticis  convertendis 
institutae  582/3;  bona 
ecclesiastica  abrepta  pro- 


testantibus  impedimento 
sunt ,  ne  convertantur 
750;  conversiones  mu- 
lierum  inhonestaruin  57' 
607  etK 

Convictus  (adulescentium 
studiosorum)  Lx ;  conv. 
augustanus  a  Sociis  non 
admittendus  56;  coloni- 
ensis  3^(7* ;  dilinganus 
(S.  Hieronymi)  6  55  89 
106  113  132  164  et  ' 
200  207  232  ^O^**  381 
398*  459  534  536  541; 
S.  Stanislaus  Kostka  in 
eo  probatur  6  63  64^ 
535/6;  numerus  convic- 
torum  584;  conv.  in  Hel- 
vetia  instituendus  362 ; 
herbipolensis  54 ;  ingol- 
stadiensis  258  563 ;  con- 
victores  extra  domum 
cenant  258 ;  eorum  nu- 
merus  563;  conv.  dissol- 
vendus  est  313;  agitur 
de  novo  convictu  eoque 
theologico  condendo  381 
et^;  seminarium  georgia- 
num  467  et^;  conv.  oeni- 
pontanus  218  619;  vin- 
dobonensis  688;  cura  do- 
mestica  a  Sociis  non  sus- 
cipienda  619;  Regens 
convictus  subesse  debet 
rectori  collegii  232. 

Convivia  38'  532;  ea  laete 
celebrari  licet  528/9 ;  ce- 
lebrantur  ,,in  signum  re- 
conciliationis"  529  561; 
pauperes  ad  convivia  vo- 
candi  529;  c.  haberi  so- 
lita  die  S.  Martini  629; 
academica  131'';  conv. 
profectorium  in  collegio 
germanico  56';  quando 
Socii  ad  ea  ire  possint 
595  625';  Socio  cuidam 
nocent  92 ;  professores 
universitatis  ingolstadi- 
ensis  a  C.  ad  conv.  vo- 
eati  561 ;  C.  et  alii  a 
card.  Delphino  ad  conv. 
vocati  584. 

Copus,  Alanus  lvii  lix  171 
et*  186  710  et*. 

Coqui  in  SJ  2  et '  116« 
143^  157  208  214  228 
267  et*  292   314  608/9. 

Corcagia  (Cork),  episc.  v. 
Tanner. 

Core,  Dathan,  Abiron  551. 

Cornelius  centurio  533. 


774 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Cornelius  SJ  v.  Sibenburger. 
Coronae  precatoriae    (rosa- 

ria)  374  et »  376  421/2; 

et  V.  Rosarium. 
Corrector  typographiae  di- 

ligentissimus  686/9. 
Cortenbach     (Gurtenbach), 

Petrus,  SJ  116  et«. 
Cortesius,  Gregorius,  O.S.B. 

332. 
Cortesonius ,     loseph. ,     SJ 

317^ 
Cosimus  deMedicis,  Floren- 

tiae  magnus  dux  482*. 
Costa,  Emmanuel  a,  SJ  420. 
Costerius  686. 
Costerus.Franc,  S  J  lvii/viii 

178  199  330^  594«. 
Costulus       V.       Stanislaus 

Kostka. 
Coudretus,    Hannibal,    SJ 

Lix  662  669. 

—  Ludov.,  SJ  590  596. 
Craco,  Georg.  748=*  750'. 
Cracovia.  libri  excusi  50P 

536  694/5;  bibliotheca 
universitatis  iagell.  33 
445  488  710/1  7l3  748; 
museum  principis  Czar- 
toryski  31/2  695. 

Craschel,  Theobaldus  324^ 

Cratepoil,  Petrus,  0.  Min. 
Conv.  689. 

Creatio  mundi,  dies  545. 

Credentiarius  82*. 

Creittonius,  Guil.,   SJ    lix. 

Cremona,  bibliotheca  semi- 
narii  maioris  707. 

Cremsa  (Krems)  238. 

Cribellius,  Alexander,  card. 
582/3  596. 

Crispus  (Kraus),  Georgius, 
SJ  2  et«  15  et^  16  et^ 
57  et '  80  107  116  149 
174  246  299/300  603  7 
613  620  626 ;  Crispi  „mi- 
nistri"  oenipontani  ad- 
versus  Lanoium  rectorem 
querimoniae  155/8  613. 

Croeselius,  loannes  32. 

Cromer,  Martinus  33/6  415; 
a  C.  laudatur  34/5. 

Crucigeri  (Ordo  religiosus) 
pragenses  670. 

—  nummi,  valor  503. 
Crusius    (Kraus),    lacobus, 

SJ  282  et*. 
Crux  Sancta,  officium  par- 
vum  S.  Cr.  485;  signum 
crucis  540  715/6;  Salva- 
toris  crucifixi  signum  638 ; 
imaginesligno  incisae670 


678  703 ;  imago  lesu  pue- 
ruli  cum  cruce  678. 

Cubicuhx,  eorum  mutationes 
crebrae  157;  ea  verrere 
debent  Socii  206  et*;  cu- 
biculo  includuntur  Socii 
de  fide  suspecti,  sediciosi 
etc.  30  58/9  88  593. 

Cuiavia  (Kujavien),  episc. 
V.  Rosdracevius. 

Culina  157  539;  culinae 
ordo  136'. 

^Culpa^diciturlS^et^B^^. 

Cunibertus,  S.  415  et^o. 

Curia  (Chur  in  Helvetia), 
episc.  V.  Lucius. 

Currus  61. 

Cursus  brevior  philosophiae 
et  Theologiae  432/3  460. 

—  precatorius  v.  Officium 
(parvum). 

Curtius    SJ    v.    Amodaeus, 

Androtius. 
Cusanus,    Galeatius    lxi/ii 

583/4  732/3. 

—  Nicol.,  cardin.  171'*. 
Cyprianus,    S.,    episc.   car- 

thag.  101  447;  de  pri- 
matu  745  et  '* ;  de  ob- 
sessis  530/1  531* ;  edi- 
tiones  antiquae  686. 

Cyprus  insula  445';  Socii 
244  264. 

Cyrillus  Hierosolymitanus, 
S.  101. 

Cythardus,  Matthias,  0.  Pr. 
37  et  *. 

Daemon,  potestas  in  animas 
et  corpora  525  530/1;  in- 
diculus  remediorum  con- 
tra  eum  715/7 ;  ei  cre- 
dendum  non  est  352/3 
375/6  391/4  400:  mulier 
ei  se  devovet  221;  aedes 
infestat  484 ;  virginem 
piam  ^visibiliter"  infestat 
400  644/7;  mulieres  Ja- 
cerat"  et  torquet  221 
375  643/6;  maledicit  Ca- 
nisio  645;  B.  Mariae  V. 
643/5 ;  cogitur  eam  in- 
vocare  et  terram  osculari 
646/7;  et  scriptum  sibi 
datum  reddere  374/6;  ,no- 
mina"  daemonum  220/1 : 
eos  ex  obsessis  humana 
virtute  pelli  non  posse 
concedit  Marbach  mini- 
ster  protestantium  652 ; 
eiciuntur  a  Deo  per  Sanc- 
tos  649 ;  daemouem  eicere 


dicitur  Ursula  Fuggera 
288/9 ;  singulariter  im- 
pugnat  collegium  dilin- 
ganum  87 ;  ratio  agendi 
cum  eo  in  exorcismis,  a 
S.  Franc.  Borgia  prae- 
scripta  392/3  409;  num 
liceat  eum  interrogare 
392/3  392^  400/1  409 
644' ;  C.  eum  interrogat 
644/7 :  lesuita  aliquis 
daemonis  speciem  indu- 
isse  fertur  338/9 ;  Socio- 
rum  munus  proprium  est 
daemones  ex  auiniis  pel- 
lere  393  et>;  et  v.  Reve- 
lationes. 

D'Alver  (D'Alber?),  Wolf- 
gang.  335«. 

Damerius ,  Simon ,  S  J  27 
et*  29  53  60  61  62  65 
112  278  et». 

Damianus,  loannes  32. 

—  Petrus  32  et^ 

Danzig  411'. 

Datarius  S.  R.  E.  v.  Maffaeus 
Petr.  Ant. 

Daurignac,  I.  M.  S.,  errata 
555  730. 

Daventria  (Deventer)  22 
et^ 

Davidis ,  Franciscus  343 
ef^  344. 

^Davus"   141. 

De  Kuyper,  familia  398. 

Decalogus  662. 

Decani  rurales  78  665. 

Deckius,  Petr.,  SJ  134^ 

Declamationes  scholasticae 
541. 

Decumas  solvendi  officium 
sive  praeceptum  681. 

Delehaye,  Hippol.,  SJ  v. 

Delft  1432. 

Delphinus,  Zacharias,  card. 
583/4. 

Delphius,  loannes  416. 

Delphtensis,  Fridericus,  SJ 
143  et^  171  177/8  187 
267  et^  292  314. 

Demerius  v.  Damerius. 

Denuntiatio  apud  officium 
Sacrae  Inquisitionis  167. 

„Der  Tag.  der  ist  so  freu- 
denreich"  etc.  633. 

Dernbach ,  Balthasar  a, 
0.  S.  B.,  abbas  fuldensis 

LX. 

Desertores  SJ  26/7  29/31 
42/3  59/62  65/8  83/4 
87/8  275  278/9  357/61 
740/1 ;  excommunicantur 


Cornelius  —  Dimissio. 


775 


297  et';  ^scandala  ex- 
citant"  336 ;  poena  di- 
vina  desertori  inflicta  278 ; 
et  V.  Apostatae,  Dimissi, 
Gallus. 

Despauterius,  lo.  662  683^. 

Deventer  22  et  *. 

^Dialectica",  nomen  secre- 
tum  2158. 

Dietenberger,  lo.,  0.  Pr.  275 
682. 

Dilinga  (1)  (Dillingen), 
academia  siveuni- 
versitas,  collegium 
Societatis  Jesu, 
convictus  S.  Hie- 
r  o  n  y  m  i :  universitas 
nondum  est  fundata  468  ; 
dubium,  num  conservari 
possit812;  num  Societas 
eam  retineat  468;  uni- 
versitatis  collegiique  fun- 
datio  et  dotatio  204  217 
286  240  323  398/9  398^ 
399'  409  413  459  470 
515/6  518  542  et^;  de 
fundatione  inter  cardin. 
Truchsess  et  S.I  convenit 
240  323 ;  fundationis  lit- 
terae  immutandae  vel  im- 
mutatae  200/1 ;  longae 
189 ;  a  pontifice  confir- 
mandae  168  189  236  409 
459 ;  quot  Socii  ex  red- 
itu  ali  possint  204;  varia 
fundationis  monumenta 
LX ;  universitatis  iuris- 
dictio  200  399  eti;  rec- 
tor  v.  Canisius  Theodori- 
cus ;  gubernator  eiusque 
officium  200  203  236  240 
399  et'  537;  et  v.  Herlen, 
Seld;  professores  et  ma- 
gistri  (de  SJ)  12  47/8 
60/2  60'  106  110  136/7 
140/2  146  160  170  et» 
178  202  206  215  221 
268  305  310  368  433 
458/60  533/4  53ry7  ;  me- 
dicus  universitatis  22  et  * 
3042  310  538;  typogra- 
phia  V.  Dilinga  (2) ;  ec- 
clesia  universitati  ex- 
struenda  398'  470;  aula 
(cum  altari  etc.)  534 ; 
officia  divina  232  399' 
534  541 ;  sacramentorum 
frequentia  540/1 ;  emit- 
titur  professio  fidei  tri- 
dentina  29/30;  eadem  pro 
contione  explicatur  144'; 
indulgentiae  iubilaei  128 


541 ;  contiones  latinae 
144'  365  38P;  aliae,  v. 
paulo  infra ;  schola  floret 
540;  universitatis  disci- 
plina  203  282  236  240/2 ; 
bona541 ;  punitiones  90/1 
136  200  203  et';  diffi- 
cultates  variae  univ.  et 
coli.    22»    66    88/9    127 

206  298/9  537/8;  Socii 
alicuius  Dilinga  avocati 
discipuli  omnesdiscessum 
minantur,  nisi  ille  revo- 
cetur  146 ;  disputationes 
641 ;  promotiones  aca- 
demicae  209*  215  228 
et'537  541/2  724;  scho- 
lae  philosophicae  (tempus 
etc.)  58  et*  59  82'  242; 
vacationes  l^^'" ;  semina- 
rium  pro  scholasticis  SJ 
instituendum   202   204/5 

216  222;  schola  frequens 
est494;  discipuli  nobiles 

207  et^«;  varii  209*  336 
et'  35P  3992  433  516; 
numerus  discipulorum 
534'  537;  collegii  aedi- 
ficia  132  204/5  399' 534; 
supellex  204/5 ;  sacellum 
29/30  534  536;  rector 
v.  Canisius  Theodoricus ; 
minister  43  55  82'  88/9 
106  113  164  303  307 
316  537/9;  et  v.  Bader, 
Pastelius ;  collegium  a 
daemone  singulariter  im- 
pugnatur  87 ;  ad  normam 
collegii  romani  componi- 
tur  541 ;  P.  Hoffaeus  pro- 
vincialis  collegium  Au- 
gustam    transferri    cupit 

217  222/31;  precationes 
et  flagellationes  62 ;  Socii 
parum  oboedientes  etc. 
12  27  29/31  60/2  186/7 
140/4  140«*  146/7  167 
172  175  586/8;  apostasiae 
a  SJ  et  a  flde  26/7  29/31 
42/3  59/62  65/8  83/4 
87/8  112  et*  124/6  147 
et  8 ;  et  v.  Gallus,  Swa- 
gerius ;  Sociorum  contio- 
nes  (habitae  vel  haben- 
dae)  60/1  60'  85  109 
115  144'  365  381  539/40 
738  740/1 ;  catecheses  534 
539/40  738 ;  Socii  varios 
libros  libellosque  excu- 
dendos  curant  661  713 
et ';  et  v.  Can.  Petr.,  libri, 
Torrensis,  Turrianus ;  va- 


ria  de  Sociis  6  13/4  26* 
28/9  48  56/7  61  82/4 
88/9 ;  antiquum  collegii 
archivum  lv  122  125/6 
134  et»  160  206/7  209* 
218  230  250»  253  268 
298/9  357  433  et '  459/60 
514  533/6  574  699  700/1 
711  714  724  737  740/1; 
fratreslaici  178  533  539; 
numerus  Sociorum  533 
539 ;  antiquus  Liber  vo- 
torum  514;  externus  in 
collegio  habitans  537 ; 
convictus  S.  Hieronymi 
6  55  89  106  113  132 
164  200  207  232  304^ 
381  398'  459  534  536 
541 ;  S.  Stanislaus  Kostka 
in  eo  probatur  6  63  64' 
534/6 ;  numerus  convic- 
torum  534;  ^pauperes 
clericiS.Hieronymi"  140^ 
304«  534  541. 

Dilinga  (2)  (Dillingen), 
varia:  oppidum  203  536; 
^angulus"  217;  synodus 
dioecesana  (1567)  37/8 
181  et*  536  661;  ecclesia 
parochialis  v.  Dilinga  (1), 
contiones ;  arx  cardinalis 
Truchsess  622 ;  senatus 
aulicus  365 ;  non  audet 
apostatam  punire  147*; 
typographia  70  et'  399 
713  et*;  a  cardinali  do- 
natur  universitati  coUe- 
gioque  332  574;  libri  ex- 
cudendi  et  excusi  78* 
207  et'  314  331/3  338 
351'  388'  420  426  450 
485  499  500  50P  502 
et '  «  503  et  ^  504*  649 
652  655/6  661  668  671/2 
676/7  680  684  689/90 
696  708/9  712/3  713' 
737 ;  bibliotheca  regia 
398'  671  701. 

Dilinganus,  Mauritius,  SJ 
178  187  et2. 

Dimissio  ex  SJ  12  83  97' 
109  112/3  139  143  147 
164  228/9  233  253  258/9 
268  278/80  292^  293 
296/9  302  304/5  319  360 
389  407'  609  620  622 
734/5 ;  facultas  dimittendi 
109  140  567^  668;  cum 
est  periculum  in  mora 
109  567^;  maior  f.  danda 
provincialibus  67  92  567: 
data  592/3;    suspecti  de 


776 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


haeresi  cito  dimittendi 
357  :  diniissio  ad  tempus 
262/3  280;  propinquorum 
iuvandorum  gratia  734/5 ; 
dimissus  fit  postea  epi- 
scopus97-;  sodalis  ad  Car- 
tusianos  dimissus  10  56  ; 
redit  94  608/9;  petentes 
Cartusiam  5 — 6  menses 
probandi,  antequam  di- 
mittantur  609. 

Dingenauer,  Gallus  500 
503/4. 

Dionantum  (Dinant),  Socii 
LVII   117. 

Dionysius  Areopagita ,  S. 
1981 

—  a  Rain,  0.  F.  Min.  37*. 

—  Henricus,  S J  22  et  ^  23 
363  et*. 

^Directorium"  Polanci  78 
et*  178  275  677. 

Disciplinaev.Flagellationes. 

Discipuli  SJ  non  solent  in 
Societatem  admitti  in- 
vitis  parentibus  4—6; 
admittitur  tamen  S.  Sta- 
nislaus  Kostka  109  585. 

Dispensationes  per  episco- 
pos  circumspecte  facien- 
dae  77 ;  disp.  in  Socie- 
tatis  instituto  servando 
haud  facile  fieri  debent 
149. 

^Dispensator"   151^  157. 

Disputationes ,  de  rebus 
fidei  caute  instituendae 
27  29  43;  solorum  stu- 
diorum  gratia  habendae 
53  67  87;  apud  scho- 
lasticos  SJ  per  censores 
observandae  66/7 ;  dispu- 
tationes  scholasticae  ha- 
bendae  vel  habitae  Di- 
lingae206  231  et^  541; 
Ingolstadii  243  556  558 
560/2;  Lovanii  663;  Tu- 
bingae  629^;  disputatio- 
nes  (concertationes)  ca- 
techeticae  662 ;  haeretici 
ad  disputandum  de  re- 
ligione  non  admittendi 
349/50  349^  disputatio 
de  religione  in  Trans- 
silvania   habita  343  et  ^ 

jDissimuIandum^esseinter- 
dum  erratum  aliquod  305. 

Dobei-ainer,  Philippus  56 
et>  91  274  402  502  et« 
504  et3  677. 

^Doctrinachristiana"  (Cate- 
cbismus  parvus)  178  666. 


Doctrinae  communes  v.  Sen- 
tentiae. 

Dola  Burgundiae  lxii. 

Domenech ,  Hier.,  S J  lix 
178  447. 

Dominicanae  virgines,  Au- 
gustae  ad  S.  Ursulae  377 
et«  378. 

Dominicani  674;  augustani 
172  188  191  et*  196 
2-23  249  511;  landishu- 
tani  191*;  monacenses 
311  et^;  noviomagi  423''; 
et  V.  Bonellus,  Bunderius, 
Buscoducensis  Th.,  Cjt- 
hardus ,  Dietenberger, 
Eck  Mich.  (Echtz),  Fabri, 
Granatensis  Ludov.,  Gra- 
vius ,  Hentenius ,  Host, 
Lutzenburgo  a,  Manrique, 
Mediua,  Mensing,  Pave- 
sius,  Pius  V.,  Reschius, 
Soto  Domin.,  Soto  Petr., 
Sprenger,  Suso,  Taulerus, 
Thomas  Aqu.,  Turrecre- 
mata,  Vio;  magister  ge- 
neralis  v.  lustinianus ; 
procurator  generalis  v. 
Blanchus. 

Dominicus  SJ  v.  Menginus. 

^Domus",  nomen  secretum 
217  et'. 

—  professa  SJ  Augustae 
condenda  515  519. 

Dona  promittenda  vel  pro- 
missa  pro  locis  sacris 
641  647  651  716 

Dorff^en  (Dorfen)  648. 

Dorigny,  lo.,  SJ  574*; 
errata  577  730. 

Dorkens  v.  Thyraeus. 

Dresda   (Dresden)   750'. 

Dreyling,  lo.  713. 

Driutius,  Rem.,  episc,  bru- 
gensis  lx  411'. 

Duacum  (Douai),  universi- 
tas  416 ;  Socii  liv  ;  canoni- 
cus  V.  Alblacensis. 

Duhr,  Bern.,  SJ  v  340. 

Durango,  Dr.  694. 

Dyrsius  (Dirsius),  loannes, 
SJ,  confessarius  vener. 
Magdalenae  arcbiducis- 
sae  9  15'  80  107  111 
139  149  152/5  159,62 
169/70  179  228  600  603 
605/6  6061  611  614/6 
618:  a  Magdalena  lau- 
datur  128/9:  et  in  ul- 
timo  morbo  diligenter 
curatur  246 ;  a  Franc. 
Borgia     praep.    generali 


reprehenditur  120;  con- 
tionaturus  Halae  170; 
pie  moritur  245/6  :  varia 
15  et  3  17  49/50  145 
609. 

Eber,  Paul.  36. 
Ebersberga       (Ebersberg), 

monasteriumO.S.B.  197^; 

dein  domus  SJ  747. 
Ebersdorf  498'. 
Eberstein,  Sibylla  ab,  uxor 

Marci  Fuggeri  346/7  363 

et  '  541/54. 
Ebora  (Evora),  Socii  170'. 
Ebrietas  554  629  638  640. 
Ecclesia  de  v.  Chiesa. 

—  extra  eam  nulla  salus 
550/2 ;  eius  notae  550  ; 
auctoritas  100  549/52; 
„ecclesiae  praecepta" 
662. 

Ecclesiarum  ornatus  et 
mundities  473;  ecclesias 
9  visitant  pii  532. 

Ecclesiastica  vita  prae- 
stantior  saeculari  636. 

Ecclesiastici,  pauci  7^  37 
200 ;  complures  eorum 
sunt  ignorantes  7^  181 ; 
et  pravi  7«  285  365/6 
378/80  554  583 ;  et  cen- 
suras  neglegunt  181/2; 
vel  nolunt  reformari  38  ; 
ecclesiastici  honorari  de- 
bent  525  ;  etiamsi  parum 
probi  sint  553 ;  a  laicis 
affliguntur  et  spoliantur 
182/3 :  et  V.  Canonici, 
Concubinatus,  Confes- 
sarii,  Contionatores,  Epi- 
scopi,  Parochi,  Religiosi. 

Echinades  insulae,  victoria 
de  Turcis  487  et  '^  490 
630  637/8 ;  pompa  Oeni- 
ponte  habita  629/30 ; 
Canisii  contio  wiltensis 
680  637/8. 

Echtz  V.  Eck,  Mich. 

Eck  (Egg,  Egk),  famiiia 
nobilis  Carniolae    212/3. 

—  Elisabetha  ab  212/3  339 
348/52. 

—  loannes  loseph  ab  212 
352. 

—  (Echtz),  Michael,  O.  Pr. 
162. 

Eckius  (Eck,  Mair),  loannes 
101  et  ■'  275  502;3  502'. 

—  (Eck),  Simon  Thaddaeus 
Lvii/ix  24/6  40/2  40* 
45   52    89   92/3   96  132 


Dingenauer  —  Examina. 


777 


229  275  298  304  310 
353^  372  389  et  '  449 
560  et  '  602  et  ^ ;  SJ 
amicus  et  patronus  92 
275  298  304  318  319 
449. 

Eder,  Georgius  57/9  58^ 
84»  109  et»  377  et '^  415 
429  et '  679  682  et  K 

Edmundus  SJ  v.  Augerius, 
Haius,  Hibernus,  Tanner. 

Eduardus  SJ  v.  Rastellus, 
Thorn. 

Egg,  Egk  V.  Eck. 

Ehinga  (Ehingen)  501^ 

Ehrenberg,  Rich.  85'. 

Ehrnfelder  v.  Ernfelder. 

Eichstiltt  V.  Eystadium. 

Eifelstadium  (Eifelstadt) 
185. 

Einsiedeln,  monasterium 
0.  S.  B.,  bibliotheca  677. 

Eisengrein,Guilielmus409'. 

—  Martinus,  fit  inspector 
(patronus)  universitatis 
ingolstadiensis  449  468' ; 
eius  consiliarii  467/8 
468";  fit  comes  latera- 
nen.sis,  accipit  pontifi- 
calia  649 ;  oflertur  ei 
episcopatus  labacensis 
367  370/3 ;  cum  C.  litem 
inter  universitatem  et 
Socios  componit  41/2 
560/2 ;  favet  Societati 
477  ;  laudatur  a  Polanco 
S J  secretai*io  589 ;  fa- 
muli  eius  in  collegium 
germanicura  admittuntur 
32/3;  varii  libri  ab  eo 
editi  502  et  *  503  641 ; 
scribunt  adversus  eum 
Marbachius  651/4;  et 
Osiander  673/4;  varia 
LViii  IX  14  61  133'  237 
275  366/7  449  462«  463' 
464  et  2  466/8  477  499^ 
563'  589. 

Elbinga  (Elbing)  406^ 

Elderen,  Guilielmus,  SJ 
354/5  401/3;  loannae 
ducissae  florentinae  con- 
tionator  germanus  172*; 
et  eiusdem  confessarius 
16  et  '  139  et 3  172; 
bene  se  gerit  55  ;  munere 
liberatur  482  et  *  492 
495/7 ;  diu  confessarius 
Ursulae  Fuggerae  fuit 
355 ;    est  Oeniponte  lvi. 

Elgardus,  Nicol.  lx. 

Elianus,  lo.  Bapt.,  SJ  219. 


Elisaeus  SJ  v.  Anglus,  Hai- 
vodus. 

Elisabetha  Angliae  regina 
224'  664;  Osorii  et  Had- 
doni  de  ea  libri  331/2. 

—  Gailiae  regina  (uxor 
Caroli  IX.)  lix. 

Eltz,  lacobus  a,  archiepisc. 
treverensis  lx  181  et  - 
33P  732. 

Elvanga  (Ellwangen)  lvi 
183/4  188/93  196  543/54. 

Elvas  (Alba,  Lusitaniae) 
447*. 

Elz  V.  Eltz. 

Embrica  (Emmerich),  Socii 
363  434  479. 

Embser  v.  Emser. 

Emericus  SJ  v.  Forslerus. 

Emmanuel  SJ  v.  Acosta, 
Alvarus,  Costa,  Saa. 

Emser,  Hieronymus,  eius 
NovumTestam.  275  502 
et  ^ ;  libri  pretium  503. 

Engelmaier  (Englmayr), 
Stephanus  355  et  '. 

Ensishemium,  Socii  lx. 

Epilepsia  481. 

Episcopatus  diu  vacare  re- 
ligioni  est  magno  detri- 
mento  3^2 ;  episc.  multi 
ab  ecclesia  per  prote- 
stantes  avelluntur  182 
et  3  382. 

Episcopi  Germaniae,  seg- 
niores  358 ;  multi  nec 
theologum  nec  canoni- 
stam  secum  habent  182; 
consiliarios  protestantes 
habent  182/3;  multi  non 
promulgant  concilium 
tridentinum  181 ;  nec 
habent  synodos  38 ;  nec 
condunt  seminaria  181 ; 
nec  curant  contirmatio- 
nem  pontificiam  542 ; 
Indicem  in  Gerraania 
observari  non  posse  cen- 
sent  570 ;  habeant  theo- 
logos  peritos  473/4 ; 
audiant  contiones  473 ; 
sint  Maecenates  474;  et 
patres  pauperum  475 ; 
a  pontifice  clementer 
tractentur  583;  P.V.  per- 
mittit,  ut  suas  absol- 
vendi  facultates  aliis 
delegent  598/9 ;  rationes, 
quibus  se  suosque  iuvent, 
propositae  a  C.  75/9 
99/104;  a  P.  lo.  Rethio 
472/5  484. 


Episcopi  titulares  instituen- 
di  382. 

Equi  1  82'  187  285/6  314 
364  366  461'  533  624 
726/9 ;  equo  uti  iubetur 
Hoffaeus  provincialis  470 
482. 

Equites  teutonici  340. 

Erasmus  Roterodamus  171* 
269  273  et  '  526''' ;  eius 
Novum  Testaraentum  273 
et  •  689. 

Eremitica  vita  635/6. 

Eremus  Deiparae  Matris 
V.  Einsiedeln. 

Erfordia  (Erfurt)  33  2731 

Ernestus,  Alberti  V.  Ba- 
variae  ducis  filius,  epi- 
scopatus  frisingensis  ad- 
ministrator  etc.  99 — 105 
313  et«  367  415  435 
472/5  484  et  ^ 

—  amicus  S.  Stanislai  (?) 
534/5. 

Ernfelder,  lacob.,  SJ  82 
et*  86  97  108  112. 

Errata  voluminis  Can.  V. 
corriguntur  184^  747'. 

Espinosa  v.  Spinosa. 

Estensis,  Hippolytus,  card. 
281 

—  (d'Este),    Alph.    v.  Al- 
■   phonsus  n. 
Estreicher,  K.  695. 
Ethica  462*  463  et  '  505* 

557. 

Ettal,  monasterium  0.  S.  B. 
724/31. 

Eucharistia,  et  Psalmus 
XXXIII  685;  imago  sa- 
crae  hostiae  ab  angelis 
adoratae  678;  euch.  sa- 
crilege  tractat  niulier 
daemoni  devota  221  375; 
et  V.  Coramunio,  Missa. 

Eunomius  343  et  ^. 

Euripides  675. 

Evangelia  dierura  sacro- 
rum  a  C.  ex  sacro  sug- 
gestu  explicantur  524/31 
626/36 ;  explicantur  ab 
aliis  Sociis  15^  97"^; 
Evang.  et  Epistolae  di- 
erum  sacrorum  libello 
vulgata  499/600  502/3 
689/90;  libelli  pretium 
503. 

Everardus,  Nicol.  468'. 

—  SJ  V.  Mercurianus. 
Examina         ordinandorum 

474;    libellus    662;    stu- 
diosorura  in  universitate 


778 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


ingolstadiensi  462  et  ^ 
463  et  '  464'  466  476 
478  556/9  561 ;  in  dilin- 
gana  541 ;  admittendo- 
rum  in  SJ  606 ;  puero- 
rum  in  catechesi  662 
683. 

Excommunicationes  597 ; 
eas  timeri  oportet  101  ; 
non  curantur  181/2  310 
542;  excomm.  ronianas 
qui  neglegunt,  vere  ca- 
tholici  non  sunt  77;  cle- 
rici  excommunicati  in 
Germania  1<^2  205;  qui 
statimprofligarinequeunt 
182;  excomm.  a  P.V.  de- 
nuntiatur  Ferdinando  II. 
archiduci  245 ;  quando 
eam  incurrant  legentes 
libros  prohibitos  273; 
absolutio  ab  excomm. 
129/80  130»  425  716; 
et  V.  Facultates;  ,ex- 
communicatio  daemo- 
num"  716. 

Exemptio  ab  oboedientia 
superioris  proximi  (im- 
mediati)  in  SJ  210  314 
626 ;  exeniptiones  capi- 
tuli  augustani  181*. 

Exercitationes  schohisticae 
103  206. 

Exercitia  corporalia  136 
et*  140  206/7  206*  539. 

—  spiritualia  (S.  Ignatii) 
a  Sociis  peraguntur  3 
30  3883  514  534. 

Exhortationes  domesticae 
in  SJ  48  62  et  '  177 
533  562  584;  exh.  ab 
Hoifaeo  provinciali  Oeni- 
ponte  habita  491';  ha- 
bita  a  C.  iu  collegio 
oenipontano  602;  Canisii 
exh.  in  domibus  SJ  ro- 
manis  584/6 ;  exhortatio 
a  C.  habita  ad  Benedic- 
tinos  ettalenses  727. 

Exorcismi :  potestas  eccle- 
siae  a  Christo  data  530/1 ; 
ritus  adhibiti  256  346' 
3922  403  650  7162;  g, 
Pii  V.  instructio  393/4; 
exorc.  facti  a  Sociis  Au- 
gustae  Vindel.  210  et  ^ 
218/22  248«  255/7  260 
et»  338  346/8  399/403 
650;  Halae  Tirolis  4.i4; 
Ottingae  Veteris  651/4; 
Romae  374/6 ;  non  fa- 
ciendi  nisi  monito  praep. 


generali  210;  nisi  per- 
missu  provincialis  et  in 
magna  necessitate  393 
400 ;  nisi  valde  circum- 
specte  256/7  289  352/3; 
non  pertinent  ad  munera 
S J  propria  390  393  et  ' ; 
S.  Ignatius  numquam  ex- 
orcizasse  fertur  393  ;  S. 
Francisci  Borgiae  insti- 
tutiones  de  exorcismis 
390/3  393'  409;  C.  ali- 
qua  contra  eas  excipit 
400/1  409;  a  C.  daemo- 
nem  per  daemonem  ex- 
pulsum  esse  scribit  Mar- 
bach  minister  protestan- 
tium  551/4;  exorc.abaliis 
sacerdotibus  etc.  facti  221 
346/7  346*  401/3. 

^Experimenta"  sive  Pro- 
bationes  ante  votorum 
emissionem  253  292  et ' 
514. 

Expurgatio  librorum,  prae- 
cepta  Indicis  tridentini 
269;  praecepta  Pii  V. 
269 ;  facultates  Sociis  con- 
cessae  269/70  598;  exp. 
multum  negotii  facessit 
267  271;  facilior  effi- 
cienda  271  273  293; 
non  facienda  cum  tera- 
poris  iactura  293:  exp. 
Adagiorum  Erasmi  269; 
poctarum  editiones  pur- 
gatae  713'. 

^Exstases"  255/7  256-;  et 
v.  Revelationes. 

Evndhouts  v.  Peraxylus 
"Petr. 

Eystadium  (Eichstatt), 

episc.  V.  Schaumberg ; 
seminarium  (collegium 
willibaldinum)  181*;  pro- 
mulgatio  concilii  triden- 
tini"233  et  ^;  alia  714. 

Faber,  Petrus,  Beatus,  SJ 
23 ;  de  haereticis  dili- 
gendis  et  ad  ecclesiam 
reducendis  104:  col- 
legium  coloniense  in- 
cohat  479. 

—  Wolfgangus  v.  Arcu- 
larius. 

Fabius,  Wencesl.  695. 

Fabri.  loannes.  0.  P.  332 
351  et  '  377*  502»  504 
et  *  693. 

Fabricius,  Andreas  99/105 
483. 


Fabricius,  Henricus  429'. 

—  Reinerus,  SJ  10  et  *  45 
63  et  3  64  84  109  et  i 
209  457  466  et  «  48  U 
514  602  713  et  '. 

Fabritius  (Fabricius),  Hen- 
ric.  678/9. 

Fabula  Udalriciana  (,UI- 
richsfabel")  693  697; 
fabulae  de  viris  catho- 
licis  ad  protestantes 
transgressis  185 ;  de  Ca- 
nisio  ad  Lutheranos 
transgresso  185  555; 
de  lesuita  Augustae  in 
aedibus  fuggericis  occiso 
338/9;  de  Sociorum  ro- 
manorum  divitiis  736; 
variae  de  Sociis  fabulae 
402  559. 

,Fac  totum"  635. 

Facciardus,  lo.  Dominicus, 
SJ  558  et  *  559  et  K 

Facultates  (1)  sacrae 
et  privilegia  Socie- 
tatis  lesu:  Earum 
usus  post  concilium  tri- 
dentinum  47^  90;  cum 
SJ  communicantur  privi- 
legia  aliorum  ordinum 
472  594/5;  Mendicantium 
195*  2053  228  494/6; 
Socii  iis  uti  non  debent 
nisi  consulto  praeposito 
generali  228  et  2 ;  parti- 
cipes  esse  possunt  etiam 
omnium  gratiarum  Men- 
dicantibus  in  posterum 
tribuendarum  594/5  ;  om- 
nibus  Mendicantium  in- 
dulgentiis  a  P.  V.  singu- 
lari  ratione  instruuntur 
596  ;  facultas  utendi  pri- 
vilegiis  per  concilium 
tridentinum  sublatis  47^; 
promovendi  Socios  ad 
gradus  academicos  2.32 
et^;  dimittendi  Socios 
V.  Dimissio;  dispensandi 
cum  Sociis  in  ieiunio  et 
abstinentia  276'  737; 
legendi  libros  haereticos 
167  274  595;  data  tan- 
tum  „ad  impugnandum" 
595;  potest  a  provinciali 
suspendi  vel  restringi 
595;  restringitur  167; 
fac.  expurgandi  libros 
Sociorum  et  aliorum  267 
269/70  270'  598;  con- 
tiones  habendi  confessio- 
nesque     excipiendi    sine 


Excommunicationes  —  Ferdinandus  II. 


779 


licentia  episcopi  47  et  ^ 
594/5 ;  revocata  94 ;  So- 
cii  iubentur  licentiam  ab 
episcopis  petere  594* 
595 ;  approbati  in  una 
dioecesi  censentur  in  re- 
liquis  quoque  approbati 
595 ;  fac.  absolvendi  ab 
omnibus  peccatis  394;  a 
casibus  BuUae  Coenae 
188/9  194/5:  ab  haeresi 
188/9  880=*;  a  violatione 
iurisdictionis  ecclesiasti- 
cae  194/5  597/8  598^; 
dandi  indulgentiam  ple- 
nariam  394 ;  dispensandi 
in  irregularitatibus  205 
et  *  597 ;  in  voto  casti- 
tatis  394;  Socii  in  Ger- 
mania  amplis  indigent 
facultatibus  '274;  maxime 
de  libris  prohibitis  274 ; 
^facultates  septentrio- 
nales"  598^;  indiculi  fa- 
cultatum  Lv. 
Facultates  (2)  privi- 
legiaque  varia  va- 
r  i  0  r  u  m :  fac.  amplas 
ad  absolvendum,  dis- 
pensandum  etc.  episcopus 
sibi  petere  debet  a  pon- 
tilice  78 ;  fac.  concedendi 
indulgentias  plenarias 
data  cardinali  Truchsess 
534 ;  fac.  absolvendi  a 
casibus  Bullae  Coenae 
omnibus  confessariis  data 
tempore  iubilaei  128; 
fac.  absolvendi  ab  hae- 
resi  et  legendi  libros 
prohibitos  compluribus 
theologis  bavaris  data 
274;  fac.  beneficia  si- 
moniace  acquisita  ad 
tempus  retinendi  adule- 
scentibus  data  597;  facc. 
Mendicantium  post  con- 
cilium  tridentinum  a 
P.  V.  ^revalidantur" 
195*;  fac.  excipiendi 
confessiones  sine  appro- 
batione  episcopi  47^  594; 
Franciscanis  datur  fac. 
utendi  privilegiis  per 
concilium  trident.  sub- 
latis  47^;  et  absolvendi 
haereticos  380^ ;  fac.  eli- 
gendi  confessarium  ad 
confessionem  generalem 
et  indulgentiam  plena- 
riam  et  dispensationem 
in  voto  castitatis  394. 


Fahe,  Fetr.,  SJ  39  et  ^  54 
et  2  112  151  406  et  *. 

Faido  784/5. 

Famuli  in  fide  catholica 
conservandi  396. 

Farnesia,  Victoria,  ducissa 
urbinas  670. 

Farnesius,  Alexander,  card. 
Lxi  168  248  283  736. 

Fatius  (Fatio,  Fazio),  lulius 
585/7. 

Fazio  V.  Fatius. 

Febres  210  et  '. 

Fehervar  343'. 

Fell,  Georg.,  SJ  696/7. 

Feneratio  (5  "/o)  ^t  similia 
dubia  et  ^casus"  205' 
285  240  252  284  287 
369  403/4  416/7;  5  % 
permittuntur  a  monachis 
monacensibus  311  et  ^ 
416 ;  quos  P.  Stevordianus 
pro  contione  reprehendit 
311  et  2;  P.  V.  rogatur, 
ut  5%  permittat  205  ^; 
ea  prohiberi  videntur  287 


et 


responsa     romana 


390/1403/4;  PiiV.  410; 
is  rem  per  Commendo- 
num  et  Toletum  deliniri 
iubet  416/7:  77o— 107o 
dari  feruntur  in  terris 
pontificiis  287^  Pii  V. 
bnlla  de  censibus  287^ 

Ferdinandus  I.  imperator 
3  15  175  341'  426  et  » 
604  608;  a  C.  laudatur 
454/5 :  eum  amat  743 ; 
eius  hortulanus  oenipon- 
tanus  156. 

—  II.  imperator  341'. 

Ferdinandus  II.  archi- 
dux,  princeps  Tirolis, 
Austriae  anticae  etc. ; 
laudatur  a  C.  454/6 ; 
„columna  fidei  catholi- 
cae"  225;  ,CathoIicorum 
heros"  37 ;  religionis 
studiosissimus  37  358/9 
373  435  et  '  454/5  457 
602  621;  eius  edictum 
^episcopale"  457;  libros 
pravos  aufert,  bonos  im- 
portandos  curat  499/504 
689/90;  „vi  quadam" 
suDS  in  religione  continet 
456 ;  Kleselium  aposta- 
tam  ad  furcam  quaerit 
359 ;  iubilaeum  palam 
celebrat  612;  supplica- 
tionem  sollemnem  pro 
victoria  deTurcis  repor- 


tata  habet  629/30  637/8 ; 
confraternitatera  rosarii 
ingreditur  456  ;  visiones 
falsas  improbat  369 ; 
eius  dissidium  cum  car- 
dinali  Tridentino  225/6 
2253  245  et^  264;  prop- 
ter  quod  P.  V.  ei  ex- 
communicationem  denun- 
tiat  245 ;  quid  Socii  in 
ea  causa  praestare  de- 
beant  264;  F.  et  con- 
tionator  parochialis  ec- 
clesiae  oenipontanae  50/1 

161  277/8  295  299  303 
305  320  614  et  » ;  et 
Franciscani  oenipontani 
3  6  162  98 1;  et  colle- 
gium  virginum  halense 
111/2  153  260  262  277 
281  et  5  288  295  299 
303  305  318  et «  616/9; 
de  SJ  optime  meritus 
15  456 ;  Socios  valde 
laudat  608  616;  eorum 
libertatem  imminuit  568 ; 
^formidabilis"  623/4; 
Socios  in  aula  sua  con- 
tionatores  habere  vult 
16^  247  249  251  262' 
265  295  299  303  305 
320  389  458  517  548 
620/3  ;  gaudet,  C.  id  of- 
ficium  suscipere  623 ; 
eius  contiones  ei  gratae 
sunt  714;  C.  in  Suebiam 
secum  ducere  vult  492/3; 
ei  scriptorem  et  pecuniam 
ad  libros  emendos  dat 
623  625  639  ;  C.  ei  librum 
de  S.  lo.  Baptista  dedicat 
438  et*  450/6  479/80; 
Ferd.  Pium  V.  rogat,  ut 
monasterium  Dominica- 
norum  augustanum  Sociis 
det  191  196  511;  F.  et 
domus  SJ  Halae  con- 
denda  3  8  14  17/9  111/2 
260  262  277  281  et  * 
288  295  299  303  305 
318  et«  616/9;  collegium 
oenipontanum  Halara 
transferre  vult  6/7  14 
18;  alia  de  collegio  oeni- 
pontano  aliisque  Sociis 
3  6  14  16-  120  et '  154/5 

162  167  173/5  246  250 
260  262  299  303  60.3/11 
616;  Bohemiam  admini- 
strat  455/6 ;  eius  nomen 
secretum  215*;  uxor  v. 
Velsera;  filius  v.  Austria- 


780 


Index  alpliabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluniinis. 


cus  Andreas ;  contiona- 
tores  V.  Adler,  Canisius  P., 
Eck  Mich.,  Kleselius; 
vicecancellarius  v.  Holz- 
apfl ;  consiliarii  630  633/4 
638/9 ;  et  v.  Oenipons, 
camera,  regimen ;  aulici 
225  et  *  630  638/9 ;  ar- 
chitecti  630  et  '»;  F.  et 
card.  Commendonus  v. 
Commendonus;  varia  lix 
161  173  415  471  476 
et  2  543. 
Ferdinandus,  Alberti  V. 
Bavariae  ducis  filius 
313«  365. 

—  SJ  V.  Solier. 
Ferentillus,         Augustinus 

429'. 
Fernandez,  Gasp.,  SJ589/90. 

—  de  Herrera,  loann.  694. 
^Ferrare  Agosto"  586  et  ^. 
Ferraria    354 ;    dux  v,  Al- 

phonsus  II. ;    ducissa    v. 

Barbara ;      eius     confes- 

sarius    v.    Hermanutius ; 

rector    coll.    SJ    v.   An- 

drotius  ;  G.  244  599  600 ; 

Socii    16    et  '    244    354 

404     482/3    493/4     599 

600. 
Ferrieres,  lo.  de  659. 
Ferus  (Wild),   lo.,  0.  Min. 

272  et  •  275. 
Festi  dies  de  praecepto,  la- 

bores  serviles  193. 
Feucht,  lacob.  323'  466*. 
Ficinus,  Marsilius  557  et  ^*. 
Fiesco ,    Scipio,    comes    de 

492/3  493»». 
Fischart,  loannes  699  ^ 
Fischer,  Christoph.  378*. 

—  loannes  211. 

Fisher,  loannes,  Beatus, 
card.,  ep.  roff.  330/2 
386  et  3. 

Flacius  Illyricus,  Matthias 
36  331  344  402/3  427* 
499  665  692/3  697 ;  om- 
nium  maxime  pontifici 
infestns  72/3;  G.  Pan- 
vinium  rogat,  ut  eum 
refutet  73 ;  eius  secta- 
tores  342/4  342*  748  et  ^ 
750. 

Flagellationes  („discipli- 
nae")  paenitentiae  causa 
susceptae  vel  iniunctae 
51  62  129  137  et «  142; 
flagellat  se  loannes  Fug- 
ger  260'. 

Flaminius  v.  Fleming. 


Flander,  Antonius  v.  6ui- 
sanus. 

—  Fridericus  v.  Delph- 
tensis. 

—  Gerardus  v.  Geldrensis. 

—  Godefridus  v.  Hannartz. 

—  Petrus  V.  Cortenbach. 
Fleischmannus,      Georgius 

332. 
Fleming    (Flaminius),     Ri- 

chardus,  SJ    30  et  *    56 

136   et  ^    137    305    314 

319  514. 
Floreni,  valor  503. 
Florentia  354;  duces  v.  Me- 

dicis;    C.  235    599  600; 

Socii    Lxi    278   354   469 

482/3  599  600;  et  v.  EI- 

deren ;  bibliotheca  natio- 

nalis  671. 
Florentinus,  Sebast.,  SJ581. 
Fiorinus  (Florenius),    Pau- 

lus  240'. 
Florius,  Rudolphus,  SJ  283'. 
Fonisegh  (?),       Christoph. 

Guil.  335^ 
Fontidonius  (Fuentiduena), 

Petrus    de  447  et  *  710. 
^Formula      Reformationis" 

a     Carolo  V.     proposita 

75/6  76'. 
Forolivium     (Forli),     Socii 

LXI. 

Forslerus,  Emericus,  SJ 
492  589. 

Foulerus,  lo.  664. 

Francia,  provincia  SJ  188 
195  417  638'  751  ;  visi- 
tatio  420'  425  440  487; 
provincialis  v.  Haius, 
Manareus ;  procurator 
(1568)  590. 

Franciscani  674;  P.  V. 
usum  privilegiorum  a 
concilio  tridentino  aboli- 
torum  iis  permittit  47^ 
594;  Franc.  de  obser- 
vantia  a  Maxim.  11.  cae- 
sare  laudantur  498*; 
Franc.  colonienses  689 ; 
herbipolenses  709 ;  mo- 
nacenses  311  et  ^  416 
709  ;  oenipontani  3  et  ^ 
6  16^627;  ulmenses  340; 
et  V.  Mendicantes,  Castro, 
Clingius,  Cratepoil,  Ferus, 
Luisi,  Nasus,  Perettus, 
Rain,  Schatzgerus,  Titel- 
mannus,  Vega,  Wild, 
Winzler. 

Franciscus  Borgias 
(1),    S.,     Societatis 


lesu  praepositus 
generalis,  prae- 

cepta,  institutiones 
etc.  generales:  Re- 
gulas  SJ  recognoscit  et 
promulgat  82  et*;  et  v. 
Regulae ;  urget,  ne  So- 
cietatis  discipuli  in  eam 
admittantur  invitis  pa- 
rentibus  692  ;  a  noviciis 
et  scholasticis  professio- 
nem  fidei  emitti  iubet 
53  57  ;  statuit  de  delectu 
sententiarum  theologica- 
rum  et  philosophicarum 
68  569 ;  de  Sociis  Roma 
iu  alias  regiones  non 
mittendis,  antequam  via- 
ticum  iis  missum  sit  171 
178  187;  in  ea  lege  dis- 
pensat  178 ;  interdicit, 
ne  Socii  Romam  privatas 
epistulas  mittant  nisi 
certis  cum  condicionibus 
187 ;  statuit  de  usu  ar- 
morum  in  itineribus  461 ' ; 
de  familiaritate  mulierum 
vitanda  150 ;  instructio- 
nem  de  exorcismis  com- 
ponit  390/3  393'  4U0/1 
409 ;  monet,  ne  facile 
^revelationibus"  credatur 
316/7  352/3;  laxam 
quandam  „Indicis"  inter- 
pretationem  improbat 
274 ;  Sociis  commendat, 
ut  contra  haereticos  scri- 
bant  neve  tamen  cum 
iis  litigent  222 ;  fovet 
consilium  instituendi  col- 
legium  scriptorum  417 
425  469 ;  in  singulis 
collegiis  librum  haberi 
iubet,  in  quo  collegii 
ortus  et  progressus  de- 
scribantur  168;  Sociis  im- 
petrat  facultatem  absol- 
vendi  ab  haeresi  et  aliis 
casibus  Bullae  Coenae 
188/9;  precationes  et 
flagellationes  praescribit 
51 ;  missas  et  precationes 
fieri  iubet  pro  P.  V.  214  ; 
pro  Belgio  214;  pro 
Galiia  187  214;  adver- 
sus  Turcas  638:  adver- 
sus  pestilentiam  417 ; 
P.  Natalem  constituit 
vicarium  generalem  446 
et  »;  provinciales  mutat 
447 ;  P.  Mercurianum 
suo  nomine  congregationi 


i 


Ferdinandus  —  Fraternitas  rosarii. 


781 


procuratorum  praeesse 
iubet  589;  Albertus  V. 
Bavariae  dux  de  eo  varia 
quaerit  736 ;  varia  lv. 
Franciscus  Borgias 
(2),  S.,  Societatis 
praepositus  gene- 
ralis,  et  Socii  in 
Germaniaversantes: 
C.  optat,  ut  Borgias  in 
Germaniam  veniat  498; 
Borg.,  ut  C.  contra  Cen- 
turias  scribere  possit, 
viceprovincialem  ei  ad- 
iungit  118/9  190;  pro 
C.  Hoffaeum  nominat 
provincialem  Germaniae 
superioris  293/4 ;  ad 
varias  Petri  et  Theodo- 
rici  quaestionesrespondet 
231/4;  instat,  ut  Socii 
ad  confessiones  excipien- 
das  et  ad  contionandum 
bene  instituantur  721; 
Canisio  paenitentiam  in- 
iungere  recusat  327 ; 
Hotiaeo  viceprovinciali 
paenitentiam  iniungit 
213/4;  qui  Socii  ad  quae 
vota  ultima  admittendi 
sint,  statuit  154/5  157 
168;  gradum  magisterii 
Socio  alicui  dari  non  si- 
nit,  nisi  mores  emenda- 
verit  56 ;  rectori  cuidam 
suavitatem  in  regendo 
commendat  107  ;  Alber- 
tum  V.  Bavariae  ducem 
rogat,  ut  Societati  in 
contionatoribus  magi- 
strisque  mutandis  suam 
libertatem  constare  pa- 
tiatur  258  280  303  312 
329 ;  Socios  monasterio 
Dorainicanorum  augu- 
stano  in  collegium  Socie- 
tatis  immutando  operam 
dare  vetat  172  188  196; 
Socios  augustanos  sa- 
larium  contionatoris  ca- 
thedralis  admittere  vetat 
507/8  512;  praeceptum 
mitigat  512;  Societatis 
apostatas  dilinganos  re- 
ducere  conatur  88 ;  Theo- 
doricum  Canisium  rec- 
torem  dllinganum  solatur 
88/9 ;  admittit  domum 
SJ  halensem  170  618/9; 
concedit,  ut,  dum  reginae 
coliegii  virginum  halen- 
sis     fundatrices    vivunt, 


Socii  virginum  confes- 
sarios  et  contionatores 
agant  169/70  618/9; 
plura  vide  in  v.  Hala; 
admittit  coUegium  berbi- 
polense  53/4  108  173; 
qua  ratione  in  universi- 
tate  ingolstadiensi  paed-  ! 
agogium  et  cursus  philo- 
sophicus  suscipi  possint, 
explicat  449/50  461/8 
477 ;  in  collegio  oeni- 
pontano  disciplinam  re- 
ligiosam  singulari  cura 
servandam  esse  monet 
120;  ut  Fuggeros  Au- 
gusta  Romam  peregri- 
nantes  Societatis  sacer- 
dos  comitetur,  gravate 
tantum  et  cum  cautione 
permittit  354/5 ;  apud 
P.  V.  efficit,  ut  ducissis 
bavaris  liceat  coUegium 
Societatis  monacense  in- 
gredi  44;  C.  et  eius  so- 
dalibus  pia  munuscula 
mittit  83  et  ' ;  C.  monet, 
ut  de  obsessis,  visionibus 
etc.  caute  prudenterque 
iudicet  256/7  289  316/7; 
et  ut  valetudini  viribus- 
que  consulat  171  308 
319  323;  et  ut  interdum 
ad  se  referat,  quoraodo 
in  Centuriis  refutandis 
progrediatur  122  146; 
C.  contra  Centurias  scrip- 
turus  eius  precibus  sin- 
gulariter  se  commendat 
138  384;  Albertus  V. 
dux  Borgiam  semper  sibi 
gratificari,  C.  vero  et 
Hoffaeum  adversari  di- 
cit  329;  Borg.  pro  C. 
aliisque  Sociis  germanis 
Deum  singulariter  pre- 
catur751;  varia  lv/xi. 
Franciscus  Borgias 
(3),  S.,  praepositus 
generalis  Societatis 
lesu,  varia:  Codex 
meditationum  et  preca- 
tionum  eius  750/1 ;  a 
P.  V.  impetrat,  ut  sibi 
liceat  imaginem  B.  M.V., 
quam  Madonna  di  San 
Luca  vocant,  exprimen- 
dam  curare  261^;  pro 
templo  Societatis  romano 
stipem  apud  proceres 
Germaniae  emendicat 
247/9     251     256/7     260 


302/3  313  318  325/6 
335  355  736;  cavet,  ne 
P.  Turrianus  contra  pro- 
testantes  mordacibus 
verbis  scribat  115;  Ro- 
ma  exorcismis  interest 
375  ;  P.  Onuphrium  Pan- 
vinium  0.  S.  Aug.  in  ope- 
ribus  edendis  adiuvat 
73/4  168;  aegrotus  210 
ef  240  243  254  486 
589  618;  convalescit 
282  293  308;  voti  sol- 
vendi  gratia  Lauretum 
petit  308  et*  318;  Tus- 
culi  versatur  57'  171 
354  361;  a  P.  V.  cum 
card.  Bonello  in  His- 
paniam  et  Lusitaniam 
mittitur  445  et  »  457 
486  498;  alia  49/51  107 
152/5  158/9  161/2  169 
388/9  486. 
Franciscus  Lotharingiae 
dux  13. 

—  de  Medicis,  magnus  dux 
Florentiae  482  et  ^ 

—  SJ  V.  Adurnius,  Antonio, 
Astensis,  Costerus,  Fran- 
ciscus  Borgias,  Francis- 
cus  Xaverius,  Rocca, 
Torrensis,  Turrianus. 

—  Xaverius,  S.,  SJ  420. 
Franck  (Frank),  Caspar  380 

et  ^  562/3  5631  ^73^5, 

Franco^  Barthol.  718. 

Francofurtum  ad  Moenum, 
ecclesia  collegialis  S.  Bar- 
tholomaei,  decanus  v.  La- 
tomus  70 ;  B.  Mariae  V. 
659/60;  Canonici  659/60; 
Socii  56  97  338;  senatus 
urbis  376  ;  mercatus  li- 
brorum  330^  338  376/7 
429'  438  485  629-''  660 
677  687  706  713;  eius 
tempus  accurate  notatur 
376^;  Socii  ad  eum  ve- 
niunt  660;  ministri  pro- 
testantes  693  ;  libri  ex- 
cusi  6292  677  706  713; 
bibliotheca  clar.  lo. 
Janssen  669 ;  bibl.  urbis 
693. 

Franconia,  nobilitas  et 
clerus  384  672;  mona- 
steria  384 ;  et  v.  Herbi- 
polis. 

Frascati,  Socii  lxi  57'  171 
352. 

Fraternitas  rosarii  v.  Ro- 
sarium. 


782 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Frauenburgum  (Frauen- 
burg)  679;  archivura 
episcopale  54^. 

Fraunberg,  Carolus  a,  eius- 
que  filius  290  et  ^  335«. 

Freundsberg,  a  365*. 

Freyberg,  Christoph.  a  181^ 
217  et  =*  304/5  510  et  " 
513. 

Friburguni  Brisgoviae,  pro- 
fessio  fidei  tridentina  in 
universitate  133'^;  col- 
legium  SJ  lx:  bibliotheca 
universitatis  126  668  709. 

—  Helvetiorum,  academia 
vel  collegium  SJ  lx  238 : 
C.  Lvi  702;  collegii  SJ 
bibliotheca  vetus  679; 
bibliotheca  reipublicae 
Liv  679. 

Fridberga  (Friedberg,  prope 
Augustam  Vind  )  294 
296/8  302  338  747. 

Fridericus  II.  Daniae  rex 
224'. 

—  III.  princeps  elector  pa- 
latinus  414*  470/1  471' 
659. 

—  comes  oettinganus  380'. 

—  SJ  V.  Brabantus,  Delph- 
tensis,  Flander. 

Frisia,  Socii  86. 

Frisinga  (Freising)  367  718; 
episcopus  (administrator) 
V.  Ernestus ;  seminarium 
335'  718;  synodus  dioe- 
cesanaSS'*;  visitatio  mo- 
nasteriorum  717/8;  ca- 
nonici  v.  Fabricius,  Lau- 
therius,  Pfister. 

Frobenius,   lo.  273'. 

Frumentum  provideri  debet 
a  magistratibus,  ad  fa- 
mem  propulsandam  634 ; 
frumenti  caritas  494. 

Fuchs,  loannes  193. 

Fuentidueiia  v.  Fontidonius. 

Fugger,  gens  patricia:  re- 
ligionis  catholicae  stu- 
diosi  85  226 ;  Augustae 
Vind.collegiumSocietatis 
condere  student  172  et  ' 
227  243  247/9  249'  257 
259/60  267/8  281  288 
345/6  348  358^  512/3 
515  520  621/2;  rogant 
P.  V.,  ut  monasterium 
Dominicanorum  augusta- 
num  in  collegium  SJ  im- 
mutari  permittat  188  191 
et  *  249 ;  a  SJ  contiona- 
torem  pro  templo  S.  Mau- 


ritii  augustano  petunt 
226/7  243  247  249  252 
257  260  264/5  268  280 
314  316  322/3  323'  333 
345  523;  pietatem  in 
familiis  suis  egregie  co- 
lunt  291  369';  ex  fa- 
mulatu  suo  protestantes 
dimittunt  347/8;  Fuggeri 
et  5%  aliique  ^casus" 
85  109  205' 403/4  416/7; 
et  v.  Feneratio ;  fabula 
de  lesuita  apud  Fuggeros 
occiso  338/9  338';  lau- 
dantur  a  C.  85  247  288 ; 
a  R.  Ehrenberg  85'; 
alia  242/3  644 ;  eorum 
procurator  romanus  v. 
Mayer  Mich. 
Fugger ,  Antonius  (filius 
Georgii  II.)  201' 211  229 
236  261  281  285  359  361 
490  588;  ipse  et  Rai- 
mundus  frater  eius  severe 
tractandi  in  coUegio  ger- 
manico  261 ;  a  C.  com- 
mendantur  Polaneo  So- 
cietatis  secretario  236 
261  285;  eorum  prae- 
ceptor  211. 

—  Elisabetha  v.  Nothhaft. 

—  Georgius  (II.)  Lvii  1  2 
113  163  177  201  211  2 
220/2  227  229  282  284/6 
300  306  347  588  592; 
abicit  libros  haereticos 
et  impuros  270  289; 
aegrotus  1 :  pie  moritur 
358/9  358'  361;  uxor 
V.  Lichtenstein  Urs. ;  filii 
V.  Fugger  Antonius,  Oc- 
tavianus,  Philippus  Edu- 
ardus,  Raimundus ;  con- 
fessarius  v.Vi3lckWend.; 
et  V.  Fugger. 

—  Hieronymus  267  323' 
62P;  confessarius  v. 
Volck  Wend. 

—  Iacobus323'  338':  eius 
quaestor  v.  Geizkofler  M. 

—  loannes  (II.)  ex  inimico 
SJ  fit  amicissimus  248* 
259/60  291 ;  confessionem 
generalem  facit  260'; 
vitam  praeclare  emendat 
260  et  ' 8  261  288  291 : 
se  flagellat  260';  fautor 
artium  260';  astrologus 
334*;  lo.  et  variae  ,vi- 
siones",  exorcismi  etc. 
255/7  255*  256«  260  281 
289  334/5  334*  338  345/7 


352/4  358  369  374  391 
394;  Romam  petit  345 
347  354  361  364  369 
374/7  393  403/4  520; 
redit  394  399;  stipem 
dat  pro  templo  SJ  romano 
248  et  *  257  260  283 
302/3 ;  et  pro  collegio 
SJ  augustano  248/9  621 ; 
et  V.  Fugger;  alia  de 
SJ  205'  226/7  334/5  338 
345/7  352  394  403  523 ; 
lo.  et  principes  Bavariae 
338  345/6  369;  Augustae 
contumeliis  afficitur  339; 
iter  helveticum  403  :  alia 
Lvii  Lix  205'  220  226/7 

285  322  323'  334/5  354 
416/7;  uxor  v.  Nothhaft; 
confessarius  v.  Volck 
Wend. ;  quaestor  v.  Geiz- 
kofler  M. 

Fugger,  Marcus  (III.),  Ot- 
tingae  Veteris  confessio- 
nem  et  communionem  fa- 
cit  643 ;  vitam  emendat 
400 ;  Lutheranos  domi  non 
vult  alere  291 ;  varia  lvii 
227  248/9  323'  345  363 
et  '  365  523  641/54; 
uxor  V.  Eberstein  S. ; 
quaestor  v.  Geizkofler  M. 

— ■  Octavianus  (filius  Ge- 
orgii  II.),  convictor  col- 
le^ii  germanici  113«  163 
177  186  201  212  284/6 
731 :  eius  votum  in- 
grediendi  in  SJ  163  177 
201  211/2;  eo  liberatur 
592 ;  ad  ecclesiasticum 
officiuni  se  parat  113 
201  212  284/6;  non  vult 
ecclesiasticus     fieri    201 

286  ;  a  parentibus  severe 
tractatur  212  284;  de  C. 
aliisque  Sociis  queritur 
201  205'  211/2;  optime 
aftectus  ergaSJ212  286; 
varia  lvii  lx  lxii  205' 
211/2  227  255*2601270 
334*  3.38/9  368'  377«. 

—  Philippus  Eduardus 
(filius  Georgii  II.),  con- 
victor  collegii  germanici 
1  2;  revocatur  1/2;  re- 
dit  56  et'  91  113;  varia 
LXLXiilll  113«  163  201 
205'  210*211/2  227  255* 
260'  270  280'«  285/6  291 
334*  338/9  365*  368' 
377«  522  731. 

—  Raimundus  sen.  346*. 


^ 


Frauenburgum  —  Germanicum  coUegium. 


783 


Fugger,  Raimundus  (filius 
Georgii  II.)  201  211  229 
236  261  281/2  283  285 
300  306  318  359  361 
588;  et  v.Fugger,  Anton. 

—  Sibylla  v.  Eberstein. 

—  Sidonia  Isabella  163 
et  8. 

—  Sigismundus  Fridericus 
499. 

—  Udalricus  220. 

—  Ursula  V.  Lichtenstein. 
Fulda,  abbas,  v.  Dernbach. 
Fulvius  SJ  V.  Androtius. 
Fiirstenberg,     loachim    ab 

380'. 

Gabutius,  Anton.  188. 
Gagers  294'^. 

Gagliardus,  Achilles,  SJ  60 
et  ^  62. 

—  Ludovicus,  SJ  498  et  '. 
Gail,  Philipp.  414». 

Gall,  Placidus,  0.  S.  B.  724. 

Gallesio  v.  Massarius. 

Gallia,  rex  v.  Carolus  IX.; 
regina  v.  Elisabetha;  nun- 
tius  apostolicus  v.  Torre ; 
Societas  pro  Gallia  mis- 
sas  et  precationes  offert 
187  214;  iubilaeum  ad 
Galliam  iuvandam  324*; 
Socii  in  Gallia  lvi/x  27 
196  659;  et  V.  Aquitania, 
Francia,  Parisii  etc. 

Gallus  (Han,  Hahn),  Nicol. 
36  427^ 

—  Thomas,  SJ  29  et  '  30 
90/1  137U40  et^^  143/7 
160  167  172  175  210 
241  250  et  ^  252/3  252^ 
257/9  262/3  268  275/7 
280  288  293/9  301/2 
304/5  310  319  327  533/8 
533'  534';  Canisium  accu- 
sat  apud  Eckium  cancel- 
larium  275  304;  apud 
S.  Franciscum  Borgiam 
praep.  generalem  536/7 ; 
Borgias  eum  suaviter 
tractari  vult  293 ;  car- 
dinali  Truchsess  nun- 
quam  placuit  310;  dimit- 
titur  ex  SJ  319  325  336; 
fama  mala  336  ;  eius  fra- 
tres  sororesque  295/8 
302  319. 

Gamans,  lo.,  SJ  574. 
Gampasser,  Christoph.  262 

et  ». 
Gamundia        (Schwabisch- 

Gmund)  33. 


Gandavum    (Gand,    Gent), 

libri  excusi  411'. 
Gasco,  Didacus  694. 

—  Petrus  694. 
Gasparus  SJ  v.  Caspar. 
Gassarus,    Achilles    Pirmi- 

nius  219/21  339  650. 
Gastius,  Matthias  694. 
Gaudere    in    Deo    iubet   C. 

propinquos  397. 
Gautier,  AI.  720. 
Gedanum   (Danzig)  411'. 
Geizkofler,  Lucas  347/8. 

—  Michael  348'. 
Geldrensis,  Gerard.,  SJ  90. 
Genebrardus  409'. 
Geneva  (Genf)  705;   „Con- 

fessio"   744. 

Gentili,  Marius,  SJ  283'. 

Genua,  Socii  lxi  178  585. 

Genuensis,  lac,  SJ  v.  Le- 
vanto. 

Genuum  flexio  102;  ad  prin- 
cipes  honorandos  639;  ad 
B.  M.V.  honorandam  dae- 
moni  praecepta  646. 

Georgianum  seminarium  in- 
golstadiense  467  et  ^. 

Georgius  SJ  v.  Bader,  Cri- 
spus,  Leodiensis,  Rota- 
rius,  Scherer,  Schoran, 
Schorius,  Schornius. 

Gera  658. 

Gerardus  SJ  v.  Flander, 
Geldrensis ,  Lapidanus, 
Pastelius. 

Gerau  657. 

Gerbstadt  697'. 

Gereon,  S.,  martyr  415  et  '". 

—  et  Socii,  SS.,  martyres 
4792. 

Germania,  eius  miseriae  re- 
ligiosae  et  civiles  551. 

—  inferior  (Flandria),  pro- 
vincia  SJ  lvi/x  10  11  17 
195  638'  751;  visitanda 
420  et  1  425  440/1  487; 
valde  inops  est  257 ;  pro- 
vincialis  v.  Angelo,  Co- 
sterus;  procurator  (1568) 
590. 

—  superior,  pi-ovincia  SJ, 
male  habet  568;  ^provin- 
cia  prae  omnibusafflictis- 
sima"  174;  causae  mino- 
ris  in  ea  profectus  740/1; 
visitata  a  P.  Hier.  Natali 
457  ;  visitanda  denuo  420 
425  440/1  460  477  487; 
indiget  confessariis  290 
336;  contionatoribus  252 
299  460 ;  sacerdotibus  ger- 


manis  305  336  357  381 
432 ;  hominum  numero 
augetur  419/20;  provin- 
ciae  rhenanae  ^potissi- 
mos"  dedit  sodales  735/6; 
Codex  fundationum  eius 
Lx;  cursus  breviores  pro 
scholasticis  eius  432/3 
460  et  ^;  elogia  hominum 
sanctitate  illustrium  eius 
229 ;  provinciales  v.  Ca- 
nisius  Petr. ,  Hoffaeus; 
viceprovincialis  v.  Hof- 
faeus;  varia  lvi/x  638' 
751. 

„Germanica  libertas"  quae- 
dem  Sociis  non  conce- 
denda  305;  aliqua  tamen 
^dissimulanda"   305. 

Germanica  lingua  exerci- 
tanda  103  105  541 ;  ger- 
manicos,  non  latinos  li- 
bros  a  Sociis  scribendos 
esse  censet  Hoffaeus  pro- 
vincialis  218;  et  cf  Ca- 
nisius  Petr.   (4). 

Germanicum  colle- 
g  i  u  m  (Romae) :  leges 
sive  condiciones  32  317 
et^  355  368';  ex  iisdem 
regitur  convictus  dilin- 
ganus  541;  disciplina  se- 
verior  368' ;  „administra- 
tio  claudicans"  212;  com- 
munio  (et  confessio)  heb- 
domadaria  286 ;  dotatio 
290  317  835;  facienda 
a  P.  V.  335 ;  alumni  ex 
bonis  ecclesiasticis  alendi 
382;  Albertus  V.  Bava- 
riae  dux  collegium  adiu- 
vat  et  commendat  290 
317  335  353'^;  sumptus 
pro  alumnis  353^ ;  ra- 
tiones  pecuniarum  pro 
convictoribus  expensa- 
rum261  281;  victus  201 
212;  convivium  profec- 
torium  56';  „praefectus 
cubiculi"  95';  famulus 
178;  in  admittendo  Ger- 
mani  praeferuntur  Ang- 
lis  etc.  353 ;  numerus 
alumnorum  578';  con- 
victorum  578';  collegium 
^plenum"  317;  alumni 
et  convictores  a  C.  et 
aliis  mittendi  vel  missi 
32/3  64  229  240  et  ' 
290  300  355  559  et  '; 
alumni  v.  Damianus,  En- 
gelmaier,    Fischer    Chri- 


784 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


stoph.,  Gibbonus,  Hal- 
verius  (Rivius),  Herde- 
rus,  Hunger,  Miletus, 
Mortin,  Poreisenius,  Rast- 
perger ,  Simon,  Stotz, 
Vischer,  Wegmann;  con- 
victores  lxii  1  2  113® 
335/6  353  355;  et  v. 
Florinus ,  Fugger  Ant., 
Fugger  Octav. ,  Fugger 
Phil. ,  Fugger  Raim., 
Ilsung  Frid. ,  Ilsung 
Max.,  Truchsess  Car., 
Truchsess  Christ.,  Zott ; 
alumnus  ad  tempus  in 
Germaniam  redire  per- 
mittitur  300;  alumni  in 
Helvetiam  mittendi  362 ; 
alumnus  in  SJ  ingreditur 
97 ;  Socii  in  collegio  lxi 
95'  307;  C.  Romae  colle- 
gio  operam  navat  678/81 ; 
rector  v.  Gagliardi,  Rai- 
naldi. 
Germanus,  Antonius  v.  Kle- 
selius,  Vinck. 

—  Caspar  v.  Obergasser. 

—  loannes  v.  Herderus. 

—  Leonardus    v.    Poreise- 
nius. 

—  Matthaeus  v.  Sayn. 

—  Theobaldus  v.  Stotz. 

—  Valentinus  v.  Oth. 

—  Vitus  V.  Liner. 

—  Wendelinus  v.  Viilck. 
Gerson,   loann.  v.  Keinpis. 
Gerstmann,  Martin.  367  372. 
Geusii,  Coloniae  363/4  364' 

414/6  414';  pelluntur  330 

et*  414  et*  483;  eorum 

patroni  414/5  414*  470/1 

471'. 
Gibbonus  (Gibbons),    loan- 

nes(posteaSJ)  356/7  361. 
Gillotius  Campanus,  lo.  686. 
Giovio  V.  lovius. 
Girulius,   Robertus,    SJ  10 

et  =<  11  17   55  57  80  83 

108  112. 
Giulii,  Aeg.  M.,  SJ  233. 
Gladii  in  itineribus  461  et '. 
Glauchau  696. 
Glocestria  (Gloucester)  230. 
Glorierius,  Cae.  685. 
Gnypheus,     loannes     427* 

698/9. 
Goa,  Socii  170»  751. 
Gobierno,  Mich.,  SJ  589. 
Godefridus  SJ    v.  Flander, 

Hannartz. 
Gorheim  lv/vi. 
Gothein,  Eberh.  4'. 


Gotthardus ,  Wolfgang. 
557  1  «. 

Goubau,  Franc.  38'. 

Goviernus  v.  Gobierno. 

Gradus  academici,  avide 
expetuntur  537  558;  In- 
golstadii  etiam  haereticis 
dantur45/6  46*;  doctores 
ingolstadienses  apud  ca- 
tholicos  facile  admittun- 
tur  46*;  sumptus  pro- 
motionum  467  558 ;  sol- 
lemnis  promotionis  theo- 
logicae  243 ;  Socii  ex- 
ternos  gratis  proniovere 
debent    41'     464*     562; 


cradus 


dantur    Dilingae 


537  541  724;  Ingolstadii 
131'  464  467  556/60; 
facultas  gradus  confe- 
rendi  Societatis  sodalibus 
232  et*;  gradus  iis  col- 
lati  vel  conferendi  12 
28/9  60  176  215  228 
232  24:1/3  265/6  291  et  ^ 
292  313/4  541  et  ' ;  gra- 
dus  alicui  non  dandus, 
nisi  mores  emendaverit 
56 ;  alicui  negandus  ob 
defectum  doctrinae  et 
virtutis  265/6 ;  expensae 
magnae  non  faciendae 
243  ;  et  v.  Professio  fidei 
tridentina. 

Graeca  lingua,  docetur  a 
Sociis  62  198'  214  247' 
462  465/6  559«;  ab  aliis 
4H2  et  *  463  et  '  465/7. 

Graecium  (Graz)  367;  Socii 
367  469  et  '  ». 

Graitz  657. 

Grammatica  latina  Emm. 
Alvari  481/2  481«;  Han- 
nibalis  Codretti  662  669; 
Collegii  Romani  666;  lo- 
annis  Despauterii  662 
6832;  lo.  Holthusii  713'; 
lo.  Lorichii  272^;  Phi- 
lippi  Melanchthonis  344 
683^ 

Granatense  collegium  SJ, 
rector  v.  Pla^a. 

Granatensis ,  Ludovicus, 
0.  Pr.  704  et  *. 

Granvella,  Ant.  Perenottus 
de,  cardin.,  archiep.  mech- 
lin.  191  et  ^  196  201 
374  3902  582/3. 

Graves  Law,  Tho.  664. 

Gravius,  Henr.,  0.  Pr.  688/9. 

Gregoriis,  Hieron.  de,  SJ 
113«. 


Gregorius  Magnus,  S.,  Con- 
fessio  333. 

—  VH.,  S.,  papa;  registrum 
epistularum  eius  72  et  * 
73  384. 

—  XIII.  papa  356  43P 
664  733. 

—  SJ  V.   Roseffius. 
Greitz,  Greiz  v.  Graitz. 
^Gremium"    facultatis    ar- 

tium  ingolstad.  556/9  561. 
Griperius  (Gripeius),  lodo- 

cus,  SJ  323  et  K 
Gripheus,  lo.  698. 
Grodna  695. 
Gropperus .         Godefridus, 

^sen."   471  et  «. 

—  Godefridus,  ^iun."  471«. 

—  loannes  416  502^  503 
667  682 ;  ^cardinalis"  667. 

Gruterus,  Lambert.  660. 

Gryphius,  lo.  698. 

^Gubernator"  in  universi- 
tate  dilingana  200  203 
241/2  24n  399  et  '. 

Guenther,  Otto  71'. 

Guilielmus  IV.,  Bavariae 
dux  1973  430. 

—  (V.),  filius  Alberti  V., 
Bavariae  ducis,  pietas  et 
religionis  studium  334 
338  345/6  426;  fautor 
SJ  313  et  «;  iter  lotha- 
ringicum  13  25/6;  nup- 
tiae  94  et  '  99  173  et  >>; 
dedicatur  ei  opus  mathe- 
maticura  Clavii  431  et  '; 
Catechismus  C.  426/31 ; 
eius  aula  landishutana 
196»  243  250/1  737; 
uxor  V.  Renata;  filius 
V.  Christophorus ;  con- 
tionator  196»;  et  v.  Scho- 
richius ;  confessarius  v. 
Schorichius ;  varia  311* 
334  338  415  747. 

—  princeps  Auriacus  414*. 

—  SJ  V.  Elderen. 
Guisanus    (Guisius,    Flan- 

der),  Anton.,  SJ  lvi  22» 
52  et'  179  184  et  2  435 
483  514  533/4  641/2 
543/53  623  636  et  '»  661 
701/3  708/9  714;  queri- 
tur  de  C.  714. 

Guisius,  Carolus,  card.,  ar- 
chiepisc.  rhemensis,  episc. 
metensis  lix  271  et  ^ 

Gulden  v.  Floreni. 

Gurcum  (Gurk),  episc.  v. 
Austriacus. 

Gurtenbach  v.  Cortenbach. 


Germanns  —  Helffer. 


785 


Gutlebia,    Catharina   255/6 
2562;  et  cf.  ^Catharina^ 
Guttierez  v.  Pinedanus. 

Haag,  comitatus  367   563'. 

Hablizel,  lo.,  O.S.B.  410/2. 

Haddon,  Gualtherus  331/2. 

Hadumarius  v.  Lorichius. 

Haeretici,  eorum  ^Catalogi" 
varii  377*;  non  admit- 
tendi  in  aulam  vel  fami- 
liaritatem  episcopi  100 
104/5  ;  eorum  „odium 
quoddam"  100  104/5; 
eos  vi  coercendos  esse 
censet  (mutata  sententia) 
S.  Augustinus  634  et  *; 
idem  monet  C.  633/4 
640 ;  eos  coercet  Theo- 
dosius  I.  imper.  634  et  '; 
eos  trucidari  iubent  Lu- 
therus  et  Bucerus  105 ; 
Ingolstadii  promoventur 
et  promoti  iu  aulas  etc. 
catholicorum  irrepunt 
45/6  46*;  animus  doc- 
trina  solida  contra  hae- 
reses  muniendus  100; 
diligendi  104;  eorum  ab- 
solutio  78  et  *  79  129/30 
130'  188/9  380^  inva- 
lide  absoluti  129/30; 
haer.  relapsi  79;  S.Franc. 
Borgias  et  C.  cavent,  ne 
haeretici  scriptis  mor- 
deantur  114/5;  et  v.  Cal- 
viniani,  Libri  prohibiti, 
Protestantes. 

Hafner,  Dr  681". 

Hagenoa  (Hagenau)  34. 

Haius  (Hay),  Edmundus, 
SJ  Lix  27  et  *  447  491 
590. 

Haivodus  (Haywood),  Cas- 
par,  SJ  Lviii/Lx  30  88 
116  167  314  381  et  * 
521  533/4  533«  534' 
536'  537  541;  doctor 
theologiae  541  et  ^ ;  con- 
sultor  rectoris  dilingani 
137*  141  160  537  741; 
eius  professio  144;  Thor- 
naeum  apostatam  redu- 
cere  conatur  147. 

—  Elisaeus,  SJ  93  et «  122 
355. 

Hala  (Hall)  Tirolis, 
urbs  magna  haeresique 
infecta  434;  libri  pravi 
499;  urbs  ad  fidem  re- 
ducitur  619;  senatus  ur- 
bis     433/4 ;     bibliotheca 


434;  agitur  de  collegio  S  J 
oenipontano  Halam  trans- 
ferendo  6  7  18 ;   de   no- 
viciatu    vel    collegio  So- 
cietatis  ibi  condendo  7'9 
14   18/19  192  111/2  150 
153    195    216    250    260 
262    264   277    281    et  * 
295   299    303   318«   612 
616/9  ;  coll.  a  Franc.  Bor- 
gia   praep.   generali   ad- 
mittitur  170   318/9  318« 
618/9;   eius  domus  434; 
spectra   in    ea    434;    bi- 
bIiotheca434;  hortus  19 '; 
supellex434;  fundatrices 
408';     Socii     lviii    230 
432/3  478  499  et  *  623/4 
700/1 ;  numerus  Sociorum 
432^;    rector   v.    Raben- 
steinlo.;  superintendens 
622/3    626 ;    cursus   bre- 
vior  philosophiae  et  theo- 
logiae,    ^seminarium  su- 
periorum"  432/3  432^  ^  * 
460  et  ^  494* ;  contiones 
Sociorum    7    9    51    153' 
160/1  170   223   251  278 
295    299    381    499   619; 
agitur    de    collegio    vir- 
ginum   per  Magdalenam 
et  Helenam    reginas    in- 
stituendo    7    9    17/9    50 
111/2  250;    de  eodem  a 
Sociis    regendo    vel    iu- 
vando    9     16/7    50    111 
150     152/3     160 '2    170 
246    277    281    295    299 
303     318«     612     616/7  : 
quid    a    Sociis    praestari 
possit  51 ;  C.  et  Hoffaeus 
S.    Franc.    Borgiam    ro- 
gant,    ut    reginis  gratifi- 
cetur    161    169;    harum 
condiciones  admitti  pos- 
sunt  260  262  264  318«; 
Borgias  concedit,  ut  So- 
cii,  dum  reginae  vivunt, 
virginura  confessarios  et 
contionatores  agant   170 
618/9;      domus     collegii 
434;  monasterium  S.  Sal- 
vatoris    (virginum  0.  S. 
Aug.)   7    8  et  '  18/9   50 
et  *;  reditus  19^. 

Halberstadium  (Halber- 
stadt) ,  episcopatus  182 
et  \ 

Halbpaur,  Hermes,  SJ  434 
et  *  505  735. 

Haller,  Leonardus  101*. 

Halm,  Phil.  M.  651. 


Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Aeta.    VI. 


Halver  (Westphaliae)  406'. 
Halverius,  Christianus,   SJ 

25  et*  97  112  185  406 

et  »  407  735. 
Hamburgum      (Hamburg), 

bibliotheca  urbana  694. 
Hamelmannus,  Hermannus 

330^. 
Hamericourt ,     Georg.    de. 

episc.  audomaropolitanus 

LIX. 

Hannartz,    Godefridus,    SJ 

116  et  «. 
Harpsfeldius,  Nicol.  171  et  ^. 
Hartelius,  Melchior,  SJ  578. 
Hartmannus ,    Wolfgangus 

220  339. 
Hasius,    loannes,    SJ   lviii 

383. 
Hassia    (Hessen),   landgra- 

vius  v.  Philippus. 
Hastensis  v.  Astensis. 
Hauensteinianus  comitatus 

493. 
Havensius  ,     Arnold. ,     S  J 

LVIII. 

Hebraeus  in  SJ  v.  Zacha- 
rias. 

Hebraica  lingua  688. 

Heerbrandus,  lac.  629^. 

Heidelberga  220 ;  profes- 
sores  univeisitatis  v.  Tos- 
sanus ;  bibliotheca  pala- 
tina  220. 

Heilsberga  (Heilsberg)  169 ; 
synodus  18P. 

Helding,  Michael,  episc. 
merseburgensis  500/3 
501'  502«  662  et ^  682; 
pretia  librorum  eius  503. 

Helena  ^regina" ,  filia 
Ferd.  I.  imperatoris,  con- 
fert  ad  aedificia  collegii 
oenipontani  exstruenda 
3 ;  de  SJ  optime  merita 
15  149;  eius  confessarius 
V.  Hetzcovaeus ;  ipsa  eum 
laudat  128/9 ;  reliqua  v. 
in  V.  Magdalena  venerab. 

Helfenstein,  Georgius  al> 
456'. 

—  Rudolphus  (V.),  comes 
207  et*. 

—  Swicardus,  comes  ab  379 
et '  607 ;  uxor  v.  Zollern. 

—  Udalricus  IV.,  comes  21 
et  2  207  et*  378/9  378' 
674  739. 

—  Udalricus  (V.) ,  comes 
207  et  \ 

^Helffer"  (adiutor  parochi) 
323'. 

50 


786 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Helianus,  Victorius  431'. 

Hellu.  Balthasar  ab  131 
295  6  406. 

Helvetii  catholici,  acade- 
miam  sive  seminariuni 
condere  volunt  ope  SJ 
238/40  252/4  279  281 
288  301  362,'3  374 :  con- 
tionatores  a  SJ  petunt 
240  252  258  279  281 
288  362;  agitur  de  C 
ad  eos  mittendo  362/3 
374;  helvetii  milites  Ro- 
mae  pontificis  domum  cu- 
stodientes  109;  veteres 
Helvetii  milites  optimi 
533. 

Helvetius,  Barthol.  v.  Be- 
dula. 

Henricus  VIII.  Angliae  rex 
332. 

—  iunior,  Reussius  657. 

—  medius,  Reussius  657. 

—  lulius  dux  brunsvicd- 
guelpherbytanus  (epi- 
scopus  intrusus  halber- 
stad.)   1823. 

—  SJ  V.  Arboreus.  Blys- 
semius,  Dionysius,  Hordt, 
Winsenius. 

Hentenius,  loann.,  0.  Pr. 
686. 

Herba,  loannes  da  1'  376'. 

Herbae  benedictae  716. 

Herbipolis  ( W  ii  r  z  - 
burg),  episcopus  v. 
Wirsberg ;  episc.  auxi- 
liaris  v.  Reschius ;  dioe- 
cesis  et  urbs  herbip.  (cle- 
rus,  monasteria  etc.)  27/8 
28'  312  338  384  405/6 
407';  consilia  multa  ad 
dioecesim  recte  admini- 
strandam  episcopo  a  C. 
data  75/9  129/31;  episc, 
a  P.  V.  iussus  digniores 
e  clero,  quibus  pontifex 
honores  dare  et  negotia 
committere  possit,  nomi- 
nare  id  praestare  non 
audet  180 ;  decreti  tri- 
dentini  de  matrimoniis 
clandestinis  promulgatio 
130;  indulgentia  iubilaei 
129 ;  capitulum  cathedrale 
407;  scholasticus  v.  Kno- 
ringen;  contiones  in  tem- 
plo  cathedrali  habitae  vel 
habendae  a  C.  185  555/6  ; 
ab  aliis  Sociis  28  39  et  ' 
54  et^  97  112  151  295 
311/2  315  388»  389  405/8 


406»  407'  735;  universi- 
tas  505* ;  monasterium 
FF.  Minorum  Conventu- 
alium  28  et  '  53  709 ; 
collegium  SJ  a  S.  Franc. 
Borgia  praep.  gener.  ad- 
mittitur  13  173:  fundatio 
et  dotatio  17/8  27/8  2b' 
98  112  173  384  408; 
difficultates  in  dotatione 
27/8  53/4  54'  98  10« 
et  ■*  112  173;  fundationis 
confirmatiopontificia  178 ; 
collegium  incohatur  33 
82  97/8  127;  C.  ei  mittit 
rectorem  et  magistros 
12/4  82  108  et*  112; 
rector  12/4  82;  et  v.  Ba- 
der ;  ecclesia  672  :  scho- 
lae  82  184^  663  672; 
catecheses  663  672 ;  eas 
timent  nobiles  protestan- 
tes672;  Sociorum  susteu- 
tatio  405 ;  Sociorum  et 
discipulorum  numerus 
384;  convictus  studioso- 
rum  54 ;  varia  de  Sociis 
Lvii/viii  34  59  89  338 
383  405/8  735;  agitur 
de  C.  Herbipolim  ituro 
232 ;  rumor  de  eo  ad 
protestantes  transgresso 
185  196  555/6;  am"ici  SJ 
liir^^;  monasterium  S.  Ag- 
netis  (Clarissarum)  28' 
53  173  lb'6  384;  libri 
excusi  332;  archivum  cu- 
riae  episcopalis  74  129; 
bibliotheca  Minorum  Con- 
ventualium  709. 

Herborth ,  Valent. ,  episo. 
premisliensis  lix. 

Herderus,  loannes  823. 

Hergenrother,  los.,  card.  4'. 

Herlen  a  Rosenthai,  Corne- 
lius  200  378  et  ■'  537. 

Hermannus  SJ  v.  Thyraeus. 

Hermanutius ,  Laurentius, 
SJ  354  et  '  494;  Bar- 
barae  ducissae  ferrarien- 
sis  contionator  germanus 
172^;  et  confessarius  16 
et'  55  139  et^  172;  me- 
lancholicus  404  410 ;  eum 
revocare  conantur  supe- 
riores  482/3  492  497 
599  600. 

Hermes  SJ  v.   Halbpaur. 

Hernandius  v.  Fernandez. 

Herrera  31. 

's  Hertogenbosch  v.  Busco- 
ducum. 


Herzogenburg,  bibliotheca 
Canonicorum  regularium, 
0.  S.  Aug.  703. 

Heshusius,  Tilemannus  27 
et  1  30/1  124/6  427* 
718/20  748^  carmen 
contra  eum  114  et  '^ ; 
Moreii  liber  contra  eum 
124  6  199;  C.  contra  eum 
scribit  124 :  Sanderus  con- 
tra  eum  scribere  vult  199. 

Hess,  Gerardus,  0.  S.  B. 
410/1. 

Hetzcovaeus,  Paulus,  SJ, 
confessarius  Helenae  re- 
ginae  etc.  15»  107  111 
139  145  149152/5  159/62 
169/70179  228  600  605/6 
611  2  614/6  619/20;  lau- 
datur  128/9  620  et  ^; 
aegrotat  246 ;  Magdalenae 
quoque  reginae  confes- 
sarius  fit  246:  avocari 
nequit  410;  varia  15  613 
620. 

Heusenstamm ,  Sebast.  a, 
archiep.  moguntinus  75°. 

Hibernus ,  Edmundus  v. 
Tanner. 

—  Richardus  v.  Flaminius, 
Fleming. 

—  Robertus  v.  Rochfort. 
Hieronymus,    S.    101  et  '; 

de  haeresi  cito  oppri- 
menda  634  et  *;  de  pri- 
matu  745  et  '^:  editiones 
expurgandae  269/70  598 
686;  romana  „Confessio 
Hieronymiana"  333  737. 

—  SJ  V.  Natalis,  Torrensis, 
Torres. 

Hildesium  (Hildesheim), 
episc.  V.  Ernestus. 

Hilgers,  los.,  SJ  269. 

Hipler,  Franc.  33  679. 

Hispaui  magnates  optant, 
ut  C.  ^postillam"  scribat 
384/5  385':  Hispani  Vin- 
dobonae  degentes  4;  hi- 
spani  Socii  in  Germaniam 
ad  theologiam  docendam 
mittendi  357/8:  hispani 
procuratores  c.  1571  Ro- 
mam  missi  469  et  ^:  tur- 
bae  granatenses  283^. 

Historia  ecclesiastica,  a  Fla- 
cio  Illyrico  depravata 
72/3. 

—  ortus  et  progressus  col- 
legiorum    scribenda  168. 

„Historiam  scribimus,  non 
Panegyricum"  587. 


Helianus  —  lacoba. 


787 


Hodcgia  (Hodege)  99. 

H  0  f  f  a  e  u  s ,  P  a  u  1  u  s ,  S  J, 
contionator      monacent^is 
13  14  119  et  •  138  146; 
contionaturAueustaeVin- 
delicorum  '226/7  243  247 
249  252  257  264/5  280,  l 
288  333  523;  Oeniponte 
226    246/7    249/50    '^58 
262  264/5  277/8  295  299 
H03    321    358    361    363 
700;    expetitur    ad    con- 
tionandum        Landishuti 
196^;  in  Bavaria  inferiore 
24  52  ;  vicerector  mona- 
censis  26  84  91  ;    rector 
ingolstadiensis        135/6; 
num  rector  dilinganus  no- 
minandus?  268:  ad  tem- 
pus    agit   rectorem  oeni- 
pontanum   246    248    252 
260    262    264/5  277  285 
288    295    3(J3    305    308 
310  321   336;  bene  regit 
260;    Germaniae  superi- 
oris  viceprovincialis  lvji 
118/9  122^  131   138  146 
147»    148    160/1     163/4 
167  et*    171/4    177  180 
190  194/8  196**  202  204 
209/23  226/9  233  240/58 
285  297  800  315  735/6; 
provincialis    lv    lviii/ix 
44    265    267    277    293/4 
305  307/10  313/4  318/20 
825     328/9     336     345/7 
358/60       388/9      405/6 
565/72      (.89       699/700 
711/2     714/5:     officium 
bene    gerit    741    744;    a 
Franc.  Borgia  praep.  ge- 
nerali  reprehenditur  601  : 
provinciae       administra- 
tione    liberari    cupit  19U 
233-^   252    294  321  743; 
C.  aliorumque  rogatu  in 
ea    confirmatur  190    196 
233  264  284  287/8;    pe- 
tit,  ut  C.  iferum  fiat  pro- 
vincialis  743;    eius  con- 
sultores     573    et  •    721 
737 ;    eorum    opera  mul- 
tura  utitur  465  ;  eius  ad- 
monitor   459  et^;    et  v. 
Canisius  Theodoric. :  „so- 
cius"    466   et  » ;    aliquod 
C.  factum  ipse  improbat 
442 ;   Romam  referre  iu- 
betur  nomina  eoruni,  qui- 
bus  sedes  apostolica  ne- 
gotia  gravia  committere 
etc.  possit  176   180   188 


196  ;  aliquos  Socios  ante 
professionem  ordinandos 
curat  213/4;  rei  paeni- 
tentiam  petit  et  accipit 
213/4;  Halae  cursus  stu- 
diorum  breviores  et  se- 
minarium  superiorum  in- 
stituit  432/3;  eius  ex- 
hortatio  domestica  491*; 
pedibus  itiuera  facit  459 
469/70  ;  equo  uti  iubetur 
470  482;  Albertus  V.  Ba- 
variae  dux  eum  semper 
sibi  adversari  ait  329; 
caeteroquin  ei  favet  196^ 
739/40;  Hotfaei  sententia 
de  Indice  274  276  286; 
Catechismum  Romanum 
germanice  vertit  26  48 
58  et  '  59  84  94  109 
113/4  121  123/4  138  146 
510  655/6  667/8;  P.  V. 
pro  praemio  ei  dat  in- 
dulgentiam  plenariam  59 ; 
vitam  S.  Ignatii  germa- 
nice  vertere  vult  218;  fit 
censor  contionum  P.  Ro- 
seffii  353;  laudatur  a  C. 
13S  251  260  267  310 
322  419;  a  Fuggeris  227; 
varia  lv  lvii  212  24  et  ' 
25/6  93  95/6  110/1  120 
194/5  277  279  281  et  *. 

Hotimeister,  lo.,  0.  Er.  S. 
Aug.  185  275  502  et  '. 

Hohenburg  (Suebiae)    738. 

Hohenems  v.  Sitticus. 

Hohenkirchen,  Wolfg.  Se- 
bast.  651. 

HoUer,  Alexander,  SJ  458 
et  *  621/5  622^ 

Holonius,  loannes,  SJ  134 
et*. 

Holthusius,  lo.  662  713'. 

HoIzapfJ,  lacobus  603  et ''. 

Homerus  466. 

^Honoraiium"  pro  auctore 
iibri  70  656. 

Horae  v.  Officium. 

Hordt  V.  Winsenius. 

Horning,  Guil.  6-»4'. 

Horst  V.  Host. 

„Hortulus  animae"  102  503 
676  ;  pretium  503  ;  ,Hor- 
tuli"  varii  485  490  496. 

Hortus  Sociorum,  debet  esse 
amoenus  156;  hortus  col- 
legii  oenipontani  14155/7; 
Sociorumromanoruml56; 
hortus  dandus  Sociis  au- 
gustanis  516. 

Hoiwarth,  Sibylla  346^ 


Hosius,  Stanislaus,  cardin., 
episc.  varmiensis,  pro- 
mulgat  decreta  tridentina 
18P;  H.  etcollegium  SJ 
braunsbergense  39  et  '^- 
406*  408';  Romam  ad- 
venit  383;  ibi  Centuria- 
torum  Magdeburg.  refu- 
tatiouem  moderatur  409' 
489;  C.  librum  de  lo. 
Baptista  laudat  et  Pio  V. 
commendat  444/7  458 
488/9  710/1;  aliquid  in 
eo  notat  444 ;  instat,  ut 
C.  deB.M.V.  etdeS.  Pe- 
tro  scribat  446  488  ;  eum 
ad  Augustum  Saxoniae 
electorem  mitti  cupit 
748/50 ;  reprehenditur, 
quod  scribere  desierit  35 : 
eius  „Confessio"  501  et  * 
503;  libellus  ex  eius  ope- 
ribus  excerptus  339 ;  C. 
eius  opera  commendat 
101  et*;  eum  ad  scri- 
bendum  excitat  39 ;  alia 
de  C.  169  437  442;  H. 
etP.Turrianus  31/2  488; 
varia  35  382/3  406*  415 
667  695 ;  eius  secretarius 
V.  Rescius  Stan. 

Hospitale  v.Valetudinarium. 

Hospites  (milites  etc.)  ex- 
cipiendi  officio  communi 
eximitur  Societas  per  Ma- 
xim.  11.  498\ 

Host  (Horst)  de  Romberch, 
lo.,  0.  P.  332. 

Hostovinus,    Balthasar,    SJ 

LVIl/lX. 

Houweningen  v.  Van  Hou- 

weningen. 
Hoya ,    loannes    ab,    episc. 

monasteriensis    183  et  '■'. 
Hugo,  Petr.,  SJ  412. 
Hugonotti,  exercitus  Pii  V. 

contra  eos  missus  282/3 ; 

et  V.  Calviniani. 
Humelius,  lacob.  714. 
Hunger,  Albertus  558/9  561. 
Hurtadus  SJ  v.  Perez. 
Hydruntum(Otranto),episc. 

V.  Capua. 
Hymenaeus    et    Alexander 

551. 
^Hypocausta"  534  537. 

Jaccoud,  Dr,  I.  N.  xxx. 

lacoba  Badensis,  vidua  Gui- 
lielmi  IV.  Bavariae  du- 
cis,  mater  Aiberti  V.  2l 
44  96  et  \ 

50* 


788 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


lacobaeus,  Vitiis  557^  560. 

lacobeUus ,  Christophorus 
220  403. 

lacobus  maior,  S.,  Aposto- 
lus,  C.  de  eo  scribere 
vult  contra  Centurias  701. 

—  S.J  V.  Biruva,  Crusius, 
Ernfelder ,  Genuensis, 
Kraus ,  Ledesma ,  Leo- 
diensis.  Levanto ,  Pon- 
tanus,  Rem,  Spirensis. 

Jaffe.  Phil.  722. 
Jahrbucher,       Preussische 

XVIll'. 

Jan,  Matthias  648'. 

.lanitor"   116«. 

lansenius,  Cornelius,  sen. 
199. 

Janssen,  lo.,  erratum  675 ; 
eius  bibliotheca  669. 

laponicae  litterae  275  420 
491/2  49P  498  502«. 

Ibn  Sina  (Avicenna)716  et  ^. 

leiunia  674;  per  Christum 
Deo  placent  659 ;  ab  ec- 
clesia  praecepta  524  ;  El- 
vangae  servanda  193; 
ieiunia  in  iubilaeo  128 
457  490^;  in  exorcismis 
etc.  392  394  650  716; 
voluntaria  apud  patricios 
augustanos  291;  C.  ni- 
mium  ieiunat  159  722; 
Sociorum  facultas  dispen- 
sandi  276';  dispensatio- 
nes  urbibus  augustanae 
et  ingolstadiensi  conces- 
sae  276' ;  exceptiones  pro 
infirmis  19o. 

lena  696;  theologi  842/4 
342»  498  et  «  696  748 
et  ^;  libri  excusi  657  696. 

^Jesuiter  Wolff",  Reissen- 
der  IW\ 

lesus  Christus:  nomen  lesu 
670/1  715  et  ^  716;  eius 
divinitas  negari  coepta 
343  et  2 ;  nihil  Deo  gra- 
tum  nisi  per  ipsum  658/9 ; 
C.  de  eo  adversus  Cen- 
turiatores  scribere  vult 
702 ;  et  v.  Crux,  Eucha- 
ristia,  Imagines,  Medita- 
tiones,  Officium  de  aet. 
Dei  sapientia,  Passio. 

Ignatius  de  Azevedo,  SJ, 
Beatus  26P. 

—  de  Loyola,  S. :  gratius 
ei  est,  si  homo  malus  ex 
SJ  egreditur,  quam  si 
bonus  eam  ingreditur 
361 ;  nu  iqunni  quemquam 


exorcizasse  fertur  393 ; 
eius  biographia  scribitur 
85 ;  germanice  vertenda 
218  et*;  imago  aere  ex- 
pressa  354 ;  daemones 
pellit  354  et^;  Constitu- 
tiones  SJ  ab  eo  con- 
scriptae  v.Constitutiones. 

Ignes  ad  laetitiam  signi- 
ficandam  638. 

Ignorantia  excusans  a  cen- 
suris,  peccatis  etc.  597 
598'. 

Jimenez,  Didacus,  SJ  124 
168. 

Iliyricus  v.  Flacius. 

Ilsung  a  Ttatzberg,  Fri- 
dericus   341'. 

—  Georgius   341  et  ^  342. 

—  Maximilianus  340/2340'. 

—  Sigismund.  SJ  lvi. 
Imagines,    piae    et    sacrae 

30  83'  376  529  534;  SS. 
Trinitatis  669;  Christi 
in  monte  olivarum  529 ; 
Christi  crucifixi  638  670 
678  703  ;  Christi  pueruli 
cum  cruce  678;  B.  Mariae 
V.  imagines  antiquae  v. 
Ettal,  Ottinga  Vetus ; 
imago  B.  M.  V.  lignea 
virgini  obsessae  adhibe- 
tur  644/5  650/1;  imagi- 
nes  S.  Ignatii  Loiolae 
Romae  in  domo  SJ  ex- 
primuntur  354 ;  imagine 
S.  Ign.  daemon  arceiur 
354  et  * ;  imagines  in 
Canisii  catechismis  et 
precationum  libris  etc. 
669  670  676  678/9  689/90 
694  703  712;  imago  Ca- 
nisii  „canis  fidelis"  731; 
im.  Canisii  minime  vera 
743;  im.  familiae  chri- 
stianae  669 ;  catholico- 
rum,  maxime  C,  de  cultu 
sacrarum  imaginum  doc- 
trinam  protestantes  qui- 
dani  calumniantur  658 
719;  imagines  probrosae 
338/9  376  et^  691;  pro- 
hibentur  376. 

Imitatio  Christi  (Thomae 
a  Kempis)  102  499  704; 
libelli  pretium  504. 

Immunitas  ecclesiastica  v. 
lurisdictio. 

Impedimenta  matrimonii 
78/9  130  et  =. 

Imperatorum  Epistolae  v. 
CoUectio  Avellana. 


Index  Clementis  VIII.  272^ 
273', 

—  Pauli  IV.  273';  de  ty- 
pographis  2691 

—  Pii  IV.  sive  tridentinus 
272*  273'  496  et  ^;  a  C. 
commendatur  101 ;  pro 
Gallia  valde  mitigatus 
esse  fertur  271  et^;  in 
Germania  difficilis  ob- 
servatudicitur  27 1569/70 
693;  eum  in  Germ.  ob- 
servari  non  posse  dicunt 
episcopi  570;  Pius  IV. 
eum  in  Germ.  promuigari 
noluisse  fertur  570;  eum 
mitigari  cupiunt  271; 
P.  Pisani  (cui  P.  Hoftaeus 
consentit)  responsa  de 
Indice  271/4  276  286; 
aliorum  laxa  quaedam 
interpretatio  274;  editio 
Monachii  facta  275;  et 
V.  Censura,  Expurgatio, 
Facultates,  Libri. 

—  cardinalis  Quirogae  273^. 

—  Sixti  V.  272^  273». 
Indiae  583;  orientales  587. 
Indicae      (iaponicae      etc.) 

litterae  275  337  et  ^  854 
402  420  481  491/2  49P 
498  502«. 
Indulgentiae,  impugnantur 
a  protestantibus  674 ; 
ind.  ^stationum  Urbis" 
173:  pro  die  festo  Con- 
ceptionis  B.  Mariae  V. 
385^;  cum  sertis  (co- 
ronis)  precatoriis  con- 
iunctae  374  et  »  376; 
promulgatio  indulgentiae 
490  495;  indulgentiae 
non  solent  comprehendi 
in  „communicatione  pri- 
vilegiorum"  596;  in- 
dulgentiae  omnium  or- 
dinum  Mendicantium  a 
P.  V.  cum  SJ  communi- 
cantur  596;  multas  ind. 
Fuggeris  Romam  pere- 
grinatis  P.  V.  tribuit 
374  et  *  376;  ind.  ple- 
narias  fidelibus  dat  car- 
dinalis  Truchsess  534; 
ind.  plenaria  accipienda 
a  confessario  libere  eli- 
gendo394;  P.V.  P.  Hof- 
faeo  pro  Catechismo  Ro- 
mano  germanice  verso 
ind.  plenar.  in  vita  et  in 
morte  dat  59 ;  Canisio 
pro     libro     contra    Cen- 


lacobaeus  —  loannei 


789 


turiatores  seripto  ind. 
plecar.  dat  437  443  4S9; 
et  V.  lubilaeum. 

Infallibilitas  Romani  Pon- 
tificis  705  745/6. 

Infantes  a  daemone  ob- 
sessi  530. 

Jnfirmarius"  116«  122^209 
214  235^. 

Infirmi,  card.  Trucbsess  eos 
invisit  et  adiuvat  190; 
Socii  eos  curant  283^ 
607 ;  quibus  cum  con- 
dicionibus  diebus  ieiunii 
carnes  edere  possint  193; 
et  V.  Valetudinis  cura  in 
SJ. 

^lnformationes"  in  con- 
gregatione  procuratorum 
SJ  590/1.  _ 

Ingolstadium  (Ingol- 
stadt):  universitas  433 
et  '  460;  eius  magna 
fama  558 ;  laus  a  P.  V. 
tributa  1 66 ;  officia  di- 
vina  131';  disciplina 
liberior  468  477/8;  agi- 
tur  de  professione  fidei 
tridentina  inducenda45/6 

89  90  110  133  et^  166 
191/2  511/3;  P.  V.  per- 
mittit,  ut  privatim  fiat 
110  512;  examina  462/4 
466  476  478  556/60:  dis- 
putationes  556  558  560/2 : 
promotiones  131'  242/3 
265/6  464467556/60562; 
earum  expensae  41  et  ' 
464*  467  556/60;  pro- 
moventur  etiani  liaere- 
tici  46;  sumptus  pro- 
motionis  tbeologicae  sol- 
lemnis  243  ;  censura  li- 
brorum  642';  professo- 
rum  salaria  467/8 ;  con- 
vivia  academica41'  131'; 
^onera"  universitatis 
131';  cancellarius  univ. 
V.  Schaumberg;  vice- 
cancellarius,  superinten- 
dens  sive  inspector  v. 
Eisenffrein  Mart.  :  ,,pa- 
troni"'^  40/2  45/7  560; 
senatus    et    rector    40/1 

90  131'462/3  462M632  3 
465/6  556  559/60 ;  prae- 
cedentia  professorum 
557  ;  professores  saecu- 
lares  45/6  467^  468  563^ 
714:  aemuli  Societatis 
135 ;  Socii  in  un.  docen- 
tes    12   40/2   40^   45  47 


132/3  139  216  et  i»  222 
253/4  266  429/80  505* 
555/62  714/5  743;  lites 
inter  un.  et  SJ  3  26 
40/2  45  53  110  133  449 

465  476  511/2  559/62; 
Socii  laudantur  a  pro- 
fessoribus  559 ;  in  stu- 
diosis  magnum  profec- 
tum  faciunt  et  magnae 
auctoritatis  sunt  48 ; 
studiosorum  paucitas467; 
numerus  557/8  562/3 ; 
canonici  studentes  464 
et';  alumni  et  stipen- 
diarii  464  et  ''  467  556  ; 
Itali  in  un.  216'";  fa- 
cultas  tbeologica  642' 
714/5;  seminarium  ge- 
orgianum  sive  collegium 
novum  467  et  ^;  sem. 
theologicum  sive  con- 
victus  S.  Iguatii  381  et*; 
fac.  iuris  46  463  466 
557 ;  medicinae  463/4 
467  557;  artiuni  (philos.) 
26  464*  465  476  478 
555/62;  eius  statuta 
556/9 ;  eius  iusiurandum 
40  et  ^;  agitur  de  cursu 
philosophico  et  paeda- 
gogio  (gymnasio)  uni- 
versitatis  per  Socios  ad- 
ministrandis  449/50  461/8 
476/8  486  ;  exemptio  So- 
ciorum  ab  uu.  iurisdic- 
tione  463  478  ;  convictus 
studiosorum  sub  Socio- 
rum  disciplina  258  313; 
convictores  extra  domum 
cenant  258;  numerus 
563;  seminarium  pro 
fratribus  scholasticis  SJ 
condendum  202  216  222; 
scholae  privatae  SJ  48 
110  123  134  ct*  =*  216 
et  1°  494  562/3 ;  earum 
disciplina  severior  132 
135  ;  difficultates  135  ; 
agitur  de  iis  toUendis 
132  135/6  202  216  228 
232  241  257/8  563:  ca- 
talogus  lectionum  228'; 
comoedia563:  Socii  lxii 
2  et  1  28/30  32  34  36 
40  48  56/7  633  90  113' 
116«  122/3  134  et  ^  139 
204  207  216  218  229/30 
242/3  253  257/8  282* 
307  312/3  315  320  329 
35P    4U8    433  et  '    460 

466  et  3  467  555/64  621 


714;  numerus  494  562: 
superintendens  494''  622  ; 
rector  v.  Leubenstain ; 
agitur  de  novo  rectore 
creando  43  48/9  81  89 
106  113  115  123/4  131/2 
210  624/5  721;  vice- 
rector  521 :  magislri  varii 
12  82  106  110  123/4 
312;  templum  173;  con- 
tiones  172/3  563;  cate- 
cheses  134^  672';  con- 
versiones  562/3  563' ; 
confessiones  128  216'"; 
Socii  parum  oboedientes 
22S  232  235  253/4  26(i ; 
Socii  a  S.  Franc.  Borgia 
praep.  gener.  reprehen- 
duntur  241 ;  ab  Alb.  V, 
Bavariae  duce  laudantur 
449;  liabentur  auctores 
„Anatoniiae  Lutheri"  36; 
P.  Pinedani  relatio  de 
rebus  universitatis  etc. 
555/9  ;  antiquus  liber  vo- 
torum  514;  urbs  648; 
decretum  tridentinum  de 
matrim.  clandestinis  pro- 
mulgatur  auctoritate 
ducisnon  episcopi  233/4; 
iubilaei  indulgentia  128 : 
ecclesiae  parochiales  et 
parochi  131'  135  323' 
306  371  ^m^  557;  et  v. 
Eisengrein  Mart.,  Feucht, 
Lautherius;  Franciscani 
v.  Nasus ;  praefectus 
arcis  562 ;  senatus  urbis 
557  648:  libri  excusi 
101*^  2722  ,339  3511 
377*450  499-501^502" 
503  585/6  611/2  642' 669 
679  696. 

Inquisitores  485  678  685. 

Insulae  (Lille)  667. 

Jnterim'  (lex)  273*  340 
658. 

Inutrium  (Mittenwald)  731. 

Inzigkofen  575  739. 

loab  dux  militum  639. 

loanna,  Ferd.  I.  imperatoris 
filia  et  Francisci  ducis 
florentini  uxor  16  et  ' 
171  et  3  235  et  »  482/3 
495/7  599  600;  confes- 
sarius  et  contionator  v. 
Elderen. 

loannes  SJ  v.  Anglus,  Asten- 
sis,  Beyel,  Confluentinus, 
Gibbonus.  Holonius,  Mer- 
quitius,  Pelecius,  Rastel- 
lus,  Rethius,  Saxo,  Seidl, 


790 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Vegerus,  Vicus,  Vinck, 
Volckius,  Wick,  Zacba- 
rias,  Zeydel. 
loannes,  Austriacus  (Don 
Juand'Austria)  2832  487' 
637/8. 

—  Baptista,  S.,  praecursor 
Domini  exemplar  paeni- 
tentiae  6ol :  Canisii  liber 
de  eo  V.  Canisius  Petr.  (4); 
tragoedia  de  eo  563. 

—  Baptista  SJ  v.  Calaber, 
Italus,  Romanus. 

—  Casimirus  Poloniae  rex 
5  587. 

—  Damascenus,  S.,  S89. 

—  Evangelista,  S.,  Apost , 
C.  de  eo  scribere  vult 
contra  Centurias  701 ; 
eius  virginitas  635 ;  in- 
itium  evangelii  ioannei 
eiusque  vis  715  et*  716. 

—  Georgius  princeps  elec- 


tor 


470/1  471'. 
• —  Georgius  Palatinus  prin- 
ceps  414''. 

—  Guilielmus  Saxoniae  dux 
342^  498*. 

—  Hieronymus  Hatriae 
(Atri)  dux  587. 

—  lacobus  SJ  V.  Oenipon- 
tanus. 

—  Paulus  SJ  V.  Oliva. 

—  Petrus  V.  Maffaeus. 

—  Sigismundus  Zapolya 
princeps  Transsilvaniae 
343  et  K 

lob,  patriarcba  528;  con- 
tiones  de  libro  lob  lvi. 

lodocus  SJ  V.  Carcaeneus 
(Krepser),  Griperius. 

losepb  aegyptius,  patriarcba 
528  634. 

lovius,  Micb.  704. 

Irregulares  205  et  - ;  dis- 
pensatio  79  i:05  et  ^  3 
425  597. 

Isara  (Isar)  731. 

Isenburg,  Salentinus  ab, 
arcbiepisc.  coloniensis  81 
162/3  181  et  2  199  324^ 
331  4.35'. 

Isidorus,  S.,  bispalensis  171*. 

lslebia(Eisleben)697'749; 
liber  excusus  697'. 

Itali  Ingolstadii  216'»;  Vin- 
dobonae  4  53;  itali  Socie- 
tatis  bomines  (catalogi, 
superiores  etc.)  lxi;  et 
v.  Florentia,  Lombardia, 
Roma  etc. 


brandenburgensis 


Italus,  loannes  Bapt,  v.  Ca- 
laber. 

—  Laurentius  v.  Casalius. 
Itinerarium    Philippi   Edu- 

ardi  Fuggeri  lxii. 

lubilaeum  a.  1566  324-; 
a.  1567/8  127,8  129 
611/2;  a.  1568/9  324 
et2;  a.  1571  .3242  ,394 
457  490  et  5  541  5952; 
a.  1575  etieOO  579  et  «: 
pro  libro  contra  Cen- 
turiatores  scripto  C.  „iu- 
bilaeum"  petit  443;  et 
cf.  Indulgentia. 

ludaei  esse  putantur  Socii, 
cum  sine  armis  peregri- 
nantur  461 '. 

ludas  proditor  Christi  639. 

luliano  S.,  los.  de,  SJ  235«. 

lulianus,  magister,  cbirur- 
gus   romanus  281'**  306. 

lulius  II.  papa  205^ 

—  IIL  papa  194  200  57P 
670. 

—  dux  brunsvico-guelpher- 
bytanus  18P  279'. 

luramenta  academica  So- 
ciorum  595 ;  iurandi  te- 
mere  et  falso  vitium  et 
poena  401  647. 

luris  studium  commendat 
C.  341. 

lurisdictionis  ecclesiasticae 
violatio  eiusque  poena 
183  195  525;  eos,  qui 
ecclesiae  iuvandae  caussa 
se  in  eam  ingerant,  ab- 
solvi  posse  declarat  P.  V. 
197;  et  v.  Monasteria, 
Principes. 

lustificatio,  in  sola  ecclesia 
catholica  550 ;  doctrina 
concilii  tridentini  385 
et  2  3  484« ;  liber  Vegae 
484;  theologi  protestan- 
tes  de  ea  altercantur 
342* ;  catechismi  cani- 
siani  et  omniura  catholi- 
corum  doctrina  de  ea  a 
protestantibus  impugna- 
tur  et  calumniis  afficitur 
657/9  673/6  692/3  715' 
719/20. 

Iustinianus,Vincent.,O.Pr., 
cardin.  732/3. 

Kannengiesser,  Henr.  414\ 
Karlsburg  343  et  '. 
KeIIner,Barthol.378  9  378^ 

—  Guiliehnus  (?)  378/9 
378'. 


Kempis,  Thonias  a,  de  imi- 
tatione  Christi  102  499 
704;  pretium  504. 

Kessel,  Leonard.,  SJlvii  lx 
21/3  21'  80,1  162/3  258 
293  315  324  329 '31  363 
384  387/9  388'  414 
4345  443  472  478/9 
483/4. 

Khellner,  Khelner  v. 
Kellner. 

Kliuen  de  Belasj',  lo.  lac, 
archiepisc.  salisburgensis 
93et2  315  499  682  732. 

Kibler,  Carolus  192. 

Kirchberg  642. 

Kirchenzeitung,Katholische 
(Salzburger)  xviii'. 

Kircbhofl',  Benedictus,  SJ 
407  et  '. 

Kirner,  Christoph.  648. 

Kitzbiihel  499. 

Kiauber,  Catbarina  731. 

Kleijntjens,  L,  SJ  425. 

Kleinaw,  loann.  720. 

KJekler  v.  Klockbler. 

Kleselius,  Antonius,  SJ, 
contionatur  Dilingae  60/1 
60'  85  109;  Oeniponte 
99  112  139  161  232  3; 
in  aula  Ferdinandi  II. 
archiducis  247  278  283 
3201  359;  sollicitatur 
ad  apostasiam  61  83: 
C.  ei  timet  247  278 
320/1 ;  eius  contiones 
aulicae  a  Sociis  observari 
debent  283  ;  agitur  de  eo 
dimittendo  232/3;  a  SJ 
et  a  fide  deficit  357  61 ; 
resipiscit  360  425  621/2; 
dimittitur  ex  SJ  622; 
agitur  deinde  de  eo  ite- 
rum  constituendo  con- 
tionatore  Ferd.  II.  621/2: 
varia  60/2  60'  87/8  160 
165  167  et*241  614  619. 

Kling  V.  Clingius. 

Klingenberg,  los.  2P. 

Klockhler  (Kluckler),  Chri- 
stopborus  250  et  '  456' 
481'  499/500  623  et  ' 
689/90. 

Knab,  lo.  648. 

Knoringen,  Henricus  de, 
episc.  august.  470. 

—  ioannes  Egolphus  ab 
(postea  episc.  aug.)  185 
et  3  186  295/6  384  402. 

Kock  V.  Scotus  Andreas. 

Koelderer,  David,  episc. 
ratisbonensis  325  682. 


loannes  —  Lautberius. 


791 


Konigsegg     (?),      Christo- 

phorus  Guilielmus  335^ 
Konstanz  v.  Constantia. 
Koplin,    lacobus,    0.  S.  B., 

abbas  249'  520*. 
Kornik,  bibliotheca  comitis 

Zamoyski  695. 
Kostka,  loannes  4. 
—  Stanislaus,    S.,    v.  Sta- 

nislaus. 
Kiafft,  lo.  648. 
Kratzer,  Paul  220. 
Kraus  v.  Crispus,  Crusius. 
Krems  288. 

Krenifi,  Matthaeus  651. 
Krepser  v.  Carcaeneus. 
Kreuzer  v.  Crucigeri. 
Kribl,  Thomas  499. 
Kuenburg,  Mich.  a,    archi- 

episc.  salisburg.  681'^. 
Kufstenium  (Kufstein)  499. 

Labacum  (Laibach),  epi- 
scopatus  366/7  370/3 
382 ;  urbs  367 :  Socii 
367. 

Labores  prohibiti  diebus 
sacris  193. 

Lackner  v.  Lakner. 

Lacticinia,  tempore  ieiunii 
prohibita,  dispensationes 
de  iis  concessae  276'. 

Ladislaus,  Sigismundus  III. 
Poloniae  rex  586/7. 

Laibach  v.  Labacum. 

Lainius  (Lainez,  Laynez), 
lacobus,  praep.  gener.  SJ 
105/6;  autographa  lxi. 

Lakner,  Matthias,  SJ  134 
et  6  213  513/5. 

Lambertus  SJ  v.  Auer. 

Lamprucker,  Leonard.  648. 

Lancellottus,  Scipio  245* 
583. 

Landavus  (Laudauer),  Fri- 
der.  560. 

Landishutum  (Landshut), 
aula  Guilielmi  principis 
196»  278 ;  Dominicani 
191*;  C.  Lvi  747;  col- 
legium  S  J  lx  ;  contiones 
Sociorum  lvi  196*  241 
243  278  290;  mire  fre- 
quentatae  737 ;  „exami- 
nationes"  de  fide  311 
et^. 

Landsberga       (Landsberg) 

2.30  731. 
Landsbergius       v.      Lans- 

pergius. 
Lang,  K.  H.  v.,  errata  61' 

539. 


Langenenslingen  bOV. 

Lanoius,  Nicolaus,  SJ,  rec- 
tor  collegii  vindobonensis 
175;  Mariae  iniperatrici 
gratus  107  et  ®;  rector 
collegii  oenipontani  2  3 
6*  10/1  17  44  51/2  57 
80  90  99  110  134/6  140 
149  154/5  161  167^  169 
173/6  179/80  194  216/7 
230  232/3  434  602/15 
625';  eius  errata  (rigor 
etc.)  14/6  134/5  155/9 
246  250  252;  a  Franc. 
Borgia  praep.  gener.  et 
a  C.  monetur,  ut  sua- 
viter  suos  regat  18  107 
155  605/6;  collegii  mi- 
nister  querimonias  ad- 
versus  eum  profert  155/9 
613;  eius  merita  268; 
solacio  affici  debet  110 
135;  rectoratu  levari 
vult  14/5  210^;  levari 
debet  43  81  113  115 
156;  levari  non  posse 
videtur  55  107:  levatur 
210  246  250  252  264 
268 ;  Lan.  et  domus  SJ 
halensis  etc.  19  195;  ibi 
exorcizat  434 ;  consultor 
et  admonitor  novi  rec- 
toris  oenip. ;  ab  huius 
oboedientia  exemptus 
210;  Franc.  Borgias  et 
C.  frustra  instant,  ut  L. 
a  Magdalena  et  Helena 
reginis  admittatur  con- 
fessarius  ipsarum  107 
149  155  1.58/9  169  611/5; 
est  visitator  libtorum  in 
Tiroli  499  500  689/90; 
mittendus  Ingolstadium 
621  ;  superintendens  col- 
legii  ingolstad.  494* ; 
^SLibstitutus"  procura- 
toris  a.  1568  Romam 
mittendi  195  197;  pro- 
curator  provinciae  a.  1571 
Romam  missus  416  439/41 
447/9  493  521  .543;  ,se- 
nior"  provinciae  441 ; 
consultor  Hoffaei  vice- 
provincialis  573';  iudi- 
cando  et  referendo  ex- 
asperat  res  T'  103;  „ad- 
monitiones"  eius  620; 
laudatur  a  C.  441 ;  a 
cardinali  Hosio  445 ; 
varia  lvii/viii  7^  147 
194  210  246  274  276 
319  389  440/1  440*  450 


464    494  521  543  566/7 

572/3  589  618/20  625. 
Lanspergius,      lo.     lustus, 

0.    Cart.    102  et  *    502« 

503. 
Lapidanus,  Gerardus,  SJ  10 

et  ^  bbet^  59  82  98  et  i 

112. 
Lateranense  concilium  IV., 

de  synodis  474^ 

—  V.,  de  breviarii  reci- 
tatione  102';  de  librorum 
editione  447';  de  Aver- 
roismo  60«  569. 

Latina  lingua,  diligenter 
discenda  103;  latine  lo- 
qui  non  audet  rector 
coll.  ingolstad.  48;  et 
V.  Grammatica  latina. 

Latinius,  Latinus  409'  686- 

Latomus,  lo.  660. 

Lauinga  (Lauingen)  30/1 
61  65  68  88  112*  114 
147  et  s  718;  schola  la- 
tina  31 ;  minister  luthe- 
ranus  v.  Codonius ;  liber 
excusus  720. 

Laurens  (Poin),  Barthol. 
688/9. 

Laurentius,  S.,  martyr 
585/6. 

—  SJ  V.  Casalius,  Her- 
manutius,  Italus,  Magius, 
Romanus. 

Lauretum  (Loreto),  sacra 
aedes  B.  Mariae  V.  134* 
575/6;  etP.V.393:  per- 
egrini  germani  280  347 
359  364  374  393  575/6; 
cardinalis  Truchsess 

575/6  ;  C.  ibi  contionatur 
575/6;  ^paenitentiaria" 
sacrae  aedis  575^;  omnes, 
qui  Lauretum  veniunt, 
paenitentiae  et  eucha- 
ristiae  sacramenta  su- 
mere  aftirmat  C.  576; 
S.  Franciscus  Borgias 
eo  venit  voti  causa  per- 
solvendi  308  et  *  318; 
dona  sacrae  aedi  data 
575/6 ;  gubernator laure- 
tanus  575  et*;  Socii  lxi 
134*  211  280  293  301 
304/5  357  359  575/6 
724  735  ;  eorum  numerus 
575^ ;  contiones  575/6  ; 
et  V.  Litaniae  Laure- 
tanae. 

Lautberius,  Georg.  274 
3116    380   et  2    501  et  * 

673/4. 


792 


Imlex  alphabeticus  nominuni  ct  rerura  huius  voluminis. 


lectio     regularum 


Lautzler,  Chiistoph.  378^ 

Law,  Tho.  Graves  664. 

Lech  73 L 

Lechler,  Martin.  677. 

Lechner,  Car,  3. 

Lecti  206  et  <  609/10. 

Lectica  522. 

Lectio  ad  mensam  108  136* 

187; 

SJ  82  et  1» 
Ledesma,    lacobus.    SJ   31 

114  208  4091  666. 
Lentaillerius,  loann.,  O.S.B., 

abbas       aquiscinctiensis 

Lvn/viii. 
Lentia  (Linz)  237/8. 
Leo  X.  papa  273', 

—  XIII.  papa  332  587. 
Leodiensis,  Georgius  v.  Ro- 

tarius. 

—  lacobus  v.  Biruva. 

—  Robertus  v,  Girulius. 

—  Simon  v.  Damerius. 
Leodium  (Lieges),  episc.  v. 

Ernestus  Bav. ;  Socii  28 
363^;  eorum  bibliotheca 
672;  libri  excusi  664 
706;  bibliotheca  uni- 
versitatis  672. 

Leon,  lo.  Emm.  de,  SJ  469«. 

Leonardus,  S.,  abbas  430", 

—  V.  Boschius,  Kessel, 
Leonettus  SJ  v.  Clavonius. 
Leopolis,  archiepisc.  v.  Sto- 

mowski. 

Leovardia  (Leeuwarden), 
episc.  V.  Petri. 

Lepanto,  victoria  de  Turcis 
487  et'  490  630  637/8: 
pompa  propter  eam  Oeni- 
ponte  habita  629  30 
637/8. 

Leslau,  episc.  v.  Rosdra- 
cevias. 

Leubenstain,  Martinus,  SJ, 
rector  collegii  ingolsta- 
diensis  2  3  15  43  46^ 
89  131/2  nV  133'  172/3 
210  229  253  266  312 
314  319/20  559  563 
572/3;  nimis  veliemens 
et  asper  48 ;  de  C.  pro- 
vinciali  queritur  172  3; 
agitur  de  eo  a  rectoratu 
amovendo  48/9  81  106 
IIB  115  123  131  148 
721 ;  et  de  eo  rectore 
oenipontano  nominando 
15  107;  reprehenditur 
ob  defectum  oboedientiae 
235  241 ;  eius  consul- 
tores  564 ;    matris    pau- 


peris  curam  gerit  235 
239/40  252;  alia  116 
622  et  3  623/5. 

Leuckfeld,  lo.  Ge.  31. 

Levanto,  lacobus  de,  SJ 
11  et  5  20/1  45  56  63 
et  2  84  109  et  '. 

Lexica  269. 

Liberi  in  fide  conservandi 
et  imprimis  ad  pietatem 
instituendi  396/7. 

Libertas  Societati  constare 
debet  ad  sodales  mu- 
tandos  etc.  39  258  280 
303  312  329  381  449/50 
478  668  593  602;  et  in 
universitate  regendos  463 
467  476/8  568  593;  lib. 
religionis  perniciosa  455 ; 
,Iib,  conscientiae"  falsa 
704. 

Libri  boni,  legendi  101  103 
380^:  aliis  tradendi  351; 
aliqui  a  P.  Possevino 
commendati  704 ;  eorum 
catalogus  in  usum  mo- 
nasteriorum  Bavariae 
editus  275 ;  libri  boni 
iussu  Alberti  V.  et  Fer- 
dinandi  II,  per  Bavariam 
et  Tirolim  disseminantur 
499/504  689/90;  biblio- 
pola  in  Tirolim  arcessen- 
dus  501/3;  libros  de 
eodem  argumento  a  com- 
pluribus  scribi  utile  est 
429  et  ^ ;  libri  catholici 
principibus  protestanti- 
bus  dedicandi  ?  471 ;  libri 
a  Sociis  non  edendi  nisi 
ad  pietatem  excitandam 
idonei  373  ;  S.  Franciscus 
Borgias  praep.  generalis 
Sociis  commendat,  ut 
contra  haereticos  scri- 
bant  neve  tamen  cum 
iis  litigent  222 ;  Socii 
libros  scribere  debent 
non  latine,  sed  germa- 
nice,  neque  nomine  alieno 
vel  ficto,  sed  suo  nomine 
218;  et  v.  Censura, 
Scriptores. 

—  catenulis  appensi  698. 

—  pravi,  cavendi  101;  per 
magistratus  civiles  aufe- 
rendi  500;  in  Bavaria, 
Elvangae,  in  Tiroli  aufe- 
runtur  192  499/504 
689/90;  combusti  499; 
eos  comburi  iubet  Theo- 
dosius  II.  634  et  *;  libros 


haereticos  et  impuros 
abicit  Georgius  Fuggerus 
270  289;  libros  haereti- 
corum  cur  in  refutatione 
Centuriarum  Magdeb. 
saepe  sibi  citandos  esse 
censuerit  C.  437 ;  et  v. 
Censura,  Expurgatio, 
Facultates,  Index. 

Libri  scholastici,  facultas 
eos  expurgandi  270  et  ' 
598:  l.schol.  SJ  272^432 
460^  481«  534  662/3  666 
683^  713»;  et  v.  Ari- 
stoteles,  Catechismus, 
Lombardus  Petr.,  Tho- 
mas  Aquinas, 

Lichtenstein,  Ursula,  uxor 
Georgii  II,  Fuggeri,  valde 
pia  2  261  285  288/9 
394 ;  B.  Mariam  V.  valde 
colit  261  284  288;  ima- 
ginis  romanae  „Madonna 
di  S.  Luca"  exemplum 
sibi  exprimendum  curat 
261  .281  284  318  336; 
loannem  Fuggerum  ad 
sanctam  vitam  excitat 
261  288;  daemones  eie- 
cisse  fertur  28S/9  289^ 
401 ;  „filia  oboediens  SJ" 
248 :  ,mater"  Sociorum 
261  289;  laudatur  a  S, 
Francisco  Borgia  285 ; 
stipem  dat  pro  templo 
SJ  romano  248  et  *  257 
283  302/3  :  falsae  „reve- 
lationes"  288/9  289^ 
316/7  334/5  334*  345/7 
347»  352/3  369  391  394; 
Socii  pro  ea  Deum  pre- 
cantur  289  352  354  394 ; 
Romam  (et  Lauretum) 
petit  345  347  354  et  * 
355  359  361  364  369 
374/7  393  403/4;  apud 
P.  V.  374/6  374';  in- 
structio  de  puella  ob- 
sessa  ei  a  P,  V.  data 
393/4;  redit  394  39'J; 
resipiscit  394 ;  confes- 
sarius  v.  Volck  Wend. ; 
in  eius  locum  substituitur 
P.  Roseffius  394;  aegrota 
1  394  ;  pie  moritur  394 ; 
varia  lvii  1  2  113  163 
177  220/2  229  282  284/6 
300  511  588  592;  et 
V,  Fuggeri,  Fugger  Ge- 
orgius,  loannes,  Octa- 
vianus,  Philippus, 

Lichus  (Lech)  731, 


Lautzler  —  Madrutio. 


793 


Liebenthal  (Silesiae)  622 
et  2. 

Limburg,  Erasmus  ab,  episc. 
argentoratensis  18P. 

Limburgius,  Guil.,  SJ  735. 

Limburgum  ad  Laganam 
(Limburg  a.  d.Lahn),  bi- 
bliotheca  seminarii  677. 

Lindanus,  Guil.,  opisc.  ru- 
raemundanus  lx  877*  387 
et»  409'. 

—  Theodorus  Lix. 

Lindavia  (Lindau)  65L 

Liner.Vitus,  SJ  59  et  ^  82 
512  514. 

Linegahol,  Mich.  625  639. 

Linz  237/8. 

Lipomani,  Aloysii,  Vitae 
Sanctorum  103  et  «  412^ 

Lipsia  (Leipzig),  libri  ex- 
cusi  499^. 

Litaniae  Lauretanae  485 
643/5  643*  652/3  653' ; 
Lit.  omnium  sanctorum 
51  62  214  291  485  et  » 
5952. 

Litterae,  annuae  iam  non 
a  singulis  domibus  SJ, 
sed  a  tota  provincia 
scribendae  521 ;  1.  testi- 
moniales  sive  oboedien- 
tiae  177  211  609  734/5; 
1.  a  rectoribus  aliisque 
Sociis  ad  praep.  gene- 
ralem  dandae  vel  datae 
590=^  625';  1.  .soli"  in- 
scriptae  49  et  '  156;  S. 
Francisci  Borgiae  praep. 
generalis  litterae  valde 
accurate  componuntur 
21  ;  1.  privatae  a  Sociis 
Romam  non  mittendae 
nisi  certis  cum  condicio- 
nibus  187  ;  1.  ad  Socios 
et  a  Sociis  datae  a  su- 
perioribus  videndae  6P 
187;  aperiuntur  61  95/6; 
1.  ex  aulis  et  in  aulas 
principum  non  mittendi 
nisi  per  rectorem  150 
611;  1.  ^d  mulieres  v. 
Mulieres ;  1.  ex  missio- 
nibus  V.  Indicae  (iapo- 
nicae  etc.)  litterae  ;  ratio 
1.  secrete  scribendi  et 
mittendi  215/6;  I.  per 
tabellarios  non  traditae 
257 ;  et  v.  Notae  secre- 
tiores,  Sigilla. 

Livoniae  princeps  698. 

Lobkowitz,  Waldemarus  a 
738». 


580" 


332 
332; 


Locarno,  Socii  238/9  362/3. 

^Locustae"  S.  loannis  Bcip- 
tistae  444  et  '  712. 

Loisach  (Loisa)  727/8  731. 

Lombardia  (provincia  SJ) 
188  195  417  5952  6381 
75 1 ;  provincialis  v.  Adur- 
nius;  procurator  (1568) 
589. 

Lombardus.  lo.  Franc, 

—  Petrus  534  714. 
Lonaeus  v.  Boscius. 
Londinum      (London) 

664;    libri    excusi 
museum  britannicuni  liv 
223  588  599  663/4  679. 

Longolius,    Christoph.  743. 

Loreto  v.  Lauretum. 

Lorichius,  Gerardus  272". 

—  loannes  272  et  ^  275. 

—  lodocus  272^. 

—  Reinhardus  272'. 
Lossius  444^. 
Lotharingia    13    22    56  /65 

84  91;"dux  v.  Caroluslll; 
et  V.  Kenata ;  Lotharingiae 
cardinalis  v.  Guisius. 

Lovaniensis ,  Gerardus  v. 
Pastelius. 

Lovanium,  universitas  85 
199  273'  284/6  356  384 
416  663  688 ;  professio 
fidei  tridentina  in  eani 
inducta  133  164/5;  facul- 
tas  theologica  catechis- 
mum  C.  approbat  706 ; 
professores  v.  Hentenius, 
Iansenius,Molanus,Rave- 
steyn, Sanderus ;  decanus 
ecclesiae  S.  Petri  v.  Petri: 
Angli  664  et  v.  Thorn: 
Socii  Lvi/x  124/5  275  384 
718;  libri  excusi  78'  332 
372M8S3  663/4  667  686; 
varia  278  et  ^ 

Lucarnum  (Locarno),  Socii 
238/9. 

Lucas,  S.,  Evangelista,  eius 
virginitas  635 ;  imago 
B.  M.  V.  ab  ipso,  ut  fertur, 
picta  261  et  ^  K 

Lucerna  (Luzern),  acade- 
mia  vel  collegium  238. 

Lucius,  S.,  Rhaetiae  apo- 
stolus  430  et  '. 

Ludimagistri,  providendi 
474;  in  Bavaria  a  duce 
iubentur  catechismum  C. 
explicare  et  pueros  in 
ecclesiam  conducere  683. 

Ludovicus  Bavarus  impe- 
rator  724. 


Ludovicus  comes  Ottingen- 
sis  31. 

—  dux  wurttembergensis 
675. 

—  SJ  V.  Bachelius  (Back- 
lerius),  Mendoza. 

Lugdunum  (Lyon),  archi- 
episc.  V.  Albonius ;  Socii 
704/5 ;  Itali  eorumque 
contionatores  704  5 :  libri 
excusi  332  432»  450  490* 
586  704  et  ';  bibliotheca 
publica  705. 

Luisi,  Fra,  0.  Min.  409'. 

Lupoldus  V.  Bebenberg. 

Lusitani  SJ  v.  Antonius 
Franc. ,  Vaz  ;  lusitanica 
provincia  SJ  587  751 ; 
procurator  (1568)  589. 

Lussi  (Lussy)  ,  Melchior 
238/9  362. 

Lutherani,  in  Calvinismum 
declinant  38  498;  luthe- 
ranos  consiliarios  habent 
episcopi  Germaniae 

182/3 ;  et  v,  Haeretici, 
Protestantes. 

Lutherus,  Martinus,  de  hae- 
reticis  odio  habendis  et 
occidendis  105:  de  papa 
etc.  occidendis  105:  ima- 
gines  sordidae  adversus 
papatum  36;  Biblia  351 
et'  689;  postilla  193:  ca- 
techismus  657/8  683  et^; 
non  docuit  primus,  ad 
saeculare  quoque  vitae 
genus  homines  a  Deo 
vocari  636:  „Anatomia 
Lutheri"  35/36 :  libri 
contra  eum  101=*^  361' 
4363;  varia  38  499  629- 
651  657  745  749. 

Lutzenburgo,  Bernardus  de, 
0.  Pr.  377». 

Maastricht,    Maestricht    v. 

Mosaetraiectum. 
Mabillonius,  lo.,  0.  S.  B.  185. 
Macerata,  episc.  v.  Melchio- 

rius. 
Macherentius,  lo.  Theodor, 

SJ    LVIII. 

Madrid  v.  Matritum. 
Madridius,    Christoph.,    SJ 

208  et  1  441  677. 
Madrutio    (Madruzzo),    Ca- 

tharina  a  212. 

—  Christophorus  a,  card  , 
episc.  brix.  et  trid.  212/3; 
eius  coadiutor  brix.  v. 
Spaur  lo.  Th. 


794 


Index  alphabeticus  nominum  et  reium  huius  voluminis. 


Madrutio,  Ludovicus,  card., 
episc.  trident.  225'  245 
et  »  264  G09  et  \ 

—  Martlia  ab  212. 
Maecenates  se  praebere  de- 

bent  episcopi  474. 
Maifaeus  (MafFei),   loannes 
Petrus,  SJ  420  49P. 

—  Petrus,  Antonius,  cardin. 
733. 

Magdalena,  S.,  paenitens 
685/6  716. 

M  a  g  d  a  1  e  n  a ,  r  e  g  i  n  a, 
venerabilis,  filia  Fer- 
dinandi  I.  imperatoris, 
valde  laudatur  a  cardinali 
Commendono  619;  pau- 
peres  aegrotosque  iuvat 
607;  mulieres  haeretlcas 
et  meretrices  convertere 
studet607;  supplicationi 
iubilaei  interest  612;  Kle- 
selium  apostatam  com- 
burere  vult  359;  falsas 
^visiones"  improbat  369 ; 
se  flagellat  129;  nemini 
post  Deum  magis  fidit 
quam  SJ  153;  S.  Francis- 
cum  Borgiam  pro  patre 
spirituali  habet  617  ;  vult 
omnino  contionatores  et 
confessarios  de  SJ  habere 
7/9  16  19  51  153  160/1 
170  223  251  278  295  299 
305  381 ;  vult  cum  Helena 
sorore  collegium  virgi- 
num  Halae  condere  in 
tioque  vivere  6/9  16/9; 
et  V.  Hala ;  in  eodem  sacra 
omnia  per  Socios  admi- 
nistrari  cupit  6  9  16/7 
19/20  49  50  162  260 
262  277  281  et  *  295 
299  303  305  318  et« 
610  612  615/7  724/5; 
agit  cum  Sociis  de  suo, 
Helenae  sororis,  vir- 
ginum  halensium  con- 
fessario  51  107  149  155 
158/9  161/2  169  246; 
Dyrsium  confessarium 
laudat  128/9;  eum  in 
extremo  morbo  diligen- 
tissime  curat  246 ;  a  S. 
Franc.  Borgia  impetrat, 
ut,  dum  ipsa  sororque 
Halae  vivunt,  Socii  in 
collegio  virginum  con- 
fessarios  et  contionatores 
agant  169/70  179  618/9; 
de  SJ  optime  merita  15 
149    161    607;     confert 


ad 


collegii     oenipontani 


aedes  amplificandas  3 ; 
vestes  pelliceas  mittit 
605;  collegio  alia  prae- 
stat  etc.  80  120  eti  250 
267/8  277  60:^5  611/5; 
et  V.  Oenipons ;  a  P.  V. 
impetrat,  ut  sibi  sorori- 
que  semper  liceat  col- 
legium  ingredi  43/4  213 
215  et^;  Sociis  curan- 
dum  est,  ut  ea  facultate 
quam  modestissime  uta- 
tur  110  233;  vult  col- 
legium  vel  tirocinium 
SJ  Halae  condere  7/9 
18/9  111/2  150  153  170 
195  260  262  295  299 
303  305  318  et  «  381 
612  616/9;  fundatrix 
collegii  SJ  halensis  408' 
434;  sollicita  de  vale- 
tudine  P.  Hoff^aei  pro- 
vincialis  459  482;  col- 
legio  patavino  dona  mit- 
tit  149^;  stipem  ab  eo 
petunt  pro  templo  SJ 
romano  251  303  318; 
agit  de  confessariis  Bar- 
barae  et  loannae  sororum 
482/3  495/7  600;  eius 
mulieres  aulicae  52  217 
et  ^  611/5;  et  v.  Hala; 
aulam  dissolvit  600:  eius 
nomen  secretum  213  et^: 
varia  lix  52  217^  251 
602  623:  et  v.  Confes- 
sarii  principum. 
Magdeburgum,  archiepisco- 

patus  182. 
Magi,  tres  reges,  SS.  479^ 
Magister  noviciorum  IP 
55  94  110" 601;  eius  so- 
cius  11®;  rector  eum  ad- 
iuvat  94  123 ;  mag.  nov. 
monacensis  v.  Marius, 
Paradinas. 

—  Sacri  Palatii  et  doctrina 
S.  Thomae  447^;  et  cen- 
sura  librorum  447'  678; 
et  V.  Manrique. 

—  Sententiarum  v.  Lom- 
bardus. 

Magistratibus  et  ecclesiasti- 
cis  et  civilibus,  eriam  ma- 
lis,  re  verentia  et  oboedien- 
tia  praestanda  propter  De- 
um  639. 

Magistri  (praeceptores')  in 
SJ,  eorum  regulae  206 ; 
exemptiones  ab  ordine 
domestico  etc.  231/2;  eo- 


rum  ^scriptores"  206;  et 
V.  Libri  scholastici,  Scho- 
lae  etc. 

Magius  (Maggio),  Lauren- 
tius,  SJ  (praep.  provin- 
cialis  Austriae)  lvii/ix  4 
108  172  1772  257  274 
447  513  589  625  663 
681  751 ;  rector  collegii 
germanici  317";  contio- 
natur  in  aula  caesarea 
37*;  amplas  facultates 
in  Germania  necessarias 
esse  affirmat  274. 

Maihinga   (Maihingen),  bi- 
bliotheca    principum    de 
Oettingen  -  Wallerstein 
221. 

Maior,  Georg.  486'. 

Mair,  Michael  v.  Mayer. 

Maldonatus,  lo.,  SJ  lix/x. 

Maleficia ,  remedia  contra 
ea  716/7  717^. 

Malescot,  Steph.  de  114* 
659. 

„MaIo  nodo  malus  cuneus 
requirendus  est"  606  et  -. 

^Mammelucci"  652/3. 

Manareus,  Oliverius,  SJ  LV 
Lix  Lxi  53  et^  122^  170' 
178. 

Mancestria  (Manchester) 
664. 

Mandelot,  Franc.  de  704/5. 

Manilius,  Gislenus  411'. 

Manrique,  lo.  672. 

—  Thomas  de,  0.  Pr.  269 
447  et  '  710. 

Mansfeld,  Agnes  ab  380'. 

Mansfeldienses  comites  et 
ministri  lutherani  36;  mi- 
nistri  427*  697'  744. 

Manus  sacerdotalis  impo- 
sitio  716. 

Manutius,  Paulus  686  ;  pri- 
vilegio  suo  typographico 
cedit  Catechismi  Romani 
gratia  661;  eius  editio 
Adagiorum  Erasmi    269. 

Marbach,  lo.  651/4  654' 
673  718.      " 

Marburgum  (Marpurgum), 
liber  excusus  698  ;  archi- 
vum  regium  498*. 

Marcellus  II.  papa  71'. 

—  SJ  V.  Vaz. 
Marchdorf  410. 
Marcus,  papa  219. 
Margarita ,    virgo    obsessa 

210  et*  219/22  260  et ». 

Maria,    S. ,    Dei    genitrix, 

eius     immaculata     con- 


Madrutio  —  Meditationes. 


795 


ceptio  385  et  -  ^ ;  saepe 
obit  loca  Cliristi  passione 
sacrata  532 ;  S.  Stanis- 
laum  Kostkam  in  coelum 
evocat  586 ;  virgini  no- 
bili  visa  esse  fertur  duo- 
bus  cum  angelis  645/6 ; 
eadem  virgoOttingae  Ve- 
teris  eius  intercessione 
per  C.  daemonis  obses- 
sione  liberatur  641/54; 
miracula  eius  ottingana 
430  et  -  641 ;  ^appari- 
tiones"  et  nrevelationes" 
Hctae  255/7  289  et  ^ ;  et 
V.  Kevolatioues :  colenda 
103  526  628  716;  dae- 
mon  eam  invocari  non 
fert  643/4;  ei  maledicit 
645  ;  eam  laudare  cogitur 
646/7 ;  C.  eius  cultum 
ottinganum  commendat 
373 ;  de  ea  contionatur 
526  544/5 ;  de  ea  librum 
parat  adversus  Centuria- 
tores  419  437/8  446  448 
458  469  476  480  487/8 
493/4;  Ursula  Fuggera 
eam  multum  colit  261 
284  288 ;  protestantes 
quidam  eius  honorem  im- 
minuunt  526  696 ;  eius 
Horae  sive  Officium  par- 
vum  652 ;  emendatum  etc. 
485  490 ;  statua  ettalen- 
sis  724 ;  imago  lignea 
Ottingae  Veteris  virgini 
obsessae  adhibita  644/5 
650/1 ;  S.  Lucae  imago 
B.  M.  V.  romana  eiusque 
exempla  curante  S.  Fran- 
cisco  Borgia  picta  vel 
pingenda  261  et  =*  *  281 
284  318  336;  et  v.  Coro- 
nae,  Lauretum,  Litaniae 
Lauretanae ,  Rosarium, 
Salutatio  angelica,  Salve 
Regina. 
Maria  Magdalena,  S.  635/6 
716. 

—  soror  Moysis  551. 

—  uxor  Maximiliani  IL  im- 
peratoris  lviii/x  ;  contio- 
nator  v.  Antonius  Franc. 

—  Alberti  V,  Bavariae  du- 
cis  filia,  Caroli  archiducis 
uxor  476  et  ''  748. 

—  puella  exorcizata  221/2 
235/6  255/7  339. 

Mariana,  lo.,  SJ  lix  lxi. 
Marianus,    Christoph.,    SJ 
505  et  *. 


Marius,  Michael,  SJ  11*  94 

96  116  123  145  361. 
Marsilius,    Ficinus   (Hispa- 

nus)  557  et  ». 
Martha,  S.  685/6. 
Martinengus,  Hieron.  224'. 
Martinus,  S.,    episc.  turon. 

533;    abusus  in  eius  die 

festo  629. 

—  SJ  V.  Leubenstain,  Ste- 
vordianus. 

Martyres,  testes  fidei  catho- 

licae  550. 
Martyrologium  103;   Mart. 

gernianicum,  a  C.  et  Wa- 

lassero  editum  667 ;  Mart. 

Usuardi  667. 
Marullus,  Marcus  103  et  ^ 
Massarius  de  Gallesio,  Fa- 

mian.  22  et  ^ 
Mathematica  docetur  in  col- 

legio  romano43P;  in  uni- 

versitate      ingolstadiensi 

462  et  ^  463  et  '. 
Matiskhoven        (Mattigko- 

fen?)  274. 
Matritum    (Madrid) ,    aula 

Philippi    II.    486    498^ 

libri    excusi    481«    689; 

bibliotheca  nationalis  703; 

bibliotheca  Sancti  Isidori 

694. 
Matschperger       (Mattsper- 

ger),  Daniel  (postea  Chri- 

stophorus  Marianus,  SJ) 

505  et  *. 

—  loannes  505  et  *. 
Matthaeus  (Matthieu),  Clau- 

dius,  SJ  Lix  447. 

—  SJ  V.  Germanus,  Micho- 
nis,  Polonus,  Sayn. 

Matthias    SJ     v.    Lakner, 

Viennensis. 
Mattighofen  (Matickhofen) 

648.  _ 
Mauritius,  Saxoniae  elector 

750. 

—  Dilinganus  SJ  178  187 
et  ^ 

Maximilianus  II.  imperator, 
eius  religio  372/3;  con- 
tionatores  varii  37  et  * 
37  F;  et  v.  Eck  Mich., 
Eisengrein  Mart. ;  liber- 
tatem  protestantismi  con- 
cedit  nobilitati  Austriae 
inferioris  et  superioris 
223/6  2231  037/8  353 
et  '  455  et  « ;  a  P.  V. 
per  cardin.  Commendo- 
num  monitus,  utrumque 
decipit  237/8  588/9;    C. 


aliique  Socii  contra  eum 
apud  P.  V.  machinati 
esse  falso  dicuntur  236/7 ; 
Socios  laudat  et  fovet 
435  et  2  498* ;  catholicos 
ulmenses  tuetur  340/2 
379;  optat,  ut  cardin. 
Truchsess  fiat  archiepi- 
scopus  coloniensis  80/1 
85 ;  haud  ita  potens  est 
182185;aegrotat498et*; 
eius  aula  341  493  '»  "; 
consiliarii  25  53;  nomen 
secretum  213^ ;  varia 
Lxi/ii  8  17  19  153  161/2 
217  341'  445'  471  et  ^  ^ 
750 ;  orator  romanus  v. 
Arcu  ;  procurator  roma- 
nus  V.  Cusanus. 
Mayer,  loann.  680. 

—  (Mair),  Michael  Leonar- 
dus  201  205'  226/7  284 
•m  et  3  336. 

—  Sebaldus  70  et  '  207 
et  3  331/3  351'  399  et  » 
420  439'  475  485  502« 
574  655/6  661  668  677 
680  684  689  708  710/2 
711'. 

Mayningensis,  Andreas,  SJ 

662. 
Mayor,  John  E.  B.  332. 
Mechelius      (oenipontanus) 

481'. 
Mechlinia  (Mecheln),  archi- 

episc.v.Granvella;  mech- 

liniense     concilium    pro- 

vinciale  (1570)  710  et  '. 
Mecklenburg  v.  Megalopo- 

litani. 
Medicis,  Cosmus  de,  magnus 

dux  Florentiae  482  et  *. 

—  Franciscus  de,  dux  Flo- 
rentiae  482  et*  483;  uxor 
V.  loanna. 

—  lulius  de,  card.  607 ^ 
Medicus     consulendus     in 

amore  turpi  etc.  716  et  ^; 
medicus  universitatis  di- 
linganae  22  et  *. 

Mediolanum,  archiepisc.  v. 
Carolus  Borromaeus ;  ca- 
techesis  665/6 ;  Socii  lxi 
84  94  608/9;  libri  ex- 
cusi  665  ;  bibliotheca  na- 
tionalis  (Brera)  678  696 
703. 

.Medion"  503  et  '. 

Meditationes  de  Christo  con- 
scriptae  670/1  694/5  703; 
.Meditt.    S. 
704. 


Augustini' 


796 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Megalopolitani  (Mecklen- 
burg)  ministri  lutherani 
42  7  ^ 

Mehler,  I.  B.  651. 

Meiningensis  v.  Mayningen- 
sis. 

Melancholia  404. 

Melanchthon ,  Philipp.  36 
70«  273  et  ^  427=^  436» 
444*  6292  6832;  eius  dis- 
cipuli  342/4  342*  344" 
748  et  ^;  eius  libri  in 
Saxonia  concremari  di- 
cuntur  344, 

Melchiorius,  Hieron.,  episc. 
maceratensis  732. 

Memminga  (Memmingen) 
398*  542. 

Mencelius,  Hier.  36. 

Menchaca,  Licent.  694. 

Menckenius,  lo.  Burchard. 
220  339. 

Mendicantes,  corum  facul- 
tates  post  concilium  tri- 
dentinum  a  P.  V.  „re- 
validantur"  195*;  facul- 
tatem  confessiones  sine 
approbatione  episcopi  ex- 
cipiendi  P.  V.  iis  primum 
dat,  dein  aufert  47^;  fac. 
dispensandi  in  irregulari- 
tate  205» ;  eorum  privi- 
legia  Socii  habent  205* 
228 ;  non  adhibenda  nisi 
consulto  praeposito  gene- 
rali  228  et  2. 

Mendicat  frater  laicus  SJ 
609 ;  mendicatio  Augustae 
prohibita  511  et  *. 

Mendoza,  Aloysius  (Ludo- 
vicus),  SJ  1/2  21  43  81 
201. 

—  Franc.  de ,  comes  de 
Monteagudo  lviii/ix  lxii. 

—  Gonzalez  Petrus  de,  episc. 
salmantic.  447*. 

Menginus,  Dominicus,  SJ, 
rector  collegii  monacen- 
sis  Lvii  93  1 16  250*  258 
263  266  296/8  313  315 
31920  416  521  565 
572  3;  bene  regit  91/2; 
eius  professio  3  vel  4 
votorum  145  601  ;  cum 
Anna  ducissa  in  Lotha- 
ringiam  proficiscitur  13 
24/6  56  65  84  91/2; 
magistrum  noviciorum 
adiuvat  123;  est  consul- 
tor  Hoffaei  viceprovin- 
cialis  573';  M.  et  P.  Ste- 
vordianus   92/8   93';    et 


P.  Schorichius  93  241/3 
266 ;  et  confessiones  Re- 
natae  ducissae  94  123; 
gallice  ad  eam  contiona- 
tur  196*:  expetitur  pro 
auia  Guilielnii  principis 
196^;  in  Galliam  mitten- 
dus  est  196  et  *;  laudatur 
ab  Alberto  V.  duce  196»; 
ab  Hoffaeo  provinciali 
601;  eius  errata  600/1; 
eius  consultor  et  admoni- 
tor  119'. 

jMensa  prinia"  206 ;  „se- 
cunda"  575;  lectio  ad 
mensam  82  et  '" ;  et  v. 
Victus. 

Mensing,  lo..  0.  Pr.  185. 

Menzelius,  Philippus  114^ 
713. 

^Mercator",  nomen  secre- 
tum  217  et  *. 

Mercurianus,  Everardus,  SJ. 
assistens  praep.  generalis 
LviiLix  11  57  208  235/6 
240  274  290  307  417 
425  440/1  486/7  589/96; 
visitator  lix  420  et  '  425 
487  ;  praepositus  genera- 
lis  LV  ltx  739. 

Merlinus,  lacobus  171*. 

Merquitius,  loannes,  SJ  15 
et  3  16  et  -  43  55  83  99 
108  115  139  145  157 
159  161  167  et  *  208 
217  et  9  278  574  577 
605/7  613  4  614  620/1 ; 
cum  laude  contionatur 
16  et  -  51. 

Merseburgensis  episcopus 
V.  Helding;  episcopatus 
182. 

Metae  (Metz) ,  episc.  v. 
Guisius. 

Metsius  (de  Mets),  Laur., 
episc.  buscoducensis 

709/10. 

Meyer  v.  Mayer. 

Michael  SJ  v.  Marius.  Platt. 

Micheli,  loannes  2378. 

Michonis  ,  Matthaeus  ,  SJ 
10  et  *  12  27  29  32/3 
53  60  61  64  65  108 
112  208. 

Miletus,  Vitus  32/3. 

Milites  a  Sociis  curantur 
282/3  283'  ^ ;  liber  pius 
pro  iis  scriptus  4';  sti- 
pendia  iis  solvi  debent 
634 ;  aliqui  probi  sancti- 
que  533:  Helvetii  533; 
palatii  pontificii  custodes 


109  139;  pessimi  multo- 
rum  militum  mores  532/3 ; 
milites  itinera  reddunt 
periculosa  572 ;  milites 
hospitio  excipiendi  offi- 
cio  levatur  Societas  per 
Max.  II.  caesarem  498*. 

Miller,  Georg.  379  et  ^ 
648. 

—  (Mvller),  Sigismund.,  SJ 
2  et  *. 

Mindelhemium,  Socii  Lx. 

Minimi  205*. 

Ministeria  domestica  quae- 
dam,  a  Sociis  omnibus 
praestanda  136  et  *  140. 

Minores  v.  Franciscani. 

Miracula  adhuc  fiunt  in 
ecclesia  catbolica  550; 
in  Bavaria  430  et  2. 

Miron.  lacobus  (Didacus), 
SJ  589. 

Misericordiae  opera,  com- 
mendantur  a  C.  103. 

Missa,  cotidie  audienda  457 
715;  missa  in  honorem 
S.  Antonii  abbatis  715/6; 
S.  Mariae  Magdalenae 
716:  pro  mortuis  674; 
dicenda  pro  obsessis  etc. 
260/1  281  392  715/6; 
caerimouiae  595  ;  30  du- 
bia  de  caerimoniis  521; 
missa  in  aedibus  ducis 
Bavariae  506  ;  inissae  pro 
congregatione  procura- 
torum  SJ  590:  Sociis  a 
S.  Francisco  Borgia  prae- 
scriptae  pro  Beigio  214; 
pro  Gallia  187  214;  con- 
tra  Turcas  639';  pro  Fug- 
geris  354;  a  Borgia  Deo 
offertur  pro  C.  contra 
Centuriatores  scripturo 
165:  a  protestantium  mi- 
nistris  quibusdam  affici- 
tur  contumeliis  658  698; 
libri  de  ea  502;  liber 
Lautherii  501*;  Turriani 
684 :  C.  exhortatio  de  ea 
539  40 :  et  v.  Ornamenta. 

Missale  Brixinense  627. 

Missionarii  per  episcopatus 
circummittendi  474. 

^Missiones"  SJ  52;  ratio 
eas  habendi  104;  miss. 
in  Bavaria  interiore  24 
52  104:  in  Helvetia  240. 

Mitra  649. 

Mittenwald  731. 

Mocenicus  (Mocenigo)  244 
et  *. 


Megalopolitani  —  Mulieres. 


797 


Moguntia  (Mainz),  arcliiepi- 
scopi  V.  Brendel,  Heusen- 
stamm;  facultas  absol- 
vendi  haereticos  provin- 
ciae  ecclesiasticae  mog. 
concessa  78*;  concilium 
provinciale  (1549)75et  ^; 
catecliesis  in  archidioec. 
662*;  ss.  reliquiae  534; 
colle2;ii  moguntini  Socii 
Lvii/viii  21  34  843  97 
117  136*  406*  407'  660 
662;  eorumcontioiies735: 
rector  v.  Auer:  libri  ex- 
cusi  75^  bOV^  503  et '^ 
581 :  bibliotheca  urbis  54' 
126. 

Molanus,  lo.  667. 

Monacensis,  Abraham  v. 
Parstorffer. 

Monachium  (Miinchen) 
(1),  et  Societas  Jesu: 
collegium  (cum  tirocinio) 
eiusque  scholae  2  et  * 
63  91/6  110  116"'  134 
et  5  198'  228  240  247' 
252  272*  394  601  683; 
numerus  Sociorum  601; 
studiosorum  602 ;  eorum 
pietas  602  ;  tragoedia  ab 
iis  aeta  99  313;  semina- 
rium  pro  fratribus  scho- 
lasticis  SJ  condendum 
202  216  222;  collegium 
fioret  602:  novicii  ll*  19 
24  26*  29  90  92 '4  110 
122  et  *  123  125  178 
204  216  218  222  282 
et  *  394;  numerus  601; 
modus  eos  alendi  204 
216;  Socius  ad  mores 
emendandos  in  novitia- 
tum  remissus  90  ;  Socius 
aufugit  113  ;  ingressus  in 
collegium  S.  Francisco 
Borgia  curante  diicissis 
a  S.  P.  V.  permittitur 
44;  aedificia  nova  92 
426 ;  domus  pro  aegrotis 
92;  minister  94;  hortu- 
lanus  92';  templum  col- 
legii  (augustinianum)  24 
^gV^^gSl  1*325;  ^c.ho- 
rus  noviciorum"  282*; 
cardinalis  Commendonus 
in  templo  communionem 
distribuit290;  confessarii 
aliqui  in  templo  diutius 
cura  feminis  piis  loquun- 
tur  268  268  275  293; 
confessiones  exceptae92' 
116*  119'  123  139  247' 


Menginus;  vice- 
ma- 

Ma- 


263;  numerus  601;  can- 
tus  116*;  templum  novum 
S.  Michaelis  426;  con- 
tiones  in  variis  ecclesiis 
24  92  et  '  119'  138  146 
210  1  250  6^3"  253  257 
265/6  278  et  *  288  295 
et'  299  310/1  315  324/5 
388/9  389'  600;  cate- 
cheses  116*  247'  683; 
antiquus  liber  votorum 
514 ;  varia  de  Sociis 
Lvii/viii  24  44  632  64 
82  93  96  204  210/1  235^ 
253  258/9  263  275/7  290 
296  298/9  304/5  310 
313/5  325  380^  416  614 
701  737  747 ;  rector  col- 
legii  V 

rector  v.  Hotfaeus 
gister  noviciorum  v 
rius,  Paradinas. 
Monachium  (Miinchen) 
(2),  varia:  cives  de 
fide  examinantur  311* 
689;  ,Roma  Bavariae" 
426 ;  ecclesia  B.  Mariae 
V.  92' 211' 295^;  canoni- 
cus  et  praepositus  v.  Lau- 
therius  ;  ecclesia  S.  Petri 
211'  278«  2952;  Augu- 
stinianorum  v,  Mona- 
chium  (1);  Dominicani 
311  et " ;  Franciscani  311 
et  ■'  380^  416  7u9;  nup- 
tiae  Guilielmi  (V.)  et 
Renatae  Lotharingiae  94 
et  *  99 ;  libri  excusi  275 
501*  5026  503  et  ^  683; 
archivum  curiae  archi- 
episcopalis  197^;  regni 
bavarici  (Reichsarchiv) 
99    168    191*    230    274 


307 

336' 

353* 

366 

870 

375 

378* 

391 

393 

484 

509 

514 

554  574; 

uni- 

vers 

itatis 

556 

;      biblio- 

theca    rea 

'ia    Liv    62 

70^ 

235'- 

286 

836" 

838  374» 

420 

502* 

650 

661 

680 

690 

1  705 

713; 

universi- 

tatis 

267 

'   514 

669 

677 

689 

713; 

mon 

asterii    S. 

Boni 

facii 

(0.  S. 

B.)  709; 

Franciscanorum  709. 
Monasteria ,     deserta     79 
P,  V.  ea  offert  SJ  191* 
mon.    multa    et 
in    Bavaria    430 
vexantur     a     proceribus 
quibusdam  catholicis  188 ; 
num,    qui    ecclesiae    iu- 


eoruni    prae- 
saecularibus 


integra 
;    mon. 


vandae  causa  iis  se  inge- 

runt,  absolvi  possint  197  ; 

dissimulandum    ad    tem- 

pus    cum 

fectis    etc 

197. 
Monasterium      Westphalo- 

rum     (Miinster     i.  W.). 

dioecesis  183;    episc.    v. 

Ernestus,  Hoya. 
Moniales     in    terra    prote- 

stantium    ope    spirituali 

destitutae    a    Socio    ad- 

iuvantur  739. 
Monod,  Gabriel  294', 
Mons  olivarum,    eius    ima- 

gines  figuraeque  529. 
—  Regalis  (Monreale)    Si- 

ciliae,  Socii  585, 
Monstrantiae  v.  Ostensoria. 
Montalto  v.  Perettus. 
Monteagudo     v.     Mendoza 

Franc. 
Morberius,  G.  706. 
Moreius,   Benedictus  124  6 

199. 
Morhart,  Udalricus  eiusque 

vidua  675, 
Morlinus,  loachim  30  720. 
Moronus,  lo.,  cardin.  lxi. 
Mors,    praeparatio   ad  eam 

586. 
Mortificationes     v.    Paeni- 

tentiae. 
Mortin,  Ladisl.  353\ 
Mortui,    iuvantur  precatio- 

nibus     etc.    628/9    674; 

Sociorum  precationes  pro 

Sociis  mortuis  585  ;  ratio 

eos  sepeliendi  88;    mor- 

tuorum    animae    in   cor- 

pora  vivorum  redire  per- 

peram     dicuntur     834/5 

834*    335'     346/7     346' 

347^    352/3    369    374/6; 

aliquando  visae    sunt   et 

suffragia  petierunt  352. 
Morus,     Thomas,      Beatus 

230 ;      Elisabetha     soror 

230. 
Mosaetraiectum 

(Maastricht),     Socii     22 

et  2  363*. 
Mosburga  (Moosburg),prae 

positus      v 

Mart, 
Muglitz  v.  Brus. 
Muli  364. 
Mulieres    non    debent    ma- 

gistras    tidei  agere  632 ; 

mulierum    cura  religiosa 

a  Sociis  non  suscipienda 


Eisengrein 


Index  alpliabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


9  et  *  49  et  3  50  et  '  51 
111 '2  170  278;  mulierum 
colloquia  longiora,  vi- 
sitationes,  litterae,  mu- 
nuscula  Sociis  vitanda 
150  275  278  293  596 
607 ;  quae  periculuni  et 
offensionem  bahent  258/9 
263  268  275  606/7; 
earum  confessiones  bre- 
viter  audiendae  596 ; 
mulieres  inhonestae  con- 
vertuntur  57^  607  et  ^ ; 
domus  sive  refugia  pro 
iis  607  et  -. 

Mundities  servanda  in  victu 
156/7. 

Munera  Socii  neque  mu- 
lieribus  dare  neque  ab 
iis  accipere  debent  (nisi 
illae  stipem  dent  ipsi 
domui  SJ)  150;  ,mu- 
nuscula  pia"  a  S.  Franc. 
Borgia  C.  eiusque  soda- 
libus  missa  83  et  * ;  et 
V.  Mulieres. 

Musaeus,  Simon  658. 

Mutationes  Sociorum  10/2 
48  108  110  167  447  559 
608/9 ;  haud  ita  saepe 
faciendae  123  812  559 
565  568  623/4:  earum 
faciendarum  libertatem 
Societati  principes  con- 
cedere  debent  39  258 
280  303  312  329  381 
44ii/50  476/8  568  693 
602. 

Myller  v.  Miller. 

Naaman  syrus  533. 

Nadasi,  loannes,  SJ  278" 
609. 

Naldius  v.  Bourdaisiere. 

Nappi,  Hieron.,  SJ  229 
335«. 

Narnia  (Narni),  episc.  v. 
Cesius. 

NasHs  (Nas),  loannes, 
0.  Min.  Obs.  351  et  i 
673/4. 

Natalis  (Nadal).  Hiero- 
nymus.  SJ  visitator  22/4 
168  186  188  211  235 
306  409  457  505  510 
513;  res  provinciae  SJ 
Germaniae  superioris  op- 
time  novit  304;  vinum 
in  mensa  aqua  misceri 
iubet  117;  scriptum 
quoddam  Canisii  excudi 
vetat    124;    N.    et    Socii 


francofurtenses  56;  et 
collegium  herbipolense 
12  14  28;  et  coliegium 
oenipontanum  12;  et 
conlessarii  principum  16; 
et,colloquium  spirituale" 
613;  et  P.  Turriani  liber 
de  hierarchicis  ordiua- 
tionibus  114/5  198/9 
1^8  ' ;  et  liber  a  Moreio 
pro  ^J  contra  Heshusium 
editus  124/6  198/9;  se, 
cum  ex  una  provincia 
exierit,  ei  iam  non  posse 
impeiare  queritur  108^: 
eius  reditus  in  Ger- 
maniam  186  188;  aP.V. 
impetrat.  ut  in  Germania 
singuli  canonici  complu- 
res  canonicatus  habere 
possint  2U5';  eius  sen- 
lentia  de  Indice  274 ; 
eius  scriptor  IP;  vi- 
carius  generalis  SJ  a 
S.  Franc.  Borgia  nomi- 
natur  446  et  '  457;  P.V. 
id  contirmat  457;  varia 
Lix/x  10  11  13  63  80 
90  92  93  et  '  96  98^ 
108  110  113  132  136^ 
139  145  147  149  151 
195  445  483. 

Nativitas  Cbristi,  officium 
nocturnum  6-^2  640 ;  ce- 
lebranda  cantionibus  in 
templis,  viis  publicis, 
domibus  63'2/3;  confes- 
sione  et  communione  632; 
pravae  consuetudines 
640/1. 

Naumburgum,  episcopatus 
182. 

Naupactus  v.  Lepanto. 

Nausea,  Frider.,  episc. 
vindob.  499/503  499^ ; 
pretia  librorum  eius  499 
503. 

Navis  624. 

Neapolis,  provincia  SJ  751; 
provincialis  v.  Fatius, 
Salmeron ;  procurator 
(1568)  589/90;  Socii 
82«  84  178  188  195  417 
I8b  638';  bibliotheca 
nationalis  707. 

Neckar  v.  Nicer. 

ad    Danuvium 
a.    d.    Donau) 


Neoburgum 

(Neuburg 

718  720. 
Neiihausen, 

399\ 
Neville  Figgis.  J.  xxxi. 


Dorothea     de 


Nicaenum  concilium  oecu- 
menicum  I.,  eius  canones 
219. 

Nicer  (Neckar),  vinum  605. 

Nicolaus  SJ  v.  Lanoius. 

Nijmegen  v.  Noviomagus. 

Ninguarda,  Felicianus,  O.P. 
311'^  315. 

—  Raphael  26  et  «  560. 

Nobilibus,  Robertus  de, 
cardin.  678. 

Norimberga  (Niirnberg) 
548  675. 

Northampton  2&''. 

Notae  secretiores  (cifrae) 
Lxii  202  213  215/7  222 
268. 

Nothhaft  de  Weissenstein, 
Elisabetha,  uxor  loannis 
Fuggeri  255  et  *  347  et  '. 

Novem  ecclesias  et  altaria 
visitant  pii  532. 

Novicii  SJ.  non  solent  ad- 
mitti  invitis  parentibus  4 : 
catechismum  eis  expli- 
cari  oportet  66;  ad  con- 
tionandura  exercitandi 
620;  eorum  studia  litte- 
raria  218'  222;  aliqui 
magistros  agunt  2  et  * : 
ratio  eos  sustentandi  204 
216;  aliqui  ante  tinem 
tirocinii  alio  mittuntur 
218  et  1  222;  ubi  tamen 
singulariter  curantur 
222  ;  agitur  de  noviciatu 
Halae  condendo,  v.  Hala; 
novicii  monacenses  v. 
Monachium  (1);  pra- 
genses  622  et  ' ;  romani 
V.  Roma  (1):  vindo- 
bonenses  4;  et  v.  Ma- 
gister  noviciorum,  Sta- 
nislaus  Kostka. 

Noviomagus  (Niimegen) 
6S8/9 ;  religio  387  et  * 
888  395»;  confraternitas 
S.  Michaelis  424;  Do- 
minicani  423'';  scabini 
424;  propinqui  C.  387/8 
895/8  3951  421/5. 

^Novissima^quatuor^l^et'. 

Nuntii  apostolici  473;  a 
principibusreiciuntur224 
et ':  nunlinsapost.frustra 
petit  comitem  de  SJ  177^. 

Nuptiae,    sine  choreis  457. 

Oberammergau  726  et  -  731. 
Oberau  731. 

Obergasser,  Caspar,  SJ  116 
et^'  145  260»  626  et  \ 


( 


Mundities  —  Oenipons  (Innsbruck)  (2). 


799 


Oboedientia  praepositis  ec- 
clesiasticis  praestanda 
545  551. 

Obsessio  corporum  buma- 
noruni  a  Deo  daemoni 
permittitur  530/1 ;  eius 
causae  530/1  647  ;  effec- 
tus  530;  Canisii  contio 
de  obsessis  etc.  525 ; 
eius  indiculus  remedio- 
rum  obsessis  adhibendo- 
rum  715/7;  auxilio  iis 
sunt  imagines  S.  Ignatii 
Loiolae  354  et  ^;  varii 
ritus  in  exorcizando  346/7 
346°;  obsessis  credi  non 
debet  352/3 ;  obsessae 
feminae  334/5  346/8 
346*;  et  v.  Bernhauser, 
Catharina,  Margarita, 
Maria,  Susanna :  obsessas 
mulieres  liberatS.  PiusV. 
375^;  obsessos  liberasse 
fertur  Ursula  Fuggera 
2892  401  ;Augustaemu]ti 
obsessi  comparent  289 ; 
obsessio  animorum  530/1 ; 
peccatum  quodvis  grave 
longe  peius  est  quam 
obsessio  corporis  531; 
caeterum  v.  Exorcismi. 

Ochsenhusa  340. 

Oddi,  Long.  degli,  S.J  574^ 

Odeltzhausen  648. 

Odt,  lo.  Ge.  eiusque    uxor 

LXII. 

Oecolampadius,  lo.  340  499. 

Oenipons  (Innsbruck) 
(1),  et  Societas  Tesu: 
aedificia  3  7  80  175  277 
288  613;  ecclesia  3  et  * 
6  et  *  7  15^  80  150  1^1 
173/5  288  603/4  603^ 
612/3  615  626*  724; 
collectio  pecuniarum  pro 
ea  603/4;  bibliotheca 
157  604:  cubicula  157; 
culina  2;  victus  7  14 
107  149  156/9  228  605 
611/2  615;  vestitus  107 
157/9  605  608;  hortus 
14  44  155/7;  scholae  2 
3  6  7  10  153  16/7  44 
55  57  62  80  90  110  134 
213«  216/7  234  619  620^ 
724;  convictus  218  619; 
numerus  discipulorum  16 
619*;  ratio  eos  puniendi 
90;  comoediae  613  ;  agi- 
tur  de  scminario  pro 
fratribus  scholasticis  SJ 
condendo    202   216  222; 


litterae  fundationis  col- 
legii  608 ;  agitur  de  eo 
Halam  transferendo  6  7 
14  18 ;  rector  v.  Hoffaeus, 
Lanoius,  Pastelius;  agi- 
tur  de  novo  rectore  110- 
minando  14/5  43  55  81 
113  115  135  210  246 
248  250  264  267/8  277 
285  287/8  293  299  303 
316  336  383^  6^:5;  de 
superintendente  creando 
14/5  622/3  626;  non 
creatur  55  622/3  ;  vice- 
rector  210;  minister  55 
107  307  613  626;  eius 
querelae  contra  rectorem 
155/9;  fratres  laici  2  10 
116"  1432  157  228  267^ 
314  605  607/9;  et  v.  Are- 
tinus ;  probati  homines 
in  coll.  oenip.  mittendi 
110  170;  disciplina  re- 
ligiosa  singulari  cura  ibi 
servanda  120;  disciplina 
bona  621';  difficultates 
et  impedimenta  7  11/2 
14/6  43  80  99  107  110 
134/6  139/40  150  155/9 
161  174  246  250  258 
277/8  605/8  614;  apo- 
stasia  P.  Kleselii  357/t)0; 
et  V.  Kleselius ;  collegium 
a  C.  provinciali  visitatur 
2  9/17  156/8  602  609/13; 
exhortatio  domestica  49P 
602;  Magdalena  et  He- 
lena  reginae  a  P.  V.  im- 
petrant,  ut  coUegium 
hortumque  semper  in- 
gredi  possint  43/4  213 
215  et  * ;  curandum,  ut 
ea  facultate  moderatis- 
sime  utantur  110  ii33; 
catecheses  15^6211  626* 
724;  lectio  quaedara 
theologica  62  P;  missa 
107  605;  contiones  So- 
ciorum  in  parochia  et  in 
aula  principis  v.  Oenipons 
(2) ;  contiones  halenses 
17u  ;  contio  wiltensis  630 
637/8 ;  conversiones  mu- 
lierum  haereticarum  et 
inhonestarum  57'  607 
et  ^ ;  confessiones  ex- 
ceptae  15'  57  149/50 
1.S7  246  481'  607  611/5 
724;  et  v.  Confessarii 
principum,  Magdalena ; 
messis  copiosa  apud  di- 
vites       nobilesque      15; 


amici  fautoresque  156/7 
607:  et  v.  Ferd.  IL  ar- 
chidux,  Magdalena,  Zott; 
numerus  Socioruni  113; 
varia  de  Sociis  lvi  68 
et  2  82/4  828  107  112 
134/5  139/40  211  277/8 
305  458  480  494  581 
605  620  621'  625  735/6. 
Oenipons  (Innsbruck) 
(2),  var  ia:  urbs  3  6 : 
unam  constituit  par- 
ochiam  630';  parochus 
262  et ' ;  et  v.  Gampasser ; 
eius  contiones  262  et  ' ; 
ecclesia  parochialis  630 ; 
contiones  Sociorum  in 
ecclesia  parochiali,  tem- 
plo  Societatis  etc.  (ex- 
ceptis  contt.  aulicis)  lvi 
153  16  et  2  51/2  55  108 
115  139  159  161  22H 
241  246/7  249/50  252 
et  2  258  262  et  '  277 
295  303  320/1  358/9 
361  363  607/8  613/4 
614'  636'"  700;  con- 
tiones  Sociorum  in  aula 
Ferd.  11.  archiducis  Lvi 
6«  247  249  262'  265 
278  283  295  303  320/1 
359  389  443  448  458 
476  480  543  620/41  676 
693  700  714;  communio- 
nis  frequentia  481';  iu- 
bilaeum  (1567/8)  611/2. 
(1571)  457;  pompa  sol- 
lemnis  propter  Turcas 
victos  629/30  637/8 : 
monasterium  S.  Crucis 
(Franciscanorum)  3  et  ' 
6  16«  627;  valetudina- 
rium  603'  604;  con- 
silium  aulicum  713;  prin- 
cipis  ^regimen"  et  ,ca- 
mera"  120  et  '  358 
499/504  625  630  639: 
consiliarii  Socios  de  ca- 
sibus  conscientiae  con- 
sulunt  15;  a  C.  laudan- 
tur  455/6 ;  regiminis 
cancellarius  v.  Klockhler ; 
camerae  magister  v.  Ling- 
gahol;  nobiles  481'  604 
607;  cives  481';  hortu- 
lanus  Ferd.  1.  caesaris 
156;  aeris  incommoditas 
217  277  321  45,^  714; 
terrae  motus  492;  fru- 
menti  caritas  494 ;  ar- 
chivum  praefecturae  cae- 
sareae  (k.  k.  Statthalterei- 


800 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Archiv)    348    479    490* 

499  503  608  625  639  689. 
Oenipontanus,    loannes  la- 

cobus,  SJ  251. 
Oettinga  Bavariae  33. 
Oettingensis,  Leonardns  v. 

Poreisenius. 

—  Ludovicus,  comes  31. 
Officium    divinum  v.    Bre- 

viarium. 

—  parvum  B.  M.  V.  485 
490  et  «  496  652 ;  eius 
recitandi  praeceptum  in 
SJ  496. 

—  S.  Crucis  485 ;  Sancti 
Spiritus  485 ;  aeternae 
Dei      Sapientiae      670/1 

„694/5  703. 
^Olberg"  V.  Mons  olivarum. 
Olgiatus,  Ludovicus  (Aloy- 

sius?)  286. 
Olissipo  (Lisboa),  libri  ex- 

cusi  332. 
Oliva,  lo.  Panlus,  praepos. 

generalis  SJ  5  587. 

—  loannes  Paulus,  SJ,  ma- 
gister  82  et  1   216  et  i». 

Oliverius  SJ  v.  Manareus. 
Olomutium  (Olmiitz),  prae- 

positus    367    372;    Socii 

LVii/viii  621. 
Onuphrius  v.  Panvinius. 
Oporinus,  loannes  72'. 
„Oraculae      vivae      vocis" 

570»  596. 
Oratio  v.  Precatio. 

—  Dominica  (^Pater 
noster")  643  681  716: 
delet  peccata  minora  657 ; 
semper  ci  iungitur  ^Ave 
Maria"  526  681 ;  eam  reci- 
tare  cogitur  daenion  646. 

Oratorium  S.  Philippi  Nerii 
romanum  579/81  580^ 
677. 

Ordinatio  sacra  ordinesque 
76  474;  professio  sol- 
lemnis  ex  decreto  P.  V. 
Sociis  ante  ordinationem 
emittenda  122  et*  513/4; 
difficultates  inde  ortae 
93  et  "  290  571  595/6; 
ordinationes  Sociorum 
213,5  .307  316/9  513/4; 
aliqui  ex  errore  ante 
professionem  ordinati 
213/4;  ordinatio  Socii 
ad  tituluni  patrimonii  93 
122;  P.Turriani  liber  de 
ordinationibus  23  31/2 
683, 5 ;  et  v.  Turrianus 
Franc. 


„Ordines    Romani"     (litur- 

gici)  70". 
Ordo  horarum  diurnus  103. 
„Ordo  culinae"   136*. 
„Orechovius"  Cromeri  34/5 

351. 
„Organista"  648. 
Orlandinus,  Nicol.,  SJ  4^ 
Ornamenta  sacerdotum  532 ; 

et   V.  Vestitus :    templo- 

rum    20    102    149^    473 

607  641. 
Orsini  v.  LTrsinus. 
Ortrand  563'. 
Osculari      septies     terram 

cogitur  daemon  647. 
Osiander,  Andreas  675. 

—  Lucas  427*  675  6  715'.  i 
Osorius,      Hieron.,      episc. 

sylvensis  331/2. 
Ostensoria        (eucharistica 

etc.)   634  678. 
Oth,    Valentinus,    SJ    134 

et2. 
Otranto,  episc.  v.  Capua. 
Ottinga       Suebiae       (Oet- 

tingen),  princeps  v.  Lu- 

dovicus. 

—  Vetus  sive  Bavariae 
(Altotting)  282  et  2  642; 
praepositura  371/2;  prae- 
positus  V.  Eisengrein 
Mart.,  Fabricius  A.;  cle- 
rus  et  populns  371  et  * 
372/3  3733  648;  aedes 
B.  M.V.  373;  miracula 
ibi  patrantur  430  et  ^ 
641;  thesaurus  651;  ex- 
orcismus  insignis  a  C. 
factus  641/54;  Eisen- 
greinii  et  aliorum  libri 
de  sacra  aede  641/2 
642^*;  sacra  omnia  ot- 
tingana  esse  idololatriam, 
qua  homines  in  tartarum 
pertrahantur,  docet  Mar- 
bachius  653. 

Ottingen,      Fridericus      ab 

3^01. 
Oxonium    (Oxford)     710«; 

bibliotheca  bodieiana664. 
Oza  551. 
Ozias  rex  551. 

Pacem  C.  inter  matronam 
nobilem  eiusque  filios 
conciliat  739;  pacis  stu- 
dium  comniendatur  a  C. 
395  423. 

Paedagogi  v.  Praeceptores. 

Paenitentiae  opera,  facien- 
da   sunt   631    657;    vim 


habent  ex  meritis  Christi 
659 ;  P.  Roseffii  contiones 
de  paen.  Augustae    cum 
magna  laude  habitae  336 : 
eam    Tirolensibus     com- 
mendat    Ferd.  II.  archi- 
dux    457 ;     exercetur    a 
proceribus        augustanis 
291;    fit    ante    vota    re- 
ligiosa    514;     iniungitur 
Sociis  136  137  et  ^  141/2 
214    590    740;    C.    eam 
facit  discessurus  Dilinga 
543;    eam    a    S.  Franc. 
Borgia     praep.    generali 
petit  absoluto  provincia- 
lis  munere  310;  pro  er- 
ratis  in  seribendo  contra 
Centuriatores    etc.    com- 
missis  419  437;  non  ac- 
cipit  327 ;  nimius  est  in 
paen.    agenda    159    722; 
quam    ex  rectorum  con- 
siliis     moderari     iubetur 
159;    Hoftaeus    vicepro- 
vincialis    a  praep.  gene- 
rali     paenitentiam    petit 
et  accipit  213/4. 
Palatinatus    (Pfalz),    prin- 
cipes  V.  Casimirus,  Chri- 
stophorus,  Fridericus  III. , 
loaunes    Georgius,    Rei- 
chardus ;      p.    rhenanus, 
religio  344*. 
Paleottus,  Gabr.,cardin.LXi. 
Palmae  benedictae  716. 
Palniius,     Benedictus,     SJ 
208   244/5  2451  584  et  2 
589. 
Pamelius,  lac.  lx  686. 
Pamhawer,  Albert.  648. 
Panis  benedictus  716. 
Panni  94^ 

Panormum  (Palermo),    do- 
mus    mulierum     conver- 
saruin  607  et  ^. 
Pantaleon  (Pantlin),  Henr. 

742/3;   errata  743. 
Panvinius,  Onuphrius, 

0.Er.S.A.21  69/74  166/8 
384  654/6  656i  667. 
Papa  V.  Pontifex. 
Paradinas,  Bonaventura,  SJ 
Lvii/viii  229/30  2292  232 
254   281/2  290  303  307 
317  5712 :  laudatur  a  S. 
Franc.    Borgia    601;    P. 
Hoftaeus     eum     avocare 
vult  601. 
Parasceves    dies     a    Chri- 
stianis   magni   faciendus 
547. 


Oenipontanus  —  Peregrinationes. 


801 


Paraxilus  v.  Peraxylus. 

Parchend  (Parchet)  157 
et '. 

Parentes  liberos  in  fide 
catholica  conservare  et 
magis  eorum  salutem 
aeternam  quam  prosperi- 
tatem  terrenam  quaerere 
debent  396/7  423/4; 
orandum  pro  parentibus 
mortuis  423  628. 

Paretarius  v.  Beretarius. 

Parisii.Sorbonna  272^2731; 
professores  v.  Perionius; 
Socii  11  27  57  170'  178 
751  ?  rector  v.  Haius 
Edm.;  libri  excusi  103' 
171*  219  382  377*  432' 
49P  502^  686  698  703; 
contra  SJ  114  et »  659; 
bibliotheca  nationalis 
704. 

Parma,  Socii  lxi. 

Parochi,  probi  providendi 
474 ;  eorum  confirmatio 
76;  instructio  77/8;  bi- 
bliotheca  662  709/10; 
eorum  aliqui  sunt  con- 
cubinarii  182/3;  ebriosi 
554;  valde  raro  peccata 
confitentur  182. 

^Paroxysmi"  255/7  256«. 

Parradunum  (Pfarrkirchen) 
731. 

Parstorffer,  Abraham  32/3. 

^Parva  naturalia",  nomen 
secretum  213  et  *. 

Passavia  (Passau),  episc. 
V.  Trennbach ;  capituli 
cathedralis  praepositus 
V.  Eisengrein  Mart. ;  de- 
canus  V.  Schwarz ;  ca- 
nonicus  83^;  et  v.  Lau- 
therius :  seminarium  335'. 

Passio  Christi,  omnium  pas- 
sionum  maxima  524 ; 
opera  bona  vim  habent 
ex  ea  659;  pie  conside- 
ratur  643  ;  merito  a  Chri- 
stianis  deploratur  526 
et  ^ ;  a  C.  ex  sacro  sug- 
gestu  enarratur  lvi 
524/33  547;  variae  ra- 
tiones  eam  colendi  529 
532 ;  variae  Christi  in 
ea  ^processiones"  525 
531/2;  passionis  loca 
saepe  obibat  B.  MariaV. 
532 ;  peregrinationes  fi- 
delium  532 ;  et  v.  Vul- 
nera. 

Passionalia  499. 


Pastelius,  Gerardus,  SJ  82 
et  1  89  106  113  132  136 
et  '  142/4  145  160  164 
et  1  178  210  2621  268 
303  304«  314  537  608 
621  et  1 ;  rector  oenipon- 
tanus  316  336  358/9 
358*  433/4  521  625  et  i 
626  636/7  712;  eius  con- 
sultores  626. 

Patavium  (Padova)  lxii 
187;  universitas  285; 
Socii  Lxi/ii  82  et  i  87 
91  108  112  149'  160 
165  187  211  244  264; 
dona  Magdalenae  reginae 
149';  C.  244/5;  rector 
V.  Candi ;  vicerector  v. 
Androtius. 

Patena  647. 

^Pater  noster"  v.  Oratio 
Dominica ;  ^P.  n."  = 
Serta  vel  grana  preca- 
toria  374  et «  376  421/2. 

Patres  Ecclesiae  100/1  324; 
spernuntur  343/4  MS' ; 
sunt  testes  fidei  catho- 
licae  550  745 ;  primatus 
pontificii  745/6 ;  eorum 
auctoritas  343/4  343' 
452;  legendi  etc.  710; 
eorum  editiones  pravae 
et  prohibitae  267 ;  ex- 
purgantur  267  269/70; 
eorum  sententiae,  in  C. 
Catechismo  notatae,  in- 
tegrae  ponuntur  in  libro 
«Authoritates"  etc.  v. 
Busaeus  Petr. ;  num  ger- 
manice  vertendae  387/8. 

Patrini  in  confirmatione  545. 

Patronatus  ecclesiarum  1 95. 

Patroni  menstrui  (SS.)  103 
et  K 

Paulus,  S.,  apostolus;  C. 
de  eo  scribere  vult  con- 
tra  Centurias  701. 

—  III.  papa  501  111  205 
et  '  2971  332  3952  571'^ 
670  697. 

—  V.  papa  3922. 

—  Samosatenus  343  et  -. 

—  SJ  V.  Candi,  Hetzco- 
vaeus,  Hoff"aeus,  Veggia- 
nus,  Vizanus. 

Pauperes,  iuvandi  per  epi- 
scopos  475 ;  in  iubilaeo 
128  490^;  cum  fiunt  ex- 
orcismi  392 ;  C.  instat, 
ut  iuventur  103  628  634 
657  716;  ut  in  Baccha- 
nalibus    ad  convivia  vo- 


centur  529 ;  multis  modis 
Romae  iuvantur  579/81 ; 
iuvantur  a  Ferd.  II.  ar- 
chiduce  et  Tirolensibus 
457 ;  a  patriciis  augu- 
stanis  291 ;  card.  Truch- 
sess  Elvangae  eorum 
pedes  lavat  iisque  ad 
mensam  ministrat  190; 
Socii  eos  curant  190  235 
239/40  252/3  286  475 
529  596  607  ;  pauperibus 
studiosis  provident  110/1 
125  140^  3042  534   541. 

Paupertas  religiosa  in  SJ, 
eius  servandae  cura  41 
et  1  148/50  157  165  172 
243  282  et  *  464*  507/9 
510/2  518/9  735  742^. 

Pavesius,  lul.,  O.P.,  archi- 
episc.  surrentinus  733. 

Pax  religionis  augustana 
46  et  2 ;  violatur  ab  Ul- 
mensibus  340/2. 

Pedibus  itinera  facit  P. 
Hotfaeus  provincialis 
459 ;  ea  de  re  monetur 
469/70  482. 

Pedum  pontificale  649. 

Pedum  osculatio  543 ;  lotio 
in  baptismo  745i*, 

Peeters  v.  Petreius. 

Peitz,  Guil.,  SJ  72«. 

Pelecyus  (Pelecius),  lo- 
annes,  SJ  64^  209  et  * 
214  535. 

Pellevius,  Nicol.,  episc. 
senon.  (Sens),  cardin. 
732/3. 

Peltanus,  Theodorus,  SJ, 
theologiae  professor  in- 
golstadiensis  131/2;  con- 
siliarius  patroni  (inspec- 
toris)  universitatis  467/8 
4681 ;  consultor  rectoris 
collegii  564 ;  a  rectoris 
oboedientiaeximitur314; 
agitur  de  eo  faciendo 
rectore  oenipontano  106 
123/4  181 ;  ingolstadiensi 
131;  rectoris  muneri  non 
aptus  148 ;  eius  errata 
131/2  13r  253  266  281 
314;  professio  sollemnis 
145  314:  propter  errata 
differtur253  266  281292; 
varia  lvii/x  90  et  1  194 
202  222  464  521  739. 

Peraxylus,  Petr.,  SJ  184/5 
184'  384. 

Peregrinationes  et  itinera : 


Braunsberger,  Canlsii  Epistulae  et  Acta.   VI. 


externorum 
51 


peregrina- 


802 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


tiones  sacrae  291  674 
716 ;  in  terram  sanctam 
532;  et  v.  Fugger  lo- 
annes,  Lauretum,  Ottinga 
Vetus;  C.  Laureti  de 
sacrarum  peregrinatio- 
num  laudibus  contionatur 
575/6 ;  variorum  per- 
egrinationes  variae  1  "l  82 
821  211  461  679  et  ^  =*  * 
593  716;  Octaviani  Fug- 
geri  iter  lovaniense  286  ; 
peregrinatio  S.  Stanislai 
Kostkae  4/6 ;  peregrina- 
tiones  valetudinis  causa 
308  310  319  323  404 
410;  pedibus  factae  ab- 
Hoffaeo  provinciali  459 
469/70  482;  Socius  ex 
Germania  in  Italiam  pe- 
dibus  proficisci  iussus 
360;  Sociis  itinera  diffi- 
cilia  sunt  propter  haere- 
ticos  et  milites  572;  per. 
cum  armis  461  et  ^  595. 

Perettus  de  Montealto,  Fe- 
lix,  0.  M.  Conv.,  epi.sc. 
Sanctae  Agathae,  cardin. 
732/8. 

Perez  (Petrius),  Hurtadus, 
SJ  590. 

Perionius  (Perion),  loachim, 
0.  S.  B.  101  et  \ 

Pernhausen  v.  Bernhausen. 

Perrenot  v.  Granvella. 

Perusium,  Socii  lxi. 

Peruvia,  provincia  SJ  751 
et  *. 

Pesch,  Henr.,  SJ  636.  i 

Pestilentia,  precationes  ad- 
versus  eam  facere  iu- 
bentur  Socii  417. 

Petrarcha,   Franc,    SJ  lxi  . 
290  596. 

Petreius  (Peeters),  Theo- 
dorus,  0.  Cart.  733. 

Petri,  Cunerus  663. 

Petricovia(Piotrcovia),8yn-  i 
odus  provincialis   (1551) 
60P. 

Petricovius,  Andr.  536. 

Petrius  v.  Perez. 

Petrus,  S.,  Apostolus,  eius  , 
primatus  716  et  ';  com-  i 
moratio   in  urbe  romana 
331/2;    C.    22   privilegia 
eius  recenset  702;  a  car-   i 
din.    Hosio    monetur,    ut 
de    eo    contra    Centuria- 
tores  scribat446;  librum 
parat  330  et  «   419   438 
448  469  476  480  701/3; 


S.    Petrus   patronus    est 
Coloniensium    479    et  ' ; 
et  v.  Pontifex. 
Petrus  Faber,  SJ,  B.  v.  Fa- 
ber. 

—  SJ  V.  Aretinus,  Canisius, 
Cortenbach,  Deckius,  Fa- 
ber,  Fahe,  Flander,  Per- 
axylus ,  Phae ,  Riba- 
deneira. 

Peucer,  Casp.  748'  750'. 
Peutinger,  Carolus  (postea 
SJ)  336/6  335«. 

—  Christophorus  335/6 
335«. 

—  Margarita  364  et  \ 
^Pfaffi"    673. 

Pfafi^stetter  v.   Austriacus. 
Pfarrkirchen  731. 
Pfattisch,Io.M.,O.S.B.731. 
Pfersfelder,  Sebast.  380  et  ^. 
Pfister,    loannes    lvii    111 

291  et  *  292  314  717/8. 
Pforzheim,  lacob.  de  627. 
Pfullendorf  323'. 
Phae  V.  Fahe. 
„Pharetra    divini    amoris" 

102. 
Phauser,  Sebastianus  104/5 

348'. 
Philippus  Nerius,  S.  579/81 

580'  677. 

—  II.,  Hispaniae  rex  445 
et  '  677  703 ;  in  Bel- 
gio  exspectatur  22  et  ' ; 
studiosos  magistrosquein 
Belgium  revocat  415/6;  j 
catechismum  C.  gallice  I 
vlamiceque  verti  et  ab  ! 
omnibus  Belgii  contiona- 
toribus  et  parochis  po- 
pulo  explicari  iubet,  ex- 
clusis  reliquis  catechis- 
mis  70B ;  catechismi  ca- 
nisiani  editionem  in  ipsa 
Hispania  certis  cum  con- 
dicionibus  permittit  694; 
erga  S.  Franciscum  Bor- 
giam  benevolum  se  prae- 
bet  486 ;  dat  privilegia 
typographica  125  677 
703 ;  secretarii  v.  Fer- 
nandez,  Zayas;  consilium 
regiuni  694;  orator  ro- 
manus  v.  Zuniga. 

—  Hassiae  landgravius 
4145. 

—  sacerdos  v.  Doberainer. 

—  SJ  V.   Widmanstadt. 
Philosophia,     scholae    eius 

68  et  *    69    432 ;    et    v. 
Averrois,  Thomas  Aq. 


Phtisis  218^ 

Piccolomini,  Paul.  212  et «. 

Picturae  v.  Imagines. 

Pinedanus  (Guttierez),  Al- 
phonsus,  SJ  556/9. 

Pirna  748'. 

Pisanus  (Pisa),  Alphonsus, 
SJ,  diligens  et  bene  me- 
ritus  268 ;  theologiae 
professor  ingolstadiensis 
et  dilinganus  131'  139 
206  533/4  633«  534'  536 
541 ;  consultor  vicepro- 
vincialis  et  provincialis 
81  116  118  131/2  137 
141  143/4  146/7  285  303 
et  ^  307  449  466  et  - 
494<  573';  .socius"  Hof» 
faei  provincialis  466  et^; 
consultor  rectoris  dilin- 
gani  137*  536/7;  eius 
admonitor  538 ;  in  con- 
gregatione  provinciali 
a.  1568  habita  566/73; 
censor  libri  P.  Turriani 
114  198';  valetudinis 
gratia  Hahrm  mittitur 
478;  ibi  docet  494^  con 
sultor  et  admonitor  rec 
toris  halensis  494*;  Di- 
lingae  contionatur  381 
et  ' ;  professionem  fidei 
tridentinam  pro  contione 
explicat  144' ;  eius  re- 
sponsa  de  exorcismis 
221;  de  cursu  philoso- 
phico  et  paedagogio  In- 
golstadii  a  SJ  suscipien- 
dis  461/8  476;  de  Indice 
271  4  286;  parat  editio- 
nem  canonum  „arabico- 
rum"  concilii  nicaeni 
215;  varia  lvii/x  29et^ 
30/1  416/7  521  536  684 
714  741. 

Pius  lY.  papa,  eius  bulla 
de  professione  fidei  tri- 
dentina  a  professoribus 
etc.  facienda  46* ;  et  v. 
Professio  fidei ;  ipse  (vel 
P.  V.)  Indicem  pro  Gallia 
valde  mitigasse  fertur 
271  ;  ferunt  eum  non 
voluisse  Indicem  in  Ger- 
mania  promulgari  670; 
provinciae  ecclesiasticae 
moguntinae  araplaiu  hae- 
reticos  absolvendi  facul- 
tatem  dat  78^;  concedit 
priviiegia  typographica 
671  678;  Sociis  facul- 
tates  sacras  tribuit  195 ; 


Perettus  —  Pius  V.  (2). 


803 


gratias  ordinum  Mendi- 
cantiuni  cum  iis  com- 
municat  596;  eius  bio- 
graphia  78 ;  varia  173 
5801. 
P  ius  V.  (1),  S.,  papa, 
0.  Pr.,  et  Germania: 
synodos  haberi  iubet  38 
et  ^ ;  iubet  Societatis 
provinciales  investigare 
nomina  Germanorum, 
quibus,  pontilex  possit 
negotia  gravia  commit- 
tere  etc.  176  180  188 
196 ;  Romae  congrega- 
tionem  cardiualium  hae- 
reticis  reducendis  (,ger- 
manicam")  instituit  390^ 
582/3 ;  haereticos  suavi 
modo  rcduci  vult  583; 
Centurias  Magdebur- 
genses  per  C.  aliosque 
refutandas  curat  v.  Cen- 
turiae;  responsa  de  5  "/q 
dat  410  416/7;  et  v.  Fe- 
neratio ;  Catechismum 
Romanum  iussu  suo  ger- 
manice  versum  excudi 
iubet  58/9  109  113/4 
121  655/6  668:  et  v.  Ca- 
techismus  Romanus ;  Ca- 
nisii  relatio  de  misera 
ecclesiarum  germanica- 
rum  condicione  ei  per 
S.  Franciscum  Borgiam 
traiiitur  184:  episcopis 
septentrionalibus  per- 
mittit,  ut  suas  absol- 
vendi  a  casibus  reser- 
vatis  facultates  sacer- 
dotibus  delegent  598/9 ; 
permittit,  ut  professio 
fidei  tridentina  in  Ger- 
maniae  universitatibus 
privatim  fiat  58;  ut  in 
Germ.  singuli  canonici 
comphires  canouicatus 
habeant  205';  ut  lideles 
precatorios  hbellos  ger- 
manicos  omnes  retineant 
485  490;  ut  adulescentes 
beneficia  ecclesiastica  si- 
moniace  acquisita,  quoad 
sui  iuris  sint,  retineant 
597 ;  ut  iudices  etc,  qui 
ecclesiasticae  iurisdic- 
tioni  se  ingerunt  iuvan- 
dae  ecclesiae  causa,  non 
habeantur  pro  excom- 
municatis,  sed  absolvi 
possint  197 ;  cum  prae- 
fectis    saecularibus    mo- 


nasteriorum  ad  tempus 
dissimulandum  esse  de- 
clarat  197:  iubet  epi- 
scopum  herbipolensem 
nomina  clericorum,  qui- 
bus  honores  tribui  et 
negotia  comniitti  possint, 
mittere  180  et  =*;  Ma- 
ximihanum  II.  caesarem 
per  caidin.  Commendo- 
num  monet  de  libertate 
confessionis  augustanae 
non  concedenda  223/6 
588/9;  ab  eo  decipitur 
287/8;  apud  Carolum  ar- 
chiducem  et  Albertum  V. 
ducem  instat,  ne  Sti- 
riae  libertas  protestan- 
tismi  concedatur  747/8 ; 
Ferdinando  II.  archiduci 
excommunicationem  de- 
nuntiat,  si  episcopo  tri- 
dentiuo  potestatem  ipsius 
civilem  non  restituat  245 
et^:  universitatem  ingol- 
stadiensem  hxudat  166; 
professionem  fidei  tri- 
dentinam  in  eam  per 
episcopum  eystettensem, 
C.  etc.  inducendam  curat 
155/6  191/2;  optat,  ut 
cardinalis  Truchsess  eli- 
gatur  archiepiscopus  co- 
loniensis  80/1  85;  Al- 
berto  V.  Bavariae  duci 
monasterium  O.Pr.  augu- 
stanum  commendat  191'' ; 
gaudet  de  religione  EI- 
vangae  restituta  196; 
Calenio  coloniensi  dat 
privilegium  typographi- 
cum  685 ;  Surium  car- 
tusianum  et  C.  vult  creare 
cardinales  731/4  736; 
Fuggeros  Romae  excipit 
et  rebus  sacris  donat 
374/6 ;  Susannam  eorum 
famulam  exorcizat  et 
varia  de  ea  statuit  374/6 
391  398/4;  Albertus  V. 
dux  collegium  germani- 
cum  ei  commendat  385 
et  *. 
PiusV.  (2),  S.,  papa, 
0.  Pr. ,  et  Societas 
I  e  s  u  :  Sociis  chorum 
imponit  571  et  ';  eos 
ante  professionem  ordi- 
nari  vetat  93  et  '^  122 
et^  213/4  571  595/6;  et 
v.  Ordinationes ;  timetur, 
ne    alia    onera    eis    im- 


ponat  571/2 ;  valde laudat 
SJ  199;  omnia  privilegia 
antea  data  ei  confirmat 
195 ;  desertores  SJ  ex- 
communicat  297^;  pro- 
bat  Sociorum  vestitum 
571*;  et  quae  de  cura 
mulierum  non  suscipien- 
da  apud  eos  statuta  sunt 
170;  confirmat  eis  facul- 
tatem  absolvendi  haere- 
ticos  188/9;  dat  fac.  ab- 
solvendi  violatores  iuris- 
dictionis  ecclesiasticae 
194/5  597/8;  dat  varias 
alias  facultates  597/9;  et 
V,  Facultates;  Socios  in 
una  dioecesi  ad  confes- 
siones  approbatos  vult 
ubique  approbatos  haberi 
595 ;  permittit,  ut  soda- 
les  Cartusiam  petentes 
per  5 — 6  menses  i-eti- 
neant  609;  dat  eis  in- 
dulgentias  „stationum" 
173;  et  omnium  ordinum 
Mendicantium  596;  et 
Poenitentiariam  S.  Petri 
440^ ;  monasteria  Ger- 
maniae  deserta  iis  oftert 
191'*;  monasterium  Do- 
minicanorum  augusta- 
num  iis  dare  recusat  191 
et  •*  249 ;  capitulo  augu- 
stano  commendat,  ut  iis 
locum  det  34P;  colle- 
gium  coloniense  archi- 
episcopo  commendat  199 : 
Socios  cardinalibus  ad 
principes  legatis  adiungit 
445  et'i  457  ;  Socios  cum 
exercitu  in  Galliam  et 
cum  classe  in  Hispaniam 
mittit  282/3;  P.  Salme- 
ronem  coram  se  contio- 
nari  iubet  269^  282 ;  So- 
ciorum  suasu  congrega- 
tiones  cardinalium  infide- 
libus  et  haereticis  con- 
vertendis  instituit  582/3; 
per  Socios  homines  in 
Germania  quaerit,  qui- 
bus  gravia  negotia  com- 
mittere  etc.  possit  176 
180  188  196;  Catechis- 
mum  Romanum  per  Hof- 
faeum  et  C.  germanice 
vertendum  curat,  v.  Ca- 
techismus  Romanus ;  de 
eiusdem  Catechismi  ver- 
sione  germanica  Societati 
magis  fidit  quam  doctori 

51* 


804 


Index  alphabeticus  noniinum  et  rerum  huius  voluniinis. 


Edero  58/9;  Centuria- 
tores  Magdeburgenses 
per  C.  refutandos  curat, 
V.  Centuriae ;  Canisii  li- 
brum  de  S.  loanne  Bapt. 
sine  censura  Magistri 
Sacri  Palatii  Romae  et 
ubique  vulgari  permittit 
447  710/1;  eiusdem  C. 
^Confessionem"  valde 
probat  711;  Canisium 
vult  creare  cardinalem 
731/4  736;  C.  et  Hofiaeo 
pro  libris  ab  iisdem  edi- 
tis  dat  indulgentias  ple- 
narias  59  437  498  et  ^ ; 
archiducissis  oeniponta- 
nis  et  ducissis  monacen- 
sibus  collegiorum  illorum 
ingressum  permittit  43/4 
2f3  215*  283;  P.  V.  et 
Sociorum  missio  helve- 
tica  362/8  374;  C.Romae 
aliquotiens  eum  adit 
286/7  597;  Socii  pro  eo 
missas  ofierunt  214;  C. 
eum     laudat   38 ;     varia 

LVIII   LXII. 

Pius  V.  (3),  S.,  papa, 
0.  Pr.,  varia:  obsessos 
sanat  375^;  eius  bio- 
graphia  73;  S.  Thomam 
Aquin.  declarat  doctorem 
ecclesiae  137  et  ' ;  Bul- 
lam  Coenae  ubique  pro- 
mulgari  et  observari 
iubet  188/9;  Officium 
parvum  B.  MariaeV.  re- 
Jbrmat  et  vernaculis  lin- 
guis  edi  vetat  485  490 
496;  ipse  (vel  Pius  IV.) 
pro  Gallia  Indicem  valde 
mitigasse  fertur  271;  a 
Panvinio  ei  dedicantur 
Platinae  Vitae  Pontifi- 
cum  74;  et  a  Surio  Vitae 
Sanctorum  472^;  bulla 
de  censibus  287^;  pro- 
mulgat  iubilaea  (ad- 
versus  Turcas  etc.)  127/9 
324  490^;  parcus  in  in- 
dulgentiis  concedendis 
4a9  ;  victoria  navalis 
deTurcis  apud  Echinadas 
reportata  4-^7  et  "'  490; 
legationes  ad  principes 
adversus  Turcas  iungen- 
dos  445  et  ^  457 ;  crea- 
tiones  cardinalium  731/4 
736 ;  viros  doctos  pios- 
que  variarum  nationum 
vult     creare     cardinales 


732/4;  imaginis  maria- 
iiae  S.  Lucae  exempla 
exprimi  permittit  etc. 
26 P;  ordinibus  Mendi- 
cantibus  omnia  privilegia 
ante  concilium  triden- 
tinum  data  ^revalidat" 
195'';  iis  facultatem  con- 
fessiones  sine  appro- 
batione  episcopi  exci- 
piendi  primum  dat,  dein- 
de  subtrahit  47^  594/5; 
Franciscanis  de  Obser- 
vantia  usum  privilegio- 
rum  per  concilium  triden- 
tinum  abrogatorum  per- 
mittit  47«  594;  eius 
nomen  quoddam  secre- 
tum  213  et^;  secretarii 
v.  Pogianus,  Rusticutius; 
nuntius  apud  imperato- 
rem  v.  Bilia;  apud  regem 
Galliae  v.  Torre ;  apud 
regem  Poloniae  v.  Por- 
ticu;  apud  Venetos  v. 
Capua ;  legatus  apud 
imperatorem  et  Poloniae 
regem  v.  Commendonus. 

Pius  X.  papa  xviii". 

Pla^a,  lo.,  SJ  469«. 

Planck,  Erhard.  648. 

Plantinus,  Christophorus 
124/5  670  677  679  694 
703  706  710'. 

Platina,  Barthol.  71  et  ' 
78/4  168. 

Plato  557. 

Platt,  Michaol,  SJ  113  et'. 

Pluralitas  beneficiorum  205 
et  1  371  et '^  413. 

Podagra  481  486. 

Poenitentiaria  S.  Petri  ro- 
mana  440  et  *  724. 

Poetae  (classici)  purgati 
et  excusi  713'. 

Pogianus,  lulius  121  et  ^. 

Poin  V.  Laurens. 

Polancus,  loannes  de,  SJ 
LVii/xi;  cum  C.  Pium  V. 
adit  et  gratias  ab  eo  im- 
petrat  596/9;  Octavia- 
num  Puggerum  hortatur 
etc.  285/6;  Ant.  et  Rai- 
mund.  Puggeri  ei  com- 
mendati  236  261  285; 
S.  Franciscum  Borgiam 
et  card.  Bonellum  in 
Hispaniam  et  Lusitaniam 
comitatur  445;  eius  „Di- 
lectorium"  confessario- 
rum  78  et  *  178  275  677. 

Poldt,  Michae],SJ681  683'. 


Polonia,  reges  v.  loannes 
Casimirus,  Sigismundus 
Augustus,  Sigismundus 
lil.,  Stephanus :  nuntius 
v.  Porticu;  Socii  lvi/x*; 
et  v.  Braunsberga,  Sta- 
nislaus,  Wujek ;  studiosus 
V.  Velitius. 

Polonus,  Matthaeus  v.  Mi- 
chonis. 

—  Stan.  V.  Stanislaus  Kost- 
ka,  Varsevitius. 

Pontanus,  lacobus,  SJ  lviii 
535. 

Pontifex  Romanus,  Canisii 
de  eius  primatu  confessio 
745/7 ;  supremus  eccle- 
siaedoctor  353/4  488/9; 
infallibilis  705  745/6; 
eius  auctoritas  et  ore  et 
animo  amplectenda  100; 
in  eius  oboedientia  per- 
severandum  est  422; 
episcopi  debent  cum  eo 
„unionem  debitam  ser- 
vare"  382;  eius  decreta 
recentia  sibi  comparare 
76/7;  in  difficultatibus 
eum  adire  475 ;  Pan- 
vinius  pro  eo  scribit  72/4 
655/6 ;  eius  primatus  non 
agnoscitur  30/1;  eius 
auctoritas  in  Germania 
paene  evanuit  180  ;  etiam 
boni  ibidem  verentur  eius 
familiaritatem  profiteri 
180 ;  Lutheri  imagines 
probrosae  in  eum  36 ; 
apostatae  dilingani  ei 
maledicunt61  126;  Flacii 
lllyrici  libri  contra  eum 
72/3  72^  conviciis  affi- 
citur  a  Gnypheo  698; 
a  ministris  Ruthenicis 
(Reuss)  657/9;  a  Wi- 
gando  696/7 ;  ab  aliis 
protestantibus  745 ;  So- 
cius  aliquis  minus  ho- 
norifice  de  eo  loquitur 
61  ;  Socii  de  eo  cum 
summa  reverentia  sen- 
tire  et  loqui  debent  137; 
C.  et  Holfaeus  instant, 
ut  eius  primatus  scriptis 
defendatur  715;  C.  pro 
60  mori  paratus  745 ; 
pontificum  vitae  v.  Pan- 
vinius,  Platina;  primo- 
rum  pontificum  epistulae 
V.  Pseudoisidorus ;  epi- 
stularum  collectio  avel- 
lana  70/1  73  654/6. 


Pius  V.  (3)  —  Professio. 


805 


^Pontificalium"  usus  649. 

Populus  V.  Volck. 

Poreisenius,  Leonardus  32/3 
282  300. 

Porticu.  Vincentius  a  177 
et  2  187. 

Portillus,  Hieron.,  SJ  751*. 

Portonariis,  Gaspar  a  694. 

Posonium  (Pozsony,  Press- 
burg)  3412. 

Possevinus,  Anton.,  S.I  Lv 
Lix  Lxi  697/8  704/5. 

Posta  V.  Tabellarii. 

Postillae  similesque  libri 
Eisengreinii,  Buchingeri, 
Heldingii,  Lautherii,  Nau- 
seae  elc.  499/503  499^ 
5011  ■»  502*  503  545  691 
700  710;  pretia  503: 
Post.  polonicae  695 ; 
Postillam  a  C.  scribi  cu- 
piunt  magnates  hispani 
384/5  385»;  alii  691  700. 

Pouuel  (Povvel),  Vincent., 
SJ  218  et  »  257. 

^Praecedentia"  inter  ma- 
gistros  et  professores 
206  231. 

Praecepta  ecclesiae,  sintne 
a  C.  primuni  proposita 
68P;  contiones  de  iis 
737. 

Praeceptores  sive  paed- 
agogi  iuvenum  studioso- 
rum  464^  468  473. 

Praefecti  cubiculorum,  in 
convictu  dilingano  207 
541 ;  ^praefectus  Laboris" 
94'-;  npraefectus  panno- 
rum "  94- ;  praefectus 
studiorum  231  et^;  eius 
officium  et  regulae  136 
206. 

Praemonstratenses  v.  Psal- 
maeus.Tongerloa.Wiiten. 

Praeneste  (Palestrina),  epi- 
scopatus  suburbicarius 
413. 

Praepositus  generalis  SJ, 
quornodo  Societatis  con- 
stitutiones,  decreta  etc. 
declarare  possit  194 ;  de- 
clarat  decretum  de  pro- 
curatoribus  in  congrega- 
tionibus  provincialibus 
eligendisl94;  graduspro- 
fessorum,  coadiutorum 
etc.  distribuit  144,5  144* 
168 ;  et  v.  Aquaviva, 
Franciscus  Borgias,  Igna- 
tius,  Lainius. 

^Praescriptio"  278  et  \ 


Praga  360 ;  archiepisc.  v. 
Brus;  praepositus  v. 
Scribonius ;  Socii  lvii/iii 
359/60 ;  frater  dispen- 
sator  461 1;  scholae  SJ 
147;  contiones  C.  455 
et  ' ;  aliorum  Sociorum 
622  et  3;  novicii  622'; 
Ferdinandus  11.  archidux 
455/6;  bibliotheca  PP. 
Crucigerorum  670;  uni- 
versitatis  689. 

Prasnicum  ( Prasnysz,Prass- 
nysch)  4. 

Prateolus,  Gabriel  377*. 

Prato,  lacoba  a  354^ 

Precatio  (oratio),  eius  viv- 
tus  386  et  1  674 ;  dili- 
genter  usurpanda  102/3 
105 ;  facienda  pro  ma- 
gistratibus  639 ;  pro 
mortuis  628;  cum  fiunt 
exorcismi  392  394  716: 
contra  Turcas  638  et  * ; 
preces  matutinae  et  ve- 
spertinae  102  670/1  715; 
ante  scholam  et  studia 
670/1  703:  Tirolensibus 
a  Ferd.  11.  archiduce 
commendata  457 ;  pre- 
cationes  Sociis  praescri- 
buntur  pro  P.  V.  214; 
pro  Belgio  214;  pro 
Gallia  187  214;  pro  con- 
gregatione  procuratorum 
SJ  590 ;  pro  Ursula 
Fuggera  289  394;  ad- 
versus  Turcas  638» ; 
adversus  pestilentiam 
417;  ad  intentionem 
praepositi  generalis  61  ; 
ab  hoc  pro  paenitentia 
iniungitur  213/4;  pre- 
cationis  matutinae  et 
vespertinae  tempus  in  SJ 
609/10;  preces  petit  C. 
104  114  138  165  260/1 
289  331  334  345  419 
435  438. 

Precatorii  libelli  485  490 
496  499/504  676/7 ;  per 
Tirolim  disseminantur 
503/4  ;  et  v.  Catechisnius 
Can.  et  Canisius  (4),  Pre- 
catt.  Hbelli. 

Premislia,  episc.  v.  Her- 
borth. 

Principes,  militibus  sti- 
pendia,  pauperibus  tem- 
pore  famis  frumenta  pro- 
videre  debent  634 ;  ab 
iis    haereticos    etiam    vi 


coercendos  esse  docent 
S.  Augustinus,  C.  etc. 
633/4  640;  principes  ca- 
tholici  quidam  ecclesias 
et  monasteria  vexant 
spoliantque  183  634 ; 
eorum  petitiones  a  prae- 
posito  generali  SJ  haud 
ita  facile  concedi  debent 
568  ;  et  v.  lurisdictio,  Li- 
bertas,  Magistratus. 

Privilegia  capituli  augu- 
stani  181*;  caeterum  de 
privilegiis  sacris  v.  Fa- 
cultates. 

—  typographica,  pontificia 
330  4391  472»  660/1 
670/1  678  685/8  685^ 
707  ;  caesarea  74  84  333 
420  439»  472»  660  668 
671  678  680  684/8  690 
694  703  712;  Philippi  II. 
125  677  678  694  703: 
Sigismundi  Augusti  Po- 
loniae  regis  695  ;  veneta 
670/1  678. 

Probationes  ante  votorum 
emissionem  v.  Experi- 
menta;  tertius  annus 
probationis  in  SJ  292 
et  ». 

Processiones  sive  itinera 
Christi  in  eius  passione 
525/6  531/2;  caeterum 
V.  Supplicationes. 

Procurator  generalis  SJ 
V.  Solier;  regulae  eius 
151;  procuratores  pro- 
vinciarum  ad  praeposi- 
tum  generalem  mittendi 
164  176  590^;  ad  id  of- 
ficium  eligi  non  possunt 
provinciafes  193/4  194' 
196  576/7;  pecunias, 
quas  provinciae  debent, 
secum  afferre  iubentur 
176 ;  caeterum  v,  Con- 
gregatio  procuratorum. 

Professa  donius  v.  Domus. 

Professio  fidei  catholicae 
tridentina,  promulgatio 
bullae  de  ea  editae  133 
et  ^  191,2;  prof.  fit  in 
universitatibus  fribur- 
gensi,  lovaniensi,  vindo- 
bonensi  133"  164/5;  in 
ingolstadiensi  eam  facere 
gravantur  45/7  133  et^; 
P.  V.,  C.  etc.  eam  ibi 
faciendam  curant  89  110 
165/6  191/2  511/2;  P.V. 
permittit,    ut  in  Germa- 


806 


ludex  alpliabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


niae  universitatibns  pri- 
vatim  fiat  58  110  512; 
in  Italia  ^relaxata"  esse 
traditur  46  ;  Dilingae  a 
Sociis  renovatur  etc. 
29/30  112  126;Ed.Tliorn 
eani  recusat  29/30  42/8  ; 
scholasticis  explicanda 
est  66 ;  studiosis  Dilingae 
pro  contione  explicatur 
144' ;  Socii  eam  exigere 
debent  a  scholasticis 
tum  Societatis  tum  ex- 
ternis  53;  eam  in  Ger- 
mania  et  GaUia  a  Sociis 
onmibus  emittendam  esse 
censet  C.  27  ;  a  noviciis 
in  prima  probatione  fa- 
cienda  57/8  66  87 ;  re- 
novanda  in  renovatione 
votorum  66  87. 
Professio  sollemnis  in  SJ, 
quid  ad  eam  requiratur 
206^  277  314  514;  et  v. 
Experimenta;  prof.  ditfer- 
tur  253  266  281  292; 
emittuntur  professiones 
3  votorum  513/5;  C.  etc. 
proponunt  alios  pro  prof. 

3  votorum,  alios  pro  prof. 

4  votorum  116  601  620; 
S.  Franciscus  Borgias 
praep.  generalis  de  iis 
statuit  144/5  1C8;  pro- 
fessus  eximitur  ab  oboe- 
dientia  vicerectoris  non 
professi  210;  varia  21 
et  *  122*  232  253  290 
292  et  1  300. 

Pronmitz,  Balthasar  de, 
episc.vratislaviensis  105. 

Propinquorum  ciiram  ge- 
runt  Socii  235  239/40 
252  734/5 ;  propinquis 
pauperibus  Societas  sub- 
venit  319 ;  piopinquorum 
amor  immodicus  11  297 
319. 

Proscavia  (Proskau)   680. 

Protassewicz,  A^alerian., 
opisc.  vilnensis  Lix. 

Protestantes.  inter  se  dissi- 
dent  342/4  342*  343^ 
3443  498  550  745;  ali- 
qui  honorem  B.  Mariae 
V.  imminuunt  526 ;  So- 
ciis  itinera  facientibus 
pericula  parant  572 ; 
pravi  fructus  ex  prote- 
stantismo  orti  100  396 
422  551;  eum  paci  pu- 
blicae   valde    nocere    af- 


firmat  C.  633  640;  libri 
contra  eum  a  Sociis  scri- 
bendi  218;  moderate  ta- 
men  222 ;  populum  ma- 
gistratus  impediunt,  ne 
ad  ecclesiam  catholicam 
redeat  344;  et  v.  Cal- 
viniani,Lutherani,Zwing- 
liani. 

Proverbia  Salomonis,  car- 
mine  reddita  411'.  : 

Provincialis  praepositus, 
eius  facultas  Socios  di- 
mittendi  67  92  109  567 
et  *  568  592/3 ;  eos  ad 
gradus  academicos  pro- 
movendi  232 ;  eligi  ne- 
quit  procurator  Romam 
mittendus  193/4  194' 
196;  contionatorem  or- 
dinarium  agere  non  debet 
288  333. 

Prusinowsky,  Guil.,  episc. 
olomucensis  lix. 

Psalmaeus  (Pseaume),  Ni- 
col.,  0.  Praem.,  episc. 
verdunensis  Lix. 

Psalmi   poenitentiales  214. 

Pseudoisidorus  171  et  ■*  186 
337  et  3  345  367/8  367' 
384  et  2  460  et  «  469 
488  et  *  489. 

Pseudonymi  libri  non  scri- 
bendi  a  Sociis  218. 

PuUovia    (Pultusk),    Socii 

LVII/VIII. 

Punitio  discipulorum  90,1 
136  200  208  et  '  242. 

Purgatio  v.  Expurgatio. 

Purgatorium,  impugnatur 
a  protestantibus  629  et^ 
674;  defenditur  a  C.  in 
contione  628/9  629^; 
animae  ex  purg.  in  cor- 
pora  vivorum,  ut  ex  eo 
liberentur,  venire  per- 
peram  dicuntur  334/5 
346/7  3473 ;  aliquando 
faniLilis  Dei  visae  sunt 
et  preces  petierunt 
352. 

Pyrringer,  Wolfgang.,  SJ  5 
37*.^ 

Pythagorismus  335  et  '. 

Pvthon,  Petr.,  SJ,  erratura 
'730. 

Quentelius,  Petr.  332  689; 

Quentelii  heredes  v.  Ca- 

lenius. 
Quintilianus  372^ 
Quiroga,  Caspar  273^. 


Rabenstein,  loannes,  SJ  18 
28/9  55  88/9  106  113 
116  132  164  et'  167  207 
et  1  232  et  '  314  379 
et  2  381  432  460  et  ^ 
499  651  739;  eius  pro- 
fessio  145 ;  rector  col- 
legii  halensis  432  521 
621  626;  agrum  bissin- 
gensem  ad  ecclesiam  re- 
ducit  738. 

—  Maria  de  651. 

—  Wolfgang.  de,  SJ  651. 
Rabus,    lacobiis   lix  110/1 

649  654. 

—  Ludovicus  840/2. 
Raderus,      Matthaeus,     SJ 

260^289^535  578  722/31; 

erratuin  730/1. 
Rain,  Dionysius  a,  0.  F.  Min. 

375. 
Rainaldus.  Tarquinius,    SJ 

281  et  »  734/5. 
Rainerus  SJ  v.  Fabricius. 
Raitner,  lo.  554. 
Raittner,        Christophorus, 

0.  S. B.  410/1. 
Ramus,  Petrus  557  et  ^. 
Ranke,  Leop.  v.  4'. 
Rapp,  Ludovicus  479. 
Rapperswyl  238. 
Rasperger,  Christoph.  286. 
Rastellus.     Eduardus,     SJ 

307  317. 

—  loannes  sen.  230. 

—  loannes.  SJ  230  2352 
254  281/2  303  307  314 
317  323  3.34  356  861 
432  460  et  »  700/3. 

Rastperger  (Rasberger), 
Christoph.  351  et  «. 

Ratio  studiorum  SJ  688. 

Ratisbona  (Regensburg), 
episc.  V.  Koelderer ;  poe- 
nitentiarius  325 ;  semi- 
naiium  335^ ;  Vetus  Ca- 
pella  325  648;  capitulum 
S.  loannis  325;  libri  ex- 
cusi  72* ;  imagines  pro- 
brosae  36 ;  bibliotheca 
provincialis  709. 

Rattenberga  (Rattenberg) 
499  503. 

Ravensburgum  (Ravens- 
burg)   493. 

Ravesteyn,  lodocus  199 
665. 

Recreatio,  post  epulas  136*; 
in  horto  67  ;  in  ea  non 
est  disputandum  de  re- 
bus  fidei  67  ;  collationes 
spirituales  in  ea  513. 


Professio  —  Roma  (1). 


807 


j.Rector",  nomen  secretum 
213^ 

^Reformatio"  a  cardinali 
Campegio  edita  (1524) 
75  et  ^ ;  ^Reformationis 
formula"  a  Carolo  V. 
proposita  75/6  76^ 

Regens  convictus  rectori 
subesse  debet  232. 

Reges  Magi,  SS.  415  et  i" 
4792. 

Regius,  Urbanus  434. 

Regulae  SJ,  a  S.  Franc. 
Borgia  praep.  generali 
recognitae,  excusae,  pro- 
mulgatae  82  et  ^ ;  ob- 
servatio  earum  584 ; 
earum  lectio  ad  mensam 
82  et  10  108;  lectio  pri- 
vata  569et^593;  „Sum- 
marium"  108;  regulae 
communes  49'  82  et  •' 
108  569  et^;  exemptio 
ab  iis206  231/2;  regulae 
variorum  officiorum  521 
569  et  ^;  collegii  ger- 
manici  355  368^;  con- 
sultorum  537 ;  magistro- 
rum  206 ;  praefecti  stu- 
diorum206;  rectoris584; 
scholasticorum  externo- 
rum  206  ;  schol.  SJ  206  ; 
visitatoris  309. 

Rehlinger,  Henricus  336^. 

—  loannes  Henricus  336^ 

Reichardus  Palatinus  Sim- 
meranus  414^. 

Reicheuau  340. 

Reinerus  SJ  v.  Fabricius. 

Reininger,  N.  79. 

Reisacber,  Sebastian.  557 
et*  \ 

Reiterus,  M.  693. 

Reitter,  Matthaeus  32/3 
64  et  \ 

Relapsi  79. 

Religiosi  674 ;  conviciis 
afliciuntur  a  AVigando 
696;  7;  vitiosi  183  498^ 
554;  et  v.  Mendicantes, 
Monasteria. 

Reliquiae  sacrae  a  P.  V. 
Fuggeris  donantur  376 ; 
reliquiae  S.  Stanislai 
Kostkae  536;  virginum 
ex  societate  S.  Ursulae 
534  574;  aliae  574. 

Rem,  lacobus,  SJ  209  et  * 
2281. 

Renata,  soror  Caroli  III. 
ducis  lotharingi,  uxor 
Guilielmi  (V.)    Bavariae 


principis  13  25/6  94et3  ; 
99  173'^  747;    eius   con- 
fessiones    94    123;    con-  ; 
tionator  196^. 

Renovatio     studiorum,     fit 
sub  18.  Octobris  217. 

Repetitiones      scholasticae 
58*  467  541.  _        j 

Requesensis,        Ludovicus 
283^ 

Reschius    (Rescius),    Ant., 
0.  Pr.  131   186  342  et  ^  j 

Rescius,  Stanislaus  169  383  ! 
488  710  748. 

Reservationes  papales  (cen- 
surarum  etc.)  accurate  1 
observari  debent  77  78;  ! 
P.  V.  episcopis  septen- 
trionalibus  permittit,  ut 
suam  absolvendi  facul- 
tatem  cum  aliis  com- 
municent  598/9 ;  reser- 
vati  casus  in  SJ  88.         1 

„Residentia"  canonica  205^ 
475  et  \    ■ 


,Responsa" 


jeneralium 


(Codex)  52, 

Rethius  (Rhetius,  Rheydt), 
loannes,  SJ  lviii  21  et  * 
330  et"  363  414/G  434/5 
470/5  4S3/4. 

Reuss  (Riithenia,  pars  Thu- 
ringiae),  ministri  luthe- 
ran^i  427^  657/9. 

Reussius,  Henricus  „nie- 
dius"   princeps  657. 

—  Henricus  iunior  princeps 
657, 

Revelationes  falsae  288/9 
2892  316/7  384/5  334* 
345/8  346*  347»  352/3 
358  375/6  391. 

Rhedanus,  Godefrid.  416. 

Rhedrius,  Georgius,  SJ  307. 

Rhem,  Wolfgangus  Andreas 
181M02  506/9  517;  Au- 
gustae  capitulum  cathe- 
drale  regeve  dicitur  509  ; 
primus  fuit  auctor  car- 
dinali  Truchsess,  ut  C. 
aliosque  Socios  arcesse- 
ret  509. 

Rhenana  provincia  SJ  lO/I 
lO^  17  188  195  417  638i 
751 ;  „potissimos"  soda- 
les  a  C.  accepit  735/6 ; 
disciplina  religiosa  floret 
306 ;  hominum  numero 
augetur  419/20 ;  „abun- 
dat  egregiis  personis" 
460 ;  Germaniae  supe- 
riori    operarios    evange- 


licos  mittere  debet  594: 

visitanda  420  425  440/1 

487  ;  provincialis  v.  Thy- 

raeus,  Vinck ;  procurator 

(1568)  590. 
Rhenanus,  Beatus  743, 
Rbetius,  Rheydt  v.  Rethius. 
Rhodingeri    Christiani    he- 

redes  696. 
Rhotarius  v,  Rotarius. 
Ribadeneira,  Petrus,  SJ  lxi 

218  et  "  589/92. 
Ribera,  loann,  de,  B.,  archi- 

episc,  valentinus  732. 
Richardot,     Franc,     episc. 

atrebatensis  (Arras)  LX. 
Richardus    SJ    v.    Anglus, 

Fleming,  Hibernus,Story. 
Ried  642. 

Riedmiiller,  Leopoldus  378''. 
Rieks  746. 
Eiiess,    Flor.,    SJ,    erratum 

575, 
Riga  (Livoniae)  41 P. 
Rijsvvijck  V,  Van  Rijswijck. 
Ripalda,  Hieron.,  SJ  590. 
Riparolus,  Andreas  401. 
Rituale     Romanum     392^ ; 

Rituales    libri,     a    Pan- 

vinio  collecti  70  et  '^  74, 
Rivius,  Christianus,  SJ  25 

et  *  97  406  et "  407. 
Robertus  SJ  v,  Anglus,  Ar- 

drenus,  Clayssonius,  Gi- 

rulius,     Hibernus,     Leo- 

diensis,  Rochfort, 
Roboretum  226, 
Rocca,     Franciscus    a,    SJ 

234   357  et  ^  360  492/4 

722/31. 
—  Contrada  724. 
Rocbfort,  Robertus,  SJ  91 

108  122  et  1  207  218 
737  et  1. 

Rodericius,  Christophorus, 
SJ  283  et  2. 

Roftensis  (Roffa,  Rochester) 
episcopus  V.  Fisher. 

Roma  (1),  curia  et  urbs, 
praeter  res  SJ:  curia 
cardinalesque  168  189 
473  731/4;  et  v.  PiusV. 
(1) ;  palatium  pontificium 
(contiones  in  eo)  269^ 
282  491 ;  Magister  S,  Pa- 
latii  V.  Manrique  ;  milites 
helvetii    palatii  custodes 

109  139;  Poenitentiaria 
S,  Petri  440/1  440^724; 
basilica  S,  Petri  447^; 
ecclesia  S.  Mariae  Ger- 
manorum     (dell'  Anima) 


808 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


375;  S.  Mariae  ad  Mi- 
nervam  456/7 ;  S.  Mariae 
Rotunda  (Pantheon)  375; 
S.  Petri  adVincula  580; 
monasterium  Arae  Coeli 
(ordinis  Minorum)  409^; 
Dominicani  456/7 ;  Ora- 
torium  S.  Philippi  Nerii 
677 ;  ecclesiae  et  ora- 
toria  varia  578/80;  se- 
minarium  romanum  lxi 
307 ;  xenodochium  SS. 
Trinitatis  579;  valetudi- 
naria  579/80;  institutaca- 
ritatis  579 ;  refugia  mu- 
lierum  conversarum  607 
et  ^ ;  confraternitas  ro- 
sarii  456/7 ;  Germani 
litterarum  studiosi  alii- 
que  109  578/80;  et  v. 
Germanicum  coUegium; 
nobiles  579/80  580'^;  po- 
puli  pietas  579/80;  mul- 
tiplex  cura  pauperum 
579/81;  iubilaeum  contra 
Turcas  490^ ;  Panvinii 
libri  de  stationibus  et 
catacumbis  74 :  libri  ex- 
cusi  317^  43P  485  579* 
677  686  ;  archivum  vati- 
canum  69  72^  660  685^; 
regni  italici  228»  672; 
collegii  germanici  liv  ; 
bibliotheca  vaticana  69 
70^  '  722  220  256  577^ 
654;  angelica  74  678; 
nationahs  (Vittorio  Em- 
manuele)  289^  535;  et 
V.  Exorcismi,  Fugger  lo- 
annes,  Germanicum  col- 
legium. 
Roma  (2),  et  Societas 
lesu:  congregatio  pro- 
curatorum  SJ,  habita  a. 
1568  589/96;  a.  1571 
469  et  ^ ;  contiones  co- 
ram  P.  V.  269^  282  481 
et  ^  491 ;  cura  militum 
helvetiorum  personam 
summi  pontificis  etc. 
custodientium  109  139 ; 
catecheses  666 ;  iuvenes 
germani  ex  protestan- 
tismo  conversi  240^;  ex- 
orcismi  374/6  375^;  ex- 
hortationes  domesticae 
584/7;  disciplina  reli- 
giosa  232;  chorus  57  P; 
promulgatio  regularum 
82";  hortus  amoenus  156 ; 
inopia  171  283  736;  fa- 
bula  de  divitiis  736;  aer 


Sociis  germanis  incom- 
modus  63 ;  domus  pro- 
fessa  1091  20P  2081  209=* 
261  281  284  571^  586 
589;  pars  pro  noviciis 
separata  209^ ;  templum 
domus  professae  aedifi- 
catur  248  292^  736; 
stipem  pro  eius  situ  sol- 
vendo  in  Germania  col- 
ligunt  247/9  248*  251 
256/7  260  283  302/3 
313  318  325/6  335  355 
736 ;  collegium  romanum 
113«  176 '209  et »  222 
235^  491  581  586  724 
736  ;  ecclesia  666 ;  ratio 
studiorum  666 ;  libri  in 
collegio  excusi  82^*  178; 
ad  collegii  rom.  ex- 
emplum  componitur  di- 
linganum  541  ;  rector  v. 
Romaeus;  seminarium 
romanum  lxi  307  ;  col- 
legium  germanicum  v. 
Germanicum;  domus  pro- 
bationis  ad  S.  Andreae 
62  63«  64  209  et  *  222 
230  261  281  535  57P 
585/7 ;  magister  novicio- 
rum  V.  Fatius,  Ruizius; 
et  cf.  Stanislaus  Kostka; 
Socii  germani  24  et  i 
57  60  65  93/6  109  161 
167  et  *  178  1981  201 
208  209  et  *  5  217  243 
251  253  258/9  280  282 
305  374/6  406*  409  43  P 
495  736 ;  Socii  varii  lxii 
20/1  27  29  30/3  53  62/4 
82  et  «  97-3  108/9  112 
116"  140/1  143^61  188 
230  307  352  357  374/6 
390/1  403/4  416  440/2 
513  569  581  584/7  688 
734;  catalogi  lxi. 

Romana  provincia  SJ  447 
6381  751 .  provincialis 
V.  Ruizius ;  procurator 
in  congregatione  589. 

Romaeus  (Romei),  Sebast., 
SJ  208  et  1. 

Romanus  (Elianus),  loan- 
nes  Baptista,  SJ  219. 

—  lo.  Bapt.,  SJ  (alius  ab 
Eliano)  82  et^  97  et  \ 

— ■  Laurentius  v.  Casalius. 

Romberch  v.  Host. 

Roothaan,  loannes,  praep. 
gener.  SJ  62  64. 

Rosarium  (corona  mariana), 
cotidie    recitandum  715; 


a  Sociis  recitandum  pro 
Belgio  et  Gallia  214; 
victoria  de  Turcis  rosario 
impetrata  487"  638  efi; 
Rosarii  confraternitas 
456/7  602  ;FerdinandusII. 
archidux  ei  se  iungit 
456 ;  et  cf.  Coronae,  Pater 
noster. 

Rosdracevius  (Rozdrazew- 
ski),    Hieron.    367    372. 

Roseffius,  Gregorius,  SJ, 
cathedralis  ecclesiae  au- 
gustanae  contionator  115 
151  158  2522  33g  et  n 
363  700 ;  magna  cum 
laude  dicit  336/7  505 
510/1  523;  C.  eum  hor- 
tatur  ad  contiones  typis 
vulgandas  336/7  353 ; 
superior  donius  SJ  au- 
gustanae  512  565;  Au- 
gustanis  valde  gratus 
518 ;  confessarius  loannis 
Fuggeri  334* ;  et  Ursulae 
Fuggerae  394 ;  agitur  de 
eo  constituendo  contio- 
natore  oenipontano  252^ 
622/3  700 ;  et  confessario 
reginarum  162;  eius  pro- 
fessio  sollemnis  116  145; 
infirmitas  115  151  158 
522;  cardinalisTruchsess 
eius  valetudinem  curat 
127  522;  varia  lviii/x 
127  159  164  194  234 
257  290  3342  *  354  391 
512  521  624. 

Rosenberger,  Christoph.,  SJ 
1U\ 

Rosenblatt,  Sebastianus 
380*  342  et  *. 

Rotarius,  Georgius,  SJ  307 
316/7  539  626. 

Rotenburgum  ad  Nicrum 
493. 

Roterodamus  v.  Erasmus. 

Rotomagus  (Roueu)  697/8; 
archiepisc.  v.  Borbonius; 
Socii  697/8. 

Rottenbuch   731. 

Rottweil  33. 

Rovere  v.  Farnese. 

Rovere  di  Trento  226. 

Roveredo  226. 

Rubeus,  lo.  Ba.,  0.  Carm. 
lviii.  [447. 

Ruizius,  Alphonsus,  SJ  229 

Rufinus  (Aquilei)  649. 

Rumel,  Dr  499. 

Rumpmilch  (Rumpmulich), 
Elias  335«. 


Roma  (2)  —  Scholastici. 


809 


Ruperti  villa  (Rapperswyl) 

238/9. 
Rupertus,  S.  430  et  \ 
Rusbrochius,  lo.  502*. 
Rusticutius,  Hieron.,  cardin. 

619  732/3. 
Ruthenia  v.  Reuss. 
Ruys  de  Beerenbrouck  398. 

Sa  (Saa),  Enimanuel,  SJ 
31  114  208  441  444 
458/9  475/6  481  485/6 
489  491  710  et^ 

Sabinensis  episcopatus  sub- 
urbicarius  413. 

Sacchi  V.  Platina. 

Sacchinus,  Franciscus,  SJ 
722/31;  eius  laudes  4^; 
errata  141  730/1. 

Sacci  136*  137^. 

Sacramenta  veteris  legis 
687. 

Sacrarium  77. 

Sacristia  77  157. 

Sacro  Bosco,  loannes  de  43  P. 

Sagstetter  v.  Austriacus. 

Sain  v.  Sayn. 

Sal  henedictum  716. 

Salamandra  428  et  ^  429V 

Saldorfensis,  Ohristophorus 
SJ  2  et  1  ^^S'-». 

Salishurgum       (Salzburg) 
archiepisc.      v.     Khuen 
Kuenburg;  et  v.  Ruper- 
tus;    canonicus    v.  Fug 
gerus  Sigism.  Frid. ;  con 
cilium  provinciale  a.  1569 
83»  290  317  38bet^'Sb7 
682;    seminarium    335'; 
Agenda  68P;  catechesis 
682 ;  contiones  Sociorum 
313  815;    P.  Ninguarda 
0.  P.  315. 

Salishury  1341 

Sahnautica  (Salamanca) 
447^;  C.  catechismus  ex- 
cusus  694 ;  alii  libri  704^; 
bibliotheca  universitatis 
694  713. 

Salmeron,  Alphonsus,  SJ 
Lxi  178  269  et  i  282 
409'  481  et «  489. 

Saltationes  456  640. 

Saltzer,  Emmanuel  720. 

Saltzhuber,  lo.  648. 

Salutatio  angelica  (Ave 
Maria)  526^  544/5  628 
643  662  681  716;  eam 
recitare  cogitur  daemon 
646;  eius  pars  altera 
(„Sancta  Maria*  etc.) 
642'  681  et  ^. 


^Salve  regina"  (oratio)  526 
681. 

Salviatus,  lo.,  card.  31. 

Salza,  lacobus  a,  episc. 
vratislaviensis  105. 

Samboritanus,  Gregorius 
536. 

Samereyer  v.  Sammarayr. 

Samius  340. 

Sammarayr,  Balthasar,  SJ 
147  et  3  164  228  et  » 
241  365  374. 

^Samson",  tragoedia  99. 

Sanchez,  Thomas,  SJ  130*. 

Sancta  Agatha,  episc.  v. 
Perettus. 

Sancti,  quicquid  hahent, 
per  Christum  habent 
658/9 ;  per  eos  Deus 
daemones  pellit  649 ; 
eorum  dies  festi  628 ; 
Sancti  sunt  colendi  103 
628/9  716;  eorum  cultus 
^menstruus"  586;  eorum 
vitae  legendae  103  ;  cor- 
pus  vitarum  eorum  v. 
Lipomanus;  Surii  Vitae 
Sanctorum  386/7  387' 
471/2  472' 474  et»  502»; 
germanice  vertendae  472 
484 ;  Sanctos  mordent 
doctores  aliqui  prote- 
stantes  487 ;  Catholico- 
rum,  maxime  C,  de 
Sanctis  colendis  doctri- 
nam  calumniantur  pro- 
testantes  quidam  658/9 
719/20 ;  et  v.  Imagines, 
Reliquiae. 

Sancto  Germano,  Franc.  a, 
SJ  283'. 

—  luliano,  los.  a,  SJ  235^. 
Sanderus,  Nicolaus  199  356 

409'  488  et 3  489. 
Sanguineus,     Laelius,      SJ 

283'. 
Sanguinis  detractio  (Ader- 

lafs)  486;    exspuitio  115 

522. 
Sarcerius,  Erasm.  36  436'. 
Sartor  in  SJ  211. 
,  Sat  cito,  si  sat  bene "  459  et '. 
,Sathanismus"      344     371 

383  454. 
Saunders  v.  Sanderus. 
Saxatellius,  Robert.  575  et  *. 
Saxo,  Alexander,  SJ  62  279. 

—  Balthasar  v.  Zuger. 

—  loannes  679  ;  et  v.  Mer- 
quitius. 

Saxonia,  principes  electores 
V.  Augustus,  Mauritius: 


dux  V.  loannes  Guiliel- 
mus;  religio  38  342/4. 

Sayn,  Matthaeus,  SJ  59  et « 
82. 

Scabies  211. 

Scarbia  (Scharnitz)  731. 

Scharding  642. 

Scharffenberg,  Stanisl.  536. 

Scharnitz  731. 

Schatzger,  Caspar,  0.  Min. 
275. 

Schaumberg,  Martin.  de, 
episc.  eystettensis  45  et  * 
46/7  89  133  et  '  165/6 
181  et  5  191/2  192'  233 
et  3  512. 

Scheibenhart,  Simon  221 
226/7  256  et  2  323'  346\ 

Scheidlich,  Paul.  675. 

Schell,  Hermannus,  erra- 
tum  105/6. 

Schellhass,  C,  erratum  377*. 

Schencking,  lo.  377  et  » 
378  381. 

Schenckius  a  Tautenburch, 
Fridericus,  arcliiepisc. 
ultraiectensis  18F. 

Scherer,  Georgius,  SJ  108 
et  8  227. 

Schertlin  a  Burtenbach, 
Sebast.  738  et  '. 

.Schinder"   193. 

Schinweif3,  Ludov.  373'  648. 

Schmidelinus  v.  Andreae. 

Schmidt,  lo.  v.  Fabri. 

^Schola  alfectus"  292'; 
schola  puerorum  (ger- 
manica)  elvangensis  192 
et  2  ;  scholae  Sociorum 
laudantur  a  Maxim.  II. 
498^;  a  Ferdinando  II. 
archiduce  etTirolis  prin- 
cipe  608;  s.  philosophi- 
cae  quot  horis  hahendae 
58  et  *  59 ;  Societatis 
discipuli  in  eam  non  ad- 
mittendi  invitis  paren- 
tihus  592;  et  v.  Collegia, 
Libri,  Punitiones,  "Vaca- 
tiones  etc. 

„Scholares",  nomen  secre- 
tum  217  et  ^. 

Scholastica  theologia  67/8 
100  137  534  et';  et  v. 
Lombardus  Petr.,  Tho- 
mas  Aq. 

Scholastici  fratres  SJ,  eo- 
rum  regulae  206 ;  P.  V. 
„choro"  eos  eximit  571^; 
^approbati"  117;  in  sin- 
guiis  facultatibus  pro- 
fessores      praestantiores 

51** 


810 


Index  alpliabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


audire  debent  433 ;  cur- 
sus  brevior  studiorum 
432/3  4321  »3  450  et  ='; 
seminaria  pro  iis  con- 
denda  202  204/5  216 
222 ;  catechismus  iis 
explicari    debet    66 ;    et 

•  V.  Collegia,  Professio 
fidei,  Scholastica  theo- 
logia,  Studia,  Vota  sim- 
plicia. 

Schonburg  (terra)  657. 

—  Wolfgangus  de  657  696. 

Schoneck  (Schonegg)  398^ 

Schongau  731. 

Schorichius,  Georgius,  SJ, 
Romae  studet  theologiae 
24  et  1  52  93  96  109 
120  201  208;  praefectus 
in  collegio  germanico 
95';  Roma  multum  et 
male  scribit  in  Ger- 
maniam  95/6  120  569^; 
epistulas  multas  accipit 
ex  aula  bavarica96;  de 
eo  in  Bavariam  remit- 
tendo  agitur  24  et  '  93 
209/11;  contionator  mo- 
nacensis  242  250  257 
265/6  311  et  *  324/5; 
contionator  aulicus  Al- 
berti  V.  ducis  380^;  est 
de  eiusdem  consilio  ec- 
clesiastico  380  et  -;  eius 
iussu  cives  etc.  de  fide 
examinat  311  et*  689; 
eum  doctorem  theologiae 
creari  cupiunt  principes 
Bavariae  et  Franciscus 
Borgias  praep.  generalis 
242/3  265/6  291/2  29P 
313/4;  id  non  convenire 
censent  0.  provincialis 
et  Hoffaeus  viceprovin- 
cialis  266  291/2;  ver- 
satur  Augustae  248*  257 
334;  stipem  in  Germania 
colligit  pro  templo  SJ 
romano  248/9  248*  251 
257  283  290  302/3  313 
318  325/6  335  355 ;  con- 
tionatur  Landishuti  in 
aula  Guilielnii  Bavariae 
principis  etc.  241  250* 
266  278  290  737;  con- 
fessionem  Guilielmi  prin- 
cipis  excipit  250/1  265 
278;  agitur  de  eo  con- 
stituendo  principis  con- 
fessario  265;  C.  provin- 
cialis  legem  abstinentiae 
ei  relaxat  737  :  Canisium 


increpat  324 ;  de  eo  que- 
ritur  325 ;  de  superiori- 
bus  queritur  apud  ex- 
ternuni  305:  nimis  auli- 
cus  250/1  250*266  324; 
superioribus  molestus 
278  305  601/2;  suaviter 
et  cuni  fiducia  ab  eis 
tractari  debet  et  tracta- 
tur  241/3  257  265/6  313 
325  737  ;  Societatem  de- 
serere  nulla  ratione  vult 
325 ;  laudatur  ab  Al- 
berto  V.  duce  210/1: 
variaLvii/x  215  6^^228 
282  300  305  338  592/3 
600  602. 

Schorius  (Schornius,  Scho- 
ran),  Georgius,  SJ  320 
562. 

Schrors,  Henr.  69. 

Schultingh,  Cornel.   737. 

Schiitz,  Christianus  750'. 

Schwaben  (oppidulum  ba- 
varicum)  380  et  ^. 

Schwabisch-Gmiind  33. 

Schwager,  Schwagerl  v. 
Swagerius. 

^Schwarmer"  546. 

Schwartz,  lacob.  648. 

Schwartzenberg  (Schwar- 
zenberg),  comes  Otto 
Henricus  147^  228  et  » ; 
eius  uxor  96  et  ^ 

Schwarz,  Bernard.  83^ 

Schwayger,  lo.  659/60. 

Schweher,  Christoph.  499-. 

Schwenckfeldiani  693. 

Scipio,  comes  492/3. 

Sconga  (Schongau)  731. 

Scorpiones  638. 

Scotorum  protestantium 
^Confessio"  744. 

Scotus,  Andreas,  SJ  364 
513  641. 

Scribonius,  Henricus  367 
372. 

Scriptores  constituendi  ali- 
qui  ex  Societatis  homi- 
nibus  in  Germania  417 
419  425  441/2  460; 
Gallia  419  425;  Polonia 
419  425  ;  eam  rem  fovet 
S.  Franciscus  Borgias 
417  425  469;  Can.  417 
419  425  441  460  482 
487  490;  P.  Natalis  417 
482  490;  P.  Hoff^aeus 
417  621  623/4;  sumptiis 
necessarii  417;  et  Al- 
bertusV.  dux417  ;  „sanc- 
tum     institutum"     441; 


^collegium  scriptorum" 
624;  C.  de  eo  futurus 
621   628/4. 

Scriptores  professorum 
206/7. 
j  Scriptura  sacra  ;  eius  prae- 
stantia  451;  editiones 
!  pravae  vel  dubiae  267 ; 
j  earum  „expurgatio"  269; 
I  versio  vulgata  273' ; 
j  editio  lovaniensis  686; 
Novum  Testamentum 
Erasmi  278  et  »  689; 
versio  germanica  Emseri 
502  et ' ;  versio  polonica 
695 ;  interpretatio  343/4 
343^ ;  interpretatio  falsa 
maximam  affert  per- 
niciem  451 ;  Possevini 
liber  de  ea  legenda  et 
interpretanda  704;  aCen- 
turiatoribus  Magdebur- 
gensibus  pessime  expli- 
catur  451/4:  commentarii 
P.  Salmeronis  481  et  «; 
P.  Saa  489 ;  explicatur 
iu  scholis  432  et  2  433 
460=*  484  494«  534  et  ' 
688  724 ;  Scripturae 
verba  in  exorcismis  256 
346^;  liber  exemplorum 
e  Scr.  haustorum  103^; 
et  V.  Biblia,  Evangelia, 
Lutherus,  Postillae,  Pro- 
verbia  etc. 

Scutatum,    eius  valor  317. 

Scutellae  et  disci  136  et  *. 

Sebastianus  Lusitaniae  rex 
445'. 

—  SJ  V.  Romaeus. 

^Secunda  secundae",  nomen 
secretum  215^ 

Seefeldia  (Seefeld)  731. 

Segobia  (Segovia)  229. 

S(5guin,  Eug.,  SJ.,  erratum 
575. 

Seguntinus  (Siguenza),  epi- 
scopus  V.  Spinosa. 

Seidl  (Zeydel),  loannes,  SJ 
172  et  ^. 

Seld,  Thomas  24P. 

Selnekker,  Nicol.  748^ 

Seminaria  clericorum,  Ger- 
maniae  valde  necessaria 
181 ;  per  episcopos  con- 
denda  474/5 ;  qui  in 
Germ.  impediuntur  a 
capitulis  cathedralibus 
181 ;  eorum  institutionem 
decernit  provincialis  syn- 
odus  salisburgensis  335 ; 
seminarium        romanum 


Schonburg  —  Spectacula. 


811 


307 ;  geoigianum  Ingol- 
stadii  conditum  467  et'-; 
conditum  Eystadii  18P; 
sem.  condenda  Con- 
stantiae  85 ;  Dilingae 
181;  IngolstadiiSSlet^: 
Brixinae,  Frisingae,  Pas- 
saviae,  Ratisbonae,  Salis- 
burgi  835^  718;  apud 
Helvetios  238/40  252/4 
362/8;  qiia  ratione  SJ 
eorum  curam  suscipere 
possit  254'' ;  sem.  Fri- 
singae  instituere  vel  re- 
gere  recusat  C.  provin- 
cialis  718;  sem.  pro 
scholasticis  SJ  v.  Scho- 
lastici ;  et  cf.  Convictus, 
Germanicum  coUegium. 

Senae  (Siena),  Socii  lxi 
2671  2922  314;  rector 
V.  Sgariglia ;  C.  Senis 
292^;  vexationes  dae- 
monis  imagine  S.  Ignatii 
arcentur  854  et  *. 

Sens,  episc.  v.  Pellevius. 

Sententiae  communes  scho- 
larum  Sociis  tenendae 
67  68  114  et 5  569. 

Septies  terram  osculari  co- 
gitur  daemon  647. 

Septimancae  v.  Simancas. 

Sepultura,  eius  modi  an- 
tiqui  (vestes  etc.)  140^; 
Panvinii  de  ea  liber  72' 
74;  sep.  in  coemeterio 
elvangensi  193  ;  sep.  So- 
ciorum  88  189/40. 

Seripandus,  Hieron.,  0.  Er. 
S.  Aug.,  card.  81. 

Serranus  (Serrano),  Georg., 
SJ  589. 

Severinus,  S.,  episc.  colon. 
415  et  •». 

Sgariglia,  Alphonsus,  SJ 
267  et  2  354  et  \ 

Sibenburger,  Cornelius,  SJ 
282  et«303  317  823  et  ^. 

Siberius,  Adamus  743. 

Sicilia,   provincia    SJ  751 
provincialis  v.Domenech 
procurator    (1568)    590 
Socii    178    195   417  586 
638'. 

Siebeneycher,  Matthaeus 
695. 

Sigilla  96  216/7  568/9  593. 

Sigismundus  Augustus,  rex 
Poloniae  177^  445'  695. 

—  III.  Poloniae  rex  586/7. 

—  SJ  V.  Germanus,  Miller, 
Myller. 


Sigonius  409'. 

Simancas,    archivum  regni 

hispanici  733. 
Simon,  Stephanus  353*. 

—  SJ  V.  Damerius,  Leo- 
diensis. 

Simonia  79 ;  P.  V.  permittit, 
ut  adolescentes  beneficia 
simoniace  acquisita  re- 
tineant,  quoad  sui  iuris 
sint  597. 

Sirenes  638/9. 

Sirletus,  Guilielm.,  card. 
447  580'^  582/3  710. 

Sitticus  ab  Hohenembs 
(Altaemps),  Marcus, 

card.,  episc.  constan- 
tiensis  38  et  -  85  168 
238  661/2. 

Sixtus  IV.  papa  205^;  de 
B.  M.  V.  conceptione  im- 
maculata  385  et  ^  ^. 

—  V.  papa  2722 ;  et  v.  Pe- 
rettus. 

Skarga,  Petr.,  SJ  lviii/x. 

Slomowski,  Stanisl.,  archi- 
episc.  leopolensis  536. 

Smalcaldici  articuli  658 ; 
smalcaldicum  bellum  340. 

Socherius  v.  Souchier. 

Societas  lesu:  si  institutum 
suum  deserit,  neque  sibi 
neque  aliis  utilis  est  49 ; 
quo  melius  institutum 
servat,  eo  utilior  est  107 
149  162;  ratio  aliqua 
nominis  lesuitarum  742' ; 
cur  etiam  catholici  ali- 
qui  eos  oderint  402 ; 
amici  v.  Eck  Sim.  Thadd., 
Ederus,  Granvella,  Grop- 
perus  Godefridus  sen., 
Porticu,  Ravesteyn, 

Schwartzenberg,  Surius, 
Walasser,  Zott ;  apologia 
SJ  V.  Moreius ;  Societas 
laudatur  a  S.  P.V.  papa 
19  P;  Moreio  125;  Ra- 
vesteinio  professore  lo- 
vaniensi  665 ;  Walassero 
691 ;  Calvinista,  catho- 
licum  se  fingens,  eam 
ingreditur  v.  Thorn  ;  ad- 
versarii  et  calumniatores 
80/1  104  114  et  8  3  115 
278  9  401/2 ;  et  v.  Fa- 
bulae ;  imagines  pro- 
brosae  376  et^;  SJ  con- 
viciis  afficitur  a  Flacio 
Illyrico  665  692/3  ;  Gny- 
pheo  699 ;  Heshusio 
719/20;  Malescotio  659; 


Osiandro  675 ;  ministris 
Ruthenicis  (Reuss)  657/8; 
Thornaeo  42 ;  Westphalo 
697' ;  Flacius  amicos  in- 
citat,  ut  contra  eam  scri- 
bant  593 ;  Marbachius 
eam  diaboHcam  esse  et 
omuibus  odio  esse  debere 
scribit  652/4 ;  ipsa  factis 
magis  quam  verbis  se 
defendere  debet  199; 
eius  procurator  generalis 
v.  Solier:  historicus  v. 
Sacchinus ;  et  v.  Con- 
stitutiones,  Examen,  Re- 
gulae  etc. 

Sociniani  343/4  343'  ^. 

Socius  (comes)  sodalium 
exeuntium  608 ;  confes- 
sarii  exeuntis  150  595 
et  '  596 ;  in  conviviis 
595;  dispensatio  a  re- 
gula  595  et  ';  fratres 
laici  sacerdotes  pone 
comitari  iubentur  608. 

^Socius"  provincialis  466 
et  \ 

Socrates  (scriptor  eccles.) 
649. 

Sodalitas  v.  Confraternitas. 

.Soli"  49  et  1  156. 

Solier,  Ferdinandus,  SJ  23 
et  1  168. 

Solodorum  (Solothurn), 

Socii  LX. 

Somalius,  Henr.  SJlvii/lx. 

Sommervogel,  C,  SJ,  er- 
rata  663/4  671  705/6. 

Sonnius,  Mich.  49P. 

Sorrento,  archiepisc.  v.  Pa- 
vesius. 

Soto,  Dominicus  a,  0.  Pr. 
130'  2722. 

—  Petrus  a,  0.  Pr.  664 
682. 

Souchier,  Henry  de,  O.Cist., 

cardin.  732/3. 
Sozomenus  649. 
Spalt  714. 

Spangenberg,  Cyriacus  36. 
Spaur,    Elisabetha  a  212/3 

339  348/52  632. 

—  loannes  Gasparus  a 
212/3  352. 

—  loannes  Thomas  a,  co- 
adiutor  (dein  episc.) 
brixinensis  212/3  339 
348/52. 

—  Udalricus  a  212. 
Specht,  Thomas,  Dr  541'. 
Spectacula  532;  et  v   Com- 

oediae. 


812 


Index  alpbabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


episc. 


Ant., 
.  556. 
prope  Brixinam 


Spectra  434. 

Spes,  Micbael,  SJ  283^. 

Spinosa  (Espinosa),  cardin., 
episc.  seguntinus  694  732. 

Spira  (Speyer)  679 ;  dioe- 
cesis  33 ;  episc.  auxiliaris 
V.  Fabritius  Henr. ;  ca- 
pitulura  catbedrale  408^ ; 
fundatores  coUegii  SJ 
408^ ;  Sociorum  scbolae 
662;  contiones  406*  735; 
catecbeses  662;  collegii 
rector  v.  Halbpaur;  Socii 
Lviii  34  406^  414/6  414^ 
505 ;  camera  imperialis 
182/3 ;  comitia  imperii 
414^  515  et\ 

Spirensis,  lacobus  v.  Ern- 
felder. 

Spiritus  Sanctus,  Officium 
sive  Horae  Sp.  S.  485; 
missae  591. 

Spoleto  7311. 

Sprenger,  lac,  0.  Pr.  716-. 

Stabulorum  superstitiones 
640. 

Stabl,     Ge 
berbipol. 

St  Andrae 
3512. 

Stanislaus  Kostka,  Sanctus, 
SJ  4/6  45  63/4  84  86 
109  et  1  534/6  585/7. 

—  SJ  V.  S.  StanislausKost- 
ka,  Polonus,  Varsevitius. 

Stapbylus,  Fridericus  502^ 
673;  C.  eius  libros  com- 
mendat  101  et  *. 

^Stationes"    urbis 
74;     ^Stationum 
gentiae"   173. 

Status  (genus)  vitae  valde 
religiose  et  serio  deligi 
debet  636 ;  et  v.  Vocatio. 

Stauber,  A.,  eri-ata  650. 

Steinmetz,  lo.  v.  Latomus. 

Stepbanus  Batborius,  Pa- 
latinus  Transsilvaniae, 
rex  Poloniae  695. 

Stetten,  Paul.  v.  650. 

Stevordianus,  Martinus,  SJ, 
Monacbii  210/1  278  et  * 
288  310/1  313  315  482; 
optime  contionatur  92 
et  1  313 ;  monacbos,  quod 
5  '*/o  permittant,  e  sug- 
gestu  vituperat  311  et '•^ ; 
moribus  est  incompositis 
92  306  310/3  315;  de 
superioribus  apud  ex- 
ternum  queritur  305 ; 
clementer  tractatur  93' ; 


Romae 
indul- 


a  S.  Francisco  Borgia 
praep.  generali  ad  mores 
emendandos  etc.  admo- 
netur  122  et  '  315;  bo- 
nam  spera  praebet  329 ; 
Salisburgum  ire  cupit 
313  315;  agitur  de  eo 
mittendo  Romara  229 
389;  Oenipontem  389; 
Treverim  482 ;  Coloniam 
229  258  266  268  293 
299  306  312  315  327; 
provincialis  rbenanus 
eum  excipere  gravatur 
306  ;  Coloniam  venit  329 
363  388  et  *;  ibi  bene 
se  gerit  388-'';  exercitia 
spiritualia  peragit  388 ; 
berbipolensis  clerus  eura 
expetit  contionatorera  295 
306  311/2  315  388/9; 
optiraedicit  388/9  405/8; 
abire  cupit  389 ;  repeti- 
tur  ab  episcopo  405/8 ; 
redire  non  vult  408 ; 
bene  meritus  de  S  J  389 ; 
iaudatur  ab  Alberto  V. 
Bavariae  duce  210/1 ; 
de  eo  ex  SJ  diraittendo 
agitur  92/3  229  306  312 
315  389:  varia  25  et  ^ 
145  228  325  408. 

Stipendia  studiosorum  556. 

Stiria  (Steiermark),  religio 
3581  366/7  370/3  747/8; 
princeps  v.  Carolus. 

Stoeckius,  Herm.  53*  105 
595*. 

Story  (Storaeus),  Ricbardus 
134  et  3. 

Stossel,  loann.  748'. 

Stotz  (Stoz),  Tbeobaldus, 
SJ  116  145  247  et'  252 
361. 

Strassburg  v.  Argentora- 
tum. 

Stratia,  Tbeodor.  a,  0.  Cart. 
502«. 

Streitl,  Nicolaus,  0.  S.  B., 
abbas  monasterii  ettalen- 
sis  727  et  '. 

Strigelius  444^. 

Studia  litterarum  qui  nimis 
urgent  (fratres  SJ  scbo- 
lastici),  potius  ad  „morti- 
ficationem"  adigendi  sunt 
112/3  151. 

Stugartia  (Stuttgart)  648 
675  693  ;  arcbivum  regni 
wurttembergici  192. 

Sturmius,  Wenceslaus,   SJ 

LVII. 


^Subesse    optabilius   quam 

praeesse"  419. 
Sublacum     (Subiaco)     445 

et^  710/1. 
„Suitae"  3762. 
Sulzbach  (Sultzbacb)    659. 
,Summa     Sapientia"     etc. 

(regulae)   108  et  \ 
„Summarium      Constitutio- 

num"  SJ  108  et  \ 
Sunj^er  (Sunerius),  Franc, 

SJ   LVIl/x. 

Superiutendens  in  SJ  55 
et  *;  Ingolstadii  494' 
622  ;  Halae  et  Oeniponte 
622/3  626. 

Superiorum  seraiuarium 
432/3. 

Superstitiones  in  nocte  Na- 
tivitatis  Cbristi  640/1. 

Supplicationes  sive  pro- 
cessiones,  quando  et  quo- 
modo  Socii  iis  interesse 
possint  595  et  ^ ;  suppl. 
tempore  iubilaei  contra 
Turcas  etc.  128  457  490=* 
5952  612  638;  a  Ferd.  II. 
arcbiduce  instituuntur 
457  ;  supplicatio  propter 
victoriam  de  Turcis  re- 
portatam  629/30. 

Surius,  Laurentius,  0.  Cart. 
21  lOP  102*  330  383 
386/7  3871  471/2  472' 
474  et  »  484  502  et  *  » 
679  685/6  743;  P.  V. 
eum  creare  vult  cardi- 
nalem  733/4. 

Susanna  (Rosraann?  Rost- 
raann?)  foemina  ob- 
sessa  etc  210  et*  255/7 
334/5  (?)  338/9  346/8 
347^  391  393/4  400;  ex- 
orcizatur  210et^  218/22 
346/7;  vitra  vorat  218; 
Romam  ducitur  364;  ibi 
exorcizatur  374/6  400 ; 
liberatur  a  daeraone  375 
400  ;  quid  de  ea  S.  Pius  V. 
statuerit  et  inonuerit 
374/6  391  393/4. 

Suso,  Henricus,  B.,  0.  Pr. 
502^ 

Sutor  116«. 

Sutoris,  lac.  660. 

Swagerius,  Conradus,  SJ  65 
83  et «  109  139  140  305 
310  533/4  533«. 

Sygaiiski,  loann.,  SJ  695. 

Sylvester  L,   S.,  papa  72'. 

Symbolum  apostolicum 
661/2  716. 


Spectra  —  Tridentinum  Concilium. 


813 


Syndici  v.  Censores. 

Synodi  dioecesanae,  prae- 
cepta  de  iis  habendis  38 
et  »  79^  474  et ^;  eas 
habere  plerique  episcopi 
Germaniae  cunctantur 
38 ;  syn.  dioec.  busco- 
ducensis  709/10;  canie- 
racensis  662:  constan- 
tiensis  38  85  661/2; 
dilingana  (dioecesis  au- 
gustanae)  37/8  536  554 
661;  heilsbergensis 

(dioec.  varmiensis)  18P; 
liabenda  Herbipoli  79. 

—  generalesv.  Lateranense, 
Nicaenum,  Tridentinum 
coDcilium. 

Synodus  provinciah's  v.  Con- 
cihum  provinciale. 

Tabellarii    veneti    certiores 

sunt  quam  caesarei  257. 
Tacchi  Vcnturi,  Petr.,  SJ  v 

244«  267 ^ 
Tanner,      Edmundus,      SJ 

Lvii  Lix  82  et  2  97  et  -. 
Tarquinius  S  J  v.  Rainaldus. 
Tarugi  v.  Taurusius. 
Taulerus,    loannes,    0.  Pr. 

102  et*  503». 
Taui-edunum.       catecheses 

Sociorum  704. 
Taurinum    (Torino),    Socii 

734. 
Taurusius,  Franc.  M.,  card., 

Congr.  Or.  579/80  580». 
Tautenburch  v.  Schenckius. 
.,Te  Deum  laudamus"  630. 
Temraerman,  Gislenus,  ab- 

bas  S.  Petri  41 P. 
Tentationesconfessario  ape- 

riendae  716. 
Terrae  motus  492  et  -. 
Tertius    annus   probationis 

292  et  1. 
TertulHanus,    de  haereticis 

ad  disputandum  non  ad- 

mittendis  349  et  ^ 
Tessino  734/5. 
Testamentum    El.  Haivodi 

novicii  93  122. 
Theatini    584  et  ' ;     et    v. 

Aretio. 
Theiner,    August.,    C.  Or., 

erratum  211. 
Theodoricus  SJ  v.  Canisius 

Theod. 
Theodorus  SJ  v.  Peltanus. 
Theodosius     I.      imperator 

634  et  2. 

—  II.  imperator  634  et  ^. 


Theologis  peritis  carent 
episcopi  Germaniae  182. 

Thermae  v.  Aquae. 

Thomas  Aquinas,  Sanctus, 
0.  P.  60  62  137  et '  142 
447^  621';  eius  oratio 
„Creator  ineffabilis"  etc. 
670. 

—  loannes  694. 

—  SJ  v.  Gallus. 
^Thoraces"   157  et  ^. 
Thorn    (Thornaeus),    Edu- 

ardus,  SJ26^;  eius  apo- 
stasia  26/7  29/31  42/3 
53  58/61  65/6  68  83 
87/9  112  et*  114  147 
718/20;  capiendus  et  in 
custodiam  tradendus  53 
58/9;  Socii  eum  con- 
vertere  conantur  88  147  ; 
libri  de  eo  v.  Heshusius, 
Moreius. 

Thurston,  Heribert.,  S J  664. 

Thyraeus,  Hermannus,  SJ 
Lvii  Lix  331  et  3  441/2 
447  460  480  483  785. 

Tiburtius  290. 

Ticinum  (Tessino)  734/5. 

Tiletanus  v.  Ravesteyn. 

Tilius,  lo.  219. 

Timor  humanus  spernendus 
77. 

Timotheus,  S.,  discipulus 
Pauli  4301. 

Tirolis,  princeps  v.  Ferdi- 
nandus  II.;  religio  15 
451/7  602  621  631/2; 
clerus  7^;  nobilitas  457 
4811  632;  Jibrorum  vi 
sitationes"  499/504 :  mu- 
lieres  protestantismum 
propagantes  632 ;  et  v. 
Hala,  Oenipons,  Tri- 
dentum. 

Titelmannus,  Franciscus, 
0.  Min.  Cap.  432  et  \ 

Tivoli  Lxii  442. 

Tobenreiner  v.  Doberainer. 

Tobias,  S.  528. 

Toletana  provincia  SJ  751: 
procurator  eius  (1568) 
589;  (1571)  469«. 

Toletus  (Toledo),  Francis- 
cus,  SJ  Lviii  LX  416/7 
4451  490  et  \ 

Tolosa  (Toulouse),  episc. 
V.  Armeniacus  ;  Socii  425. 

Tongerloa  (Tongerloo),  bi- 
bliotheca  fabbatiae  Ord. 
Praem.  574. 

,Toni"   1981. 

Tonsura  clericorura  685. 


Tornacum  (Tournai),   Socii 

Lvii/viii  134^;  refugium 

(domus)    mulierum    con- 

versarum  607. 
Torre,  Michael  della,  episc. 

cenetensis,    nunt.    apost. 

in  Gallia,  cardin.  244  et  * 

732/3. 
Torrensis,     Franciscus     v. 

Turrianus. 

—  (Torres),  Hieronymus 
SJ  Lvn  Lx  45^  89/90  110 
139  et^  2073  222  268 
333  377  et  2  416  478 
486  et  *  521  533/4  533« 
570/2  6931  714/5  7151. 

Tones,  Franciscus,  SJ  v. 
Turrianus. 

—  Hieronymus  v.Torrensis. 
Toscana,  provincia  SJ  etru- 

rica    751 ;     iungitur    ro- 

manae  447 ;  provincialis 

V.  Ruiz;  Socii  417. 
Tossanus,  Dan.  675. 
Tournon,  catechesis  in  col- 

legio  SJ  704. 
Traditio  ecclesiastica  100; 

,traditiones"  in  S.I  con- 

stitutionibus  aequivalen- 

tes  309. 
Tragoedia  a  discipulis  acta 

313. 
Traiectum   v.  Mosaetraiec- 

tum,  Ultraiectum. 
Tramezzinus,     Mich.    48P 

670/1  677/8. 
Transsilvania,  religio  343/4 


343 


1    8  . 


prmceps    v. 


Za- 


polya. 

Trennbach,Urbanus  a,  episc. 
passaviensis  83^  682. 

Treveri  (Trier),  archiepisc. 
V.  Eltz;  concilium  tri- 
dentinum  in  urbe  pro- 
mulgatur  331  et  * ;  capi- 
tulum  metropolitanum 
331";  Socii  lvii/viii  84* 
356 ;  eorum  contiones 
735;  rector  v.  Thyraeus ; 
bibliotheca  collegii  126; 
bibliothecaurbis  126  332. 

Tridentinum  Concilium, 
theologi  in  eo  356;  pa- 
tres  V.  Souchier;  pro- 
mulgatio  569/70  593 
661 ;  a  raultis  Germaniae 
episcopis  non  promulga- 
tur  181;  promulgatur 
in  synodo  constantiensi 
181;  in  dilingana  37/8 
181;  a  compluribus  aliis 
episcopis       181*      569«; 


814 


Indcx  alpbabeticus  nominum  et  rerum  buius  voluminis. 


Treveris  331  et  ^ ;  pro- 
niulgandum  Coloniae331 ; 
eius  decreta  debent  legi 
75  710;  excuduntur  Di- 
lingae  661;  a  catbedrali 
capitulo  augustano  non 
admittuntur  nisi  ciim 
aliqua  protestatione  181 
et  * ;  aliqua  saltem  de- 
creta  in  episcopatu  berbi- 
polensi  sunt  exsequenda 
78/9  ;  concilii  decreta  et 
SJ  669/70  570^  doctrina 
de  iustificatione  385  et  ^  ^ 
484-'' ;  de  conceptione  B. 
Mariae  V.  385  et  ^  » ; 
decretum  de  synodis 
dioecesanis  79'  474  et^; 
de  absolvendi  facultate 
episcoporum  598*;  de 
absolutione  baereticorum 
78^ ;  de  matrimoniis  clan- 
destinis,  in  dioecesibus 
augustana  et  berbipolensi 
promulgandum  130;  pro- 
auctoritate 
ecclesiastica 


mulgatura 

civili     non 

Ingolstadii 


loniae     in 
233/4 ;     et 
fidei. 
Tridentinus 
eius    potestas 
Ferdinando  II, 


233/4 ;  Co- 
solis  pjateis 
V.  Professio 


episcopatus, 
civilis  a 
arcbiduce 


soror 

395/8 

patri- 

707. 


occupatur  225^  245*;    a 

P.  V.  defenditur  245  et  ». 
Tridentum,  Socii  609. 
Triest,    lacobus    vom    396 

et  2. 
- —  Wendelina    vom, 

C.  22  et '  330  et  ^ 

3961  421/5. 
Trivisanus,     loann., 

arcba  Venetiarum 
Trucbsess  a  Waldburg,  Ca- 

rolus  368  et  i  380  et  K 
■ —  Cbristopborus    368  et  ' 

380  et  1  663. 

—  Ferdinandus  380  et  K 

—  Fridericus  380  et  '. 

—  Gebbardus  a  365/6  365« 
379/80  3801  387  et^^lO 
519  663. 

—  Georgius  IV.  207^. 

—  Georgius,  filius  Georgii 
IV.  207  et  \ 

—  Guilielmus  II.  sive  iunior 
366  et  2  3681  ggoi. 

Trucbsess  a  Wald- 
burg,  Otto  (1),  car- 
d  i  n  a  1  i  s , 


augustanus 


episcopus 

etc,    et 


dilingana 


Societas  lesu:  fautor 
egregius  743 ;  ^supremus 
Societatis  infirmarius" 
622  ;  dioecesim  per  Socios 
visitari  cupit 
et  universitas 
200  203  236  469  515/9 
542;  ei  medicum  pro- 
videt  22et«  304^  typo- 
grapbiam  donat  332  574  : 
Tr.  et  coUegii  dilingani 
fundatio  ac  dotatio  204 
217  236  240  459  470 
516/9  542;  et  fundatio- 
nis  confirmatio  pontificia 
168  189  236  459;  con- 
firmatio  retardatur  ob 
litterarum  fundationis 
longitudinem  189 ;  Tr. 
collegio  dat  sacras  reli- 
quias  534  574;  domum 
exstruit  634 :  ecclesiam 
aedificare  vult  470 ;  pau- 
peres  studiosos  iuvat  534 ; 
parocbiali  ecclesiae  dilin- 
ganae  contionatorem  pe- 
tit  a  SJ  86  109  115; 
Sociis  augustanis  pe- 
cuniam  annuani  dat  56 
609:  iis  sustentationem 
stabilemque  babitationem 
comparare  studet  148 
506/10  520;  efficere  co- 
natur,  ut  Augustae  mo- 
uasterium  dominicanum 
in  collegium  Societatis 
immutetur  172  188  191 
511;  P.  Koseffium  aegro- 
tantem  bumanissime  cu- 
rat  127  522;  collegiura 
coloniense  archiepiscopo 
commendat  162/3;  Tr. 
et  Socii  romani  240  257 
323  ;  lauretani  575/6  ; 
et  Canisii  liber  contra 
Centuriatores  481  485 
4«9  491;  Canisio  im- 
petrat  indulgentiam  ple- 
nariam  489 ;  efficit,  ut 
C.  ipsi  detur  comes  iti- 
neris  romani  573/4  582  ; 
C.  ei  instat,  ut  Roma  in 
dioecesim  redeat  412/3; 
varia  63  66  87  227 
239/40  252 
442  736. 
T  r  u  c  h  s  e  s  s  a  W  a  I  d- 
burg,  Otto  (2),  card. 
episcopus  augusta- 
n  u  s  e  t  c,  V  a  r  i  a :  pro- 
tector  nationis  germani- 
cae    apud  sedem  aposto- 


363    43S/9 


licam  749 ;  catbolicis 
Germaniae  facultatem 
impetrat  utendi  Horis 
B.  Mariae  V.  etc.  ger- 
manicis  485  490;  Al- 
berti  V.  Bavariae  ducis 
tbeologis  facultates  sa- 
cras  providet  274;  re- 
ginis  oenipontanis  im- 
petrat  facultatem  ingre- 
diendi  domum  hortumque 
Sociorum  215  et  *;  fit 
episcopus  sabinensis  et 
praenestinus  413  ;  est  de 
congregatione  cardina- 
lium  haereticis  reducen- 
dis  instituta  390^582/3; 
id  agit,  ut  ipse  archi- 
episcopus  coloniensis  eli- 
gatur  23  80/1  85;  de- 
creta  romana  saepe  ad 
eum  in  Germaniam  per- 
feruntur  77  ;  Pii  V.  iussu 
Catecbismum  Romanura 
germanice  versum  com- 
mendat  et  excudendum 
curat  58/9  109  121  138 
656/6  668 ;  eundem  Cat. 
Dilingae  latine  evulgat 
661;  Tr.  et  Index  li- 
brorum  probibitorum 
271/2  490;  synodum  Di- 
lingae  habet  37/8 ;  of- 
ficia  divina  celebrat  534; 
indulgentias  plenarias 
concedit  634;  iubilaeum 
adversus  Turcas  pro- 
mulgat  128;  falsas  reve- 
lationes  improbat  375/6 
391 ;  Elvangae,  C.  iu- 
vante,  cives  ad  ecclesiam 
reducit,  pauperes  aegros- 
que  iuvat  182/4  188/93 
643/54;  libros  pravos 
aufert  192;  protestantes 
emigrare  iubet  554  ;  con- 
firmationis  sacranientum 
administrat  646 ;  eius 
mandatum  de  religione 
192/3 ;  Laureti  pietatis 
exempla  praebet  575/6; 
Romam  venit  186  201 
576/7 ;  ibi  exorcismo  in- 
terest  375 ;  Panvinium 
in  libris  edendis  fovet 
iuvatque  69/74  654/6; 
dedicautur  ei  litterae 
Indicae  420;  alumnum 
mittit  in  collegium  ger- 
manicum  32/3 ;  sollicitus 
est  de  Gebbardo  nepote 
365/6 ;    perspicax  in  ho- 


Tridentinus  episcopatus  —  Van  der  Borcht. 


615 


minibus  iudicandis  810; 
aere  alieno  gravatur  413; 
Tr.  et  Albertus  V.  Ba- 
variae  dux  217  274  290 
335  365/6  874/6  380 
39S/4 :  et  cardinalis  Com- 
mendonus  226  588  599; 
et  Fuggeri  227  375/6 
391 ;  et  cardinalis  Hosius 
383  711  749;  et  Surius 
472';  eius  nomen  ali- 
quod  secretum  217*; 
secretarius  v.  Kellner 
Barth. ;  oeconomus  di- 
linganus  204/5  :  medicus 
V.  Massarius ;  frater  v. 
Truchsess  Guil. ;  nepotes 
V.  Truchsess  Carolus, 
Christophorus,  Frideri- 
cus,  Gebhardus;  propin- 
qui  varii  207  et^;  varia 
87  85  200/1  213/5  305 
310  318  337  415. 

Truchsess  a  Waldburg,  Phi- 
lippus,  iilius  Georgii  IV. 
207  et  -. 

Tschech,  D.  G80. 

Tubinga  (Tiibingen),  uni- 
versitas  212  279;  dis- 
putatio  629- ;  praepositus 
V.  Andreae:  libri  excusi 
6292  673  675  693'. 

Tuntenhusia  (Tunten- 

hausen)  430". 

Turcae445'  454  533;  foe- 
dus  contra  eos  445'; 
iubilaea  adversus  eos 
promulgata  127/8  490^ 
638 ;  Socii  missas  etc. 
pro  victoria  impetranda 
Deo  offerunt  638';  mi- 
lites  cum  iis  pugnantes 
comitantur  1343  637; 
Turcas  a  Christianis 
vinci  non  posse  aliqui 
opinantur  638;  victi 
apud  Echinadas  insulas 
(Lepanto)  487  et  ^  490 
630  637/8;  pompa  prop- 
ter  victoriaju  Oeniponte 
habita  629/30;  Canisii 
contio  (wiltensis)  630 
637,8;  Tui-cis  a  lesuitis 
viam  parari  scribit  Fla- 
cius  Illyricus  692 ;  tur- 
cicam  de  iustificatione 
doctrinam  proferre  di- 
cuntur  lesuitae  657/8. 

Turmair  v.  Aventinus. 

Turnhout,  lo.  a  679. 

Turrecremata,  lo.  de,  0.  P., 
cardin.  171''. 


Turrianus  (Torres),  Fran- 
ciscus,  S.J  23/4  31/2 
114/5  171  et  *  186  198 
et  3  199  207  219  275 
314  331/2  337  et^s  345 
354  356  360  367/8  373 
377  384  409'  460  469 
488  et  *  489  683/5 ;  eius 
laudes  32 ;  sectarios 
^mordet"   337. 

Turrisanus,  Hier.  707. 

Tusculum  V.  Frascati. 

Twickel,  von,  familia  398. 

Tydichius,  loachim  410/2 
411'. 

Typographi,  aliqui  in  Tn- 
dice  Fauli  IV.  proscripti 
269^;  et  v.  Privilegia 
typographica. 

Uhaldinus,  Urbanus,    SJ    5 

587. 
.,Ubiquitas"  corporis  Christi 

3S  et  K 
Uchiali  v.  Uluch  Ali. 
Udem,  Cornelius  425;  uxor 

V.  Canisia  Gertrudis. 
Ulma  (Ulm)    340/2    502^; 

monasteria    340 ;    prote- 

stantes  340/2  379;    Ma- 

ximiliano  II.  caesari  ob- 

oedire  recusant  379. 
Ulmensis,   lo.  v.  Pelecyus. 
Ultraiectum  (Utrecht), 

concilium         provinciale 

(1565)   ISP;   archiepisc. 

v.  Schenckius. 
Uluch  Ali  637  et  \ 
Ulysses  638/9. 
Umbrae     observatio    vana 

640. 
„Undecim  milia  virginum" 

534. 
Unitarii  343/4  343'  \ 
„Universitas",    nomen    se- 

cretum  213. 
Universitates,       iuramenta 

academica  Sociorum  595. 
Upsala,      bibliotheca     uni- 

versitatis  671. 
Urbinum,    ducissa    v.  Far- 

nese  Vict. 
Ursinus,  Carolus,    S.J  40/2 

402   47  et  *    58  133  et  => 

559/61. 
Ursuhx,  S.,  virgo  et  martyr 

415  et  '0  479^;  reliquiae 

Sociarum        eius        534 

574. 
Uschall,  Paul.  603'". 
Usuardus  0.  S.  B.  667. 
Usura  V.  Feneratio. 


elvangenso 


SJ, 
val. 
202 
304 

478 


Vacationes88  139et'o  534 
536 ;  scholae  privatae 
tempore  earum  536. 

Val  Leventina  734/5. 

Valentia,  archiepisc.  v. 
Ribera. 

Valentinus  SJ  v.  Germanus, 
Oth. 

Valesius,  Dionys.  659. 

Valetudinarium      augusta- 
num     221 ; 
190. 

Valetudinis  cura  in 
mutatio  locorum 
gratia  86  134  147 
209  218  277  292 
807  310  319  410 
721  ;  missio  in  patriam 
267  737  ;  ad  aquas  (ther- 
mas)  246:  laborum  im- 
minutio  268 ;  domus  pro 
aegrotis  92;  commenda- 
tur  cerevisia  178;  Theo- 
doricus  C.  a  praep.  ge- 
nerali  monetur,  ut  labo- 
ribus  parcat  88 ;  C,  ni- 
miis  poenitentiis  valetu- 
dinem  imminuens,  rec- 
torum  in  ea  re  consilia 
sequi  iubetur  159;  eius 
valetudo  curatur  a  prae- 
positis  171  410  418  442 
448  486  636/7;  quibus 
cordi  est,  ne  scribendo 
vel  se  vel  socios  nimium 
fatiget  307  448  636/7; 
C.  iubetur  valetudinis 
causa  itinera  facere  308 
319  323  602;  singulis 
mensibus,  quomodo  va- 
leat,  Romam  referre  469 
482  ;  Socius  valetudinem 
nimium  curans  147 ;  car- 
dinalis  Truchsess  „su- 
premus  infirmarius"  So- 
cietatis  esse  vult  522 ; 
varia  14  86  122  158  178 
257  267/8  292  389  404 
459  et  5  469/70  494  522 
538  ;  et  v.  Exercitia  cor- 
poralia,  Hortus,  Recreatio 
etc. 

Valkenburg,        bibliotheca 

collegii  SJ  ignatiani  689 

691      714;       scriptorum 

prov.  germanicae  707. 

Vallibus,    Laur.    de,    Can. 

reg.  S.  Aug.  664. 
Van  den  Bergh,  Wendelina 
(uxor  lacobi  C.)  896  et ' 
422/3. 
—  der  Borcht,  P.  679. 


816 


Index  alpliabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Vega 


Van  der  Meulen,  lo.  667. 

—  Houweningen,  Aegidia 
(mater  B.  Petri  C.)  396 
et  1  422/3. 

—  Miert,  L.,  SJ  421. 

— •  Ortroy,  Franc,  SJ  v. 

—  Rijswijck,  Hermannus 
425;  uxor  v.  Canisia  la- 
coba. 

—  —  Theodorus  425 ;  uxor 
v.  Canisia  Aegidia. 

—  Ryckevorsel  398. 
Vangrovecius,     lacob.,    SJ 

695. 

Vangrovecum  695. 

Varmia,  episc.  v.  Hosius ; 
capituhun  cathedrale 
408»;  Socii  406*  679; 
et  v.  Braunsberga. 

Varsevitius,  Stanish,  SJ 
Lviii/ix  5/6. 

Vasa  librorum  624. 

Vaux  (Vaulx),  Laur.,  Can. 
reg.  S.  Aug.  664. 

Vaz,  Marcellus,  SJ  170  et  ^ 
171  176/7  187  206 
564/73. 

Andreas  de,  0.  Min. 
484  et  5. 

Vegerus,  loannes,  SJ  209 
et  «. 

Veggianus,  Paulus,  SJ  47 
et  ^  48  202  216. 

Velenus  (Willenus),  Udal- 
ricus  330/2. 

Velitius,  loannes  34. 

Velsera  (Welser),  Philip- 
pina,  uxor  Ferdinandi  II. 
archiducis  213. 

Velseri  (august.)  254  314. 

Veltius,  Gerardus  105. 

Vendt  (Vendius),  Erasm. 
449/50  465  et  *  477. 

Venetiae  lxii  368  ;  patriar- 
cha  V.  Trivisanus  ;  nun- 
tius  apost.  v.Capua;  sena- 
tus  670/1;  privilesia  eius 
typographica  670/1  678 ; 
Socii  Lxii  178  244  249 
585;  C.  235  244:  libri 
excusi  vel  excudendi  7P 
72  103»  4291  48P  656 
670/1  677  678  707;  ve- 
neti  tabellarii  certiores 
caesareis  257. 

Venradius  v.  Gruterus. 

Verberationes  (virgae)  ad 
daemones  pellendos  346* 
403  650;  ad  discipulos 
corrigendos  90/1. 

Verdunensis,  lo.  v.  Ho- 
lonius. 


(Gravius), 
688/9. 
bibliotheca 


Verdunum,    episc.  v.  Psal- 

maeus. 
Vergerius,    Petrus    Paulus 

427\ 
Vergifimeinnicht     (libellus 

precum)  502  et  ^ 
Verheyen  (Verheiden),  lo- 

annes  425 ;    uxor  v.  Ca- 

nisia  FJisabetha. 
Vermeulen  (?),  lo.  667. 
Vermolanus 

Henr.,  0.  Pr. 
Verona   223^: 

pubHca  707. 
Vertryck  84^ 
Verwithaghen,  J.  411'. 
^Vesperiae"   541. 
Vestitus  ecclesiasticus  366; 

in  missa  532;  niger  tem- 

pore  Adventus  631  690'; 

v.  Sociorum  14  107  136« 

1372  157  et  2  3  159    404 

4595  4611  539  595  et  ^ 
601  605  620  7421;  i^. 
lius  III.  de  eo  156'; 
P.  V.  eum  probat  571°: 
vestes  pelliceae  595  605; 
vestes  fratrum  laicorum 
595  608 ;  v.  in  sepul- 
tura  88  139/40. 

Veuillot,  Ludovicus  64. 

^Viquadam^FerdinandusII. 
avchidux  suos  in  religio- 
nis  officio  continet  456. 

,Via  crucis"  (Kreuzweg) 
532 

Via,  lo.  al01*Sll«380  et  2 
50  P. 

Viatica  Sociorum  33  254 
281/2  290  296  304/5 
314  317  335  360  609 
623 ;  quantum  solvendum 
sit  pro  viatico  178  187; 
cavendum,  ne  collegia 
viaticis  graventur  568 ; 
controversia  de  viaticis 
inter  C.  et  Vinckium 
provinciales  exorta  97/8 ; 
Roma  nemo  mittitur  alio, 
nisi  prius  viaticum  ei 
provisum  est  171  178 
187;  dispensatio  in  ea 
lege  178. 

Vicaeus,  Vicus  v.  Wick. 

Victorius  Reatinus,  Maria- 
nus  686. 

Victus  Sociorum  14  107  117 
147  149  151  et*  155/7 
159  459*  539  611/2  615 
620;  lulius  III.  de  victu 
SJ  156';  S.  Ignatius  de 
eo  156  et^;  Socii  aliqui 


victu    non    contenti  147 
609. 

Vidmanstadius  v.Widman- 
stadt. 

Vienna  Austriae  v.  Vindo- 
bona. 

Viennensis,  Matthias  v. 
Lakner. 

Viestseki  (Viestseschi), 
Christophorus  335^ 

Vietor  v.  Arcularius. 

Vigiliae,  nimias  C.  suscipit 
159 ;  iis  temperare  iube- 
tur  159. 

Villinga  (Villingen)  493. 

Villinger,  Sidonia  Isabella 
163  et  *. 

Vilna,  episc.  v.  Protasse- 
wicz. 

Vincentius   Lirinensis  101. 

—  SJ  V.  Pouuel. 

Vinck  (Vinch),  Antonius, 
SJ,  praepositus  provin- 
ciae  rhenanae  lvii/ix 
10/1  10»  13  17  21  et  * 
55  97  117  131  163  167 
171  178/9  187  191*  194» 
199  254  295  306  315 
331  362/3  388  et  '  389 
406*  408  414'  473  484 
594;  et  coUegium  herbi- 
polense  12  17/8  28  33 
54  97/8  127  173  405/6; 
controversia  cum  C.  97/8. 

loannes,   SJ  84  et  * 

108  608/9. 

Vindobona  (Wien),  epi- 
scopus  v.  Nausea;  epi- 
scopatus  administrator 
V.  Austriacus  Urb.;  epi- 
scopatus  diutissime  vacat 
382  ;  ex  schola  ecclesiae 
cathedralis  catechismus 
Lutheri  et  communio  sub 
utraque  tolluntur  683^; 
professio  fidei  tridentina 
in  universitate  133* ;  col- 
legium  SJ  lvii/viii  4/6 
20  et  1  53  63  97  134» 
178  227  276  288  296 
304/5  492/3  589  688/9 
734;  templum  collegii 
681  ;  rector  v.  Forslerus; 
convictus  4  688 ;  Socii 
in  universitate  docentes 
484  688;  contiones  So- 
ciorum  4  25  53  et  1  108 
455  et  ' ;  in  aula  impera- 
toris  37*;  Socius  contio- 
natorem  aulicum  Mariae 
imperatricis  agens  v. 
Antonio     Franc. ;     cate- 


Van  der  Meulen  —  Willer. 


817 


cheses  663  681 ;  labores 
immodici  Socioium  53 ; 
Socii  P.  Cythardo  0.  Pr. 
morienti  adsunt  37^;  no- 
vicii  4;  S.  Stanislaus 
Kostka  4  536;  querelae 
etc.  de  Sociis  4  25 ;  aula 
caesarea  493^';  nuptiae 
Caroli  archiducis  476 
et  -;  senatus  urbis  688'; 
Hispani  et  Itali  4:  libri 
excusi  78*  377*  50P; 
varia34P345  367  37P; 
archivum  aulae  caesareae 
(k.k.Kaus-,  Hof-  u.  Staats- 
Archiv)  lxi  ;  bibliotheca 
palatina  (k.  k.  Hofbiblio- 
thek)  Lxii  113«  336" 
340. 

Vinum,  num  cum  aqua 
raiscendum  117  151 
et  *;  V.  collegii  oenipon- 
tani  605 ;  ^neccaricum" 
605. 

Vio,  Thomas  a,  card.,  0.  Pr. 
460'. 

Viretus,  Petr.  36. 

Virgilius  Maro  711. 

Virginitatis  votum  364*. 

Virgae  v.  Verberationes. 

Virnich,  Theresia  21i. 

Vischer,  Barthol.  353\ 

^Visiones"  puellarum  au- 
gustanarum  255/7  358 
390  642/3  645/6. 

Visitatio,  ab  episcopo  ha- 
benda  16  77  474;  a  car- 
dinali  Commendono  in 
Austria  habita  682;  vi- 
sitatio  librorum  iussu 
Ferdinandi  II.  archiducis 
in  Tiroli  instituta  499 
689 ;  vis.  de  religione 
bis  quotannis  in  Bavaria 
habetur  25  311  et«  689; 
vis.  monasterii  S.UrsuIae 
augustani  377/8 ;  visi- 
tationis  (monasteriorum, 
dioecesium)  officio  sus- 
cipiendo  Socii  astringi 
non  possunt  398^;  C. 
monet,  ne  in  dioecesi 
augustana  idem  admitta- 
tur  398  409  ;  Socios,  qui 
monasteria  visitent,  dare 
recusat  717/8;  visitatio 
provinciarum  SJ  gallica- 
rum  420  et  i  425  440/1 ; 
germanicarum  420  425 
440  457  460  477  487; 
e.\hortatio  ab  Hoffaeo 
provinciali   habita   491'. 


^Visitatoris"  officium  sive 
regulae  309;  ^socius" 
466^ 

Vita  communis  religiosis 
servanda  107  231/2. 

Vitae  genus  v.  Status,  Vo- 
catio. 

Vitemberga  (Wittenberg), 
universitas  38  et  *  343^ 
651 ;  theologi  342/4  342* 
498  et  *  748^ 

Vitra  vorantur  a  muliere 
218. 

Vitus  SJ  V.  Liner. 

Vizanus  v.  Veggianus. 

nVocatio"  divina  alioruni 
est  ad  ecclesiasticum  et 
religiosum  vitae  genus, 
aliorum  ad  civile  do- 
niesticumque  635;  unus- 
quisque  vocationem  suam 
sequi  et  in  ea  manere 
debet  635/6;  etv.  Status. 

Volck  (Volchius),  Wende- 
linus,  SJ  116  145  177 
210  220  et'  248  267/8 
277  285  287/8  291  299 
803  316  345/7  358^  361 
365  369  374  390  403 
512  et»  513  624;  eius 
exorcismi  210  et*  219/22 
260»  346/8  390  401/3; 
est  confessarius  Fugge- 
rorum  267  845  354*  358 
369  et'  403/4  512;  cum 
Fuggeris  Komam  pro- 
ficiscitur  345/7  354/5 
359  361  363/5  368/9 
374/6  403/4;  redit  394 
399 ;  iam  non  potest  esse 
confessarius  Fuggerorum 
394;   .Populus"  285. 

Volckius,  loannes,  SJ  260*. 

Vormatia  (Worms),  C.  34 

Votum  calicis  sacri  B.  M.V 
honoris     causa     donand 
643;    vota   similia   716 
facultas    dispensandi    in 
voto   castitatis  perfectae 
394;    vota    simplicia  SJ 
ab     aliquibus    perperam 
explicantur  29  297/8  304 
605/6    606';    ,vota    de- 
votionis"   126  et'*;  vo- 
torum    SJ    libri    antiqui 
514;    et   v.  Coadiutores, 
Professio. 

Vratislavia  (Breslau),  ec- 
clesia  capitulumque  ca- 
thedrale  36  367  372; 
cives  36 ;  episc.  v.  Gerst- 
mann ;      praepositus     v. 


Rosdracevius;bibliotheca 
universitatis  661  691. 

Vujek  V.  Wujek. 

Vulnera  Christi  533 ;  nu- 
nierus  524'  526';  quin- 
que  vulnera  Chr.  vene- 
rari  cogitur  daemon  646. 

Wagrain  713. 
Wagrowiec  695. 
Walasser,  Adam  338/9  388» 

504  et  *  667  690/1. 
Waldburg  v.  Truchsess. 
Waldenburg  696. 
Weber,  Steph.  660. 
Weda,  Fridericus  a,  archi- 

episc.  coloniensis  22  et  * 

81. 

—  Hermannus  a,  archi- 
episc.  colon.  104. 

Wege,  zu  V.  Via. 

Wegman  (Wegraann),  Hec- 
tor  378*. 

Weidenfeld,  Winand.,  SJ 
363. 

Weingarten  410/1. 

Weissenburg  343'. 

Weissenhorn  (Weyssen- 
horn),  Alexander  35  P 
669 ;  Weissenhornii  (ty- 
pographi)  501  ■"  642. 

—  (oppidum)  642. 
Weissenstein  v.  Nothhaft. 
Wells  856. 
Wendelinus  SJ  v.  Populus, 

Volck. 
Wengen  (raonasterium)340. 
Wertwein,  Matthias  352. 
Westphalia,  episcopatus  ab 

ecclesia  ablati  382. 
Westphalus,  loachim  697'. 
Wexford  122'. 
Wicelius,     Georgius,     sen. 

272  et  ^  275. 
Wick,  loannes,"  SJ   12  et  ' 

56  62  136/7  140/3  146/7 

167  175  215  et  *  587/8. 
Widmanstadt,      Philippus, 

SJ    28  et  ^    54  et  2    56 

118  151  679. 
Wied  V.  Weda. 
Wigandus,     loannes     427* 

696/7  748^ 
Wild  V.  Ferus. 
Wildenstein    (?),     Christo- 

phorus  335®. 
Wilhelmsen,  lo.  844*. 
Willenus  (Wellenus,  Vele- 

nus),  Udalricus  330/2. 
Willer,  Georgius,  sen.  330^ 

4291438/9  488*  439' 503 

et^  677  710/1  711'  713 


818 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Wilten,  canonia  praemon- 
stratensis  630  637/8. 

Wimphelingus,  lacob.  743. 

Winsenius  (Winsemius), 
Henricns,  SJ  228  et  ' 
434  443/4  614  539  541 
676/7  738/9. 

Winzler,  lo.,  0.  Min.  185. 

Wirceburgum  v.Herbipolis. 

Wirsberg,  Fridericus  a,  epi- 
scopus  herbipolensis ;  eius 
indoles  404;  iussus  Ro- 
mam  mittere  nomina 
ecclesiasticorum,  quibus 
honores  dari  et  negotia 
committi  possent,  re- 
spondere  non  audet  180  ; 
C.  multa  ei  proponit  ad 
episcopatumadministran- 
dum  ipsiusque  conscien- 
tiam  iuvandam  75/9;  et 
de  absolutione  haereti- 
corum,  iubilaeo.  matri- 
moniis  clandestinis  etc. 
129/31;  W.  et  collegii 
SJ  herbipolensis  fundatio 
et  dotatioLix/x  13  17/8 
27/8  53/4  98  112  173 
383/4  404;  Sociis  ven- 
turis  viaticum  dat  33 ; 
monasterium  S.  Agnetis 
Sociis  tradit  186 ;  fun- 
dator  collegii  408;  Sociis 
confitetur  384;  meliorem 
ab  iis  petit  contionato- 
rem    97   112    295/6    306 


311/2    388^    389   405/8; 

W.  et  rumor  de  Canisii 

apostasia  sparsus  185. 
Wisenstciga  (Wiesensteig), 

oppidum     et     comitatus 

378/9     379^    380^    739; 

praepositura      378  et  * ; 

bona    ecclesiastica    739; 

princeps  v.  Helfenstein. 
Wispeck,  Guil.  557 '. 
Witgensteinius,  Ludovicus, 

comes  675. 
Witteiiberg  v.  Vitemberga. 
Witzel  V.  Wicelius. 
Wolfgangus  Palatinus  prin- 

ceps    neoburgensis    30,1 

61  147*;  eius  contionator 

V.  Heshusius. 

—  SJ  V.  Arcularius,  Faber, 
Pyrringer,  Vietor. 

Wongrowitz  695. 
Wujek,  lacob.,  SJ  695, 
Wurttemberga,     duces     v. 

Christophor.,   Ludovicus. 
Wiirzburg,   Vitus  a,    episc. 

bambergcnsis   183  et  ^. 

—  (episcopatus     et    urbs) 
V.  Herbipolis. 

Xenodochium  SS.  Trinitatis 
romanum  579. 

Zach,  Sebast.  348. 
Zacharias,  loannes,  SJ  198 

et  '  208  409. 
Zamoyski,  comes  695. 


Zanger,  lo.  427 ^ 
Zapolya,      loannes      Sigis- 

mundus,  princeps  Trans- 

silvaniae  343  et  ^ 
Zarate,  Alph.  de,  SJ  590. 
Zasius,    lo.  Udalr.    25  et  ^ 

63  225'  366. 
Zayas,  Gabriel  de  672. 
Zellius,  Matthias  743. 
Zelosus,  Caspar,  SJ  1 16  et  *. 
Zettel.WoIfgang.  4681  657» 

560/1. 
Zeydel  v.  Seidl. 
Ziegler,     Christophor..     SJ 

17  213  et  2  513/5  700. 
Zirl  731. 
Zoannettus,  Franciscus  139 

et  \ 
ZoIIern  (Zolleren),  Maria  a 

607. 
Zott,     Godefridus  335  et  « 

353     355  et*    481    487 

et«  491  497/8. 
—  Sebastianus    456'    481 

et  1  487  et  «  491  497/8. 
Zuger,    Balthasar,    SJ    2/3 

2^    59/62    65/6     68    83 

87/9  112  et*  147  et  ^. 
Zuiiiga,  lo.  de  733. 
Zusmarshausen       (Zusmer- 

hausen)  247'. 
Zwilch  (Zwillich)   157  et  \ 
Zwingliani,  Ulmae  ecclesias 

devastant  340. 
Zwinglius,  Udalr.  36    436^ 

499. 


Sumptibus  ac  typis  B.  Herder,  typographi  editoris  poiitificii,  Friburgi 
Brisgoviae  (Germaniae),  modo  prodiit: 

Theologia  fundamentalis.  Auctoie  ignatio 

Ottiger  S.  J.      Ciim    approbatione  Archiep.    Friburgensis 
et  Superiorum   Ordinis.     Tres  tomi.     8'' 

Prodierunt : 

Tomus  I :  De  revelatione  supernaturali.    (XXIV  et  928  p.) 

M  12. —  =  Fr.  15. — ;  a  dorso  corio  relig.  M  14. —  =  Fr.  17.50 

Tomus  II:  De  Ecclesia  Christi  ut  infallibili  revelationis 
divinae  magistra.  (XXIV  et  1062  p.)  M  24. —  =  Fr.  30. — ; 
a  dorso  corio  relig.   M  26.50  =  Fr.  33.15 

In  preparatione : 

Tomus  III:  De  exercitatione  infallibilitatis  Ecclesiae 
Christi.  Caput  I:  De  infallibilitatis  subiecto.  Caput  II:  De 
infallibilitatis  obiecto.  Caput  III :  De  fontibus  revelationis 
divinae.  Caput  IV:  De  regula  fidei  catholicae.  CaputV:  De 
externa  fidem  catholicam  inter  et  rationem  humanam  mutua 
relatione. 

ludicia  aHqua  de  hoc  opere. 


«...  Unser  Gesamturteil  Uber  das  Werk  lautet  dahin,  daft  es  vom  An- 
fange  bis  zum  Ende  eine  mit  grofiter,  fast  peinlicher  Sorgfalt  und 
Griindlichkeit  durchgefiihrte  Arbeit  ist,  die,  zumal  in  jenen  Partien, 
wo  wichtige  Schrifttexte  aus  dem  Alten  und  Neuen  Testament  behandelt 
und  verteidigt  werden,  nicht  wenige  Resultate  zu  Tage  gefordert  hat,  fiir 
die  man  dem  Verfasser  zum  Danke  verpflichtet  ist.  ...» 

(Zeitschrift  fiir  kathol.   Theologie,   Innsbruck.) 

«Cette  premiere  partie  de  la  Theologie  fondamentale  est  une  oeuvre 
magistrale,  et  Tauteur  y  fait  preuve  d'une  rare  competence.  Ce  n'est 
pas  aux  commen(,^ants  qu'elle  s'adresse  mais  a  ceux  qui  ayant  termine  le 
cours  elementaire  veulent  aller  plus  loin.  Les  professeurs  de  seminaire 
seront  heureux  d'y  trouver  le  solide  et  riche  developpement  de  ce  qu'ils 
doivent  enseigner  en  raccourci.»  (Polybiblion,  Paris.) 

«.  .  .  Le  P.  Ottiger  trace  de  main  de  maitre  le  plan  rigoureusement 
logique  et  les  frontieres  de  la  theologie  fondamentale  \  pour  lui,  aucune 
proposition  ne  doit  etre  avancee  dont  les  antecedents  n'aient  ete  solide- 
ment  etablis;  aucune  ne  doit  faire  double  emploi  et  empieter  sur  le 
domaine  d'un  autre  enseignement.  .  .  . 

Cest,  en  effet,  un  traite  complet  que  le  P.  Ottiger  a  voulu  •ecrire, 
mais,  sous  sa  conduite,  la  longueur  du  voyage  ne  fait  qu'en  multiplier 
rinteret.  Les  thdses,  au  nombre  de  trente-neuf,  sont  clairement  enoncees; 
la  portee  de  chacune  est  aussitot  precisee  par  un  expose  soigneux  de  Tetat 
de  la  question :  vient  ensuite  la  preuve,  qui,  donnee  avec  un  veritable  luxe 
d'arguments  et  une  erudition  peu  commune,  presente  le  sujet  sous  toutes 
ses  faces  et  ne  laisse  sans  reponse  aucune  objection  actuelle  de 
quelque   importance.  ...»  (Revue  des  Sciences  Ecclesiastiques,  Lille.) 


«The  first  volume  may  be  said  to  exhaust  all  that  has  been  written 
so  far  on  the  subject  of  supernatural  revelation.  It  is  chiefly  in  point 
of  completeness  that  it  differs  from  the  other  numerous  treatises  6n  scho- 
lastic  apologetic  which  are  swarming  into  existence  at  present.  Needless 
to  say,  no  difficulty  of  modern  times  has  failed  to  receive  attention.» 

(The  Month,  London.) 

«...  We  unhesitatingly  record  it  as  our  opinion  that,  provided  the 
two  remaining  volumes  which  are  in  preparation  attain  to  the  very  superior 
level  already  reached  in  the  first,  it  will  far  outstrip  most,  if  not  all, 
competitors — it  being  a  truly  brilliant  addition  to  this  branch  of 
sacred  science.  In  practically  every  page  we  come  across  evidence  of 
the  distinguished  Jesuit's  aim,  which  was  not  to  compose  a  mere  manual, 
but   to   place    at   the   service    of  professors   a  veritable  mine  of  theo- 

lOgical   lore.»  (The   Dublin   Review,   London.) 

«Questo  primo  volume  gia  da  a  conoscere  che  1'  opera  de  P.  Ottiger 
h  di  genere  monumentale  e  grandioso,  non  solo  per  1'  ampiezza 
deiropera,  ma,  specialmente,  per  la  solidita  e  per  il  metodo  di  essa. ...» 

(La   Civiha  Caltolica,   Roma.) 

«Me'todo  rigurosamente  l6gico,  claridad  en  la  exposici6n,  encadena- 
miento  de  doctrinas  y  proposiciones,  que  las  hace  depender  unas  de  otras, 
y  todas  de  los  primeros  principios  \  estudio  profundisimo  de  la  materia  y  de  los 
autores  que  la  han  tratado,  erudici6n  copiosa  y  variada:  tales  son  las 
cuahdades  que  resplandecen  en  el  magnifico  tratado.  La  obra  del  P.  Ottiger 
merece  ser  leida  y  meditada  por  cuantos  se  dedican  d,  la  enseiianza  de  la 
Teologfa,  y  constituird  seguramente,  cuando  se  pubhquen  los  dos  liltimos 
vohimenes,  una  de   las   mejores   apologias   del  Cristianismo  que  se 

han   eSCritO    en    el   siglo   XIX.»  (La  Ciudad  de  Dios,   Madrid.) 

«Nous  ne  pouvons  pas  songer  a  resumer  ici  un  ouvrage  de  cette 
ampleur,  mais  nous  en  recommandons  vivement  la  lecture  a  tous  ceux 
qui  desirent  un  traite  apologetique  serieux  et  approfondi  sur  rEghse;  la 
richesse  de  la  documentation,  la  vigueur  et  la  lucidite  de  Texposition 
rangent  ce  livre  parmi  les  manuels  les  plus  complets  qui  aient  paru  jusqu'ici.» 
(Revue  des  Sciences  philosophiques  et  theologiques,  Le  Saulchoir.) 

«Der  umfangreiche,  1062  Seiten  zahlende  Band  behandelt  die  Frage 
der  Griindung  und  der  Konstitution  der  Kirche,  die  Eigenschaften  der 
Kirche,  die  Kennzeichen  der  Kirche.  Der  Hauptvorzug  des  groBartig 
angelegten  Werkes  diirfte  in  der  besonders  griindlichen  Behandlung  der 
geschichtlichen  Seite  der  Lehre  von  der  Kirche  liegen,  welche  bei  diesem 
Traktate  vor  allem  in  Betracht  kommt.  Hier  hat  der  Verfasser  mit  pein- 
licher  Sorgfalt  alles  zusammengetragen,  was  irgend  von  Bedeutung  ist,  es 
ist  kaum  eine  Frage,  eine  Schwierigkeit  unberiicksichtigt  geblieben,  wobei 
freilich  die  Einwurfe  des  modernen  Rationalismus  besonders  beachtet 
werden.    Das  Buch  ist  somit  in  dieser  Beziehung  eine  wahre  Fund- 

grube   fiir   den   Theologen.»         (Zeitschrift  fUr  kathol.  Theologie,  Innsbruck.) 

«Schqn  der  gewaltige  Umfang  des  vorliegenden  Werkes  beweist,  dafi 
wir  keine  Durchschnittsleistung  vor  uns  haben.  Aber  der  Grofie  des  Um- 
fangs  entspricht  auch  durchaus  die  Gediegenheit  des  Inhalts.  Wenn  man 
sich  durch  die  mehr  als  tausend  Druckseiten  hindurchgearbeitet  hat,  so 
weifi  man  nicht,  was  man  mehr  bewundern  soll,  ob  die  Fiille  des  Materials 
oder  die  erstaunliche  Literaturkenntnis,  die  tadellose  Klarheit  der  Dis- 
position  oder  die  Prazision  der  Beweisfiihrung  und  die  peinliche  Genauig- 
keit  der   Zitierung.»  (Allgemeines  Literaturblatt,  Wien.) 


Date  Due 


m  -  2 


2nf^ 


Demco  293-5 


BOSTON  COLLEGE 


3  9031  01 236328  9 


Boston  College  Library 

Chestnut  Hill  67,  Mass. 

Books    may   be   kept   for   two   weeks   unless  a 
shorter  period  is  specified. 

If  you  cannot  find  what  you  want,  inquire  at 
the  circulation  desk  for  assistance. 


iiif 


m':-'':^^'':'i 


r  , ' ,  vi.{ 


■■V  )■.!;■. 


',};  "i; 


!■'  i  ■ 


mfij,:  •;■■,;■■■  ,■ , '  ;.^   ^^' 


''■,'',V. 

■'■.'.'.■\)\f 


iVi.\\ 


.  ,'    '  '    ,,'■.'    .  '^  ., ,'  '. '    ','l ' 

•■J';i'.-:;;:':j| 

'■::''':t''^'i| 

*V'::':':'::' 

'■;'■','■,  '■;':  '■',''' 

^■:='''-,::'::;:''' -',■■:''■  u^^^^^^^a 

'■'"  ^^*''^:^^'!!